" .-,"

~: , t-

~~

~~ f:

r

l~

,­,-'.-

.-

.--! .. : ,-

~:

@

) , , -

TOTENGIL'E SA YGI

1921 1979

Dizgl, Boskl, Cilt :

Kapok Baskisl

ISTANBUL MATBAASI

Kapok Komposizyon :

Hiiseyin BiLGiN

i.M.C. 2. Blok No. 2274 - Unkapam/iST.

Tel: 2641 83 - 2285 87 1981

IV

«Korkunul'l. bir kaynagl iginde ya§adlgnDZ ortam ise, oteki kaynagl da kendinlizdir. Ortamdan gelen korkular giiniibirlik ya­§amaktan dogacagl gibi bazl, gevrelerin isteyerek yarattIgl korku­lar da olabilir. Bu sebeple olaylan iyi degerlendirmek, yasalardan yana olan hak ve 6devleri ku§kusuzca kullanmak gerekir. Ki§inin kendisinden gelen korkulara gelince, ( ... ) at alarm da soyledigi gi­bi ccKorkunun ecele faydaSl yoktur.)) Ustelik, yigit insanm bir kez blmesine kar§lllk korkak ki§i slk slk 61iir. ( ... )

!nsanlan ve toplumlan mutlu kllmamn 6lgiileri gaglarla bir­likte degi§iyor. Giiniimiiz toplumlarmda mutlulugun 61e;iisf~ in­sam her tiirlii korkudan azade kllmak olmu§tur. Bu sonue;, mih­neti g6ze alan aydmlarm saylSl arttIkga bir azlem olmaktan glklp gergekle§ir. Yeter ki aydmlar «Korku Duvanllm geride blTakml§ olsunlar.))

v

iQiNDEKiLER

Sunu§ E§im Tutengil

BOLUM I: ANILAR

Cavit Orhan Tutengil Amlarm· Izinde Cavit Hoca'Yl Anarken Tutengil ve Kay Enstituleri Tutengil

~uriye Tutengil·

Emre Kongar Turan Erol

Server Tanilli M. Ba§aran

Vedat Gunyol

IX

XI

3 - 32

3 10 20 23/ 28

BOLUM II : MAKALELER VE ARA~TIRMALAR 35 - 287

Anadolu Agltlanmn TurlU Nak1§lan ve Yaklm§lan Uzerine Pertev Naili Boratav 35 Azgeli§mi§ Ulkelerde K1I'sal Kesimde Tasarrufu ve TasaI'I'uflan Tutma ~eklini Belirleyen Etkenler Prof, Dr. Nuri Karacan 53 Orta Gelirli Ulkeler Arasmda Turkiye'nin Yeri GUlten Kazgan 73 Azgeli§mi§ Ulkelerin Buyuyen Sorunian Dog. Dr. M. Fatih Gumu§ 88 Dogu Anadolu'da TraktCir Kullanma Bigimini Saptamak igin Yapllan SlmI'll Bir Soru Kag1d1 Uygularnasl Uzerinde Yorumlamalar llhan Tekeli 114

VII

Bir ig iskan Uygulamasl Olarak Donerdere Koyu ve TopIumsal Sorunlan Prof. Dr. Birsen Gokge 131 Yerel Yonetimlerde Guncel Olu§umlar Prof. Dr. Ru§en Kele§ 150 Sosyal Bilimier ve Ara§tlrma Prof. Fehmi Yavuz 175 T:iirkiye Nufusunun OkuryazarlIk Yonunden Durumu Faik Akc;ay 186 KUltUr Bile§imi ve AtatUrkc;Uluk Prof. Dr. Ozcan Koknel 195 Tutengil'in G6zuyle Ziya G6kalp Prof. Dr. Rlfkl Arslan 200 Terorun Nedenleri ve Kurbanlan isa OztUrk 210 Toplumsal Evrim Surecinde Yakut Irmak (Sencer) Aile ve Kadm Muzaffer Sencer 217 1927 Yllmda Turkiye Prof. Dr. Cavit Orhan 256

Turkiye'nin «gel-git»leri ve Ufuktaki ((Yeni insan»

Tutengil

Prof. Dr. Cavit Orhan 'l'utengil

BOLUM III : FOTOGRAFLAR VE YANKILAR

BOLUM IV: TUTENGiL BiBLiYOGRAFYA,SI

Derleyenler : Sami N. Ozerdim Perran Ozben

Rebab Ta§kIran

VIII ·

273

289 - 303

307 - 339

BiR iQ iSKAN UYGULAMASI OLARAK nONERDERE KOYU VE TOPLUMSAL SORUNLARI

PROF. DR. BiRSEN aOKC;E

GiRt~

Ulkemizde nufusun gogunlugunu olu§turan klrsal kesimle ilgili pek gok gall§ma yapllml§tlr. Ba§langlg tarihini 1930'larda buldugumuz kay gah§malanmn 8.lmag ve yakla§lmlan birbirindoen gok farkh olmakla beraber, izlenen teknik baklmmdan buyuk bir paralellik goriilmektedir. Bu konuda Le Play sosyolojisinin mo­nografi tekniginden fazlaslyla etkilenilmi§ ve bu teknik yaygm bir bigimde kullamlIDl§tlr. Ancak yapllan monografik gah§mala­n, yakla§lmlan itibariyle ge§itli gruplara aYlrmak olasldn. Top­lumsal yapl ili§kilerine, kultur verilerine, ekonomik m§kilere ve toplumsal degi§me ogelerine agnhk veren monografiler gibi (1)

(1) Degi~ik yakla~lmlan ieeren belli ba~11 ilk monografik arnekler:

M. Ali 96V-ki, \\Kurna, Koyu Monografisi» 1931.

Sadri Aran, «Evedik Kayu Monografisi. 1938.

Niyozi Berkes, «Bazl Ankara Kayleri Ozerine Sir Ara?tlrma» 1942. (13 Kayun incelen­

mesi)

Behice Boron «Toplumsal Yapl Ara?hrmalarJ» 1945. (Manisa'da 8 Ova 5 Dag Kayunun

incelenmesi)

ibrahim Yasa, Hasanoglan Kayu» 1946.

Cahit Tanyol, «Baraklarda Orf ve Adet Ara~tlrmolom 1952.

Cavit Orhan Tutengil, «ihsanlye K6yu incelemesi» 1954.

Nermin Erdentug, «Hal Kayunun Etnoloiik Tetkiki. 1956.

Ozer Ozankaya, «Kiiyde Toplumsal Yapl ve Siyasal KUitur» 1971.

131

Koyii her yoniiyle <;e§itli ili§kiler biitiinii i<;inde mi, yoksa alt ba§hklar <;er<;evesinde mi incelem~nin daha ge<;~rli ve gorev­sel oldugu ba§h ba§ma bir tartl§ma konusudur.

«Tiirkiye'de, koy kalkmmasnim ba§hca amaCl; klrsal-kent­sel ikiligini hafifletmek, klrsal yerle§meleri kentin olanaklanna kavu§turmak, iki toplumsal yapl arasmdaki nitelik farkml bir derf;ce farkl haline getirmektir (2). DIke ko§ullan yoniinden' koy kalkmmasmm gorevsel niteliginin yeri ve onemi a<;lktIr. Bu ama­ca yonelik <;ah§malar da tek yonlU <;oziimlemelerle ger<;ekle§tirile­mez. Tiitengil'e gorf; «aralannda ortak' noktalar bulunmasma ragmen Tiirkiye'de «koy» degil «koyler» vardlr. Kay ger<;egini bu­tunii ile ortaya koyabilmek i<;in klrsal sorunlann birbirlerini ta­mamlayan yontemlerle incelenmesi ger€kir». Bu nedenle belirli koy ve sorunlarm monografi teknigi ile derinlemesine incelenmesi yamnda, ortak ozellikleri saYllarla belirleyen ve tarama teknigiyle (survey) yapllan istatistiksel <;ah§malara da yet verilmelidir.

