Ang Mangyan at Ang Mundo ng Ambahan

3/1/2016

1

Restituto Reyes Pitogo

July 11, 2012 @ UP Diliman, Anthropology 123 Class

Mangyan Heritage Center

[email protected]

Palalahad

1. Mangyan, ang IPs ng Mindoro

2. Ang Katangian ng Mangyan

3. Ang Ambahan ng Hanunoo-Mangyan

July 11, 2012 R.R.Pitogo, Mangyan Heritage Centerr Slide-2

3/1/2016

2

Part 1

Mangyan

ang IPs ng Mindoro

R.R.Pitogo, Mangyan Heritage Centerr 3July 11, 2012

“Indigenous Peoples”

370 M indigenous peoples (IPs) in the world, 4% of total world population but 96% of its cultural diversity

12M IPs in the Philippines, 13% of its 90 million total population

110 IP Groups in the Philippines

Lolita Fraser, 2009

President, Mangyan Heritage Center


3/1/2016

3

IPs ng Pilipinas

Di matiyak ang populasyon ng IPs sa Pilipinas. Sa tantiya ng National Commission on Indigenous Peoples (NCIP) nasa 12–15M katao ang IPs.

Itinataya ng NCIP na may 95 na IPs sa Pilipinasna nasa 10–15% ng populasyon ng bansa

Naninirahan sila sa 65 (83%) ng kabuuang 78 probinsiya ng bansa


“Indigenous Peoples”

ng Pilipinas

“Indigenous peoples” (IPs) -- taguring sa mgakatutubo Filipino

Kinikilala ang IPs at ang kanilang karapatan saSaligang-Batas ng Pilipinas at ng Indigenous Peoples’ Rights Act (IPRA), RA 8371

Nagtatag ng National Commission on Indigenous Peoples (NCIP) na nagsisilbi sa IPs na nasa 65 (83%) ng kabuuang 78 probinsiya


3/1/2016

4

Depinisyon

“Indigenous Peoples/Indigenous Cultural Communities (IP/ICC)”

a group of people sharing common bonds of language, customs, traditions and other distinctive cultural traits, and who have, under claims of ownership since time immemorial, occupied, possessed and utilized a territory

IPRA, RA 8371


Mangyan ng Mindoro

Taguring sa 8 ethno-linguistic groups nanakatira sa bulubunduking bahagi ng Mindoro---Iraya, Alangan, Tadyawan, Bangon, Taubuid, Buhid, Hanunoo, and Ratagnon.

Kinikilala bilang naunang nanirahan sa islabago pa dumating ang mga Kastila noong ika-16 na siglo

May sariling pamumuhay, kultura, pamayananat kabuhayan. Naitalang nakikipagkalakalan samga Intsik


3/1/2016

5

Isla ng

Mindoro

7th largest island 10,224 square kilometerstwo provinces –Oriental and Occidental

Total population of 1MMangyan = 100,000


Mangyan ng Mindoro

Kinikilala na puro ang lahi (dahildi nahaluan ng Kastila at ibanglahi)

Unang naitala noong 1570 nimisyonerong kastila, sinabingnakatira sa makapal nakagubatan malayo sa baybayingbayan

Tinawag na “Manguianes” ng mga Misyonerong Heswita bilang“dociles” (gentle people) noongika-16 na siglo


3/1/2016

6

Mangyan

Sa ngayon, mas organisadona ang mga Mangyan. Bawattribo may kanya-kanyangsamahang kumakatawan

Ipinaglalaban nila ang lupaingninuno sa ilalim ngKapulungan para sa LupaingNinuno

Umaangat na ang kamalayansa kanilang karapatan bilangIPs.


Iraya-Mangyan

Nakatira sa kabundukangnasasakupan ng Puerto Galera, San Teodoro at Bacong Oriental Mindoro at ng Abrade Ilog, Paluan, Mamburao at Santa Cruz ng Occ. Mindoro.

