BURAK SAKAL

-B4t$KA DUNYA AVA$1

OTUKEN

BA~KA BiR DDNYA SAVA~I

ikinci Diinya Sava~t Strastnda Almanya Taraftnda Sava~an

Tiirkistanltlar 1941-1945

Halil Burak Sakal

YAYIN NU: 1003 KUUUR SERiSi: 545

T.C. KULTUR ve TURiZM BAKANLIGI

SERTiFiKA NUMARASI 16267

ISBN 978-975-437-981-5

OTUKEN NE~RiYAT A.~.® istiklal Cad. Ankara Han 65/3 • 34433 Beyoglu-istanbul

Tel: (0212) 251 03 50 • (0212) 293 88 71 - Faks: (0212) 251 00 12 Ankara irtibat biirosu:

Yuksel Caddesi 32/4 KlZllay- Ankara Tel: (0312) 431 96 49

internet: www.otuken.com.tr E-posta: otuken@otuken.com.tr

Kapak Tasanm1: Zafer Y!lmaz Dizgi - Tertip: Otiiken

Kapak Bask1s1: Yeditepe Ofset Basla: Yaylac1k Matbaas1 (0212)6125860

Maltepe mah. Litros yolu Fatih Sanayi Sitesi No: 12/197-203 Topkap1-Zeytinburnu

Cilt: Yecligiin Miicellithanesi istanbul-Agustos 2013

i<;:iNDEKiLER

BiRiNCi KISIM

BiRiNct BoLOM RusYA vE TDRKiSTAN'DAKi GELi~MELER

1.1. Rusya'da Durum ...... .... .. ...... ............. .... ........ ..... ...... ........ ....... ... .... 31 1.1.1. $ubat Devrimi ve Bol~evik iktidan ........................................ 33 1.1.2. Bol~evikler ve Milliyetler Meselesi ........................................ 39

· 1.1.3. Sovyetler Birligi'nde Tarrm Politikalan ................................... 42 1.1.4. Stalin ve Devlet Yonetimi... ...... ............................................ .. 46

1.2. Tiirkistan'da Siyasi Hareketler ...................................................... 49 1.2.1. Birinci Diinya Sava~1 ve Tiirkistan'da Durum ........................ 52 1.2.2. $ubat Devrimi ve Tiirkistan Siyaseti .. .. .................. ...... .......... 53 1.2.3. Ekim Devrimi Sonras1 Tiirkistanhlann Siyasi Faaliyetleri ..... 56 1.2.4, Bol~eviklerin Merkezi Asya'da Millet Olu~turma <;:abalan ..... 59 1.2.5. Stalin iktidan ve Tiirkistan'da Tasfiyeler ...... .. .......... .... ; ........ 63 1.2.6. Merkezi Asya'da Bol~evik Kiiltiir Politikalan ......................... 64

1.3. Cedid Hareketi ve ikinci Diinya Sava~1 ........................................ 68

iKiNci BoLDM ALMANYA VE NAsYONAL SosYALisT fuEOLOJi

2.1. Nazi iktidart ............ .... ............. .................... .. ............................... 75 2.1.1. Hitler'in Muhafizlan ............................................................... 78 2.1.2. Silahh SS Te~kilau .................................................................. 80 2.1.3. Alman Saflarmdaki Yabanctlar ................................................ 83 2.1.4. Nazi ideolojisi ve Yabanc1 Goni.illiiler .................................... 86

2.2. Almanya'nm $ark Siyaseti.. ........................................................... 88 2.2.1. $ark Bakanhgr ve Alfred Rosenberg ........................................ 90 2.2.2. Hitler'in Sovyetler Hakkmdaki Gorii~leri ............................... 99 2.2.3. Nasyonal Sosyalist Irk Politikas1 ve Tiirk Halklan ............... 103

Uc;:ONcu BoLOM SAVAS ONCES! ALMANYA,

TORKIYE VE SOVYElLER ARAsiNDAKl iLiSKiLER

3.1. ikinci Diinya Sava~1 ve Diplomasi ............................................... 111 3.1.1. Polonya Meselesi ve Sava~m B~langici ............ .. ........ .......... 111 3.1.2. Sav~ S1rasmda Sovyetler Birligi- Almanya ili9kileri ........... 113 3.1.3. Molotov-Ribbentrop Pakt! .. .................. ............ ............ .. .. .. .. 116

3.2. Almanya, Sovyetler Birligi ve Tiirkiye Arasmdaki ili~kiler .......... 121 3.2.1. Tiirkiye- Sovyetler Birligi ili~kilerindeki Geli~meler .... ...... 124 3.2.2. Tiirkiye- Almanya ili~kilerindeki Geli~meler .......... ........ .. .. 127

iKiNCi KISIM

D6RDUNC0 B6L0M iKiNci DONYA SAVA$1 VE

A LMANLARIN ELiNDEKi SAVAS EsiRLERi

4.1. Barbarossa Harekatl .................. ............ ............................. , ........ 137 4.1.1. Alman Ordusunun ilerleyi~i ............................................ ..... 139 4.1.2. Tiirkistan'da Durum .... .... ................ ........ .. ............ ...... ......... 143

4.2. Alman i~gali ve Sava~ Esirleri .... .. .......... ............ .............. ..... 146 4.2.1. Sovyet Askeri Sava~ Esirleri ................................................. 14 7 4.2.2. Sav~ Esiri Kamplannda Oliim Oranlan ..... .................... .... 150 4.2.3. Tiirkistanh Sav~ Esirleri ....... ........................................ ...... 154 4.2.4. Tiirkiye ve Tiirkistanh Sava~ Esirleri .................. ........ ......... 157 4.2.5. Tiirkistanh Sav~ Esirlerinin Durumunun Diizelmesi ......... 160

