Blockchain – een nieuwe wereldeconomieAnton Cruysheer

In 2014 schreef ik een artikel over de digitale valuta ‘Bitcoin’. Ik onderzocht deze munt in het perspectief van de geldfunctie in het verleden en benoemde daarbij zowel enkele sterke punten als enkele tekortkomingen. In mei 2015 verscheen dit artikel in licht gewijzigde vorm in de Elsevier uitgave ‘Handbook of Digital Currency’. 1)

Sinds die tijd is er veel gebeurd, waarbij wereldwijd steeds meer aandacht uitgaat naar de veelbelovende technologie van de ‘Blockchain’, de onderliggende technologie van de digitale valuta – zoals de Bitcoin. In dit artikel schets ik in het kort wat de Blockchain voorstelt en waarom wordt verondersteld dat dit niet minderdan de wereldeconomie gaat veranderen. Daarnaast stip ik enkele interessante punten voor de toekomst aan.

Tally StickIn een transactiesysteem van waarden, wordt vaak gebruik gemaakt van hulpmiddelen. Bijvoorbeeld weegsystemen (balans), telsystemen (telraam), representatiemiddelen (kwitanties, waardepapier) en boekhoudsystemen (register, kasboek). De zogeheten Tally Stick is een fraai voorbeeld uit het verleden, die werd gebruikt als een vorm van waardepapier en boekhoudsysteem. Ik vind het een goed voorbeeld van een voorloper van een Blockchain (zie verder).

Afb.1. Blockchain voorloper: de Tally Stick. Op het houten plankje in het vijfde bakje van boven staat de tekst: ‘From Nicholas de Turevill sheriff for small payments of sergeanty - Bedfordshire and Buckinghamshire’ (1293-1296). (Bron: The National Archives, Cat.nr. E 402/2).

Koning Henry I, zoon van Willem de Veroveraar, introduceerde bij het bestijgen van de Engelse troon in 1100 dit systeem van ‘kerfstokjes’. Het werd gebruikt bij financiële transacties, zoals de betaling van belastingen, schulden en boetes. De koning gaf opdracht aan lokale sheriffs om belastingen (zoals graan) te innen. Van te voren werd met behulp van de Tally Sticks afgesproken hoeveel precies dit zou zijn. De tekst beschreef waarover het ging. De diepte en het aantal inkepingen in het hout vertegenwoordigde de waarde van de transactie. Vervolgens werd het stokje horizontaal gesplitst in twee delen. Elke partij bij de transactie kreeg een helft van de gemarkeerde tally als bewijs. Fraude werd bij afrekening (waarbij de stokjes weer tegen elkaar aan werden gelegd) zo onmogelijk gemaakt. De koning had (voor betaling van zijn legers) nogal eens geld op voorhand nodig, waardoor bijvoorbeeld een andere geldschieter tegen een wat lager bedrag het eerste deel van het stokje van de koning overnam. Het stokje werd zo zelf ook een soort verhandelbare obligatie. Het systeem werd eeuwenlang gebruikt, nog tot in de 20e eeuw in gebieden langs de Donauen in Zwitserland. 2)

Blockchain – een decentraal computernetwerkDe Blockchain is een decentraal netwerk van computers, die samen – volledig transparant – een open register of grootboek bijhouden. Net zoals de Bitcoin in naam vaak symbool staat voor tal van digitale valuta, staat de naam Blockchain symbool voor diverse soortgelijke uitwisselingstechnologieën. Deze worden ook wel geschaard onder de verzamelnaam ‘distributed ledgers’, ‘public ledgers’ of ‘shared ledgers’. Een ‘ledger’ kan gezien worden als een soort openbaar kasboek, waarin alle transacties worden bijgehouden. De Blockchain zelf kan gezien worden als een aaneenschakeling van blokjes informatieover de (verificatie van de) transacties. Daarnaast is de Blockchain een open source technologie – door iedereen te zien en te gebruiken.

In dit netwerk van messaging services kan men via cryptografie (versleuteling) tot uitwisseling van waarden komen. 3) Een ‘overboeking’ komt erop neer dat een computerprogramma (een ‘sleutel’)

waarover een persoon de controle heeft, wordt vervangen door een programma van iemand anders die daarover de controle heeft. Vergelijkbaar dus met de Tally Stick (zie boven), waarbij de geschreven tekst op het stokje gezien kan worden als computerprogrammaen het stokje met de inkepingen – dat precies moeten passen wanneer detwee delen van het stokje samen worden gebracht bij de waarde overdracht – als cryptografische sleutel (zie onder).

