View
240
Download
2
Category
Preview:
DESCRIPTION
Â
Citation preview
Van ijzeren kast tot hamam
Eindredactie: Jan Alleblas, Teun de Bruijn, Ineke Middag
Van ijzeren kast tot hamamTopstukken uit het archief van Dordrecht
4
7 Van ijzeren kast tot hamam
Topstukken uit het archief van Dordrecht
8 Numerologie
10 De ijzeren kast
12 Het stadsrecht van Dordrecht
15 Schepenbrief waarin Henric heeren Gherardszoon
Witkinds bekent aan Jan Bones schuldig te zijn
75 £ nieuwe ‘inghelscer’ penningen
18 Het stapelrecht verleend aan Dordrecht door
graaf Jan I en Jan II
21 Versierde cirkel
23 Bul van paus Innocentius VI (1282-1362)
25 Boomstamkist
27 Archeologische vondsten met het Lam Gods
30 Grootprivilege van Holland en Zeeland verleend
door Maria van Bourgondië
33 Drieluik van het Heilig Sacramentsgasthuis
36 Keurboek
39 Antifonarium
42 Plattegrond van Dordrecht
45 De bark Lutina
48 Kraan Swartzenborch aan de Voorstraatshaven
51 Canin-Bijbel
54 Het galgoord van Dordrecht
56 Handschrift van Wouter van Gouthoeven
59 Gevelsteen In de Londen Bruick
61 Schoolplaat van een vergadering van de Dordtse
synode in 1618-1619
64 Offerblok
66 De loop van de Maas en de Merwede
69 Zakzonnewijzer
71 Alle de wercken, so oude als nieuwe van de heer Iacob
Cats, ridder, oudt raedtpensionaris van Hollandt, &c.
74 Kaart betreffende de dijk, platen, steken en dammen
bij Papendrecht
77 Laatste brief Johan de Witt
Inhoudsopgave
5
80 De Grotekerkstoren
82 Heerenboekje
84 Paskaart van de Javazee ter hoogte van Batavia en
Bantam
88 Actum per campanam
91 Het Marcktvelt (nu Scheffersplein) met vleeshal
en waag, gezien vanaf de Voorstraat
94 Wapenboek van de Zwijndrechtse Waard
97 Gezicht op Dordrecht
100 Op den papieren en met vuur opgevulden luchtbol…
103 Dordrechtse Courant
105 De overtocht van kolonel Beelaerts
108 Kluisdeur
111 Portret van Henri Vriesendorp
114 IJsvermaak op de Oude Maas
117 Gezicht op de Kloveniersdoelen vanaf het Stek
120 Aanleg van de spoorbrug bij Zwijndrecht
123 Glasplaatcamera van H.J. Tollens (1864-1936)
126 Menuboek van Hotel Ponsen
129 Herinnering aan den strengen winter 1890-1891
131 Balkengaten aan de Noordendijk
134 Lantaarn van het oude postkantoor aan het Bagijnhof
137 Plattegrond van Dordrecht (blad 2 uit een serie van 9
van de kaart der Gemeente Dordrecht)
140 Spoorwegaffiche voor de scheepvaartlijn Dordrecht –
Harwich
143 Kaart met de ontwikkeling van het Eiland van Dordrecht
146 Stukje klei van het DFC-veld aan de Markettenweg
149 Portret van Menduh Karapinar
152 Morgen is vandaag gisteren
153 Merweklanken
154 Wapenschild Noorse consulaat in Dordrecht
155 Schoolidyllen
156 Eerste hamam in Dordrecht
157 Verantwoording / gebruikte archiefblokken
160 Colofon
6
7
Van ijzeren kast tot hamamTopstukken uit het archief van Dordrecht
Op 1 januari 1885 wordt Arie van de Weg tegen een beloning van
500 gulden per jaar tot archivaris van de gemeente Dordrecht
benoemd. Dat is het begin van het Stadsarchief Dordrecht. Op
1 januari 2007 vormt het samen met de collecties van het Bu-
reau Monumentenzorg en Archeologie Erfgoedcentrum DiEP.
