Tema: Avantazhet dhe disavantazhet

e hyrjes së Shqipërisë në monedhën euro

A duhet konsideruar alternativa e euroizimit të njëanshëm?

Punuan: Erlet Shaqe

Një nga sfidat që do të përcaktonte fatin e Bashkimit Evropian nëvitet 90-të ishte bashkimi ekonomik e monetar. Shqipëria e atyreviteve niste hapat e saj të brishtë drejt ekonomisë së tregut tëlirë. Situata ekonomik-financiare që trashëgoi qeveria e parëdemokratike ishte tragjike: leku zhvlerësohej dita-ditës,inflacioni ishte galopant, rezervat në valutë të huaj të Bankëssë Shtetit kishin shteruar në manovra të gabuara në bursandërkombëtare, ekonomia ishte në stanjacion të plotë. Ekonomia etregut ngjalli dëshirën e shqiptarëve për ty hapur bizneset epara ndaj kishte një etje të tregut për valutë të huaj, kryesishtdollar. Të ardhurat nga emigrantët në vendet fqinje kishinfilluar të luanin rolin e tyre në balancën financiare të vendit.Dollari amerikan, lireta italiane, marka gjermane apo dhrahmiagreke filluan të shkëmbeheshin në tregun e zi, sistemi bankar iasaj kohe akoma nuk kish lulëzuar, ndërsa banka e Shqipërisëishte e papërgatitur ndaj fenomeneve të reja financiare që polindnin. Mosbesimi ndaj lekut, nevoja për siguri të kursimeve dhetregtia me jashtë solli nisjen e një procesi gradual tëzëvendësimit të monedhës në ekonominë shqiptare. Monedha unike,Euro hyri në qarkullim në 1 Janar të vitit 2002 në 12 vende të BE

ndaj dhe në Shqipëri do të trokiste shpejt. Në fillim shqiptarëtu treguan të rezervuar ndaj euros por siç u vu re dhe më vonëshumë shpejt do të behej monedha dominuese në shkëmbimet tregtaredhe në kursimet e shqiptarëve.

Euro, Si lindi e si u vu në zbatim

Rruga për të arritur në bashkimin ekonomik e monetar të vendeveeuropiane ka qenë e gjatë e me sfida të panumërta. Në vitin 1957,me firmosjen e Traktatit të Romës, nuk ishte parashikuar ngagjashtë vendet anëtare mundësia e unifikimit në fushën ekonomikedhe monetare. Shkak ishte sistemi Bretton Woods (ku bënin pjesëedhe monedhat europiane) firmosur në Uashington në 27 dhjetor tëvitit 1945, që vendosi kurs fiks të shkëmbimit ndërmjetmonedhave, konvertimin në ar “gold exhange standart” dhe dollarinamerikan si monedhë reference. Kështu, 44 vende u takuan nëBretton Woods të New Hampshire (SHBA) dhe themeluan sisteminBretton Woods, ku kurset fikse valutore në raport me dollarinamerikan dhe çmimin fiks të artit të shprehur në dollar. Atathemeluan edhe institucione të tjera

-Fondi Monetar Ndërkombëtar (FMN)

-Banka Botërore

-GATT (Marrëveshja e Përgjithshme për Tregti dhe Tarifa).

Në mënyrë që tu shpëtonin ndryshimeve të papritura në llogaritëkombëtare (që mund të shkaktonte krizë në bilancin e pagesave)vendet anëtare të Breton Woods-it shpesh parandalonin qarkullimine kapitalit ndërmjet vendeve. Megjithatë, ato nxisnin qarkullimine mallrave dhe shërbimeve për shkak të pikëpamjeve mbi tregtinë

sipas së cilës të gjitha ekonomitë përfitojnë nga tregtia. Sipassistemit të kurseve fikse të këmbimit, me përjashtim të SHBA-sëvendet e tjera kishin politika monetare jo-efikase, tëdomosdoshëm për një ekuilibër të brendshëm. Instrument kryesorpër arritjen e ekuilibrit të brendshëm ishte politika fiskale(blerjet qeveritare ose tatimet). Instrumentet kryesore përarritjen e ekuilibrit të jashtëm ishte huazimi nga FMN, kufizimete kapitalit financiar dhe ndryshimet të rralla në kurset ekëmbimit. Por sipas kursit fiks të këmbimit të sistemit tëBretton Ëoods-it, devalvimet konsideroheshin si të rralla, dhepolitikat fiskale konsideroheshin si instrument kryesor përarritjen e ekuilibrit të brendshëm dhe atij të jashtëm. Por nëpërgjithësi, politikat fiskale nuk mund të arrijnë këto dyqëllime në të njëjtën kohë.Devalvimi, sido që të jetë, mund tëarrij këto dy ekuilibrin e brendshëm (qëllime makroekonomike )ekuilibrin e brendshëm dhe të jashtëm) në të njëjtën kohë. Nësistemin e Bretton Ëoods, hartuesit e politikave kryesishttentonin që përmes politikave fiskale të arrinin e ekuilibrin ebrendshëm, dhe atë për qëllime politike. Prandaj këmbimit i bërishtetet që të përballen me deziekuilibër te jashtëm.Devalvimet sidhe revalvimet e rralla ndihmuan në vendosjen e ekuilibrit tebrendshëm dhe të jashtëm, por spekulatoret po ashtu tentonin teqë shkaktonte çrregullime dhe parashihnin ato parashihnin atoqë shkaktonte çrregullime dhe deziekuiliber serioz (të brendshëmdhe të jashtëm).

Krijimi i Komunitetit Evropian të qymyrit dhe çelikut, si njëmetodë integrimi sektorial, ishte guri i parë në ndërtesëneuropiane1. Traktati i Romës lindi fillimisht si nevojë evendeve firmëtare për një mbarëvajtje të karakterit ekonomik. Atonuk u ndalën thjesht në hartimin e politikave të përbashkëta nëzgjidhjen e nevojave për qymyr dhe çelik por suksesi në bashkimindoganor dhe më vonë liberalizimi i tregut bujqësor, sollënndryshime cilësore në ekonomitë e gjashtë vendeve anëtare.1 Milo. P, Bashkimi Europian. Albpaper: Tiranë 2002. fq:33

Forcimi i mëtejshëm i marrëdhënieve ekonomike dhe efikasiteti nërënie i sistemit Bretton Woods solli nevojën e krijimit tëBashkimit Ekonomik dhe Monetar. Programi i paraqitur në tetor tëvitit 1970 nga një grup ekspertësh (i ashtuquajturi raportiWerner)2 kishte si qëllim futjen e një sistemi kursi këmbimi fiksndërmjet valutave europiane kundrejt dollarit dhe qarkullimin elirshëm të kapitaleve mes tyre. Në perspektivën e ardhshme kyprojekt parashikonte edhe mundësinë e një monedhe unike. Sistemii fiksimit të kursit të këmbimit kundrejt dollarit hyri shpejt nëkrizë duke përplasur pastabilitetin e sistemit ndërkombëtar drejtmonedhave europiane.

