Constituciones ordinis fratrum Predicatorum (1375), da Biblioteca Vaticana, Vat. lat. 7658 (xiv2), ff. 139r-184v. Edizione web 2001

/tt/file_convert/6323be8603238a9ff60a9316/document.doc

Bibl. Apostolica VaticanaVat. lat. 7658 Martyrologium OP

0. Descrizione del codice

Bibl. Vaticana, Vat. lat. 7658 <Martyrologium conv. romani Sancte Sabine OP>. Membr., 230 x 172, ff. 188, scrittura gotico-libraria del sec. xiv2. Provenienza convento OP Santa Sabina (Roma): “constituit heredes fratres Sancte Sabine” , “consecratio altariumSancte Sabine”. foto 18/04/97.

Tre mani coeve al lavoro: A) ff. 1-9v; B) ff. 11r-128v; entrambe librarie rotunde medioitaliche (ignoro giunte corsive ai calendari); C) ff. 129r-188r: libraria nordica, dai tratti estremiacutizzati, carattetistico cappuccio di a; nota g; forma caratteristica di 7 = nota tironiana et con trattino a centrale a sinistra e coda in ricaduta posteriore, affine e distinto da .7 = segno d'interpunzione (prossimi in f. 163v 3°ult); q con i soprascritta = qui-, quibus

Contenuto. 1) <Liber anniversariorum et obituum conv. OP Sancte Sabine Romani> ff. 1r-3r: calendario senza notazioni liturgiche (mano posteriore introduce quelle di gennaio), due mesi incolonnati per ciascun verso di carta, mani diverse annotano anniversari e obiti (rari, taluni mesi rimasti bianchi, nessun laico, ben riflette tempi e convento desolati), talune giunte del xv-xvi sec. 2) De officio legendi de kalendario et luna et martirologio et aliis hiis annexis ff. 4r-9v. 3) Martyrologium per anni circulum ff. 11r-113r. 4) Lectiones evangeliorum legende cum kalendis per totum annum ff. 113r-131r. 5) Regula b. Augustini episcopi ff. 132r-138v. 6) Constitutiones OP ff. 139r-184v, riproducono testo in vigore negli anni 1374-75; senza aggiornamenti. 7) <Litanie cum orationibus> ff. 185r-188r.

Ed. (ff. 1r-3r) EGIDI, Necrologi I, 295-96: Note necrologiche di S. Sabina. KÄPPELI, Antiche biblioteche 64.

1. <Liber anniversariorum et obituum conv. OP Sancte Sabine Romani> ff. 1r-3r

Obiit fr. Iordanis ordinis nostri magister secundus (f. 1rb). Obiit D. Pius papa V hora 23… (f. 2ra, maggio)

1


f. 2va (nonis iulii): «Obiit fr. Iohannes Iordanis de Roma episcopus bononiensis et magister in theologia».

In vigilia beati Laurentii obiit dns Latinus cardinalis episcopus hostiensis de ordine Predicatorum (f. 2vb, agosto)

«Obiit fr. Iohannes de Columpna archiepiscopus messanensis quisibi constituit heredes fratres Sancte Sabine» (f. 3rb, v idibus oct.).

Obiit fr. Martialis nostri ordinis magister (f. 3ra, xij kl. oct.)

Obiit venerabilis pater dns Anibaldus ordinis Predicatorum (f.3rb, idibus oct.)

Obiit fr. Benedictus de Aversa sacr<?> (f. 3rb, xj kl nov.)Il calendario degli anniversari e obiti non nota le feste

liturgiche; queste sono state posteriormente introdotte da altra mano e soltanto per il mese di gennaio. Originariamente dunque nonnasce come calendario liturgico.

2. De officio legendi de kalendario et luna et martirologioet aliis hiis annexis ff. 4r-9v

|4r| Cum dicitur psalmus Laudate Dominum de celis1 in Matutinis, accedat qui lecturus est kalendas ad prelatum dicens ei submisse «Capitulum?». Qui si dixerit «Non», legende erunt kalende in chorofinitis Matutinis; si autem dixerit «Post Primam», tunc reservandesunt usque ad Primam; si autem dixerit «Sic», legende erunt in capitulo post Matutinas. Cum ergo legende erunt in capitulo post Matutinas, debet cum incipitur Benedictus pulsare capitulum tam prolixe quod fratres possint commode a<d>vertere quod capitulum pulsetur …

3. Martyrologium per anni circulum ff. 11r-113r.

Martyrologium tratto da un antigrafo verosimilmente d'inizio Trecento: le festività della liturgia OP posteriori sono integrateal margine da altre mani. Idem per la sezione Lectiones evangeliorum.

«Eodem die <16° kl dec.> consecratio altarium Sancte Sabine» (f.110v marg. sin., giunta del secondo Trecento).

4. Lectiones evangeliorum legende cum kalendis per totum annum ff. 113r-131r.

1 Ps. 148.

2


5. Regula b. Augustini episcopi ff. 132r-138v.

Testo > Incipit regula beati Augustini episcopi

3

Illi qui legunt constituciones in conventu legant rubricas sive titulos singulis capitulis prenotatos cum numero capitulorum hoc modo: «Distinctio prima, De officio ecclesie primum capitulum», et sic in ceteris. Hec autem rubrica non scribatur nisi in margine.


6. Constituciones OP 1375: BAV, Vat. lat. 7658 ff. 139r-184v

http://www.e-theca.net/emiliopanella/governo/cop08.htmhttp://www.smn.it/emiliopanella/governo/cop08.htmTesto rivisto, apr. 2001. OK

<Constituciones ordinis fratrum Predicatorum>

|139r| Incipiunt constituciones ordinis fratrum Predicatorum.

<Prologus>. Quoniam ex precepto Regule

iubemur habere cor unum etanimam unam in Domino2, iustumest ut qui sub una regula etunius professionis voto vivimus,uniformes in observantiiscanonice religionis inveniamur,quatinus unitatem que interiusservanda est in cordibus, foveatet representet uniformitas ex-terius servata in moribus. Quodprofecto eo competencius etplenius poterit observari si eaque agenda sunt, scripto fuerintcommendata, si omnibus qualitersit vivendum scriptura testeinnotescat, si mutare vel adderevel minuere nulli quidquampropria voluntate liceat, ne siminima neglexerimus paulatimdefluamus.Ad hec tamen in conventu suo prelatus dispensandi cumfratribus habeat potestatem cum sibi aliquando videbiturexpedire, |139v| in hiis precipue que studium velpredicacionem vel animarum fructum videbuntur impedire, cumordo noster specialiter ob predicationem et animarum salutemab inicio noscatur institutus fuisse, et studium nostrum ad

2 sit vobis anima una et cor unum in Deo

4

http://www.smn.it/emiliopanella/governo/cop08.htm

http://www.e-theca.net/emiliopanella/governo/cop08.htm


hoc principaliter debeat intendere ut proximorum animabuspossimus utiles esse. Priores eciam utantur dispensacionibussicut alii fratres.

Lectio3. Ut ergo unitati et paci tocius ordinis provideamus, volumus et declaramus ut constituciones nostre non obligent nos ad culpam sed ad penam, nisi propter preceptum vel contemptum. Et ut multitudo constitucionum vitetur, prohibemusne de cetero aliquid statuatur nisi per duo capitula generaliacontinua fuerit approbatum et tunc in tercio capitulo immediate sequenti poterit confirmari vel deleri sive per priores provinciales sive per alios diffinitores, ubicumque illud tercium capitulum celebretur. Interpretaciones Regule velconstitucionum facte a generali capitulo non habeant vim constitucionis nisi per tria capitula |140r| approbentur. Librum autem istum diligenter conscripsimus, in quo duas distinctiones annotavimus.

Prima distinctio continet xx capitula4: primum capitulum De

officio eccesie ij De inclinacionibus iij De suffragiis

mortuorum iiij De ieiuniis v De cibo vj De collacione vij De infirmis viii De minucione ix De lectis x De vestitu

 De rasura xi De silentio xii De recipiendis xiii De noviciis et eorum

instructione xiiii De professione xv De levi culpa xvj De gravi culpa xvii De graviori culpa

xviii De gravissima culpa

xix De apostatis xx

Secunda distinctio continet xv capitula:<II 1> primum capitulum De

domibus concedendis et construendis

<II 2> ij De electione prioris conventualis et institu-cione subprioris

<II 3> iij De electione

<II 8> viii De capitolo generali

<II 9> ix De solempni celebracione capituli

<II 10> x De capitulo generalissimo5

<II 11> xi De visitatoribus

3 Qui e di seguito Lectio (lcco) è notazione marginale nell’originale, a sinistra in verso, a destra in recto.

4 Lista dei capitoli in due colonne nell’originale.

5


prioris provincialis<II 4> iiij De electione

magistri<II 5> v De electione

diffinitorum capituli provincialis et generalis

<II 6> vj De capitulo cottidiano

<II 7> vii De capitulo provinciali

<II 12> xii De predicatoribus

<II 13> xiii De itinerantibus

<II 14> xiiii De studentibus<II, 15> xv De conversis6

<II 16, CG Perpignan 1327> <II 17, CG Firenze 1374>

DISTINCTIO PRIMA

|140v| De officio ecclesie, primum capitulumAudito primo signo surgant fratres et stando dicant

officium de beata Virgine7 pro tempore. Matutinas autem et missam et omnes horas canonicas simul audiant fratres nostri, nisi cum aliquibus prelatus aliter dispensare voluerit. Hore omnes in ecclesia breviter et succincte taliter dicantur ne fratres devocionem amittant et eorum studium minime impediatur. Quod ita dicimus esse faciendum ut in medio versus8

metrum cum pausa servetur non protrahendo vocem in pausa vel in fine versus9, sed sicut dictum est, breviter et succincte terminetur. Hoc tamen magis et minus pro tempore observetur.

Lectio. Tempore quo bis reficiuntur fratres, legatur ante Completorium10 in ecclesia lectio «Fratres sobrii estote»11. Et facta confessione et dicto Completorio det qui preest benedictionem, et ebdomadarius aquam aspergat benedictam. Postea dicatur Pater noster et Credo in Deum, quod eciam debet fieri ante Primam et ante Matutinas. Totum officium tam

5 x De visitatoribus, xi De predicatoribus, xii De capitulogeneralissimo tabula, invertendo la successione; vedi testo

6 La tabula non capitola le costituzioni papali (1327, 1374) appese a fine COP

7 Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 115-17 «dicatur extra chorum preter Completorium… inter duo signa horarum canonicarum… » (§ 468); Roma AGOP XIV L 1.doc f. 140va De officio BV in sabbatis,…

8 versus sic in extenso9 versus sic in extenso10 Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 120-21.11 I Petri 5,8.

6


nocturnum quam diurnum secundum correctionem et ordinationem venerabilis |141r| patris fratris Humberti magistri ordinis nostri confirmamus et volumus ab omnibus uniformiter observari, ita quod nulli liceat de cetero aliquid innovare. Fratres nostri non habeant in domibus suis nisi unam campanam ad omnes Horas. Solus ebdomadarius tam in choro quam in processione capa serica utatur.

 De inclinacionibus, secundum capitulumFinitis Matutinis de beata Virgine, cum fratres in chorum

venerint inclinent ante altare profunde, et cum ad sedes suas venerint facto signo a prelato flexis genibus vel inclinati profunde pro tempore dicant Pater noster et Credo in Deum. Iterum facto signo a prelato surgant. Hora itaque devote incepta, versi ad altare muniant se signo crucis, et ad Gloria Patri inclinet chorus contra chorum profunde, vel prosternant se protempore usque ad Sicut erat. Hoc eciam faciendum est quociens Paternoster et Credo in Deum dicuntur, nisi in missa et ante lectiones et gratiarum actiones, in quibus inclinamus12 solum ad Pater nosteret orationem Retribuere13.

Lectio. Idem eciam faciendum est ad primam collectam in missa et ad postcomunionem et similiter ad orationem pro ecclesia, et in singulis |141v| Horis ad collectam et ad Gloria Patri quociens in inchoatione Hore dicitur. Ad omnia autem Gloria Patri et ad extremos versus ympnorum et ad penultimum versum cantici Benedicite inclinamus usque ad genua, et quando cantatur Gloria in excelsis ad «suscipe deprecacionem nostram» et ad Credo in missa ad «ex Maria Virgine et homo factus est». Item quandocumque nomen Iesu in collecta et in prefacione, in anthiphona aut in Gloria in excelsis nominatur; quando vero nomen Iesu alias nominatur fratres eidem reverenciam faciant capite devocius inclinato. Et iterum in benedictione lectionis. Item in capitulo ad orationem Sancta Maria et in omni oratione quando nomen beate Virginis et beati Dominici nominatur, et eciam

12 inclinamus add. in marg. d.13 Item quandocumque nomen Iesu in collecta vel in

anthiphona aut in Gloria in excelsis nominatur; quando vero nomen Iesu alias nominatur in choro eandem reverenciam faciantcapite devocius inclinato add. 1356, MOPH IV, 371/10-15. Add. non accolta nel parallelo cap. delle costit. delle monache, Vat BAV, Vat lat 7651 COP.doc. Qui vedi poco oltre. Incertezza sulluogo d'inserimento?

7


quando nomen beate Virginis nominatur ad anthiphonam Salve et inmissa et in prefacione.

Lectio. Hora itaque predicto more incepta, postquam ad Gloria post Venite inclinaverint stet chorus contra chorum. Deinde ad primum psalmum sedeat unus chorus et ad secundum similiter stet et sedeat alter chorus, et sic alternent usque ad «Laudate Dominum de celis»14. Et <sic> faciant ad omnes Horas. Finita autem lectione in Matutinis, nisi fiat officium de mortuis |142r| ille qui legit inter pulpitum quod est in mediochori et gradus altaris inclinacionem faciat vel prosternat sepro tempore.

Lectio. In inclinacionibus conformemur moribus eorum ad quosdeclinamus. Porro ad Salve sancta Parens et ad Veni Creator Spiritus in die Penthecostes et per totam ebdomadam et ad Credo in missa ad«ex Maria Virgine et homo factus est»15 et ad Salve Regina post Completorium et ad Veni Sancte Spiritus flectimus genua. In ferialibus quoque diebus iacemus prostrati a Sanctus usque ad Agnus Dei. In festis vero trium vel novem lectionum iacemus prostrati ab elevacione Corporis usque ad Pater noster. In prostracionibus idem servemus in festo trium vel novem lectionum.

Lectio. Quando prelatus iniunxerit aliquam comunem orationeminclinent omnes. Similiter omnes faciant quibus aliquid facerevel dicere iniunxerit. Si autem aliquam obedienciam vel officium vel aliquod ministerium cuivis iniunxerit, humiliter prosternens se suscipiat quod iniunctum fuerit ei. Quando eciam fratribus quippiam vestimenti tribuitur, inclinantes Benedictus Deus in donis suis dicant.

 De suffragiis mortuorum, tercium capitulum |142v|A festo sancti Dyonysii16 usque ad Adventum pro anniversario

fratrum et familiarium receptorum per litteras ad beneficia ordinis17, clericus dicat psalterium et sacerdos tres missas, laicus quingenta18 Pater noster. Idem faciat quilibet fratrum pro defuncto fratre sui conventus, et idem fiat per totum ordinem

14 Ps. 148.15 et ad Credo in missa ad ex Maria Virgine et homo factus

est add. 1353 da trasferimento, MOPH IV, 347/18-22.16 = 9 ott.17 Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 128-30.18 quingenta qui(n) genta cod., corr. ex quinquaginta;

quingenta , quingenta , quinquaginta

8


pro magisto ordinis et a comprovincialibus pro priore provinciali defunctis. Idem etiam fiat per totum ordinem pro diffinitore generalis capituli vel socio eius et pro electoribus magistri vel socio prioris provincialis euntis ad capitulum generale si aliquem illorum in via mori contigerit vel in ipso capitulo. Idem etiam fiat pro procuratore ordinis si in curia romana in procuracionis officio decedat. Idem fiatpro visitatore a domibus quas visitare debet si in visitacionemoriatur.

Lectio. Item quilibet sacerdos frater celebret triginta missas in anno pro fratribus et sororibus ordinis nostri defunctis, et quilibet conventus viginti missas in comuni, et quilibet clericus triginta vicibus septem |143r| psalmos19, et quilibet conversus triginta vicibus centum Pater noster dicant. Anniversarium patrum et matrum tercia die20 post Purificacionembeate Marie fiat, anniversarium benefactorum et familiarium sequenti die21 post octavas22 beati Augustini, anniversarium verofratrum et sororum ordinis nostri23 sequenti die24 post festum beati Dyonisii est faciendum. Anniversarium vero omnium sepultorum in cimiteriis nostris ubique fiat prima die vacantepost octavas25 apostolorum Petri et Pauli. Fratres vero nostri numerum missarum non ammittant.

19 = septem psalmi penitentiales: Ps. 6 Domine ne in furore;31 Beati quorum; 37 Domine ne in furore; 50 Miserere mei Deus;101 Domine exaudi orationem; 129 De profundis; 142 Domine exaudi orationem.

20 = 4 febbr. (2 febbr. Purificatio)21 = 5 sett.22 octavas sic in extenso23 et sororum ordinis nostri add. 1355, MOPH IV, 364/20-23.24 = 10 ott.25 octavas sic in extenso (= 6 lugl.)

