View
704
Download
1
Category
Preview:
Citation preview
RADYOLOJĠ
Dr. Erol Akgül
ÇÜ SHMYO 2. Sınıf
RADYASYON SAĞLIĞI VE
RADYASYONDAN
KORUNMA 1
• 1895’te x-ışınlarının bulunmasından hemen sonra
1896’da radyasyona bağlı 23 radyodermatit olgusu
yayınlanmıştır.
• 1911-1914 yılları arasında 3 ayrı yayında
radyasyonla ortaya çıkmış 198 kanser olgusu ve
54 kanserden ölüm bildirilmiştir.
• 1928’deki ll.Uluslararası Radyoloji Kongresinde
radyasyon şiddetini ölçmede kullanılmak üzere
birim geliştirilmesi kararlaştırılmıştır.
• Bunun için görevlendirilen komite kullanılacak
birimin Röntgen olmasına karar vermiştir.
ĠYONĠZAN RADYASYON
KAYNAKLARI 1
• İnsanlar doğal çevrede iyonizan radyasyon ile
karşılaşırlar.
• Başlangıçta bu radyasyon tamamen doğal
kaynaklardan ortaya çıkarken son zamanlarda insan
eliyle oluşturulan radyasyon da giderek artmıştır.
• Doğal radyasyon dış ve iç kaynaklardan gelebilir.
• Dış kaynaklar kozmik ışınlar ve gamma
radyasyondur.
ĠYONĠZAN RADYASYON
KAYNAKLARI 2
• Kozmik radyasyon yükseklikle yakından ilgilidir,yükseklik arttıkça artar ve 30-70 mrem/yıl arasındadeğişir.
• Gama ışınlar 30-130 mrem/yıl olup bina içinde veyadışında olup olmamaya göre değişir.
• Total dış kaynak radyasyonu 100 mrem/yıl’dır.
• İç kaynaklar su, yemek ve hava yolu ile alınanradyonükleidlerden gelir.
• Yıllık miktarı 25 mrem kadardır.
• Total doğal radyasyon dozu 125 mrem/yıl civarındadır.
ĠYONĠZAN RADYASYON
KAYNAKLARI 3
• İnsan eliyle oluşturulan radyasyon doğal
radyasyondan az olmakla birlikte miktarı giderek
artmaktadır.
• En önemlisi yıllık 50-75 mrem değere ulaşan tanı
ve tedavi amaçlı kullanılan radyasyondur.
• Mesleki ekspojur yüksek değerlere ulaşabilir
ancak toplumda az kişiyi ilgilendirdiği için genetik
etkisi azdır.
Günlük hayatımızda aldığımız
radyasyon miktarları
• Doğal radyasyon % 48
• Tıbbi amaçlı radyasyon % 46
• Nükleer silah testleri ve sızıntılar % 3
• Diğer % 3
• Hayvanlarda yapılan deneyler ve kaza
sonucu radyasyona maruz kalan insanlarda
yapılan gözlemler, radyasyon dozu ile
biyolojik etkisi arasında belirgin bir ilişki
olduğunu göstermektedir.
• Tıpta radyasyon, tanısal (radyodiagnostik,
nükleer tıp) ya da tedavi (radyoterapi)
amacıyla kullanılmaktadır.
RADYASYONUN
BĠYOLOJĠK ETKĠLERĠ 1
• Röntgen ışınları, bulunduğu ilk yıllarda zararlı etkilerininbilinmemesi nedeniyle hiçbir korunma önlemi olmadanyıllarca kullanılmıştır.
• Korumasız x-ışını tüplerini kullanan bazı kişiler,radyodermit nedeniyle el parmaklarını yitirmişler, bazılarıkatarakt olmuş, kimileri kısırlaşmış, hatta lösemi vekanserler sonucu ölenler olmuştur.
• Günümüzde, röntgen ışınlarının zararlı etkileri bilinmekteve radyoloji pratiğinde radyasyondan korunma kurallarıön planda tutulmaktadır.
• Günümüzde korunma şartlarında, tanısal dozlardakullanılan radyasyona bağlı ölüm söz konusu değildir.
RADYASYONUN
BĠYOLOJĠK ETKĠLERĠ 2
• İyonizan radyasyonun canlı üzerine etkilerini“radyobiyoloji” bilim dalı inceler.
• Radyasyonun dokuya etkisi atomik seviyedeolmaktadır. İnsanda görülen radyasyon hasarı,atomik seviyede olan etkilere bağlı molekülleryapının bozulması sonucudur.
• Makromoleküller üzerinde yapılan invivoçalışmalarda daha az dozda zararlı etkigözlenirken, invitro çalışmalarda hasarı gözlemekiçin daha yüksek doz gerekmektedir.
RADYASYONUN
BĠYOLOJĠK ETKĠLERĠ 3
• DNA, hücre ve insanın büyümesini ve gelişmesinikontrol eden kromozomları oluşturduğu içinradyasyon hasarından etkilenen moleküllerin enönemlilerindendir.