Kulutin ang buhok, kayumangging kaligatan angkulay, na mas puti ng kauntikaysa aeta


3/1/2016

7

Iraya-Mangyan

Mahusay sa nito-weaving at handicrafts (jars, trays, plates, cups, lalagyan)

Umaasa sa palay, saging, kamote, at ibapang lamang-ugat para sa pagkain


Alangan

Nakatira sabulubundukinnasasakupan ngNaujan, Baco at Sablayan, sa bahagi ngHalcon

Galing ang “Alangan” sailog at dalisdis ngAlangan Valley [Leykamm, 1979].


3/1/2016

8

Alangan-Mangyan

Babae

limbutong – red kerchief

ulango – leaves of wild buri

lingeb –skirt yari sa nito

abayen – G-string sa loob

Lalaki

bahag – G-string

betel chewing


Tadyawan-Mangyan

Nakatira sa bayan ng Naujan, Victoria, Socorro, Pola, Gloria, Pinamalayan, at Bansud

Paypay – pulang damitpang-itaas at talapi sapang-ibaba

Abay – bahag para salalaki


3/1/2016

9

Tadyawan-Mangyan

• Nagkakaingin

• Tanim ang palay, saging, kamote, ube at lamang-ugat

• Prutas gaya ng rambutan, citrus, at kape


Taubuid-Mangyan

Mahilig magpipa mulabata

Standard dress for men and women is the loin cloth or bark cloth

Nakatira sabulunbundukin ng Socorro, Gloria Pinamalayan, at Occidental Mindoro.

July 11, 2012 R.R.Pitogo, Mangyan Heritage Centerr 2012.Slide-18

3/1/2016

10

Bangon-Mangyan

Nakatira sa pampang

ng Binagaw

(Bongabong River) at

bulunbuking bahagi ng

Bongabong, Bansud,

at Gloria


Bangon-Mangyan

Isa sa may sarilingkultura, wika at kabihasnan

In a March 28, 1996 meeting with BuhidMangyans in OgomLiguma, they decided to accept the word Bangonfor their tribe.


3/1/2016

11

Buhid-Mangyan

Kilala sa paggawa ngpalayok

Ibig sabihin ng “Buhid”angnakatira sa bundok"mountain dwellers" [Postma, 1967].

May sariling panulat


Buhid-Mangyan

Nakatira sanasasakupan ng Roxas, Bansud, Bongabong ng Or. Mindoro at Mansalay at sa San Jose at Rizal ng Occ. Mindoro.

May sarili ring pananamit


3/1/2016

12

Ratagnon-Mangyan

Tinatawag ding Dagatnon o Latagnon

Nakatira sa dulong timog saMagsaysay, Occidental Mindoro.

Malapit ang wika nila sa Visayan Cuyunon language (Cuyo Island, Northern Palawan).

Siguro nasa 2-5 libong katao


Ratagnon-Mangyan

May sariling pananamit din

A wrap-around cotton cloth from the waistline to the knees and women nito as breast covering for women, traditional g-string for men

Wear accessories made of beads and copper wire.

Both sexes wear coils of red-dyed rattan at the waistline

Also carry betel chew and its ingredients in bamboo containers.


3/1/2016

13

Hanunoo-Mangyan

Nakatira sa bulunduking

bahagi ng Mansalay at

Bulalacao

Pinakakilala dahil sa

maraming pagsasaliksik

sa kanila

kilala sa ambahan at

Surat Mangyan


Hanunoo-

Mangyan

Tuwid ang buhok, matikas angtindig at kayumanggi

Makikilala sa damit

Damit (rutay) na may disensyong

pakudos. Bahag (ba-ag) at damit pang-

itaas (balukas) sa lalaki, at kinulayang

skirt (ramit) at blouse (lambung) sa

babae. Nagsusuot ng hagkos, kwintas

at pulseras na beads, mahaba ang

buhok ng lalaki at babae

May dalang bayong yari sa buli, may dalang nganga at sangkap


3/1/2016

14

Part 2

Ang Katangian ng Buhay-

Mangyan


katutubong

komunidad

ng MangyanKasarinlan

Ugnayan

Lupa, kabuhayan

Pagkakilalan

(IDENTITY)