9


 De ieiuniis, quartum capitulumA Pascha usque ad festum Sancte Crucis26 bis reficiuntur

fratres, exceptis diebus Rogacionum27 et omnibus sextis feriis28 et vigilia29 Penthecostes et in ieiuniis Quatuor Temporum30, vigilia beati Iohannis Baptiste31, Petri et Pauli32, Iacobi33 et beati Dominici patris nostri34 et Laurencii35 et Assumpcionis beate Marie36 et Bartholomei37 ac Nativitatis38 beate Marie virginis. A festo autem Sancte Crucis usque ad Pascha continuum tenebimus ieiunium, et Nona dicta comedemus,

26 = 14 sett. Exaltatio Sancte Crucis (distingui da Inventio Sancte Crucis 3.V). Giordano da Pisa predica nella Exaltatio 14.IX.1309 ericorda anche la Inventio «che si fa di maggio» (MORENI, Prediche II,41).

27 tre ferie precedenti l’Ascensione. Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 52; VARAZZE c. 70 De letania mariori et minori.

28 sexta feria = venerdì29 vigilia: Ascensionis et add. COP1360 contro prevalente omissione

negli esemplari COP; tale vigilia è di fatto inclusa nei precedente diebus Rogacionum

30 Quatuor Tempora, nei giorni feriali mercoledì, venerdì e sabato: a) invernali (post dom. III Adv. sive post S. Lucie 13 dic., solstizio d’inverno); b) di primavera (post dom. I quadrag.); c) estive (post dom. Pent.); d) autunnali (post Exalt. Crucis 14 sett., equinozio d’aut.).

31 = 24 giugno Nativitas s. Iohannis Baptiste (la Decollazione del medesimo il 29.VIII) Ma ricorda che qui, e poco oltre, l'intera lista delle festività è retta da vigilia.

32 = 29 giug., festa unica d’entrambi gli apostoli.33 = 25 lugl.34 = 5 ag. (nonis augusti) festa liturgica di san Domenico

(†6.VIII.1221; 6 ag. era occupato dalla celebrazione di san Sisto), canonizz. luglio 1234 (MOPH XVI, 193-94); nel 1558 festa liturgica di san Domenico trasferita al 4 ag. (pridie nonas augusti), con coda di fluttuazione (MOPH XVI, 194n; BONNIWELL, A history 291-95); trasferita all'8 ag. dalla riforma 1969 del calendario. Cr Ov 101, ed. 133: «die sexta augusti videlicet incrastino beati Dominici patris nostri» (= 6.VIII.1517). «Transfiguratio Domini in crastino scil. beati patris Dominiciid est sexta die mensis augusti» (MOPH VIII, 292/1-10: 1465). Esatta ricorrenza liturgica, e suoi trasferimenti, importante nei calcoli cronografici, datazione dei cicli liturgici, calendari di breviari, sermonari ecc. Ricorre spesso errata

10


exceptis |143v| dominicis diebus. In toto autem Adventu et Quadragesima et ieiuniis Quatuor Temporum, in vigilia Ascensionis et Penthecosten39, sancti Iohannis Baptiste, Petri et Pauli, Iacobi et beati Dominici patris nostri, in vigilia beati Laurentii et Assumpcionis sancte Marie, Mathei40, Symoniset Iude41, et Omnium Sanctorum42, Andree apostoli43 et omnibus sextis feriis quadragesimali utimur cibo, nisi in dictis sextis feriis tantum cum aliquo propter laborem dispensetur, vel in locis in quibus in eisdem sextis feriis aliter commederetur vel nisi precipuum festum44 fuerit. Itinerantes tamen bis refici possunt, nisi in Adventu et vigiliis Nativitatis et Purificacionis beate Virginis et sextis feriis intus et extra et ieiuniis principalibus ab ecclesia institutis. Quando festum habet vigiliam in qua secundum ordinem ieiunandum est et venerit in secunda feria eius vigilia, in precedenti sabbato ieiunetur, contraria consuetudine non obstante. Feria secunda et tercia post Quinquagesimam tam intus quam extra, quadragesimali |144r| utimur cibo et ieiunamus. In Parasceve45 per totum diem in paneet aqua abstinebimus ubique.

 De cibo, quintum capitulumHora competenti ante prandium vel cenam a sacrista paucis

ictibus campana pulsetur ut fratres ad refectionem venire non tardent. Postmodum pulsetur cimbalum46 si cibus est paratus, alioquin non pulsetur donec sit paratus. Ablutis vero manibus

nei repertori, e di conseguenza nella letteratura storica. Translatio beati Dominici ix kal. iunii (= 24.V)

35 = 10 ag.36 = 15 ag.37 = 24 ag.38 Nativitatis Nativitate cod.; = 8 sett. 39 Penthecosten sic in extenso; Penthecostes poco sopra40 = 21 sett.41 = 28 ott., festa congunta d’entrambi gli apostoli.42 = 1 nov.43 = 30 nov.44 precipuum autem festum dicimus semiduplex vel duplex.

Anche i gradi delle festività nel calendario liturgico OP sonosoggetti alla legislazione capitolare. Es. in MOPH III, 295/3-9 (1300).

45 = Venerdì santo

11


prior nolam refectorii pulset et tunc fratres ingrediantur. Quibus ingressis, dicat Benedicite qui habet versiculos47 et conventus prosequatur benedictionem48. Servitores autem incipiant ab inferioribus usque ad mensam prioris ascendentes.

Lectio. Nullus fratrum presencium a prima mensa remaneat preter servitores et custodes, nisi de licencia. Quotquot autem remanserint, comedant in secunda mensa ita quod terciam facere non oporteat. Nulla fiat pitancia servitoribus vel ministris que non fit conventui, nisi sint infirmi vel minuti49. Frater non mittat |144v| pitanciam fratri excepto priore, sed sibi datam dare poterit a dextris et sinistris.

Lectio. Priores comedant in refectorio et cibariis conventussint contenti, similiter infirmarii et receptores hospitum et alii fratres, nisi cum aliquibus prior dispensaverit ob aliquam causam ut extra conventum cibum comedant aliquando. Pulmenta nostra sint ubique sine carnibus in nostris conventibus preterquam infirmariis. Fratribus autem nostris, ne sint hospitibus onerosi, pulmenta cocta cum carnibus comedere liceat extra claustrum.

Lectio. Fratres nostri tam priores quam alii in locis ubi conventum habuerimus, nisi cum episcopo vel in domibus religiosorum et hoc raro, extra claustrum comedere non presumant. Singulis diebus si fieri potest duo cocta pulmenta habeant; poterit autem prior superaddere prout opus esse iudicaverit et facultas permiserit. Si quis iuxta se sedenti viderit deesse aliquid de comuni, requirat a servitore. Si quis de servitoribus vel commedentibus serviendo vel commedendo in aliquo offenderit, surgentibus fratribus veniam petat et facto signo a prelato redeat ad locum suum.

|145r| De collacione, sextum capitulumTempore ieiunii hora competenti sacrista ad collacionem

signum faciat, postea cymbalum refectorarius pulset. Deinde

46 cìmbalo s. m. 1 (MUS.) Strumento idiofono a percussione, in metallo, di forma piatta, spesso usato in coppia (come i moderni piatti). Diffuso nell'antichità in Asia Minore fu noto anche a greci e romani. 2 spec. al pl. Cembalo nel sign. 2 | (fig.) andare, essere, dare in cimbali Essere smodatamente allegro; essere ubriaco. Cattin, La monodia 152: «minuscoli companelli».

47 versiculos sic in extenso48 Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 132-33: De benedictione mense.49 = salassati.

12


fratribus venientibus in refectorium, legat lector premisso Iube domine benedicere, et sequatur benedictio «Noctem quietam et finem perfectum tribuat nobis omnipotens et misericors Dominus». Infra lectionem vero poterint bibere fratres, facto signo a priore et dicto Benedicite a lectore dataque benedictioneab ebdomadario «Largitor omnium bonorum benedicat potum servorum suorum». Finita collacione dicat qui preest «Adiutorium nostrum in nomine Domini», et tunc cum silencio intrent fratres ecclesiam. Quicumque bibere voluerit extra horam, licenciam petat a prelato et unum socium accipiat.

nota la sottesa connessione degli spazi architettonici: dormitorio (surgant) > capitolo> chiostro > refettorio > chiesa/coro (chorum)

 De infirmis, septimum capitulumCirca infirmos caveat ne sit negligens prelatus. Sic enim

procurandi sunt infirmi ut cicius releventur, sicut dicit pater noster Augustinus50. Poterunt autem quidam vesci carnibusprout eorum gravior exigit infirmitas, secundum quod prelato visum fuerit. In locis vero ubi conventum |145v| habemus, extra domum nostram carnes non comedant. Si quis autem talem infirmitatem habuerit que nec eum multum debilitet nec comedendi turbet appetitum, talis nec super culcitram iaceat nec ieiunia consuetudinaria frangat nec cibos refectorii mutet.

Lectio. In domibus nostris non sint nisi duo loca in quibus comedant debiles et infirmi, unus carnium et alius aliorum ciborum, nisi sit evidens necessitas vel urgens infirmitas. Similiter nec alii fratres comedant nisi in comuni refectorio vel in hospitum domo. Si autem priores infirmari contigerit, in infirmaria cum aliis procurentur. Fratres vero leprosi infra septa51 sui conventus seorsum ab aliis procurentur; quod si artitudo loci illius vel alia causa legittima non permiserit, per priorem provincialem ad conventum alium nostriordinis transferantur52.

50 Cf. Regula beati Augustini § 3.51 = entro i recinti; scepta52 Ach. di Stato di Pistoia, S. Iacopo 33, f. 85r (Pistoia

9.III.1288): il medico consultato su sospetta lebbra, «plena deliberatione habita per ea que vidit et cognovit, Dei nomine invocato dicit et sententialiter pronunt(iat) dictam Pasquesemesse infectam lepre et morbo lepre laborare, et ipsam esse a suis gentibus separandam».

13


 De minucione, octavum capitulumMinucio53 quater in anno fiat: prima in mense septembris,

secunda post Natale, tercia post Pascha, |146r| quarta circa festum Iohannis Baptiste54. Preter has minuciones nullus audeatsibi minuere, nisi discrecio prioris propter aliquam causam iudicaverit aliter alicui esse faciendum. Minuti extra refectorium cum silencio comedant ubi comode poterit observari, et secundum quod facultas domus permiserit comodiusprocurentur; causa vero minucionis carnes non comedant.

 De lectis, nonum capitulumSuper culcitras non dormiant fratres nostri, nisi forte

stramen vel aliquid tale super quo dormiant habere non possint. Super stramina, laneos et saccones dormire licebit. Extra domum autem iacere poterunt sicut fuerit eis stratum, nehospites molestentur. Qui autem culcitras pecierint, ieiunent una die in pane et aqua. Cum tunica et caligis dormiant cincti. Excepto magistro ordinis nullus qui in comuni tollerari possit habeat specialem locum ad iacendum nisi propter rerum custodiam. Lectoribus tamen secundum discrecionem prioris provideatur.

 De vestitu, x capitulum |146v|Vestes laneas non attonsas ubi hoc servari poterit,

deferant fratres nostri; ubi vero servari non poterit, utanturvilibus; et pocius in cappis vilitas observetur. Lineis non utantur ad carnem, nec eciam infirmi. Sed et lintheamina in infirmariis nostris penitus non habeantur. Nullus habeat plures tunicas quam tres cum pelliceo in hyeme vel quatuor sine pelliceo, quod semper tunica coopertum deferatur.

Lectio. Pelliceis silvestribus et coopertoriis quarumcumque pellium fratres nostri non utantur nisi in infirmaria, nec tamen utantur ibidem coopertoriis pellium silvestrium. Tunica cavillam pedum, scapularia circa cooperturam genuum, sufficit ut descendant. Capa vero brevior sit tunicis55 et eciam pelliceum. Caligas et soccos habebimus ut necesse fuerit et

53 = salasso (phlebotomia / minutio). Una curiosità? Il Breviarium OP (Venezia 1472-73) di BLF, Conv. soppr. 389, dopo il calendario liturgico (ff.1r-6r), ha una Tabula duodecim signorum lune pro flebotomia fienda (6v-7r), particolareggiata guida al salasso.

54 = 24 giug. 55 Cf. MOPH VIII, 206/2

14


facultas permiserit. Ocreas non habebimus nec cirothecas. Botte extra septa monasterii non portentur56.

 De rasura, undecimum capitulumRasura fiat superius |147r| non modica, ut religiosos

decet, sic ut inter ipsam et aures non sint plusquam tres digiti. Tonsura quoque fiat desuper aures. Rasura vero fiat a Pascha usque ad festum Omnium Sanctorum de quindena in quindenam, deinde autem semel in tribus septimanis, ita tamen quod propter festa solempnia57 per dies aliquos possit preveniri vel etiam retardari58.

 De silencio, duodecimum capitulumSilencium teneant fratres nostri in claustro in dormitorio

in cellis in refectorio et oratorio59 fratrum, nisi forte silenter aliquid loquantur, non tamen oracione perfecta. Alibivero loqui poterunt de licencia speciali. Omnes fratres ubiqueintus et extra in mensa silencium teneant tam priores quam alii, excepto uno qui maior fuerit inter eos vel alio cui pro se loqui commiserit et tunc ipse taceat, exceptis magistris intheologia. Prior tamen conventualis poterit licenciare unum desecum comedentibus ad loquendum60. Si vero plures priores |147v| conventuales simul comedere contigerit, prior antiquioris conventus loquatur et uni loquendi licenciam dare possit. Nullus autem aliorum ibidem loquatur nisi de necessariis mense, et hoc per unicam oracionem breviter et submisse, nisi de licencia episcoporum seu electorum aut maiorum hiis seu eciam regum seu eciam magistri ordinis et ministri generalis fratrum Minorum cum nos contigerit cum eis comedere. Prior tamen provincialis, absente magistro ordinis, fratribus secum comedentibus in sua dumtaxat provincia possit

56 Liber consuetudinum Premonstratensis ordinis IV, 1457 Solemnishttp://www.e-theca.net/emiliopanella/governo/studia.htmhttp://www.smn.it/emiliopanella/governo/studia.htm

58 Abbinamento rasura/comunione: «Solent autem fratres communicare quandocumque fit rasura… » (Ordinarium OP ed. Guerrini 248).

59 da lessico della Regula? oratorio 60 loquendum: et tunc ipse taceat add. et del.

15

http://www.smn.it/emiliopanella/governo/studia.htm

http://www.e-theca.net/emiliopanella/governo/studia.htm


dare licenciam loquendi, in alia autem61 provincia tantum uni. Si quis autem hoc silencium fregerit ex proposito vel licenciam loquendi dederit, in uno prandio aquam bibat et in capitulo unam disciplinam coram omnibus accipiat62, exceptis infirmis decumbentibus; et in hoc non dispensetur nisi per magistrum ordinis vel priorem provincialem, et hoc raro et ex rationabili causa.

Lectio. Infirmi vero non decumbentes, a prandio |148r| usquead Vesperas silencium teneant, similiter et post signum quod fit post Completorium. A minutis63 eciam post primam diem sue minucionis idem similiter observetur. Fratres de silencio in capitulo se accusent sicut de aliis culpis et priorum arbitriopuniantur. Si quis tamen inter duo capitula septies silencium fregerit, in uno prandio sedeat in terra.

 De recipiendis, tercium decimum capitulumIn quolibet conventu tres ydonei fratres eligantur de

comuni consilio capituli qui recipiendos in moribus et sciencia diligenter examinent, et examinacionem priori et capitulo referant, eorum iudicio an recepi debeant relinquentes. Qui cum adducti fuerint in capitulo, prosternantse in medio. Interrogati vero a prelato quid querant, respondeant "Misericordiam Dei et vestram". Quibus ad iussum prelati erectis exponat eis austeritatem ordinis, voluntatem eorum requirens. |148v| Qui si respondeant se velle cuncta servare, dicat post cetera "Dominus qui incepit, ipse perficiat", et conventus respondeat "Amen". Tunc depositis secularibus vestibus et religiosis indutis, in nostram societatem in capitulo recipiantur64. Verumptamen antequam stabilitatem et comunem vitam promittant et obedienciam prelato et successoribus suis faciant, tempus probacionis assignetur ut et ipsi austeritatem ordinis et fratres mores eorum experiantur.

Lectio. Nullus recipiatur nisi requisitus an sit coniugatus an servus an raciociniis obligatus an alterius professionis vel occultam habeat infirmitatem. Nullus recipiatur in fratremclericum ad probacionem vel professionem nisi a priore

61 autem add. in marg. d.62 accipiat corr. ex accipiant63 = salassati. 64 Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 123: De officio faciendo in

receptione novitiorum solelmni.

16


provinciali, vel ab eo cui dederit super hoc licenciam specialem, vel a priore conventuali cum assensu tocius vel maioris partis capituli. Conversum autem non recipiat prior provincialis nec aliquis de eius licencia nisi de consensu prioris et duarum parcium fratrum qui sunt de conventu pro quofuerit induendus; nec |149r| conventus aliquis recipiat conversum sine licencia prioris provincialis. Nec receptus fiat clericus nisi de licencia magistri ordinis speciali.

Lectio. Nullus religiosus professus cuiuscumque religionis mendicancium recipiatur ad nostrum ordinem sine licencia magistri ordinis vel capituli generalis65. Nullus recipiatur infra decem et octo annos. Neque illegittime natus nisi de prioris provincialis licentia speciali; si vero illegittime natus ad ordinem receptus fuerit et dispensatum fuerit cum eodem quod possit fieri prior, non tamen propter hoc fiat diffinitor capituli generalis aut provincialis nec predicator generalis nec elector magistri ordinis absque magistri ordinislicencia speciali66. Prohibemus autem ne aliquis de cetero aliquam mulierem tondeat vel induat vel ad professionem recipiat.

