1968-2005 Sosyal Bilgiler Ders Programlarında Küresel Farkındalık Eğitimi (Global Awereness Education in 1968-2005 Social Studies Education Programs)

Öcal, A., Yakar, H. (2015). 1968-2005 Sosyal Bilgiler Ders Programlarında Küresel Farkındalık Eğitimi. Abant İzzet Baysal Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 15(USBES Özel Sayısı I), 307-

327.

Geliş Tarihi: 15 /06/ 2015 Kabul Tarihi: 28/12/2015

307

1968-2005 SOSYAL BİLGİLER DERS PROGRAMLARINDA

KÜRESEL FARKINDALIK EĞİTİMİ*

Adem ÖCAL**

Hamza YAKAR***

ÖZET

Sosyal bilgiler ders programları tarihsel süreç içerisinde günümüze kadar birçok değişiklik göstermiştir. Bu çalışmada 1968-2005 dönemlerindeki sosyal bilgiler ders programları küresel farkındalık eğitimi açısından incelenmiştir. Sosyal bilgiler öğretim programlarında küresel farkındalık ile ilgili konular; programlarda dersin amaçları veya kazanımlar, açıklamalar ve içerik boyutlarında ele alınmıştır. Elde edilen veriler, belirlenen tematik çerçeve bağlamında analiz edilmiştir. Çalışmada, nitel araştırma yaklaşımlarından doküman incelemesi tekniği kullanılmıştır. Programlar analiz edilirken, öncelikle her program kendi içinde değerlendirilmiştir. Ayrıca, programlarda yer alan amaçlar veya hedefler gözden geçirilerek amaçların küresel farkındalık eğitimi ile ilgisi vurgulanmıştır. Sosyal bilgiler programlarında yer alan küresel farkındalık eğitimi

ile ilgili konular incelendiğinde, ilkokul programlarında; uluslararası spor karşılaşmaları, komşu ülkeler, dünyanın başlıca ülkeleri, dünyadaki siyasi olaylar ve tehdit konularının yer aldığı görülmüştür. Ortaokul programlarında küresel farkındalık eğitimi ile ilgili konular ilkokul programlarına göre daha detaylı ve çeşitlidir. Küresel sorunlar konusu ise en fazla, 2005 sosyal bilgiler ders programında 6 ve 7. sınıf düzeylerinde yer almaktadır.

Anahtar Kavramlar: Sosyal bilgiler, program, küresel farkındalık.

GLOBAL AWARENESS EDUCATION IN 1968-2005 SOCIAL

STUDIES CURRICULUMS

ABSTRACT

Social studies curriculums have changed in many ways throughout history. The aim of this study

is to analyse the social studies curriculums used between the years 1968-2005 in terms of global awareness education. The issues related to global awareness in social studies curriculum were examined in terms of course aims or objectives, course description and course content. The data gathered are analysed in context of thematic framework. In this study document analysis technique, which is one of the qualitative data collection methods was used. When analysing curriculums, each curriculum is primarily evaluated in itself, and summary list of the units and topics located in content are presented in tables. In addition, the goals or objectives located in the curriculum are emphasized in terms of their relevance with the global awareness education. When examined the

issues related to global awareness education in the elementary school curriculum; it was observed that there are issues such as international sporting events, neighbouring countries, leading countries of the world, political events in the world and threats. In the secondary school curriculums issues

* Bu çalışmanın bir kısmı 23-25 Nisan 2015 tarihlerinde Abant İzzet Baysal Üniversitesinde

düzenlenen IV. Uluslararası Sosyal Bilgiler Eğitimi Sempozyumu’nda sözlü bildiri olarak sunulmuştur. ** Doç. Dr., Gazi Üniversitesi, e-posta: [email protected] *** Arş. Gör., Ahi Evran Üniversitesi, e-posta: [email protected]

Adem ÖCAL, Hamza YAKAR

308

related to global awareness education is more detailed and varied according to the primary school curriculum. The topic of global issues is existed most 6 and 7th grade level in the 2005 social studies curriculum.

Keywords: Social studies, curriculum, global awareness.

1. GİRİŞ

T.C. Kalkınma Bakanlığı tarafından hazırlanan Onuncu Kalkınma Planında, eğitim

kurumlarında küresel algı ve farkındalığın artırılmasına yönelik programların ve

faaliyetlerin uygulanması hedeflenmiştir. Bu eylem planında, ilk ve ortaöğretim

düzeyinde öğretmenlerin küresel farkındalıklarını artırmak için kısa süreli eğitim

programlarının düzenlenmesi öngörülmüştür (Onuncu Kalkınma Planı, 2013). Sosyal

bilgiler temelde etkili vatandaş yetiştirmeyi önceler. Vatandaşlık eğitimi ulusal ve küresel

boyutları olan bir yapıdadır (Güven, 2011: 52). Erden’e (bt.) göre sosyal bilgiler

programlarının geliştirilmesinde, küresel eğitim görüşü ve dünyadaki önemli toplumsal hareketler önemli rol oynamaktadır. Sosyal bilgiler programında, küresel eğitim

yaklaşımı gereği şu konulara yer verilir:

Dünyadaki ekonomik, ekolojik, politik ve teknolojik sistemler,

Hem insanı insan yapan değerler, hem de grup ve toplum üyesi olmak için gerekli

değerler,

Dünyada süreklilik gösteren ve birçok ülke için sorun olan problemler,

Dünya tarihi ile ilgili konular

Son yıllarda sosyal bilgiler programlarının amaç ve içerik boyutlarında, küresel

duyarlılık, çoğulculuk: farklılıkların uyumu, geçmiş-bugün-gelecek boyutu, güncel

olayların ve tartışmalı konuların ele alınması, yerel-bölgesel-ulusal- evrensel dengesi,

insan haklarına vurgu, barış eğitimi ve çatışmaların çözümü gibi yeni perspektiflerin yer aldığı görülmektedir (Doğanay, 2008). Sosyal bilgilerin amacı, dünya sorunlarına

duyarlı, sorunlara çözümler arayan ve kişisel sorumluluklarının farkında olan vatandaşlar

yetiştirmektir. Sosyal bilgiler öğretimindeki tartışmalı konular, öğrencilerin küresel

vatandaşlar olarak yetişmelerinde ve onları 21. yüzyıla hazırlayacak yetenek ve değerleri

kazanmasına yardımcı olur (Ersoy, 2013).

Küresel eğitim, öğrencilere küresel bir bakış açısı aşılamayı ve kültürel ve etnik

çoğulculuk, artan karşılıklı bağımlılık ve sınırlı doğal kaynaklar ile karakterize edilen bir

dünyada başarılı bir şekilde yaşamak için gerekli olan temel bilgi, yetenek ve eğilimleri

geliştirmeyi amaçlar. Küresel bir toplumda öğrencilerin başarısı, “ötekiler” ile işbirliği

yapmaya, farklılıklara kapı aralamaya ve eleştirel bir şekilde düşünmeye bağlı olduğu

için küresel bakış açısı önemlidir (Crawford ve Kirby, 2008). Hicks (2003, 274), küresel eğitimi “Küresel olaylar, konular ve bakış açıları hakkında eğitim ve öğretimle ilgili

akademik alan belirlemek için uluslararası kullanılan bir terim” olarak tanımlanmıştır.

Kirkwood (2001: 12) küresel eğitimin ana temalarını şu şekilde belirtir (Akt. Açıkalın,

2010a: 254-255):

a) Çoklu bakış açısı,

b) Diğer kültürleri anlama ve farklı kültürlere saygı duyma,

c) Küresel sorunlar hakkında bilgi sahibi olma,

d) Birbiriyle bağlantılı bir sistem olarak dünyayı anlama.

1968-2005 Sosyal Bilgiler Ders Programlarında Küresel Farkındalık Eğitimi

309

Küresel farkındalık, insanların kendisi, çevresi ve evrenler ilgili konular, olaylar, sorunlar

ve olguları fark etmesi ve önem vermesi anlayışını ifade etmektedir. Öğrencilerin, diğer kültürlerin genel inanış ve değerlerine duyarlı olabilmek için önce kendi küresel öğrenme

etkileşimlerinde farkındalık kazanmaları gerekmektedir. Bu bağlamda öğrencilerin

deneyimleri yadsınamaz. Küresel öğrenmede katılım, öğrencilerin anlayış ve bilgilerini

kendi karşıtlarının bakış açılarına maruz kalması yoluyla hem genişlik hem de derinlik

açısından zenginleştirebilir (Gibson, Rimmington ve Landwehr-Brow, 2008: 15).

Diğer ülkelerin sosyal bilgiler öğretim programları incelendiğinde, Türkiye’deki

“yakından uzağa” yaklaşımına benzer bir küresel farkındalık oluşturma sürecinin olduğu

anlaşılmaktadır. Örneğin Almanya’nın Rheinland-Pflaz eyaletinde okutulan sosyal

bilgiler öğretim programının içeriğinde, alt sınıflardan üst sınıflara doğru eyaletten AB’ye

doğru uzanan bir içerik yapısı bulunmaktadır (Kaya, 2011: 61). İrlanda’daki sosyal

bilgiler derslerinin karşılığı olan tarih dersinin içeriğinde “Modern Dünyayı Anlamak” şeklinde bir bölüm yer almakta ve bu bölümde 20. yüzyılda sosyal değişim, uluslararası

ilişkiler, Avrupa’da savaş ve barış dönemi, Afrika ve Asya milliyetçiliği gibi konulara

yer verildiği görülmektedir (Kaya, 2011: 228).

