Derrida's methodology

FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA: ČASOPIS ZA NAUKU O JEZIKU I

KNJIŽEVNOSTI (3/4)

Institut za jezik i književnost Filozofski fakultet, Nikšić

Univerzitet Crne Gore

FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA: Časopis za nauku o jeziku i književnosti FOLIA LINGUISTICA ET LITTERARIA: Journal of Language and Literary Studies

Glavni urednik / General Editor: Marija Knežević

Izdavač: Institut za jezik i književnost, Filozofski fakultet, Nikšić

Publisher: Institute for Language and Literature, Faculty of Philosophy, Nikšić

Uređivački odbor / Board of Editors: Rossella Abbaticchio, University of Bari

Aleksandra Banjević, University of Montenegro Nick Ceramella, University for Foreigners of Perugia Vesna Vukićević Janković, University of Montenegro

Ginette Katz-Roy, Pairs West University Nanterre La Défense Bernhard Kettemann, University of Graz

Jelena Knežević, University of Montenegro Radmila Lazarević University of Montenegro

Aleksandra Nikčević Batrićević, University of Montenegro Ana Pejanović, University of Montengero

Ljiljana Pajović Dujović, University of Montenegr Dirk Skiba, Friedrich Schiller University of Jena

Sekretar / Secretary: Mihaela Lalić, University of Montenegro

Recenzenti / Reviewed by:

Janko Andrijašević, University of

Montenegro Vesna Berić Đukić, University of Novi Sad Biljana Čubrović, University of Belgrade Mirjana Daničić, University of Belgrade Boris Dudaš, University of Rijeka Dubravka Đurić, Singidunum University,

Belgrade Annette Đurović, University of Belgrade Rajka Glušica, University of Montenegro Darja Hribar, University of Maribor Aleksandra V. Jovanović, University of

Belgrade Dušan Krcunović, University of Montenegro Biljana Mišić Ilić, University of Niš Sonja Nenezić, University of Montenegro

Mark Oparin, Udmurt State University, Izhevsk

Petar Penda, University of Banja Luka Marina Ragachewskaya, Minsk State

Linguistic University Smilja Srdić, University of Belgrade Violeta Stojičić, University of Niš Gjovalin Shkurtaj, University of Tirana Sanja Šubarić, University of Montenegro Elida Tabaku, University of Tirana Alexey Volskiy,Russian State Pedagogical

University Herzen , St. Petersburg

Jelena Vujić, University of Belgrade

Radojka Vukčević, University of Belgrade

Grafički dizajn / Graphic Design: Biljana Živković, Studio Mouse

Štampa / Printed by: ITP Kolo, Nikšić Copies: 1000

© Filozofski fakultet, Nikšić, 2011

Sadržaj / Table of Contents Nauka o jeziku / Language Studies 7 The Dialogical Identity of Pragmatic Markers in Political Argumentation Bledar Toska _________________________________________________ 9 Prvo lice jednine u crnogorskom parlamentarnom diskursu Milica Vuković _______________________________________________ 19 Partitativni kvantifikatori u engleskom i crnogorskom jeziku Dragana Dedović ____________________________________________ 35 Klassifikationsproblematik der Genitivattribute im Deutschen Mihaela Lalić ________________________________________________ 43 Pristupi diskursnim oznakama u jezikoslovnoj tradiciji engleskoga govornog područja Magdalena Nigoević __________________________________________ 57

Adverbijalni frazeologizmi sa sintagmatskom strukturom u djelima A. P. Čehova (međuslovenski prevod) Marija Paunović _____________________________________________ 77 Prikaz teorija o usvajanju jezika i odnosu između jezika i mišljenja Nataša Jovović ______________________________________________ 93 Tosk and Geg in the Spoken Albanian of Struga Ajten Qamili _______________________________________________ 109 Facing the Data Soliloquies – Crossing the Boundaries

of Quantum Gravity Hermeneutics Miloš D. Đurić ______________________________________________ 119

Nauka o književnosti / Literary Studies Usmenost kao maska autorskog statusa (Bankonja Fra-Brne Sima Matavulja) Ljiljana Pajović Dujović _______________________________________ 131 Zaboravljeno putovanje – tragovi utisnuti u bajkama (II deo) Dragana Kršenković Brković ___________________________________ 139 Dve vrste lutanja u anglosaksonskoj elegiji Potukač Danko Kamčevski, Маја Milutinović, Jelena Andrejić _______________ 161 The Aesthetic Response: The Reader in Macbeth Ismail Salami _______________________________________________ 175 Intertekstualne varijante u savremenoj makedonskoj priči: vakantna citatnost Marija Gjorgjieva Dimova _____________________________________ 191 Engaging the Cities of Exile in Modern Arabic/Palestinian Poetry Saddik M. Gohar ____________________________________________ 201 Failed Heroines: The Paradox of Female Liberation in John Nkemngong Nkengasong’s The Widow’s Might and Alobwed’Epie’s The Lady with a Beard Adamu Pangmeshi __________________________________________ 213 Narrating Trauma: Reflections on Argentine “Dirty War” Novels and Films Shonu Nangia _________________________________________ 227 Žene i književnost u esejima Virginije Woolf Nina Sirković _______________________________________________ 239 Die Funktion der Erzählperspektiven in Uwe Tellkamps Roman Der Eisvogel Marijana Jeleč ______________________________________________ 249 Tešićevo viđenje mita o američkom snu Milena Kostić ______________________________________________ 263

Sem Šepard – Američka porodica američki sniva (Dugo putovanje kući) Vesna Bratić _______________________________________________ 275 Sustav i pojedinac – distopijska obilježja Don DeLillove fikcije Marko Lukić _______________________________________________ 289 Psihološko nijansiranje muških likova u romanu Ljubavnik Duklje Olga Vojičić ________________________________________________ 301 The Enlargement of Various Definitions – Parody and Its Revival Iskra Tasevska Hadji Boshkova _________________________________ 315 Derrida’s methodology Chung Chin-Yi ______________________________________________ 329 Metodika nastave stranih jezika / Foreign Language Teaching Development of Generic Competencies Through English for Specific Purposes Solzica Popovska and Danica Piršl ______________________________ 347 Vocabulary Learning Strategy Use of EFL Learners in the Republic of Macedonia in Correlation with Language Proficiency Anzela Nikolovska ___________________________________________ 357 Standardized EFL Teaching Shpresa Delija ______________________________________________ 369 The Evolution and the Expectation in the Teaching/Learning of Quality Bilingualism for Quality Education at the Tertiary Level of Education in Cameroon Ojage Nicoline Agbor Tabe ____________________________________ 379 Film u nastavi stranog jezika Budimka Uskoković _________________________________________ 391

Različiti stručni prilozi /Miscellaneous PRIKAZI / BOOK REVIEWS Harald Vajnrih, LETA Umetnost i kritika zaborava Sandra Novkinić ____________________________________________ 405 PREVODI / TRANSLATIONS Teorija i biografija: Drugi kao Neko Adrian Frazier ______________________________________________ 413 Moć jezika: šta je to, ko je ima i kako se razvila? Marc D. Hauser, Noam Chomski, W. Tecumseh Fitch _______________ 425 INTERVJUI / INTERVIEWS “Moving Us Beyond Formulas”: An Interview with Craig S. Womack Marija Knežević ____________________________________________ 449 ANOTIRANE BIBLIOGRAFIJE / ANNOTATED BIBLIOGRAPHIES Anotirane bibliografije naučnih radova u vezi sa temom učenja i usvajanja leksike L2 Jelena Drljević ______________________________________________ 465 UPUTSTVO AUTORIMA _______________________________________ 479

INSTRUCTIONS FOR CONTRIBUTORS ____________________________ 480

Nauka o jeziku / Language Studies

Folia linguistica et litteraria 9

UDK 811.111:32

The Dialogical Identity of Pragmatic Markers in Political Argumentation

Bledar Toska, University of Vlora

Abstract: The purpose of this discussion is to test the hypothesis that politicians attempt

to construct their own political identity in argumentation by dint of some strategic

maneuvering and as a part of their verbal interaction with their audience. Pragmatic

markers seem to assist in this entire communicative process. Empirical findings are

based on the one-million-word Corpus of English Argumentation (CEA). The data

analysis provides important illustrations, in which pragmatic markers contribute to the

dialogical sphere of argumentative discourse and to the political identity construction in

interpersonal communication.

Key words: Dialogical Theory, Pragmatic Markers, Language and Politics,

Argumentative Discourse

Research into the relation between language and politics is not new (Lakoff

12; O’Barr and O’Barr 1-3; Silberstein xiii-xiv). Various works on such connection have attracted the attention of linguists as well as scholars working in other fields, such as sociology, philosophy, psychology and so on. Obviously, the frameworks for these studies have been shaped according to the interests of these scientists, who have attempted to enlighten many of the amazing features of political language.

This paper is an attempt to argue that political discourse, in particular argumentation, is dominated by the political identity construction by dint of some strategic maneuvering and as a part of politicians verbal interaction with their audience. It is thought to be a cumulative process, in which specific steps are taken until various objectives are or appear to be accomplished. Rather than analyzing the concrete individualistic aspects of politicians’ speech in argumentation, the paper aims at providing an analysis based on the Bakhtin’s theory of dialogism, which offers a multidimensional interpretation of speech and communication and seeks the duality of voices in discourse.

Since such an analysis will be too broad for the scope of this paper, although very rich in elements, we wish to consider and weight the importance of only pragmatic markers. Our research and discussion has been restricted to three

10 Journal of Language and Literary Studies

important elements: their interectional relevance, (meta)pragmatic and (meta)-communicative effects and political identity allocation in argumentation. Other aspects of pragmatic markers, such as semantic, cohesive or coherent values have been left out of this paper.

Our analysis is based on the one-million-word Corpus of English Argumentation (CEA)1, which is composed of oral and written argumentative texts. The research discussed in this paper has been narrowed down to only political texts, which make up about 47 % of the total corpus. This subcorpus was named CEA 2 for our convenience and the 20 most common pragmatic markers (20 occurrences and above) have been considered for our research. 12,792 examples were found out of 471,740 words and they cover 2, 7 % of the total subcorpus.

Total number of words in CEA: 1,001,562 (all in all 86 texts) Total number of words in political argumentative texts, CEA 2: 471,740 (all in all 29

texts)

Pragmatic

Markers

Occurrences in CEA 2 % in CEA 2

1 and 7,756 1.644

2 but 2,050 0.434

3 if 816 0.172

4 Then 548 0.116

5 Believe 411 0.087

6 So 363 0.076

7 Well 252 0.053

8 Now 110 0.023

9 Yet 78 0.016

10 Though 73 0.015

11 However 65 0.013

12 Or 45 0.009

13 Promise 41 0.008

14 Probably 34 0.007

15 Anyway 30 0.006

16 unfortunately 29 0.006

17 Fortunately 26 0.005

18 Nonetheless 24 0.005

1 Supported by the TextSTAT (Simple Text Analysis Tool) Software (http://neon.niederlandistik.fu-

berlin.de/en/textstat/).

http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/en/textstat/

http://neon.niederlandistik.fu-berlin.de/en/textstat/


19 Moreover 21 0.004

20 Although 20 0.004

TOTAL 12,792 2.703

All the instances have been considered in the light of their contribution to

the three elements mentioned above, their interectional relevance, (meta)-pragmatic and (meta)communicative effects and political identity allocation in argumentation. And one example for each element has been included in this discussion, which illustrate the five top pragmatic markers in the table.

As it has been stated in other papers (Toska, “Pragma-argumentative markers” 335-337; “Bakhtinian Dialogical Communication and Pragmatic Markers” 228-229), argumentation in all its layers is mostly dominated by the duality of present or absent voices, real or imaginary viewpoints and provides a myriad of interpretative discourse possibilities. It is our attempt in this paper to show with clarity the interconnection and interdependence between dialogical nuances and pragmatic markers and their contribution to political argumentative discourse.

The principles I will mention below are central to Bakhtin’s dialogism, and they best suit my argumentative needs in this paper. Bakhtin insists that dialogue is at the heart of humans interacting with each other and all meaning of this interaction is relative to the relation between interlocutors. Dialogue and dialogical aspects are the starting point of the interaction and not subsequent to that. The speaker’s own voice is made up of the voices of others, but it still remains powerful in the dialogical sphere. In this respect, even language is seen as a dialogue, out of which it is hard to be perceived. Speaker’s own words are uttered in a dialogue with the other interlocutor and have an impact on them and within a particular dialogue. Bakhtin notes that “The word in living conversation is directly, blatantly, oriented toward a future answer-word: it provokes an answer, anticipates it and structures itself in the answer’s direction. Such is the situation in any living dialogue” (280).

Example 1 helps us to see how the dialogic aspects are applied to political

speech through pragmatic markers. To be noted is the interactional relevance

of them.

(1) a. This is an enemy without conscience, b.and they cannot be appeased. c.If we’re not fighting and destroying this enemy in Iraq, they would not be idle. d.They would be plotting and killing Americans across the world and within our own borders.

(George Bush, War on terrorism, 2005)


Mr. Bush has delivered several speeches, in which he has supported and

justified his and his administration choice for the war that America started and conducted in Iraq. This short passage highlights the necessity of fighting and destroying terrorists. It is interesting to see how the pragmatic markers used in (b) and (c), that is and and if, structure the interaction between the speaker and the audience. The semantic relation between (a) and (b) can be established even without the use of the coordinating conjunction and, but the speaker intends to display his position on the issues and also to make the other voice heard in his utterance. The cause-result relation established by and (in the meaning of so) demonstrates the speaker tentative to have an impact on his interlocutor (either present or absent, real or imaginary) by interacting with them within the dialogical sphere of silent conversation. In (b), through and, Mr. Bush anticipates a reaction and a response from the interlocutor and consequently makes apparent the pragmatic meaning of it. It does not seem to me that the proposition in (b) is just the result for the cause stated in (a). Rather, it is the inclusion of both voices of the interlocutors, who attempt to solve divergences of opinions and contrary stances.

Mr. Bush dialogue with the interlocutors continues in (c), which appears to be a way of argument progression on the issue of war. If does not offer much in terms of meaning but it certainly creates the environment, in which different voices and positions between interlocutors could be confronted and evaluated. The interactional relevance of both and and if is displayed throughout the short structured passage. Their major role is to informationally and interactionally function in discourse by structuring and progression. Mr. Bush argument for his choice (war in Iraq) is not simply a justification of this decision but also a confrontation with the silent interlocutor.

Our argumentation discourse examples involve not only social or political interactional value, which we briefly discussed in Example 1, but also pragmatic and communicative effects. Van Eemeren, Grootendorst, and Kruiger have defined argumentation as "a social, intellectual, verbal activity serving to justify or refute an opinion, consisting of a constellation of statements and directed toward obtaining the approbation of an audience" (7).Thus, speakers present arguments and seek support for a disputable issue or position. Their speech is audience-oriented, constructed and based on their linguistic and metalinguistic repertoire of persuasive and manipulative strategies. This is achieved by forwarding to the audience the information needed for creating the desired pragmacommunicative effects. Moreover, their underlying discourse structure frequently comprises an asymmetric distribution of information and knowledge with the audience, although the divergences of opinions and stances dominate the core part of argumentation after all.


Example 2 illustrates how the speaker provides information to the audience

and at the same time attempt to align the asymmetric distribution of it. And coming to our point, how pragmatic markers function (meta)pragma-communicatively in the progression of the politicians” argumentative discourse.

(2) a. If anyone had told me when I walked into 10 Downing Street in May 1997that before I left Ian Paisley and Martin McGuinness would be sharing power in Northern Ireland, I would have thought they were mad. b.But I never believed the problem of Northern Ireland was insoluble. c.When people told me I was crazy to be spending so much time on the issue, I told them I was convinced that if we worked at it, if we kept going, in the end we would be able to find a solution acceptable to both sides. d.I admit that at times I came close to losing hope, e.but I knew above all else the importance of having a process. f. The talking had to go on, we had to keep it moving forward and prevent a vacuum developing that would have soon been filled by violence.

(Tony Blair, Together, we took some risks for peace. I believe they were worth it, 2008)

In (a) Mr. Blair presents the audience with an imaginary situation, part of

his meta knowledge of the audience not shared knowledge, to achieve pragmatic effect and to reply to those potential voices that seem skeptical about finding a solution to the case. This becomes even clearer in (b), which contradicts the previous situation. In fact it is not a contraction per se, but a strategic move to present his belief in finding a solution to the problem, which, undoubtedly, could have been presented as a proposition on its own right at the beginning of the passage. The presence of other positions and opinions (either in (a) or (b)) strengthen his stance. But in (b) plays an important role in this and comprises a (+) and (-) polarization of viewpoints.

The pragmatic effect achieved sets the environment for the speaker to metacomunicate with the audience through language and by means of the codification of the message (in proposition (c)) and the relationship between interlocutors, Mr. Blair and the audience who do not necessarily share the same opinion. The metapragmatic effect and the metacommunication effects are achieved owing to the pragmatic marker if in (c), which has been used strategically twice, instead of, say, should (and by syntactically structuring differently the sentence), in order to involve the abovementioned effects.

The second part of the passage is similar to the first but only that the argument is progressing even more. In (d) the performative verb I admit introduces the proposition, which as in (a) is Mr. Blair’s meta knowledge of the


audience not shared knowledge. In (e) Mr. Blair presents shared knowledge with the audience and the same time dialogizes the proposition and neutralizes the effect of the proposition in (d). The last statement, unlike (c) is more definite because discourse has progressed to a desired point in argumentation and because the asymmetric distribution of knowledge and information has been aligned. The uses of had to in (f) are certainly indicative of the speaker firm position and at the same time are signs of the author attempt to exclude the presence of voices in the proposition, which would be more apparent with if.

Political identity allocation is a third aspect that pragmatic markers display in argumentation. As it was shown in Example (2), the use of meta knowledge of the audience not shared knowledge or background information by the politician was exploited to their advantage. Pragmatic markers, both in Example 1 and 2, mark the modifications of both propositional information and above all of the speaker’s intention and the hearer’s perception of it. Furthermore, the speaker intends to display and negotiate his position and orientation. By directing their utterance to the audience, politicians also display themselves to others, although it is not a case of overall generalization. Their orientation has interactional relevance but also causes pragmacommunicative effects and allocates to them a certain type of identity, say, different from that of the other interlocutor. Example 3 illustrates such strategic move and such an expected outcome.

(3) a. I believe every Senator on the other side of the aisle, b.if they were honest, c.would acknowledge that the same unyielding, unbending, dogmatic approach to judicial confirmation has in large part been responsible for the kind of poisonous atmosphere that exists in this Chamber regarding judicial nominations. d. It is tempting,then, for us on this side of the aisle to go tit for tat.

(Barack Obama, Confirmation of Judge John Roberts, 2009) Mr. Obama main concern in this extracted passage is not to argue in favour

or against a certain issue, but to display his authoritative self, and arguably the viewpoint of his adherers, and to show his position in relation to other Senators. His authoritative self appearance comes out as a dual picture, which includes the self of his political opponents. His linguistic choices intervene and thus affect the outcome of his political speech by displaying a certain identity compared to the opponents. The performative verb I believe in(a) introduces the proposition expressed in (a) and (c) as a belief of Mr. Obama. However, its effect or role is greatly diminished by the presence of the parenthetical clause in (b), which, to me, is the main proposition that the speaker wishes to convey


to the audience. Such a statement would have been hard to stand alone as a separate utterance. The strategic use of if is in good part a move to express Mr. Obama’s opinion about the other silent interlocutors, which comes as a dialogic coexistence with its counterpart. In (d) the speaker displays his final and authoritative decision about further political actions. Then in (d) shows his progression to the decision reached and serves as a linguistic and, of course, political threatening device. It seems that the author develops and displays a self in dialogue with others by sending and displaying his own intentions and identity as well.

Although it was attempted to illustrate each of the elements separately and to highlight their contribution to the political argumentative discourse, we strongly believe that their existence and most of the work they do in the realm of the dialogical sphere, it is simultaneous and interdependent on the role of each of them. Their functions are interconnected and they display a harmony of coexistence, either in terms of use or in terms of pragmatization of discourse.

In sum, language and politics are in mutual interaction and feed on each other. Politician’s intentions and their interlocutors’ expected interpretation coexist within the same utterance or discourse and their linguistic elements appear to be dialogical in the dialogic sphere of exchanges, whether real or imaginary. The presence of different voices enriches every aspect of language use and the main purpose of this paper was to tentatively demonstrate this fact with and through pragmatic markers, which displayed interactional relevance, metapragma-communicative effects and political identity allocation. Further studies, however, have to demonstrate their importance in the dialogical sphere of discourse in comparison to other lexical devices and many other issues related to their status and as part of the overall linguistic system.

Bibliography

Bakhtin, Mikhail. M. Discourse in the Novel. Austin and London: U of Texas P, 1981.

Bakhtin, Mikhail. M. Speech Genres and Other Late Essays. Trans. Vern W. McGee. Ed. Caryl Emerson and Michael Holquist. 1.st ed. Austin, TX: U of Texas P, 1986.

Lakoff, Robin Tolmach. Talking Power: The Politics of Language in Our Lives. New York: Basic, 1990.

Silberstein, Sandra. War of Words: Language, Politics and 9/11. London: Routledge, 2002.

O’Barr, William O. and Jean F. O’Barr (eds.). Language and Politics. The Hague: Mouton, 1976.


Toska, Bledar. “Pragma-argumentative markers: A Bakhtinian perspective.”

Proceedings of the 3rd International Conference on British and American Studies, Suceava University. 2008. 333-348.

---. “Bakhtinian Dialogical Communication and Pragmatic Markers.”Advances in Discourse Approaches. Ed. Marta Dynel. Newcastle upon Tyne: Cambridge Scholars Publishing, 2009. 227-245.

Van Eemeren, Rob Grootendorst and Tjark Kruiger. Handbook of Argumentation Theory: A Critical Survey of Classical Backgrounds and Modern Studies. Providence: Foris, 1987.

IDENTITETI DIALOGJIK I SHËNJUESVE PRAGMATIKË NË ARGUMENTIMIN POLITIK

Synimi i këtij trajtimi është të testojë hipotezën se politikanët përpiqen të ndërtojnë identitetin e tyre politik në argumentim nëpërmjet disa manovrave strategjike dhe si pjese e ndërveprimit të tyre verbal me audiencën. Shënjuesit pragmatikë duket se ndihmojnë në gjithë këtë proces komunikativ. Studimet empirike janë bazuar në Korpusin e Argumentimit në Anglisht, që përbehet prej rreth një milion fjalësh. Analiza e të dhënave sjell ilustrime të rëndësishme, në të cilat shënjuesit pragmatikë kontribuojnë në sferën dialogjike të ligjërimit argumentues dhe në ndërtimin e identitetit politik në komunikimin ndërvetjak.

Fjale kyçe: Teoria e Dialogjizmit, Shënjuesit Pragmatike, Gjuha dhe Politika,

Ligjërimi Argumentues


UDK 811.163.4’36:32(497.16)

Prvo lice jednine u crnogorskom parlamentarnom diskursu

Milica Vuković, Univerzitet Crne Gore

Apstrakt: Upotreba pojedinih ličnih zamjenica i glagolskog lica, tj. kategorija

personalnosti, može da enkodira političke ideologije i time odgovori na pitanje da li se

radi o politici autoriteta, politici koja polaže na građenje grupnog identiteta ili politici

koja se zasniva na polarizaciji između onih koji pripadaju grupi i koji se pozitivno

samopredstavljaju i onih koji joj ne pripadaju, a koji se negativno karakterišu. U tom

svjetlu, na primjeru crnogorskog parlamentarnog diskursa iz 2009. godine, objašnjavamo

upotrebu zamjenice ja i prvog lica jednine. Poredeći spontani diskurs iz replika sa

unaprijed pripremljenim govorima, primjećujemo znatne razlike koje upućuju na to da

poslanici svjesno izbjegavaju upotrebu perspektive ja, odnosno da su svjesni uloge

personalnosti, a time i značaja jezika u konstituisanju političke stvarnosti. Tako je većina

glagolskih oblika u prvom licu jednine metadiskursno angažovana.

Ključne riječi: prvo lice jednine, glagolsko lice, parlamentarni diskurs.

Uvod Jezik nije samo ogledalo stvarnosti, jezik je i činitelj stvarnosti. Osim što

predstavlja medij koji omogućava komunikaciju u socijalnom kontekstu, jezik uslovljava i način na koji se društvena realnost percipira, kategoriše, karakteriše i procjenjuje. Tako politički diskurs u današnjici, koja je obilježena „sve češćim promjenama društvenih paradigmi i političkom polarizacijom” (Ilie 879), pred-stavlja jednog od neizostavnih elemenata bitisanja svakog društva – njegove političke stvarnosti. Jer, kao što kaže Hodžis, „osim što opisuju istinu, riječi u političkom diskursu i stvaraju istinu“ (2).

Upotreba zamjenica i određenog glagolskog lica, tj. kategorija personalnosti po definiciji Pipera i kolega (592), u političkom diskursu predstavlja dio procesa koji se naziva polarizacija. Ovaj proces podrazumijeva grupisanje aktera, tj. formiranje grupa koje su, po pravilu, suprotstavljene. Polarizacija na one koji pripadaju grupi i one koji joj ne pripadaju realizuje se kroz poseban reference-jalni menadžment i niz strategija pozitivnog samopredstavljanja i negativnog predstavljanja drugih (up. van Dijk 68), a mi / oni asimetrija, gdje smo mi uvijek dobri, a oni uvijek loši, provjerena je politička strategija (Perović 97).


Suprotstavljene strane ćemo za potrebe rada nazvati pozicijama. Prva je

zastupljena perspektivom prvog lica jednine i množine, druga se izražava kroz drugo lice množine2, dok se treća realizuje kroz treće lice oba broja. Tako ja i mi stoje naspram vas i njih. Budući da se u ovom radu bavimo žanrom debate u parlamentarnom diskursu, deiktički kontekst diktira veću polarizaciju u pravcu opozicije mi / vi, odnosno suprotstavljanje prve i druge pozicije.

U procesu polarizacije posebnu ulogu imaju zamjenice budući da iscrtavaju mapu sociopolitičkih odnosa koji su implicitni u diskursu, tj. otkrivaju kako se diskursni učesnici pozicioniraju kao neko ko govori, naređuje, savjetuje, iznosi činjenice ili kao neko ko sluša, prima savjete i prihvata činjenice (Chilton and Schäffner 216). Međutim, dok ovakav sud važi za engleski jezik, u flektivnijim jezicima, kakav je crnogorski, mehanizam koji stoji iza ovog procesa u velikoj mjeri oslanja se i na upotrebu određenog glagolskog lica, budući da se zamjeni-ce često izostavljaju. U ovom radu ispitujemo upotrebu zamjenice ja, ali i glagola u prvom licu jednine i to na korpusu crnogorskog parlamentarnog diskursa.

Zamjenica i perspektiva ja u političkom diskursu enkodira autoritativnu retoriku, u kojoj političar stavlja u prvi plan lična dostignuća, ali koja mu istovremeno tovari i breme odgovornosti (Partington 72), što nije slučaj sa za-mjenicom mi, koja pomjera odgovornost s pojedinca na grupu (Bull and Fetzer 282). Dalje, pretjerana upotreba perspektive ja može ukazati na egocentričnost, za razliku od perspektive mi, koja „laska“ publici, budući da govornik, na podsvjesnom nivou, signalizira da se publika smatra dijelom grupe govornika, tj. da je govornik dio publike (Halmari 266), čime se „lider“ asimilira u narod (Fairclough 179). Naravno, upotreba određene perspektive, tj. kategorija personalnosti, posjeduje ogroman manipulativni potencijal.

Korpus Korpus za ovaj rad čine zapisi sa sjednice Skupštine Crne Gore koja je bila

posvećena raspravi o budžetu za 2010. godinu. U potpunosti smo preuzeli zapis s prvog dana zasijedanja i proširili korpus s još dva sata rasprave koja je održana drugog dana sjednice. Slijede detalji ovog korpusa:

2 Budući da je politički diskurs u velikoj mjeri institucionalizovan kao oblik javnog diskursa,

ograničen je normama etikecije, pa se zamjenica ti i drugo lice jednine gotovo ne koriste i zamijenjeni su oblicima učtivog obraćanja, tj. zamjenicom Vi i drugim licem množine.


Parlamentarnо

zasijedanje Šesta sjednica drugog redovnog zasijedanja

Rasprava Rasprava o budžetu za kalendarsku 2010. godinu

Izvor korpusa Autorizovani fonografski zapisi sa sjednice3

Datum 15.12.2009. i 16.12.2009.

Trajanje 7h 30 min

Broj riječi 45 435

Broj štampanih strana 127

Broj razmjena 140 (predsjednik i potpredsjednici skupštine: 70; DPS: 33; SDP: 7; SNP: 10; PZP: 13; Nova: 7)

Učestvovalo poslanika 25

Tabela 1. Detalji korpusa

Metodologija Opšti okvir za naše ispitivanje je analiza diskursa i, specifičnije, analiza

političkog diskursa. U radu se bavimo pragmatičkom analizom upotrebe zamje-nica i načina na koji funkcioniše sistem personalnosti.

Metodologija je sljedeća: najprije izdvajamo sve pojave zamjenice ja u korpusu i komentarišemo njenu učestalost u odnosu na ostale zamjenice kori-steći metode korpusne lingvistike, a zatim izdvajamo sve glagolske oblike koji su u prvom licu jednine, a nakon toga tabelarno prikazujemo one najfrekventnije (s preko 10 pojava) i kvalitativno analiziramo podatke iz tabele. Na kraju ispitivanja dajemo pregled načina i vremena koja su korištena u prvom licu jednine. Pristup je kritički, u duhu kritičke analize diskursa.

Upotreba zamjenice ja

Iako je personalnost, kao semantička kategorija, najizrazitije gramatikalizo-vana u glagolskoj kategoriji lica (Piper i dr. 592), rezultati koji se odnose na prostu učestalost zamjenica bili su indikativni za objašnjenje nekih aspekata parlamentarnog diskursa, pa ćemo se u sljedećem tekstu baviti analizom upravo tih podataka. Kada se analizira samo upotreba zamjenica u funkciji subjekta u crnogorskoj parlamentarnoj debati, dobijamo sljedeće rezultate:

3Preuzeto sa: http://www.skupstina.me/cms/site_data/AKTI%202010-1/FONOGRAFSKI%20ZAPIS-

%206_sj_2_red_zas_15,16_i%2017_12_2009_.pdf

http://www.skupstina.me/cms/site_data/AKTI%202010-1/FONOGRAFSKI%20ZAPIS-%206_sj_2_red_zas_15,16_i%2017_12_2009_.pdf

http://www.skupstina.me/cms/site_data/AKTI%202010-1/FONOGRAFSKI%20ZAPIS-%206_sj_2_red_zas_15,16_i%2017_12_2009_.pdf


Rasprava o budžetu

Zamjenica u funkciji subjekta

SF4 NF

5

Zamjenica u funkciji subjekta

SF NF

ja 118 2,59 mi 119 2,61

ti 1 0,02 vi 127 2,79

on 19 0,41 oni 33 0,72

Tabela 2. Distribucija zamjenica u funkciji subjekta

Tabela 2 pokazuje da se najviše koristi zamjenica drugog lica množine, koja

se koristi za učtivo obraćanje drugim poslanicima, pojedinačno i kolektivno. Zamjenica čiju upotrebu ovdje ispitujemo nalazi se na trećem mjestu po učestalosti, no ipak vrlo blizu zamjenice mi, koja je na drugoj poziciji. Ove zamjenice se koriste da označe govornika, bilo šire, kao pripadnika grupe, ili uže, kao pojedinca.

Navođenje zamjenica ima funkciju isticanja govornika ili adresata, što naročito dolazi do izražaja u razmjenama replika. Naime, pokazalo se da rasprave, tj. izlaganja ili parlamentarni govori, imaju drugačije odlike od replika u crnogorskom parlamentu u ovoj kategoriji. Razlike su u toj mjeri evidentne da možemo govoriti o dva podžanra parlamentarne debate kao žanra. Tako naši podaci pokazuju da se zamjenica ja koristi 3,6% češće u replikama nego u raspravama, a uporedni podaci za zamjenicu mi kreću se u istom pravcu, ukazujući da je njena upotreba u replikama 2,07% puta češća, dakle dvostruko. Najveću razliku u podacima zabilježili smo kod eksplicitne upotrebe zamjenice vi, koja je čak 7,75% češća u replikama. Intuitivna pretpostavka da će polarizacija biti više izražena u replikama time se potvrđuje. Pomenute zamje-nice se u datim slučajevima koriste da se istakne autoritet i persona političara koji govori (ja), da se zaštiti time što će govoriti iz perspektive grupe ili istakne pripadanje grupi (mi), i najčešće, da eksplicitno adresira poslanika iz druge partije kojem upućuje repliku (vi).

Zamjenica ja očigledno se izbjegava u parlamentarnim govorima, koji su pisani da bi bili govoreni, tj. kod kojih se pažljivo bira perspektiva. Ovo je vjerovatno iz razloga što se na taj način poslanik ne predstavlja kao dio grupe, već zasebno, a takođe može upućivati i na pretjeranu egocentričnost. U sponta-nijem govoru, kakav je jezik replika, i pored korišćenja dosta standardnih fraza i već „upakovanog“ političkog jezika, više se koristi ova perspektiva i političari

4 SF: sirova frekvencija (engl. raw frequency), tj. ukupan broj pojava riječi u cijelom korpusu.

5 NF: normalizovana frekvencija (engl. normalised frequency), tj. ukupan broj pojave riječi na

hiljadu riječi korpusa.


zapravo otkrivaju svoje pravo lice: lice pojedinca koji manipuliše kada se u unaprijed pripremljenim govorima predstavlja kao jedan od nas.

Zamjenica ja seobično koristi u kolokacijama s glagolima vjerovanja i mišljenja, tj. koristeći verba sentiendi, i to u sadašnjem vremenu, pri čemu nastaju fraze tipa ja mislim, ja smatram, ja vjerujem i sl., koje u propoziciju uno-se modalno značenje. Za razliku od opšteg jezika, u kojem je najčešća funkcija ovih izraza ograđivanje od odgovornosti i ublažavanje iskaza, u parlamenta-rnom diskursu i političkom diskursu uopšte, ove fraze se koriste i u svrhu isticanja autoriteta političara (Simon-Vanderbergen 1997). Prisustvo zamjenice u ovim frazama pojačava značenje i ističe govornika:

(1) ŽIVKOVIĆ: … Ja mislim da ste Vi, gospodine Lukšiću, da je Vlada pomogla,

tačno je to, bankarski sektor… (2) KONJEVIĆ: …Znači, nemojte Vi mene da kritikujete ako ja kao poslanik

imam određenu primjedbu na to što radi gospodin Lukšić… Sigurno da bi propozicija iz primjera 1 bila slabija da je iskaz glasio: „Mislim

da ste pomogli….” Sintagmom ja mislim ističe se autoritet političara da donosi određene sudove, a zamjenicom vi naglašava se i persona primaoca poruke. Isto važi i za primjer broj 2, koji bi mnogo slabije zvučao da je formulacija bila „nemojte da me kritikujete.” Upotrebom zamjenica namjerno se ističu govorno lice i adresat radi pomeranja fokusa rečenice (Piper i dr. 1006).

Međutim, u crnogorskom jeziku, zamjenice se često i ne navode, pa potpuniju predstavu o tome kako funkcioniše personalnost u crnogorskom parlamentu možemo imati tek nakon pregleda upotrebe glagolskog lica.

Prvo lice jednine Razmotrićemo podatke iz tabele 3, koji se odnose na upotrebu glagolskog

lica u crnogorskom parlamentu:

Rasprava o budžetu

Lični glagolski oblici sa animatnim subjektom u:

1. l.jed. 2.l.jed. 3.l.jed. 1.l.mn. 2.l.mn. 3.l.mn.

2570 699 5 241 887 531 207

100% 27,19% 0,19% 9,38% 34,51% 20,66% 8,05%

Tabela 3. Distribucija glagolskih oblika sa animatnim subjektom u kategoriji lice


Ako ove podatke uporedimo s podacima u tabeli 2, uočavamo da se distribu-

cija zamjenica ne poklapa u potpunosti s distribucijom glagolskog lica. Među-tim, podaci u tabelama nisu u suprotnosti. Direktno pomenute zamjenice u funkciji subjekta odlika su konfrontacionih djelova debate, u kojima je, kako smo vidjeli, mnogo veća zastupljenost zamjenice vi. Tabela 2 je, dakle, repre-zentativna uglavnom za one djelove debate u kojima je polarizacija više izraže-na, obično replike, zbog čega rezultati u potpunosti ne odgovaraju rezultatima iz tabele 3. Vjerujemo da je tabela glagolskih oblika sa animatnim subjektom reprezentativnija za cjelokupni korpus, u kojem su izlaganja dobila mnogo veću minutažu u odnosu na replike.

Važan podatak iz tabele 3 je da perspektiva prvog lica jednine bilježi zastu-pljenost od skoro 30%, te da se, ako se dodaju rezultati koji se odnose na perspektivu mi, u crnogorskom parlamentu u oko 60% slučajeva govori iz perspektive prvog lica, koju u procesu polarizacije označavamo kao prvu pozi-ciju. Ovo znači da je više „pozitivne“ nego „negativne“ kampanje u parlamentu, tj. da se politička stvarnost prevashodno gradi na autoritetu pojedinca i grupnom identitetu, a da je oponiranje u drugom planu. Kao što smo vidjeli, ovo je uglavnom karakteristika izlaganja, dok je situacija nešto drugačija u razmjenama replika.

Ono što se najprije primjećuje je da se dobar dio ličnih glagolskih oblika prvog lica jednine upotrebljava metadiskursno. Metadiskurs ovdje definišemo u najužem smislu, dakle mislimo na ona jezička sredstva koja direktno komenata-rišu tekst, odnosno sredstva koja učestvuju u njegovoj organizaciji i koja pomažu da se isti jasnije prenese i interpretira. Čak 26,6% ovih oblika (186 od ukupno 699) učestvuje u ovim frazama. Metadiskurs obično služi za struktu-riranje, kao što se može vidjeti u primjeru 3:

(3) DAMJANOVIĆ: Kolega Konjeviću, ja se neću baviti dijelom diskusije koja se

dotiče direktno budžeta, baviću se dijelom vaših diskusija, to ste istina dosta kratko diskutovali, koji se tiče rada regulatornih agencija. To ću početi, a naravno obraćanjem i potpredsjedniku Vlade, citatom Izvještaja Svjetske banke oko ocjene javne potrošnje i finansijske odgovornosti i u pregledu javnih finansija gdje se kaže da autonomne vladine agencije, javna preduzeća, a ja dodajem, ako smijem, i lokalne samouprave, stvaraju potencijalne fiskalne rizike za budžetsku predvidljivost. Da se nadovežem na predlog zaključaka koje ste podnijeli,Vi i Vaš kolega Damir Šehović, koje smo odložili za razmatranje na Odboru i koje ćemo vjerovatno imati, ako ostanete pri zaključcima na kraju rasprave gdje tražite da Skupština Crne Gore zaduži Ministarstvo da se analizira politika zarada u lokalnoj samoupravi i kod imenovanih lica. Složićemo se da su plate od po 1.500 do 2.000€ u lokalnim samoupravama enormne i da


zaista ministar finansija, a i matični odbor Skupštine treba da pomogne ministru, treba da zavede red u politici zarada. Ako govorimo o agencijama, ovdje ću da iskoristim prisustvo pet predstavnika regulatornih agencija, a ujedno kolega Šehović će nešto reći u pola minuta, onda bih htio da kažem da što se tiče agencija, novca ima. Dobro bi bilo da to građani znaju. Mi smo danas ustanovili u raspravi na Odboru, da recimo kod Komisije od hartije od vrijednosti ima oko milion evra ili 1.400.000 evra ušteda iz ranijih godina. Kod Agencije za nadzor osiguranja to je 400.000 evra, kod Agencije za elektronske komunikacije to je nekoliko miliona evra. Dakle, neće tih šest, sedam miliona da spasi sistem. I neće tih šest, sedam miliona neće mnogo pomoći, ako mi sami sebi ne pomognemo jednom opreznom budžetskom politikom. Ali, ovo govorim iz jednog sistemskog razloga. Gospodin Srđa Božović je na prethodnoj sjednici kada smo govorili o zaradama predložio jedno sistemsko rješenje da se na zakonski način riješi pitanje zarada članova Savjeta i onih koji upravljaju agencijama. Da to riješimo na način da te plate budu na nivou plata poslanika ili plata vladinih ministara, a ne da, budu u ponekim agencijama, mnogo veće. Drugo što hoću da kažem je da imate takođe, situacije da u pojedinim javnim preduzećima ili akcionarskim društvima gdje ima država većinsko vlasništvo, navešću primjer Barske plovidbe, imate plate direktora od oko 3.500 evra. Neka to građani znaju. Ovdje želim da ministru uputim pitanje, a i Vama da uputim pitanje – mi danas razgovaramo o radu agencija, a čini mi se da smo jednu agenciju propustili da analiziramo i mene čudi zašto ta agencija nije na tapetu. U toj agenciji direktor ima platu 3.000 evra. Tu imamo prostora da razgovaramo, kažem da se ove stvari rješavaju na sistemski način. Ono što takođe hoću na kraju preostalog vremena za komentar kažem da imamo problema, a to je opravdanje koje dolazi od agencija. Ukoliko mi krenemo u skraćivanje njihovih troškova ili eliminaciju nepotrebnih troškova, onda oni imaju problem sa operaterima, tj. sa onima od kojih naplaćuju naknade, jer moraju da umanjuju te naknade. Ja se slažem da su naknade i ovako male i da moramo naći prostora i više naknada da naplatimo, i od Pro-montea i M-tela, da ne idem dalje, to je Jugopetrol, Elektroprivreda itd.

U ovom primjeru, replika počinje metadiskursnim objašnjenjem šta će biti

sadržaj replike (baviću se …), što strukturira ostatak izlaganja i služi da privuče pažnju publike. Replika je dalje podijeljena na dva dijela metadiskursnim konstrukcijama (to ću početi citatom i drugo što hoću da kažem). Ove fraze često služe i kao diskursni markeri, u smislu da omogućavaju strukturiranje teksta i doprinose njegovoj koherenciji (da dodam, da se nadovežem, navešću


primjer, da kažem). Najbitnija funkcija metadiskursnih fraza je da pojasne značenje. Naime, fraze tipa ovo govorim iz razloga, mi danas razgovaramo o, želim da uputim pitanje, služe da iskristališu poentu izlaganja, a strukturiranje koje smo već pomenuli omogućava jasnije shvatanje poruke govornika. Jedan broj fraza u ovom diskursu služi i da se dobije na vremenu dok se ne osmisli adekvatan odgovor (npr. ono što takođe hoću na kraju preostalog vremena za komentar kažem).

Skup ovih fraza je ograničen, što znači da govornici raspolažu određenim brojem sredstava koja im omogućavaju da strukturiraju i pojašnjavaju značenje koje prenose dok govore, privuku pažnju publike i „kupuju“ vrijeme kada spontano izlažu. Primijetili smo da se metadiskursno strukturiranje uglavnom koristi u replikama, najvjerovatnije iz razloga što su replike spontana izlaganja, pri čemu gotove fraze kao one iz primjera uveliko pomažu poslaniku da organi-zuje svoj govor. Smatramo da ova karakteristika nije tipična samo za politički diskurs, već da je to generalno odlika izlaganja koja pripadaju formalnom registru.

Neki od najzastupljenijih glagola u prvom licu jednine upravo su upotrije-bljeni u metadiskursnoj funkciji (kazati, reći, podsjetiti, govoriti, pomenuti), kao što se može vidjeti u tabeli 5, koja sumira sve ovakve glagolske oblike s frekvencijom od deset i više pojava:

Aktivni glagolski oblik u prvom licu jednine

SF NF

Mislim 84 1,85

Zahvaljujem 35 0,77

Smatram 28 0,62

kažem (26) sam kazao (2)

28 0,62

slažem se (22) složio bih se (2)

24 0,53

molim (19) bih molio (2) sam molio (2)

23 0,51

imam/nemam (18) sam imao (2) bih imao (1)

21 0,46

rekao sam (11) rekao bih (3) reći ću (3) ću reći (1)

18 0,40

vidim (14) sam vidio (2)

16 0,35


Vjerujem 15 0,33

podsjetim (7) podsjetiću (7) ću podsjetiti (1)

15 0,33

Moram 12 0,26

znam 12 0,26

govorim (9) sam govorio (3)

12 0,26

sam6 (11)

jesam (1) 12 0,26

cijenim 10 0,22

izvinjavam se 10 0,22

pomenuo sam 6 pominjem 3 pomenuo bih 1

10 0,22

Ukupno

385 (55,07% od 699

oblika)

Tabela 5. Učestalost aktivnih glagolskih oblika u prvom licu jednine

Ono što tabela 5 otkriva jeste da preko 50% glagola u prvom licu jednine

čine navedenih 18 glagola. Ovaj podatak nam govori da poslanici ne pokazuju naročitu kreativnost u svojim izlaganjima, već da u velikoj mjeri koriste gotove i standardne forme. Klišei ovog tipa ne privlače pažnju gledalaca, ali njihovom upotrebom postiže se drugi cilj. Naime, navedene standardne fraze odlika su javnog diskursa koji obično ima prestiž kao određeni standard kome se teži, tako da njihovom upotrebom poslanici ustvari potvrđuju svoj autoritet i status, odnosno ističu svoje retoričke sposobnosti, tj. akumuliraju simbolički kapital (Bourdieu).

Osim metadiskursnih fraza o kojima smo prethodno govorili, među glago-lima u tabeli 5, našao se i modalni glagoli morati, čije konkordance otkrivaju da se on nalazi u kolokacijama koje se često takođe metadiskursno upotrebljavaju:

6 U situacijama gdje je to kopulativni, a ne pomoćni glagol.


Prikaz 1. Konkordance glagolskog oblika moram

Metadiskursna fraza nosi jače značenje ukoliko joj prethodi modalni glagol

morati, koji ovdje izražava obligaciju. Svi ovi oblici imaju deontičko značenje, budući da se epistemičko u crnogorskom jeziku i ne može izraziti ličnim oblici-ma, već samo bezličnim (mora da je, mora da su i sl.). Interesantan podatak je da je trećina kolokacija ovog modalnog glagola s glagolom priznati, koji se inače u korpusu javlja samo u ova četiri slučaja, što znači da se govorni čin priznanja u političkom diskursu ostvaruje rijetko i samo u uslovima obligacije. Svaki čin pri-znanja slabi poziciju i autoritet političara, pa ne iznenađuje što je ovaj govorni čin rijedak. Čin slaganja i neslaganja koji se izražava kroz performativni glagol slagati se pripada standardnom debatnom vokabularu, gdje je potvrđivanje ili oponiranje određenim pozicijama eksplicitno izraženo kroz fraze slažem se i ne slažem se.

Kada je riječ o govornim činovima, u tabeli 5 u prvom licu jednine našao se značajan broj performativnih glagola (podsjetiti, izvinjavati se, zahvaljivati se, slagati se, moliti). Podsjetiti funkcioniše uglavnom metadiskursno. Fraza zahva-ljujem se je standardna prilikom otvaranja ili zatvaranja izlaganja političara, ali nije i obavezujuća. Govorni čin izvinjenja koji se ostvaruje pomoću performa-tivnog glagola izvinjavati se koristi se gotovo isključivo da se poslanik izvini što je prekoračio dozvoljeni vremenski okvir i to u obraćanju predsjedniku Skupšti-ne, a isto kao i čin priznavanja, i ovaj se čin u drugim prilikama sistematski izbjegava iz razloga što bi umanjivao poziciju i autoritet poslanika koji govori.

Budući da su činovi priznanja i izvinjenja rijetkost u parlamentarnom dis-kursu, može se zaključiti da debata nema za cilj ubjeđivanje protivničke strane, što bi bilo iluzorno za očekivati, već joj je jedina svrha odmjeravanje snaga pred biračima koji prate zasijedanje, zbog čega je asertivnost glavna odlika rasprave (reprezentativi su najčešći govorni činovi), a ograđivanje, okolišanje i ustupanje se sistematski izbjegavaju. Na prvi pogled onda iznenađuje što se na listi glagola našao i glagol moliti, kojim se ostvaruje govorni čin molbe, a koja pretpostavlja umanjenje vlastitog autoriteta i priznavanje tuđeg. Međutim, pregled upotrebe


oblika molim pokazuje da se njime izražava govorni čin koji najčešće izvode predsjednik i potpredsjednici Skupštine, kada dodjeljuju riječ poslanicima (mo-lim poslanika X da uzme riječ), gdje je ovaj oblik samo konvencionalna fraza za izražavanje učtivosti koja se toliko često koristi da je izgubila pravo značenje molbe.

Autoritet poslanika jača i njegova ličnost se ističe zahvaljujući glagolima mišljenja i vjerovanja upotrijebljenim u prvom licu jednine (mislim, smatram, vidim, vjerujem, znam, cijenim).

Kao što smo ranije vidjeli, analize Simon-Vanderbergenove (Simon-Vander-bergen, 1997; 2001) pokazale su da ekvivalenti fraze ja mislim u engleskom i holandskom jeziku u diskursu parlamenta i politike uopšte mnogo češće služe za isticanje autoriteta govornika nego za ograđivanje od odgovornosti. Ovi nalazi su u skladu s rezultatitima do kojih je došla Fecer (391), koja kaže da u političkom diskursu pomenuta fraza služi za pojačavanje epistemičke sigurnosti. Naši zaključci idu u prilog ovoj tezi, s tim što, kao što smo istakli, značenje biva pojačano kada je prisutna zamjenica. Osnovni način na koji se mogu razlikovati ova dva prilično različita značenja iste fraze je na osnovu fonoloških karakte-ristika i mjesta fraze u rečenici. Razmotrićemo nekoliko primjera:

(4) ŽIVKOVIĆ: …Nije imao, ja mislim, gospodine predsjedniče, kolega

Konjević namjeru da me uvrijedi, on se malo šali pošto ja često pominjem ANB…

(5) KRIVOKAPIĆ: …Imamo čitavih, ja mislim, 18 sati, da to ispravimo zajedno. Kolega Živković ima repliku jer je spomenut. Kolega Konjević je danas sijao imena okolo, očigledno parlamentarno neiskustvo…

(6) ŽUGIĆ: …Počeću od ovog što ste posljednje saopštili. Kad je u pitanju poreski kapacitet, poreska osnova ili poreska baza, imali ste skoro predloge, ja mislim, 13 poreskih propisa koji su razmatrani dugo, nekoliko puta, u nekoliko koraka na samom matičnom Odboru za finansije…

(7) KONJEVIĆ: …Kod rasprave o rebalansu smo govorili da je Crna Gora stvarno bila jedna od rijetkih zemalja u regionu koja je svoj rebalans tokom 2009. godine radila samo jednom. Hrvatska je, mislim, radila dva ili tri puta. Nije Budžet sveto pismo koje ne možemo mijenjati…

U navedenim primjerima, fraza (ja) mislim služi za ograđivanje i ima značenje

možda, vjerovatno, moguće je. Ova fraza je umetnuta u rečenici, tj. nalazi se na mjestu gdje se to ne bi očekivalo, pri čemu joj prethodi, a onda i slijedi pauza. Ova pozicija fraze je sasvim drugačija od one gdje (ja) mislim izražava autoritet:

(8) SEKULIĆ: …Mislim da bi to bilo mnogo bolje nego da to mi radimo

amandmanski. Ja zaista nemam ništa protiv... (Prekid).


(9) KONJEVIĆ: …Mislim da Vam je konstrukcija koju ste iznijeli potpuno

netačna, jer rekao bih da na neki način optužujete veliki dio građana koji rade u državnoj upravi…

(10) VUKSANOVIĆ: …Mislim da ta praksa treba da bude i u narednom periodu vrlo značajna, i to vrlo značajna u pripremanju Nacrta budžeta u kojem bismo učestvovali svi, od ministarstava do određenih odbora, koji bi mogli da proprate…

(11) BULAJIĆ: …Na kraju krajeva, pitanje je važnosti procenta da li je to 27%, da li je to 23% ili je to 35%. Mislim da je mnogo važnije da li privreda može da servisira svoj dug…

(12) LUKŠIĆ:...Mislim da ovdje nema dileme da je crnogorska ekonomija pokazala vitalnost i da su se politike koje smo vodili u godinama pokazale ispravnim…

U navedenim primjerima, kakvih je velika većina u našem korpusu, fraza (ja)

mislim nije umetnuta i njena interpretacija je „moje je (čvrsto) mišljenje.” Obi-čno ima inicijalnu poziciju i praćena je subordinatorom da iza kojeg mora uslije-diti neki zavisni sadržaj. Da se zaista radi o isticanju autoriteta vidi se i iz fraza i riječi koje su u primjerima podvučene i koje su obično u funkciji intenzifikatora, a koje bi izostale u slučaju da se ističe samo neko vjerovanje od kojeg se posla-nik ograđuje i na čijem bi mjestu bili ublaživači i ograđivači (engl. hedging devices). Pošto je makromodalnost crnogorskog parlamentarnog diskursa u tonu sigurnosti i samouvjerenosti, u ovom kontekstu fraza ja mislim izražava upravo ovakvo značenje.

Dakle, za crnogorski parlament smo za sada zaključili da važi isticanje auto-riteta, pojedinačnog i grupnog, i izbjegavanje sredstava koja bi umanjila simbo-lički kapital ili ograđivala od odgovornosti (izbjegavanje činova molbe, izvinje-nja, priznavanja i korišćenje fraza za isticanje autoriteta, a ne za ograđivanje). Zaključujemo da je priroda crnogorske parlamentarne debate uglavnom kon-frontaciona i da je polarizacija diskursnih učesnika između kojih postoji stalna borba njena osnovna karakteristika. Vjerovatno da je ovo tipično za politički diskurs u svijetu uopšte, ali čini nam se da je proces polarizacije nešto izraženiji u Crnoj Gori. Diskurs koji polarizuje učesnike gradi i veoma polarizovanu poli-tičku stvarnost Crne Gore.

Oblik smatram praktično je sinoniman sa oblikom mislim u funkciji isticanja autoriteta poslanika da donosi određene sudove i ističe stavove:

(13) PINJATIS: …Smatram da je ovaj budžet održiv, da se na jedan kvalitetan

način izvršiti opsluživanje svih budžetskih korisnika i smatram ga potpuno prilagođenim situaciji u kojoj se nalazi crnogorska ekonomija. Zahvaljujem.


(14) MILIĆ: …Gospodine Žugiću, slažem se da je prihodna strana budžeta

potcijenjena. Ne slažem se u odnosu na strukturu o kojoj Vi govorite i smatram da je koncipiranje prihodne strane budžeta u ovom slučaju nastavilo kontinuitet onoga što su radile i prethodne vlade…

Oblici vidim i vjerujem se takođe mogu koristiti u značenju mislim i smatram,

mada je takva upotreba rjeđa: (15) LUKŠIĆ: …Ali, takođe ja ne vidim da treba bježati ni od smanjivanja

budžeta u kranjem slučaju ukoliko bi to vodilo smanjivanju cijena koje plaćaju krajnji potrošači…

(16) ŽIVKOVIĆ: …Ne vjerujem da ćete vi ostvariti jer se prvim rebalansom ovo biti prepolovljeno, ali makar nemojte dirati ovo sa sjevera….

Oblik vidim je češći u ustaljenim frazama vidijeti prostor, vidjeti način i vidjeti

problem, a oblik vjerujem je mnogo češći u značenju uzdati se, gdje se obično kombinuje as dativom:

(17) LABUDOVIĆ: … Ali, evo, ako neću da vjerujem vama i neću da vjerujem

onima koji svaki dan kukaju kako je crnogorska privreda u kolapsu, jer ne radi ništa, ja ću da vjerujem gospodinu ministru. Doduše, on jednu priču priča ovdje nama, ali drugu tamo gdje su oni pred kojima ne smije da govori ništa drugo bez onako kako jeste…

Budući da se poslanici stalno optužuju za iznošenje „neistina“ i „netačnosti“

(eufemizmi za riječ laž, koja je zabranjena poslovnikom), činovi vjerovanja i nevjerovanja igraju jednako važnu ulogu u parlamentarnom diskursu.

Obliku znam najčešće prethodi negacija:

Prikaz 2. Konkordance oblika znam

Iznenađuje što fraza (ja) ne znam u političkom diskursu takođe izražava autoritet političara:


(18) BULAJIĆ: …Pravo da vam kažem ne znam čemu služi ovoliki državni

aparat i činovnici… (19) RADUNOVIĆ: …mislim da biste na Kolegijumu, gospodine predsjedava-

jući, morali da obezbijedite da šefovi poslaničkih klubova obezbijede pri-sustvo poslanika makar iz pozicije, jer to je način da čuju što mi mislimo o svemu ovome i da možda u nekom dijelu koriguju svoje mišljenje. Ovako kada nema nikoga, ne znamkome pričamo. Naravno, građanima Crne Gore, ali oni ne odlučuju o ovome. Hvala.

U ovakvim situacijama, poslanik skreće pažnju na apsurdnost određenih si-

tuacija i argumentacije, ističući da on, s pozicije svog autoriteta da iznosi eva-luacije, ne vidi njihovu logičnost. Ovakve konstrukcije su tipično praćene ironijom i karakteristične su za crnogorski jezik.

Poslednji oblik iz tabele 5 je oblik cijenim, koji je odlika retoričkog stila samo jednog poslanika (Sekulića). Ranije smo primijetili da je diskurs pojedinih politi-čara više ili manje konfrontacioni, a sada primjećujemo da svaki idiolekt poka-zuje preferencije prema određenim frazama koje organizuju izlaganje.

Tabela 5 nam je takođe nagovijestila da se u diskursu parlamentarnih debata uglavnom koristi prezent. Gotovo nevjerovatno zvuči podatak da se u prvom li-cu jednine isključivo koriste samo tri glagolska vremena: prezent, perfekat i fu-tur I. Pored indikativa, od drugih načina u upotrebi je jedino sadašnji potencijal, što se može vidjeti u tabeli 6:

Prvo lice jednine

Vremena7:

Prezent 524 74,96%

Perfekat 91 13,01%

Futur I8 47 6,72%

Načini:

Sadašnji potencijal: 37 5,29%

Ukupno 699 100%

Tabela 6. Aktivni glagolski oblici u prvom licu jednine

7 Indikativ nismo izdvojili kao poseban način, jer to nije uobičajeno u prikazima sistema načina i

vremena u gramatikama regionalnih jezika. 8 Futur I smo predstavili kao glagolsko vrijeme, kako je to prikazano u najvećem broju gramatika,

iako ima i jakih argumenata da je futur I zapravo način, budući da izražava „izrazito epistemičko značenje kada je upotrebljen samostalno kao futur I leksičkih glagola, kada se njime pokazuje najviši stepen opredeljenosti govornika/subjekta prema istinitosti propozicije iskazane leksičkim glagolom“ (Trbojević-Milošević 141).


U prvom licu jednine u korpusu ne možemo naći nijedan primjer imperfekta,

aorista, pluskvamperfekta, futura II i potencijala prošlog. Međutim, rekli bismo da ovakav sistem glagolskih oblika nije tipičan samo za parlamentarni diskurs već za javni diskurs u Crnoj Gori uopšte. Iz nekog razloga, taj sistem počiva na samo tri glagolska vremena, a budući da javni diskurs ima prestiž i da ga mnogi doživljavaju kao standard, vjerovatno da će ovaj sistem uticati na dalji razvoj jezika, i to u pravcu osiromašenja sistema glagolskih vremena.

U parlamentu dominira prezent, budući da se rasprava uglavnom svodi na razmjenu mišljenja i znanja kroz kognitivne glagole i glagole percepcije koji se inače uglavnom upotrebljavaju u prezentu, budući da označavaju stanja. Iako je futur čest u političkom diskursu i to kod govornih činova obećanja, rasprava u parlamentu nije direktno obraćanje građanima, što je vjerovatno razlog za nji-hovu manju učestalost. I perfekat i futur se uglavnom metadiskursno koriste (govorio sam, rekao sam, iznosio sam, odgovorio sam; podsjetiću, napomenuću, navešću i sl.). Istu funkciju, ali s dozom ograđivanja, ima i oblik potencijala sadašnjeg (rekao bih, ne bih komentarisao, dodao bih i sl.).

Ovi podaci pokazuju da su poslanici kada govore u prvom licu uglavnom usredsređeni na predmet rasprave i da manje ističu svoja prošla djela i iznose obećanja, što bi još jednom uputilo na činjenicu da su oni najprije okrenuti jedni drugima, a da tek onda raspravu doživljavaju kao obraćanje građanima.

Zaključak U crnogorskom parlamentu, u oko 60% slučajeva govori se iz perspektive

prvog lica jednine i množine, odnosno s prve pozicije. Ovo znači da je više „pozi-tivne“ nego „negativne“ kampanje u parlamentu, tj. da se politička stvarnost prevashodno gradi na autoritetu pojedinica i grupnom identitetu.

Zaključili smo da se u prvom licu najčešće koriste glagoli vjerovanja i mišlje-nja, kao i glagoli saopštavanja, koji su uglavnom u zastupljeni u metadiskursnim frazama, čiji je dominantan glagolski oblik prezent. Najbitnija funkcija meta-diskursnih fraza je organizovanje diskursa i pojašnjavanje značenja. Broj ovih fraza je ograničen, što znači da govornici raspolažu određenim brojem jezičkih sredstava koja im omogućavaju da strukturiraju i pojašnjavaju značenje koje prenose dok govore, privuku pažnju publike i „kupuju“ vrijeme kada spontano izlažu. Primijetili smo da se metadiskursno strukturiranje uglavnom koristi u replikama, navjerovatnije iz razloga što su replike spontana izlaganja, pri čemu gotove fraze uveliko pomažu poslaniku da organizuje ono što govori. Dakle, poslanici i nisu previše kreativni, jer u velikoj mjeri koriste gotove i standardne forme. Klišei ne privlače pažnju gledalaca, ali se njihovom upotrebom postiže drugi cilj. Naime, navedene standardne fraze odlika su javnog diskursa koji ima


prestiž kao određeni standard kome se teži, tako da njihovom upotrebom poslanici ustvari potvrđuju svoj autoritet i status, čime akumuliraju simbolički kapital.

Upotreba zamjenice ja i prvog lica množine enkodira autoritativnu retoriku koja ističe pojedinca i može da ukaže na egocentričnost. Svjesni ove činjenice, političari u unaprijed pripremljenom diskursu, tj. tekstovima koji su pisani da bi bili govoreni, koriste čak 3,6 puta manje ove perspektive nego kada spontano izlažu u razmjenama replika. U spontanijem govoru, poslanici mogu manje da kontrolišu izbor perspektive i otkrivaju svoje pravo lice.

Literatura

Bourdieu, Pierre. The Logic of Practice. Standford: Stanford UP, 1990. Chilton, Paul, and Christina Schäffner. “Discourse and Politics.”Discourse as

Social Interaction – Discourse Studies: A MultidisciplinaryIntroduction – Volume 2. Ed. Teun van Dijk. London-Thousand Oaks-New Delhi: Sage, 1997. 206-230.

Fairclough, Norman. Language and Power. New York: Longman, 1989. Fetzer, Anita. “And I Think That Is a Very Straightforward Way of Dealing with It:

The Communicative Function of Cognitive Verbs in Political Discourse.” Journal of Language and Social Psychology 27.4 (2008): 384-396.

Fetzer, Anita and Bull, Peter. “Well, I Answer It by Simply Inviting You to Look at the Evidence: The Strategic Use of Pronouns in Political Interviews.” Journal of Language and Politics 7.2 (2008): 271-289.

Halmari, Helena. “On the Language of the Clinton-Dole Presidential Campaign Debates: General Tendencies and Successful Strategies.” Journal of Language and Politics 7.2 (2008): 247-270.

Hodges, Adam. “The Dialogic Emergence of ‘Truth’ in Politics: reproduction and Subversion of the ‘War on Terror’ Discourse.” Colorado Research in Linguistics 21.1 (2008): 1-12.

Ilie, C. “Analytical perspectives on parliamentary andextra-parliamentary discourses” in Journal of Pragmatics 42.4. (2010): 879-884.

Partington, Alan. The Linguistics of Political Argument. London: Routledge, 2003.

Perović, Slavica. Jezik u akciji. Podgorica: CID/ISJ, 2009. Piper, P. et al. Sintaksa savremenog srpskog jezika. Beograd: SANU, Beogradska

knjiga i Matica srpska, 2005. Simon-Vandenbergen, Anne. “Meanings of I think: a study based on parallel

corpora.” Quarterly Newsletter of the Contrastive Grammar Research Group of the University of Gent 10 (1997).


http://www.contragram.ugent.be/index.php?id=20&type=content. 31 July 2010.

Simon-Vandernbergen, Anne. “The Functions of I Think in Political Discourse.” International Journal of Applied Linguistics 10.1 (2001), 41-63.

Trbojević-Milošević, Ivana. Modalnost, sud, iskaz: epistemička modalnost u engleskom i srpskom jeziku.Beograd: Filološki fakultet, 2004.

van Dijk, Teun. “War Rhetoric of a Little Ally. Political implicatures of Aznar’s Legitimization of the War in Iraq.”Journal of Language and Politics 4.1 (2005): 65-92.

FIRST PERSON SINGULAR IN MONTENEGRIN PARLIAMENTARY DISCOURSE

The use of certain personal pronouns and the person of the verb, i.e. personality, may encode a political ideology and answer the question of whether it is personality-driven politics, politics of group identity or politics based on the polarisation of the positively self-presented in-group and the negatively presented out-group. With this in mind, we explain the use of the pronoun I and the verbs in the first person singular on a corpus of the budget debate conducted in the Parliament of Montenegro in 2009. Comparing the spontaneous discourse of rebuttals with that of parliamentary speeches, which has been prepared in advance, we conclude that there are considerable differences between the two, suggesting that MPs consciously avoid the use of the I-perspective, i.e. that they are aware of the significance of personality and the role that language plays in the creation of political reality. Thus, the first person singular verbs are prevailingly used as metadiscourse.

Key words: first person singular, person of the verb, parliamentary

discourse.

http://www.contragram.ugent.be/index.php?id=20&type=content


UDK 811.111:811.163.4(497.16)

Partitativni kvantifikatori u engleskom i crnogorskom jeziku

Dragana Dedović, Univerzitet Crne Gore

Apstrakt: U ovom radu pokušaćemo da produbimo dosadašnja saznanja o partitivnim

kvantifikatorima i da ukazemo na značaj koji partitivni kvantifikatori imaju u opštoj

lingvističkoj teoriji. Analiza ja vršena na partitivnim kvantifikatorima engleskog jezika,

a saznanja i zaključci do kojih smo došli su zatim prenijeti na crnogorski jezik. Partitivne

konstrukcije engleskog jezika zahtijevaju obaveznu upotrebu prepozicije of, dok

crnogorski jezik koristi imenicu u genitivu jednine. Polazeći od kategorije brojivosti i

činjenice da neke imenice nije moguće numerički kvantifikovati, izdvojili smo nebrojive

imenice koje su od posebnog značaja za naš rad. Naime, partitivni kvantifikatori,

odnosno imenice u partitivnoj funkciji, su jezička sredstva koja nam omogućuju da

individualizujemo, izdvojimo i kvantifikujemo nebrojive imenice.

Key words: partitivni kvantifikatori, numerička kvantifikacija, kategorija brojivosti,

nebrojive imenice.

Ovaj rad bavi se opisom i analizom partitivnih kvantifikatora u engleskom

jeziku i njima odgovarajućih oblika u crnogorskom jeziku. U imeničkoj frazi9a glass of water, odnosno čaša vode, imenice glass i čaša predstavljaju primjere partitivnih kvantifikatora ova dva jezika.

Partitivnim kvantifikatorima, kako u engleskom, tako i u crnogorskom jeziku, nije posvećeno dovoljno pažnje u dosadašnjoj lingvističkoj literaturi. Dosadašnja istraživanja uglavnom su se odnosila na njihovo pominjanje, prvenstveno u gramatikama engleskog jezika, kao jednog od načina kvantifikacije, ali ne i neke dublje analize o njima. U rječnicima engleskog jezika često su partitivni kvanti-fikatori izdvojeni kao primjer leksičkih kolokacija, ali opet se pominje samo ne-znatan broj njih i nije dato gotovo nikakvo njihovo objašnjenje.

Takođe, u literaturi o srpskohrvatskom i crnogorskom jeziku, ne sreće se mnogo radova o jezičkoj kvantifikaciji uopšte, pa ni o partitivnim kvantifikato-rima. U radovima koji se tiču kategorije brojivosti imenica pominju se i partitivni

9 termin iz engleskog jezika (noun phrase) koji podrazumijeva ono što naši lingvisti nazivaju

imenskom sintagmom


kvantifikatori kao jezička kategorija, ali oni nisu lingvistički analizirani sa svih aspekata.

Osnovna pozicija sa koje smo krenuli u analizu bila je određivanje samog pojma „partitivni kvantifikatori“ i njihovo poimanje u teorijskoj lingvistici. Parti-tivni kvantifikatori su definisani kao leksičko-semantička kategorija koja je u funkciji izdvajanja pojedinačnog ili dijela neke materije, zbira ili mnoštva, a posebno mjesto partitivni kvantifikatori nalaze u izrazima sa nebrojivim imeni-cama jer služe kvantifikovanju materije ili apstraktnih pojmova koje nije mo-guće na drugi način količinski odrediti.

Za ovaj rad od posebnog su značaja nebrojive imenice, dakle one koje je nemoguće odrediti po broju. Nebrojive imenice ne iskazuju razliku jednina / množina zato što imenuju materiju, dakle nešto što se označava kao neuo-bličena masa i što je nemoguće odrediti po broju (voda, brašno, pijesak, itd.), ili su to apstraktni pojmovi koji najčešće nisu brojivi. „Gradivne imenice uvijek istim oblikom jednine imenuju svaki dio materije, ma u koliko se čestica ili dijelova ona javljala: voda je npr. jedna kap, voda je čaša vode i čitav niz čaša vode, voda je takođe rijeka, more, okean“ (Stevanović, 1991: 185). Iako se podjela na brojive i nebrojive imenice može primijeniti i na engleski i na crnogorski jezik, ne dolazi uvijek do poklapanja obilježja broja u ova dva jezika. Naime, neke riječi koje su u crnogorskom jeziku brojive u engleskom su nebrojive i obrnuto. Na primjer, u našem jeziku imenica luk je nebrojiva, dok je njen ekvivalent u engleskom jeziku brojiv (onion / onions), u našem je jeziku riječ informacija brojiva, dok je u engleskom riječ information nebrojiva.

Ovdje ćemo samo napomenuti, bez dubljeg zalaženja u ovaj problem, i to da ne iznenađuje činjenica da dolazi do nepoklapanja u vezi brojivosti imenica u dva jezika, kada nije jasno ni unutar jednog jezika zašto su neke imenice brojive, dok su druge nebrojive iako posjeduju gotovo iste osobine. Vježbicka (Wierzbicka) u svojoj knjizi The Semantics of Grammar (501)u poglavlju koje je nazvala Oats and Wheat govori o ovom problemu i daje niz zanimljivih primjera: „Razmotrimo prvo parove kao što su rice prema peas ili flour prema noodles. Postoji li ijedan razlog zašto se peas i noodles razlikuju od rice i flour u gramatičkoj formi i ponašanju?“10 Kao odgovor na ovo pitanje ona navodi nekoliko razloga kao što su veličina (zrno graška je veće od zrna riže), način konzumiranja ili uobičajeni oblici pripremanja određene vrste hrane (garlic je nebrojiva imenica jer se obično isjecka i tako koristi kao dodatak jelima, dok je olive brojiva jer se jede u komadima). Za naš rad značajne su gradivne i apstraktne imenice koje nemaju oblik množine, ali ne i činjenica zašto je to tako.

Ako gradivne imenice nisu brojive, postavlja se pitanje da li je moguće izbrojati materiju koju one predstavljaju, kao i kako to učiniti kada nam jezik,

10

Wierzbicka, (501) Consider first pairs such as rice versus peas or flour versus noodles. Is there any reason why peas and noodles differ from rice and flour in grammatical form and behaviour?“


odnosno situacija, nameće da izbrojimo nešto što nije brojivo. Iako je npr. voda, kao što smo već rekli, uvijek voda, kada o njoj govorimo mi imamo potrebu da je izdvojimo iz tog mnoštva, da je nekako odredimo, da je to upravo „ta voda”, taj „dio vode”, voda o kojoj govorimo, odnosno na koju mislimo.

Upravo su partitivni kvantifikatori, odnosno imenice u partitivnoj funkciji, jezička sredstva koja nam omogućuju da izbrojimo nebrojivo, da izdvojimo, da individualizujemo, da partikularizujemo (termin uvela Ivićeva, 1980), da iz neuobličene i neodređene mase izdvojimo dio koji nam je u određenoj situaciji potreban.

Dakle, sve imenice, kako brojive, tako i nebrojive, podložne su kvantifikaciji. Sve njih moguće je kvantifikovati pomoću partitivne konstrukcije (partitive construction). Partitivna konstrukcija je u engleskom jeziku imenička fraza koja se tipično sastoji od brojive imenice, prepozicije of i nebrojive imenice:

(det)____________ of _____________ e.g. a drop of water [count noun] [noncount noun] U crnogorskom jeziku ova partitivna konstrukcija sastoji se od brojive

imenice i nebrojive imenice u genitivu jednine: ______________ ______________________________ primjer: kap vode [brojiva imenica] [nebrojiva imenica u genitivu jednine] Kvantifikacija, odnosno brojno određivanje imenica, u različitim jezicima vrši

se na različite načine. Većina jezika ima gramatičku kategoriju broja (razliko-vanje jednine i množine imenica), ali osim ove kategorije svi jezici imaju i razne vrste kvantifikatora koji imenicama omogućavaju kvantifikaciju.

Kvantifikacija je, uz referencijalnost, druga od dvije osnovne odlike imeničke fraze koja je od primarnog značaja za njeno funkcionisanje. Kvantifikacija u imeničkoj frazi obuhvata kvantifikatore koji eksplicitno ili implicitno sadrže ideju broja.

Kvantifikatori predstavljaju funkcionalno-semantičku kategoriju za koju je karakteristično obilježje neodređenog kvantiteta i u smislu količine i u smislu broja. Kvantifikatori, kao vrsta riječi, dodiruju se sa determina-torima i pridjevima. Nekim oblicima kvantifikatora se pripisuje više de-terminativni karakter, a za druge se kaže da u većoj mjeri imaju nu-meričke vrijednosti. (Đorđević 641)

Partitivna kvantifikacija, koja je predmet našeg rada, leksičke je prirode.

Partitivni kvantifikatori su uglavnom lekseme iz roda imenica. Leksička kvanti-


fikacija, npr. malo,mnogo, svaki, mnoštvo i sl. je neodređena, pa zapravo služi za kvantitativnu konkretizaciju množine ili jednine nebrojivih imenica, s tim da i takva kvantifikacija ipak ostaje (brojno) neodređena (npr. puno ljudi, mnoštvo problema, malo soli i sl.). Leksički kvantifikatori iza kojih dolazi genitiv množine ponašaju se isto kao brojevi (npr. puno ljudi prema deset ljudi), ali nije tako kada je riječ o partitivnim kvantifikatorima uz nebrojive imenice. Nebrojive imenice su u genitivu jednine i u takvim spojevima brojevi se ne mogu upotre-bljavati umjesto leksičkih kvantifikatora, iz prostog razloga što sadržaj nebro-jivih imenica nije brojiv (npr. malosoli prema *deset soli).

Partitivni kvantifikatori su leksičko-semantička i funkcionalno-sintaksička kate-gorija koja služi izdvajanju nekog dijela ili količine materije ili zbira, mnoštva i njegovo opredmećivanje, pojedinačno izdvajanje, kvantifikovanje. I u engleskom i u crnogorskom jeziku partitivni kvantifikatori su brojive imenice koje predstavljaju glavni dio, upravni član partitivne imeničke fraze. U našem jeziku, u ovakvoj sinta-ksičkoj vezi zavisni član je u genitivu, a u engleskom jeziku obavezna je upotreba prepozicije of. Pri sintaksičkoj analizi partitivnih, odnosno pseudo-partitivnih imeničkih fraza problem predstavlja određivanje glavnog dijela, upravnog člana imeničke fraze s obzirom da ove konstrukcije sadrže dvije imenice. Postoje različita tumačenja koja od dvije imenice je glavni, upravni član. Međutim, iako prva imenica u ovakvim sklopovima služi kao kvantifikator i nema svoju prima-rnu funkciju imenovanja, većina lingvista je smatra glavnim upravnim članom partitivne imeničke fraze.

Džekendof (123) govoreći o partitivnoj strukturi kaže da je ona (of the N2) objekat N1. On objašnjava da objekat stoji odmah nakon upravnog člana imeničke fraze, pa bi prema tome gallon bio upravni član u primjeru:

A gallon of the wine is in the kitchen. N1 of the N2 (object) U prilog tome da je imenica u funkciji kvantifikatora upravni član partitivne

imeničke fraze je i njeno slaganje sa predikatom: A piece of bread is on the table. Parče hleba je na stolu. Two pieces of bread are on the table. Dva parčeta hleba su na stolu. Prihvativši mišljenje većine lingvista da su partititivni kvantifikatori upravni

članovi imeničke fraze u sintaksičkoj analizi, moramo reći i to da oni najčešće semantički to nisu.


We drank a bottle of wine. Popili smo flašu vina. Formalno oni su zavisna i komplementarna komponenta u izrazu jer su se-

mantički nedefinisani ako ih u izrazu posmatramo samostalno, a sa sintaksičkog aspekta oni predstavljaju upravnu, nadređenu komponentu. Odlika svih partitivnih kvantifikatora je leksička nepotpunost. Oni jedino uz druge imenice sa kojima čine semantičku cjelinu stiču potpunu semantičku validnost.

Partitivni kvantifikatori su leksičke prirode – brojive imenice i u engleskom i u crnogorskom jeziku, s tim što je u našem jeziku moguća (mada rijetko) sufi-ksacija. Naš jezik zapostavlja ovu mogućnost, pa se ona javlja samo u spora-dičnim slučajevima, dok je drugi slovenski jezici mnogo više koriste. Sufiks –ka u riječima slamka i travka služi određivanju pojedinačnog, dakle u funkciji je partitivnog kvantifikatora.

Kod nebrojivih imenica koje imenuju materiju ili neki apstraktni pojam kriteri-jum jednina / množina nije moguće primjeniti prije svega zbog značenja samih imenica: one označavaju nešto što nije moguće izdvojiti kao posebno. A ipak način korišćenja tih materija i potreba da se one izdvoje zahtjeva jezičko sredstvo i način. To sredstvo je imenica u funkciji partitivnog kvantifikatora, a način je ime-nička fraza u kojoj je partitivni kvantifikator-opredmećivač gramatički nezavisna imenica, a imenica koja označava materiju-opredmećivano je u genitivu jednine u crnogorskom jeziku, a u engleskom jeziku ta imenica je u “of” frazi.

Kverk (Quirk) i autori u svojoj gramatici A Comprehensive Grammar of the English Language (130) govore o tri podvrste partitivnih konstrukcija koje nazivaju mjerni, tipični i opšti.

Opšti partitivni kvantifikatori su one imenice koje mogu da odrede količinu većeg broja nebrojivih imenica, pa se zbog toga i nazivaju opštim. Oni su semantički najneutralniji i imaju vrlo širok distribucioni potencijal. Kverk i autori (131) navode a piece of, a bit of i an item of kao opšte partitivne kvantifikatore. U našem jeziku tipični primjer opštih partitivnih kvantifikatora bio bi kvantifi-kator komad (nekada je možda bolji prevod parče pogotovo uz imenice koje označavaju hranu)koji se može upotrebiti uz veliki broj imenica, a u engleskom jeziku to je svakako konstrukcija a piece of što nam potvrđuju primjeri u kojima nalazimo ovaj partitivni kvantifikator:

a piece of bread komad (parče) hleba a piece of cheese komad (parče) sira a piece of glass komad stakla

Mjerni partitivni kvantifikatori su ona vrsta partitivnih kvantifikatora koja

vrše izdvajanje dijela iz nekakvog mnoštva kao cijeline u jedinicama mjere. S


obzirom da te jedinice mjere mogu biti zvanično verifikovane ili ne, mjerne partitivne kvantifikatore možemo podijeliti na: kvantifikatore konvencionalnih i nekonvencionalnih jedinica mjere. Mjerni partitivni kvantifikatori konvencio-nalnih jedinica mjere pripadaju zatvorenoj klasi kvantifikatora jer ih je određen broj i zvanično su verifikovani. Dakle, kao što im i naziv kaže, oni su određene i opšteprihvaćene mjere koje se ne mogu slobodno mijenjati i koji nam govore o određenoj količini materije uz koju stoje:

a kilo of sugar kilo šećera

a liter of oil litar ulja a meter of cloth metar tkanine

Partitivni kvantifikatori nekonvencionalnih jedinica mjere nisu zvanično kodi-

fikovane jedinice. To su imenice koje označavaju nazive za predmete kojima se zahvata ili obuhvata dio materije ili nekog mnoštva. Njih smatramo otvorenom klasom kvantifikatora:

a bag of wheat vreća pšenice

a bowl of salad činija salate a bucket of water kanta vode

Tipični partitivni kvantifikatori su oni kvantifikatori koji, kao što im i samo

ime kaže, tipično koristimo uz određene imenice. Ova grupa partitivnih kvanti-fikatora je najbrojnija i pripada otvorenoj klasi kvantifikatora, što znači da po-stoji mogućnost stvaranja novih primjera, i veoma su širokog opsega i distri-bucije. Gotovo je zanemarljiv broj onih tipičnih partitivnih kvantifikatora koje možemo koristiti samo uz jednu imenicu, niti svaka imenica ima samo jedan tipični partitivni kvantifikator:

a bale of hay stog sijena a cloud of dust oblak prašine a cube of ice kocka leda a fall of snow - -

Zaključak Kao što se iz primjera može vidjeti, analiza partitivnih kvantifikatora poka-

zala je da i engleski i crnogorski jezik koriste imenice koje svojim semantičkim sadržajem, na različite načine, postižu kvantifikaciju. Partitivne konstrukcije mogu se koristiti i uz brojive i uz nebrojive imenice, ali smo naglasak i cio rad


usresredili na nebrojive imenice kojima je ovo jedini način kvantifikacije, jer u konstrukcijama s nebrojivim imenicama partitivni kvantifikatori imaju poseban značaj. Partitivni kvantifikatori su imenice, ali su oni preuzeli funkciju koja nije tipična za imenice, oni ne imenuju već određuju količinu.