 De noviciis et eorum instructione, quartum decimum capitulumPrior noviciis magistrum diligentem in instructione eorum

proponat qui eos de ordine doceat, in ecclesia excitet et ubicumque se negligenter habuerint verbo vel signo quantum potuerit eos studeat emendare. Necessaria prout potest debet |149v| eis procurare. De apertis negligenciis cum ante eum pecierint veniam, penitentiam dare vel eos in suo capitulo proclamare. Humilitatem cordis et corporis doceat illos habereiuxta illud «Discite a me quia mitis sum et humilis corde»67. Frequenter pure et discrete doceat eos confiteri, sine propriovivere, propriam voluntatem deserere pro sui voluntate prelati, obedienciam in omnibus voluntariam observare. Quomodoubique et in omnibus sese habere debeant ipsos debet instruere, et quod locum ubi positi fuerint ubique teneant;

65 Nullus religiosus professus … vel capituli generalis add. 1337, MOPH IV, 244/4-8

66 Nec illegittime natus … absque magistri ordinis licencia speciali add. 1346, MOPH IV, 307/16-32. dispensatus super defectu natalium ad officia et dignitates in provincia sua, iterum dispensatur per totum ordinem ad omnia, usque ad magisterium totius ordinis

67 Mt 11, 29.

17


quomodo sibi danti vel auferenti, male vel bene dicenti, inclinare debent; qualiter se ad cameras contineant, ut oculossublimes68 non habeant; quomodo vel quid orent et quam silenterut aliis rugitum non faciant; quomodo venia in capitulo vel ubicumque reprehensi fuerint a prelato sit facienda; et quod si quis fratrem suum aliquo modo scandalizaverit, tamdiu ante pedes eius iaceat prostratus quousque placatus |150r| erigat eum.

Lectio. Instruendi sunt eciam novicii ut cum nemine contendere presumant, et quod in omnibus magistro suo obediant, in processione socium sibi collateralem attendant, nec loquantur locis et temporibus interdictis. Neminem penitusiudicent, sed si qua ab ullo fieri viderint licet mala videantur, bona suspicentur vel bona intencione facta; sepe enim humanum fallitur iudicium. Et quod non loquantur de absente nisi que bona sunt. Disciplinam frequenter suscipiant69. Cum duabus manibus bibant et sedendo. Diligenter libros et vestes et res alias monasterii custodiant. Et si quid petitum fuerit ab uno priore, non petatur ab alio nisi causa exposita; sed nec si a maiore pecierint vadant ad minorem.

Lectio. Item confessiones noviciorum ante professionem recipiantur et de modo confessionis et in aliis instruantur. Item novicii ante professionem de debitis se expediant, et omnia alia ad pedes prioris ponant ut se in toto absolvant. Similiter omnes fratres singulis annis semel omnia sibi commissa prioribus |150v| suis exponant pariter et exhibeant, eorum disposicioni reliquendo. Quicumque vero frater pecuniam vel alia quecumque receperit70 vel habuerit vel expenderit vel dispensaverit vel dispensari fecerit, reddat singulis annis suis maioribus racionem semel vel pluries si fuerit requisitus, videlicet magister ordinis diffinitoribus capituligeneralis, prior provincialis diffinitoribus capituli provincialis, prior conventualis priori provinciali vel visitatori, et ceteri fratres priori conventuali. Item noviciiinfra tempus probacionis sue in psalmodia et divino officio studeant diligenter.

Lectio. Item infra tempus seu annum probacionis sue ad longinquas partes nisi ob causam necessariam novicii non

68 Cf. Prov. 4,17, ecc.69 Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 121-22: De disciplinis...70 receperit corr. ex receperint(?)

18


mittantur nec in aliquo officio occupentur nec vestes eorum ante professionem alienentur nec ipsi ante professionem ordinentur. Item novicii non intersint capitulo nec in dormitorio cum aliis fratribus iaceant, ubi comode poterit observari71; sed eorum magister extra capitulum culpas eorum audiat et ipsos quantum potest diligenter in moribus instruat et caritative corripiat.

|151r| De professione, quintum decimum capitulumModus faciendi professionem talis est: «Ego N. facio

professionem et promicto obedienciam Deo et beate Marie et beato Dominico et tibi N. magistro ordinis fratrum Predicatorum et successoribus tuis secundum Regulam beati Augustini et instituciones fratrum Predicatorum quod ero obediens tibi tuisque successoribus usque ad mortem». Cum autem fit alicui priori cuicumque, sic facienda est: «Ego N. facio professionem et promitto obedienciam Deo et beate Marie et beato Dominico et tibi N. priori talis loci, vice N. magistri ordinis fratrum Predicatorum et successorum eius, secundum Regulam beati Augustini et instituciones fratrum Predicatorum quod ero obediens tibi tuisque successoribus usque ad mortem».

Lectio. Noviciorum autem vestes in eorum professione benedicentur hoc modo: Ver(siculus)72 «Ostende nobis Domine misericordiam tuam», R(esponsorium) «Et salutare tuum da nobis», «Dominus vobiscum» et cetera. Oracio: «Domine Iesu Christe qui tegimen nostre mortalitatis induere dignatus es, obsecramus immense largitatis tue |151v| habundanciam ut hoc genus vestimentorum, quod sancti patres ad innocencie et humilitatis indicium ferre sanxerunt, ita benedicere digneris ut qui hoc usus fuerit, te induere mereatur Christum dominum nostrum». Postmodum aspergatur aqua benedicta.

 De levi culpa, sextum decimum capitulumLevis culpa est si quis mox ut signum factum fuerit non

relictis omnibus cum matura festinacione differat se preparareut ad ecclesiam ordinate et composite quando debuerit veniat. Si quis ad Gloria primi psalmi non affuerit. Si quis in choro male legendo vel cantando offendens non statim se coram omnibus humiliaverit. Si quis divino non intentus officio, vagis oculis et motu irreligioso levitatem mentis ostenderit.

71 dormitorium novitiorum 72 Versiculus? Versus? cerca ver[(s]

19


Si quis in ecclesia vel in dormitorio vel in cellis aliquid inquietudinis fecerit. Si quis in choro riserit vel alios ridere fecerit. Si quis lectionem statuto tempore non previderit. Si quis aliud |152r| cantare vel legere presumpserit quam quod comunis usus vel sensus approbat.

Lectio. Item levis culpa est si quis ad predicacionem vadensociosa locutus fuerit vel egerit. Si quis dissolute ridens, cachinnis vel ludis, dictis vel factis, alios ad ridendum concitaverit. Si quis oculos vagos per plateas vel villas eundo ad vanitates frequenter direxerit. Si quis in vigilia Annunciacionis et Nativitatis Domini in principio capituli pernegligenciam non affuerit ut pronunciatis73 redempcionis nostreexordiis corde et corpore gracias agat Deo redemptori. Si quisde via veniens eadem hora, si fieri potest, benedictionem accipere neglexerit vel absque ea plus una nocte moraturus exierit. Si quis ad lectiones dormierit. Si quis temporibus statutis cum aliis lectionem auditurus non74 affuerit. Si quis libros interdictos legerit.

Lectio. Item levis culpa est si quis ecclesie vel altaris ornamenta negligenter tractaverit. Si quis vestes suas aut libros loco statuto honeste non posuerit vel negligenter tractaverit. Si indumenta vel alia data fratri vel concessa, |152v| sine ipsius licencia per se alius acceperit. Si quis aliquod utensilium fregerit vel perdiderit. Si quis cibi vel potus aliquid effuderit. Si liber in quo legendum est, cuiusquam neglectu defuerit. Si quis dixerit aliquid unde offendantur fratres, vel egerit. Si quis cibum vel potum absque benedictione sumpserit. Si quis in conventu hora qua debet venire distulerit. Si quis ad capitulum vel collacionem non venerit vel comuni refectioni non interfuerit. Si quis comune mandatum dimiserit. Si quis eum a quo fuerit proclamatus, eodem die quasi vindicando proclamare presumpserit. Si quis clamans in proclamacione sua iurgium fecerit.

Lectio. Item levis culpa est si quis cum iuramento, ut in loquendo fieri solet, aliquid negaverit vel affirmaverit. Si quis turpem sermonem vel vaniloquium dixerit, vel, quod gravius est, in usu habuerit. Si quis eorum qui in officio deputati sunt, in aliquo negligens repertus fuerit, ut sunt priores in conventu custodiendo, magistri in docendo,

73 pronunciatis pronuncciatis cod.74 non add. in marg. sin.

20


studentes in studendo, scriptores in scribendo, cantores75 |153r| in officiis suis, procuratores in exterioribus procurandis, vestiarius in vestibus providendis et custodiendis et reficiendis, infirmorum custos in infirmis custodiendis et procurandis et in mortuis necessariis ministrandis, et ceteri in officiis suis ut iniunctum est eis.Clamatis vel proclamantibus se de supradictis, detur penitencia secundum quod prelato videbitur expedire76.

 De gravi culpa, decimum septimum capitulum Gravis culpa est si quis inhoneste in audiencia secularium

cum aliquo contenderit, si frater cum fratre intus vel extra lites habuerit. Si quis alicui fratrum obprobrium dixerit. Si quis mendacium de industria dixisse deprehensus fuerit. Si quis silencium non tenere in consuetudinem duxerit. Si quis culpam suam vel alterius defenderit. Si quis clamans in proclamatione sua iurgium fecerit. Si quis in illum a quo clamatus est vel quemlibet alium maledicta seu verba inordinata seu irreligiosa maliciose invexisse deprehensus fuerit. Si quis fratri preteritam culpam pro qua satisfecit improperaverit.

|153v| Lectio. Item gravis culpa est si quis mala de patribus vel de fratribus vel domibus suis maliciose evomueritque testimonio fratrum suorum probare nequiverit. Si quis absque licencia et magna necessitate equitaverit vel carnes comederit vel eciam in via pecuniam portaverit vel portari procuraverit. Si quis procedens ubi femine sunt oculum fixerit, si tamen in usu habuerit, vel cum femina solus non deconfessionibus vel honestis locutus fuerit. Si quis ieiunia abecclesia instituta fregerit sine causa et licencia.

Lectio. Pro huiusmodi culpis et hiis similibus veniam petentibus et non clamatis, tres correctiones in capitulo dentur et tres dies in pane et aqua ieiunent. Clamatis vero una dies et una correctio superaddatur. Preter hec autem psalmi et venie, secundum quod discrecioni rectoris visum fuerit, pro qualitate culparum iniungantur. Eadem pena digni sunt qui postquam missi fuerint, sine licencia reverti presumpserint, vel ultra terminum sibi assignatum moram fecerint, vel si qui pro victu vel vestitu vel qualibet |154r|

75 cantores ] et ceteri cod., per anticipo di quanto in fine lista; emendosulla concorde testimonianza dei testimoni precedenti e posteriori

76 Le costituzioni delle monache fanno seguire il capitolo: De media culpa, grado intermedio assente in quelle maschili.

21


alia re murmuraverint. Caveat autem quilibet frater ne proclamet aliquem in capitulo de crimine eciam de auditu nisi ipsum crimen possit probare. Quod si accusatus negaverit et accusans in probacione defecerit, accusans pena accusati debita puniatur. Ne autem vicia occcultentur, prelato suo denunciet quod vidit vel audivit.

 De graviori culpa, decimum octavum capitulumGravior culpa est si quis per contumaciam vel manifestam

rebellionem inobediens prelato suo extiterit vel cum eo intus vel foris proterve contendere ausus fuerit. Si quis percussor fuerit. Si quis crimen capitale commiserit. Si quis procuraverit quod ipse vel alius eximatur a potestate prelati sui. Si quis rem sibi collatam <receperit de hiis que prohibentur recipi. Si quis rem sibi collatam>77 celaverit, quem beatus Augustinus furti iudicio dicit esse condempnandum78. Si proclamatus fuerit convictus, sponte surgatet veniam petens sceleris sui immanitatem lamentabiliter proferat, et denudatus ut dignam accipiat suis meritis sentenciam vapulet quantum placuerit prelato, et sit omnium novissimus in conventu, |154v| ut qui culpam suam perpetrando non erubuit membrum dyaboli fieri, ad tempus ut resipiscat sequestretur a consorcio ovium Christi.

Lectio. In refectorio quoque ad comunem mensam cum ceteris non sedebit sed in medio refectorii super nudam terram comedet, et providebitur ei seorsum panis grossior et potus aque nisi prelatus aliquid ei per misericordiam impendat; nec reliquie prandii sui cum aliis admisceantur, ut congnoscat se ita sequestratum a consorcio aliorum quod privetur nisi per penitentiam redeat consorciis angelorum. Ad canonicas horas etad gratias post comestionem, ante hostium ecclesie

77 Insidiosa omissione di copia per omeoteleuto su (si quis rem sibi) collatam, riparata con testimonianze d’esemplari di costituzioni precedenti e susseguenti. Si quis rem sibi collatam receperit de hiis que prohibentur recipi. Si quis rem collatam celaverit, quem beatus Augustinus furti iudicio dicit esse condempnandum COP 1333; Si quis rem sibi collatam receperit de hiis que prohibentur recipi, si collatam celaverit, quem beatus Augustinus furti iudicio dicit esse condempnandum COP 1360; Item si quis rem sibi collatam receperit de hiis que prohibentur recipi. Si quis rem sibi collatam celaverit, quem beatus Augustinus furti iudicio dicit esse condempnandum COP 1380-88.

78 Regula: Quod si aliquis rem sibi collatam celaverit, furti iudicio condemnetur

22


transeuntibus fratribus prostratus iaceat dum intrant et exeunt. Nullus vero audeat se coniungere illi vel aliquid mandare.

Lectio. Prelatus tamen, ne in desperacionem labi possit, mittat ad eum qui est in graviori culpa seniores qui eum ad penitentiam commoneant, provocent79 ad pacienciam, foveant per compassionem, hortentur ad satisfactionem, adiuvent per suam intercessionem, si viderint in eo humilitatem cordis. Quibus eciam suffragetur |155r| totus conventus, nec renuat prelatus facere cum eo misericordiam. Et si videbitur ei, denuo vapuletad pedes singulorum, primo prelati deinde utriusque lateris sessorum. Talis quamdiu erit in hac penitentia non comunicet nec veniat ad osculum pacis. Si predicator est, officium predicacionis non exerceat. Non notetur ad aliquod officium inecclesia nec ulla ei commictatur obedientia nec vocem habeat nisi in sua accusacione ante plenariam satisfactionem, nisi per magistrum ordinis vel diffinitores capituli generalis vel provincialis fuerit restitutus. Si fuerit sacerdos vel diaconus, hiis officiis non fungatur nisi postmodum religiose conversatus fuerit.

Lectio. Si quis autem, quod Deus avertat, in peccatum carnislapsus fuerit aut furtum commiserit quod sit notabile vel litteras magistri ordinis vel priorum provincialium seu eorum sigilla80 falsificaverit, vel falsificatis scienter usus fuerit, aut in prelatum suum manus iniecerit violentas, aut quemcumque letaliter sive graviter et attrociter [sic] percusserit, aut infra septa monasterii supra se arma invasiva|155v| indebite portare presumpserit, aut aliquod predictorum fieri fecerit, carcerali custodie mancipetur. Si quis autem alicui fratri ordinis vel ipsi ordini crimen falso imposuerit propter quod crimen secundum nostrarum seriem constitucionum81 frater aliquis carcerem mereretur, aut crimina huiusmodi fratrum secularibus personis extra obedienciam nostri ordinis constitutis revelaverit unde ordinis vel fratrum infamia seu dampnum fuerint subsecuta, modo consimili carceri mancipetur. Et nolumus quod huiusmodi ordinis destructores possint nisi per magistrum ordinis vel generale capitulum liberari. Idem dicimus de fratribus qui inventi fuerint ad taxillos lusisse, vel quicumque in sententiam excomunicacionis a quocumque iudice

79 commoneant, provocent provocent commoneant scr. et inv. 80 sigillum = strumento diplomatico di autenticità. Apud OP:

Bascapè, Iconografia dei sigilli 81 «secundum nostrarum seriem constitucionum», espressione

che ricorre: MOPH VIII, 203/15 (1428), 204/5, 227/29, 269/30

23


nostri ordinis rite latam scienter incidisse deprehensi fuerint; quos eciam pene carceris volumus subiacere82. Siquis autem tale quid extra monasterium commiserit, frater qui cum eo83 est studeat excessum eius quamtocius corrigendum intimare. Correctus autem, ad locum in quo |156r|

BAV ha omesso riproduzione di f. 156r; me ne invia trascrizione Adriano Oliva, giugno '01. tale quid commiserit ulterius non redeat, nisi ita religiose fuerit conversatus quodper diffinitores generalis vel provincialis capituli illuc reversurus iudicetur. Si vero huiusmodi peccatum occultum fuerit, disquisicione secreta secundum tempus et personam condignam agat penitentiam. Si quis autem de mala familiaritatenotabiliter suspectus fuerit et post ammonicionem a prelato de consilio discretorum fratrum coram eisdem sibi pluries factam se non correxisse deprehensus fuerit, precipiatur ei a prelato in virtute sancte obedientie, coram illis coram quibus monitus fuerat si presentes fuerint vel coram aliis discretis, de consilio eorundem ut a tali familiaritate desistat. Quod si tale preceptum transgressus fuerit, tamquam reus et convictus de suspecto crimine habeatur Si quis autem peccaverit et confiteri voluerit socio suo illud alias cognoscenti(?),frater confessionem eius non recipiat nisi tali condicione ut, cum opportunitas fuerit, ipsum possit proclamare.<Lectio>. Si qui per conspiracionem vel coniuracionem vel per maliciosam concordiam adversus priores vel prelatos suos

|156v| manifeste se erexerint, supradicto modo peniteant; et de cetero in omni vita sua extremum locum sui ordinis teneant et vocem in capitulo nisi in sua accusacione non habeant nequeeis aliqua obediencia iniungatur, nisi per magistrum ordinis vel diffinitores capituli generalis vel provincialis fuerint restituti. Si qui tamen fratres non maliciose sed in veritate adversus prelatum aliquid habuerint quod tollerari non debeat nec deceat, prius eum inter se cum omni humilitate et caritatede sua correctione admoneant. Quod si frequenter admonitus se corrigere neglexerit aut contempserit, priori provinciali significent vel visitatoribus, ut cum ad eandem domum visitandam venerint causa manifeste indicetur et diffinitoribus capituli provincialis vel generalis

82 Si quis autem alicui fratri … pene carceris volumus subiacere add. 1354, MOPH IV, 357/22-32. vel quicumque … deprehensi fuerint add. 1356, MOPH IV, 371/26-30.