Në vitin 1972, vendet firmëtare të Traktatit të Romës krijuan njëmekanizëm të ri për ti bërë ballë krizës, i ashtuquajtur “Gjarprinë tunel”3 i cili lejonte kontrollin e luhatjeve të monedhaveeuropiane në korniza të papërcaktuara qartë kundrejt dollarit. Nëpak kohë edhe kjo tentativë dështoi pasi SHBA nuk mbajti dollarinnë kufijtë e “tunelit”, por jo dëshira për një sistem monetar tëpërbashkët. Në vitin 1979 u krijua Sistemi Monetar Europian(S.M.E) e cila përcaktoi kurse këmbimi të qëndrueshme mesmonedhave evropiane por me mundësi korrigjimi nëpërmjet njëmarzhi luhatjeje nga +/-2.25% me përjashtim të lirës italiane tëcilës ju la si marzh +/-6%.

Gjithashtu u vendos që çdo modifikim i mundshëm i kurseve tëkëmbimit do të aprovohej unanimisht nga vendet anëtare. Kjo,ishte tentativa e parë serioze e koordinimit monetar mes vendeveeuropiane, paradhoma e traktateve të Manstrihtit.

2 Pierre Ëerner (1913-2002), kryeministër dhe Ministër I Financave I Luksenburgut nga 1959 deri në 1974

3 “The snake in the tunnel” ku gjarpri simbolikisht ishte niveli I huhatjeve të monedhave të gjashtë vendeve anëtare të Komunitetit dhe tuneli simbolizontenivelin e luhatjes së dollarit

Në Këshillin Europian të Hanoverit, në vitin 1988, u zgjodh njëkomision me në krye Jacques Delors 4 me objektiv studimin e njëBashkimi Ekonomik dhe monetar të zgjeruar , integrimin e plotë tëtregjeve financiare, lirinë e plotë të lëvizjes dhe transferimittë kapitaleve si dhe arritjen e realizimit të një monedhe unike.Komisioni propozonte krijimin e një Bashkimi Ekonomik dhe Monetartë zgjeruar, integrimin e plotë të tregjeve financiare, lirinë eplotë vtë lëvizjes dhe transferimit të kapitaleve si dhe arritjene realizimit të një monedhe unike. Komisioni propozonte krijimine një Bashkimi monetar të ri ndërmjet tre fazash: koordinimekonomik dhe monetar, monedhë unike dhe krijimin e BankësQëndrore Europiane si institucion autonom dhe i pavarur ngaqeveritë e vendeve anëtare. Konkluzionet e nxjerra nga kykomision u shqyrtuan në Këshillin Europian të Madridit, nëqershor të vitit 1989 ku dhe u vendos realizimi i fazës së parëtë propozimit me liberalizimin e plotë të kapitaleve të tetëvendeve anëtare. Me Traktatin e Mastrihtit në vitin 1992 u forcuadëshira për pasjen e një monedhe unike europaine, të fortë e tëqëndrueshme. Lindi kështu traktati i Bashkimit Europian që përbënnjë sërë dispozitash dhe protokollesh ku më të spikaturit ishinpërcaktimi statusit të Sistemit Europain të Bankave Qendrore(S.E.Q.B), Instituti Monetar Europian (I.M.E) dhe të BankësQendrore Europiane (B.Q.E).

Traktati i Bashkimit Europain u realizua në tre faza, ku faza etretë përcaktoi lindjen e Euros. Në 1 janar të vitit 1999njëmbëdhjetë vende anëtare adoptuan Euron si monedhë tëpërbashkët. Banka Qendrore Europiane bëhet përgjegjëse përpolitikat monetare të Bashkimit Europian. Më 1 janar të vitit2002 hidhen në qarkullim kartëmonedhat e para në vendet anëtare.Monedhat kombëtare u hoqën nga qarkullimi disa muaj më vonë. Nëvitet 1992-1993 Komuniteti u godit rënd nga një krizë e SistemitMonetar Europain. Sterlina angleze u zhvlerësua me 7 për qind dhe4 Jacques Lucien Jean Delors (1925), President i Komisionit Europian nga viti 1985 deri në 1994

doli nga SME, e njëjta gjë ndodhi edhe me liretën italiane, lirënirlandeze, pesetën spanjolle dhe eskudon portugeze. U shtuanpresionet mbi frangën franceze duke përkeqësuar konjukturatekonomike të vendeve anëtare. Mekanizmi monetar europian u ndodhnë prag shkatërrimi. Një mbledhje urgjente e ministrave tëfinancave të gusht të vitit 1993 doli në përfundimin se duhejzgjeruar marzhi i luhatjes nga 2.25 për qind në 15 për qin d pore konceptuar si masë e përkohshme për të përgatitur kalimin mefazën e dytë të Bashkimit Ekonomik dhe Monetar5.

Lindja e Euros , pa dyshim, është fenomeni financiar më irëndësishëm i shekullit të njëzetë. Ky ishte një operacion i madhlogjistik dhe përmbushja e tij me sukses ndihmoi në pranimin dhebesimin e qytetarëve të Eurozonës të monedhës së re. Ajo erdhi sirezultat i një procesi të gjatë bashkëpunimi dhe transformimiidesh e politikash mes vendeve evropiane. Euro ishte përgjigjjamë emirë e mundshme europiane përballë globalizimit masiv tëtregjeve ekonomiko-financiare botërore.

“Politika e dollarizimit është si të mbyllësh gojën për të mosngrënë, që të dobësohesh. Mund të jetë efektive për një kohë tëshkurtër, por nëse nuk ndërron stil jetese në ngrënie, ju nuk dotë jeni I shëndetshëm, thjesht një individ më I dobët(MannC., “Dollarization as Diet”)6

Ç’kuptojmë me termin Euroizim/ Dollarizim?

5 Milo.P, Bashkimi Europian. Albpaper: Tiranë 2002. Fq:202-203

6 MannC., “Dollarizimi si dietë”

Krizat ekonomike në Amerikën Latine, gjatë viteve 1980 shtyjëdisa nga vendet e këtij rajoni përdorimin e gjerë të dollaritamerikan si ruajtës vlere dhe si shtangës I rrezikut financiar. Enjëjta gjë ndodhi me markën gjermane e më pas me Euron, që gjetënnjë përhapje të gjerë në Europën Lindore pas vitit 1990. Kypërdorim në masë I valutave të huaja në shumë ekonomi çoi nëinteresimin jo vetëm të akademikëve por edhe të hartuesve tëpolitikave, në efektet që përdorimi I lartë I një monedhe të huamund të ketë në arritjen e qëllimeve të politikës monetare të njëvendi.

Termi dollarizim7 përdoret kur një monedhë e huaj, jodomosdoshmërish dollari adoptohet në vend të monedhës vendase.Dollarizimi mund të ndodh në disa mënyra:

Jo zyrtare pa një aprovim legal (kur popullsia e një vendi humbetbesimin në monedhën e saj dhe preferon të përdorë gjithnjë e mëshumë monedhën e në vendi tjetër për transaksione ekonomike)

Gjysmë-zyrtare (I ashtuquajturi sistem bimonetar) ku monedha ehuaj është shpallur ligjërisht e pranueshme por që ka një roldytësor në raport me monedhën vendase

Zyrtare, kur një shtet, heq dorë nga emetimi dhe përdorimi Imonedhës së saj dhe përdor vetëm monedhë të huaj.

Termi euroizim, sinonim i termit dollarizim, nënkupton adoptimine monedhës euro nga një shtet që nuk bën pjesë në grupin evendeve anëtare të Bashkimit Evropian të cilët kanë adaptuareuron si monedhë të tyre kombëtare.