ABD’deki Kuzey Carolina Sosyal Bilgiler Standart Programına bakıldığında ise,

ABD’den dünyaya açılan bir içerik ve amaçlar yapısının kurgulandığı görülmektedir.

Burada, Kuzey Carolina’nın tarihi ve coğrafyası ile ilgili konular verildikten sonra,

Amerika kıtası ve daha sonra diğer kıtalardaki ülkeler ve dünya tarihi hakkındaki

konulara yer verilmiştir (Keskin ve Coşkun Keskin, 2011: 96).

Japonya’daki sosyal bilgiler öğretim programının amaçları kişisel, sosyal, uzamsal ve

çağdaş olmak üzere dört boyutlu bir yapıda düzenlenmiştir. Bu amaçlardan uzamsal

boyutlu amaçlar, “yerel, resmi, ulusal düzeyleri birbirine bağlayan vatandaşlık kimliğini

dünyayı anlamak için kullanma” şeklinde ifade edilmiştir. Japonya’daki sosyal bilgiler programının “çok kültürlü toplum”, “küresel toplum”, “küresel sorun” ve “geleceğe

doğru” şeklindeki öğrenme alanları, küresel farkındalık eğitimini en fazla öne çıkaran

program yapısıdır (Şahin, 2011: 289-290).

Cumhuriyet’ten günümüze kadar uygulanan sosyal bilgiler öğretim programlarının

dönemsel bazı değişikliklere uğradığı görülür. Sosyal bilgiler dersi, ilkokullarda ilk defa

1968 İlkokul Programında, ortaokullarda ise 1971 Ortaokul Programında yer almıştır.

1968 yılından önceki dönemde, sosyal bilgiler dersi yerine tarih, coğrafya, yurt bilgisi,

vatandaşlık bilgisi gibi dersler mevcuttur. Tek disiplinli anlayışın benimsendiği 1968

öncesindeki ilkokul ve 1971 öncesindeki ortaokul ders programları, günümüzdeki

disiplinlerarası sosyal bilgiler anlayışı dışında ve içerik olarak, ayrı ayrı, tarih, coğrafya

ve yurt bilgisi konularını yansıtmaktadır. 1985-1998 yılları arasında, sosyal bilgiler dersi ilköğretim ikinci kademede (6-8 sınıflar) tek disiplinli bir anlayışla, Milli Tarih, Milli

Coğrafya ve Vatandaşlık Bilgisi olarak okutulmuştur. İlköğretimin 8 yıla çıkarılması ile

birlikte, 1998 yılından itibaren İlköğretim okullarında (4-7. sınıf) sosyal bilgiler adı ile

bu ders tekrar okutulmaya başlanmıştır. 2005 yılından günümüze kadar ise,

yapılandırmacılığın esas alındığı sosyal bilgiler öğretim programı ilkokul ve

ortaokullarda okutulmaya devam etmektedir (Safran, 2011: 13; Öztürk, 2009: 27).

Türkiye’de eğitim programları, ülkenin ekonomik ve toplumsal gelişimi ile bağlantılı bir

şekilde gelişme göstermiştir. Buna karşın bazen de program geliştirme çabalarının bazı

kesintilere uğratıldığı ve bilimsel süreçlerin yeterli oranda programlara yansıtılamadığı


310

gözlenebilir. Programların günümüze kadar hangi süreçlerden geçtiği ve programlardaki

bakış açısının nasıl değişikliğe uğradığını tespit etmek açısından programları incelemek önemlidir (Aytaç, 2011). Sosyal Bilgiler dersi, ilkokul ve ortaokul programı içinde

önemli bir konuma sahiptir. Bu çalışmanın amacı, 1968’ten günümüze kadarki sosyal

bilgiler ders programlarının küresel farkındalık eğitimi bağlamında incelenmesidir.

2. YÖNTEM

Bu çalışmada nitel veri toplama yöntemlerinden doküman incelemesi kullanılmıştır.

Doküman incelemesi, araştırılması hedeflenen olgu ya da olgular hakkında bilgi içeren

yazılı materyallerin analizini kapsar (Yıldırım ve Şimşek, 2011: 187). Araştırma

kapsamında aşağıdaki ders programları incelenmiştir:

1968 tarihli İlkokul Programı



1970–1971 tarihli Ortaokul Programı ile uygulamaya konulan ve 1973 tarihinde

basılan Ortaokul Sosyal Bilgiler, Fen Bilgisi ve Matematik Müfredat Programı

1985 tarihli ortaokul Millî Tarih Dersi, Milli Coğrafya ve Vatandaşlık Bilgileri Öğretim Programı

1998 tarih ve 62 sayılı Tebliğler Dergisinde yayımlanan Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı

2005 tarihli İlköğretim Sosyal Bilgiler Dersi Öğretim Programı

Verilerin Toplanması

Belirlenen sosyal bilgiler ders programları iki araştırmacı tarafından incelemeye tabi

tutulmuştur. Programlar incelenirken bir ölçüt tablosu oluşturulmuştur. Ölçüt

tablosundaki ana başlıklar, aynı zamanda, betimsel analizde temaları oluşturmuştur

(Tablo 1).


311

Öncelikle her program kendi içinde çözümlenmiştir. Değerlendirme işlemi yapılırken

içerikte yer alan ünite ve konuların özet listeleri tablolar halinde verilmiştir. 2005

yılından önceki ilkokul ve ortaokul sosyal bilgiler ders programları incelendiğinde, programların “amaçlar”, “açıklamalar” ve “içerik” olmak üzere üçlü bir yapıya sahip

olduğu görülmektedir. Bu yüzden bu çalışmada, bu üçlü yapı dikkate alınarak, öncelikle

amaç ifadeler tablo halinde verilmiş, daha sonra da programların açıklamalar kısmındaki

ilgili yerler vurgulanmıştır.

Veri Analizi

Doküman incelemesinden elde edilen veriler, nitel araştırma yaklaşımı çerçevesinde,

betimsel analiz yöntemi ile çözümlenmiştir. Betimsel analizde, tematik çerçeveye göre

verilerin işlenmesi, bulguların tanımlanması ve bulguların yorumlanması gibi aşamalar

bulunur (Yıldırım ve Şimşek, 2011). Bu çalışmada veriler, veri toplama aracında

belirtilen kontrol listesine göre çözümlenmiştir. Elde edilen veriler temalara göre

düzenlenip yüzde/frekans olarak yorumlanmıştır.

3. BULGULAR VE YORUM

Tablo 1.

Doküman analizinde kullanılan ölçütler

Amaçlar İçerik Açıklamalar

Amaçlarda öğrencilerin

küresel farkındalığını

arttırmaya yönelik yer

alan ifadeler

- Küresel sorunlar - Dünya ülkeleri

- Komşu devletler

- Uluslararası ekonomik

ilişkiler

- Türkiye’nin dünya

üzerindeki yeri ve önemi

- Küresel barış

- Türk dünyası ve yurt

dışında yaşayan Türkler

- Toplumlararası etkileşim

- Ortak miras

- Dünya coğrafyası - Uluslararası kuruluşlar

- Ortak miras

-Dünyada nüfus ve

ekonomi

-Uluslararası ekonomik

ilişkiler

- Uluslararası ilişkiler

-Atatürkçülük

konularındaki küresel

konular

-Programın uygulanmasına yönelik genel

açıklamalarda yapılan

uyarılar

- Belirli gün ve haftalar

- İçerikte konulara yönelik

yapılan açıklama ve

yönlendirmeler

- Araç-gereçler

-Beceri, değer ve

etkinlikler


312

Sosyal bilgiler öğretim programında küresel farkındalık eğitimi kapsamındaki konuların

amaç, açıklama ve içerik boyutlarında yer alma durumuna ilişkin bulgular tablolar

halinde gösterilmiştir. 1968-2015 döneminde uygulanan sosyal bilgiler programlarında

küresel farkındalık eğitimi ile ilgili öngörülen amaçlar, açıklamalar ve konular alt temalar

çerçevesinde ortaya konulmuştur.

Tablo 2.

Sosyal Bilgiler Ders Programları (1968-2005) Amaçlarında Küresel

Farkındalık

Program Amaçlar f*

1968 İlkokul Programı Yakın komşu ve milletler hakkında bilgi edinme

Uzak dünya ülkeleri hakkında bilgi edinme

İnsan topluluklarının birbiriyle olan etkileşimini

öğrenme

İnsan toplulukları arasındaki ekonomik ilişkileri

öğrenme

4 1971 İlkokul Programı

1989 İlkokul Programı

1971 Ortaokul

Programı

Yakın komşu ve milletler hakkında bilgi edinme

Dünyanın problemlerini tanıma

Türk milletinin milletler ailesi içindeki yerini

kavrama

Diğer dünya milletlerine karşı iyi duygular

besleme

4

1985 Ortaokul

Programı

Türk milletinin milletler ailesi içindeki yerini

kavrama


Türklerin yaşadığı diğer coğrafyaları öğrenme

Evrensel barış fikrini öğrenme

4

1998 Sosyal Bilgiler

Öğretim Programı Türk milletinin milletler ailesi içindeki yerini

kavrama


Türklerin yaşadığı diğer coğrafyaları öğrenme

3


Öğretim Programı

Dünyayı ilgilendiren konulara duyarlılık gösterme

Ortak kutlanan özel günleri örneklendirme

Toplumlar arası siyasal, ekonomik, kültürel

ilişkileri kavrama

Dünya çocuklarının ortak yönlerini fark etme

Turizm ve ortak mirası ilişkilendirme



İnsan topluluklarının birbiriyle olan etkileşimini

öğrenme

İnsan toplulukları arasındaki ekonomik ilişkileri öğrenme

9

*Programlardaki küresel farkındalık ile ilgili amaç ifadelerinin sayısı.


