View
218
Download
2
Category
Preview:
Citation preview
Academia Iuris
Staatsrecht II
Grundrechte
vonProf. Dr. Jörn Ipsen
17. Auflage
Verlag Franz Vahlen München 2014
Verlag Franz Vahlen im Internet:www.vahlen.de
ISBN 978 3 8006 4806 1
Zu Leseprobe und Sachverzeichnis
schnell und portofrei erhältlich bei beck-shop.de DIE FACHBUCHHANDLUNG
beck-shop.de
Staatsrecht II
Grundrechte
Von
Dr. Jörn IpsenProfessor an der Universität OsnabrückPräsident des Niedersächsischen Staatsgerichtshofs a. D.
17., überarbeitete Auflage
Verlag Franz Vahlen München 2014
beck-shop.de Zitiervorschlag: Ipsen StaatsR II Rn.
www.vahlen.de
ISBN 978 3 8006 4806 1
© 2014 Verlag Franz Vahlen GmbHWilhelmstraße 9, 80801 MünchenDruck: Druckhaus NomosIn den Lissen 12, 76547 Sinzheim
Satz: Jung Crossmedia Publishing GmbHGewerbestraße 17, 35633 Lahnau
Umschlagkonzeption: Martina Busch, Grafikdesign, Homburg Kirrberg
Gedruckt auf säurefreiem, alterungsbeständigem Papier(hergestellt aus chlorfrei gebleichtem Zellstoff )
beck-shop.de
VII
Vorwort
Seit der 13.Auflage erscheint das Lehrbuch »Staatsrecht II – Grundrechte« – ebensowie das Lehrbuch »Staatsrecht I – Staatsorganisationsrecht« im Verlag Franz Vahlen.Das Anliegen beider Lehrbücher ist unverändert geblieben. Sie wenden sich in ersterLinie an die Studierenden des Staatsrechts und unternehmen den Versuch, dieses um-fassende, in stetemWachstum begriffene und nicht leicht zugängliche Rechtsgebiet dis-kursiv zu behandeln. Wie im Staatsorganisationsrecht spielt auch bei der Darstellungder Grundrechte die Rechtsprechung des Bundesverfassungsgerichts eine herausra-gende Rolle. Sie steht im Zentrum der Darstellung; den Leitentscheidungen wird des-halb am Ende eines jeden Kapitels besonderer Raum gewidmet. In gleicher Weise ver-folgt dieses Buch das Ziel, das Bewusstsein für grundrechtliche Problemstellungen zuwecken und den Leser zu kritischem Umgang mit der verfassungsrechtlichen Judika-tur zu bewegen. Denn nicht nur die Freiheit, sondern auch die Freiheitsrechte müssentäglich neu erobert werden und stellen den Grundrechtsinterpreten stets vor neue Fra-gen.
EinewachsendeRolle spielt auchdieGewährleistung vonMenschenrechten auf europä-ischer Ebene.Deshalbwerden bei der Behandlung der einzelnenGrundrechte zumVer-gleich die Gewährleistungen der Europäischen Menschenrechtskonvention (EMRK),die für alle Mitglieder des Europarats gilt, und der Europäischen Grundrechtecharta(GRC) herangezogen, die seit Inkrafttreten des Reformvertrags geltendes Recht ist.
Das vorliegende Lehrbuch wird durch Kontrollfragen und Antworten ergänzt, die derWiederholung und Vertiefung des Stoffes dienen und unter der Internetadresse http://www.joernipsen.de/kontrollfragen.php abgerufen werden können. An gleicher Stellefinden sich Hinweise auf neuere Publikationen des Autors.
Mein Dank gilt meiner wissenschaftlichen Mitarbeiterin Dr. Georgia Marfels für ihrehilfreiche Unterstützung bei der Erstellung der Neuauflage.