Dakle, može se zaključiti da su partitivni kvantifikatori imenice koje odre-đenim semantičkim svojstvima mogu imati kvantifikatorsku funkciju i da su oni veoma prisutna lingvistička kategorija i u engleskom i u crnogorskom jeziku, te da postoji velika sličnost u sredstvima i načinu korišćenja partitivnih kvantifikatora u ova dva jezika.

Literatura

Cruse, A. Meaning in Language: An Introduction to Semantics and Pragmatics. Oxford: OUP, 2004.

Đorđević, R. Engleski i srpskohrvatski jezik. Kontrastivna gramatika imeničke grupe. Beograd: Naučna knjiga, 1989.

Ivić, M. „O partikularizatorima.“ Beograd: Južnoslovenski filolog XXXVI (1980):1-12.

Jackendoff, R. Syntax: A Study of Phrase Structure Grammar. Cambridge: MIT, 1977.

Langacker, W. R. Foundations of Cognitive Grammar.Vol.I.Theoretical Prerequisites. Stanford, California: Stanford UP, 1987.

Langacker, W. R. Foundations of Cognitive Grammar. Vol. II. Descriptive Application. Stanford, California: Stanford UP, 1991.

Leech, G. Semantics. The Study of Meaning. London: Penguin Books, 1981. Lyons, J. Linguistic Semantics. Cambridge: CUP, 1995. Piper, P. “O tipovima kvantifikatora u srpskohrvatskom jeziku.”Naučni sastanak

slavista u Vukove dane. 11 (1981): 99-100. Quirk, R., S. Greenbaum, G. Leech and J. Svartvik. A Comprehensive Grammar of

the English Language. London: Longman, 1985. Stevanović, M. Savremeni srpskohrvatski jezik (I). Beograd: Naučna knjiga, 1986. Stevanović, M. Savremeni srpskohrvatski jezik (II). Beograd: Naučna knjiga,

1986. Wierzbicka, A. The Semantics of Grammar. Amsterdam: John Benjamins, 1988.

PARTITIVE QUANTIFIER IN ENGLISH AND MONTENEGRIN

This paper analyzes partitive quantifiers and tries to deepen the linguistic understanding of partitive quantifiers, as well as to draw attention to the


significance of the notion of partitive quantifiers for general linguistic theory. The analysis is based on the linguistic corpus of the English language and, applying the method of contrastive analysis, the findings and conclusions are transferred to the Montenegrin language. English partitive constructions require preposition of while the Montenegrin partitive constructions require singular noun in genitive case. Taking the category of countability as the starting point and the fact that some nouns cannot be numerically quantified, we have focused on uncount nouns which are of utmost importance for our study. Namely, partitive quantifiers are linguistic devices by which we individualize, itemize and quantify uncount nouns.

Key words: partitive quantifiers, numerical quantification, countability,

uncount nouns


UDK 811.112.2’36

Klassifikationsproblematik der Genitivattribute im Deutschen

Mihaela Lalić, Univerzitet Crne Gore

Abstract: Den Gegenstand des vorliegenden Aufsatzes bildet die Darstellung der

semantischen und morphosyntaktischen Besonderheiten des Genitivattributs im

Deutschen und die damit in Verbindung stehende Klassifikationsproblematik.

Genitivattribute nehmen in der traditionellen Grammatikschreibung einen wichtigen

Platz ein, während sie innerhalb der neueren linguistischen Forschung kaum Beachtung

gefunden haben. Den Genitivattributen werden sehr unterschiedliche Interpretationen

zugeschrieben, die im Rahmen dieses Aufsatzes anhand von zahlreichen Beispielen

veranschaulicht werden. Dabei wird begründet, warum die vorhandene Klassifizierung

der Genitivattribute einer Problematik unterliegt, die eine Kritik an der Klassifikation der

Genitivattribute rechtfertigt.

Schlüsselwörter: Genitiv, Nominalphrase, Genitivattribut, semantische Klassifikation,

morphosyntaktische Klassifikation.

1. Allgemeines zum Genitivattribut Der Genitiv als morphologischer Kasus dient vor allem der Kennzeichnung des

Attributs eines Substantivs (das Auto meines Bruders). In vielen Sprachen der Welt wird der Genitiv am häufigsten eingesetzt, um die possessive Bedeutung zum Ausdruck zu bringen. Neben der attributiven Verwendung, kann der Genitiv auch die Funktion des Objektes sowie die adverbiale und prädikative Funktion übernehmen (Bußmann 246). Der attributive Genitiv hat jedoch im heutigen Deutsch im Vergleich zu den anderen Genitivfunktionen in der Häufigkeit der Verwendung den eindeutigen Vorrang (Hentschel/Weydt 153).

Das Genitivattribut ist ein Gliedteil, das die Form einer Nominalphrase im Genitiv hat. Jedes Substantiv kann ein Genitivattribut zu sich nehmen, also den Genitiv regieren. Im Deutschen können komplexe Attributskonstruktionen vorkommen (Eisenberg 242). Dazu gehört zum Beispiel:

Der Versuch einer Einschüchterung des Großteils der Bevölkerung Hannovers


Hier kann man sehen, dass die NP als übergeordnete Konstituente eine

weitere NP enthält, diese wiederum eine usw. Konstruktionen dieser Art nennt man endozentrisch oder rekursiv. Das charakteristische Merkmal solcher Konstruktionen ist die prinzipiell unbegrenzte Hinzufügbarkeit eines Ausdrucks einer bestimmten Kategorie. Im Deutschen gibt es mehrere endozentrische Konstruktionen, aber bei keiner wird von dieser Eigenschaft häufiger Gebrauch gemacht als beim Genitivattribut. Trotz der Komplexität der Attributs-konstruktionen bereiten sie keine Verständnisschwierigkeiten. Das hängt damit zusammen, dass das Genitivattribut im Gegensatz zu dem präpositionalen Attribut dem Kernsubstantiv adjazent ist und immer das nächststehende Substantiv modifiziert (Eisenberg 246). Ein Präpositionalattribut dagegen kann sowohl ein Genitivattribut als auch ein anderes Präpositionalattribut "überbrücken" und sich auf ein weit entferntes Substantiv beziehen. Damit ist auch die Möglichkeit gegeben, dass auch viele Attribute zum selben Substantiv stehen können.

Die zwei aufeinander folgenden Präpositionalattribute beziehen sich im Gegensatz zu den Genitivattributen nicht immer auf dasselbe Substantiv. Konstruktionen dieser Art sind syntaktisch mehrdeutig und ihnen entsprechen zwei Konstituentenstrukturen. So kann der Satz "Die Brücke über den Kanal in Buchholz" als

1. die Brücke über den Kanal, die sich in Buchholz befindet. 2. die Brücke über den Kanal, der sich in Buchholz befindet. gelesen/verstanden werden. Bei den Genitivattributen entstehen keine solchen mehrdeutigen

Konstruktionen. Erst in Kombination mit präpositionalen Attributen ergeben sich mögliche Ambiguitäten (Eroms 281). Dazu ein Beispiel: Der Schlüssel des Schlosses aus Gold.

Hier bieten sich zwei Lesarten an: 1. der Schlüssel des goldenen Schlosses 2. der goldene Schlüssel des Schlosses. Was die Position der Genitivattribute anbetrifft, kann davon ausgegangen

werden, dass sie in der Regel postnominal realisiert werden. In pränominaler Position sind im heutigen Deutsch nur noch Genitivattribute mit Eigennamen möglich, also fast immer ohne Artikel. Diese Genitivattribute werden auch "sächsische Genitive" genannt. Sie alternieren in dieser Position mit Artikeln und schließen sich damit gegenseitig aus. Zum Beispiel: Egons Auto, aber nicht *das /*ein Egons Auto


Der pränominale Genitiv von Eigennamen wird für alle Genera mit -s

gebildet (Peters Antrag / Renates Geburtstag / Deutschlands Außenpolitik). Bei -s Auslaut einer betonten Silbe auch mit -ens (Hansens Freundin), sonst endungslos (Johannes‘ Freundin).

Das postnominale Genitivattribut kennt keine Beschränkungen in Bezug auf die kategoriale Füllung. Es folgt unmittelbar auf das Kernnomen und alterniert mit dem postnominalen Adjektivattribut. Zum Beispiel: das Auto Egons. Wie oben angedeutet, kann innerhalb einer komplexen Nominalphrase jede Teil-Nominalphrase, auch ein Genitivattribut aufweisen. Dazu das folgende Beispiel:

Die Ablehnung der Beförderung weiterer Mitglieder des Ingenieurkreises des

Zentralbereichs Forschung und Technik der Firma. Derartige Häufungen von Genitiven werden im gesprochenen Deutsch

gemieden. Das heißt, eine Genitivphrase sollte kein vorangestelltes Genitivattribut haben. Dazu wiederum ein Beispiel:

Der Pfarrer gedachte Bürgermeister Epprechts verstorbenen Bruders. Hier wird der possessive Genitiv meist durch eine von-Phrase ersetzt. Zum

Beispiel: Der Pfarrer gedachte des verstorbenen Bruders von Bürgermeister Epprecht.

2. Semantische Funktion Genitivphrasen sind in der Regel (mit wenigen Ausnahmen) restriktiv zu

verstehen. Diese Aussage lässt sich durch die beiden folgenden Beispiele belegen (Eisenberg 243):

1. Da drüben steht ein Auto. Das Auto gehört der Stadtreinigung. Da drüben steht ein Auto der Stadtreinigung. 2. Da drüben fährt ein Auto. Das Auto gehört deiner Tochter. Da drüben fährt das Auto deiner Tochter. Im ersten Beispiel ist erkennbar, dass das Genitivattribut eine Teilklasse

ausgrenzt. Denn die Klasse der Autos ist größer als die der Autos der Stadtreinigung. Das Genitivattribut mit nicht restriktiver Lesart ist eher eine Ausnahme. Dazu ein Beispiel:

So ein Vorwurf trifft den Papst nicht. Der Papst ist das Oberhaupt der römischen Kirche.


So ein Vorwurf trifft den Papst der römischen Kirche nicht. Hier grenzt das Genitivattribut keine Teilklasse aus, denn "Papst" bezeichnet

eine Klasse mit genau einem Element. So kann "Papst der römischen Kirche" hinsichtlich der Extension, des Begriffsumfanges, gegenüber Papst nicht eingeschränkt sein.

Zwischen Genitivattributen und Sätzen bestehen vor allem semantische Beziehungen (Eisenberg 251). Zum Beispiel:

Karls Beförderung freut mich. vs. Dass Karl befördert wird, freut mich. Diese beiden Konstruktionen weisen keinen Bedeutungsunterschied auf. Der

größte Unterschied liegt darin, dass die Nominalphrase kein Finitum hat. Die meisten Nebensätze lassen sich in eine Nominalphrase umwandeln (mit der Zufügung einer Präposition). Beispiel:

Weil Karl den Kanzler befragt vs. Wegen Karls Befragung des Kanzlers Von dieser nominalen Paraphrasierung wird vor allem im Nominalstil

Gebrauch gemacht. In der Transformationsgrammatik herrschte die Annahme, dass Nominalphrasen auf die Sätze zurückzuführen sind, wenn ihr Kern ein deverbales oder deadjektivisches Substantiv ist. Viele der Nominalphrasen sind aber lexikalisiert und ihre Umwandlung in einen Satz ist nicht immer möglich. So sind bspw. "Duldung" und "Hebung" beide auf transitive Verben zurückzuführen, verhalten sich aber als Substantive anders. Während die Aussage Pauls Duldung dieses Vorfalls grammatisch ist, gilt Pauls Hebung dieses Kartoffelsacks als ungrammatisch. Dies hängt damit zusammen, dass das Substantiv "Hebung", obwohl vom transitiven Verb "heben" abgeleitet, ein grammatisches und semantisches Eigenleben entwickelt hat.

3. Klassifikation der Genitivattribute Zur Beschreibung der Bedeutung des Genitivattributs verfügen

Grammatiken über verschiedene Einteilungen der Genitivattribute. Diese unterschiedlichen Klassifikationen schreiben dem Genitiv eine Fülle von Interpretationsmöglichkeiten zu. Genitivattribute werden grundsätzlich nach der semantischen und morphosyntaktischen Klassifikation unterschieden.


3.1. Die semantische Klassifikation

Zur Beschreibung der Bedeutung, die mit dem Genitivattribut transportiert

wird, verfügen Grammatiken über verschiedene semantische Klassifikationen. Diese Klassifikationen basieren auf semantischen Kategorien und schreiben dem Genitivattribut verschiedene Interpretationsmöglichkeiten zu. Im Allgemeinen wird zwischen possessiven, explikativen, qualitativen und partitiven Genitiven unterschieden, die sich auch ihrerseits weiter subklassifizieren lassen.

3.1.1. Der possessive Genitiv

Der possessive Genitiv (Genitivus possessivus) wird als der Kernbereich des

Genitivattributs angesehen. Er drückt eine Zugehörigkeit im weitesten Sinn aus und nicht nur einen Besitz im wörtlichen Sinn. Zum Beispiel:

Das Auto meines Onkels (mein Onkel besitzt ein Auto) Das Nest der Amsel (die Amsel hat ein Nest). Als besonderes Charakteristikum des possessiven Genitivs wird auf die Teil-

von-Relation verwiesen (Eisenberg 249). Zum Beispiel: Das Dach des Hauses / der Kopf des Angeklagten Der possessive Genitiv wird in manchen Grammatiken mit dem Genitivus

auctoris und dem Genitiv des Produkts zusammengefasst. Zum Beispiel: Genitivus auctoris: ein Frühwerk des Meisters Genitiv des Produkts: der Komponist dieser Sinfonien Heibig (1989) argumentiert, dass bei dem Genitivus auctoris ein Verhältnis

des Schaffens im Vordergrund steht. So bedeutet Das Werk des Dichters, dass der Dichter das Werk geschaffen hat, während der Genitiv des Produkts das Verhältnis des Geschaffen-Seins zum Ausdruck bringt: Der Dichter des Werkes. Hier steht das Produkt im Genitiv, wohingegen beim Genitivus auctoris der Produzent die Genitivform hat.

3.1.2. Der explikative Genitiv

Der explikative Genitiv (Genitivus explicativus) fügt einem allgemeineren

Begriff einen speziellen hinzu (DUDEN 838). Wenn der Genitiv zum


Bezugssubstantiv in einem ähnlichen Verhältnis wie die Bezeichnung der Art zur Bezeichnung der Gattung in Begriffsdefinitionen steht, wird auch von einem Definitionsgenitiv (Genitivus definitivus) gesprochen. Beispiel: Er erläuterte das Rechtsmittel des Einspruchs. Der Einspruch (spezieller Begriff) ist ein Rechtsmittel (allgemeiner Begriff) sowie Die Möglichkeit der Rückkehr bestand nach wie vor. Die Rückkehr (spezieller Begriff) war eine Möglichkeit (allgemeiner Begriff). Durch den explikativen Genitiv kann auch ein Vergleich zum Ausdruck gebracht werden. Hier spricht man von dem sog. metaphorischen Genitiv wie beispielsweise in den folgenden Formulierungen:

Ich spürte einen Strahl der Hoffnung. → Die Hoffnung ist wie ein Strahl. Die Nacht des Faschismus senkte sich über Mitteleuropa. → Der Faschismus

ist wie die Nacht. Konkurrenzformen des explikativen Genitivs stellen explikative Appositionen

dar. Zum Beispiel: Mich beschäftigt das Rätsel des Urknalls vs. Mich beschäftigt das Rätsel Urknall.

3.1.3. Der qualitative Genitiv

Der qualitative Genitiv (Genitivus qualitatis) steht für eine Eigenschaft oder

Qualität von etwas. Er ist vor allem in gehobener Sprache anzutreffen, sonst kommt er in festen Wendungen vor. Dies lässt sich an folgenden Beispielen veranschaulichen:

(Allgemein üblich): Ein Mann mittleren Alters trat herein. (Gehoben): Ein Mensch guten Willens kann das lösen. (Daneben): Ein Mensch mit gutem Willen kann das lösen. (Gehoben, veraltend): Er reichte ihr einen Becher edlen Goldes. (Heute üblicher): Er reichte ihr einen Becher aus edlem Gold.

3.1.4. Der partitive Genitiv Der partitive Genitiv (Genitivus partitivus) nennt eine Menge oder Substanz,

aus der das Kernsubstantiv einen Teil ausgliedert. Zum Beispiel: Die Hälfte des Kuchens war schon weggegessen. Ein Kilo reifer Erdbeeren kostet 4 Euro. Sie haben 10 Tonnen japanischen Stahls verkauft.


Auch der Partitivgenitiv steht in Konkurrenz mit den partitiven Appositionen.

Beispiel: Er stärkte sich mit einer Tasse heißen Kaffees. (Genitiv) Erstzärkte sich mit einer Tasse heißem Kaffee. (Apposition)

3.2. Die morphosyntaktische Klassifikation Neben dieser semantischen Klassifikation der Genitivattribute lassen sich zwei

weitere Teilrelationen des Genitivattributs nennen. Diese werden im Unterschied zu den oben genannten Genitivattributen mehr auf morphosyntaktische als auf semantische Fakten bezogen. Es sind der Subjektsgenitiv und der Objektsgenitiv.

3.2.1. Der Subjektsgenitiv

Der Subjektsgenitiv (Genitivus subiectivus) tritt bei deverbalen oder

deadjektivischen Substantiven auf. Bei der Umformung des regierenden Substantivs in ein Verb wird es zum Subjekt. Zum Beispiel:

Das Bellen der Meute vs. Die Meute bellt. Die Entstehung der Welt vs. Die Welt entsteht. Aus diesen Beispielen ist ersichtlich, dass sich der Subjektsgenitiv auf das

grammatische Subjekt bezieht – unabhängig davon, ob das Subjekt ein Agens ist oder nicht.

3.2.2. Der Objektsgenitiv

Der Objektsgenitiv (Genitivus obiectivus) bezieht sich in aller Regel auf das

direkte Objekt des zugrunde liegenden Verbs. So kommt logischerweise der Objektsgenitiv vor allem bei Substantiven vor, die von transitiven Verben abgeleitet sind.

Die Zerstörung Karthagos vs. Jemand zerstört Karthago. Der Verfasser dieser Zeilen vs. Jemand verfasst diese Zeilen. Zur Unterscheidung zwischen Subjektivus und Objektivus bringt Eisenberg

(250) folgendes Argument: Der Subjektsgenitiv kommt in der Regel bei deverbalen Substantiven vor, die von denjenigen Verben abgeleitet sind, die kein direktes Objekt regieren, und bei den deadjektivischen Substantiven (Substantive, die von einem Adjektiv abgeleitet sind).


Beispiele dafür sind: Die Hilfe des Roten Kreuzes Die Mündung der Mosel Die Höhe des Turmes Eisenberg verweist aber darauf, dass eine Nichtunttischeidbarkeit von

Subjektivus und Objektivus bei Ableitungen von transitiven Verben auftreten kann. Das gilt etwa für:

Regierung, Leitung, Beobachtung, Begleitung, Erfindung, Gründung. Die Tatsache aber, dass das direkte Objekt vorrangig als Genitivattribut

auftritt, während das Subjekt über andere Möglichkeiten der Kodierung verfügt, macht die Unterscheidung zwischen Subjektivus und Objektivus in schwierigen Fällen leichter. Die Unterscheidung von Subjektivus und Objektivus ist außerdem klar, wenn es in einem Ausdruck neben dem pränominalen Genitiv noch einen postnominalen Genitiv gibt. ln solchen Fällen ist der sächsische Genitiv immer ein Subjektivus. Zum Beispiel: Karls Befragung des Kanzlers.

Erscheint aber eine durch-Phrase neben einem Genitivattribut, so ist dann dieses Geni-tivattribut kein Subjektivus, sondern ein Objektivus. Das Präpositionalattribut mit "durch" ist deshalb notwendig, weil der sächsische Genitiv nur für Eigennamen verwendet wird. So sagt man beispielsweise nicht “sämtlicher Journalisten Befragung des Kanzlers” sondern “die Befragung des Kanzlers durch sämtliche Journalisten.”

Ob ein Subjektivus oder Objektivus vorliegt, können uns in vielen Fällen auch die verschiedenen Nominalisierungstypen sagen. Zum Beispiel im Falle von Agensnominalisierungen von deverbalen Substantiven auf – er.

Karl schreibt diesen Brief vs. Karl ist der Schreiber dieses Briefes. Das Genitivattribut der Agensnominalisierungen ist nie ein Subjektivus, weil

die nominalisierte Form (in diesem Fall der Schreiber) bereits semantisch das Subjekt des zugrunde liegenden Verbs inkorporiert.

4. Kritik an der Klassifizierung der Genitivattribute

Die genannte Klassifizierung der Genitivattribute ist rein beschreibend. Dabei ist nicht einmal genau bekannt, wie vollständig die genannte Liste von


Attributen ist. Als Begründung für die bereits genannten Klassifizierungen der Genitivattribute werden vor allem die verschiedenen Möglichkeiten der Paraphrasierung herangezogen, welche die verschiedenen Interpretationen verdeutlichen sollen und deren Möglichkeit als Kriterium für das Vorliegen eines der Genitive dienen soll. Es gibt aber zahlreiche Einwände gegen eine solche Vorgehensweise, Genitive zu klassifizieren. Ballweg (157) hat dies in seinem Aufsatz Eine einheitliche Interpretation des attributiven Genitivs mithilfe zahlreicher Beispiele zu belegen versucht. So fällt im Beispielsatz "Ich sammle Picassos Bilder" den meisten sofort eine Genitivus auctoris-Interpretation ein. Die Genitivus auctoris-Interpretation ist aber nicht die einzig mögliche Interpretation. Wenn derselbe Satz beispielsweise von einem Sammler geäußert wird, der sich auf große Maler zeigende Darstellungen spezialisiert hat, dann können natürlich auch Picasso darstellende Porträts gemeint sein. In diesem Fall hätten wir eine Objektivus-Interpretation. Es ist aber auch eine Possessivus-Interpretation möglich. Hier können z.B. Bilder gemeint sein, die im Besitz von Picasso waren. Es wird aus diesem Beispiel klar, dass die vorgeschlagenen Interpretationsvarianten der Genitivattribute bei weitem nicht ausreichen, denn die Interpretation sollte immer an den jeweiligen Kontext, in dem der Satz geäußert wird, gebunden sein. Im Zusammenhang mit der Kontextabhängigkeit spielen außersprachliche Faktoren, wie z.B. das Wissen über den normalen oder wahrscheinlichen Zustand der Welt, eine große Rolle. So ist es beispielsweise wahrscheinlicher, dass ein Bild des Präsidenten diesen darstellt, als dass er es selbst gemalt hat. Dieses allgemeine Weltwissen kann aber durch spezielles Kontextwissen überschrieben werden (Zifonun et.al. l997, 2028). Normalerweise wird man annehmen, dass das Bild eines Prinzen ein Porträt dieses Prinzen ist. Ist aber von Prinz Charles die Rede, muss man dazu wissen, dass Prinz Charles ein Hobbymaler ist. Der Ausdruck “Das Bild des Prinzen” kann demzufolge auch als Genitivus auctoris verstanden werden. Wie mit derartigen Interpretationsschwierigkeiten der Genitivattribute umzugehen ist, hat Ballweg anhand einiger Beispiele zu skizzieren versucht. Sein Ausgangssatz lautet:

Der Deutschland-Kalender zeigt heute ein Bild der Mannheimer Kunsthalle. Dieser Satz ist ohne viel Nachdenken und ohne das jeweilige Kontextwissen

zweideutig zu verstehen. Auf der einen Seite würde man die NP “Ein Bild der Mannheimer Kunsthalle” als ein Objekt interpretieren, das der Mannheimer Kunsthalle gehört; auf der anderen Seite indes ist diese Konstruktion interpretierbar als ein Bild, das die Mannheimer Kunsthalle darstellt. Wenn wir aber das jeweilige Kontextwissen heranziehen, erweist sich nur eine Interpretation als wahrscheinlich. Der Autor dieses Ansatzes spricht in diesem


Zusammenhang von den sog. Räsonnements, mit deren Hilfe wir eine auf den ersten Blick zweideutige Aussage rekonstruieren können, um so zu der korrekten Interpretation dieser Aussage zu gelangen. Diese Räsonnements schlagen sich in folgenden Aussagen nieder.

1. Die Mannheimer Kunsthalle ist ein historisches Jugendstilgebäude. In

diesem Gebäude ist eine bedeutende Kunstsammlung ausgestellt. 2. Historische Gebäude sind beliebte Motive für Kalenderbilder. 3. Der Deutschland-Kalender ist ein Fotokalender und kein Kunstkalender. Wenn man die genannten Räsonnements berücksichtigt, ist man berechtigt,

Bild der Kunsthalle zunächst als Fotografie, die die Kunsthalle darstellt, zu interpretieren und nicht als ein Bild aus der Kunstsammlung der Mannheimer Kunsthalle. Ein weiteres Beispiel:

Einige Bilder der Mannheimer Kunsthalle sind Millionen wert. Zunächst einmal kommt hier das allgemeine Kontextwissen zur Geltung, wie

im vorherigen Beispiel: 1. Die Mannheimer Kunsthalle ist ein historisches Jugendstilgebäude. In

diesem Gebäude ist eine bedeutende Kunstsammlung ausgestellt. 2. Bilder bilden oft Gebäude ab und historische Gebäude sind beliebte

Motive. 3. Gemälde in Kunstsammlungen sind eher Millionen wert als Bilder von

historischen Gebäuden. Angesichts all dieser Feststellungen ist man berechtigt, Bilder der Kunsthalle

zunächst als Bilder, die zur Sammlung in der Kunsthalle gehören, zu interpretieren. Ballweg zeigt auch anhand von zahlreichen Beispielen, dass die gleiche Äußerung in verschiedenen Äußerungskontexten auch unterschiedlich interpretiert werden kann. Dazu zählen Äußerungen wie z.B.: Wie sind die Bilder der Ausstellung?

Der erste Kontext sieht ungefähr so aus: Der Chefredakteur des “Mannheimer Morgen” sieht den Fotografen, den er zur Eröffnung einer Ausstellung geschickt hat, aus dem Fotolabor treten und fragt ihn: Wie sind die Bilder der Ausstellung?

Der zweite Kontext sieht ungefähr so aus: Der Chefredakteur des “Mannheimer Morgen” sieht den Feuilletonchef, den er zur Eröffnung einer Ausstellung geschickt hat, abends im Foyer des Theaters und fragt ihn: Wie sind die Bilder der Ausstellung?


Es ist klar, dass sich der Redakteur im ersten Kontext für die Fotografien von

der Vernissage interessiert, im zweiten Kontext jedoch für die ausgestellten Kunstwerke.

Mit der Klassifikationsproblematik der Genitivattribute hat sich auch Lindauer (1995) beschäftigt. Ihm zufolge liegt das Problem mit solchen Klassifikationen der Genitivattribute darin, dass sie vor allem inhaltliche Beschreibungen darstellen. Deswegen versuchte er, eine solche Klassifizierung so weit zu modifizieren, indem er auch morphologische und syntaktische Eigenschaften der Genitivattribute als Kriterien für die Klassifizierung herangezogen hat. Sein Anliegen war es außerdem, mit Hilfe der morphologischen und syntaktischen Kriterien die Menge der Klassen der Genitivattribute möglichst zu minimieren. Dabei hat er sich vor allem auf das Kriterium der (Nicht)Ersetzbarkeit des Genitivattributs durch ein Possessivpronomen gestützt. Als Folge der Anwendung dieses Kriteriums unterschied er zwischen zwei Arten von Genitivattributen:

1. Attributive Genitive (sog. thematische Genitive), denen eine Theta-

Rolle zugewiesen wird. 2. Attributive Genitive (sog. funktionale Genitive), denen keine Theta-

Rolle zugewiesen wird. Thematische Genitive (Genitivus thematicus) lassen sich durch ein

Possessivum ersetzen, können auch pronominal realisiert sein und haben eine Präpositionalgruppe als Genitiväquivalent. Zu dieser Genitivgruppe gehören (Lindauer 210):

a) Genitivus possessivus b) Genitivus auctoris c) Genitivus subiectivus d) Genitivus obiectivus Lindauer argumentiert, dass sich die aufgezählten Genitive syntaktisch nicht

voneinander unterscheiden. Der einzige Unterschied könnte darin bestehen, dass in einem Fall die Theta-Rolle auf ein verbales Theta-Raster zurückzuführen ist und im anderen auf ein Nomen.

Zu den funktionalen Genitiven, denen keine Theta-Rolle zugewiesen wird, zählen:

a) Genitivus partitivus b) Genitivus explicativus Dieser Art der Genitivattribute wird keine Theta-Rolle zugewiesen. Deshalb

können sie Lindauer zufolge nicht pränominal erscheinen oder durch ein Possessivpronomen ersetzt werden. Genitivus partitivus und Genitivus explicativus verhalten sich strukturell gleich. Der Genitivus explicativus lässt


sich allerdings aufgrund seiner Prädikations-bzw. Explikationseigenschaften von dem Genitivus partitivus unterscheiden.

Einen Sonderfall bei der Lindauers Klassifikation stellt der Genitivus qualitatis dar. Ihm wird zwar eine Theta-Rolle zugewiesen und er weist daher Ähnlichkeit mit der Gruppe der thematischen Genitivattribute auf. Im Gegensatz zu ihr nimmt er genauso wie Genitivus partitivus und Genitivus explicativus keine Argumentposition ein.

5. Fazit

Aus den genannten Beispielen und anhand der auf ihrer Grundlage formulierten Argumentation ist klar geworden, dass der Versuch einer Klassifizierung der Genitivattribute immer wieder scheitert. Durch die semantische und morphosyntaktische Klassifikation wird den Genitivattributen eine Fülle von festgelegten Interpretationen zugeschrieben, ohne dass der jeweilige außersprachliche Kontext sowie das spezielle Kontextwissen berücksichtigt werden. Das ist insbesondere darauf zurückzuführen, dass durch die starre Klassifizierung die Variabilität der alternativen Interpretations-möglichkeiten der Genitivattribute eingeengt ist. Es bleibt auch, abgesehen von der nicht immer zuverlässigen Paraphrasenmethode, unklar, auf welche Weise die jeweils richtige Genitivinterpretation zu ermitteln ist. Außerdem ist es nach wie vor offen, wie die "gemischten" Lesarten zu interpretieren sind.

Literatur

Ballweg, Joachim."Eine einheitliche Interpretation des attributiven Genitivs. " Die Kasus im Deutschen. Form und Inhalt. Ed. Marcel Vuillaume. Tübingen:

Stauffenburg, 1998. 153-166. Bußmann, Hadumod. Lexikon der Sprachwissenschaft. Stuttgart: Kröner, 2002. Duden. Grammatik der deutschen Gegenwartssprache. Mannheim:

Dudenverlag, 2005. Eisenberg, Peter. Grundriss der deutschen Grammatik. Band 2: Der Satz.

Stuttgart-Weimer: Metzler, 2004. Eroms, Hans-Werner. Syntax der deutschen Sprache. Berlin-New York: de

Gruyter, 2000. Gallmann, Peter. "Die Steuerung der Flexion in der DP."Linguistische Berichte

164 (1996): 283-314. Helbig, Gerhard und Joachim Buscha. Deutsche Grammatik. Ein Handbuch für

den Ausländerunterricht. Leipzig: Verlag Enzyklopädie, 1986.


Hentschel, Elke und Harald Weydt. Handbuch der deutschen Grammatik. Berlin-

New York: de Gruyter, 2003. Lindauer, Thomas. Genitivattribute. Eine morphosyntaktische Untersuchung

zum deutschen DP/NP-System. Tübingen: Niemeyer, 1995. Zifonun, Gisela et al. Grammatik der deutschen Sprache. Band 3. Berlin/New

York: de Gruyter, 1997.

PROBLEMI KLASIFIKACIJE GENITIVSKIH ATRIBUTA U NEMAČKOM JEZIKU

Predmet ovog rada predstavlja prikaz semantičkih i morfosintaktičkih

specifičnosti genitivskih atributa i problema u vezi sa njihovom klasifikacijom. Opis genitivskih atributa zauzima veoma važno mesto u tradicionalnoj gramatici, dok su u novijim lingvističkim istraživanjima zapostavljeni. Njima se pripisuju veoma različite interpretacije, koje će u okviru ovog rada biti predstavljene na osnovu mnogobrojnih primera. Cilj rada je da se obrazloži zašto su dosadašnji pokušaji klasifikacije genitivskih atributa neuspeli i zašto je kritika postojećih klasifikacija opravdana.

Ključne reči: genitiv, nominalna fraza, genitivski atribut, semantička

klasifikacija, morfosintaktička klasifikacija.


UDK 811.111’367.7

Pristupi diskursnim oznakama u jezikoslovnoj tradiciji engleskoga govornog područja

Magdalena Nigoević, Sveučilište u Splitu

Apstrakt: U ovom se radu opisuju pristupi proučavanju diskursnih oznaka u

jezikoslovnoj tradiciji engleskoga govornog područja. Donosi se presjek dosadašnjih

pravaca istraživanja, kao i terminološki, definicijski i klasifikacijski problemi različitih

pristupa diskursnim oznakama. Obrađuju se pitanja i problemi vezani uz definiranje

diskursnih oznaka autora koji su postavili teorijske okvire za bavljenje diskursnim

oznakama. Posebno se prikazuje Deborah Schiffrin i njezin pristup koji se zasniva na

odnosima koherencije u diskursu, gramatičko-pragmatički pristup Bruca Frasera, načela

teorije relevantnosti Dana Sperbera i Diedre Wilson, odnosno pristup diskursnim

konektorima na postavkama teorije relevantnosti u radovima Diane Blakemore.

Ključne riječi: diskursne oznake, diskursni pristup, pragmatički pristup, teorija

relevantnosti

Uvod U lingvističkoj se literaturi smatra da je osnovna funkcija diskursnih oznaka

upozoravanje na raznovrsnost strukture diskursa i signaliziranje strukturnog ustrojstva diskursa. Studije nastale na engleskom govornom području svakako su najvažnije, najbrojnije i uspostavili su temelje proučavanju tih jezičnih elemenata u drugim jezicima.

Diskursne su oznake relativno nov fenomen svjetske lingvističke misli i ne iznenađuje njihovo pojavljivanje upravo na području sociolingvističkih i pragma-tičkih studija američkih lingvista, a s obzirom na tradiciju proučavanja govornog jezika te brojna istraživanja jezika antropološke i sociološke orijentacije, etno-metodološke studije i sl. Jedan od prvih spomena ovih jezičnih jedinica nala-zimo kod Labova i Fanshela (156). Prema autorima, engleska diskursna oznaka well upućuje na temu o kojoj su sugovornici već razgovarali, a kada se nalazi u inicijalnom položaju odnosi se na nenaznačenu temu od zajedničkog interesa. U svom glasovitom djelu Pragmatics (1983), Levinson navodi važnost proučavanja ovih jezičnih elemenata, iako ne ulazi u podrobniju analizu istih i ne predlaže naziv kojim bi ih obuhvatio i označio. On smatra da postoje mnoge riječi i izrazi


koji upućuju na odnos između nekog izričaja i prethodnog diskursa i navodi za primjer riječi poput but, therefore, in conclusion, to the contrary, still, however, anyway, well, besides, actually, all in all, so, after all i dr. Prema autoru, ove riječi označavaju kako je izričaj u kojemu se one nalaze, odgovor na ili nastavak nekog dijela prethodnog diskursa. (Levinson 1983, 87-88)

Jezikoslovci različitih profila pokušavaju objasniti posebnosti diskursnih oznaka uspostavljanjem definicija, određenjem funkcionalnog opsega jedinica, višefunkcionalnih modela, proširenjem teorijskih okvira itd. Unatoč velikom interesu koje zadnjih desetljeća vlada među lingvistima diljem svijeta, te veli-kom broju bibliografskih jedinica kojima su oni predmetom, još uvijek postoje znatne razlike u poimanju opsega, podjele, definicije pa čak i naziva diskursnih oznaka. Brinton (1996, 29) donosi dvadeset dva engleska naziva ovih jezičnih elemenata. Primjera radi, navest ćemo neke od najčešće korištenih naziva za označavanje tih jezičnih elementa: action markers (Enkvist 1972), collateral signals (Fox Tree 2006), connectives (Rossari 2006), conjunctive expressions/ conjunctive elements (Halliday i Hasan 1976), contest markers (Zeevat 2006), cue phrases (Knott i Sanders 1998), discourse connectives (Blakemore 1987), discourse-deictic items (Levinson 1983), discourse markers (Schiffrin 1987), discourse operators (Redeker 1991), discourse particles (Hansen 1998,Dedaić i Mišković-Luković 2010), fillers (Fox Tree 2006), gambits (Keller 1979), hedges (Ziv 1998), linguistic markers (Knott i Sanders 1998), linkers (Hopper i Traugott 2003), modal particles (Waltereit 2001), phatic connectives (Bazzanella 1990), pragmatic connectives (van Dijk 1979), pragmatic expressions (Overstreet 2005), pragmatic devices (Vandle Kopple 1985), pragmatic markers (Fraser 1990; Brinton 1996), pragmatic particles (Östman 1995),pragmatic operators (Ariel 1994), sentence connectives (Hallidey i Hasan 1976), text relation markers (Roulet 2006). Ovaj popis sadržava samo one nazive s kojima smo se susretali u nama dostupnim studijama na engleskom jeziku i zorno ukazuje na složenost i razlike u pristupima određenju i proučavanju ovih jezičnih elemenata.

Tek od sredine 80-ih godina prošloga stoljeća pojavila se potreba za susta-vnim istraživanjima diskursnih oznaka. Nekolicina autora engleskoga govornog područja, svojim su studijama, svatko na svoj način, učinili veliki napor u pokušaju definiranja i klasificiranja tih jezičnih elementa te uvelike utjecali na sva istraživanja koja su uslijedila nakon njih. Stoga ćemo u nastavku detaljnije opisati, između ostalih, Schiffrinin pristup koji se zasniva na odnosima kohe-rencije u diskursu, Fraserovu klasifikaciju pragmatičkog značenja, teoriju rele-vantnosti Sperbera i Wilsonove te Blakemorina semantička ograničenja implikatura.


Funkcionalistički pristup DeborahSchiffrin

Deborah Schiffrin, profesorica na Sveučilištu Georgetown u Washingtonu,

jedna je od najčešće citiranih znanstvenika na području diskursnih studija. Obja-vila je veliki broj znanstvenih članaka i knjiga na području lingvistike diskursa i sociolingvistike, a zajedno s D. Tannen i H. Hamilton priredila je The Handbook of Discourse Analysis (2001). Autorica je monografije Discourse Markers (1987) kojom je postavila temelje proučavanju diskursnih oznaka, te uvelike utjecala na pojavu različitih teorijsko-metodoloških pristupa u daljnjem istraživanju tih jezičnih jedinica. U svome radu, autorica nastoji objasniti distribuciju i uporabu diskursnih oznaka u razgovoru služeći se lingvističkim i sociološkim metodama, u prvom redu varijacijskom analizom i interakcijskom sociolingvistikom. Varija-cijska analiza počiva na tezi da je varijacija važan dio uobičajenoga jezičnog ponašanja i da često pokazuje snažnu vezu sa socijalnim varijablama te se kvantitativnom analizom utvrđuju jezični i društveni faktori koji utječu na varija-ciju u jezičnom ponašanju. Interakcijska sociolingvistika pristupa diskursu kao društvenoj interakciji u kojoj su jezik i kontekst međusobno uvjetovani, tj. jezik sudjeluje u stvaranju konteksta i istovremeno se ostvaruje u kontekstu. U knjizi Discourse Markers (1987) autorica proučava na koji način diskursne oznake pridonose ostvarivanju diskursne koherencije. Analiza diskursnih oznaka temelji se na empirijskim podacima dobivenim primjenom upitnika među stanovnicima Philadelphije. Ispitanici su pripadali istoj društvenoj i jezičnoj zajednici (obitelji, prijatelji, poznanici) i odabrani su prema unaprijed utvrđenim kriterijima (pripa-dnici nižeg i srednjeg građanskog sloja, srednjih godina, Židovi i sl.) kako bi se pokušale objasniti moguće karakteristike jezičnog ponašanja s obzirom na po-jedine sociolingvističke varijable.

Prije same analize diskursnih oznaka, autorica ukazuje na ključnu ulogu into-nacije u govornom jeziku. Iako se njezina analiza diskursnih oznaka zasniva ugla-vnom na kvantitativnoj analizi pojedinačnih izraza koji se upotrebljavaju u razgovoru, ona smatra da uloga pojedinog izraza ovisi, prije svega, o načinu na koji je taj izraz izgovoren. Kao potvrdu navodi primjer engleskog uzvika oh koji svrstava u diskursne oznake, a koji će izgovoren uzlaznom intonacijom biti pro-tumačen kao “zahtjev za potvrdom,”kao u primjeru (a), dok će isti izraz, izgovoren silaznom intonacijom, biti interpretiran kao “zahvala” (b):

(a) A: I think the party’s called for six o”clock. B: Oh? ↑ (b) A: I think the party’s called for six o”clock. B: Oh. ↓


Njezina analiza diskursa slijedi funkcionalistički pristup koji ističe važnost

svrhovitosti jezične djelatnosti, a ključne odrednice takvoga pristupa su “kontekst” i “komunikacija”. Autorica definira diskurs kao jedinicu jezika i kao proces društvene interakcije. Polazište autoričina teorijskog pristupa čine četiri paradigme o jeziku: “jezik se uvijek nalazi u kontekstu,”“jezik je podložan utjeca-jima konteksta,” “jezik je uvijek oblik komunikacije” i “jezik je predviđen za komu-niciranje,”zajedno s tri paradigme koje se odnose na svojstva diskursa: “diskurs stvara strukture,” “diskurs stvara značenja” i “diskurs izvršava radnje”. Prva dva svojstva diskursa, “diskurs stvara strukture” i “diskurs stvara značenja,” odnose se na diskurs shvaćen kao prošireni slijed manjih jedinica, poput rečenica ili iskaza, dok se treće svojstvo “diskurs izvršava radnje” odnosi na povezanost diskursa i jezika, odnosno na općenitu uporabu jezika u društvenoj interakciji. Autorica predlaže model diskursa unutar kojega analizira diskursne oznake, predstavljen u sljedećih nekolika razina:

– struktura razmjene koja se odnosi se na različite mehanizme koji se koriste u komunikaciji (primjerice turn-taking);

– struktura radnje koja prikazuje redoslijed govornih činova u diskursu;

– ideacijska struktura koja prikazuje odnose među idejama (propozicijama) u diskursu;

– participacijski okvir koji čini govornikov odnos prema diskursu i odnos između govornika i sugovornika;

– informacijska razina koja se odnosi na organizaciju i korištenje znanja tijekom diskursa.

Autoričin model diskursa obuhvaća nejezične razine, kao što su struktura

razmjene i struktura radnje, i razine izražene jezičnim sredstvima, poput ideaci-jske strukture. Unutar participacijskog okvira, govornik i sugovornik su u među-odnosu te u odnosu s iskazom. Njihovo znanje o svijetu i znanje o jeziku usustavljeno je na informacijskoj razini. Koherencija diskursa je, dakle konačni proizvod zajedničkoga napora sudionika da integriraju znanje, značenje, govo-renje i radnju. Diskursne oznake svrstavaju iskaz na različite razine diskursa, naime svaka oznaka odgovara nekoj od pet razina predloženog modela diskursa. Ovaj je model doživio mnoge kritike. Prema Fraseru (1990, 385) razine su preširoko definirane i međusobno se preklapaju. Radeker (1991) smatra da je ovaj model nedostatan, a da su diskursne oznake odabrane bez jasnog kri-terija. Hansen (1998) smatra da je model neupotrebljiv, jer ako bi se dosljedno primjenjivao diskursne se oznake ne bi uopće razlikovale budući da se devet, od ukupno jedanaest oznaka koje Schiffrin u nastavku analizira, mogu promatrati na svim razinama.


U drugom poglavlju knjige autorica ograničava predmet svojega istraživanja

na skupinu funkcionalno sličnih jezičnih elemenata koje svrstava u diskursne oznake: oh, well, and, but, or, so, because, now, then, I mean, y’know. Radno ih definira kao ‘sekvencijski uvjetovane elemente koji omeđuju jedinice govora” (31). Te jezične jedinice postavlja u suodnos s “jedinicama govora,” a ne s jedi-nicama poput rečenice, propozicije, govornog čina, tonske jedinice i sl., jer prema autorici, jedinice govora predstavljaju okosnicu govornog jezika. One uključuju i sve one iskaze koji se zbog sintaktičke strukture ne mogu definirati kao rečenice. Autorica smatra da nije uputno uzeti rečenicu za polaznu točku istraživanja, ne samo zbog dobro poznatih nedoumica i poteškoća pri define-ranju te jezične jedinice, već i zbog činjenice da je korpusna analiza ukazala na nemogućnost primjene toga principa na govorni jezik. Naime, govorni se činovi mogu izraziti različitim rečeničnim strukturama. Primjerice, zahtjev se može izraziti izjavnom rečenicom Vrata trebaju biti zatvorena., upitnom rečenicom Hoćeš li, molim te, zatvoriti vrata? ili uskličnom rečenicom Zatvori vrata! (32). Kada bi se diskursne oznake definirale u odnosu na rečenicu, mogli bi se sma-trati ovisnim o sintaktičkoj strukturi, što nije slučaj s tim jezičnim elementima. Jedan od prvih autoričinih zaključaka odnosi se upravo na činjenicu da su dis-kursne oznake potpuno neovisne od rečenične strukture. Primjerice, izostavimo li diskursnu oznaku koja zauzima inicijalni položaj u rečenici, struktura te rečenice neće se promijeniti. Nadalje, različite diskursne oznake, poput y’know, I mean, oh, like, nemaju fiksnu poziciju u rečenici, mogu biti i u inicijalnom, medijalnom ili finalnom položaju pa ih je stoga teško sintaktički definirati.

Diskursne oznake ne čine jedinstvenu gramatičku kategoriju i mogu pripa-dati različitim gramatičkim kategorijama riječi, a za neke je diskursne oznake teško odrediti kojoj gramatičkoj kategoriji pripadaju. Bez obzira na formalnu različitost, diskursne oznake imaju sličnu funkciju pa ih stoga autorica definira s obzirom na njihovu funkcionalnu ulogu. One istovremeno imaju i kontekstualnu ulogu jer određuju iskaz u odnosu na okolinu i u odnosu na (su)govornika.

Primjerice, jezični element oh tradicionalno se smatra uzvikom. Kada se koristi sam, izvan rečenice, označava neka emocionalna stanja poput iznena-đenja, straha, boli, odbojnosti i sl., kao u primjeru (c) koji autorica predlaže. Oh može biti korišten i u inicijalnom položaju iza kojega često slijedi kratka pauza kao u (d), ali i ispred jedne intonacijske jedinice bez pauze kao u (e).

(c) Jack: Was that a serious picture? Freda: Oh! Gosh yes! (d) Freda: Oh, well they came when they were a year. (e) Jack: Does he like opera? Oh maybe he’s too young.


Neovisno o njegovu sintaktičkom i intonacijskom profilu, oh se pojavljuje

kada govornik mijenja svoj stav u odnosu na iskaz. Tijek komunikacije mijenja se ne samo u slučaju emotivnog odgovora na ono iskazano, već i isticanjem iskaza koji je više relevantan za nastavak komunikacije te integriranjem novog iskaza u već postojeća saznanja. U svakom od tih načina procesuiranja iskaza, oh ima točno određenu ulogu: oh odabire neki fokus u komunikacijskom slijedu i njime skreće pozornost na (su)govornikovo usmjerenje.

Jednako se tako primjerice uporaba jezičnog elementa well ne zasniva na njegovom semantičkom značenju ili njegovom gramatičkom statusu. Ponekad well pripada kategoriji imenica, ponekad kategoriji priloga, ali njegova uporaba u inicijalnom položaju iskaza teško da se može objasniti pukim morfosintakti-čkim kategorijama. Zbog toga se well često pokušavao na različite načine klasificirati, a u novije se vrijeme imenuje različitim nazivima poput: popunjivač (eng. filler), čestica (eng. particle), okljevač(kad je riječ o osobi onda je oklijevač (eng. hesitator) ili pokretač (eng. initiator) koji, po autoričinu sudu, nisu do-statni da objasne osnovnu funkciju tog jezičnog elementa. Iz njezina istraživanja proizlazi da se well koristi kao oznaka koherencije diskursa. Naime, podaci dobiveni analizom korpusa upućuju na zaključak da govornik osjeća potrebu za uporabom well u slučajevima kada pretpostavlja da njegov iskaz, na neki način, neće zadovoljiti očekivanja sugovornika, a u svrhu uspostave kakve-takve diskursne koherencije.

Diskursne oznake imaju različita značenja, one odabiru značenjski odnos iz po-tencijalnih značenja u govoru i zatim ga prikazuju. Diskursna oznaka oh, recimo, uglavnom prikazuje informaciju kao novu i neočekivanu. Iako sve oznake imaju primarnu funkciju (primjerice, primarna funkcija and je u ideacijskoj strukturi, a well u participacijskom okviru), one su multifunkcionalni izrazi. Osnovne karakte-ristike diskursnih oznaka, prema autorici, jesu: sintaktička izdvojenost, inicijalni položaj, različita prozodijska svojstva, funkcioniranje na lokalnoj (među iskazima) i na globalnoj razini (među dijelovima diskursa) te multifunkcio-nalnost. One pove-zuju različite sadržaje i na taj način doprinose diskursnoj koherenciji.

Gramatičko-pragmatička perspektiva Bruca Frasera Fraser pristupa diskursnim oznakama u okviru gramatičko-pragmatičke per-

spektive. On odvaja semantičko značenje (eng. content meaning ili propositional content) od pragmatičkog značenja (eng. pragmatic meaning) u rečenici. Se-mantičko značenje je propozicijsko, odnosno tiče se manje ili više eksplicitnog prikaza nekog aspekta svijeta na koji govornik želi usmjeriti sugovornikovu pozornost doslovnom interpretacijom rečenice (Fraser 1990, 385). Pragmatičko se značenje odnosi na govornikovu komunikacijsku namjeru koja se ostvaruje


putem različitih direktnih (za razliku od implicitnih) poruka koje govornik prenosi izricanjem te rečenice (386). Pragmatičko značenje iskazuje se pragma-tičkim oznakama koje ne utječu na istinosne uvjete rečenice (tj. na poruku koju nosi propozicijsko značenje), već signaliziraju potencijalne komunikacijske namjere govornika (Fraser 1996, 168). Autor dijeli pragmatičke oznake u tri podvrste:

– osnovne pragmatičke oznake koje imaju ilokucijsku11 snagu, naime pokazuju osnovnu komunikacijsku intenciju govornika pomoću različitih rečeničnih struktura (izjavne, usklične, upitne) te putem leksičkih oznaka, poput primjerice please koja upućuje na izražen zahtjev govornika;

– pragmatičke oznake-komentari koje predstavljaju govornikov komentar na osnovnu poruku. U ovu skupinu spadaju, primjerice, oznake procjene poput luckily, oznake posljedice ili rezultata poput in short, oznake ublažavanja poput if you don”t mind i sl.

– paralelne pragmatičke oznake koje čine vokativi i izrazi kojima govornik iskazuje svoje nezadovoljstvo ili solidarnost.

Tu podjelu autor oprimjeruje u svojoj studiji iz 1988. godine12 rečenicom Frankly, Sir, we are lost (Prikaz 1). Semantičko značenje te rečenice jest činjenica da su se oni izgubili, a pragmatička značenja mogu se iščitati pomoću niza pragmatičkih oznaka: struktura izjavne rečenica iskazuje govornikovo uvjerenje u sadržaj rečenice, pragmatička oznaka frankly zapravo je komentar koji upućuje na činjenicu da govornik očekuje od sugovornika neslaganje u vezi sa sadržajem rečenice, dok paralelna pragmatička oznaka Sir ukazuje na govornikovu namjeru iskazivanja poštovanja prema sugovorniku.

Znač

enje

reč

enic

e:

Fra

nkl

y, S

ir, w

e a

re lo

st Semantičko

(propozicijsko) značenje

we are lost

Pragmatičko značenje

osnovna prag. oznaka

izjavna rečenica

prag. oznaka-komentar

frankly

paralelna prag. oznaka

Sir

Prikaz 1: Primjer analize značenja rečenice (Fraser 1988, 20-21)

11

Austinov (1965) “govorni čin” sastoji se od tri neodvojiva dijela: lokucijskog, ilokucijskog i perlokucijskog čina; dok Searl (1972) pak govori o iskazu, propoziciji i ilokuciji. U lingvističkoj se literaturi najviše koriste nazivi “govorni čin” za označavanje minimalne jedinice jezičnog djelovanja, “iskaz/lokucija” za plan izraza, “propozicija” za sadržaj i “ilokucija” za plan smisla. Ilokucija je, zapravo, onaj aspekt govornog čina koji određuje njegov komunikacijski smisao. 12

Unatoč godini izdanja, Fraserova studija iz 1988. godine zapravo je recentnija od često citirane studije iz 1990. godine i popraćena je s puno više primjera.


U toj studiji, kao i u ranijim autorovim radovima, diskursne oznake čine

sastavni dio kategorije “pragmatička oznaka-komentar,” dok su u kasnijim studijima (1996, 1998) one zasebna vrsta pragmatičkih oznaka. Diskursne oznake engleskog jezika autor dijeli u četiri skupine, i to: oznake promjene teme by the way, speaking of x; kontrastivne oznake anyway, but, on the contrary; oznake elaboracije above all, in other words, in fact te inferencijalne oznake after all, of course, so i sl. (1996). Diskursne oznake pojavljuju se uglavnom u inicijalnom položaju u rečenici i ne čine zasebnu sintaktičku kategoriju. One ne mogu istovremeno pripadati nekoj od tradicionalnih gramatičkih kategorija i biti diskursne oznake. Naime, kada se određeni jezični element u rečenici pojavljuje u funkciji diskursne oznake onda je to njegova jedina funkcija (1990, 388-389).

Autor razlikuje oznake karakteristične za pisani diskurs (notwithstanding) od onih koje se češće koriste u govornom jeziku (ok), a razlika u uporabi diskursnih oznaka može se uočiti i u različitim stilovima, primjerice anyway je karakte-ristična oznaka za neformalni stil, dok je to begin with stilski neutralna (1990, 389). Ističe također činjenicu da prisutnost ili odsutnost diskursne oznake ne utječe na diskursne odnose između poruke koje slijede i prethodnog dijela diskursa. Diskursne oznake iznimno su važne u smislu određenja/pojašnjenja govornikove komunikacijske namjere, odnosno prema Schiffrin (1987) to znači da diskursne oznake ne stvaraju odnose u diskursu, već ih samo prikazuju.

Diskursne se oznake razlikuju od komentara koji nisu sekvencijski zavisni elementi; od uzvika koji nisu dio rečenice, već su posebne “rečenice,” odnosno izrazi koji imaju potpuno osnovno značenje i obično izražavaju neko govorniko-vo emotivno stanje; te od vokativa koji pripadaju kategoriji paralelnih pragma-tičkih oznaka i obično se nalaze na početku rečenice (Fraser 1990, 391). Osim značenja koje upućuje na način na koji govornik povezuje prethodnu poruku s nastavkom diskursa, diskursne oznake imaju nepromjenjivo, osnovno/temeljno pragmatičko značenje (eng. core pragmatic meaning), značenje koje nije u vezi sa semantičkim značenjem (eng. content meaning) homofonog izraza. Kao što navodi autor (Fraser 1996, 169-170), postoje slučajevi dvosmislenosti koji se rješavaju intonacijom u govoru i zarezom u pisanom tekstu, poput uporabe now u funkciji priloga (Now where are we?) i u funkciji pragmatičke oznake fokusiranja (Now, where are we?), te primjeri kod kojih je jasno vidljiva razlika, poput truthfully u sljedećim primjerima:

a) Truthfully, you should answer. (pragmatička oznaka) b) You should answer truthfully. (prilog) c) Truthfully, you should answer truthfully. (obje uporabe).

Napisao je, u suautorstvu s M. Malamud-Makowski (1996), jednu od prvih, ako ne i prvu, kontrastivnu studiju diskursnih oznaka u dva različita jezika.


Studija sadrži analizu sličnosti i razlika diskursnih oznaka suprotnosti u engle-skom i španjolskom jeziku. Konačno, autor je ponudio možda jednu od najje-dnostavnijih definicija tih jezičnih elemenata (1998, 302):

Diskursni označitelji su leksički izrazi. Premda potječu iz sintaktičkih katego-rija veznika, priloga, i prijedložnih fraza, u rečenici ne igraju ulogu koju sugerira njihovo podrijetlo, već su, zapravo, izdvojeni iz propozicijskog sadržaja rečenice, a funkcija im je da signaliziraju odnos između segmenta diskursa koji predsta-vljaju, S2, i prethodećeg segmenta diskursa, S1. Njihovo je značenje proce-duralno a ne konceptualno, tako da svaki pojedini diskursni označitelj sadržava informaciju o tome kako treba interpretirati poruku koju prenosi S2 u odnosu na interpretaciju segmenta S1.13

Teorija relevantnosti Dana Sperbera i Deirdre Wilson Temeljno djelo teorije relevantnosti (eng. relevance theory, skraćeno RT) čini

monografija francuskog antropologa Dana Sperbera i engleske lingvistice Deirdre Wilson pod naslovom Relevance (1995[1986])14. Autori kreću od Gri-ceove koncepcije čija je temeljna pretpostavka kooperativnost sudionika disku-rsa. To je jedna od niza Griceovih konverzacijskih maksima. Herbert Paul Grice (1975), filozof jezika, smatra da izgovoreno ne sadrži sve ono što se željelo reći. Čitava verbalna komunikacija sastoji se od jednog dijela koji je kodiran i drugog dijela koji je rezultat inferencije, tj. određenih mentalnih procesa koji pomažu pri razumijevanju poruka. Ono što govornici čine, predstavlja tek stimulus za pokretanje inferencija. Samo dekodiranje poruke nije dovoljno, jer je ljudska komunikacija uglavnom inferencijalna komunikacija. Da bi se dogodio infe-rencijalni proces, neophodan je kontekst. Velik je teoretski problem odlučiti kako iz tog ogromnoga mentalnog konteksta koji svaka osoba posjeduje, odabrati onaj dio koji omogućuje pokretanje upravo onih inferencija koje su u tom trenutku potrebne. Grice smatra da se to može predvidjeti ako govornici poštuju “načelo kooperativnosti” (eng. cooperative principle) koji se prema njemu opet dijeli u četiri potkategorije: načelo količine, iskrenosti, relevantnosti i načina. To podrazumijeva da govornici u svojim iskazima daju dovoljno potre-bnih informacija koje su relevantne, istinite i jasno izražene te koje su u skladu s danim trenutkom, s namjerom i ciljem komunikacije (Grice 1975, 45). S druge strane, primatelji poruke očekuju da pošiljatelji poruke budu kooperativni.

13

Prijevod M. Dedaić (2003, 220). 14

Drugo izdanje iz 1995. godine razlikuje se od prvog iz 1986. godine tek po dodatku Postface (255-298) pa ćemo se nadalje pozivati samo na drugo, prošireno izdanje. Talijanski prijevod ove knjige je La pertinenza (Milano: Anabasi, 1993), vjerojatno da bi se izbjeglo semantičko preklapanje s anglicizmom larilevanza u značenju “važnost”.


Nadalje, on razlikuje dvije vrste inferencijalnih zaključaka:

– konverzacijske implikature koje se postižu isključivo načelom koope-rativnosti. Primjerice: govornikov iskaz “zima mi je” uglavnom navodi na radnju “zatvoriti prozor”. Ako promijenimo kontekst, zaključak može biti različit. Recimo da je prozor zatvoren, a hladno je zbog rashladnog uređaja. U tom ćemo slučaju pretpostaviti da naš sugovornik želi da se otvori prozor.

– konvencionalne implikature koje proizlaze iz samog semantičkog sadržaja izričaja. U iskazima “blesav je, ali je simpatičan” i “simpatičan je ali je blesav” zaključak izvodimo u odnosu na položaj ova dva dijela iskaza u odnosu na veznik ali. Zaključak koji donosimo u oba slučaja (‘sviđa mi se/ne sviđa mi se” ili “zaposlit ćemo ga/nećemo ga zaposliti”) je “konvencionalno uvjetovan” veznikom ali.

Sperber i Wilson uvelike su modificirali Griceovu teoriju konverzacije, smanjili su kategorije u samo jednu vrstu odnosa koji su nazvali – princip relevantnosti. Za njih to nije kulturna norma, kao što je to slučaj s Griceovim maksimama, već prirodni kognitivni princip koji rukovodi cjelokupnom ljudskom komunikacijom. Kako jedna od Griceovih podmaksima glasi “reci ono što je relevantno,” Sperber i Wilson tvrdili su da se gotovo svaka važna stvar može objasniti samo tom maksimom. Griceova konverzacijska maksima relevantnosti, postat će tako temeljem teorije relevantnosti prema kojoj komunikacija uspijeva „ne onda kada sugovornici prepoznaju jezično značenje iskaza, nego kada iz njega inferiraju, odnosno zaključe ono što je govornik htio reći“ (Sperber i Wilson 23). To je vidljivo primjerice u situacijama kada govornik ne upotrijebi ispravno neku riječ, ili mu se dogodi lapsus linguae, sugovornik se obično na takve pogreške ne osvrće. Naime, one ukazuju na činjenicu da govornik nije potpuno jasno iskazao svoju namjeru, ali ne utječu nužno na razumijevanje iskaza, budući da se govornikova namjera ipak prepoznala i ispravno protumačila.

Njihova teorija relevantnosti drži da tumačenje izjave neminovno uključuje i kontekst, čime se stvara moguća količina novih obavijesti uz najmanji napor koji je potreban za njihovu obradbu. Kontekst je uvijek mentalna kategorija i skup je svih saznanja i vjerovanja pohranjenih u sjećanju sudionika komunikacijskog procesa, ali je jednako tako zbir svih onih činjenica i znanja koje se mogu uočiti u neposrednoj situaciji, okružju ili jednostavno zaključiti na osnovi nečega što je ranije rečeno (Sperber i Wilson 1995). U većini literature pragmatičke proveni-jencije smatra se, implicitno ili eksplicitno, da kontekst ne može bit predmetom odabira, već je unaprijed zadan i određen (usp. Levinson 1983, § 1.4). Prema teoriji relevantnosti, kontekst nije unaprijed zadana kategorija, već je odabir upravo onoga konteksta, iz skupa mogućih konteksta, koji je pri interpretaciji


iskaza određen organizacijom znanja o svijetu (enciklopedijsko pamćenje), perceptivnim i kognitivnim sposobnostima te mentalnom aktivnošću kojom je pojedinac zaokupljen, a odabir pojedinog konteksta u određenoj situaciji ovisi o principu relevantnosti. Inicijalni ili neposredni kontekst čini ona informacija koja je posljednja obrađena pa joj se zato lako pristupa. U razgovoru je to obično informacija koja se koristila u interpretaciji prethodnog iskaza zajedno s informacijom koja je na temelju toga izvedena.

Teorija relevantnosti polazi od pretpostavke da je ljudski kognitivni sustav usmjeren prema maksimalnoj relevantnosti, odnosno postizanju najvećega mogućega kognitivnog učinka uz najmanji napor pri obradbi – to je prvo ili kognitivno načelo relevantnosti (Sperber i Wilson 1995, 260). Informacija koja se prenosi podrazumijeva izvjesno očekivanje relevantnosti: govornik traži sugovornikovu pozornost (u protivnom komunikacija ne bi uspjela), a sugo-vornik prima određene kognitivne učinke vrijedne pozornosti (napor pri obradbi) – to je izraženo drugim ili komunikacijskim načelom relevantnosti (1995, 260) koje slijedi iz prvog. Kombini-ranje ovih dvaju načela čini kognitivno ponašanje drugih ljudi dovoljno predvidljivim za uspješno upravljanje komuni-kacijom. U središtu je njihove teorije osjećaj da je kognitivni cilj pojedinca u danom trenutku uvijek usmjeren općem cilju – maksimalnoj relevantnosti obrađene informacije. Relevantnost je ravnoteža, razmjena (eng. trade-off) koja se postiže između kontekstualnih (kognitivnih) efekata i napora pri obradbi (pozornost, pamćenje, inferencija), a očekivanje optimalne relevantnosti automatska je posljedica izgovorenoga iskaza. Optimalna relevantnost svojstvo je iskaza da pri određenoj interpretaciji sadrži dovoljan broj kontekstualnih učinaka da zaokupi sugovornikovu pozornost a da pri tom ne nameće dodatne napore za postizanje istih učinaka. Na taj način princip relevantnosti, prema kojemu cijeli iskaz kazuje primatelju pretpostavku za njegovu optimalnu relevantnost, postaje dovoljan za objašnjenje svih mentalnih procesa komu-nikacije. Komunikacija pretpostavlja da i govornik i slušatelj bezrezervno dijele taj isti princip koji podrazumijeva da je fizički čin izražavanja sam po sebi relevantan, jer iza samog iskaza uvijek stoji neka namjera. Kontekst je također potreban da bi se razriješile eventualne značenjske nedovršenosti i nejasnoće koje svaka jezična poruka nosi. Kako bi osigurao relevantnost, slušatelj će odabrati upravo onaj kontekst koji pruža najviše relevantnosti uz najmanje napora. Nadalje, podrazumijeva se da je iskaz odabran u skladu s principom optimalne relevantnosti. Govornik koji teži optimalnoj relevantnosti, ostavit će implicitno sve ono što slušatelj može dokučiti iz konteksta ili iz prethodnog znanja o svijetu, koristeći tako manji napor nego što bi mu to bilo potrebno za eksplicitni iskaz. Više neizrečenih informacija (implikatura) ukazuje na višu razinu razumijevanja među sudionicima komunikacije.


Diskursne oznake svakako doprinose relevantnosti iskaza jer imaju ulogu

signala koji upućuju slušatelja na način razumijevanja određenoga iskaza. Stoga, različiti autori opisuju diskursne oznake s pozicija teorije relevantnosti poku-šavajući pokazati kako se ponašaju u odnosu na kontekstualni učinak i uloženi napor.15 Uglavnom koriste tri osnovna distinktivna obilježja: razlikovanje istino-snih i neistinosnih uvjeta iskaza, razlikovanje između konceptualnog i procedu-ralnog značenja te razlikovanje eksplicitnog i implicitnog u nekom iskazu. Ove razlike u odnosu s principom relevantnostičine okvir za proučavanje različite uporabe diskursnih oznaka.

Wilson i Sperber razlikuju dvije vrste značenja: konceptualno i proceduralno značenje. Naime, razumijevanje iskaza podrazumijeva stvaranje mentalnih predodžbi iz kojih se izvode inferencijalni zaključci. Kada iskaz sadrži informacije koje pridonose pojašnjenju njegova sadržaja, govori se o konceptualnom značenju i tradicionalno se takvo značenje povezuje s uvjetom istinosti iskaza. Kada iskaz sadrži informacije o tome na koji ćemo način obraditi i iskoristiti pojedine dijelove, govorimo o proceduralnom značenju, koje se tradicionalno povezuje s uvjetom neistinosti iskaza. Pragmatika Griceove provenijencije po-vlači znak jednakosti između semantike, tj. jezičnog značenja i ukupnosti istinosnih uvjeta dok je “pragmatika = značenje minus istinosni uvjeti” (Levinson 1983). U teoriji relevantnosti se, naprotiv, razlika između semantike i pragma-tike određuje kao razlika između dekodiranja i inferencije, dakle, između dvije vrste kognitivnih procesa do kojih dolazi u razumijevanju iskaza. Polazište procesa inferencije čini skup pretpostavki, a cilj mu je niz zaključaka koji se logički nameću s obzirom na dane pretpostavke; proces dekodiranja ima za polazište jedan znak a cilj mu je rekonstrukcija poruke koja se tim znakom prenosi (Sperber i Wilson 1995, 12-13). Diskursne bi oznake tako pripadale kategoriji proceduralnog značenja, tj. one ne doprinose istinosnim uvjetima iskaza. One pomažu u prepoznavanju značenja iskaza, odnosno upućuju slušatelja da iz njega zaključi ono što je govornik htio reći, odnosno, čine skup “metapragmatičkih uputa” za obradbu nove informacije u određenom kogniti-vnom kontekstu. Primjerice, ako pogledamo sljedeće dvije rečenice:

(1) (a) Toni voli slušati Verdija. (b) On voli operu.

uočit ćemo da, uz dodatak različitih diskursnih oznaka, ovaj iskaz može biti interpretiran, barem, na dva načina:

(2) Toni voli slušati Verdija, dakle on voli operu.

(3) Toni voli slušati Verdija, naime on voli operu.

15

Usp. Žegarac (2006), Murillo (2004), Jucker i Ziv (1998), Carston (2002), Blass (1990) i dr.


U skladu s perspektivom teorije relevantnosti, u iskazu (2) diskursna oznaka

dakle upućuje da je iskaz “on voli operu” zaključak izveden iz prethodnog iskaza “Toni voli slušati Verdija,”odnosno (1b) proizlazi iz (1a). U primjeru (3), uvođe-njem druge diskursne oznake, naime, iskaz “Toni voli slušati Verdija” interpretira se kao zaključak. U oba slučaja govornik pretpostavlja da sugo-vornik posjeduje niz kontekstualnih (kognitivnih) pretpostavki koje nisu iste u primjeru (2) i u primjeru (3). Naime, govornik očekuje da se iskaz (2) interpretira na način:

(2’) Ako Toni voli operu onda on voli slušati Verdija.

dok u primjeru (3) očekuje da sugovornik prizove, formira sljedeću pretpostavku:

(3’) Ako Toni voli slušati Verdija onda on voli operu. Na ovaj način diskursne oznake dakle i naime utječu na različitu obradbu tih

iskaza. One ne doprinose istinosnim uvjetima sadržaja iskaza u kojima se pojavljuju, jer nemaju konceptualno, već samo proceduralno značenje.

Osim što ima brojne sljedbenike, teorija relevantnosti doživjela je i različite kritike. Prije svega, nije potpuno jasna definicija utrošenog napora pri obradbi iskaza, a ni način na koji bi se isti procijenio, odnosno izmjerio (Levinson 1989, 742; Hansen 1998, 31). Nadalje, neposrednost kojom se realiziraju inferencije u komunikaciji potvrđuje ideju o psihološkom principu koji je neophodan i neizostavan u procesu inferencije (kojim se relevantnost postiže). Pa ipak, kako nije baš jasno kako funkcionira ljudski mozak uopće, nije ni moguće u potpunosti dokučiti njegovo funkcioniranje tijekom procesa inferencije. U svakom slučaju, prije će to biti predmetom istraživanja psihologa nego lingvista, i oni će pokušati dati odgovore na ta pitanja i tako opravdati ovaj dio teorije (Portolés 2001).

Diskursni konektori Diane Blakemore Diane Blakemore, učenica Deirdre Wilson, na postavkama teorije rele-

vantnosti proučava jednu heterogenu skupinu izraza (after all, also, you see, but, moreover, furthermore i sl.) nazivajući ih diskursnim konektorima (eng. discourse connectives). Prema autorici, ti se izrazi koriste da bi se označila relevantnost jednog segmenta diskursa u odnosu na drugi. Ona razlikuje dvije skupine diskursnih konektora: prvu skupinu čine izrazi kojima se označava uloga nekog iskaza u diskursu (anyway, incidentally, by the way, finally), dok se druga skupina sastoji od izraza koji označavaju vrstu kontekstualnog učinka: kontekstualnu


implikaciju (so, therefore), intenzifikaciju (also, after all, furthermore, indeed) i nijekanje (but, however, nevertheless, still).

Prema autorici jezični izrazi poput pa ipak, dakle i čak imaju značenje “procesuiranja” iskaza u odnosu na kontekst, dok ostali elementi, poput dućan, kupiti ili brzo imaju “konceptualno” značenje te kao takvi utječu na istinosne uvjete iskaza. Lingvistička distinkcija između istinosno uvjetovanog značenja i neistinosno uvjetovanog značenja trebala bi ustupiti stoga mjesto opreci između konceptualnog i proceduralnog značenja, odnosno pragmatičkom razli-kovanju eksplicitnoga i implicitnoga (Blakemore 1995, 451). Polazeći od Griceo-ve razlike između konverzacijskih implikatura i konvencionalnih implikatura, ona je nastojala objasniti njihovu ulogu u kognitivnoj pragmatici. Autorica također drži da konvencionalne implikature ne doprinose istinosno uvjetova-nom značenju iskaza, ali prema njoj one nastaju zbog posebnog značenja jezičnih elemenata, u ovom slučaju diskursnih konektora. Nadalje, ona drži da diskursni konektori ne doprinose implikaturama ni konceptualno, već se koriste samo kao indikatori pragmatičkih inferencija.

Autorica upućuje kritiku pristupima proučavanju diskursnih oznaka temelje-nim na odnosima koherencije. Prema zagovornicima tih pristupa (Levinson 1983, 87-88; Fraser 1990 i dr.) diskursne oznake označavaju, signaliziraju, upućuju na način na koji je jedna jedinica diskursa povezana s drugom, odnosno one su “diskursno ljepilo” (Fraser 1990, 385). U istu tu skupinu autorica svrstava i Schiffrin (1987), koja također smatra da diskursne oznake imaju važnu ulogu u stvaranju diskursne koherencije, premda ističe da se njezina analiza temelji više na funkcionalnom pristupu jeziku pomoću kojega pokušava pokazati kako je uporaba diskursnih oznaka rezultat strukturalnih, semantičkih i pragmatičkih faktora. Kod pristupa koji se temelje na koherenciji, diskursne oznake imaju pragmatičko značenje na temelju činjenice da ne doprinose istinosnim uvjetima iskaza u kojem se nalaze. Blakemore pak objašnjava razliku između istinosno uvjetovanog i neistinosno uvjetovanog značenja u okviru kognitivne razlike između konceptualnog i proceduralnog značenja. Ona drži da se tekstualna ko-herencija može jedino objasniti pomoću principa relevantnosti, odnosno načina na koji relevantnost jednog segmenta ovisi o interpretaciji drugoga. Pretpo-stavka da je iskaz suvisao, ako je primijenjen princip relevantnosti, zasniva se na činjenici da govornik, ne samo da prenosi određenu poruku, već aktivno pomaže slušatelju da je prepozna. Naime, iskazi se interpretiraju u najmanjem i najdostupnijem kontekstu koji daje dovoljno kontekstualnih učinaka uz minimalni napor pri obradbi istih. S govornikova stajališta nema uopće smisla proizvesti iskaz ako nema slušatelja, kao što jednako tako nema smisla, sa slušateljeve točke gledišta, obratiti pozornost na taj iskaz ukoliko on ne sadrži informaciju vrijednu njegove pozornosti, tj. ako nije relevantan. Naime: Govornik,


koji producirajući neki iskaz traži slušateljevu pozornost, komunicira pretpostavku da je njegov iskaz relevantan (Blakemore 2001, 105).

Blakemorina analiza doživjela je i neke kritike. Naime, prema Hansen (1998, 35-36), broj i odabir diskursnih konektora je preuzak da bi mogao prikazati sve ono što konektori ostvaruju u diskursu, a njihova se podjela zasniva na tzv. “kvazilogičkim odnosima među iskazima.” Jasnu razliku između jezičnih jedinica s konceptualnim značenjem i onih s proceduralnim značenjem, kako to predlaže Blakemore, prema nekim autorima (Portolés 2001, Murillo 2004), treba također uzeti s izvjesnom rezervom. Diskursne oznake imaju proceduralno značenje, ali je ono često u evidentnoj vezi s konceptualnim značenjem jezičnih jedinica od kojih su nastale. Naime, ponekad riječi koje “nose značenje” mogu utjecati na procesuiranje iskaza, a s druge strane neke diskursne oznake, barem manjim dijelom, imaju/zadržavaju konceptualno značenje. U prvom slučaju, pogledajmo primjerice iskaz “Marija je čuvala sjećanja na taj dan”. Iz ovog se iskaza ne može zaključiti jesu li Marijina sjećanja ugodna ili neugodna. Međutim, ako glagol “čuvati” zamijenimo drugim glagolima, dobit ćemo drugačiju situaciju:

(a) Marija je zatomila sjećanja na taj dan. (b) Marija je pohranila sjećanja na taj dan. Glagol “zatomiti” u primjeru (a) upućuje na negativne emocije, dok u pri-

mjeru (b) glagol “pohraniti” ukazuje na ugodna, draga i lijepa sjećanja. Ova dva glagola tako umanjuju mogućnosti zaključivanja u odnosu na direktni objekt, što znači da oni također utječu na procesuiranje iskaza. Nadalje, većina je diskursnih oznaka nastala od jezičnih elemenata koji su imali konceptualno značenje: talijanska diskursna oznaka. di consequenza ima veze s posljedicom, dok hrvatska uistinu ima veze s istinom i sl.

I sama autorica u novijim radovima ističe da su istraživanja unutar teorije re-levantnosti ukazala na činjenicu da postojanja razlike konceptualno/procedu-ralno ne uvjetuje nužno i razliku istinosno uvjetovano/neistinosno uvjetovano značenje. Naime, postoje diskursni konektori koji, premda ne utječu na istinosne uvjete, sadrže konceptualno značenje. Primjerice, apozicijska oznaka in other words u opreci s izrazima but i well sadrži istovremeno neistinosno uvjetovano značenje i konceptualno značenje (Blakemore 2001, 114).

Zaključak Pristupi analiziranim jezičnim elementima uvelike se razlikuju i često se pod

nazivom diskursne oznake razumijevaju vrlo različiti jezični elementi. Nazivi “pragmatičke oznake,”“diskursne oznake,”“pragmatičke čestice,”“diskursne


čestice” neki autori upotrebljavaju kao sinonime, dok su za druge to približno sinonimni ili preklapajući nazivi.

Primjenjujući funkcionalistički pristup unutar analize diskursa, Schiffrin je zaokupljena pitanjima strukture govora, tj. načinima govorenja. Diskursni pristup ističe kohezivnu ulogu diskursnih oznaka i naglašava sekvencijsku uvjetovanost tih elemenata koji anaforički ili kataforički povezuju dijelove diskursa. Gramatičko-pragmatička perspektiva B. Frasera razlikuje sadržajno i pragmatičko značenje i naglašava važnost poimanja diskursnih oznaka kao veznih jedinica. Kako je riječ o pristupu pragmalingvističkoga predznaka, diskur-sne oznake čine tek podgrupu pragmatičkih oznaka i signaliziraju odnos između segmenta diskursa u kojem se nalaze ili koji uvode i prethodnog segmenta diskursa. Za Frasera su diskursne oznake isključivo jezični izrazi (1999, 936), dok Schiffrin smatra da bi različite paralingvistički elementi i neverbalne geste mogli biti sastavni elementi kategorije diskursnih oznaka (1987, 328).

Teorija relevantnosti (Sperber i Wilson 1995) spoznajna je teorija koja ističe psihološku stranu komunikacije, zaokupljena je procesima inherentnim ljudskom umu. Njezin objekt proučavanja uopće nije diskurs, definiran u okvirima strukturalnog ili društvenog fenomena, već razumijevanje diskursa, tj. mentalnih predodžbi i procjena koje utječu na njegovo razumijevanje. Prema postavkama teorije relevantnosti, diskursne oznake utječu na povećanje kontekstualnog učinka i smanjuju uloženi napor pri obradbi i razumijevanju iskaza, te na taj način doprinose relevantnosti iskaza. Kritike upućene ovoj teoriji uglavnom se odnose na njezinu isključivu mentalističku orijentaciju te nedovoljno isticanje komunika-cijskog procesa kao društveno uvjetovane kategorije. Na postavkama teorije relevantnosti, Blakemore analizira diskursne konektore. Njezin je pristup donekle utemeljio opreku po kojoj konceptualno značenje povezujemo s eksplicitnom komunikacijom, dok se proceduralno vezuje uz implikature. Autorica smatra da pristupima koji se zasnivaju samo na koherenciju nedostaje opće zakonitosti razu-mijevanja iskaza. Prema teoriji relevantnosti razumijevanje diskursa nije nusproi-zvod diskursne prihvatljivosti ili koherencije, već je poimanje koherencije diskursa posljedica potrage i želje za relevantnosti. Relevantnost nije sastavni dio samog diskursa već mentalnih procesa koji dovode do razumijevanja i interpretacije nekog iskaza. Stoga diskursne oznake, prema autorici, nisu samo izrazi koji povezuju dijelove diskursa, već bi ih trebalo promatrati u okviru teorije rele-vantnosti, na način da se više pozornosti posveti kognitivnim procesima koji su u osnovi razumijevanja diskursa i analizirati ih kao elemente koji utječu na kon-tekstualne učinke usmjerene na tijek razumijevanja iskaza.

Unatoč raznovrsnosti pristupa, naziva, definicija i kategorizacija diskursnih oznaka kod ovih autora, neke su im dodirne točke neosporne. Svi se slažu u tome da diskursne oznake čine heterogenu skupinu, višefunkcionalnih jezičnih elemenata, te stoga nije moguće nabrojiti sve kriterije prema kojima bi se ta


skupina u potpunosti razlikovala od ostalih sličnih jezičnih elemenata. Nadalje, postoje neke karakteristike, formalne i funkcionalne prirode, koje se uobičajeno povezuju s diskursnim oznakama. Formalne se karakteristike uglavnom odnose na fonološku, sintaktičku i semantičku neovisnost diskursnih oznaka od ostatka iskaza. Međutim, one samo upućuju na njihovo određenje i same za sebe nisu dovoljne. Tek osvještavanje kognitivnih procesa na kojima počiva komunikacija i specifičnosti uporabe diskursnih oznaka, može doprinijeti boljem razumijevanju tih elemenata.

Predstavljeni autori, njihovi različiti pristupi fenomenu diskursnih oznaka u studijama pisanim na engleskom jeziku, njihovi sljedbenici i kritičari, postavili su teorijske okvire za bavljenje diskursnim oznakama i uvelike utjecali na sva buduća istraživanja tih jezičnih fenomena.

Literatura

Ariel, Mira. "Pragmatic Operators."The Encycopedia of Language and Linguistics. Oxford: Pergamon. 1994. 3250-53.

Austin, L. John. How to Do Things with Words. Oxford: OUP, 1965. Bazzanella, Carla. "Phatic connectives as interactional cues in contemporary

spoken Italian."Journal of Pragmatics 14.4 (1990): 629-47. Blakemore, Diane. Semantic constraints on relevance. Oxford: Blackwell, 1987. Blakemore, Diane. "Relevance Theory."Handbook of Pragmatics. Manual. Eds.