In 125 jaar heeft het archief een stormachtige ontwikkeling
doorgemaakt. Van een ivoren toren voor enkele wetenschappe-
lijke onderzoekers werd het een plek waar jaarlijks duizenden
burgers hun vrije tijd doorbrengen op de studiezaal, bij film-
voorstellingen, tentoonstellingen, lezingen, cursussen en op
de website. Het depot voor papier en perkament werd gehuis-
vest in een ultramodern depotgebouw op Dordtse Kil III, met
ook archeologische objecten. DiEP startte een digitaal archief
met veel beeld- en audiovisueel materiaal, deels op servers
on-line en beschikbaar via internet. Vanaf 1994 vervult DiEP
ook steeds meer een regiofunctie. Op dit moment bewaren
we niet alleen de overheidsarchieven van 13 gemeenten uit de
regio, Alblasserdam, Binnenmaas, Cromstrijen, Graafstroom,
Hardinxveld-Giessendam, Hendrik-Ido-Ambacht, Korendijk,
Liesveld, Nieuw-Lekkerland, Papendrecht, Sliedrecht, Strijen
en Zwijndrecht, maar ook de archieven van het Waterschap De
Groote Waard en een deel van het Waterschap IJsselmonde.
In dit boek nemen we u mee naar de schatkamer van de stad
en regio. Verbaas u over de veelheid en afwisseling van de col-
lecties die we bewaren. Medewerkers van DiEP maakten een
selectie en schreven bij elk voorwerp een verhaal.
De laatste 125 jaar waren stormachtig, de komende 125 zul-
len dat zeker ook zijn: Erfgoedcentrum DiEP zal zich verder
ontwikkelen als dé plek waar het verhaal van Dordrecht en de
regio beleefd en doorverteld wordt.
Ineke Middag
Directeur
8 numerologie
Ineke Middag
Numerologie
Iedereen die postzegels spaart of digitale vakantiefoto’s wil
bewaren kent het probleem. Als het er veel worden raak je
het overzicht kwijt. Erfgoedcentrum DiEP beheert ruim zeven
kilometer archief. Een archivaris moet wel erg houden van
ordenen, indelen en nummeren omdat anders niemand ooit
meer iets terug kan vinden. Alles valt of staat met ordenen
en nummers en met altijd alles terugzetten waar het hoort.
Discipline dus.
Erfgoedcentrum DiEP werkt met archiefblokken die elk een
eigen nummer hebben. Het zijn groepen archiefstukken of
collecties die onder één noemer zijn gebracht. Dat kan het af-
gesloten archief zijn van een opgeheven sportclub, bedrijf of
uitgestorven familie. Het kan ook archief van een bepaald type
zijn waar nog steeds nieuwe items bijkomen, zoals radiofrag-
menten, handschriften, kranten. Van een archiefblok wordt
een inventaris gemaakt, een genummerde lijst van de dingen
die zich in dat blok bevinden. Inventarisnummers in dit boek
vermelden steeds de naam van het archief, het archiefblok-
nummer en daarna het nummer binnen dat blok, bijvoorbeeld
handschriftenverzameling 150_1658 of gemeentelijke prent-
verzameling 552_190131.
Aan de hoogte van het archiefbloknummer kun je iets aflezen
over de geschiedenis. Hoe hoger het nummer, hoe later het
blok een apart nummer heeft gekregen in onze collectie. Dat
kan zijn omdat het recent verworven is, maar ook omdat het
bij het inventariseren een apart blok is geworden. Soms zie
je in het nummer een aantal xx staan. Dat betekent dat het
archief al wel bewaard wordt als blok en een nummer heeft,
maar dat er nog geen definitieve inventaris gemaakt is van alle
items in het blok.
Daarnaast heeft elk object een standplaatsnummer, de plek
waar het in de kast in het depot gevonden kan worden. Onze
zeven kilometer archief vraagt ruim een kilometer stellingen,
9numerologie
zeven lagen hoog. Die staan in de depots op Stek 13, maar de
meeste in het Stadsdepot op Jade, gelegen op het bedrijven-
terrein Dordtse Kil III.
Vroeger stond alle objectinformatie in boeken en kaartsys-
temen. In 2001 begon DiEP met een digitale database van
de collectie. Alle items moesten stuk voor stuk worden in-
gevoerd. Niet alleen het inventarisnummer maar ook inhou-
delijke informatie, zodat je op verschillende manieren kunt
zoeken. Die informatie noemen we metadata, een soort tref-
woorden. Hoe meer en fijnmaziger metadata bij een object
bekend zijn, hoe meer kans dat je het kunt vinden. Het gaat
om personen, organisaties, plaatsen, straten, onderwerpen,
jaartallen en andere trefwoorden. Veel mensen zoeken het
eerst op hun eigen naam of adres.
Het invoeren en uitbreiden van informatie is nooit af. Elke
dag bewaren we nieuwe dingen en die moeten steeds weer
worden toegevoegd. Bezoekers van de DiEP website (www.erf-
goedcentrumdiep.nl) kunnen ook zelf informatie toevoegen:
zo worden we samen wijzer.
10
Maker: anoniem
Datering: tweede helft van de 15de
eeuw
Materiaal/techniek: eikenhout en ijzer
Collectie Huis Van Gijn (inv.nr. 1397)
Deze zware, met ijzer beslagen, eiken-
houten kast dateert uit de 15de eeuw.