Osnabrück, im Juli 2014 Jörn Ipsen
beck-shop.de
IX
Inhaltsübersicht
Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII
Inhaltsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XIII
Abkürzungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXI
Literaturverzeichnis (Auswahl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV
Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
A. Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3§ 1 Zur Geschichte der Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I. Freiheitsverbürgungen in der Verfassungsgeschichte Englands . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3II. Entwicklungen in Nordamerika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5III. Die französische Menschen- und Bürgerrechtserklärung (1789) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7IV. Die Entwicklung der Grundrechte in Deutschland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8V. Internationaler und supranationaler Schutz der Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . 12VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
§ 2 Die Wirkungsweise der Grundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17I. Objektives und subjektives Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17II. Die Struktur des subjektiven Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18III. Grundrechte als subjektiv-öffentliche Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19IV. Grundrechtstheorie und Grundrechtsinterpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
§ 3 Stufen der Grundrechtsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37I. Die Tatbestandsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37II. Einwirkungsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41III. Die Rechtfertigungsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
B. Der Schutz des Individuums und seiner Privatsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59§ 4 Die Würde des Menschen (Art. 1 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
§ 5 Leben, körperliche Unversehrtheit und Freiheit der Person (Art. 2 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . 67I. Das Recht auf Leben (Art. 2 Abs. 2 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67II. Recht auf körperliche Unversehrtheit (Art. 2 Abs. 2 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69III. Freiheit der Person (Art. 2 Abs. 2 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
§ 6 Der Schutz der Privatsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77I. Unverletzlichkeit der Wohnung (Art. 13 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77II. Unverletzlichkeit des Brief-, Post- und Fernmeldegeheimnisses (Art. 10 GG) . . . . . . . . 81III. Allgemeines Persönlichkeitsrecht. Recht auf »informationelle Selbstbestimmung«.
»Computergrundrecht« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
beck-shop.de Inhaltsübersicht
X
V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
C. Der Schutz von Ehe und Familie. Kindererziehung. Schulwesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95§ 7 Schutz von Ehe und Familie. Kindererziehung (Art. 6 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
I. Schutz der Ehe (Art. 6 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95II. Schutz der Familie (Art. 6 Abs. 1–5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
§ 8 Schulwesen (Art. 7 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103I. Schulpflicht und Schulunterricht als Begrenzung des Elternrechts (Art. 7 Abs. 1 und 2GG) 103II. Weitere subjektive Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
D. Der Schutz kommunikativen Handelns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109§ 9 Glaubens-, Gewissens- und Bekenntnisfreiheit. Ungestörte Religionsausübung (Art. 4 GG) 109
I. Die Glaubens- und Weltanschauungsfreiheit (Art. 4 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 109II. Freiheit des Gewissens (Art. 4 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113III. Recht auf ungestörte Religionsausübung (Art. 4 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
§ 10 Meinungs- und Informationsfreiheit. Presse-, Rundfunk- und Filmfreiheit. Freiheit vonWissenschaft und Kunst (Art. 5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120I. Meinungsfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120II. Informationsfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124III. Pressefreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126IV. Rundfunkfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130V. Filmfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133VI. Grundrechtsschranken (Art. 5 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134VII. Freiheit der Kunst (Art. 5 Abs. 3 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 142VIII. Freiheit der Wissenschaft (Art. 5 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148IX. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151X. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152XI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
§ 11 Petitionsrecht (Art. 17 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155III. Grundrechtsadressaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157IV. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
§ 12 Versammlungsfreiheit (Art. 8 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
§ 13 Vereinigungsfreiheit (Art. 9 Abs. 1 und 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
beck-shop.de Inhaltsübersicht
XI
VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
E. Der Schutz der Erwerbstätigkeit und des Erworbenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173§ 14 Freizügigkeit (Art. 11 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
§ 15 Berufsfreiheit (Art. 12 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184IV. Verbot des Arbeitszwangs und der Zwangsarbeit (Art. 12 Abs. 2 und 3 GG) . . . . . . . . . 190V. Suspension und besondere Einschränkungen der Berufsfreiheit (Art. 12a GG) . . . . . . . 192VI. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192VII. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193VIII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
§ 16 Koalitionsfreiheit (Art. 9 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
§ 17 Die Gewährleistung des Eigentums (Art. 14 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
F. Allgemeine Handlungsfreiheit und Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217§ 18 Die freie Entfaltung der Persönlichkeit (Art. 2 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