Jef Verschueren, Jan-Ola Östman and Jan Blommaert. Amsterdam: John Benjamins, 1995. 443-52.

Blakemore, Diane. "Discourse and Relevance Theory."The Handbook of Discourse Analysis. Eds. Deborah Schiffrin, Deborah Tannen and Heidi Ehernberger Hamilton. Oxford: Blackwell, 2001. 100-18.

Blass, Regina. Relevance relations in discourse: a study with special reference to Sissala. Cambridge: CUP, 1990.

Brinton, Laurel J. Pragmatic markers in English: Grammaticalization and discourse functions. Berlin: Mouton de Gruyter, 1996.

Carston, Robyn. Thoughts and Utterances. The Pragmatics of Explicit Communication. Oxford: Blackwell, 2002

Dedaić, Mirjana N. "Semantika i pragmatika čestice tobože". Psiholingvistika i kognitivna znanost u Hrvatskoj primijenjenoj lingvistici.Zbornik HDPL.Ur. Nada Ivanetić, Boris Pritchard i Diana Stolac. Zagreb, 2003. 219-28.

Dedaić, Mirjana N. and Mirjana Mišković-Luković (eds.).South-Slavic Discourse Particles. Amsterdam: John Benjamins, 2010.

Enkvist, Nils Erik. "Old English adverbial þā – an action marker"? Neuphilologische Mitteilungen 73 (1972): 90-96.


Fox Tree, Jean E. Placing like in telling stories.”Discourse Studies 8.6 (2006):

723-43. Fraser, Bruce. "Types of English discourse markers."Acta Linguistica Hungarica

1.4 (1988): 19-33. Fraser, Bruce. "An approach to discourse markers."Journal of Pragmatics 14.3

(1990): 383-95. Fraser, Bruce. "Pragmatic markers."Pragmatics 6 (1996): 167-90. Fraser, Bruce. "Contrastive Discourse Markers in English."Discourse Markers.

Descriptions and Theory. Eds. Andreas H. Jucker and Yael Ziv. Amsterdam: John Benjamins, 1998. 301-26.

Fraser, Bruce. "What are Discourse Markers?"Journal of Pragmatics 31 (1999): 931-52.

Fraser, Bruce and Monica Malamud-Makowski."English and Spanish Contrastive Discourse Markers."Language Sciences 3.4 (1996): 863-81.

Grice, Herbert Paul. "Logic and conversation."Syntax and Semantics. Speech Acts. Eds. Peter Cole and Jerry L. Morgan. New York: Academic Press, 1975. 41-58.

Halliday, Michael A.K. and Ruqaiya Hasan. Cohesion in English. London: Longman, 1976.

Hansen, Maj-Britt Mosegaard. The function of discourse particles. A study with special reference to spoken standard French. Amsterdam: John Benjamins, 1998.

Hopper, Paul J. and Elizabeth Closs Traugott. Grammaticalization. Cambridge: Cambridge UP, 20032.

Jucker, Andreas H. and Yael Ziv (eds.).Discourse Markers. Descriptions and Theory. Amsterdam: John Benjamins, 1998.

Keller, Eric. "Gambits: conversational strategy signals."Journal of Pragmatics 3 (1979): 219-38.

Knott, Alistar and Ted Sanders. "The classification of coherence relations and their linguistic markers: An exploration of two languages."Journal of Pragmatics 30 (1998): 135-75.

Labov, William and David Fanshel. Therapeutic discourse:Psychotherapy as Conversation. New York: Academic, 1977.

Levinson, Stephen C. Pragmatics. Cambridge: CUP, 1983. Levinson, Stephen C. "A review of ‘Relevance."Journal of Pragmatics 25 (1989):

455-72. Murillo, Silvia. "A relevance reassessment of reformulation markers."Journal of

Pragmatics 36 (2004): 2059-68. Östman, Jan-Ola. "Pragmatic Particles Twenty Years After."Organization in

discourse. Proceedings from the Turku Conference, Anglicana Turkuensia, 14.


Eds. Brita Wårvik, Sanna-Kaisa Tanskanen and Risto Hiltunen. Turku: University of Turku, 1995. 95-108.

Overstreet, Maryann. "And stuff und so: Investigating pragmatic expressions in English and German."Journal of Pragmatics 37 (2005): 1845-64.

Portolés, José. Marcadores del discurso. Barcelona: Ariel, 20012. Redeker, Gisela. "Linguistic markers of discourse structure."Linguistics 29

(1991): 1139-72. Rossari, Corinne. "Formal properties of a subset of discourse markers:

connectives."Approaches to discourse particles. Ed. Kerstin Fischer. Amsterdam: Elsevier, 2006. 299-314.

Roulet, Eddy. "The description of text relation markers in the Geneva model of discourse organization."Approaches to discourse particles. Ed. Kerstin Fischer. Amsterdam: Elsevier, 2006. 115-31.

Schiffrin, Deborah. Discourse markers. Cambridge: CUP, 1987. Searle, John R. Speech Acts. An Essay in the Philosophy of Language.

Cambridge: CUP, 1972. Sperber, Dan and Deirdre Wilson. Relevance: Communication and Cognition.

Oxford: Blackwell, 19952[1986]. van Dijk, Teun A. "Pragmatic connectives."Journal of Pragmatics 3 (1979): 447-

56. Vandle Kopple, W.J. "Some exploratory discourse on metadiscourse."College

Composition and Communication 36.1 (1985): 82-83. Waltereit, Richard "Modal particles and their functional equivalents: A speech-

act-theoretic approach."Journal of Pragmatics 33 (2001): 1391-417. Zeevat, Henk. "A dynamic approach to discourse particles."Approaches to

discourse particles. Ed. Kerstin Fischer. Amsterdam: Elsevier, 2006. 133-48. Ziv, Yael. "Hebrew kaze as a Discourse markers and Lexical Hedge: Conceptual

and Procedural Properties."Discourse Markers. Descriptions and Theory. Eds. Jucker, Andreas H. and Yael Ziv. Amsterdam: John Benjamins, 1998. 203-21.

Žegarac, Vladimir. "Believing in: A Pragmatic account."Lingua 116 (2006): 1703-21.

APPROACHES TO DISCOURSE MARKERS IN ENGLISH-SPEAKING LINGUISTIC TRADITIONS

The approaches to the study of discourse markers in English-speaking

linguistic traditions are described in this paper. A review of current research directions and terminology, definition and classification issues within different approaches to discourse markers are presented. Questions and issues related to discourse marker definitions given by several authors who established a theoretical framework for studying discourse markers have been analysed.


Particular attention has been given to the work of Deborah Schiffrin and her approach based on discourse coherence relations, grammatical-pragmatic approach developed by Bruce Fraser, Relevance Theory principles presented by Dan Sperber and Diedre Wilson, and Diane Blakemore’s approach to discourse connectors based on Relevance Theory.

Key words: discourse markers, discursive approach, pragmatic approach,

Relevance Theory


UDK 811.161.1’373.7 821.161.1.09Чехов А. П.

Адвербијални фразеологизми са синтагматском структуром у дјелима А. П. Чeхова (mеђусловенски превод)

Марија Пауновић, Универзитет Црне Горе

Апстракт: У раду се анализирају адвербијалне фразеолошке јединице са

синтагматском структуром које су ексцерпиране из оригиналних дјела А. П.

Чехова и њихових превода на блискосродни српски језик.Под адвербијалним

фразеолошким јединицама (АФЈ) подразумијевамо језичке јединице које

карактерише релативна устаљеност облика и значења, способност репродуковања

у готовом облику, експресивност, идиоматичност и вишелексемност, а које на

структурном, семантичком и синтаксичком плану представљају корелате прилога.

Кључне ријечи: адвербијални фразеологизам, структурно-семантички модел,

компонент, синтагма.

Идеја о лексичко-граматичком, односно структурном моделирању фра-

зеолошких јединица одавно је прихваћена у фразеологији. Фразеолошке јединице, с обзиром на сложену структуру, поријекло и неоспорно богатство у погледу информација које у себи носе, могу се анализирати са више аспеката, али три основна аспекта фразеолошке анализе свакако предста-вљају: структурни, семантички и синтаксички. Њихово одвајање могуће је само у теорији ─ говорити о функцији неког фразеологизма у контексту не-могуће је без познавања његове семантике, а са друге стране значење фразеологизма условљено је управо и његовом структуром. Теза о повеза-ности значења и структуре заступљена је у радовима великог броја лингвиста. Тако М. А. Леонидова истиче сљедеће:

Фразеологическое значение неразрывно связано со всей совокупностью грамматических, формальных средств, выражающих это значение, т. е. категориальная характеристика фразеологизма включает в равной мере как семантику, так и форму. (34)


Са овом тврдњом у потпуности се слаже и А. М. Чепасова, додајући да

је структура у ствари „внешне выраженное значение“ (6). Наш циљ је да представимо структурне моделе адвербијалних фразео-

логизама руског и српског језика. Под структурно-семантичким моделом подразумијевамо структурно-семантички инваријант устаљених синтагми, који шематски одражава стабилност форме и значења (Мокиенко 53). Релативна устаљеност облика и значења једног фразеологизма управо зависи од очувања структурно-семантичког модела његове изворне констру-кције, а не од конзервације једне једине варијанте (Мокиенко, Степанова, Малински 11).

Када говоримо о адвербијалним фразеологизмима, неопходно је истаћи да се у литератури овакве јединице различито третирају и да њихов фонд зависи од разграничавања од глаголских и адјективних фразеологизама, тј. самосталности у односу на лексичко окружење, као и од признавања самосталности предлошко-падежним конструкцијама, што је резултирало и великим бројем различитих подјела ових јединица. И док се јединицама са структуром фонетске ријечи често не признаје статус фразеологизама (Шаниский), с друге стране се класификације најчешће и базирају на подјели не само адвербијалних, већ и свих других јединица са синтагматском структуром.

С обзиром на чињеницу да су нам за класификацију и анализу послужили ексцерпирани примјери из оригиналних и преводних дјела А. П. Чехова, при чему је полазни језик био руски, прије него што приступимо анализи фразеолошких јединица, морамо указати на различито поимање синтагме у руској и српској синтакси.

И у руском и у српском језику синтагмом се означава скуп синтаксички повезаних ријечи којима се означава неки појам, међутим, у руском језику овакве се конструкције образују „на основе подчинительной синтаксической связи“ (Валгина 51). С друге стране, у српском језику се под синтагмама подразумијевају и скупови међусобно равноправних и међусобно неза-висних ријечи које се називају напоредним или копулативним синтагмама (Стевановић II 154). Такве се синтагме у руском третирају као истоврсни чланови реченице ─ однородные члены предожения (Чепасова 2002; Валги-на 1973), стога их и не анализирамо посебно у раду.

У докторској дисертацији Адвербијални фразеологизми (на материјалу руског и српског језика), Абдулах Мушовић предлаже шест типова АФЈ са синтагматском структуром: (1) зависна предлошка синтагма, (2) зависна бес-предлошка синтагма, (3) независна синтагма, (4) јединице са таутолошком структуром, (5) јединице са компаративном структуром, (6) јединице са прилошким компонентом (Мушовић: 36). Примјећујемо да су прва два типа синтагми (зависна предлошка и беспредлошка синтагма) издвојена према


постојању једног од основних средстава за изражавање синтаксичких односа, а то је предлог. Међутим, и јединице са таутолошком и компа-ративном структуром, које аутор посебно издваја, могу садржати у свом структурно-семантичком моделу предлог, а могу бити изражени и беспредлошком структуром, као сви модели јединица са прилошким компо-нентама. Будући да већина примјера из наше грађе садрже именицу као једну од компоненти, уз чији се облик предлог издваја као један од главних конституената синтагме, структурно-семантичке моделе адвербијалних фра-зеологизама посматрамо и описујемо у оквиру само два типа: предлошке и беспредлошке синтагме.

Бecпредлошке синтагме

Адвербијални фразеологизми могу бити састављени од двију и више

компоненти, стога их, ради веће прегледности, унутар подјела на јединице са структуром беспредлошких и предлошких синтагми даље разврставамо према броју компоненти које улазе у њихов састав, полазећи од подјеле која је примијењена у монографији Структурно-грамматические свойстварусских фразеологизмов (Чепасова).

Двокомпонентни адвербијални фразеологизми

У грађи смо издвојили неколико структурно-семантичких модела бес-

предлошких синтагми са двокомпонентном структуром, који су предста-вљени спојем именица са различитим врстама ријечи.

Први тип АФЈ има структуру конгруентни атрибут + именица у косом падежу:

[...]купил себе третьего дня сапоги (Чехов XIII: 198). Все время она его назвала добрым, необыкновенным, [...] (Чехов X: 136). Кричит благим матом, а тут я с Ляксандрой... Чего такое (Чехов VI: 237) ? Граф обеими руками указал мне на двух мужчин, [...] (Чехов III: 310). Маша: Почему-то я всею душой чувствую, что вы мне близки (Чехов XIII: 20). [...] посао је кренуо пуном паром (Чехов 1974 VI:117). Рећи ћу вам само једно ─ не сме се седети скршених руку (Чехов 1974 VIII: 293). Вершинин: Ових дана сам читао дневник [...](Чехов 1939 XIV: 99). Под термином конгруентни атрибут подразумијевамо придјевске ри-

јечи (придјеве, замјенице и бројеве) које са именичким конституентом чине


морфосинтаксичку везу и слажу се у роду, броју и падежу. Фразеологизми овог типа, као што примјери показују, карактеристични су за оба упоре-ђивана језика.

Други тип АФЈ има структуру глагол + именица у инструменталу и

карактеристичан је само за руски језик: От Ивана Иваныча, [...] к купцу Хрымову рукой подать (Чехов IV: 280). Већ смо рекли да је одвајање структурног од семантичког и синтаксичког

аспекта могуће само у теорији. Овакву тврдњу управо доказује наведени модел. У руском језику постоје и поредбени фразеологизми са истим структурним моделом (нпр. лететь стрелой), али их због њиховог значења, наводимо уз примјере поредбених фразеологизама. .

Трећи тип АФЈ има структуру прилог + именица у инструменталу: Львов: Мало того, что ни копейки не платят, но еще душу выворачивают вверх дном (Чехов XII: 22)! Смирнов: А у меня теперь такое настроение, что если завтра не заплачу процентов, то должен буду вылететь в трубу вверх ногами (Чехов XI: 299). Ово је још један тип фразеологизама карактеристичан само за језик

оригинала. У погледу форме, на нивоу двојезичке анализе и уз консултацију лексикографских извора, показало се да у српском језику не постоје примје-ри који одговарају овом структурном моделу. Стога се овакви фразео-логизми најчешће преводе описно или лексички.

Четврти тип АФЈ има структуру глаголски прилог + именица: Делать нечего, вы скрепя сердце выпиваете (Чехов VI: 11). Скажу вам только одно: нельзя сидеть сложа руки (Чехов IX:184)! Астров: Я-то, сломя голову, скакал тридцать верст (Чехов XIII: 69). Синтагме овог типа одликују се употребом архаичних форми и нису

бројно богате у руском језику. Пети тип АФЈ има структуру компаратив прилога + именица у генитиву: Отчего я раньше времени ослабел и упал, объяснить не трудно (Чехов VIII: 189).


У оквиру двокомпонентних адвербијалних фразеологизама посматрамо и

фразеологизме са таутолошком структуром, тј. јединице чије компоненте представљају разне граматичке форме ријечи истог коријена.

Према мишљењу Ројзензона све таутолошке јединице се могу подијелити на двије групе:

1) редупликати ─ изрази који се састоје од два иста или дјелимично иста дијела ријечи;

2) таутологизирани изрази ─ изрази који се састоје не само од једнаких, већ и од различитих ријечи (преузето из: Ничева: 176).

Сви таутолошки изрази, које наводимо у раду, сходно наведеној подјели сматрали би се редупликатима.

У грађи смо издвојили два структурно-семантичка модела таутологизама и то само у руској језику:

Први тип АФЈ има структуру именица + придјев: Лебедев: В наше время, бывало, день-деньской с лекциями бьешься, [...] (Чехов XII: 27). Други тип АФЈ има структуру именица + радни глаголски придјев: Лебедев (смеется): Голова, посмотришь, маленькая, а великих идей в ней тьма-тьмущая, как рыб в океане (Чехов XII: 43). Први израз карактерише спој именице день и придјева насталог

додавањем суфикса –ск и наставка – ой. У другом изразу имамо спој именица тьма и радног глаголског придјева додавањем суфикса – ущ и наставка за женски род – ая.

У преводној грађи нису посвједочени примјери фразеолошких таутологизама са наведеним структурно-семантичким моделима, међутим, у српском језику постоји фразеологизам изражен моделом именица + именица: дан-данас.

Осим фразеологизама са таутолошком структуром, облик синтагме ка-

рактерише и поредбене фразеологизме. Устаљена поређења предмет су различитих истраживања многих

фразеолога. На нивоу руског и српског (хрватског) језика о устаљеним поређењима највећи број радова написале су Ана Пејановић и Жељка Финк. Бавећи се проучавањем поредбене фразеологије, Ана Пејановић ове јединице проучава више аспеката, асоцијативног, лингвокултуролошког, лексикографског, преводилачког, дајући притом једну ширу слику о овој врсти јединица и њиховом значају (види библиографију). С друге стране, Жељка Финк се ограничава на три основна облика фразеолошке анализе, па


устаљена поређења проучава са синтаксичког, структурног и семантичког аспекта. Највећу пажњу ауторка поклања тродјелним и дводјелним фразео-логизмима, који се у начелу лако откривају због истовјетности са поредбама на структурном нивоу (Fink-Arsovski).

Поредбени фразеологизми настају од свих типова синтаксичких јединица ─ од фонетских ријечи, синтагми и реченица. У руском језику се овим јединицама додају поредбени везници как, словно, точно и будто, а у српском везници као и попут.

Када говоримо о поредбеним фразеологизмима, поставља се питање да ли они могу имати више од двије компоненте. Узмемо ли у обзир да глаголи, придјеви и друге ријечи уз адвербијалне фразеологизме које смо издвојили у грађи представљају њихово лексичко окружење, али не и њихову компоненту, све поредбене фразеологизме бисмо, сагласно мишље-њу Огољцева, посматрали као поредбене фразеологизме са дводјелном структуром. Будући да због велике валентности дио који се пореди није увијек иста ријеч, ту компоненту (А) не можемо ни посматрати као саставни дио фразеологизма (Огольцев 8).

Бегать, жить, лаять + как/ словно/ точно/ будто + собака

А Б Ц Как/ словно/ точно/ будто + тень, дым, баба Б Ц Моделе поредбених фразеологизама са адвербијалним значењем,

дакле, разврставамо према субјекту поређења (Ц). Први тип поредбених АФЈ има структуру поредбени везник + именица у

номинативу: Анна Сергеевна не снилась ему, а шла за ним всюду, как тень, [...] (Чехов X: 136). Смирнов: Измучился, как собака, ночевал черт знает где, ─ [...] (Чехов XI: 299). [...] они видятся только тайно, скрываются от людей, как воры (Чехов X: 142)!


Војницки: И не само то, ја сам десет година теглио као коњ и отплатио цео дуг (Чехов 1939 XIV: 51). Cмирнов: Волео сам страсно, бесно, [...]; ћеретао се као сврака о еманципацији, потрошио сам на нежно осећање пола имања, али сада ─ слуга покоран (Чехов 1939 XIII: 19)! [...] виђају се само кришом, крију се од људи као лопови (Чехов 2004: 257)! Као што можемо примијетити из наведених примјера, именица може

бити употријебљена и у једнини и у множини у оба језика. Други тип поредбених АФЈ има структуру поредбени везник + придјев: И здесь все ходила... как безумная [...] (Чехов X: 133). Астров: А ја сам јурио као луд 30 врста (Чехов 1939 XIV: 18). Толкачов: Тако у тренуцима гнева и поманиталости, кад комарци уједају или тенори певају, наједном скочиш, трчиш као суманут по целој кући [...] (Чехов 1939 XIII: 289). Трећи тип поредбених АФЈ има структуру поредбени везник + трпни

придјев: Кондрашкин отскочил от Милкина, как ужаленный, окаменел (Чехов IV: 91). Толкачев: [...]бегаешь, как угорелый, по всему дому [...] (Чехов XII: 104). Поляк сделал шаг назад, остановился, как вкопанный, [...] (Чехов III: 261). Пољак устукну, стаде као укопан, [...] (Чехов 1974 II: 166). Трчи по парку једна мушмула, као опарен, главом без обзира (Чехов 1974 IV: 12)! Свадбено весеље је ишло као подмазано (Чехов 1974 I: 270). Четврти тип поредбених АФЈ има структуру глагол + именица у

инструменталу: Мышь нерешительно вышла, [...] и стрелой полетела под диван (Чехов V: 459). По приезде из Парижа в Вену Артур зажил отшельником (Чехов I: 324). Овакав тип поредбених фразеологизама у којима је субјекат поређења

изражен именицом у инструменталу са глаголом који чини обавезни дио структуре и представља основу поређења веома је фреквентан у руском


језику. Насупрот руском, у српском језику не постоји ни један примјер који доказује могућност употребе овог падежа у функцији субјекта.

Пети тип поредбених АФЈ има структуру компаратив придјева +

именица у генитиву: Долги хочет выплатить. А живет, брат, хуже нищего (Чехов VII: 451)! Као и претходни, и овај тип поредбених фразеологизмама својствен је

само руском језику, с том разликом што оваква врста поређења није продуктивна. У српском језику би јединица са истим значењем имала трокомпонентну структуру, будући да се уз компаративе обавезно додају предлози од или него (горе од просјака, горе него просјак).

Трокомпонентни адвербијални фразеологизми Адвербијални фразеологизми изражени беспредлошким синтагмама

могу имати и трокомпонентну структуру. У нашој грађи посвједочена су само 4 структурно-семантичка модела оваквих фразеологизама.

Први тип АФЈ представљен је структурним моделом рјечца + глаголски прилог + именица:

День и ночь, не разгибая спины, я зубрил, разорялся на книги, [...] (Чехов V: 470). Дан и ноћ, не дижући главе, ја сам бубао, пропадао на књизи, [...] (Чехов 1974 IV: 290). Овакав модел, према мишљењу Абдулаха Мушовића (44), својствен је

само руском језику. Наша грађа је показала да ипак у српском језику постоји адекватан примјер за овај модел, док комбиновање са различитим глаголима потврђује његову велику валентност: учити/ писати/ читати/ радити/ не дижући главе и сл.

Други тип АФЈ има структуру компаратив + конгруентни атрибут +

именица у генитиву: Мне этот юродивый надоел пуще горькой редьки (Чехов VII: 183).


Трећи тип трокомпонентних беспредлошких синтагми представљају

поредбене АФЈ са структуром поредбени везник + конгруентни атрибут + именица:

Чубуков: И всегда любил вас, ангел мой, как родного сына (Чехов XI: 316). Лакеј је родом из Харкова, познаје тај град као свој џеп (Чехов 2004: 219). Чубуков: И увек сам вас волео, анђеле мој, као рођеног сина (Чехов 1939 XIII: 47). Четврти тип представљају поредбене АФЈ са структуром поредбени

везник + именица + именица: Я сделаю тебя счастливой, буду хранить тебя, как зеницу ока (Чехов III: 326). Учинићу те срећном, чуваћу те као зеницу ока (Чехов 1974 II: 109).

Предлошке синтагме

За разлику од беспредлошких, предлошке синтагме се одликују више-компонентном структуром. Говорити о њиховој двокомпонентној сруктури је немогуће, јер би у том случају предлог спојен са неком од аутосемантичких ријечи конституисао посебну синтаксичку јединицу ─ фонетску ријеч. У грађи смо издвојили више модела трокомпонентних и четворо-компонентних АФЈ, док је за петокомпонентне јединице посвједочен само један примјер, одно-сно један модел у српском језику.

Трокомпонентни адвербијални фразеологизми

У оквиру трокомпонентних АФЈ са структуром предлошких синтагми

представљамо 9 структурно-семантичких модела, напомињући да међу њима, као и у претходном поглављу, постоје АФЈ са таутолошком и поредбеном структуром.

Први тип АФЈ има структуру предлог + конгруентни атрибут + именица у косом падежу и посвједочен је у примјерима оба упоређивана језика, с том разликом што у језику превода, а ни у литератури није забиљежен ни један примјер у којем је именица употријебљена у облику датива:

Попова: [...], когда он изо всех сил натягивал вожжи(Чехов XI: 297)! Ольга: [...] и по краней мере до девяти лежит и о чем-то думает (Чехов XIII: 123).


Было прохладно, и около сарая во все горло кричал петух, [...] (Чехов IX: 286). Соня: Не могу жить с ним под одной крышей (Чехов XIII: 230)! Попова: Он лежит в могиле, погребла себя в четырех стенах (Чехов XI: 295). Попова: Колико је грације било у његовој појави кад је из све снаге затезао узде (Чехов 1939 XIII: 11)! [...] па дотерали су вас онда на брод, помешали са здравим, на брзу руку пребројали [...] (Чехов 1974 VI: 364). Соња: Ја не могу живјети с њим под једним кровом (Чехов 1939 XIV: 53)! Попова: Тај најбољи од свих мушкараца обмањивао ме је на сваком кораку [...] (Чехов 1939 XIII: 20). Други тип трокомпонентних фразеологизама изражен је предлошко-

падежним везама уз чију именицу, умјесто конгруентног атрибута стоји прилог. У нашој грађи, и то у тексту оригинала забиљежен је само један примјер који је је представљен структурно-семантичким моделом предлог + именица + прилог:

[...] пробыл здесь чуть ли не пятнадцать лет и кончил по архитектурному отделению, с грехом пополам, но архитектурой все-таки не занимался, [...] (Чехов X: 203). Трећи тип трокомпонентних адвербијалних фразеологизама чине оне

јединице које карактерише спој предлога и двију именица у случајевима када предлог претходи именицама, а и када се налази између њих. Како би замјена мјеста компонената нарушила смисао фразеологизма, упркос исто-вјетности врста ријечи које чине поменуте фразеологизме, ми их и посматрамо као посебне структурно-семантичке моделе. Наводимо примје-ре АФЈ са моделом предлог + именица + именица:

Прокурор в мгновение ока состроил невинную физиономию [...] (Чехов IV: 22). Всегда не прочь нализаться до положения риз[...] (Чехов I: 80). Вы изолгались и истрепались до мозга костей [...] (Чехов VI: 25). У трен ока сам се сетио(Чехов 1974 II: 286). ─ Од Ивана Иванича ─ наставља Синклетејев ─ до трговца Хримова, на дохват руке, свратио да честитам... и породици (Чехов 1974 III: 150)... [...], али он је настрадао на правди бога (Чехов 1974 IV: 352). Четврти тип АФЈ има структуру именица + предлог + именица:


Это вам-с, детишкам на молочишко. За труды ваши, Максим Иваныч. (Чехов II: 48). Стручков је становао богу иза леђа (Чехов 2004: 12). Трчи по парку једна мушмула, као опарен, главом без обзира (Чехов 1974 IV: 12). Пети тип такође карактеристичан је само за руски језик, а представљен је

структурним моделом предлог + замјеница + глагол: Тригорин: Но случайно пришел человек, увидел и от нечего делать погубил ее, как вот эту чайку (Чехов XIII: 32). Шести тип представљају таутолошке АФЈ које имају структуру именица у

номинативу + предлог + именица у акузативу: Ведь мы ему, мать моя, отсчитали десять тысяч копеечка в копеечку, [...] (Чехов VI:344). [...] кад останеш с њима очи у очи и трудиш се да схватиш њихов смисао притискају ти душу својим ћутањем (Чехов 2004: 151). Ломов: Изволите се сетити, да је мој Погоди ишао раме уз раме са грофовим Размани у ливадама Марускиних(Чехов 1939 XIII: 47). Седми тип представљају такође таутолошке АФЈ са структурним моделом

именица у инструменталу + предлог + именица у дативу (акузативу): Абогин и доктор стояли лицом к лицу [...] (Чехов VI: 42). Абогин и доктор су стајали лицем у лице [...] (Чехов 1974 IV: 345). Осми тип АФЈ има структуру именица у акузативу + предлог + именица у

акузативу и посвједочен је само у српском језику: Досад је једва милео, ногу пред ногу, а гле како сад јури (Чехов 1974 III: 79). Твоја Марија Фомина може смело с државним саветником руку под руку да се прошета, [...] (Чехов 1974 III: 11). Као девети тип трокомпонентних фразеологизама издвајамо поредбене

структуре са моделом поредбени везник + предлог + именица: Не могу я вам выразить, как это он говорил, складненько да умненько, словно по писаному и так трогательно (Чехов IX: 140).


Свадебное веселье текло как по маслу (Чехов II:76). Oт вашего города тогда мало-помалу не останется камня на камне, ─ все полетит вверх дном, все изменится, точно по волшебству (Чехов X: 208). Врти се као на иглама, [...](Чехов 1974 III: 164). Говорим вам истину као пред богом (Чехов 1939 XIII: 215), Као кроз сито, ромињала је одвратна јесења кишица (Чехов 1974 IV: 128). У овом случају поредбени фразеологизми су настали спајањем везника и

фонетске ријечи, дакле, спајањем поредбеног везника са једном ненаглашеном и једном наглашеном ријечју.

Четворокомпонентни адвербијални фразеологизми

Већи број ексцерпираних примјера са четворокомпонентном структуром изражен је углавном предлошко-падежном везом двију именица, а само један модел умјесто двије именице садржи конгруентни атрибут.

Примјери фразеологизама са структурно-семантичким моделом предлог

+ именица + предлог + именица: Стручков обитал у черта на куличках (Чехов II: 41). Я бы тебя, сынок, озолотил с головы до ног (Чехов X: 159). [...] када је од јутра до мрака остајао код куће (Чехов 1974 VIII: 100). Ја бих те, синко, позлатио од главе до пете (Чехов 1974 IX: 284). Примјери фразеологизама са структурно-семантичким моделом

предлог + именица + везник + именица: К первым относятся: женившиеся в третий раз, неудавшиеся самоубийцы, проигравшиеся в пух и прах (Чехов III: 206). Феђа: И грми, и бруји, и шушти без краја и конца (Чехов 1939 XIII: 54). Примјери фразеологизама са структурно-семантичким моделом рјечца +

предлог + конгруентни атрибут + именица: Поезжайте одни, а мне позвольте ехать домой! Прошу вас! ─Ни под каким видом! ─ протестовал Михаил Аверьяныч (Чехов VIII: 112). ─ Ты не хочешь жениться? ─ спросил доктор. ─Ни за какие коврижки (Жених и папенька IV: 92)!


Tек што сам му натукнуо, замислите шта се с њим десило! Умире! Пресамитио се! Други пут ни за живу главу!... Идите сами (Чехов 1974 II: 260)! Ја сад нисам низашта... и нећу поћи ни по коју цену(Чехов 1974 IV: 336). Примјери таутолошких АФЈ са структурно-семантичким моделом предлог

+ именица у генитиву + предлог + именица у генитиву: Иванов: Я знал, что такое вдохновение, знал прелесть и поэзию тихих ночей, когда от зари до зари сидишь за рабочим столом или тешишь свой ум мечтами (Чехов XII: 53). Иако је за овакав структурно-семантички модел посвједочен само један

примјер у оригиналној грађи, лексикографски извори потврђују да постоји и примјер адкватан овом моделу у српском језику: од речи до речи (Речник МС 1973 V: 528).

Примјери таутолошких АФЈ са структурно-семантичким моделом предлог

+ именица у генитиву + предлог + именица у акузативу: Придя к себе в номер, Щипацев долго шагал из угла в угол(Чехов IV: 345). [...], когда остаешься с ними с глазу на глаз и стараешься постигнуть их смысл, гнетут душу своим молчанием (Чехов IX: 140). [...] высокие душевные качества передавались из поколения в поколение во всей их чистоте (Чехов VIII: 335). Четрдесет година из дана у дан пазим на божја дела и лепо разумем да све ка једноме води (Чехов 1974 V: 237)... Из часа у час изненађења ─[...] (Чехов 1974 III: 337). Четворокомпонентну структуру могу имати и поредбени фразеологизми.

Наводимо један примјер из руске грађе изражен структурно-семантичким моделом поредбени везник + именица у номинативу + предлог + именица у акузативу:

Сделал предложение... как снег на голову (Чехов VIII: 10).

Петокомпонентни адвербијални фразеологизми Када је ријеч о вишекомпонентним фразеологизмима са синтагматском

структуром, у грађи смо издвојили само један примјер и то у српском језику. С обзиром на то да смо се одлучили за унутрашњу класификацију


синтагматских структура према броју компонената, уочили смо да у литератури (Чепасова), која нам је и послужила као основ за исту, није наведен ни један примјер петокомпонентних и шестокомпонентних фразеологизама.

Примјер са структурно-семантичким моделом предлог + именица у

генитив + везник + предлог + именица у акузативу: Бабакина (узрујано): И тај посао се не ради с неба па у ребра (Чехов 1939 XIII: 224). Анализа АФЈ ексцерпираних из оригиналних дјела А. П. Чехова и њихових

превода на блискосродни српски језик показала је да постоји већа разноврсност структурно-семантичких модела у руском језику. За разлику од српског, руском језику су својствени модели који садрже глагол као једну од компоненти (от нечего делать, рукой подать), двокомпонентни модели са прилогом или глаголским прилогом у споју са именицом (вверх дном, сложа руки), као и модели поредбених фразеологизама са компаративом придјева (хуже нищего, пуще горкой редьки) или субјектом поређења исказаним именицом у инструменталу (полететь стрелой).

Иако грађа из одређеног књижевноумјетничког текста неријетко представља препреку за издвајање већег броја структурно-семантичких мо-дела на нивоу језика превода, због честе појаве превођења фразеолошког нефразеолошким материјалом, у нашем случају дала је и позитивне резултате. Наиме, у литератури, која нам је због предмета рада послужила као основ за истраживање на двојезичком плану (Мушовић 1997), осим изо-стављања већег броја примјера, наводи се да је модел рјечца + глаголски прилог + именица посвједочен само у руском језику, док наша грађа потврђује супротно.

Литература

Валгина, Н. С. Синтаксис современного русского языка. Москва: Высшая школа, 1973.

Леонидова, М. А. Проблемы структурно-семантической типологии болгарских и русских фразеологизмов. София: Народна просвета, 1986.

Мокиенко, В. М. Славянская фразеология. Москва: Высшая школа, 1980. Мокиенко, Валерий, Л. Степанова, Т. Малински. Русская фразеология для

чехов, Olomouc:Univerzitа Palackeho, 1995.


Мушовић, Абдулах. Фразеолошки адвербијали (на материјалу руског и

српског језика). Приштина: Универзитет у Приштини, 1997. Ничева, Кети. Българска фразеология. София: Наука и изкуство, 1987. Огольцев, В. М. Словарь устойчивых сравнений русского языка (синонимо-

антонимический). Москва: Астрель, 2001. Пејановић, Ана. "Устаљена поређења у руском и српском језику

(лексикографски аспекат)."Проблемы фразеологической и лексической семантики. Материалы Международной научной конференции: Кострома, 18- 20 марта 2004 г. Москва, 2004. 212-218.

Пејановић, Ана. "Културологија у огледалу фразеологије (културолошки аспект српских и руских устаљених поређења)."Грани слова: Сборник научных статей к 65-летию проф. В. М. Мокиенко. Москва, 2005. 126–129.

Пејановић, Ана. „Быт, обычаи, праздники в устойчивых сравнениях русского и сербского языков.”Слово в словаре и дискурсе: Сборникнаучных статей к 50-летию Харри Вальтера. Москва, 2006. 456–459.

Пејановић, Ана. Фразеологија Горског вијенца. Подгорица: Црногорска академија наука и умјетности, 2010.

Речник српскохрватскога књижевног језика. Књ.V. Нови Сад: Матица српска, 1973.

Русская грамматика. В двух томах. Москва: Академия наук СССР, 1982. Стевановић, М. Савремени српскохрватски језик (граматички системи и

књижевнојезичка норма). Књ. II. Београд: Научна књига, 1989. Fink-Arsovski, Željka. Poredbena frazeologija: pogled izvana i iznutra. Zagreb:

Filozofski fakultet, 2002. Чехов, А. П. Драме и приповијетке. Подгорица: Библиотека Вијести, 2004. Чехов, А. П.. Полное собрание сочинений и писем в 30-ти томах. Т. I-X.

Москва: Наука, 1983-1986. Чехов, А. П. Сабрана дела. Београд: Рад, 1974. Чехов, А. П. Сабрана дела у 14 књига. К. XII-XIV. Београд, 1939. Чепасова, А. М. Семантико-грамматические свойства русских

фразеологизмов. Челябинск: ЧГПУ, 1974. Шанский, Н. М. Фразеология современного русского языка. Москва: Высшая

школа, 1963.


АДВЕРБИАЛЬНЫЕ ФРАЗЕОЛОГИЗМЫ СО СТРУКТУРОЙ

СЛОВОСОЧЕТАНИЯ В ПРОИЗВЕДЕНИЯХ А. П. ЧЕХОВА (МЕЖСЛАВЯНСКИЙ ПЕРЕВОД)

В статье анализируются адвербиальные фразеологизмы со структурой

словосочетания, на материале оригинальных произведений А.П.Чехова и их переводов на близкородственный сербский язык. Под адвербиальными фразеологическими единицами (АФЕ) понимаем языковые единицы, характеризующиеся: раздельнооформленостью, относительной устойчивостью формы и значения, воспроизводимостью, экспрессивностью и идиоматичностью, которые семантически, синтаксически и по структуре соотносительные с наречиями.

Ключевые слова: адвербиальный фразеологизм, структурно-

семантическая модель, компонент, словосочетание.


UDK 81’232

Prikaz teorija o usvajanju jezika i odnosu između jezika i mišljenja

Nataša Jovović, Univerzitet Crne Gore

Apstrakt: U ovom radu predstavićemo neke od najznačajnijih teorija koje se bave

usvajanjem jezika i odnosom između jezika i mišljenja. Cilj nam je da se pruži jasan i

sažet prikaz teorija čiji su predstavnici: Noam Čomski, Rodžer Braun, Žan Pijaže i Lav

Vigotski. Naom Čomski je svojim ključnim djelom Sintaksičke strukture izvršio snažan

uticaj na psiholingvistiku koji se može smatrati pravom revolucijom u njenom daljem

razvoju. Iako njegova teorija nije dala odgovor na mnoga pitanja, ipak je trgnula iz

učmalosti uspavanu lingvističku i psiholingvističku misao. Aktuelno pitanje se svelo na

prihvatanje ili osporavanje nove nativističke teorije o jeziku. Eksperimenti Rodžera

Brauna i njegovih saradnika pokazali su da djeca ne uče izvjesni jezik imitacijom, čime

su osporili do tada čuvenu i priznatu bihevioristišku teoriju o učenju jezika putem

imitacije i uslovljavanja. Djeca, u stvari, formulišu pravila a potom ih univerzalno

primjenjuju, često netačno. Teorije Žan Pijažea i Lava Vigotskog predstavljaju značajan

doprinos istraživanjima razvojne psiholingvistike, jer ne posmatraju govor djeteta na

osnovu klasifikacije, klasa i kategorija u govoru odraslih, već u vezi sa razvojem

mišljenja.

Ključne riječi: jezik i mišljenje, psiholingvistika, Noam Čomski, Rodžer Braun, Žan

Pijaže, Lav Vigotski.

Uvod

Proces učenja, usvajanja i razumijevanja jezika je zapanjujući poduhvat. Brzi-na kojom dijete usvaja pravila maternjeg jezika je začuđujuća ako imamo na umu činjenicu kako se strani jezik teško usvaja u poodmaklim godinama, koliko je složen taj proces koji obuhvata usvajanje rječnika i savlađivanje gramatičkih pravila koja su neophodna za svakodnevnu komunikaciju. To je samo jedno od složenih pitanja na koje psiholingvistika pokušava dati odgovor, jer je jezik – dragulj u kruni kognicija (Vasić 146), tj. nešto što svako želi da objasni.

U ovom radu predstavićemo samo neke od značajnijih teorija koje se bave usvajanjem jezika i odnosom između jezika i mišljenja. Cilj nam je da se pruži jasan i sažet prikaz teorija čiji su predstavnici: Noam Čomski, Rodžer Braun, Žan Pijaže i Lav Vigotski.


Osnove generativno-transformacione gramatike Noama Čomskog

Noam Čomski (Noam Chomsky),16 lingvista, psiholog i matematičar, tvorac je

čuvene lingvističke teorije koja se naziva transformacionom, generativnom ili transformaciono-generativnom gramatikom.17 Ovom teorijom i djelom Sintaksi-čke strukture izvršio je snažan uticaj na psiholingvistiku, koji se može smatrati pravom revolucijom u njenom daljem razvoju. Iako njegova teorija nije dala odgovor na mnoga pitanja, ipak je trgnula iz učmalosti uspavanu lingvističku i psiholingvističku misao. Aktuelno pitanje se svelo na prihvatanje ili osporavanje nove nativističke teorije o jeziku.

Sve do Čomskog vladalo je biheviorističko mišljenje o učenju jezika putem uslovljavanja, ugledanja i imitacije. Pristalice biheviorističke teorije u jezičkom sistemu ne prepoznaju opšte zakonitosti na kojima insistira Čomski.

Pojam transformaciona podrazumijeva onu gramatiku koja se služi transfor-macijama, tj. formalnim operacijama u vidu pravila koja neku datu strukturu preobraćaju u neku drugu strukturu (Čomski 13).

Generativna gramatika ima zadatak da generiše, tj. da prema eksplicitnim uputstvima proizvodi gramatične rečenice nekog jezika.

U teoriji N. Čomskog sintaksa je središnja komponenta lingvističkog opisa, a pojam gramatika ima šire značenje od tradicionalnog, koji pored sintakse i morfologije uključuje i druge nivoe jezičke strukture.

Izdvajaju se četiri osnovna obilježja jezika: 1. jezik je stvaralački; 2. priroda jezika je apstraktna; 3. temeljna struktura jezika je univerzalna; 4. univerzalnost je posljedica suštinskog ustrojstva ljudskog uma, jer je

jezik čovjeku urzođen. Bihevioristička teorija jezika nije obraćala pažnju na jezičku kreativnost koja

se ispoljava u procesu njegovog učenja i korišćenja. Međutim, Smiljka Vasić naglašava da je kritika ove teorije u pojedinim segmentima bila preoštra jer negovorenje o stvaralačkom momentu ne znači negiranje njegovog postojanja

16

Ključna djela Čomskog: Sintaksičke strukture (Syntactic Structures, 1957), Aktuelni problemi lingvističke teorije(Current Issues in Linguistics Theory, 1964), Aspekti teorije sintakse (Aspests of the Theory of Syntax, 1965), Teme iz teorije generativne gramatike (Topics in the Theory og Generative Grammar, 1966), Kartezijanska lingvistika: jedno poglavlje istorije racionalističke misli (Cartesian Linguistics: A Chapter in the History of Rationalist Thought, 1966), Jezik i um (Language ond Mind, 1968), i sa Morisom Haleom (Morris Halle) Glasovna struktura engleskog jezika (The Sound Pattern of English, 1968). Pored ovih knjiga, objavio je veći broj stručnih i teorijskih rasprava u lingvističkim, psihološkim i filozofskim časopisima i različitim interdisciplinarnim zbornicima. 17

Riječ je o primarno najuticajnijoj sintaksičkoj teoriji 20. vijeka.


(35). Često korišćenje testova asocijativne tehnike je jedan od vidova jezičke kreativnosti.

Na drugoj strani, teorija Čomskog kreativnu, stvaralačku snagu jezika vidi u čovjekovoj sposobnosti da riječima izrazi ono što prethodno nikada nije čuo i shvati ono što do tada nikada nije rekao. Jedan od zadataka generativne grama-tike jeste da otkrije niz gramatičkih pravila koja opisuju mogućnost građenja beskonačnog broja gramatički mogućih rečenica.

Jezik se posmatra kao beskonačan skup rečenica koje su određene ko-načnom dužinom i skupom elemenata. Svi prirodni jezici, dakle, u svom govo-rnom ili pisanom obliku imaju konačan broj fonema, a svaka rečenica može se predstaviti kao konačna sekvenca ovih fonema, iako je broj mogućih rečenica beskonačan.

Lingvistička analiza razdvaja gramatične od negramatičnih sekvenci, tj. one koje pripadaju i koje ne pripadaju datom jeziku. Gramatika jezika (J)18 je „napra-va“ koja generiše samo gramatične sekvence.

Pojam gramatičnosti ne poistovjećuje se sa semantičkim aspektom, jer i gra-matički ispravna rečenica može biti besmislena, što potvrđuje i njegov čuveni primjer: Bezbojne zelene ideje spavaju bijesno.19

Čomski je bio svjestan da je kročio na opasan teren kada je konstatovao da sintaksička struktura može da pruži izvjestan uvid u probleme koji se tiču znače-nja i razumijevanja. Time je otvorio mnoga pitanja i podstakao mnoge rasprave o tome koliko su semantička obavještenja potrebna u otkrivanju jedne gramatike.

U početnim radovima Čomskog naglasak je bio isključivo na sintaksičkim, a ne semantičkim strukturama. Međutim, mišljenje savremene nauke jeste da se-mantički pojmovi u jednoj gramatici ne mogu biti beskorisni jer i oni imaju znača-jnu ulogu u stvaranju teorije koja bi pružila uvid u proces razumijevanja rečenica.

Čomski je postavio prvi model matematički sintaksičkih struktura za potrebe mašinskog prevođenja. Po njegovom mišljenju, jezik je sistem znakova koji se koriste po određenim pravilima. Opšta pravila upotrebe jezika su univerzalna za sve jezike na svijetu. Prema tome, postoje jezičke univerzalije koje iniciraju i postojanje sistema univerzalne gramatike.

Pretpostavka generativne gramatike jeste da je jezik urođeno svojstvo. U procesu učenja i usvajanja jezika dijete otkriva urođene gramatičke zakone. Kao jedan od dokaza navodi se činjenica da se čovjek koji u kasnijim godinama uči neki strani jezik mora poslužiti nekom tradicionalnom gramatikom kako bi tek u izvjesnom stepenu savladao pravila novog jezika. Međutim, dijete je sposobno

18

Skraćenica J predstavlja gramatiku jezika u skladu sa teorijom Čomskog i prevodom Ranka Bugarskog; Noam Čomski, Gramatika i um, Nolit, Beograd, 1979. 19

Čomski je naveo dva primjera kojima je ilustrovao autonomnost sintakse: 1) Colorless green ideas sleep furiously. 2) Furiouslz sleep ideas green colorless. Isto, str. 88.


da savršeno savlada neki jezik i to neuporedivo brže i lakše od odraslog. Pri to-me, nijesu mu potrebne nikakve eksplicitne instrukcije (Čomski 119). Normal-nom djetetu je za sticanje govorne sposobnosti potrebna samo izloženost odre-đenom jeziku. Ono, dakle, nije prilagođeno učenju nekog posebnog jezika. U zajednici koja govori engleski, i ono će naučiti engleski. Ta djetetova sposobnost – otkrivanje urođenih gramatičkih zakona – čini osnovu nativističkog shvatanja gramatike.

Znanje nekog jezika pretpostavlja implicitnu moć razumijevanja neodređe-nog broja rečenica čije principe transformaciona gramatika nastoji da otkrije. Ona izgrađuje sistem pravila koja se mogu razložiti u tri glavne komponente: sintaksičku, fonološku i semantičku.

Sintaksička komponenta gramatike razlikuje dvije strukture u svakoj rečenici – dubinsku, koja određuje njenu semantičku interpretaciju i površinsku, koja određuje fonetsku interpretaciju.

Rečenica se sastoji od riječi koje su poređane određenim redom. Osim toga, ona ima i određenu strukturu, tj. riječi su složene na određeni način. Npr. rečenica: Djevojčica je slomila nogu, sastoji se od dva glavna dijela – djevojčica i je slomola nogu, a drugi dio je takođe sastavljen od djelova – je slomila i nogu. Rečenica ima hijerarhijsku strukturu. Ona se može prikazati pomoću crteža stabla koje se grana, pri čemu možemo razlikovati djelove nižeg reda, koji nastaju granjanjem djelova višeg reda. Pored ove površinske razlikujemo i drugu, nista manje značajnu, dubinsku strukturu.

Dubinska struktura rečenice podrazumijeva apstraktno znanje, tj. aspekte rečenice koji stoje iza manifestovanog oblika. Čomski navodi sljedeći primjer:

1) Džona je lako zadovoljiti. 2) Džon voli da ga zadovolje.20 Rečenice su naizgled sastavljene na isti način, ali se u osnovi razlikuju. U

prvoj rečenici Džon je objekt glagola zadovoljiti, a u drugoj je subjekt rečenice. Oni koji poznaju engleski jezik automatski shvataju razliku, mada ona nije uočlji-va upoređivanjem njihovih površinskih struktura. Ali zato, ove rečenice imaju različite dubinske strukture.

Uz pomoć dubinskih i površinskih struktura Čomski je želio da osmisli principe koji bi ga doveli do modela jezika podesnog za kompjutere. Međutim, glavnu smetnju predstavljala je osnovna postavka njegove gramatike – jezička kreativnost koja onemogućava iznalaženje takvog modela.

Transformaciona gramatika mora zadovoljiti uslove: 1. Opservacione adekvatnosti koja podrazumijeva dosljednost posmatra-

nja, tj. niz pravila koja omogućavaju da se bilo koja rečenica u jeziku može tačno opisati;

20

U originalnom tekstu: John is easy to please. John is eager to please. (Isto, str. 120)


2. deskriptivne adekvatnosti koja podrazumijeva dosljednost u opisivanju

prećutnog znanja govornika koje obuhvata procjenjivanje semantičkih odnosa unutar rečenice;

3. eksplanatorne adekvatnosti koja se tiče dosljednosti u objašnjavanju i opisivanju pravila koja omogućavaju najekonomičniji opis jezika.

Ova tri nivoa adekvatnosti Čomski sagledava sa stanovišta izgrađivanja apstraktnog sticajnog modela za jezik (SM)21 koji se može prikazati u vidu tzv. kutije:

primarni jezički podaci GRAMATIKA

Primarni jezički podaci kojima se dijete služi kada usvaja odgovarajući jezik

čine ulazni materijal. Gramatika, odnosno gramatički sistem je izlazni materijal. Po prijemu primarnih jezičkih podataka koji se sastoje od onih iskaza koje je dijete ranije čulo, SM stvara gramatički sistem koji omogućuje predviđanje budućih opažanja, tj. predviđanje o tome koji će iskazi biti gramatičke rečenice (Razvoj govora, 63). Da bi se shvatio SM i način na koji on stvara gramatiku, potrebno je razumjeti njegovu unutrašnju strukturu.

D. Meknil (D. Mc Neill) poredi ovaj zadatak sa onima koji se zadaju studentima elektrotehnike. Oni moraju da zaključe o zbivanjima u crnoj kutiji na osnovu odnosa između toga što ulazi u sistem i onoga što iz njega izlazi. Dakle, jedan od zadataka tiče se otkrivanja teorije o unutrašnjoj strukturi.

Problem razumijevanja SM je sličan problemu razumijevanja same djece. Djeca su, kao i SM, izložena govoru. Gramatičku sposobnost, kao i SM, razvijaju na osnovu tog govora. Može se pretpostaviti da neka vrsta unutrašnje struktu-re, kod djeteta i u SM, preinačuje dio govora koji prima u gramatički sistem. Isti izlazni i ulazni materijal znači i istu unutrašnju strukturu. Unutrašnja struktura SM odgovara bazičnoj ljudskoj sposobnosti za jezik. (Isto, 64). Govorna sposo-bnost i jeste razlog što djeca tako brzo usvajaju jezik. Da bi dokazali ovu tvrdnju Rodžer Braun (Roger Brown),22 Dejvid Meknil i Dan Slobin (Dan Slobin)23 su ispitivali apstraktne gramatičke odnose u razvoju ranog govora kod djece.

21

U originalnom tekstu: “Language acquisition device – LAD,” Dejvid Meknil, „Stvaranje jezika,” u Razvoj govora kod deteta, priredila Nada Ignjatović-Savić, Beograd, 1981. 22

Vidi: Rodžer Braun, „Raspoloživi podaci o dečjem govoru“, u Razvoj govora kod deteta, 46−50. Naslov originala: R. Brown, The First Sentences of Child and Chimpanzee, iz knjige Psycholinguistics: Selected Papers, edited by R. Brown et al., the Free Press, 1970, str. 208–231. 23

Vidi: Dan Slobin, „Univerzalije u gramatičkom razvoju dece,” u Razvoj govora kog deteta, 143–154.Naslov originala: D. I. Slobin, Universals of Gramatical Development in Children, iz knjige Advances inPsyholinguistics, edited by G. B. Flores D” Arcais and W. J. M. Levelt, North―Holland, 1970.

SM


Braun je ispitivao jezik dvogodišnjeg dječaka Adama koji je usvajao engleski

jezik, Meknil je ispitivao dvogodišnju djevojčicu iz Tokija koja je učila japanski jezik, dok je Slobin ispitivao dijete koje je bilo izloženo samo ruskom jeziku. Oni su došli do zaključka da ograničenost jezičkih varijeteta predstavlja dokaz da djeca uključuju apstraktne odnose u svoj najraniji govor. Rečenice koje odrasli često koriste dijete ne upotrebljava jer one sadrže one tranformacije za koje ono još nije sposobno. One se tiču odnosa glagol – glagol – modifikator, (npr. Dođi i pojedi to, koju često koriste roditelji) u engleskom, odnosa sufiksa va i ga u japanskom jeziku itd.24

Djeci je zajednička urođena jezička sposobnost jer zahvaljujući njoj dijete je u stanju da napravi množinu neke imenice kojoj ne zna značenje, ili da gradi vre-mena od glagola koje nikada nije upotrijebilo. Proces građenja rečenica obuhvata dvije faze, prva je dubinska, a druga površinska do koje se dolazi transformacionim postupcima. Izuzev napomene da se taj proces zasniva na fonološkim, semantičkim i sintaksičkim procesima, Čomski ne daje nikakvo objašnjenje kako se on zapravo odigrava.

U jeziku nije najvažnije znati veliki broj riječi, već je potrebno njihovo pravilno korišćenje i kombinovanje u smisaone rečenice. To znači da dijete ne savlađuje beskonačno veliki broj mogućih varijanti za izražavanje određene misli. Ono u početku ovladava dubinskim strukturama koje karakterišu relativno malobrojna pravila građenja.

Aleksandar R. Lurija primjećuje da su dubinske gramatičke strukture jezika spojne karike, kako za pretvaranje misli u govor, tako i za obrnut proces – za prelaz oformljenog govora u misao, tj. proces razumijevanja iskaza (1983, 23). Iako se dubinske strukture iskaza grade na osnovu nevelikog broja pravila one se ne pokazuju uvijek u površinskim strukturama. Tako dolazimo do zaključka da gramatički identične rečenice mogu imati različita značenja, kao u primjeru:

Dejan je otišao kod Vesne s Ivanom; u kojem razlikujemo dvije značenjske varijante: 1. Dejan je došao kod Vesne (zajedno s Ivanom); 2. Dejan je došao kod Vesne (koja živi s Ivanom).

24

Za razliku od engleskog, japanski jezik je jezik sufiksa. Među sufiksima koji nemaju ekvivalent u engleskom jeziku postoje dva, va i ga, koji naznačuju gramatički subjekt rečenice (Razvoj govora, 66−67). Meknil je ispitivao govor djeteta koje se nalazilo u najranijoj fazi govornog razvoja, i koje je koristilo sufiks ga ispravno, ali ne i va, iako je on postojao u govoru njegovih roditelja. Na osnovu dobijenih podataka reklo bi se da razvoj imenovanja i razvoj gramatike nemaju ničeg zajedničkog. U japanskom jeziku svi slučajevi imenovanja zahtijevaju sufiks va. To pokazuje da i djeca izložena engleskom, i djeca izložena japanskom uključuju apstraktne gramatičke odnose u svoj rani govor.


Ova pravila, na osnovu kojih se grade dubinske strukture, prisutna su u svim

jezicima i predstavljaju jezičke univerzalije pa njihovo razumijevanje predstavlja značajan korak u procesu otkrivanja zakonitosti pomoću kojih čovjek savladava jezik.

Čomski je opisao pravila na osnovu kojih jedne strukture prelaze u druge, tačnije gramatičke strukture mogu generirati u druge gramatičke strukture iste po sadržaju, ali različite po strukturi, ili obratno. (Lurija, 25).

Npr. rečenica: Dejan je sa Vesnom otišao na ljetovanje, može da se pretvori u odričnu, upitnu, djelimično odričnu rečenicu, primjenom malobrojnih pravila:

a) Dejan je sa Vesnom otišao na ljetovanje. b) Da li je Dejan sa Vesnom otišao na ljetovanje? c) Dejan je otišao na ljetovanje, ali ne sa Vesnom. d) Dejan je otišao sa Vesnom, ali ne na ljetovanje. Opisivanje pravila pomoću kojih se grade dubinske i površinske strukture, i

na osnovu kojih jedne strukture prelaze u druge, čini temelj transformacione gramatike. Ova teorija je izazvala mnoge oštre polemike što je dovelo do pojave brojnih radova iz oblasti lingvistike i psihologije. Predstavnici ovih disciplina su prihvatanjem ili odbacivanjem njenih ideja otvarali nove puteve u istraživanju zagonetnog odnosa koji se tiče prelaza sa misli na artikulisani govor.

Sa gledišta savremenog naučnog saznanja, teorija Čomskog veoma je značajna bez obzira na njene ranjive strane koje se tiču izvjesno zanemarivanja semantičkog nivoa, u početnim radovima. Zapažanjem da je jezička moć u najtješnjoj vezi sa moći uma (Čomski, 310) on je otvorio nove puteve razvoju lingvističke nauke s nativističkim gledanjem na proučavanje razvoja govora i procesa saznanja.

Studija Prvi jezik Rodžera Brauna U istoriji razvojne psiholingvistike značajno mjesto pripada Rodžeru Braunu

(Roger Brown) profesoru psihologije koji je autor jednog od najuticajnijih djela o razvoju jezika kod djece. Napisavši Prvi jezik(1973) dao je model za mnogobrojne studije koje su uslijedile nakon njega.

Braun je u saradnji sa svojim studentima, u intervalu od nekoliko godina – snimao govor troje djece (Adama, Eve i Sare). U toku istraživačkog projekta organizovao je seminare otvorenog tipa kojima su prisustvovali svi zainte-resovani za razvoj jezika. Smatra se da je na taj način podigao čitavu generaciju naučnika za oblast razvoja jezika (Vasić 146).

Dugogodišnje istraživanje je pokazalo da kod djece postoje razlike u tempu usvajanja i razvoja govorne sposobnosti. Većina djece prvu riječ izgovara u periodu do prve godine. Međutim, aktivniji jezički razvoj kod neke djece može


se odložiti do treće godine. Ranija ili kasnija pojava govora nije povezana sa inteligencijom ili mentalnim sposobnostima.

Telegrafski govor je termin kojim se označava govorna faza koju karakterišu najčešće dvočlani ili tročlani iskazi (mama, kupi, tata, dođe, keka plače) u kojima su ispuštene zamjenice, predlozi, veznici i drugi rečenični djelovi, što ipak ne umanjuje njihovo semantičko bogatstvo. Dijete jasno pokazuje želju da mu se kupi određeni predmet; svjesno je da će se njegov otac uskoro pojaviti jer je čulo zvuk automobila; razumije da su negativna osjećanja uslovila plač tetke, iako još uvijek ne umije u potpunosti da riječima izrazi svoje misli i osjećanja.

Djeca ne uče govor imitirajući odrasle. To potvrđuju i tzv. sistemske greške koje su Brauna i navele da objavi studiju o Adamu, Evi i Sari; postojanje sistematičnosti te vrste upućuje na psihološke procese koji njima upravljaju.

Pokušaj roditelja da „isprave“ greške u govoru djece je bezuspješan u određenoj fazi razvoja. Braun navodi primjer (Vasić 146−150) sa djetetom koje je reklo Nobody don”t like me. Kada su roditelji pokušali da mu ukažu na pravilan oblik koji glasi Nobody likes me, ono je ustanovilo novi „pravilni“ oblik Nobody don’t likes me.

Primjeri ovog tipa postoje i u našem jeziku. Na pitanje da li se umorilo, može li da nastavi sa šetnjom, dijete je odgovorilo: „Mozem,” primjenjujući pravilo o nastavku – m u prvom licu jednine prezenta univerzalno za sve glagole.

Eksperimenti Brauna i njegovih saradnika su pokazali da djeca ne uče izvjesni jezik imitacijom, čime su osporili do tada čuvenu i priznatu bihevioristišku teo-riju o učenju jezika putem imitacije i uslovljavanja. Djeca, u stvari, formulišu pravila a potom ih univerzalno primjenjuju, često netačno. Njegova studija je pokazala da su određene greške karakteristične za svu djecu koja uče engleski jezik.

Najbolji pokazatelj gramatičkog razvoja, do uzrasta od oko tri godine, jeste prosječna dužina dječjeg iskaza tj. PDI25. Kada dijete počinje da govori svi njegovi iskazi su sastavljeni od jedne riječi, tako da PDI ima vrijednost 1,0. Iskazi postaju složeniji, dvočlani, tročlani i sl. Kako se govor razvija i usložnjava vrijednost PDI raste. Porast vrijednosti PDI uočava se naročito u periodu od 18 do 24 mjeseca. Unaprijed postavljena pretpostavka o postojanju istog redosli-jeda u procesu usvajanja jezika kod djece koja uče američki engleski – podrazu-mijeva da će kod djece koja imaju istu vrijednost za PDI biti isti i gramatički de-talji njihovog govora. Međutim, ista vrijednost za PDI ne znači i isti kalendarski uzrast, jer se djeca razlikuju u pogledu brzine napredovanja u gramatici, stoga kalendarski uzrast nije dobar pokazatelj stadijuma jezičkog razvoja.

25

U originalnom tekstu: Mean Lenght of utterance, MLU. (Razvoj govora, 40–60). Riječ je o jednom od najčešće korišćenih mjerila gramatičkog razvoja male djece. R. Braun je za određivanje PDI koristiio morfeme.


Porodice Adama, Eve i Sare su bile različitog društveno-ekonomskog porije-

kla, ali djeca su ipak pokazala nesumnjivu sličnost u procesu usvajanja jezika. Ova činjenica istovremeno je i osporavanje Bernštajnove (Bernstein) teorije o socio-ekonomskom statusu roditelja koji uslovljava postojanje određenih jezi-čkih kodova.26 Mada su se djeca razlikovala u brzini napredovanja, ipak su istim redoslijedom usvajala izvjesne oblike jezika.

Braun je pokušao da objasni ovu pojavu kroz mogućnost da su određeni obli-ci koje djeca najprije nauče i najčešći u govoru roditelja, ali je tokom istraživanja odbacio takvu pretrpostavku. Npr. članovi a i the koji se najčešće koriste kod odraslih su bili na Braunovoj skali tek sedmi po redoslijedu usvajanja.

Redoslijedom usvajanja upravlja tzv. kumulativna kompleksnost (Vasić 151) koja podrazumijeva semantičku i gramatičku komponentu, tj. pitanje koliko značenja ima neka riječ i koliko pravila određuje formiranje riječi. Da bi djeca razumjela množinu ona moraju da shvate pojam broja i jednine, ili pak, za razumijevanje prošlog vremena neophodno je usvajanje pojma rano.

U studiji Prvi jezik Braun se koncentrisao na sintaksu i semantiku. Nije želio da umanji značaj društvenog konteksta na razvoj govora, ali je smatrao da je to pitanje socijalne psihologije, a ne psiholingvistike.27 Imao je namjeru da objavi studiju koja bi obuhvatila i kasnije faze (III, IV i V) ali njihova analiza nije dala nikakve jake generalizacije poredive sa ranim fazama, stoga planirani drugi tom Prvog jezika nikada nije napisan.

Neuspjeh u konstituisanju nove studije, tj. Kasnijih faza nikako ne umanjuje njegov značaj koji se tiče objavljivanja prvog autoritativnog djela ove discipline i usmjeravanja većine vodećih istraživača koji su najbolje ocijenili njegova dosti-gnuća: On ostaje glavna snaga u psiholingvistici i usvajanju jezika i dao je doprinose koji traju i do sada i idu u budućnost. Njegov pristup je dubok i originalan i ima trajan uticaj. (Vasić, 152). Onamo gdje je Rodžer Braun zastao nastavili su njegovi učenici.

26

Vidi: Bazil Bernštajn, Jezik i društvene klase, BIGZ, Beograd, 1979. B. Bernštajn je ispitivao razvoj govora kroz odnos jezika i određenih društvenih klasa. Ustanovio je da postoje govorne i jezičke razlike između djece koje su uslovljene razlikama porodičnih sredina, tj. razlikama u socio-ekonomskom statusu njihovoh porodica. On razlikuje dva lingvistička obrasca: ograničeni i razrađeni jezički kod. Prvi je svojstven komunikaciji roditelja iz niže klase, dok je drugi karakterističan u komunikaciji roditelja iz srednje klase. 27

Napomena: Tom aspektu on je posvetio pažnju u knjizi Socijalna psihologija (R. Brown, Social psychology the second edition, New York, Free Press).


Teorije Ž. Pijažea (egocentrični govor) i L. Vigotskog (unutrašnji govor)

Tokom 50-ih i 60-ih godina XX vijeka, švajcarski psiholog Žan Pijaže (Jean Pia-

get) razradio je teoriju kognitivnog razvoja koja dovodi u vezu pojavu govora sa razvojem saznanja. Prema ovoj teoriji, beba se rađa bez ikakvih znanja, a zatim, posmatrajući svijet oko sebe postepeno uobličava koherentno razumijevanje tog svijeta.

Pijaže predstavlja psihički razvoj kao postupno uravnotežavanje, neprekidno prelaženje iz stanja manje ravnoteže u stanje veće ravnoteže (Pijaže, Inhelder 7). Psihički razvoj može se uporediti sa rastenjem organizma, jer kao što se tijelo razvija do relativno stabilnog nivoa, tako se i mentalni život shvata kao kretanje u pravcu završnog oblika ravnoteže – razuma odraslog čovjeka.

Razlikuju se četiri faze u saznajnom razvoju: 1. senzo-motorna (do 2. godine); 2. preoperacionalna (2−7 godine); 3. faza konkretnih operacija (7−11 godine); 4. faza formalnih operacija (od 11. do zrelosti). Senzo-motorni period traje od rođenja do pojave govora, obilježen je senzo-

motornom inteligencijom koju karakterišu dostignuća koja se tiču organizacije prostornih odnosa, objekata i spoznaje njihove postojanosti, organizovanja uzročnih odnosa, itd.

U drugom periodu, preoperacionalnom mišljenju dijete je u stanju da koristi reprezentacije u mišljenju, zahvaljujući simboličkoj funkciji.

Glavni period počinje oko 7−8 godine i obilježen je zametanjem operacija. One ostaju konkretne sve do 11−12 godine. Približno na tom uzrastu počinje četvrti period koji obilježavaju formalne ili propozicionalne operacije. Tada dije-te počinje da koristi apstraktne hipoteze. Sve do ovog perioda značenje riječi najčešće je „nestabilno,” tj. nekonstituisano u pravom smislu riječi. Dijete prela-zi sa opažajno-konkretnog mišljenja na apstraktno, verbalno mišljenje (Marja-nović, Agić 81).

Mentalni razvoj moguće je uporediti sa podizanjem visoke zgrade koja, posle dogradnje svakog novog sprata, postaje sve stabilnija. Na njegovom početku ne postoji nikakvo razlikovanje između ja (djetetove ličnosti) i spoljašnjeg svijeta. Doživljeni i opaženi utisci ne vezuju se ni za ličnu svijest, niti za objekte u spolja-šnjem svijetu (Pijaže, Inhelder 13). Oni čine nerazdvojivu cjelinu. Tek sa pojavom govora, tj. periodom ranog djetinjstva (2−7 godine) dolazi do temeljnih promje-na kada dijete postaje svjesno sebe i svojih postupaka.

Pijažeu se zamjeralo što je čitav period do sedme godine smatrao fazom egocentričnog govora, govora za sebe. Tada preovlađuje subjektivno gledište jer dijete sebe stavlja u centar, a to čini potpuno nesvjesno. Postojanje okoline ono shvata samo kroz svoje želje i potrebe. Cjelokupna stvarnost nosi pečat


njegove subjektivnosti. Ovaj period se naziva i animističkim jer su sve pojave u stvarnosti sagledane u vezi sa njegovim doživljajima.

Djeca predškolskog uzrasta ne govore jedno sa drugim, ne provjeravaju da li ih drugi slušaju ili razumiju. Dijete nije svjesno primarnog uslova komuni-kacijskog čina koji zahtijeva prilagođavanje tuđoj tački gledišta. Tek pošto stekne dovoljno iskustva sa vršnjacima njegov govor postaje socijalizovan.

Egocentrizam počinje da opada oko šeste ili sedme godine i tada se razvija objektivni smisao za stvari. Mišljenje postaje objektivno tek u procesu socija-lizacije. Objektivnost je rezultat činjenice da dete u onima koji ga okružuju ne prepoznaje više samo osobe koje su potčinjene njegovoj egzistenciji, već i osobe slične njemu samom, među kojima treba naći svoje mesto (Ivić, Havelka 11).

Margaret Donaldson (29) ističe da sposobnost predškolske djece da se decentriraju ili sagledaju tuđe stanovište nije ni izbliza toliko ograničena kao što je Pijaže godinama tvrdio. Takav zaključak izvodi na osnovu istraživanja koje je sproveo Piter Lojd koristeći mecu koji govori. On je djeci predstavljen kao neko ko ne zna baš dobro da govori pa će mu biti potrebna njihova pomoć u toku komunikacije. Glas mece je proizvodila skrivena odrasla osoba. Djeca su u ovom eksperimentu ispoljila veliko razumijevanje za mecinu „nesposobnost.”

Pijaže je odbacio tvrđenje da je dijete „čovjek u malom“ kao i mogućnost da je jezik odgovoran za nastanak logičkih struktura koje odlikuju stadijum operacionalnog mišljenja (22). Kao dokaz navodi činjenicu da su i gluva djeca u stanju da operacionalno misle kao i djeca koja čuju.

Njegova teorija uslovno se može svesti na tvrđenje da na svim stadijumima mišljenja saznanje utiče na jezik, a ne obratno (Razvoj govora 73−104). Tako dolazi do zaključka da Čomski griješi, jer „jezgro uma“ na kome je izgrađena gramatika jezika nije urođeno, već je konstruisano pomoću djetetovih akcija.

Usvajanje pojmova kod djece predstavlja složen proces čiji se razvoj može pratiti na različitim uzrastima, pri čemu se uočavaju određene faze u procesu njihovog razumijevanja. U knjizi Suđenje i rasuđivanje kod djece Pijaže ističe da djeca u najranijem stadijumu, do sedme godine, relacione pojmove brat, dje-čak, sestra i djevojčica shvataju kao sinonime.

Petogodišnja djevojčica na pitanje Šta je to sestra? odgovara Sestra je dje-vojčica, a na pitanje Jesu li sve djevojčice sestre? daje odgovor Da, i svi dječaci su braća.

Razgovor sa sedmogodišnjim dječacima, prema istraživanju Pijažea (157−197), tekao je na sljedeći način:

IPitanje: Šta je to brat? O28dgovor: Dječak.

28

U daljem tekstu skraćenica O označavaće odgovor.


P29: Jesu li svi dječaci braća? O: Jesu. P: Da li je tvoj otac brat? O: Ne, zato što je on čovjek. IIP: Da li je tvoj otac brat? O: Bio je kad je bio mali. P: Zbog čega je tvoj otac bio brat? O: Zato što je bio dječak. Dobijeni odgovori pokazuju da djeca isključuju kategoriju odraslih u značenju

pojmova brat i sestra. Tek na drugom stadijumu dijete odvaja značenje riječi brat od pojma dječak,

prihvatajući da i odrasli mogu biti braća. Međutim, ono još uvijek misli da samo jedan od dva dječaka u porodici jeste brat. Na posljednjem stadijumu dijete shvata da pojam brat pored pola i više od jednog djeteta, određuje i reci-pročnost odnosa.

Pijaže je ovaj proces opisao kao razvoj pojma brat dok ga Eva Klark posmatra kao postepeno dodavanje određenih semantičkih crta značenju riječi brat. Na taj način, dijete sa početne tačke u kojoj su dječak i brat sinonimi izgrađuje saznanje koje prolazi kroz nekoliko faza, sve dok razumijevanje ne bude kompletno u semantičkom pogledu. (Isto 192−195).

Lav Vigotski u ključnom djelu Mišljenje i govor (1934)izlaže teoriju o unutra-šnjem govoru pokušavajući da se razračuna sa Pijažeovom teorijom o ego-centricčnom govoru i teorijom Votsona, osnivača biheviorizma, koji na mišljenje gleda kao na inhibirani govor.

U okviru Votsonove teorije iznosi se zapažanje da dijete u početku govori samo glasno, ne inhibira govor što znači da ne umije da šapuće. Čak i na starijim uzrastima, kada je naučilo da govori i šapatom, u problematičnim situacijama vraća se glasnom govoru. Votson ističe da se šapat razvija u nečujni govor čije je postojanje pokušao eksperimentalno da dokaže uz pomoć aparata koji mjere pokrete laringsa. On tvrdi da postoji samo govor, a ono što obično nazivamo mišljenjem nije ništa drugo do govor, bez obzira na to da li je on čujan ili ne.

Vigotski smatra da je ova bihevioristička teorija previše zaokupljena dimenzi-jom čulnosti, stoga ona zapostavlja funkcije govora i strukturu govornih iskaza.

Pijaže, na drugoj strani, proučava funkcije govora ali zapostavlja socijalnu interakciju koja ima važnu ulogu u procesu formiranja glasnog govora.

Vigotski, opisujući oglede na djeci koja su bila zaokupljena nekom aktivnošću (npr. crtanjem), dolazi do zaključka da jezik služi za planiranje radnji, on otkriva djetetove namjere. Ako eksperimentator uvede neku prepreku (npr. sakrije

29

U daljem tekstu skraćenica P označavaće pitanje.


boju) dijete započinje iskaz otkrivanjem problematične situacije: Gdje je bojica? Treba mi plava boja. Nema veze, obojiću crvenom paću je razrediti vodom, pa ću dobiti plavu (Vigotski 16). Govor se u socijalnoj sredini više verbalizije, što znači da prisustvo drugih podstiče govornu aktivnost djeteta.

Kada je u pitanju specifična struktura iskaza, Vigotski ističe da je govor još uvijek sinpraksičan, što znači da se može razumjeti samo na osnovu konteksta aktivnosti u kojoj se javlja (Šmit 149). Karakteriše ga: skraćivanje, nedovršene rečenice, riječ sa semantičkom vrijednošću čitave rečenice, izostavljen subjekt, i sl. Da bi osoba razumjela iskaz koji joj je upućen mora poznavati kontekst situacije.

Sinpraksični govor je karakterističan za rane etape razvoja jer dijete još uvijek nije u stanju da artikuliše svoja iskustva pomoću gramatički ispravnih i složenih rečenica.

Struktura iskaza se mijenja sa razvojem jezičke sposobnosti,30 ili jezičke moći. U komunikaciji dijete govori jasnijim rečenicama. Glasni govor koji nastaje u toku planiranja, procjenjivanja i organizovanja aktivnosti – postaje sve skraćeniji i rjeđe se javlja. To je pojava prelaska spoljašnjeg govora u unutrašnji govor (Vigotski 19−20).

Unutrašnji govor o kojem govori Vigotski ne treba vezivati za Votsonov inhibirani govor. Naime, Vigotski ističe sintaksičke kriterijume koji čine jezičku formulaciju, a ne dimenziju čujnosti i aktivnosti govornih organa. Prema tome, on jasno pravi razliku između jezika i mišljenja, dok Votson smatra da je mišlje-nje inhibirani govor. Međutim, unutrašnji govor nije mišljenje, on je konstituent procesa mišljenja (Šmit 150).

Govor se javlja i kao regulator ponašanja. Kada dijete počne da koristi riječce da i ne ono je već u stanju da shvati složene odnose značenja koje iznova stvara u procesu njihove upotrebe i u sve širem kontekstu postojećeg iskustva. U po-četku samo odmahuje glavom ukoliko nešto odbija, a potom prelazi na izgova-ranje riječi, čime jasno ukazuje na svoje želje i htjenja. Oponašajući odrasle „pri-jeti“ prstom i izgovara ne, ne obraćajući se predmetima koje ne smije da dohvati. Korišćenjem ovih riječi ono odobrava/sprečava određenje aktivnosti. Ono reguliše svoju aktivnost u skladu sa načinom na koji su odrasli regulisali njegovo ponašanje. Tokom aktivnosti ovog tipa govor stiče svojstva mišljenja.

Vigotski smatra da se specifično ljudsko mišljenje rađa iz regulacije dječijeg ponašanja jezika od strane odraslih pa su socijalne ili komunikativne i misaone ili saznajne funkcije jezika u početku nerazdvojne.

30

Tj. sa razvojem djetetove izražavalačke upotrebe jezika prema terminologiji koju koristi Aleksandra Marjanović: ,,Kad kažem – izražavalačka upotreba jezika, onda mislim na mogućnost da dete svoje lično iskustvo sveta, koje stiče na različite načine i u dodiru sa drugim ljudima, dopre do implikacije toga svoga iskustva, a isto tako da to svoje iskustvo može, onda, da učini shvatljivijim za druge” (Marjanović 103).


Teorije Pijažea i Vigotskog predstavljaju značajan doprinos istraživanjima ra-

zvojne psiholingvistike jer ne posmatraju govor djeteta na osnovu klasifikacije, klasa i kategorija u govoru odraslih, već u vezi sa razvojem mišljenja.

Zaključak Polazeći od četiri osnovna obilježja jezika − stvaralačkog karaktera, apstraktne

prirode, univerzalne strukture, koja je posljedica ustrojstva ljudskog uma, N. Čomski je negirao do tada čuvenu biheviorističku teoriju, koja je zanemarila pitanje jezičke kreativnosti. Temeljne studije R. Brauna, D. Meknila i D. Slobina takođe pružaju dokaze o urođenoj jezičkoj sposobnosti i daju značajan doprinos polju razvojne psiholingvistike. Međutim, sa teorijama kognitivnog razvoja koje su podstakli Ž. Pijaže i L. Vigotski, više pažnje posvećuje se pitanju razvoja govora i fazama/stadijumima kroz koje djeca prolaze, otkrivajući zakonitosti najsloženije i najzagonetnije čovjekove sposobnosti. Stoga je potrebno, i pored brojnih iscrpnih savremenih studija koje se bave ovim problemom, imati na umu važnost i značaj prvih teorija koje su 50-ih i 60-ih godina prošlog vijeka trgnule do tada uspavanu lingvističku misao i pokazale da je upravo interdisciplinarna saradnja budućnost uvijek aktuelne nauke o jeziku.

Literatura

Agić, M. i Marjanović, A. "Razvoj značenja reči."Predškolsko dete, broj 1–2, Savez pedagoških društava Jugoslavije, Beograd, 1985.

Bernštajn, B. Jezik i društvene klase. BIGZ, 1979. Brown, R. A first language: The early stages. Cambridge, MA: Harvard UP, 1973. Cuevas, J. Ne, ona ih je držala labavo. Izabrani radovi u knjizi Smiljke Vasić,

Psiholingvistika. Institut za pedagoška istraživanja, Novi Sad, 1994. Čomski, N. Gramatika i um. Prevod Ranko Bugarski.Beograd: Nolit, 1979. Donaldson, M. Um deteta. Savremena psihološka saznanja o debetu.Beograd:

Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1988. Ivić, I., Havelka, N. Proces socijalizacije kod dece. Beograd: Zavod za udžbenike i

nastavna sredstva,1986. Kromer, R. "Razvoj jezika i saznanja, kognitivistička teza". Razvoj govora kod de-

teta. Pr. N. I. Savić. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1981. Marjanović, A. "Dečje jezičke igre."Predškolsko dete 17 (1–4). Beograd: Savez

pedagoških društava Jugoslavije, 1987. Meknil, D. "Stvaranje jezika."Razvoj govora kod deteta. Pr. Nada Ignjatović-

Savić. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1981.


Lurija, A. Osnovi neurolingvistike. Prevod Milica Glumac-Radnović. Beograd:

Nolit, 1982. Pijaže, Ž., Inhelder, B. "Intelektualni razvoj deteta."Savremena psihološka

saznanja o detetu.Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1986. Piaget, J. Judgement and reasoning in the child. London: Rout-ledge & Kegan,

1928. Slobin, D. Univerzalije u gramatičkom razvoju dece.Razvoj govora kog deteta.Pr.

N. I. Savić. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1981. Šmit, V.H.O. Razvoj deteta. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

1999. Vasić, S. Psiholingvistika.Novi Sad: Institut za pedagoška istraživanja, 1994. Vigotski, L. Mišljenje i govor. Beograd: Nolit, 1977.

LANGUAGE AND THOUGHT In this paper we present some of the major theories dealing with the

emergence of language faculty and the relationship between language and thought. Our goal is to provide clear and concise review of the features of theories which represent Noam Chomsky, Roger Brown, Jean Piaget and Lev Vygotsky. Noam Chomsky had, with his major work Syntactic structures, a powerful influence on psycholinguistics, which can be considered a real revolution in its further development. Although his theory did not give an answer to many questions, it startled dormant linguistic and psycholinguistic thought from lethargy. Current issue came down to the acceptance or denial of a nativist theory of language.The experiments of Roger Brown and his colleagues demonstrated that children do not learn a certain language by imitation, which contested the by then famous and recognized behavioristic theory of language learning through imitation, and conditioning. Children, in fact, formulate rules and then apply them universally, often inaccurately. Theories of Jean Piaget and Leo Vygotsky have contributed greatly to the research of developmental psycholinguistics, because they do not watch the speech of a child based on the classification, classes and categories in the speech of adults, but in connection with the development of thought.

Key words: language and thought, psycholinguistics, Noam Chomsky, Roger

Brown, Jean Piaget, Lev Vygotsky.


UDK 811.18’282.4(497.7)

Tosk and Geg in the Spoken Albanian of Struga

Ajten Qamili, University of Tirana

Abstract: It is very surprising that from all the places inhabited by Albanians, it is only

in Struga that both Gegs and Tosks live divided by the River Drini i Zi. Struga is situated

in the southwest part of Macedonia. It is situated by the Lake Ohrid coast and the River

Drini i Zi coast. Based on the dialectology map, the Albanian spoken language in Struga

is something between Centre Gegerisht and North Toskerisht. The object of this paper is

to present just some more characteristic distinctions between the Tosk and Geg spoken

languages, functioning side by side in the same town. Generally, this shortened

dialectical reflection encompasses some phonetical, morphological and lexical segments

of the spoken languages of Struga.