• Radyasyonun DNA’yı etkilemesi, organizmaya üç şekilde zarar verebilir.
1. Hücre ölümü,
2. Malignite,
3. Genetik hasar,
RADYASYONUN
BĠYOLOJĠK ETKĠLERĠ 4
• Eğer hasar germ hücrelerindeki DNA’da oluşursa
bir sonraki ya da daha sonraki nesillerde zararlı
etki görülebilir.
• DNA’daki hasar sonucu kromozomal
değişikliklerin neden olduğu mutasyonlar, resessif
özelliktedir.
• Bu durumda genetik etki, ancak aynı özellikte
mutasyona uğramış diğer bir üreme hücresi ile
fertilizasyon olduğunda ortaya çıkar.
RADYASYONUN
BĠYOLOJĠK ETKĠLERĠ 5
• İyonizan ışınların maddeyle etkileşimi
sonucu ısı, eksitasyon ve iyonizasyon
oluşur.
• Canlı organizma ile bu etkileşim, doğrudan
veya dolaylı olarak iki şekilde olur.
Doğrudan Etki
• Hücredeki makro moleküllerde (enzim,
protein, RNA, DNA) olur.
• Enzim ve proteinlerde oluşan etki hücre
tarafından onarılabilir.
• DNA’da oluşan etki ise onarılamaz.
• DNA’da oluşan bu etkiler genetik
mutasyon ve hücre ölümüne neden olabilir.
Dolaylı Etki 1
• Su moleküllerinde görülen etkidir.
• İnsan vücudunun % 80’i sudur.
• Su, radyasyona maruz kaldığında, başkamoleküler yapılara bölünür.
• Buna suyun radyolizi denir.
• Suyun radyolizi sonucunda yaklaşık 1milisaniyelik bir süre için, H ve OH serbestkökleri oluşur.
Dolaylı Etki 2
• Bunların enerji fazlaları, diğer molekülleri
etkileyerek moleküler bağları çözebilir.
• Ayrıca serbest köklerin birleşmesi sonucu,
hidrojen peroksit (H2O2) oluşabilir.
• Bu madde, hücreye toksik etkilidir.
• Bu şekilde oluşabilen hidrojenperoksid (H2O2)
kökü de hücreye hasar vermektedir.
RADYASYONUN
BĠYOLOJĠK ETKĠLERĠ 6
• Radyasyonun canlı üzerindeki etkileri, ışınlamanınşiddeti ve süresine göre değişir.
• Etkiler hemen görülebildiği gibi latent birdönemden sonra da görülür.
• Tanısal amaçlı x-ışını cihazlarıyla alınan dozundüşük olması nedeniyle burada oluşan etkiler,nükleer silah ya da reaktör kazalarında görülenetkilerden farklı olmaktadır.
Işına Duyarlılık Derecesi
• Hücrelerin ışına duyarlılık derecesi de farklılıkgösterir.
• Hızlı çoğalan ve bölünme fazındaki hücreler(kemik iliği hücreleri, derinin basal hücreleri,intestinal kript hücreleri) radyasyona dahaduyarlıdır.
• Buna karşın kemik, kıkırdak, kas, sinir ve bağdokusu gibi yapısal ve fonksiyonel özellikkazanmış hücreler radyasyona dirençlidir.
Stokastik Etki
• Radyasyonun biyolojik etkilerinin oluşması içingereken dozun bir alt sınırı yoktur.
• Küçük dozlarda bile kanser ya da genetik etkiolabilir.
• Radyasyonun bu şekildeki dozdan bağımsız olanetkilerine “stokastik etki” denir.
• Bundan dolayı çalışanların ya da kitleninkorunmasında, mümkün olan en az dozun alınmasıönerilmektedir.
Non-stokastik (deterministik)
Etki
• Belli bir eşik değerden sonra ortaya çıkan
etkidir.
• Bu değer altında etki izlenmez.
• Bu değer üzerinde etkinin ortaya çıkması
%100’dür.
• Radyoterapide doz arttırıldıkça ortaya çıkan
değişik cilt bulguları buna iyi bir örnektir.
RADYASYONUN ERKEN
ETKĠLERĠ
• İnsanda 300 rad’lık total vücut
ışınlamasında bir ay içinde ölüm oranı %50
iken aralıklı olarak birkaç aylık periyodda
5000 rad’lık bölgesel radyoterapi
uygulamasında, sadece deri değişiklikleri
izlenmektedir.
Radyasyon ekspojurunun
insandaki belli erken etkileri
Etki Işınlanan Bölge Minimum doz(rad)
Ölüm Tüm vücut 100
HematolojikYıkım Tüm vücut 25
Deri eritemi Bölgesel 300
Epilasyon Bölgesel 300
KromozomAberrasyonu Tüm vücut 5
GonadalDisfonksiyon Bölgesel 10
AKUT RADYASYON
SENDROMU• Yüksek doz radyasyon sonrasında günler ya da
haftalar içinde ölüm olayına akut radyasyonsendromu adı verilir.