Eurizimi mund të përshtatet në tre mënyra

Euroizim I njëanshëm

7 http.//www.dorarization.org/

Euroizim me marrëveshje

Euroizim I kryer nga një administratë provizore (siç ishte rastiI UMNIK dhe Kosovës8)

Euroizim i njëanshëm i një ekonomie

Hyrja e Euro-s në qarkullim ndryshoi sistemin monetar në Europëduke pasur një efekt të madh mbi vendet jo anëtare të BashkimitEkonomik Monetar. Ndikimi i Euro-s varet nga intensiteti imarrëdhënieve tregtare dhe financiare të një vendi me Eurozonën,tregun ndërkombëtar të kapitalit, kursit të këmbimit si dhe ngaroli i Euro-së si valutë ndërkombëtare. Disa vende janë përpjekurtë përfitojnë nga situata e krijuar nga monedha e re Europianepër të nxitur reformat e tyre ekonomike dhe për të përshpejtuarintegrimin ekonomik me vendet perëndimore të Bashkimit Europian.Debati i ndezur mbi Euroizimin e njëanshëm në këto vende kasjellë reagimin negativ të Bashkimit Europian i cili është nëkundërshtim me këtë strategji të euroizimit të njëanshëm ngavendet jo-anëtare të BE duke menduar se kjo mund të përdoret sinjë mënyrë e tërthortë për të tejkaluar etapat që çdo vendaspirant duhet të plotësojë për të bërë pjesë në Eurozonë. Kohëte fundit, FMN-ja, hodhi hipotezën e adoptimit në mënyrë tënjëanshme të monedhës Euro nga disa vende të Lindjes9. Dyekonomistë polakë Rostowski dhe Bratkowski janë ithtarët kryesorëtë Euroizimit të njëanshëm në vendet e Evropës Qendrore dheLindore. Sipas tyre, vendet në tranzicion të cilat kërkojnë8 Nuti, M. (2002, January). Costs and benefits of unilateral euroisation in Central Eastern Europe. Ëorking paper series: Russian-Europen Centre for Economic Policy .

9 KOTIS,A (2002): Southeastern Europe and the Euro area. The euroisation debate. University of Thessaly, Greece: Department of planning and regional development and South and East European Development Center (SEED).

anëtarësim në BE monedha vendase duhet të zëvendësohet memonedhën Euro brenda një kohe të mundshme për tu realizuar. Kjodo të thotë që cash-i i brendshëm që është në qarkullim apo nëkatastrofat e bankave do të zëvendësohet me kartëmonedha dhemonedha euro të cilat blihen duke përdorur rezervat ndërkombëtaretë një vendi. Ata besojnë se do të ishte mjaft përfituese përdisa vende në tranzicion nëse euroizimi i njëanshëm do tëimplementohej me pranimin në BE. Thelbi i argumenteve tëRostowski-t dhe Bratkowskit mund të përmblidhet kështu: suksesi ireformave të tregut në vendet e Europës Qendrore dhe Lindore , sidhe shpresa për anëtarësim në Bashkimin Europian , kanë zgjuarshpresat e një rritje ekonomike të shpejtë. Kjo do të thotë seshtetasit do të kursejnë më pak, ndërsa investitorët e huaj janëtë gatshëm të gjejnë fondet e nevojshme për të mbuluar hendekun ekrijuar mes kursimeve dhe investimeve. Rezultati është njëpërmirësim i llogarisë së kapitalit dhe një deficit në llogarinërrjedhëse të këtyre vendeve, çka i bën vendet e Europës Qendroredhe Lindore shumë të prekshme nga kufizimet rrjedhëse tëkapitalit. Rostowski argumenton se në një situatë të tillë, këtovende nuk mund të mbështeten as në politikat monetare dhe as nëpolitikat fiskale. Si rezultat, periudha para anëtarësimit nëBashkimin Ekonomik Monetar (EMU), ose i ekspozon vendet e EuropësQendrore dhe Lindore para një rreziku të lartë të krizës sëmonedhës ose I detyron që të zhvillohen me ritme më të ngadaltanga çfarë është e mundur. Duke pasur parasysh se një nga synimetkryesore për anëtarësimin në Bashkimin Europian është zhvillimiekonomik, integrimi ekonomik dhe arritja e standardeve ekonomiketë vendeve perëndimore, atëherë rruga e anëtarësimit në EMU epërkrahur nga Bashkimi Europian dhe shtetet e reja anëtare dhekandidate, do të ishte kundër këtij synimi. Sie tillë kjopolitikë e BE-së, duhet të jetë në favor të një adoptimi më tëhershëm të Euro-s nga këto vende.

Rostowski argumenton se euroizimi i njëanshëm do të ishte mundësie mirë për politika ekonomike për vendet e Europës Qendrore dhe

Lindore se sa rruga e përcaktuar nga BE sepse Mekanizmi i Kursittë Këmbimit (ERM-II) dhe kriteret e Mahstrihtit mbi inflacionin,mund të bëhen shkak për problem serioze , si për shembull,zhvlerësimi I monedhave lokale, pasi këto vende karakterizohennga norma të larta të rritje ekonomike, deficite të mëdha tëllogarive rrjedhëse dhe një vlerësim real I kursit të tyre tëkëmbimit.

Para se një vend anëtar të adoptojë monedhën euro, duhet tëplotësojë disa kritere ekonomike dhe juridike, të ashtuquajturatkriteret e konvergjencës. Disa vende që nuk bëjnë pjesë në zonënEuro, marrin pjesë në mekanizëm in ERM-II I cili është menduar sinjë sistem për të evituar luhatjet e mëdha të kursit të këmbimitmes monedhave jo-pjesëmarrëse dhe Euros. Pjesëmarrja në ERM-IIështë e lirë për çdo vend, por në vetvete ky mekanizëm është njënga kriteret e konvergjencës. Vendet kandidate për të hyrë nëEurozonë duhet të marrin pjesë në mekanizëm, pa pasur luhatje tëtheksuara ekonomiko-financiare, për të paktën dy vjet para se tëadoptojë monedhën Euro. Në rastin e evndeve të BallkanitPerëndimor, direktivat më të fundit të BE-së propozojnë që , përtë shpejtuar procesin e tyrë të integrimit,Bashkimi Europianduhet ti nxitë këto vende të marrin pjesë në programet e BE-së,të cilat janë të rezervuara vetëm për shtetet anëtare.

Nivelet e integrimit ekonomik janë të larta, pasi 75 për qind etregtisë së vendeve të Ballkanit Perëndimor bëhet me vendet e BE-së dhe në vende si Shqipëria, banka të vendeve të Eurozonëszotërojnë mbi 90 për qind të sektorit bankar tregtar10.

Aktualisht vendet zyrtarisht të euroizuara janë Mali I Zi dheKosova: deri në vitin 1999 në këto dy vende përdorej markagjermane si monedhë. Së fundi, duke u shtyrë edhe nga krizaekonomike, shumë vende të tjera jo-anëtare të BE (përfshi edheShqipërinë) kanë shprehur mendimin e përfshirjes së njëanshme të10 SOJLI, E(2009). Një vlerësim i zëvendësimit të monedhës në ekonominë shqiptare. Tiranë: Banka e Shqipërisë. Material Diskutimi

monedhës Euro në ekonomitë e tyre por gjithsesi debate mbetet Ihapur.