Some of the distinctive phonetic features of both dialects are tightly connected with the

spoken language, and some other features (many of them), do not touch the structure and

the functioning of the phonemes at all, but are connected with simple phonetic versions

of the phonemes or with the grammatical forms with an affix version.

Even in the grammatical system, especially in the morphological system, the two dialects

of Struga differ in some features, which are not many in number. The general

distinguishing features for the grammatical structure of the dialects are those that can be

linked with the presence and absence of certain grammatical categories.

In the lexical field there are very few distinctive features.

All these distinctive features and phenomena, accompanied with examples, will be

presented in this paper.

Key words: features, lexicology, morphology, phonetics, spoken Geg, spoken Tosk.

Introduction

It is a very pleasant feeling to research and study your own language, especially the spoken language.

All those that have not had the chance to do this do not have the same opinion. Even I could not have reached such a conclusion had I not had that opportunity.

The lack of studies of dialectology in the Struga region (my birthplace) motivated me to do this study. It is impossible or very difficult to research the spoken language in the town because the town is a mixture of different


nationalities and also because there live people who come from different villages and their spoken language differs from one village to another.

My curiosity encouraged me to research the Struga spoken language in the town and also around the Albanian villages, such as: Veleshta, Dollogozhda, Koroshishta, Frengova, Tateshi, Ladorishti, Mislodezhda, Poumi, Kalishti, etc.

The target groups of this study are: - Elder women, daughters and city brides; - Elder women from a certain village; - Primary school pupils and secondary school students (their slang); - Senior citizens and young people with evolutionary changes, the result

of mixed marriages. The methods I used for conducting my study were: - Interviews; - Surveys (I prepared the questions myself, but I followed Spiro Floqi’s

questionnaire format); - Recording conversations on a Dictaphone and taking notes; - Organizing the collected material in two chapters and analyzing it. I would like to thank the inhabitants of Struga for their help and hospitality,

especially those that I surveyed. It is very surprising that from all the places inhabited by Albanians, it is only

in Struga that both Gegs and Tosks live divided by the River Drini i Zi. Based on the dialectology map, the Albanian spoken language in Struga is

something between Centre Gegerisht and North Toskerisht, but the city spoken language is a transitive language between two dialects.

Struga is situated in the southwest part of Macedonia. It is situated by the Lake Ohrid coast and the River Drini i Zi coast.

Drini i Zi divides Struga into two equal parts. The town is surrounded by the mountains Galicica, Jablanica, and Mokra.


Lake Ohrid is an ancient lake 2-3 million years old, it is about 695 m above

sea level, with a surface of 358.2 km2. The lake is 31 km long and 14.8 km wide

and 286 m deep.31 The Struga population consists of different ethnic groups, such as:

Albanians, Macedonians, Turks, Muslims, Egyptians and Vlachs. The total population of the region is 65 000 people, and 25 000 of them live in the town. There are 40 villages in Struga, more than 20 of which are inhabited by Albanians.

The Albanian villages belong to 3 municipalities: Veleshta, Dollogozhda and Ladorishta.

The villages of the municipalities of Ladorishta, in fact, the Tosk villages, are situated on the left side of the Drini i Zi, or on the southwest side of the town Struga.

The two other municipalities, or the Geg villages, are situated on the right side of the River Drini i Zi, or on the northeast side of Struga.

The Struga Albanians” religion is Islam.

The Distinct Features of the Phonetic Field

Some of the distinctive phonetic features of both dialects are tightly

connected with the spoken language, and some other features (many of them), do not touch the structure and the functioning of the phonemes at all, but are connected with simple phonetic versions of the phonemes or with the grammatical forms with an affix version.

The distinguishing features on a phonetic level are many, besides those of a grammatical and lexical one.

31

Struga- Republika Makedonija, Opstina Struga, 2001


The Tosk spoken language does not have a mechanical arrangement of

stress, in comparison with the Geg spoken language, which does.32 Ex. In the Geg spoken language can be found:

bába, tenèqe, baklláv and in the Tosk spoken language the same words are stressed, such as:

babá, teneqè, bakllavá. In the Geg villages, in comparison with the whole spoken Geg, in only very

few cases are there long and short serial vocals, but in the Tosk variant there are only short serial vowels.

Ex. plak (old man) – pla:k (old woman) in the Geg spoken language. The spoken language of Ladorishta and Frengova keep the stressed vowel

[ë], and the Geg spoken languages have an [o] instead, which is long and stressed.

Ex. dhëmbi – dho:mi (tooth) ësht – o:sht (is) këmba- ko:ma (leg) A special characteristic of the Geg spoken language and especially the

spoken language of Misllodezhda, Koroshishta, Livadhia, Dollogozhda and Poum, is the diphthongisation of the vowels [i] and [y] in [ëi] and [u] in [ou].33

Ex. shi – shëi (rain); sy– sëi (eye); thikë –thëik (knife); mirë– mëir (good). And: larush – laroush (colored), nuse – nouse (bride), kungull – koungull (pumpkin). The vowel group [ua] of the Albanian standard language in the Tosk Struga

spoken language appears as [uë] and in the spoken Geg as [u:]. Ex: mësuër (Tosk) and msu: or msoumun (Geg) for mësuar (in the town)

punuër (Tosk) and punu: or punoumun (Geg) for punuar (in the town) but: grua (Tosk) and grue (Geg and the town) for grua

32

Jorgji Gjinari & Gjovalin Shkurtaj, Dialektologjia, Tiranë: Libri Univarsitar, 1997. 33

Ajten Hajdari-Qamili, Toskërishtja dhe gegërishtja në të folmen e Strugës, seminar paper – unpublished, Shkup: Philological Faculty, 2001.


mua (Tosk and the town) and mouve (Geg) for mua. In the Geg spoken language of Struga, in comparison with the whole spoken

Geg, there are no nasal vowels, but only oral ones. Another distinguishing feature between these two dialects is the group [va]

in the spoken Tosk, in fact [vo] in the spoken Geg. Ex: vaj (Tosk and town) – voj (Geg)- oil, varr (Tosk and town)- vorr (Geg)- grave, vatër (Tosk and town)- votër (Geg)- fire, etc. The consonant groups [mb], [nd] and [ng] are kept in both dialects of Struga.

However, only in the spoken language of Koroshishta, Misllodezhda and in the old spoken language of Tateshi are they shortened to [m] and [n].

Ex: mbreti – mreti (king), shëndosh – shnosh (healthy), humbi – u:mi (forget), ndize -nize (make fire). A very interesting phenomenon for this region is also the alteration of the

groups [pl], [bl] and [fl] in the Geg spoken language. Only the Tosk spoken language, the ancient spoken language of Koroshishta and Tateshi and the spoken language of the town retain these groups.

In the Geg spoken language we have: pl→ q (plumb → qum, plak→ qak)=plumb or bullet; old woman bl→ gj (bleta → gjieta, bleva→ gjieva)=bee; buy fl→ fj (flutur→ fjutur, flakë→ fja:k)=butterfly; flame In the Geg spoken language there is the phenomenon of palatalisation of

the groups [tj] and [pj] in [q] and [dj] and [g] in [gj]. Ex: tjetër → qietër (another) pjek→ qiek (bake) djem→ gjiem (boys) gur→ gjur (stone) The phenomenon of muting the final consonants is a characteristic of the

Struga Tosk spoken language, but not for the native speakers of Struga. Ex: z→s, zh→ sh, x→ c, dh→ th, g→ k, gj→ q, v→ f, xh→ ç


(mëz→mës, garazh→ garash, xixë→ xi:c, shelg→ shelk, zogj→ zoq, borxh→ borç), etc. Sonorism (the process of changing the consonants from noisy to voiced) is a

characteristic of the Tosk spoken language of Struga, but it is not accepted, in the Geg spoken language, with some exceptions.

Ex: s’bëhet→ z’boet, të buta→ d’buta, kërkoj→ gërkoj, shiko→ zhgo (just in the Tosk dialect), etc. Rotatism is one of the main distinguishing features between the Geg and

Tosk dialects and a very ancient phenomenon.34 In the Tosk spoken language and the spoken language of the people of town

of Struga the [n] intervocalic sound is alternated to [r] and in the Geg spoken language the [n] is retained.

Ex: rona > rëra, lakënë > lakërë, breshënë > breshërë, dashuni > dashuri, dimënë > dimërë, etc. The phenomena: protez, epentez, epitez (the increase of sound in the

beginning of a word, in the centre of a word and at the end of a word), aferez, sinkopa, apokopa (the falling of sound in the beginning of a word, in the centre of a word and at the end of a word), metathesis (change of sounds within the word), elision (the missing of vocal [ë] of short forms of personal pronouns) even though they can be found in the Struga spoken language, we cannot call them distinguishing dialect features because they can be found in a mixed form in different villages in both dialects.

The Distinct Features of the Morphology Field Even in the grammatical system, especially in the morphological system, the

two dialects of Struga differ in some features, which are not many in number. The general distinguishing features for the grammatical structure of the dialects are those that can be linked with the presence and absence of certain grammatical categories. Thus, in Struga’s Geg spoken language there are reflexive pronouns, which on the other hand, are missing in the Tosk spoken language, but not in the city’s spoken language.

34

Jorgji Gjinari, Dialektologjia shqiptare, Tiranë, 1998.


Ex. djalin e vet – Geg – the same in the city të birin – Tosk The plural of masculine nouns in the Geg spoken language is made using the

final vowel (-a), and in the Tosk and the town’s spoken language with (-e), (-nj), (-ë), etc.

Adjectives formed from the partitives either in the Tosk spoken language or / and the Geg spoken language differ from the inflections that they have in the feminine gender in Geg spoken language. So, adjectives in masculine and feminine gender differ not only from their determiners in both genders, but also from the inflections to the adjective of the feminine. However, the adjectives in the Tosk spoken language are not inflected in the feminine gender.

Ex: I larët- e larët ~ I la:mun – e lame I shpuër – e shpuër ~ I shpoumun – e shpoume The imperfect tense of the indicative mood in the Geg spoken language is

sigmatic (with -[s] from Greek), in comparison to those of Tosk and the town, which are asigmatic (without [s]).

Ex: punonjim – punoshim, lanjim-lashim, mbanjim-mbashim, etc. In the admirative mood, the distinction between these two dialects is more

at a phonetic level. Ex: in Tosk: in Geg: ay mësuaka ai mso:ka ashtu thënke ashtou thuke paska thë:n paska thonun qënkam vra:r quokom vramun It is very interesting to note that the future tense of admirative mood does

not exist in any Albanian spoken languages, not in the standard language, it is only in Struga spoken language.

Ex: in Tosk: in Geg: do kënaqeshkam dë knaqekom do rënka shi nesër dë ronka shëi nesër do qënka ftoft dë qoka ftoft do shkokam ande dë shkokom andi


The participle in the town (and Geg) spoken language is reductive, and in the

Tosk one it is non-reductive.

Ex: punuër (Tosk) – punu (town) – punu and punoumun (Geg) larë (Tosk)- la (town) – la and lamun (Geg) kënduër (Tosk) – këndu (town) – knou and këndoumun (Geg) parë (Tosk) – pa: (town) – pa: and pamun(Geg) dalur (Tosk) – dal (town) – dal and dalun (Geg)

The Distinct Features of the Lexical Field Among the work on the ground and from my experience in this region, I

have not come across many interdialectal changes in the lexical field. In continuation I will provide some examples that are more typical:

Ex: Tosk town Geg Quër kasollë a:r (shed) Çun dja:l voc (boy) Plira llome llome (garbage)

Kurriz shpi:n shpë in (back) Ape hape çile (open) Shur rë:r ron (sand) Fshes fshes netull (broom) Qumësh qumësht tombël (milk) Turp turp mbarre (shame)

Unazë unazë mië ir (ring) Gju: lla:p llap (tongue) Shqerrë qingj kinxh (lamb) Fmi fëmi: coull (child) Veçkë vezë voe (egg) Prance s”ka gjë nançish (no problem) Shpet shpejt frëik (quick, fast) Barku barku moulla (stomach)

Conclusion

The way and style in which I have shown and presented things is simplified and

summarized. It is necessary to point out that the version of this work in English is a shortened

and sublimated version of the summary of my doctoral dissertation: Të folmet


shqipe të rrethit të Strugës (në kontekst ballkanik) [The Albanian spoken language of the Struga region (in a Balkan context)]

In the end of this paper we see that the spoken languages of the Struga region cannot be mentioned separately, but are generalized according to the dialect that they belong to because their distinguishing features are not as big as they appear, sometimes they do not even exist.

From this whole text we see that the Struga spoken languages do not have as many distinguishing features between them, even though they belong to two Albanian dialects: North Toskerisht and Centre Gegerisht. Also, the Tosk spoken language and the town one, (which is a transitive spoken language) do not have many differences from today’s contemporary language.

This article is of interest because it shows the existence of two distinct dialects of the same language functioning side by side. The differences between them lie mainly in phonetics and morphology, with very few differences in lexicology.

Bibliography

Ajten, Hajdari-Qamili.Toskërishtja dhe gegërishtja në të folmen e Strugës,

seminar paper – unpublished, Shkup: Philological Faculty, 2001. Ajten, Qamili.Të folmet shqipe të rrethit të Strugës (në kontekst ballkanik),

doctoral dissertation – unpublished. Shkup, 2011. Akademia e Shkencave e RPSSh, Udhëzues për mbledhjen e fjalëve dhe

shprehjeve të gjuhës shqipe. Tiranë, 1989. Akademia e Shkencave e RSh, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Pyetësori

(fonetikë, morfologji, sintaksë, leksik). Tiranë, 1993. Akademia e Shkencave e Shqipërisë, Instituti i Gjuhësisë dhe i Letërsisë, Atlasi

Dialektologjik i Gjuhës Shqipe, vëll. I, Universitá degli Studi di Napoli L”Orientale, 2007, vëll. II, 2008.

Asllan Hamiti, E folmja e shqiptarëve të Karadakut të Shkupit (doctoral dissertation in Skopje, 1999) – unpublished.

Bahri Beci, Të folmet qendrore të gegërishtes. Dialektologjia shqiptare V, Tiranë, 1987.

Bahri Beci, Vendi i të folmeve shqipe të Maqedonisë në strukturën dialektore të shqipes, Jehona 1-2. Shkup, 1994. 45 – 55.

Eqrem Çabej, Për historinë e strukturës dialektore të shqipes. Dialektologjia shqiptare II, Tiranë, 1974. 429 – 441.

Esat Hoxha, E folmja e rrethit të Strugës. Prishtinë, 1980. Fadil Raka.E folmja e qytezës së Kaçanikut, Studime gjuhësore I (Dialektologji),

Prishtinë, 1978. 503 – 544. Fadil Sylejmani, Dukuritë fonetike në të folmen e Malësisë së Sharrit të Tetovës,

Dituria 1, Prishtinë, 1983. Feim Reçani, E folmja e rrethit të Gostivarit (dorëshkrim), Prishtinë, 1977.


Haki Ymeri, E folmja shqipe e Karshiakës. Shkup, 1997. Jorgji Gjinari & Gjovalin Shkurtaj, Dialektologjia, Tiranë: Libri Univarsitar, 1997. Jorgji Gjinari, Dialektologjia shqiptare. Tiranë, 1998. Mahir Domi – Gjovalin Shkurtaj, Pyetësor për mbledhjen e toponimisë shqiptare,

Tiranë, 1983. Remzi Nesimi, E folmja e Dervenit (doctoral dissertation in Prishtina 1988),

Tetovë, 2008. Spiro Floqi, Pyetësor për mbledhjen e materialit dialektor të gjuhës shqipe,

Dialektologjia shqiptare I, Tiranë, 1971. 371- 447. Struga- Republika Makedonija, Opstina Struga, 2001. Shaban Demiraj. Fonologjia historike e gjuhës shqipe. Tiranë, 1996. Zihni Osmani. E folmja shqipe e Prespës. Shkup, 1996.

TOSKËRISHTJA DHE GEGËRISHTJA E TË FOLMES SË QARKUT TË STRUGËS

Çuditërisht nga të gjitha trojet e banuara me shqiptarë, vetëm Struga është

e populluar, edhe me shqiptarë që e flasin dialektin toskë edhe me shqiptarë që e flasin dialektin gegë, të cilët i ndan lumi Drini i Zi.

Struga ndodhet në pjesën jugperëndimore të Republikës së Maqedonisë, shtrihet në brigjet e Liqenit të Ohrit dhe përreth lumit Drini i Zi.

Të folmet e qarkut të Strugës, në Atlasin Dialektologjik të Gjuhës Shqipe janë përfshirë në gegërishten qendrore dhe në toskërishten veriore.

Qëllimi i këtij artikulli është pasqyrimi vetëm i disa prej tipareve dalluese më karakteristike ndërmjet të folmeve gege dhe toske, të cilat bashkëjetojnë në po të njëjtin qytet.

Marrë në përgjithësi, ky punim i shkurtuar dialektor përfshin disa nga tiparet dalluese fonetike, morfologjike dhe leksikore të të folmes së rrethit të Strugës.

Disa nga tiparet dalluese fonetike të të dy dialekteve plotësisht përputhen me gjuhën standarde, kurse një numër i konsiderueshëm i tipareve dalluese nuk prekin aspak strukturën dhe funksionin e fonemave, por ndërlidhen me variante të thjeshta fonetike të fonemave ose me forma gramatikore me variante të ngulitura.

Gjithashtu, edhe në sistemin gramatikor, sidomos në fushë të morfologjisë, dy të folmet (dialektet) e Strugës dallohen nga disa tipare, të cilat nuk janë të shumta. Tiparet dalluese kryesore të dialekteve në strukturë gramatikore janë ato që lidhen me praninë ose mungesën e kategorive të caktuara gramatikore.

Në fushën leksikore ka shumë pak tipare dalluese. Të gjitha këto tipare dalluese dhe dukuri, të shoqëruara me shembuj, do të

trajtohen në këtë artikull.

Fjalët çelës: tipar dallues, fonetikë, morfologji, leksikologji, e folmja gege, e folmja toske.


UDK 130.2:001

Facing the Data Soliloquies – Crossing the Boundaries of Quantum Gravity Hermeneutics Miloš D. Đurić, University of Belgrade Abstract: In this paper we criticise the so-called Sokal’s “cultural revolution” and the

so-called “science Wars,” inspired by the paper entitled Transgressing the Boundaries:

Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity, written by Alan Sokal.

We have shown that it is scientifically dishonest and unfair to cut and paste vastly

different and divergent entries from several interdisciplinary fields and present the

resulting pastiche as some sort of scientific research.

In his paper, Sokal examines the implications of taking into consideration quantum

gravity while analysing certain phenomena in the domain of humanities. Our aim is to

show, by way of illustration, that the entire undertaking of Sokal, starting from the

methodology of his study to the misleading way in which this author treated certain

fields pertaining primarily (though not exclusively) to humanities (e.g. Feminist Theory,

Postmodernism, to name just a few) was unstraightforward, deceitful, misconceived and

dishonest. Additionally, we show that the validity of the author’s aims may also be

challenged. Furthermore, we have assessed the weaknesses of his undertaking. In order

to lend credence to our empirical analysis we have enumerated different types of errors

we encountered in the course of the analysis of Sokal’s paper.

Key Words: “Cultural Revolution,” “science Wars,” Quantum Gravity, Postmodernism,

Feminist Theory.

Introduction: Transgressing the Boundaries of Quantum Gravity Generally speaking, it is an undeniable and self-evident truth that everybody

makes mistakes. Even experts are entitled to mistakes, which is the main reason why very frequently the vast majority of factual assertions ought to be verified. However, it is scientifically unfair when a researcher tries to cut and paste different entries and then pass the resulting pastiche off as a scientific paper allegedly dealing with interdisciplinarity, or more precisely, the interdisciplinary accounts allegedly describing quantum gravity and its cultural, philosophical and political implications. We argue that the paper written by Alan Sokal is far from being scientifically based. Moreover, it represents pseudointellectualisation mocking Postmodernism and Feminist Theory in particular. It is not complicated to assess the authors weaknesses taking into account that the author does not


possess a formal knowledge of philology, linguistics, and other fields pertaining to humanities. However, it is surprising that the author of the disputed paper displays the lack of the basic knowledge of mathematics and physics.

In this paper we analyse Alan Sokal’s essay entitled: Transgressing the Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity, published in Social Text in 1996. Generally speaking, (and strictly speaking, for that matter), as a work of research from which conclusions might be drawn, Sokal’s study is without value. However, considering the fact that Alan Sokal tried to criticise both Postmodernism and Feminist Theory, it is necessary to enumerate the serious errors which undermine his study. In this way, the lack of validity of Sokal’s research may be better understood.

The Analysis: Is Quantum Mechanics Composed of: Uncertainty, Complementarity, Discontinuity and Interconnectedness?, or Liberatory

Science Re-Visited The title of Sokal’s paper, although quite intriguing, is hardly accounted for

in the text of his paper. In addition to this, the aims of the research are much too general, and as the author progresses through the text, the potential reader finds it quite a problem to follow the explication and elaboration of the proclaimed aims.

There is practically no research data provided by Alan Sokal, and no concrete findings are presented in the text. More precisely, Sokal makes impressionistic comments on the previous interdisciplinary research, without making explicit reference to the research (e.g. “stanley Aronowitz has convincingly traced this worldview to the crisis of liberal hegemony in Central Europe in the years prior and subsequent to World War I”; or, “At the same time, feminist thinkers have pointed out the need for an adequate analysis of fluidity, in particular turbulent fluidity”; or even “This foreshadowing of postmodernist epistemology is by no means coincidental”).

The subtitles in Sokal’s paper are inappropriate, such as: “Transgressing the Boundaries: Towards a Liberatory Science,” where the reader unfortunately does not get any information about the proclaimed “liberatory science,” except in the title.

Apart from the notorious lack of the serious analysis of the pertinent literature on the subject, several important aspects remain underexplored in Sokal’s investigation. For example, instead of presenting the results of his research, the author dedicates by far too much space to impressionistic reflections on plausible interdisciplinary fusion (most of which can be found in


the relevant literature on the subject), and this further invalidates the author’s research.

His treatment of quantum gravity within the broader context of Post-Moderni phenomena is completely empty, or, at best, vague and fuzzy, whilst simultaneously revealing Sokal’s inappropriate hit-or-miss approach. Against this background, making even tentative comparisons between the overall process of quantisation and quantum gravity seems to be quite far-fetched and highly dubious. In addition to this, we have to point out that Sokal is ill-equipped to analyse the problems of humanities theories and quantum gravity.

In terms of academic rigour, the author violates some basic rules of academic writing, such as: explicitness and coherence. More precisely, Sokal’s paper lacks both explicitness and coherence. We have discovered a pattern of sloppiness and carelessness in Sokal’s work, as well as indifference to basic scholarly standards. His paper also manifests a wealth of flagrant errors so numerous that they completely invalidated the results of his investigation, which is at best arbitrary and inconsistent. We have noticed that Sokal implements careless scientific approach which renders his paper null and void. To sum up, his carelessness undermines the entire investigation and weakens any possibility of seriously accepting such an account as a genuine empirical research.

The validity of the author’s aims may also be challenged, especially in the domain of relevance of his paper in the interdisciplinary field comprising Quantum Theory, Feminist Theory and Postmodernism. In other words, Sokal’s research implies that science and mathematics must be purged of their authoritarian and elitist characteristics, and the content of these subjects enriched by incorporating the insights of the feminist, queer, multiculturalist and ecological critiques. Yet, at the same time, quantum gravity, which is supposed to be in the focus of the author’s research, is mentioned but in the title, so any intended relevance of Sokal’s paper can only be speculated about. In what follows we give a summary description of some major errors in his paper.

Anybody who has read Sokal’s essay with even a modicum of care will immediately notice a discrepancy between the headline of the essay and the data presented in the essay. Sokal’s paper, entitled “Transgressing the Boundaries: Towards a Transformative Hermeneutics of Quantum Gravity,” states the following as its focus:

my aim is to carry these deep analyses one step farther, by taking account of recent developments in quantum gravity: the emerging branch of physics in which Heisenberg’s quantum mechanics and Einstein’s general relativity are at once synthesized and superseded. In quantum gravity, as we shall see, the space-time manifold ceases to exist as an objective physical reality; geometry becomes relational and


contextual; and the foundational conceptual categories of prior science – among them, existence itself – become problematized and relativized. This conceptual revolution, I will argue, has profound implications for the content of a future postmodern and liberatory science.

However, the data buried deep in the body of Sokal’s paper assert precisely

the opposite. He fails to provide any concrete results which would support his claims related to geometry becoming relational and contextual. Thus, the potential reader is left to speculate on the assertions put forward by this author. Rather than provide hard evidence for what he quotes he manipulates his readers by using leger de main.

In the first part of his paper, Sokal claims that

there are many natural scientists, and especially physicists, who continue to reject the notion that the disciplines concerned with social and cultural criticism can have anything to contribute, except perhaps peripherally, to their research. Still less are they receptive to the idea that the very foundations of their worldview must be revised or rebuilt in the light of such criticism. Rather, they cling to the dogma imposed by the long post-Enlightenment hegemony over the Western intellectual outlook, which can be summarized briefly as follows: that there exists an external world, whose properties are independent of any individual human being and indeed of humanity as a whole; that these properties are encoded in “eternal” physical laws; and that human beings can obtain reliable, albeit imperfect and tentative, knowledge of these laws by hewing to the “objective” procedures and epistemological strictures prescribed by the (so-called) scientific method.

However, the author does not offerany clue as to the findings he collected.

In addition to this, the author disregards and probably overlooks “états initiaux et états stationnaires” (cf. Piatelli-Palmarini 167-168), obviously having forgotten that “la théorie très explicite qui rend la formulation d’une propriété beaucoup plus complexe que la formulation d”une autre est dans la nature de l’esprit” (Chomsky 177).

According to Sokal, the aim of his paper “is, rather, to draw the attention of readers to these important developments in physical science, and to sketch as best [he] can their philosophical and political implications.” Unfortunately, we cannot trace any attempts at sketching either philosophical or political implications.

In addition to this, we identified a multitude of serious flaws. As the heading of the Section 2 shows (“Quantum Mechanics: Uncertainty, Complementarity,


Discontinuity and Interconnectedness”), the paper touches upon a broad range of theoretical issues, and the author states that

it is not my intention to enter here into the extensive debate on the conceptual foundations of quantum mechanics. […] anyone who has seriously studied the equations of quantum mechanics will assent to Heisenberg’s measured […] summary of his celebrated uncertainty principle.

However, the section dealing with the actual analysis of these phenomena

fails to provide sufficient and adequate treatment of interdisciplinary data with respect to the numerous theoretical issues raised (e.g. “postmodern science provides a powerful refutation of the authoritarianism and elitism inherent in traditional science, as well as an empirical basis for a democratic approach to scientific work”; “In such a situation, how can a self-perpetuating secular priesthood of credentialed ‘scientists’ purport to maintain a monopoly on the production of scientific knowledge?”; “The content and methodology of postmodern science thus provide powerful intellectual support for the progressive political project, understood in its broadest sense: the transgressing of boundaries, the breaking down of barriers, the radical democratization of all aspects of social, economic, political and cultural life. Conversely, one part of this project must involve the construction of a new and truly progressive science that can serve the needs of such a democratized society-to-be”). Furthermore, Sokal’s statements are impressionistic, and they reflect only his point of view, without even taking into account the treatment of the raised issues at least in the representative literature.

This mismatch of the assumed broad theoretical perspective and the choice and treatment of the particular interdisciplinary phenomena under investigation undermines the theoretical and methodological coherence of Sokal’s paper and results in his conclusions which are much too general (e.g. “the content of any science is profoundly constrained by the language within which its discourses are formulated”; “feminist thinkers have repeatedly pointed out, in the present culture this contamination is overwhelmingly capitalist, patriarchal and militaristic: mathematics is portrayed as a woman whose nature desires to be the conquered Other”; “a liberatory science cannot be complete without a profound revision of the canon of mathematics. As yet no such emancipatory mathematics exists, and we can only speculate upon its eventual content. We can see hints of it in the multidimensional and nonlinear logic of fuzzy systems theory; but this approach is still heavily marked by its origins in the crisis of late-capitalist production relations”).


While analysing quantum gravity as archetypal postmodernist science, Sokal

seems to have forgotten to specify these archetypal conditions. Quite simply, “[i]n order to avoid any ambiguity, we must first specify the conditions under which the definition of truth will be considered adequate from the material point of view” (Tarski 48). In addition to this, Sokal failed to observe the notion of truth in the specific contexts he analysed unsuccessfully. While pointing out that “criteria, admirable as they are, are insufficient for a liberatory post-modern science: they liberate human beings from the tyranny of “absolute truth” and “objective reality,”Sokal seems to have misinterpreted the possibility that “not all truths are meaning-relevant” (Marconi 46). Also, Sokal observes that “quantities or objects which are in principle unobservable – such as space-time points, exact particle positions, or quarks and gluons – ought not to be introduced into the theory” without providing the reader with the plausible explanation in terms of scientific rigour.

We have also noticed that Sokal’s paper has many shortcomings of a fundamental kind. For example, he points out that “geometry becomes relational and contextual,” which is a bit surprising given the fact that he, as a representative of natural sciences, should be at least acquainted with some fundamentals of geometry. Not only does he fail to understand the idea of Modern Feminism and Postmodernism but he also misapprehends and misconstrues Niels Bohr’s foreshadowing of postmodernist epistemology. It seems to us that he unfortunately takes every assertion of Postmodernist and Feminist Theory authors at face value.

Also, Alan Sokal seems to have misunderstood the “exegeses of gender encoding in fluid mechanics http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/transgress_-

v2-transgress_v2_singlefile.html – 62“ as well as the “critique of the gender ideology underlying the natural sciences in general and physics in particular”. However, this omission of Sokal’s is hardly surprising considering the fact that this author obviously does not succeed in drawing a proper distinction between gender encoding and gender decoding. Additionally, he obscures the picture by not including a theory of meaning which, according to some leading scholars, “is an empirical theory, and its ambition is to account for the workings of a natural language” (Davidson 83).

Sokal’s findings are either too general (e.g. “deep conceptual shifts within twentieth-century science have undermined this Cartesian-Newtonian metaphysics; revisionist studies in the history and philosophy of science have cast further doubt on its credibility; and, most recently, feminist and poststructuralist critiques have demystified the substantive content of mainstream Western scientific practice”) or extremely vague and fuzzy (e.g. “It has thus become increasingly apparent that physical ‘reality,’ no less than social ‘reality,’ is at bottom a social and linguistic construct; that scientific

http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/transgress_-v2-transgress_v2_singlefile.html%20–%2062

http://www.physics.nyu.edu/faculty/sokal/transgress_-v2-transgress_v2_singlefile.html%20–%2062


‘knowledge,’ far from being objective, reflects and encodes the dominant ideologies and power relations of the culture that produced it; that the truth claims of science are inherently theory-laden and self-referential; and consequently, that the discourse of the scientific community, for all its undeniable value, cannot assert a privileged epistemological status with respect to counter-hegemonic narratives emanating from dissident or marginalized communities”). Unfortunately, Sokal seems to have forgotten that

l’esprit scientifique moderne réalise un juste dosage de prudence et d’audace; il est sans cesse animé par une sorte de dialectique de linvention et de la réflexion. […] Il semble que le savoir scientifique acquis s’oit toujours essayé, toujours controlé, toujours critiqué. (Bachelard 123)

When highlighting the dynamic web of relationships, particularly Newtonian

particles, it seems to us that Sokal completely disregards the relevant fact that “reference, direct or indirect, to belief-expression is inseparable from the analysis of saying something true (or false)” (Strawson 101). Sokal, however, leaves almost all the questions open, when he concludes that

homologous features arise in numerous seemingly disparate areas of science, from quantum gravity to chaos theory to the biophysics of self-organizing systems. In this way, the postmodern sciences appear to be converging on a new epistemological paradigm, one that may be termed an ecological perspective.

However, this assumption is not correct. Subsequently, Sokal misinterprets

Aronowitz without providing any evidence for his confusing and misleading interpretation of Aronowitz’s own words.

The account of Sokal’s paper is additionally obscured by the fact that the formulation and the aims and the scope of the investigation vary and lack consistence (e.g. “In the Newtonian mechanistic worldview, space and time are distinct and absolute. In Einstein’s special theory of relativity (1905), the distinction between space and time dissolves: there is only a new unity, four-dimensional space-time, and the observer’s perception of ‘space” and “time” depends on her state of motion”; “General relativity is so weird that some of its consequences – deduced by impeccable mathematics, and increasingly confirmed by astrophysical observation – read like science fiction”; “In addition to redefining the content of science, it is imperative to restructure and redefine the institutional loci in which scientific labor takes place – universities, government labs, and corporations – and reframe the reward system that


pushes scientists to become, often against their own better instincts, the hired guns of capitalists and the military”; the fundamental goal of any emancipatory movement must be to demystify and democratize the production of scientific knowledge, to break down the artificial barriers that separate ‘scientists” from “the public.” Realistically, this task must start with the younger generation, through a profound reform of the educational system”), which makes it difficult for the potential reader to understand what exactly has been done and why.

While referring to humanities” theories (e.g. Feminist Theory, Post-modernism) Sokal apparently did little fact checking of his own. As a consequence, Sokal has possibly attributed to the (mis)quoted authors in the field of humanities certain inaccuracies that are, in fact, nothing of the kind.

Concluding Remarks Unfortunately, we may conclude that almost everything about the Sokal’s

“investigation,” from certain multidisciplinary criteria for identifying similarities and dissimilarities between humanities (or more precisely, critique of Postmodernism, Feminist Theory) and natural sciences to the inconsistency of his line of argument and discrepancy between the text of his paper and its broadly conceived headline was dishonest, wrong, misleading and deceitful. It seems to us that the weak points and drawbacks within the Sokal’s study go beyond occasional errors. Moreover, while mocking Feminist Theory, Post-modernism, Alan Sokal actually reveals his lack of knowledge in the multi-disciplinary fields he tried to fuse and analyse (even the lack of knowledge pertaining to natural sciences whose proponent and representative he predictably is).

Strictly speaking, our overall assessment and evaluation show that Sokal’s paper does not have formal merits, as it does not provide a model-theoretic framework for the interdisciplinary study he invoked. The organisation of his paper is opaque, inconsistent, whilst the author’s conclusions are ill-constructed. The sections within the paper do not flow smoothly, nor is the layout given in the introductory part of his paper. On top of that, Sokal’s paper does not have methodological merits, since it does not provide a coherent and explicit fusion of different interdisciplinary undertakings he tried to merge. As a consequence, a potential reader is not made aware of what has been accomplished in a given section in relation to the author’s stated goal and why. Ultimately, Sokal’s paper does not have empirical merits, given the fact that his findings are neither tested nor validated under diverse experimental conditions. Not only are the arbitrarily chosen terms inadequately explained when introduced, but the paper manifests a wealth of fuzzy and opaque terms used in intentionally ambiguous contexts.

To sum up, the title of Alan Sokal’s paper, although quite intriguing, is hardly


accounted for in the text of his paper. Quantum gravity, which is supposed to be in the focus of the author’s research, is mentioned but in the title, so any intended relevance of Sokal’s paper can only be speculated about. In addition to this, there is practically no research data and no concrete findings are presented in the text. Moreover, Sokal makes impressionistic comments on the previous research, without making explicit reference to it. In terms of academic rigour, the author violates some basic rules of academic writing, such as: explicitness and coherence (more precisely, Sokal’s paper lacks both explicitness and coherence). This mismatch of the assumed broad theoretical perspective and the choice and treatment of the particular interdisciplinary phenomena under investigation undermines the theoretical and methodological coherence of Sokal’s paper and results in his conclusions which are much too general.

Taking all the above said into consideration, we cannot but notice that Sokal’s investigation has been so poorly carried out and his findings are extremely freighted with inconsistencies and discrepancies as well as being error-laden, which makes the overall value of his paper mediocre, low-grade and very poor. In other words, Sokal’s investigation is without merit. Unmistakably, the entire undertaking in the form of pseudo-investigation was misconceived and is, so to speak, without any scientific value.

However, we may see how this paper and similar papers may generate data soliloquies, i.e. data which speak for themselves, and whose existence is meaningless. Therefore, meaningless data soliloquies may contribute to better understanding general trends in both natural sciences and humanities. In other words, sometimes facing the Other implies facing the meaninglessness and nothingness.

Bibliography

Bachelard, Gaston. Le Matérialisme rationel. Paris: Presses Universitaires de France, 1953.

Chomsky, Noam. "L"approche linguistique."Théories du langage, Théories de l"apprentissage – Le début entre Jean Piaget et Noam Chomsky. Ed. Massimo Piattelli-Palmarini. Paris: Éditions du Seuil, 1979, 169-177.

Davidson, Donald. "Truth and Meaning."The Philosophy of Language. Second Edition. Ed. Aloysius P. Martinich. New York and Oxford: OUP, 1990, 79-90.

Marconi, Diego. Lexical Competence. Cambridge, Massachusetts: MIT, 1997. Levinson, Stephen C. Pragmatics. Cambridge: CUP, 1983. Piatelli-Palmarini, Massimo (ed.).Théories du langage, Théories de

l”apprentissage – Le début entre Jean Piaget et Noam Chomsky. Paris: Éditions du Seuil, 1979.


Sokal, Alan D. "Transgressing the Boundaries: Towards a Transformative

Hermeneutics of Quantum Gravity."Social Text 46/47 (1996): 217-252. Strawson, P. F. "Meaning and Truth."The Philosophy of Language. Second

Edition. Ed. Aloysius P. Martinich. New York and Oxford: OUP, 1990, 91-102. Tarski, Alfred. 1990. "The Semantic Conception of Truth and the Foundations of

Semantics."The Philosophy of Language. Second Edition. Ed. Aloysius P. Martinich. New York and Oxford: OUP, 1990, 48-71.

Teorije jezika, teorije učenja – Debata između Žana Pijažea i Noama Čomskog. Prevela sa engleskog i francuskog Vesna Polovina. Sremski Karlovci: Izdavačka knjižarnica Zorana Stojanovića, 1990 [Theories of Language, Theories of Learning – The Debate between Jean Piaget and Noam Chomsky. Translated from English and French by Vesna Polovina]

SUOČAVANJE SA MONOLOZIMA PODATAKA, PRELAŽENJE GRANICA HERMENEUTIKE KVANTNE

GRAVITACIJE

U radu kritikujemo takozvanu “kulturnu revoluciju” i takozvana “ratovanja naukâ,” kojima je kao inspiracija navodno poslužio esej Alana Sokala iz 1996. U svom radu pokazujemo da Sokalov pokušaj da diskredituje humanističke nauke (prevashodno feminističku teoriju i postmodernizam uopšte) nije uspeo. Zapravo, ovaj autor kopira i kompilira radove postmodernizma i pravi paralele sa kvantnom gravitacijom pseudonaučnom metodom bez ikakve podloge u realnosti. Takođe, pokazali smo da se validnost Sokalovih ciljeva može dovesti u pitanje, a sve ovo ilustrujemo nabrajanjem i objašnjavanjem različitih grešaka na koje smo nailazili prilikom analize Sokalovog eseja, a kojima se on služi da diskredituje, pre svega, društvene nauke. Zanimljivo je da smo, prilikom analize, otkrili čak i Sokalov nedostatak poznavanja izvesnih aspekata prirodnih nauka (matematike i fizike).

Ključne reči: “kulturna revolucija,” “ratovanja naukâ,” kvantna gravitacija,

postmodernizam, feministička teorija.

Nauka o književnosti / Literary Studies


UDK 821.163.41.09-31

Usmenost kao maska autorskog statusa (Bakonja fra-Brne Sima Matavulja)

Ljiljana Pajović Dujović, Univerzitet Crne Gore

Apstrakt: Usmenost je u romanu Bakonja fra-Brne (1892) Sima Matavulja korištena

kao maska autorskog statusa. Varijantnost koja u usmenim tvorevinama karakteriše

znanje kolektiva, u pisanom tekstu se „pripisuje“ različitim „glasovima“. Za potrebe

ovog rada pojam glasa uzima se kao figurativno imenovanje usmeno prenošenog

pripovjednog znanja. Razlikama i sličnostima u odnosu na prethodnu ili potonju

varijantu uspostavlja se pripovjedna tenzija. Zaplet se pojavljuje na mikronivou radnje

kao variranje istoga. Fra-Brnina bolest se doživljava kao zaplet na nivou jedne krupnije

epizode. Novi sižejni tokovi se uspostavljaju brojnim i raznolikim tumačenjima (jedni

drže da je u pitanju ludilo, drugi zavjet, treći ispaštanje, a četvrti priprema za čin

zadužbine).

Objektivni pripovjedač ne nalazi za potrebno da tumači razlike u doživljajima fra-Brnine

umišljenosti. Pozivajući se na rasprostranjenost „glasova“ koje fratri nisu negirali, „to

osta kao istina.“ Matavulj umnožava tačke gledišta, uvodi njihovo distanciranje i

međusobno komentarisanje. Njegov pripovjedni tekst pokazuje interes ne samo za

postizanje iluzije vjerovatnog, objektivne slike stvarnosti već i za one aspekte

varijantosti, „kićenja“, poetike glasa koja je jedna zasebna vrsta stvarnosti – stvarnost

pričanja.

Ključne riječi: novelistički roman Bakonja fra-Brne Sima Matavulja, usmenost, poetika

,,glasa“, folklorno-literarni motivi, umišljeni bolesnik, lažni grešnik, hvalisavi pričalac

Simo Matavulj je u novosadskom časopisu Stražilovo tokom 1888. godine objavljivao obimniju pripovijetku Kako je Pjevalica izliječio fra-Brnu sa simpto-matičnim podnaslovom Priča Simo Matavulj. Naslovom je sugerisano da je ovaj obimniji tekst komponovan na anegdotskom materijalu, što direktno ukazuje na postojanje događaja o kojem se „priča“. Već je prva redakcija romana najavila niz čvrsto sraslih elemenata karakterističnih za realističku prozu: „anegdota – događaj – pričanje“.„Neka anegdota mora da posluži kao osnova, a anegdote nema ako nema događaja, niti može biti događaja ako nema pričanja“ (Korać262). Koraćevo pojednostavljeno izvođenje teza najprije se odnosi na folklorno-anegdotski sloj Matavuljeva romana, koji je od fundamentalnog značaja i u drugoj redakciji, objavljenoj 1892. godine pod naslovom Bakonja fra-Brne: njegovo đakovanje i postrig. Roman je sastavljen iz zaokruženih jedinica


koje imaju svoje naslove, zatim radnju od kojih svaka za sebe ima neku vrstu preo-kreta karakterističnog za novelu. Na osnovu ovoga se može govoriti o jednom lancu radnji koje su oblikovane novelistički. Novelistički roman Bakonja fra-Brne istovremeno je i roman lika, roman vaspitanja i roman društva. Mata-vulj objašnjava dvije intencije kojima se rukovodio pišući ga – jedna da prikaže „cio život dalmatinski“ (opis seoske, manastirske, gradske sredine, pravosla-vaca, katolika), druga da prikaže „kako vaspitanje i prilike utiču na harakter“.

Hronikalno načelo kompozicije i radnje omogućuje da se fabula raščlanjuje prema „znatnim događajima“ koji nisu u uzročno-posljedičnim odnosima. „Ra-suta“ radnja i tehnika folklornog pripovijedanja međusobno se uslovljavaju. Pripovjedačka folklorna podloga je zbog šaljivo-anegdotskih jedinica po strani ostavila psihološke ili standardne realističke motive (erotski izazov, bračni trou-gao, novac), ali ih nije sasvim zanemarila. Kompozicija romana bi po mišljenju Dušana Ivanića mogla da se opiše kao „lanac folklornih, narativnih i govornih žanrova, koji se, preko anegdota, slika, scena, komentara, uobličuju kao epizode oko krupnijih događaja“ (Ivanić230). Književni tekst romana Bakonja fra-Brne ponaša se prema normama koje su bliže usmenom tipu komunikacije, na što je u mnogome uticala predaja usmene priče kao najdubljeg izvorišta pripovjedne proze Sima Matavulja.

Na samom početku romana prepoznaje se onaj nezadrživi parodični duh „snižavanja“ što ga je u složenom procesu oblikovala narodna kultura. Matavulj je fra-Brne Naćvara gradio kao složen književni lik. Iz prvog susreta sa njim izdvaja se crta tjelesnosti koja trenutno obesvećuje njegovo duhovništvo. U prvoj verziji romana tjelesna karikatura na konju pojačana je jednim detaljem iz

svijeta duha, jer se odmah napominje da je „fra Naćvar‟ („tako zvahu krišom slavnoga pjesnika“) pjesnik koji piše „sočinenija“. Ta pojedinost se dalje konkre-tizuje u ruganje časopisu „Zora Dalmatinska“ što njeguje takve poetske tradicije.

Iskustva duha i tijela u različitim pojavnim oblicima i književnim junacima, Matavuljev pripovjedač je pratio cijelim sižejnim tokom romana. Na humo-ristički način će izukrštati i time relativizovati zakone katoličkog reda svodeći ih na plan suprotnog – na čulnost, često i skarednost. Fra-Brne živi život u svom tijelu – lešu razrovanom bolestima, čiji se istorijat iščitava od početka romana. „Drob“ u kojem „ka da kupus vri“ je izvorište i utočište svih Brninih duševnih tegoba: „Kad god bi vidio što nemilo hoćaše ga zaboljeti u kulji“ (Matavulj 1953:67). Analizirajući osnovna zbivanja u životu grotesknog tijela, na primjeru Rableovih slika i njihovih izvora, Mihail Bahtin eksplicitno dokazuje da se

„činovi telesne drame‟ – jedenje, pijenje, vršenje nužde (i ostala izluči-vanja: znojenje, useknjivanje, kijanje), sparivanje, trudnoća, porođaj, rastenje, starost, bolesti, smrt, [...] – vrše na granicama tela i sveta [...];


u svim ovim zbivanjima telesne drame „početak i kraj života su među-sobno neraskidivo povezani“. (Bahtin334)

Mučna stanja narastaju do strašne metastaze u psihi koja boluje od nesani-

ce. Jedini zvuk života u Brninim besanim noćima jeste kucanje sata: „Ako se noću koji (časovnik – Lj. P. D.) ustavi, onda bi se vra odmah probudio; ako se dva slože u kucanju, onda bi se docnije probudio“ (Matavulj 1953:60). Na simboličkom planu otkucaji časovnika doživljavaju se kao opomena i odbroja-vanje iznutra ugaslog života. Svoju funkciju ima još samo tjelesna ljuštura, oklop čija se grotesknost pocrtava ritualom češkanja, kojim je Bakonja kao dijak bio „počastvovan“. U fratrovoj ljestvici čulnih uživanja koja pripremaju duh, češkanje tijela je bilo najveće uživanje poslije kucanja časovnika: „to ga njekako spremaše da uzmogne s nasladom čitati najdublja bogoslovska djela i pisati stihove“ (Matavulj1953:60).

Mrtvu stvarnost u kojoj se ništa ne dešava Matavulj je oživio posve osobe-nim uglom i načinom gledanja. Događaje predstavlja iz pozicije nepristrasnog posmatrača jednog mučnog rituala kakav je Bakonjino dvorenje umišljenog bolesnika fra-Brna. Tu nepodnošljivu situaciju Matavulj razara ironijom, sjedi-njujući fizičko uživanje nižeg reda („češkoliti po listovima, po leđima i biskati po

glavi‟) sa tobožnjim fratrovim duhovnim težnjama („poče tražiti samoću“). Tjelesno i duhovno su se našli u neobičnom jedinstvu međusobnog snižavanja koje rezultira paradoksalnom situacijom njihovog mirenja. Dva bitna načela nejednake snage – duhovno i svjetovno, kao dvije životne sfere i dva niza ljudskog iskustva uzajamno žive, stapaju se i mire. Samo je nesretni pjesnik Brne razapet stalnim iskušenjima tijela pod prismotrom duha.

Bakonja otkriva da mu je stric pjesnik, nevješt u pravljenju stihova, ali sujetan po pitanju njihovog umjetničkog kvaliteta, što je još jedna pokora koju mladi dijak mora da podnese slušajući ili kazujući stričeve „versi“. Bakonja vremenom saznaje da je „duševni“ duhovnik i zelenaš koji se s dužnicima sudi bez milosti i oproštaja. Postupkom retrospekcije otkrivaju se i erotske slabosti iz Brnine mladosti. Tu vrstu opiranja tijela i duha očitovaće i sinovac Bakonja, i to u istoj porodici krčmarice Maše.

Motiv života i poezije Matavulj je u nekoliko navrata vezao za lik fra-Brna Naćvara, koji je na izvjestan način potisnuo i glavnog junaka romana. Fra-Brne je sačinio stihove o pohari manastira u maniru pobožne zahvalnice: „Zafalna pi-sma Gospodinu, koji nas je izbavija od velikoga zla, kad je bija poaran manastir“. Pjesma slijedi strogu kompozicionu shemu, a iznevjerava stvarno zbivanje. Stihovi su uzvišeni i patetični, posve neusaglašene forme i sadržaja, lažni jer zahvaljuju bogu tek pošto je njegova „pokora“ uzdrmala manastir, a bezočni Bukar odnio vrijedne relikvije. Rugalački je intoniran kritički komentar slušalaca povodom Brnine pjesme zahvalnice koja je spjevana poslije pohare, kad već


„zafali“ nema mjesta: „– Pa kako nas je oslobodija, kad je sve pokradeno i umra fra Vice? – reče Duvalo“ (Matavulj 1953:151).

Ilustrativan je Brnin tragični nesporazum sa sredinom koji on iskajava u usamljeništvu. Motiv poezije i života ovdje je iskorišćen realistički, s ciljem da se pokaže da život ne udovoljava tekstovnim konvencijama, da on probija žanro-vske obrasce koji mu se nameću. U drugom planu ovom motivu je data uloga parodiranja pobožno-narodske književnosti koja se održala do duboko u 19. vijek. Prvi stupanj fra-Brnine izolovanosti predstavlja njegov život u manastiru koji se nalazi na ostrvu, fizičkom granicom odvojenom od okoline, od drugih. Unutar manastirskih zidina on takođe živi život „dobrovoljnog“ usamljenika, distanciranog u nadi da će izbjeći nered koji vlada van granica njegovog fizičkog obličja. Neusaglašeni otkucaji na časovnicima života, istorijskog i vremena svaki-dašnjeg (krađa konja, pohara manastira, pojava vampira, skrnavljenje crkve), u njemu odjekuju damarima straha koji parališe. Fra- Brnin strah se multiplicira, prenosi se na odnose sa ljudima, sa njihovom „bukom i bijesom“ i konačno kulminira nesposobnošću suočavanja sa drugima. Zatvaranje u odaje je njegovo konačno priznanje nemoći da se prihvati živi život sa svim svojim šarolikostima. U toj tački je najdublje njegovo razilaženje sa manastirskom bratijom, fratrima koji ne pružaju otpor slastima života, već mu se objeručke predaju.

Jezikom vanredne slikovitosti i neposrednosti Matavulj je izrazio mrtvilo poslije pohare dočarano najpotpunije u epizodi fra-Brnine bolesti i pokušaja izlječenja. Matavuljev stvaralački postupak je polivalentan: on ne otkriva samo naličje, niti insistira na isključivostima već pokazuje razumijevanje za ljudske slabosti. Humor kojim je Matavulj uveo motiv uobraženog bolesnika doživljava se kao blagonakloni smiješak prema nesavršenostima ljudske prirode. Tradicio-nalni folklorno-literarni motiv uobraženog bolesnika u liku fra-Brna dobija svoju vanrednu izvedbu.Fra-Brne je žrtva izmišljene bolesti, uobraženja da će prsnuti ukoliko izađe na vazduh. Njegova hipohondrija dobija neočekivane razmjere, u vrtloge straha uvlači i bojazan od ljudi i od zvukova. Tragičnost njegove pozicije izaziva blagonaklonost braće mu po zavjetu, njihovu riješenost da mu pomognu i pomire ga sa ustrojstvom života i svijeta.

Komika u gradnji fabule i likova kod Matavulja nalazi ravnotežu u životnim sjenkama koje prate Bakonjino odrastanje, ali i opadanje fra-Brninih životnih moći. Njegova čudna bolest biva povod iskrenim pokušajima bratije da ga izliječe varkom. Uloga lažnog grešnika, takođe folklorno-literarnog motiva, biva dodijeljena narodnom ljekaru Pjevalici. On treba da odigra ulogu „velikog grišnika“ i da skine s Brne mračne čini. U tome mu pomaže narodna mudrost oličena u poslovici „na ljutu ranu ljutu travu“. Fra- Brnin strah od „velike arije“ biva nadvladan strahom za goli život. Matavulj nijansira psihološku igru između narodnog ljekara i uobrazilje bolesnika. Scene posvećena Brninom izlječenju otkrivaju visoko učešće žive riječi u dijaloškoj formi.


Narodno vidanje odvija se u dosljednom ritmu gradacije kao umjetničkog

postupka kojim se nijansiraju osjećanja i raspoloženja. U krugu brojnih epskih pjesama s motivom o velikom grešniku, njegova ispovijest predstavlja središnji dio (Milošević-Đorđević60). Pjevaličino nizanje grijehova prati izrazita drama-tičnost pokreta: škrgutanje zubima, hvatanje za jatagan, „protezavica“ i pri-znanje da mu je „najslađe zaklati“. Fra-Brne je poražen prevelikom dozom stra-ha koji je do temelja uzdrmao njegov život izopštenika. Brne izlazi iz „kamare“ oslobođen, ali nesvjestan i lišen snage da se brani i da razumije.

– ... Šta je... št'! – dreknu Brne klisivši sa stolice, jer Pivalica silno škrgutnu zubma i izvrati očima, a ruka mu pođe k jataganu. Dokle se Pivalica okrenuo, Brne je već bio na trijemu. (Matavulj 1953: 171)

Brnin portret je književna studija straha kojom je Matavulj pokazao virtuo-

znost u opisima iracionalnog u čovjeku. Time je motiv umišljenog bolesnika, blizak i folklornoj i literarnoj tradiciji, dodirnuo granice psihološke fantastike. Analizirajući umišljenu bolest kao specifično stanje psihe, Matavulj je statičan tematsko-motivski kompleks obogatio elementima tradicionalnog repertoara, u vidu odjeka u javnosti iskazanog različitim „glasovima“. U savremenim teo-rijskim izučavanjima pripovijedanja, pojam „glasa“ ima široko polje upotrebe. Tu prevashodno mislim na istraživanja Žerara Ženeta (Genette 1988), po kojem je „glas“ ona sfera pripovijedanja koja se tiče pripovjedača i pitanja ko pripovi-jeda, ko govori i u kom se stepenu neposrednosti taj govor odvija (direktan govor, indirektan govor, slobodni direktni govor, autorsko pripovijedanje itd.). Za potrebe ovog rada pojam glasa uzima se kao figurativno imenovanje usmeno prenošenog pripovjednog znanja blisko antičkom poimanju fame (Ivanić83).

Folklorni model pripovijedanja se rekonstruiše i prenosi u literaturu koja je autorska po postanku. Pojam je preuzet iz poetike usmene književnosti i podra-zumijeva prihvatanje i predaju umotvorina od jednog slušaoca-kazivača do dru-gog. Jedni pričaju, drugi su to čuli i prepričavaju, takođe slobodno dodajući svoje pretpostavke i domišljanja. Fra-Brninu nastranost vjernici razglašavaju kao ludilo: „razglasi se [...] da je gvardijan Jerković izludio... Tako se govorilo. Taj glas zaprepasti Kušmelja“ (Matavulj1953:156).

Dijak Mačak prirodu gvardijanove bolesti tumači kao zavjet blizak onome koji se veliča u žitijnoj literarnoj tradiciji. Varijacija istoga tumačenja iskazuje se kao pokušaj fra-Brninog okajanja nekog velikog grijeha („Ko ti zna kakav gri oće da otkaje!“) i pripreme za čin zadužbinara („ja mislim da će učiniti niku zadu-žbinu“). Varijantnost koja u usmenim tvorevinama karakteriše znanje kolektiva, u pisanom tekstu se „pripisuje“ različitim „glasovima“. Razlikama i sličnostima u odnosu na prethodnu ili potonju varijantu uspostavlja se pripovjedna tenzija. Zaplet se pojavljuje na mikronivou radnje kao variranje istoga. Fra-Brnina bolest


doživljava se kao zaplet na nivou jedne krupnije epizode. Novi sižejni „plašt“ pridaje mu se brojnošću tumačenja (jedni drže da je u pitanju ludilo, drugi zavjet, treći ispaštanje, a četvrti priprema za čin zadužbine).

Usmenost je u romanu Bakonja fra-Brne korištena kao maska autorskog sta-tusa. Objektivni pripovjedač ne nalazi za potrebno da tumači razlike u doživlja-jima fra-Brnine umišljenosti. Pozivajući se na rasprostranjenost „glasova“ koje fratri nisu negirali, „to osta kao istina“. Pripovjedač se zaklanja iza obrasca po-tvrđivanja istinitosti nekoga događaja koji je oblikovan u duhu poetike usmene književnosti. Ironičnu distancu pripovjedač uspostavlja komentarom zasnova-nim na motivu fra-Brnine halapljivosti: „Doduše, Balegan bi, u podne i uveče, odvajajući obilate obroke za fra-Brnu, malko posumnjao u istinitost te pokore“ (Matavulj1953:159). Krugu šala oko ispovijesti pripada i motiv ispovijesti velikog „grešnika pred podvižnikom“, sa šaljivim ishodom kao posljedicom podvale koju je bratija smislila da fra-Brna izvuče iz ćelije. Taj događaj, međutim, u pastvi odjekuje kao „njeko čudo“, što predstavlja još jednu transformaciju unutar ovog motivskog kompleksa: „A riječ ode od usta do usta [...] kakvo je čudo bog učinio sa vra-Brnom, kad je ispovida jednoga velikog grišnika“ (Matavulj1953:173). Veliki broj elemenata koji obilježavaju strukturu žitijnog teksta (motivi zavjeta, okajavanja grijeha, podizanja zadužbine, ispovijesti grešnika, čuda kao potvrda svetosti) našao se ovdje u humorističko-parodičnoj perspektivi novoga vre-mena.

Uz tradicionalne folklorno-literarne motive uobraženog bolesnika, lažnog grešnika, hvalisavog pričaoca i druge u romanu Bakonja fra-Brne figuriraju i moderne teme realističkog tipa, kakve su teme odrastanja i sazrijevanja, nesre-ćne ljubavi i sticanja novca. Novina koju Matavuljeva proza nosi i koja ga smje-šta u sam vrh proze pisane na srpskom jeziku jeste odsustvo klišea. On jeste pisac realističke orijentacije, ali najbolje njegove proze su one u kojima preva-zilazi konvencionalna rješenja i opredjeljuje se za poliperspektivnost. Uvodi nove pripovjedne tehnike i konstruktivna načela koji se oslanjaju na folklornu podlogu, ali se izvode i variraju nizom različitih postupaka. Matavulj umnožava tačke gledišta, uvodi njihovo distanciranje i međusobno komentarisanje. Njegov pripovjedni tekst pokazuje interes ne samo za postizanje iluzije vjerovatnog, objektivne slike stvarnosti već i za one aspekte varijantosti, „kićenja“, poetike glasa koja je jedna zasebna vrsta stvarnosti – stvarnost pričanja.

Literatura

Bahtin, Mihail. Stvaralaštvo Fransoa Rablea i narodna kultura srednjega veka i renesanse. Prevod Ivan Šop i Tihomir Vučković. Beograd: Nolit, 1978.

Biti, Vladimir.Pojmovnik suvremene književne teorije. Zagreb:Matica hrvatska. 1997.


Genette, Gérard. Narrative Discourse Revisited. Transl. Jane E. Lewin Ithaca:

Cornell UP, 1988. Ivanić, Dušan. Modeli književnoga govora.Beograd: Nolit, 1990. Ivanić, Dušan. "Poetika 'glasova' (Od glasa do priče)."Književna istorija. Beograd

XXXIV (116/117), 2002. Korać, Stanko. Književno djelo Sime Matavulja. Beograd: SKZ, 1982. Krnjević, Hatidža."Veština rugalačka."Matavulj, Simo. Bakonja fra Brne.

(Preštampana prva redakcija Kako je Pjevalica izljiečio fra-Brnuobjavljivana u Stražilovu 1888, a prvo i konačno izdanje 1892. u Srpskoj književnoj zadruzi). Beograd: Nolit, 1981.

Milošević-Đorđević, Nada. Od kako se zemlja ohladila. Beograd:Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, 1997.

Matavulj, Simo. Sabrana dela II, Bakonja fra Brne. Tekst za štampu priredio i beleške napisao dr V. Latković. Beograd: Prosveta.1953.

Matavulj, Simo. Sabrana dela IV. Bilješke jednog pisca. Tekst za štampu priredio i beleške napisao dr V. Latković. Beograd: Prosveta, 1953.

Pantić, Mihajlo. "Matavuljeva pohvala životu." Matavulj, Simo. Bakonja fra Brne. Podgorica: Unireks, 1997.

Vukićević, Dragana. Pismo i priča. Beograd:Društvo za srpski jezik i književnost Srbije, 2006. ORALITY AS A MASK OF AUTHORIAL STATUS (SIMO MATAVULJ’S BAKONJA FRA-BRNE)

In Simo Matavulj’s Bakonja fra-Brne (1892), orality is used as a mask of the

authorial status. Alternativity that in the oral entities characterizes the collective knowledge, in the written text is “attributed” to different “voices.” In this paper the notion of voice is taken as a figurative nomination of the orally transposed narrative knowledge. Differences and simmilarities in relation to the previous or ultimate variety help reconstruct the narrative tension. Plot appears on the microlevel of action as a variety of the same. Fra-Brne’s illness is perceived as a plot on the level of more important episode. New sujet flows are being reconstructed by numerous and various interpretations (some think that it is the case of madness, other that it is the vow, atonement, or preparation for the act of endowment).

The objective narrator does not find it necessary to interpret the differences in perceptions of fra-Brne’s vapour. By alluding to the spreading of “voices” that were not negated by the friars, “that remained the whole truth.” Matavulj implies the points of view, introduces their distancing and inter-commenting. His narrative text demonstrates interest not only as the acquirement for the resumption of the illusion of the possible, objective image of reality and for


those aspects of variety, “decorating,” poetics of voice that is the only separate type of reality – the reality of narration.

Key Words: Simo Matavulj’s novelistic novel Bakonja fra-Brne, orality,

poetics of “voice,” folk literature motifs, false patient, false sinner, magniloquent talker


UDK 82.09-343

Zaboravljeno putovanje – tragovi utisnuti u bajkama (II deo)

Dragana Kršenković Brković, Univerzitet Crne Gore

Apstrakt: Moderne bajke nastale tokom XIX i XX veka svoje ishodište nalaze u

tradicionalnim bajkama. Ova dva oblika, oslanjajući se na ono što je narod upamtio, tako

postaju jezgro najdubljeg iskustva ljudi i ključ za otkrivanje istine o njihovom postojanju

od praiskoni do danas.

Moderne bajke istovremeno nastavljaju i ukidaju određene osobine tradicionalnih bajki.

Ova studija istražuje te procese. U prvom delu ona analizira njihove zajedničke osobine.

Ona ističe da se bajke javljaju kao pozitivna vrednost kolektivnog iskustva iprojekcija

čovekovih nesvesnih vizija i skrivenih želja. Uz to, ona ukazuje da bajke ostvaruju vezu

sa najdubljim slojem u čoveku, da kroz stoleća prenose duhovni sadržaj starih oblika

verovanja, da usvajaju drevnu ideju o večitom vraćanju, kao i da donose relativnu

negaciju između prošlosti, sadašnjosti i budućnosti.

U drugom delu ovaj rad istražuje nepodudaranja između tradicionalne i moderne bajke –

on razmatra njihove različite odnose premasvetu koji opisuju, prema realističkom načinu

oblikovanja priče, potom, prema natprirodnom, vremenu, prostoru i liku čoveka što, na

kraju, rezultira i njihovim različitim pogledima na svet.

Ova studija je zasnovana na uporednoj analizi tradicionalnih (Pepeljuga, Snežana i

sedam patuljaka, Crvenkapa, Ivica i Marica, Uspavana lepotica, Mačak u čizmama i

Bajke iz 1001 noći) i modernih bajki nastalih u XIX i XX veku (Mali Princ, Alisa u

zemlji čuda, Pinokio, Mala sirena, Čarobnjak iz Oza, Srećni Princ, Petar Pan, Narnijske

kronike, Hobit, Silmarilion i Gospodar prstenova).

Ključne reči: bajka, tradicionalna, moderna, sličnosti, razlike, mitsko nasleđe, arhetipski

sklop, jezgro iskustva, sublimacija stvarnosti.

Razlike između tradicionalne i moderne bajke Moderna bajka, oslanjajući se na prastare priče, istovremeno se oslanja i na

mitsko nasleđe tradicionalne bajke. Međutim, to ne znači da su one potpuno identične i jedinstvene.


Pažljiva analiza otkriva da se moderna bajka nastala u poslednja dva veka ne

zadovoljava dramaturškim okvirom tradicionalne bajke i da ga je u mnogim elementima napustila. Dramsko, poetsko ili romansijersko tkivo novih bajki uka-zuje na nove prostore u koje su zakoračili tvorci modernih bajki.

Odnos tradicionalne i moderne bajke prema svetu o kome pripoveda Već pitanje odnosa tradicionalne i moderne bajke prema svetu o kome pri-

poveda donosi značajnu razliku među njima. U tradicionalnoj bajci pričaje zasnovana na elementima sveta koji prepo-

znajemo kao stvaran i realan. Tako jedna bajka opisuje blistavi dvor sa kra-ljevskom i skromni dom sa građanskom porodicom (Pepeljuga), druga ubogu šumarevu porodicu koja živi u kolibi na ivici šume (Ivica i Marica), treća devo-jčicu koja svojoj voljenoj baki često nosi poklone (Crvenkapa), sledeća bogati istočnjački grad sa raskošnim palatama, siromašnim četvrtima i ulicama koje su ispunjene vrevom i gužvom (Aladin i njegova čarobna lampa), i tako redom...

Slikajući takav, svima dobro poznat ambijent, tradicionalna bajka nudi sliku racionalno pojmljivih zbivanja. Brojni detalji daju pričama dah autentičnosti i verodostojnosti a relativna pouzdanost pripovedanja čini da se priče lako mogu pratiti. Predmetni svet tradicionalne bajke prihvata se kao nešto blisko i poznato i svaki čitalac/čitateljka brzo se može identifikovati sa njim.

Moderna bajka zadržava ove elemente, aliistovremeno krećedalje, slikajući potpuno nove predele. U jednoj bajci junakinja se kreće kroz prostor nalik snoviđenju (Alisa u zemlji čuda); u drugoj junaci žive u svetu koji je postojao pre ovog našeg, istorijskog, vremena (Srednja zemlja u Hobitu, Silmarilionu i Gospo-daruprstenova); u trećoj junakinja živi u svetu ispod površine mora (Mala sire-na); u četvrtoj snažni uragan odnosi junakinju u nepoznatu zemlju Oz (Čaro-bnjak iz Oza); u petoj junak sa udaljenog asteroida stiže na Zemlju (Mali Princ); u šestoj junaci iz našeg sveta pronalaze put do Narnije, zemlje na obali Velikog Istočnog okeana, koja postoji kao paralelni univezum (Narnijske hronike), itd.

Ovi imaginarni predeli, koji se upadljivo razlikuju od postojećeg sveta, proši-rili su okvir u kome je smeštena radnja bajke. Oni su implicirali ideju da stvar-nost nema samo jedno lice, niti da se može sagledati samo na jedan način. Naša zbilja je, poručuju autori modernih bajki, nalik višestranoj prizmi i zato joj se mora prići sa raznih strana kako bi se mogla razumeti. Što, dalje, znači da svet koji nas okružuje nema jedno, već mnogo značenja koja treba otkriti i razumeti. Ovakav prilaz obogatio je svet bajki na način koji ranija vremena nisu poznavala.


Odnos tradicionalne i moderne bajke prema realističkom načinu

oblikovanja priča Iako su u tradicionalnim bajkama prisutni brojni detalji koji ovim pričama

daju dah autentičnosti, one ne zadovoljavaju realistički modus u predstavljanju stvarnosti.

Ako su osnovne odlike realističkog proznog dela čvrsta fabula, psihološka analiza karaktera, uzročno-posledični odnosi i relativna pouzdanost pripove-danja (Penčić 8 – 39), možemo reći da bajka samo delimično zadovoljava ove elemente.

Sem relativne pouzdanosti pripovedanja, svi ostali elementi nisu prisutni u tradicionalnoj bajci: nema čvrste i logično razvijene fabule; nema ni motiva-cionog sistema zasnovanog na uzročno-posledičnim zbivanjima; nije primenjena ni metodologija u građenju likova svojstvena realizmu – likovi nemaju čvrstu liniju samorazvoja, niti je njihovo kretanje određeno u tačno psihološki motivi-sanom smeru. Dakle, iako je zasnovana na elementima sveta kojiprihvatamo kao objektivan, tradicionalnu bajku ne karakteriše realistički način oblikovanja građe.

I moderna bajka do određene mere ispunjava uslove realističkog pripo-vedanja, ali u njoj srećemo i nove elemente kojih nije bilo u tradicionalnoj bajci.

U modernoj bajci XIX i XX veka mogu se pronaći elementi naučne fantastike (Mali Princ), starih evropskih mitologija (Tolkinovi romani, Petar Pan, Narnijske hronike, Čarobnjak iz Oza), usmene poezije (Hobit, Silmarilion, Gospodarprste-nova), komedije del arte (Pinokio), potom elementi filozofskih (Mali princ) i teoloških (Mala sirena, Narnijske hronike) teza, itd.

Kontakt čoveka i bića iz svemira jedan je od najstarijih motiva naučne Fanta-stike.35 I osnovna tema romana Antoana Egziperija je upravo takav susret. Međutim, za razliku od većine knjiga SF žanra, u Malom princu biće koje je stiglo na Zemlju nije neki zastrašujući vanzemaljac, već je to dečak sa udaljenog asteroida na kome je „sve tako malo“ da se „idući pravo ispred sebe ne stiže

baš daleko‟ (Egziperi 22). Uvođenjem u priču bića koje ima drugačija shvatanja od ljudi i njihovog poi-

manja vrednosti, autor sebi daje šansu da o čoveku i postojećem poretku na Zemlji progovori iz novog ugla. Pripovedajući priču s tačke gledišta jednog usamljenog dečaka, koji shvata da neko ljudsko biće sa planete Zemlje ne može biti srećno ukoliko samo računa i ponavlja: „Ja sam ozbiljan čovek!“, već da će

35

Pored kontakta ljudi i vanzemaljaca, najčešće teme u delima naučne fantastike su katastrofa [društvo je pogođeno prirodnom katastrofom, nuklearnim ratom, epidemijom ili nekom drugom nesrećom velikih razmera], vanzemaljska invazija [Zemlja ili ljudska civilizacija je u ratu sa vanzemaljcima ili su je vanzemaljci osvojili], istraživanje [nepoznatog, kako svemira tako i drugih mesta, civilizacija, pojava i tehnologija[, roboti i veštačka inteligencija, itd.


postati srećno ukoliko je sposobno da zavoli tek „jedan cvet koji postoji samo na jednoj među milionima i milionima zvezda“ (42-44), Egziperi preispituje osnovne vrednosti naše, u osnovi materijalističke, civilizacije koja je posedo-vanje, moć i vlast proglasila za svoje najviše vrednosti.

Tako radoznali i neobični Mali princ čitaocu otkriva koliko su „odrasli zbilja vrlo čudni“ (66) kad veruju u stvari koje su nevažne − on zapaža da je jedan kralj u zabludi kad je duboko uveren da vlada „nad svim“36 (60), jer taj kralj ne poseduje moć da naređuje zvezdama i Suncu; Mali princ uočava i da neko, ma koliko da je bogat, nije koristan zvezdama, niti ih može kupiti jer one ne pripa-daju nikome37 (76); da je potreba pojedinih ljudi da im se dive jako smešna38 (69); da su razlozi koji teraju pojedine ljude na određeno ponašanje često nelo-gični i besmisleni39 (70-71). U svetu Malog princa briga o jednoj ruži ili dokono posmatranje zvezda40 (142) daleko su važnije stvari od čež”nje ljudi za vlašću i bogatstvom.

Upliv starih evropskih mitologija vidljiv je u mnogim bajkama nastalim to-kom XIX i XX veka. Tako su na Tolkinove romane snažan uticaj imale nordijska, keltska i germanska mitologija. Tolkinov panteon bogova u velikoj meri se oslanja na nordijski. Njegovi vilenjaci i patuljci temelje se na predanjima nordijske i keltske mitologije, a u jednom od svojih pisama iz 1946. godine istakao je da je lik Gandalfa stvorio prema slici vrhovnog boga Odina, koju su narodi sa severa Evrope vekovima negovali [u toj predstavi, Odin je zamišljan kao starac lutalica sa dugom belom bradom, šeširom sa širokim obodom i štapom u ruci] („The Letters of J. R. R. Tolkien“, no. 325 i 107).

Vidljiv je uticaj i grčkog ritualno-mitskog nasleđa na pisce modernih bajki. U ovoj mitologiji Džejms Bari pronalazi ime za svog junaka Petra Pana (Petar u imenu Petar Pan potiče od Petra Dejvisa, usvojenog Barijevog sina, a Pan od istoimenog grčkog boga pastira, stada, njiva i šuma, zaštitnika prirode, velikog

36

„Uzdržanim pokretom kralj pokaza na svoju planetu, kao i na druge planete i zvezde. /Nad svim

tim? – upita mali princ./ Nad svim tim... – odgovori kralj.‟ 37

Poslovni čovek kaže: „Kad nađeš dijamant koji nije ničiji, on je tvoj [...] Kad ti nešto prvom padne na pamet, ti svoju misao patentiraš: ona je tvoja. A ja, ja sam prisvojio zvezde, zato što nikada nikom pre mene nije palo na pamet da ih prisvoji. / To je istina, reče mali princ. I šta radiš

s njima? / Upravljam. Brojim ih i prebrojavam, reče poslovni čovek.‟ 38

Mali princ upita: „Šta znači diviti se? / Diviti se znači priznati da sam ja najlepši, najbolje odeven, najbogatiji i najpametniji čovek na ovoj planeti. / Ali ti si sam na svojoj planeti! / Učini mi to zadovoljstvo! Ipak mi se divi!/ Divim ti se, reče mali princ, sležući ramenima, ali, zašto ti je to

tako važno?‟ 39

„Zašto piješ? upita ga mali princ. / Da zaboravim, odgovori pijanac. / Šta da zaboraviš? Raspitivao se mali princ koji ga je već žalio. / Da zaboravim da se stidim [...] što pijem. 40

„Biće lepo, znaš. I ja ću gledati zvezde. Sve zvezde će biti bunari sa zarđalim čekrkom. Sve će mi zvezde sipati da pijem. / Ja sam ćutao. / To će biti veoma zabavno! Ti ćeš imati pet stotina miliona

zvončića, a ja ću imati pet stotina miliona izvora.‟


ljubitelja muzike i najboljeg plesača među bogovima) a Klajv Luis likove za Narnijsku hroniku (faune, kentaure, minotaure, šumske vile).

Pored grčke, na Luisa je značajno uticala nordijska (patuljci i džinovi) i engle-ska mitologija (Božićni Otac41). I sama Narnija, kraljevstvo sa večnom zimom, podseća na „Veliku zimu“ u nordijskoj mitologiji, poznatu kao Fimbulvetr42, koja prethodi periodu zvanom Ragnarok.43

Baumova knjiga Čarobnjak iz Oza takođe se oslanja na bogato evropsko mitološko nasleđe. Frenk Baum preuzima poznate prastare predstave o vilama, patuljcima, sirenama, nimfama i drugim mitološkim bićima i prenosi ih na stra-nice svog romana. Svet Oza je nastanjen ženskim duhovima prirode, koji žive na raznobojnom luku duge i u mutnim, gustim maglama, potom, patuljcima koji ži-ve pod zemljom, sirenama koje se brinu o svim živim bićima u dubinama okeana i nimfama koje u šumama paze na biljke a cveće boje najnežnijim bojama.

Snažna inspiracija za moderne bajke su bili i mnogi epovi, pre svih anglosaksonski junački ep iz VIII veka Beowulf44sa preko 3000 stihova, stara nordijska Völsunga saga nastala u XIII veku, finski ep Kalevala, kolekcija staro-nordijskih poema Poetic Edda i, u okviru nje, poema Völiuspá45.

Tolkin je u jednom svom pismu istakao kako je poema Beowulf bila njegov „najvredniji izvor“ pri pisanju Hobita(31).Tako su centralni elementi radnje romana, krađa pehara iz zmajevog gnezda i sam lik zmaja Smuga, nazvanog Sečivo poznatih, nadahnuti upečatljivim likovima iz ovog speva.

41

Father Christmas – simbolična figura vezana za Božić. Ovo ime se obično koristi u zemljama engleskog govornog područja. Slična ličnost postoji i u drugim jezicima: Père Noël u Francuskoj, Papá Noel u Španiji, il-Krismis Fader na Malti, itd. Božićni Otac je simbolisao duh dobrog raspoloženja za vreme Božića, ali niti je donosio poklone, niti je bio dovođen u vezu sa decom. Ovaj lik je najviše uticao na formiranje lika Deda Mraza, s tim što je donošenje poklona preuzeto iz lika sv. Nikole. 42

U nordijskoj mitologiji, Fimbulvetr [ili Velika zima] predstavlja period od tri uzastopne zime kada će sneg padati iz svih pravaca, bez letnjih perioda. Tokom tog perioda vodiće se brojni ratovi, braća će se ubijati, vuk će pojesti sunce, zvezde i planine će nestati a drveće će biti iščupano iz korenja. 43

Ragnarök se u nordijskoj mitologiji opisuje kao poslednja bitka bogova protiv zla posle koje dolazi novi poredak i kraj našeg sveta. 44

Beowulf je priča koja govori o čovekovoj borbi protiv sila mraka i zla, čudovišta u liku trola Grendela, Gredelove majke i zmaja koji bljuje vatru. Völsunga saga, Velika priča sa Severa, za nordijske narode je imala isti značaj kao za Grke priča o Troji. Kalevala je spev koji je sačuvao, pored istorijskih i mitoloških događaja, i celokupno bogatstvo finskog folklora. (Izvori: Beowulf, Classical Literature, http://classiclit.about.com/library/bl-etexts/beowulf/bl-beowulf-all.htm; The Story of the Volsungs, The Online Medieval & Classical Library, http://omacl.org/Volsunga; Kalevala: The Epic Peom of Finland, Internet Sacred Text Archive, http://www.sacred-texts.com/neu/kveng/) 45Völiuspá (ProroštvoVölva) – [völva – glasnik magičnog štapa, na staronordijskom jeziku]. Prva i najpoznatija poema iz kolekcije Poetika Eda (Poetic Edda) /ova kolekcija je uglavnom sačuvana u Codex regius, srednjovekovnom rukopisu iz XIII veka/. ProroštvoVölva opisuje nastanak sveta i njegov kraj, koji je Odin preko svog čarobnog štapa poslao ljudima.

http://classiclit.about.com/library/bl-etexts/beowulf/bl-beowulf-all.htm

http://classiclit.about.com/library/bl-etexts/beowulf/bl-beowulf-all.htm

http://omacl.org/Volsunga

http://www.sacred-texts.com/neu/kveng/


U poemi Völiuspá i u drugim poemama u zbirci Poetika Eda Tolkin je našao

imena za patuljke iz Hobita. I Kalevala je poslužila Tolkinu kao značajan izvor prilikom pisanja njegovih

knjiga, naročito Silmariliona. Tako u Silmarilionu srećemo priču46 koja je inspi-risana sudbinom Kulerva47, jednog od likova u Kalevali. Uticaj ovog čuvenog finskog epa na Tolkina može se prepoznati i prilikom stvaranja mnogih imena u bogatoj galeriji likova Gospodara prstenova.

Uočljiva je i sličnost između Tolkinove priče o Jednom Prstenu u Gospodaru prstenova i priče o prstenu kao simbolu i sredstvu vlasti nad svetom u Nibeluškom prstenu – Vagnerovom ciklusu od 4 opere48 – zasnovanom na raznim germanskim i vikinškim sagama i epovima.49 (Tolkin je ne jednom izjavio da se ta sličnost završava na činjenici da su oba prstena okrugla, odbijajući da prizna postojanje bilo kakvih daljih zajedničkih crta i podudarnosti.)

Karlo Kolodi50 je inspiraciju za glavni lik svog romana Pinokio dobio iz razvijene tradicije italijanskog pozorišta – kako lutkarskog, tako i komedije del arte [u okviru komedije del arte na njega je naročito uticao jedan od njenih Zani51 likova, Buratino52].

Prevodeći 1875. godine sa francuskog Peroove bajke, Kolodi je poželeo da i on sam napiše bajku. Za glavni lik je uzeo jednog dobroćudnog i vragolastog lutka.53 Pet godina kasnije počeo da piše priče pod nazivom Marionetina priča

46

To je priča o Turinu Turambaru, imaginarnom liku u Tolkinovim delima. Prvi put se pojavljuje u Silmarilionu, a glavni je lik u knjizi Deca Hurinova. 47

Kulervo [Kullerwoinen], kobni i zlosrećni sin kralja Kalerva, u detinjstvu je pokazivao veliki potencijal. Ali, kako je loše podizan, izrastao je u nemoralnog i osvetoljubivog čoveka. Čuvena je poema o njegovoj smrti u kojoj on, poput Magbeta, ispituje svoj mač. Za razliku od Šekspirove drame gde bodež ne govori, mač odgovara Kulervu i kaže mu da će mu biti drago da prospe njegovu krv kao što je rado učestvovao i u drugim gadnim Kulervovim delima. (Pričao o Kulervu se u Kalevali nalazi u runama [poglavljima] 31 – 36) <http://www.sacred-texts.com/neu/kveng/>) 48

Rajnsko zlato, Valkira, Zigfrid i Sumrak bogova 49

Dela iz kojih je Vagner preuzeo radnju su vikinška Edda i Völsunga saga, kao i srednjovekovna nemačka poema Pesma o Nibelunzima. Vagnerove opere se bave temama ljubavi i potrage za moći. 50

Carlo Collodi je književno ime. Pravo ime ovog pisca je Carlo Lorenzini. 51

Zanni – prototip za lik sluge u komedijama del arte (commedia dell′Arte). Zani karakter je bio stariji, siromašni sluga koji je obično služio kod bogatog Pantalonea (Pantalone). Nosio je crnu masku sličnu onoj koju je nosio njegov popularniji naslednik Arlekino (Arlecchino). Njegovo ponašanje je komična verzija siromašnih slojeva u Bergamu. Glavni cilj mu je bio da brzo zadovolji svoje želje. 52

Burrattino, takođe i Burattino ili Burratino. Ime potiče od italijanskog burattino, što znači drvena lutka. On je varijanta karaktera po imenu Pedrolino. Ima izuzetno dobru prirodu, čestit je, pouzdan i poverljiv. Iako je Buratino bio manje popularan na sceni komedije del arte, on je od XVII veka u Italiji našao svoje mesto na sceni marionetskog pozorišta. 53

Kolodijev drveni lutak Pinokio samo je jedna od brojnih varijacija drevnih, alegorijskih likova koji potiču iz dubina pretklasnog folklora. Mihail Bahtin, govoreći o nekim od tih alegorijskih likova – pre svega o likovima lude, komedijaša i lakrdijaša – piše: „Samo postojanje tih likova

http://www.sacred-texts.com/neu/kveng/


(Storia di un barattino), nazvane još i Pinokijeve avanture (Le avventure di Pinocchio)54.