Kultura’t

Paniniwala


3/1/2016

15

Lupa

Binubuo ng kabundukan,

kapatagan, ilog, gubat , taniman,

batuhan at luntiang kapaligiran

Nagbibigay-buhay sa henerasyon

Kaisa ng kapaligiran—dinidilig ng

ulan, sinisikatan ng araw,

dinadaluyan ng tubig, tinitirahan ng

halaman, hayop, tao at espiritu

Di pwedeng ariin ang lupa ng

pribadong tao o institusyon


Lupa ang Kabuhayan

Pagtatanim -- palay, saging at root crops (kamote, ube, gabi)

Lamang gubat -- rattan, nito, bungang kahoy, kawayan, buli, kugon, pulot, gamot, atbp.

Panghuhuli -- baboy-damo, at maiilap na hayop

Pangingisda -- pait, hipon, isdang tabang


3/1/2016

16

Kultura’t Paniniwala

Kaugalian

Kabihasnan

Pagpapahahalaga

Kwentong bayan, alamat , awit at panulaan

Ritwal, seremonyas at pagdiriwang

Kinagisnang pamamaraan at teknolohiya

Naniniwala sa mga espiritu – mabuti at masama


Importanteng tandaan

Ibang konsepto ng panahon

Ibang kategoriya ng pag-unawa sakapaligiran

Mas malaki ang papel ng oral na tradisyon

Dalawa lang sa Mangyan ang katutubongpanulat—Hanunoo at Buhid


3/1/2016

17

Buhid Script

(urukay)

Kahoy-kahoy ko’t malago

Kabuyong-buyong sing ulo

Kaduyan-duyan sing damgu,

Dalikaw sa pagromedyu

Singhanmu kag sa balay

barku

Anay umabut ka nimu.

(translation based from Violeta Lopez)

Kakahuyan anong lago

Gulung-gulo ang isip ko

Sakbibi iring siphayo

Mithi ko, ito’y maglaho

Nang sa paroon, paghayo

Alalayan mo, O aro!


Hanunoo Script

(ambahan)

Ibon kong si tigbaya

Kaya s’ya sayang-saya

Nangitlog s’ya sa lusa

Ga nagbabayong dal’wa

K mno si tiby ? nk

nbyby ? nN6lo bs ty ?

G nmyo tigo w ?

Kang manok si tigbaya

Nakan nagbaya baya

Nangitlog basad taya

Ga namayo tigudwa

R.R.Pitogo, Mangyan Heritage Centerr Slide 34July 11, 2012

3/1/2016

18

Buhay Pamayanan

Papel ng

matatanda

• Sanggunian,

tagapayo

• Hukom sa usapin

• Taga-ugnay sa

kasaysayan

• Tagapagdala ng

kultura

• Pagmumuno


Buhay Pamayanan

Tulung-tulong sa gawain

May kalayaang magsalita

Pinag-uusapan ang suliranin

Pinagsasaluhan ang pagkain


3/1/2016

19

May kinaugaliang papel

July 11, 2012 R.R.Pitogo, Mangyan Heritage Centerr R.R.Pitogo.2012.Slide-37

Katutubong Handicrafts

July 11, 2012 R.R.Pitogo, Mangyan Heritage Centerr R.R.Pitogo.2012.Slide-38

3/1/2016

20

Kasarinlan

• Sa dantaon, hindi sila napasakop sa kastilaat kristiyanong sumalta sa Mindoro

• May sariling kamalayan sa kanilang lipunanat may sariling pamamalakad

• May samahan at may namiminuno

• May ibang naging barangay na


Part 3

Ang Ambahan ng

Hanunoo-Mangyan


3/1/2016

21

Ambahan

Katutubong panulaan (inaawit) ng Hanunoo-Mangyan na naingatan nila mula pa bagodumating ang mga kastila hanggang ngayon

Naisalin sa bilang oral na tradisyon (inaawit) at naisulat sa katutubong panulat (Surat Mangyan)