Rasti i Malit të zi

Pas shpërbërjes së Republikës Socialiste Federative tëJugosllavisë, dy republikat e mbetura Mali i zi dhe Serbia,formuan republikën federale jugosllave në 28 prill të vitit1992. U ricentralizua sistemi bankar ku Banka Kombëtare e Malittë zi humbi përkohësisht autonominë e saj duke u bërë një llojfiliali i Bankës qendrore Serbe. Mes abuzimeve të panumërta tëpushtetit të Milosheviçit me politikat monetare në kurriz tëMalit të zi, qeveria malazeze vendosi futjen e markës gjermane simonedhë për zëvendësimin e dinarit jugosllav. Hyrja e DM filloinë nëntor të vitit 1999dhe në pak muaj u bë monedha kryesore nëkryerjen e transaksioneve dhe pagesave. Kjo manovër u shoqërua melegalizimin e përdorimit të DM nga qeveria malazeze si dheaplikimin prej saj të pagesave dhe pensioneve në DM. Duke paguarrreth 12.5 milionë DM në nëntor të vitit 1999, ekonomia filloi tëbashkëvepronte , pagat shpenzoheshin në dyqane e lokale dheriktheheshin tek qeveria në formën e taksave. Në vazhdim edhesektori privat ndoqi të njëjtën rrugë, duke paguar punonjësit nëDM dhe duke ofruar çmimet në këtë kartëmonedhë. Në një kohë shumëtë shkurtër bilani i depozitave në Monedhën gjermane ishte rriturme rreth 100 milionë duke nënkuptuar që rreth 70-80 milionë ishintërhequr nga ekonomia e nëndheshme dhe cash11.

Rasti i Panamasë

11 “The Euro and the Balkans”, Daniel Gros, paper at the conference “ëhen is anationally currency a luxury”March 2001

Republika e Panamasë përdor që prej vitit 1904, si monedhëshkëmbimi dollarin amerikan. Karakteristikë e Panamasë është senuk ka Bankë Qendrore , normat e interesit mbi depozitat janë mëpak se 1 për qind dhe normat e interesit mbi huanë bankare janëmë pak se 2 për qind mbi normën e interesit që aplikohet në SHBA.Ekonomia panameze paraqet kushte makro-ekonomike të qëndrueshmeku norma vjetore e inflacionit luhatet nga 1.4% deri në 3%në vit.Indeksi i volatilitetit të PBB dhe ën termat tregtare është 2.9dhe 7.9 respektivisht kurse për vendet e Amerikës Latine këtatregues janë 4.7 dhe 15.112.

Këto karakteristika të sistemit ekonomik panamez, ka një prodhuarnjë rast unik të dollarizimit të njëanshëm të një ekonomie mecikle të qëndrueshme dhe sistem makro-ekonomik eficent.

Avantazhet me monedhën unike Euro

Opinioni mbizotërues, si në qarqet akademike dhe politike, ështëse avantazhet e Euroizimit, të paktën për një periudhëafatshkurtër janë thellësisht të dukshme sidomos me vendet nëzhvilli ku dhe aspirate për hyrjen në BE është e madhe. Me hyrjennë bashkimin monetar nëpërmjet përdorimit të së njëjtës monedhëgoditjet me burim kurset e këmbimit dhe normat e interesit,eliminohen13.

Reduktimi i kostove të transaksioneve 12 Burimi: “Financial Integration and Dollarization: The case of Panama” Juan Luis Moreno-Villalaz, Cato Journal, Vol 25, No 1 (Ëinter 2005)

13 XHEPA,S. (2002). Euroizimi i ekonomisë shqiptare, një alternativë për tu konsideruar. Tiranë: Banka e Shqipërisë

Realitetet e këtyre viteve të tranzicionit, kanë dëshmuar për njëpreferencë gjithnjë e më në rritje të përdorimit nga ana eqytetarëve të monedhave të forta europaine dhe dollarit amerikan,gjë që, në nëj masë të caktuar, ka çuar në një euroizim pjesor tëekonomisë. Avantazhi më i prekshëm i një euroizimi të njëanshëmështë reduktimi i kostove të transaksioneve. Këto kosto, edhe psenë vetvete janë humbje për bilancet e bankave, ndikojnë ndjeshëmnë ekonominë e një vendi që importon fuqishëm dhe ku çdo ditë emë tepër politikat shtrënguese fiskale shtyjnë bizneset, drejtnjë transparence të kapitaleve të tyre financiare nëpërmjetkanaleve ligjore.

Ulja e normës së interesit

Reduktimi i shpejtë dhe i njëanshëm i normës së interesit do tëstimulonte rritjen e investimeve dhe do të kishte një impaktpozitiv në politikat fiskale, me uljen e ndjeshme të kostos sëborxhit publik. Natyrshëm, avantazhet më të mëdha do tëndjeheshin në vendet ku Banka Qendrore ndjek një politikë tënormave të interesit reale14. Një nga pretendimet ngakundërshtarët e euroizimit të njëanshëm (Wojcik)është që procesinuk ka spe të çojë në një rënie të normave të interesit nëperiudhë mesatare dhe afatgjatë, sepse heqja e parasë vendase,megjithëse çon në heqjen e rreizkut të parasë në huadhënie, mundtë rrisë rrezikun e mospagimit të tyre. Kjo mudnt ë ndodhë sepsezhvlerësimi nuk është i disponueshëm si mjet për të rriturkonkurrencën e prodhuesve të brendshëm. Rrjedhimisht normat einteresit për huatë ndaj bizneseve vendase, aktualisht mund tëngrihen në bilanc, po kështu edhe normat mbi huatë ndaj qeverisësi rasti i Argjentinës15.

14 Rostowski, J(2001). “The Eastern Enlargement of the EU and the Case for Unilateral Euroization” in Financial Vulnerability and Exhange Rate Regims. Emerging Markets Experience. Cambridge: Mit Press.

Wojcik thekson se në fund të viteve 1990 normat reale tëinteresit ishin të njëjta në Argjentinë dhe në Poloni, dukenënkuptuar se normat e Polonisë nuk kanë pse të bien paseuroizimit , meqenëse Argjentina kishte një rregullim nëpërmjetbordit të monedhës me regjim kursi këmbimi mjaft të fiksuar (hardpegged)me dollarin amerikan, duke pasur shumë ngjashmëri meeuroizimin e njëanshëm. Sipas Rostowskit, Wojcik nuk përmendmasën deri ku situata e Argjentinës është e veçantë. Vendishkëmbente vetëm 16 për qind të tregtisë së tij dhe 2.7 për qindtë PBB-së së tij me Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Kjo biekontrast në krahasim me 58.7 për qind dhe 27.6 për qindpërkatësisht në rastin e e tregtisë së Polonisë me vendet eBashkimit Monetar Europian16.

Reduktimi i luhatjeve të kursit të këmbimit

Apilikimi I një monedhe unike do të evitonte kostot që paraqetluhatja e kursit të këmbimit për ekonominë e një vendni. Njëluhatje e vazhdueshme e kursit të këmbimit të një monedhe sjelldestabilitet të çmimeve, pasiguri tek investitorët, kosto tëlartë në investime si dhe një rrije të deficitit të llogarisëkorrente. Wojcik shqetësohet rreth mospërshtatjeve të kursit tëkëmbimit si rezultat i inercisë inflacioniste pas konvertimit tëmonedhës vendase në euro. Sipas tij kjo do ta bënte inflacioninmë të vështirë për tu kontrolluar17.