Pored snažnog uticaja lutkarskog pozorišta, pre svega marioneta koje su bile negovane na jugu Italije i sicilijanki sa Sicilije, u romanu se pojavljuju i dva tradicionalna lika komedije del arte, Arlekin i Pulčinela, kao i lik iz evropskog mitološkog nasleđa – jedna vila, kojoj Kolodi daje ime Vila sa tirkiznom kosom.

Na modernu bajku nastalu tokom XIX i XX veka vidljiv uticaj su imala i različita filozofska i teološka učenja.

Svet Malog princa obojen je snažnim tonovima egzistencijalističke filozofije. Osnovna pitanja ovog učenja, kao što su: „Zašto ljudi ne mogu da žive srećni?“ ili „Kakav je smisao čovekovog trajanja?“, jesu i pitanja kojima je zaokupljen glavni junak ovog romana.

Na tom tragu je i autorov izbor mesta na kome je smeštena radnja Malog princa. Nepregledna prazna pustinja nameran je izbor Egziperija, koji slikovito reflektuje kako njegovo osećanje života i pesimističku viziju sveta (ovaj roman je ‘natopljen’ dubokim nespokojstvom i osećanjem usamljenosti i straha, koji, po Egziperiju, truju život svakog pojedinca, osuđujući ga na trajanje ispunjeno patnjom i bolom, kao i na besmisleno kretanje po ograničenom životnom krugu), tako i osnovna pitanja egzistencijalitičkog učenja.

Hans Andersenunosi u svoju Malu sirenu brojne elemente hrišćanske misli i učenja. Oni se mogu prepoznati u čežnji glavne junakinje za „gornjim“ svetom [svet smešten „gore“, iznad površine vode i vodenog carstva u kome živi juna-kinja, nastanjen je ljudima; iznad njega ezistira još jedan svet, nastanjen kćeri-ma vazduha, koji asocira na stanište anđela]; potom, u žudnji glavne junakinje da stekne večni život [Andersen u Maloj sireni ističe da je svet sirena takođe smrtan], kao i u slikanju puta kojim se može steći besmrtnost [analogno hrišćanskom učenju, i kćeri vazduha mogu postati besmrtne ukoliko pomažu drugima i čine

[obešenjak, luda i lakrdijaš – podvukla D. K. B.] nema direktno, već prenosno značenje. [Njih] ne treba shvatiti bukvalno, nisu ono što predstavljaju [...] Lakrdijaš i luda 'nisu od ovog sveta' i zato imaju posebna prava i privilegije. Ti likovi se i sami smeju, i njima se rugaju [...] Nađen je oblik postojanja čoveka – ravnodušan učesnik u životu, njegov večni posmatrač i slikar – i nađeni su specifični oblici njegovog odražavanja-objavljivanja [...] njegova spoljašnja alegoričnost [...] Jer, radi se o alegorijskom postojanju celokupnog čoveka zaključno s njegovim pogledom na svet, koje

se nikako ne podudara sa glumčevom igrom uloge‟ (Bahtin 275-85). Upijajući snažne arhetipske strune kojim zrače likovi pristigli sa pozorišne scene iz daleke prošlosti, i Pinokio poput svih ostalih karaktera na sceni lutkarskog pozorišta dobija mitološko ruho. Time se upotpunjuje njegova dvostruka priroda – u predmetnom svetu on jeste drveni lutak koji prolazi kroz razne avanture, a u prenesenom značenju on postaje arhetipski model koji je na tragu širih, metaforičkih impulsa. 54

Prva polovina priča štampana je u prvom italijanskom časopisu za decu pod nazivom Il Giornale dei Bambini između 1880 -1883. Kolodi ih je kasnije kompletirao i kao roman objavio u februaru 1883.


dobra dela]. (Pri kraju priče – Andersenova bajka55 u mnogim detaljima bitno se razlikuje od poznatih skraćenih verzija – jedna od kćeri vazduha kaže Maloj sireni: „Ti, jadna Mala sireno, čitavim svojim bićem si pokušavala da činiš ono što mi radimo; patila si, trpela i svojim dobrim delima uzdigla si sebe do sveta duha; sada, ukoliko budeš išla istim putem za tri stotine godina steći ćeš

besmrtnost‟56 [The Little Mermaid].) I sižejna struktura Male sirene snažno asocira na hrišćansku sliku „verti-

kalnog modela sveta‟, posebno značajnu za mitsku misao. U ovom modelu za-mišljena osa spaja tri regije: podzemnu, zemnu i nebesku [kosmičku]. Hrišćan-stvo u podzemnu regiju smešta Pakao, u nebesku Raj a u zemnu regiju, tom svojevrsnom preseku „donje“ i „gornje“ sfere, svet u kome žive ljudi.

Andersen na isti način deli svet Male sirene, samo što „vertikalni kosmički model“ sada čine nove oblasti – on u podzemni region smešta carstvo ispod površine vode, nastanjeno sirenama, a u nebeski vazdušna bića koje naziva kćerima vazduha.

I Narnijske hronike Klajva Luisa su prožete elementima hrišćanskog učenja. U svih sedam knjiga provlači se lik lava Aslana – Isus se u Bibliji naziva „lav iz

plemena Judina‟ [Luis ovaj karakter nije zamislio kao Hrista, već mu je samo dao neke osobine Hristove ličnosti]. U knjizi „Lav, veštica i orman“ Aslan se žrtvuje, umire i uskrsava po uzoru na Hrista. Glavna tema knjige „Princ Kaspijan“ je večni život do koga se dolazi putem prolivanja krvi za drugog, što je jedno od osnovnih načela hrišćanskog učenja. U knjigama „Čarobnjakov nećak“ i „Posljednja bitka“ teme su stvaranje i kraj sveta, a u knjizi „Srebrna stolica“ učeništvo, po uzora na apostole u hrišćanstvu.

Odnos tradicionalne i moderne bajke prema natprirodnom U tradicionalnoj bajcinatprirodno se javlja tek povremeno, presecajući ra-

cionalni tok zbivanja. Time priča, sastavljena od niza spoljnih realnih detalja, do-bija jedan specifičan, veoma osoben elemenat – magično i čudesno najednom iskrsne u junakovoj realnosti, oboji, usmeri ili, čak, iz temelja promeni uslove u kojima junak živi i potom nestane.

55

Kompletna verzija Andersenove bajke Mala sirena dostupna je na internet izvoru: Hans Christian Andersen: Fairy Tales and Stories. English Translation: H. P. Paull (1872) <http://hca.gilead.org.il/li_merma.html >. 56

“You, poor little mermaid, have tried with your whole heart to do as we are doing; you have suffered and endured and raised yourself to the spirit-world by your good deeds; and now, by striving for three hundred years in the same way, you may obtain an immortal soul” (prevela – D. Kršenković Brković).

http://hca.gilead.org.il/


Magično ostavlja vidan trag na junaku, ali u sižejnoj strukturi tradicionalne

bajke nema dominantnu ulogu. U Pepeljuzi vila se pojavi u momentu kada je potrebna junakinji. Ona, bludeći u visini, sa lakoćom koja je svojstvena tim bićima, jednim potezom ruke stvori prelepu haljinu i kočiju, omogući nesrećnoj devojci da ode na bal i nestane. U bajci Ivica i Marica napuštena deca sreću zlu vešticu, koja je svojim posebnim moćima sagradila kuću od čokolade ne bi li njome privukla lakoverne, ali veštica tokom priče ne koristi svoje čarobne sile. U Uspavanoj lepotici vile se pojavlju na početku bajke, međutim, dejstvo kobi koju je Zla vila bacila na tek rođenu princezu počinje mnogo godina kasnije, u trenutku kada se ona ubode na vreteno. U Snežani i sedam patuljaka natpri-rodno srećemo u sceni maćehinog razgovora sa ogledalom i u čarobnom dej-stvu prinčevog poljupca, u Mačku u čizmamau pojavi džina koji ume da se transformiše u bilo koje stvorenje a u Crvenkapi u čudesnom Crvenkapinom i bakinom spašavanju iz utrobe vuka na kraju priče...

Svi ovi primeri potvrđuju da u okviru realističke narativne situacije tradicio-nalne bajke, koja neposredno podržava ljudski život, „čudesno“ i „fantastično“ je prisutno samo u određenim trenucima. Nosioci natprirodnih moći svojim pozitivnim (vile, čarobnjaci) i negativnim (zmajevi, džinovi, veštice, trolovi, zli patuljci) delovanjem menjaju živote ljudi. Oni ih dovode u ili ih oslobađaju od teških, bolnih, često nerešivih životnih teškoća, ali to njihovo dejstvo ne uspeva da natkrili ukupnu građu priče.

Tradicionalna bajka natprirodnom daje samo epizodnu ulogu – ta epizoda jeste važna, nekada i presudna, ali u ukupnoj građi priče ona ostaje izdvojena.

Treba pomenuti i jedan zanimljiv podatak – u pojedinim tradicionalnim bajka-ma elemenat natprirodnogdobija naročitu ulogu. On se, poput Deus ex machina, pojavljuje u trenutku kada je potrebno da se razreši određena, često bezizlazna situacija u kojoj se nalazi junak priče, i to na način koji se kosi sa principima logike i zdravog razuma (Pepeljuga).

Nasuprot ovome, u sižejnoj strukturi moderne bajke magični svet natpriro-dnih bića uključen je u priču od samog njenog početka.

U Narnijskim hronikama glavni likovi, dva brata i dve sestre, igrajući se igre skrivanja, pronađu stari ormar, zakorače kroz njega i nađu se u svetu Narnije, posle čega kreće njihova velika avantura. U Hobitu i Gospodaru prstenova već sa prvim rečenicama ulazimo u jedan fantastičan svet u kome žive natprirodna bića – hobiti, čarobnjaci, patuljci i zmajevi. I u Malom princu i Pinokiju autori uvode junake – neobično biće pristiglo iz dubine svemira, odn. malenog drve-nog lutka koji najednom oživi – na prvim stranicama svojih romana. Luis Kerol57 započinje svoj roman Alisa u zemlji čuda prizorom kada Alisa, koja se dosađuje na obali reke, ugleda zagonetnog belog zeca, potrči za njim, propadne kroz

57

Luis Kerol [Lewis Caroll] je pseudonim engleskog pisca i matematičara Čarlsa Latvidža Dodžsona [Charles Lutwidge Dodgson].


stablo i upadne u iščašeni svet u kome ne može da se snađe. U Čarobnjaku iz Oza Kanzas i gradić u kome živi Doroti na početku priče zahvati uragan koji odnese ovu devojčicu u nestvarnu zemlju Oz. I u Petru Panu dva bića sa natpri-rodnim moćima, vila Zvončica i dečak koji ume da leti, pojavljuju se na samom početku romana – oni kroz prozor ulete u sobu porodice Darling, čarobnim pra-hom omoguće Vendi, Džonu i Majklu da polete i povedu ih sa sobom u Nedo-điju, zemlju koja se sreće samo u mašti.

Ovakav odnos moderne bajke prema natprirodnom proširio je dramaturški i žanrovski okvir tradicionalne bajke. Moderna bajka sada dobija atribute fantastične priče58, epske fantastike59 ili književnosti nonsensa i apsurda.

Pomeranjem ovih okvira, bajka XIX i XX veka otvorila je sebi prostor da na nov način izrazi sva ona dublja i jedinstvena značenja koja su prisutna u unutrašnjem, „nevidljivom“ delu njene poetske strukture.

Odnos junaka tradicionalne i moderne bajke prema natprirodnom U tradicionalnoj bajcijunak nije zapanjen magičnim događajima, niti susret

safantastičnim bićima i njihovim čudesnim moćima izaziva kod njega neko iznenađenje. Junak tradicionalne bajke sa nesvakidašnjom lakoćom prihvata neverovatne prizore, tako da izgleda kao da on natprirodne činioce smatra prirodnim i logičnim produžetkom života koji ga okružuje.

Kad se u Pepeljuzi pojavi vila, junakinja ne pokazuje da je začuđena nestvar-nom vizijom u vazduhu, niti njenom moći da jednim pokretom ruke stvori bal-sku haljinu i kočiju sa upregnutim konjima. U Uspavanoj lepotici kraljevski par prihvata vile i njihove zadivljujuće darove za tek rođenu princezu [mudrost, lepotu i muzički talenat] kao što bi prihvatio poklone bilo kog smrtnika na svetu. U Snežani i sedam patuljaka maćeha razgovara sa ogledalom a Snežana pristaje da živi sa patuljcima kao da su to najprirodnije stvari. Ni mlinarev sin u Mačku u čizmama nije iznenađen što njegov mačak govori, tražeći torbu i par čizama. Slično reaguju Ali Baba i Aladin u bajkama Ali Baba i 40 razbojnika i Aladin i njegova čarobna lampa – Ali Baba je više obradovan otkrićem nemerljivog blaga, nego što je zapanjen činjenicom da na Zemlji postoji stena koja može da se pokrene kada se izgovore određene magične reči, baš kao što Aladin sa radošću i neuobičajenom lakoćom prihvata postojanje duha koji ima moć da ispuni svaku njegovu želju.

58

Današnja fantastična priča se u svetskoj književnosti začela kao gotska pripovetka a razvila se krajem XVIII i početkom XIX veka kao priča strave i neočekivanog obrta. 59

Epska fantastika kao pravac (žanr) u književnosti koristi magiju i druge natprirodne oblike kao primarne elemente u zapletu, temi ili postavci. Od naučne fantastike i horora se obično razlikuje po temi, mada među njima ima i značajnih preklapanja.


Nasuprot tome, u modernoj bajci junak je svestan prisustva natprirodne

moći i njenih nosilaca.On to izražava na mnogo načina:

A. Junak je začuđen – poput Alise u Alisi u zemlji čuda i Doroti u Čarobnjaku iz Oza

B. Junak jeuplašen – poput hobita Bilba Baginsa i patuljka Torina Hrasto-štita u Hobitu ili mnogih likova u Gospodaru prstenova i Narnijskim hronikama

C. Junak obožava tu natprirodnu moć – poput Goluma u Gospodaru prstenova.

Dakle, prizori čudesnih svetova, fantastičnih bića i njihovih magičnih moći

izazivaju u junacima modernih bajki njihovu reakciju. Oni pred pojavom nepo-znatog vidljivo i na različite načine iskazuju svoje iznenađenje, zatečenost, ču-đenje, uznemirenost,zabrinutost, bojazan, strah ili naročitu vezanost, poštova-nje, zadivljenost, strastvenu odanost i ljubav.

Odnos tradicionalne i moderne bajke prema vremenu Tradicionalna bajka određuje svoj odnos prema vremenutako što negira

njegovo postojanje. Najpoznatiji primer je bajka Uspavana lepotica u kojoj se junakinja, oslobođena čini, budi iz svog stogodišnjeg sna onako mlada i lepa kao što je bila u momentu kada je zaspala. Sto godina, koje je proteklo od momenta kada je zaspala, nije ostavilo nikakvog traga ni na njoj, ni na dvorskoj sviti.

U ovoj važnoj osobini tradicionalna bajka prati navike ljudi. I mi postajemo svesni proticanja vremena samo u određenim trenucima (poslednjeg dana u godini, pri dočeku Nove godine, i sl.) Tokom našeg života mi obično ne razmi-šljamo o tome kako vreme nezaustavljivo protiče, niti smo u svakom momentu svesni svog procesa starenja. Tradicionalna bajka se ponaša na isti način i deo moći koju ona ima nad čitaocem potiče upravo iz osećanja pobede nad vre-menom i prolaznošću.

Moderna bajka ne poništava vreme, već iskazuje svest o njegovom postoj-anju.

U Maloj sireni junakinja sanja o večnom životu, iako sirene u ovoj bajci žive tri stotine godina. U Petru Panu glavni junak živi u Nedođiji i odbija da odraste. U Gospodaru prstenova Bilbo Bagins, zahvaljujući prstenu koji je pronašao, izgleda mnogo mlađe nego što njegovi sunarodnici sa sto i više godina izgledaju. Tema knjige „Princ Kaspijan“ iz serijala Narnijske hronike je dosezanje večnog života, a u Malom Princu jedan od likova, ozbiljni i trezveni geograf, začuđenom Malom princu naglašava kako u svojim knjigama ne beleži ništa što je prolazno i


podložno osipanju (zato je za njega cveće nezanimljivo), već samo ono što je večno, kakve su planine (Egziperi 90).60

U narativnoj strukturi tradicionalne i moderne bajke vreme ima jednu posebnu karakteristiku – ono se iskazuje kao apstraktno. Ova apstraktnost dosledno je sprovedena.

Svaka tradicionalna bajka pripoveda događaj koji se zbio nekad, u nekom trenutku, i ta mutna neodređenost pruža ovoj bajci šansu da, dok priča o odre-đenom, konkretnom događaju, istovremeno prati i trajne odrednice u ljudskom ponašanju.

Moderna bajka prihvata ovakav odnos tradicionalne bajke prema vremenu. Ukoliko se desi da autor pomene neki poseban vremenski period (Tolkinovo Srednje doba u Hobitu i Gospodaru prstenova), vremenska udaljenost između našeg i tog trenutka je tolika da dobijaja odlike apstraktnosti.

Odnos tradicionalne i moderne bajke prema prostoru Apstraktan oblik vremena tradicionalne bajke određuje apstraktan oblik

njenog prostora. Nepoznati autor smešta svoje likove u kraj koji nema jasne obrise tako da čitalac/slušalac stiče utisak da mesto dešavanja određene bajke može biti bilo koja tačka na zemljinoj kugli. Ovom svojom osobinom prostor tradicionalne bajke gubi osobine realističkog prosedea i postaje znak u kome se vidljivo i konkretno stapa sa opštim i neodređenim.

Isto se dešava i sa onim tradicionalnim bajkama koje pominju ime mesta u kome je smeštena radnja (Bagdad, Damask, Samarkand). I njihov svet je pred-stavljen tek u naznakama, bez nekih izdvojenih detalja, tako da sve ostaje nagla-šeno mutno. Mi vidimo da junaci žive u mestima koja prepoznajemo kao realni geografski prostor, ali za te konkretne lokacije ove bajke ne pružaju dalja obeležja. Takvi konfuzni i neprecizni opisi vode ka „prevođenju“ realnog ambi-jenta ovih bajki u simbol i ka njihovom konačnom oblikovanju kao jednog neodređenog nedefinisanog apstraktnog prostora.

I modernu bajku nastalu tokom XIX i XX veka odlikuje apstraktan prostor, ali taj prostor sada nosi drugačija obeležja. To su nova ambijentalnost i detalji-zacija.

Autor modernih bajki smešta svoje junakeuambijente kakve tradicionalna bajka ne poznaje, od oniričkog sveta Alise u zemlji čuda, preko kosmosa i pustinje u Malom princu, do nepoznatih zemalja Oz61, Nedođija62 i Narnija63

60

Na pitanje Malog Princa: „Šta znači 'Prolazno'?‟, geograf odgovara: „To znači – ono što će ubrzo

nestati.‟ 61

Zemlja Oz je Baumov fantastičan svet. Ima kvadratni oblik koji je izdeljen na četiri zemlje sa Ozom, odn. Smaragdnim gradom u centru. Svaka zemlja ima svoju boju – plava za istočnu


(Čarobnjak iz Oza, Petar Pan i Narnijske kronike) i izmišljenog velikog kontinenta po imenu Srednja Zemlja64 (Hobit, Silmarilion i Gospodar prstenova). Pojedini književnici, poput Tolkina, čak izmišljaju i čitavu genealogiju ovih zemalja.65

I pri opisu pejzaža pisac modernih bajki napušta uobičajenu svedenost tradicionalne bajke pa počinje da unosi mnogo veći broj pojedinosti i zanimljivih detalja. Time događaj o kome pripoveda postaje iscrpniji a slika predela boga-tija za niz karakterističnih osobina, crta, odlika ili neočekivanih podataka.

U svojoj potrebi za detaljizacijom neki autori čak idu dalje i stvaraju naročite mape predela kroz koja prolaze njihovi junaci (poznata je Tolkinova mapa u Ho-bitu). Tako se stiče utisak da prostor tog dela, prepun jasnih i preciznih poda-taka, počinje da nosi obeležja realističkog prosedea.

Međutim, ovaj utisak vara. I pored prisustva obilja imena reka, planina, sela, oblasti i širih regija, kao i toponima visoravni, šuma, lugova, padina ili puteva, prostor u ovim delima se i dalje ne može lako locirati. Brojni detalji koji bi trebalo da nas uvere u istinitost celokupnog sadržaja su tu, ali oni ne dovode do bližeg određenja prostornih odnosa u samom delu, niti do prepoznavanja prostora.

Ovim prigušivanjem realnog okvira, autor modernih bajki utapa konkretno mesto u kome se kreću njegovi likovi u mnogo širi ambijent. Time se – analogno procesima u tradicionalnoj bajci – prostor iz početnog, materijalnog, znaka transformiše u simbol, odn. on se iz konkretnog pretače u apstraktan prostor.

Jedna od posebnih karakteristika prostora tradicionalne i moderne bajkena koji treba ukazati jeste i njegova binarna opozicija. U osnovi mitskog sagleda-vanja sveta tradicionalnih društava leži zamišljena osa sveta. Ta mitska pred-

[Munchkin], žuta za zapadnu [Winkie], crvena za južnu [Quadlings], ljubičasta za severnu [Gillikins] i zelena za središnji Oz-Smaragdni grad [Emerald]. Oz je okružen pustinjom koja štiti građane od spoljnih invazija. 62

Po Bariju, Nedođija je pronađena u glavama dece i zato se razlikuje od deteta do deteta. Zapravo, mapa uma deteta podseća na mapu Nedođije, pre svega po tome što ne poznaje bilo kakve granice. Nedođiju nastanjuju vile, sirene, Izgubljeni dečaci – pleme siročadi koja su doletela u Nedođiju na vilinskoj prašini, potom pirati, Indijanci i razne životinje. 63

Narnija je svet koji je kreirao pisac Klajv S. Luis. Po Luisu, Narniju je stvorio veliki lav Aslan. Nastanjena je životinjama koje umeju da govore, kao i raznim mitskim bićima. Na jugu dominiraju visoravni a na severu šume i močvare. Narnija na istoku izlazi na Istočni okean a na zapadu je opasana velikim planinskim lancima. 64

Srednja Zemlja je Tolkinov imaginarni svet, koji označava bojno polje na kome se sukobljavaju sile dobra i zla. To je mesto između raja i pakla, neba i podzemlja, dakle – Zemlja. Na drevnom vilenjačkom jeziku kvenija [quenya], koji je Tolkin takođe izmislio, Srednja Zemlja se zvala Endor [Endórë]. Poznato je da je Tolkin stvorio čak petnaest jezika, od kojih su najpoznatija dva vilovnjačka iz Gospodara prstenova – kvenija i sindarin /sindarin/. Kasnije je kreirao čitavu istoriju Srednje zemlje i nove rase koji su je nastanjivali, koristeći ove jezike. 65

Na istočnoj strani Srednje Zemlje Tolkin smešta drugi veliki kontinent, poznat i kao Aman ili Neumiruće Zemlje. Ova dva kontinenta razdvajalo je more Belegair. Tokom vremena i posle mnogih promena od Srednje Zemlje su se razvile Evropa, Azija i Afrika.


stava zasniva se na binarnoj opoziciji, koja sa sobom nosi vrednosti sa su-protnim predznakom.

Identifikacija na jednoj ravni, svet neba i kosmosa, ima svoju suprotnost u podzemnom carstvu. Prateći njihove krakateristeike, može se uočiti da su sve osobine ovih regija vezane za brojne dualizme: gore-dole, svetlo-tama, belo-crno, dobro-rđavo, sreća-nesreća, dobra sudbina – zla sudbina, Beli bog – Crni bog. I dalje, svoje-tuđe, unutrašnje-spoljašnje, centar-periferija, itd.

Moderna bajka se oslanja na ovo mitsko nasleđe. Glavni junak Malog Princa doleće odozgo, iz vasione [gornja sfera] i pada

dole, na Zemlju [donja sfera]66. Mali Princ na Zemlji sreće odnose koji ga plaše svojom okrutnošću, sebičnošću i ravnodušnošću i on čezne da se vrati nazad, gore, u vasionu odakle je stigao.

I u Alisi u zemlji čuda srećemo binarnu opoziciju gore-dole. Leteći kroz sta-blo, Alisa padne dole, u svet pomerenih odnosa i izokrenutih vrednosti a tokom čitavog romana ona teži da nađe put napolje, što u Alisinom slučaju podra-zumeva put ka gore.

Binarna opozicija je vidljiva i u Čarobnjaku iz Oza. Dobra vila i zla veštica su na suprotnim stranama Oza, tako da je jedna čarobnica Južnog, a druga Severnog kraljevstva. (Južno je ovde isto što i dobro, svetlo, gore, a severno je sinonim za zlo, tamu, dole.)

Sa ovim drevnim dualističkim određenjima koja počivaju na mitskom zaleđu, moderna bajka je otvorila prostor za sva ona „onostrana“, metafizička, značenja koja leže sa druge strane vidljivog toka dešavanja. Time je ona sebi dala šansu da predstavi i iznese duboku slojevitost mnogostrukih manifestacija života, ali i da kroči na iskonsku, univerzalnu matricu trajanja.

Odnos tradicionalne i moderne bajke prema liku čoveka U uslovima gde seapstraktan prostor i apstraktno vreme uzajamno proži-

maju, kao što je to slučaj u tradicionalnoj i modernojbajci, čovekov lik se iskazuje u naročitom svetlu.

Prilikom slikanja čoveka tradicionalna bajka više teži ka psihološkom i druš-tvenom uopštavanju i tipizaciji, nego za snažnom psihološkom, društvenom i jezičkom individualizacijom likova.

U književnosti tip je „lik čija su karakterna svojstva toliko opšta da nam se on ni ne predstavlja kao konkretna ljudska ličnost određena vlastitom psihologijom i društvenim ambijentom, nego kao neka opšta kategorija“ (Rečnik književnih

66

Kod Egziperija, donja regija je identifikovana sa našim, realnim svetom u kome živimo.


termina 814) a samo postojanje tipa ukazuje na „karakteristične načine mani-festovanja opšteg u pojedinačnom“ (814).

Tradicionalna bajka najčešće za svoje junake uzima princeze (Uspavana lepotica), prinčeve (Pepeljuga, Uspavana lepotica, Snežana i sedam patuljaka), maćehe (Snežana i sedam patuljaka, Ivica i Marica), vladare (kralj u Uspavanoj lepotici i Pepeljuzi, šah u 1001 noći), vile (Pepeljuga, Uspavana lepotica), veštice (Ivici i Marici), džinove (Mačak u čizmama), patuljke (Snežana i sedam patuljaka), itd. Svi ovi likovi imaju nešto zajedničko – njih ne krase pojedinačna obeležja, već „opšte osobine koje karakterišu neku grupu ljudi, sredinu ili ljudski rod uopšte“ (813).

Moderna bajka XIX i XX veka u velikoj meri zadržava ove osobine tradicio-nalne bajke (određeni likovi u Čarobnjaku iz Oza67,Pinokiju68, Petru Panu69, Hobitu i Gospodaru prstenova,70Narnijskim kronikama,71 itd.), ali ona počinje da koristi i naglašenu individualizaciju i karakterizaciju likova (Narnijske kronike, Hobit, Silmarilion,Gospodar prstenova, glavni lik u Malom Princu). Kroz te procese lik čoveka u modernoj bajci počinje da gubi svoja tipska obeležja i postaje individua, ličnost, neko koga odlikuju određena psihofizička stanja i postupci.

U modernim bajkama ličnost je predstavljena plastično i svestrano. Ona se iskazuje kao glavna ili sporedna, kontemplativna ili sklona delanju, komična ili tragična, u skladu ili u stalnom sukobu sa sobom i drugima. Takođe, ona je i jedinstvena i neobična ili ekscentrična i oprečna, slaba i kolebljiva ili čvrsta i postojana, i mnogo toga još.

Sam proces sagledavanja i prikazivanja svih ovih osobina pojedinih likova, dakle njihova karakterizacija, razlikuje se od autora do autora. Pojedini pisci modernih bajki koriste akciju i svoje likove uobličavaju kroz njihove postupke, drugi se služe kontemplacijom tako da ličnosti više iznose svoja razmišljanja nego što delaju, a treći koriste kombinovani postupak.

U predstavljanju lika čoveka mogu se uočiti još neke razlike između tradicionalne i moderne bajke.

A. Tradicionalna bajka smešta svoje junake u podređene i siromašne (Pepe-ljuga, Ivica i Marica,Mlinarev sin, Aladin) ili u najviše društvene slojeve (kraljevi i sultani, princeze, prinčevi).

Moderna bajka napušta ovaj, u osnovi duboko podeljeni, svet prisutan u tradicionalnoj bajci i donosičitavu galeriju novih likova. Tu su: biće iz svemira

67

Veštice, čarobnjaci, kepeci 68

Arlekin, Pulčinela, vila 69

Vila, sirene, Indijanci, gusari 70

Vilenjaci, patuljci, trolovi, zmajevi 71

Prinčevi, veštice, kentauri, minotauri, nimfe, zmajevi, patuljci, fauni, satiri, džinovi, trolovi, jednorozi


koje živi na malom asteroidu, ozbiljni crveni uobraženko koji po ceo dan računa, uobraženko koji želi da mu se svi dive, pijanica koji pije da bi zaboravio da se stidi što pije, poslovni čovek koji računa i stiče, fenjerdžija koji na malenoj planeti iz minute u minut pali i gasi fenjer, racionalni geograf koji beleži zapa-žanja drugih, ali sam ne istražuje (Mali princ); Karte /vojnici, Kraljica/ i Mačak sa osmehom koji ostaje u vazduhu (Alisa u zemlji čuda); drveni lutak (Pinokio);Strašilo i Limeni čovek (Čarobnjak iz Oza);Statua ukrašena zlatom, safirima i rubinima (Srećni Princ); dečak koji ume da leti i odbija da odraste72, Izgubljeni dečaci ili pleme siročadi73 (Petar Pan); Hobiti74, Istari75, Nazguli76, Balrog77, Golum78, Enti79 (Hobit, Gospodar prstenova), i tako redom80(Kršenković Brković 89-111; 117-50; 9-42).

B. Tradicionalna bajka voli snažne kontraste– zastrašujuće kazne i divne nagrade, džinove i kepece, zlatnu kosu princeza i ćelave glave divova, dobro i zlo, lepotu i ružnoću, crno i belo.

Moderna bajka, zadržavajući ovu osobinu, počinje da neguje i nijansiranost u pripovedanju.

72

Petar Pan je karakter koji je kreirao škotski prozni i dramski pisac Džejms Metju Bari. To je vragolasti dečak koji živi u izmišljenoj zemlji Nedođiji. 73

Izgubljeni dečaci su Barijevi izmišljeni likovi. To su oni dečaci koje su dadilje izgubile na mestima kao što je, na primer, Kensingtonska bašta u Londonu. Ukoliko bi nestali a niko ih ne bi tražio sedam dana, našli bi se u Nedođiji gde bi nastavili da žive sa Petrom Panom. 74

Hobiti su rasa koju je Tolkin izmislio. Malog su rasta i žive u velikim i čistim rupama u zemlji. Nikada ne nose cipele jer imaju dlakave tabane i ogromna stopala. 75

Istari, Tolkinovi izmaštani likovi, su čarobnjaci koji su došli iz Valinora da spreče Saurona da pokori Srednju Zemlju. Imaju oblik čoveka, ali poseduju daleko veće moći od ljudi. 76

Nazguli su bili devet kraljeva iz Tolkinove trilogije, koji su rođeni u Drugom dobu sunca. Oni su od Saurona dobili devet ljudskih prstenova moći, ali ih je on prevario i pretvorio u utvare. Vremenom su postali Sauronovi robovi. 77

Barlog je izmišljeni Tolkinov lik. Na sindarinu, izmišljenom Tolkinovom jeziku, Barlog znači

„Demon moći‟. Tolkin ga opisuje kao visoko, preteće biće u obliku čoveka, koje kontroliše vatru i senku. Od oružja koristi zapaljeni mač i bič. Izaziva veliki strah u neprijatelju jer se može obaviti senkom i tamom. 78

Golum je još jedan Tolkinov izmaštani lik. Pripadao je narodu koji je sličan hobitima. Kada je njegov prijatelj upecao Jedinstveni Prsten, ubio ga je, uzeo prsten i pobegao u planine. Prsten mu je podario život od 500 godina. 79

Enti su izmišljeni narod iz Tolkinove trilogije. To su visoka stabla [čuvari šuma] starija čak i od vilenjaka. Izašli su iz misli Javane, kraljice Zemlje. Enti spolja izgledaju kao drveće, snažni su i čvrsti. Obično su mirni, razmišljaju vrlo polako i smireno, ali kada se naljute u stanju su da unište čitavu vojsku Orka i Trolova. Bili su besmrtni poput vilenjaka, ali su vremenom upali u neki čaroban san pa su postali slični drveću koje čuvaju. 80

U bajci Neobična priča ili Nevolje jednog malog zareza junaci su maleni Zarez, Slova, Šestar i likovi iz stripa (Klementina, Maskirani Jahač i Šerif). U Čudesnoj zvezdi srećemo zvezde na nebeskom svodu (Zvezdica, Najstarija Zvezda), senke (Maskirani I i II), braću blizance (Kralj I i II) i podanike u obliku knjige, sata, čajnika, svećnjaka i gusenice. U Tajni plavog kristala, između ostalih likova, tu su i misteriozni Čuvar plavog kristala, aveti (Spodoba I, II i III) i Zmija.


C. Tradicionalna bajka iskazuje naglašenu težnju za izbegavanjem detaljnih

opisa emotivnih stanja likova. Ova važna osobina daje toj bajci preciznost i jasnoću.

Moderna bajka zanemaruje tu crtu tradicionalne forme. Ona, pored opisa spoljašnjeg, prikazuje i moralno-psihički lik svojih junaka uz isticanje nekog gesta koji ga određuje. Uz to, moderna bajka opisuje i usamljenost svojih likova, potom, njihovu stalnu izloženost stradanju, teškim iskušenjima i trpljenju, kao i njihovu egzistencijalnu strepnju, patnju i bol.

Sve to dovodi do uobličavanja novog lika junaka – u modernoj bajci XIX i XX veka čovek je neko ko je izolovan i povučen u svojoj samoći, ali istovremeno i biće koje je sposobno da uspostavi univerzalne odnose.

Različiti pogledi na svet tradicionalne i moderne bajke Sve ove pomenute osobine tradicionalnih i modernih bajki vode do stvaranja

njihovih potpuno različitih pogleda na svet. Tradicionalna bajka kreirajedan harmoničan i neuništiv svet.Sve služi tom

cilju – njeni likovi, njihove akcije i osećanja, čak i natprirodna bića. Dok čita ovu bajku čitalac ulazi u svet koji je stabilan, čvrsto struktuiran i sa jasno određenim opštevažećim etičkim normama. U istom trenuku, taj svet je i sveden tako da tradicionalna bajka uobličava pojednostavljen model stvarnosti.

Koristeći prerušeni i uprošćeni prikaz realnosti, tradicionalna bajka kao da poručuje da iza svih rođenja i smrti egzistira stvarnost koja je, istina duboko podeljena i nepomirljivo razdvojena, ali u svojoj osnovi protkana lepotom, skla-dom, blistavošću i izobiljem. Svet koji je stvorila tradicionalna bajka jedinstvena je pozornica koja svojom veličanstvenošću izaziva divljenje.

Takva poruka pruža mnogostruka zadovoljstva čitaocu: s jedne strane, ona mu nudi dragoceno osećanje postojanosti, sigurnosti i bezbednosti, a sa druge veru i nadu da je − uprkos postojećih teškoća, mučnih pritisaka i bolnih stra-danja kojima je izložen − u životu ipak sve otvoreno, dostupno i moguće.

Nasuprot tome, moderna bajka stvara sliku jednog nepostojanog sveta. U tom svetu čovek nema određenu tačku uporišta. Ne postoji ni neko isho-dište koje bi mu garantovalo sigurnost ili stabilnost. Podložan stalnim menama, ovaj svet utiče na čovekovu osnovnu egzistencijalnu situaciju i podstiče u njemu rađanje opterećujućih osećanja strepnje, slutnje, straha i nespokojstva.

Imaginarni svetovi bajki nastali tokom XIX i XX veka slikaju život u kome su njihovi junaci stalno zapitani gde se to nalaze i u kakvom svetu to oni žive. Ovo neodređeno, ali intenzivno osećanje izgubljenosti produbljuje u pojednicu tego-bno stanje nelagodnosti. Stiče se utisak kako su likovi zapravo „uhvaćeni“ i „za-


robljeni“ u nešto što podseća na nevidljivu zamku iz čijeg okvira oni teško nalaze izlaz.

Takvo predstavljanje života dovodi do slikanja čoveka kao usamljenog i neprilagođenog bića što boji ove bajke naročitom atmosferom. Mi, dok čitamo ozapanjenosti Malog Princa, Dorotinoj preneraženosti ili Alisinoj zbunjenosti, otkrivamo u ovim pričama odnose i stanja koja asociraju na nemir, zebnju i uznemirenost prisutnu, recimo, na slikama Edvarda Munka ili u romanima Franca Kafke.

Tim, u odnosu na tradicionalnu bajku drugačijim, pristupom stvarnosti mo-derna bajka uspeva da na nov način sublimiše skrivene tokove na kojima počiva naš život. Ukazujući na tajne sile koje pokreću zbilju, ona na površinu iznosi i egzistencijalnu dramu čoveka koja se sada, transformisana i natkriljena opštim, prepoznaje kao trajni čovekov usud i sudbina.

Zaključak Davno je zaključeno da su bajke prava istorijačovečanstva81 (Andrić 25).

Iščitavajući ih, čitalac može da uoči kako one – u svom najširem određenju – osvetljavaju stazu kojom je ljudski rod prošao, sublimišući njegova najdublja iskustva i saznanja. Dž.R.R.Tolkin u svojoj studiji O bajkama82 ističe: „Istorija bajki je verovatno složenija od fizičke istorije ljudske rase, a isto toliko je složena kao i istorija ljudskog jezika“83 (“On Fairy-Stories” 7).

Bajka, kako ona tradicionalna, tako i moderna, predstavlja najdublji nivo čovekovog iskustva. U njoj se svet koji nas okružuje prepoznaje kao realan, ali u isto vreme on se iskazuje i kao mesto koje je prepuno tajni, nedokučivih zagonetki i mističnih predanja. Nastala iz izvorne čovekove potrebe da se prema stvarnosti i njenim zakonima određuje stvaranjem nove kreacije, bajka otkriva smisao čovekovog puta i trajanja.

Sagledavajući pojedinačni predmet, pojavu ili zakonitost u sklopu više opštosti, tradicionalne i moderne bajke bude utisak da mi – preko njihovog poetskog tkiva i slojevite slike čovekove prirode i njegove sudbine – zapravo „zavirujemo“ u samo središte života i tajanstvenog poretka prirode. Uz to, one svojom osobenom strukturom podržavaju i veličaju tajnu prirode (tu tajnu

81

„U bajkama je prava istorija čovečanstva, iz njih se da naslutiti, ako ne i potpuno otkriti, njen

smisao.‟ 82

Studiju O bajkama [On Fairy-Stories] Tolkin je napisao 1939. i izložio na predavanju na najstarijem univerzitetu u Škotskoj St. Endrjusu [St. Andrews]. Objavljena 1947. u knjizi Essays Presented to Charles Williams [izdavač-Grand Rapids: Wm. B Eerdmans; urednik- C. S. Lewis]. 83

„The history of fairy-stories is probably more complex than the physical history of the human

race, and as complex as the history of human language‟ (prevela – D. Kršenković Brković).


karakteriše osobeno dvojstvo – to je tajna pojedinačnog rasta, spoznaje i borbe neke individue, ali i tajna nadindividualnih duševnih zbivanja jednog kolektiva i, šire, života ljudske zajednice), „omogućavajući“ nam da osluškujemo bîlo ljudskog roda, da zavirujemo u stare civilizacije ili da neosetno zakoračimo na stazu kojom čovek hoda od praiskoni.

Tradicionalnu i modernu bajku karakteriše još jedna važna osobina – zna-čajni događaji i izraženije crte ljudskog ponašanja koje bajka opisuje zapravo upućuju na ono što je prethodilo. Zbog toga možemo reći da se u bajkama Postojeće i Sadašnje ogleda u onom što je bilo pa nestalo a da je Prošlo inkarnacija Budućih događaja.

Sve ovo upućuje na zaključak da bajka u sebi nosi trag jednog zaboravljenog putovanja, onog koji je jednom davno ljude vodio i iza granice našeg, nama jedino poznatog, sveta. Na tom putu ljudi su imali šansu da proniknu u Veliku Tajnu koju svet od svog postanka sa sobom nosi. Vremenom ljudi su zaboravali kako na taj put, tako i na odgovore do kojih su došli. Zato treba čitati bajke i pri tom pažljivo osluškivati – bajka u sebi i danas krije ključ kojim se ova Tajna može odgonetnuti.

Literatura Izvori

Andersen, Hans Kristijan.Najlepše bajke. Beograd: Prosveta, 2002. _________. The Little Mermaid. Hans Christian Andersen: Fairy Tales and

Stories. Transl. H. P. Paull (1872). HCA.Gilead.org.il, 2007. 3 July 2010 <http://hca.gilead.org.il/li_merma.html>.

Bajke 1001 noć. Knj. 1 i 2. Novi Sad: Matica srpska, 1982. Baum, Lajman Frank.Čarobnjak iz Oza.Beograd – Kraljevo: Anturium – SC

Komerc –Doroteus, 2000. Egziperi, Antoan de Sent.Mali princ. Beograd: P.P.Vesmark – Emka, 1998. Kerol, Luis. Alisa u zemlji čuda. Alisa u svetu ogledala. Pisma deci. Novi Sad:

Matica srpska, 1998. Kolodi, Karlo.Pinokio. Sarajevo: Svjetlost, 1984. Kršenković Brković, Dragana.Tajna plavog kristala. Podgorica: Zavod za

udžbenike i nastavna sredstva, 2010. _________.Duh Manitog jezera. Podgorica: Zavod za udžbenike i nastavna

sredstva, 2010. Luis, Klajv Stepls.Lav, vještica i ormar. Zagreb: Golden marketing, 2002. Tolkin, Džon Ronald Rejel.Hobit ili tamo i natrag. Novi Sad: Solaris, 2001. _________.Gospodar prstenova. Knj. 1 – 3. Beograd: Esotheria, 1996, 2002. Vajld, Oskar.Srećni kraljević i druge bajke. Sarajevo: Svjetlost, 1988.

http://hca.gilead.org.il/li_merma.html


Osnovna literatura

Abraham, Karl. "Clinical Papers and Essays on Psycho-Analysis." Part III: Essays.

Dreams and Myths: A Study in Folk-Psychology. 1909. Instituto Português de Psicoterapia Integrativa – Psychotherapy Resources Page. 5 July 2010 <http://www.psicoterapiaintegrativa.com/therapists/htms/Karl_Abraham.htm>.

Andrić, Ivo. "Razgovor sa Gojom. "Istorija i legenda. Sabrana dela Ive Andrića. Knj. 12. Beograd: Udruženi izdavači, 1981.

Bahtin, Mihail Mihajlovič.O romanu.Beograd: Nolit, 1989. Baluhati, Sergej. "Problemi dramske analize."Moderne teorije drame. Ur.

Mirjana Miočinović. Beograd: Nolit, 1981. Bettelheim, Bruno.The Uses of Enchantment. New York: Vintage Books – A

Division of Random House, 1977. _________. Značenje bajki. Beograd: Jugoslavija, 1979. Biblija ili Sveto pismo Staroga i Novoga Zavjeta. Beograd: Biblijsko društvo,

1981. Biti, Vladimir. Bajka i predaja. Zagreb: Povijest i pripovijedanje, 1981. Bošković Stuli, Maja.Usmena književnost kao umjetnost riječi. Zagreb: Mladost,

1975. Bottigheimer, Ruth B.Fairy Tales: A New History. Albany, New York: State

University of New York Press, 2009. 27 July 2010 <http://books.google.com/books?id=ZL3OR2BuinAC&printsec=frontcover&dq=Fairy+Tales:+A+New+History&source=bl&ots=X_XMViX0AW&sig=r4q7M9jt7Ek1DbDB_cpaY-KPI4M&hl=en&ei=ywjDS4v_DJuJON2UlJcE&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CBUQ6AEwAw#v=onepage&q&f=false>.

Cott, Johnathan.Beyond the Looking Glass. New York: Stonehill Publishing Company, 1973.

Jandrić, Ljubo.Sa Ivom Andrićem: 1968 – 1975.Beograd: Srpska književna zadruga, 1977.

Jolles, Andre.Jednostavni oblici. Zagreb: Studenski centar Sveučilišta, 1978. Jung, Karl Gustav."Struktura duše."Dinamika nesvesnog. Odabrana dela K. G.

Junga. Knji. I.Novi Sad: Matica srpska, 1977. Duh bajke. Beograd:Panpublik,1973. Elijade, Mirča.Sveto i profano. Novi Sad: Književna zajednica Novog Sada, 1986. _________.Mitovi i istorija. Beograd: Delo, 1972. Luckel, Regine."Teorijske osnove geštalt-terapisjke i intergrativnog rada

pomoću bajki."Psihijatrija danas22.br. 2 (1990): 171-181; br.¾, 317 – 329. Luthi, Max. Once Upon a Time – On the Nature of Fairy Tales. London: Indiana

UP, Bloomington, 1976.

http://www.psicoterapiaintegrativa.com/therapists/htms/Karl_Abraham.htm

http://www.psicoterapiaintegrativa.com/therapists/htms/Karl_Abraham.htm

http://books.google.com/books?id=ZL3OR2BuinAC&printsec=frontcover&dq=Fairy+Tales:+A+New+History&source=bl&ots=X_XMViX0AW&sig=r4q7M9jt7Ek1DbDB_cpaY-KPI4M&hl=en&ei=ywjDS4v_DJuJON2UlJcE&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CBUQ6AEwAw#v=onepage&q&f=false






_________.Proučavanje bajki. Modernik, 1986, br. 7/, str.25-42. Meletinski, Jeleazar. Poetika mita. Beograd: Nolit, 1976. Džadžić, Petar. O prokletoj avliji. Beograd: Prosveta, 1975. Petrović, Svetozar. "Pojam književne terminologije. "Priroda kritike. Zagreb:

Liber, 1972. Penčić, Sava.Realizam.Cetinje: Obod, 1967. Prop, Vladimir. Morfologija bajke. Beograd: Prosveta, 1982. _________.Historijski koreni bajke.Sarajevo: Svjetlost, 1990. Rečnik književnih termina.Beograd: Nolit, 1985. Sekulić, Isidora."Istok u pripovetkama Ive Andrića."Kritičari o Andriću. Beograd:

Nolit, 1962. Tolkien, J. R. R.The Monsters and the Critics and Other Essays.George Allen &

Unwin, London, 1983. ________.On Fairy-Stories.West Chester University, 2005. PDF file. 15 July 2010 < http://brainstorm-services.com/wcu-2004/fairystories-tolkien.pdf>. ________.The Letters of J.R.R. Tolkien. Ed. Humphrey Carpenter. Mariner

Books, 2000. ________.Letters of J. R. R. Tolkien.Ed.Humphrey Carpenterwith the assistance

of Christopher Tolkien. London: George Allen and Unwin, 1981. Tatar, Maria.The Hard Facts of the Grimms’ Fairy Tales. Princeton: Princeton

UP, 1987. Rabkin, Eric S. Fantastic Worlds – Myths, Tales and Stories. Oxford: Oxford UP,

1979. Ziolkowski, Jan M.Fairy tales from before fairy tales: the medieval Latin past of

wonderful lies.The University of Michigan Press, 2007. 15 Aug. 2010 <http://books.google.ba/books?id=jDgdupF3VWcC&printsec=frontcover&dq=The+Medieval+Latin+Past+of+Wonderful+Lies&source=bl&ots=mTPKrFRB1j&sig=ddulDktmGlYJ44jIO9flB9dt9wo&hl=bs&ei=qdLCS5FOiaM4uIjZlgQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CAYQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false>.

Zipes, Jack David.Fairy Tales and the Art of Subversion. Classical Genre for Children and the Process of Civilization.New York: Wildman, 1983.

_________.Fairy tale as myth, myth as fairy tale.Lexington, Kentucky: The University Press of Kentucky, 1994. 12. Aug. 2010 <http://books.google.com/books?id=Ld5i71RKaw4C&pg=PA2&lpg=PA2&dq=Litterature+orale+eliade&source=bl&ots=KDIUaYk_t5&sig=_EAUvsKp0_uzZc7fPMpVjzMYUuI&hl=en&ei=ODCaS_zMKNaJ_Ab93OiCAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CB4Q6AEwBjgK#v=onepage&q=&f=false>

http://books.google.ba/books?id=jDgdupF3VWcC&printsec=frontcover&dq=The+Medieval+Latin+Past+of+Wonderful+Lies&source=bl&ots=mTPKrFRB1j&sig=ddulDktmGlYJ44jIO9flB9dt9wo&hl=bs&ei=qdLCS5FOiaM4uIjZlgQ&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=1&ved=0CAYQ6AEwAA#v=onepage&q&f=false





http://books.google.com/books?id=Ld5i71RKaw4C&pg=PA2&lpg=PA2&dq=Litterature+orale+eliade&source=bl&ots=KDIUaYk_t5&sig=_EAUvsKp0_uzZc7fPMpVjzMYUuI&hl=en&ei=ODCaS_zMKNaJ_Ab93OiCAg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=7&ved=0CB4Q6AEwBjgK#v=onepage&q=&f=false





FORGOTTEN JOURNEY – THE TRACES IMPRINTED IN FAIRY TALES

PART II The origination of contemporary fairy tales that have emerged during 19th

and 20th century is in traditional ones. These two forms leaning against the people’s remembrance have become the core of the deepest Man’s experience and the key to discovering the truth about his walk from the dawn of mankind through today.

It is considered a direct correlation between common features of traditional and contemporary fairy tales in this study, precisely the question of positive values of collective expirience and of projection of Man’s unconsiousness visions and hidden desires. Also, this work pays attention to a connection with the deepest layer of the Man, passing on spiritual contents of the old outline of belief, the adoptation of the ancient idea of eternal return, as well as bringing relative negation between past, present, and future.

Exploring discrepancies, this text evaluates different approach of classical and contemporay fairy tales towards world they describe about, realistic way of shaping a story, supernatural, time, place and character of Man, resulting in their different views of the world.

This study is based on comparative analyze of classical fairy tales (Cinderella, Snow White, Little Red Riding Hood, Hansel and Gretel, Sleeping Beauty, Beauty and Beast, Puss in Boots, and 1001 Arabian Nights) and modern ones written in the 19th and 20th century (The LittlePrince, Alice in Wonderland, Pinocchio, The Little Mermaid, The Wonderful Wizard of Oz, The HappyPrince, Hobbit, and The Lord of the Rings).

Key Words:fairy tale, clasical, contemporary, similarities, differences,

mythical heritage, archetypal framework, core experience, sublimation of reality


UDK 821.111.09-1

Две врсте лутања у англосаксонској елегији Потукач

Данко Камчевски, Маја Милутиновић, Јелена Андрејић,

Универзитет у Крагујевцу

Aпстракт: У овом раду испитује се проблематика егзила и лутања, гледано кроз

две перспективе: луталице као мотива у митологијама и књижевностима, и лутања

текста између две културне матрице – хришћанске и паганске. Указује се на

особеност англосаксонског луталице у односу на луталице и из старогерманске

митологије (из које англосаксонска књижевност вуче корене), али и у односу на

познатог луталицу из старогрчке митологије, Одисеја. Потом се указује и на

особеност текста Потукача, и његове неодређености на телеолошком плану.

Кључне речи: егзил, лутање, англосаксонско, старогерманско, хришћанско, текст,

телеологија.

Увод

Oft to the Wanderer, weary of exile, Cometh God’s pity, compassionate love... (The Wanderer)

Већ у прва два стиха англосаксонске елегије Потукач (The Wanderer)

уводи се тема егзила, смештена у сред игре мрачних и светлих тонова умора и очаја са једне, и Божјег милосрђа и самилосне љубави, са друге стране. Да је протагониста елегије ратник, који је након смрти свог господара и сабораца, принуђен да лута светом тражећи нову чету, и можда, нови дом, то је од самог почетка јасно. Или је јасно свакоме ко има одређено историјско знање о уређењу англосаксонског средњовековног друштва. Али, ако поему кренемо да размотримо у ширем оквиру, заменивши историју и социологију религијом и митологијом, а овог одређеног луталицу ставимо покрај других луталица, пред нама ће се отворити сасвим другачији видик. Јер, луталица је разних, и није свеједно да ли се лута старогерманским или старогрчким епским пределима. У исто време, када постанемо свесни уплива Хришћанства и његове етике и телеологије у старогерманску етику и телеологију, одједном нам се теме краја и судбине и спасења чине испре-


плетаним. Као што јунаци Беовулфа (Beowulf), Морепловца (The Seafarer) и Потукача (The Wanderer), смештени у митолошки контекст, постају овапло-ћење Јунака суоченог са Усудом (Wyrd), тако и текст као јунак, да се сликови-то изразимо, креће из англосаксонске луке, да би се обрео у хришћанским водама, оличеним у ни најмање суптилној хришћанској редактури, било од стране монаха-преписивача, било од стране самог аутора, чији би циљ вероватно био прихватљивост песме у новим друштвеним околностима. Рекло би се да, попут свог протагонисте, и сам текст лута између два решења за проблем егзила.

Стога ћемо се упутити у ова два смера, најпре разматрајући мотив лутали-це у универзалнијем смислу – човека и његовог егзила; затим ћемо се окре-нути проблематици лутања самог текста, који је и сам у својеврсном егзилу, принуђен да се прилагођава не би ли преживео и остао релевантан, на сли-чан начин на који су пагански богови током великих преобраћења заоденути у руха светаца.

Луталица као текст Као што је већ споменуто, митолошки гледано, Потукач својим коре-

нима ниче из старогерманског тла. Стога ће разматрање овог аспекта дела почети осветљавањем елемената те митологије који се одражавају у овој елегији. Један од таквих елемената јесте и Рагнарок, догађај који означава крај света, када ће се сукобити силе Добра и Зла, и током којег ће сви учесници тог рата погинути, а свет бити потпуно уништен. Ни богови-владари нису поштеђени смрти, те је катастрофа која прати Рагнарок апсолутна, и испољава се на свим нивоима егзистенције, и божанским и људским.

На ужем плану људског живота, неизбежна пропаст Рагнарока испољава се у неминовности смрти и пропадања, оличене у појму Wyrd, који означава усуд. Све што је некада сазидано, урушиће се, сав човеков труд на крају ће се изјаловити, и најјачи човек ће на крају умрети. Протицање времена праћено нестајањем и пропадањем представља једну од главних тема у англо-саксонској књижевности. Таква је поема Рушевина (The Ruin), чији стихови говоре:

Wondrous is this wall-stead, wasted by fate. Battlements broken, giant’s work shattered. Roofs are in ruin, towers destroyed, Broken the barred gate, rime on the plaster,

walls gape, torn up, destroyed, consumed by age.(The Ruin)


Морепловац из поеме The Seafarer је на сличном, безнадном путовању

као и јунак Потукача, док се Беовулф, иако моћан ратник и славан краљ, на крају сусреће са смрћу. Та судбина не чека јунаке епова других народа, попут Краља Артура, који је, истина, смртно рањен, али бива пренешен на острво Авалон, где ће ипак бити излечен, да би једног дана вратио не би ли поново предводио свој народ; Херакле, мада полубог, умире, али само да би био вазнет међу Олимпијске богове. За Беовулфа је, међутим, смрт коначна, или је барем таква као део епа о њему, што је крај какав се не налази код горепоменутих прича.

„Елегично представља хероизам нарушен иронијом‟, каже Нортроп Фрај у својој књизи Анатомија критике, „Неизбежност смрти Беовулфа, издаја у Роландовом страдању, зло које прати смрт свеца-мученика имају више емо-ционалног значаја од сваког ироничког заплета као што су hybris и hamartia, који се ту могу наћи. Тако је елегично често праћено пригушеним, резигни-раним, меланхоличним осећајем да време пролази и да стари поредак усту-па место новом; помишљамо на умирућег Беовулфа који посматра камене споменике из древне прошлости како пред њим ишчезавају.“ (47-48)

Старогерманским митским светом лутају и Потукач и Один, али је разлика очигледна, јер Один лута својом слободном вољом, кушајући људе и учећи их мудрости, веома налик Светом Сави из народних прича. Он није изгу-бљен, није чак ни у егзилу, као што је у овој елегији случај. Ако бисмо потра-жили поређење по егзилу, на располагању нам је лукави Одисеј и његово дугогодишње невољно лутање по свету у потрази за Итаком. И спретни Грк и неименовани Потукач, обојица жртве – каприциозних божанстава у првом, и неумољивог усуда, у другом случају. Али, док Одисеја на крају његовог путовања чека Итака, свакако, другачија и унеколико страна, но ипак дом, нашег Потукача неће дочекати једна Пенелопа, нити кућа, ма колико опустошена. Напротив, оно што је он некада сматрао кућом, нестало је пропашћу дружине којој је припадао:

Homeless and helpless he fled from Fate Thus saith the Wanderer mindful of misery, Grievous disasters, and death of kin(The Wanderer)

Наилазимо на слике уобичајене за књижевност егзила: ледене таласе,

зиму, тамну земљу, који у исто време служе као природан објективни коре-латив његовог душевног стања. Хладно море симболизује његово унутра-шње стање, али и дезоријентацију: на мору нема утврђеног пута, нити остају трагови. Потукач је изгубљен и тога је у потпуности свестан. Ту је безна-дежност која призива осећај да је за Потукача његов егзил коначно стање самоће и одвојености од света:


Oft when the day broke off, oft at the dawning, Lonely and wretched I wailed at my woe. No man is living, no comrade left, To whom I dare fully unlock my heart.(Исто)

Истина, егзилант хипотетички разматра и могућност да нађе нову чету, и

новог господара:

Fettered my feelings, far from my kin, Homeless and hapless, since days of old, When the dark earth covered my dear lord’s face, And I sailed away with sorrowful heart, Over wintry seas, seeking a gold-lord, If far or near lived one to befriend me With gift in the mead-hall and comfort for grief.(Исто)

Али, та се хипотетичка потрага одмах контрапунктира са следећим стихо-

вима:

Who bears it, knows what a bitter companion, Shoulder to shoulder, sorrow can be, When friends are no more. His fortune is exile, Not gifts of fine gold; a heart that is frozen, Earth’s winsome dead.(Исто)

„Његова је судбина изгнанство‟, каже Потукач, разарајући сопствену наду у налажење новог дома, када је повратак старом немогућ, будући да је уништен. Осећање краја се даље појачава сликама смрти, не само сабораца, већ и људи уопште:

When I reflect on the fates of men -- How one by one proud warriors vanish From the halls that knew them, and day by day All this earth ages and droops unto death. [...] When all this world’s wealth shall be scattered and waste -- As now, over all, through the regions of earth, Walls stand rime-covered and swept by the winds. The battlements crumble, the wine-halls decay; Joyless and silent the heroes are sleeping Where the proud host fell by the wall they defended.


Some battle launched on their long, last journey; One a bird bore o’er the billowing sea; One the gray wolf slew; one a grieving earl Sadly gave to the grave’s embrace.(Исто)

Говор, који својим сликама старења, распадања, смрти, туге и „дугог, зад-

њег путовања,‟ све више наличи гореспоменутој песми Рушевина убрзано улази у својеврсни крешендо:

Storms now batter these ramparts of stone; Blowing snow and the blast of winter Enfold the earth; night-shadows fall Darkly lowering, from the north driving Raging hail in wrath upon men. Wretchedness fills the realm of earth, And Fate’s decrees transform the world. Here wealth is fleeting, friends are fleeting, Man is fleeting, maid is fleeting; All the foundation of earth shall fail!(Исто)

У контексту песме, овај одељак представља слику личне катастрофе. Лед и зима окружују земљу и нападају је, попут старогерманске змије Јорму-нганд, весника краја света, која ће отровати небо. Посебно је занимљив стих “And Fate’s decrees transform the world” у којем је Fate вероватно ништа друго до споменути Wyrd, Усуд, који предодређује крај свих ствари. И заиста, посматрано у ширем митолошком контексту, он је сасвим налик на апокалиптичну визију краја свих ствари, каква се може наћи у Волуспи, старогерманском спису:

It sates itself on the life-blood of fated men, paints red the powers’ homes with crimson gore. Black become the sun’s beams in the summers that follow, weathers all treacherous. Do you still seek to know? And what?(Dronke 18)

Предели у којима се Потукач креће су, дакле, апокалиптични, односно,

пост-апокалиптични, ако се узме да он свој егзил сматра личним крајем све-та. Но, овај егзил није само физички, и Потукач не бежи само из разореног


дома у пустош егзила. Егзил је и временски. Имајмо на уму Бахтинову тезу изнету у књизи О роману, у поглављу „Еп и роман“:

Апсолутна прошлост је специфична вредносна (хијерархијска) категори-ја. За епски поглед на свет, „почетак“, „први“, „зачетник“, „предак“, „онај ко је раније био“ и сл – нису чисто временске категорије, то је вредносно-временски суперлатив који се остварује како у односима људи тако и у од-носима свих ствари и појава епског света: у тој прошлости је све добро, и све што је стварно добро (прво) само је у тој прошлости. Епска апсолутна про-шлост је једини извор и почетак свега доброг и за будућа времена. Тако тврди форма епа. (447)

Потукач, будући да припада епском жанру, такође има у виду сјајну прошлост, у којој је приповедач ове елегије био срећан. Потоњи мрак служи да нагласи оно што је изгубљено, а чињеница да се ради о животној причи одређеног човека позиционира то златно доба у приповедачеву младост, када су његови саборци и господар били живи, а он био млад.

Where now is the warrior? Where the war-horse? Bestowal of treasure, and sharing of feast? Bestowal of treasure andsharing of feast? Alas! the bright ale-cup,the bryny-clad warrior, The prince in his splendor --those days are long sped In the night of the past,as if they never had been! (The Wanderer)

Ubi sunt стилском фигуром уводи се сетно расположење изазвано прола-

ском времена. Прошлост, а не само родна груда, јесте та из које је Потукач изгнан. Он лута у једној бесциљној будућности, без икакве наде да ће оства-рити контакт са прошлошћу. Младост је прошла и неће се вратити. „Ратник“ у горњем стиху је означен са англосаксонским „mago“: “Hwǽr cwóm mearh, hwǽr cwóm mago? (Where is the horse gone, where the young rider?)” (Tolkien 2006: 239). Ова реч значи „млад човек“ – у контексту је превод и „млади јахач,“ „млади ратник“. Али, тај ратник је отишао, и никада се неће врати-ти. Све што је лепо и вредно нестало је, и потукач је изгубљен у сивом и хладном мору, у којем су сећања и фантазмагоричне приказе једино што му остаје. И заиста, њему се привиђају прилике његових сабораца:

Bitterer then is the bane of his wretchedness, The longing for love done: his grief is renewed. The forms of his kinsmen take shaped in the silence; In rapture he greets them; in gladness he scans Old comrades remembered. But they melt into air With no word of greeting to gladden his heart.(The Wanderer)


Ово мишљење може се и наћи код Лене Петровић, у њеној књизи Quest

Myth in Medieval English Literature:

The ubi sunt passage in the second part of the poem, invoking the glories of the past irretrievably lost, does not refer to his personal misery only: it is a general comment on the evanescence of all that is desirable. The future therefore holds no promise that the quest for security and permanence will ever be fulfilled. Indeed the image of the future conjured at the close of the poem is that of universal ruin, winter and darkness [...] The prediction in the last line that “all the foundation of earth shall fall” foresees a time when there will be no after-speakers to remember the great deeds of the dead heroes. With the denial of this ultimate comfort, survival through fame, the victory of wyrd is complete. (72-73)

Физички егзил се преплиће са темпоралним. Изгнан из свог дома, он је

изгнан и из своје прошлости (нема сумње, срећне), тако да су оба сад за њега изгубљени, осим у халуцинацијама и мрачним сновима. Или, како то већ стоји у Кундерином Незнању, он болује и од носталгије, која је „патња изазвана неоствареном жељом за повратком“ (6), али га погађају и anoranze i saudade који „најчешће означавају само тугу изазвану немогућношћу по-вратка у домовину“ (Исто). Ту је и „Sehnsucht: туга за одсутним; али Sehnsucht може да се тиче онога што се збило као и онога што још није“ (Исто: 7). His fortune is exile.

Текст као луталица Пошто је установљено постојање мотива Луталице као својеврсног

текста у књижевности, који се јавља у више облика и на више начина, увек другачије у зависности од матрице у којој се налази, ваља се позабавити и лутањима текста, нарочито кад се исти нађе у околностима у којима се Потукач нашао, на ушћу (или судару) две културне матрице, англосаксонске и хришћанске. Он у том смислу није јединствен, нити представља изузетак, већ пре правило. Од покрштавања се англосаксонска књижевност почела мешати са Хришћанством, некада успешније, некада мање успешно. Рефе-ренце на Бога су врло присутне у Беовулфу, али у њему, према Толкину, који је написао један од најзначајнијих есеја на тему Беовулфа, не постоји таква конфузија хришћанског и паганског:


The relation of the Christian and heathen thought and diction in Beowulf has

often been misconceived. So far from being a man so simple or so confused that he muddled Christianity with Germanic paganism, the author probably drew or attempted to draw distinctions, and to represent moods and attitudes of characters conceived dramatically as living in a noble but heathen past. [...] The strongest argument that the actual language of the poem is not in general the product either of stupidity or accident is to be found in the fact that we can observe differentiation, We can, that is, in this matter of philosophy and religious sentiment distinguish, for instance: (a) the poet as narrator and commentator; (b) Beowulf; and (c) Hrothgar. Such differentiation would not be achieved by a man himself confused in mind, and still less by later random editing. (39-40)

Хришћански Бог се у Потукачу спомиње већ у другом стиху, и у задњем

као „небески Отац, наше упориште и снага.‟ Чини се да је поема само „урамљена“ у хришћанску перспективу, или као што каже Лена Петровић:

Despite its late date and the Christian framework within which it is set, The Wanderer is not a Christian poem. The reference to God’s pity and compassionate love at its beginning and end, even if it is not an addition by another author, comes as an afterthought and does not affect the poet’s secular vision. Unlike Augustine’s City of God, The Wanderer does not look forward and upward to any happy resolution in heaven. Rather than the Anglo-Saxon conversion into Christianity, the poem reflects a crisis in the pagan world view that preceded the conversion and made it on the whole easy and rapid. (73)

Потукач и Беовулф очигледно деле и старогерманске корене и уплив

хришћанства. Међутим, док је у Беовулфу тај однос очигледно издиферен-циран, у Потукачу постоји одређени степен конфузије. Јер, осим на почетку и на крају, Бог се спомиње и при средини елегије:

The Warden of men hath wasted this world, Till the sound of music and revel is stilled.(The Wanderer)

Овај цитат је значајан из два разлога. Најпре, показује да је англосаксон-

ска слика не само смештена у хришћански рам, већ и да су и на самој слици вршене корекције. Бог, који се спомиње у контексту милосрђа на почетку и крају елегије, у средини се изједначава са Усудом: и Он учествује у рушењу света и гушењу музике и радости. Други разлог је нарочито упечатљив у по-ређењу са Беовулфом: песник се и као наратор и коментатор, и као лик у елегији, позива на Бога и Хришћанство. Са једне стране, не постоји јасна раздвојеност хришћанске и паганске перспективе, где се прва јавља пре и


пошто главни лик Потукача одржи свој монолог, а друга за време тог моно-лога; са друге стране, не постоји ни јасна интеграција два гледишта код оба гласа у песми. Колико год неименовани Потукач у исто време спомиње и Бога и Усуда, толико и песник-коментатор меша те појмове, будући да већ у петом стиху каже:

Homeless and helpless he fled from Fate(Исто)

Али, ми морамо читаву поему посматрати као једну целину, заокружену упркос назнакама које говоре против таквог закључка. Колико год се труди-ли, не можемо доћи до самог песника и сазнати да ли је он паганин пре-обраћен у Хришћанство, који је извршио ревизију свог дела, било из страха или истинске очараности новом религијом; или је, пак, песма у преписивању била подвргнута ревизији од стране непознатог монаха да би била друштвено прихватљива. Такве претпоставке се, без сумње, могу правити, али оне нас неће далеко одвести на путу ка откључавању значења текста.84 Јер, текст пред нама је очигледно састављен од више елемената, међусобно мање или више сродних, и у процесу компоновања помешаних на збуњујућ начин.

Зашто је ово битно? Поема проблематизује питање егзила једног ратни-ка, који се, изгубивши упориште и у простору и времену, нашао у изузетно тешкој ситуацији, да би затим понудила решење како тај ратник (и шире, човек уопште) треба да се суочи са таквим стањем ствари. Решење је, међу-тим, подвојено, на два аспекта о којима је било речи. Постоји старогер-мански начин и постоји хришћански начин, и они су испреплетани на начин који нам отежава да дамо коначни суд.

Укратко ћемо се осврнути на та два начина, почевши од старогерманског, односно, англосаксонског. Споменут је појам усуда и крајње пропасти која ће доћи свему. Слике поеме сведоче томе: рушење кула, смрт бораца, изгу-бљене битке, и, чак, својеврсна визија краја света при самом крају песме. То је, дакле, судбина свих нас, па и Потукача. У песми се сугерише да нема сврхе борити се против ње, као што нема сврхе борити се против смрти. Шта онда радити? Како остварити успешну егзистенцију? Слава је један од начина. Она продужава човеков живот и након његове смрти. Слава се стиче јуначким подвизима за живота. То што само опирање ипак на крају резултује поразом не треба да се схвати као нужно лоша ствар: опирање судбини је оно што дефинише човека, даје му узвишеност и моралну снагу. Шта онда са болом и тугом? Њих треба закопати дубоко:

Men eager for honor Bury their sorrow deep in the breast(The Wanderer)

84

Мада нам могу указати на дух доба у време верских преобраћења.


Част је та која има вредност, као и подношење и најгорег. То је дидактич-

ко-етички слој о којем је Бахтин говорио, и који се још више опажа у наред-ним стиховима:

No man may know wisdom till many a winter Has been his portion. A wise man is patient, Not swift to anger, nor hasty of speech, Neither too weak, nor to reckless, in war, Neither fearful nor fain, nor too wishful of wealth, Nor too eager in vow—ere he know the event. A brave man must bide when he speaketh his boast Until surely the goal of his spirit.(Исто)

Овај слој означава истовремено и реликт блиставе прошлости, и једно од

решења које поема нуди. Такво решење је продукт митологије из које она потиче:

In Norse, at any rate, the gods are within Time, doomed with their allies to death. Their battle is with the monsters and the outer darkness. They gather heroes for the last defence. Already before euhemerism saved them by embalming them, and they dwindled in antiquarian fancy to the mighty ancestors of northern kings (English and Scandinavian), they had become in their very being the enlarged shadows of great men and warriors upon the walls of the world. When Baldr is slain and goes to Hel he cannot escape thence any more than mortal man. [...] It is the strength of the northern mythological imagination that it faced this problem, put the monsters in the centre, gave them Victory but no honour, and found a potent but terrible solution in naked will and courage. “As a working theory absolutely impregnable.” So potent is it, that while the older southern imagination has faded for ever into literary ornament, the northern has power, as it were, to revive its spirit even in our own times. It can work, even as it did work with the goðlauss viking, without gods: martial heroism as its own end. But we may remember that the poet of Beowulf saw clearly: the wages of heroism is death. (Tolkien, 2006: 25-26)

Ако англосаксонско решење представља храбро супротстављање сивилу

судбине и „победу“ (привременим) постизањем славе упркос крајњем и апсолутном поразу, хришћанско је становиште дијаметрално супротно. Иако пар стихова пре тога сведочимо својеврсном доживљају краја света, и на


плану личности Потукача и на универзалнијем плану, убрзо долазимо до ових стихова:

Good man is he who guardeth his faith. He must never too quickly unburden his breast of its sorrow, but eagerly strive for redress; And happy the man who seeketh for mercy From his heavenly Father, our Fortress and Strength.(The Wanderer)

Насупрот страшној судби стоји Господ, насупрот растакању света стоји Он као тврђава и снага у којем треба тражити упориште. Човек који чува своју веру има чему да се нада. Он не треба да се олако предаје очају (ту се хришћанска и паганска позиција преклапају), већ да се са вером узда у Бога и његову милост која ће га на крају спасити. Видимо да је хришћански ко-mентар оптимистичнији од англосаксонског. Иако Потукач остаје елегија која сведочи о пролазности свих ствари, овом интервенцијом она се прибли-жава причи о Христу, који је, прошавши кроз Голготу, на крају васкрсао и узнео се код свог Небеског Оца.

Поставља се питање: које је од ова два решења оно право? Англосаксо-нско је вероватно старије, али временска предност не долази са призвуком исправности. Оба „наука“ имају своју тежину. Неко ће рећи да, пошто је катастрофични заплет у духу старих Англосаксонаца, следи да се са њиме најбоље слаже и англосаксонски крај – расплет без расплета, опирање до краја, уз све знање о безнадежности икакве промене (макар на боље). То би све и било на месту да оваквих заплета нема и у хришћанским списима. Сетимо се приче о Јову, и искушењима кроз које је прошао, изгубивши читаву породицу и сва богатства. Сличности са Потукачом су очигледне, али је разрешење другачије: вера у Бога вратила је Јову све оно што је раније имао, он је награђен за стрпљивост. Свршетак, расплет, крај, τέλοϛ, очи-гледно је врло битан, подједнако као и почетак, заплет. За разлику од Књиге о Јову, Потукач поседује два телеолошка становишта. И ма колико се ми опредељивали за прво или друго на основу временског првенства, оба су валидна. Неименовани луталица из наслова песме може изабрати било које од њих, а тумач књижевности не сме одбацити ниједно, нарочито ако жели да жели да се упусти у проблематику смисла. Јер, питање смисла је увек мотивисано питањем „Чему (све) то?“ Према којем исходу води неко пона-шање, животни одабир, одлуке велике или мале? Смисао се увек разрешава у односу на крај, а не почетак. Почетак је питање, а крај одговор. Староге-рмански “martial heroism” и хришћанска молитва су два одговора које нуди текст Потукача, што је у исти мах и његова предност, али и извор његовог лутања.


Бахтин је говорио о непрестаном дијалогу текстова, а Т. С. Елиот о односу

књижевног дела и традиције која му претходи. Поента је иста: не постоји херметички текст, који је настао претходно не дошавши у контакт са тексто-вима који су му претходили, језиком на којем је написан, етиком и естети-ком времена у којем је зачет. Речима Михала Павела Марковског:

На тај начин је Бахтин први пут формулисао основни принцип своје филозофије: ништа на свету не постоји само по себи и сви покушаји успостављања аутономије (егзистенцијалне, сазнајне моралне, естетичке) јесу илузија. Зато није веровао у формално-структуралну концепцију књижевног дела као „неприступачне целине довољне

саме себи.‟ (168)

Текст Потукача имао је ту прилику да се затекне у процепу или на променљивом тлу које је настало дијалогом (или, можда, конфронтацијом) између два већа текста: старогерманског и хришћанског. И поново исти проблем: којој страни се приклонити? На то питање је већ дат одговор: ниједној. Пошто су обе равноправне при тумачењу, обе представљају и два равноправна краја. Да је Потукач остављен у свом (наводном) првобитном стању и закључен стихом, “All the foundation of earth shall fail!” (The Wanderer), одговор би био једноставан. Подједнако би био једноставан да оваквог закључка није било и да је уместо њега само стајало:

And happy the man who seeketh for mercy From his heavenly Father, our Fortress and Strength. (Исто)

Али, ми имамо оба. Стање веома подсећа на савремене романе са више

завршетака (као, рецимо, Уникат Милорада Павића), па ипак се не ради о истом случају. Павићев роман – текст – је такав захваљујући планској за-мисли аутора која је од почетка до краја имала упориште у фабули. Текст Потукача није имао ту судбину. Он је настао у доба када је стара вера била мењана новом. Он је трпео утицаје тих промена. На судару великих метана-рација он је покушао да проговори о једној старој теми лутања и обради је у англосаксонској матрици, али је, нашавши се у новим историјским прилика-ма, морао да се „надогради“ и учини ту тему релевантном за једног хришћа-нина. Он је пошао из луке Рагнарока и кренуо ка луци Књиге о Јову, али, нити се вратио првој, нити се обрео у другој. И то је тако првенствено због тога што је недовршен, а не због тога што је то била првобитна намера – у прилог томе недостаје диференцијација опажена на примеру Беовулфа. Недовршеност и несавршеност изазвани хришћанском редакцијом текста доводе до недостатка једног τέλοϛ-а, али, парадоксално, ова се не-


савршеност претвара у предност поеме. Не само што је њена главна тема лутање у изгнанству, већ и сам текст лута између једног и другог краја. На известан начин поема проживљава судбину свог јунака на равни текстова и метанарација, што јој даје нарочиту вредност. Сличну би вредност вероватно имао текст о забрањеним књигама који је и сам био забрањен у неком периоду. Постоји, дакле, извесна мета-димензија код Потукача која га чини занимљивим за тумачење. Јер, на крају, и сам тумач лута (срећно, надамо се) између обиља значења која се отварају у овом тексту, стицајем околно-сти или силом судбине, тако давно децентрираном и отвореном за игру и дисеминацију значења.

Литература

Бахтин, Михаил. О роману. Превод: Александар Бадњаревић. Београд: Нолит, 1989.

Бужињска, Ана и Михал Павел Марковски. Књижевне теорије ХХ века. Превод: ИванаЂокић-Саундерсон. Београд: Службени гласник, 2009.

Dronke, Ursula. The Poetic Edda: Volume II: Mythological Poems. Oxford: OUP, 1997.

Фрај, Нoртроп. Анатомија критике. Превод: Горана Раичевић. Нови Сад: Orpheus; Београд: Нолит, 2007.

Петровић, Лена. Quest Myth in Medieval English Literature. Ниш: Издавачка јединица Универзитета у Нишу, 1999.

The Ruin, Текст поеме доступан на сајту Универзитета Британске Колумбије: <http://faculty.arts.ubc.ca/sechard/oeruin.htm.>23. јун 2011 The Wanderer, текст поеме доступан на сајту Хардинг Универзитета: <http://www.harding.edu/english/wanderer.htm.>23. јун 2011 Tolkien, John Ronald Reuel. The Monsters and the Critics and Other Essays.

London: HarperCollins, 2006.

TWO TYPES OF WANDERING IN ANGLO-SAXON ELEGY THE WANDERER

This paper examines problems of exile and wandering, as seen through two

different perspectives: the wanderer as a motif in mythology and literature, and wandering of the text between two cultural matrices which defined the age when it was created – pagan and Chritian. The peculiarity of the Anglo-Saxon wanderer is noted in contrast to wanderers from both Old German mythology (in which Anglo-Saxon literature has its roots), but also in contrast to the famed wanderer


from the Old Greek world, Odysseus. The peculiarity of the text of The Wanderer is also examined, together with its indeterminedness on the teleological plane.

Key words: exile, wandering, Anglo-Saxon, Old German, Christian, text,

teleology.


UDK 821.111.09-21

The Aesthetic Response: The Reader in Macbeth

Ismail Salami, University of Malaya

Abstract: This article seeks to explore the different strategies the Bard uses in order to

evoke sympathy in the reader for Macbeth who is so persistent in the path of evil. What

strategy does Shakespeare use in order to provoke such a deep emotional response from

his readers? By using paradoxes in the play, the Bard creates a world of illusion, fear and

wild imagination. The paradoxical world in Macbeth startles us into marvel and fear,

challenges our commonly held opinions, and reshapes our thought in the process (Platt

8). As the text involves the reader in the formation of illusion and the simultaneous

formation of the means whereby the illusion is punctured, “reading reflects the process

by which we gain experience. Once the reader is entangled, his own preconceptions are

continually overtaken so that the text becomes his present while his own ideas fade into

the past. As soon as it happens, he is open to the immediate experience of the text” (Iser,

The Implied Reader 290). Mesmerised by Macbeth’s powerful imagination and poetic

language, the reader engages in a dialogical interaction with the play and eventually

finds light in the murky world of the text. Regardless of Macbeth’s diabolical world, the

reader ventures into it, shares it with him and ultimately wakes up from its dizzying

stupor. In reading Macbeth, the reader leaves behind the familiar world of his experience

in order to participate in the adventure the text offers him. The edifying effect of the

tragedy in the end is the reward the reader reaps after eventually waking up from the

nightmarish dream of the text.