B~iNci B6LUM . A LMAN T ARAFINA GEc;:ls

5.1. Barbarossa Harekatt'ndan Once Kurulan Birlikler ......... ...... ....... 169 5.1.1. Alman Gizli Servisi ve Ukrayna Milliyet~ileri ................ ...... 170 5.1.2. Barbarossa Harekati'ndan Once Kurulan Kafkasyal1 Ozel Kuv-

vetler ........... ......... .... .............. .......... .. .......... ........ ................ 172 5.2. Esaretten Alman Ordusunda "Goniilliiliige" Ge~i~ ............... ...... 176 5.3. Sava~ Esirlerinden ilk Birliklerin Kurulmas1 ............ ...... ............. 182

5.3.1. Alman Ordusundaki ilk Dogu Birlikleri: Kaza~iler ..... ......... 187 5.3.2. ilk Kurulan Tiirkistanh, Tatar ve Kafkasyal1 Ozel Kuvvetler. 189 5.3.3. ilk Kurulan Tiirkistan Birlikleri .............. ..... ............... ... .. ..... 194

ALTINci BoLDM TDRKiSTAN LEJYONU

6.1. Tiirkistan Lejyonu'nun Kurulma <;:alt~malan .............................. 201 6.2. Alman Saflanndaki Lejyonerler. ...... ........... ...... ...... ............. ........ 205

6.2.1. Polonya'daki Lejyonerler ..................... ... ...... ........................ 209 6.2.2. Ukrayna'daki Lejyonerler ......................... ......... ................... 210 6.2.3. Lejyonlann Uniforma, Arma ve Flamalan ............................ 214 6.2.4. "Goniilliiliik" Meselesi ve Esirlerin Smtflandmlmas1. .......... 215

6.3. Lejyonerlerin Gorev Bolgelerine Sevki ...... .. .... . -........................... 220 6.4. Lejyonerlerin Muharebelere Kattlmast .................. ....... .............. 225

6.4.1. Alman Kuvvetleri Kafkasya'da .............. .... ............................ 229 6.5. Yeniden Taraf Degi~tiren Lejyonerler .......................................... 233 6.6. Lejyonerlerin Batt Cephesi'nde Gorevlendirilmesi... .. ...... ... .. ..... 237

YEoiNci BoLDM SiLAHu SS'TEKi TDRKiSTANLILAR

7.1. Silahh SS Biinyesinde Tiirkistanh Birliklerin Kurulma <;:abalart. 247 7.2. Miisliiman Silahh SS Birlikleri ............. ................ .... ................... 255

7.2.1. Tiirkistanh Silahh SS Birligi ................................................. 263 7.2.2. Kafkasyah Silahh SS Birligi ................................................... 269

7.3. ikinci Diinya Sav~t'mn ve Alman Tarafmdaki Tiirkistanhlann Sonu ...................................................................•... ...................... 272

SEKiziNci BoLDM LEJYONLARDA 0RGUTLENME VE SiYASET

8.1. Lejyonlarda Giinliik Hayat ve Alman Propagandast .................... 281 8.2. Alman Dt~i~leri ve ~ark Bakanhklarmm Dogu SiyasetL .•.......... 291 8.3. Milli Tiirkistan Birlik Komitesi ve Veli Kayyum Han .................. 296 8.4. Rusya Halklan Kurtulu~ Komitesi ve Andrey Vlasov .................. 306 8.5. Tiirkistanhlann Yaym Faaliyetleri ............................................... 311

DOKUZUNCU B6LUM DEGERLENDIRME

9.1. Sovyetler Birligi Tarafmdan Alman Tarafina Ge~i~ ...................... 321 9.1.1. Siyaset ve ideolojisinin Alman Tarafina Ge~i~te EtkisL. ...... 321 9.1.2. Tiirkistanh Muhacir ve Aydmlarm Siire~teki Rolli ............... 330

9.2. Almanlarm Bakt~ A~tsmdan Tiirkistanhlar ..................... ............ 341

ICaynak~a ... .... ............ ................................... ...... .. ........... ................... 34 7

EKLER

Y AYIMLANMAMI~ AR~Iv l<AYNAKLARI

Ya}'lmlanm1~ Kaynaklar ....... ............................. .. .. ..... ..... .............. .... .. 34 7 A. Listeler ve istatistikler ... ......... .. ........................ ....... ................... ....... 357

1. Barbarossa Harekatt'mn ba~lang1cmda SS'in personel sa}'lsl. .... 357

2. Milli Tiirkistan Birlik Komitesi'nin mar~1 ·· ·· ·· ·: ·········· ·· ··· ······· .. ·· 358 3. Alman Ordusundaki lejyonerlerin yemini .................................. 359 4. Tiirkistan birliklerinin komutanlar1. ......... .................................. 359 5. Dogu Tiirk Silahh SS Ala}'lntn komutanlar1 ............................... 360 6. Alman Ordusundaki Dogu "goniilliileri"nin sa}'lSl ................ .... 361 7. Kafkasyah Silahh SS Ala}'lnm komutanlan ........... .. .................... 362 8. Ya}'ln faaliyetlerinde ~al1~an Tiirkistanhlar ..... ......... ........ .......... . 363 9. Alman tarafindaki Tiirkistanhlar .... ............................................ 365 10. Lejyonlar i~in arma ~izim ~al1~malar1 ... .. ..................... ............. 366 11. Silahh SS'teki Tiirkistanll subaylar .... .... .. .... .. ... ............. , .......... 370 12. Dogu Lejyonlarmdaki Birlikler ............................................... .. 371

B. Haritalar ....... ..................... ........ ................. ........... ........... .... ........ ... 376 1. Ukrayna ve Kafkasya'daki Lejyon Birlikleri.. .................. .... ........ 376 · 2. Metinde Ge~en Alman Sava~ Esiri Karnplar1 .................. .. .. ..... .. 377 3. Alman i~gali Altmdaki Dogu Topraklan ........... .... ......... ............ 378 4. Fransa'daki Dogu Birlikleri .......... ................ .................. ............ 379