83 eo add. in marg. d. BAV ha omesso riproduzione di f. 156r; me ne invia

trascrizione Adriano Oliva, giugno '01.

24


significetur. Aliter prelatos suos subditi infamare non presumant.

 De gravissima culpa, decimum nonum capitulumGravissima culpa est incorrigibilitas illius qui nec culpas

timet admittere et penam |157r| recusat ferre. Talis de consilio discretorum carcerali custodie mancipetur et ibidem secundum exigenciam culparum iuxta discrecionem prelati ieiuniis et abstinenciis puniatur; vel secundum Regulam patris nostri Augustini84, si magis expediens iudicatur, exutus habituordinis de nostro ordine expellatur, si tamen usque ad illam horam sani capitis et integri sensus extiterit. Si eciam aliqui sunt qui iudicio discretorum in comuni sine gravi periculo vel scandalo tollerari non possint, in carcere recludantur et ibidem secundum culparum exigenciam et secundumdiscrecionem prelati puniantur.

 De apostatis, vicesimum capitulumQuicumque apostataverit ipso facto sit excomunicatus, quam

sententiam ferimus presenti statuto. Si vero misertus sui redierit, depositis vestibus in claustro nudus cum virgis in capitulum veniat et prostratus culpam suam dicet et humiliatusveniam petet et quamdiu prelato placuerit penis gravioris culpe85 subiacebit et in capitulo nudum se presentabit semel in|157v| singulis septimanis.

Lectio. Infra hoc tempus penitentie, ubique in conventu novissimus erit et duobus diebus in qualibet septimana per annum ieiunabit in pane et aqua. Et peracta penitentia ad priorem locum non redeat nisi per diffinitores generalis vel provincialis capituli cum eo fuerit dispensatum, ita tamen quod anni quibus fuerit in apostasia, non computentur ei quoadlocum, sed sit sub omnibus qui habent plures annos in ordine quam ipse habuerit quando exivit.

Lectio. Quod si secundo fugerit et iterum redierit, supradicto modo peniteat et priori anno secundus annus addatur, si tercio tercius, si quarto quartus. Omnibus tamen fratribus pro huiusmodi penitentibus humiliter in capitulo deprecantibus prelatus cum eorum penitenciam prospexerit, eis indulgere vel remittere poterit secundum quod sue discrecioni visum fuerit vel placitum. Apostate unius conventus non recipiantur a priore alterius conventus ad ordinem in eadem

84 Regula: de vestra societate proiciatur85 culpe add. in marg. d.

25


provincia sine licencia prioris provincialis, nec apostate aliarum |158r| provinciarum recipiantur in aliis provinciis sine licencia magistri ordinis.

Lectio. Si quis in apostasia ordinatus fuerit, vel post excomunicationem divina celebrare presumpserit in ea, executione officii perpetuo carebit, nisi forte postea ita religiose conversatus fuerit ut cum eo auctoritate sedis apostolice dispensetur. Qui vero semel apostataverit vel de lapsu carnis manifeste convictus86 fuerit vel carceri fuerit legittime mancipatus, de cetero non predicet nec audiat confessiones nec ad aliquam electionem ordinis nec ad aliquem tractatum eorum que mittenda sunt ad generale vel provinciale capitulum admittatur, nisi per diffinitores generalis vel pro-vincialis capituli fuerit restitutus; que restitutio non fiat per eosdem ante tres annos ad minus. Et si fuerit predicator generalis, dicto officio sit privatus87. Nec possit habere officium prioratus nec supprioratus vel lectoratus nec possit fieri diffinitor generalis vel provincialis capituli nec predicator generalis nec magistri ordinis elector88 sine licencia magistri ordinis speciali. Quicunque litteras magistri ordinis vel prioris |158v| provincialis seu sigilla eorum falsificaverit vel eis scienter usus fuerit89, eandem incurrat sentenciam ipso facto.

caso, MOPH XIX, 95 § 328 (25.VIII.1389): «Item die 25 eiusdem <scil. mensis augusti 1389> declaravit, sententiavit etdeterminavit fratrem Bartholomaeum Doni de Reate numquam apostatam, nec umquam habitum ordinis temere dimisisse, licet de licentia praecedentis magistri ordinis transierit ad ordinemCisterciensem, addens quod constitutio de apostatis in ultimo capitulo primae distinctionis nullo modo tangit eum nec est

86 MOPH IV, 187/31 ss87 Et si fuerit predicator generalis dicto officio sit privatus

add. 1350, MOPH IV, 332/32-35.88 nec possit fieri diffinitor… nec magistri ordinis elector

add. 1346, MOPH IV, 307/23-27.89 vel eis scienter usus fuerit assente nei testimoni precedenti (-

1360); add. non riscontrabile in MOPH IV, 387-440 (1360-76). Altra mano lo aggiunge in COP 1380-88, f. 20r marg. d.; presente in ed. COP 1507. Dunque reale legislazione costituzionale non documentata dagli atti dei CG a noi disponibili; non senza qualche disturbo redazionale, perché l'intera frase indicante il crimine Quicunque litteras magistri ordinis vel prioris provincialis seu sigilla eorum falsificaverit vel eis scienter usus fuerit si trovava già in I, 18 de graviori culpa.

26


contra eum». Bartolomeo, autorizzato a passare ad altra regola,non è apostata — dichiara Raimondo delle Vigne da Capua maestro dell’ordine — e pertanto non ricade nelle disposizioniCOP I 20 De apostatis. Semplice costatazione d’impertinenza? Il caso, sollevato nell’area d’obbedienza romana dello scisma in corso, trascinava con sé altra materia, e verosimilmente venivacosì argomentato: canonicamente invalida la lincentia di passare ad altra regola perché concessa da Elia Raymond, precedente maestro dell’ordine 1367-80 († Avignone 31.XII.1389) poi d’obbedienza avignonese («licet de licentia praecedentis magistri ordinis»); inesistente la licentia, Bartolomeo è oggettivamente apostata. La sentenza 25.VIII.1389 di Raimondo (maestro dell’ordine d’obbedienza romana 1380-99) ne riconosce invece la validità. Perché concessa avanti lo scisma? perché lalicenza effettivamente richiesta da parte di Bartolomeo andava garantita contro responabilità altrui e d’altra natura? Più probabile la seconda ipotesi, se non vogliamo ritenere che il caso pendesse tanto a lungo e approdasse al giudizio di maestroRaimondo a nove anni dalla sua carica.

SECUNDA DISTINCTIO

<II 1> De domibus concedendis et construendis, primum capitulum Nulla domus concedatur nisi a priore provinciali et

diffinitoribus provincialis capituli fuerit postulata, nec concessa ponatur nec posita transferatur nisi ubi predicti viderint expedire. Fratres autem novis domibus deputati, conventibus de quibus assumuntur et ipsi conventus eisdem, quantum ad suffragia sicut suis conventualibus mutuo teneanturquousque conventus ibidem fuerint assignati. Quantum vero ad omnia alia, dicti fratres ad domos predictas simpliciter pertinebunt. Conventus citra numerum duodenarium sine licenciageneralis capituli et absque priore et doctore non admittatur90, nec postquam admissus fuerit, dictus fratrum numerus minuatur; et si aliquis inde subtractus fuerit, loco illius alius91 assignetur. Ille vero conventus qui pro illo tempore92 predictum duodenarium |159r| numerum non habebit, ad ea que tractanda sunt in capitulo provinciali sive in electione provincialis, quoad priorem et socium eius et electores provincialis capituli, nullatenus admittatur, nisi

90 admittatur corr. ex mittantur. mittatur alii (antiquiores?).Nota mittere viam = tracciare e costruire: PAMPALONI, Firenze 131.

91 alius add. in marg. d.92 qui pro illo tempore pro illo tempore qui scr. et inv.

27


forte illo anno per fratris obitum dictus numerus fuerit diminutus, provinciis Ierosolimitane93 et Grecie dumtaxat exceptis. Item nulla domus transferatur de provincia in provinciam nisi per tria capitula fuerit approbatum.

Lectio. Mediocres domos et humiles fratres nostri habeant. Non fiant in domibus nostris curiositates et superfluitates notabiles in sculpturis picturis pavimentis et aliis similibusque paupertatem nostram deformant. Si quis vero contrafecerit,pene gravioris culpe debite subiacebit. Item possessiones seu redditus nullo modo recipiantur, nec ecclesie quibus animarum cura sit annexa. Item nullus eciam audeat instare vel rogare pro beneficiis suis consanguineis obtinendis.

Lectio. In virtute sancte obedientie et sub pena excomunicationis districte prohibemus ne aliquis fratrum nostrorum laboret vel procuret de cetero ut cura vel |159v| custodia monialium seu quarumlibet aliarum mulierum fratribus nostris committatur nisi de licencia magistri ordinis speciali. Prohibemus districte ne aliquis curam recipiat predictarum nisi per tria capitula continua fuerit approbatum,et nisi per dominum papam ordini committatur vel per alium quipossit facere commissionem predictam. Si quis vero contraire presumpserit, pene gravioris culpe debite subiacebit. Mulieresclaustrum vel oratorium vel alias officinas nostras numquam ingrediantur nisi in die consecracionis ecclesie, et tunc liceat eis ingredi chorum et claustrum. In Parasceve vero tantum chorum poterunt intrare usque ad officium. Statuatur semper aliquis frater clericus vel conversus discretus maturuset securus qui sit portarius, et diligenter ea que ad officiumportarii pertinent exequatur; poterit autem aliquem fratrem vel secularem honeste conversacionis habere in adiutorium, cumnecessitas hoc requirit94.

<II 2> De electione prioris conventualis et institucione supprioris, secundum capitulum |160r|

Priores conventuales a suis conventibus secundum formam canonicam eligantur, videlicet a maiori parte eligencium95 vel per compromissionem vel comunem inspiracionem, aliis iuris

93 = Terre sancte 94 Statuatur semper aliquis frater … cum necessitas hoc

requirit nella prima Lectio del cap. in COP 1360L Statuatur semper, a differenza di COP 1360F.

95 = intendi per disquisicionem et scrutinium voluntatum, primo dei tre modi elettivi accolti dal diritto comune

28


subtilitatibus relegatis. Cum autem per disquisicionem et scrutinium voluntatum procedit electio, vota eligencium recipiantur per suppriorem vel eius vicarium in absencia supprioris et per duos fratres qui primitus habitum nostri ordinis susceperunt si tamen post professionem a nostro ordine nullatenus discesserunt, nisi per magistrum ordinis vel provinciale vel generale capitulum cum eis fuerit dispensatum96. Publicato autem scrutinio et facta collacione numeri ad numerum, si minor pars maiori consenserit, ille qui primam vocem habuerit inter electores surgens dicat: «Ego N. vice mea et omnium electorum hic presencium eligo N. in priorem talis conventus», vel « talis provincie» si prior provincialis eligatur.

Lectio. Si vero non omnes consenserint sed maior pars, tunc sicut97 prius qui primam vocem habet dicat «Ego N. pro me et pro hiis qui mecum consenciunt eligo N.» et cetera ut prius. Quod similiter in electione |160v| magistri ordinis et priorumprovincialium observetur. Et a priore provinciali si ei visum fuerit confirmetur. Idem eciam fiat si aliquis a maiori parte illorum ad quos spectat electio, de alio conventu fuerit postulatus. Conventus autem qui petit confirmacionem electi inpriorem, numerum et nomina scribat eligentium98. Si vero infra mensem non elegerint vel postulaverint, prior provincialis conventui provideat de priore.

Lectio. Fratres autem post quatuor99 annos a professione sua ad electionem prioris conventualis admittantur. Infra idem vero tempus, in socium prioris vel in electorem prioris provincialis aut in priorem nullatenus eligantur. Si vero de alia fuerint provincia, postquam per annum continuum a temporeassignacionis sue immediate precedente electionem faciendam steterint in domo alterius provincie ad quam missi fuerint, admittantur ad electionem predictam. Infra vero idem tempus non admittantur ad electionem electorum prioris provincialis nec ad tractatus eorum que ad generale vel provinciale capitulum sunt |161r| mittenda. Electio autem tam priorum provincialium quam conventualium ad illos tantum pertineat

96 si tamen post professionem … fuerit dispensatum add. 1334, MOPH IV,223/18-22. Cf. Et hec eadem forma circa scrutinium electionisprioris provincialis et electionis <prioris> conventualis in omnibus observetur.

97 sicut add. in marg. d.98 Cf. Glorieux, Une élection priorale 99 4 sostituisce 2 dal 1271 (MOPH III, 156/9-11)

29


electores qui personaliter presentes in electione extiterint, sicut fit in electione magistri100.

Lectio. Prior autem conventualis de consilio discretorum fratrum instituat suppriorem, cuius officium erit habere diligenciam circa conventum et curam, et corripere delinquentes et in aliis quantum prior assignaverit ei vel permiserit. Idem autem supprior, mortuo priore vel amoto, vices eius in omnibus plenarie obtineat quousque prior eiusdemloci fuerit electus et confirmatus et in domo presens extiterit, nisi prior provincialis aliter ordinaverit.

Lectio. Si vero mortuo priore vel amoto vel absente, domus presentem suppriorem non habuerit vel vicarium prioris, tres fratres illius conventus presentes et voces in electionibus habentes, qui primitus habitum nostri ordinis susceperunt, si tamen a nostro ordine nullatenus discesserunt, nisi per magistrum ordinis vel generale vel provinciale capitulum cum eis fuerit dispensatum101, antequam comedant vel bibant eligere teneantur, renunciacione102 qualibetnon obstante, |161v| aliquem fratrem de illo conventu qui vices supradictas prioris obtineat quousque domus ipsa priorempresentem habeat vel suppriorem, vel prior provincialis vel conventualis aliter ordinaverit. In cottidianis vero capitulisnon accusetur supprior, nisi aliquando pro aliquo maiori excessu secundum quod priori visum fuerit proclametur.

<II 3> De electione prioris provincialis, tertium capitulum.Statuimus et ordinamus ut mortuo priore provinciali vel

amoto, prior conventualis illius loci in quo primum capitulum provi<n>ciale fuerit celebrandum vices eius optineat. Quod si capitulum provinciale ex aliqua causa ad conventum alium transferatur - que translacio fiat per priorem provincialem vel eius vicarium de consilio discretorum - post translationem prioris vicarii postestas expiret, et prior lociillius ad quem capitulum translatum est vices prioris provincialis in omnibus optineat. Idem dicimus si generale capitulum contingat ad aliam provinciam transferri, videlicet

100 Cf. infra De electione magistri, voluntates singulorum sigillatim

101 si tamen a nostro ordine nullatenus discesserunt, nisi per magistrum ordinisvel generale vel provinciale capitulum cum eis fuerit dispensatum add. post 1360ante 1375. Add. non documemtata dagli atti dei CG, ma realmente occorsa perché la si ritrova tra i recuperi della Recognitio Nürnberg 1405 f. 22r marg. d.

102 renunciacione renuncciacione (= renunctiacione?) scr.

30


quod auctoritas |162r| vicarie ad provincialem illius provincie cum capitulo transferatur.

Lectio. Si autem conventus ille ubi capitulum assignatum fuerit vel translatum, priorem non habuerit vel eum infra tempus vicarie sue mori contigerit vel amoveri vel extra provinciam esse, durante eius absencia prior illius domus ubi antecedens capitulum fuerat celebratum vices prioris provincialis in omnibus obtineat; et sic deinceps retrocedendoquousque conventus ille in quo capitulum provinciale fuerat celebratum priorem habuerit, qui vices prioris provincialis inomnibus obtinebit. Si vero prior illius domus ubi provinciale capitulum fuerat celebrandum in provincia presens non extiterit, vel capitulo provinciali quacumque ex causa non interfuerit, simili modo prior illius domus ubi precedens capitulum celebratum fuerat vices prioris provincialis in ipsotantum capitulo in omnibus obtinebit. Et sic deinceps donec prior eiusdem provincie sit electus et confirmatus, et ipse vel ille cui vices suas commiserit presens extiterit in provincia; vel magister ordinis vel capitulum generale aliter in predictis casibus ordinaverit.

Lectio. Si autem priorem provincialem in capitulo generali vel medio tempore |162v| usque ad capitulum provinciale vel inipso provinciali capitulo mori vel amoveri vel quocumque alio casu infra idem tempus aliquam provinciam priore provinciali carere contigerit, ad ipsum provinciale capitulum eius electiopertinebit103. Quod si nec ipse nec aliquis in ipso capitulo electus fuerit confirmatus, vel post provinciale capitulum priorem provincialem mori vel amoveri contigerit, qui eius locum obtinet teneatur convocare quamcicius poterit electores,et in die assignata ad eligendum prior provincialis eligatur vel postuletur; et provinciale capitulum celebretur, nisi prius fuerit celebratum. Quod si in die statuta non eligerint vel postulaverint qui debent eligere, potestas providendi ad magistrum ordinis pertinebit.