313

Tablo 2’ye göre, küresel farkındalık eğitimi ile ilgili 2005 sosyal bilgiler öğretim

programında 9 amaç yer alırken; 1998 sosyal bilgiler programlarında 3 amaç yer almaktadır. 1968, 1971 ve 1989 ilkokul programlarının amaçları aynı olduğu için küresel

farkındalık ile ilgili amaçlar da her üç programda aynıdır. “Diğer dünya milletlerine karşı

iyi duygular besleme” sadece 1971 ortaokul programında yer almaktadır. 2005 sosyal

bilgiler programında çok farklı alt temalarda küresel farkındalık eğitimi ile ilgili

amaçların olduğu dikkat çekmektedir.

1968, 1971 ve 1989 Sosyal bilgiler ders programlarının amaçları incelendiğinde, Türk

milleti merkeze alınarak küresel bir farkındalık yaklaşımın benimsendiği anlaşılmaktadır.

Bu programlarda ön görülen amaçlarda, Türk milletinden hareketle dünya milletleri ile

olan ilişkiler, Türk milletinin medeniyetler ailesine yaptığı katkılar ve dünya ülkeleri ile

olan ekonomik bağlantılar öne çıkarılmıştır.

1998 programında sosyal bilgiler dersinin amaçları; “Yurttaşlık görevleri ve sorumlulukları yönünden”, “Toplumda insanların birbiriyle olan ilişkileri yönünden”,

“Çevreyi, yurdu ve dünyayı tanıma yeteneklerini geliştirmek yönünden” ve “Ekonomik

yaşama fikrini yeteneklerini geliştirmek yönünden” şeklinde sınıflandırılarak

açıklanmıştır. 1968 ilkokul sosyal bilgiler programındaki bu çerçeve, 1971 ve 1989

ilkokul programlarında da aynen korunarak devam ettirilmiştir. İlkokul programlarında

“Toplumda insanların birbiriyle olan ilişkileri yönünden” belirtilen amaçlarda küresel

farkındalık ile ilgili amaçların yer almadığı görülmektedir. Küresel farkındalık eğitimi ile

en fazla ilişkili olan “Çevreyi, yurdu ve dünyayı tanıma yeteneklerini geliştirmek

yönünden” açıklanan amaçlardır. Burada yakın ve uzak komşular ile dünya milletleri

hakkında bilgi sahibi olma, insanların coğrafi çevreleri ile olan etkileşimlerini inceleme

ve bilim ve teknik gelişmelerin toplum hayatındaki etkilerini kavrama gibi amaçlara yer

verilmiştir (MEB, 1968: 64; MEB, 1971: 64; MEB,1989:156).

İlkokul programlarına kıyasla ortaokul sosyal bilgiler ders programının amaçlarında

küresel farkındalık eğitimine ilişkin daha fazla amaç bulunmaktadır. 1971 ortaokul

programında ilkokul programlarından farklı olarak “Türk milletinin milletler ailesi

içindeki yerini kavrama” ve “ Diğer dünya milletlerine karşı iyi duygular besleme”

şeklinde iki yeni amaç alt teması yer almaktadır. Bu amaçlar programda “Öğrencilere;

milletler ailesi içinde Türk milletinin yerini aşağılık duygusuna kapılmaksızın, geleceğe

ümit ve cesaretle göstermek” ve “Öğrencileri, milletimizle işbirliği halinde ve kendi

yurdunda huzur içinde yaşamak isteğinde milletlere karşı iyi duygulara sahip kılmak”

şeklinde belirtilmiştir (MEB, 1971).

1985 ortaokul programında, tek disiplinli program yaklaşımına göre hazırlanan “Milli

Tarih”, “Milli Coğrafya” ve “Vatandaşlık Bilgileri” kapsamındaki derslerin küresel farkındalık eğitimi ile ilgili amaçlarına yer verilmiştir. 1985 ortaokul programında

“Dünyanın problemlerini tanıma”, alt teması “Öğrencilere, geçmişle içinde

bulunduğumuz zaman arasında bağlantı kurup gün geçtikçe daha da çoğalarak karmaşık

hale gelen yurt ve dünya meselelerini iyi değerlendiren, meseleler yaratmak yerine

sağduyu ile hareket ederek onlara çözüm getirebilen…” şeklinde; “Türklerin yaşadığı

diğer coğrafyaları öğrenme” alt teması “Öğrencilere, Türkiye’nin dünya üzerinde işgal

ettiği yer ve mevkiinin öğrenimini kavratmak…” şeklinde; “Evrensel barış fikrini

öğrenme” alt teması ise “Yurtta Sulh Cihanda Sulh fikrinin gerçekleşmesi için milletler

ailesi içinde Türk milletine düşen ödev ve sorumluluğun değerini kavratmaktır” şeklinde

belirtilmiştir (MEB, 1988).


314

1998 sosyal bilgiler ders programında genel olarak Türk milletinin dünya tarihindeki yeri

ve önemi, komşu ülkeler ve Türklerin yaşadığı ülkeler şeklindeki amaçların yer aldığı görülmektedir. 1998 programındaki amaç tasnifine göre, küresel farkındalık eğitimi ile

ilgili “vatandaşlık görevleri ve sorumlulukları yönünden” bir ifade bulunurken, “çevreyi,

yurdu ve dünyayı tanıma yetenekleri yönünden” 3 ifade bulunmaktadır.

2005 sosyal bilgiler ders programının küresel farkındalık eğitimi kapsamında dersin

genel amaçlarında 4 ifadenin yer aldığı anlaşılmaktadır. Bu genel amaçlar öğrencilere

dünyanın coğrafi özelliklerinin tanıtılması, uluslararası ekonomik ilişkilerin kavratılması,

toplumlararası siyasal, sosyal, kültürel ve ekonomik etkileşimin kavratılması ve

öğrencilerin dünyayı ilgilendiren konulara duyarlılık göstermesinin sağlanması

şeklindedir. Bunun yanı sıra, diğer programlardan farklı olarak, 2005 sosyal bilgiler ders

programında, küresel farkındalık eğitimi ile ilgili kazanımların farklı alt konularda yer

aldığı belirlenmiştir.

Tablo 3.

Sosyal Bilgiler Ders Programları (1968-2005) Açıklamalar Kısmında Küresel

Farkındalık

Program Açıklamalar f*

1968 İlkokul

Programı

1971 İlkokul

Programı

Programın uygulanmasına yönelik genel

açıklamalarda yapılan uyarılar

Belirli gün ve haftalar

İçerikteki konulara yönelik açıklama ve

yönlendirmeler

3

1989 İlkokul

Programı



Belirli gün ve haftalar


yönlendirmeler

3

1971 Ortaokul

Programı



1

1985 Ortaokul

Programı




yönlendirmeler

2


Öğretim Programı



1


Öğretim Programı



Beceri, değer ve etkinlikler

2

*Programlardaki küresel farkındalık ile ilgili açıklama ifadelerinin sayısı.


315

Tablo 3’te sosyal bilgiler ders programlarında küresel farkındalık eğitimine ilişkin

açıklamalar gösterilmiştir. Buna göre, 2005 sosyal bilgiler ders programı “programın

uygulanmasına yönelik genel açıklamalarda yapılan uyarılar” ve “beceri, değer ve

etkinlikler” alt temalarında küresel farkındalık içerikli 41 açıklama yer almaktadır. 2005

programında, diğer programlardan farklı olarak, programın yapısına beceriler, değerler

ve etkinliklerin girmesi küresel farkındalık eğitimine yönelik açıklamaların da artmasına

neden olmuştur. 2005 programında, küresel farkındalık eğitimi ile ilgili 4 beceri, 4 değer

ve tüm sınıflar toplamında 31 etkinlik yer almaktadır. Bu beceri ve değerler 2005

programında açıklamalar kısmında gösterilmişken, etkinlikler kılavuz kitaplarda konu

başlarında gösterilmiştir. Buna karşın küresel farkındalık eğitimine yönelik

açıklamaların en az yer aldığı program ise 1971 ortaokul ve 1998 sosyal bilgiler programıdır (1 açıklama).