Afb. 2. Visualisatie van een decentraal netwerk.

Een gebruiker van een Blockchain netwerk heeft op zijn eigen computer een programma draaien dat wordt aangeduid met ‘wallet’ (portemonnee). Vanuit de wallet wordt aan het Blockchain netwerk gevraagd om een ander programma te vinden, dat voldoet aan een bepaalde identificatie.Zodra deze gevonden is, wordt de uitkomst van het wallet programma ingevoerd in het gelokaliseerde programma. Als dit lukt krijg je de beschikking over het geld. 4) In feite draait het hier dus om een uitwisseling van gegevens voor toegang tot de waarde, in plaats van uitwisseling van de waarde zelf. Maar de uitkomst is hetzelfde: er is een nieuwe eigenaar. Net zoals bij de overdracht van de Tally Stick aan geldschieters van de koning (zie boven).

De kracht van de technologie werkt door middel van versleuteling (cryptografie). Dus voordat een transactie in het gezamenlijk registerterecht komt, wordt deze gevalideerd door het netwerk. Dit is een zeerveilige methode, misschien wel volledig veilig – hier wordt momenteel veel onderzoek naar gedaan. 5)

Slim geldDoordat men door middel van wiskundige versleuteling aan een transactie voorwaarden mee kan geven, wordt dit ook wel ‘smart

transactions’ genoemd. Voor het eerst in de geschiedenis wordt geld enandere waarden ‘slim’. Geld (of beter: de gewenste transactie) is programmeerbaar geworden, met ongekende mogelijkheden voor de toekomst. De ingestelde transactie kan zijn eigen weg volgen door een netwerk van schakels, zonder tussenkomst van een centrale toezichthouder.

In tegenstelling tot het traditionele bancaire geldverkeer, kunnen door middel van de technologie transacties tot stand komen, die

24 uur x 7 dagen per week mogelijk zijn met ‘de snelheid van het internet’ mogelijk zijn wereldwijd toegankelijk zijn (een bankrekening is bijvoorbeeld

niet nodig) goedkoop of zelfs gratis zijn (door o.a. lage onderhoudskosten

van het netwerk) volledig transparant/zichtbaar en veilig zijn qua aard van elkaar kunnen verschillen (verschillende soorten

‘waarden’, niet alleen valuta) zonder centrale toezichthouder (trusted third party) zoals SWIFT

(Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication) mogelijk zijn. 6)

De nieuwe technologie van Blockchain – met zijn volledig open karaktervan het grootboek met daarin de (slimme) transacties – is ‘disruptief’, omdat het vergaande consequenties heeft voor tal van centrale, bemiddelende functies. Denk aan notarissen, boekhouders en banken. Sommige kunnen zelfs overbodig worden. Kortom, de technologie achter Bitcoin (Blockchain) heeft de potentie om het wereldwijde transactieverkeer, zo niet het hele financiële systeem opnieuw uit te vinden. Maar ook op bijvoorbeeld het sociale domein. 7)

De mogelijkheden van slimme waarde transactiesDe slimme waarde transacties in en toepassingen van de Blockchain technologie kunnen in principe alles voorstellen en zijn veelbelovend.Ik denk aan de volgende zaken en deel de categorieën als volgt in: 8)

Valuta, zoals Euro, Yen, Dollar, Pond Digitale valuta, zoals Bitcoin, Litecoin, Peercoin, Namecoin Alternatieve waardeneenheden, zoals tijd, zelfopgewekte energie,

emissierechten Unieke identificatie, zoals biometrische gegevens, wachtwoorden Eigendomsbewijzen en contracten, zoals een hypotheek, auto, boot P2P (Person to Person) lending, zoals Crowdfunding (diverse

varianten)