Lectio. Volumus autem quod electio predicta spectet tantum ad priores conventuales et duos fratres de quolibet conventu ad hoc idem pro qualibet electione de provinciali facienda, si pluries fieri contigerit, noviter104 electos a maiori parte conventus per disquisicionem supprioris vel vices eius gerentis et duorum fratrum qui

103 Cf. CG 1364-67: MOPH IV, 403/3-13, 409/26-38104 pro qualibet eleccione de provinciali facienda, si

pluries fieri contigerit, noviter add. 1358, MOPH IV 382/22-28

31


primitus habitum nostri ordinis susceperunt, omnibus fratribusad conventum illum |163r| pertinentibus convocatis, si infra unam dietam ad eos possit nunctius pervenire. Hoc idem in electcione prioris conventualis et tractatu eorum que mittendasunt ad capitulum provinciale observetur. Qui secundum formam inferius in electione magistri positam, electionem huiusmodi celebrabunt, hoc excepto quod eos includi sicut in electione magistri non oportet. Quod si magister ordinis sive capitulum generale aliquem fratrem illius provincie vicarium institueritin eadem, volumus ipsum vicarium in electione predicta vocem habere.

Lectio. Tres autem priores conventuales qui primitus habitum nostri ordinis susceperunt, disquirant et requirant vota fratrum. Unus autem ex illis duobus fratribus electoribus illoanno in socium prioris conventualis euntis ad provinciale capitulum eligatur, si tunc fuerit celebrandum. Quod si electores vel eorum alterum impediri contigerit antequam iter ad eundum ad electionem arripuerint, conventus alium vel aliospossit eligere loco illorum qui fuerint impediti. Idem dicimusde socio prioris conventualis euntis ad capitulum electo. Instante vero prioris provincialis electione, priorum conventualium illius provincie absolucionem nisi ob causam criminis vel gravis scandali fieri totaliter prohibemus105.

Lectio. Statuimus ut prior |163v| provincialis in capitulo generali a magistro et diffinitoribus premissa diligenti examinacione confirmetur vel amoveatur. Poterit nichilominus eum magister ordinis confirmare vel amovere. Quod si ordo magistrum non habuerit, ad vicarium ordinis confirmacio pertinebit106. Si vero post confirmacionem antequam ad electum

105 Instante vero … totaliter prohibemus add. 1355, MOPH IV 365/5-10.106 Quod si ordo magistrum non habuerit, ad vicarium ordinis

confirmacio pertinebit ] Quod si ordo magistrum non habuerit,tres de ipsis electoribus aliis ab electo, qui primitus habitum nostri ordinis susceperunt, ipsum confirmandi vel compellendi ad officium habeant potestatem. Quod si non concordaverint, duorum sententia prevalebit. Si vero electum non confirmaverint, ab eisdem electoribus ad electionem iterumprocedatur, et ad tres antiquiores secundum predictam formam confirmacio pertinebit. Si autem magistrum mori vel amoveri contigerit antequam ad ipsum electio perveniat vel antequam electum confirmet, in hoc casu tantum ad vicarium ordinis confirmacio pertinebit cod., che ancora una volta si lascia sfuggire

32


confirmacio ipsa perveniat, magistrum ordinis mori vel amovericontigerit, nichilominus confirmacio suum sorciatur effectum.

Lectio. Provincialis prior eandem habeat potestatem in sua provincia quam et magister ordinis, et eadem sibi reverencia et obediencia a comprovincialibus exhibeatur que magistro exhibetur, nisi magister presens extiterit. |164r| Item prior provincialis provinciam suam totam per se si poterit, vel vicarios ydoneos, teneatur annis singulis visitare, quibus auctoritatem suam committat prout sibi videbitur expedire. Priores autem provinciales cum fuerint absoluti, ad illos conventus pertineant de quibus fuerant assumpti, nisi per superiores suos aliter fuerit ordinatum. Si vero in provincialatu decesserint, libri et alia que habuerint per provisionem ordinis a provincia vel conventu aliquo antequam essent provinciales vel in ipso provincialatus officio, ad provinciam vel conventum unde habuerunt simpliciter pertinebunt. Alia vero omnia que habuerunt, sint illorum conventuum de quibus assumpti sunt. Ea vero que acquisierunt tempore provincialatus, ad provincias quarum erant priores spectabunt.

<II 4> De electione magistri, quartum capitulumStatuimus ut si ante festum sancti Michaelis vel in ipso

festo107 magistrum mori vel amoveri contigerit, prior conventualis vel provincialis qui propinquior illo loco extiterit ubi magister decesserit, parisiensi vel bononiensi conventui sibi scilicet propinquiori cum |164v| festinacione denunctiet. Alteruter autem istorum conventuum cui primo denunctiatum fuerit, teneatur similiter reliquo nunctiare. Pparisiensis conventus provincialibus Hispanie, provincie Tholosane, Anglie, Theutonie, Dacie, Aragonie, Saxonie, provincie Provincie; bononiensis vero Ungarie, Romane,

emendamento abrogativo 1348 ( MOPH IV, 285/17-24 (1343 incoatio), 293/23-29(1344 approbatio) nessun cap. gen. nel 1345 a motivo del decesso di maestro Pietro de Baume-les-Dames 307/6-8 (1346 incoatio), 313/2-4 (1347 approbatio), 322/7-10 (1348, «et hec habet tria capitula»). Aggiornano correttamento COP 1360L, COP 1360F, COP 1380-88. Tutto il caso in MD 28 (1997) 385-87.

107 «festum sancti Michaelis» senz'altra determinazione è laDedicatio del 29 sett. («inter summas festivitates» Bartolomeo daTrento 174), con grado di totum duplex dal 1328 (MOPH IV, 177/31-32), perché la festa Apparitio sancti Michaelis archangeli sarà introdotta nel calendario OP (8 maggio) solo nel 1423 (MOPH VIII, 180/19-22).

33


provincie Regni Sicilie, Polonie, Terre sancte108, Grecie, Bohemie et Lombardie superiori, teneatur quam cicius intimare.Si autem post dictum festum magister decesserit vel amotus109 fuerit, ipsius obitus vel amotio110 nichilominus nunctietur ut supersedeatur illo anno a capitulo generali.

Lectio. Mortuo igitur magistro vel a magisterio remoto, priorprovincialis illius provincie ubi sequens capitulum fuerit celebrandum vices magistri ordinis in omnibus obtineat quousque magister ordinis sit electus, exceptis absolucionibuspriorum provincialium et priorum conventualium aliarum provinciarum111, et exceptis translacionibus fratrum de una provincia ad aliam; de quibus se nullatenus intermittat, nisi forte aliquis frater non |165r| prior provincialis existens, pro provincialatus officio peteretur. Si autem illa provincia tunc priorem provincialem non habuerit vel infra tempus vicarie sue eum mori vel amoveri contigerit, prior provincialis illius provincie ubi immediate precedens generalecapitulum fuerat celebratum, vices obtineat supradictas; et sic deinceps retrocedendo donec in aliqua provinciarum isto modo valeat vicarius inveniri. Postquam vero illa provincia inqua fuerat generale capitulum celebrandum priorem provincialemhabuerit confirmatum, ipse prior provincialis vices obtineat supradictas.

Lectio. Provinciales igitur priores decem et octo provinciarum singuli, cum duobus fratribus in capitulo provinciali electis a pluribus medietate omnium eligencium, adcapitulum veniant generale. Si vero in aliqua provincia provinciale capitulum fuerit celebratum et in proximo festo Penthecostes electio magistri fuerit facienda, diffinitor capituli generalis et socius eius sint illo anno magistri

108 = Ierosolimitane109 vel amotus add. 1354, MOPH IV, 357/8-11110 vel amotio add. 1354, MOPH IV, 357/8-11111 aliarum provinciarum: et confirmacionibus priorum

provincialium quando de suis provinciis eliguntur add. cod; . brano abrogato da CG 1348, MOPH IV, 322/11-13; brano sotto erasione in COP 1333, f. 146r, assente in COP 1360L, COP 1360F, COP 1380-88. Dunque certamente inautentico dopo il 1348quanto a normatività costituzionale. Un buon esempio della difficoltà di tenere criticamente aggiornato il testo costituzionale dietro l'attività legislariva dei capitoli generali.

34


ordinis electores. In anno autem priorum provincialium, duo dediffinitoribus immediate precedentis capituli provincialis |165v| qui primitus nostri ordinis habitum susceperunt, qui tunc superstites fuerint, ad electionem magistri ordinis admittantur. Quorum antiquior in ordine, sit illo anno generalis capituli diffinitor; qui si ad capitulum non veneritaut precedentis capituli extiterit diffinitor, tunc ad diffinicionem alius admittatur. Qui postquam fuerint congregati in vigilia Penthecostes, a prioribus conventualibusillius provincie et a fratribus presentibus in loco in quo facienda est electio in uno conclavi firmiter includantur, itaquod inde nullatenus egredi valeant nec eis ullo modo aliqua alimenta ministrentur quousque magister ordinis secundum formam canonicam sit electus. Hoc autem tam ab electoribus quam a recludentibus precipimus firmiter observari112. Quod si quis contraire presumpserit, ipso facto sit excomunicatus et penam gravioris culpe debitam sustinebit.

Lectio. Forma autem electionis hec est. Electoribus supradicto modo inclusis, cum per disquisicionem vel scrutinium voluntatum procedat electio113, tres de prioribus provincialibus qui inter alios decem et octo |166r| provinciales primitus habitum nostri ordinis susceperunt, voluntates singulorum sigillatim et seorsum aliquantulum in eadem domo coram oculis omnium disquirant et conscribant. Quodsi gratia Dei inspirante in unum aliquem omnes unanimiter concordaverint, ille verus magister ordinis habeatur. Si vero in partes inequales se diviserint, ille in quem plures medietate omnium eligencium consenserint, ex vi talis electionis et huius constitucionis sit magister. Quod si aliquem vel aliquos de electoribus contigerit non venire, nichilominus tamen per eos qui advenerint electio magistri celebretur. Hoc autem ita fiat ut semper in secunda feria114 Penthecostes magistrum habeat capitulum, antiquum vel novum, presentem vel absentem, quia tunc incipit solempniter celebrari, ne acephalum iudicetur.

Lectio. Hec omnia vero que circa electionem magistri statuta sunt, absque contradictione volumus et precipimus firmiter observari. Quicumque autem ausus fuerit contradicere pertinaciter vel rebellare, tamquam excomunicatus et

112 Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 123-25.113 primo dei tre modi elettivi.114 = lunedì di Pentecoste

35


scismaticus et destructor |166v| nostri ordinis habeatur; et quousque satisfecerit, a comunione omnium sit penitus alienus et pene gravioris culpe subiacebit. Precipimus in virtute Spiritus sancti ut nullus ante electionem magistri circa statum ordinis audeat aliquid115 immutare.

<II 5> De electione diffinitorum capituli provincialis et generalis, quintum capitulum

Statuimus quod singulis annis in singulis capitulis provincialibus Hispanie, Tolosane, provincie Francie, Lombardie inferioris, Romane, provincie Regni Sicilie116, Hungarie, Teutonie, Anglie, Grecie, Polonie, Dacie, Ierosolimitane117, provincie Aragonie, Bohemie, provincie Provincie, Lombardie superioris et Saxonie, quatuor fratres dediscretioribus et magis ydoneis a provinciali capitulo, per disquisicionem prioris provincialis vel eius vicarii et prioris et supprioris illius loci ubi capitulum celebratur (vel si unus defuerit per disquisicionem duorum, quod si duo defuerint loco ipsorum per disquisicionem duorum antiquorum inordine presentium in capitulo) hoc modo eligantur. Predicti siquidem tres118 vel duo si tercius defuerit, voluntates singulorum sigillatim et seorsum |167r| aliquantulum in eadem domo coram oculis omnium disquirant et conscribant fideliter. Deinde incontinenti et in loco eodem antequam fratres discedant vel ad invicem colloquantur, scripturam publicent inmedium expressis nominibus eligencium et electorum; et in quibus plures concordaverint, illi pro diffinitoribus habeantur.

Lectio. Si autem partes fuerint pares, tunc eodem modo per disquisicionem voluntatum unus de fratribus qui vocem in predicta electione non habuerit eligatur a capitulo; et cui parti ille consenserit, illi pro diffinitoribus a capitulo recipiantur. Quod si in electione istius adhuc discordaverint,per eundem modum alius eligatur, et sic deinceps donec in parte altera maior possit numerus inveniri. Predicti igitur quatuor diffinitores eligantur in die proximo precedente diem assignacionis provincialis capituli, et ex tunc incipiat

115 aliquid add. in marg. d.116 Romane, provincie Regni Sicilie corr. ex interpunto(?) Romane

provincie, Regni Sicilie117 = Terre sancte118 tres: ossia provinciale, priore e sottopriore,

soprintendenti allo scrutinio.

36


auctoritas eorundem. Quod si aliquem de dictis quatuor diffinitoribus durante provinciali capitulo mori contigerit vel alia causa legittime impediri, electores supradicti secundum formam superius positam possint statim alium diffinitorem capituli eligere; qui mox electus eanden in omnibus habeat potestatem quam ceteri habent diffinitores, |167v| qui loco mortui vel impediti omnia capituli negocia cum aliis diffiniet et tractabit119.

Lectio. Statuimus eciam ut per duos annos in decem et octo provinciarum capitulis, aliquis de magis idoneis a maiori parte capituli per disquisicionem prioris provincialis vel eius vicarii et prioris et supprioris illius loci ubi capitulum celebratur (vel si unus120 defuerit per disquisicionemduorum, quod si duo defuerint loco ipsorum per disquisicionem duorum antiquorum in ordine presencium in capitulo) eligatur unus secundum formam supradictam in electione diffinitorum capituli provincialis, qui sit generalis capituli diffinitor; cui socius competens a priore provinciali et diffinitoribus assignetur. Qui diffinitor et socius solum de suis provinciis assumantur; quod etiam de electoribus magistri ordinis volumus observari inviolabiliter. Socii eciam priorum ad provinciale capitulum et electores provincialis solum de suis conventibus recipiantur.

Lectio. Quod si supersedeatur illo anno a capitulo generali, qui in sequenti capitulo provinciali electus fuerit habeatur generalis capituli diffinitor. Nolumus tamen quod is qui in precedenti capitulo electus fuerit, ad idem officium eligi valeat |168r| in anno diffinitorum proximo subsequente. Si vero in medio tempore decesserit vel in priorem provincialem electus fuerit et confirmatus vel aliquo modo fuerit impeditusquod venire non possit ad capitulum generale, ipso iure sociuseius loco ipsius diffinitor habeatur. Quod si alterum ipsorum supradicto modo impediri contigerit, primus conventus ad quem declinaverit teneatur ei de competenti socio itineris providere. Fratres qui in uno anno electi fuerint in diffinitores capituli provincialis, sequenti anno ad idem officium non eligantur. Idem dicimus de diffinitoribus capituli generalis.

119 Quod si aliquem de dictis quatuor … diffiniet et tractabit add. 1355, MOPH IV, 364/30-38

120 uno dei tre: provinciale (o suo vicario), priore e sottopriore

37


<II 6> De capitulo cottidiano, sextum capitulumFinitis Matutinis teneatur capitulum, vel aliquando post

Primam, aliquando eciam intermittitur ne studium impediatur, secundum quod prelato videbitur121. Ingresso capitulum conventu lector pronunctiet lunam et que de kalendario pronunctianda sunt, et sacerdos prosequatur «Preciosa est» et cetera. Deinderesidentibus fratribus lector pronunctiet lectionem de institucionibus vel de evangelio pro tempore122, premisso |168v|Iube domine, et ebdomadarius subiungat benedictionem Regularibus disciplinis vel Divinum auxilium pro tempore. Et facta absolucione pro defunctis, dicat qui tenet capitulum Benedicite, et responso Dominus inclinent omnes.

Lectio. Deinde recitatis beneficiis et dicto a priore «Retribuere dignare» et cetera, dictis eciam a conventu psalmis Ad te levavi123 et De profundis124, Kyrieleison cum Pater noster, subsecutis eciam tribus versiculis125 «Oremus pro domino papa» «Salvos fac servos tuos et ancillas tuas» «Requiescant in pace» «Dominus vobiscum» ab ebdomadario dicendis, cum hiis tribus collectis «Omnipotens sempiterne Deus qui facis» «Pretende» «Fidelium Deus», resideant fratres. Tunc prelatus poterit dicere breviter si quid ad honestatem ordinis et correctionem fratrum viderit expedire. Post hec autem egrediantur novicii. Quibus egressis, dicat qui preest «Faciant venias suas qui se reos existimant». Continuo qui se reos intellexerint prostrati veniam petant, deinde surgentes humiliter confiteantur culpas suas. Et quorum culpa |169r| talis est que digna est correctione, preparent se ad correctionem quam prior faciet vel ille cui iniunxerit.

Lectio. In capitulo vero fratres nisi duabus causis non loquantur: scilicet culpas suas vel aliorum dicendo simpliciter, et prelatis suis tantum ad interrogata respondendo. Uno eciam stante et loquente alius non loquatur. Nullus faciat proclamacionem super aliquem ex sola suspicione.Item nullus accuset de auditu nisi dicat a quo audierit et ille sit presens in domo. Auditis vero culpis dicatur psalmus

121 Cum dicitur psalmus. Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 131-32.122 lectiones evangeliorum legendas cum kalendis per totum

annum; regulam correctam, constitutiones correctas et per lectiones distinctas

123 Ps. 122.124 Ps. 129.125 versiculis sic in extenso

38


Laudate Dominum126 cum versu127 «Ostende nobis Domine» et «Dominus vobiscum» et collecta «Actiones» et cetera. In fine dicat prior «Adiutorium nostrum in nomine Domini», et sic solvitur capitulum.