C. Resim ve $ekiller ................................................................. .. ............ 381 1. Neuharnmer-Queiss Talim Merkezi ........................................... 381 2. Alman Ordusundaki Goniilliiler ..... .. .. ... .. .. .. .. .... .... .......... ... ....... 381 3. Tiirk Generaller Almanya'da ........................................... .......... 387 4. Veli Kayyum Han .... ...... ............ ...... .......... ... .. .. .. .. ..... .. ........ ....... 387 5. Bahsi Ge~en Baz1 Ki~iler ...... ................................................... .. . 388 6. Tiirkistanhlartn Asker Defteri ....... ..... ........................ ........ ... .... 389 7. Lejyonlann Arma ve Flarnalan .. ....................... , ............ ............ 392 8. Alman Ordusurmn Komuta Yap1s1 .... ..... .. .. , .......... ...................... 398

ikinci Diinya Sava~1'nda diinyanm neredeyse biitiin biiyiik devletleri, en verimli be~eri, iktisadi, fikri ve teknolojik kabiliyetlerini, tek bir ama~ ugruna kullandilar: Birbirlerine kar?l giri?tikleri ae1mas1z milcadelede, kar~l tarafi tamamen yak etmek ifin. Bu miicadele s1rasmda yiiz binlerce Tiirkistanh bir~ok cephede, farkh iilkelerin askerlerine kar~I ve farkh iiniformalar i~inde sava~mak zorunda kalmi~lardir.

Onlar, biiyiik gii~lerin ~arp1~masmm merkezinde, kendilerini bu miicadeleden tamamen farkh, ba~ka bir diinya sava~I i~inde bulmu~lard1r.

GiR.i:!;>

Biitan insanlar omiirlerini taketir ve oliirler, bu dogaldzr. Ama hiqbir yerde insanlar, Rusya'da oldugu kadar korkunq ve saqma bir hzzla omiirlerini tiiketmezler.

Maksim Gorki, 1916

RusYA'DA BoL!;EViK iKTiDARI, Kas1m 1917'de ba~lar. Bol­~eviklerin onderi Vladimir ilyi\= Lenin'in ardmdan iilkede yonetimi ele ge\=iren Yosif Stalin, baskiCI bir siyaset izle­me yolunu se\=mi~, iilke i\=indeki her tiirlii muhalefeti ve muhalefet potansiyeli olan tiim \=evreleri zaman i\=inde bertaraf etmi~tir. Stalin'in Yillar ge\=tik\=e ~iddeti artan bu bask1 rejimi ve uygulad1g1 politikalar, Sovyetler Birligi'nin i\=inde ve d1~mda ciddi muhalefete ve ele~tirilere maruz kalmi~tir.

Stalin iktidarmm Sovyetler Birligi i\=inde kar~Ila~t1g1 ilk ciddi ve a\=Ik muhalefet, donemin Rusya'smda Lenin'den sonra gelen en onemli ideolog ve politikacilar tarafmdan yapilmi~tir. Bunlar arasmda one \=Ikan, Lev Trotskiy, Lev Borisovi\= Kamenev ve Grigori Yevseyevi\= Zinoviyev gibi komiinistlerin muhalif duru~udur. Stalin, bu muhalefeti bast1rmak iizere ilk onemli adimi, Trotskiy'i 1929'da siir­giine gondererek atacaktir. Trotskiy kadar ~ansh olmayan Zinoviyev ve Kamenev ise, gostermelik mahkemelere \=I­karilarak yargilanmi~ ve 1936'da idam edilmi~tir.

Rusya'da Bol~eviklerin iktidara gelmesinin ardmdan, buna kar~I \=Ikanlar ile Bol~evikler arasmda, 1922'ye kadar siiren kanh bir i\= Sava~ ya~anmi~tlr. Bu sava~ s1rasmda Bol~eviklerin kar~ISlnda yer alan "Beyaz Ruslar" ile Rus

16 • BASKA BiR DONYA SAVAS!

olmayan azmhk halklann milliyets;i siyaset izleyen onde gelen mensuplan, Bol$evik iktidannm tam manastyla sag­lanmasmm ardmdan iilkeden kas;mak zorunda kalmt1?lar­dtr. Bunlar Sovyetler Birligi'nin di1?mda,. Sovyet rejimine kar1?I s:e1?itli muhalif topluluklar meydana getireceklerdir. Var1?ova, Berlin, Paris gibi Avrupa kentleri, Sovyetler Birli­gi'ne yonelik d11? muhalefetin ba1?hca merkezleri olmu1?tur.

ikinci Diinya Sava1?I ba1?ladtgmda, i1?te bu muhacir top­luluklarm Sovyet rejimine kar1?I muhalefetleri onemli bir unsur olarak ortaya s;tkmi1?tir. Sava1? ba1?laytp Almanlar Sovyetler Birligi iizerine saldtrdtgmda bazt Alman lider­leri bu ki1?i ve topluluklardan faydalanmak istemi~tir. Ba1?­langt<;ta bunlar, Almanlarla i1?birligi yapmakta s;ekingen davranmt1?tlr. Ancak Almanlar Dogu Cephesi'nde ilerle­diks;e Alman Ordusunun elindeki sava1? esirlerinin saytsl artmi1?tlr. Muhacir muhalefet liderleri, kendi milletlerine mensup sava1? esirlerinin is;inde bulundugu kotii 1?artlar1 da goz oniine alarak bir sure sonra Almanlarla i1?birligi yapmaya ikna olmu1?lard1r. Aym 1?ekilde, s;ok az1 dl1?tnda Alman yetkililer de ba1?larda muhalif gruplar ile yakmla1?­maktan imtina etmi1?lerdir. Ne var ki, sava1?m ilerleyen giinlerinde bu durum h1zla degi1?mi1?tir.