İlkokul sosyal bilgiler programlarında, dersin uygulama aşamasında “yakından uzağa”

ilkesinin benimsenmesi gerektiği vurgulanmıştır. Bu doğrultuda, “Çocuğa bulunduğu

çevreyi incelemekle işe başlanmalı ve yakından uzağa, görülenden görülmeyene geçerek

onun görüş ve düşünüş ufkunu derece derece genişletmelidir. Bunun için de önce

çocuğun içinde yaşadığı il, bölge sonra yurt ve dünyaya geçilmelidir.” şeklinde,

öğrencilerin dünyaya ilişkin bir görüş ufkunun geliştirilmesi konusunda bir açıklama

yapılmıştır (MEB, 1968: 65; MEB, 1971: 65; MEB,1989:157).

İlkokul sosyal bilgiler programlarında ünitelerin işlenmesi sürecinde sadece öğrencilerin

hafızalarına başvurulmaması gerektiği belirtilerek, “…Onları iyi görmeye, gördükleri

üzerinde iyi düşünmeye ve değerlendirmeye alıştırmalı; onlarda çevrelerine ve çevredeki olaylara karşı merak ve ilgi uyandırmalıdır.” şeklinde sosyal bilgiler dersinin

öğrencilerin çevrelerinde olup biten olaylara karşı ilgi uyandırması gerektiği

açıklanmıştır (MEB, 1968: 65; MEB, 1971: 67; MEB,1989: 158). 1968 Sosyal bilgiler

programında, küresel farkındalık eğitimi ile ilgili 4 ve 5. sınıflarda işlenecek belirli gün

ve haftalardan şunlar sayılmıştır:

Birleşmiş Milletler Günü

İnsan Hakları Haftası

NATO Günü (MEB, 1968: 71).

1971 ortaokul programında küresel farkındalık eğitimi ile doğrudan ilişkili sadece bir

açıklamaya yer verilmiştir. Buna göre “Sosyal bilgiler dersinin ağırlık merkezinde yakın

çevremizin, yurdumuz ve milletimizin problemleri bulunmalıdır. Başka milletlerin

geçmiş ve bugünkü yaşayışlarına, problemlerine, başka ülkelerin özelliklerine ancak bizi ve problemlerimizi, şu veya bu yönü ile ilgilendirdiği ölçüde yer verilmelidir.” şeklinde

bir açıklama yapılarak, bizi ilgilendirdiği kadarıyla dünya olayları ile ilgili olunması

gerektiği belirtilmiştir (MEB, 1973: 12).

1985 ortaokul sosyal bilgiler öğretimi programındaki programın uygulanması ile ilgili

olarak belirlenen açıklamalarda, öğrencilerin küresel farkındalığının arttırılmasına

yönelik ifadeler bulunmaktadır. Bu açıklamalar şu şeklidedir:

Kültür ve medeniyetlerle ilgili konular işlenirken, medeniyetin insanlığın ortak

malı olduğu açıklanacak, çağdaş dünyamıza yaptığı etkiler vurgulanacaktır.

Olaylar anlatılırken, benzer dünya olayları da göz önünde bulundurulacak ve

bunlara arasında sebep-sonuç yönünden karşılaştırma yapılacak, tarihte birçok

meselenin birbiriyle bağlantılı olduğuna öğrencilerin dikkati çekilecektir.


316

20. Yüzyılın ilk yarısında yurtta ve dünyada meydana gelen olaylardan söz

edilirken, devletlerarası siyasi ve ekonomik çıkar çatışmalarının dünya tarihini nasıl etkilediğini, devletlerarası tabloyu nasıl değiştirdiği açıklanacak; batılı

büyük devletlerin bloklaşmaları, Türk milletinin bu bloklaşmaya karşı verdiği var

olma savaşının ve demokrasiyi kurma yolunda gösterdiği çabaların önemi

belirtilecek, öğrencilere milli bağımsızlığımıza ve demokrasiye sahip çıkma şuuru

aşılanacaktır.

Yurdumuzun jeopolitik konumunun Türk ve dünya tarihi açısından önemi

belirtilecektir (MEB, 1988: 184-185).

Örneğin, 1985 ortaokul Milli Coğrafya ders programında, yer alan Asya ve Avrupa Kıtası

ile ilgili konular “Bu bölümde yer alan ülkelerin coğrafyası değil, sadece Türklerin

bulunduğu yerin coğrafyası Türkler, Türklerin yerleşmeleri, beşeri ve ekonomik

durumları, Türk nüfusunun diğer nüfusa oranı, bu ülkelerin Türkiye ile ilişkileri, Türkiye’de yaşayan azınlıklarla diğer ülkelerdeki Türklerin mukayesesi üzerinde

durulacak; ayrıca dünyanın diğer yerlerindeki Türklerden de kısaca bahsedilecektir.”

şeklindeki bu açıklaması ile yansımaktadır (MEB, 1988: 200). 1998 sosyal bilgiler

programı “açıklamalar” kısmında, Atatürk’ün “Yurtta sulh cihanda sulh” fikrinin

öğrencilere kazandırılması gerektiği vurgulanarak, yurdumuzun jeopolitik konumu ve

sonuçları üzerinde durulacağı belirtilmiştir. Konuların işlenmesinde “yakından uzağa”

ilkesine uyulacağı açıklanmıştır.

2005 Sosyal bilgiler öğretim programının uygulanması ile ilgili açıklamalar

incelendiğinde ise “…Günümüzde çocuklar yakın çevrelerinin çok ötesindeki olaylardan

da haberdardırlar… Örneğin 8-13 yaşlarındaki çocukların yakından uzağa ilkesinin

tersine Çin Seddi, Piramitler, dünyanın en uzun, en kilolu, en yaşlı insanı gibi konularla

ilgilendiği görülmüştür. Bu yüzden ünitelerin sıralanması “yakından uzağa” ilkesine göre yapılırken, “Küresel Bağlantılar” öğrenme alanı ile öğrencilerin ilgi ve ihtiyaçları dikkate

alınmıştır.” şeklinde, öğrencilerde küresel farkındalık eğitimine yönelik açıklama yer

almaktadır. 2005 sosyal bilgiler ders programında ayrıca “…Öğrencilerin zihinlerinin

güncel meselelerle meşgul olduğu zamanlarda ve dönem başında planlanmış dersin pek

verimli olmadığı durumlarda, öğretmen “güncellik ilkesinden” hareket etmeli, fırsatları

değerlendirmelidir. Güncel konular, öğrencilere iş ve proje olarak verilmelidir.”

şeklinde, güncel konuların ders ortamına getirilebileceği yönünde bir yönlendirme

yapılmıştır (MEB, 2005).

2005 sosyal bilgiler ders programında, küresel farkındalık eğitimi ile ilgili konuların tüm

sınıf düzeylerinde yer aldığı görülür. “Küresel Bağlantılar” öğrenme alanı bu amaca

yönelik olarak hazırlanmıştır. 5. sınıftaki tarihsel mirasa duyarlılık ve 7. sınıftaki barış değerleri küresel farkındalık eğitimi ile doğrudan ilişkili iken, 4. sınıftaki misafirperverlik

ve 6. sınıftaki yardımseverlik değerleri daha çok milli değerlerle ilişkilidir. Doğrudan

verilecek beceriler kapsamında bakıldığında ise, 4. sınıftaki kütüphane ve referans

kaynakları kullanma, 5. sınıftaki olgu ve düşünceleri ayırt etme ve 6. sınıftaki araştırma

becerileri sosyal bilgiler programındaki “araştırma becerisinin” alt becerileri arasında yer

almaktadır. Buna karşın 7. sınıftaki kalıp yargıları fark etme becerisi ise “eleştirel

düşünme” becerisi içerisinde bulunan bir beceridir (MEB, 2005).

2005 sosyal bilgiler ders programının 4. sınıftaki “Uzaktaki Arkadaşım” ünitesinde;

harita üzerinde değişik ülkelere yolculuk yapılması, seçilen bir ülke ile ilgili kaynak

taraması yapılması, herhangi bir ülkeyle ilgili fotoğraflardan yararlanılarak o ülkeyle


317

ilgili tahminlerde bulunulması, değişik ülkelerde yaşayan çocukların benzerlik ve

farklılıklarına ilişkin tablo yapılması, toplumların kutladığı bayramlar ve ortak günleri karşılaştıran tablo oluşturulması ve uluslararası sportif faaliyetlerin yapıldığı şehirlerin

özelliklerinin araştırılması gibi etkinlik örneklerine yer verilmiştir. 5. sınıf düzeyindeki

“Hepimizin Dünyası” ünitesinde, çeşitli malzemeler kullanılarak dünya ortak mirasına

ait nesnelerin maketlerinin yapılması ve internette ortak miras konulu sanal alan gezisinin

yapılması etkinlikleri öngörülmektedir (MEB, 2005).

6. sınıftaki “Ülkemiz ve Dünya” ünitesinde, dünya haritası üzerine nüfus ve ekonomik

faaliyetlerle ilgili araştırma verileri yerleştirilerek, dağılışı etkileyen faktörlerin

belirlenmesi, bir ülkeye ürün satmak için proje hazırlanması, Türk Cumhuriyetleri ile

tarihî ve kültürel yakınlığımızın tartışılması, sorunların çözümü için diğer ülkelerle

işbirliği ve dayanışmanın, sorunların çözümüne etkisinin tartışılması ve uluslararası

festivaller, olimpiyatlar vb. konularla ilgili araştırma yapılarak bunların toplumlar arası etkileşimdeki rolüne örnekler verilmesi gibi etkinlik örnekleri öngörülmektedir. 7. sınıf

düzeyindeki “Ülkeler Arası Köprüler” ünitesinde ise, küresel sorunlarla ilgili araştırma

yapılarak sorunların nedenlerin ve sonuçların açıklanması, bilimsel araştırma

basamakların kullanılarak küresel sorunların çözümü ile ilgili proje hazırlanması, grup

çalışması yapılarak küresel sorunlarla uluslararası amaçların incelenmesi, dünya barışına

katkıda bulunmuş kişiler ile ilgili araştırma yapılması ve ortak miras değerlerinin

korunması ile ilgili proje çalışması yapılması şeklinde etkinlikler öngörülmektedir

(MEB, 2005).