Her koy birbirinden farkll olmakla beraber, bu yakla§lmla koylerin bazl genel ozellikleri ve sorunlan ortaya konabilir. bzel­likle klrsal v~ kentsel farkhla§ma ageleri saptanabilir. T,iirkiye niifusunun % 41.8'inin il ve il~ede, geri kalan % 58.2'sinin bu­cak ve koylerde ya§lyor oImasl (1) yurt i~i gelirin % 30'unun ta­nm kesimi tarafmdan yaratllmasl ve niifusun yakla§lk %60'1-nm ge~im kaynagim olu§turmasl, klrsal yorelerin kalkmdlnlma­sma ili§kin planlamalarm onemini arttlrmaktadlr. Klsaca belir­tHen nedenlerle 'koyii' toplumsal biitiin i~indeki yeri ve sotunla­n a<;lsmdan ele ahp incelemek bugiinkii ko§ullar ~er<;evesinde da-ha ger<;ek~i ve gorevsel olacaktlr. .

Tiirkiye'de kay g€r<;egini tek yanlii olarak ortaya koyan ve genellikle koyii tammaYI ama<;layan koy ara§tIrmalarmm ya­mnda, yapilan hizmetlerin yetersizligini vurgulayan <;ok saYlda da ornek vardlr. Deviet onciiliigiinde yapllml§ makro diizeydeki planlamaIar, egitim ve sagllk hi'zmetleri, iiretimi arttIrmaya yo· nelik topraklandIrma, sulama ve benzeri <;alI§malar, Bakanhklara­rasl e§gudumun yaratIlamaml§ oimasl nedoeniyle tek yoniu kalkm­dlrma <;abalan olarak yetersiz kallll1§tlr. Dogal olarak bu yeter-

(2) 'Cavit O. Tutengil, «Sorunlar-Oneriler'C6zumler», Og\lz An, Key Sosyolojfsi Okuma Ki· tabl, Bogazici On. istanbul, 1977. s. 137-138,

(1) Tiirkiye istatistik Yllhih 1979, Devlet istatistik Enstitiisii, Ank<Jra 1979.

132

sizlig'in temelinde koylerin fiziksel bigimleni§inin niteligi ve sa­Ylsal goklugu da onemli bir etken olmaktadir. 1975 niifus sayimi verilerine gore bucak ve kOY saYllan yerle§im birimleri, 36.115' tiro Bu sayl muhtarllklara bagh koy altl (kom, oba, mezra, ma­halle gibi) yerle§im birimlerini kapsamaz. Yol-Su-Elektrik Genel Miidiirliigiince yapllan .bir gal1§mada Belediye slmrlan dl§mdaki yerle§im yerlerinin 86.000 civannda oldugu saptanIDI§tlr. (2 )

Kirsal niifu8un yaplsmda goriilen dengesiz biiyiime de 80-ruillarm niteligini etkilemektedir. Koy ve kentlere ili§kin 1945-1960-1975 Yillara ait 8aYJ:m sonuglan a§agida verilmi§tir.

il ve ilee Genel niifusa Genel nllfusa Villar Merkezi Oran. Bucak va kav Oran. Toplam

1945 4.687.102 24.9 14.103.072 75.1 18.790.174

1960 8.859.731 31.9 18.895.089 68.1 27.754.820

1975 16.869.068 41.8 23.478.651 58.2 40.347.719

Bu duruma gore Tiirkiye niifusu iginde klrsal bOlge niifusu­nun oram on be§ Yll iginde biiyiik bir dii§ii§ gostermektedir. 1945 de klrsal niifus oram % 75.1 iken, 1975'de % 58.2 olarak % 16.9 luk bir dii§ii§ kaydedilmi§tir. Klrsal bolgede kentlere klyasla da­ha biiyiik bir hIzla artan hufus ig goglerle kentlere akmakta, boylece gelen niifus iginde «kentli» nufus lehine de­gi§me olmaktadlr. KIrsal nufus kentsel niifustan baglIDSlz de­gerlendirilince 1945'de 14.103.072 olan klrsal b61ge hiifusunun 1975'de 23.478.651'e yiikseldigi goriilmektedir. Genel niifus iginde kusal niifus oram dii§mekle beraber saYlsal olarak on be§ YII igin­de 9.375.5 rI9'luk bir artI§ vardir.

Yerle§im birimlerinin saYlsal c;oklugu ve dagmIkhgl yamnda niifusun yogun olu§u, yapllmakta olan hizmetlerin nitelik ve nice­liginde klsa vadede etkiliolabilecek onlemlerin almmasml zo­runlu kllmaktadlr.

Geray «koy sorunlarmm tek bil; goziimii olmayacak denli karma§lk, gok boyutlu oldugunu belirtmek isteriz. Koyun kalkm­masl, koyle kent arasIhdaki farkhhklarm duzeltilmesi, koylunun gelir ve gegim duzeyinin yiikseltilmesi her §eyden once i§ba§mda­ki hiikiimetlerin koyluden yana onlemleri alabilecek, gergekle§-

(2) Ozalp Kay-kent uyguiamasl iein yatJrlm anerileri, Kay illieri ve Kooperatifler Bakan­

Ilgl, Kooperatffler Genel MOdOrlGgO, Ankara, 1979, (CogaltIlmJ9) S. 8.

133

tirebilecek gu~lere dayamnasma bagh» oidugunu ifade etmekte-dir. . ,

Bu noktadan harek-etle key kalkmmasmm sorunlan; hiz­metlerin belgesel ezelliklere gore onceliklerinin slralanmasl, ge­lir ve ge~im duzeylerinin yukseitilmesi i~in gerekli ko§ullarm sap­tanmasl a~lsmdan ele almmalldlr. Burada toplumsal ve siyasal kaygllardan baglmslz bir yakla§lmia ele alma zorunlulugu da vur­gulanmalldlr. YakIa§lmlann buyonde olu§turulmasmda bilimsel

. ~all§malann onemi buyuktlir. Koy kalkmmasmqa klrsaJ nufusun tamamma yenelik genel

ama~ ve hedeflerinin saptanmasl yamnda, farkl1 yerle§im birim­lerinin ozelliklerine gore de bir dizi plan v-e programlann yapll­masl gereklidir. PIanl1 donemde gerc;ekle§tirilmi§ proje ve uygu­lamalann degerlendirilmesi de yeni yapllacak planlara l§lk tut­maSl baklmmdan onem kazanmaktadlr.

Turkiye'de toplumbilim alamnda ~al1§anlarm amaCl; top­lumu tammak, sorunlanm belirlemek ve toplumun geli§me ve de­gi§me yonunde hareketini saglayacak uygulanabilir niwlikte so­mut onerilere ula§mak olmalidlr.

'Eu bakl§ aC;lsmdan tammlaYlcl nitelikteki alan ara§tlrmalan­na gereksinim fazladlr. Ancak, ger~ek veriler uzerinde yapllacak c;ozumlemelerle toplumun duzenlenme surecine yon verecek oneri-ler sergilenebilir. -

9ah§manm konusunu yukanda belirtilen amac;lar dogrultu­sunda planl1 d6nemde gerc;ekle§tirilen bir iskan projesi olU1~tur­maktadlr.

Toplumbilim yakIa§lmlanyla; toplumsal ili§kiler, ekonomik ili§kiler ve toplumsal d-egi§me ogeleri saptanarak toplumsal so­runlannnedenierine inilmege c;ah§llml§ ve deviet tarafmdan uy­gulanan bir projenin degerlendirilmesi yapllml§tlr.

Qah§ma a1am; Dogu Anadolu'min smlr iIi Van'm bzalp il<;e­sine bagh Donerdere koyudur. Bu koy c;alu~masmda da. monog­rafi tekniginden yanirlamlml§tlr. Ara:;?tlrmanm keyliilerin sorun­lanm saptayarak,. nedenlerini ortaya koyma, c;ozumleme ve uy­gulamm:;? bir projeyi degerlendirme dogrultusundaki amac;lan; bu monografiyi digerlerinden ayut >~den, kendine ozgu nitelikle­rini olu:;?turmaktadll-.