15 Wojcik, C. (2002):Aletrnative options for the monetary integration of central and eastern european EU accession countries. Occasional Paper No.3. Ljubjana Institute for Economic Research

16 Rostowski, J(2001). “The Eastern Enlargement of the EU and the Case for Unilateral Euroization” in Financial Vulnerability and Exhange Rate Regims. Emerging Markets Experience. Cambridge: Mit Press.

Euroizimi si alternativë, në thelb kërkon gërshetimin eagregateve inflacioniste me ato monetare siç edhe përcaktohet nëregjimin e politikës monetare të Bankës Qendrore Europiane.Unifikimi monetar do të eliminonte presione mbi kurse të këmbimitdhe për rrjedhojë edhe arritja e stabilitetit të çmimeve do tëishte më kredibël. Duke qenë se futet në përdorim një monedhë qëvepron me një treg shumë më të gjerë, kursi i këmbimit të kësajmonedhe nuk do të ndikohej nga veprimi I forcave të tregut tëbrendshëm18.

Disavantazhet e aplikimit të monedhës së përbashkët euro

Kur analizojmë euroizimin si fenomen , përveç avantazheve duehttë shqyrtojmë me hollësi edhe anën tjetër të monedhës , kostot esaj në ekonominë dhe sistemin monetar të një vendi. Në të gjithaliteraturat ku diskutohen disavantazhet e aplikimit të njëmonedhe unike, insitucioni më I lkamuardhe që rrezikon më tepërvijueshmërinë e funksioneve të tij është Banka Qendrore.

Banka Qendrore dhe eliminimi i rolit të saj

Në faqen kryesore të Bankës së Shqipërisë thuhet se ështëinstitucioni i vetëm në Republikën e Shqipërisë përgjegjës përkonceptimin, hartimin, miratimin dhe zbatimin e politikësmonetare. Kjo politikë hartohet në funksion të përmbushjes sëobjektivit kryesor të Bankës së Shqipërisë: arritjes dhe ruajtjes

17 Wojcik, C. (2002):Aletrnative options for the monetary integration of central and eastern european EU açession countries. Oçasional Paper No.3. Ljubjana Institute for Economic Research

18 XHEPA,S. (2002). Euroizimi i ekonomisë shqiptare, një alternativë për tu konsideruar. Tiranë: Banka e Shqipërisë

së stabilitetit të çmimeve. Nëse do të mendonim një aplikim tëmonedhës unike,do të “eliminoheshin” pothuajse të gjithafunksionet bazë të saj. Nëpërmjet euroizimit , shtetet pranojnëhumbjen e pavarësisë në aplikimin e politikave monetare duke Ihequr Bankës Qendrore instrumentet për zbatimin e politikësmonetare. Mungesa e të ardhura nga senjorazhi si dhe humbja erolit të Bankës Qendrore si huadhënës i shkallës së fundit janëdy nga fenomenet më të rëndësishme që studiohen në rastin e njëeuroizimi/dollarizimi të një ekonomie.

Humbja e të drejtës së “seigniorage”

Që në kohën e feudalizmit, ishte e drejta e sundimtarit të njështeti (seigneur prej nga rrjedh edhe fjala seigniorage) tënxirrte monedhat në qarkullim. Ai mund të vendoste një vlerë tëparasë më të lartë se vlera e metalit të shkrirë ose të stampontemë pak metal me të njëjtën vlerë. Në këtë rast kostoja eprodhimit të monedhave ishte më e vogël se vlera nominale estampuar ndaj dhe diferenca quhej “seigniorage”. Pra sinjorazhiështë diferenca e vlerës midis kostos tipografike (letra dheboja) të shpenzuar efektivisht për të shtypur e për të vendosurnë qarkullim kartëmonedhat, dhe vlerës së pjesës së jashtme, praasaj numerike të shkruar mbi vet kartëmonedhat. Ai është pushtetii vënies në qarkullim të kartëmonedhave me një vlerë nominaleshumë herë më të lartë sesa vlera vetjake që kanë , e sirrjedhoje përfitohet një fitim nga sovraniteti i monedhës.Në momentin kur Banka Qendrore Evropiane qe shtyp monedhat blentë mira duke përdorur këtë monedhë që asaj i ka kushtuar shumepak, ajo fiton një fuqi blerëse unike. Jo vetëm kaq, BankaQendrore qe shtyp zyrtarisht monedha me një çmim qesharak (shumetë ulet), vendos ne Bilancin PASIV jo koston tipografike tëshpenzuar realisht (letra dhe boja), por vlerën numerike të

shkruar mbi monedhat dhe kartëmonedhat. Sinjorazhi ne ketë mënyrekthehet ne PASIV për Bankën, prandaj nuk është i tatueshëm dhe ishmanget pagimit të taksave.Në ditët e sotme, me futjen e parasë letër, kostoja e prodhimittë saj, është e pakrahasueshme kundrejt vlerës emërore të saj. Sirrjedhim të ardhurat nga sinjorazhi janë shumë të larta19.

Në këtë mënyrë heqja dorë nga monedha vendase sjell humbjen nga edrejta e përfitimit të këtij burimi. Megjithëse në vendet menormë të ulët inflacioni kjo e ardhur është e ulët, përsëri ajonuk mund të mos merret në konsideratë.

Sipas Masson20 në vendet me normë të ulët inflacioni zëri isinjorazhit zë 0.5-1 për qind të PBB-së ndërsa në vendet me normëtë lartë inflacioni kjo e ardhur shkon deri në 5 për qind të PBB-së ndaj për rrjedhojë humbja është e madhe. Nëse do të flasim nëpozitat e një vendi që synon të heqë dorë nga monedha e saj përtë adoptuar një monedhë tjetër do të vëmë re se dy janë kostot tëlidhen ngushtë me sinjorazhin: kostoja flow që lidhet me tëardhurat e munguara nga heqja dorë e monedhës vendase dhe kostoja“stock” e sinjorazhit që lidhet me zëvendësimin e gjendjes sëparasë vendase në qarkullim me monedhën e re.

Në literaturën ekonomike kur flitet për sinjorazhin përdorengjerësisht tre koncepte bazë:

a)Koncepti monetar i cili konsiderohet më i përshtatshëm përevndet me tregje kapitali të pazhvilluar

b)Koncepti i kostots oportune në rastet kur baza monetarekrijohet npm blerjes së aktiveve financiare apo oblòigacioneve

19 XHEPA,S. (2002). Euroizimi i ekonomisë shqiptare, një alternativë për tu konsideruar. Tiranë: Banka e Shqipërisë

20 Masson,P.(1997): the scope for inflation targeting in developing countries.IMF ËP 97/130

qeveritare pa kosto të larta apo pa ndryshime të konsiderueshmenë vlerë, rrjedhojë e financimit alterntiv në tregjet kapitale.

c)Koncepti fiskal konsiderohet si më i skatë pasi tregon tëardhurën reale nga sinjorazhi që i kalon buxhetit të shtetit.21

Huadhënësi i shkallës së fundit (lender of last resort)

Për të parandaluar falimentimin e një banke, që do të shoqërohejme implikime të mëdha në jetën ekonomike e sociale të një vendi(kriza e fundit financiare e dëshmon më së miri)dhe për të moslejuar shtrirjen e krizës në bankat e tjera me rrjedhojë humbjene sistemit bankar, Banka Qendrore luan rolin e huadhënësit tëshkallës së fundit për aq kohë sa një bankë ndodhet në krizë. Nërastin e euroizimit të njëanshëm Banka Qendrore humbet mundësinëe veprimit si huadhënës I shkallës së fundit.