§ 19 Allgemeiner Gleichheitssatz und spezielle Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226I. Der allgemeine Gleichheitssatz (Art. 3 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226II. Spezielle Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
G. Justizgrundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249§ 20 Rechtsweggarantie (Art. 19 Abs. 4 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
beck-shop.de Inhaltsübersicht
XII
V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
§ 21 Der gesetzliche Richter (Art. 101 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
§ 22 Rechtliches Gehör. Nulla poena sine lege. Ne bis in idem (Art. 103 GG) . . . . . . . . . . . . . . . 259I. Recht auf rechtliches Gehör (Art. 103 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259II. Nulla poena sine lege (Art. 103 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260III. Verbot der Doppelbestrafung (Art. 103 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
H. Grundrechte mit internationalem Bezug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269§ 23 Verbot des Entzugs der Staatsangehörigkeit und der Auslieferung (Art. 16 GG) . . . . . . . . . 269
I. Verbot des Entzugs der Staatsangehörigkeit (Art. 16 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 269II. Verbot der Auslieferung (Art. 16 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
§ 24 Asylrecht (Art. 16a GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Sachregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
beck-shop.de
XIII
Inhaltsverzeichnis
Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII
Inhaltsübersicht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . IX
Abkürzungsverzeichnis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXI
Literaturverzeichnis (Auswahl) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . XXV
Einleitung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1
A. Grundlagen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3§ 1 Zur Geschichte der Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
I. Freiheitsverbürgungen in der Verfassungsgeschichte Englands . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31. Magna Carta Libertatum (1215) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 32. Act of Habeas Corpus (1679) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53. Bill of Rights (1689) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
II. Entwicklungen in Nordamerika . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51. Bill of Rights von Virginia (1776) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52. Grundrechte in der amerikanischen Bundesverfassung (1787) . . . . . . . . . . . . . . . . 6
III. Die französische Menschen- und Bürgerrechtserklärung (1789) . . . . . . . . . . . . . . . . . 7IV. Die Entwicklung der Grundrechte in Deutschland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
1. Grundrechte in den frühkonstitutionellen Verfassungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82. Die Grundrechte der Paulskirchenverfassung (1849) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93. Die preußische Verfassungsurkunde (1850) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104. Verfassung des Norddeutschen Bundes (1867) und Bismarcksche Reichsverfassung
(1871) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105. Die Weimarer Reichsverfassung (1919) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11
V. Internationaler und supranationaler Schutz der Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . 121. Internationaler Schutz der Menschenrechte durch Vereinte Nationen und Europarat 122. Grundrechtsschutz in der Europäischen Union . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14
VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
§ 2 Die Wirkungsweise der Grundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17I. Objektives und subjektives Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17II. Die Struktur des subjektiven Rechts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18III. Grundrechte als subjektiv-öffentliche Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19a) Menschenrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19b) Bürgerrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19c) Personenmehrheiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19d) Grundrechtsträgerschaft von juristischen Personen des öffentlichen Rechts? . . . 20
2. Grundrechtsadressaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21a) Der Staat als Grundrechtsadressat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21b) Das Problem der sog. »Drittwirkung« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22
3. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23a) Technik grundrechtlicher Gewährleistung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23b) Grundrechtliche Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27c) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28
IV. Grundrechtstheorie und Grundrechtsinterpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 291. Grundrechte als Elemente einer objektiven Wertordnung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 302. Institutionelle Grundrechtsinterpretation . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303. Schutzpflichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 314. Soziale Grundrechte: Grundrecht und Grundrechtssubstrat . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34
beck-shop.de Inhaltsverzeichnis
XIV
VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
§ 3 Stufen der Grundrechtsprüfung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37I. Die Tatbestandsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 371. Die Suche nach dem einschlägigen Grundrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 372. Die Ermittlung des Grundrechtsinhalts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 383. Vom Schutzgut zum subjektiven Recht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
II. Einwirkungsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 411. Eingriff in unverletzliche Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432. Einschränkungen grundrechtlich geschützter Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 443. Gesetzliche Ausgestaltung grundrechtlicher Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 464. Faktische Einwirkungen auf grundrechtliche Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