Surat Mangyan

Pre-hispanic syllabic writing of indic origin some 2,500 years ago

Isa sa tatlong panulat ng Katutubong Pilipino nanatitira pa


3/1/2016

22

Ambahan

Antoon PostmaPanaytayan,Mansalay Or. Mindoro

Koleksiyon ng 20,000 ambahan

A Treasure of a Minority

Mangyan-Ambahan

Mangyan Assistance & Research Center (MARC)

July 11, 2012 R.R.Pitogo, Mangyan Heritage Centerr Slide 43

Anya Postma

Antoon Postma

Ambahan

Definition

a set of poetic expressions with a measured rhyme of seven-syllable lines , having rhyming end syllables

vocalized as a chant without a determined melody or too much melodic variation

without the accompaniment of musical instruments


3/1/2016

23

recited for the purpose of verbalizing in a metaphorical way

certain human situations or characteristics

with the possible challenge of matching answer in dialogue fashion

in the presence of an interested audience of various size

Antoon Postma


Ano ang AMBAHAN?

Katutubong tula

pituhang pantig

nagtatapos samalimit sa hulaping–an, -ong, ang, -ok, -on, -I, -o

nakaukit sakawayan

Ginagamit araw-araw at iba’t ibangokasyon


3/1/2016

24

Ano ang AMBAHAN?

Isang awit

inaawit nangwalanginstrumento

sa harap ng kausap o mganakikinig

nagyaya ng diyalogo (tugunansa awit-tula)


Ano ang AMBAHAN?

Diskurso, paglalahad

Pahayag ng damdamin

Gamit, paraanpagsasabi ng pamayanan

Bukal ng aral at pagpapaunawa

Patunay ng pananalig


3/1/2016

25

Ano ang AMBAHAN?

Nagtuturo ng aral at karunungan

• Awit pampatulog

• Awit pagtuturo

• Awit pagpapa-alala

• Awit ng mabuting aral


Ilang Ambahan

July 11, 2012 R.R.Pitogo, Mangyan Heritage Centerr 50

3/1/2016

26

Ambahan 27 Kan suyong mag-iginan

Kan bansay mag-iday-an

Salag ud way suligan

Linsing nawa di way man

Tabog babaw aghuman

Pagyabaton bansayan

Una diman liyuhan

Salag unman katim-an

Katpong bay inda ginan

Salagan masulig wan

Salag nandamgo yi man

Kan bansay liyo duyan

Kan suyong pangagwadan

Hagan una lagwinan

Padpad una mayanyan

No sigin yi sag manman

Halaw unman mi-aynan

Slide-51

Kinakalong ni Nanay

Kinakandong ni Tatay

Sadya pang kamusmusan

Tunay akong paslit lang

Hangang sa kaingin man

‘Sinasama ni Tatay

Kahit pa utal-utal

Sanggol na walang

muwang!

Ngunit nang magka-minsan

Lumaki’t magkagulang

Akin namang nalaman

Kay Tatay, kawikaan

Kay Nanay, kasabihan

Malayo mang lakaran

Saan man ang abutan

Kung kasam-an ang datnan

Sila lang ang uwian

Alaala ng Kabataan


3/1/2016

27

Mother nursing me so sweet

Father cuddling me so dear

I was too small to feel

I was too young to deal

Bringing me, his lovely farm

So safe in my Father’s arms

Hardly speaking I couldn’t

dare

I was a baby so little

Time has passed since

childhood

I have grown to be a man

A son who now understands

The guiding words of Father

The loving words of Mother

To a distant far I travel

Reaching the edge of my

journey

If I met a stormy land

No home will I have, but them!


Ambahan 23Magkunkuno ti kan-akanMag-away sa magkagurangUna mamasugalyanPayi misgali umanSa bag-o magtaladanMagkunkuno ti magkagurangNos katnaan di bay man Kami tabas giranganDapat hanggan kang duyanNo manyagyag yahusanBarang misgali way man Sa bag-o magtaladan

Maktol ng kabataan

Sumagot sa magulang:

Kahit ipaggiitan

Lipas na’ng kinagisnan

Sa bagong kabihasnan!

Katwiran ng magulang:

Oo nga’t nagkaganyan

Kami na’y nalipasan

Datapuwa’t tandaan

Asal ng kanunuan

Gintong kaugalian

Sa bagong kalakaran!