Kritikët theksojnë se roli I autoritetit monetar të vendit sihuadhënës I shkallës së fundit mund të goditet nëse vendi nuk dokishte akses në lehtësirat e kreditimit nga Banka QendroreEvropiane destinuar për të ndihmuar bankat me vështirësilikuiditeti22. Megjithatë ekzistojnë mënyra alternative për tiofruar bankave likuiditetin e nevojshëm.

21 Habib, M. (2001): Is there a case for Unilateral?Evidence for Bulgaria, TheCzech Republic, Hungary and Polnad. Centre of neë emerging markets, DiscussionPaper Series , 1, London

22 XHEPA,S. (2002). Euroizimi i ekonomisë shqiptare, një alternativë për tu konsideruar. Tiranë: Banka e Shqipërisë

Sipas Calvos23 mund të krijohen fonde stabilizimi apo linjakreditimi kontigjence që mund të përdoren për të ndihmuar bankatqë ndodhen në pozita të tilla. Për më tepër linjat e kreditimittë kontigjencës në kushtet e euroizimit do të ishin më të lirapasi nuk do të ekzistonte rreziku i zhvlerësimit monetar që kalidhje me falimentimin. Në rast të euroizimit të njëanshëm BankaQendrore mund të ushtrojë huadhënien Brenda nivelit të rezervavevalutore të vendit dhe në rast pamjaftueshmërie mund tëplotësohet me kredi nga bankat e huaja.

Teoritë për zonën optimale të monedhës

Teoritë e bashkimit monetar kanë mbizotëruar nga të ashtuquajturateori të zonës optimal të monedhës. Qëllimi final ështëpërcaktimi i karakteristikave të zonës ku mund të konsiderohetoptimal ekzistenca e një monedhe. Teoria ZOM (Zona Optimale eMonedhës)është rrjedhojë e tre studiuesve: Kenen 1969; McKinnon1963; Mundell 1961. Nga debati i tyre lindi teoria e ZOM sipastë cilës vendet që përfshihen në zonën optimale të monedhës duhettë plotësojnë tre kritere:

Shkallë të lartë lëvizshmërie të faktorëve mes tyre (Mundell1961)

Strukturë e njëjtë prodhimi (Kenen 1969)

Shkallë të lartë të hapjes ekonomike midis njëra-tjetrës (McKinnon 1963)

Sipas Mundell lëvizshmëria e faktorëve të prodhimit (punë dhekapital) si kriter i parë. Integrimi në një shkallë të lartëndërmjet flukseve të kapitalit dhe lëvizshmërisë së punësndërmjet vendeve partnere mund të zvogëlojë nevojën e ndryshimit

23 Calvo (1999). On dollarization NBER ËORKING PAPERS, fq 53-54

të kursit të këmbimit për tju përgjigjur në këtë mënyrë goditjevenë ekonomi.

Teoria e Mundellit nuk parandalon kurset fleksibël të këmbimitpor argumenton se arsyeja për kurse këmbimi të ndryshueshme ështëe arsyeshme vetëm nëse bazohet në zonën optimale të monedhës sërajonit. Vlen të theksohet se Mundelli merr parasysh edherëndësinë e faktorëve politikë të cilët influencojnë në krijimine zonës optimale të monedhës.

Sipas McKinnon sa më i madh të jetë volumi tregtar, aq më pak ivlefshëm është ekzistenca e një kursi fleksibël këmbimi. Hapja eekonomisë vlerësohet nga raporti i të mirave të tregtueshme ndajtë mirave jo të tregtueshme. Thelbi i teorisë së tij mund tëpërmblidhet në shprehjen: nëse lëvizet nga një ekonomi e mbyllurdrejt një ekonomie të hapur, kurset e ndryshueshme të këmbimitbëhen më pak efektive si mekanizëm i kontrollit të bilancit tëjashtëm dhe më të rrezikshme për nivelin e stabilitetit tëçmimeve.

Kenen në studimin e tij fokusohet më tepër në diversifikimin eprodhimit duke përcaktuar edhe kriterin e tretë të zonës optimaletë monedhës. Sipas Kenen goditjet asimetrike nuk kanë efekt në tëgjithë sektorët e industrisë së një vendi por më tepër prekinsektorë të veçantë të ekonomisë. Nëse interpretojmë drejt Kenenatëherë diversifikimi zbeh rolin e kursit të këmbimit siinstrument rregullues, duke luajtur orlin e “insulinës” kundërgoditjeve të ndryshme në ekonomi. Sa më e diversifikuar të jetëekonomia e një vendi aq më e vogël është nevoja për një kursfleksibël këmbimi.

Teoria e ZOM është përballuar me një varg kritikash, pjesa më emadhe e të cilave kanë qenë drejtuar nënvlerësimit të avantazhevetë ndarjes së monedhës së përbashkët, mungesën e treguesveoperacional për kriterin e lëvizshmërisë dhe ndaj kriterit tëhapjes së diversifikimit të prodhimit. McKinnon në vitin 1993

shkruante se Teoria Klasike e Zonës Optimale të Monedhës(zhvilluar në vitet 1960)u dominua nga idetë kejnesiane tëaktivitetit makroekonomik ndaj në këtë këndvështrim ekonomiamonetare kombëtare shihej pozitivisht si pjesë e paketës përmënjanimin e shock-eve që buronin nga sektori privat. Kjo mund tëshpengojë disa nga kufizimet e teorisë ZOM edhe pse ato nuk mundtë jenë të pasinkronizuara me perspektivat aktuale të realitetevetë sotme me karakteristika: nivele të larta ndërvarësie,integrimi dhe shkëmbimesh tregtare midis vendeve. Në fillimet eviteve 1990 debatet akademike të qarqeve europiane u fokusuan nëhipotezën nëse vendet e BE-së plotësonin kriteret e ZOM. Megjithë skepticizmin (pamjaftueshmëri buxheti, lëvizshmëri e ulëte punës të bënin të mendoje se BE-ja nuk ishte Zonë Optimale eMonedhës) që shoqëroi si prezantimi kritereve të Mastrihtit derinë futjen e monedhës unike, Bashkimi Monetar tregoi se Euro ështënjë nga sukseset më të mëdha ekonomike dhe politike.

Ekonomia shqiptare dhe Euro

Pyetja që lind natyrshëm është: cilat janë kostot dhe përfitimetqë do të sillte për të euroizimi i njëanshëm. Përpara se të japimnjë përgjigje të saktë për këtë pyetje, është e rëndësishme tëdimë se në çfarë shkalle është de facto e euroizuar. Gjithashtudo të trajtojmë kostot ekonomike që sinjorazhi ka për ekonominëtonë.