Birs;ok devletin tarihinde oldugu gibi, Sovyetler Birli­gi'nin tarihinde de ikinci Diinya Sava1?I'mn ayn bir yeri vard1r. Hem Sovyetler Birligi hem de _ Sovyetler sonras1 Rus tarih yaziC1hgmda bu sava1?, Biiyiik Babavatan1 Sava1?1 (Velikaya Atafestvennaya Vayna) olarak adlandmlmaktad1r. Sovyet Ordusunun, iilke topraklar1m i1?gal eden Alman kuwetleri kar1?1smda s;ok ag1r kay1plar vermi1? olmasi­na ragmen, bu muazzam saldmyt durdurarak Almanlan bozguna ugratt1g1 ikinci Diinya Sava1?1, Sovyetler Birligi halklan arasmdaki birlik duygusunu pers;inlemi$tir. Bu

1 Tiirk.;:e'deki "anavatan" kavrarru, Rus<;:a'da diger baz1 Avrupa dillerinde oldugu gibi "babavatan" olarak kar~1hk bulmaktad1r.

BA$KA BiR DDNYA SAVA$1 • 17

durumun, sava~?tn ardmdan Stalin rejiminin kuvvetlenme­sini sagladtgt da bir ger~ektir. Ancak yine de, Sovyet rejimi sava~? ytllart boyunca goriilmemi~? bir silahh muhalefetle kar~?Ila~?mii? olacakttr.

ikind Dlinya Sava~?I strasmda, Sovyetler Birligi ileAl­manya arasmdaki muharebelerde (1941-1945) Sovyet Or­dusunun milyonlarca askeri, Almanlar tarafmdan saval? esiri olarak ele ge~irilmi~?tir. 2 Sava~?tn ilerleyen safhalarm­da, bu saval? esirlerinden yakla~?Ik bir milyonu Sovyetler Birligi'ne kar~?I Alman saflarmda sava~acakt1r.3

Saval? strasmda Stalin rejiminin kar~Ila~?mi~ oldugu bu muhalefet hareketi lizerindeki tarti~?malarm 6nemli bir .lasm1, Almanlarla i~?birligi yapan bu muhaliflerin ve Al­man tarafma ge~en Sovyet askerlerinin "vatan haini" olup olmadtgi ~er~evesinde slirdliriilmli~tlir. Zira ikinci Dlin­ya Sava~1'nda Rus-Alman muharebelerinin ba~larriasmm ardmdan, ~ogunlukla Bol~evik kar~?Itl "Beyaz Rus" hareke­tinin mensuplar1, Rus Kurtulul? Hareketi (Ruskoye Osvobo­ditelnoye Dvijeniye) admda bir grup vlicuda getireceklerdir. Almanlara esir dli~erek onlarm tarafma ge~mil? bulunan KlZll Ordu generali Rus Andrey Vlasov ise, bu hareketin ba~ma ge~ecektir.

2 Bkz: George Fischer, Soviet Opposition to Stalin: A Case Study in World War II (Cambridge: Harvard University Press, 1952), s. 44; Alexander Dallin, German Rule in Russia, 1941-1945: A Study of Occupation Policies (New York: Palgrave, 1981), s. 427; Christian Streit, Keine Kameraden: Die Wehrmacht und die sowjetischen Kriegsgefangenen 1941-1945 (Stutt­gart: Deutsche Verlags-Anstalt, 1978), s. 356.

3 Joachim Hoffmann, Die Ostlegionen 1941-1943 (Freiburg: Verlag Rom­bach Freiburg, 1986), s. 11; Gerhard von Mende, "Erfahrungen mit Ostfreiwilligen in der deutschen Wehrmacht wahrend des zweiten Weltkrieges," Vielviilkerheere und Koalitionskriege (Darmstadt: C.W Les­ke Verlag, 1952), s. 23. Fischer, Alman saflarma kanlan Sovyet vatan­da§larmm toplarn sayJstnJ "yakl~Jk yar1m milyon" olarak vermektedir. Bkz: Fischer, s. 45.

18 • BA$KA BIR DDNYA SAVA$1

Sovyet vatanda~lan olmalanna ragmen, sava~ s1rasmda taraf degi~tirip kendi iilkelerinin ordusuna kar~1 sava~an sabxk Sovyet askerlerine yonelik "vatan hainligi" suc;:lama­sx s:ers:evesinde siirdiiriilen bu tartl~manm merkezinde, Rus Kurtulu~ Hareketi ve bir etnik Rus olan Vlasov yer alm1~t1r:4 Ancak vatan hainligi kavram1 etrafmda ~ekille­nen bu tarti~malar ve Rus Kurtulu~ Hareketi'nin tarihi, Sovyet rejimine kar~I ortaya s:xkan muhalefet hareketi ile ilgili resmin tamam1m yans1tmamaktad1r. <;iinkii bu mu­halefetin is:inde aym zamanda Sovyetler Birligi'nin Rus olmayan Miisliiman halklarmm rejim kar~Itligi da bulun­maktadir. Miisliimanlarm sava~ suasmda Stalin'e muhale­fetleri Vlasov hareketinden s:ok daha farklx bir arka plana ve karaktere sahiptir.