<II 7> De capitulo provinciali, septimum capitulumCapitulum provinciale post capitulum generale, ubi et

quando prior provincialis cum consilio diffinitorum elegerit, celebretur. Capitulum autem provinciale appellamus priores conventuales cum singulis sociis suis a pluribus de capitulo suo ultra medietatem eligencium electis et predicatores generales. Si qui tamen qui128 non sunt de capitulo in diffinitores eligantur, ad omnia |169v| acta eiusdem dumtaxat capituli admittantur. Predicatores autem generales dicimus quiper priorem provincialem et diffinitores capituli provincialisfuerint instituti; quos instituendi nullus vicarius eciam cum diffinitoribus habeat potestatem. Dicti autem predicatores dicto officio non fungantur nisi in provincia in qua fuerint instituti. Nullus vero prior conventualis ducat secum plures fratres ad capitulum generale vel provinciale sine causa legittima. Quod si priorem provincialem abesse contigerit nec vices suas alicui commiserit, vel ille cui commiserit aliquo casu absens fuerit, prior illius loci ubi capitulum fuerit celebrandum cum diffinitoribus capituli in celebracione procedat eiusdem.

Lectio. Predicti igitur diffinitores tractabunt omnia et diffinient cum priore provinciali. Quilibet autem vicarius generalis provincie, per quemcumque modum legittime fuerit institutus, locum provincialis teneat, «Fidelium» dicat, licenciam loquendi tribuat, eciam possit concedere litteras de beneficiis illius provincie, provinciali dumtaxat capitulo durante129. Si igitur predicti in suis diffinicionibus in partes equales se diviserint, |170r| illorum sentencia prevalebit in quorum partem prior provincialis concordaverit, alias enim sentencia plurium prevalebit. Si autem per adiunctionem vel absenciam prioris provincialis vel eius vicarii vel casu aliquo contingente partes fiant equales, unus ab eisdem de capitulo eligatur, et in quorum partem ille declinaverit illorum sentencia prevalebit. Isti autem quatuor diffinitores excessum

126 Ps. 116.127 versu sic in extenso128 qui add. in marg. d.129 Quilibet autem vicarius generalis … provinciali dumtaxat

capitulo durante add. 1363, MOPH IV, 398/10-18

39


prioris provincialis confessi vel proclamati in capitulo provinciali coram fratribus audiant et emendent, ei penitentiam iniungentes. Si autem, quod absit, incorrigibilis extiterit, ipsum usque ad capitulum generale suspendant ab officio prioratus aliquem idoneum loco illius substituentes, et eius excessum referant ad capitulum generale scripto comuniter sigillato.

Lectio. Singulis annis auditis culpis in capitulo provincialifiat secretum scrutinium in conspectu omnium super retencione vel absolucione prioris provincialis, cum expressione nominum et officiorum fratrum exprimencium vota sua, per diffinitores capituli provincialis; et hoc scrutinium non publicetur neque alicui ostendatur sed statim sigillis omnium diffinitorum in conspectu omnium sigilletur, et per diffinitorem generalis capituli vel eius socium, vel per socium provincialis in anno provincialium, ad generale capitulum |170v| deferatur. Et hec eadem forma scrutinii faciendi de priore conventuali per suppriorem, vel eius vicarium in absencia supprioris, et duos antiquiores in ordine de conventu presentes in capitulo, in tractatu eorum que mittenda sunt ad capitulum observetur; et sigillo conventus ipsum scrutinium sigilletur et per socium prioris ad provinciale capitulum transmittatur.

Lectio. Dictis autem scrutatoribus voluntatum, in virtute obedientie precipimus quod dictum scrutinium alicui per modum aliquem non revelent. Quod si aliquis vel aliqui de predictis scrutatoribus prioris conventualis impedimentum haberent, iudicio maioris <partis> medietate conventus ad audiendum vel videndum vel scribendum ea que in scrutinio deponuntur unus defratribus ad ipsam electionem pertinentibus, quem - ut dictum est - maior pars conventus nominaverit, loco illius qui impeditus fuerit ad recipiendum dictum scrutinium admittatur; et tunc ad servandum ipsum scrutinium ex vi precepti ut alii teneatur. Et hec eadem forma circa scrutinium electorum prioris provincialis et electionis prioris conventualis in omnibus observetur. Accusacioni vero et correctioni, professi post triennium ab ingressu ordinis poterunt interesse. |171r| Infra vero quinquennium ab ingressu ordinis fratres alii non admittantur in conventibus ad discussionem eorum que ad capitulum generale vel provinciale sunt mittenda, nec ad electionem socii prioris conventualis nec eciam ad electionem electorum prioris provincialis.

Lectio. Priores cum suo conventu capitulo provinciali singulis annis scribant debita domus sue et causas eciam

40


debitorum. Item nulla peticio offeratur capitulo provinciali nisi a conventu, nec generali nisi a capitulo provinciali fuerit approbata. Nullus vero religiosus alterius ordinis vel professionis, nullusque secularis cuiuscumque condicionis vel dignitatis vel vite, secretis vel tractatibus capituli aliquatenus admittatur. Prior autem provincialis et diffinitores in quolibet capitulo provinciali determinent tempus ante quod fratres ad capitulum sequens non veniant.

<II 8> De capitulo generali, octavum capitulum Capitulum generale uno anno Parisius alio anno Bononie

celebretur, nisi magistro et diffinitoribus causa legittima quandoque aliud videatur130. Predicti autem decem et octo provinciarum |171r| diffinitores duobus annis, et decem et octo priores provinciales tertio anno, cum magistro ordinis omnia diffinient et constituent et tractabunt. Quod si in partes equales se diviserint, illorum sentencia prevalebit in quorum partem magister ordinis declinaverit; si vero in partesinequales, obtineat sentencia plurium. Si autem per adiunctionem magistri partes fiant equales, unus eligatur a diffinitoribus secundum quod in electione diffinitorum provincialium est statutum131.

Lectio. Quod si ad capitulum aliquo casu prepediti non omnes venerint, illi quos ex ipsis venire contigerit cum magistro ordinis omnia pertractabunt. Si vero magistrum aliqua occasione abesse contigerit, unus de diffinitoribus eiusdem capituli ab ipsis diffinitoribus vel maiori parte eorum assumatur in magistri ordinis vicarium, qui durante capitulo vices magistri gerat in omnibus dumtaxat que ad tractatus et acta capituli pertinebunt; qui extra capitulum locum suum teneat et in diffinicionibus unam tantum habeat vocem132. Quod si in eius assumpcionein partes equales se diviserint, unus |172r| de presentibus

130 Necessitate vero urgente magister ordinis cum assensu prioris provincialis in cuius provincia generale capitulum fuerit celebrandum, de consilio discretorum ad alium conventumeiusdem provincie capitulum transferre possit add. COP 1360; Quod si in eadem provincia commode celebrari non valeat eodem anno, magister ordinis, vel eius vices gerens ipso mortuo vel amoto, generale capitulum ad aliam provinciam mutare poterit si expediens iudicaverit de fratrum consilio discretorum add. COP 1380-88. Negli atti intermedi dei CG disponibili non si ricontra abrogazione del testo.

131 Si autem partes fuerint pares

41


fratribus eligatur ab ipsis, et in quorum sentencia iste declinaverit, ille pro vicario habeatur; cum quo vicario ceteri diffinitores in diffinicione procedant. Quod si in ipsadiffinicione iterum in partes equales se diviserint, forma superius posita teneatur.

Lectio. Isti autem diffinitores habebunt plenariam potestatemsuper excessum magistri ordinis corrigendo vel de eo penitus removendo. Ipsorum vero sentencia tam in hiis quam in aliis inviolabiliter observetur ita quod a nemine illorum sentencia liceat appellare. Et si appellatum fuerit, frivola et nulla appellacio habeatur. Appellacionem enim intra nostrum ordinem133 subinterminacione anathematis fieri inhibemus cum non venerimus contendere sed pocius delicta corrigere134.

Lectio. Diffinitores itaque predicti postquam fuerint accusati, quando eis videbitur expedire excessum magistri ordinis seorsum corrigant et emendent. Qui coram ipsis humiliter se prosternens veniam faciat et stans de suis excessibus se accuset, et diffinitores audiant accusantem. Auditis vero accusacionibus secedat, ut eo absente diffinitores de eius correctione conferant et disponant. Quod si prevaricator |172v| ordinis fuerit aut contemptor aut adeo negligens et remissus quod ordinis dissolucionem et destructionem inducat, moneatur a diffinitoribus ut magistratui cedat et aliquem locum ad manendum eligat ut possit honeste conversari; alioquin amovendi eum ab officio magistratus liberam habeant potestatem. Cessio autem magistri non admittatur a diffinitoribus nisi propter aliquod predictorum aut propter defectum aut impotenciam que ipsum ab execucione officii magistratus perpetuo impediret. Perpetuum autem <impedimentum> dicimus quod diffinitores de prudentum consilio perpetuum iudicabunt.

Lectio. In virtute Spiritus sancti et sancte obediencie precipimus firmiter observari ne quis causam deposicionis

132 qui locum magistri ubique teneat et Fidelium dicat et licenciam loquendi tribuat et possit concedere literas de beneficiis ordinis ut magister, et in diffinicionibus unam habeat tantum vocem emend. 1358 (MOPH IV, 382/11-18), qui non accolto, presente in COP 1380-88

133 intra nostrum ordinem emenda dal 1331 (MOPH IV, 207/10-6) in nostro ordine

134 Qui add. 1397, MOPH IV, 94/8-16. in capitulo Frankfordiede appellacionibus non fiendis

42


magistri vel prioris provincialis vel eius excessum vel correctionem vel secretum capituli seu dissensiones diffinitorum vel fratrum unde ordo noster possit turbari vel infamari, audeat scienter extraneis publicare. Si quis autem ex deliberacione contrafecerit tamquam excomunicatus et scismaticus et destructor nostri ordinis habeatur, et quousquesatisfecerit a comunione omnium sit penitus alienus, et pene gravioris culpe debite subiacebit. Eadem districtione precipimus |173r| ne quis verbo vel facto ad divisionem nostriordinis audeat laborare; quod si fecerit, pene subiaceat supradicte.

Lectio. Statuimus autem ut si in anno diffinicionis priorum provincialium electio magistri celebretur, illo anno unus de fratribus electoribus de qualibet provincia qui in provincialicapitulo ad hoc electus fuerit, ad diffinicionem cum eis pariter admittatur; quod si ad capitulum non venerit, tunc ad diffinicionem elector alius admittatur135. Si vero in anno diffinitorum celebretur, tunc cum diffinitoribus priores provinciales conveniant et utrorumque diffinicio sit comunis.

Lectio. Statuimus autem et in virtute Spiritus sancti et sancte obediencie et sub interminacione anathematis prohibemusdistricte ne priores provinciales fratribus diffinitoribus, vel fratres diffinitores prioribus provincialibus, per suas diffiniciones preiudicium aliquod audeant generare. Quod si facere attemptaverint, eadem districtione prohibemus ne in hocaliquis presumat eis obedire.

Lectio. Priori provinciali eunti ad capitulum generale detur socius a diffinitoribus provincialis capituli. Statuimus quod omnes priores conventuales cum sociis suis et predicatores generales illius provincie in qua generale capitulum celebratur |173v| illo anno veniant ad capitulum generale; neceodem anno in illa provincia ad celebrandum aliud capitulum provinciale teneantur.

<II 9> De solempni celebracione capituli, nonum capitulumCapitulum generale quantum ad auctoritatem diffinitorum in

vigilia Penthecostes incipit celebrari. Cum autem in secunda feria post Penthecostes fratres in capitulum venerint, primo omnium devote invocetur Spiritus sanctus a quo filii Dei

135 ad diffinicionem elector alius ] ad diffinicionem electorum alius cod., che emendo su testo dell’aggiunta costituzionale: quod si ad capitulum non venerit, ad diffinicionem elector alius admittatur add. 1352, MOPH IV, 340/33-38

43


aguntur136 et dicatur versus «Emitte Spiritum tuum» et cetera cum collecta de Spiritu sancto. Deinde residentibus fratribus et sua loca tenentibus, ut verbo Dei celi firmentur137 verbum Dei in comune fiat. Sermoni interesse poterint qui ad edificacionem interesse voluerint.

Lectio. Finito sermone, quia indigentibus quamtocius subveniendum est, obitus fratrum in anno defunctorum in comunirecitetur et fiat eis comunis absolucio et dicatur pro eis psalmus De profundis138, Kyrieleison, Pater noster, cum versu139 A porta inferi et cetera, oratio Absolve et cetera. Postmodum si littere legende sunt legantur, et eis suo tempore cum consilio respondeatur. |174r| Perlectis litteris et facta recommendacione vivorum dicatur psalmus Ad te levavi140, Kyrieleison, Pater noster, et ver(sus) Salvos fac servos et oratio Pretende. Et sic omnes qui non sunt de capitulo egrediantur. Quibus egressis qui missi sunt ad excusandum eos qui non assunt, ad quid venerint loquantur. Deinde culpe audiantur. Si qui vero ad capitulum generale vel provinciale sine licencia venerint, primo culpe eorum audiantur et accepta penitencia a capitulo excludantur.

Lectio. Ut autem in exeundo modus servetur, nullus exeat sinelicencia et necessitate. Egressus autem non discurrat sed expleta necessitate cicius revertatur. Qui autem in presenti anno visitare debuerant et non sicut oportuit fecerunt, culpamsuam dicant et digne vindicte subiaceant. Tunc eciam absentibus qui adesse debuerant et hiis qui peccaverunt nec satisfecerunt penitentia scripta mittatur. Conventus vero qui mittit accusaciones ad capitulum generale vel provinciale scribat numerum et nomina accusancium, etsi accusant de audituvel visu. Accusatio autem unius tantum, ad capitulum generale |174v| vel provinciale non mittatur. Et tractatus eorum que mittenda sunt ad capitulum ultra unum diem non prolongetur.

Lectio. Qui habent questiones facere sive proprias sive comunes ad ordinem vel predicacionem pertinentes, proponant fratribus a magistro et diffinitoribus ad hoc141 statutis, ut

136 Cf. Rom. 8,14.137 Ps. 32, 6 «verbo Domini celi firmati sunt».138 Ps. 129. 139 versu sic in extenso140 Ps. 122.141 ad hoc adhuc cod.

44


suo loco et tempore solvantur142 et terminentur. Si qua vero dissensio inter fratres nostri ordinis, quod absit, emerserit de libris vel aliis, cum preponenda sint spiritualia temporalibus non agatur inde in capitulo, sed dicti fratres extra capitulum discussa veritate dissensionem dirimant et inter fratres pacem restituant.

Lectio. De solucione autem et terminacione questionum, de correctione fratrum, de modo penitenciarum, et predicatoribus ob predicandum et studendum mittendis, prelatus maior cum aliis qui ad hoc statuti sunt tractabit; et quidquid inde Spiritu sancto donante ordinaverit, capitulum universaliter etunanimiter et devote suscipiat. Nullus murmuret, nullus reclamet, nullus contradicat. In fine fiat comunis confessio et absolucio, perseverantibus benedictio143. <Et hec eadem formain capitulo provinciali similiter observetur>144.

Lectio. Porro magister ordinis aut priores provinciales non mutent acta provincialis capituli vel generalis nisi forte in speciali et ex causa necessaria |175r| et utili. Similiter generale statutum ordinis vel consuetudinem diu obtentam et comuniter approbatam in ordine nec magister ordinis nec priores provinciales aliquatenus valeant immutare nisi per tria capitula fuerit approbatum. Ea vero que de generali capitulo dicta sunt, in vigilia Penthecostes debent inchoari. Capitulum autem generale ultra sabbatum infra octavas145 Penthecostes non prolongetur, nisi ex causa rationabili magistro et diffinitoribus videatur quod per unum diem vel perduos146 ad plus debeat prolongari. Capitula autem provincialia eodem modo infra pretaxatum dierum numerum terminentur. Necessitate vero urgente magister ordinis vel eius vices gerens de discretorum consilio ad alium conventum eiusdem provincie transferre

142 solvantur solventur cod., per attrazione d’anticipo col successivo terminentur?

143 apostatis et profugis anathematis maledictio aggiungevano COP 1258, soppreso prima del 1307, lasciando così monca la dicotomia oppositiva benedictiomaledictio.

144 Presente negli esemplari prececenti e sequenti (Et hec eadem forma ). Forse caduto a coda della precedente immediata soppressione.

145 octavas sic in extenso146 per unum diem vel per duos: femminile in per unam diem

vel per duas

45


possit capitulum generale 147. Quod si in eadem provincia comode celebrari non valeat eodem anno generale capitulum, magister ordinis vel eius vices gerens ipso mortuo vel amoto dictum capitulum ad aliam provinciam mutare poterit, si expediens iudicaverit de fratrum consilio discretorum148.

<II 10> De generalissimo capitulo, decimum capitulumCapitulum generalissimum non convocetur nisi quando maior

pars provinciarum pecierit, vel magistro cum media parte provinciarum visum fuerit expedire. Provincie vero que petunt,scribant |175v| causas quare petunt; de hiis tamen capitulum generale non habebit iudicare utrum sufficientes sint vel non,sed tamen scribantur ut fratres de eis ante capitulum conferrevaleant. Priores autem provinciales singuli, cum duobus sociisa capitulo suo provinciali electis a pluribus medietate eligencium, tale capitulum celebrabunt. Duobus eciam annis ante pronunctietur nisi urgens fuerit necessitas.