(1) Cevat Geray, Planh Donemde Koye Vonelik Cah~malar, TODAI yaYlnJ, No: 139, Ankara, 1974.

134

i ..... -

2150 saYlh iskan yasasma gore iskan hizmetleri iki kategori­de yapllmaktadlr. Birincisi «dl§ iskalll> ikincisi «ig iska,mdlr. tg iskan aynca Kendi iginde ikiye aynlmaktadlr.

1. Goc;ebe ve gezginci nufusun is-kam, 2. Ekonomik, toplumsat ve milli guvenlik nedenleriyl.e yerle­

rini terk etmek rorunda kalanlann iskam.

ikinci maddede belirtilen ekonomik ve toplumsal nedehler ger<;evesinde; Dogu Karadeniz y5resinde orman iginde erozyon ve afete maruz Kalan bir klSlm k5yler halkmdan 85 aile, 1965 Yllmda Van-bzalp ilc;esinin D6nerdere k6yune nakledilerek arazi ve koriut verilmek suretiyle yerle§tirilmi§tir.

Yerinde kalkmdmlma olanagl bulunmayan orman k6yleri . ic;in ge§itli gozum yollan onerilmi§tir. (1) Yapllan gah§malara gore 5508 orman koy'iinden 1670 inin (% 38) yerinde kalkmdml­Ilia olanagl yoktur. Bu durumda yakla§lk yuz elli-iki yUz bin civarmda insanm bir yerden diger bir yere nakli s6z konusu 01-maktadlr.

Turkiye'de bu tip karar1ar siyasa1 iktidarlara bagh oldugundan donem donem farkll uygu1amalarla kar§lla§llmaktadlr. Bu ba­klmdan gergekle§tirilmi§ bir projenin olumlu, olumsuz yon1erini ortaya koymasl 6ngorlilen mikro duzeydeki bir c;ah§ma uzun va­dede makro dlizeydeki planlamalara katklda bulunacagl du§unlil­mektedir.

METODOLOJiK YAKLA§IM:

Toplumbilim ara§tIrmalannda ki§i, grup ve ili§kilerin c;ozum­lenmesi iki ayn yakla§lm (mikro-makro) bic;imiyle gerc;ekle§ti­rilmektedir. Merton'a gore, «Her toplum Kendi ko§ullan c;erc;eve­sinde incelenmekte ve incelei1en toplumlarda goriilel1 mu§terek ozellikler genel kurallara gitmegi miimkun kllmaktadlr. Bu nok­tadan hareket eden ve her toplumun kendine 6zgu i§leyi§ meka­nizmalanm saptamaga ve aglklamaga c;ah§an denemelerin za­mannTIlzda yogunla§tIgl gorlilmektedir. (2)

(1] Bu konuda aynnlIh bilgi icin Cevat GeraY'ln Planh Danemde Kaye Yonelik Cah~­

malar adll yapltmm III. b610mOne bakll1lz,

(2) Merton Robert, Social Theory and Social Structure, Glenco III The Free Press,

1964 s. 25·87.

135

Genellikle toplumdaki buttinle§me ve denge konularma once­lik veren yaplsal-fonksiyonel yakla§lmla i~ gogler, §ehirle§me, sosyal hareketlilik ve davram§ bozukluklan gibi konular uzerinde ampidk gah§malar yapllmaktadlr. (1),

ig go~ konusu, davram§ bozukluklan ve toplumsal sorunlara agullk veren bu ampirik gah§ma, on be§ Yll once ba§laml§ bir toplumsal olaym ger~ek sahibi olan birey ve topluluklarla ¢logru­dan dogruya ili§ki kurularak yapllffil§tlr~

Devlet Planlama Te§kilatmm 1967 Yllmda, ikinci be§ Yllhk planl).aZlrhgl igin kurulan ihtisas Komisyonlannda sgzu edilen «Donerdere koyu» ig iskan pl'ojesiyle ilgilenmi§tim. 1979 Agustos aymda dogu illel'ine yaptlglmlz bil' gezide ozellikle bu pl'oje ~er­gevesinde yapllanlan yel'inde gol'mek istedim. Koyu ziyal'et edip, c;ah§malan ve sorunlan gorunce projenin ve olaylal'm geli§imi uzerinde bir gah§ma yapmak amaclyla koyliilel'le konu§tum ve kendilerine yapmaYl tasarladlglm gah§maYl anlattlm. Koyde gi· dip kalmak ve gall§mak igin olanaklan ara§tudlm. Koyliiler du­§uncelerimi ilgiyle kar§lladllar. Bu durum uzerine gall§manm plan hazlrhgl igin kurulan ihtisas Komisyonlannda sozu edilen alan gah§masma ba§ladlm. (2)'

Alandaki bilgiler, koyde onlal'la bil'likte ya§amak, evlerinde misafir kalmak suretiyle derlenmi§tir. Koyun ya§hlan, yonetim­deki sorumlu ki§iler; muhtar, imam, kooperatif muhasebecisi ve diger ki§ilel'le iki, ug defa goru§iilmu§ttir. Aynca koyliilerle soh­bet bi~iminde toplantllal' yaplhm§tlr. Bu gotu§melerde type kul­lamlmasl zaman baknnmdan buyuk yarar saglaml§tlr. Koy, ko­operatif ve okul kaYltlan taranml§tlr. Koydeki haneler tek tek dola§llarak her hane hakkmda temel bazl bilgiler not edilmi§ ve onceden hazlrlanml§ gozlem anahtan \en;evesinde konutlarda-

(1) :Birsen G6kce, Gecekondu GencHgi, H. O. YoYlni. No. C-16, Ankara, 1976 s. 23.

(2) Bu coll~mo D6nerdere'lilerin Iwtkilonvlo gercekle~tirilmi?tir. Her birine sonsuz te-

gekkur borcluyum.

Aro9tlrmol11n yurutulmesinde; K6y i~leri ve Kooperotifcili'k Bokonligl Mustel/on Sa­

ym Yigil Giil6ksuz, Van Valisi Saym Dogan Pazorclkh, Ozalp Kaymakaml Saym Kad­

ri Oner, Topmk Su 12. B61ge Md. Saym Yusuf Ceylon ve D6nerdere muhtarr SaYIn

Ahmet Eroglu'nun, roporun yazllmo ve diizeltilme a?amoslndo da osistan orkadal/­

lanm, Dr. F. Kococlk. A. Erkul, O. NOllbant, i. Ozer, Y. S6kmensiier ve H. Uygun'un

yardlmlon buyuk olmu?tur. Call1/maYI Behiye Oztunc 6zenle .daktilo etmi?tir. Arc?­

tlrmoya emegi geeen buWn ilgililere ve arkada91anma tel/ekkurlerimi sunanm.

136

i

I -

ki ig ya§am sapta"nml§tlr. Her iki mahalle i<;in ayn ayn «koy en­vanter etudu anketi» doldurulmu§tur.

Vafi, kaymakam Ozalp ve Van'da projeyle ilgili daire yetkili­leriyle goru§Ulmu§tur. Aynca <;evre koyler de ziyaret edilerek on­larm da izlenimleri saptanmaya <;all§llml§hr.

Koyde Kalman sure i<;inde yapllan koy i<;i butun toplantllara gozlemci olarak katlldlm. Koyde herkes ara§tumaya buyuk ilgi duymu§ ve bilgi toplamada yardlmcl olmu§tur.

Ankara'da da tamamlaYlcl <;ah§malar yapllml§tIr. imar ve Iskan BakanlIgl'ndaki ilgili dosyalar taranarak projenin uygu­lanmasmda bulunmu§ kamu gorevlileriyle goru§Ulmu§ ve Toprak ve iskan GeIl€il Mudurlugu ar§ivindeki Donerdere filmi seyredil­mi§tir.

Derlenen bilgiler esas gall§mada yedi bolum halinde sunul­mu§tur. Slraslyla, Dogal <;evre ve Tarih<;e, Yerle§me Bi<;imi ve U­la§lm, Koyun Nufusu, Egitim - Ogretim, Ekonomik Yapl ve Top­lumsal Ya§am konulan aynntlll bir bi<;imde incelenmi§tir.