Licenties, zoals voor muziek, films, boeken, software, videogames Waardepapieren, zoals aandelen, obligaties, claims, pandbrieven Verhuur en reserveringen, zoals voor hotels, restaurants,

campings Delen, alles wat mensen onderling willen delen (met of zonder

waarde transactie), zoals auto’s, huizen, gereedschap, kennis Verpandingen en uitlenen, zoals securities Besluitvorming, alles waar gezamenlijke besluitvorming aan te pas

komt Vergunningen, rechten en certificaten, zoals voor wapens,

stemrecht, bouwen, copyrights

En bovenstaande is zeker niet uitputtend. 9) In feite alles waar op digitale wijze een overdracht of gezamenlijke besluitvorming aan te pas komt, behoort tot de mogelijkheden. Tot en met ‘nuclear launch codes’, medische gegevens, stemmen, patenten en ‘criminal records’ aantoe. Niet voor niets wordt wel de vergelijking gemaakt met de uitvinding van de gloeilamp (Bitcoin), terwijl de echte waarde voortkomt uit de uitvinding van elektriciteit (Blockchain technologie).

Ripple en UETPEen andere bekende toepassing is Ripple (protocol). Met Ripple komt een ‘real time’ uitwisseling tot stand, bijvoorbeeld tussen banken en in verschillende valuta. Hiervoor is geen tussenhandelaar nodig en iedereen kan biedingen of voorstellen doen in het netwerk. Het Ripple protocol linkt vervolgens automatisch de bieder en aanbieder aan elkaar. Ripple geeft iedereen vrijheid in de te kiezen valuta. 10) In het netwerk kunnen XRP (ripples) worden gebruikt, die werken als een brugfunctie wanneer verschillende valuta worden uitgewisseld. De maximum omvang is daarbij gesteld op 100 miljard eenheden. 11) Een transactie kost 1 XRP, die vervolgens uit het netwerk verdwijnt – met deflatie tot gevolg. 12)

Afb. 3. Visualisatie van het Ripple protocol.

Een derde technologie die in opmars is, betreft het berichten uitwisselingsprotocal UETP (Uniform Economic Transaction Protocol) vanFocafet. Het protocol betreft een hoeveelheid afspraken rondom internettransacties, waarmee op een platform een nieuwe economische taal tot stand komt. 13) UETP is een hiermee een protocol om via het internet data uit te wisselen tussen partijen die deelnemen in een economische transactie. Dit betreft niet alleen data over geldtransacties, maar bijvoorbeeld ook gegevens over de levering van de producten en de belastingen. UETP kan daarnaast door informatie uitwisseling samenwerken met een opgezette Blockchain.

En zo zijn er tal van andere bedrijven die zich werpen op deze nieuwe technologieën – en variaties op het decentrale, digitale transactieverkeer. Zoals Stellar, Epiphyte, Codius, MaidSafe, Ethereumen Nxt. 14) Wat ik hiervan verwacht is dat we de komende jaren veel nieuwe Blockchain netwerken voorbij zullen zien komen. Deze zullen vanwege de hierboven genoemde voordelen, de oude centraal gestuurde

transactietechnologieën grotendeels vervangen. Onderlinge verschillen zullen zitten in de wijze waarop het verdienmodel werkt, hoe de beveiliging is geregeld, wat erin kan worden uitgewisseld en hoe de verschillende netwerken op elkaar aansluiten. Naast tal van start ups,zullen ook steeds meer grote bedrijven zich op de Blockchain technologie storten, zoals IBM, Google, Tata en Samsung. En zeker ook banken. Logischerwijs zullen banken gaan samenwerken om zelf in deze technologie een rol van betekenis te kunnen spelen. De concurrenten van vroeger zijn daarbij de partners van morgen.

Voorbij BlockchainDe uitvindingen van elektriciteit, computer, internet, cryptografie en‘shared ledger’ technologieën zoals Blockchain, stellen ons in staat om ongekende nieuwe transactievormen te bedenken. De technologie van Blockchain is niet minder dan verbazingwekkend: dat je met vooringestelde regels automatisch, ‘anoniem’, snel, goedkoop en wereldwijd tot uitwisseling van diverse vormen van waarden kunt komen,zonder een centrale autoriteit zoals SWIFT (Society for Worldwide Interbank Financial Telecommunication). Toch speelt er meer dan alleende technologie. Er hangen veel fascinerende aspecten mee samen, die ongetwijfeld in toekomstige discussies en studies nader worden uitgediept. Hieronder stip ik enkele punten aan.