Sosyal bilgiler ders programlarının öne çıkan öğelerinden birisi de içeriktir. Programlar

içerik ölçeğinde değerlendirildiğinde, küresel farkındalık eğitimine yönelik amaç ve

açıklamalara oranla içeriklerde daha fazla alt temada konuların yer aldığı görülmektedir.


318

Tablo 4.

Sosyal Bilgiler Ders Programları (1968-2005) İçeriklerinde Küresel Farkındalık

Program İçerik f*



Uluslararası spor ve sanat faaliyetleri

Komşu devletler

Dünya ülkeleri

Atatürkçülük konuları kapsamındaki küresel konular

Dünya coğrafyası

Türkiye’nin dünya üzerindeki yeri ve önemi

6

1989 İlkokul Programı Uluslararası spor ve sanat faaliyetleri

Komşu devletler Dünya ülkeleri

Dünya coğrafyası


Türkiye’nin dünya üzerindeki yeri ve önemi

Tehdit

7

1971 Ortaokul

Programı

Komşu Devletler

Dünya coğrafyası

Dünya ülkeleri

Uluslararası kuruluşlar

Küresel barış

5

1985 Ortaokul

Programı


Tehdit

Küresel barış Türkiye’nin dünya üzerindeki yeri ve önemi

Türk dünyası ve yurt dışında yaşayan Türkler


Dünya coğrafyası

Dünya ülkeleri

8


Öğretim

Programı

Komşu devletler


Türk dünyası ve yurt dışında yaşayan Türkler

Küresel sorunlar

4


Öğretim

Programı

Dünya ülkeleri

Toplumlararası etkileşim

Dünyada nüfus ve ekonomi

Uluslararası ekonomik ilişkiler Ortak miras

Uluslararası spor ve sanat faaliyetleri

Uluslararası ilişkiler

Küresel sorunlar

Küresel barış

9

*Programlardaki küresel farkındalık ile ilgili konuların sayısı.


319

Tablo 4’te sosyal bilgiler ders programlarında küresel farkındalık eğitimi açısından hangi

içeriklerin yer aldığı gösterilmiştir. Buna göre; içerik bakımından küresel farkındalık eğitimi ile ilgili konuların en fazla yer aldığı program, 9 konu ile 2005 sosyal bilgiler ders

programıdır. 1985 ortaokul programındaki konuların fazla olmasının nedeni, bu

programın tek disiplinli bir yaklaşımla hazırlanmış olması ve Tarih, Coğrafya ve

Vatandaşlık Bilgileri derslerinde ayrı ayrı bu konuların sunulması olabilir. Buna karşın

kürsel farkındalık ile ilgili konuların en az yer aldığı program, 1998 sosyal bilgiler

programıdır. 1968 ve 1971 ilkokul programındaki küresel farkındalık ile ilgili konular

aynı alt temalar içerisindeki konulardır.

Ortaokul programlarında, ilkokul programlarından farklı olarak “uluslararası

kuruluşlar” ve “küresel barış” konularına yer verilmiştir. “Türk dünyası ve yurt dışında

yaşayan Türkler” kapsamındaki konular, ilk kez 1985 ortaokul programında yer almış ve

1998 sosyal bilgiler programında da devam ettirilmiştir. 2005 sosyal bilgiler öğretim programında, diğer programlardan farklı olarak “toplumlararası etkileşim”, “dünyada

nüfus ve ekonomi”, “uluslararası ekonomik ilişkiler” , “ortak miras” ve “uluslararası

ilişkiler” konuları yer almıştır.

Tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgileri derslerinin sosyal bilgiler bütünlüğü içerisinde ve

disiplinler arası bir yaklaşımla hazırlandığı 1968 ve 1971 sosyal bilgiler ders

programlarında küresel farkındalık eğitimi ile ilişkili konuların her iki programda da aynı

ünitelerde yer aldığı görülmektedir. 4. Sınıf düzeyinde sadece bir konu başlığında küresel

farkındalık eğitimi ile ilgili konulara yer verilirken, 5. sınıfta 4 farklı ünite içerisinde 7

farklı konuda yer verilmiştir. Disiplinler arası bir yaklaşımla hazırlanan bu

programlardaki küresel farkındalıkla ilgili konular tarih, coğrafya ve vatandaşlık bilgisi

konularından ziyade öğrencilere dünya ülkelerini tanıtma, komşu ülkeler hakkında

bilgiler verme, ticaret kapsamında bazı ülkelerle olan ilişkiler ve dünyadaki siyasi olayların öğretilmesini kapsamaktadır.

5. sınıftaki “Dünyaya Toplu Bakış” ünitesinde yer alan konular daha çok coğrafya

ağırlıklı bilgiler içerirken, “Dünyanın Başlıca Ülkeleri” ünitesindeki konular daha çok

ticaret ve kültür ilişkileri kapsamında ele alınmıştır. Küresel farkındalık oluşturması

açısından dünya ülkelerinin tanıtılması ve bu ülkelerle olan karşılıklı ilişkiler bu iki ünite

içinde yer almaktadır. Bu ünitede Türkiye’nin en çok alış veriş yaptığı ülkeler ABD,

Birleşik Krallık, Batı Almanya, Fransa, İtalya ve İsviçre olarak belirtilmiştir (MEB,

1968; MEB, 1971).

Amaçlar ve programın uygulanmasındaki açıklamalar bakımından, 1968 ve 1971 ilkokul

sosyal bilgiler ders programları ile aynı olmasına karşın, 1989 ilkokul programında konu

sonlarında Atatürkçülük konuları yer almaktadır. Bu kapsamda “Tehdit” konusu 4 ve 5. sınıflarda ortak bir konu olarak yer almaktadır. Bunun dışındaki “Dünyaya Toplu Bakış”

ve “Dünyanın Başlıca Ülkeleri” üniteleri 1968 ve 1971 ilkokul programı ile aynı

konulardır. 1989 ilkokul sosyal bilgiler programında, tehdit ile ilgili konular Türkiye’nin

jeopolitik konumunun önemi ile bağlantılı olarak verilmektedir. 5. sınıf sosyal bilgiler

ders programında ise “Tehdit” konusu ile ilgili 4. sınıftaki gibi çok fazla detaylı konuların

yerine şu 3 konulara yer verilmektedir: “Tehdidi Meydana Getiren Sebepler”,

“Türkiye’nin Jeopolitik Önemi” ve “Güçlü Türkiye’nin Arzulanmayışı” (MEB, 1989:

167).


320

1989 ilkokul sosyal bilgiler programında Atatürkçülük konuları doğrultusunda

Türkiye’nin dünya üzerindeki jeopolitik konumunu öne çıkaran ve “Tehdit” başlığı altında değerlendiren konuların yoğun olduğu görülmektedir. Yine bu doğrultuda

Atatürkçü düşünce ilkeleri içerisinde sayılan ve “Barışçılık” alt başlığında yer alan

“Yurtta Sulh Cihanda Sulh” prensibi de küresel farkındalık eğitimi kapsamında

değerlendirilmesi gereken konulardır (MEB, 1989: 170). 5. sınıftaki Türkiye’nin en çok

alış veriş yaptığı ülkeler ve dünyadaki ülkeler konuları 1968 ve 1971 ilkokul

programlarıyla aynıdır. Fakat burada sadece Afrika’daki ülkeler içerisinde “Birleşik Arap

Cumhuriyeti” çıkartılmış bunun yerine “Mısır” eklenmiştir (MEB, 1989: 174).

1971 ortaokul sosyal bilgiler ders programında, 1. sınıf düzeyinde küresel farkındalık

eğitimi ile ilgili herhangi bir konunun yer almadığı görülmektedir. Bunun yanı sıra

ortaokul 2 ve 3. sınıf düzeylerinde küresel farkındalık ile ilgili konuların yer aldığı ve

bununla ilgili konuların en fazla 2. sınıfta bulunduğu tespit edilmiştir. 2. sınıfta yer alan konular ilk olarak, Avrupa’da bulunan ülkelerin tanıtımı ile başlamaktadır. İngiltere,

Fransa ve Almanya, ülke ismi olarak başlıkta açıklanmış ve bu ülkelerin dünya

üzerindeki politik, sanayi, ticari ve coğrafi etkileri üzerinde durulmaktadır. Fakat Avrupa

kıtasında ülke ismi olarak değil de bölge ismi olarak “İber Yarımadası”, “Tuna Ülkeleri”

ve “Doğu Avrupa” gibi bölgelerdeki ülkeler ve bunlarla ilişkililerimiz kısaca yer

almaktadır. 2. sınıftaki “Komşu Devletler ve Bunlarla İlişkilerimiz” ünitesinde, Ön

Asya’daki komşularımızla ilişkilerimizin anlatıldığı konular: kutsal şehirler, Ön

Asya’daki Türk toplulukları, İran, Suriye, Filistin ve Irak’tır. Bu sınıf düzeyinde “Balkan

Yarımadası” ile ilgili olarak “Bulgaristan”, “Yunanistan” ve “Yugoslavya” ülkeleri ile

“Balkanlarda yaşayan Türkler” konuları bulunmaktadır. Bunların dışında dünyadaki

diğer milletlere yönelik konuların anlatıldığı ünitede ise Avrupa (İsviçre, Danimarka,

Finlandiya, Hollanda, Belçika), Asya (Japonya) ve Kutuplar (Kutuplara keşif seyahatleri) gibi konular bulunmaktadır (MEB, 1973: 47-50).