Donerdere Koyu; doga yaplsl, tarihi, nufusu, egitim durumu, ~gitim gucu ve toplumsal birikimiyle bir butun olarak kavranmak istenmi§tir. Bu noktadan hareketle koyde toplumsal degi§meyi yonlendiren i<; ve dl§ etkenler uzerinde durullnu§tur. Koyun ida­ri, ekonomik ve kUlturel alanlarda dl§a baglmh ?lmaSl, degi§me­nindaha <;ok dl§ etkenler araclhglyla ortaya <;lkhgml gostertnek­tedir. i<; etkenlerinise, baglmslz olarak degi§me slirecini hareketp. ge<;irecek gucoe sahip olmadlgl anla§llmaktadlr.

Bu yazl <;er<;evesinde klsaca proje tamtllacak ve al'a§t1rmamn sonu<;lan uoorinde durulacaktlr.

OZET VE SONUC;LAR

A - PROJENiN T ANITILMASI :

1965 Yllmda i<; iskan planlamasl c;er<;evesinde Van'm Ozalp il<;esine 17 Km." uzakhkta eski adlyla Gridil yeni adlyla Donerde­re koyunde bir proje ba§lahlml§tlr. Donerdere koylinde 0 tarihler­de yakla§lk otuz hane voe iki yUz elli civarmda nlifus vardlr. Ko­ye yeni projeyle seksen be§ hane yapllarak uc; yliz elli cival'mda nufus eklenmi§tir.

Trabzon'un <;aykara il<;esine bag11 Uzungol bucagmdan bil' gl'up, uzun Yillardir <;ektikleri slkmtIlal' sonucu devlete ba§vura-

137

rak ba§ka bir y-ere iskan edilmelerini istemi§lerdir. Topraklarm yetersiz ve verimsiz olu§u, i§ olanaklarmm bulunmaYl§l ve dogal afetlere slk slk maruz kah§lan gozoniine ahharak bu istekleri 0-

lum1u kar§llanml§hr. imar ve iskan Bakanhgl tarafmdan 1960' 1arda ba§lahlan Envanter c;al1§malarma dayal1 olarak yerle§ime elveri§li oldugu saptanan Ozalp'teki hazine arazil-erinin <;aykara' Illara verilmesi kararla§tmlml§tlr. Onerilen yer konusuhda <;ay­kara'111arm olumlu yal1ltl almdlktan sonra Bakanl1kta proje ile ilgili c;al1§ma1ar 1964 Yllmm ilk aylarmda ba§laml§ ve 1965 Hazi­rail aymda da iskan gerc;ek1e§mi§tir.

imar ve iskan Bakanl1g1 tarafll1dan 2510 saYll1 iskan Kanu­nu, 4753 saYllI Toprak Kanunu ve 6381 saYlh Orman Kanununa daya11l1arak hazlrlanan proje ic;in Diinya Glda Yardlln Orgiitii (F.A.O.) ile de, ili§ki kuru1mu§, yiyecek madde1eri, hayvan yemi ve benzeri konu1arda biiyiik parasa1 destek sag1anml§tir.

Proje maliyetini dii§iirebilmek ic;in iC; ve dl§ kaynak1ardan ya­rar1am1ma yoluna gidilmi§tir. Ozellik1e top1umdaki kaynak1arll1 rasyonel bir yak1a§lm1a kulla11l1maSl (1) projenin top1um orgtit­lenmesi aC;lsll1dan bir c;ok boyutlanyla ba§anh oldugunu kal1ltla­maktadlr.

Proje aslmda bir iC; iskan projesi olmak1a beraber gorevse1 niteligi baku11lndan· c;ok daha kapsamh bir an1am ta§lmaktadlr. Yer1e§tirmede iz1enen olc;iit1er bu durumu a91kc;a ortaya koymak­tadlr.

1) iskan edilecek1er, orman ic;ind~ ya da klYlSlnda yer1e§mi§ ve orman ic;inde arazisi olanlardan se~ilmi§tir. Boyl-ece ormanla­rm korunmasl saglanacaktlr.

2)Yararla11l1mayan bo§ hazine arazisi dagltllarak degerlen­dirilecek ve milli ekonOIniye katklda bulunu1acaktlr.

3) Genc;, dinamik niifusa c;all§ma olanaklan saglanarak, ye­ni gelenler ic;in yapllan1ar, eskiler ic;in ornek ola~ak, bOylece yer­li niifusun yeni ogeler1e kayna§masma yol aC;llacaktlr. Bu ama91a nn ne 6lc;iide ger<;ekle§tigi konusu daha sonra ele almacaktlr.

(1) im:;aatta kullomlan ll1olzell1enin saglonll1asl ve in90a! verine ula?!mlmasl, Dunva

Glda Yardlln Fonundon gelen yiyeceklerden bazilanmn ist{fnbul'do ilgili Bokanllk·

lam Verilll18Si ve Van'do bolgesel !emsilciliklerden alinarak ular1lm sorununun co­

zulll1esi, Sut Endustrisi Kurumu ve Devle! Demiryollanvla kurulan i~birligi bu nok­

tada verilebilecek orneklerden bazilandlL

138

Uygulanan proje belli ba§h dort ba§hk altll1da ozetloenebilir. I. Evlerin ve koy ortak binalarll1ll1 yap1m1,

II. Ailelerin Qaykara'dan Donerdere'ye getirilmeleri, III. Evlerin, topragll1 ve hayvanlann dag1tIm1,

VI. Ekonomik duzenin kuru1mas1,

a) Bir Y'1.111k yiyecek ve yakacak dag1tIm1

b) DagltI1an topragll1 birinci Yl1 ekimi, bic;ilmesi ve koo­peratifin kurulmas1

c) Tohum ve Gubre Kredisi verilmesi, damu~hk hayvan ye­mi (korunga) ekimi.

I. Toprak iskan Genel Mudiirlugunun kurdugu ekipler tara­fll1dan koylin yer1e§im yeri saptal1lTIl§, in§aat p1am, gerekli in§a­at malzemesi hazlr1aiunl§ ve 1964 Bahar ay1arll1da in§aat ba§la­m1§, aym Yl11n gfrz doneminde koyde 85 konut, ag1l ve samanhk­lany1a birlikte tamamlanml§tlY. in§aat i§lerinde, yer1e§ecek aile­lerden c;ah§mak isteyen1ere oncelik tamnarak geC;lc1 iskan1an saglanm1§ ve kendilerine yoevmiye Odenmi§tir. in§aatta yere1 ma1-zeme kullal1l1IDI§tIr .

.ir. iskan edilecek 160 aile (1) 4 Haziran 1965'te Qaykara'nll1 Uzung61 bucagll1dan alll1arak Oza1p'e getirilmi§tir. Top1am 800 civan.nda gocuk ve yeti§kinin e§ya1anyla birlikte Qaykara'dan otobiis ve kamyonlarla Ozalp'e hareJret etmeleri, gece yolda ko­naklama1an, yiyeceklerin kumanya olarak verilmesi, sagl1k ekibi­nin kafiley1e birlikte yolcu1uk yapmasl ve benzeri gereksinme1e­rin her biri ayn ayn p1anlan1111§tIr. Aynca Trabzon ve Van Va­lilikleri tarahndan ugur1a111a, kar§llama torenleri yapll1111§ ve bii­tiin faaliyetler filme alm1111§tIr.

III. Ailelere 1 doniim (1000 1112) arazi iizerine yapl1ml§ 104m2

lik ev ile 68 111" lik iki gozlii agl1 ve bahge1eri, kura yo1uy1a dagl­tI1IDI§tIr.