Revolutie van sociaal geldTen eerste is er het aspect van de ‘revolutie’ van het sociale geld. Tussen aanhalingstekens, omdat anderen – in discussies op internet – het hier ook vaak hebben over ‘evolutie’. 15) Hoe dan ook, met de introductie van de digitale valuta’s zoals Bitcoin, maken veel mensen op wereldwijde schaal gebruik van niet door overheden gecontroleerde munteenheden. Die bovendien een toenemende verwevenheid kent tussen deformele en informele economie. 16) Welke vorm deze ontwikkeling waar en hoe aanneemt en in welk tempo, is nog gissen. Maar impact heeft hetzeker.

Nieuw ecosysteem van Hybride BankierenIn het project Hybride Bankieren (HB), opgezet door Prof. Jan Jonker vanuit de Nijmegen School of Management, worden de onderling uitwisselbare soorten waarde-eenheden verkend. Geld is geen exclusief transactiemiddels meer. Denk daarbij ook aan de disruptieve innovatiesvan de deeleconomie, zoals Airbnb (huizen of kamers ruilen), Uber (taxirijden door particulieren) Peerby (uitlenen/delen van spullen zoals gereedschap) en SnappCar (autodeelplatform). Er wordt vanuit hetoogpunt van een duurzame economie gekeken naar deze nieuwe

ontwikkeling, waarbij niet alles eerst in euro’s hoeft te worden uitgedrukt. Denk aan waarde eenheden zoals tijd, kennis, (zelf opgewekte) energie, afval, etc. Een zoektocht dus naar de voorwaarden,bouwstenen en spelregels van een nieuw transactiesysteem, een ecosysteem van hybride bankieren. 17)Ik verwacht van deze ontwikkeling dat de shared ledgers technologie opden duur op meervoudige wijze wordt toegepast. Dus meerdere netwerken waarin digitale, decentrale ruilmarkten zullen ontstaan, waarin fiduciair (vertrouwens) geld (zoals Euro, Pond, Yen en Dollar) en cryptovaluta (zoals Bitcoin) misschien wel een ondergeschikte rol zullen spelen. Interessant is de vraag in welke mate banken – gelet ophun traditionele rol als spelers in het transactieverkeer – hierin gaan participeren. Het valt te verwachten dat banken zich in het beginprimair richten op de standaard valuta. Mogelijk dat op termijn ook wordt geëxperimenteerd met andersoortige waarde eenheden.

Quantitative Easing versus BasisinkomenMet als doel om de inflatie aan te wakkeren, koopt de Europese Centrale Bank in een tempo van 60 miljard Euro per maand staatsobligaties van de Europese lidstaten op (quantitative easing genoemd). Dit doet zij simpelweg door de geldvoorraad te vergroten. Ineen open brief, op 27 maart 2015 gepubliceerd in de Financial Times, roepen 19 economen de Europese Centrale Bank op een alternatief beleidte voeren, door geld rechtstreeks aan de burgers te geven. Dit heeft inmiddels geleid tot een reeks serieuze proeven voor een basisinkomen voor iedereen. Zowel in Nederland (Groningen, Leeuwarden, Tilburg en Nijmegen) als in het buitenland (India, Namibië en Canada). 18)Met de geldverruiming van overheden, de experimenten met gratis geld én de introductie van alternatieve vormen van digitaal geld door burgers (zoals Bitcoin), doemt de vraag op wat geld en waarde in een samenleving (nu en in de toekomst) voorstelt? Wat is dan nog geld als het ter plekke bedacht én (digitaal) gemaakt en verspreid kan worden?

Innovatie bij bankenOm onder meer het Europese betalingsverkeer te standaardiseren en voorde consument goedkoper te maken en te vergemakkelijken, heeft de Europese Commissie het Payment Services Directive 2 (PSD2) goedgekeurd. 19) Nieuwe ontwikkelingen doen hierop hun intrede, waarbij – met instemming van klanten – bijvoorbeeld applicaties op smartphones de betalingsdiensten van banken overnemen. Voorbeelden hiervan zijn Applepay, Google Wallet, Plaso, Samsungs Looppay, etc. Nieuwe partijen zoals Moven en Backbase worstelen zich vrij gemakkelijk tussen klant en bank door applicaties aan te bieden waar

klanten hun bankproducten bij verschillende banken niet alleen in een handig overzicht kunnen zien, maar ook nuttige inzichten en tips krijgen voorgeschoteld. Via dergelijke applicaties kunnen klanten dan ook offertes aanvragen voor bijvoorbeeld een lening of een nieuwe spaarrekening bij verschillende aanbieders. Het verdienmodel van banken wordt op deze manier uitgehold. Banken moeten daardoor innoveren en zich oriënteren op nieuwe verdienmodellen.