Hij is 117 cm breed, inclusief de poten 125
cm hoog en 49 cm diep. Aan de voorzijde
wordt hij afgesloten door een klep over
de volle breedte en hoogte van de kast,
scharnierend aan de onderzijde. De klep
heeft een stang met vier sloten en aan
weerszijden een hangslot. Sleutels en
hangsloten zijn verloren gegaan. De kast
telt 25 smalle laden en onderin nog een
lade over de hele breedte van de kast.
Een veilige bergplaats voor charters:
akten die op perkament geschreven en
ter bekrachtiging bezegeld zijn. Ook de
oude stadsrekeningen over de periode
1283-1287, geschreven op perkamenten
rollen, waren hierin te vinden evenals in
de onderste brede lade, het grootprivi-
lege van Maria van Bourgondië.
In 1544 is het stadhuis bij de Tolbrug een
bouwval geworden. Het stadsbestuur
verhuist dan naar de voormalige Vlaam-
se hal bij de Lombardbrug, de huidige
locatie van het stadhuis. Ook de ijzeren
kast gaat mee en krijgt een plaats in een
nis achter traliewerk en een ijzeren deur
met zes sloten. Dat brengt het aantal
hindernissen op twaalf. Bovendien zijn
uit veiligheidsoverwegingen de twaalf
benodigde sleutels in bewaring gegeven
aan twaalf verschillende gilden, de zoge-
naamde sleutelgilden. Daartoe behoren
onder andere het gilde van de vleeshou-
wers, van de bakkers en van de schoen-
makers. Telkens als de kast open moet
om stukken toe te voegen of te raadple-
gen, komen de twaalf sleutelhouders op-
draven die, in aanwezigheid van enkele
stadsbestuurders, toegang verschaffen.
Dat gebeurt bij voorbeeld in 1770 op
verzoek van mr. P.H. van de Wall, die op
dat moment een uitgave in vijf delen
voorbereidt onder de titel Handvesten
en Privilegiën van Dordrecht. Bij zijn on-
derzoek telt hij 260 charters, allemaal in
deze kast, op stapels per lade.
De ijzeren kast
de ijzeren kast
Riny Benschop
11
Veilig was deze berging wel: leden van
het dievengilde hadden in elk geval wei-
nig kans. Aan de andere kant: wat als er
brand uitbrak? De kast was dan niet te
openen voordat alle sleutels ter plekke
waren.
De veilige berging kon niet voorkomen
dat er in de loop der eeuwen toch stuk-
ken verdwenen. Voor een belangrijk deel
is dat toe te schrijven aan het feit dat
men ook documenten buiten de ijzeren
kast ging bewaren.
Vroeger kregen weinigen en alleen met
heel veel moeite archiefschatten te zien.
Nu worden ze veilig bewaard in de depots
van Erfgoedcentrum DiEP, waar iedereen
die dat wil ze in de studiezaal kan lezen
en bekijken. De kast is nu als archiefkast
buiten gebruik en staat al geruime tijd als
‘conversation piece’ op de kamer van de
burgemeester van Dordrecht.
de ijzeren kast
het stadsrecht 12
13
Maker: anoniem
Datering: 1220
Materiaal/techniek: perkament
Stadsarchief, 1200 – 1572 (inv.nr. 1_32)
Vanwege hun Romeinse oorsprong clai-
men zowel Maastricht als Nijmegen de
oudste stad van Nederland te zijn. De
strijd om de titel ‘oudste stad van het
graafschap Holland’ wordt tot de dag
van vandaag gevoerd tussen Geertrui-
denberg en Dordrecht. Dit perkament
met de stadsrechten van Dordrecht is in
die discussie niet onbelangrijk, maar ook
niet onomstreden.
Om te beginnen roept de datering vraagte-
kens op. Op een van de delen valt de maand
Julio te herkennen. We hebben echter in-
formatie uit andere bronnen nodig om er
een jaartal achter te kunnen plaatsen. In
een brief uit het jaar 1220 refereert graaf
Willem I van Holland aan Dordrecht als
huwelijksgift voor zijn nieuwe echtgenote,
Maria van Brabant. Er zijn redenen om aan
te nemen dat die brief en de optekening
van de stedelijke voorrechten op dit perka-
ment uit hetzelfde jaar dateren.