1971 ortaokul sosyal bilgiler ders programında 3. sınıf düzeyinde ise, “Birleşmiş Milletler

ve UNESCO” ünitesi kapsamında, “Yurtta barış dünyada barış” sözünün anlamı, barışın

gerçekleşmesi için yürütülen çabalar, Birleşmiş Milletler Örgütü’nün kurulması, amaç ve

ilkeleri, UNESCO ve Avrupa Konseyi gibi daha çok uluslararası barışa ve işbirliğine

yönelik konular bulunmaktadır (MEB, 1973: 54).

Tek disiplinli bir anlayışla hazırlanan 1985 ortaokul programında, küresel farkındalık

eğitimi ile ilgili konuların “Milli Tarih”, “Milli Coğrafya” ve “Vatandaşlık Bilgileri”

derslerinde yer aldığı görülmektedir. Buna göre; Milli Tarih dersinde 1. sınıf düzeyinde

küresel farkındalık eğitimi ile ilgili herhangi bir konuya yer verilmezken; 2. sınıf

düzeyinde “Atatürkçülük” konuları kapsamında evrensellik, sürekli barış ve tehdit konularına yer verilmektedir.

1985 ortaokul programında küresel farkındalıkla ilgili en fazla konu, Milli Coğrafya

dersinde yer almaktadır. Burada, ülkeler coğrafyası konularından başka, 1. sınıfta, Asya

ve Avrupa ülkeleri hakkında bilgilere yer verilmiştir. “Asya’da Türklerin Yaşadığı Belli

başlı Ülkeler ve Yerler” konusunda, Yakutistan, Batı Türkistan, Doğu Türkistan,

Afganistan, Azerbaycan, İran, Irak, Suriye, Kıbrıs gibi ülkelere yer verilirken; “Avrupa

Ülkelerine Toplu Bakış” konusunda, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya ve Yugoslavya

gibi ülkelere yer verilmiştir. 2. sınıf düzeyinde ise “Türkiye’nin Jeopolitik Önemi”

ünitesinde Milli Tarih dersinde, Atatürkçülük” konuları kapsamında yer alan tehdit

konusu, daha detaylı olarak ve bir ünite ölçeğinde ele alınarak işlenmektedir. 1985


321

ortaokul ders programında “Vatandaşlık Bilgileri” derslerinde 3 ayrı ünitede, küresel

farkındalık ile ilgili konular bulunmaktadır. Burada, “Demokrasi” ünitesinde tehdit ile ilgili konular; “Hürriyetçi Demokrasimizde Hak ve Ödevlerimiz” ünitesinde yurt dışında

yaşayan Türkler konusu, “Yurtta Sulh Cihanda Sulh” ünitesinde ise barış eksenli konular

yer almaktadır.

Küresel farkındalık eğitimi ile ilgili 1998 sosyal bilgiler ders programında 4 ve 5. sınıf

düzeyinde herhangi bir konunun yer almadığı görülmektedir. 6. sınıf düzeyindeki konular

ise ağırlıklı olarak coğrafya konularının işlendiği ünitede, “insanlığı tehdit eden bazı

önemli olaylar” ve “20. yüzyılda bilim ve teknolojide meydana gelen bazı gelişmeler ve

önemli olaylar” konularının yer alması küresel farkındalık eğitimi açısından dikkat

çekicidir. 1998 sosyal bilgiler ders programında küresel farkındalık ile ilgili konular, en

fazla 7. sınıfta “Yurdumuzun Komşuları ve Türk Dünyası” adlı ünitede yer almaktadır.

Bu ünitede komşu ülkeler, Türklerin yaşadığı bölgeler ve uluslararası kuruluşlar hakkında bilgiler yer almaktadır.

2005 sosyal bilgiler ders programında, tüm sınıf düzeylerinde, küresel farkındalık eğitimi

ile ilgili konu ve kazanımlar bulunmaktadır. Buna göre tüm sınıf düzeylerinde küresel

farkındalıkla ilgili konular, yoğunlukla “Küresel Bağlantılar” öğrenme alanında yer

almaktadır. Bu öğrenme alanında 4. sınıfta “Uzaktaki Arkadaşım” (3 konu), 5. sınıfta

“Hepimizin Dünyası” (5 konu), 6. sınıfta “Ülkemiz ve Dünya” (5 konu) ve 7. sınıfta

“Ülkeler Arası Köprüler” (2 konu) üniteleri kapsamında küresel farkındalık ile ilgili

konular bulunmaktadır.

4. TARTIŞMA, SONUÇ VE ÖNERİLER

Sosyal bilgiler öğretim programlarının sürekli değişerek ve güncellenerek günümüze

kadar geldiği anlaşılmaktadır. Programda benimsenen temel yaklaşım ve dersin

ismindeki değişiklikler göz önünde bulundurulduğunda, tek disiplinli bir yapıyla başlayan dersin, günümüzde disiplinler arası bir anlayışa kavuştuğu görülmektedir. Bu

süreçte 1985-1998 döneminde “tek disiplinli” bir anlayış benimsenmiş, daha sonra 2005

yılından günümüze kadarki dönemde “disiplinler arası” yaklaşım yerini korumuştur.

2005 yılından önceki programlar, “amaçlar”, “içerik” ve “açıklamalar” kısımlarından

oluşmaktadır. 2005 sosyal bilgiler programında ise hem “genel amaçlar” hem de

“kazanımlar” çerçevesinde küresel farkındalık eğitimi incelenmiştir. 1968, 1971 ve 1989

ilkokul programlarının amaçları birbiriyle aynı olduğu için, bu programlarda yer alan

küresel farkındalıkla ilgili amaçlar da aynıdır.

1968 ilkokul sosyal bilgiler programında “yakın çevre”, eğitim amaçlarına ulaşmak için

bütün sınıflarda hareket noktası olarak kabul edilerek, insanda öğrenme kolaylığı,

öğrenme gücü ve isteği yaratan önemli bir etken olarak görülmüştür (Aytaç, 2011). Tüm ilkokul programlarında vurgulanan “yakın çevre” ilkesi, programın amaçlarına da

yansımıştır. Bu yönü ile ilkokul programlarının küresel farkındalıkla ilgili amaçları,

yakın çevreden hareketle öğrencilere dünyayı tanıtmayı önceler. Yani önce “yakın ve

uzak komşu memleketler” daha sonra “dünya milletleri” ile olan ilişkilerin bilgisinin

öğrencilere kazandırılması hedeflenmektedir. Genel olarak bakıldığında ilkokul sosyal

bilgiler ders programlarının amaçlarında küresel sorunlar, uluslararası kuruluşlar,

evrensel barış, küresel siyasi olaylar ve yurt dışında yaşayan Türklere yönelik amaç

ifadelerine yer verilmediği görülmektedir.


322

Ortaokul sosyal bilgiler ders programları üç farklı özellikte karşımıza çıkmaktadır. Buna

göre “disiplinler arası” yaklaşımın benimsendiği 1973 ortaokul sosyal bilgiler ders programı, “tek disiplinli” yaklaşımın benimsendiği ve sosyal bilgilerin “Milli Tarih”,

“Milli Coğrafya” ve “Vatandaşlık Bilgileri” dersleri ile sunulduğu 1985 ortaokul

programı ve ilköğretim bütünlüğü içinde hazırlanan 1998 sosyal bilgiler ders programı

ayrı ayrı değerlendirilmelidir. 1973 ortaokul programında, Türk milletinin diğer milletler

içindeki yerinin “aşağılık duygusuna kapılmaksızın” öğrencilere gösterilmesi ve

öğrencilerin diğer milletlere karşı “iyi duygulara” sahip olmalarının sağlanması

“duyuşsal farkındalık” ile ilgili amaçlar olması bakımından dikkat çekicidir.

1985 ortaokul programı “tek disiplinli” bir yaklaşıma göre hazırlandığı için, bu

programdaki küresel farkındalıkla ilgili amaçlar öngörülen derslere göre

şekillenmektedir. Milli tarih dersindeki amaçlar, Türk milletinin diğer milletler içindeki

yeri ve küresel sorunlarla ilgili duyuşsal amaçlardan oluşmaktadır. Milli coğrafya dersindeki amaçlar, daha çok coğrafi farkındalığa yönelik dünya ülkelerinin tanıtılması

ile ilgili amaçlardır. Vatandaşlık bilgisi dersinde ise, barış eğitimini öne çıkaran ve

öğrencilere dünya barışı için sorumluluk yükleyen bir amaç güdülmüştür.