Sovyetler Birligi'ndeki azmhklarm ve bilhassa Miis­liimanlarm rejime yogunla~tirdiklari muhalefet ~oyle

ozetlenebilir: Oncelikle, 1920'li ve 1930'lu ydlarda inans: iizerine giderek artan ~ekilde Sovyet devlet mekanizmas1 tarafmdan ideolojik gereks:elerle bask1 uygulanmi~tlr. Bu bask!, Sovyetler Birligi'nin Miisliiman halklar1 tarafmdan ho~ kar~Ilanmami~tir. Stalin 1930'larm sonlan ile 1940'la­nn ba~mda yakla~an Alman tehdidinden dolayx halklarm destegini kazanabilmek adma bu baskiyx biraz gev~etmi~­tir. Ancak Stalin'in bu hamlesi, kitleler iizerinde Sovyet iktidar1 lehine fazla bir avantaj saglamami~tlr.

ikinci husus, Stalin'in Sovyetler Birligi'ni olu~turan halklarm milll kimliklerini hedef alan bir toplum miihen­disligi uygulamaya s:alx~mi~ olmas1 ile baglanuhd1r. Bu

4 Vlasov ve "Rus Kurtulu§ Hareketi" hakkmda daha detayh bilgi i<;:in bkz: Catherine Andreyev, Vlasov and the Russian Liberation Movement: Soviet Reality and Emigre Theories (New York: Cambridge University Press, 1989); George Fischer, Soviet Opposition to Stalin: A Case Study in World War II (Cambridge: Harvard University Press, 1952); Hoffmann, Die Tragodie der "Russischen Befreiungsarmee" 1944/45: Wlassow gegen Stalin (Mtinih: Herbich Verlag, 2003).

BA~KA BiR DDNYA SAY~! • 19

toplum miihendisligi ile Sovyetler Birligi i~inde ya~ayan farkh halklarm mensuplarmdan din, mezhep, millet gibi farkhhk ve baghhklart olmayan tek tip komiinist Sovyet vatanda~lan yarattlmaya ~alt~tlmt~ttr. Yaratdan bu Sovyet vatanda~larmm Rus~a konu~mast, Ruslara benzer ya~am tarztm ve kiiltiirii benimsemeleri istenmi~tir. Ancak bu ~abalarm Sovyeder Birligi'nin Rus olmayan halklart iize­rindeki yanstmalart, Ruslar iizerindeki yanstmalanndan daha farklt olmu~tur. Bilhassa Tiirkistan'da bu ~abalar, on dokuzuncu yiizydm sonlarma dogru yeti~meye ba~layan ve ozellikle Rusya'daki devrim ydlarmda b6lge halkmm millet olma bilincine onciiliik etmi~ olan aydmlara kar~t bir tasfiye hareketi olarak tezahiir etrni~tir. Sovyet rejimi­nin Tiirkistan halkmm deger verdigi ve sevdigi bu aydm­lart tasfiye etmesi, bolge halkt arasmda biiyiik bir ho~nut­suzluk ve korku dalgas1mn yaydmasma sebep olmu~tur.

ikinci Diinya Sava~t ba~ladtgmda i~te bu tasfiye hareketi­nin iizerinden ~ok zaman ge~memi~tir ve hareketin olum­suz etkileri Tiirkistan halkmm hafizasmdadtr.

O~iinciisii, Stalin gibi otoriter bir lider iktidarda olma­sma ragmen, Tiirkistan' da Sovyet rejimine muhalif silahh direni~ hareketi olan Basmact ayaklanmalart5 ytllar siiren ~abalara ragmen bastmlamamt~tlr. Ayaklanmalar Sovyet ordusu tarafindan biiyiik ol~iide kontrol alttna almdtktan sonra bile, hareketin onderleri uzun siire yakalanamadtgt i~in, hareketin Tiirkistan iizerindeki etkisi bir siire devam etmi~tir. Nitekim Basmact hareketinin, son Basmact ko-

5 Basmac1 hareketi (Rus~ BasmQffstvo), Birinci Di.inya Sav~1 devam ederken, 1916 yllmda Merkezi Asya'da <;:arhk rejimine kar~1 ba~lam1~ olan ve daha sonra Bo~evik rejimine kar~I da siirdiiriilen ayaklanma­dir. Basmac1 ismi, isyancllara Ruslar tarafindan verilmi~tir. Osmanh imparatorlugu'nda Jon Tiirk hareketinin lideri olan Enver Pa~a. Bas­maclhareketine Ekim 1921'den Agustos 1922'ye kadar liderlik yapma giri~iminde bulunmu~. biiyiik c;:apta bir ba~ari elde edemeden ~ehit dii~mii~tiir.

20. BA~KA BiR DiiNYA SAVA~I

mutant Ciineyt Han'm Afganistan'da 6ldiigii 1938 ythna kadar siirdiigu kabul edilmektedir.

Dordiincii ve son olarak, Tiirkistan'm Rus iktidarmm goziindeki konumu her zaman farkh olmu~tur. ~6yle ki, imparatorlugun diger klSlmlarmda goriilmeyen bir ~ekil­de, Rus hiikumetlerinin Tiirkistan'da uyguladtklart siya­set, ingiltere'nin Hindistan'da uyguladtgma benzer 6zel bir tiir somiirge siyasetidir. Tiirkistan, Ruslar tarafmdan her zaman oncelikle stratejik bir bolge olarak goriilmii~­tiir. Bu durum on dokuzuncu yiizythn ba~larmdan itiba­ren bolge haldmiyeti i<;in "Biiyiik Oyun" olarak da ifade edilen Rus ve ingiliz imparatorluklanmn rekabetine yol a<;mt~tlr. Ruslar, somiirge manttgt ile Tiirkistan iktisadt ve siyasetine yon vermeye <;ah~mt~lar, bolgeyi Rus sanayisi i<;in hammadde kaynagt, sanayinin son iiriinleri i<;in ise bir pazar olarak degerlendirmi~lerdir.

ikinci Diinya Sava~1, milletlerin tiim kaynaklartm se­ferber etmelerini gerektiren ve bir tarafm kar~1 tarafi ta­mamen yok etmeyi ama<;ladtgt bir "topyekun sava~"tt. Bu­nun yanmda, Almanya'mn Sovyetler Birligi iizerine saldtr­mast ile a<;tlan sava~m Dogu Cephesi'nin ayn bir 6zelligi daha vardt: Dogu Cephesi'nde yirminci yiizytlm ilk yart­smm iki etkili ve biiyiik ideolojisi; Sovyetler Birligi'ndeki Bol~evizm ve Almanya'daki Nasyonal Sosyalizm <;arpt~l­yordu. Donemin ideolojilerinin bu amanstz <;atl~masmm halklar iizerinde muazzam ve geri dondiiriilemez etkileri oldu. Dogu Cephesi'ndeki Sovyet - Alman muharebeleri, yalmzca ideolojilerin <;att~masmt temsil etmiyordu. Bu <;a­tl~malar aym zamanda muazzam bir propaganda ve mani­piilasyon ortam1 da yarattyordu.