Parametrat e ekonomisë shqiptare

Shqipëria mbetet një nga vendet më të varfra të Evropësmegjithëse disa reforma politike dhe ekonomike që prej vitit1992, kur përfundoi sundimi komunist thuajse 50 vjeçar. Qeveriaka ndjekur një integrimit të madh në komunitetit euro-atlantikpër disa vjet. Shqipëria nënshkroi Marrëveshjen e Stabilizim-Asociimit me Bashkimin Evropian në qershor të vitit 2006, si hapi parë drejt anëtarësimit të BE dhe dorëzoi një aplikim të plotëpër anëtarësim në prill të vitit 2009, i cili nuk u pranua., çka

do ti jepje asaj statusin e vendit kandidat. Be aktualisht pranoikërkesën e Shqipërisë për liberalizmin e vizave, për të kaluar papengesa në vendet e zonës Shengen, e drejtë kjo që shqiptarëve uishte mohuar për shumë vite me radhë. Në prill të vitit 2009 ,Shqipëria arriti anëtarësimin e plotë në NATO, duke shënuar njëmoment të rëndësishëm në zhvillimin e saj politik. Infrastrukturae transportit dhe e energjetikës në Shqipëri janë në nivele tëvarfra krahasuar me standardet e Europës. Sektori i bujqësisëmbetet burimi më i madh i punësimit. Nga të dhënat shihet qartëse kriza ekonomike botërore u pasqyrua edhe në Shqipëri dukesjellë rënie të indikatorëve bazë të ekonomisë shqiptare. Por nëraportet e ndryshme të institucioneve prestigjioze ekonomikebotërore Shqipëria paraqet përmirësime të ndjeshme në krahasimvitet e kaluara. Sipas raportit të Forumit Ekonomik Botëror mbikonkurueshmërinë e ekonomive Shqipëria renditet në vendin e 96-të(2010) nga 108 në vitin (2009), ndërmjet 133 ekonomive tëvendeve të ndryshme. Indeksi i lirisë ekonomike e renditekonominë shqiptare të 53-ën në botë duke përmirësuar me 7 vendemë lart nga vitit i kaluar. Sipas këtij raporti liria ekonomikenë Shqipëri është e krahasueshme me vende në rajon si Kroacia apoMaqedonia. Raporti i Bankës Botërore “Të bësh biznes 2010” tregonse Shqipëria ka bërë progres pozitiv duke u pozicionuar nga vendii 89 i vitit të kaluar në vendin e 82.

Euroizmi i ekonomisë shqiptare, në çfarë nivelesh jemi?

Karakteristikë e vendeve në zhvillim është se paraja jashtëbankave është e lartë dhe një pjesë e mirë e transaksionevekryhen cash. Sipas Calvos, zakonisht nuk ekzistojnë të dhëna mbiparanë e huaj që qarkullon në një ekonomi. Si rrjedhim rëndësia ezëvendësimit të parasë është e pavëzhgueshme. Nga thënia emësipërme kuptohet se paraja e huaj në qarkullim mendohet sipërbërësi i zëvendësimit të monedhës më i vështirë për tullogaritur. Qarkullojnë disa metoda të matjes që përqendrohen

kryesisht në transfertat e parave, këmbimet e kryera apo edhefaktorë të tjerë makroekonomikë. Feige si mënyrë direkte përmatjen e dollarit në qarkullim ka përdorur raportimin e doganavetë SHBA-së ku paraqiten sasitë e dollarit që dalin nga vendi dhedestinacionet e tyre. Modigliani dhe Muller përdorin konvertimetneto të kryera në zyrat e këmbimit valutor për të llogaritursasinë e parasë së huaj në qarkullim. Reihart e klasifikonmonedhën e huaj si kombinim i raporteve të depozitave të huaja meM3 (përdoret edhe nga FMN), boxh i jashtëm / prodhim kombëtarbruto dhe borxhi në valutë në raport me borxhin në total.Instituti vjenez i Studimeve Ekonomike Ndërkombëtare, nëbashkëpunim edhe me Bankën Botërore ka kryer një studim për tëevidentuar shkallën e euroizimit të ekonomisë shqiptare. Sipaskëtij studimi indeksi i eurozimit llogaritet si raport i:

Paraja e huaj në qarkullim + Depozitat në monedhë të huaj

IE=M3 + Paraja e huaj në qarkullim

Tek depozitat në monedhë të huaj përfshihen të gjitha llojet edepozitave në valutë, rrjedhëse dhe pa afat të cilat janëlehtësisht të vëzhgueshme pasi raportohen çdo muaj në BankënQendrore.

Në Shqipëri burimet kryesore të hyrjes së monedhës së huaj janëtë ardhurat nga eksportet, paratë nga transfertat e emigrantëve,kalimet cash nëpërmjet pikave doganore dhe kovertimet nga lekë nëmonedhë të huaj. Për të llogaritur mbetjet në valute të huaj nëShqipëri, duhet të llogarisim edhe daljet nga sistemi nëpërmjetpagesave nga importet, transfertat jashtë vendit, kalimet cashnga doganat me destinacion të huaj dhe konvertimet nga valutë ehuaj në lekë.

Në bazë të përllogaritjeve të këtij studimi euroizimi i ekonomisëshqiptare u tejkalon të 56 për qind duke e konsideruar të lartëkëtë indeks. Në këtë indeks zërat me peshë janë përqindja e lartë

e transaksioneve tregtare me vendet e BE-së (rreth 90 për qind),rritja e kredisë në monedhë të huaj nga bankat në vend (rreth 85për qind të totalit të kredisë) apo remintancat nga emigrantëttanë.

Kostot e sinjorazhit për Shqipërinë

Nëse flasim për kushtet e Shqipërisë do të vlerësojmë humbje ngasinjorazhi si pasojë e euroizimit janë në vlerë monetare për tumarrë në konsideratë. Në disa studime për matjen e sinjorazhit nëShqipëri është dalë në përfundimin se kostot e tij në periudhën2002-2008 janë mesatarisht 1.73 për qind i PBB (Produktit tëBrendshëm Bruto). Ajo që vihet re në këtë studim është njëtendencë rënëse e këtij zëri në të ardhurat e buxhetit të shtetitnë vite. E matur sipas konceptit fiskal kjo e ardhur përShqipërinë në periudhën e studimit 2000-2008 është vetëm 0.44 përqind e PBB dhe përbën 1.92 për qind të të ardhurave fiskale. Ematur sipas konceptit të kostos oportune, e ardhura ngasinjorazhi është mesatarisht 1.85 për qind e PBB. Nga të dhënat emësipërme arrijmë nëpërfundimin se kostoja e humbjes së tëardhurës së Shqipërisë nga sinjorazhi, në rast të një euroizimitë njëanshëm është i papërfillshëm.

A duhet vërtet një euroizim i ekonomisë?