Key Words:Iser, reader, Macbeth, Shakespeare, evil, paradox

Fear and Desire in Macbeth Basically, there are two responses to Macbeth. Some readers may see him

as a murderer, butcher and tyrant while there are some others who clearly see him as the personification of devil. Macbeth constantly vacillates between fear and desire. What he fears is what he desires and what he desires alarms him tremendously. It seems that part of him draws him to good and part of him pulls him with all force to evil. The soul of Macbeth in a word becomes an arena for the battle between the good and evil with the latter getting the better of him. He is an advocate of evil but he is perennially self-tortured. This quality in Macbeth makes the reader identify with him as a human being with all his


imperfections. This “Bellona’s Bride” who strikes fear into the hearts of enemies and smites them with no mercy becomes the personification of fear in the face of evil. Lady Macbeth berates him for being “too full o” the milk of human kindness” (1.5.15) which is dramatically ironic. In reality, Macbeth is “too full” of “a lofty awareness of his own humanity” (Elliott 17). Fear manifests itself in Macbeth in his encounter with the weird sisters when he learns that he will be the Thane of Cawdor and the King hereafter. The “things that do sound so fair” (1.3.50) strike fear in the heart of Macbeth. Banquo is as surprised as the reader when he expresses his amazement at Macbeth’s horror at the news:

Good sir, why do you start; and seem to fear Things that do sound so fair? I” the name of truth, Are ye fantastical, or that indeed Which outwardly ye show? (1.3.51-54)

Macbeth’s reaction to the news should be one of joy as it heralds his kingship

in future. Instead, he is seized with such great fear that he starts to shiver. There are two assumptions here as offered by Bradley: “Either this thought was not new to him, or he had cherished at least some vaguer dishonourable dream, the instantaneous recurrence of which, at the moment of his hearing the prophecy, revealed to him an inward and terrifying guilt” (344). Although Macbeth is overcome with fear, Banquo shows no psychological disturbance and demands the witches speak about him:

To me you speak not. If you can look into the seeds of time, And say which grain will grow and which will not, Speak then to me, who neither beg nor fear Your favours nor your hate. (1.3.55-59)

There is no logical reason for Macbeth’s fear unless we assume with Bradley

that his psychological disturbance at the news stems largely from an aforethought which he had long entertained for murdering the king and taking his place. In a similar vein, Coleridge states:

The questions of Banquo are those of natural curiosity – such as a girl would make after she had heard a gypsy tell her schoolfellow’s fortune – all perfectly general or rather planless. Macbeth, lost in thought, raises himself to speech only by their being about to depart: Stay, you imperfect speakers! and all that follows is his reasoning on a problem already discussed in his mind, on a hope which he welcomes and the doubts concerning its attainment he wishes to have cleared up (qtd. in Wain 78).


The witches choose “to meet with Macbeth” because he is fertile soil for the

seed of evil. The prophecy of the weird sisters only serves to give an impetus to an idea long articulated and nurtured by Macbeth’s mind. An active reader may even visualize that Macbeth had already discussed the murder of Duncan with Lady Macbeth on a number of occasions. However, Dover Wilson argues that the murder of Duncan comes too quickly, indeed abnormally quickly. Empson argues that

the whole point about Macbeth is that he is hurried into an ill-considered action, or that he refuses to consider it himself: “Let not light see” – “the eye wink at the hand” – “which must be acted ere they may be scanned.” The play is crowded with such phrases and its prevailing darkness is a symbol of his refusal to see the consequences of his actions. (140)

As the play proceeds, we realize that he initially lacks the will to put this idea

into practical shape on account of moral considerations. Macbeth is torn between evil as a necessary act for attaining his goals and a bitter consciousness of evil, which he knows, will catapult him onto the path of eternal damnation. In a Faustian way, he dallies with evil until he succumbs entirely to the overpowering temptations of the devil. From a religious perspective, he sells his soul to the devil when he stabs the “gracious Duncan” to death. Immediately after the murder, he expresses regret not because he “has sold his soul but because he has sold it so cheaply” Lings 59):

For Banquo’s issue have I filed my mind; For them the gracious Duncan have I murder”d; Put rancours in the vessel of my peace Only for them; and mine eternal jewel Given to the common enemy of man, To make them kings, the seed of Banquo kings! (3.1.64-69)

To the reader, these lines indicate that Macbeth is bitterly conscious that he

has traded his “eternal jewel” (his soul) for something not valuable with the devil. This can be taken as a clear confession to the fall of his soul. Macbeth creates a hell within and a hell without: a hell within himself and a hell for others. In the hell he creates within him, he burns in the “murk and nightmare torment of a conscious hell” (Knight 140). Once man treads on the path of evil, he cannot easily get out of it. For Macbeth, evil comes with consciousness, remorse, fear and gradual realization of nihilism.

Fear manifests itself both verbally and emotionally. As a feeling it grips his soul from the beginning and as a word, it keeps appearing in virtually every


speech he utters after he has murdered Duncan. In other words, fear finds an entity, which becomes a perennial part of Macbeth’s speech. The bipartite form of fear takes hold of Macbeth to the point where it becomes impossible for him to cast it out. The sense of fear is also conveyed to the reader and the play turns into a uniquely horrifying one among Shakespearean tragedies. The reader is made to feel fear from the beginning of the play with the appearance of the weird sisters and the feeling is intensified in him after Macbeth murders Duncan.

L. C. Knights calls the play a “statement of evil” and says that “Macbeth defines a particular kind of evil – the evil which results form a lust for power” (39). This kind of approach to Shakespeare limits the imaginative scope of the play. Macbeth’s mind shows the stunning workings of an imagination hitherto unknown to any Shakespearean hero. In fact, he has Shakespeare’s own imagination. Macbeth imagines things beyond the realm of the material world; his imaginings then turn into fear and he translates his fear into action by killing. He sees everything in its infinity. As Firkins says:

There is a grip, a clutch, an insistence, a tenacity, in his mental processes, which suggests the idea of possession. An image conquers, masters, enslaves, engrosses him; he is in its leash; he obeys and cringes. Sight has for him the power of touch: the crown sears his eyeballs; the bloody hands pluck out his eyes. He cannot rid himself of a visual image; the imaginary dagger side by side with the real one which he has drawn to disprove its existence retains its actuality. If the murderer had merely told him that Banquo was dead, Macbeth would have seen no ghost at the supper. (418)

The beauty of the play does not lie in the nature of evil but in how

Shakespeare shows man’s conscious subordination to it. The weird sisters, I believe, forebode evil more than they can embody evil as

some critics suggest. Evil in Macbeth is so overpowering that it alarms the reader. Macbeth symbolizes the human being with all his imperfections and the reader feels compelled to identify with him in order to know him and his motivations better. I am not suggesting that every reader can be Macbeth but that evil, when unleashed, can dehumanize every human being and turn him into a beast of a man. The experience of reading Macbeth can be very horrifying and edifying at the same time; horrifying in the sense that the reader may doubt the very force of evil within him and edifying in the sense that evil can be self-destructive and devastating. That is why Shakespeare provides necessary ambience for self-identification with Macbeth. In view of this assumption,


Macbeth comes very close to the Aristotelian definition of tragedy that it creates a cathartic effect in the reader/audience by arousing fear and pity.

Despite all his valour in the face of danger and his great victories against the enemies, Macbeth loses to the common enemy of man, the devil. The devil, Shakespeare hypothesizes, is not an external force (e. g. the weird sisters) but an internal one. Allusions to the fallen angel are galore in Macbeth. The Porter mentions “Belzebub” to convey to the reader an idea of the diabolical qualities which lurk in Macbeth’s soul. Elsewhere, Malcolm says that “Angels are bright still, though the brightest fell” (4.3.22). The opening scenes begin with a description of “two swimmers that do cling together” and depict Macbeth as a hero and a future traitor.

As two spent swimmers, that do cling together And choke their art. The merciless Macdonwald— Worthy to be a rebel, for to that The multiplying villanies of nature Do swarm upon him—from the Western Isles Of kerns and gallowglasses is supplied; And Fortune, on his damned quarrel smiling, Show’d like a rebel’s whore. But all’s too weak; For brave Macbeth—well he deserves that name— Disdaining Fortune, with his brandish’d steel, Which smoked with bloody execution, Like valour’s minion carved out his passage Till he faced the slave; Which ne’er shook hands, nor bade farewell to him, Till he unseam’d him from the nave to the chops, And fix’d his head upon our battlements. (1.2.8-23)

The language of this opening scene portrays Macbeth as a man of exceptional bravery. From the beginning of the play, the reader is introduced to a man who disdains fortune and is capable of journeying into the unknown. These opening scenes are partly responsible for the reader’s sympathy for Macbeth. The fast pace of the dramatic action, the darkness, war, blood and the weird sisters all contribute to the creation of a sense of sin and evil in such a way that the hero becomes somehow immune to the reader’s hatred and subsequently susceptible to his sympathy. Indeed, the opening scenes are “so arranged that we never know quite enough about the hero’s guilt, and he captures our sympathetic attention as it were under cover of darkness” (Honigmann 128).

Yet, the play is replete with references to devilish Macbeth (4.3.117). He is a “hell-kite” (4.3.217), and a hellhound (5.8.3).


Not in the legions Of horrid hell can come a devil more damn”d In evils to top Macbeth. (IV.iii)

In the first scene where the weird sisters meet to discuss their rendezvous

with Macbeth, Shakespeare creates an atmosphere of horror by depicting a scene charged with fear, uncertainty and ambiguity. Textual ambiguities function like a puzzle that the reader has to solve for himself. Ambiguities stimulate the reader into

trying to balance all the more intensively the contradictions that we have produced. Just as the reciprocal disturbance of the gestalten brings about the dimension of the event, in which illusion-building and illusion-breaking are integrated, here too we have a need for integration. (Iser 1980: 129)

In Macbeth, fear is created in the reader even before he gets to know

Macbeth. There is thunder and lightening. There is darkness and a desert scene. All these images function to create a prevailing sense of fear, anxiety and ambiguity. As for the weird sisters, they represent “a world of dire evil and disorder, of dubiety and incessant sudden questioning” (Elliott 35). Although they represent evil, they do not have any influencing power over Macbeth. They are vested with the power of prophecy. Every prophecy they make comes true. They foresee that Macbeth will be the Thane of Cawdor, and he is. They also foresee that Macbeth will become king and he does; that he should beware of Macduff and he should; that none of woman born shall harm Macbeth, and he murdered by Macduff who was “from his mother’s womb untimely ripped” (5.8.16). They predict that “Macbeth shall never vanquished be until Great Birnam Wood to high Dunsinane Hill shall come against him” (4.1.91-92), and in the final, terrifying scenes of the play, Birnam Wood does indeed come against him. Finally they predict that Banquo will be father to a line of kings: “Lesser than Macbeth, and greater” (1.3.63), “Thou shalt get kings, though thou be none” (1.3.65).

That the witches can foresee the future, however, does not mean they control that future. As mentioned earlier, they have only the power of prophecy; they do not even try to seduce or tempt Macbeth into murder. The innate evil in Macbeth, which has been somehow curbed by the power of morality in him gradually goes unleashed and gets the better of him. It has been suggested by some critics that the weird sisters symbolize the devil while an active reader hardly finds any evidence suggesting that they are devils. As Professor Bradley rightly says:


Speaking strictly we must affirm that he (Macbeth) was tempted only by himself. He speaks indeed of their “supernatural soliciting”; but in fact they did not solicit. They merely announced events: they hailed him as Thane of Glamis, Thane of Cawdor, and King hereafter. No connection of these announcements with any action of his was even hinted by them. For all that appears, the natural death of an old man might have fulfilled the prophecy any day. In any case, the idea of fulfilling it by murder was entirely his own. (344)

Their limited power to harm is suggested to the reader in the first scene

when one of the witches expresses her anger at a sailor’s wife for refusing to share her chestnuts with her. She is clearly seen to lack any power over the sailor’s wife but to cast a spell over her husband’s ship only with the help of other witches. She can prophesy, torment the man, or tempt him, but his bark cannot be lost. She cannot kill him. They only hail Macbeth as Thane of Glamis, Thane of Cawdor, and king hereafter.

First Witch All hail, Macbeth! hail to thee, thane of Glamis! Second Witch All hail, Macbeth, hail to thee, thane of Cawdor! Third Witch All hail, Macbeth, thou shalt be king hereafter! (1.3.48-50)

Immediately in the second scene, the reader learns about the bravery of

Macbeth in war and how he split Macdonwald the rebel from gut to jaws and perched his head on the camp wall. In the next scene, the reader is given a clearer image of the weird sisters:

First Witch Where hast thou been, sister? Second Witch Killing swine. Third Witch Sister, where thou? First Witch A sailor’s wife had chestnuts in her lap And munched, and munched, and munched. “Give me,” quoth I. “Aroint thee, witch,”the rump-fed runnion cries. Her husband’s to Aleppo gone, master o’th’Tiger: But in a sieve I’ll thither sail, And like a rat without a tail, I’ll do, I’ll do, and I’ll do. (1.3.1-9)

One of the witches has been killing swine and the other one who is angry

with a sailor’s wife for withholding her chestnuts is going to hex the sailor’s ship as revenge. Therefore, the reader realizes that they are indeed only capable of petty mischief. Soon, he realises that they can see into the future. Macbeth’s


desire to ascend to the throne and take the place of the gracious Duncan is strengthened by his wife who helps dispel fear in Macbeth. His letter to his wife, if read carefully, casts light on his unconscious desire to kill the king. His intention in writing the letter to his wife is only to find an accomplice in his murderous reflections. To an ingenious reader, the letter misses a few important facts about Macbeth’s encounter with the weird sisters.

They met me in the day of success: and I have learned by the perfectest report, they have more in them than mortal knowledge. When I burned in desire to question them further, they made themselves air, into which they vanished. Whiles I stood rapt in the wonder of it, came missives from the king, who all-hailed me “Thane of Cawdor;” by which title, before, these weird sisters saluted me, and referred me to the coming on of time, with “Hail, king that shalt be!” This have I thought good to deliver thee, my dearest partner of greatness, that thou mightst not lose the dues of rejoicing, by being ignorant of what greatness is promised thee. Lay it to thy heart, and farewell. (1.5.1-14)

His letter clearly shows a limited narrative of the events. Macbeth says how

the witches “met me in the day of success,” how “I burned in desire to question them further,” “how I stood rapt in the wonder of it,” how “came the missives from the king, who all-hailed me ‘Thane of Cawdor’,” and how the “weird sisters saluted me and “referred me to the coming on of time, with “Hail, king that shalt be!” Macbeth does not make any mention of Banquo and refuses to reveal that the weird sisters had made any prophecy about Banquo. The letter tells the truth but it does not tell everything. In fact, Macbeth proves to be an imperfect speaker. What more does Macbeth wish to hear from the witches when he demands: “stay you imperfect speaker!”? There are two assumptions here: either he seeks to know the means for becoming a king or he thinks that the witches are privy to his secret intentions and that he wants them to approve of them. In view of the content of the letter, the second assumption sounds more plausible. The reader is aware that Macbeth knows more than what he reveals in the letter to his wife. The letter leaves many gaps in the mind of the reader. The blanks designate a

vacancy in the overall system of the text, the filling of which brings about an interaction of textual patterns. In other words, the need for


completion is replaced here by the need for combination. It is only when the schemata of the text are related to one another that the imaginary object can begin to be formed, and it is the blanks that get this connecting operation under way. (Iser 1980:183)

What the letter lacks shows a mind loath to reveal the whole truth. Besides,

the letter contains words such as “burned in desire,” “rapt,” and “rejoicing,” which indicate great desire in the writer. Therefore, temptation has crept into his soul even before he talks to Lady Macbeth. The letter is but meant to tempt the reader (Lady Macbeth) to goad Macbeth into choosing a path he does not desire to tread on alone. Therefore, Lady Macbeth’s response to the letter is one of temptation and murderous thoughts: Glamis thou art, and Cawdor; and shalt be What thou art promised: yet do I fear thy nature; It is too full o’ the milk of human kindness To catch the nearest way. (1.5.15-18)

She immediately broods on the “nearest way” but she is afraid of Macbeth

being “too full o’ the milk of human kindness.” However, in the play the reader does not see any “milk of human kindness” in Macbeth. Be it as it may, Lady Macbeth cannot be seen as the embodiment of evil for she proves weak on the path and kills herself out of complete despair for what she has become. To see her thus in league with evil is only to shift the blame from Macbeth to her. Taking a radical view in this regard, Honigmann says, “Lady Macbeth appears to be somehow in league with evil and Macbeth its victim, a fly in the spider’s web who struggles mightily but cannot escape” (Honigmann 131). After all, the choice to kill Duncan comes from Macbeth who takes up the action consciously and resolutely:

I am settled, and bend up Each corporal agent to this terrible feat. (1.7.79-80)

Oblivious to the effects the murder will have on his mind, he translates his

desire into action and kills Duncan and his servants in cold blood. Man is free to choose between good and evil and he will have to bear the consequences of his own actions. Macbeth chooses the path of evil consciously and becomes increasingly aware of his own existence and true self. This horrible awareness which he achieves as a result of his own deeds terrifies him to the point of despair: “To know my deed, “twere best not know myself” (2.2.70). This is the point, I believe, where the reader starts sympathizing with Macbeth as a man


who brings about his own downfall. The reader gradually sees in Macbeth the fall of a man who could have achieved great success in view of his valor and merit if he had not chosen evil as his company. In killing Duncan, he does “murder sleep, the innocent sleep, Balm of hurt minds.” (2.2.36). His agony starts to isolate and alienate him from his surroundings. The great degree of his agonized fear echoes in the sounds he hears: “Methought I heard a voice cry: Sleep no more!” (2.2.32). By making his hero refer to himself by his three titles, “Shakespeare shows a sense of dispersed identity in him” (Honnigmann 128):

Glamis hath murder’d sleep, and therefore Cawdor Shall sleep no more; Macbeth shall sleep no more. (2.2.39-40)

From the beginning, he is depicted as a warrior who does “memorise

another Golgotha” in the battlefield. It is true that warriors are warriors and they kill without mercy. However, apart from that, he is not presented throughout the play with any mercy for anyone. Strangely enough, McAlingdon suggests that the

Tragedy of Macbeth is that of a kind man who degenerates into a butchering tyrant; but since a tyrant is almost by definition a man who lives in dread of those whom he terrifies, his tragedy is also that of a courageous soldier who becomes cowed by fear. (133)

There is no obvious reason for McAlingdon to say that Macbeth is a kind

man as we are barely given the chance to see him in the light of human compassion or kindness and that no such thing has been ever suggested or evinced throughout the play.

Of great importance in the character of Macbeth, which makes the reader sympathize with him, is his consciousness of the evil act he has committed. In fact, readers respond to and sympathise with Macbeth because he is torn like any human being between evil and desire and creates an internal hell by consciously choosing evil and losing his very human essence. He makes deliberate choices and determines his life. According to the existential view, the human agent is “endowed with rational potencies and determines his existence by deliberate choice” (Guignon 53).

In Macbeth, Shakespeare deviates from the normal morality play by depicting a hero who “begins evil doing with complete understanding of the course he is laying out for himself and with complete willingness to sacrifice his soul in the next world in exchange for the gifts of the world” (Farnham 79). Shakespeare also breaks away from the Elizabethan view that man is part of the divine order and that any political, social or religious violation of this order will


be punished. This view does not apply to Macbeth. The reader is shocked to learn about Macbeth’s full understanding of the nature of the crime he is about to commit. His apocalyptic vision of his crime becomes manifest in his reflections before the crime:

this Duncan Hath borne his faculties so meek, hath been So clear in his great office, that his virtues Will plead like angels, trumpet-tongued, against The deep damnation of his taking-off; And pity, like a naked new-born babe, Striding the blast, or heaven’s cherubim, horsed Upon the sightless couriers of the air, Shall blow the horrid deed in every eye, That tears shall drown the wind. (1.7.16-25)

In his projection of the deed, Duncan

becomes the Christ-like victim, and Macbeth the Judas-like traitor and Herod-like judge who will himself be judged. With its winds, weeping, pleading, and trumpet-tongued angels, the imagined scene conflates features of several typologically related cycle plays, notably those of the Crucifixion and Last Judgement. (Felperin 130)

His biblical allusions are an indication of his inward battle between good and

evil. What happens in the mind of Macbeth is more than temptations. When one is temped into evil, he becomes oblivious to its consequences but he can imagine horrible imaginings afterwards. The reader is constantly shocked and even appalled by Macbeth’s dedication to evil which comes from his unquenchable thirst to know the limits of his soul. Also suggestive of the horrid deed he is about to commit is the objectification of his evil thought in the form of a dagger:

Is this a dagger which I see before me, The handle toward my hand? Come, let me clutch thee. I have thee not, and yet I see thee still. Art thou not, fatal vision, sensible To feeling as to sight? or art thou but A dagger of the mind, a false creation, Proceeding from the heat-oppressed brain? I see thee yet, in form as palpable As this which now I draw. (2.1.33-41)


The dagger he sees in his fatal vision seems to him as palpable as the dagger

he soon draws. What he desires, he imagines, what he imagines he objectifies and what he objectifies he translates into action.

In his excellent book, The Meaning of Shakespeare, Goddard makes a fine analogy between Macbeth and Crime and Punishment:

Macbeth, like Crime and Punishment, is a study of evil through a study of murder. Each is its author’s most rapid, concentrated, terrific, and possibly sublime work. Each is a prolonged nightmare lifted into the realm of art. King Lear and The Brothers Karamazov are also studies of evil; but if they sound no lower depths, they do climb to greater heights than Macbeth and Crime and Punishment. All four fight through again the old war between light and darkness. But in Macbeth and Crime and Punishment we have “night’s predominance,” as Shakespeare phrases it, and the light is that of a star or two in the blackness, while in King Lear and The Brothers Karamazov the stars are morning stars and there is dawn on the horizon. I know how preposterous this will sound to those who consider King Lear the pessimistic masterpiece of the ages. (108)

To sympathise with someone who ignorantly falls on evil is not difficult but to

sympathise with one who has complete understanding of his evil actions is difficult. In Crime and Punishment, Raskolnikov, an impoverished student kills a hated, unscrupulous pawnbroker for her money in order to solve his financial problems and rid the world, as he argues, of an evil, worthless parasite. However, he is later seized with pangs of conscience and remorse although he keeps justifying his action. The reader can easily sympathise with Raskolnikov for two apparent reasons: 1. He is seized with great remorse after the murder. 2. He does not persevere in evil. Dostoyevsky wrings sympathy from the reader on the strength of the fact that Raskolnikov kills because he is miserable and not because he is evil and since he is miserable, the reader sympathises with him. In Macbeth, however, the hero deliberately takes evil to be his good and consciously sinks deeper into evil by committing crime after crime. How can such a character create any sympathy in the reader? It may be objected, however, that Macbeth alone of Shakespeare’s great tragic figures is fully aware of the evil of the act by which he sets in motion the train of events leading to his ruin. His consciousness of crime seriously weakens the sympathy of many.

Macbeth is endowed with an exceptional poetic gift, which suffices to arouse the interest of the reader in this character. Although Duncan is said to be a goodly king, the reader knows no particular details about him. So the interest of the reader is reserved for Macbeth and Lady Macbeth. Wayne Booth argues that everything necessary for a complete response is given to the


reader. A highly individualised noble person, he says, is sent to complete moral, intellectual and physical destruction.

In order to maintain our sympathy for Macbeth, Shakespeare tries to “keep two contradictory dynamic streams moving simultaneously: the stream of events showing Macbeth’s growing wickedness and the stream of circumstances producing and maintain our sympathy for him” (Booth 28-29). The first instance is Shakespeare’s treatment of Duncan’s murder. He takes great care in avoiding any representation of the murder itself. It is not even narrated. The reader only hears details of how the guards reacted to the murder. We see nothing. We hear nothing. What appals the reader is not the murder itself but Macbeth’s later response:

Me thought I heard a voice cry ‘sleep no more! Macbeth doth Murder sleep”—the innocent sleep, Sleep that knits up the ravell”d sleeve of care, The death of each day’s life, sore labour’s bath, Balm of hurt minds, great nature’s second course, Chief nourisher in life’s feast— (2.2.46-51)

From this onwards, Macbeth knows that repose will be denied him and a self-

conscious hell is created within him. This feeling of self-conscious hell makes the reader sympathise with Macbeth. A second precaution is Shakespeare’s treatment of Duncan before the murder. Duncan is known as a good king and that is all we hear about him. The reader never sees him do any noble thing and he is compelled in a sense to take Shakespeare’s words for granted that Duncan is indeed a good king. So the reader never really finds any chance to become emotionally or intellectually attached to Duncan. Therefore, there is “little personal interest for him at the time of his death” (Lyndon Shanley 30).

Desire is generally accompanied by a feeling of fear. Macbeth’s critical moment comes when he says that he has “almost forgot the taste of fears”(V.v.9). In other words, he is left with no more desires and his being is consequently pervaded by a bitter realization of absurdism which finds painful echoes in his “Tomorrow, and tomorrow, and tomorrow” speech upon the news of Lady Macbeth’s death:

Tomorrow, and tomorrow, and tomorrow Creeps in this petty pace from day to day To the last syllable of recorded time, And all our yesterdays have lighted fools The way to dusty death. Out, out, brief candle.


Life’s but a walking shadow, a poor player That struts and frets his hour upon the stage, And then is heard no more. It is a tale Told by an idiot, full of sound and fury, Signifying nothing. (V.v.19–27)

The reader may wish to dissociate himself from this view of life and say that

life may be meaningless to Macbeth because he has brought meaninglessness to it. As Bloom aptly says in this regard:

In his isolation Macbeth feels like an actor without an audience. The idea touched on in earlier plays, that we see ourselves only in the eyes of others, is taken deeper here. The actor exists only in the perception of the audience, and when there is no audience to hear him there is nothing of him left. At the personal level, Macbeth’s speeches (and therefore Macbeth) have been meaningless without Lady Macbeth to hear and reply. Finally, he is not even an actor, with the freedom and the initiative an actor has to conduct his own performance. Everyone is a character in a story, with no existence outside the voice of the narrator; the story’s language is meaningless noise, and the narrator is an idiot. But if life is a tale told by an idiot, who is the idiot? Iago mischievously imagined God as a peeping Tom; Macbeth’s blasphemy cuts far deeper. With Lady Macbeth he took part in a dialogue, a drama, in which each had a voice. Now there is only one voice, neither hers nor his, but the voice of a cosmic idiot telling a story that means nothing. (382)

What is left for Macbeth is a deep sense of isolation and emptiness. For him,

the meaning of life is that “there is no meaning. Macbeth’s fear of becoming insensitive to suffering and transgression is fully realized here. Once again, the existential significance of moral vocabulary is deepened” (Mousley 105). Thus he becomes emotionally dead even to the news of the one he used to love. His sense of absurdity deepens even more a few lines later when a messenger arrives and tells him that while guarding on the hilltop, he had seen the Birnam wood moving. Upon hearing these words, he begins to “doubt the equivocation of the fiend/That lies like truth” (V.v.43-44). And he expresses his utmost desire for the sun to stop shining and for the world to come to standstill:

I ‘gin to be aweary of the sun, And wish the estate o’ the world were now undone. (V.v.49-50)


By showing a character who traverses the realm of fear and desire by

treading onto the path of evil, Shakespeare ingeniously effects a catharsis in the audience/reader. Macbeth’s “doubts and fears” turn into certitude and spiritual submission when he identifies himself with evil:

I have supp’d full with horrors; Direness, familiar to my slaughterous thoughts Cannot once start me. (V.v.13-15)

Now he knows that he is the devil himself and establishes an honest relation

with his surroundings. That is the limit from which he cannot go any further. As Wilson Knight comments:

He has won through by excessive crime to an harmonious and honest relation with his surroundings. He has successfully symbolised the disorder of his lonely guilt-stricken soul by creating disorder in the world and thus restores balance and harmonious contact. This mighty principle of good planted in the nature of things then asserts itself, condemns him openly, brings him peace. (156)

In the end, Macbeth proves a poor player who has done a lot of strutting

and fretting on the stage of the world “but is heard no more” on account of his deplorably poor performance as a human person.

With the death of Macbeth, the hero and the reader are liberated from the feeling of dread that haunts and startles them from the beginning.

Bibliography

Booth, Wayne C. The Essential Wayne Booth. Chicago: U of Chicago P, 2006. Elliott, George Roy. Dramatic Providence in Macbeth. Princeton: Princeton UP,

1958. Farnham, Willard. Shakespeare’s Tragic Frontier. Princeton: Uof Ca/Princeton,

1963. Felperin, Howard. Shakespearean Representation: Mimesis and Modernity in

Elizabethan Tragedy. Princeton: Princeton UP, 1978. Guignon, Charles. The Existentialists: Critical Essays on Kierkegaard, Nietzsche,

Heidegger, and Sartre (Critical Essays on the Classics). Lanham: Rowman & Littlefield, 2003.

Honigmann, E. A. J. Shakespeare: Seven Tragedies Revisited. New York: Palgrave, 2002.


Iser, Wolfgang. The Act of Reading: A Theory of Aesthetic Response. New Ed ed.

Baltimore: The Johns Hopkins UP, 1980. Iser, Wolfgang. The Implied Reader: Patterns of Communication in Prose Fiction

from Bunyan to Beckett. Baltimore: The Johns Hopkins UP, 1978. Knight, G. Wilson. The Wheel of Fire (Routledge Classics) (Routledge Classics). 2

ed. New York: Routledge, 2001. Print. Low, Lisa. "Ridding Ourselves of Macbeth." The Massachusetts Review 24.4

(1956): 826-837. Print. Lyndon Shanley, J. "Macbeth: The Tragedy of Evil." College English 22.5 (1961):

305-311. McAlindon, T. Shakespeare’s Tragic Cosmos. New York: CUP, 1996. Mousley, Andy. Re-Humanising Shakespeare: Literary Humanism, Wisdom and

Modernity. Edinburgh: Edinburgh UP, 2007. Platt, Peter G.. Shakespeare and the Culture of Paradox (Studies in Performance

and Early Modern Drama). Oxford: Ashgate, 2009. Wain, John. Shakespeare-Macbeth: A Selection of Critical Essays--Casebook

Series. New York: Macmillan, 1969.


UDK 821.163.3.09-32

Intertekstualne varijante u savremenoj makedonskoj priči: vakantna citatnost

Marija Gjorgjieva Dimova, Ss. Cyril and Methodius University,

Skopje,

Apstrakt: Predmet interesa ovog teksta je vakantna citatnost u savremenoj makedonskoj

priči. Konkretan predmet analize je priča РакописотодКитаб-ан makedonskog autora

Vlade Uroševića. Interpretacijom dominantnih postupaka ovog citatnog modela

(pseudocitatnost, deduktivna naracija, mistifikacija, paradoks), potenciraju se i njegove

metatekstualne funkcije: funkcija implicitnog komentara intertekstualnosti, ali i

komentara koji se odnosi na proučavanju fenomena intertekstualnosti. U tom smislu,

Urošević sugeriše stanje epistemološkog skepticizma u nauci i stanje ontološkog

relativizma literature, ali i u literaturi.

Ključne reči: intertekstualnost, vakantna citatnost, metatekstualnost, epistemološki

skepticizam, ontološki relativizam.

Naturalmente, un manoscritto. Umberto Eco

Preliminarije

Interes za intertekstualne varijante u savremenoj makedonskoj priči konte-

kstualizuje naš interpretativni fokus u dvostruki okvir: 1. citatnost, kao osobito frekventna intertekstualna praksa, koja u

tipologiji Žerara Ženeta predstavlja tipičan primer restriktivno shvaćene intertekstualnosti kao „efektivnog postojanja jednoga teksta u drugome” (8);

2. vakantna citatnost, kao jedna od citatnih podvrsta. Teorijski ram, relevantan za daljnje tumačenje, vezuje se za teoriju citatno-

sti, afirmisanu u hrvatskoj intertekstualnoj paradigmi od strane Dubravke Oraić-Tolić. U njenoj teoriji, književna citatnost, kao deo šire kulturne citatnosti, označava citatnu relaciju kao dominantu jednoga teksta, autorskog idiolekta, umetničkog žanra, stila ili kulture – u okviru kojih se postavlja kao ontološki i semiotički princip (Oraić 5). Vakantna citatnost, koja tipološki spada u grupu


citata na osnovu podudaranja između prototeksta i citata, odlikuje se odsu-stvom citatne ekvivalencije, bilo da se radi o „fingiranju citatnog kontakta između postojećeg prototeksta i citata (pseudocitatnost), bilo da se radi o potpunom odsustvu realnog prototeksta i citata (paracitatnost)“ (Oraić 18).

Istraživanje u okviru korpusa makedonske priče dovelo nas je do tri tekstua-lne paradigme s aspekta osnovnih modela vakantne citatnosti: РакописотодКи-таб-ан Vlade Uroševića (Ловнаеднорози, 1983); Летачкитриумф Ermi-sa Lafazanovskog (Половинабожилак,1992) i kratka proza Таблицаперваја Bla-žeta Koneskog (posthumno objavljena u časopisu Културенживот, 1993, 2-3).

Ako je tekst Koneskog reprezentativan u odnosu na mistifikacije, s obzirom na to što koristi postupak mimikriranog predstavljanja sopstvenog teksta kao tuđeg (što je indicirano naslovom i navođenjem autora-potpisnika), mada je paralelno prisutan i proces demistifikacije, onda je priča Lafazanovskog egzem-plarna u odnosu na paracitatnu vakantnost: u odsustvu realnog prototeksta na-vedeni su fragmenti iz nepostojeće knjige nepostojećeg autora i citiraju se de-lovi pseudonaučnih tekstova, tako da ilustruju ono sto Ženet imenuje kao pseu-dorezimee borhesovskog tipa. S obzirom na to da priča Uroševića dolazi prva u hronološkom nizu, upravo ćemo kroz njenu analizu ilustrovati neke aspekte i funkcije vakantne citatnosti.

Pseudocitatnost Priča РакописотодКитаб-анkonstruisana je uz pomoć tehnike pronađe-

nog rukopisa, što je osobito eksploatisan topos u savremenoj prozi (Horhe L.Borhes, Umberto Eko, Venko Andonovski). U ovom slučaju, radi se o pseudo-citatnoj varijanti vakantnosti, realizovanoj kroz dvostruki intekst: postoji realan prototekst, koji je u okviru priče posredovan putem metonimijskog principa pars pro toto. Još na prvoj stranici narator saopštava: „Tekst zapisa na perga-mentu bio je, zapravo, citat rukopisa arapskoga alhemičara, princa dinastije Omeida, Kalid ibn Jazida, mali deo knjige poznate pod imenom Razgovori kralja Kalida sa fizičarem Merienom“ (Urošević 155).85

Verodostojnost izvornika podleže tekstualnoj verifikaciji: rukopis-citat mo-žemo pronaći u knjizi Histoire de L’alchemie,86 gde je preuzet iz teksta pod naslovom L’entretien du roi Calid et du philosophe Morien.

Drugi prototekst su putopisne beleške Demoni, derviši i sveci Anatola de Mejboma (1956)87. Autor, koji je doktorirao filozofiju na Praškom univerzitetu,

85

Урошевиќ, Влада. “Ракописот од Китаб-ан.” Лов на еднорози. Скопје:Македонска книга, 1983. 86

Hutin, Serge. Histoire de L”alchemie. Mаrabout Universite, 1971.


opisuje svoj boravak u Makedoniji krajem tridesetih godina dvadesetog veka. Intertekstualne seobe su vidljive i na nivou motiva – kroz lik naučnika, praškog doktoranta, i na nivou postupaka – kroz konfuzno preplitanje faktičkog i fikcionalnog.

Međutim, priča Vlade Uroševića koncentriše se na neobično putovanje arhaičnog rukopisa. To putovanje iskorišćeno je kao povod za praćenje ogoljene citatne relacije, kao i da bi se potencirala potentnost tekstualne ekvivalencije i njene mogućnosti da generiše novi tekst (priču Uroševića), koji dobija meta-književni i metapoetički status.

Deduktivna naracija Upravo u razotkrivanju citatnog podudaranja leži majstorstvo autora. U tom

smislu indikativan je redosled iznošenja fakata, kao i vešto i taktično doziranje informacija, ali i problematizovanje njihove verodostojnosti: neobično i neoče-kivano, citatni izvor otkriven je još na samom početku, na što se nadovezuje i predistorija rukopisa, potkrepljena faktografski; u nastavku se prosleđuje sudbi-na koju je rukopis imao pošto je mehanički podeljen, što se dovodi u vezu s jednim istorijskim događajem – požarom u Skoplju iz 1689. godine – i krug se zatvara integralnim navodenjem citata.

Priča, konstruisana oko putovanja rukopisa, svodi se na dedukovanje i de-tektovanje postojećih verzija o tom putovanju. U tom smislu, opravdana je i de-duktivna naracija, koja omogućuje da se priča derivira kroz interakciju i koordinaciju različitih izvora i pričâ, koje imaju status svedočanstava o sudbini rukopisa, a koje u intertekstualnoj prirodi teksta učestvuju kao lažni ili istiniti prototekstovi. S obzirom na to, deduktivno pričanje prerasta u „ispitivanje unu-trašnjih principa priče/pričâ“ (Jerkov 169). U retroaktivnom objašnjenju postu-paka primenjenih u romanu Ime ruže Umberto Eko uvodi pojam veštački dijalo-gizam, kao metanarativni postupak koji koristi izvesni rukopis – kao predmet razmišljanja narativnog glasa – i kao predmet tumačenja u trenutku dok se razvija pričanje (198). U slučaju makedonskog autora ovaj postupak je motivisan koncentrisanjem na sudbinu rukopisa, što je indirektno motivisano postupkom naučnog istraživanja citatne relacije između prototeksta i citata. Ono što je pri tom simptomatično i problematično upravo je istraživacki proces koji poprima dimenzije mistifikacije.

87

O ovom neobičnom putovanju Mejboma Urošević govori u svom tekstu “Наполу вистинито, наполу имагинарно патување (кон патописната книга на Анатол де Мејбом за Македонија).”Астролаб. Скопје:МАНУ, 2000, 362-368.


Mistifikacija

Hrvatski teoretičar Pavao Pavličić posmatra mistifikaciju kao jednu od

intertekstualnih, tj. citatnih formi. Kod Uroševića ta forma je nagoveštena kroz saznanje o lakom prisvajanju delova tuđeg teksta i o još lakšem legitimisanju autorstva nad tuđim tekstovima. U prilog tome ide i mehanizam multiplikacije, prisutan na svim nivoima priče: udvajanje rukopisa, čija integralna forma je razbijena na dva dela; udvajanje njegove desne polovine, tako da u jednom momentu svi meštani prodaju istrazivaču identičnu i autentičnu, kompleme-ntarnu polovinu rukopisa (multiplikacije i pronalazača, tj. uslovnih ili lažnih au-tora); dalje, multipliciraju se i fakti o sudbini rukopisa i o njegovim istraživačima, a verzije su ponuđene iz četiri različite perspektive, koje su i tekstualno-grafički signalizovane u priči kao A, B, V, G varijante, čija eksplikativnost oscilira između suprotstavljenih područja fantastičnoga, čudnoga, neverovatnoga, s jedne strane, i policijsko- detektivske izveštajnosti i argumentovanosti, s druge strane.

Ovakvo postavljanje između verodostojnoga i neverodostojnoga, između pouzdanoga i nepouzdanoga, između fakcije i fikcije – dovodi budućeg doktora nauka do stanja „totalne anksiozne neizvesnosti“ i do „apsolutne epistemološke nesigurnosti“ (Mekhejl 30), i pri tom njegovo sumnjanje izaziva i dopunske ontološke konsekvence: i istraživač Isak ben Saruk i njegov predmet interesa – rukopis, tj. njegovi delovi – postoje ili ne postoje u svetu fakata, u zavisnosti od toga koju verziju i pretpostavku odaberemo, u zavisnosti od toga koja priča nam se čini verovatnijom.

Margaret Rouz smatra da pseudo-forme, kao vrsta književne prevare (koje najčešče imaju parodijski predznak), najeksplicitnije ilustruju mistifikacijsku konverziju: preobražavajući ono što već postoji, dovodi se pod sumnju, i ono što je očito (70-71). Vakantna pseudocitatnost obezbeđuje taj efekat i u tekstu Uro-ševića: situacija u kojoj bilo koji tekstovni fragment može da popuni prazno mesto u originalnom rukopisu i da participira u ponovnom uspostavljanju njegovog integriteta, govori o mogućnosti da citatno podudaranje afirmiše alternativnu egzistenciju nemogućeg i nepostojećeg (bilo da se radi o tekstu ili o njegovim fragmentima, bilo da se radi o njegovim autorima ili o njegovim pronalazačima).

Ovo kolebanje između hipoteza i njihovih argumenata dovodi do niza kontradikcija i paradoksa.

Kontradikcije/paradoksi Na ovom nivou citatna intertekstualnost postaje jedan od metafikcionalnih

postupaka, koji u klasifikaciji Patriše Vo spadaju u grupi kontradikcija. Njihovo postojanje u priči РакописотодКитаб-ан manifestuje se kroz simultanosti,


kroz mnoštvo alternativnih priča, koje su ponuđene kao jedna priča, kroz alternativne završetke priče i kroz čisto logičke kontradikcije izazvane odnosima među njima.

Renate Lahman posmatra paradoks kao oblik kontradikcije, koji, između ostalog, obuhvata i specifičnu preradu i proizvodnju znanja, pri čemu se dovodi u pitanje postojeće znanje, razotkrivaju se određene aporije kroz proces radikalizovanja ili se razotkriva konačna neutemeljenost pretpostavki čime se, u krajnoj liniji, dokazuje nesigurnost bespogovorno ponuđenog/prihvaćenog znanja (116). U svakom slučaju, paradoksi i kontradikcije podjednako stvaraju konfuziju i kod istrazivača u priči kao i kod čitatelja priče, tako da se obojica dovode do istog stanja nesigurnosti i skepse u odnosu na ono što je zatečeno kao utvrđeni korpus znanja i fakata.

Funkcije vakantne citatnosti

Na ovom nivou aktiviraju se metatekstualne funkcije vakantne citatnosti. Citatnost, kao i svaka intertekstualna vrsta, zapravo, predstavlja oblik „tekstua-lnog transvetizma“: čin u okviru kojeg se tekstualne tkanine tkaju jedna preko druge, jedna u drugu, jedna kroz drugu, jedna iza druge… Priča demonstrira slu-čaj kad tekst problematizuje sopstveni identitet, egzistirajući kroz svoje dve po-lovine, koje se zatim umnožavaju do beskonačnosti, tako da je proces maski-ranja prosleđen kroz faze komplementarnosti, identičnosti i uzajamne konverti-bilnosti tekstovnih segmenata. Dilema je sledeća: da li su te situacije izraz „se-miotičkog očajanja,“ ili je to jedna od strategija kojom se književnost, samo-svesno i dovitljivo, posredstvom intertekstualnosti, brani, a i nadmudruje se sa apokaliptičnim i pesimističnim prognozama u vezi s njenim statusom – nešto što je zagovarao Džon Bart upotrebljavajući sintagmu „književnost iscrplje-nosti.“

U tom kontekstu vakantna citatnost ima dvostruku refleksiju: 1. Potvrđuje neminovnost intertekstualnosti i interteksta, i relevantnost

odnosa književnost – književnost, kao imperativ aktuelne situacije hiperci-tatnosti, u vezi s kojom, kao što konstatuje Oraić, više ne čitamo, več jedno-stavno citiramo. To je, svakako, i potvrda radikalne Bartovske intertekstualne koncepcije da je intertekst/intertekstualnost preduslov teksta/tekstualnosti, tako da tekst, u isto vreme, ima nužno dvostruku poziciju: prototekstovnu i metatekstovnu. Priča Uroševića ilustruje ovu neminovnost, sugerišući uza-ludnost potrage za izvorom citata, uzaludnost potrage za drugom polovinom rukopisa i, uopšte, potrage za savršenom kompaktnom, te u naučnom smislu opisivoj literaturi: ona je apriori intertekstualna, a vakantna citatnost je samo jedna varijanta intertekstualne očiglednosti.


2. Problematizuje postojeću relaciju književnost – nauka: u priči Uroševića

pronađeni rukopis je opserviran kao predmet naučnog interesa (tema dokto-rske disertacije). Ta činjenica uslovljava sledeću kauzalnost: ako je tekst kao predmet naučnog interesa podložan neobjašnjivoj multiplikaciji i konverziji, onda to ima reperkusije i u odnosu na naučni pohod i u odnosu na njegove parametre verodostojnosti, istinitosti, objektivnosti, konačnosti. Osvedočivši zamke, apsurde i iluzije u koje zapada beskrajno detektiranje eksplicitnih /implicitnih tekstova, priča Uroševića otvara i pitanje pseudoscientizma, ute-meljenog na slobodi menjanja činjenica ili poigravanja sa njima. U tom smislu, moguća je i etička dilema: da li da se prizna poraz i nemoć, kao sto je to učinio Isak svojim tajanstvenim odlaskom, ili da se ustraje po svaku cenu, makar se moralo pribeći i pseudo/kvazi naučnim konstrukcijama?!

Priča РакописотодКитаб-ан potvrđuje svoju paradigmatičnost time što ilustruje slučaj kad u okvirima jednog istog teksta postoji paralelno afirmisanje jednog intertekstualnog modela (vakantne citatnosti), primenjenog u smislu konstruktivnog principa, ali i njegovog ironijskog problematizovanja: možda je kompletna književnost u znaku citata, koji su u beskrajnoj (inter)tekstualnoj transmisiji izgubili znake navoda, ali uzalud je tragati za dokazivanjem nekakve njihove izvornosti i autentičnosti.

Mada priča koristi oblik „restriktivne intertekstualnosti‟, tj. ekspicitne inter-tekstualnosti, tipa tekst u tekstu, ipak ona podjednako tangira i radikalne inter-tekstualne koncepcije samim tim što ironizira i intertekstualna proučavanja, uopšte. S obzirom na to, priča funkcioniše kao dvostruki metatekst:

1. Komentar intertekstualnost: Nemogućnost da se locira i da se verifikuje ci-tatni izvor često ima svoj alibi u čudnome i u neobjašnjivome, a lakom umnoža-vanju prototekstova parira i zamagljivanje i relativisanje granica original-kopija:

Mada do tada nije sumnjao u njihovu originalnost, sada počeo je da pri-mećuje niz grešaka, male nelogičnosti, čak i tragove vešto sakrivenih prevara. Shvatio je, očajan, da su neki od onih primeraka koje su mu nu-dili po mračnim ćoškovima čaršije mnogo bliži originalu, nego što su to ovi listići, i da je original beskrajno daleko, nedostižan i van mogu-ćnosti provere. (Urošević 163)

2. Komentar proučavanju intertekstualnosti:Odlazak i odustajanje Isaka bena

Saruka, koji kapitulira pred nelogičnim multipliciranjem i zamenjivanjem delova rukopisa, predstavlja izraz nemoći naučne detekcije koja više nije u stanju ni da prati rukopis, ni da identifikuje njegovo poreklo, a još manje da ga fokusira kroz naučnu prizmu: „Čudno je, razume se, to što jedan rukopis, čiju sudbinu možemo pratiti tokom više vekova, u našim danima ima toliko nečitljiv trag“ (Urošević 163).


U tom kontekstu napravljena je i ironična konstatacija naratora kojom

završava priča: „Stručnjajci nikada nisu saznali da se radi o citatu iz jedne stare alhemičarske knjige, ali i da su saznali, ko zna da li bi to pomoglo njihovom istraživanju“ (Urošević 166). Nesumnjivo, intertekstualnost podjednako izaziva i zavodi i književnost/pisca i nauku/naučnika. I mada ta provokacija uzbuđuje i u stvaralačkom, i u istrazivačkom smislu, ipak, biti zaveden ne znači uvek trijumfovati, već i biti potčinjen onome koji zavodi! U saglasnosti s ovim, episte-mološka nesigurnost, koju producira vakantna citatnost u priči, ima i dodatne, ontološke implikacije:

1. implicira „ugroženost“ ontološkog statusa književnosti, time što vakantna citatnost upućuje na stanje kad se književnost više ne odnosi neposredno na stvarnost kao što je referentni svet, već do nje dolazi posredovano, kroz tuđe tekstove/citate, sugerišući neizbežnost predložaka u svakom književnom činu;

2. implicira ontološki relativizam, time što potvrđuje laku transgresivnost u svim pravcima (književnost – književnost; književnost – stvarnost, fikcija – fakcija), što, svakako, govori o dubljoj ontološkoj nestabilnosti.

Paradoks koji proizilazi iz neizbežnosti intertekstualnosti i iz zaludnosti nje-nog proučavanja promoviše jedinu moguću izvesnost, onu koja se tiče teksta, koji slobodno plovi u svim pravcima. Nasuprot epistemološkoj nesigurnosti (u domenu nauke) i ontološkom relativizmu (u domenu književnosti) stoji Tekst, bez obzira na to da li će on biti prototekst ili metatekst, da li će da bude leva ili desna polovina arhaičnog rukopisa, da li će da bude predmet doktorske disertacije ili eksponat u brijačnici. Sloboda teksta (predstavljena kroz neobično putovanje rukopisa) i nemoć njegovog naučnog fiksiranja (predstavljena kroz odlazak Isaka bena Saruka), tj. vakantna citatnost, koja leži u osnovi ovih dvaju postupaka, potvrđuje jedinstvenu relevantnost tekstovnih relacija: otkrivanje relacija znači popunjavanje praznih mesta između tekstova, znači situiranje (inter)teksta među najmanje dva druga teksta. Zagovarajući prazninu (bilo kao prazno mesto proto-teksta, bilo kao praznu relaciju između prototeksta i citata), književna vakantnost manifestuje se kao intertekstualna varijanta, čiji cilj je (intertekstualno) popunja-vanje i upisivanje u okviru među-tekstovnosti. Ono što je nesigurno, neizvesno, prazno može se popuniti jedino kroz ono što je verovatno, a verovatno i moguće su, u Aristotelovskom smislu, privilegija književnosti.

Priča РакописотодКитаб-ан mogla bi se čitati kao potvrda stava Brajana Mekhejla o narativnom preokretu i o sveprisutnosti priče: naime, Ракопи-сотодКитаб-ан priča nam i prepričava već konstruisane priče povezane s ru-kopisom i s njegovim istrazivačima. Pričajući nam i prepričavajući nam već konstruisane priče, i Uroševićeva priča konstruiše se kao mirijada priča o priči, i priče u priči i priče iza priče i priče kroz priče! I narativni princip dobija legiti-mitet i u književnom i u naučnom kontekstu: i pisac i naučnik su homo fabulans (i naratori i tumači), i to je jedina moguća pozicija u stvaranju i u tumačenju


književnosti, tj. njenih tekstovnih reprezenata. Čak i ono što je u određenom trenutku imalo status fakta, već u drugom momentu demistifikuje se kao jedna (narativna) konstrukcija, pa se apodiktičnost razvodnjava i relativizuje, svodeći se na samo jednu od mogućih priča.

Zapravo, u nameri da objasne brojne varijante priče, neki kažu da su u tom trenutku u Skoplju bila dva čoveka koji su se zvali istim imenom Isak ben Saruk. I više od toga, da su i noćili u istom hotelu. A neki kažu – preterujući, razume se – da su bila četvorica. Ako bi se prihvatila ova neverovatna pretpostavka – koja još uvek kruži među starijim stano-vnicima ovoga grada i koja, zapravo, predstavlja, udvojenu priču o kla-sičnom dvojniku – onda bi svaka od iznesenih varijanata mogla biti tačna. (Urošević 164)

Irelevantni su i objektivnost i verodostojnost, nasuprot potrebi da priča bude

„interesantna za publiku,“ ali da bude i „strateški korisna“ (Mekhejl 25). Korisna u smislu intrigiranja i, ukoliko je još uvek moguće, zbunjivanja publike, čiji je ukus, u uslovima intenzivnog intetekstualnog treninga, nesumnjivo prefinjen; ali korisna i za samu književnost, koja struže sopstveni palimpsest i popunjava tako načinjene beline i praznine, stavljajući akcenat na postupak i vraćajući se na sam čin, na fakt „da se nešto (još uvek) čini umetnički, tj. na umetnički način“ (Pavličić 43).

Literatura

Eco, Umberto. O književnosti. Prev. Milana Piletić. Beograd: Narodna knjiga, 2002. Genette, Gérard. Palimpsestes. La littérature au second degré. Paris: Seuil, 1982. Jerkov, Aleksandar. Od modernizma do postmoderne. Priština: Jedinstvo/Gornji

Milanovac:Dečje novine, 1991. Lachmann, Renate. Phantasia, Memoria, Rhetorica. Prevod: Davor Beganović.

Zagreb: Matica hrvatska, 2002. McHale, Brian. Constructing Postmodernism. London and New York: Routledge,

1992. Oraić-Tolić, Dubravka.Teorija citatnosti. Zagreb:GZH, 1990. Pavličiċ, Pavao. "Moderna i postmoderna intertekstualnost."Umjetnost riječi 2-3

(1989): 33-50. Rose, Margaret A. Parody: ancient, modern, and post-modern. Cambridge&New

York: CUP, 1993. Waugh, Patricia. Metafiction.Theory and Practice of Self-Conscious Fiction.

London and New York: Routledge, 1990.


INTERTEXTUAL VARIANTS IN THE RECENT MACEDONIAN SHORT STORY:VACANT

QUOTATION The aim of this text is to examine the vacant quotation as one of the

intertextual variants in the recent Macedonian short story. The subject of analysis is the short story Rakopisot od Kitab-an by Vlada Urosevik. The analysis shows the main characteristics and procedures of this model of quotation (pseudoquotation, deductive narration, mistification, paradoxes) as well as shows his metatextual functions: this short story contains implicit comment on the intertextuality and comment on studies of intertextuality. Accordingly, Urosevik shows the epistemological uncertainity and ontological relativism of the literature and in the literature.

Key words: intertextuality, vacant quotation, metatextuality, epistemological

scepticism, ontological relativism.


UDK 821.411.21.09-1

Engaging the Cities of Exile in Modern Arabic/Palestinian Poetry

Saddik M. Gohar, United Arab Emirates University

Abstract: The city as a literary image plays a tremendously vital role in the area of

literature and cultural studies. Nevertheless, the city as a symbol in literature can be

traced back to the Bible, but it is in the late nineteenth century that the literary city

achieves a new level of significance. The face of the real-world city changed completely

during this period, its pitch and intensity reached a new level and the city became fertile

ground for poetic expression. However, the literary city acquired a new role in the early

years of the twentieth century. While the city continued to act in its original role as a

representative symbol or metonym or as a backdrop to add urban color, the twentieth-

century poet tried to write the very fabric of the city in his text, to reveal its underlying

significance in the life of the poet and of city dwellers. In this cultural/historical context,

this paper investigates the city/exile dialectics in Arabic literature underlining the

attitudes of Arab/Palestinian poets toward the Diaspora motif integral to their traumatic

experience in the cities of exile. The paper also explores major city narratives of great

significance to the contemporary socio-political scene in the Arab world. Viewing the

city as an inferno and labyrinth emblematic of contemporary exilic experiences, the Arab

poets identify the city with backwardness and local political corruption.

Key Words: exile, diaspora, Palestinian, alienation, Jewish, displacement

Introduction In “Metropolis: The City as Text,” James Donald discusses the nature of the

city in western culture. He argues:

The city does not just refer to a set of buildings in a particular place. To put it polemically, there is no such thing as a city. Rather, the city designates the space produced by the intersection of historically and geographically specific institutions, social relations of production and reproduction, practices of government, forms and media of communication and so forth. The city, then, is above all a representation. I would argue that the city constitutes an imagined environment. (422)


Historically, anthropologists trace the role of cities from places of social

gathering for food distribution to fortresses to repel attacks as in the case of medieval cities of Europe. Later the city became an industrial center, a focal point for the buying and selling and the shipping of goods. Farmers began to become increasingly dependent on industrialization for the production and distribution of products. In modern times industrialization made it possible for fewer farmers to produce enough food for larger portions of population. In the United States, particularly, industrialization forced many small farmers out of business and compelled them to seek other jobs in the central city. To anthropologists, cities are a fact of life for man. Men did not consciously form cities ; cities grew out of men’s need for sharing food and other necessities and the need for communication and recreation. Cities were formed to serve those needs and in turn the cities molded men and women to serve their needs.

Moreover, general developments in science and the arts also contributed to this paradoxical situation, as Burton Pike has suggested:

During the nineteenth century, two conflicting trends develop: In the arts and in psychology, the world becomes internalized and the focus is on the individual; in science, in the development of empirical knowledge, and the technological developments of the industrial age, the world looks outward and becomes less personal. (71)

This conflict certainly gave fuel to the separation between the individual and

the city. The city, as it grew more industrialized, became the embodiment of the forces of technology. The individual/the poet would have felt with greater intensity these centrifugal forces that were being applied more and more broadly in the ever-growing cities. The depersonalization imposed by scientific advancement was the final breakdown of the community from which the medieval city had grown. Frederic Jameson sees the modern view of the city as a complete reversal from the idea of the city in the Middle Ages:

The modern anxiety-fantasy about urban concentration represents a profound structural reversal of the older bourgeois concept of the “freedom of the city” which developed during the revitalization of city life in the high and late Middle Ages; from this perspective, the city was the place where you went to shake off the constraints of village life, or, even more fundamentally, those of serfdom and the feudal order. (89)

The modern city dweller, according to Jameson, had lost this sense of

freedom. Jameson argues that the image of the modern city is built on an inherent contradiction similar to the one described above by Pike. The city is


viewed simultaneously as the “ideal community” – an image based on the Heavenly City of Christian doctrine – and as the “city of individual freedoms, an ideal that is antithetical to community” (Jameson90).

Moreover, the loss of individuality caused by the rapid growth of late nineteenth-century and twentieth century cities actually creates a double opposition. On the one hand, we find a tension between the individual and the community within the city, and on the other hand a tension between the utopian ideal – be it of moral, Christian or futuristic origin – and the real life city that cannot attain this ideal fusion of “I” and “they.” Ideally, the modern city should allow its inhabitant to enjoy and express his individuality while also enjoying a sense of community. In reality, however, the city dweller is swallowed up by the masses of people, which turn out to be very unlike a community; he remains anonymous, having lost both individuality and community. The truly ideal community, where all would be separate yet joined, individual yet equal, conflicts with this reality as a whole. That is, the reality of the city – marked by the conflict between the individual and the masses – opposes the ideal fusion of the one and the many precisely because this opposition is irreconcilable.

Due to the rapid growth of the modern city caused by science and technology, the city was no longer being controlled by man, but was controlling man. Literature, written at the end of the nineteenth century, therefore, begins to show the strong paradoxes that characterize the twentieth century ambivalence about the city. In the early twentieth century, writers of the city began to feel that a new approach to the city in literature was necessary to capture its inherent contradictory nature. The modern writer feels he cannot hope to understand life in traditional, representational, sequential-casual terms. For the modern writer, order was no longer a fruitful approach for literature. One may rightly connect the traditional forms of life and literature with a social structure that no longer provides a viable option for the city dweller. According to Pike "the literary city of modernism is the city of the streets and the flâneur, and flâneurs become readers of the haphazardly juxtaposed signs whose chain makes up the modern metropolis” (171). Likewise, the lyric “I” in twentieth century poetry must roam the streets in search of the place where he will belong. The poet wears the cap of the flâneur and becomes a journalist who records the signs of the city (Pike 171).

The city, in essence, is the juxtaposition of opposing forces, not only those within reality “profound versus trivial, evil versus pure, order versus chaos, but also those that emphasize, the real against the ideal, the contemporary against the past, or the specific-personal against the universal.” For the Modernist, it has been noted, “viewpoint is everything, [and even] the city can be poetic given the right point of view” (Hyde 339). In the twentieth century view of the


city, the tensions between conflicting realities and the unachievable ideal exist in a sort of equilibrium. Man is unable to reconcile these tensions or has no desire to do so. “The modern city mind or urban mind-set is characterized by the loss of an integrated world vision.” The continuous awareness of the multiple conflicts and paradoxes in the image of the city leads to the modernist’s view – the city is not “a static object fixed in space, but a fragmented and subjective entity, constantly shifting in time” (Pike 8). The Modernist ‘struggles with the inherent contradiction in the conception of the city, yet is the first to acknowledge the disjunction” (Jameson 90).

By the twentieth century, the city has become a cultural artifact that must be seen both in space and in time. Burton Pike states that the twentieth-century city is too large for any one person to “know.” Its limits cannot be taken in a glance, even from an elevated spot in the city; its inhabitants cannot hope to know everyone in the city, and often cannot know everyone in their neighborhood, and the abundance of stimuli to the senses – which we can take as semiotic signs – has become so great that the city cannot hope to take them all in at a glance (Pike 65). The mode of experiencing the city, therefore, is not simply a visual/spatial one; experiencing the city becomes strongly complicated process as reflected in contemporary poetry.

In twentieth-century American poetry, for example, the city is described either as a kind of hell characterized by darkness, ugliness, ennui and misery as in the poetry of Eliot and Pound or a machine that crushes people in some poems by the Chicago poets or a “metallic paradise” where art is indistinguishable from artifice and music from the howl of the machine as in the poetry of H. Crane and Ginsberg. The challenge to the modern poet’s mytho-poeic mind, as Crane perceived it, was two-fold: he should invoke myths such as those of Faustus and Helen embodying “classic experience” for bridging mutually opposed and distanced realms and he should relate such myths to the icons of twentieth century culture. The city or modern poet’s myth is not simply myth borrowed but myth appropriated. Mythopoeia would therefore imply not merely the creative use of myth but its making: by adaptation, translation and even by tracking down an identical myth in the popular culture of technological age. Nevertheless, Crane’s modern city is full of contraries: it is a refugee and a death-trap.

Apparently, the city, like the sea, is a locale where helpless city folks are sucked into its tumultuous streams. Unlike “the metallic paradise” of Crane’s poetry, the city in Arabic poetry is rooted in another tradition. Tracing the history of ancient cities in the Arab world particularly in countries that possessed civilizations like Egypt and Iraq, it became obvious that there was no hostility toward cities in this region. Historically, poetry and poets, (even in Europe), have not taken a hostile attitude toward the city except when the city


itself became hostile to humanity with the emergence of the era of industrialization. Unlike Eliot who condemns the modern city and its inhabitants, W. Whitman reveals a deep interest in the city glorifying its chimneys, factories, brothels, taverns, alleys, crowds, salesmen, tired sailors and expresses sympathy for its prostitutes.

Like their European and American counterparts, the Arab poets, and due to the enormous changes that swept the Arab world in the post WWII era, were forced to come to term with the modern city. In their treatment of the city, the post-war Arab poets did not approach it as a paradise or a Utopia like their Romantic predecessors in the beginning of the 20th century. Further, they did not reveal antagonism toward the city in the same way their Euro-American counterparts did in their poetry. Most of the Arab poets satirized the city for personal, social, political or any other reasons, however, their satire/criticism does not constitute a philosophical or cultural framework that could be taken as a basis for a collective vision which condemns the Arab metropolis. The Arab poet builds his hostility toward the city, in general, on personal reasons or ideological commitments. Some Arab poets, however, approach the Arab city the same way Baudelaire deals with Paris or Eliot with London or Ginsberg with New York or Sandburg with Chicago in spite of the wide differences between the complicated reality of Euro-American metropolis and the pre-industrial condition of all Arab cities. It may be argued that in some conditions the Arab poet’s hostility toward the city is not fully convincing because it lacks a solid philosophical and cultural basis which would justify it.

Cities of Exile in Arabic Poetry Discussing the exile motif, Ian Buruma, in an article entitled, “Real Wounds,

Unreal Wounds: The Romance of Exile,” argues:

Exile as a metaphor did not begin with the Jewish Diaspora. The first story of exile in our tradition is the story of Adam and Eve. No matter how we interpret the story of their expulsion from the Garden of Eden — original sin or not — we may be certain of one thing: There is no way back to paradise. After that fatal bite of the apple, the return to pure innocence was cut off forever. The exile of Adam and Eve is the mark of maturity, the consequence of growing up. An adult can only recall the state of childlike innocence in his imagination; and from this kind of exile a great deal of literature has emerged. (3)


Like Jewish literature, contemporary Arabic/Palestinian poetry is

characterized by an intensive feeling of exile. Caught in the limbo world of the modern city, dominated by feelings of exile and alienation, the Palestinian poetess, Fadwa Tuqan attempts to capture this disappointing experience as a stranger in the unreal city of London. In her poem “In the Aging City,” she describes the city of London while recalling, through a flash back device, some scenes from her birthplace city, Nablus, which fell to the Israeli forces in June 1967 war: “Bats flash across memory / a tank passes as I crossed in the Nablus marketplace.” Then, the poet comes back to where she lives now. She talks about London city: “London keeps but with the toll of Big Ben / A London lady passes, complaining to her dog of arthritis and a pinched sciatic nerve” (Jayyusi 457). The poem concludes with a reference to feelings of loneliness and alienation in the cities of exile:

I remove his arm from my shoulder/ I am besieged by loneliness/ we are all play along with life alone/ suffer alone, and die by ourselves/ you will remain alone here even if a hundred women embrace you. (Jayyusi 457)

The cities of exile/diaspora motif is also integral to the poetic and fictional

works of the Palestinian writer, Mureed al-Barghouthi. In his poetry, the word “city” is mentioned more than thirty times in addition to the names of cities such as Acre, Jerusalem, Ledda, Gaza, Galilee, Nazareth, Rome, Grenada and others. Al-Barghouthi, like other Palestinian poets, in Diaspora, could not be categorized as a city poet, however, the city has constituted a central part of the poet’s exilic memory of suffering and pain simply because he spent most of his life in exile in Amman, Cairo and East European cities longing for return to his birthplace city of Ramalla. Unfortunately when the poet returned to his city after thirty years in exile – as reflected in his autobiographical novel“I Saw Ramallah”he discovered that “the others are still masters of the place. They give you permit. They check your papers. They start files on you” (Al-Barghouthi 38).

In his own city, he gets the feeling that he is a stranger:

Is there something new for strangers? Or do they go around the world with baskets full of the stains of the past? The stains fall but the hand does not drop the basket. I wondered if the people I passed on the street saw me as a stranger? Do their hurried eyes note the basket in my hand? (Al-Barghouthi 51)


As a displaced and dispossessed poet, Al-Barghouthi comes back to his

native city after thirty years in exile but due to the enormous changes in the city, he feels that his visit to Ramallah is an extension of his experience in other cities of Diaspora: “It is enough for a person to go through the first experience of uprooting, to become uprooted forever.”

The image of the Palestinian as an exile/a wandering Jew moving from one city to another, from one refugee camp to another and “from one massacre to another,” to quote Mahmud Darwish, is a basic motif in the Palestinian poetry written after the Israeli invasion of Lebanon resulting into the Palestinian exodus from the city of Beirut. According to Salma Jayyusi, the Palestinian refugees, in the post 1980’s poetry of Palestinian poets are delineated as

crowds waiting in airports, looking in vain for a small place to consummate a marriage, traveling endlessly in caravans with their children and bundles of clothes, dying without seeing loved ones, suffering the loneliness, desolation and torturing heat to carve out a living in some country of exile (Jayyusi 48)

or in an Arab or non-Arab exilic city.

All the cities of exile have inflicted pain on the Palestinian refugees and other political activists in the Arab world. In addition to exile, the Palestinian refugees were the fuel of what is called “the Black September events88” (1970) and the victims of the Lebanese civil war where their poor camps were the targets of conflicting militias and factions. In “Resignation from the Death Insurance Company” Samih al-Qasim expresses his desire to be evacuated from the city of death, “’the city of marble’: I submit my resignation to you / To you I submit my resignation from the Death Insurance Company” (Boullata 101). In “The Diary of the EpidemicYear,” the Palestinian poet, Jabra Ibrahim Jabra describes his city of exile, a city which spits “hate to its lovers / for love in it does not fall on the road / like seeds in a ploughed earth / Love is a passion of a hater/ erotic in the moonlight.” Moreover, Jabra, in “Deserts of Exile,” from his anthology “Tammuz Fi Al-Madinah / Tammuz in The City,” evokes his homeland saying: “remember us wandering / among the thorns of deserts / wandering in rocky mountains / remember us now / in tumultuous cities across the deserts and oceans89” (63). In the cities of exile, Jabra suffers from feelings of loss and

88

In September 1970 and due to strategic differences between King Hussein of Jordan and the PLO leadership, the Jordanian army swept the Palestinian refugee camps in Amman and a great number of refugees were killed during the military confrontations between the PLO and the Jordanian army. 89

The poem is translated by Sulaiman, Khaled in Palestine and Modern Arabic Poetry. London: Zed Books, 1984.


loneliness. The city of exile is depicted as a city without love: “its lovers are its mourners / its mourners mourn / while its naked come to it like black birds.” He concludes: Ten years of travel/ while my pocket is emptily screaming to God” (Boullata 109). In “The Secrets of Exile,” Jabra describes the endless journey of suffering and pain of the Palestinian refugee across the cities of exile and Diaspora. He expresses his longing for his homeland and his nostalgia for a country, ravaged by the Zionists who are supported by the Western forces of evil: “Oh Land of ours where our childhood passed / like dreams in the shade of the orange-grave / Remember us now wandering / in the tumult of cities beyond deserts and seas90” (1982: 63).

Further, Samih al-Qasim, in “You Pretend to Die,” a poem written in memory of the Palestinian poet, Mueen Bseiso, laments that Arab cities – particularly Cairo – are closed in the face of Palestinian revolutionaries while opening their gates to the enemies of the Arab nation. Al-Qasim was not allowed to visit his friend in Cairo even in his death-bed because the gates of the biggest Arab city was sealed by the star of David:

I tried to reach you / when your heart burst in the bed / of that hotel / I tried to reach you, to hold your grieving head / but a poor poet finds the fare expensive / the region of death expensive / I tried to reach you, to apologize to your death for my life / How could I reach you when Cairo’s gates / are sealed by the star of David? (Jayyusi 259)

Izz Al-Din al-Manasra is a Palestinian poet living in exile too. In a poem

entitled “Exit Visa,” (from his anthology Exit from the Dead Sea), he reveals his anguish in the cities of exile:

To the city of pain; /pain, and sometimes love /I will leave you tomorrow, so listen to me and listen /to my last words./Don’t you see my pain –/Don’t you see my sorrow?/For six years now I have lamented./I am from before Noah’s flood; I roam /Your deserts, I ask about/An oasis, or an island./I will leave you tomorrow, so listen to me and to my/Last words:/In your green gardens I have palm trees and grapes for wine,/ I have kinfolk in your houses /and forgotten trysts./on your stone benches./I have taken leave of young girls’ eyes;/long ago I deserted your nights,/abandoned the treacherous times./I have friends in your coffee shops – when drunk /They are lords, and when sober /they recall their glory in the prisons./In you I blasphemed, hungered and knew /my country./I longed for the vineyard and the vine./While I

90

Cited in Sulaiman, Khaled. Palestine and Modern Arabic Poetry.


thought I had triumphed, I was defeated./I saw the green moss eat your high walls. (Asfour 211)

Like all Palestinians living in exile, the poet finds it difficult to be assimilated

into the Diaspora cities:

I hate your silence, your speech,/and the eyes of your sleepers;/I hate your foolish lovesick drivers!/I will leave you tomorrow, so listen to me and listen /to my last words:/for six years now I have lamented./I am from before Noah’s flood;/I roam your deserts,/I ask about an oasis or/an island (Asfour 212)

In a related context, Mahmud Darwish, in “Premieres from the Storm,”

speaks about the city of Damascus which harbors thousands of the Palestinian refugees “since the storm has blown in my country.” In the city of exile, “the street frowns at my face” but “I shall sing of joy” because “you protect me from the shadow and grudging looks.” For those reasons “I have to be proud of you / O wound of the city” (Boullata 99). After speaking about the sadness of “the mother of the boy of Galilee” in his poem “We Travel like other People,” Mahmud Darwish recalls the image of Damascus who used to be the capital of the Muslim world during the Umayyad era. However, now Damascus is a city of exile for Palestinian refugees. Damascus, like other cities, is personified as a woman: “Damascus, woman, can I leave and stay alive? / The flute cried. If I could I would walk to Damascus like an echo” (Boullata 141).

Conclusion Tracing the history of ancient cities in the Arab world particularly in

countries that possessed civilizations like Egypt and Iraq, it becomes obvious that there was no hostility toward cities in this region. Apparently, poetry and poets, (even in Europe), have not taken a hostile attitude toward the city except when the city itself became hostile to humanity with the emergence of the era of industrialization. Historically, the city represents a great tradition in Arabic literature. In “A Thousand Nights and One Night,” Sinbad visited many cities and islands including the apes city, the city of Shimon and other fictional cities. However, the cities in “A Thousand Nights and One Night”can be divided into five categories: Islamic cities, Christian cities, Jewish cities, cities of infidels, cannibals and fire worshippers, and magic cities populated by the Jinnis which are subdivided into two groups: The cities of the Jinnis who believe in the teachings of prophet Solomon and the cities of the infidel Jinnis who revolt


against prophet Solomon. Recently, modernist and postmodernist Arabic writers are still preoccupied with the city motif. For example, Abdul-Rahman Munif, a Saudi novelist, born in Jordan, acquired global reputation with the publication of his fictional sequence “Cities of Salt.” The events of the novels are partly located in the city of Harran which the Americans created out of nowhere after the exploration of oil in the Arabian Peninsula. Harran is divided into American Harran and Arab Harran emphasizing cultural and religious differences and the way the Americans looked at the Arabs.

Unlike the fictional city of Harran which Munif attacks because it lacks originality, the realistic city of Jizan is depicted as a paradise in the poetry of the modern Saudi poet Omar Saabi: “O Jizan / you are the suns of my youth, my dream and the shining letters of my look91.” In the poetry of Jilani Tribshan, a modern Bedouin poet from Libya, the city is associated with repulsive images and illusions. The poet who dreams of going to the city is astounded by its cruelty and indifference. Jilani’s city is identified with “the fear of the poor, the shattered dreams of the orphans and the tears of defeated soldiers.” Therefore, he prefers to disappear among “the camels of the Bedouins92” and “build his tent” under the desert’s wind. Furthermore, the Arab city in modernist Arabic poetry is usually associated with sadness, poverty and frustration. It is the city of defeat and oppressive Arab rulers. The Emarati poet Arif Al-Khaja describes the modern Arab city as a prison where the Arab citizens attempt to escape “from the museum of one Arabic prison to another93.” The Arab city is represented in Al-Khaja’s poetry through the images of the hammer and the holocaust. To Habib Sayigh, another Emarati poet the Arab city is dominated by cheap materialistic values and human beings have no place in a city governed by economic mafias: “Auction, Auction / Advertisements / the city is haunted by ghosts / Fear lives in the streets of the city94.”

Moreover, the Iraqi poet, Abdul-Wahhab al-Bayati in “Poems to My Son Ali,” depicts the cities of exile as he moves from one city to another after being dismissed out of his country due to his political ideology:

Dawn-less towns asleep: / In their streets I called your name, and darkness was the answer / Dawn less towns shrouded in ice: / the sparrows of spring have left their churches / And we from exile to exile

91

Citations from Arabic prose and poetry are translated by the author of the paper unless names of other translators are mentioned in the text of the paper. 92

See Saddik Gohar, The Map of Modern Arabic Poetry And Western Influence, Second Edition: Oyun Press, 2008. 93

Ibid. 94

See Ibid.


and door to door / winter like the lily in the dust / Beggars we – O moon, we die / our train missed for all eternity (Khouri and Algar 111)

Moreover, in “The Village Market,” al-Bayati attacks the city severely

describing it as a brute: “And those who return from the city / O what a blind beast/ whose victims are our dead/ the bodies of women/ the good-natured dreamers” (Khouri and Algar 117). Al-Bayati’s city is a modern “sodom,” dominated by sin, vice and debauchery. The allusion to Sodom evokes the Biblical story of the burnt city which is famous for sexual deviation and sin.

In “Traveler without Baggage,” the Iraqi poet Badr Shaker al-Sayyab describes his journey across the cities of exile and Diaspora. “From nowhere / with no face / no history, from nowhere / Beneath the sky and in the moaning of the wind,” the poet roams the wilderness of exile where the “light and the tumult of the city strike me from afar.” Escaping from tyranny in his country, Iraq, the poet, however, is not able to fulfill his dreams in the cities of exile: “The same life / A new boredom stronger than stubborn death repaves its road / thousands of years and nothing waiting for the travelers / save his sad present.” When the poet confronts the city of exile, he feels that he is still chained by memories of his past: “The walls of the city appear but for what gain shall I hope / from a world which still lives with a hateful past / Without a sound of protest” (Khouri and Algar 1974: 119). The poet’s painful memories in his homeland are chasing him in the cities of exile: “sad past/ Mud and clay/ Thousands of years/ And the eyes of thousands of locusts” (Khouri and Algar 119).

Bibliography

Asfour, John, ed. and trans. When the Words Burn: An Anthology of Modern Arabic Poetry (1945-1987). Ontario: Cormorant Books, 1988.

Barghouthi, Mureed. I Saw Ramallah. Trans. Ahdaf Soueif. Cairo: The American UP, 1997.

Boullata, Issa, ed. and trans. Modern Arab Poets. London: Heinemann, 1976. Buruma, Ian. "Real Wounds, Unreal Wounds: The Romance of Exile."New

Republic 224 (2001): 1-10. Donald, Hall. Remembering Poets: Reminiscences and Opinions: Dylan Thomas,

Robert Frost, T.S. Eliot, Ezra Pound. Oxford:OUP, 1983. Gohar, Saddik. The Map of Modern Arabic Poetry And Western Influence. Cairo:

Oyun, 2008. Hyde, G.M. 1976. "The Poetry of the City."Modernism 1890-1930. Ed. Malcolm

Bradbury and James McFarlane. London: Penguin, 1976. 318-346.


Jabra, Jabra I. Tammuz Fi Al-Madinah / Tammuz In the City. Beirut: Al-Muasasah

Alarabiyyah, 1982. Jameson, Frederick. The Ideologies of Theory: Essays 1971-1986. Vol. 2: The

Syntax of History. London: Routledge, 1988. Jayyusi, Salma. An Anthology of Modern Arabic Poetry. New York: Columbia UP,

1987. Khouri, Mounah and Algar Hamid, trans. An Anthology of Modern Arabic

Poetry. Berkeley: U California P, 1974. Pike, Burton. The Image of the City in Modern Literature. Princeton, New Jersey:

Princeton UP, 1981. Sulaiman, Khaled. Palestine and Modern Arabic Poetry. London: Zed, 1984.

STÄDTE DES EXILS IN MODERNER ARABISCHER/PALÄSTINENSISCHER LYRIK

Die Stadt as Metapher ist von unumstößlicher Bedeutung in den Literatur-

und Kulturwissenschaften. Die Stadt als literarisches Symbol reicht zurück sogar bis zur Bibel, wird aber wirklich prominent erst im späten neunzehnten Jahrhundert. Während dieser Zeit wuchsen Großstädte und entwickelten sich zum beliebten Schauplatz poetischen Schaffens. Im frühen zwanzigsten Jahrhundert wurde der literarischen Stadt jedoch eine neue Rolle zugeteilt. Die literarische Stadt diente nun einerseits weiterhin dem Zweck, Texten ein kosmopolitisches Flair zu verleihen, oder eine Metonymie des dem Provinziellen entgegengesetzten zu vermitteln. Sie wurde andererseits aber zunehmend zum unentbehrlichen Lebensraum des Dichters und der Dichterin. In diesem kulturhistorischen Zusammenhang hinterfragt der vorliegende Artikel die Stadt/Exil Dialektik in arabischer Literatur. Dabei wird besonders die Bedeutung des Diaspora Motifs für die traumatische Erfahrung arabischer/palästinensischer Dichter in den Städten des Exils hervorgehoben. Die literarische Präsenz der erzählten Stadt wird mit den derzeitigen Umwälzungen in der arabischen Welt in Verbindung gebracht. Dadurch, daß die Stadt als Inferno oder Labyrinth der derzeitigen Exilexistenz erscheint, identifizieren arabische Dichter die Metropole mit Rückständigkeit und politischer Korruption.

Schlagwörter: Exil, Diaspora, palästinisch, Entfremdung, jüdisch,

Verlagerung


UDK 821.42/.45:141.72

Failed Heroines: The Paradox of Female Liberation in John Nkemngong Nkengasong’s The Widow’s Might and Alobwed’epie’s The Lady with a Beard

Adamu Pangmeshi, The University of Maroua-Cameroon

Abstract: Taking cognizance of the moves that women have consciously made in their

journey of liberation from culture and patriarchy and considering the fact that their

misrepresentation in arts has constituted a major focus in their struggle, their continuous

quest for freedom remains a figment of the imagination due in part to culture, patriarchal

norms and societal discourses. Our authors under study have simply taken side with the

custom and tradition to continue to subjugate their female characters. Initially, the

women are raised and given powers that make us belief that the authors are a catalyst in

the deconstruction of cultural paradigms that has helped to silence women since time

immemorial. But the female protagonists have been apparently empowered only to be

led down within a very short while. As soon as they start to enjoy their freedom, liberty

and equality which they have long been aspiring for, they are not only humiliated but

they are reduced to nothing. Both authors come from a gender sensitive area of

Cameroon. We are tempted to rush to the hasty conclusion or question whether they

misogynists. Their female characters have been entrapped, maltreated and made to have

no voices of theirs to express themselves. These authors are therefore out to assert their

cultural values. We therefore think that, there are still some societies which are resistant

to change. Read against the backdrop of new historicism, this paper demonstrates that in

spite of the efforts of the heroines in our selected texts to improve/change their

conditions, they have still been stifled by patriarchy on the one hand and tradition on the

other which holds that “a woman’s urine cannot cross a beam” meaning that this is in

partnership with our authors who are misogynistic and consequently legitimizing

patriarchy. Moreover, it is realized that though women make a conscious attempt to

empower themselves, their subaltern status and quest for liberation are stagnated by the

stifling cultural and patriarchal norms and values that inhibit their potentials. We tend

therefore to interrogate the attachment to cultural phenomenon and natural response to

cultural progress.

Key Words: feminism, patriarchy, misrepresentation, paradox, failed heroines,

liberation, culture, misogyny, subaltern, empowerment


Introduction

Literary criticism, like history and the social sciences, has traditionally asked

questions that exclude women’s accomplishments. Feminist scholarship undertakes the dual task of deconstructing predominantly cultural paradigms and reconstructing a female perspective and experience in an effort to change the tradition that has silenced and marginalized us (Gayle Greene and Coppelia Kahn 1). To uphold this view, Elizabeth Goodman notes that “feminism is a politics: a recognition of the historical and cultural subordination of women the only world-wide majority to be treated as minority, and to resolve to do something about it”(x). But what is intriguing is that as some feminists try to do something about it others do not. As is the case with most African writings, most Cameroon Anglophone writers are generally phallic. Ambanasom Shadrach underlines that:

A literary fact about Cameroonian imaginative writing of English expression is that it is generally phallic. For instance a feminist reading of the Anglophone Cameroonian novels will reveal that nearly all of them by male writers embody embedded biases that betray their social determination in patriarchy. (264)

We realize therefore that women all through history have always been

objectified as powerless and voiceless victims of oppressive and unchanging cultural norms especially within the texts understudy. This paper seeks to demonstrate that although Alobwed Èpie and Nkemngong Nkengasong undertake to deconstruct the social construction of gender and the cultural paradigms that support it, they do so with some misogynistic tendencies. There is a paradox in the way they present their female heroines. They elevate their heroines and make them to be highly respected women who command power, only to be watered down shortly after. They are not only bias in their presentation but also cynical. The heroines in their novels are perceived as courageous, resourceful, determined and optimistic but sooner they are shown as victims of stereotypes imposed by their societies. The failure of their heroines could therefore be attributed to stereotypical reasons.