Toprak etiidleri sonu hazine adma kaYltll 23.341 doniil11 ara­zi dort s1l11fa aynlml§ ve top1al11 12,271 doniil11 hak sahip1erine, geri ka1an 14.825 doniimliik s1l1lflamaya girel11eyen arazi de iki

(1) 75 aile de Ozalp'e ix!gli Emek k6yOne yerle~tiri1mi9tir. Emek k6yO zaman sJnlrliliQI

nedeniyle arO!;;tmna kapsa~llna ahnmaml\itlr. Ancak bu kaye yapilan Oc aYri zi­

yaret esnasJnda edinilen izlenimler, Emek k6yOndeki yerle9me ve call9ma dOzeni­

nin Y. D6nerdereyle paralellik g6sterdigi ve hatta sorunlann da aym nitelikte oldugu

y6nOndedir.

139

mahalleye nah1r yolu ve tahsisli mera olarak kullalllimak uzere koy ortak mall olarak kaydedilmi§tir. Boylece iskan edHenlere hane ba§ma ortalama 135 donum arazi daglt1Iml§tlr.

Her haneye canlI hayvan kredisi ve demirba§ kredisi veril­mi§tir.

IV. Projede iskan ediIen her ailenin 1964-1965 fiyatlan He 526 TL. olan Yllhk gelirinin 6000 TL. sma yukseltilmesi ongoriil­mu§ ve birinci Y11 sonunda bu hedef ger<;ekle§mi§tir.

a) Aileler uretken duruma gelinceye kadar 1 yrl sureyle F. A. 0 He yapilan anIa§ma sonucu iskan edileniere glda yard1ml yapllml§tlr. Un, c;ay, peynir, yag ve benzeri yiyecekler hane hal­kl nufusuna gore haftallk olarak dagltllml§tlr. Aynca her hane­ye tonlaria odun ve linyit verilmi§tir .

. b) iskan1a birlikte dagltllan toprak daha once arazi ac;ma ve surme ekipleri tarafmdan i§lenmi§ ve tohum ekilmi§tir. iskan mudurlUgunlln idaresinde ekilen butun tarialar k6yIUler tarafm­dan bic;ilmi§tir. Bir Yll yetecek kadar her haneye nufus1anna go­re bugday dagltllml§, geri kalan bugday satl1arak hem masraflar kar~llanml§ hem de kalan parayla kalkmma kooperatifi kurul­l11u§tur.

c) iki Yll sureyle her haneye tohumluk ve gubre kredisi olarak 5887 TL. odeme yapllml§tlr. Hayvan yemi ozeIlik1e damlzlIk hay­vaniar i<;in KORUNGA ekimi yapllm1§tlr.

Projenin top1am maliyeti 1964-1965 fiyatlanyla Donerdere koyu ic;in yakIa§lk 5 milyon TL. sml bu1mw~tur. Bir aile ic;in ise, bu rakkam 51.000 TL. Sl civanndadlt.

B - SONUQ:

1. Projenin Degerle1~diTilm.esi.'

Ara§t1rmamlZll1 amacl; uygu1anml§ bir proje c;er<;ev.esinde k1rsal yorelerimizin geri ka1ml§llgmm dogal bir olgu olmaktah c;ok toplumsal nedenlere dayandlgll1ll1 kallltlanlll sergilemektir. Bu amaCl ger~ekle~tirmek uzere u<; a§amah bir model g-eli§tirilmi§tir.

1. Yeniden iskan edilmi§ bir koy toplu1ugunun toplumsal ve ekonomik yaplSll1ll1 saptanmasl,

2. Gudumlu planlamanm toplumsal degi§me sureci i<;indeki 1'01 un un belirtilmesi.

3. iskan projesinin degerlendirilmesi.

140

Donerdere koyiinun toplumsal ve ekonomik yaplsl, <dnsan faktoru» temel almarak, koyun dogal yaplsl, tarihi, hufusu, egi­tim durumu, ekonomik gucu ve toplumsal birikimiyle bir biiWn olarak kavranmak istenmi§tir. Bu noktadan hareketle koyde top lumsal yapi degi§meloerini etkileyen faktorler ara§tmlml§- ve gu­diimlii planlamanm toplumsal degi§me' siirecinine yande bigim-lendirdigi sergilenmi§tir. '

Kuramsal olarak toplumsal' degi§meyi y6nlendiren «ig)) ve «dl§ll iki etkehden saz edilebilir.

Kirsal topluluklarda toplumsal degi§menin daha gok dl§ et­kenlere bagh oldugu bir gok toplumbilimci tarafmdan vurgulan-maktadir. (1) .

Koyun idari, siyasi, ekonomik ve kUltiirel alanlarda dl§a ba­glmll.olmasl, onun daha ziyade dl§ etkenler araclllglyla etkilene­bilecegini gostermektedir.

Koyiin kendi yapIsmda yer alan ig etkenler, toplulugun top­lumsal degi§meye yatkmllgmi saglayacak bir ortamm olu§masma katkida bulunurlar. Bagimsiz olarak degi§me siirecini harekete gegirecek guce sahip degillerdir.

Koy geni§ bir topluluk iginde yer 'alffil§ kiigiik bir iinitedir. Bagll bulundugu toplumla org"anik, ili§kiler iginde olmal~ zorun­dadlr. 6zellikle giiniimiizde koylerin kapall topluluklar olmaktan glkarak dl§ diinyaya aglldlklan bir ger~ektir. Kentler ve koyler arasmda gorevsel ili§kiler arttlkga, ula§lm, kitle haberloe§mesi ve egitim olanaklan geli§tikge dl§ diinyaya agilma kagmilmaz bir siireg oimaktadir.

Planll donemde dl§ etkenlerin toplumsal degi§medeki rolii­nun yaygm bir bigimde i§lenmoesi sonucu, yerle§tirme politikalarm da giidiimlii planlamadan yararlamimaktadir.

Cumhuriyet'in 50. Yllmda koylerimiz adh yapitta «Bugiinkii anlamda iskan hizmeti daha ziyade kirsal alanda ya§ayan niifu­sun fizik, ekonomik, sosyal ve kUltiirel sorunlarma goziim yollan arayan ve getiren, aym zamanda diger kamu kurulu§larmm yatl­nmlannm verimliligipi ve etkenligini dolayll olarak arttumaya yardimci olacak ve tanmsal sanayinin koy yapisma ve .ekonomisi-

(,} Robert Redfield «Peasant Society and Culture», ibrahim Vasa «Hasanoglan» adll

yapltlannda bu konuyu aynnhh olarak ele aim!!;; ve cozumlemesini yapml!:;lardlr,

141

ne yerIe§mesinde gerekli «dl§ .ekonomiyi» sagiayacak (1) ozellikte oidugu vurguianmaktadir. (2)

iskan hizmetlerinde ongoriilen bu politikamn uygulamadaki sbmut sonu~lan, projenin olumlu olumsuz yonleriyle birlikte ele aImml§tlr.

Tanmm gu~lendirilmesi, kirsal alanm k~ntle§tirilmesi ve koylunun koyliiltikten kurtanimasim ama~layan bu politikamn yukanda belirtilen donu§umieri ger~ekIe§tirebilmesi, toprak in­san ili§kilerinin duzeltilmesine, uretim kooperatiflerinin kuruIma­sma ve Heri pazarlama duzeninin olu§turulmasma baglIdlr.

Donerdere projesinde; iskan araclllglyla, yorede yukanda be-lirtilen hedefl.erin ger\!ekIe§tirilmesi ama~lanml§tlr. .

OzaIp, iran smmnda yogun canh hayvan ka\!ak~llIgmm ya­piidigi bir bolgedir. Bu durumun dogal sonueu olarak canh hay­vandan eldeedilebilecek urun degeriendirilememekte ve iilke eko­nomisinin buyuk g>elir kaybl oimaktadir.

Hayvan varllgmm ~ok, yem miktannm az, iklim ve yol ko­§ullarmm elveri§siz oimasl ve degeriendirilmeyen bo§ hazine top­rakian gibi fiziksel sorunlarm yanmda, koylerin a§iretler arasin­da payIa§llmasl,koyliilerin yararian dogrultusunda dayam§ma ve birlikte ~alI§maslm engeHeyici, ili§kileri zedeleyici toplumsal sorunlann varl1g1 da soz konusudur.