Lectio. Anno ab incarnacione Domini millesimo ducentesimo vicesimo octavo convenerunt Parisius in domo Sancti Iacobi priores provinciales una cum venerabili patre fratre Iordano bone memorie magistro ordinis nostri, singuli cum duobus sociis vel diffinitoribus sibi a provincialibus capitulis deputatis. In quos fratres omnes vota sua unanimiter transtulerunt, eisdem potestatem plenariam concedentes ut quidquid ab eis fieret sive in constituendo sive in destituendo mutando addendo vel diminuendo, de cetero firmum ac stabile permaneret; nec liceret alicui quantecumque auctoritatis capitulo, eorum aliquid immutare que ipsi statuerent perpetuis temporibus permansura. Priores iam prefati cum suis diffinitoribus, gratia sancti Spiritus invocata, quasdam constituciones ad |176r| utilitatem et honestatem et conservacionem ordinis premissa diligenti examinacione unanimiter et concorditer ediderunt, quas in locis suis inter constituciones alias inserere procurarunt. Inter illas autem quasdam voluerunt inviolabiliter immutabiliter et in perpetuum observari, videlicet de possessionibus et redditibus nullatenus recipiendis, de appellacionibus removendis, et quod non possit per fratres diffinitores prioribus provincialibus neque per priores

147 Necessitate vero urgente … capitulum generale revis. 1333 (MOPH IV, 216/17-22: qui correggi anno CG 1333, non 1332), su testo introdotto nel 1270 (ib. III, 150/32-151/3)

148 Quod si in eadem provincia … de fratrum consilio discretorum add. 1306,MOPH IV, 15/16-22

46


provinciales fratribus diffinitoribus in suis diffinicionibus in aliquo preiudicium generari. Quasdam vero sic voluerunt immutabiles permanere ut nonnisi a consimili capitulo, novis emergentibus articulis casibus vel negociis, de ipsis possit aliquid pro tempore immutari, videlicet de constitucionibus non faciendis nisi per tria capitula generalia continua fuerint approbate, de non equitando, de expensis non portandis, de carnibus nisi causa infirmitatis non comedendis;ita tamen ut in hiis pro loco et tempore prelato liceat dispensare.

<II 11> De visitatoribus, undecimum capitulumStatuimus quod quatuor fratres ad visitandam provinciam in

capitulo provinciali a priore provinciali et diffinitoribus assignentur, vel plures |176v| secundum quod a capitulo provinciali videbitur expedire, qui excessus priorum conventualium et fratrum audiant et emendent absque constitucione et status domus immutacione. Loca vero sua ubique teneant nisi in capitulo dum ab eis officium sue correctionis exercetur; quod in tribus diebus continuis terminetur. Si qua autem gravia et periculosa inveneri<n>t emersisse a tempore visitacionis ultimo facte per visitatorem precedentem licet correcta fuerint, nichilominus cum testimonio maioris partis capituli eiusdem, magistro et diffinitoribus capituli generalis studeant denunctiare, vel priori provinciali et diffinitoribus capituli provincialis si ibi generale non sit celebrandum.

Lectio. Visitatores presentes verbo, absentes scripto, referre debent diffinitoribus provincialis capituli, vel generalis cum in sua provincia celebratur, de hiis quos visitaverunt fratribus si in pace continui, in studio assidui,in predicacione ferventes, que de eis fama, quis fructus, si in victu et vestitu et in aliis secundum tenorem institucionumordo servetur. Priores autem seu lectores et suppriores in visitatores nullatenus eligantur. Quod si aliquis visitator antequam visitet vel in ipsa visitacione in priorem fuerit electus et confirmatus vel mortuus vel alias impeditus, provideat |177r| prior provincialis de alio fratre qui visitetloco eius.

<II 12> De predicatoribus, duodecimum capitulumProvideant diligentissime priores ne committant

predicacionis officium nisi fratribus ad hoc idoneis et moribus et scientia approbatis, ne ex insufficiencia

47


predicancium ordo veniat in contemptum, et vergat in periculumanimarum. Statuimus autem ut nullus fiat predicator generalis antequam theologiam audierit per tres annos et nisi sit maturus et discretus ad negocia ordinis in capitulis pertractanda.

Lectio. Nullus assumatur ad predicationis officium extra claustrum et fratrum consorcium infra viginti quinque annos, nec predicet populo nec confessiones extraneorum audiat sine licencia prioris sui in capitulo de consilio discretorum sibi data. Hii vero qui apti sunt, cum in predicacione exire de-buerint, eis socii dabuntur a priore secundum quod moribus eorum et honestati iudicaverit expedire. Qui accepta benedictione exeuntes ubique tamquam viri qui suam et aliorum salutem procurare desiderant religiose et honeste se habeant, sicut viri evangelici sui sequentes vestigia Salvatoris; cum Deo vel de Deo, secum vel cum proximis utiliter loquendo, vitabunt suspiciosi comitatus familiaritatem. |177v| P<laciti>s et causis nisi pro fidei negociis non intersint.

Lectio. Cum fratres nostri diocesim alicuius episcopi ad predicandum intraverint, primo si poterint episcopum visitabunt ut secundum consilium eius in populo faciant fructum quem facere intendunt. Et quamdiu in eius episcopatu fuerint, <in hiis que contra ordinem non fuerint>149 ipsi devoteobedientes erunt. Predicare vero non audeat aliquis in dyocesiillius episcopi qui ei <ne> predicet interdixerit ex causa racionabili, nisi litteras et mandatum habeat summi pontificis. Caveant eciam fratres nostri ne ponendo os in celum150 suis predicacionibus religiosos et clericos scandalisent; sed ea pocius que in ipsis emendanda viderint, obsecrando ut patres seorsum emendare procurent. Socius autem datus predicatori, ipsi ut priori suo obediat. Statuimus ne fratres nostri in predicacionibus suis dari vel colligi pecuniam admoneant pro domo vel pro alia persona speciali.

<II 13> De itinerantibus, tercium decimum capitulum Euntes ad predicacionis officium exercendum vel alias

itinerantes, aurum argentum pecuniam |178r| aut munera, excepto victu et necessariis indumentis et libris, non accipient neque portabunt. Si quis autem acceperit aliquid de predictis, teneatur prelato suo cum redierit libere

149 In COP 1360L, 1360F, 1380-88. Caduto per omeoteleuto su fuerint?

150 Ps. 72, 9 «posuerunt in celum os suum».

48


presentare. Fratres eciam non recipiant munuscula a mulieribusnec dent, maxime confessores. Item fratres non sint dispensatores alienarum rerum nec pecuniarum, nec extraneorum deposita recipiant nisi librorum aut paramentorum ecclesiasticorum.

Lectio. Predicatores vel itinerantes cum in via existunt officium suum dicant prout sciunt et possunt151, et sint contenti officio ecclesiarum ad quas quandoque declinent. Fratres etiam viatores litteras testimoniales secum ferant, etin conventibus ad quos declinaverint de excessibus suis corrigantur. In quacumque autem provincia fratres itinerantes qui deliquerint, prior provincialis vel conventualis seu eorumvicarii, supprior visitator et ceteri in cuius terminis inventi fuerint, corrigendi ipsos sicut fratres suos liberam habeant potestatem.

Lectio. Prior in ordine sit prior in via nisi forte predicatori adiungatur, vel cum egrediuntur aliter prior ordinaverit de eis. Nullus fratrum vadat ad curiam nisi |178v|de licencia magistri vel capituli generalis, sed mittatur nunctius ad fratres qui sunt ibi, vel per aliquem alium prout melius fieri poterit negocium procuretur. Prior priorem supervenientem honoret, sed et hospes per civitatem sine consilio eius non discurrat nec moram faciat. Fratres Minores sicut et nostri caritative et hylariter recipiantur et secundum facultatem domus pie et honeste procurentur.

Quicunque autem prior provincialis sine licencia magistri, vel frater alius quicumque sine licencia magistri vel prioris provincialis, archiepiscopatum vel episcopatum receperit, nisiper talem obedienciam cogatur quam transgrediendo peccaret mortaliter, ipsum statuto presenti suffragiis societate ac omnibus beneficiis ordinis tam in morte quam in vita privamus.

Lectio. Fratres ordinis nostri episcopos vel alias quascumquepersonas extra ordinem assignatos, qui in ieiuniis et abstinenciis victu et vestitu statuta ordinis non servant, suffragiis et beneficiis ordinis tam in vita quam in morte privamus, quousque super huiuscemodi excessu adeo digne satisfecerint quod per magistrum vel provincialem suum ad huiusmodi |179r| beneficia restitui mereantur152. Precipimus

151 Cf. Ordinarium OP, ed. Guerrini 127.152 Il brano Quicunque autem prior provincialis … restitui

mereantur (qui non marcato da Lectio) è add. 1255 (MOPH III, 72/20-32) e con esso terminava c. 13 in COP 1258.

49


autem in virtute sancte obedientie et Spiritus sancti prioribus provincialibus et conventualibus ac eorum vicariis quod nulli fratri electo seu postulato extra ordinem ad quamcumque dignitatem personarum gradum infra dignitatem episcopalem, licenciam concedant huiusmodi electiones seu postulaciones acceptandi vel alio quolibet modo prosequendi. Eodem precepto prohibentes ne frater aliquis propter licenciamsibi datam contra prohibicionem huiusmodi premissas electionesseu postulaciones per se vel per alium prosequatur. Quicumque autem in premissis secus fecerit, incurrat sentenciam excomunicacionis ipso facto; quam sentenciam ferimus presenti statuto. Et nichilominus omnibus graciis ordinis sit privatus,ad quas restitui non valeat nisi per magistrum ordinis vel capitulum generale153.

statuto legale dei frati-vescovi, dei frati promossi a dignità ecclesiastiche o assegnati a uffici extra ordinem: condizioni della promozione, sottrazione alla giurisdizione e correzione dell'ordine, eventuale privazione della societas, e dei relativi benefici e suffragi. Formalmente sono extra ordinem assignatos, extra obedienciam nostri ordinis (la formula ricorre anche nei registri MO e atti capitolari, e denota speciale stato giuridico di taluni frati dell'ordine; cf. MOPH VIII, 106/23; Forte, Acta capituli 297); stato giuridico non equipollentecon chi è "fuori dell'ordine", ex-frate, e pertanto non più membri di esso (così sembra sentir dire talvolta), come invece era il caso dei passati ad altra regola e degli espulsi. Vi si riconosce in radice la persistenza canonica della professio che ancora sostiene una giurisdizione condivisa. La privazione dei suffragi è pena inflitta a chiè ancora "dei nostri"! (Fratres ordinis nostri episcopos; fratres nostri episcopi…: Forte, Acta capituli 297). ASS, PRE, SD 24 dic. sec. XIV: dns frater Wulfrannus, condam bethleemitanus episcopus ac ordinis nostri frater; dni fratris Pauli, Dei gratia episcopi caldedonensis, genere florentini et vestri ordinis; Supplicat… fr. Bartholomeus archiepiscopus patracensis quatenus ut ipse, qui ordinis fratrum Pred. professor existit, quatuor alios voluntarios dicti ordinis professos absque cuiusque licentia… in suos socios familiaresque… recipere. Le Cronice fratrum li registrano regolarmente!

Lectio. Si quis frater ordinis nostri per se vel per alium ordinacionem de se vel de alio factam, vel obedienciam sibi vel alii fratri iniunctam, per quamcumque personam extra

153 Precipimus autem in virtute … per magistrum ordinis vel capitulum generale add. 1318 (MOPH IV, 106/6-10); cui sarà premessa altra add. 1423 (MOPH VIII, 181/3-14). Materia legislativa sopravvenuta e appesa al capitolo sugli itineranti, coi quali ha poco a che fare; trascinatavi forse dalla tacita analogia con la "vita in periferia", una volta canonizzata la partizione in distinzioni e capitoli.

50

../../Fonti/Serbatoio1.doc

../../Fonti/Serbatoio1.doc


obedienciam nostri ordinis constitutam quocumgue modo procuraverit revocari, vel in aliqua provincia seu conventu aut eciam officio sive eciam studio generali |179v| poni vel remanere vel inde removeri vel cum personis extraneis commorari,ipso facto ex vi presentis statuti in penam incidat culpe graviori debitam, et omni voce tam in accusacionibus aliorum quam in electionibus et tractatibus eorum quead capitulum generalemittenda sunt penitussit privatus; in quibus cum tali dispensari non possitnisi per magistrum ordinis vel diffinitores capituligeneralis154.

CG 1356155 ex vi presentis statuti in penam incidatculpe graviori debitam ipso facto; in quacum tali dispensari non possit nisi per magistrum ordinis aut capitulum generale.

COP 1360 ipso facto in penam incidat culpe debitam graviori; in qua cum tali dispensari non possit nisi per magistrum ordinis velcapitulum generale.

COP 1380-88156 ex vi presentis statuti in penam incidatculpe graviori debitam ipso facto; in quacum tali dispensari non possit nisi per magistrum ordinis vel capitulum generale.

Si vero fuerit conversus ipso facto voce propria, nisi in sua accusacione, sit privatus et ubique novissimum locum teneat, nisi per magistrum ordinis vel diffinitores generalis capitulifuerit restitutus; et nichilominus penitenciam faciat157 gravioris culpe158.

154 Si quis frater ordinis … vel capitulum generale (vel diffinitores capituli generalis) add. 1273 (MOPH III, 166/9-19), ma questo esemplare COP 1375 si lascia sfuggire il pregresso emend. 1356 (MOPH IV, 371/20-25) della seconda parte.

155 Testo di emend. 1356 come negli atti dei CG (MOPH IV, 371/20-25).

156 Vat. lat. 7651, f. 35r, che qui chiude il cap. omettendoil § Si vero fuerit conversus; è nota la sola incoatio di abrogaz. 1365 (MOPH IV, 403/33-34).

157 faciat add. in marg. d.158 Si vero fuerit conversus … gravioris culpe add. 1292

(MOPH III, 265/15-20, che in fine brano ha gravis culpe anziché gravioris culpe). Nel 1365 se ne avvia procedura

51


<II 14> De studentibus, quartum decimum capitulum Quoniam circa studentes diligens est adhibenda cautela,

aliquem specialem fratrem habeant sine cuius licencia non scribant quaternos nec audiant lectiones. Et que circa eos in studio corrigenda viderit corrigat; et si vires eius excedant,prelato preponat. In libris gentilium et philosophorum non studeant, etsi ad horam inspiciant. Seculares scientias non addiscant nec artes quas liberales vocant nisi aliquando circaaliquos magister ordinis |180r| vel capitulum generale vel prior provincialis vel capitulum provinciale voluerit dispensare, sed tantum libros theologicos tam iuvenes quam alii studeant159. Ipsi vero in studio taliter sint intenti ut dedie de nocte, in domo in itinere, aliquid legant vel meditentur, et quidquid poterunt retinere cordetenus nitantur.

Lectio. Curet prior provincialis ut si habuerit aliquos utiles ad docendum qui possint in brevi esse apti ad regendum,mittere ad studendum ad loca ubi viget studium extra suas provincias, de diffinitorum capituli provincialis vel maioris partis eorum consilio et assensu. Si vero aliquem ipsorum studencium infra sex menses a tempore celebrati capituli mori vel legittime impediri contigerit, prior provincialis possit loco illius alium subrogare, et in aliis illi ad quos mittuntur eos non audeant occupare nec ad provinciam suam remittere nisi fuerint revocati. Postquam autem per tres annosin aliquo studio fuerint commorati, ipso facto sint ab illo studio absoluti, nisi de licencia magistri ordinis speciali. Et hoc idem circa studentes eiusdem provincie observetur.

Lectio. Tres tantum fratres mittantur Parisius ad studium de provincia, exceptis provinciis Hispanie, Tholosane, provincie |180v| Lombardie inferioris et Saxonie, Polonie, Grecie, Terresancte, Aragonie, Bohemie, provincie Provincie et Lombardie superioris, de quarum qualibet duo tantum mittantur. Quelibet autem provincia, exceptis Dacie, Grecie, Terre sancte, provideat ut semper <in> aliquo <conventu> ydoneo sit generalestudium et solempne, et ad illum locum quilibet prior provin-cialis potestatem habeat mittendi duos fratres ydoneos ad

d'abrogazione (ib. IV, 403/33-34), conferma non attestata dagli atti dei CG; di fatto avvenuta, perché il brano è sotto erasione in COP 1333 ed è omesso da quelle 1380-88.

159 «In libris gentilium non studeant». CF. G.G. MEERSSEMAN, Inlibris gentilium non studeant. L'étude des classiques interdite aux clercs au moyen âge, «Italia medioevale e umanistica» 1 (1958) 1-13.

52


studium. Quod si in aliqua dictarum provinciarum lector sufficiens pro tali studio non fuerit, magister ordinis de lectore provideat competenti.

Lectio. Statuimus autem ut quelibet provincia fratribus suis missis ad studium ad minus in tribus libris theologie teneantur providere, videlicet in Bibliotheca160, Historiis et Sententiis, et in hiis tam in textu quam in glosis precipue studeant et intendant. Item nullus faciat scribi libros de rebus domus nisi ad comunem utilitatem. Nulli eciam certus usus librorum concedatur, nec indignetur a quocumque auferantur vel in cuiuscumque custodia dimittantur. In diebus dominicis et festis precipuis161 a quaternis scribendis se contineant.

Lectio. Cum frater de provincia ad provinciam mittitur, si simpliciter illi provincie ad quam mittitur assignetur, libri et alia que habuerit |181r| per provisionem ordinis a provincia a qua mittitur vel eciam a conventu, ad eandem provinciam vel conventum simpliciter pertinebunt; alia vero omnia que habuerit sint illius provincie ad quam mittitur, ubicumque postquam assignatus fuerit moriatur. Si vero ad tempus mittitur, omnes libri eius et res alie post eius obitumad provinciam vel conventum unde assumptus est pertinebunt. Inutroque autem casu sive assignetur simpliciter sive ad tempus,conventus cui assignatus fuerit, et ipse conventui, ad suffragia teneatur. Si autem ex quo alii provincie assignatus fuerit ipsum mori contigerit antequam certo conventui deputetur, prior illius provincie eidem provideat de conventu qui sibi ad suffragia teneatur ne consuetis defunctorum subsidiis defraudetur.