3/1/2016

28

Ambahan 209Kawayan sa may inwag

Labong una naragdag

Puon danga lungalag

Panggamot di maayad

Sa daga mabanayad

This bamboo in vines choking

Though their leaves are falling

Worry not, O trunk, swaying

Your roots so firm and living

In strong ground they’re holding!

Kawayan sa sukalan

Dahon man ay lagasan

Puno, ‘wag pangambahan

Ugat mo ay kay tatag

Sa lupaing banayad!


Ambahan 37

Manok bukaw sa guba

Ud di may ina ama

Guba wadi nagdaka

Wakat wadi nag-uya

Magtangda labog dawa

Mata kaluwa-luwa

Kay ulo bilang luka

Kuwago sa sukalan

Ulilang isinilang

Nagpalaki’y sukalan

Nag-aruga’y bagingan

Pagkain abang-abang

Luwang mata’y bilugan

Ulo’y parang kawayan!


3/1/2016

29

Lonely owl of crowded trees

In abandoned nest he lived

He grew up in thorns so thin

Caressed by vines, leaves so thick

Sitting, looking for his prey

Rounded eyes, tears so may

Like a bamboo, vessel tray!


Ambahan 205

Si aypod bay upadan

No kang tinaginduman

May ulang madi kagnan

May takip madi kaywan

No kang tinaginduman

Ga siyon di sa adngan

Ga pagtangdayon diman

Lugod kong kaibigan

Kung kita’y pag-isipan

May ilog sa pagitan

May gubat sa harapan

Ngunit kung pagbulayan

Parang nasa tabihan

Kapiling sa kandungan!


3/1/2016

30

You, my best friend, oh too far

My thoughts of you make me sad

River puts this dungeon gap

Forest sets our sights apart

To cherish the time we had

I could feel you near my sight

Sitting, as if, by my side!


Ambahan 202

Ako nangos babayan

Saludan bansanayan

Hog banhiwan man di wan

Sis gubay-gubay lingban

Hog linong was baaynan

Paghimbing

Ako nama’y iduyan

Binibining marilag

Mahimbing sa kandungan

Sa gilid sa dindingan

Tahimik na tahanan


3/1/2016

31

Slumber

In hammock, sleep my love

My wife, so sweet, so tender

Quiet we lay, side by side

In our yard, knotted with tie

Our home so filled, this delight!


Paruparo

Ambahan 243

Magkun ti alibangbang

Kang maglayaw layawan

Karamay no kumabsan

Mitalmay siyon yi man

Sambit ng paru-paro

Lipad-lipad nga ako

Kung pakpak ko’y sumuko

Hanggang doon na lang po!

The old butterfly saying:

All my life I’ve been flying

Strengths, these wings are giving

My flight will stop here, dying!


3/1/2016

32

Ambahan 261

Kanmi bay paglabagan

Kawo no ud katim-an

Padi nga sitay adngan

Luwas way lugayawan

May takip waya amyan

Alintapukan uran

Dream House

Iring aming tahanan

Hindi mo nalalaman

Di sa lupang ‘babaan

Doon sa kalawakan

Sa ulap ay lampasan

Sa likod ng unusan!


Dream House

Our house, so sweet gentle home

More than you have ever known

Not here, where eyes have then shown

Beyond heaven’s horizon

Further than the wind has blown

Away from whistling storm!


3/1/2016

33

Ambahan 103Urog kawo pag-uman

Urog kanmo paglingban

May patipit way banban

May lagban way kawayan

Kami bay sa ugsadan

Kami bay sa sindungan

No ud yi manlikidan

No ud di mamayanyan

Ud may halawon malngan

Ud may ma-adalinan

Hanggan tig idalinan

Bunulan maburi wan

Dwelling Place

How beautiful where you lay

How sturdy the house you stay

Banban leaves, set walling frame

Bamboo beams, strong your brace

We standing at nearby way

Who came from the mountain trail

If you ask our purpose here

Don’t doubt and wonder scare

No ill thoughts we keep array

Fear not, give up not, we pray

For tomorrow, we shall gaze

Nice buri leaves along the way!