Uygulanan projeyle buttin bu sorunlarm ol'tadan kaldmldlgl du§untilemez. Ancak projenin, ekonomik ve toplumsal donu§u­mun gel'~ekIe§tirilmesinde yol'eye onemli katkilar getirdigi v.e gudumIeyici bir rol oynadlgl ifade edilmelidir .

. 2. Sorunlar: iskandan on be§ YII soma, 1979 guz ayIannda yaptlgImlz ~a­

ll§ma sonunda yerle§tirilmege ili§kin olarak ortaya ~Ikan sorun­Iarm gunluk ya§aml yakmdan etkiledigi saptanml§tlr.

D6n>erdere ~evl'esinde bil' ka\! aganm sahiplendigi hazine ara­zisi 28.10.1960 tarihinde Donerdel'e'de ya§ayan 39 aile l'eisine yak­Ja§lk 120 §el' donum olarak dagltllml§tlr. Aradan u~ yll ge~tikten sonra ~evl'ede bo§ kalan diger hazine arazisinin de ccDevlet tara­fmdan iskan edilmesi zoruniu ail>eIere» dagItllarak degerlendil'il­mesi kal'ara baglanml§tlr.

(1) ClImhllriyet'in 50. Ylhnda koylerimiz, Kay i91eri Ba~kanllgl, Ankara, 1973. s. 109.

(2) Bu konuda yazann garullieri ve oynntlli bilgi i<;:in bkz. Birsen G6kce, «1979 GG

zunde Dogudon izlenimlen), H. O. Sosyal Bilimler Dergisi, SaYJ: 2, 1980.

142

I

i

L

imar ve iskan Bakanhgma bagll olarak yurutUlen projenin uygulamaya ba§lama a§amasmda maddi konulara oncelik veril­mi§, «toplumsal ili§ki» konusuna egilinmemi§tir. Yakla§lk 240 ki§i­nin Ylllardir ya§achgl koye ba§ka bir yoreden 350 civannda nu­fusun getirilmesi soz konusu oldugu halde yerli halkla bu konu­da ili§ki kurulmaffil§, projeyi benimsemel~ri ic;;in gerekli ortam hazirlanmaffil§tlr.

Yeni kurulan mahalle eski yerle§im merkezine 1 Km. uzak­hkta olup Ozalp'e daha yakmdir. Evleri, koy ic;;i yollan, camisi, okulu ve kooperatif binalanyla oldukc;;a modern bir garunu§e sa­hiptir. Y. Danerder~'yle aym muhtarllga bagh A. Donerdere ise, Ylklk-dokuk kay evlerinin olu§turdugu, sosyal tesisleri olmayan bir'mahalledir.

iskandan be§ Yll once dagltllan toprakdl§mda yerliler yeni projeye dahil edilmemi§tir. Boylece ba§langlc;;tan itibaren her ko­nuda iskan edilenlere «ayncallk» tamnml§tlr. Saglanan fiziksel ko§ullarm ustlinlligu yamnda maddi olanaklardan da kredi, yi­yecek dagltlffil, teknik hizmetler gibi sadece yeni gelenler yarar­Jandmlffil§nr. Bu durum ayncahgl busbutlin peki§tirmi§tir. i­mar ve tskan Bakahllgmdaki Ozalp-Danerdere Dosyasmda bu ... lunan 14.2.1966 tarihli yerli Muhtar Hudeyde Altm'm dilrekc;;esin­den a§aglya yapllan almh yerlilerin bu konudaki du§unce ve bek­

.lentilerini apk~a sergilemektedir. ((Ozalp kazamlzm Donerdere koyunun bir mahallesi olarak

devloetc;;e bir arnek kay kurulmu§tur. Ornek koye Devletc;;e her tlir­lu yardlmlar yapllmaktadlr... Bu yardlmlardan bizim mahalle­mize de yapllacagl, imar ve iskan Bakam tanlfmdan belirtilmi§­ti. Buna ragmen koyumuze bugune kadar yardlm yapllmaml§tu .. Ba§ka kaylere ornek olarak yardlm yapllmaktadlr. Halbuki bu yardzm bizim koyumuze y,apzlmalzdzT.»

Ozetle, bu konuda izlenen yanll§ tutum bugun Dtinerdere'de ortaya C;;lkan sorunlarm kaynagmi olu§turmUl~tur. Boylesine bu­yuk projede insan faktorunu C;;ift yonlti du§unmek gerekir. Sa­dece yerle§tirilenleri du§unoerek yerlileri ihmal etmek, insan psi­kolojisinin en hassas oldugu,mukayese ve klskanc;;hk gudusuntin ortaya C;;lkmasma neden olmu§tur. Yerlilerin arasmda ((Hep on­lara verdiler. Bizim onlardan farkimiz ne?)) fikri on be§ Ylldlr bir C;;lg gibi buytimu§ ve «biz», ((siz» konusu gidoerek perc;;inle§mi§tir. Burada c;;evrenin de projeden etkilenmesi amacml gerc;;ekle§tire­cek c;;abalar da ihmal edilmi§tir.

143

. Devletin yeni kurulan mahalleye sagladlgl oianakiar iskan edilenler tarafmdan rasyonel bir bigimde degerlendirilmi§tir. YO renin en kaliteli bugdayml yeti§tirmi§ler, kooperatif kurmu§Iar, gunde alt! ton sut i§leyebilecek kapasitede mandlra agarak -gev­renin stitlerini toplaml§lar ve yine gevrenin en kaliteli peynir ve yagml tiretmi§ler. Pazarlama konusunu her yll kendilerine en fazla yarar saglayacak bigimde gozrrtektedirler. Gergekte gah§kan olan Karadenizlilerin yabanc1 bir yorede nkok salmab igin ola­gantistti gab a g6sterdikleri g6zlenmektedir. Azmhk psikolojisiyle daha gok gah§lp 6rnek i§ler (1) yaparak hem Kendi gtivenlikleri­ni saglaml§lar hem de e;evreye 6rnek olmu§lardlr (2). Bu gab alar yerliler tarafnldan s6zle ifade edilirken olumlu kar§llanmakta, taktir edilmekte ve A. Donerdere'nin ge§itli olanaklarmdan (okul, elektrik, degirmen, tamir atolyesi vb. gibi) yararlanmaktadlrlar. Btittin bunlara ragmen ili§kilerinin temelini olm~turan siz-biz far­k1 kendilerinden sonra gelen ku§aga bile a§1Ianm1§ bulunmakta­d1r. Yapllan e;ah§malar yerliler tantfmdan hep ku§ku ve tepkiy­Ie kar§llanffil§ olmakla beraber, somut sonuglanndan da daima

. yararlanml§lardlr. Ancak yeni gelenlerden ya§am bie;imlerini et­kUeyecek 6lgtide ornek aldlklan soylenemez. Bununla beraber yaygm bir bie;imde yerlilerin yeni gelenlen begendikleri, 6zellikle temiz, e;~ll§kan ve dtirtist olarak nitelendirdikleri g6zlenmi§tir.

Toplumbilim ae;lSlndan en btiytik sorun,' iki grup (yerlUer ve yeni gelenler) arasmda saghkh bir toplumsal ili§kiniri kurulama­m1§ olmasmda toplanmaktad1r.

iskandan on tie; Y11 sorira yerlilerin yukan mahalledekilerin tarlalanna gee;i§lerini engellemeleri, harmanlanm yakmalan, hayvanlanm otlaga gondermemeleri sonucu aralarmda Yillardir sessiz bir bigimde btiytiyen gerilim patlama noktaslna ula§ml§tlr. iki mahallenin gene;leri tarafmdan ba§lat!lan kavgaya yeti§kinle­rin de katllmaslyla olay buyul11u§tur. Kavgayl izleyen yerlilerden bir gene; klzm silahla vurularak 6lmesi sonucu olay mahkemeye intikal etmi§ ve iki mahalle arasmda her ttirlti ili§ki kesilmi§tir. Bir Ylldan fazla bir stire dargm Kalan k6y halk!, ge§itli dtizeydeki

(1) Ozolp'e bogll 85 keyOn sddece ikisinde elektrik vardlL Bu iki key Emek ve D6-

nerdere·dir. Ologanustii cabo sorf ederek kendi olanaklanyla elektrige kavu9-mU9lardlr.