Nkemngon Nkengasong and the Devaluation of Feminist Ideology In Nkengasong`s novel The Widow’s Might, Akwenoh the heroine, is initially

projected as a strong, courageous and resourceful woman who takes her husband’s death with heart. She faces and conceals the truth about her


husband’s shameful death with a lot of courage. She carries the burden of her husband’s death with no one to relieve her. She does not allow herself to be insulted and harassed by her sister in-law Ma Eseke. She will not succumb to the desires of Chief Ekwe and torture from the old village women in the name of widowhood rites. Despite the truth about her husband’s shameful past and his debts, she does not despair. She conceals the truth from her friend in order to avoid humiliation, scandal and slander. She wants to give her husband a befitting burial. She single handedly makes arrangements for her husband’s funeral as her in-laws abandon everything because she will not share her husband’s supposed wealth with them. These are the virtues and power that Nkengasong metes on Akwenoh the protagonist in the Widow’sMight. She is an empowered heroine. Akwenoh has proven the might of a widow but our worry is whether she will put on this fight to the end. This is where Nkengasong`s empowerment becomes problematic and enigmatic. Akwenoh as an optimistic and courageous heroine believes in herself, will not accept to be traumatized and tossed around by Ma Eseke with her accusations and widowhood rites, “what is wrong with sitting on a mattress? Please leave me alone. It’s my husband who is dead and not yours”” (23). This is in response to Ma Eseke`s view that she should heap her buttocks on the floor as a woman who has truly lost her husband. Moreover, Akwenoh will not succumb to Chief Ekwe`s demands. He wants to inherit her as his wife as tradition demands. She vehemently protests, “As far as that tradition is concerned, I shall not be part of it” I’ve told you I shall not accept” (31).

Akwenoh is further projected as a proud and determined woman who always succeeds in having things done her way. This confirms Gayle`s opinion that “the larger efforts of feminism is to liberate women, the structures that have marginalised them, and as such it seeks not only to reinterpret, but to change the world” (2). This falls inline with Simeone de Beauvoir’s idea that “one is not born a woman” (12). It is rather the society that attributes degrading roles to her. Bauvoir further notes that women are defined wholly in terms of their deficiency to men and therefore represent what is base, frivolous, and contingent to human experience (3). This is the narrow minded idea that women around the globe want to radically change. This is part of Akwenoh`s idea. But this will only be short lived. The relationship between her and her husband is not cordial until he becomes a member of parliament. She often quarrels with him and questions his ability and authority as a man. Her husband could not stop her from doing what she wanted. She told him once to nurse his poverty rather than try to nose in her activities. She wasn’t going to starve or move in rags because she wanted to be faithful to her husband (39). She often blamed her husband for not taking good care of her. It is due to this constant reproaches and naggings that her husband is forced into politics.


Through politics, she is elevated to the position of a proud and prestigious wife of a member of parliament. As such she is respected by all the women in their milieu. She is even a member of the Global Ladies Association. This is a group of women who have an elevated status in their society because their husbands are rich and have high post of responsibilities. They somehow exert authority over the ordinary women of their society.

Akwenoh is seen here as the almighty widow. Like I said earlier, She succeeds in making arrangements for her husband’s funeral all alone. This is against Chief Ekwe`s and her mother’s advice. She successfully goes on with her husband’s funeral programme with the help of Emade and other friends. Chief Ekwe becomes angry and concludes that“A corpse is a collective burden my wife, but you have decided to carry it alone, you have the might to carry it alone” (114). This is another instance in which Akwenoh triumphs. She now has the power over her mother and the in-laws.

Akwenoh is so confident of herself. She tells Chief Ekwe that the burial programme has been done already and made public and nothing would change it. It is therefore certain that her husband would be buried in town through her instructions. This further demonstrates how Nkengasong raises Akwenoh paradoxically to a superior level.

As we raise our hopes to see how things will change for the good of women, Nkengasong turns over a new leaf. He does not only devalue women but reduces them to nothing within the confines of this novel. We turn to question whether he is a misogynist. Akwenoh who all along has been elevated to a certain social class and empowered to debate and fight against men and tradition has been brought down to nothing.

The pride and arrogance that she has been struggling to maintain all her life has been brought down. This is because her late husband whom she thought was very rich dies living behind nothing for her to take care of herself and the children. Her in-laws instead of consoling her, consider her a witch who does not want to share the wealth of their father, son and brother with them. She has therefore been living in delusion. We are told that “the pride she had struggled to maintain all her life was gone, dragged into mud by her husband. Was it of any use having a husband if it came to this?” (102). This is what surprises this lady. There is no need to have a husband who cannot be sincere to you. This further traumatises Akwenoh.

It could be said that this is a stab at women’s back. Akwenoh and her three children have been left francless and homeless at the mercy of sympathisers. In a conversation, she tells her friend Emade that “my husband’s death has ruined me forever, I don’t know how I shall be able to live after my husband’s death” (103). Being seriously fragmented and traumatised, Akwenoh has stooped low by borrowing money to bury her husband. This is to her disbelief but there is


nothing she can do. Akwenoh thinks that her husband has been so wicked to them (herself and the children). She underscores “why did you throw away the pride that you had built up in me, my husband? You showed me paradise and took it away again. Papa Makata? Shame! Shame! Shame! On you” (128). This summarises the deception and dehumanization that Akwenoh has received from the husband.

To further fragment her, Akwenoh after the burial of her husband in the village grove, is made to sit on the bare floor at a corner of the room. Later, her head is shaved and she is bathed and rubbed with “Manyanga”(palm oil). She is also given a blue gown to wear as her mourning gown for one year. This is a sign to all men that she is a widow thus, is not supposed to meet with any man within one year (151). Akwenoh sat in one corner, unconditionally accepting all what the women would ask her to do. This could be termed widow victimization. All her ambitions having been turned away, she has been brought down to “a houseless widow of a member of parliament” (127). This is the point at which one is made to underline the fact that female liberation is with strings attached to it. Female empowerment here is so paradoxical in spite of the heroine qualities that Akwenoh embodies, she still fails. Nkengasong has demonstrated that the human societies are different and each has its own norms and values that have to be seriously respected. When you find yourself in a community, you need to keep to the norms and values of that community if you want to be fully integrated. The moment one defiles them, they hunt and haunt him or her all through his or her life even when he or she tranlocates. However one still thinks that Nkengasong is misogynistic in his presentation.

Alobwed’Epie like Nkengasong in The Lady with A Beard, seems to be faced with the methodological challenge of excavating women from layers of distortion and obscurity, of getting beyond and behind the formal roles conventional history has accorded them and in the process, perhaps, even transforming the discipline of history (Mair 51). What we are underlining here is that Alobwede is not different from Nkengasong. They have not changed from the archetypal image in which women have been presented so far in history. As we nod our heads to think that Epie wants to make things better for the women, given that they have always been objectified and silenced all through history, he cuts them down.

Alobwed’Epie and the Devaluation of Feminist Ideology

Paradoxically Alobwed’Epie starts off his novel by presenting a heroine who is determined, resourceful, self-reliant and powerful so as to break the myth that only the men can take the lead in any human activity. The heroine is


initially elevated to a very high social status. Consequently, the reader is made to believe that Alobwed’Epie is about to break the myth that “man is the more important figure; woman is born to serve him, love him, be protected by him and assist in reproducing him”(Karl Menninger 41). One is tempted to contend that Alobwed’Epie is about:

Replacing that culture of domination with a world of participatory economics, grounded in communism and social democracy, a world without discrimination based on race or gender, a world where recognition of mutuality and interdependence would be dominant ethos, a global ecological vision of how the planet can have access to peace and well. (hooks110)

But our hopes are rather dashed, when Alobwed’Epie suddenly changes his

line of thought. First and foremost, he retraces the story of an extraordinary woman Emade. She is presented as a woman who thinks that she can challenge men. She is presented as head strong, determined, boisterous and generally known as a male woman who wages a perpetual oral and physical struggle against the idea that men are the authorized voices in the society. She demonstrates her charisma through the idea of defeating the wizards of the village. Emade underscores “I shall defeat the wizards of this village. I Emad’akwa, slaughterer of slaves, lion of the unbroken tradition, widow of the upstream-python” (12). One would say that Alobwede’s intention “to change economic discrimination based on gender so that they could have equality with men of privileged classes” (hooks110).

Her expressions are full of zeal, demonstrating that he has endowed our heroine with much power. She is so self-confident and resourceful. This explains why she is courageous enough to confront the hegemony of patriarchy. When her hut is on fire, Emade refuses that other women should call for the assistance of men. She even orders them to stop shouting (12). She courageously dashes into the hut as a man, gets a gourd of water and bashes it into the fire. “White smoke and wood ash billowed from the hut and Emade jumped out coughing” (13). This shows a determined and courageous lady who has transgressed gender barriers.

Emade goes ahead to defy the women of Atieg, her husband’s village and is considered a tiger by these women because they think she has out-matched the level of the men and women. When Ntube falls and breaks the age-old polished bowls of Emade’s late husband that she had jealously preserved, Emade is seriously hurt. We are told that when she sees the pieces of the broken bowls,


The shock was too much for her. Her past, present and seemed to have converged on the bowls and like them broken into bits. She yelled twice, and as her shrill voice echoed in the surrounding hills, she seemed to be passing through a void. The noise of the onlookers grew faint and she gradually buckled and passed out. The village women fanned her until she recovered. When she got up, she asked of the where about of Ntube. (11)

This is evidence that Emade was really fragmented by that incident. But to

show their solidarity as they have always demonstrated, the women of Atieg team up to come and sympathise with Ntube. They are rather humiliated because Emade is not happy with their presence. She declares to them that “I shall not allow anybody sit down in my hut. I wonder why they make much fuss over a child’s fall. Children fall everyday and break water vessels but everybody takes Ntube’s fall as breaking news” (14). As such, she underlines to the Atieg women that though they have come to sympathise with her, they should not expect her if the like happens to their children. She thinks that:

She who organises a hunting expedition, and she who actually kills, are equally responsible for the death of the animal. If what happened was the work of wizards, then all of you who are magnifying it are witches. As you leave my compound, tell other women who want to come and sympathise with me not to come. (17)

Emade’s response rather makes the women to gasp in surprise. They are

astonished. They consider this a challenge which should not be dismissed. These women think that a meeting should be convened to discuss Emade’s impudence. As these women put their heads together to think of what they should do, Eduke one of them rather cautions them. She discloses that “Nye Emade is not an empty woman. She is full to the brim. As I am here before boy, I am as empty as a broken jar. She who wants to fight a tiger must have claws and fangs” (17). This further demonstrates that Epie has projected Emade as a heroine who is self reliant and determined to do things her own way.

She has the pride to remind people that when her husband died, the men tried to use the position of the compound in the village as a way by which they would put her down but she told them no and her no stood (26). Throughout the novel, Alobwed’Epie has empowered Emade, who has taken upon herself to debunk time-honoured ideas of male chauvinism. She undertakes the activities of men and consequently thinks that she is able to do what men can do and even better. This explains why she gets two drums and teaches her peers how to play the accompanying parts. We are told that “she herself took


the drum and started playing the men’s dance” (59) Thereafter she entertains them and cautions them never to reveal her identity.

Besides, when her sister (Mechane) dies, she does not need to make an appeal to the men. At her level, she thinks that she is equal to the men. Against tradition, “Emade went to Mechane’s late husband’s dilapidating house and got the drum that was covered with some thatches. She put it out and played” (34). Her intention is to inform the entire community. But as tradition holds, it is only a male who can play the drum to announce the death in the Bakossi tradition. This is to the surprise of Ahone, her elder sister. But Emade who thinks that what a man can do, a woman can also do, underlines that “all the people of this village are gone to the bush. How do we get to them if we rely only on men playing the drum? Emade asked in defiance” (35).Although this is in total defilement of tradition, it does not mean anything to Emade. Rather as her sister Ahone continues to plead with the old man to assume responsibility for playing the drum so that Emade should be protected, she goes ahead and breaks another vow. She thinks that the Muabag men should not be consulted for anything concerning the death of Mechane because they refused to attend to her when she was sick. She notes that they should defile tradition and do what is necessary. Consequently, Emade pegged out the grave in the middle of the courtyard and started digging (44). Though she does it to the consternation of the men, she however does it with great craftsmanship. This is another level at which Alobwed’Epie has elevated Emade but it goes without saying that the African societal norms and values in general and those of the Bakossi people in particular do not accept that a woman plays a drum and worst of all dig a grave. These are tasks that are done by men. Moreover, she supports the funeral ceremony with a big pig to defend herself as a powerful woman. After the ceremony, she decides to stay back in her sister’s compound for one month. She darkens the grave and builds it. So her decision to blacken the grave of her sister had endeared her greatly to most people (93). This is what makes women to take her for a heroine. As such, when she returns to Atieg, she is given a heroine’s welcome. For two days, they feasted with her (93). This notwithstanding, Emade further shocks the women at the naming ceremony of her nephew’s child when she comes up with a male song. This is supposed to be done by the men.

As tradition demands, after the death and burial of a person, the links with those who are still alive are cut off by throwing the keys into the bush. But Emade as usual strongly stands against it by rather throwing the key at the door. This is done to the astonishment of the women around. They even remark that what Emade has done “can cause the wrath of the spirits and ask her to pick it up and throw it far into the bush” (91). She rather violently replies “stop saying rubbish, this family is not extinct […] do you think death will skip


this family and attack yours?” (91). Emade hereby violates all the traditional values and norms of Muabag people. Emade like Akwenoh has been elevated to a very high position. But what we realize here is that the liberation of women here is very paradoxical. Epie is rather misogynistic in his presentation of his heroine. She has been endowed with all the qualities that should make her live a happy life all through but we suddenly find her depressed and dejected because “A woman’s urine can never cross a beam” (104). These people are so closely tied to their custom and tradition. Much power and respect is bestowed on the men. No woman can defile their tradition and go free.

Despite her courage, determination, self-reliance and resistance to traditional values and male chauvinism, Emade like Akwenoh capitulates and succumbs to tradition. When her only daughter Ntube falls into the “Brook-of-the-serpent,” she publicly acknowledges that she will pay a fine. For once, Emade notes that she is at the mouth of the grave. Ahone has always told her that “the urine of a woman, especially that of a widow, can never cross a beam”(100). And so Ahone and Emade think that the wizards of their village have seized this opportunity to hit hard on Emade. She succumbs to the dictates of tradition. She has to do a sacrifice to cleanse her only daughter. She recognizes that sometimes, the road becomes more slippery for some feet than for others but let us not forget, people on hilltops should avoid wetting the road” (101). This decision makes Ahone feel happy because her sister has never taken any advice from her. Emade has lived to see her brilliance and all she did “crumble like a mud statue in rain” (104). But the question is, why nickname her the lady with a beard? She has begun crumbling like a poorly baked clay pot (104). This makes us think that Alobwed’Epie like Nkengasong is misogynistic in the presentation of his heroine. Initially, one would consider these novelists as visionary feminists as they started off by creating strategies to change the lot of all women and enhance their personal power. This confirms the view that gender roles are not given by birth but are socially are socially constructed.

In spite of the traumatising and fragmentary situation in which Emade finds herself, she still goes to the mission to bring back the daughter – of-the upstream – python. “If it is death, let my mother come and die here with me” (101). This is what finally leads to her demise. She discloses that she will take all precautions because she wants to fortify herself and her daughter. This becomes ridiculous because she wants to protect herself through the tradition that she had earlier defiled.

This continues to reduce her more and more to nothing. During the naming ceremony, Etame makes the female child understand that “we put you on the eaves of a hut to show that you are a woman and belongs to the kitchen. Don”t ever claim to be a man” (78). This is reminiscent of the fact that women should never think of toppling tradition and the men especially within the Bakossi


tradition. This further shows that gender is shaped by the culture of a particular society and that the culture of a people determines maleness and femaleness. In an introductory essay titled “gender and Culture”, Carole Wade and Carole Tavris, provide an overview of some of the many ways in which the lives of women and men in one culture differ from another. They underscore thus “The anatomy of sex is universal, but the behaviours, rights and responsibilities considered appropriate for males and females are social inventions that vary enormously around the globe”(5-6).The situation in which some women find themselves for the most part is an expression of the cultural realities. To complete her fragmentation,

Emade decides to go and bring back Ntube from the mission. She declares if it is death, let my mother come and die with me. I cannot be unmasked. I shall fortify, and fortify the daughter of the upstream python. Nyango Madiba will fortify us in the shrine. She believes very much in herself and hastily concludes that the tradi-practitioner is the toughest traditional medicine women in all the land. This self confidence is part of what will continue to her demise. On her way, she stubs her toes and pain slashed through her heart. (105)

Consequently, she lurks backward to her hurt. Before now, we know that

this lady initially does not believe in the custom and tradition of their people. She asks many questions. For instance, “Was it a premonitory sign that Ntube’s stay in the mission would be ill-fated, or that her return to Atieg would be ill-fated” (105). As a result, she decides to consult a soothsayer who will “unravel the mystery.” She tells us

No since I did not know the significance of the sign, I decided to consult renowned sages before I ventured to do so. I moved up and down for almost two years trying to see renowned male soothsayers, but where I go, I don’t meet them at home. (108)

The lady who looked down on such beliefs is now opting for a soothsayer.

Neither a male soothsayer nor a female soothsayer accepts to divine her. She goes round for three years only to be told that her divination has been done by a palm wine taper. Consequently she moves away in humiliation (117). I think that this is a deliberate act by Alobwed”Epie to humiliate EMade. She has come to self realization. This has made her to think that her:

Village people have put me on their horns. The men and women don”t want me to sleep. Wherever they see me put my foot, they set a trap.


For years now, I have foiled their attempts to destroy me. But this time, it seems to me they are catching up with me. (108)

The treatment that Alobwed’Epie gives Emade is inhuman. In doing this,

Epie has somehow devalued feminism. One can therefore say that Epie’s misogynistic tendencies are with the objectives of showcasing the limitation of women in spite of their burning ambition to rise.

Alobwed’Epie and Nkemngong like Chinua Achebe, Carol Boyce Davies, Margaret Afuh, Mbella Sone Dipoko and others have all in their novels charted the argument that women in the African context do not have any voice on their own. They depend on the man for their well being and survival. This explains why they have all through history been relegated to the background. Bill Aschroft et al (2003), quoting Spivak concurs that:

Women in many societies have been relegated to the position of “other,” marginalized and, in a metaphorical sense, “colonized,” forced to pursue guerrilla warfare against imperial domination from positions deeply imbedded in, yet fundamentally alienated from, that imperium. (172)

Consequently they are continuously presented in a biased manner in their

literary productions. Andrea Powell in“Problematizing Polygyny in the Historical Novels of Chinua Achebe: The Role of Western Feminist Scholar” further contends that:

As feminist critics have long noted, though, Achebe’s novels, especially his early novels, reveal real blind spots when it comes to important gender issues that continue to plague many postcolonial African countries. In his two historical novels, in fact Achebe consistently side-lines the place of the postcolonial woman in order to focus on postcolonial manhood. Women’s lives often serve as little more than fodder for the exploration of masculinity. (167)

We realize that the position of the woman has since time immemorial been

relegated to the background especially within the African context.

Conclusion

In this paper, I have demonstrated that despite time-honoured quest by women for their liberation, it remains a figment of the imagination at least within the confines of these texts. At some points, when the liberation


seemingly comes, it is with strings attached to it. It is realized that though women make a conscious attempt to empower themselves, their subaltern status and quest for liberation are stagnated by the stifling cultural and patriarchal norms and values that inhibit their potentials. We tend to interrogate the attachment to cultural phenomenon and natural response to cultural progress. This is the case in this study. Both Nkengasong and Alobwed’Epie have purportedly raised their heroines who are both widows to higher positions only to led them fail in all their endeavours. This could be termed widow victimization but what I think is that, this has been done with the objective of legitimising patriarchy. Like Achebe in his two historical novels, Nkengasong and Alobwed’Epie, consistently side-line the place of postcolonial womanhood for the postcolonial manhood. This legitimization of patriarchy and cultural norms only go to devalue the women. This repression and oppression of the women in collaboration with patriarchy devalues the women and makes them lose their self pride, dignity, independence and control in the face of the men. Given that no writer writes in a vacuum, both writers under study must have been influenced by their cultural norms. This falls in line with the tenets of new historicism. It could also be said that this holds true for Forrest Robinson insists that “Literature is at once socially productive, always existing within a particular socio-economic context” (105). One will not hesitate to take side with Robinson as earlier indicated that these writers have been influenced by their cultural norms, which upholds the superiority of men over women. Alobwed’Epie points out in The Lady with A Beard that “a woman’s urine can never cross a beam” (104). This implies that a woman can never be more than a man. We should understand that the failure of women in the novels under study is not something natural but an issue that is purported by the male writers because they believe very much in patriarchal socialization. Men, I think simply consider women as household chattles. From this point therefore, one can underline that the situation in which women find themselves in these novels is as a result of culture which rather gives much power and voice to the men and marginalizes the women. When they try to rebel and emancipate, they still fail because they have been entrapped by their patriarchal tradition. This explains why Akwenoh only has to accept her position at the end of The Widow’s Might. This takes us to the conclusion that they are misogynistic writers who are definitely out to protect their cultural pride. In as much as this is encouraged, I suggest that women’s lives should not be appropriated. They should rather be allowed to have some freedom at least as human beings. Women within this context have been portrayed as victims of patriarchal and cultural norms. Sometimes they are held for their fate or what befalls them. But I think this is only occasional for men should be held responsible for what usually orchestrates the failure of women. Consequently,


the failure of the heroines as portrayed in the various texts studied could be attributed to the partnership that the men and the traditional society have established to pull them down. As such, self consciousness that women are in quest for is only synonymous to self trauma. Their efforts to make their voices heard only leads them to fragmentation. This explains why the initial liberation of Akwenoh and Emade by NKemngong and Epie is only a paradox.

WORKS CITED

Bibliography

Alobwed’Epie. The Lady with a Beard. Yaoundé Edition Clé, 2005. Achebe, Chinua. Things Fall Apart. London: Heinemann, 1958. Ambanasom, Shadrack A. "A Woman Writes Back; A Commentary on Margaret

Afuh’s Born Before Her Time." The Post 21 Mar. 2005, 9. Aschroft, Bill et al. The Empire Writes Back. London and New York: Routledge, 2003. Cudjoe, Selwyn R. Caribbean Women Writes: Essays from the International

Conference. Massachusetts: Cala loux, 1990. Davies, Carole Boyce and Anne Adams Graves (eds.).Ngambika: Studies of Women

in African Literature. Trenton, NJ: Africa World, 1986. Dipoko, Mbella Sone. Because of Women. London: Heineman, 1968. Fonchingon, C. Charles. "Unbending Gender Narratives in African Literature."

Journal of Internal Women’s Studies. 2006, Vol. 8. Nr. 1. Gayle, Letherby. Feminist Research in Theory and Practice. Buckingham: Open UP,

2003. Goodman Elizabeth (ed.) Literature and Gender. London and New York: Routedge,

2003. Cudjoe, Selwyn R. ed. Caribbean Women Writers; Essays from the International

Conference. Massachusetts: Cal loux, 1990. Greene, Gayle and Coppelia Kahn (eds). Making a Difference: Feminist Literary

Criticism. New York: Methuen, 1985. Hooks, Bell. Feminism Is for Everybody: Passionate Politics. Cambridge; South End,

2000. Mbangwana, Paul Et al. (eds.). Language, Literature and Identity. Göttingen:

Cuvillier Verlag, 2006. Nkengasong, Nkemngong John. The Widow’s Might. Yaoundé Edition CLE, 2006. Oliver, Kelly(eds). French Feminism Reader: Featuring essays by Simone De

Beauvoir Michele Le Doeuefe Christine Delphy Colette Guillaumine Monique Witting Julia Kristeva Luce Irigaray Helene Cixous. New York: Rowman and Little Field, 2000.

Wade, Carole and Carole Tavris. "Gender and Culture". Gender, Culture and Ethnicity:Current Research About Women and Men. Peplau; Letitia Anne et al. Los Angeles: U of California, (1999): 5-6.


LES HÉROÏNES DÉCHUES: LE PARADOXE DE LIBERATION FÉMININE DANS L'OEUVRE DE

JOHN NKEMNGONG NKENGASONG THE WIDOW’S MIGHT ET ALOBWED’EPIE THE LADY

WITH A BEARD

Prenant acte de la mouvance consciemment suivie par les femmes sur la voie de leur libération de la culture et du système patrimonial, et compte tenu du fait que la méprise de leur place dans l’art constitue l’essentiel de leur lutte, leur quête effrénée de la liberté demeure un fruit de l’imagination, due en partie aux normes patriarcales et aux positions sociales. Les auteurs soumis à notre étude prennent clairement position en faveur de la culture et de la tradition afin de continuer à subjuguer leurs personnages féminins. Les femmes sont d”abord rehaussées et revêtus d”attributs de pouvoirs ; ce qui fait croire de prime abord que nos auteurs sont des catalyseurs de la déconstruction du paradigme grâce auquel les femmes ont depuis des temps immémoriaux confinés au silence. Elles semblent avoir revêtu ces attributs pour un temps bref. Aussitôt qu’elles commencent à se délecter de leur liberté et égalité, elles sont non seulement humiliées, mais réduites au néant. Les deux auteurs se positionnent comme étant enclins au genre. Il ne serait donc pas hâtif de se poser la question de savoir s’ils sont misogynes. Leurs personnages féminins se trouvent piégés, maltraités et délestées de toute voix d’expression. L’objectif de ces auteurs serait donc l’affirmation de leurs valeurs traditionnelles. Il existe encore des sociétés qui résistent au changement. Prenant appuis sur la théorie de la Nouvelle Historicité, le présent article a pour but de démontrer qu’en dépit des vains efforts des héroïnes des textes choisis en vue d’améliorer/changer leurs conditions, elles demeurent limitées par le système patriarcal d’une part et d’autre part par la tradition qui soutient qu’une femme ne pourrait aller au-delà des limites que lui fixe la nature ; ce qui les placent en concordance avec nos deux auteurs misogynes en légitimant par voie de conséquence le système patriarcal. En plus, on trouve que malgre l’effort fait par les femmes pour améliorer leur statut subalterne et leur quête pour la liberation restent stagnes par la culture et les normes patriarcale ainsi que les valeurs qui inhibent leur potentiels. Nous nous attendons de ce fait a interroger le phénomène d’attachement culturel et la réaction naturelle au progrès culturel.

Motsclés: Féminisme, Système patriarcal, méprise, paradoxe, fausses

héroïnes, libération, deformation, subaltene,empowerment, mysogynie, culture


UDK 821.134.2.09-31

791.4(82)

Narrating Trauma: Reflections on Argentine “Dirty War” Novels and Films

Shonu Nangia , Louisiana State University at Alexandria, USA

Abstract: The years between 1976 and 1983 constitute a painful era in the history of Argentina. The events that took place in this period constitute what is now commonly known as la guerra sucia, or the "dirty war." Systematic violence, persecution, repression, forced abductions, censorship, and exile are key elements in descriptions of the guerra sucia. While scholars note that "the repression and subsequent search for justice would leave a deep scar on Argentine society," the "dirty war" also led to an atmosphere of denunciation and fear which found echo in Argentine narrative productions. Gabriel García Marquez, the celebrated Columbian author, has said that in Latin America it is the men and women of letters who write about the truth, not the historians. It is therefore no surprise that the exposition of the truth, the denunciation of the abuses, and the representation of the conditions at the time became the preoccupation of many writers and film-makers of the period. My paper looks at some of the literary and filmic narratives from Argentina that make the dark and somewhat obscure era of the dirty war their subject, highlighting specific aspects of these discourses that address, more or less implicitly, the socio-political realities of the period and the politico-cultural experience of this part of the Southern Cone in relation to violence, repression and exile. My emphasis is on the phenomenon of forgetfulness that prevails in these narratives and how it is tied to the idea of censorship at multiple levels. I also draw attention to the affinity that these narratives share with French postmodern theory. Argentine writers and movie makers seem to reflect ideas paralleling those found in French critical theory as they tell their stories of the "dirty war." Key Words: Argentine literature and film; guerra sucia; dirty war; censorship; exile; violence; trauma; amnesia; French critical theory.

The years between 1976 and 1983 constitute a very painful era in the

history (and memory) of Argentina. The events that took place in this period constitute what is now commonly known as the guerra sucia, or the “dirty war.” This period of Argentine history is marked by the vicious repression and brutal intimidation of the opponents and of the “subversives” at the hands of


the military government. The state authorities, confronted with the political resistance of the Marxist-Leninist guerillas, unleashed a campaign of terror against the citizenry with impunity, a campaign which saw the capture, torture, disappearance and death of thousands of people. Most of those subjected to the military regime’s terror tactics were innocent victims. In the face of widespread state sponsored torture and repression, self-censorship and exile--both inner and outer – was the price that many people, especially the intellectuals, paid for survival, since “the least hint of opposition could result in ‘disappearance’”(Skidmore 99). Discourses on the guerra sucia multiplied especially after the end of the dirty war. Violence, repression, torture, rape, abduction, disappearance, self-censorship, and exile are some of the key words that are associated with the guerra sucia.

The events of the guerra sucia and its aftermath were cloaked in an atmosphere of denunciation and fear which left a profound impact on society. Thomas Skidmore and Peter Smith write that the “repression and subsequent search for justice would leave a deep scar on Argentine society” (102-103). While the guerra sucia and its aftermath saw the emergence of an atmosphere of denunciation and fear, the events have also influenced the nation’s culture as part of their legacy as evinced by some of Argentina’s post dirty war cultural production. The influence is especially tangible in the field of literature and cinema. Gabriel García Marquez, the celebrated Columbian author, is known to have said that in Latin America it is the men and women of letters who write the truth, not the historians. It is therefore no surprise that the exposition of the truth, the denunciation of the abuses, and the representation of the conditions of that period became the preoccupation of many writers and filmmakers in the years following (and even during) the guerra sucia.

In this paper, I examine some of the literary and filmic narratives from Argentina that make the dark and somewhat obscure, terror filled era of the dirty war their subject. My objective is to highlight and clarify certain elements and features of these discourses that, more often than not, implicitly and indirectly evoke the trauma of the period and address the sociopolitical experience of this part of the Southern Cone in relation to violence, repression and exile. I first discuss the phenomenon of forgetfulness that prevails in these narratives and the manner it is tied to the idea of censorship. In the second part of this paper, I draw attention to the affinity that these narratives share with French postmodern theory. Argentine writers and movie makers seem to reflect ideas paralleling those found in French critical theory as they tell their stories of the “dirty war.”


Amnesia and Silence

One of the films that takes up the theme of disappearance is La historia

oficial (“The Official Story”) which won the Oscar in 1984 for the best foreign film. Set in the final years of the military dictatorship, it depicts a well-off history professor from the bourgeois class who, although a sterile woman, is the mother of an adopted girl thanks to her husband who has ties with the military. Alicia, the protagonist, begins to gain cognizance of the truth when she begins to have suspicions about her husband’s dark deeds when she stumbles upon what is possibly a torture session. Another turning point is when she meets a grandmother searching for her little missing granddaughter just like all the older women in search of their missing loved ones that congregate in the Plaza de Mayo. Circumstances, her investigations, and her quest for the biological mother of her daughter make her reconsider the “official story” and she learns what has really happened in her country.95 A student in her class declares that history is written by assassins who hide the truth. As Damien Cannon points out, it is her students who are “routinely disbelieving of written records,” and contest the history written by assassins (the military) while to the “bourgeois and protected Alicia these actions are incomprehensible” (webpage). While she awakens to the truth ultimately, it is ironic that she is depicted as a history professor who has no memory/knowledge of the recent past. These kinds of contextual elements are significant because what is implied is that history is nothing more than memory and that memory is very important for a society because if there is no memory then there is no real history. Memory, or rather its binary opposite, oblivion, is a key thematic element in this film which reminds us that society needs to remember and keep its memories alive for the sake of truth.

In La historia oficial, individual oblivion (Alicia’s) perhaps serves as a symbolic substitute for the amnesia of the elite social class. Such a sociological interpretation makes all the more sense if one considers Skidmore’s assertion that the anti-guerrilla campaign had the tacit and often explicit support of the influential middle class (99). Similarly, in Soy paciente, a novel by Ana María Shua, whose ambiguous title may be translated as “I am Patient” or alternatively as “I am a Patient,” we encounter more instances of the loss of individual and collective memory. A nameless patient stays in a hospital without knowing why he is there. He is told by the doctors that they do not know what his illness is. In

95

Thomas Blommers writes: “Marguerite Feitlowitz in her exhaustive study of the period of the Dirty War, A Lexicon of Terror, notes that most pregnant detainees were killed after giving birth and their babies were sold to the families of the military or police. She states that, ‘The baby’s biological ties and family identity had to be erased, lest it fulfill its ‘genetic destiny’ and become a guerrilla’ (67).”


the beginning, the patient wishes to go away and thinks about characters like James Bond who have the ability to escape from any situation but eventually becomes resigned to his fate. He realizes he may never escape and surrenders to the doctors.96 This novel was written during the era of the military dictatorship and is interpreted as an allegory with the metaphor of a sick society that is ministered to by an authoritarian government.

The text represents oblivion as a survival strategy. At the time of the narrator’s interview with the director and his secretary, they enquire why he wants to leave the hospital and ask him to enumerate three reasons. But the poor narrator who is also the ingenuous and innocent protagonist has already undergone a slow process of degradation by then and cannot recall a single reason. He finds his head to be empty (132). The text does not make it definitive whether his memory failure stems from self-imposed censorship and the inner exile to which he has taken recourse in order to survive or whether it stems from an external censorship exercised by his persecutors. What is clear is that it is dangerous for him to speak. He senses danger and is aware that he feels he is under threat. Moreover, the question of who is going to listen compounds the situation. Forgetfulness for the narrator-protagonist in Soy paciente occurs in a repressive setting and as a victim there is no exit for him. He finds himself in a Kafkaesque situation and his loss of memory serves as the only available expedient for survival.

Guerra sucia narratives depict yet another manifestation of self-censorship in the form of desire for the loss of memory which occurs expost facto when the characters want to forget the past as in Julio Cortázar’s short story titled La escuela de noche, “The Night School.” At the very outset we see the traumatized narrator who is haunted by his memories begin his story by declaring the following: “De Nito ya no sé nada ni quiero saber. Han pasado tantos años y cosas, a lo mejor todavía está allá o se murió o anda afuera. Más vale no pensar en él….” (“Of Nito I don’t know anything any more and neither do I want to know. So many years have passed and so many things have happened. Maybe he is still there or maybe he died or maybe he is roaming somewhere outside. It’s better not to think about him...”). This kind of self-censorship is thematically further developed in the film Un Muro de silencio, “A Wall of Silence,” which has historic reconstruction as its theme. The film portrays the character of Sylvia whose husband has disappeared during the dictatorship. An Englishwoman, in other words a foreigner, arrives in Buenos Aires to make a film on the historic period. Since the protagonist of this film is to be based on Sylvia, the English director begins to delve into Sylvia’s past. Sylvia now has a new husband. Everyone wants to forget the past but is forced

96

I have adapted the condensed synopsis from the following online source: http://es.shvoong.com/books/novel/1617866-soy-paciente/

http://es.shvoong.com/books/novel/1617866-soy-paciente/


to remember due to the nature of the project: a film based on past events. The foreign director asks troubling questions and everyone has to help her put the pieces together. Bruno, Sylvia’s new husband accuses the English moviemaker in the end that his wife was happy earlier but isn’t anymore because the painful memories have come back. She had lost her first husband but had erased the memories and the pain. Everyone had forgotten the traumatic past and had voluntarily abandoned memory. In this film, the silence of all the characters represents their loss of memory. It is interesting that the reconstruction of history takes place with the intervention of a foreigner because of the total collective loss of memory – that of Sylvia and her entourage (Argentine society). It is the presence and the curiosity of someone from outside – the gaze of the foreigner – that resuscitate memory and the truth despite the reluctance of the Argentines to do so for themselves.

The examples included in this discussion indicate the prevalence of an overarching thematic constant in Argentine guerra sucia narratives, namely the loss of memory. Oblivion comes across in these texts as the apotheosis of self-censorship, a coping mechanism in the face of trauma. Anthropologist Antonius Robben writes:

There is a common assumption that individuals and societies alike need to repress traumatic events for extended periods before they are able to confront and mourn them. Psychoanalysis states that people resort to repression or dissociation to protect themselves from memories too painful and destabilizing to admit to consciousness (Brett 1993; Freud 1920, 12–18; Mitchell and Black 1995, 118–22). Similar ideas have been expressed about genocides, massacres, and especially the Holocaust. “The traumatic event is repressed or denied and registers only belatedly (nachträglich) after the passage of a period of latency. This effect of belatedness has of course been a manifest aspect of the Holocaust. (123)

Studies such as those conducted by Robben on accounts of terror and

violence in Argentina show that “there is a similarity with contemporary accounts of the Jewish holocaust” (76). He also asserts that the problem with accounts of violence is that “traumatic experiences can only reach us through the distortion of words” (75). In other words, they are difficult to convey directly. However, while for the victims and survivors of the Holocaust, memory, remembrance, and the desire to tell and make known the experience were of capital importance as Elie Wiesel indicates in “The Holocaust as Literary Inspiration,” the Argentine victim, as depicted in the Argentine novel and film, does not exhibit this trait but rather finds refuge in silence that is voluntary. We


thus find the guerra sucia text displaying a curious paradoxical characteristic: at the narrative level – at the level of the characters – silence, oblivion, and amnesia stand out as dominant elements although that is not the case at the level of the author, who, through the silence, oblivion, and amnesia of the characters, is denouncing the dirty war and its ravages as a witness.

Invariably, the authors and cineastes who have dealt with the theme of the dirty war are committed intellectuals with a cause. Their objective is the representation of truth: the trauma of the dirty war. Their works are their reaction to the brutality of state repression. The author-intellectual is not silent or forgetful.

Embedded Theories In this part of my paper, I draw attention to another interesting aspect of

guerra sucia narratives.A closer look at these novels and films reveals that these narratives share a certain affinity with French postmodern theory. Flora Schiminovich argues that

unas de las tendencias de nuestra época es la de valorar las obras literarias por la mayor o menor cantidad de planteamientos teóricos implicados en la lectura de esas obras. A su vez, la teoría se nutre de la literatura para poder manifestarse” (“one of the tendencies of our present era is to value literary works to the degree that theory may be deployed in the reading of those works. Theory, in turn, derives sustenance from literature in order to manifest itself”; 136).

While these Argentine works exhibit a close rapport with French critical

thought, my aim is not necessarily to prove the influence of French postmodern theory on Argentine cultural production but rather to reveal how it can enrich our understanding of the methods used by Argentine writers and filmmakers to represent the atrocities of the dirty war.

As a first example, I wish to draw attention to the correspondence between the ideas propounded by Michel Foucault and Eliseo Subiela’s film, a so-called science fiction thriller entitled Hombre mirando al sudeste (Man Facing Southeast) in which a patient in a mental hospital claims to be an extraterrestrial. The film is really a commentary on three categories of illness: mental, social and statal. The mental hospital that is the setting of the film is charged with symbolic value. The mental asylum serves to reflect the state of the country. The madness of Rantés, the protagonist, is a form of subversion because it threatens the order desired by the psychiatric establishment as


exemplified in the climactic scene of the concert in the park where the codes and protocol are subverted as Rantés, “suddenly infected by human feelings, takes over the orchestra and conducts Beethoven's Ode to Joy as the audience and hospital patients break into a Dionysian dance” (Schumann). In fact, it is nothing but his difference, his divergence from the norm that constitutes his madness--a norm established by and belonging to the authorities. While Rantés is a patient, a lunatic for the authorities of the establishment, the spectator finds that Rantés does not have the characteristics of a deranged person but in fact incarnates Christ-like compassion. In an environment filled with repression and psychological violence, he is the only one who has compassion, feelings and understanding for others. He is the only one who has insight into the insanity of “normal society” and into the terrifying reality of the human condition. His “madness” is depicted in terms of positive qualities. In the film we see Rantés helping others, giving food to the hungry, offering his own coat to a fellow inmate, etc. His madness represents his denunciation of a society wherein “human stupidity” reigns supreme. As he says, the mental hospital is the best place for him to tell the truth because outside, nobody is likely to believe him. He also tells Julio, the doctor “treating” him and giving him his medications that the patients are the sane ones because they do not “subscribe to the blatant stupidity of the so-called normal people” (Schumann).

Michel Foucault, who traces, in Madness and Civilization, the history of madness as a social construct, reports that the seventeenth century “houses of confinement” were “houses of correction” – places where a mixed group of people, such as the vagabonds, the unemployed, the sick, the criminals and not just the insane were sent. Their confinement was a “massive phenomenon” because as marginal groups they posed a risk to social order. “No differentiation was made between them” (Sarup 61). Such asylums, designed to suppress the potential sources of social disorder evolved into instruments of moral uniformity – juridical spaces where one was accused, judged and condemned (Sarup 63). We have the same concept in Hombre mirando al sudeste where Rantés, because of his ideological divergence (his lucidity about the insanity of “humans” [the establishment]) and his marginality (he claims he is an “extraterrestrial alien”), is held captive so that he can be treated for his insanity. He does not belong in “sane” society and poses a risk to the order that the authorities have imposed. The film relates madness to divergence and dissidence, reminding us that during the guerra sucia dissidents were often dispatched to mental hospitals.

Attribution of madness is also present in Un muro de silencio. The film depicts the mothers looking for their “disappeared” children. Skidmore writes that


the only protestors who managed to defy the generals were a small group of older mothers who met spontaneously every afternoon to march around the Plaza de Mayo in downtown Buenos Aires prominently displaying the names and pictures of their missing children. Hesitant at first, they courageously stood their ground when police and military harassed them with threats and intimidation. By some miracle the women were allowed to continue. Were these men, normally so ready to brutalize any suspect, now afraid to attack mothers, the supreme symbol of the values they claimed to be defending? (99)

The plaza, as the focal point of political life in Buenos Aires, is a masculine

space that represents masculine power. The mothers represent resistance against the repressive order. They organize protests in the Plaza de Mayo and in doing so effect a transgression by invading a masculine space. As the mothers subvert masculine power, they get labeled locas, ‘mad women.’ According to Jacques Lacan,

madness is a discourse, an attempt at communication, that must be interpreted. We have to understand rather than give causal explanations […] We cannot separate a person’s psychology from his or her personal history. (Sarup 7)

The mothers of the plaza are communicating the disappearance of their

children, a fact that the authorities deny. They are however viewed as insane for the same reasons as Rantés: they are marginal and subversive.

This brings us to the second example that demonstrates how French critical theory finds echo in Argentine dirty war literary and cinematographic narratives. There seems to be a parallel between Jean-François Lyotard’s ideas and Louisa Valenzuela’s writing and descriptive styles. Her short story “Cambio de armas,” (“Other Weapons”) is recounted through the consciousness of a woman who is the captive sex slave of a man, a military officer, who claims to be her husband. She does not have any memory of the past including that of her own identity. She refers to herself as the so-called Laura because that is what she has been told her name is. Held prisoner and suffering from induced amnesia, she is repeatedly subjected to abjection and violation which she can only narrate synchronously in language which for her has broken down and which she has trouble accessing. His visits are for her a source of both pleasure and humiliation. The text depicts the female body as the site where power and oppression are exercised. A distinguishing feature of this narrative is the effect that is produced through fragmentation. Laura Sesana writes that by subverting


the language accepted by a oppressive and patriarchal society to talk about feminine sexuality, Valenzuela also violates and transcends political censorship and represents that which is prohibited (5). The structure of the text itself is fragmented consisting of distinct parts with titles such as “words,” “the concept,” “the photograph,” and “the well,” each one an allegory that renders the reading a decoding. There is symbolic value in each category and its decoding provides access to the experience of the woman who is being subjected to diverse forms of destruction and degradation. Madan Sarup writes that “rejecting totality, Lyotard and other postmodernists stress fragmentation – of language games, of time, of the human subject, of society itself” (147). He also argues that the purpose of rejecting organic unity and the espousing the fragmentary is the deliberate dissolution of unity (147).

The text displays fragmentation in mise-en-abyme style. As the organic unity of the narration is destroyed, there is also a fragmentation of the representation of the body of the female character and of her experience. The technique provokes the reader to distance herself and reflect on the text as it describes an unspeakable experience. Fragmentation of narration and representation is a technique that Louisa Valenzuela may have found more effective as an author to articulate trauma which perhaps wouldn’t otherwise be rendered so powerfully if narrated directly.

Valenzuela also seems to reflect the ideas of Lacan. As already mentioned, in “Cambio de armas,” the male perpetrator symbolizing the military dictatorship is depicted destroying the identity and psyche of the female through torture, drugs and sequestration. One of the ways he degrades the woman is with mirrors on the ceiling. He commands her, “abri los ojos y mira bien lo que te voy a hacer porque es algo que merece ser visto,” (“open your eyes and look carefully at what I’m going to do to you because it is something well worth seeing,” 122). He wants to dominate her completely with his power. For Lacan, “one can only see oneself as one thinks others see one” (Sarup 13). While the woman has no recollection of her identity or memory, she resists her psychological degradation. She uses her victimizer as a mirror to construct an identity. Lacan believes that we try to reduce the other to an instrument--a mirror (Sarup 13). According to him, the first articulation of “I” occurs in the mirror stage as it prefigures the whole dialectic between alienation and subjectivity (Sarup 8). Laura, in “Cambio de armas,” reconstructs herself and restitutes her identity with the help of the mirrors on the ceiling that “multiply, mutilate and destroy” the image of her persecutor (124). As Lacan states, “our fantasies are symbolic representations of the desire of wholeness” (Sarup 16). The character of Laura reflects this idea.


Conclusion

To conclude, my examination of guerra sucia narratives reveals that loss of

memory is a recurring theme in these narratives, a simulacrum of the collective amnesia that was imposed on the people during the dirty war and is part of the Argentine sociopolitical experience. Oblivion or the loss of memory is linked to exile--both inner and outer, to (self)-censorship, but also to denunciation, torture, terror, and violence. It is driven by trauma as well as by aspirations for freedom. As literary narratives, these narratives are also rich for the way they permit engagement with theory, particularly French critical theory. There is another level of richness contained in these works. Catherine Boyle reports that according to Ana María Shua whose Soy paciente used a “brutalized hospitalization as a metaphor for the country, writers inside the country were ‘the kings of euphemism’, their language ‘made out of allusions,’” (757). The authors and cineastes who have addressed the topic of the dirty war have used various strategies and devices such as humor, caricature, irony, allegory, symbolism, grotesqueness, and spatial and temporal metaphors to distance themselves from the direct articulation of trauma, to overcome censorship and to give voice to the oppressed. The examination of these devices constituting the literary richness of these works would have to be the object of another study. Conflating history with fiction, these narratives are first and foremost political commentaries by literary craftspeople.

Bibliography

Blommers, Thomas. "Social and Cultural Circularity in La historia oficial." 11 Feb.

2008. <http://www.lehman.cuny.edu/ciberletras/v06/blommers.html-#2>.

Boyle, Catherine. Rev. of Narrativas de la Guerra Sucia en Argentina: Piglia, Saer,

Valenzuela, Puig, by Jorgelina Corbatta.Journal of Latin American Studies Aug.

2002: 757-758.

Cannon, Damien. "La Historia Oficial." Rev. of La historia oficial, dir. Luis Puenzo. 1997. Movie Reviews UK. 11 Feb. 2008 <http://www.film.u-net.com/Movies/Reviews/Official_Story.html>.

Corbatta, Jorgelina. Narrativas de la Guerra Sucia en Argentina: Piglia, Saer,

Valenzuela, Puig. Buenos Aires: Ediciones Corregidor, 1999.

Cortazar, Julio. "La escuela de noche."Deshoras. Mexico, DF: Editorial Nueva

Imagen, 1987.

http://www.lehman.cuny.edu/ciberletras/v06/blommers.html-#2

javascript:__doLinkPostBack('detail','mdb%257E%257Ea9h%257C%257Cjdb%257E%257Ea9hjnh%257C%257Css%257E%257EJN%2520%252522Journal%2520of%2520Latin%2520American%2520Studies%252522%257C%257Csl%257E%257Ejh','');

http://www.film.u-net.com/Movies/Reviews/Official_Story.html

http://www.film.u-net.com/Movies/Reviews/Official_Story.html


Feal, Rosemary. "The Politics of ‘Wargasm’: Sexuality, Domination and Female

Subversion in Luisa Valenzuela's Cambio De Armas."Structures of Power:

Essays on Twentieth-Century Spanish-American Fiction. Albany SUNY, 1996.

Feitlowitz, Marguerite. A Lexicon of Terror, Argentina and the Legacies of Torture. New OUP, 1998.

Historia oficial, La. Dir. Luis Puenzo. Perf. Hector Alterio and Norma Aleandro.

Historias Cinematográfica/Progress Communications, 1984.

Hombre mirando al sudeste. Dir. Eliseo Subiela. Perf. Lorenzo Quinteros, Hugo

Soto and Inés Vernengo. Cinequanon Productions, 1986.

LaTopo. Rev. of Soy paciente.Shvoong Read Free Summaries. 12 Jun 2007. 11 Feb.

2008 <http://es.shvoong.com/books/novel/1617866-soy-paciente/>.

Muro de silencio, Un. Dir. Lita Stantic. Perf. Vanessa Redgrave and Ofelia Medina.

Lita Stantic Producciones, 1993.

Robbin, Antonius. "Ethnographic Seduction, Transference, and resistence in

Dailogues about Terror and Violence in Argentina."Ethos 24.1 (1996): 71-106.

---. "How Traumatized Societies Remember: The Aftermath of Argentina's Dirty

War."Cultural Critique 59 (Winter 2005): 120-164.

Sarup, Madan. An Introductory Guide to Post-Structuralism and

Postmodernism.Athens: U of Georgia P, 1993.

Schiminovich, Flora. "Corbatta, Jorgelina Fidia: Mito personal y mitos colectivos

en las novelas de Manuel Puig."Revista Hispánica Moderna 43 (1990): 135-

137.

Schumann, Howard. "Man Facing Southeast". Review of Hombre mirando al

sudeste, dir. Eliseo Subiela. Talking Pictures. 11 Feb. 2008

<http://www.talkingpix.co.uk/ReviewsManFacingSouthEast.-html>.

Sesana, Laura. "Procesos de liberación: Cambio de armas Luisa Valenzuela

(Buenos Aires, 1938)."Concept: An Interdisciplinary Journal of Graduate

Studies (2004). 11 Feb 2008. <http://www.publications-

.villanova.edu/Concept/2004.html>.

Shua, Ana María. Soy paciente. Buenos Aires: Editorial Losada, 1980.

Skidmore, Thomas, and Peter Smith. "Argentina: From Prosperity to

Deadlock."Modern Latin America. New York: OUP, 2005.

Soy paciente. Dir. Rodolfo Corral. Screenplay by Ana María Shua. 1986.

Valenzuela, Luisa. "Cambio de armas."Cambio de Armas. Hanover: Ediciones del

Norte, 1982.

http://es.shvoong.com/books/novel/1617866-soy-paciente/

http://www.cinenacional.com/personas/index.php?persona=11147

http://www.talkingpix.co.uk/ReviewsManFacingSouthEast.html

http://www.publications-.villanova.edu/Concept/2004.html

http://www.publications-.villanova.edu/Concept/2004.html




Wiesel, Elie. "The Holocaust as literary inspiration."Dimensions of the Holocaust.

Evanston: Northwestern UP, 1990.

Récits de traumatisme: Réflexions sur la littérature et le cinéma

argentins de la Guerre Sale La période entre 1976 et 1983 est une époque douloureuse dans

l'histoire de l'Argentine. Les événements qui ont eu lieu dans cette période constituent ce qu'on appelle la guerra sucia, la "guerre sale." La violence systématique, la persécution, la répression, les enlèvements forcés, la censure et l'exil sont autant d’éléments clés dans les descriptions de la guerra sucia. Alors que les chercheurs soulignent que "la répression et par la suite la quête de la justice laisseraient une cicatrice profonde sur la société argentine," la "guerre sale" a également mené à une atmosphère de dénonciation et de peur qui a trouvé un écho dans les productions narratives argentines. Gabriel Garcia Marquez, le célèbre auteur colombien, déclare qu’en Amérique latine ce sont les hommes et les femmes de lettres qui écrivent sur la vérité, pas les historiens. Il est donc naturel que l'exposition de la vérité, la dénonciation des abus, et la représentation des conditions de cette période préoccupe de nombreux écrivains et cinéastes de l'époque. Mon article se penche sur quelques-uns des récits littéraires et filmiques argentins qui font de l'ère sombre et quelque peu obscur de la "guerre sale" leur sujet tout en soulignant certains aspects de ces discours qui évoquent, plus ou moins implicitement, les réalités sociopolitiques de cette période et l'expérience politico-culturelle de cette partie du Cône Sud marquée par la violence, la répression et l'exil. L’article met l’emphase sur le phénomène de l'oubli qui règne dans ces récits et le relie à l'idée de la censure à plusieurs niveaux. J'attire aussi l'attention sur l’affinité que ces récits partagent avec la théorie postmoderne française. Les écrivains et cinéastes argentins semblent refléter des idées analogues à celles qu’on trouve dans la théorie critique française quand ils racontant leurs histoires de la "guerre sale."

Mots-clés: littérature et cinéma argentins; guerra sucia; guerre sale;

censure; exil; violence;traumatisme; amnésie; théorie critique française


UDK 821.111.09-4

Žene i književnost u esejima Virginije Woolf

Nina Sirković, Sveučilište u Splitu

Apstrakt: Virginija Woolf bila je jedna od prvih autorica koja je promišljanjem odnosa

između žene i književnog stvaralaštva jasno naznačila razloge inferiornosti žena u

odnosu na muškarca, ukazavši na povijesne, društvene i estetske prepreke s kojima se

žena suočava u samom književnom procesu. Ovaj rad ima za cilj kroz analizu njezinih

eseja „Žene i književnost‟ i „Profesije za žene,‟ te poveznicu sa suvremenim

teoretičarkama knjževnosti, ukazati na značaj ove autorice kao esejistice i kritičarke u

proučavanju književnosti koju pišu žene, te naglasiti aktualnost njezne proze čak i

sedamdeset godina od njezine smrti.

Ključne riječi: književnost koju pišu žene, Virginia Woolf, „Žene i književnost‟,

„Profesije za žene,‟ autocenzura, inferiornost, strepnja od autorstva, ženska rečenica.

Položaj i uloga žene u društvu, te borba za njenu ravnopravnost bili su jedan

od imperativa za Virginiju Woolf tijekom cijeloga života. Proučavajući povijest i uvidjevši nedostatak ženske tradicije u pisanju, Woolf je primijetila da su neadekvatno obrazovanje, ograničeno iskustvo i pristup društvu, usklađivanje književne vokacije s obavezama obiteljskog života, dvostruki književni standardi, te uvriježeni stereotipi o ženama bili glavne prepreke s kojima su se književnice morale boriti. U dvadesetom stoljeću javlja se novi pojam estetike, koji se reflektira i na književnost koju su pisale žene. Žene su se naizgled emancipirale od muške tradicije, držale su se vlastitog iskustva i vrijednosti.97 Woolf je u svojim djelima stalno poticala žene da samostalno oblikuju svoje stavove i da uspostave vlastiti odnos prema životu uopće, pa tako i prema književnosti.

Esej „Žene i književnost“ iz 1929. godine namjerno potiče dvosmislenost: radi li se o književnosti koju pišu žene ili o književnom djelima koja su napisana 97

Elaine Showalter piše da je ova prividna osviještenost od junakinje zapravo činila žrtvu. Dok junakinje u viktorijansko doba nisu bile svjesne da imaju izbor, a zapravo su i imale jedino loše mogućnosti izbora, junakinje ovog vremena svjesne su mogućnosti pravog izbora, ali nemaju snage za donošenje prave odluke. Showalter tu navodi kao primjere romane Radclyffe Hall The Unlit Lamp (1924.) i F. M. Mayor The Rector’s Daughter (1924.). Ona predbacuje i Virginiji Woolf svojevrsni bijeg od stvarnosti i zatvaranje očiju pred problemom. Elaine Showalter, A Literature of Their Own, British Women Novelists from Brontë to Lessing, Expanded Edition. Princeton / New Jersey: Princeton University Press, 1999) 243.


o njima? Woolf želi naglasiti važnost konteksta u kojem neko djelo nastaje, znači, ne zanemariti različite uvjete koji stoje iza samog djela i utječu na njegov konačni oblik, što ukazuje na otkrivanje i proučavanje tradicije u ženskom stvaralaštvu. U eseju Woolf obuhvaća prošlost i sadašnjost, a na kraju daje i svoju viziju budućnosti u pogledu ženskog književnog stvaralaštva. Pitanja na koja pokušava odgovoriti su sljedeća: zašto žene nisu pisale u kontinuitetu sve do osamnaestog stoljeća, zašto su, pišući obično kao muškarci, uspjele napisati neke od klasika engleske književnosti i napokon, zašto su u prošlosti, kao i tada u njeno vrijeme, odabirale roman kao najomiljeniji oblik umjetnosti?

Da bi se odgovorilo na ova pitanja, treba se vratiti u prošlost, jer odgovori leže u „onim skoro nerasvijetljenim hodnicima povijesti gdje su figure genera-cija žena tako nejasno, na mahove zamjetljive“ (Woolf 2008: 132) O ženama se malo zna, jer je povijest Engleske prvenstveno muškog, a ne ženskog podrijetla. Muškarci su bili vojnici, mornari i zakonodavci, dok su žene bile lijepe, crveno-kose i rađale djecu. Da bi se došlo do saznanja kakve su bile žene u određeno doba, treba povijest okrenuti naopako, potražiti u starim papirima običan dan u životu neke obične žene. Treba upoznati život obične žene, da bi se moglo shvatiti književno stvaralaštvo neke posebne. Treba znati u kakvim je uvjetima obična žena živjela, koliko je imala djece, novca, slobodnog vremena, je li imala vlastitu sobu – i kada budemo u stanju procijeniti njezin način života i njezino iskustvo, onda možemo govoriti o uspjehu ili neuspjehu neke posebno nadarene kniževnice.

Povijest je vrlo škrta podacima o ženama autoricama u šesnaestom stoljeću, što znači da su one bile utišane, nijeme. Doba kraljice Elizabete I bilo je isključi-vo patrijarhalno, pa je i književnost u kojoj su cvjetali drama i poezija, pripadala muškarcima. Do kraja osamnaestoga i početka devetnaestoga stoljeća situacija se znatno promijenila. Tome su doprinijele promjene u zakonodavstvu, običa-jima i načinu ophođenja. U devetnaestom stoljeću žena je imala mogućnost kakve – takve naobrazbe i ponešto slobodnog vremena. Žena iz srednje i više klase nerijetko je sama mogla birati muža, nekad nije imala djece, a nekad se nije ni udavala.98

Iako je ženi bio otvoren put za samostalno pisanje, na nju se ipak vršio pri-tisak da piše romane. Roman je, kako Woolf smatra, žanr koji zahtijeva naj-manje koncentracije, lakše ga je ostaviti po strani, pa poslije nastaviti pisati, negoli dramu ili pjesmu.99

98

Woolf tu misli na često spominjane književnice Jane Austen i Emily Brontë koje se nisu udavale, a Charlotte Brontë i George Eliot nisu imale djece. Ibid. 134. 99

Ovu ideju Woolf često spominje, između ostaloga i u eseju „Žene romanopisci“ („Women Novelists“), a šire je elaborira u eseju Vlastita soba gdje uz pojam nedostatka koncentracije povezuje i nedostatak vlastitog, intimnog prostora.


Problem nedostatka iskustva također je bitan u razmatranju pitanja zašto su

žene pisale na drugačiji način od muškaraca. Čak i u devetnaestom stoljeću, žena je živjela osamljeno u svom domu, među svojim emocijama. Svi romani nastali u tom vremenu odražavali su činjenicu da je žena zbog svog spola bila isključena iz raznoraznih društvenih situacija, pa joj je, shodno tome, bilo uskra-ćeno i iskustvo vezano za njih. Nedvojbeno je da iskustvo ima znatan utjecaj na pisanje. Dok su muškarci mogli pisati s aspekta vojnika o ratu, ili mornara o putovanjima i egzotičnim krajevima, žena je pisala isključivo iz iskustva vezanih za dnevnu sobu. Za nju je iskustvo rata, politike ili poslovnog svijeta bilo nedokučivo, čak je i njezin emocionalni život bio vezan za zakone i običaje.100

Još je jedan element prisutan u ženskom stvaralaštvu iz tog doba, kojeg kod muškaraca nema, a vezan je za ženski spol: u romanima koje pišu žene, čitatelj je svjestan prisutnosti žene, žene koja osjeća nepravdu i traži svoja ženska pra-va. To nije dobro, jer dovodi do iskrivljenja ideja, a često je i odraz slabosti. Ako se od lika napravi glasnogovornik za ukazivanje na određene ideje i probleme, onda roman gubi na vjerodostojnosti. Čitateljeva koncentracija ide u dva pravca umjesto u jednom, on više ne prati radnju u romanu, nego nezadovoljstvo i ljutnju autorice. Ismijavanje, osjećaj cenzure, uvjeravanje u inferiornost u bavljenju umjetnošću, s razlogom su provocirali nezadovoljstvo umjetnica. To se vidi u ogorčenju Charlotte Brontë, te u ravnodušnosti George Eliot, navodi Woolf (2008, 135). Isti problem nalazi se i kod drugih spisateljica – u njihovom odabiru tema, neprirodnom samoisticanju, njihovoj neprirodnoj poslušnosti. Iz djela gotovo nesvjesno istječe neiskrenost, jer su prihvatile stav o razlici u autoritetima, pa je njihova vizija postala ili suviše muška, ili pretjerano ženska. Spisateljica je izgubila neovisnost, a time i, što je mnogo važnije, svoju osnovnu kvalitetu umjetničkog djela. Woolf je i inače smatrala da sve ono u samom piscu što ga ometa u stvaranju, nije dobro. Zagovarala je ideju o piščevom umu, koji, da bi mogao neometano stvarati, mora biti pročišćen i oslobođen od osobnih emocija koje ga guše, kao i od svih utjecaja sa strane.

Woolf piše kako se u dvadesetom stoljeću situacija polako mijenja, žena više nije toliko ogorčena ni ljuta, više ne prosvjeduje dok piše. Polako dolazi vrijeme kada će ona moći neometano stvarati. Dok su donedavno talentirane žene bile rezervirane i stajale po strani, sada je originalnost omogućena i običnim žena-ma. Zato je prosječan roman neke spisateljice autentičniji i zanimljiviji danas, nego što je bio prije pedeset ili sto godina.

Virginia Woolf je svjesna da će žene, prije nego što budu u stanju zaista pisati onako kako žele, imati još velikih teškoća s kojima će se morati suočiti. Jedna od njih je tehničke prirode, a to je neadekvatnost izraza. Postojeći oblik

100

Kao primjere, Woolf navodi Tolstoja koji je kao vojnik imao osobno iskustvo s fronta, Josepha Conrada koji je plovio morima i posjetio mnoge egzotične zemlje, te George Eliot koja se odvažila na zajednički život s H. G. Lewisom dok je još bio oženjen.


rečenice ženi ne odgovara, to je rečenica koju je stvorio muškarac: ona je prelabava, preteška i prepompozna da bi je žene uspješno koristile. Žena treba pronaći vlastitu rečenicu koja će čitatelja voditi sasvim prirodno od početka do kraja romana. Treba promijeniti postojeću formu rečenice, prilagoditi je da poprimi prirodan oblik ženinih misli, bez pritiska i ometanja.

Roman izražava stav o stotinama predmeta – ljudskih, prirodnih, božanskih, on je pokušaj da se ti predmeti stave u suodnos. U svakom dobrom romanu te različite elemente na okupu drži snaga piščeve vizije. Postoje i drugi odnosi, poredak među životnim vrijednostima ustanovljen konvencijama koje su odre-dili muškarci. Budući da je književnost u velikoj mjeri zasnovana na životu, te vrijednosti u velikoj mjeri prisutne su i u romanima, znači, prevladava muška vizija. Tu Woolf pravi zanimljivu primjedbu koja se provlači i kroz druge njene radove: vrlo je vjerojatno da i u životu i u umjetnosti vrijednosti žene nisu istovremeno i vrijednosti muškarca. Zato ona, kad pokušava pisati roman, želi u njemu promijeniti ustaljene vrijednosti, želi dati značaj onome što je muškarcu nebitno, a s druge strane želi učiniti trivijalnim nešto što je muškarcu važno. Zbog toga će doživjeti kritike, jer će kritičari suprotnog spola biti zbunjeni pokušajem da se promijene ustaljene vrijednosne norme i neće to shvatiti kao drugačiji pogled na život, već kao nešto slabo, trivijalno ili sentimentalno, što se razlikuje od njihovog shvaćanja.

Žene postaju sve neovisnije u svojim stavovima i formiranju mišljenja. One počinju poštivati vlastite osjećaje vrijednosti. To se vidi i po izboru tema u ro-manima, one izgledaju manje zainteresirane za sebe same, a više ih zanimaju druge žene. Početkom devetnaestog stoljeća romani spisateljica većinom su bili autobiografski, između ostaloga jer su žene htjele ispričati svoje patnje, iskazati svoje zahtjeve. U dvadesetom stoljeću ti razlozi više ne postoje u tolikoj mjeri, pa se žene okreću proučavanju vlastitog spola, počinju pisati o ženama kako se do tada još nije pisalo, jer, sve donedavno, ženski lik u književnosti bio je muška kreacija. Tu nastaje novi problem, jer žene vode tako predvidljiv i nezanimljiv život, tako da treba ići u dubinu, otkriti promjene u ženinom umu, prikazati je u novom svjetlu.

Kao zaključak, Woolf sumira da je književnost koju pišu žene hrabra, iskrena, blizu onoga što žena uistinu osjeća. Nije puna ogorčenja, niti inzistira na ženstve-nosti. Budući da je dobila pravo glasa, žena polako ulazi i u političke, poslovne i intelektualne sfere. Njeni interesi postaju praktični, žena mora djelovati sama za sebe, ne ovisiti o utjecaju djelovanja drugih. Stoga ženina pozornost prelazi iz privatne sfere na društvenu, ona postaje kritičar društva, a analiziranje indivi-dualnih života odlazi u drugi plan. Ovaj društveni angažman trebao bi postepeno voditi i širim aspektima života, iza osobnih i političkih odnosa. Žena bi se trebala


okrenuti prema pitanjima koje pjesnici pokušavaju odgovoriti – pitanjima naše sudbine i značenja života uopće.101

Osnova poetskog stava uvelike je povezana s materijalnim statusom. On zavisi o slobodnom vremenu, novcu, ali i o mogućnosti koju slobodno vrijeme i novac pružaju za neutralno i nepristrano promatranje. Kad se žena bude više mogla posvetiti sebi i pisanju, njena tehnika pisanja će se također poboljšati, postat će hrabrija i bogatija.

Virginia Woolf predskazuje da će književnost koju pišu žene postati predme-tom umjetničkog proučavanja, a ženski talent će se uvježbavati i postajati sve jači. Roman će za ženu prestati biti odskočni kamen za izražavanje osobnih emocija, već će u budućnosti postati kao i svako drugo umjetničko djelo, a nje-govi izvori i ograničenja će se proučavati. Žene će pisati poeziju, biografije, eseje i kritike, a to će pripomoći i samom pročišćenju romana, koji je pun historio-grafskih podataka i činjenica koje su ga učinile bezobličnim. Žene će pisati manje romana, ali će oni biti bolji, kvalitetniji. Woolf je optimistično gledala na budućnost, ispred sebe je vidjela zlatno doba u kojem će žene imati sve ono što im je dugo bilo uskraćivano, a to su slobodno vrijeme, novac i vlastita soba.

U eseju „Profesije za žene“ iz 1931. godine Virginia Woolf razmatra položaj žene profesionalnog pisca, žene koja zarađuje i živi od pisanja. U to doba, profesionalno bavljenje pisanjem bilo je rijetko zanimanje, a po riječima same autorice, možda je samo nastupanje na pozornici bilo još rjeđe (2008, 140). Žena se nije morala boriti s materijalnim preprekama, pisanje je dotad postalo časno i bezopasno zanimanje. Obiteljski mir nije bio poremećen črčkanjem pera po papiru, kako Woolf duhovito kaže, a ni obiteljski budžet nije patio jer je papir vrlo jeftin. Za male pare sve Shakespeareove drame stale bi na papir. Upravo ta niska cijena papira po njoj je jedan od razloga zašto su žene prije uspjele u profesionalnom pisanju, nego u nekom drugom zanimanju – skuplje stvari njoj su bile nedostižne.

Ostavivši materijalne, vanjske probleme iza sebe, žena se sada mora suočiti s onim unutarnjim preprekama koje su puno kompleksnije, a prva od njih je

101

E. Showalter također ističe kako se dobivanje prava glasa odrazilo u književnosti koju su žene stvarale, te objašnjava daljnji razvoj književnosti koju su pisale žene, koji je na tragu ideja Virginije Woolf. Ideja o ravnopravnosti i izjednačavanju spolova postupno je feminističku ideologiju svrstavala u drugi plan, tako da je sufražetski pokret i sam feminizam polako zastarijevao. Nove teme u književnosti, kao npr. prostitucija, abortus, lezbijstvo tretiraju se otvorenije i slobodnije, a žene se sve više zanimaju i za književnu prošlost i tradiciju, pa pišu biografije književnica devetnaestog stoljeća ili objavljuju zbirke njihovih pisama. Ženstveni (feminine) elementi u djelima žena pisaca ovog doba odražavaju se u sukobu između osobnih odnosa i umjetničke neovisnosti. One više ne koriste pseudonime kao u viktorijansko doba, ali sukob interesa još uvijek je prisutan. Ženstveni realizam, feministički prosvjed i ženska samoanaliza prisutne su u djelima modernih autorica dvadesetog stoljeća u okviru društvenog i političkog konteksta. Ravnoteža između individualizacije i socijalizacije nestaje, autori dvadesetog stoljeća odriču se jedinstvenog, koherentnog, potpuno razvijenog karaktera. (Showalter, 302-304)


autocenzura. Tillie Olsen u svojoj knjizi Šutnje (Silences) tvrdi da korijene treba tražiti u tradiciji ženske šutnje, jer je žena stoljećima bila ušutkana, onijemjela. Ona govori o neprirodnim šutnjama i istražuje okolnosti koje su dovele do ta-kvog neprirodnog stanja, a nalazi ih u klasi, rasi i spolu, spominje cenzorske, po-litičke, marginalne, prerane šutnje (Dojčinović Nešić 57-58). Šutnja i zatomlji-vanje misli i osjećaja za ženu su ogromna prepreka za umjetničko stvaralaštvo.

Prije nego što žena počne pisati, mora „ubiti vilu kućnog ognjišta”, tj. savršeni estetski ideal o ženi koja poslušno sjedi kod kuće svima na usluzi i svima odobrava. Taj ideal je guši i sputava. Vila savjetuje: „Nikad ne dopusti da itko nasluti da imaš vlastito mišljenje,” znači, nije upitno je li žena ima svoj stav i mišljenje, već to što ga treba prikriti (2008, 141). Frustrirana spisateljica uspjela se riješiti represivne vile umorivši je. Woolf kaže:

Da je ja nisam ubila, ona bi ubila mene, jer udovoljavajući drugima i ne dozvoljavajući samoj sebi slobodu izražavanja vlastitih misli, žena ne živi svojim životom, pa nije ni sposobna za kreativni rad. Ubiti vilu kućnog ognjišta jedan je od dijelova samog zanimanja žene pisca, piše Woolf u eseju „Profesije za žene.” (2008, 141-142)

Sad kad se riješila stereotipa o samoj sebi, žena može biti ono što ona

zapravo jest. Što je žena, pita se Virginia Woolf i priznaje da na to pitanje još ne zna odgovor, kao i da ga ne očekuje ni od koga drugoga. Žena će biti svjesna što je tek kad joj sve sfere umjetnosti i zanimanja budu otvorene i kad se uspije izraziti u njima.

Još je jedan problem vezan za stvaralaštvo žena, s kojim se muškarci ne susreću. Woolf pokušava prodrijeti u piščevo stanje uma i smatra da umjetnik najbolje stvara kad je njegov um nesvjestan svoje okoline. On želi svaki dan vidjeti ista lica, čitati iste knjige, izvršavati iste radnje iz dana u dan, iz mjeseca u mjesec sve dok piše, tako da ništa ne prekida iluziju u kojoj živi, da ništa ne uznemiruje njegovo istraživanje naokolo, osjećaje koji se jave i iznenadna otkrića tog sramežljivog i neuhvatljivog duha, mašte. Ovaj princip je isti za muškarce i žene. No što se događa kad žena piše u stanju transa? Woolf daje primjer mlade spisateljice koja u stvaralačkom transu osjeti svoje tijelo i strast na način koji nije adekvatan za ženu, odnosno, dođe do teme koja je za ženu tabu. Ona je zbunjena i posramljena, njena mašta se naglo gasi. Kada bi žena otvoreno pisala o svom iskustvu, muškarci bi bili šokirani. Dok oni imaju velike slobode pisanja, nisu ni svjesni konvencija i ograničenja koje su nametnuli ženama.

Taj problem tijela i tjelesnog iskustva žene, Virginia Woolf priznaje, nije uspjela riješiti. Izvana izgleda kao da nema nikakvih prepreka, ali iznutra, žena ima još puno predrasuda koje mora savladati. Kad je žena materijalno zbrinuta, ima svoj novac i vlastiti prostor, to je tek početak njezina oslobađanja. Daljnja


borba je u njezinim rukama: kako će ona opremiti i urediti svoj vlastiti prostor, s kim će ga dijeliti i pod kojim uvjetima, važna su pitanja o kojima će ona morati odlučiti sama.

Ideju Virginije Woolf o ubijanju anđela u kući prihvatile su i elaborirale u svom kasnijem radu brojne teoretičarke književnosti, između ostalih Sandra Gilbert i Susan Gubar u svojoj knjizi The Madwoman in the Attic (Luđakinja u potkrovlju). One analiziraju Bloomovu teoriju o dinamici književne povijesti koja proizlazi iz umjetnikove „strepnje od utjecaja,” tj. njegovog straha da nije vlasti-ti autor, nego da radovi njegovih prethodnika, koji postoje prije i izvan njega, imaju prednost nad njegovim vlastitim pisanjem. U pogledu pisanja pjesnikinja, jasno je da se one nisu bojale povijesnog utjecaja prethodnika, iz očitog razloga što su ti prethodnici bili gotovo isključivo muškarci, koji su bili znatno različiti od njih. Ti prethodnici utjelovljavaju patrijarhalni autoritet, a pjesnikinju pokuša-vaju i zarobiti u definiciju vlastite osobnosti i njenih mogućnosti koje su svedene na ekstremne stereotipe (anđeo – čudovište). Zbog uvriježenih stereotipova o ženi, koji su bili naročito izraženi u viktorijanskom dobu, gdje je žena zapravo trebala reflektirati muškarčev ideal o njoj samoj, žene su pri pisanju osjećale nelagodu, strah, nesigurnost i sram. Muški autoritet ženi piscu izgleda direktno suprotstavljen terminima definiranja njenog roda. Sandra Gilbert i Susan Gubar govore o „strepnji od autorstva”, korjenitom strahu da žena nije u stanju stvara-ti, te da će je, s obzirom da nikad neće biti u stanju postati „prethodnik“ sam čin pisanja izolirati i uništiti. Strepnja od autorstva je povijesno uvjetovana, a zasniva se na inferiornosti ženskog roda u odnosu na muški, te nedostatku vla-stite ženske tradicije. Da bi žena mogla slobodno pisati, mora se osloboditi stereotipa o sebi te definirati samu sebe i afirmirati vlastiti autoritet.

Kao prvo, umjetnica se mora boriti protiv efekata socijalizacije, dakle, mora ući u revizionistički proces isto kao što i umjetnik u Bloomovoj teoriji ulazi u revizionistički proces sa svojim prethodnicima. Da bi definirala sebe kao umjetnicu, žena mora ponovo definirati uvjete svoje socijalizacije. Ona mora tražiti aktivnog ženskog prethodnika, koji u ovom slučaju nije neprijatelj, već svojim primjerom pokazuje da je borba protiv patrijarhalnog književnog autori-teta moguća. Žena pisac traži ženski model da bi mogla legitimirati svoje buntovničke napore. Istovremeno, ona svoj rod doživljava kao prepreku i nedo-statak koji joj šteti. Osamljenost umjetnice, njezin osjećaj nepripadanja muškim precima, potreba za ženskom publikom, strah od neprijateljstva muških čita-telja, strah od patrijarhalnog autoriteta i osjećaj srama i tjeskobe pri pisanju – sve su to pojave „inferiorizacije”, koje označavaju borbu spisateljice za umjetni-čko samodefiniranje.

Nadalje, treba pobijediti i stereotipe o ženama u književnosti, tj. ubiti anđela i čudovište, dva polarizirana klišeja o ženskom liku. Da bi mogla


kreativno stvarati, žena mora zbaciti sa sebe teret ženske čistoće i perfekcije, zapravo bezličnosti koja je sputava. Bila ona pasivna vila ili aktivno čudovište, spisateljica se osjeća doslovno i figurativno obogaljena invalidnim alternativama koje joj postojeća kultura nudi. Uskraćena za materijalni, društveni i psihološki status koji je neophodan za kreativni rad, uskraćena za obrazovanje i mogućnost javnog iznošenja vlastitog mišljenja, žena koja se nije htjela povući u anđeosku tišinu, teško je mogla prevladati strepnju od autorstva (Gilbert i Gubar 17).

Spisateljice, za razliku od svojih muških kolega, nisu morale ulaziti u borbu s

prethodnicima, kao u „bitku snažnih i jednakih”, već su prikrivanje koristile kao strategiju nastalu iz straha, a ne kao ratoborni akt. Zarobljene strukturama koje su stvorili muškarci za sebe same, književnice se nisu toliko bunile protiv postojeće estetike, koliko su osjećale nelagodu i krivicu jer se nisu bile u stanju prilagoditi toj estetici. Književnice su, svjesno ili nesvjesno, odbacivale parade-gmične polaritete anđela i čudovišta, stvarajući likove koji su prikrivali njihov vlastiti gnjev. Lik negativke, čudovišta u romanu, nastao je iz ženine energije vlastitog očaja: sam proces pisanja oslobodio je pomamljenu, gnjevnu, ludu ženu od tišine s kojom se ni ona, ni njezina autorica ne mogu više pomiriti. Autorice projiciraju vlastite buntovničke porive ne u svoje junakinje, nego u likove ludih i čudovišnih žena. Tako spisateljice dramatiziraju vlastitu podijelje-nost, svoju želju za istovremenim odbacivanjem i prihvaćanjem patrijarhalnih društvenih struktura. Luda žena nije suparnica junakinje, već je u izvjesnom smislu dvojnica autorice, njenog osjećaja nelagode i gnjeva. Gilbert i Gubar kao primjere navode Jane Austen, George Eliot, sestre Brontë i njihove junakinje iz devetnaestog stoljeća, ali spominju da se ta podijeljenost nastavila i kod spisa-teljica dvadesetog stoljeća, na primjer, kod Virginije Woolf, koja sebe projicira u otmjenu gđu Dalloway i u sluđenog Septimusa Smitha. Virginia Woolf struktu-rira glavni lik iz romana Gospođa Dalloway na taj način da Clarissa prepoznaje Septimusa Smitha kao svog dvojnika koji je iskupljuje. Vlastito nezadovoljstvo projicirano je na drugu osobu, pa tako Septimus Smith postaje žrtveni jarac za sve Clarissine greške i neuspjehe, a oba lika zapravo predstavljaju podijeljenost same autorice (Gilbert i Gubar 45-59, 71-83).

Žena čudovište je samo žena koja traži moć samoartikulacije. Lik lude Berthe Mason iz romana Jane Eyre u dvadesetom stoljeću dobija veću mo-gućnost samoodređenja i samorealizacije. U romanu Široko Sargasko more (Wide Sargasso Sea) Jean Rhys, priča Jane Eyre ispričana je iz perspektive izdane i zatočene Berthe Mason. Rhys naglašava rasni aspekt Berthinog kreolskog porijekla – ona predstavlja ono iskonsko, prirodno, srce tame, Drugu.

Priča Jane Eyre javlja se i u romanu Grad sa četirikapije (Four Gated City) Doris Lessing iz 1969. godine. Junakinja je domaćica muškarcu u kojeg je zalju-


bljena, ali otkriva da je on oženjen, te da svoju umno poremećenu ženu drži za-tvorenu u podrumu. Otkrivši to, ona oslobodi ženu, te njih dvije odu i unajme stan u kojem će zajedno živjeti. U ženstvenom (feminine) romanu ovakav kraj je nezamisliv jer junaci postaju ravnopravni uzajamno se ograničavajući i odričući, a u dvadesetom stoljeću oni zajednički i uzajamno napreduju i rastu (Showalter 123-124).

Ovakav razvoj u književnosti koju pišu žene omogućile su spisateljice osamnaestog i devetnaestog stoljeća u mukotrpnoj i iscrpljujućoj borbi s uvrije-ženim i naslijeđenim predrasudama i kanonima. One su lukavstvom postigle da izgleda kao da su se odvojile od vlastitih revolucionarnih poriva, čak i dok su oči-tovale te porive. Gilbert i Gubar pišu da su „velike spisateljice prethodna dva sto-ljeća, povezane dovitljivošću, pomoću koje su, dok ih nitko nije gledao, otplesale sa površine pogubnog ogledala muškog teksta u zdravu žensku moć“ (83).

Razmišljanja Virginije Woolf o ženama i njihovoj književnoj djelatnosti utje-cala su na kasnija proučavanja književnosti koju pišu žene, kako u smislu prou-čavanja književne tradicije kod žena, tako i u pogledu položaja žene u društvu, (auto)cenzure, same estetike ženskog pisanja i pronalaska izraza adekvatnog njenom umu i tijelu, kao i daljnjeg razvoja književne kritike uopće, naročito u segmentu feminističke kritike koja svoja izvorišta pronalazi upravo u radovima ove izuzetne autorice.

Literatura

Dojčinović-Nešić, Biljana. Ginokritika. Rod i proučavanje književnosti koju su pisale žene. Beograd: 1 Književno društvo "Sveti Sava", 1993.