Dampa mo’y kainaman

Bahay n’yo pong gandahan

May dingding na banban

Patukurang kawayan

Kaming nasa bakuran

Kaming taga-burulan

Di dapat paghanapan

Di dapat panghinaan

Wala pong karupukan

Di dapat manghinayang

Dahil masisilayan

Yaong buling gandahan!


3/1/2016

34

Ambahan 66

Kawo abi saludan

Kawo siyon rumankan

Babaw apnig bariwan

Ako abi umrawan

Ako siti rumankan

Babaw salsag kilingnan

Salsag sab no may apwan

Urog sab dumamguhan

Kan upad liyo duyan

Sweet Dream

My babe, my dear, adorable

Lie down there, comfortable

In tender mat near this wall

Love, I am your gentle tall

Here I sleep, not far at all

Near your scent your bamboo floor

Here we rest, feeling you more

Sweet dream, my memorable

Your heart’s talk, my darling joy!


Kasiping

Ikaw daw mutyang hirang

Diyan ka mahiga lang

Sa banig na tulugan

Akong binata naman

Ay dini ang higaan

Sa sahig na kawayan

Pag tulog at himbingan

Pangarap ko’y kay inam

Kapulong ko’y kaibigan!


3/1/2016

35

Ambahan 6

Ako kaybi no naw-an

Una kaybi dilihan

Pagbabawon sa pupwan

Pag-uyayihon sud-an

Duyan yi bag-o namhan

Suyong nog paranukan

Sigin uyayi say-an

Babaw di alimahan

Padig balon linyawan

Ak way mamaslakayan

Sa uyayi rinikman

Agod mahimanmanan

Kang maglinyawan banban

Tawo taga baybayan

Tawo tupo dangyahan

Siyon bay madi ginan

Umuman sayan aban

Tinagsik ti baakan

Paghimanglawon yi man


Noong ako’y muraan

Sanggol na sanggol pa lang

Karga pa sa kandungan

Inuugoy sa duyan

Sa duyang uyayihan

Hinehele ni Nanay

Hindi n’ya iniiwan

Meme n’ya sa kandungan

O kay gandang nagdaan!

Muli sanang mahimlay

Sa banayad kong duyan

Nang tunay pong mamasdan

Pagyabong ko’t kariktan

Kayong taga-baybayan

Maging taga-burulan

Kung maaring pasyalan

Lapitan at pagmasdan

Punong namumukadkad

Alaala kaylanman!

Alaala


3/1/2016

36

Purong Pilosopiya


Buo ang Mundo

MAYAD

(Tatag, ganda, tibay)

DAOT

(Rupok, pangit, sira)

HANGGANKUNMAN

(Ganap, sa kabila)


rrpitogo©2011

3/1/2016

37

Pananagisag

Metapora ng Katatagan

• Kaayad, mayad

• Urog, urugan

• Hubong, hubungan

• Ginhawa

• Banayad, mabanayad

Metapora ng Karupukan

Daot

Lut-an

Sungnan

Magkabayong

Nauyan

Natipu

Nanayagtag


Mukha

Ayad-Daut-

hanggan

Kaban

Ugnayan

Bilugan

Katawan

Katayuan

Buot

Kalooban

Paglakaw

paglakbay

Aban

Bukas


3/1/2016

38

Ulila (Ambahan 110)

Halaw nilyo ma diman

Ud may suyong hinmuywan

Ud may bansay inmamban

Hanggan lang kang ka-

amban

Kang balibag subungan

Kang sugkod namuryungan

No bilang darag kaywan

Maslayawan di kunman

How lonesome this life I bear

No mother, caring me dear

No father, guiding me near

My only companion here

Is my bow, my shoulder, bare

My spear, as my holding cane

Dried leaf I am, fallen vain

Dying in this sullen pain!


Final Word

Mangyan culture is Philippine culture.

They’ve been keeping it alive and for that

reason alone, people should not only

respect them but be grateful as well.

Antoon Postma


Documents

Ang Mangyan at Ang Mundo ng Ambahan