Dogu Cephesi'nde birbirine kar~1 sava~an devletlerin dikkat <;ekici ortak 6zellikleri bulunmaktayd1. Oncelikle, hem Sovyetler Birligi'nde, hem de Almanya'da siyaset ve giinliik ya~am iizerinde benzer bask1c1 kontrol yontemle-

BA~KA BiR DONYA SAV~I. 21

rini uygulayan otoriter rejimler mevcuttu. Bununla birlik­te, her iki rejimin de yay:tlmact amas:Ian vardt. Bu amas:Iar, Almanlarm Sovyetler Birligi'ne saldtrmasmdan ktsa siire once Polonya topraklarmm Almanya ve Sovyetler Birligi arasmda payla~tlmast ile iyice giin yiiziine s:tkacaktt.

Her iki devletin de siyasetlerini ~ekillendiren resmt ideolojileri vardt. Ne var ki, sava~ oncesinde ve strasm­da gerek Almanya' da, gerekse Sovyetler Birligi'nde resmi devlet ideolojileri ile gers:ekler ciddi s:eli~ki is:inde olmu~­tur. Almanya tarafmda, Hitler'in ve Nazi Partisinin ideo­lojisi genel hadartyla Yahudi ve Bol~evizm kar~tthgt iize­rinde ~ekillenmekteydi. Sovyeder Birligi'ndeki komiinist­lerin kafasmt uzun zaman me~gul etmi~ alan "milliyetler meselesi" iizerinde Hitler'in gorii~leri netti: Hitler'e gore ·~man kant" ve "Kuzeyli kant" ~iipheye yer vermeyecek ~ekilde "trklar hiyerar~isi" is:inde en iistte yer ahrken, di­ger trklar Alman trkmm altmda yer altyorlardt. Nazi dii­~iiniirleri de bu fikri tutarh ve rasyonel bulduklart is:in, "irklar hiyerar~isi"ni temel alan bu resmi ideoloji, his: s:e­kinilmeden tiim diinyaya ilan edilebiliyordu.

Nazilerin diinya gorii~ii ozetle bu ideolojiler s:ers:eve- · sinde ~ekilleniyordu. Ancak stra uygulamaya geldiginde, ilerleyen boliimlerde tartt~tlacagt iizere, i~ler ideolojinin 6ng6rdiigii ~ekilde gitmeyecekti. Beklenenin aksine, sa­va~ esnasmda Naziler, "trklar hiyerar~isi"nde Almanlar­dan daha dii~iik riitbelerde yer verdikleri Alman olmayan halklarm s:oguna kar~I ilgins: bir politika geli~tirecekler­di. Qncelikle, Alman Ordusunda ve Koruma Boliigiinde (Schutzstaffel, ktsaca SS) Alman olmayan Kuzey Avrupalt halklardan bazt birlikler kurulacaktt. Bu durum, Hitler'in '~lmanlardan ba~kasma silah verilmemesi" yoniindeki gorii~leri ile s:eli~ki is:indeydi. Dolaytstyla Almanlarm bu halklara kar~t tutumlart, teoriden bariz sapmalar goster­mi~ti. Sava~m ilerleyen ytllarmda ise bu sapmalar daha

22 • BA~KA BiR DONYA SAVA~I

belirgin hale gelecek ve "1rklar hiyerar~isi" teons1 bir anlamda rafa kaldmlacaku. En sonunda Almanlar, Yahu­dilerle birlikte "hiyerar~i"nin en altma koyduklar1 Asyal1 ve dolaYisiyla Tiirkistanh halklara silah ve iini_forma vere­cek ve bu halklarla aym safta sava~acaklard1. Almanlann bu hamlesi, bir~ok durumda Tiirkistanhlar dahil Asyal1 halklara sempatik gelmi~tir. Tiirkistanhlar, iistiin Irk ol­duklarmi iddia eden Almanlan kendilerine "dost" ve ken­dilerini "Rus-Bol~evik boyundurugundan kurtar1c1" olarak gormii~lerdir. Elbette bunda, Almanlarm yamlt1ci propa­gandasmm biiyiik katkismm oldugunu gozden kac;:Irma­mak gerekir.

Sovyetler Birligi tarafmdan bakildigmda, Stalin ve ide­olojisinin, Nazz1erin sava~ esnasmda "milliyetler mesele­si" ile ilgili yukar1d;:t bahsedilen tutumlarmm tam tersi istikamette taVIr aldigi goriilecektir. Aslmda Lenin iktida­n altmda Bol~evik ideolojisi, teoride "Rusya smirlan dahi­linde ya~ayan tum halklarm kendi kaderini tayin etmeleri gerektigini" vurgulayarak yola ~Ikmi~tir. DolaYisiyla Nazi ideolojisinden tamamen farkli bir ~ekilde, Bol~eviklere

gore "iistiin Irk" diye bir ~ey yoktur. Biitiin milletler e~ittir ve bu nedenle her millete - belli ~artlarla - "kendi kaderini tayin" hakki verilmesi gerekmektedtr. Bu politika ile Bol­~evikler, Rus i~ sava~I masmda iktidan ele gec;:irmek ic;:in kritik onemi haiz olan Rusya' daki azmhk halklarm siyasi destegini saglayacaklardir.