Shpresa për një marrë pjesë në Evropë vazhdon prej më shumë se dydekadash. Në vitin 1991 kur përfundoi procesin e tranzicionit,Shqipëria filloi nga kushtet më të papërshtatshme në të gjithëEuropën Lindore Qendrore; sihte krejtësisht e izoluar pasishkëputi marrëdhëniet si me Bashkimin Sovjetik ashtu edhe meKinën, kishte një ekonomi plani të centralizuar , të rreptë e tëpareformuar, despotizëm dhe realisht nuk ekzistonte pronaprivate. Në vitet 1989-1992, Shqipëria humbi mbi 40 për qind të

PBB-së së saj, por më pas rritja ekonomike e pandërprerë dhe eqëndrueshme , me përjashtim të vitit 1997, kur PBB ra me 7 përqind e bëri Shqipërinë një nga pak vendet në tranzicion , që nëvitin 2000 tejkaloi nivelin e vitit 1989 (me tre për qind).Shqipëria u bë anëtare e Organizatës Botërore të Tregtisë nështator të vitit 2000; regjimi i saj i tregtisë së hapurkategorizohet në nivelin e parë nga dhjetë nivelet e treguesit tëtregimit, të përcaktuar nga Fondi Monetar Ndërkombëtar.Inflacioni, fillimisht në një klasifikim trshifror, pothuajse uul në zero në vitin 1999 dhe nuk ka lëvizur më shumë se 3-4 përqind që atëherë. Çekuilibrimet e brendshme dhe të jashtme janëakoma të pranishme, por kanë rënë dukshëm. Ndryshimet sistematikedhe strukturale kanë filluar. Kjo ndërthurje bazash të forta dheme një kohë relativisht të gjatë para pranimit të BashkimitEuropian dhe akoma më shumë për anëtarësimin në Bashkimin MonetarEuropian, ngre shumë pikëpyetje. Së pari, a duhet Shqipëria tanitë vendosë një lidhje të ngushtë me Euron, për shembull, një kurskëmbimi të caktuar apo një shkallë të paqëndrueshme të regjimitaktual të shkëmbimit? Së dyti, a duhet Shqipëria të ndërmarrëveprime të njëanshme kundrejt një kursi këmbimi të caktuar meeuron? Ky lloj “euroizimi” do të merrte një ose dy forma; a)zëvendësim zyrtar dhe total të lekut me euron ose b)një bordmonedhë që do të lidhte lekun në një barazi të pathyeshme e tëfiksuar. Cila do të ishte kostoja e përfitimeve për Shqipërinënga një veprim i tillë? Si do të ndikonte përshtatja graduale mestandardet e Bashkimit Europian me këto kosto e përfitime? Cilatdo të ishin pasojat për zhvillimin e negociatave me BashkiminEuropian?

Si Komiteti Europian dhe Banka Qendrore Evropian , i kanë lejuarvendet kandidate për pranim, të adoptojnë çdo regjim kurseshkëmbimi që ato vetë mund të zgjedhin, duke përfshirë edhe bordmonedhë, siç është miratuar edhe nga pranimet e tyre në Bullgari,Estoni dhe Lituani. Euroizimi në një këndvështrim të ngushtë, ikuptuar si zëvendësim i monedhës vendase me euron, në të

kundërtën është rregulluar plotësisht në mënyrë strikte ngaBashkimi Europian derisa janë përcaktuar jo vetëm konvergjencatpër hyrjen, por edhe pranimin e negociuar në Bashkimin MonetarEvropian: “Çdo adoptim i njëanshëm i monedhës së vetme nëkuptimin e “euroizimit”, do të jetë në kundërshtim me nënvizimete arsyeve ekonomike të traktatit të Bashkimit Monetar Evropian, icili parashikon adoptimin aktual të Euros, si një pikëpërfundimtare e procesit të strukturuar të konvergjencës brendanjë kuadri pune të shumëllojshme. Për këtë arsye, euroizimi injëanshëm nuk do të jetë një mundësi e anashkalimit të hapave tëparashikuar nga traktati për adoptimin e euros24. Euroizmi Injëanshëm, nuk është në kompetencat e autoriteteve të Bashkimit24 Mishkin , Frederic S. (2002 January): Inflation Targeting in Emerging Market Countries, in NBER ËORKING PAPER No.7618.

Europian, por Shqipëria, si të gjitha vendet kandidate përpranim, duhet të ketë situatë të favorshme për të negociuarpranimin e saj ndaj euroizimi është një alternativë që duhetmarrë në konsideratë. Ashtu siç e pamë edhe më lart, në peshorene avantazheve apo disavantazheve , Shqipërisë i leverdis njëeuroizimi njëanshëm. Ajo de facto e ka bërë monedhën e saj,mjetin kryesor të transaksioneve brenda dhe jashtë vendit. Treguimobiliar dhe I ndërtimeve prej vitesh përdor monedhën euro përshit-blerjet. Volumin tregtar, Shqipëria e ka kryesisht me vendeku euro është monedha kryesore e shkëmbimeve, rrethohet nga vendefqinje ku pothuaj të gjithë kanë euron si monedhë zyrtare. Nëseparametrat ekonomikë të çojnë në një qasje sa më të shpejtë drejtEuros, mungon vullneti politik për të avancuar me zë të lartëkëtë alternativë. Ndoshta për Bankën e Shqipërisë , do të jetëgjithmonë një argument tabu duke parë të rrezikuar vetëekzistencën e saj. Komuniteti I biznesit nuk ka një pozicionim tëqartë për euroizimin e njëanshëm të ekonomisë shqiptare. Edheqeveria e ka përmendur ndonjëherë në ajër këtë alternativë por panjë iniciativë të qartë e studim të detajuar. Do të duhen tryezaekspertësh për të arritur në një vendim pozitiv për euroizimin.Ndoshta ka ardhur koha dhe janë pjekur kushtet që Shqipëria tëketë një monedhë unike me vendet anëtare të BE. Por që të merretvendimi për eurozimin e njëanshëm të vendit, duhet një strategjie qartë , hapa të llogaritura mirë e mbi të gjitha kurajë për tëthyer çdo frikë apo pasiguri për këtë iniciativë.

Bibliografia

Mishkin , Frederic S. (2002 January): Inflation Targeting inEmerging Market Countries

Milo, P. Bashkimi Europian. Albpaper: Tiranë 2002WORKING PAPERNo.7618.

XHEPA,S. (2002). Euroizimi i ekonomisë shqiptare, një alternativëpër tu konsideruar. Tiranë: Banka e Shqipërisë

Calvo (1999). On dollarization NBER ËORKING PAPERS

Habib, M. (2001): Is there a case for Unilateral Evidence forBulgaria, The Czech Republic, Hungary and Polnad. Centre of neëemerging markets, Discussion Paper Series , 1, London

http.//www.dolarization.org/

Nuti, M. (2002, January). Costs and benefits of unilateraleuroisation in Central Eastern Europe. Ëorking paper series:Russian-Europen Centre for Economic Policy

KOTIS,A (2002): Southeastern Europe and the Euro area. Theeuroisation debate. University of Thessaly, Greece: Department ofplanning and regional development and South and East EuropeanDevelopment Center (SEED).

SOJLI, E(2009). Një vlerësim i zëvendësimit të monedhës nëekonominë shqiptare. Tiranë: Banka e Shqipërisë. MaterialDiskutimi

Ëojcik, C. (2002):Aletrnative options for the monetaryintegration of central and eastern european EU açessioncountries. Occasional Paper No.3. Ljubjana Institute for EconomicResearch

The Euro and the Balkans”, Daniel Gros, paper at the conference“when is a nationally currency a luxury”March 2001

“Financial Integration and Dollarization: The case of Panama”Juan Luis Moreno-Villalaz, Cato Journal, Vol 25, No 1 (Ëinter2005)

Rostowski, J(2001). “The Eastern Enlargement of the EU and theCase for Unilateral Euroization” in Financial Vulnerability andExhange Rate Regims. Emerging Markets Experience. Cambridge: MitPress