GevarenUiteraard kent een nieuwe economische realiteit, waarbij veel uiteenlopende soorten waarden moeiteloos tegen elkaar kunnen worden uitgewisseld, ook gevaren. Zoals witwassen, belastingontduiking, financiering van terroristische activiteiten en wapenhandel. 20) Aan de andere kant kunnen hier vermoedelijk ook barrières voor worden opgeworpen. Te denken valt aan instelling van limieten, monitoring vanbepaalde typen transacties en unieke identificatie. Hoe dan ook, deze schaduwkant van de nieuwe technologische ontwikkelingen zal denk ik voorlopig een zorgpunt blijven.

Verdwijnen van fysiek geldDe Duitse econoom Peter Bofinger en de Harvard econoom Kenneth Rogoff pleitten er in het Financieel Dagblad van 18 mei 2015 voor om contant geld uit de omloop te halen. Digitaal betalen is volgens hen veiliger,efficiënter en meer van deze tijd. Heeft contant geld zijn langste tijd gehad? De ontwikkelingen gaan in ieder geval snel. Cheques, Chipknip, acceptgirokaarten en binnenkort bankkaarten. Het is al achterhaald en verdwijnt snel. Minder bankkantoren en minder pinautomaten zijn ook een direct gevolg van de digitalisering van het betalingsverkeer.Verdwijnen zal fysiek geld misschien niet direct. En als het gebeurt, vermoedelijk eerder papiergeld dan kleingeld. Mogelijk dat fysiek geldop den duur wel belast gaat worden (wegens hogere verwerkingskosten), net als voor cheques en acceptgirokaarten is gebeurd. Een zorg zie ik wel voor de toenemende kloof tussen oudere en jongere generaties. Er zijn nog altijd veel mensen die geen computer hebben, geen smartphone (willen) gebruiken en het volhouden om te betalen met contant geld en acceptgirokaarten. De problemen voor deze groep ‘digibeten’ zullen naar verwachting toenemen.

Vormgeving van waarde

Tijdens de Dutch Design week van 2014 gaven David de Zwart en Lisa Goudsmit van het ontwerpbureau Multitude een presentatie over ‘Valuable Design’. Zaken als credit card, bankpapier en muntgeld

werden getoond in wit materiaal.‘Zonder hun betrouwbare ontwerpen zijn biljetten gewoon papier, munten enkel stukjes metaal en creditcards niet meer dan stukjes plastic. (…) Grafisch ontwerpers zijn verantwoordelijk voor het ontwerpen van iets onbetwistbaarbetrouwbaars. Door gangbare conventies rondom geldontwerp instand te houden blijft men vertrouwen op in feite amper waardevolle materialen.’Met deze ‘naakte’ vormen van betaling werden vragen opgeworpen als ‘hoe creëren ontwerpers waarde?’, ‘wat is de waarde van een betrouwbaar ontwerp?’ en ‘tegelijkertijd lokt het discussies uit onder gebruikers van geld, die gedachteloos waardeloze materialen als waardevol accepteren.’ 21)

Met dit visueel onderzoeksproject belicht Multitude enkele interessante aspecten, die het waard zijn om verder te worden onderzocht. Want wat is de positie van het ontwerp van geld in een gedigitaliseerde maatschappij? Als fysiek geld verder uit de samenleving verdwijnt, digitaal wordt of zelfs andere vormen van digitale waarden vertegenwoordigt, wat doet dit dan met het vertrouwenvan mensen in ‘geld’. Houdt bijvoorbeeld het afnemen van de zintuiglijke ‘relatie’ met geld verband met aspecten als toenemende schuldenproblematiek onder jongeren?

Afb. 4. Etalage van ‘Valuable Design’, bestaande uit blanco credit cards, bankbiljetten en munten.

Blockchain versus distributiecentra

Als simpele consument sta ik soms versteld dat er op een dag soms wel vijf keer bij mij wordt aangebeld. Voor boodschappen, twee keer post, pakketbezorging, lokale kranten, etc. Dat is niet bepaald efficiënt, noch duurzaam. Uiteraard geldt dit ook voor de bevoorrading van bijvoorbeeld warenhuizen, winkelcentra en fabrieken. Wat nu als de Blockchain technologie wordt toegepast op de distributie van goederen (en mogelijk ook diensten)? Of nog beter: een combinatie van transactie van betalingsverkeer, distributiecentra en goederenverkeer?Slimme, automatische combinaties van goederenverkeer wordt hiermee onder meer mogelijk.