Nazilerin sava~ suasmda "iistiin 1rk" ideolojisinden vazge~melerine benzer bir siire~le Stalin iktidari da ikinci Diinya Sava~1 ba~lamadan once Bol~eviklerin i~ sava~ si­rasmda azmhk halklara yonelik politikalarmdan vazge~­meye ba~lam1~ur. Bilhassa Stalin'in Sovyetler Birligi'nde iktidarm1 peki~tirmesinin ardmdan tiim dini ve etnik azmhklar, Rus ic;: sava~1 suasmda kendilerine soz verilen "kendi kaderini tayin hakki" soyleminden tamamen farkll

J

B~KA BiR DDNYA SAVA~l • 23

bir tutum ve siyasetle kar~I kar~1ya kalacaklard1r. Stalin'in Sovyetler Birligi'ndeki azmhklara degil kendi kaderini ta­yin hakk1, siyas1 serbestlik dahi saglamak gibi bir niyeti olmad1g1 klsa sure i<;inde anla~Ilacaktir, Dsteljk Stalin, bu uygulamalarm1 komunist ideoloji ile de temellendirmeye <;al1~arak azmhk halklarmm bunlara kar~1 <;1kmasm1 on­leyebilecegini du~unmu~tur. Ancak halkm <;ogunlugu <;ok da anlamad1klari komunist ideoloji ile ilgilenmemektedir. Onlar1 ilgilendiren ideoloji degil, hayatlarm1 nasil surdur­dukleridir. i<; Sava~ masmda destek verdikleri komunist­lerden artlk dint, siyas1 ve toplumsal a<;Ilardan yogun bas­k! gormektedirler. Bu duruma kar~1 <;1kmak ise neredeyse imkans1zd1r.

ikinci Dunya Sava~1, Sovyetler Birligi'nin Turk ve Mus­luman halklar1 i<;in aynca onemlidir. Bu halklarm, 1941-1945 yillar1 arasmda (ve somasmda) Sovyetler Birligi'nin Slav kokenli halklarmdan farkl1 bir sava~ verdikleri soy­lenebilir. Bir defa, Naziler tarafmdan da ilan edildigi uze­re, Sovyetler Birligi'nin Slav halklar1, yani Almanlar tara­fmdan Bol~evik ideolojinin esas temsilcisi olarak goriilen Ukrainler, Belaruslar ve Ruslar, Nazilerin ve Alman i~ga­linin dogrudan ve fizik1 hedefleriydi. ikinci Dunya Sava~I s1rasmda Turkistanhlar i<;in ise Alman i~gali hem cografi, hem de ideolojik a<;Idan buyiik bir tehdit te~kil etmiyor­du. Bolge halki i<;in Sovyet (Rus) devletinin baskls1 (daha once ise <;ar'm basklSl) her zamanki gibi en yakln rahat­sizhk kaynag1yd1. <;ar iktidar1 devrildikten soma yerine gelen Sovyet idaresi altmda klsa bir sure i<;in ozerklikle­rine kavu~an Turkistanhlar, <;ar iktidannda ~ahit olduk­larl Rus ~ovenizminin farkl1 bir <;e~idi ile bu defa Stalin iktidar1 araCihgiyla tani~m1~lard1r. Bu durumun da etkisiy­le Turkistanlilar, Alman Ordusu ve daha soma Silahh SS (Waffen-SS) i<;inde kurulan Turkistanh ve Musluman bir­liklerde etkin rol alacaklard1r. Yine ayn1 nedenden dolayt

24 • BN?KA B!R DONYA SAVN?I

SS liniformast ic;:indeki Rus kokenli askerlerle Tlirkistanh­lann mlinasebetleri hic;:bir zaman iyi olmayacakttr.

Metinde gec;:en Merkezi Asya veya Tlirkistan kavram1 ayru anlama gelecek ~ekilde kullantlmt~ olup, birc;:ok ki~i tarafmdan -c;:ok da dogru olmayan ~ekilde- "Orta Asya" olarak arulan, buglin yakla~1k olarak Kazakistan, Ozbe­kistan, KlrgiZistan, Turkmenistan ve Tacikistan't ic;:ine alan geni~ bolgeyi ifade eden cografi bir terimi ifade et­mektedir. Buradan hareketle, Tiirkistanlt kavram1 tarihl olarak bu bolgeye adm1 vermi~ bulunan ve c;:ogunlugu Mlislliman olan halklara atfen kullanllmt~tlr. Metinde ge­nel olarak kullandan "Mlisllimanlar" ifadesi ise Sovyetler Birligi'ndeki Tlirkistanhlar dahil tiim Miisliiman halklart kapsamaktadtr.

Bu c;:alt~ma, Sovyeder Birligi'ndeki kimlik meselelerine ve Tiirkistanhlarm Alman tarafmda sava~malarmm ardm­daki nedenlere ve siyasete odaklanmaktadtr. <;:alt~ma aym zamanda Tiirkistanhlann hangi saiklerle bir diger baskict devlet tarafmda sava~mayt kabul ettiklerini incelemekte­dir. Diger yandan Nazi ideolojisine gore "a~ag1 kademeler­de" kabul edilen bu halklarm Almanlar tarafmdan nasil kendi saflarma kabul edildikleri de bu c;:alt~mada cevap aranacak sorular arasmdadtr. Esas olarak, Tiirkistanhlann Sovyet Devleti'ne kar~1 sava~mak iizere Alman ordularma katdmast ile sava~ oncesi donemde Tiirkistanhlara yonelik Sovyet politikalart arasmdaki kar-?Ihkh ili~ki incelenmek­tedir. Bununla birlikte c;:alt~ma, Tiirkistanhlann Sovyetler Birligi'ne muhalefetlerinin ardmdaki kliltiirel ve tarihi giidiilerin neler oldugu ve Tiirkistan halklarmm muhale­fetinin Sovyetler Birligi'ndeki azmhk olmayan halklarm, ozellikle Ruslann muhalefetinden ne derece farklila~ttgi sorularma ikna edici cevaplar aramaktadu.

