Türk Musikisinde Seyir Belirleme İçin Bir Algoritma

Türk Musikisinde Seyir Belirleme İçin Bir Algoritma

M. Kemal KaraosmanoğluYıldız Teknik Üniversitesi, VEKOM

Türk Musikisinde Seyir Olayı Semineri

8 Ekim 2010

Dizi ve Seyir

Türk musikisinde bir makamı belirleyen iki önemli etmen, dizi ve seyirdir.

Aynı diziyi kullanan birçok makam olabildiği için, seyir probleminin çözümü önem taşır.

Cinuçen Tanrıkorur dizinin % 20, seyrin % 80 ağırlıkta olduğunu belirtmiştir.

Bir İcranın/Makamın Dizisini Belirlemek

Bu konuda birçok çalışma yapılmıştır. İlk kez Dr. Can Akkoç tarafından histogramlar

oluşturulmuştur. YTÜ Sanat Tasarım Fakültesinin Türk Makam

Müziği Perdelerini Çalabilen Piyano İmali projesi kapsamında 300 dolayında icra incelenmiştir.

İzmir Yüksek Teknoloji Enstitüsünün Otomatik Makam Tanıma ve Notaya Dökme projesinde analiz edilen kayıtlar 1500’ü bulmuştur.

Bu problemin çözüldüğü kabul edilebilir.

Histogramlar

Bir icrada kullanılan perdeleri bulmak için, icra boyunca kullanılan tüm frekansların süreleri toplanır ve bunlar bir grafikle gösterilir.

Bu sunumda, konuyu yalınlaştırmak için basılı notalar üzerinden örnek verilecektir.

Hüseynî Örnek-öz

Mus2 NotasýEn kısa yoldan makam seyrini anlatan bir örnek

Veriler No Perde Pay PaydaSüre ( Kaç Adet

16’lık)

1 Mi5 3 16 3

2 Re5 1 16 1

3 Mi5 1 8 2

4 Do5 1 8 2

5 Re5 1 4 4

6 Fa5#3 1 4 4

7 Sol5 1 8 2

8 La5 1 8 2

9 Sol5 1 8 2

10 … . . .

11 … . . .

12 … . . .

Hüseynî Örnek-öz’deKullanılan Perdelerin Yüzde Cinsinden Süreleri

Perde Top. Süre (%)

Dügâh 12.5

Segâh 7.8

Çargâh 9.4

Nevâ 12.5

Hüseynî 31.3

Eviç 12.5

Gerdâniye 9.4

Muhayyer 4.7

Hüseynî Örnek-öz’ün Histogramı

0

5

10

15

20

25

30

35

La4 Si4b2 Do5 Re5 Mi5 Fa5#3 Sol5 La5

Perdeler

Yü

zde

Bir Başka “Örnek-öz”

Bir Örnek-öz.mus2

Bir Örnek-öz’de Kullanılan Perdelerin Süreleri

Perde Top. Süre (%)

Dügâh 12.5

Segâh 7.8

Çargâh 9.4

Nevâ 12.5

Hüseynî 31.3

Eviç 12.5

Gerdâniye 9.4

Muhayyer 4.7

Bir Örnek-öz’ün Histogramı

0

5

10

15

20

25

30

35

La4 Si4b2 Do5 Re5 Mi5 Fa5#3 Sol5 La5

Sorun

Görüldüğü gibi, seyirler farklı olduğu halde histogramlar aynıdır. Çünkü bu örnekte yalnızca Hüseynî Örnek-öz’ün bazı perdelerinin yerleri değiştirilmiştir!

Seyir Bilgisi için Çözüm Önerisi: Ağırlıklı Süreler

Bir notanın eserin neresinde bulunduğu ile ilgili bilgi de hesaba katılır:

Nota eserin en başındaysa süre değeri % 50 azaltılır, ortasındaysa aynen bırakılır, en sonundaysa süre değeri % 50 artırılır. Aradaki süreler de bunlarla orantılı olarak değiştirilir. Bunun için, normal süre değerleri, t eserin yüzde kaçıncı ânında bulunulduğunu göstermek üzere şu değerle çarpılır:

2

1t

Süre Dönüştürme: Grafiği2

1t

Çarpan

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

1.4

1.6

0 0.25 0.5 0.75 1

Örnek

Nota Perde Süre % Süre Ağ.Süre

Mi5 Hüseynî 4 0% 2

Re5 Nevâ 4 25% 3

Do5 Çargâh 4 50% 4

Si4 Bûselik 4 75% 5

La4 Dügâh 4 100% 6

Ornek.mus2

İlk ölçünün ağırlıklı süreleri, ikinci ölçünün normal süreleri gibidir.

Örnek Histogramı

Normal süreler aynı, ağırlıklı süreler farklı

Örnek Değişim Grafiği(Normal / Ağırlıklı - 1)

Çargâh (Do5) perdesi tam ortada olduğu için ondaki değişim sıfırdır.)