1998 sosyal bilgiler ders programının küresel farkındalık eğitimi ile ilgili amaçları,

program disiplinler arası yaklaşıma göre hazırlanmasına karşın, tek disiplinli yaklaşıma

göre hazırlanan programların amaç ifadelerine benzemektedir. Burada Türk milletinin

diğer milletler içindeki yerine, coğrafi farkındalığa ve sosyal-kültürel etkileşime yönelik

amaçlar yer almaktadır. Yapılandırmacılığın benimsendiği 2005 sosyal bilgiler ders

programının küresel farkındalık eğitimi ile ilgili amaçları diğer programlardaki

amaçlardan farklıdır. Aytaç (2011) yaptığı çalışmada, 2005 sosyal bilgiler ders

programında öne çıkan “Küresel Bağlantılar” yaklaşımı ile eğitim programlarını Avrupa

Birliğine uyumlu hale getirme çabası içine girildiğini belirtmiştir. Bu yönü ile 2005 sosyal bilgiler dersinin amaçlarında coğrafi farkındalığa, küresel ekonomik ilişkilere ve

sosyal-kültürel etkileşime yönelik amaç ifadelerinin yer aldığı görülmektedir.

Sosyal bilgiler programlarında yer alan küresel farkındalık eğitimi ile ilgili konular

incelendiğinde, ilkokul programlarında; uluslararası spor karşılaşmaları, komşu ülkeler,

dünyanın başlıca ülkeleri, dünyadaki siyasi olaylar ve tehdit konuları yer almaktadır.

Ortaokul programlarında küresel farkındalık eğitimi ile ilgili konular ilkokul

programlarına göre daha detaylı ve çeşitlidir. Burada “Avrupa” ile ilgili ülkelerin

tanıtılmasına yönelik hazırlanan konulara, ayrı bir ünite olarak değinilmesi dikkat

çekmektedir. Bunun yanı sıra 1973 ve 1985 ortaokul ders programlarında “küresel barış”

ile ilgili konular da bir ünite ölçeğinde programda yer almaktadır. 1998 sosyal bilgiler

ders programında küresel farkındalık eğitimine yönelik konuların azaldığı görülmektedir. 2005 sosyal bilgiler ders programında ise her sınıf düzeyinde “Küresel Bağlantılar”

öğrenme alanı kapsamında konulara yer verilmektedir.

2005 sosyal bilgiler ders programında öğrencilerin küresel bağlantılar öğrenme alanında

coğrafya, antropoloji, ekonomi, sosyoloji, hukuk, psikoloji ve tarihe ait kavramlarla

karşılaşacaklarını ve bu öğrenme alanının diğer öğrenme alanları ile ilişkili olduğu

belirtilmiştir. Küresel bağlantılar öğrenme alanı; “Öğrenciler, düşüncelerin, sanat

eserlerinin, uluslararası etkinliklerin toplumlar arası etkileşimdeki önemini ve ülkesinin

doğal kaynakları, ekonomik yeterlilikleri ile diğer ülkelerle olan ekonomik ilişkileri ile

ilgili fikir edinirler. Bütün dünyayı ilgilendiren ekonomi, siyaset, ekoloji, güvenlik ve

sağlık gibi alanlarda yaşanan sorunların sebepleri ve çözümleri ile ilgili fikir


323

geliştirirler. Uluslararası kuruluşların amaçlarını ve işlevlerini kavrarlar.” şeklinde

açıklanmaktadır (MEB, 2005). Diğer sosyal bilgiler ders programlarından farklı olarak 2005 programında, küresel farkındalık eğitiminin kapsamına; “ortak miras”, “ortak

kutlanan özel günler”, “dünyada nüfusun dağılışı”, “doğal afetler ve çevre sorunları” ve

“uluslararası kültür, sanat, fuar ve spor etkinlikleri” gibi birçok yeni konu girmiştir.

2005 programını küresel eğitim açısından değerlendiren Açıkalın (2010a), küresel

bağlantılar öğrenme alanındaki unite ve kazanımları; “kültürlerin kavranması ve takdir

edilmesi”, “birbiriyle etkileşimli dünya sistemi” ve “küresel konuların bilgisi” şeklindeki

küresel eğitim temalarıyla açıklamıştır. Bu yönüyle bakıldığında, 2005 sosyal bilgiler

ders programındaki küresel farkındalık konuları ile küresel eğitim konuları birbiriyle

uyuşmaktadır. Küresel barış konuları, sosyal bilgiler programlarında “Yurtta Sulh

Cihanda Sulh” fikri çerçevesinde, bazen Atatürkçülük konuları içinde bazen ayrı bir ünite

olarak yer almaktadır. Bu konu, tek disiplinli program yaklaşımının benimsendiği 1985 ortaokul programında, ayrı bir ünite olarak ele alınmakta ve barışın önemi, milletler arası

barış, uluslararası kuruluşlar şeklindeki konular ile sunulmaktadır. Sosyal bilgiler

programlarında dikkat çeken bir diğer konu da “tehdit” konusudur. Tehdit konusu en

fazla 1985 ortaokul programında yer almış; 1998 ve 2005 sosyal bilgiler ders

programlarında ise bu konulara hiç yer verilmemiştir.

Küresel farkındalık eğitimi kapsamında düşünüldüğünde, yurt dışında yaşayan Türkler

ve akraba topluluklar konusu da farklı şekillerde programlarda yer almıştır. Bu konu,

ilkokul programlarında yeteri kadar yer bulamamışken, ortaokul programlarında daha

fazla yer bulmuştur. 1985 ve 1998 ders programlarında “Türk dünyası” ve “Türk işçileri”

bağlamında yurt dışında yaşayan Türkler konusu yer almıştır.

Küresel sorunlar konusu sosyal bilgiler ders programlarında, ilk olarak “İnsanlığı Tehdit

Eden Bazı Önemli Olaylar” başlığı ile 1998 sosyal bilgiler ders programında yer aldığı görülmektedir. Küresel sorunlar konusu en fazla, 2005 sosyal bilgiler ders programında

6 ve 7. sınıf düzeylinde bulunmaktadır. Burada küresel sorunlar konusu çerçevesi

genişletilerek ele alınmıştır. Bu kapsamda küresel sorunların çözümünde rol oynayan

uluslararası kuruluşlar ve bunların amaçları, sorunların çözümü için kişisel

sorumluluklar, doğal afetler ve çevre sorunları gibi konular öne çıkarılmaktadır.

Bu çalışmadan elde edilen sonuçlara göre şu öneriler geliştirilebilir:

Sosyal bilgiler ders programında küresel farkındalık ile ilgili daha çeşitli ve

güncel konulara yer verilebilir.

Küresel farkındalıkla ilgili konular sadece bir öğrenme alanına

sıkıştırılmayarak, diğer öğrenme alanlarının içerisinde de yer verilebilir.

Yurt dışında yaşayan Türkler ve küresel barış gibi konulara daha fazla yer verilebilir.

Sosyal bilgiler programlarında öğrencinin küresel farkındalığını geliştirecek

uygulamalara ve etkinliklere daha fazla yer verilebilir.


324

KAYNAKLAR

Açıkalın, M. (2010). Sosyal Bilgiler Eğitiminde Yeni Yaklaşımlar: Çokkültürlü ve Küresel Eğitim. İlköğretim Online, 9(3), s. 1226-1237. 20.02.2015 tarihinde

http://ilkogretim-online.org.tr. adresinden alınmıştır.

Açıkalın, M. (2010a). The Influence of Global Education on the Turkish Social Studies

Curriculum. The Social Studies 101, s. 254–259. DOI:

10.1080/00377991003774887.

Aytaç, N. (2011). Türkiye Cumhuriyetinin Kuruluşundan Günümüze Sosyal Bilgiler

Programının Eğitim Programı Öğeleri Açısından Değerlendirilmesi.

İlköğretim Online, 10(2), 406-420.

Crawford, E. O. ve Kirby, M. M. (2008). Fostering Students’ Global Awareness:

Technology Applications in Social Studies Teaching and Learning. Journal of

Curriculum and Instruction (JoCI), Volume 2, Number 1, s. 56-73. DOI:10.3776/ Joci.2008v2n1p56-73.

Doğanay, A. (2008). Çağdaş Sosyal Bilgiler Anlayışı Işığında Yeni Sosyal Bilgiler

Programının Değerlendirilmesi. Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt

17, Sayı 2, s.77-96.

Erden, M. (bt.). Sosyal Bilgiler Öğretimi. Ankara: Alkım Yayınevi.

Ersoy, A. F. (2013). Global citizenship education in social studies: Experiences of

Turkish teachers and students in international conflict and war. Eğitimde Nitel

Araştırmalar Dergisi-Journal of Qualitative Research in Education, 1(1), 7-

30. 18.02.2015 tarihinde www.enadonline.com, http://dx.doi.org/10.14689

/issn.2148- 2624.1.1s1m. adresinden alınmıştır.

Gibson, K. L., Rimmington, G. M. ve Landwehr-Brow, M. (2008). Developing global

awareness and responsible world citizenship with global learning. Roeper Review, 30:1, 11-23, DOI: 10.1080/02783190701836270.