III. Die Rechtfertigungsebene . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 471. Der Gesetzesvorbehalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
a) Eingriffsvorbehalte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47b) Schrankenvorbehalte (Einschränkungs-, Beschränkungsvorbehalte) . . . . . . . . . . 48c) Regelungsvorbehalte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
2. Übermaßverbot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49a) Legitimer Zweck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50b) Geeignetheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50c) Erforderlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51d) Verhältnismäßigkeit (Angemessenheit, Proportionalität) . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
3. Verbot des Einzelfallgesetzes, Zitiergebot, Wesensgehaltsgarantie (Art. 19 Abs. 1und 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51a) Verbot des Einzelfallgesetzes (Art. 19 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52b) Zitiergebot (Art. 19 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53c) Die Wesensgehaltsgarantie (Art. 19 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54
IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 57V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
B. Der Schutz des Individuums und seiner Privatsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59§ 4 Die Würde des Menschen (Art. 1 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59
I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 602. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
a) Grundrechtsqualität des Art. 1 Abs. 1 S. 1 GG . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61b) Menschenwürde als Abwehrrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62c) Schutzanspruch . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 62d) Das Recht auf Gewährleistung eines menschenwürdigen Existenzminimums . . . 63e) Art. 1 Abs. 1 GG als Eingriffsermächtigung? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64
III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66
§ 5 Leben, körperliche Unversehrtheit und Freiheit der Person (Art. 2 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . 67I. Das Recht auf Leben (Art. 2 Abs. 2 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 671. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 672. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68II. Recht auf körperliche Unversehrtheit (Art. 2 Abs. 2 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 692. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70III. Freiheit der Person (Art. 2 Abs. 2 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
beck-shop.de Inhaltsverzeichnis
XV
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 712. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
§ 6 Der Schutz der Privatsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77I. Unverletzlichkeit der Wohnung (Art. 13 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 771. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 772. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78II. Unverletzlichkeit des Brief-, Post- und Fernmeldegeheimnisses (Art. 10 GG) . . . . . . . . 81
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 812. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81
a) Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 81b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84III. Allgemeines Persönlichkeitsrecht. Recht auf »informationelle Selbstbestimmung«.
»Computergrundrecht« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 871. Allgemeines Persönlichkeitsrecht und Schutz der Intimsphäre . . . . . . . . . . . . . . . . 872. Das »Recht auf informationelle Selbstbestimmung« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87
a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89c) Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
3. Das »Recht auf Gewährleistung der Vertraulichkeit und Integritätinformationstechnischer Systeme« (»Computergrundrecht«) . . . . . . . . . . . . . . . . 90
IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
C. Der Schutz von Ehe und Familie. Kindererziehung. Schulwesen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95§ 7 Schutz von Ehe und Familie. Kindererziehung (Art. 6 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
I. Schutz der Ehe (Art. 6 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 951. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 952. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98II. Schutz der Familie (Art. 6 Abs. 1–5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 982. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
3. Einschränkungsmöglichkeiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102
§ 8 Schulwesen (Art. 7 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103I. Schulpflicht und Schulunterricht als Begrenzung des Elternrechts (Art. 7 Abs. 1 und 2GG) 103II. Weitere subjektive Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
1. Erteilung von und Teilnahme am Religionsunterricht (Art. 7 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . 1042. Recht zur Errichtung von Privatschulen (Art. 7 Abs. 4 und 5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . 105
III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
beck-shop.de Inhaltsverzeichnis
XVI
D. Der Schutz kommunikativen Handelns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109§ 9 Glaubens-, Gewissens- und Bekenntnisfreiheit. Ungestörte Religionsausübung (Art. 4 GG) 109
I. Die Glaubens- und Weltanschauungsfreiheit (Art. 4 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 1091. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1092. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112II. Freiheit des Gewissens (Art. 4 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1142. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
III. Recht auf ungestörte Religionsausübung (Art. 4 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1151. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1152. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
§ 10 Meinungs- und Informationsfreiheit. Presse-, Rundfunk- und Filmfreiheit. Freiheit vonWissenschaft und Kunst (Art. 5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120I. Meinungsfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1201. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1202. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 120b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
II. Informationsfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1241. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1242. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
III. Pressefreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1261. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1262. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
IV. Rundfunkfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1301. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1302. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131
V. Filmfreiheit (Art. 5 Abs. 1 S. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1331. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1332. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
VI. Grundrechtsschranken (Art. 5 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1341. Die »Vorschriften der allgemeinen Gesetze« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1352. Die »gesetzlichen Bestimmungen zum Schutze der Jugend« . . . . . . . . . . . . . . . . . 1383. Das Recht der persönlichen Ehre . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1384. Die »Wechselwirkungslehre« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1395. Zensurverbot (Art. 5 Abs. 1 S. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
VII. Freiheit der Kunst (Art. 5 Abs. 3 S. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1421. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1422. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 143b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
beck-shop.de Inhaltsverzeichnis
XVII
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1454. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146
VIII. Freiheit der Wissenschaft (Art. 5 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1481. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1482. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151IX. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151X. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152XI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 153
§ 11 Petitionsrecht (Art. 17 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1552. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
III. Grundrechtsadressaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157IV. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 158
§ 12 Versammlungsfreiheit (Art. 8 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1592. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
§ 13 Vereinigungsfreiheit (Art. 9 Abs. 1 und 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1662. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 168
III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
E. Der Schutz der Erwerbstätigkeit und des Erworbenen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173§ 14 Freizügigkeit (Art. 11 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1732. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 174
III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1741. Fehlen einer ausreichenden Lebensgrundlage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1742. Abwehr einer Gefahr für den Bestand oder die freiheitliche demokratische
Grundordnung des Bundes oder eines Landes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1753. Seuchengefahr und Bekämpfung von Naturkatastrophen oder besonders schweren
Unglücksfällen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1754. Schutz Jugendlicher vor Verwahrlosung und Kriminalitätsprävention . . . . . . . . . . . 175
IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 176V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
beck-shop.de Inhaltsverzeichnis
XVIII
§ 15 Berufsfreiheit (Art. 12 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
1. Schutzgüter . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179a) Berufsfreiheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 180b) Freie Wahl des Arbeitsplatzes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182c) Freie Wahl der Ausbildungsstätte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183
2. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 183III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
1. Die »Stufentheorie« des Bundesverfassungsgerichts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1842. Übermaßverbot statt »Stufentheorie« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 188
a) Verfolgung eines legitimen Zwecks als Einwirkungsvoraussetzung . . . . . . . . . . . 188b) Geeignetheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189c) Erforderlichkeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189d) Verhältnismäßigkeit i. e. S. (Angemessenheit, Proportionalität) . . . . . . . . . . . . . 190
IV. Verbot des Arbeitszwangs und der Zwangsarbeit (Art. 12 Abs. 2 und 3 GG) . . . . . . . . . 1901. Verbot des Arbeitszwangs (Art. 12 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1902. Verbot der Zwangsarbeit (Art. 12 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
V. Suspension und besondere Einschränkungen der Berufsfreiheit (Art. 12a GG) . . . . . . . 192VI. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 192VII. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193VIII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
§ 16 Koalitionsfreiheit (Art. 9 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 195II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196a) Individuelle Koalitionsfreiheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196b) Kollektive Koalitionsfreiheit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197c) Negative Koalitionsfreiheit? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198
2. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 198III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 200V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 201
§ 17 Die Gewährleistung des Eigentums (Art. 14 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203a) Private Vermögensrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 203b) Öffentlich-rechtliche Leistungsansprüche . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 206
2. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 208III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209
1. Inhaltsbestimmung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2092. Schranken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2113. Enteignung (Art. 14 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 212
IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 214VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 215