-0.4

-0.2

0

0.2

0.4

0.6

0.8

1

1.2

Hüseynî Nevâ Çargâh Bûselik Dügâh

Mi5 Re5 Do5 Si4 La4

Hüseynî Örnek-öz’ün Normal ve Ağırlıklı Histogramı

0

5

10

15

20

25

30

35

La4 Si4b2 Do5 Re5 Mi5 Fa5#3 Sol5 La5

N%

A%

Hüseynî Örnek-öz’ünDeğişim Grafiği: Normal / Ağırlıklı_Süreler - 1

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0

La4 Si4b2 Do5 Re5 Mi5 Fa5#3 Sol5 La5

Çubuğu aşağı bakan perdelerin eserin sonlarında, yukarı bakanların ise başlarında daha yoğunlaştığı düşünülmelidir.

Bir Örnek-öz’ün Normal ve Ağırlıklı Histogramı

0

5

10

15

20

25

30

35

La4 Si4b2 Do5 Re5 Mi5 Fa5#3 Sol5 La5

N%

A%

Bir Örnek-öz’ün Değişim Grafiği: Normal / Ağırlıklı_Süreler - 1

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

La4 Si4b2 Do5 Re5 Mi5 Fa5#3 Sol5 La5

Hüseynî Seyir(Şefik Gürmeriç)

Hüseyni Seyir~Sofyan~~Þefik Gürmeriç.mus2

Hüseynî Seyir Normal ve Ağırlıklı Histogramı

0.0

5.0

10.0

15.0

20.0

25.0

30.0

Sol4 La4

Si4b2

Do5Re5

Mi5

Fa5

Fa5#3

Sol5 La5

Si5

N%

A%

Hüseynî Seyir Değişim Grafiği

-0.3

-0.2

-0.1

0.0

0.1

0.2

0.3

0.4

0.5

Sol4 La4

Si4b2

Do5Re5

Mi5

Fa5

Fa5#3

Sol5 La5

Si5

Muhayyer Seyir (Şefik Gürmeriç)

Mus2 Notasý

Muhayyer SeyirNormal ve Ağırlıklı Histogramı

0.02.04.06.08.0

10.012.014.016.018.020.0

Sol4 La4

Si4b2

Do5Re5

Mi5

Fa5

Fa5#3

Sol5 La5

Si5b2

Si5Do6

Re6

N%

A%

Muhayyer Seyir Değişim Grafiği

-0.4

-0.2

0.0

0.2

0.4

0.6

0.8

1.0S

ol4

La4

Si4

b2

Do5

Re5 Mi5

Fa5

Fa5

#3

Sol

5

La5

Si5

b2 Si5

Do6

Re6

Toplu Grafikler

Şefik Gürmeriç’inkilere ek olarak Ahmet Avni Konuk ve Erol Bingöl’ün Hüseynî ve Muhayyer makamlarında ikişer didaktik seyri de incelenmiş ve elde edilen toplu sayısal sonuçlar iki grafikte toplanmıştır.

Üç Hüseynî Eserin Toplu Değişim Grafiği

-0.3

-0.2

-0.2

-0.1

-0.1

0.0

0.1

0.1

0.2

0.2La

4

Si4

b2

Do5

Re5 Mi5

Fa5

#3

Sol

5

La5

(Toplu histogramlarda en çok yinelenen perdeler alınmıştır.)

Üç Muhayyer Eserin Toplu Değişim Grafiği

-0.4

-0.3

-0.2

-0.1

0.0

0.1

0.2

0.3La

4

Si4

b2

Do5

Re5 Mi5

Fa5

#3

Sol

5

La5

(Toplu histogramlarda en çok yinelenen perdeler alınmıştır.)

Yorum

İki grafikteki genel görünüm benzemekle birlikte, ayrıntıda bazı farklar göze çarpmaktadır:

Hüseynî grafiğinde dönüm noktası Nevâda (Re5’te) iken, Muhayyer grafiğinde Hüseynî – Eviç (Mi5 – Fa5#3) arasındadır. Bu, Hüseynî makamında Nevâ perdesinin, Muhayyer makamında ise Hüseynî – Eviç perdelerinin eserlerin ortasında yoğun olduğuna işaret etmektedir.

Muhayyer makamında çubukların min. ve max. noktalarının doğrusal biçimde sıralandığı, Hüseynî makamında ise farklı dağılımlar oluşturduğu gözlenmektedir.

Çubukların uzunlukları arasındaki farklardan da çeşitli yorumlar yapılabilir.

Düşünceler Elde edilen sonuç vektör şeklinde bırakılmayıp

Seyrin Çıkıcılık/İnicilik Katsayısı gibi bir veya iki sayı ile ifade edilebilir. Bunun için örneğin Hüseynî makamı sonucunda negatif yöndeki çubukların boyları toplamı olan -0.4 ile pozitif yöndeki çubukların boyları toplamı olan +0.5 sayılarından yararlanılabilir (Muhayyer makamı için bu sayılar sırasıyla -1.1 ve +0.6’dır).

Şarkı, sazsemâîsi, peşrev gibi formlardaki eserler 4’e, 8’e vb. bölünerek her bir bölüm ayrı ayrı incelenebilir.

Muvakkat karar perdeleri ek ipuçları içerebilir. Bu yöntem çok sayıda esere topluca

uygulanırsa daha anlamlı sonuçlar alınabilir.

Sorular, Öneriler