Doz (rad) Ortalama yaşam
(gün)
Hematolojik
ölüm200-1000 10-60
Gastrointestinal
ölüm1000-5000 3-10
SSS ölümü >5000 <3
• Bu sendromlar dışında süreye bağlı
olmayan iki ayrı peryod vardır.
1. Prodromal sendrom
2. Latent dönem
Prodromal Sendrom
• Vücuda 100 rad ve üzerinde radyasyon
verildiğinde, bulantı, kusma, ishal ve lökosit
(akyuvar) sayısında azalma şeklinde
görülen tablodur.
• Birkaç saatten birkaç güne kadar sürer.
• Semptomların ciddiyeti radyasyon dozuna
bağlıdır.
Latent Dönem
• Radyasyona maruz kalma sonrasında
görülen geçici bir iyilik dönemidir.
• Bu dönemde radyasyon hastalığına ait
bulgular gözlenmez.
• 100-500 rad arası dozlarda bu dönem
haftalarca sürebilirken, 5000 rad ve üzeri
dozlarda birkaç saatten az sürer.
RADYASYONUN ERKEN
ETKĠLERĠ
• Radyasyondan sonra 30 günlük periyod içinde
ölüm oranının %50 olduğu doz miktarı (LD50/30)
insanlar için 300 rad’dır.
• Bazı hayvan türlerinde bu değer, 3000 rad’a kadar
çıkabilmektedir.
• Hatta nükleer reaktörlerin kanallarında yaşayan ve
üreyen bir bakteri türü (Mikrokokküs
radyodurens) olduğu bilinmektedir.
RADYASYONUN GEÇ
ETKĠLERĠ 1
• Az dozlarda üzün süreli radyasyon alımı sonucu
görülen etkilerdir.
• Deri: Eritem, desquamasyon, pigmentasyon ve
geç dönemde cilt kanserleri görülmektedir.
• Lens: Radyasyona bağlı katarakt olma riski dozla
orantılı olarak artar. Mesleki korunma sınırları
içinde alınan dozlarda, cilt bulgurları ve katarakt
oluşmaz.
RADYASYONUN GEÇ
ETKĠLERĠ 2
• Hematolojik sistem:
• Çalışan personel maksimum dozun üzerinde doz
alırsa kan tablosunda değişiklikler görülür.
• En erken bulgu, lenfositlerin artması, granülosit ve
trombositlerin azalmasıdır.
• Lökositlerde azalma ya da artma olabilir.
• Eritrosit sayısındaki değişiklikler geç görülür fakat
x-ışınının etkilerinin önemli olduğunu düşündürür.
RADYASYONUN GEÇ
ETKĠLERĠ 3
• Yaşam kısaltıcı etki:
• 1930-1965 yılları arasında Amerika’da
radyolojistler ile normal nüfus arasında
karşılaştırmalı yapılan istatistiksel çalışmada,
başlangıçta radyolojistlerin normal nüfusa göre
ortalama 5 yıl daha az yaşadığı görülmüşse de
1960 yılı ve sonrasında her iki grubun da
ortalama ölüm yaşı eşitlenmiştir.
RADYASYONUN GEÇ
ETKĠLERĠ 4
• Kanser riski ve genetik etkiler:
• Atom bombası atıldıktan sonra Hiroşima ve
Nagazaki’de kurtulan kişiler üzerinde
yapılan çalışmada, radyasyona maruz
kalanlarda löseminin görülme sıklığının
normal nüfusa oranla belirgin olarak fazla
olduğu (10 katı kadar) gözlenmiştir.
• Yüzyılın başlarında radyoloji çalışanlarında lösemi
insidansının oldukça yüksek olduğu görülmüştür.
• Bu dönemde, çalışanların, radyasyondan
korunmadıkları için tahmini olarak ortalama 100
rad/yıl kadar doz aldıkları hesaplanmıştır.
• 1929-1943 yılları arasındaki bir araştırmada radyoloji
çalışanlarında lösemi görülme oranı, normal nüfusun
10 katı fazla bulunmuş, 1948-1963 arasında yapılan
başka bir araştırmada ise 4 kat fazla olarak
belirlenmiştir.
RADYASYONUN GEÇ
ETKĠLERĠ 5
• Toplumda kanser oranının fazla olması nedeniyleradyasyona bağlı kanser oluşma olasılığını belirlemek çokzordur.
• Radyojenik kanser riski olan organlar; meme, akciğer,tiroid ve sindirim sistemidir.
• Genetik Etki: Üreme dönemindeki olgular incelenirken,sonraki nesillerde olabilecek mutasyon riskini en azaindirmek için, gonadların ışınlanmasından mümkünolduğunca kaçınılmalıdır.
• Gonadların aldığı herbir mGy (0,1 rad) için bir sonrakinesilde genetik etki görülme olasılığı (nominal risk)1/250.000 dir.
RADYASYONUN GEÇ
ETKĠLERĠ 6
Recommended