Door de slechte staat kunnen we de vol-
ledige inhoud niet met zekerheid recon-
strueren, al is in het verleden wel gepro-
beerd de ontbrekende stukken tekst in
te vullen. Gemeentesecretaris Van den
Brandeler doet rond 1860 al een ge-
slaagde poging. Hij onderzoekt ‘eenige
verschroeide stukken perkament’ en
andere documenten uit de zogenaamde
ijzeren kast in het stadhuis. De duide-
lijke brandsporen zijn waarschijnlijk al
ontstaan in de jaren 1330. Ook door de
perkamenttekst te vergelijken met de
tekst van een charter uit 1252 leren we
meer over de inhoud. De teksten komen
sterk overeen. Het charter bekrachtigt
en hernieuwt bestaande privileges, zo-
als wel meer gebeurde. Het bevat een,
soms bijna woordelijke herhaling van de
stadsrechten uit 1220.
Naast het verlenen van stadsrechten zijn
er ook andere criteria om te bepalen
wanneer een plaats als stad gezien kan
worden. Maar zelfs als we de datering
Het stadsrecht van Dordrecht
het stadsrecht
Sander van Bladel
14
van de eerste stadsrechten als maatstaf
nemen, hebben we het nog niet gemak-
kelijk. Van sommige stadsrechten ont-
breekt namelijk het originele document.
Is dan een verwijzing in een ander docu-
ment naar de verlening van bepaalde
stedelijke privileges ook voldoende? En
welke voorrechten moeten er door de
graaf precies verleend zijn voordat men
van stadsrechten kan spreken?
Er is ook een andere manier om de strijd
tussen Geertruidenberg en Dordrecht te
beslissen. Al bijna 200 jaar ligt Geertrui-
denberg in de provincie Noord-Brabant.
Dordrecht is dus in elk geval wel de
oudste stad van de huidige provincies
Noord- en Zuid-Holland.
het stadsrecht
Maker: Pieter Hendrik van der Wall
Titel: Handvesten, privilegiën, vrijheden, voorregten, octrooijen en costumen; mitsgaders sen-
tentien, verbonden, overeenkomsten en andere voornaame handelingen der stad Dordrecht:
herbevestiging van het stadsrecht van 1220 door Roomskoning Willem II op 28 januari 1252
Datering: 1790
Archiefbibliotheek (inv.nr. 489_41021)
15schepenbrief
Maker: Melis Stoke (ca. 1235- ca. 1305)
Datering: 30 juli 1296
Materiaal/techniek: perkament
Stadsarchief, 1200 – 1572 (inv.nr. 1_617)
Een stukje perkament met een tekst,
meer dan zeven eeuwen oud. Om pre-
cies te zijn uit 1296. De tekst is in het
Nederlands. Anders geschreven dan nu,
dat wel. Maar wie goed kijkt, ontdekt al
snel vertrouwde woorden: ‘den ghenen
die desen brief brenghet … in goeden
trouwen … int jaer ons heren.’
Alle ambtenaren schrijven in de 13de
eeuw in Latijn, ook hier op het stadhuis.
Dordrecht is dan de belangrijkste stad
van Holland. Dat manifesteert zich on-
dermeer in de toestemming van graaf
Floris V in 1271 om ter versterking van de
stad een gracht te graven; in 1284 beves-
tigt hij dat nog eens en toont het nieuwe
stadszegel, een ommuurde toren die de
stad symboli seert.
In die tijd valt ook de beslissing de ambte-
lijke stukken voortaan in het Nederlands
op te stellen. De groeiende activiteiten
nopen tot meer schriftelijke vastleg-
ging. Tot dan was dat een neventaak van
de geestelijkheid die Latijn hanteerde.
In de jonge stad Dordrecht namen be-
roepsambtenaren dat werk over en zij
gaven de voorkeur aan voor iedereen
begrijpelijk Nederlands, ‘naar de burger
toe’, zeg maar. Dordrecht ontwikkelt zich
vervolgens tot het belangrijkste stede-
lijk schrijfcentrum van Holland met een
eigen lokale schrijfstijl. Dordrecht staat
daarmee model voor andere steden en
speelt een belangrijke rol bij de vorming
van de Nederlandse standaardtaal.
De schrijver van de hier getoonde tekst
is bekend. Onderzoek heeft uitgewezen
dat het gaat om Melis Stoke. Als klerk
dient hij Floris V, graaf van Holland, tot
deze op 27 juni 1296 wordt vermoord.
Stoke treedt dan in dienst van het stads-
bestuur van Dordrecht en blijft dat tot
oktober 1299. Dit is de oudst bewaard
gebleven Dordtse tekst van zijn hand.
Daarna treedt Stoke in dienst van de
nieuw aangetreden graaf Jan II en gaat
Schepenbrief waarin Henric heeren Gherardszoon Witkinds bekent aan Jan Bones schuldig te zijn 75 £ nieuwe ‘inghelscer’ penningen
Riny Benschop
schepenbrief16
Recommended