Lectio. Circa eos autem qui student, taliter dispensetur a prelato ne propter officium vel aliud de facili a studio retrahantur vel impediantur. Locus vero proprius secundum quodmagistro studencium videbitur expedire statuatur, in quo post disputacionem vel Vesperas vel alio tempore prout vacaverit addubitaciones vel questiones proponendas vel collaciones faciendas ipso presente conveniant, et uno querente seu proponente alii taceant |181v| ne loquentem impediant. Si quisautem inhoneste vel confuse vel clamose vel proterve querens vel opponens offenderit, statim ab eo qui tunc inter eos preest corripiatur.

160 = Biblia. Cf. II Mach. 2,13.161 precipuum autem festum dicimus semiduplex vel duplex.

53


Lectio. Celle quibus magistro studentium expedire videbitur assignentur. Quod si aliquis infructuosus inveniatur in studio, cella eius detur alteri et ipse in aliis officiis occupetur. In cellis vero scribere legere orare dormire et eciam de nocte vigilare ad lumen possunt qui voluerint propterstudium. Nullus autem fiat publicus doctor vel disputet nisi per licentiam prioris provincialis et diffinitorum capituli provincialis162.

Lectio. Nullus eciam fratrum nostrorum legat in Psalmis et Prophetis alium sensum litteralem nisi quem sancti approbant et confirmant. Libri ordinis seu fratrum non vendantur nisi precium eorum in alios libros seu scripta convertatur. Nulla eciam scripta vel compilata a fratribus aliquatinus publicentur nisi per fratres peritos, quibus magister vel prior provincialis commiserit, fuerint examinata diligenter.

<II, 15> De conversis, quintum decimum capitulumEodem tempore surgant conversi quo et alii fratres et eodem

modo inclinent. Cum surrexerint ad Matutinas dicant Pater noster et Credo |182r| in Deum. Quod eciam faciendum est ante Primam et post Completorium. In Matutinis dicto Pater noster et Credo in Deum, erigant se dicendo Domine labia et cetera, Deus in adiutorium et cetera, Gloria Patri et cetera. Pro Matutinis in profestis diebus163 dicant viginti et octo Pater noster, et in fine omnium Kyrieleison, Christeleison, Kyrieleison, Pater noster; quo dicto addant Per dominum nostrum Iesum et cetera, deinde Benedicamus et cetera; in Vesperis vero quatuordecim, in aliis autem Horis septem Pater noster dicant. In festis novem lectionum quadraginta Pater noster dicant. Et hoc tamen sub silencio dicant in ecclesia et ubicumque fuerint. Loco Preciosa dicant tria Pater noster. Pro benedictione mense Pater noster, Gloria Patri et cetera; post mensam pro graciis tria Pater noster, Gloria Patri et cetera, vel Miserere mei Deus164 qui sciunt.

162 Importante add. 1410, MOPH VIII, 136/1-14; un'incoatio 1413 (non trovo la confirmatio) vi apporta modifiche, di cui una: «ubi dicitur Nec aliquis magistretur (cf. MOPH VIII, 136/9-10) addatur sic: seu licentietur» (Forte, Acta capituli 294).

163 in profestis diebus = giorni non festivi, con ufficio di3 lezioni: Ordinarium OP, ed. Guerrini 1); a distinzione oppositiva dal seguente In festis.

164 = Ps. 50

54


Lectio. Indumenta tot habeant quot et ceteri fratres preter capas, quarum loco habeant scapularia longa et lata usque ad iuncturam inter pungnum et brachium, que eciam non sint alba sicut et tunice sed similis coloris capis clericorum. Possunt eciam et brevia grisei coloris habere scapularia ad mensuram scapularium nostrorum. De ieiuniis cibis abstinenciis culpis et aliis omnibus sic se habeant sicut et clerici. In labore tamen prelatus poterit cum eis dispensare. Soli non vadant sedcum fratre clerico vel converso. Psalteria eciam non habeant nec eciam aliquos alios libellos.

FINIS CONSTITUCIONUM 165

<II 16, CG Perpignan 1327> |182v| Incipiunt constituciones papalesQuicumque in publica predicacione vel comuni coram secula-

rium multitudine summum pontificem ullo tempore diffamaverit vel ipsius processus vel facta, vel irreverenciam notabilem fecerit, carcerali custodie mancipetur nec inde liberetur nisiper capitulum generale, et cogatur si comode fieri poterit in publico revocare. Qui autem in privato, postquam per testes legittimos constiterit vel iudicialiter confessus fuerit, penagravioris culpe puniatur, et nisi per generale capitulum vel provinciale de maturo consilio discretorum cum eo minime dispensetur. Idem fiat de falso accusatore vel teste legittimeconvicto vel iudicialiter confesso in materia predicta.

Lectio. Prelati vero qui in corrigendo transgressores166 huiusmodi inventi fuerint negligentes, per generale vel provinciale capitulum in penam a suis officiis absolvantur et preter hoc penis aliis gravius puniantur. Item quicumque in nostro ordine inventi fuerint singularem vitam quocumque modo viciosam ducentes et contra comunem modum vivendi diu ab ordine approbatam, primo amoneantur; et si amoniti correcti non fuerint, separentur et in diversis conventibus ponantur; et si in eodem persistant, per priorem provincialem vel provinciale capitulum carcerali custodie mancipentur. Item quicumque crimen commiserit pro quo in seculo pena mortis plecti deberet, in carcere retrudatur, penis aliis |183r| macerandus ibidem plus vel minus secundum delicti et persone qualitatem et circumstancias alias alleviantes vel

165 E a perfetta continuazione, la medesima mano trascrive le constituzioni papali divenute cc. 16-17 di distinzione II.

166 transgressores ] transgressiores cod.

55


aggravantes, et nisi per capitulum generale non possit ab ipsocarcere liberari. Quod si secundo recidivaverit, carceri perpetuo mancipetur.

Lectio. Item quod ordinacio capituli burdegalensis167 de mutacionibus fratrum servetur, que est infrascripti tenoris: Cum electiones nostre maxime libere esse debeant et omni nota coactionis carere, districtius inhibemus prioribus provincialibus et quibuscumque vicariis quod infra mensem anteelectiones quascumque, novas assignaciones et mutaciones fratrum non faciant in conventibus in quibus electiones huiusmodi fuerint celebrande, nisi pro officio lectorie vel prioratus vel pro gravi scandalo vitando vel nisi in capitulo provinciali vel in loco ipsius provincialis capituli sicut estin quibusdam provinciis consuetum. Quod si contrarium factum fuerit, quoad privacionem vocis in conventu de quo fiunt iste mutaciones et quoad ipsam vocem in conventu in quo fiunt assignaciones huiusmodi, ipse mutaciones et assignaciones suumnon sorciantur effectum. Provinciales vero qui in hoc inventi fuerint excessisse, per magistrum ordinis vel diffinitores generalis capituli cum legittime constiterit, a suis officiis absolvantur. Vicarii autem omni officio ordinis usque ad tres annos sint privati. Nec fratres privari possint vocibus eodem tempore nisi ob causas in capitulo de graviori culpa contentas.

Lectio. Item ordinamus et districte inhibemus ne fiat aliquispredicator |183v| generalis nisi maturus et discretus et sufficientis litterature et qui convenienter sciat proponere verbum Dei et sit ydoneus ad negocia ordinis pertractanda; necnumerum conventuum provinciarum excedant, et non fiant aliqui in aliqua provincia habente numerum excessivum donec ad dictumnumerum sint reducti, illis dumtaxat exceptis qui ratione antiquitatis vel infirmitatis ad capitula provincialia venire non possunt168.

Lectio. Item quod arceantur priores qui male combinant169 fratres, et quod saltim una pars copule sit clare fame et sufficientis etatis et quod unus eorum saltim sit de lingua

167 CG Bordeaux 1324: MOPH IV, 152/10-22.168 Qui seguirà add. 1376 «Et si oppositum fuerit

attemptatum, totum sit irritum et inane» (MOPH IV, 428/1-2), sconosciuta a questo esemplare COP.

169 combinare = abbinare socio o compagno di viaggio, "bini bini", duo vel tres.

56

./Roma%20AGOP%20XIV%20L%201.doc


patrie, ubi hoc comode poterit observari. Item quod quando fratres recedunt de capitulo, per superiores conbinentur ne vagando discurrant sed directe ad conventus suos vadant. Sciant omnes fratres ordinis nostri quod omnes predicte ordinaciones vim constitucionum nostrarum habent auctoritate domini nostri summi pontificis, non obstante quod non habent nisi presens capitulum generale, et omnes in fine libri constitucionum nostrarum integre conscribantur.

<II 17, CG Firenze 1374> Sequitur constitucio pape Gregorii undecimi <de capitulo generali biennali vel triennali>170

Statuimus seu presenti statuto decernimus quod magister ordinis vel eius vices gerens et diffinitores generalis capituli, sicut possunt ex causa legittima quoad locum mutare capitulum, ita etiam quoad tempus prolongando vel accelerando illud, ita dumtaxat |184r| quod neque possit acceleracio infraannum post assignationem capituli neque prolongacio eiusdem ultra triennium, nisi vacacio magistri contingeret in festo vel post festum beati Michaelis171 in tercio anno triennalis capituli, prout inferius expressatur. Auctoritatem autem accelerandi vel prolongandi capitulum, cuicumque vicario concedi posse prohibemus simpliciter.

Lectio. Item addicientes quod quandocumque imminente biennalicapitulo ordinem magistro carere contigerit, nulla mutacio quoad tempus fieri possit, nisi magistri vacacio contingat in festo vel post festum sancti Michaelis et in secundo anno, <quia tunc supersederi debet a capitulo generali illo anno. Sivero anno primo> imminentis triennalis capituli ordo magistro caruerit, tunc accelerabitur capitulum ita quod inter vacacionem magistri et capitulum electionis nisi unum festum Penthecosten intervenire non possit. Alias si post primum annum, computando a vigilia Penthecosten exclusive, magistrum vacare contingat, nulla mutacio capituli fiat quoad tempus, nisi contigerit ultimo anno in festo vel post festum beati Michaelis, quia tunc supersederi eciam debet a capitulo generali, ut premissum est de capitulo biennali.

170 CG Firenze 1374, MOPH IV, 426-27 (= COP II, 17). «Constitutio nova de capitulo generali biennali vel triennali facta in capitulo florentino auctoritate domini Gregorii pape xi», «Hec constitutio fuit facta auctoritate pape Gregorii xi in uno solo capitulo tantum et debet in fine constitucionum poni» (MOPH IV, 426/19-20, 427/22-23)

171 = 29 sett

57


Lectio. Inminente autem biennali vel triennali capitulo non eligatur diffinitor generalis capituli nec eius socius assignetur nisi in anno ultimo quo scilicet celebrandum est capitulum generale. Et qui una vice electus fuerit ad predictam diffinicionem, ad eandem eligi immediate sequenti vice non possit. Singulis annis nichilominus post festum Penthecoste(n) fiant capitula provincialia |184v| et scrutiniade provincialibus deferenda per diffinitores vel socios eorum,aut per socium provincialis in anno provincialium, ad capitulum generale. Qui diffinitores duabus vicibus, et pro-vinciales tercia vice, omnia diffinient constituent et tractabunt. Recitabuntur insuper obitus fratrum post precedenscapitulum defunctorum ut fiat pro eis comunis absolucio, ut moris est. Finis.

qui termina testo COP, bianco il resto di 184v. Testo rivisto, apr. ’01. OK

quanto segue, estraneo al precedente testimone, mira a disporrein un sol file del testo completo di COP anteriormente alle edizioni: è un Incolla speciale (Modifica, in file non richiamato da barra Web), copia legata all'originale (portavi sopra il puntatore, clic destro, Colleg., Apri, e accedi all'originale), che resta il solo testo modificabile, e le cui modificaioni vengono automaticamente riprodotte qui. Permette di tenere un unico originale/antigrafo, matrice di ogni forma di utilizzazione o copy.

<II 18, 1402?> De constitucionibus Bonifacii pape noni, xviij capitulumDenunciamus felicis memorie Bonifacium papam172 anno Domini

M°ccccii°, quinto kalendas maii pontificatus sui anno tercio decimo173, constituciones edidisse que per nostrum ordinem nequeunt immutari tenoris infrascripti:

(1°) Auctoritate apostolica tenore presencium perpetua et irrefragabili constitucione statuimus et eciam ordinamus quod de cetero perpetuis futuris temporibus nullus ex fratribus dicti ordinis Predicatorum absque licencia seu assignacione capituli generalis secundum morem eiusdem ordinis ad legendum pro forma seu ad honorem magisterii in theologia promoveri necgradu huiusmodi magisterii fungi possit aut debeat nisi per dictum capitulum fuerit appromatus vel promotus. Contrarium vero faciens eo ipso excomunicacionis sentenciam incurrat; et si per capitulum predictum reprobatus extiterit, pro non

172 1.X.1404.173 = 27.IV.1402.

58


magistro habeatur; constitucionibus apostolicis ac statutis etconsuetudinibus provinciarum et locorum dicti ordinis, necnon privilegiis graciis et concessionibus apostolicis in genere vel in specie quibusvis fratribus provinciis seu locis con-cessis seu factis aut concedendis vel faciendis sub quavis forma vel expressione verborum, eciam si de eis de verbo ad verbum habenda |58r| esset in presentibus mencio specialis, etaliis contrariis non obstantibus quibuscumque. Nos enim ex nunc irritum decernimus et inane si secus super hiis a quoquam(?) quavis auctoritate scienter vel ignoranter conti-gerit actemptari.

(2°) Item statuimus et eciam ordinamus quod quorumcumque mendicancium ordinum fratres, huiusmodi Predicatorum ordinis fratres aut sorores subiectas eisdem, in ipsorum aut Predicatorum dictorum aliorum ordinum fratres aut sorores huiusmodi in eorum confratres aut sorores, eciam vigore quarumcumque literarum apostolicarum super hoc hactenus forsanconcessarum vel in posterum concedendarum, eciam quod ad paremvel arciorem transire possint ordinem continencium, nisi in eisdem de ordinibus a quibus recedunt et ad quos transferendi se licenciam optinuerunt necnon de presentibus et eorum toto tenore specialis et expressa mencio habeatur, recipere. Quodque nullus ex fratribus, ac sororibus Predicatorum ordini subiectis, aliquem vel aliquam ex fratribus aut sororibus huiusmodi coram quocumque iudice qui non sit de dicto ordine ex quacumque causa convenire seu facere conveniri, nec a correctione quacumque seu alias ab aliquo prelato seu fratre dicti ordinis quavis occasione appellare174 aut contra eos querelam proponere, nisi prius coram conventuali seu |58v| provinciali priore seu magistro et successive in generali capitulo dicti ordinis causam et querelam suam proposuerit verbo vel in scriptis. Quodque ordinis Predicatorum contra ordinis Minorum nec? eiusdem ordinis Minorum fratres inquisitores heretice pravitatis175 pro tempore existentes, contra huiusmodi ordinis Predicatorum fratres aut eciam dicti ordinis Predicatorum fratres inquisitores sine licencia magistri aut priorum provincialium contra ipsorum confratres eiusdem ordinis inquirere nequaquam possunt aut debeant. Sed si quid Predicatores contra Predicatorum seu Minorum, et Minores fratres inquisitores huiusmodi contra Predicatorum ordinum [= ordinis?] fratres predictos de pravitate huiusmodi

174 a nemine ab sentencia illorum liceat appellari175 de inquisitoribus heretice pravitatis

59


persenserint, id ad sedem apostolicam vel prefatorum fratrum superiores deferre teneantur.

(3°) Item quod predictus magister et alii presidentes in dicto ordine ad quos id pertinuerit pro rempore, in correctionibus fratrum eiusdem ordinis, iuris ordine postposito, secundum consuetudines approbatas et instituta ordinis antedicti procedere libere et licite possint et valeant, eis authoritate apostolica tenore presencium ex certasciencia indulgemus.

(4°) Item nullus secularis vel regularis aliquod monasterium sororum Predicatorum ordini subiectarum, nisi inquantum earum constituciones et statuta id paciantur vel de sedis |59r| apostolice aut magistri dicti ordinis licentia speciali, intrare aut alique sororum huiusmodi inde exire quoquo modo presumant. Contrarium vero facientes excomunicacionis sentencie, a qua preterquam per sedem vel magistrum memoratos aut aliquem ex dicti ordinis fratribus cuimagister predictus id commiserit absolvi non possint, volumus subiacere.

(5°) Item statuimus et volumus et eciam ordinamus quod omnes et singuli religiosi quorumcumque eciam mendicancium ordinum dicte sedis capellani qui sunt et in antea erunt perinde eorum superioribus et correctioni ipsorum in omnibus et per omnia sint subiecti ac si predicte sedis capellani non essent, non obstantibus exempcionibus et aliis quibuscumque privilegiis ingulgenciis et graciis et literis apostolicis capellanis dicte sedis vel aliis coniunctim vel divisim sub quavis forma vel expressione verborum a dicta sede consessis vel in posterum condedendis, eciam si de illis de verbo ad verbum et de ipsorum capellanorum nominibus et cognominibus propriis plena et expressa mencio presentibus sit habenda, quequoad hoc ipsis in nullo volumus suffragari.

<II 19, 1501> Costitutio Alexandri VI de electione magistri ordinis.

7. <Litanie cum orationibus> ff. 185r-188r.

-----------------------------------


60





61

Documents

Constituciones ordinis fratrum Predicatorum (1375), da Biblioteca Vaticana, Vat. lat. 7658 (xiv2), ff. 139r-184v. Edizione web 2001