(2) 1965'de Ozalp bugday' ithal eden bir ilceyken, 1980 de nufusun ucte bir oranlnda

artmasmo kar?ln bugday ihrac eden bir ilee haline gelmi9tir.

144

L •.

kamu garevlilerinin gabalanyla baru~tmlml§tlr. Buila ragmen her iki mahallede de hala bu olaym sorun yaratacak Olgiide etkileri siirmektedir.

Yerliler Y. Danerdere'dekilerin gitmesini arzulamakta; yerri yatmmlar yapmayl, fabrika (1) kurmaYl planlayan kay gagmen­leri ise, bu gerginlik nedeniyle ne yapaeaklarma karar vereme­mektedirler. Ozellikle ya§hlar artlk bir ba§ka yere gitmek iste­mezken, gen~ler yerlilerin kendilerine hak, hayat tammayacagl-

,hI ifade etmektedirler. Bu olaydan sonra dart be§aile topraklan­m, evl~rini terkederek ba§ka yerlere gidip yerle§mi§tir.

Proje biittiniiyle ele almdlgmda amaCI, uygulamasl; hedefle­rin gergekle§mesi yaniinden ba§anh olmu§tur. Yasalar uygulan­ml§, bir kay ba§ka bir yere nakledilerek iiretken duruma getiril­mi§ ve hayat standartlan yiikseltilmi§tir.

Bu olumlu sonuca ragmen bugiin bu insanlar neden evlerini topraklanm blraklp ba§ka yerlere gitmeyi planllyorlar? Aslmda. bu konuda gok istekli olduklan saylenemez. Ancak huzursuz olu§­Ian onlan yeni gareler aramaya yaneltmektedir.

Projede insanlar araSI ill§kilerin nasll kurulacagl, sagllkh bir bigimde hasll yiiriitiilecegi konulan ihmal edilmi§tir. Projeyi ha­zulayan ekipte ziraatgiler meslek grubu olarak gogunluktadlr. Zi­raat miihendisleri, in§aat miihendisleri ve ge§itli meslekten tek­nik elemanlar konunun hep somut yanleriyle ugra§IDl§lar. Bina­larm yapllI§l, 'topragm kalitesi, verimiIl"arttmlmasl, hayvanlarm baklml, korunga ekimi, yiyecek dagltlml ve kendi alanlarma gi­ren benzeri konularda hizmet vermi§ ve ba§anh olmu§lardlr. An­cak ekipte toplumbilimci olmamasl, toplumsal ili§kilerin kurul­masma ve kuvvetlenmesine yardllu edecek unsurlarm hig ele alm­mamasma neden olmu§tur. (2)

Yeni mahalle kurulurken eski ve yeni yerle§im alanlan ara­slha mesafe konmasl; bir arada ya§amaYI, bir arada gah§maYl, ornek davram§ ve tutumlarmdan yararlanmaYI ve en anemlisi birbirlerinden evlenmeyi, kendi ifadeleriyle «klZ ahp vermeyi» en­gellemi§tir. «Eger klZ allp verseydik bugiin ba§lmlza bunlar gelmez

(1) Yorenin en kaJiteli bugdaYlni yeti?tirdikleri icin Makarna Fabrikasl kurmak Gzere

giri?imlerde bulunmu\llardlr. (2) Bu tip ekip cali~malannda ozellikle sasyal calillma' mesleginin onemi yadsmmama­

Ildlr. inson ilil/kileri ve toplum orgGtlenmesi konusundo ozel bilgilerle yetillen sosyol hizmet uzmanlanndan yararlanllmasl icin ilgill kurulu\llann kadro konusunda caba

gostermeleri gereklidir.

145

di. «HISlm akraba olur gec;:inir giderdik» ifadesini sik sik kullan­malan «birbirlerinden evlenmeye» kar§l olmadIklan'm gostermek­tedir. Bu durumun sadece mesafeden degil; etnik grupla§madan ve mezhep farkmdan kaynaklanabilecegi oiasillgi iizerinde de durulmu§tur. Ancak her iki tarafm da dil ve mezhep konusunu sorun haline getirdiklerine ili§kin herhahgi bir· kamta rastlana-maml§tlr. .

iskan edilenlerin hepsi (kiic;:iik c;:ocuklar harh;) lazca bilmekte ve aralarmda lazca konu§maktadirlar. Bununla beraber istisna­SIZ hepsi Tiirkc;:e'yi okuyup yazmakta ve konu§maktadular. Yer­liler ise, A. Donerdere'de tamamen kiirtc;:e konu§maktadir. Yerli­lerin % 20 si Tiirkc;:e bilmekte olup, Tiirkc;:e bilenlerin hepsi er­kektir. Kadm ve okula gitmemi§ kIzlar arasmda Tiirk~e bilen yok­tur.

iki grup arasmdaki mezhep farki da anla§mazllklarm nedeni olmaml§tlr. Ancak acaba kapi kom§u olmalan dil ve mezhep ay­nhgi yoniinden ili§kilerini ne olc;:iide etkilerdi? sorusu akla gele­bilir. Biiyiik bir olasIllkla birbirlerini olumlu yonde etkileyecekler­di. Dil sorunu zaman ic;:inde ortadan kalkacak ve Tiirkc;:e okuma­yazma yaygmla§acaktl. Mezhep farkllllgmdan ileri gelen tore ve uygulamalan her iki tarafm da anlaYI§la kar§lladlgl gozlenmi§­tiro iki mahallenin bir araya gelerek siyasal davram§lanm ]ren-

. 'ill C;:lkarlan dogrultusunda saptama siirecine tamk olu§urriuz bu gorii§iimiizii kuvvetlendirmektedir. .

Ba§langIc;:ta aym mahalle ic;:inde ya§amaya zorlanmahm da her iki taraf ic;:in bir takim sorunlar doguracagmi belirli 01-<;iide dogal kar§llamak gerekir. Bununla beraber 0 ko§ullar altm­da dogacak sorunlarm zaman i<;inde (<yakm olma» ve «birlikte ya­§ama» sonucu giderilebilecegi ve· bugiin kar§lla§llan sorunlardan daha hafif oiacagi her iki mahalle arasmda da yaygm bir gorii§­tiir.

Yeni gelenlere tanman ayncahk yerIiIerin daima onlara «kar§l» olmalarma neden olmu§tur. (iKar§l» olmalanmn temelin­de halk deyi§iyle «Biri yer biri bakar, klyamet ondan kopar» so­zii yatmaktadlr.

Y. Donerdere, 85 yerine 125 hane yapilarak iki mahalle bir araya aym ko§ullar altmda yerle§tirilmi§ olsa idi; bireyler ve ai­leler arasl kayna§ma <;ok daha kolay olacak, yerlilerin de sosyal kurulu§ ve faaliyetlerden yararlanma oram yiikselecek ve hayat standartlan yeni gelenlerin ula§tIgl diizeye eri§ebil~cekti. Ve bii-

146

I L

yiik bir olaslhkla bugiin Donerdere toplumunun i~ dinamigini; toplumsal ili§kilerin saghkh kurulmamaSl nedeniyle ortaya ~lkah, iki toplulugu birbiririden aYlran, ~atl§maYl kOriikleyen sorunlar yerine gorevsel niteligi olan biitiinleyici sorunlar olu§turulacaktl.

. Topluma yonelik, gok yonlii yarar saglayacak bu tiir proje­ler olanaklar gergevesinde, iilke gapmda yaygmla§tlnlmah, ve Toplumbilim yakla§lmlanyla gergekle§tirilmelidir.

A§aglda ozetlenen maddeler projede amaglahan hedeflerin gergekle§tirildigini ve yaplsal donii§iimiin ba§ladlgml gostermek-tedir. .

1 - insanm dogaYl kendi amaglan dogrultusunda degi§tire­bilecegi kamtlanIDl§tlr.