•

BA~KA BiR DONYA SAVA~I • 25

<;:aheymanm birinci ktsmmda, Tiirkistanh KlZll Ordu askerlerinin Alman saflanna kattlmasmdan onceki do­nernde, Rusya ve Almanya' daki durum ile bu devletlerin savaey 6ncesinde yiiriittiikleri diplomatik ilieykiler ve imza­ladtklan anlaeymalar konu edilmektedir. Birinci klstm i<;:in­de yer alan ve biraz da uzunca ele alman ii<;: baeyhgm (Savaey 6ncesinde Rusya ve Tiirkistan'daki gelieymeler; Almanya ve Nazi ideolojisinin yiikselieyi; savaey 6ncesi Almanya, Tiir­kiye ve Sovyetler Birligi arasmdaki ilieykiler), ikinci Diinya Savaey1 s1rasmda Tiirkistanh Kl.Zll Ordu askerlerinin Alman tarafma ge<;:mesinde belirleyici rol oynad1g1 diieyiiniilmek­tedir. ikinci klSlmda ise, Dogu Cephesi'nde Almanlarm Sovyetler Birligi iizerine sald1rmasmdan savaeym sonuna kadar ge<;:en donemde, cephedeki Tiirkistanhlarm durumu ve bu s1rada yaeyanan arka plandaki gelieymeler aynntllariy­la anlatllmaktad1r.

Tiim bunlar1 anlamak ve a<;:tklamak i<;:in, Alman Ordu­sundaki Tiirkistanh silahh olueyumlar iizerine Alman, in­giliz, Rus ve Tiirk dillerinde yazllmtey baeyhca kaynaklarm taramas1 yapllmaya <;:alieyllmteytir. Konu hakkmda son dere­ce az dogrudan tarihi kaynak bulunabildiginden, <;:al1eyma h;:erisinde Alman asked faaliyetleri hakkmda yaytmlanmiey ve yay1mlanmam1ey areyiv belgelerinin yanmda, Alman, Tiirk, ingiliz subay, siyaset<;:i ve diplomatlar ile bir<;:ok Tiirkistanh savaey esirinin ve muhaceret liderinin hat1rat1 kullamlm1eyt1r.

I . .

, ·~·-. _BIB DiiNYA~ SAVA$1 HALiL- 13URAK ··,SAKAL Birinci DOnya savast'nm ardmdan vasanan 5ubat ve Ekim devrimleri, Rus imparator/ugu yonetiminde yas-ayan ha/k/ara kendi topraklartntn vonetiminde'·soz sahib! o/ma umudu vermisti. Devrimlerin heyecamvla 1920'/erde halklarmm ozgOriOgO ve kenqi kaderini tayin hakkt ic;in c;aba sarf eden TOrkistan aydmlarmm Stalin iktidart~irrui Vtldan ktsa bir sore zarfmda tam amen yok edilmest i/e birlikte. TOrkistan halklarmm umutlan ktsa zamanda bosa c;tkmts o/du. Ancak bu haya/ ktrtkl@, birc;ok TOrkistanlt ic;in sadece sonun baslangtctydt.

TOrkistan'm kaderi, sovvetler Birl@'nde stalin'in, Almanya'da ise trkr;t Nazi partisi lideri Hitler'in iktidan tamamen e/e gecirmesiy/e seki/lenecek, Avrupa'd~savasm fitilini atesleyen Alman ordulanmn

'- vonono doguya cevirmesi, bolge halkt Ozerine kara bir bu/ut gibi ' cokecektir. Zira 1941 vazmda milyon/arca TOrkistanlt. vatanlanndan

. aynlarak binlerce kilometre otedeki sovvet topraklanm savunmak ozere, Hitler' in ordu/anna karst on cephede savasa sOrO/ecek, ancak bunlardan bOyOk c;ogun/ugu -tek bir kursun bile atamadan- Almanlara

/ Mi/yo~larca TUrkistanlmm top/and@ Alman savas- esiri kamp/art.

esir dOsecektir. )(

I

' / I

'

insanltk dtSt sartlardan do/ayt savas esiri TOrkistan/tlar ic;in bir 6/0m kaltm mOcade/esine, Stalin'in tasfiye/erinden kurtularak Avrupa'ya kac;abilen bir avuc TOrkistanlt aydm ic;in A/man/aria iSbirl@ yaparak rejimden rbvans a/mak Ozere 6rgtitlenme sansma, Dogu Cephesi'nde insan gOcOne ihtiyac; duyan Alman subay/ar ic;in Ocretsiz vastfstz isgOcOne. trkt;t Nazi ideotojisine kaptlmamavt basaran az saytda Alman sivasetc;i ve bOrokrat ic;in ise savas esiri TOrkistanltlarla baslayarak tum>< Merkezi Asya'ya yaytlmast haya/ edilen. Rusya'daki Bolsevik rejimini cokertecek capta bir silahlt isyan ic;in ftrsata donosmustar.

Almanva. ikinci DOnya savast'ndan mag/ubiyetle aynlmtsttr. Ancak savasm bilinmeven maglubu, Ktztl Orduda, savas esiri kamplarmda ve Alman saflarmda, kimsey/e ideo/ojik husumeti o/mavan milyonlarca evladmt yok vere yitlren TOrkistan o/acakttr.