F. Allgemeine Handlungsfreiheit und Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217§ 18 Die freie Entfaltung der Persönlichkeit (Art. 2 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2172. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 221
III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2211. Schranke der »Rechte anderer« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2212. Schranke der »verfassungsmäßigen Ordnung« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2223. Die Schranke des »Sittengesetzes« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
beck-shop.de Inhaltsverzeichnis
XIX
IV. Grundrechtskonkurrenzen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224V. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224VI. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225VII. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 225
§ 19 Allgemeiner Gleichheitssatz und spezielle Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 226I. Der allgemeine Gleichheitssatz (Art. 3 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2261. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2272. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2273. Rechtfertigung von Ungleichbehandlungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
a) Willkürverbot und »neue Formel« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229b) Gleichheitssatz und Übermaßverbot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 231c) Differenzierungsverbote (Art. 3 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 233
II. Spezielle Gleichheitsrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2341. Gleichberechtigung von Mann und Frau (Art. 3 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . 234
a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235c) Rechtfertigung von Ungleichbehandlungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 237
2. Diskriminierungsverbote (Art. 3 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239c) Rechtfertigung von Durchbrechungen der Diskriminierungsverbote . . . . . . . . . . 241
3. Gleichstellung der unehelichen Kinder (Art. 6 Abs. 5 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 242
4. Gleicher Zugang zu öffentlichen Ämtern (Art. 33 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 243a) Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243b) Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243c) Rechtfertigung von Durchbrechungen des gleichen Zugangs zu öffentlichen
Ämtern? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
G. Justizgrundrechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249§ 20 Rechtsweggarantie (Art. 19 Abs. 4 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249
I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250a) Begriff der »öffentlichen Gewalt« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250b) Behauptung der Verletzung subjektiver Rechte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250c) Rechtsweg als Weg zu den Gerichten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251d) Grundsatz der »Rechtsschutzeffektivität« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251
2. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
§ 21 Der gesetzliche Richter (Art. 101 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256
1. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2562. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 258
§ 22 Rechtliches Gehör. Nulla poena sine lege. Ne bis in idem (Art. 103 GG) . . . . . . . . . . . . . . . 259I. Recht auf rechtliches Gehör (Art. 103 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2591. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
beck-shop.de Inhaltsverzeichnis
XX
2. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260II. Nulla poena sine lege (Art. 103 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 260
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2612. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 261b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264III. Verbot der Doppelbestrafung (Art. 103 Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 264
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2642. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 265b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 266V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267
H. Grundrechte mit internationalem Bezug . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 269§ 23 Verbot des Entzugs der Staatsangehörigkeit und der Auslieferung (Art. 16 GG) . . . . . . . . . 269
I. Verbot des Entzugs der Staatsangehörigkeit (Art. 16 Abs. 1 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . 2691. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2692. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 270b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 271
3. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273II. Verbot der Auslieferung (Art. 16 Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 273
1. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2732. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
a) Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274b) Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 274
3. Einschränkung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275III. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276IV. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276V. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 276
§ 24 Asylrecht (Art. 16a GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 277I. Grundrechtsträger . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2771. Begriff der »politischen Verfolgung« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2782. Einreise aus sicheren Drittstaaten (Art. 16a Abs. 2 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2793. Sichere Herkunftsstaaten (Art. 16a Abs. 3 GG) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 281
II. Grundrechtsinhalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2821. Schutzgut . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2822. Schutzrichtung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283
III. Grundrechtseinschränkungen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 283IV. Zum Vergleich: EMRK und GRC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284V. Rechtsprechung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284VI. Literatur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 284
Sachregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287
Recommended