Intelligent transactieverkeerZijn de huidige ontwikkelingen op geld- en andere waardengebieden al duizelingwekkend, kondigen nieuwe ontwikkelingen zich al aan. Je hoeftover weinig creativiteit te beschikken om enkele toekomstscenario’s teschetsen voor het transactieverkeer. Computerprogramma’s worden steedssneller en slimmer. Men verwacht dat zelfs Artificiële Intelligentie (AI) de komende decennia z’n intrede zal doen. Ik verwacht dat mensen dergelijke technieken steeds meer en beter zullen inzetten om volautomatisch het persoonlijk financieel management van het meeste transactieverkeer af te handelen. Automatisch betalen en sparen dus opbasis van vooringestelde wensen, voorkeuren en zelfs aankoopdoelen. Zokun je nog eens verrast worden met een nieuw boek van je favoriete schrijver, die thuis bij je wordt afgeleverd en waarvoor je al gespaard had én betaald hebt – bijvoorbeeld in de vorm van zelf opgewekte energie.

NOTEN1. Cruysheer 2014, 113-118. Cruysheer 2015, 519-526.2. Wilkinson 2010, Swetz/Katz 2011.3. Zie voor een heldere en korte uitleg ook: https://www.youtube.com/watch?v=gKC2oelL8784. Bron: http://gendal.me/2015/03/30/bitcoin-as-a-smart-contract-platform/5. Met dank aan Sander van Loosbroek.6. Nakamoto 2008.7. Wood/Buchanan 2015, 397-401.8. Swan (2015, preface) maakt een onderscheid in Blockchain 1.0 (currency), 2.0 (contracts) en 3.0 (applications). Ik verwacht echter niet dat de ontwikkelingen evolutionair zullen verlopen, maar meer gelijktijdig en in diverse vormen.9. Voor een uitgebreid overzicht van de mogelijkheden, zie: Swan 2015,103-106.

10. https://ripple.com/knowledge_center/how-ripple-works11. Van Loosbroek 2014, 13.12. Met dank aan Sander van Loosbroek.13. http://focafet.org en met dank aan Johan Saton.14. Van Loosbroek 2014, 14. En diverse websites.15. Zie ook over ‘het geldprobleem’ en de controle over het geld in: Cruysheer 2014, 116.16. Cruysheer 2014, 115.17. Jonker/Reinhoudt 2015, 19-24.18. Zie: www.basisinkomen.nu en www.nrc.nl/carriere/2015/05/28/frans-krijgt-basisinkomen-dankzij-crowdfunding19. http://ec.europa.eu/finance/payments/framework/index_en.htm20. Zie ook Choo 2015, 283-307.21. Zie: www.valuabledesign.nl.

LITERATUURK.R. CHOO ‘Cryptocurrency and Virtual Currency: Corruption and Money Laundering/Terrorism Financing Risks?’, in: Handbook of Digital Currency (2015) 283-307.

A. CRUYSHEER ‘Bitcoin, Een terug- en vooruitblik’, in: De Beeldenaar 38 (2014) 113-118.

A. CRUYSHEER ‘Bitcoin: A Look at the Past and the Future’, in: Handbookof Digital Currency (2015) 519-526.

J. JONKER EN J. REINHOUDT ‘Hybride Bankieren, Afscheid van geld als exclusief transactiemiddel’, in: Werken aan de nieuwe economie. Special van Slow Management (2015) 19-24.

S. VAN LOOSBROEK From centralized to distributed transactions: The impact of Blockchain Technology on Financial Transaction Platforms. (Thesis, MBA Nyenrode Business Universiteit) Breukelen (2014).

S. NAKAMOTO Bitcoin: a peer-to-peer electronic cash system. (2008).

M. SWAN Blockchain. Blueprint for a new economy (2015).

F.J. SWETZ EN V.J. KATZ Mathematical Treasures - English tally sticks (2011).

L.M. WILKINSON Money Matters: The Tally Stick System (Blog) (2010).

G. WOOD EN A. BUCHANAN ‘Advancing Egalitarianism’, in: Handbook of Digital Currency (2015) 397-401.