Güven, S. (2011). Sosyal Bilgiler dersinde vatandaşlık eğitimi ve vatandaşlık eğitiminde

modeller. (ss. 36-56). Turan, R., Sünbül, A. M. ve Akdağ, H. (Editörler).

Sosyal bilgiler öğretiminde yeni yaklaşımlar-II. Ankara: Pegem A Yayıncılık.

Hicks, D. (2003). Thirty years of global education: A reminder of key principles and

precedents. Educational Review 55 (3). 265–275.

Kan, Ç. (2009). Sosyal Bilgiler Eğitiminde Küresel Vatandaşlık, Pamukkale Üniversitesi

Eğitim Fakültesi Dergisi, Sayı 26, ss. 25-30.

Kaya, B. (2011). İrlanda Cumhuriyeti. (ss. 213-232). Öztürk, C. (Editör). Farklı ülkelerin

sosyal bilgiler öğretim programları. Ankara: Pegem A Yayıncılık.

Kaya, E. (2011). Almanya. (ss. 43-71). Öztürk, C. (Editör). Farklı ülkelerin sosyal bilgiler öğretim programları. Ankara: Pegem A Yayıncılık.

Keskin, Y. (2002). Türkiye’de II. Meşrutiyetten Günümüze Kadar Uygulanmış Olan

Sosyal Bilgiler Öğretim Programlarının Analizi ve Karşılaştırlması, İstanbul:

Marmara Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek

Lisans Tezi).

Keskin, Y. ve Keskin, C. S. (2011). Amerika Bireşik Devletleri. (ss. 73-103). Öztürk, C.

(Editör). Farklı ülkelerin sosyal bilgiler öğretim programları. Ankara: Pegem

A Yayıncılık.

Kirkwood, T. F. (2001). Our global age requires global education: Clarifying definitional

ambiguities. Social Studies, 92 (1): 10–15.

MEB (1968). İlkokul programı. Ankara: Milli Eğitim Basımevi.



325

MEB (1973). Ortaokul sosyal bilgiler, fen bilgisi ve matematik müfredat programı.

Ankara: Milli Eğitim Basımevi. MEB (1988). Ortaokul programı. Ankara: Milli Eğitim Basımevi. MEB (1998).

İlköğretim okulu sosyal bilgiler dersi öğretim programı. Tebliğler Dergisi.

Sayı: 2487, 531–568.


MEB (2005). Sosyal Bilgiler Öğretim Programı. http://programlar.meb.gov.tr adresinden

11.02.2015 tarihinde alınmıştır.

Onuncu Kalkınma Planı 2014-2018, (2013). Kalkınma İçin Uluslararası İşbirliği

Altyapısının Geliştirilmesi Programı Eylem Planı. T.C. Kalkınma Bakanlığı,

06.02.2015 tarihinde http://www.kalkinma.gov.tr/Lists/Yaynlar/Attachments

/518/Onuncu%20Kalk%C4%B1nma%20Plan%C4%B1.pdf adresinden

alınmıştır. Öztürk, C. (2009). Sosyal Bilgiler: toplumsal yaşama disiplinlerarası bir bakış, (ss. 1-31).

Öztürk, C. (Editör). Sosyal bilgiler öğretimi demokratik vatandaşlık eğitimi.

Ankara: Pegem A Yayıncılık.

Phillips, I. (2009). Tarih Öğretiminde Tartışmalı ve Hassas Konular. (s.121-133).

S.Aktekin, P.Harnett, M. Öztürk, D. Smart (Editörler), Çok Kültürlü bir

Avrupa İçin Tarih ve Sosyal Bilgiler Eğitimi. Ankara: Harf Eğitim Yayıncılığı.

Safran, M. (2011). Sosyal bilgiler öğretimine bakış. (ss.2-16). Tay, B. ve Öcal, A.

(Editörler). Özel öğretim yöntemleriyle sosyal bilgiler öğretimi. 2. Baskı.

Ankara: Pegem A Yayıncılık.

Şahin, T. C. (2011). Japonya. (ss. 277-298). Öztürk, C. (Editör). Farklı ülkelerin sosyal

bilgiler öğretim programları. Ankara: Pegem A Yayıncılık.


326

EXTENDED ABSTARCT

Social studies has an important role to gain global citizenship skills to students. The

purpose of social studies is to train global citizens who are sensitive to world problems,

seeking solutions to these problems and who are aware of personal responsibility. Social

studies teaching help students to grow as global citizens and to acquire the skills and

values that will prepare them to the 21st century (Ersoy, 2013). Social studies has an

important position in the primary curriculum. Social studies curriculums have some

changes until today. In primary school, a course called “social studies” was integrated in

1968 primary school curriculum in Turkey for the first time. But, in secondary schools, social studies was integrated in 1971 to secondary school curriculum for the first time.

Social studies curriculum that was adopted single disciplinary approach reflects the topics

of history, geography and civics as the content.

It is seen involving as a new perspective; global awareness, pluralism: harmony of

differences, past-present-future size, the handling of current events and controversial

issues, the balance of local-regional-national-universal, emphasis on human rights, peace

education and the solution of conflict in size of the objectives and content of current

social studies curriculums (Doğanay, 2008). The aim of this study is to examine the social

studies curriculum in the context of global awareness training from 1968 to today. For

this purpose, it is important to determine in which themes and sub-themes in recent

prominent issues related to global awareness in social studies teaching and in this regard, it is important to determine the changes occurring in the content and subject.

In this study were used document analysis techniques from qualitative data collection

methods. Document analysis includes the analysis of written materials that contain

information about case or cases targeted are investigated (Yıldırım and Şimşek, 2011:

187).

Following curriculums were examined in the study:

1968 Primary School Curriculum



The Secondary School Social Studies Curriculum that put into practice with

secondary school curriculum in1970-1971 and published in 1973.

The teaching curriculum of secondary National History, National Geography

and Citizenship Information implemented in 1985.

The Social Studies Curriculum published in the Tebliğler Dergisi (No. 62) in 1998.

2005 Elementary Social Studies Curriculum.

First of all, the each curriculum has analyzed in itself. While making the evaluation

process, summary list of the unit and the subjects included in content are shown in the

tables. The data obtained from the document analysis were analyzed by descriptive

analysis existed in framework of the qualitative research approach. The data were

analyzed according to a checklist prepared by the researchers in this study. The obtained

data are arranged according to themes and are interpreted in dimensions of objectives,

description and content as percent/frequency.

It was determined that the most objective expression regarding the global awareness

training existed in 2005 the social studies curriculum (9 objectives); the least objective


327

expression regarding global awareness training existed in 1998 social studies curriculums

(3 objectives). Because the objectives of the primary curriculum in 1968, 1971 and 1989 are the same, the objectives for the global awareness are the same in all three programs.

The statement of "having the good feelings against other nations of the world" is located

in the only 1971 secondary school curriculum. It is remarkable that the objectives related

to the global awareness training is located in the 2005 social studies curriculum in many

different sub-themes. When the explanations are analyzed, the most expressions for the

global awareness training (with 41 explanation) were located in the 2005 social studies

curriculum. In this program, unlike other curriculums, it has led to the expansion of the

description section because of entering the skills, values and activities in structure of

curriculums. In all grade levels 4 skills, 4 values and 31 activities related to global

awareness training is existed in the 2005 social studies curriculum. However, the

curriculum which explanations for the global awareness training is existed least in 1971 and 1998 secondary school curriculum (1 explanation). In terms of content, the

curriculum that subjects related to the global awareness training there is a maximum

expression is 2005 social studies curriculum with 9 subjects. Secondly, the curriculums

that there is a maximum subject is the 1985 secondary school curriculum. However, the

curriculum that there is least subject related to the global awareness training is the 1998

social studies curriculum.

In 1968 elementary school social studies curriculum, outstanding “here and now

principle” was accepted as a starting point to achieve educational goals in all grades. The

here and now principle emphasized in all primary school curriculums also reflects the

objectives of curriculum. Aytaç (2011) state in their studies that the education

curriculums is in an effort to harmonize the European Union with the approach of "global

connections" in 2005 school social studies curriculum. With this aspect, in the objectives of social studies putting into practice in 2005 seems to exist in geographical awareness,

global economic relations and the social-cultural interaction intended for the objectives

expressesed. The subjects related to global awareness existed in the primary school

curriculums are in the form of; the international sports competitions, the neighboring

countries, the leading countries of the world, political events and threats.

The subjects related to global awareness in secondary school curriculums is more detailed

and varied according to the primary school curriculums. It is remarkable that subjects

prepared for the introduction of countries to be addressed as a separate unit. Unlike other

social studies curriculums, in 2005 social studies curriculum within the scope of global

awareness training many new subjects have entered such as common heritage, common

celebrated special occasions, the distribution of the population in the world, natural disasters and environmental problems and international culture, art, exhibitions and

sports activities. Another remarkable subject is “the threat" subjects in the social studies

curriculum. The subject of threat is existed in 1985 secondary schools curriculum at most.

Considering the subject of threat as "global threat" the scope of this subject has been

presented in an exploded manner.

Documents

1968-2005 Sosyal Bilgiler Ders Programlarında Küresel Farkındalık Eğitimi (Global Awereness Education in 1968-2005 Social Studies Education Programs)