2 -'- Topraklandlrma ,ve kooperatifle§me gergekle§tirilerek ~evre koylere ornek olunmw~tur. ,

3 - Koy ekonomik ili§kileri nedeniyle dl§a agllml§tlr. Koye pazar ekonomisi girmi§tir.

4 - Ekohomik etkinligin artmasl nedeniyl.e ya§ama bic:;imi degi§mi§tir.

5 - Koy-kasaba (ilge merkezi) etkile§imi iginde Y. Donerde­'re mahallesi il~e'nin niteliklerinin degi§mesine katklda bulun­mu§tur.

Klrsal alamn kalkmmasl igin yapllacak makro diizeydeki planlamalarda, mikro diizeyde yapllml§ uygulamalann gozoniin­de bulundurulmasl, yapllan hat alarm tekrar edilme~fn:e ve ba§a­nll hoktalann da vurgulanarak verimin arttlnlmasma olanak saglayacaktlr.

YARARLANILANKAYNAKLAR

A - KiTAP

ARAN Sadri, Evedik Keyu, Bir Kev Monografisl, Yiiksek Ziraat Enst. Ankara, 1~38.

ARI Oguz, Key Sosyolo(isi Okuma Kitabl. Bogazici Unlversitesi YaYlnl No. 114. istanbul,

1977.

BERKES Niyazi. Bazi Ankara Keyleri Uzerinde Bir Aro~tlrmo D.T.C.F. YaY,"I, Ankara 1942.

BE$iKCI Ismail,' Dogu Anadolu'nun Duzeni, Sosyo-Ekonomik ve Etnlk Temelier. E. YaYIn­

Jan, istanbul, 1970.

BORAN' Behice, ToplumsaJ Yapi Ara~lrmal<m: «iki K6y Ce~idinin Mukayeseli Tetkiki»,

D.T.C.F. yayrnlarl, Ankara 1945.

DEMiRKIRAN. Selahaddin, Keyun Sosyal Tetkikinde MonografYa Usulu, Tecelli Baslmevi

istanbul. 1946. ERDENTUG. Nermin, Hal Keyunun Etnolo\lk Tetklki, D.T.C.F. yaYlnl No. 109. Ankara. 1956.

147

/'

ERDENTUG, Nermin, Sun Koviiniin Etnoloilk Tetklkl, D.T.C.F. Yayml, No. 132, An,kara,

1959.

GERAY, Cevat, Planh Donemde Koye Yonelik Cah~malar, TODAI No. 139, Ankara, 1974.

GOKCE, Birsen, Gecekondu Gencligi, Hacettepe Oniversitesi Yayrnlarr No. C·15, Ankara,

1976,

GOC-SiUMEZ, Erdogan, Yenimahalle ve Kavadibl, Slyasal Bilgiler FakOltesi Yayrnlan, No. 327, Ankara, 1972.

KiLi Suna, Cay,rhon, Bir Orta Anadolu Kovunde Toplumsal Deljf~e ve Slyasal Dov­

raRlII. Bogazici Oniversitesi YaYlnlarr, No. 143, IstanbUl, 1978.

MERTON, Robert, SocIal Theory and Social Structure, Glenco, III The Free Press ,1964.

OZANKAYA, Ozer, K6vde Toplumsal Yapi ve Siyasal KOItiir. Ankara· Onlversitesi Siyasal Bilgiler FakOltesi Yaymlan No. 322, Ankara, 1971.

TUGAC A; YURT i. ve Digerleri, Turk K6vunde M~dernlellme Egillmlerl Ara~lrmasl, T.C. D.P.T. Yaymlan No. OPT: 860-SPD: 198, Ankara, 1970.

TOTENGiL, C. Orhan, Turklye'de KOy Sorunu, Kitall Yovmlarr, Ankara 1969.

TOTENGiL, C. Onhan, K,rsal Turklve'nin YOplSI ve Sorunlan. Gercek Yaymevi, istanbul,

1975.

TOR~DOGAN Orhan, Tiirklye'de Koy Sosyoloilsinin Temel Sorunlan, Atatilrk Oniversitesl

YaYlnlan, No. 76, Erzurum, 1970.

VASA Ibrahim, Hasanoglan, Kovu. TODAIE Yayml, Ankara, 1955.

VASA, ibrahim. Yirmibell VII Sonra Hasanoglan Kovu. S.B.F. Yayrnlan Ankara', 1969.

YASA, Ibrahim, Sin del Kovunun Toplum'sal ve Ekonomik Yapls., TODAIE Yayrnlan, An-

kara, 1960.

B - MAKALE:

GOKCE, Blrsen, Aile ve Aile Tiplerl Oze~ine bir '(nceleme. H. O. Sosyal ve Bellerl Bilim­

ler Dergisi Cilt 8, Sa'y!: 1-2, 1976 s. 46-67.

GOKCE Birsen, Evlilik Kurumuna Sosvoloiik Bir Ya·kla\Hm, H. O. Sosya·1 Bilimlsr Dergisi

Say!: 1. 1978, S. 7-21-

GOKCE, Birsen, .1979 Gilziinde Dogudan izlen/mlsrll, H. O. Sosyal Bilimler Dergisl. BO\'fI:

2. 1980.

KIRAY. Milbeccsl. Tiirkiye'de Koy ve, K6ylii Sorununa Kalkmma Planlannm YakJalllml. ODTO Gell~im Dergisi (1), Ankara 1970.

SENCER Muzaffer, Turklye'de Kaye Ycne!me Hareket!erl, Sosvo!oI! Dergie!, No. 17·~8, is­

tanbul, 1963.

$EVKI, Mehmet Ali, Kurna Kavil, SiM Dergisl. No. 72, Ankara 1939.

TANYOL, COihlt, Baraklarda Ort lie Adet Ara9tlrmalan Sosyoloji Dergisi, No. 7-8, is­

tanbul, 1952.

TANYOL, Cahit,Pellke Binamllsi KoVii. Sosyolojl Dergisi,' No. 16, istanbul, 1961 •

TANYOL, Cahit, Traktar Giren 50 Koyde NOtus Hareketierinln ve ictimai Deghimelerin

Kontrolii Ara9t1rmasl. Sosyoloji Dergisi. No. 13-14, istanbul, 1959.

TANYOL, Cahit, Elifoglu Kayii. Sosyoloii Dergisi, Say!: 17-18, istanbul, 1962-1963.

TANYOL, CaM, Eylen Kayii, Sosyoloii Dergisi, Say!: 1!}-20, ·istanbul, 1964-1966.

148

t ~ ...

TUGAC, Ahmet, Klrsal Topluluklarda Oegl,meler. «Tiirkiye Cografi va S05ya1 Ara,tlrma­lor. Ankara, 1971.

TOTl"NG,iL, C. Orhan, ihsaniye Koyii incelemc!si,Sosyoloji Dargis! No. 9 Istanbul, 1954.

TOTENGIL, C. Orhan. Tiirklye'de Koy ve Aydmlann Tutumu. 808yololl Dargisi, No. 17-18, Istanbul. 1963.

OLKEN, H.Z.: KOSEMiHAL N. l?: TANVOL C., Karata, K~Yii Monograflsi, Sosyoloji Oer­gisi. No.6, istanbul, 1950.

VASA. librohim, Koylerin Sosyololik Baklmdan Inc e 1 e n m e sin d e Bazi Esaslar, S.B,F. Dergisi, Cilt 14, Say,,;1, Ankara, 1959.

C - RESMi VAVINLAR:

Cumhurivet'ln 50. Vlhnda Koylerimiz. Kay i,lerl ve. Kooperatlfler Bokanhgl, Ankara, 1973. Van 1973 iI Yllhgl.

KQy-Kent Uygulamalan. Kay i~lerl ve Kooperatifler Bakanhgl 1979 (Cogaltllml~).

Tiirklye istatistlk Vllhgl 1979, Davlet istatistik Enstitiisii Vaymlan, Ankara, 1979.

149

d

, ,

TOTENGll'E SAYGI

1921 1979

: !