Gilbert, Sandra M. and Gubar, Susan, The Madwoman in the Attic, The Woman Writer and the Nineteen-Century Literary Imagination. New Heaven and London: Yale UP, 1979.

Showalter, Elaine, A Literature of Their Own, British Women Novelists from Brontë to Lessing. Expanded Edition. Princeton, New Jersey: Princeton UP, 1999.

Woolf, Virginia, Selected Essays. Ed. David Bradshaw. New York: OUP, 2008. ------------------- A Room of One’s Own, and Three Guineas. Oxford: Oxford UP,

1998. ------------------- Killing the Angel in the House: Seven Essays. Ed. Rachel Bowlby.

London: Penguin, 1993. ------------------- The Common Reader. New York: Harcourt Publishers Ltd, a

Subsidiary of Harcourt International, 1984.


WOMEN AND FICTION IN VIRGINIA WOOLF’S ESSAYS

Virginia Woolf was one of the first authors who, considering the relationship

between women and fiction, clearly pointed out the reasons for women’s inferiority to men. She stated historical, social as well as aesthetic obstacles that women are faced with during the process of writing. The aim of this paper is to analyse two Woolf’s essays “Women and Fiction” and “Professions for Women” regarding modern literary theory and to point out the importance and influence of Woolf as an essayist and a critic in the field of women’s writing whose prose work is actual even seventy years after her death.

Key Words: women’s literature, Virginia Woolf, “Women and Fiction,”

“Professions for Women,” (auto) censorship, inferiority, the anxiety of authorship, women’s sentence.


UDK 821.112.2.09-31

Die Funktion der Erzählperspektiven in Uwe Tellkamps Roman Der Eisvogel

Marijana Jeleč, Universität Zadar

Apstrakt: Uwe Tellkamps Roman Der Eisvogel erzählt von dem gescheiterten

Philosophen Wiggo Ritter, der sich in seiner Orientierungslosigkeit einer Terrorgruppe

anschließt, die auf einen elitären Ständestaat in Deutschland hinarbeitet. Zu diesem

Zweck plant die Gruppe, die sich selbst „Wiedergeburt“ nennt, Gewalteingriffe. Der

Autor lässt nacheinander sechs Erzählerfiguren zu Wort kommen, die über das

Geschehene reflektieren: Wiggo Ritter, Dorothea Ritter, Stefan Ritter, Patrick

Grammarté, Karl S. und Jost Fortner. Die Absicht dieses Artikels ist, die Funktion der

multiperspektivischen Erzählsituation, sowie die Gesellschaft anhand der verschiedenen

Reflektorfiguren zu analysieren, was ein typisches Merkmal des Zeitromans ist.

Schlüsselwörter: Multiperspektivität, Zeitroman, Terror, Gewalt, Rechtsradikalismus

Einleitung

Der Bachmannpreisträger Uwe Tellkamp wurde 1968 in Dresden geboren und

ist Arzt von Beruf. Er schreibt Essays, Sachtexte, veröffentlicht Beiträge in Literaturzeitschriften und verfasste bis jetzt vier Romane. Seit 2004 ist er freier Schriftstellerund präsentiert sich oft als politisch engagierter Autor. Der vorliegende Aufsatz beschäftigt sich mit der multiperspektivischen Erzählperspektive in Uwe Tellkamps zweitem Roman DerEisvogel (2005). Es soll herausgearbeitet werden, wie diese strukturiert ist und welche Funktion sie im Roman erfüllt. In dieser Hinsicht steht das Phänomen Multiperspektivität, bzw. Perspektivenvielfalt, das direkt mit dem Inhalt des Romans verbunden ist, der wiederum den wiederaufkeimenden Rechtsextremismus und die Gewaltbereitschaft in der Gesellschaft thematisiert, im Mittelpunkt.

Werke der deutschsprachigen Gegenwartsliteratur befassen sich häufig mit Rechtsradikalismus, Fremdenhass und Terror. „Rechts“ oder „links“ stehen für zwei entgegengesetzte Richtungen politischen Denkens und Handelns (Scheidl 2003: 1). „Extremismus“ selbst meint „Monismus und Kompromisslosigkeit im politischen Konflikt“ (Holzer 26), mit anderen Worten, „[...] die einseitige, dogmatische Orientierung an der jeweils eigenen Ideologie, der man notfalls


auch mit Gewalt zum Durchbruch zu verhelfen bereit ist“ (Scheidl 1). Rechtsextremismus und Terror sind demnach eng miteinander verbunden, was auch bei Tellkamp, der in diesem Roman ein detailliertes und realgetreues Gesellschaftsbild zeichnet, im Mittelpunkt der Handlung steht.

In diesem Beitrag wird die multiperspektivische Erzählsituation analysiert, die wiederum einen inhaltlich bedingten gesellschaftlichen Bezug aufweist und somit zu den Merkmalen des Zeitromans gehört. Gerade die komplexe Anordnung der Erzählpassagen macht es notwendig, sich mit diesem Aspekt des Romans zu befassen.

Inhalt und Rezeption des Romans Der Inhalt wird im Eisvogel aus verschiedenen Blickwinkeln widergegeben,was

ein zentraler Erzähl- und Strukturaspekt des Romans ist und worauf später eingegangen wird. Im Roman erschießt der Protagonist Wiggo Ritter seinen Freund Mauritz Kaltmeister. Wiggo ist arbeitslos, führt ein einsames Leben, bedauert sich selbst und schafft es nicht mehr, den rechten Weg einzuschlagen. Er lernt Mauritz Kaltmeister und seine Schwester Manuela kennen, die Mitglieder einer rechtsextremistischen Organisation, die sich „Wiedergeburt“ nennt, sind. Mitglieder der Organisation sind außer ihnen ein Bischof, der die religiöse Elite vertritt, ein Staatssekretär und ein Schnapsfabrikant. Mauritz gründet deren militärischen Arm „Cassiopeia“102 und will in der Gesellschaft Angst und Unsicherheit durch Gewalt und Terror verbreiten. Ihre Absicht ist die Zerstörung der ihrer Meinung nach verlotterten Demokratie und das Errichten eines Ständestaates, wie die autoritäre Staatsform in Österreich in den 30er Jahren des 20. Jh.103,also die vollkommeneReorganisation der Gesellschaft. Sie sind fest entschlossen, die Demokratie und damit die Herrschaft des Mittelmaßes zu beseitigen. Aus Verzweiflung und in seiner Orientierungslosigkeit schließt sich Wiggo der Terrorgruppe an, die zuerst einen Brandanschlag auf eine Lagerhalle

102

Der lateinische Name deutet auf eine aus der griechischen Mythologie bekannte Figur, die Mutter der Andromeda hin, genauso wie der Titel des Romans auf eine Gestalt aus der griechischen Mythologie hindeutet: Alkyone versuchte sich aus Trauer nach ihrem verstorbenen Gatten das Leben zu nehmen und stürzte sich von den Klippen, um sich im Meer zu ertränken, doch die Götter verwandelten sie in Halcyone (eine Unterart der Eisvögel). Harald Zusanek (Hrsg.): Troizen – Alkyone. Untersuchungen zum Vogelkult I, Frankfurt am Main: Lang, 2007. 103

„Der Ständestaat stellt die Summe bürgerlicher Revisions- und Restaurationspolitik gegen das System des November 1918 dar. Seine bestimmenden Faktoren Antimarxismus und Antibolschewismus, Destruktion der parlamentarisch-demokratischen Ordnungsprinzipien, Antiliberalismus und Staatsvorstellungen des politischen Katholizismus mündeten in der Konstruktion eines autoritären, ständisch gegliederten Staates im Rahmen der Maiverfassung des Jahres 1934.“ Gerhard Jagschitz: „Der österreichische Ständestaat 1934–1938,” in: Weinzierl/Skalnik: Österreich 1918–1938. Graz: Styria, 1983, S. 498.


plant. Als er aber nach einiger Zeit die Sinnlosigkeit des Terrorismus erkennt und sich aus der Organisation zurückziehen möchte, kommt es zur Eskalation. Mauritz sieht ein, dass er die Gesellschaft nicht verändern kann und versucht aus Verzweiflung seine Schwester umzubringen. Wiggo kommt ihm zuvor und erschießt ihn, um sich und Manuela zu retten.„Unmittelbar vor der finalen politischen Eskalation gelangt Wiggo dann doch noch der Absprung – freilich selbst nur durch ein Verbrechen: die Erschießung von Mauritz“ (Jung 29).

Bis zum Ende des Romans erfährt man immer wieder durch Rückblenden, was Wiggo, den durchgängigen Erzähler des Romans, veranlasst hat, seinen Freund Mauritz zu erschießen. Anhand seiner eigenen Erinnerungen, aber auch der Eindrücke und Ansichten seiner Freunde und Verwandten, versucht sich die Handlung seinen Beweggründen anzunähern.

Die Kritiker waren sich, was den literarischen Wert des Romans angeht, nicht völlig einig. Einige waren begeistert, andere wiederum fanden gerade im Hinblick auf die Erzählperspektiven gewisse Kritikpunkte. Volker Weidermann betont so in seinem Artikel in der Frankfurter Allgemeinen Zeitung die Sehnsucht nach Pathos, die Wiggo Ritter in den Bann des elitären Ideologen Mauritz Kaltmeister, in dem er einen Freund gefunden zu haben glaubt, treibt:

Es ist ein Revolutionsroman von Rechts. Ein Buch voller Pathos. Und Ernsthaftigkeit. Und ohne Ironie. Ein Buch, in dem es um alles geht. Um einen Mord unter Freunden. Um das Deutschland von heute. Um eine radikale gesellschaftliche Wende, um das Ende der Demokratie. Um die Sehnsucht nach einer neuen Elite. Sehnsucht nach einem Krieg. Sehnsucht nach einer neuen Kunst. Nach Pathos. Nach einer neuen Literatur. Nach einem ganz neuen Leben. (Weidermann 25)

Hans Christian Kosler lobt Tellkamps Mut, sich an ein Thema heranzuwagen,

um das man gewöhnlich einen großen Bogen in der deutschsprachigen Literatur macht: das Problem der Selbstfindung in einer von Krisen aufgewühlten Gesellschaft (Kosler 37). Der Eisvogel wird demnach als ein mutiges und hochbrisantes Buch bezeichnet, vor allem weil es die Probleme der Gegenwart nachvollziehbar werden lässt: Autoritätskonflikte, Einsamkeit, Orientierungslosigkeit, sexuelles Begehren, die Frage nach dem Sinn des Lebens, Verlust von wahren Werten, Depressionen, politische Lage und Misstrauen in der Gesellschaft.

Christian Schneider erkennt die poetische Virtuosität des Autors an, in der er die großen Stärken des Buches sieht und auch die gelungene Ausarbeitung des in der Gegenwartsliteratur häufigen Vater-Sohn-Konfliktes betont (Schneider 19). Auch Helmut Böttinger ist vom Roman, vor allem aber von dem Einfühlungsvermögen des Autors überzeugt: „Er streckt seine Fühler nach allen


Seiten aus und hat auch Verbindung zu dem, was von ganz unten kommt“ (Böttinger 17). Ijoma Mangold erkennt in Tellkamps Gesellschaftspanorama ein realistisches Modell von Ereignissen: „Mit diesem so großartig halluzinierten wie glaubwürdig gezeichneten Gesellschaftspanorama hat [...] Uwe Tellkamp [...] eine geistige Topographie entworfen, die nicht mehr die der alten Bundesrepublik ist“ (Mangold 33). Auch Elmar Krekeler bewertet den Roman positiv:

Er wirft klassische Moderne und klassische Kolportage zusammen. "Der Eisvogel" ist ein Gruselschocker, eine Liebesgeschichte, ein Intellektuellenroman, ein schwarzromantischer Ausflug in den Untergrund der Gegenwart, der ‘schtonk" fürs 21. Jahrhundert. Er betreibt Zeitphilosophie, Gesellschafts- und Psychoanalyse. Tellkamp stürzt sich in den Zeitstrudel. Er schneidet fast filmisch Sequenzen heraus, bricht die Abläufe, kontrastiert die Tonfälle. Er ist ein Rhapsode. Einen ganzen Chor der Stimmen läßt er singen, die Geschichte des verlorenen Sohnes spiegeln. Nicht immer weiß man, wer da spricht, nicht immer geht alles auf. Aber was für eine Erholung, einem Buch gegenüber zu sitzen, das derartig viel wagt. (Krekeler 31)

Was von anderen gelobt wurde, empfindet Gerrit Bartels als übertrieben. Ihr

zufolge ist der Roman eine große Enttäuschung: „Ein furchtbar quälender Roman, ein aufgeblasener, überladender Roman, ein richtiger Reinfall“ (Bartels 21). Dazu kritisiert sie die ihrer Meinung nach aufgetürmten Erzählebenen, die im Roman aber dem Zweck dienen, die Leiden und Probleme des Protagonisten aus mehreren Perspektiven darzustellen, was wiederum eine bildhafte Darstellung seiner Einsamkeit und seines Absturzes auf vielen Ebenen ermöglicht, womit sich der Autor auch als gewandter Sprachpathetiker offenbart.

Aufgrundder Tatsache, dass noch keine Analyse der Erzählform im Roman Der Eisvogel vorliegt, soll an dieser Stelle die komplexe Erzählperspektive genauer untersucht werden. Grundlage der Analyse ist die Charakterisierung der Figuren, die zugleich auch Erzähler sind, um so ihre Motivation und Rolle im Roman zu bestimmen.

Figurencharakterisierung

Wiggo Ritter wird beschrieben als gescheiterter Philosoph, 30 Jahre alt,

unverheiratet und wohnhaft in Berlin. Er ist der unambitionierte Sohn eines (erfolg-)reichen Bankers, der es irgendwie geschafft hat, eine Stelle an der Universität zu bekommen, die er aber wegen seiner rechten Tendenzen auf Dauer nicht halten kann. Sein Widerspruchsgeist, den er des Öfteren an seinem Vater übte,führt nicht nur dazu, dass er seine Stelle als Assistent verliert, sondern


auch zu einem gestörten Verhältnis zu seinem dominanten Vater Stefan Ritter. Immer wieder betont er, dass er keinesfalls so werden will wie er, der ihn maßlos kritisiert und schikaniert: „Ein Philosoph willst du sein, wovon gedenkst du da zu leben, vom Taxifahren? Tellerwaschen? Von der Barmherzigkeit einer Frau, die doof genug ist, dich zu lieben und zu heiraten?“ (Tellkamp 118).

Sein Vater hat ganz genaue Vorstellungen davon, was ein junger Mann, der alle Vorraussetzungen für eine gute Karriere hatte, in der Gesellschaft zu leisten hat. „Glänzende Erziehung, Aussicht auf Karriere und wird – was? Philosoph. Philosoph, ich muß das Wort wiederholen, so unglaubhaft erscheint mir das“ (Tellkamp 237). Enttäuschend empfindet er zusätzlich noch die Tatsache, dass sein einziger Sohn noch unverheiratet ist und hält ihn auch in diesem Bereich als unfähig. Sein Vater, der von Anfang an hohe Erwartungen an seinen Sohn stellt, versucht ihm auch so die Augen zu öffnen. Wiggo träumt jedoch weiterhin von einer radikalen gesellschaftlichen Wende. Nicht nur, dass er die Erwartungen seines Vaters nicht erfüllen konnte, nein, er hat auch einen Menschen getötet.

Wiggo ist anscheinend nicht im Stande, in einer rein materiellen,kapitalistischen Welt zu funktionieren. Seine Liebe gehört der Philosophie, die ihm jedoch keine Anerkennung in den Augen seines Vaters verleiht und auch nicht in der Gesellschaft. Er fühlt sich unwohl in der Gesellschaft und träumt von einer Veränderung. Er ist

ein aus der "Zeit Geglittener,” der Herkunft Entfremdeter. Er tauscht Bürgertum gegen Außenseitertum und wird zum Gefolgsmann einer Organisation, die die alte Gesellschaft durch Terrorakte erschüttern und eine neue, konservative Geisteselite an ihre Spitze stellen will (Beiküfner 15).

Gewalt spielt bei Tellkamp eine wichtige Rolle, vor allem bei Mauritz

Kaltmeister, der in der Überzeugung lebt, die „dichte“ Gesellschaft sei nur durch Gewalt und Zwang veränderbar. Mauritz und seine Schwester Manuela wollen versuchen, die Gesellschaft aufzurütteln, sie von Grund auf zu verbessern, sie zu erneuern und dafür müsste sie in ihren Grundfesten erschüttert werden. Sie wollen keinen Stillstand mehr dulden. Mauritz äußert sich dazu wie folgt: „Die einzige Möglichkeit, die ich sehe, wirklich und nachhaltig zu verändern, ist der organisierte Terror“ (Tellkamp 151). Bemerkenswert ist jedoch, dass Mauritz bei einem Terrorangriff seine Eltern verloren hat und dennoch übermannen ihn Kriegs- und Terrorvorstellungen. „Terror! Ich weiß, was das bedeutet [...], immerhin habe ich meine Eltern dabei verloren“ (Tellkamp 159). Die Gesellschaft neigt sich dem sicheren Verfall zu, da sie nur mehr dem Geld allein vertraut und jegliche humane Werte verlässt. Diesen Trend möchten Mauritz, Manuela und Wiggo mit dem Terroranschlag aufhalten.


Verunsicherung ist der Sinn des Terrors. Die Angst der Bürger ist der Sinn des Terrors. Die Bürger würden nach Ordnung und Sicherheit verlangen, und je weiter der Terror in die Gesellschaft eindringt, desto stärker wird dieses Verlangen warden. (Tellkamp 158-159)

Schließlich würde die Gesellschaft die New Economy-Welt (Jung 29) verlassen

und zu ihren wahren Werten zurückfinden. Eine weitere Figur im Roman, die den Protagonisten als Person beschreibt, ist

Patrick G. Er verfasst Wiggos Anwalt einen Brief, in dem er seine Beziehung zu Wiggo definieren soll, bedauert aber den Zeitaufwand, den er dafür leisten muss. „Sie haben mich gebeten, das alles hier aufzuschreiben, mein Verhältnis zu ihm undsoweiter [...]. Dieser Brief wird mich einiges meiner Zeit kosten, für die ich bestimmt nicht bezahlt werde. Jedenfalls nicht von Ihnen“ (Tellkamp 34). Er negiert die Freundschaft zu Wiggo, obwohl er der Freund seiner Schwester Dorothea ist und, wie er selbst betont, „Fast-Schwager.” In Bezug auf Wiggo kann er auf seine Eigenliebe deuten, denn er selbst war sich überaus wichtig und versuchte auch Patrick von einem radikalen Neuanfang zu überzeugen.

Jost F. ist Wiggos Freund und Arzt von Beruf, der mit Wiggo oft über seine Wahl, Philosophie zu studieren, gesprochen hat. Er fand es merkwürdig, dass Wiggo es immer schaffte, das Gespräch von langweiligen Alltäglichkeiten zu existenziellen Grundfragen zu kippen. Er ist Josts Eindruck nach ein sonderbarer, eigenwilliger, aber doch faszinierender Mensch. Jost beschloss ein Auge auf Wiggo zu werfen, nachdem ihn dieser über Selbstmord ausfragt hatte, ob es nicht ein Mittel gäbe, wie man schnell und schmerzlos von eigener Hand sterben könne. „Es machte mir Angst wie er mich das fragte. Weniger, was er mich fragte, als vielmehr das Wie. Ich dachte: Das ist ein Selbstmordkandidat. So geht das los. Mit solchen Fragen, die eigentlich verkappte Hilferufe sind “ (Tellkamp 107-108). Jost machte sich Sorgen um Wiggo, seitdem Mauritz aufgetaucht ist und teilte seine Zweifel mit Dorothea.

Dorothea R. ist Wiggos Schwester und die Freundin von Patrick G. Sie beschreibt ihren Bruder als misstraurisch und naiv. Oft hat sie ihm geraten, endlich erwachsen zu werden und nahm ihm übel, dass er sie von ihrer Berufswahl abbringen wollte. Zudem betont sie seine Abneigung gegenüber Ärztinnen und Psychiaterinnen, sowie sein pausenloses Gerede.

Wenn man ihm nicht ins Wort fällt, macht er weiter wie Schwarzenegger. Kennen Sie diesen Film, Terminator, wo zum Schluß nur noch ein paar Lämpchen blinken in seiner Elektrik, so geschafft ist er schon, aber er kraucht immer noch weiter? Das ist Wiggo beim Reden. (Tellkamp 36)


Sie vernahm die Veränderung an ihrem Bruder, seitdem er Mauritz begegnete

und durch ihn rücksichtloser und härter wurde. Seine Wut bekam auch Dorothea zu spüren und sie begann sich vor ihm zu fürchten.

Karl S. betreute Wiggos Dissertation, die in Holland veröffentlich wurde, was für einen Anfänger außergewöhnlich, aber durch ihre Qualität gerechtfertigt war. Darin setzt er sich mit dem kapitalistischen System auseinander, in dem er sich ohnedies nicht zurecht findet. Wiggo fiel ihm bereits als Student auf, denn er hatte schon zu Beginn des Studiums die gesamte Grundlagenliteratur durchgearbeitet und verfügte über ausgezeichnete Kenntnisse der Utopien. Karl S. bemerkte seine Zurückhaltung bei Diskussionen, bedauert aber sein Ausscheiden aus der Fakultät so sehr, dass er versuchte, ihn wieder einzustellen. Seine Assistentenstelle war aber inzwischen anderweitig vergeben, was zu Wiggos weiterem moralischen Verfall beitrug.

Multiperspektivisches Erzählen Ein auffallendes und typisches Merkmal des Romans, neben dem

unaufhörlichen und überwältigenden in langen zusammengesetzten Sätzen ausgedrückten Wortschwall,ist der ständige Perspektivwechsel. Im Text eingestreut erscheinen neben den überwiegenden Erzählpassagen Wiggos zahlreiche kürzerePassagen unterschiedlicher oben erwähnter Ich-Erzähler, die sich von ihrer sprachlichen Seite her nicht wesentlich unterscheiden. Es handelt sich dabei um Hochgebildete, die der Elitegesellschaft angehören. Mauritz und seine Schwester Manuela treten als Figuren nicht auf und kommen deshalb auch nicht zu Wort. Es melden sich hingegen Verwandte, Freunde und Bekannte zu Wort und erzählen Wiggos Verteidiger über ihn. Der Verteidiger, der alle Aussagen aufnimmt und dadurch auch die Standpunkte der sechs Erzählerfiguren vermittelt, kann ebenso als ein fiktionaler Rezipient bezeichnet werden. Er wird somit zu einer integrierenden Instanz des Romans. Nacheinander berichten fünf Erzählerfiguren über Wiggos Kindheit (Stefan R. und Dorothea R.), die Beziehung zum Bruder (Dorothea R.), über die Freundschaft (Patrick G.), ärztliche Betreuung (Jost F.) und über Wiggos akademische Tätigkeiten (Karl S.).

Der Romanbeginnt schockierend mit der Beschreibung des Mordes:

Zwei Schüsse, flach und scharf, sehr schnell hintereinander schmetternde Detonationen, Echos, in einen einzigen Knall gejagt in der Lautstärke von Hammerschlägen, die mit aller Kraft gegen ein frei hängendes Blech donnern. (Tellkamp 7).


Gleich zu Anfang des Romans erklärt Wiggo, was sich ereignet hat, obwohl der

tatsächliche Schluss noch fern liegt. Im Nachhinein reflektieren die Figuren über das Geschehene, als oberste Stimme dabei die der Hauptfigur Ritter, unterbrochen von Aussagen der oben erwähntenFreunde, Bekannten und Verwandten, die vor allem auf Erklärungen der Tat bedacht sind. Erst so erfährt der Leser allmählich wie es zu den Schüssen gekommen ist, was eine aus Detektivromanen übernommene Erzähltechnik ist. Dadurch wird das zentrale Ereignis von Aussage zu Aussage immer klarer und der Leser kann sich das Puzzle selbst zusammenstellen. Erschwerend kommt hinzu, dass die Handlung nicht linear dargestellt wird, was eine Folge der Multiperspektivität ist.

Diese Erzähltechnik ermöglicht im Zeitroman, wozu offensichtlich auch Der Eisvogel gehört, eine vielschichtige, ausführliche und im fiktionalen Rahmen objektive Darstellung der Gesellschaft. Die sechs erwähnten Erzählerfiguren erzählen über Wiggo Ritter und versuchen aus ihrer Perspektive dem Verteidiger, aber auch sich selbst, die Hintergründe des Mordes zu erklären. Es ist nämlich anzunehmen, dass die Figuren dadurch, dass sie ihre Erinnerungen an Wiggo aufrufen, um den Verteidiger eine möglichst objektive Aussage zu geben, auch selber das Geschehene verarbeiten. Obwohl alle einzelnen Erzählperspektiven subjektiv sind, ermöglichen sie dem Verteidiger, und so auch dem Leser, aufgrund der Mehrperspektivität ein relativ objektives Bild der Ereignisse. In der folgenden Skizze wird die Position des Verteidigers im Hinblick auf die Erzählerfiguren bildhaft gemacht:

Skizze 1: Erzähler in Der Eisvogel

Die unterschiedlichen parallel ablaufenden Erzählperspektiven im Roman

erinnern genauso, wie teilweise der Inhalt, an Josef Haslingers ZeitromanOpernball (1995), der insgesamt fünf Erzählerfiguren aufweist und im Unterschied zum Eisvogel zwei durchgehende Erzähler hat. Opernball erzählt von einem Giftgasanschlag einer rechtsorientierten Terrorgruppe auf den Wiener Opernball, bei dem es zahlreiche Opfer gibt. Dazu zeichnet er anhand seiner Figuren, die aus unterschiedlichen gesellschaftlichen Schichten kommen, ein Panorama der österreichischen Gesellschaft, was auch durch unterschiedliche


Sprachstile und Perspektiven ausgedrückt wird. Wie im Eisvogel erfährt der Leser gleich zu Beginn des Romans, was sich ereignet hat, und im Nachhinein reflektieren verschiedene Figuren über die Ereignisse. Die ersten Szenen werden aus der Sicht des Ich-Erzählers und Reporters Kurt Fraser geschildert, der auf der Suche nach Antworten vier weitere Ich-Erzähler ausfindig macht, die sich dann in Form von Tonbandprotokollen zu Wort melden. Auf diese Weise bekommt der Leser die Ereignisse rund um die Opernballkatastrophe aus fünf verschiedenen Perspektiven geschildert, was ein typisches Merkmal des Zeitromans ist. Das multiperspektivische Erzählen ermöglicht es sowohl den Figuren ihre Ansichten darzustellen, als auch dem Leser sich seine eigene Meinung zu bilden.

Abgesehen davon versuchen engagierte Romane der Gegenwartsliteratur, die psychologische und philosophische Welt ihrer Figuren zu akzentuieren. Während Haslinger Repräsentanten verschiedener Gesellschaftsschichten wählt, um so ein Gesamtbild der österreichischen Gesellschaft zu entwerfen, liegt es Tellkamp mehr daran, nicht das Äußere, sondern das innerliche Leiden und den philosophischen Geist seines Protagonisten auszubauen. Beide Autoren benutzen ihre Figuren als Sprachrohre und vermeiden so eine eigene Stellungnahme. Anhand der folgenden Tabelle können die Erzähleranteile im Eisvogel abgelesen werden, die wiederum deutlich macht, dass es sich um multiperspektivisches Erzählen, obwohl mit großen Unterschieden was die Anteile und Ingerenzen angeht, handelt.

Tab. 1.

Erzähler Seitenanzahl %

Wiggo Ritter 240 77,2 Patrick Grammarté 32 10,3 Jost Fortner 26 8,4 Dorothea Ritter 10 3,2 Karl S. 2 0,6 Stefan Ritter 1 0,3 Insgesamt 311 100

Erzählen in Der Eisvogel

Im Laufe des Romans wird ein Erzählabschnitt, d.h. eine Aussage, von der

folgenden abrupt unterbrochen, um dann wieder aufgegriffen zu werden. Dabei brechen manche Sätze sogar punktlos ab und beginnen mit Kleinbuchstaben. Der Autor hastet, wie Beiküfner erklärt, „mit einer Sprache hinterher, die keinen Punkt, keinen Anfang und kein Ende kennt. In endlosen Nebensätzen fängt er das Echo seiner Worte ein, läßt die Sätze überquellen von Anspielungen und Bildern“ (Beiküfner 15).


Der Autor lässt, wie Krekeler zurecht erkennt, einen ganzen Chor von

Stimmen auftreten (Krekeler 31). Um dem Leser das Verständnis des Textes zu erleichtern, wird jeder neue Wechsel der Erzählperspektive mit dem Namen der entsprechenden Erzählerfigur angekündigt und durch Absätze getrennt: „[JOST F. {…}] Arbeit an der Antwort, so hatte es Wiggo einmal genannt, als ich ihn fragte: Warum Philosophie, ist es nicht wichtiger, etwas zu tun?“ (Tellkamp 64). Die Namen der Erzählerfiguren sind in kursiven Großbuchstaben geschrieben und in eckige Klammer gesetzt, wonach auch schon ihre Aussagen beginnen. Die Berichte der einzelnen Erzählerfiguren werden oft von den eingeschobenen Erläuterungen der Hauptfigur Wiggo unterbrochen, so als würde diese Stellung dazu nehmen, sich für Taten rechtfertigen und den Verteidiger aufklären. Seine Bemerkungen werden mit einem Bindestrich erkenntlich gemacht. Der Bindestrich ist so gesehen ein Zeichen dafür, dass sich die Hauptfigur zu Wort meldet. Auf diese Weise alternieren die Bemerkungen der Hauptfigur und die Berichte anderer Erzählerfiguren, die von ihrer Funktion her dazu bestimmt sind, den Hintergrund der Handlung zu entschlüsseln, da der Leser bereits zu Beginn des Romans erfahren hat, was sich ereignet hat, und nun auf Erklärungen bedacht ist. Von Bericht zu Bericht wird auch das Geschehen immer klarer. Ohne diese Berichte bliebe dem Leser nämlich für immer vorenthalten, wie es zum Mord kam und was die Hauptfigur zu dieser Tat motivierte. Es sind gerade die integrierten Berichte, denen der Roman seinen logischen Aufbau verdankt.

Gerrit Bartels zufolge ist dieses Erzählen jedoch „mehr ein Stolpern, denn Tellkamp will nach vorn, zurück und ansonsten alles: den ganz großen Wurf, die große Konstruktion, und so schiebt er die Zeiten ineinander, türmt Erzählebene auf Erzählebene und ‘ballt den Schaum der Erinnerung’ (Tellkamp), ohne dass das dem Roman irgendwie förderlich ware.“ (Bartels 2005: 21)

Es fällt auf, dass Wiggo Ritter die dominante Erzählerfigur im Roman ist (siehe

Tab. 1). Vor allem erzählt er seinem Anwalt, wie er Mauritz Kaltmeister kennen lernte und in der „Wiedergeburt“ landete. Wiggo erinnert sich zuerst an seine scheinbar glückliche Kindheit in Nizza, die Freundschaft zu Mauritz, an die Anziehungskraft seiner Schwester Manuela, das Philosophiestudium in Berlin, an die innerfamiliären Verhältnisse, an das Ende seiner akademischen Laufbahn und schließlich an die Mordtat, die es dazu kommen ließ, einen Anwalt einzuschalten, der ihn vor Gericht vertreten soll. Dieser fügt die Aussagen aneinander, erscheint aber im Roman nicht als Figur, weshalb er namenlos bleibt. Hin und wieder wird jedoch mit Anreden auf seine Präsenz aufmerksam gemacht: „Ich wunderte mich, Herr Verteidiger, daß ich sowenig Gewalt über die Waffe hatte“ (Tellkamp 7).


Wiggos Kindheitserinnerungen, Liebeserfahrungen, Reflexionen über

Philosophie und über die großen Fragen der Menschheit werden durch andere Aussagen unterbrochen. Dabei wird der Leser ab und an daran erinnert, dass es sich um Aussagen handelt, die auf ein Diktiergerät aufgenommen werden: „neue Kassette, neues Diktiergerät. Sprechprobe. Eins, zwei drei“ (Tellkamp 30). Das erinnert erneut an Haslinger, der die Leser auch hin und wieder daran erinnert, dass die Zeugenaussagen aufgenommen werden, um so den Hintergründen des Geschehens auf den Grund zu kommen. Beide Autoren simulieren auf diese Weise den dokumentarischen Erzählgestus.

Schlusswort Zur allgemeinen Begriffsbestimmung von Multiperspektivität auch in

Tellkamps Roman eignet sich folgende Erläuterung:

Multiperspektivisches Erzählen liegt in solchen Texten vor, in denen das auf der Figurenebene dargestellte Geschehen [...] facettenartig in mehrere Versionen oder Sichtweisen aufgefächert wird.(Nünning et al. 18).

Dabei werden die folgenden Merkmale betont: (1) Erzählungen, in denen es zwei oder mehrere Erzählinstanzen auf der

extradiegetischen und/oder der intradiegetischen Erzählebene gibt, die dasselbe Geschehen jeweils von ihrem Standpunkt aus in unterschiedlicher Weise schildern;

(2) Erzählungen, in denen dasselbe Geschehen alternierend oder nacheinander aus der Sicht bzw. dem Blickwinkel von zwei oder mehreren Fokalisierungsinstanzen bzw. Reflektorfiguren wiedergegeben wird;

(3) Erzählungen mit einer montage- bzw. collagehaften Erzählstruktur, bei der personale Perspektivierungen desselben Geschehens aus der Sicht unterschiedlicher Erzähl- und/oder Fokalisierungsinstanzen durch andere Textsorten ergänzt oder ersetzt werden.

In Uwe Tellkamps Roman Der Eisvogel liegt die unter Punkt (2) angeführte Erzählsituation vor. In diesem Fall wird das erzählte Geschehen aus der Sicht von insgesamt sechs Reflektorfiguren widergegeben. Somit bezieht sich die Multiperspektivität, wie von Nünning/Nünning definiert, auf die Präsenz von zwei oder mehreren Fokalisierungsinstanzen bzw. personalen Orientierungszentren (centers of consciousness) (Nünning et al. 42).104 Demzufolge liegt die

104

Traditionelle Varianten multiperspektivischen Erzählens sind auch Detektivromane, die eine Reihe von Zeugenaussagen präsentieren, anhand derer versucht wird, Verbrechen aufzuklären.


Multiperspektivität, wie bereits anfangs festgestellt, auf der Figurenebene. Ein Ereignis wird nicht aus der Perspektive des Einzelnen widergegeben, sondern aus mehreren Perspektiven, bzw. Erzählerfiguren. Schmidt-Dengler definiert das folgendermaßen:

Eine der bewährten Methoden, Massenereignisse zu schildern: Die Auflösung in Stimmen. Aber nicht nur das Changieren des Erzählstandpunktes und die somit klug verteilte und auch differenzierende Leistung macht die Leistung dieser Polyphonie aus, wohlgemerkt: Eine sehr distinkte Polyphonie, alle behalten ihre Stimme, ihre sogar meistens durch sprachliche Details gekennzeichnete Stimmen. Die Leistung besteht auch darin, den Roman gleichsam zu dezentralisieren.105

Auch Volker Neuhaus schenkt dem multiperspektivischen Erzählen besondere

Beachtung und behauptet, die einzelnen Positionen würden dazu dienen, unterschiedliche Aspekte der Thematik zu erörtern. Infolgedessen müsste der Leser „selbst eine Konjektur der einzelnen Gesichtspunkte veranstalten und seine Sicht der Dinge aus dem Wechselspiel der Blickwinkel und Standpunkte entwickeln“ (Bauer 103).

Viele Romane der deutschsprachigen Gegenwartsliteratur sind demnach zumindest teilweise Zeitromane, denn sie befassen sich mit aktuellen Problemen und Veränderungen auf politischer, gesellschaftlicher oder sozialer Ebene. Auch Tellkamps Roman gibt anhand der Erzählerfiguren die Gesellschaft wider und kann so gesehen als typischer Zeitroman betrachtet werden, denn er stellt die geistigen Strömungen und Tendenzen seiner Zeit am Schicksal des Protagonisten beispielhaft und realistisch dar. Ein weiteres Merkmal, das den Eisvogel als Zeitroman bestätigt, sind genaue Ortsangaben. Die Handlung spielt hauptsächlich in Berlin und es werden bekannte Orte erwähnt: das KaDeWe Kaufhaus, der Fernsehturm am Alexanderplatz, der Savignyplatz, der Wannsee usw.

Tellkamp schildert eine von Existenzängsten, Autoritätskonflikten, Orientierungslosigkeit und allgegenwärtiger Wut geprägte Gesellschaft, die als solche vom Terrorismus bedroht ist. Die einzelnen Erzählerperspektiven ermöglichen also nicht nur eine Rekonstruktion der Ereignisse, sondern auch einen möglichst objektiven Einblick in die Ursachen der Gewalt. Was die Erzähler verbindet ist die Beziehung zur Hauptfigur, den sie in mündlicher oder

Platons Symposion kann literaturgeschichtlich als Prototyp des multiperspektivischen Erzählens gelten, da ein Erzähler in diesem Text über insgesamt sieben Reden berichtet, die während eines Gastmahls gehalten wurden (Bauer 103). 105

URL: http://www.elib.at/index.php/Oesterreich_-_Gegenwartsliteratur_ab_1990_-_Wendelin_Schmidt-Dengler (19.09.2009).


schriftlicher Form beschreiben, was sie unterscheidet, sind die individuellen Erfahrungen und Erinnerungen.

Primärliteratur Tellkamp, Uwe.DerEisvogel. Berlin: Rowohlt Verlag, 2005.

Sekundärliteratur

Bartels, Gerrit. "Im Schaum der Erinnerung. Der Bachmannpreisträger Uwe Tellkamp verhebt sich mit seinem verschmockten Roman ‘Der Eisvogel‘ und sorgt für die große Enttäuschung dieses Bücherfrühlings." Die Tageszeitung 17.03.2005: 21.

Bauer, Matthias. "Von der Spiegel-Metapher zum Focus-Konzept – Diskussion der Erzählperspektive. "Romantheorie. Stuttgart-Weimar: Metzler Verlag, 1997.

Beiküfner, Uta. "Wappentier des Terrors. Der Eisvogel von Uwe Tellkamp ist für den Leipziger Bücherpreis nominiert." Berliner Zeitung 17.03.2005:15.

Böttinger, Helmut. "Deutsche Wut und Rechter Terror. Uwe Telkamps zwiespältiger Elite-Thriller ‘Der Eisvogel‘."Die Zeit 19.09.2008: 17.

Holzer, Willibald I. "Rechtsextremismus – Konturen, Definitionsmerkmale und Erklärungsansätze." Dokumentationsarchiv des österreichischen Wiederstandes (Hrsg.): Handbuch des österreichischen Rechtsextremismus. Wien: Verlag Deuticke, 1993, 11-96.

Jagschitz, Gerhard. "Der österreichische Ständestaat 1934–1938. "Weinzierl/ Skalnik: Österreich 1918–1938. Graz: Styria, 1983.

Jung, Werner. "Ein eiskalter Engel: Der neue Roman des Klagenfurt-Preisträgers Uwe Tellkamp – ‘Der Eisvogel‘." Freitag 18.03.2005: 29.

Kosler, Hans Christian. "Zyniker bauen keine Kathedralen. ‘Der Eisvogel‘ – Uwe Tellkamps brisanter Roman über Rechtsradikale". Neue Zürcher Zeitung 31.05.2005: 37.

Krekeler, Elmar. "Zurück zum hohen Ton. Uwe Tellkamps Roman ‘Der Eisvogel‘ ist ein deutscher Gesellschafts-Thriller." Die Welt 19.03.2005: 31.

Mangold, Ijoma. "Nie wieder Kaltakquise! Wie man die Bundesrepublik auf eine heiße Herdplatte setzt: Uwe Tellkamps großartiger Roman ‘Der Eisvogel‘. "Süddeutsche Zeitung 17.03.2005: 33.

Nünning, Vera und Ansgar Nünning (Hrsg.): Multiperspektivisches Erzählen. Zur Theorie und Geschichte der Perspektivenstruktur im englischen Roman des 18. bis 20. Jahrhunderts. Trier: WVT, 2000.


Scheidl, Günther. Ein Land auf dem rechten Weg? Die Entmythisierung der

Zweiten Republik in der österreichischen Literatur von 1985 bis 1995. Wien: Braumüller Verlag, 2003.

Schneider, Christian. "Die Rückkehr des Pathos und das Ende der Demokratie ‘Der Eisvogel‘ – ein Roman des Bachmann-Preisträgers Uwe Tellkamp."

Literaturkritik 2005: 19. Weidermann, Volker. "Neues Deutschland. Die Sehnsucht nach Pathos und

heiligem Ernst: Der Schriftsteller Uwe Tellkamp will keinen Spaß verstehen."

Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung 10.04.2005: 25. Zusanek, Harald (Hrsg.). Troizen – Alkyone. Untersuchungen zum Vogelkult I.

Frankfurt am Main: Lang, 2007.

Internetquellen: <http://www.elib.at/index.php/Oesterreich_-

_Gegenwartsliteratur_ab_1990_-_Wendelin_Schmidt-Dengler (19.09.2009).>

FUNKCIJA PRIPOVJEDAČKIH ULOGA U ROMANU UWE TELLKAMPA DEREISVOGEL

Roman Uwe Tellkampa Der Eisvogel govori o neuspjehu filozofa Wigga

Rittera. Wiggo se u svojoj dezorijentiranosti pridružuje terorističkoj skupini, koja radi na stvaranju staleške države u Njemačkoj. U tu svrhu grupa koja sebe naziva „Wiedergeburt“ planira terorističke napade. Kako bi se rasvijetlila pozadina ubojstva, javljaju se brojni pripovjedači: Wiggo Ritter, Dorothea Ritter, Stefan Ritter, Patrick Grammarté, Karl S. i Jost Fortner. Namjera ovog članka je analizirati funkciju multiperspektivnog pripovijedanja, te na temelju tih pripovjedača proučiti stanje društva.

Ključne riječi: multiperspektivnost, društveni roman, teror, nasilje,

desničarski ekstremizam


UDK 821.111(73).09-2

Tešićevo viđenje mita o američkom snu

Milena Kostić, Univerzitet u Nišu

Apstrakt: Stiv Tešić je samo jedan od savremenih književnika koji je istraživao

kulturološke procese koji neizbežno prerastaju u različite oblike nasilja i surovosti. Svrha

ovog rada jeste da se ispitaju posledice takve prakse u okviru zapadne kulture, gde

generalno dolazi do uništavanja ljudskog potencijala, i da se preispita mogućnost

povratka učenju Sokrata i Pelagija – učenju koje se zasniva na potpunoj samospoznaji,

afirmaciji i veri u urođenu dobrotu čoveka. Pitanje na kome Stiv Tešić, autor srpskog

porekla koji je na sopstvenom primeru iskusio mit o američkom snu, insistira u svojim

dramama jeste da li je moguće da dođe do ostvarenja ovog sna, a da se, pritom, ne izdaju

osnovni principi ljudskosti.

Ključne reči: američki san, demokratija, nasilje, samospoznaja, vrednosni sudovi,

imaginacija.

U poslednje vreme u Srbiji konstantno se pominju osnovna načela demokra-

tije – isti tretman i tolerancija prema rasnim i religioznim manjinama, kao i pre-ma svima onima koji se razlikuju i ne pripadaju dominantnoj većini. Međutim, u praktičnom smislu, srpskom narodu je ta dugočekivana demokratija bila na-metnuta u okviru vojno-humanitarne akcije „Milosrdni anđeo“, u proleće, 1999. godine. Danas je veoma popularno istaći da živimo u periodu integracija i da će uskoro doći dan kada će nova, tolerantna, demokratska Srbija biti sastavni deo Evrope. Govori se o reformama koje treba da se sprovedu u delo kako bismo konačno postali deo evropske porodice.

Jedan od društvenih aspekata koji treba da se reformiše jeste školstvo, a ta reforma je uveliko u toku. O posledicama ove reforme još uvek je rano govoriti, ali svakako treba biti svestan činjenice da se prvi nedostaci i anomalije već daju uočiti. Jedan od vodećih američkih intelektualaca, Robert Brustin, koji se bavio pitanjem američkog školstva, primetio je da se u školama deca podstiču da ra-zvijaju takmičarski duh i da pobeđuju u raznovrsnim disciplinama, ali te veštine ne uključuju oblast imaginacije. Ključno pitanje koje Brustin formuliše u svom eseju o obrazovanju jeste: „kako to da se američko obrazovanje svodi na sofi-sticiranje uma i fizičku utreniranost organizma, a u potpunosti je indiferentno prema razvijanju kritičkog i imaginarnog potencijala?“ (Brustin 249) Štaviše, tvrdi Brustin, zapadnjački obrazovni sistem uništava kreativnu sposobnost poje-


dinca i ima za cilj da stvori servilne poslušnike sistema, kojima nedostaje krea-tivnost i imaginacija za osmišljavanje potencijalno drugačijeg načina života.

Do istog zaključka dolazi i Vilijam Golding u svom eseju Na vrhu talasa, u ko-me ističe da je obrazovanje danas izgubilo svoju primarnu funkciju – da podsti-če ljude da formulišu raznovrsne vrednosne sudove – i pretvorilo se u neku vrstu treninga, sličnom onome koje je Pavlov koristio u svom poznatom eksperi-mentu sa psom. Ono što je savremenom društvu potrebno danas, ističe Golding, jesu tehničari, vojnici, administratori, itd. Proces kome se ovi ljudi pod-vrgavaju kako bi se osposobili za različite poslove se još uvek naziva obrazo-vanjem; međutim, Golding je mišljenja da je prava reč koja opisuje ovaj proces zapravo trening (Golding 128).

Na žalost, humanistički koncept obrazovanja za koji se zalažu Brustin i Golding danas ostaje nerealizovana utopistička tvorevina, a tome svakako do-prinose i već pomenuti novi paketi mera i reformi u oblasti obrazovanja.

U savremenom društvu, represivne društvene konvencije, s jedne strane, i kreativni instinkt i spontanost, s druge, svakodnevno su u sukobu, a nekada se posledice ovog sukoba ogledaju u različitim oblicima kriminalnog ponašanja ili neuroza. O ovim simptomima koji se manifestuju kroz najrazličitije oblike nasilja prema pripadnicima drugačije veroispovesti, pola i rase u američkom društvu piše, između ostalih i Edrijen Rič, savremena američka pesnikinja i esejista, u čuvenoj zbirci eseja pod nazivom Šta postoji tamo (Rič 15).

Činjenica koja je poražavajuća, kako tvrdi Rič, jeste to što se nasilje danas posmatra kao normalna i prirodna pojava, naročito među mlađom populacijom. Štaviše, današnja omladina željno iščekuje upravo one scene u filmu koje su pune nasilja, dok većina odraslih zapostavlja aspekt života u savremenom dru-štvu koji se upravo zasniva na nasilju, korupciji, surovosti, kriminalu. Prema Rič, sve su to simptomi očaja koji je rezultat nezadovoljstva životom danas. Ljudi boluju od samonametnute amnezije i poricanja očigledne stvarnosti. Poricanje stvarnosti postaje sindrom koji se upotrebljava i na najvišim državnim instan-cama. Na kraju XX-og i na početku XXI-og veka, koncept rata predstavlja, tvrdi Rič, apsolutni nedostatak imaginacije u naučnoj i političkoj sferi. Rič se zapravo poziva na rat u Zalivu iz 1991. godine i ističe činjenicu da je i ovaj rat, poput sukoba u Vijetnamu koji mu je prethodio, prezentovan u medijima kao najdo-stojanstveniji patriotski čin. Sama ideja da od pomisli na rat, cela nacija može da se ujedini u osećanju moralne ispravnosti i patriotizma jeste, kako kaže Rič, merna jedinica za nedostatak imaginacije.

U svetlu zaključaka o savremenom društvu (a posebno o američkom društvu danas) do kojih su došli Brustin, Golding i Rič iz svojih raznovrsnih perspektiva, možemo govoriti i o Stivu Tešiću, još jednom od savremenih autora koji u svo-jim dramama istražuje i kritikuje kulturološke osobenosti koje neizbežno vode u nasilje, rat i surovost. Svrha ovog rada jeste da se istraže uzroci takve kulturo-


loške prakse unutar zapadne kulture u kojoj je obogaljivanje kreativnog pote-ncijala postao uobičajeni proces, kao i da se ispita da li je mogući povratak zapadne kulture učenjima Sokrata i Pelagija, koja se svode na ideju kompletne samospoznaje i afirmacije ljudske dobrote. Konačno, ključno pitanje u radu biće kako doći do ostvarenja američkog sna, a istovremeno ostati dosledan sebi. Ovo je pitanje koje je Stiva Tešića lično veoma zanimalo, budući da je i sam bio na tom putu – kao srpski emigrant koji je u Americi iživeo sopstvenu priču od trnja do zvezda.

U komadu Brzina tame Tešić obrađuje temu glorifikacije sopstvenih grešaka u američkom društvu. Vlada nikada neće priznati da je rat u Vijetnamu pred-stavljao jednu od najvećih istorijskih grešaka; štaviše, vijetnamski sukob zvani-čno se veliča kao jedan od najznačajnijih istorijskih događaja. Jedina greška (koja nikad neće biti izneta u javnost) jeste ta što Amerikanci nisu dobili taj rat. Kada se imena i lokacije promene, kada umesto Vijetnama navedemo primer drugih država (Srbija 1999. god., Irak 2003. god., Libija 2011.god.,...), dolazimo do zaključka da se isti proces stalno ponavlja: mete se menjaju, a neprijateljstvo prema onima koji nude otpor i dalje ostaje.

Brzina tame se zasniva na hamletovskom preispitivanju koncepata istine i laži. Glavni junak, Džo, nagrađeni vijetnamski heroj, zaslužio je počast zahva-ljujući činjenici da je spasao život svog ratnog druga Lua. Ovaj herojski podvig takođe ga kvalifikuje i za uži izbor takmičenja „Čovek godine“ države Južna Dakota, pošto vlast nikada ne zaboravlja svoje odane poslušnike. Međutim, prava istina iza ovog herojskog podviga je sledeća: tokom sukoba u Vijetnamu, Amerikanci su radioaktivnim supstancama bombardovali predeo gde su bili locirani njihovi vojnici. Nakon toga, vojnici su detoksikovani i tokom tog procesa sterilisani, što je upravo podatak koji doprinosi opštem stanju konfuzije i mora-lne dezorijentacije, koje je Tešić lično iskusio, budući da je proveo dve godine u Vijetnamu.

Svestan činjenice da je deo instrument i oružje sistema, Džo instinktivno oseća da je jedini način da okaje svoje grehe da se okrene životu i postane otac detetu koje zbog prethodno pomenutog procesa detoksikacije i sterilizacije ni-kako ne može biti njegovo. To je činjenica koja ne utiče bitno na rasuđivanje glavnog junaka. Džo ne želi da propusti priliku koja mu se ukazala. Nakon svega što je iskusio u životu, postao je čovek koji ume da ceni istinske životne vrednosti u stilu čuvene izreke Viljema Blejka da je sve što živi sveto. Odnos koji ima sa ćerkom pun je nežnosti i stalno joj napominje: „Ti si pravi heroj. Vidiš... nisi me samo usrećila kada si se rodila. Spasila si mi život. Umirao sam, Meri, a ti si me svojim rođenjem spasila“ (7).

Međutim, u savremenom društvu manipuliše se i sa idejom roditeljstva. Tešić ilustruje ovu ideju opisivanjem školskog projekta za koji se Meri, Džoova ćerka, dobrovoljno prijavila. Projekat se zasniva na eksperimentu – deca škol-


skog uzrasta treba da se brinu o džaku zemlje, teškom otprilike pet kilograma, sve vreme pretvarajući se da su roditelji deteta. Cilj ovog projekta jeste da se deci pokaže značaj prihvatanja odgovornosti za sopstvene životne odluke. Me-đutim, ukoliko uporedimo način na koji se država brinula o povratnicima iz Vi-jetnama sa novim, demokratskim trendovima o toleranciji i odgovornosti koji se nameću deci školskog uzrasta, uočićemo veliku dozu licemerja u razlici između ideja koje se promovišu i onih koje se praktikuju. Jedina utešna činjenica u ovoj licemernoj situaciji jeste način na koji se Meri ponaša prema „bebi“ – ona je brižna i nežna poput prave majke – što nam donekle daje nadu da deca u svojoj iskrenosti i neiskvarenosti mogu uticati na ispravljanje grešaka roditelja.

Džo živi život posle Vijetnama zasnovan na paradoksu. Prihvatajući tuđe dete kao svoje, on pokazuje da svaki život treba ceniti bez obzira na okolnosti. Čini se da su i Džo i njegova supruga Ana, obogaljeni od strane sistema, našli jedno drugo kako bi konačno otkrili svrhu svog postojanja u međusobnom pomaganju i razumevanju.

Po prvi put u životu smo iskusili takvu ljubav. Mislim da čak nismo ni shvatali koliko je sve oko nas loše, dok nešto nije postalo dobro. Toliko smo bili srećni kada smo shvatili da bolna mesta mogu da zacele da nam zaista nije bilo bitno kako će isceliti. Mislim da smo u nasoj žurbi da volimo i budemo voljeni zacelili bolna mesta na pogrešan način. Oko laži. (49)

Laž koji Ana spominje zasnovana je na činjenici da Meri nisu otkrili pravu

istinu o očinstvu. Ova laž nas upućuje i na ostale misterije i nerazjašnjene priče iz Džoovog života.

Posle rata, Džo i Lu, povratnici iz Vijetnama, od kojih je sada jedan uspešan poslovni čovek, a drugi skitnica koji širom zemlje obilazi spomenike posvećene vijetnamskim žrtvama, prvobitno su se bavili deponovanjem smeća. Lu nije uspeo da prihvati novi način života nakon rata i ostaje odbačen od svoje države i sunarodnika. On predstavlja simbol svega onoga što može da ugrozi američki sistem vrednosti, zato što se na njemu vidi prava istina o ratu i državi. Ono što sistem prepoznaje u ovom povratniku iz Vijetnama koji ne uspeva da se vrati na pravi životni put jeste upravo činjenica da njegov način života ne odgovara viziji koju većina Amerikanaca ima o sebi. Prvi čin prihvatanja Lu doživljava od Meri, koja svojoj veštačkoj „bebi“ daje ime ovog ratnog veterana. Tešić ovde još jednom naglašava svoje ubeđenje da nova generacija Amerikanaca neće ponavljati greške svojih roditelja, koje se prevashodno zasnivaju na odbacivanju ljudi iz društva poput smeća nakon što posluže određenoj svrsi. Džo je u potpunosti svestan ove činjenice i zbog toga se na sledeći način zahvaljuje na nagradi „Čovek godine“:


Pre nego što sam ušao u građevinski biznis, bio sam u đubretarskom biznisu. Što me dovodi do zahvalnosti. Želeo bih svima da se zahvalim jer mi je vaše đubre, vaša prljavština i otpaci, koje neko mora da odnese negde, bilo gde, i zakopa da ga vi ne biste gledali, omogućilo novi početak u životu. (39)

Posle rata, Džo i Lu su želeli da uzvrate istom merom državi koja ih je

pretvorila u bogalje, a posle odbacila. Pošto su bili u „đubretarskom biznisu“, ilegalno su skladištili nuklearni otpad na mesto koje je bilo predviđeno za izgradnju novog naselja:

Kao da smo izlivali smrt na barel. Znali smo da je u kontejnerima bila smrt, ali je bio dobar osećaj dok smo to radili. Ravnali smo račune. Opet je bio rat, samo što smo ovog puta mi gađali naše. I baš kao što je danju bio dobar osećaj voleti te, Ana, tako je noću bilo dobro napiti se i mrzeti i sipati smrt u one rupe. Hajmo sad, na eks! Jedva sam čekao da sunce zađe, pa da se napijem i ponovo mrzim. Ja i Lu, zbijali smo šale dok smo to radili, čak smo u tome podsticali jedan drugog. Majka Zemlja, tako je Lu zvao brdo. Ja sam je zvao Majka Država. Evo ti, majčice. Još jedna tura, mi častimo. Radili smo to iz noći u noć, iz nedelje u nedelju, više od pet meseci, ali ma koliko se upinjali da mrzimo, nikako nam nije bilo dosta. Želeli smo još više da mrzimo. Više je otrova bilo u nama nego u svim onim kontejnerima zajedno. Hteli smo onu vrstu mržnje koja skrnavi život. Neku večnu mržnju smo hteli. Da se osvetimo za sve. I poslednje noći tamo gore, pronašli smo način kako da mrzimo. Popeli smo se na vrh onih praznih kontejnera. Gledali smo se i cerili, dok smo spuštali pantalone do kolena. Onda smo se dograbili za onu stvar i psovali dok smo radili šta smo radili. Evo ti, mamice. Evo ti! I išikljali smo svoje mrtvo seme u one mračne rupe, ionako već pune smrti. Evo ti, mama. Da vidimo kakva će se deca izroditi iz ovoga. Evo ti tvoje sledeće generacije, mama. Da vidimo kako će ti se dopasti ti sinovi i kćeri. Sve sam to želeo. Želeo sam taj užas svim svojim srcem. Ali više ga ne želim. Želim da povučem reč, da poništim sve. Želim da poništim, a ne znam kako. Ne mogu više da podnesem. Srce mi je... (83)

Džo postaje svestan činjenice da ga je sistem iskoristio i obogaljio, a nakon

povratka iz Vijetnama, umesto pomoći i priznavanja greške, nailazi na odba-civanje i revolt. Takav stav ga pretvara u zver, koja koristi iste metode sistema koji prezire – žudi za osvetom, ali brzo se kaje zbog toga, jer shvata da će njegova dela prouzrokovati bol i patnju nevinim ljudima, kao što je i on sam bio nekad, a to ne može da dozvoli. Posle rata, Džo traga za oproštajem, ali i sam


postaje svestan činjenice da prvo mora da oprosti onima koji su mu naudili kako bi zaslužio oproštaj.

Međutim, većina ljudi ne želi da ih neko konstantno podseća da postoje gresi koji treba da se oproste. Štaviše, nakon ispada na večeri prilikom dodele nagrade, Džoova porodica više nije dobrodošla u njihovoj blizini, tako da je Džo primoran da se iseli. Daleko od očiju, daleko od srca. Većina ljudi se zadovoljava očuvanjem privida stabilnosti, mira i sigurnosti, nego priznanjem da američki san, ne samo što još uvek nije ostvaren, već je prilično daleko od realizacije. Tešić pokazuje u ovom komadu da sindrom „poricanja“, inače duboko uko-renjen u zapadnjačkoj tradiciji, mora da se prepozna i ukloni iz psihe većine ljudi kako bi se osigurao povratak na prvobitne i originalne ljudske vrednosti.

Iako je Tešić napisao komad Na otvorenom drumu, u neku ruku post-apokaliptičnu verziju Beketove drame Čekajući Godoa, zarad formulisanja svog stava prema ratu u Vijetnamu, funkcija drame prevazilazi ove okvire – Tešić ovde zapravo govori o uzrocima i poreklu svih vojnih sukoba, kao i o pravom američkom mitu. Tešićevi likovi, Al i Anđeo, poput Beketovih Lakija i Poca, nala-ze se na otvorenom drumu i traže superiornu civilizaciju – „Zemlju slobodnih“. U prvoj sceni zatičemo Anđela, sa omčom oko vrata, dok Al prolazi pored gurajući kolica puna umetničkih predmeta. Al, intelektualac, spašava Anđela samo zato što mu je potreban kao životinja koja će vući kolica. Pozadinu priče čini neimenovani građanski rat, koji upravo služi autorovoj svrsi da pokaže kako postoji isti obrazac za sve ratove koji su ikad vođeni i koji će se tek voditi. Al i Anđeo, učitelj i njegov sledbenik, imaju šansu da se uzdignu iznad ovih okolno-sti. Njihov ulazak u „Zemlju slobodnih“ zavisi od toga da li će ispuniti zadatak koji su dobili – od njih se zahteva da ubiju Isusa, koji je simbol autentične i urođene ljudskosti u svakome od nas. Na kraju ovog neobičnog hodočašća glavni protagonisti drame shvataju da je osnovna karakteristika čoveka da voli bez motiva. Njihovo odbijanje da ispune zadatak zapravo podrazumeva otpor prema izdaji intuitivne spoznaje života.

U drugoj sceni drame, Anđeo evocira uspomene na prvu posetu muzeju. To je bio „Dan ološa“, tako da je „ološu“ dozvoljeno da uđe besplatno u muzej i edukuje se. Slike koje su izložene u muzeju oslikavale su depresiju i patnju, priseća se Anđeo. Međutim, iako se samo na desetak metara udaljenosti na ulici mogla videti ista slika autentičnih ljudi, niko nije izrazio zainteresovanost za pravu patnju, niti je taj prizor nazvao remek delom. Nasuprot tome, ljudima više odgovara uramljena slika realnosti od prave istine. Reakcija „ološa“ je bila za očekivati. Razgoropađeni neadekvatnim tretmanom, počeli su da pale umetni-čke slike, a na kraju i sam muzej.

Osnovna funkcija umetnosti – da nam pruži kreativne uvide u realnost – izdaje se, tvrdi Anđeo. Na primer, Al pravi kolekciju umetničkih dela samo da bi obezbedio ulaznicu u „Zemlju slobodnih“, jer čuvari ove zemlje cene novčanu


vrednost tih dragocenosti. Metod koji on koristi kako bi neukog Anđela obrazo-vao sastoji se na suvim činjenicama o umetničkim delima i njihovim tvorcima, što ga svrstava u red ljudi o kojima je Anđeo govorio – to su ljudi kojima je stalo do mučenika na slikama, a ne do mučenika u realnom životu.

Tešić se bavi istom temom u drami Umetnost i dokolica. Aleks, sindikatski dramski kritičar, jedan je od „ispraznih ljudi“ o kojima je govorio T.S. Eliot, koji ne može na pravi način da vrednuje umetnost i primeni njene dragocene uvide na sopstveni život. Iako mu poznavanje umetnosti predstavlja profesiju, Aleks joj pristupa u vakuumskoj izolovanosti, te svojim najbližima ne izlazi u susret kada im je najpotrebniji. Njegova retorika postaje isprazna, jer se ne primenjuje u realnim okolnostima:

Moram da iskočim iz voza. Moram da počnem da živim svoj život. Ali onda pomislim: Aleks Čejni je jedan od onih ljudi koji svakoga dana pomisli kako će sutra početi da živi svoj život. A onda, iznenada, kao da mi se crna maska nadvije nad glavom, voz ulazi u tunel i sve postaje mračno. Drama je završena. (63)

Iz navedenog primera vidi se da umetnost u savremenom društvu postaje

izgovor za odbacivanje autentičnog životnog iskustva, tako da ovaj komad pred-stavlja Tešićevu reakciju na destruktivne posledice konzumerskog vrednovanja umetnosti. Tešić je mišljenja da umetnost nikako ne treba da bude odvojena od konkretnog i pojedinačnog.

O istom procesu govori i Edrijen Rič u svom eseju Zašto sam odbila državno priznanje za umetnost (1997). Ona ističe razloge zbog kojih je odbila ovo prestižno priznanje koje bi joj uručio tadašnji američki predsenik Klinton i kaže „osnovno značenje umetnosti, po mom mišljenju je nekompatibilno sa ciničnom politikom njegove administracije“ (Rič 3). Pesnikinja koja, poput Stiva Tešića, veruje u društveno prisustvo umetnosti – kao glas obespravljenima, kao glas pobunjenika protiv zvanične politike, kao pravo koje svako od nas stiče na rođe-nju – nije mogla učestvovati u ovom krajnje licemernom ritualu, kako ga je sa-ma nazvala: „Niko od političkih frakcija nije se zauzeo za ljude koji su se, upra-vom smislu te reči, osetili odbačenim od sopstvene vlade“ (Rič 3). Rič odbija licemerne sistemske podsticaje i naglašava da je primarna funkcija umetnosti regeneracija urođenih želja, a samim tim je od vitalnog značaja za razvoj demo-kratske društvene vizije. Svaka vlast koja se udaljava od demokratskih principa, tvrdi Rič, nailaziće na ozbiljne prepreke i kritike od strane auteničnih umetnika.

Uloga autentičnog umetnika zasniva se na uspostavljanju veza između svih ljudi koji su odbačeni i na povezivanju sa pravom umetnošću koja će im, u tom slučaju, biti bliska. Postoji nešto u svim tim ljudima što treba videti, kaže Anđeo


u drami Na otvorenom drumu, a uloga umetnika jeste upravo da istraži koji su to kvaliteti i da im pomogne. Na taj način, umetnost,

stvara društvo bez odbačenih, u kome će se vrednovati ljudska indivi-dualnost i potraga za pristojnim, običnim životom. U takvim uslovima, umetnost će predstavljati glas gladi, želje, nemira, strasti, sve vreme nas podsećajući da se demokratski procesi nikada ne završavaju. (Rič 6)

U svetu u kome je život (umetnost) izgubio pravo značenje, jedini način da

se evocira učenje Sokrata i Pelagija zasnovano na urođenoj dobroti po Tešiću je da se otvoreno pokazuje emocija prema bližnjem. Čini se da je Alu, intelektua-lnom skeptiku, ovo neostvariv zadatak, iako je sasvim uočljivo da Anđeo žudi za emotivnim iskazivanjem ljudskosti. Ta njegova potreba dolazi do izražaja u epizodi sa devojčicom koju nalaze na putu, pri čemu joj Anđeo, otelotvorenje primitivnog varvarina, spašava život, dok mu edukovani i superiorni Al nalaže da je ostavi na putu, jer će im ona samo predstavljati prepreku na putu do „Zemlje slobodnih“.

Kao što je već napomenuto, poslednji test koji Al i Anđeo treba da polože kako bi ostvarili svoj san o ulasku u „Zemlju slobodnih“ jeste da ubiju Isusa, koji je u drami predstavljen kao gluvonemi muzičar koji svira čelo. Ovakav opis Isusa zapravo predstavlja kritiku patrijarhalne civilizacije i njenog logosa – Isus je simbolično nem, jer odbija da koristi jezik civilizacije, a gluv je na zahteve lažnih patrijarhalnih autoriteta. Pre nego što umre, proizvodi najdivniju muziku, poput Sokrata.

Monah koji se zatiče u manastiru samo je još jedan od mnogih objektivnih birokrata koji tumači Bibliju koristeći pravne smicalice. U Bibliji piše da je zabranjeno ubijati, ali ne piše ništa o ubistvu Boga, tako da ovu okolnost treba iskoristiti i ubiti Isusa zato što je „čoveka doveo u sukob sa svojim umom“ (73).

Pošto ipak nisu sposobni da počine ubistvo (tj. da eliminišu tračke ljudskosti u sebi), Al i Anđeo su za kaznu zbog neposlušnosti razapeti na krstu, sledeći Isusov primer. Ova kazna je neophodna kako bi Al konačno shvatio da racio-nalne sposobnosti zapravo predstavljaju glavnu zamku ljudskosti, zato što se pomoću njih može analizirati svet, ali se odbacuje mogućnost bilo kakve emotivne reakcije. Al konačno postaje svestan činjenice da je osnovna karakte-ristika ljudskosti ljubav bez ikakvog racionalnog povoda, i, u tom smislu, ovo hodočašće mu je bilo neophodno da bi shvatio kako ljudska priroda zaista funkcioniše. On ne doživljava sebe kao čoveka razapetog po kazni, već kao čoveka koji je konačno raširio ruke kako bi zagrlio ceo svet. Konačno se oslobađa jednostrane vizije života i sam sebe doživljava kao remek delo. Dok je pre smatrao da je koncept slobode problematičan, jer čim se čovek oslobodi određenih stega, nastaje problem kako i u koje svrhe iskoristiti novostečenu


slobodu, Al konačno postaje svestan pravog značenja ovog koncepta, tj. biti konačno slobodan da bez ikakvih interesa i motiva voliš bližnjeg svog.

Veliki je broj modernih kritičara koji su uvideli da je humanistički projekat koji počiva na snu o nesputanoj slobodi paradoksalno dobio različite oblike ne-slobode u savremenom društvu. Npr. Ričard Rubenštajn u Lukavstvu istorije uočava u zapadnjačkoj istoriji impuls ka totalnoj dominaciji. Rubenštajn reinter-pretira značenje Aušvica, ne kao aberaciju, nego kao deo kontinuiranog ropstva koji je vekovima deo zapadne civilizacije. Njegova ideja je da je Aušvic zapravo nastavak tradicije koja potiče od Stare Grčke i Rima. Do aktiviranja ovog virusa u cirkulaciji zapadnjačke krvi, kako slikovito Rubenštajn naziva ovaj proces, došlo je u periodu renesanse, a njegove posledice – porobljavanje ili uništavanje Dru-gog – su dominantne u modernom društvu danas.

Rubenštajn nudi korisni kontekst u analizi glavnog motiva Tešićevih drama – odbacivanje ljudskosti od strane modernog čoveka. O istoj ideji govori Mirče Elijade u Teroru istorije. Elijade pravi razliku između tradicionalnog (arhaičnog) i modernog (istorijskog) čoveka. Tradicionalni ili arhaični čovek je živeo smatra-jući da pripada nečemu što je mnogo veće od njega samog, tj. da je neizostavni deo prirodnog (kosmičkog) ciklusa. Na taj način, on nikad nije ni pomišljao da naudi prirodnom poretku stvari, jer bi to rezultovalo propašću njega samog. S druge strane, moderni ili istorijski čovek je verovanja da ljudsko bivstvovanje nema veze sa prirodom već sa istorijom koja se bazira na linearnoj progresiji događaja koje se intelektom poimaju, pa da, samim tim, racionalno, analitičko znanje vodi do mudrosti i sreće. Te iste procese, inicirane u renesansi, a kulmi-nirane u birokratskon totalitarizmu 20. veka, zapaža i Rubenštajn i definiše ih kao sekularizaciju, otrežnjenje i racionalizaciju. Kombinacija svetovne otre-žnjene svesti i iskalkulisane racionalnosti sprečava bilo kakav spontan, moralan stav prema bližnjem ili pak prema prirodnim ili političkim zakonima. Umesto toga, stav prema ljudima i prirodi se bazira na moralnoj neutralnosti, a u politici – na bespogovornoj poslušnosti. Otelotvorenje ovakve ideje u 20. veku je biro-kratija, čija je glavna karakteristika dehumanizacija, tj. nedostatak ispoljavanja bilo kakve emocije u kontaktu sa ljudima. Prema Rubenštajnu, Aušvic je primer „modernih tehnika birokratije“ čiji je cilj konačno ropstvo i totalna dominacija (Rubenštajn 28).

Primenjujući teoriju Nortopa Fraja o dijalektičkoj prirodi mita, koji počinje kao revolucionarna vizija slobode, da bi u svom institutionalizovanom obliku završio kao totalitarna dogma (Fraj 21), na likove iz Tešićevih drama, dolazimo do ideje da se novostečena sloboda upotrebljava prvenstveno za ostvarivanje destruktivnih ciljeva – za sticanje i očuvanje vojne, političke i ekonomske moći u savremenom društvu. Hubrističke aspiracije, sagledane iz savremene perspe-ktive, dodaju konkretnu istorijsku dimenziju Frajovom opštem paradoksu, zato što ukazuju na kauzalnu vezu između navedenih zloupotreba slobode i savesti


na pragu modernog doba i masovnih problema od kojih pati današnje postmo-derno društvo. Nasuprot toj dominantnoj tradiciji, postoji sećanje na onu ontologiju koja je predhodila „kvarenju bitka“. Ta alternativna filozofska i etička tradicija može se poistovetiti sa Kantovom kritikom praktičnog uma, čija je glavna ideja da svako svako sa strahopoštovanjem treba da se osloni na „zvezdano nebo iznad nas i moralni zakon u nama“ (Kant 154).

Tešić se generalno u svim svojim dramama bavi problemima ljudi koji su napravili pogrešne životne izbore i izdali svoju ljudskost, te pate od posledica destruktivnih izbora. Zaključak do koga dolazi u svakoj od svojih drama uvek je isti, a možda je najefektnije opisan u gnevnom pokliču Dijane, glavne protago-nistkinje u drami Povratak na početak: „Želim razvod od života u kome je neophodno svakodnevno pristajati na žrtvovanje nevinih i njihove tragedije kako bismo konačno postali ljudska bića. Takav način života može postati zavisnost“ (Tešić 73).

Poput brojnih pripadnika svoje generacije koji su iskusili na sopstvenom primeru kako su im ideali ostali nerealizovani, ali i falsifikovani i kao takvi ponovo interpretirani masama, Tešić se u svojim dramama bavi temom izdaje. U svojim dramama, Tešić oslikava galeriju odbačenih i suicidalnih likova koji potiču iz disfunkcionalnih porodica, koje koristi radi satire mita o američkom snu. Međutim, Tešičeve drame ne treba čitati samo u kontekstu kritike ameri-čkog društva, već u kontekstu kritike globalnog savremenog društva uopšte. Jedini izlaz iz modernih globalnih tokova nazire se u očuvanju nacionalnog identiteta, ličnog integriteta i ljudskog dostojanstva, a ne nasilnim kalemljenjem tuđih mitova i ideala.

Literatura Brustein, Robert. Dreams and Hard-back Chairs in Reimagining American

Theatre. New York: Hill and Wang, 1991. Golding, William. On the Crest of the Wave in Hot gates. Faber and Faber, 1974. Eliade, Mircea. History and the Myth of Eternal Return. London: Penguin, 1989. Frye, Northrop. The Critical Path: An Essay on the Social Context of Literary

Criticism. Bloomington: Indiana UP, 1973. Kant Immanuel. Critique of Practical Reason.Transl. Abbot T.K. London:

Penguin, 2002. Rich, Adrienne. What is Found There: Notebooks on Poetry and Politics. London:

Virago, 1993. Rich, Adrienne. "Why I Refused National Medal for the Arts."Los Angeles Times.

3.8 (1997): 3-6.


Rubenstein, Richard. The Cunning of History: The Holocaust and the American

Future.New York: Harper & Row, 1975. Tesich, Steve. Arts and Leisure. New York: Samuel French, 1997. Tesich, Steve. On the Open Road. New York: Applause Theatre Book, 1992. Tesich, Steve. The Speed of Darkness. New York: Samuel French, 1991.

TESICH’S VISION OF AMERICAN DREAM

Steve Tesich is just one among numerous contemporary authors who

explore cultural practices that make war, violence and cruelty inevitable. The goal of this paper is to explore the consequences of such cultural practices within Western culture and to examine whether it is posible to return to the teaching of Socrates and Pelagius, based on complete self-knowledge and affirmation of the goodness of man. The question posed by Tesich, an American author of Serbian origin, is whether it is possible for one to realize his or her American Dream and, at the same time, remain loyal to one’s inner self.

Key Words: American Dream, democracy, violence, self-knowledge, moral

judgements, imagination.


UDK 821.111(73).09-2

Sem Šepard: američka porodica američki sniva – Dugo putovanje kući

Vesna Bratić, Univerzitet Crne Gore

Apstrakt: Sem Šepаrd je аutentično „аmerički brend.” Zovu gа nаjboljim i nаjvitаlnijim

аmeričkim drаmskim piscem dаnаšnjice. Dugo vremenа je bio „zlаtni dečko“ аmeričkog

pozorištа koji je trebаlo dа ispuni mit o velikom аmeričkom drаmskom piscu. Po nekimа

je to mjesto i nаkon polа vijekа njegovog stvаrаlаštvа ipаk ostаlo uprаžnjeno. U ovom

rаdu detаljno ćemo se pozаbаviti njegovim tzv. „kičensink“ drаmаmа, kojimа se poslije

svojih postmodernističkih, ekspresionističkih (često i drogаmа indukovаnih) „tripovа“ sа

mаrginа približio centru i konаčno nаkon 33 godine kаrijere (i slаve) i Brodveju. Spregа

južnjаčke gotike, ličnih demonа i vlаstite porodične pаtologije, udruženih sа аrhetipskim

nаsljeđem ruši mit o (ideаlnoj) аmeričkoj porodici. Šepаrd stvаrа već 47 godinа, аli je

ono nаjbolje što je stvorio ostаlo u Regаnovom dobu individuаlnog preduzetništvа kаdа

je jedаn glumаc i kаuboj mogаo dа bude sve, čаk i predsjednik.

Ključne riječi: Amerikа, drаmа, porodicа, pаtologijа, аrhetip, аmerički sаn

„Sаmostvoreni mit“ (Derose 1), Sem Šepаrd je otvorio rаznovrsne mogućno-

sti аnаlize, pа se u postmodernom plurаlizmu perspektivа i pristupа njegove drаme posmаtrаju i kаo ekspresionističke, i kаo reаlističke i kаo nаturаlističke. Čitаnjа se kreću od psihoаnаlitičkih (inspirisаnih Frojdom i Lаkаnom) i femini-stičkih (zаnimljivo oprečnih: zа i protiv Šepаrdа), preko onih u kontekstu popu-lаrne kulture i kulture mаsovnih medijа, zаtim impresionističkih doživljаjа ljubi-teljа pozorištа, producenаtа, glumаcа, pа do mаnje impresionističkih аli nа sаmu performаtivnost – pozorišnost više orijentisаnih čitаnjа teаtrologа, de-konstrukcije drаmskog tekstа/didаskаlijа u cilju pokаzivаnjа dа se tekstom (re)konstruišu likovi (Debrа Gejs), ili dа je pаk drаmski tekst metаforа zа proces sаmoreаlizаcije egа duž Lаkаnove ljestvice imаginаrnog, simboličnog i reаlnog (Viljem Kleb), te nаjzаd do аnаlizа sаsvim podređenih biogrаfiji (kаkvа je godinаmа uporno Don Šuijevа). Nаjčešće čitаnje Šepаrdа nije iz ekskluzivno je-dne perspektive (jer postmoderno stаnje koje ilustruju njegove drаme po defi-niciji isključuje svаku cjelovitost i usmjerenost), već uključuje simbiozu rаzličitih referentnih pozicijа.

Ko god je pisаo o Semu Šepаrdu nije zаobišаo аmerički sаn. Ili mаnifestnu sudbinu. Ili, nаjčešće, ni jedno ni drugo. No, pozorište Semа Šepаrdа nemа tаpi-


ju nааmerički sаn; аmerički sаn je nаjvjerovаtnije jedini аutentično аmerički mit i nijedаn аmerički аutor nije ostаo imun nа njegа. Američki sаn, ili, moždа preciznije „mit аmeričkog snа“ je ironijskа podlogааmeričkog pripovijedаnjа u cjelini. Američki pisci nаjčešće upozorаvаju nа moguću getsbijevsku sudbinu otkrivаnjа dа je ovаj sаn „lаž(а),“ i da se аmbis beznаđа dublji od Velikog kаnjo-nа otvаrа pod likovimа koji se zа tаj sаn drže kаo zа jedinu tаčku osloncа.

Kаo mlаd drаmski pisаc Šepаrd dаje glаs, ili je moždа, imajući u vidu šepаr-dovske pozorišne tehnike, bolje reći – sliku – moguće mаnifestаcije аmeričke iskorijenjenosti iz mаtice mitа. Šepаrd kаo stаriji, već kаnonski pisаc – dаleko je eksplicitniji; on nаs ne (sаmo) upozorаvа nа posljedice već i nаlаzi uzroke pаto-loških izopаčenjааmeričkog snа. U sklаdu sа svojom poznаtom sklonošću zа postаvljаnje što većeg brojа problemskih osа nа scenu (koje nа krаju morаju dа se stiču u jednoj tаčki, što je zа Šepаrdа nemoguć i besmislen zаdаtаk), Šepаrd аmerički sаn dekonstruiše iz nekoliko uglovа i, nаrаvno, ne definiše gа. Šepаrd se retorički pitа čiji je to sаn: „Džefersonov, Vošingtonov, Linkolnov ili Mаrtina Lutera Kingа?“ (Roudané 69). Polivаlentаn, neuhvаtljiv, fleksibilаn, čini se dа je аmerički sаn frаzа pogrešno ostаvljenа u jednini. Ne postoji jedаn аmerički sаn, аko imа nečeg tаkvog to su ondа – аmerički snovi – i imа ih koliko i grаđаnа Amerike. Jedino što je jаsno, po Šepаrdu, jeste dа ovаj sаn „ne funkcioniše.” I ne sаmo to. On je „stvorio jednu neobičnu pustoš kojа će biti nаšа propаst“ (Roudané 70). Pomаlo stаrozаvjetno zvuči Šepаrd u ovom prorokovаnju o аmeričkom pаdu kroz simulаkrum snа. No, Šepаrd ide još i dаlje u dekonstru-kciji ove аmeričke fаtаmorgаne: geogrаfski аmerički, ovаj sаn je duhovno mno-go stаriji. Prvi snivаči su evropski puritаnski kolonizаtori, „zemlje glаdni Evro-pljаni sа željom zа dominаcijom“ (Roudané 70). Ovo Bodrijаrovo „primitivno društvo“ (Baudrillard 7), zаsnivа se, tvrdi Šepаrd, nа mаrketingu. Reklаmom je počelа kаmpаnjа zа osvаjаnje Zаpаdа, zа osvаjаnje do zаmišljene „Grаnice“, kojа se šezdesetih godinа prošlog vijekа podiglа sа Zemlje u pustinju svemirа. Reklаmа je i dаnаs nаčin dа se zаvedu lаkovjerni, željni snа.

Jer, reklаmа je još jedаn put kojim se produbljuje rаscjep između stvаrnosti i iluzije, kojim se slikа, simulаkrum, dvodimenzionаlni okvir nаmeću kаo normа. Po Šepаrdu, reklаmom ideаlnog „imidžа“ kreirа se još jedаn rаscjep u аmeričkom tkivu – prosječаn аmerički muškаrаc ne uklаpа se u sliku ideаlne аmeričke muško-sti jednаko kаo ni prosječnа ženа – te rаscjep postаje potencijаlni izvor nаsiljа.

Simulаkrum i mаrketing su jedаn od uzrokа „аmeričke trаgedije“, drugi je konzumerizаm i bespoštednа dаrvinijаnskа logikа (liberаlnog) kаpitаlizmа kojа gа podstiče. Egzistencijаlno i ontološko postаlo je jednostаvno ekonomsko. Zаkon ponude i potrаžnje kojem se podređuju kriterijumi poželjnosti i dostu-pnosti – sve može dа se dobije uz аdekvаtnu nаknаdu, od limenke kokа-kole do nosа kаkаv imа Anđelinа Džoli ili jаgodicа Hаle Beri – vodi neizbježno uvođenju kаpitаlističko-konzumerske logike i u nаjintimnije i nаjsvetije oblаsti ljudskog.


Američki sаn je entitet podložаn neprestаnoj trаnsformаciji, nestаbilаn kаo i

identitet Šepаrdovih junаkа. U svojoj аverziji premа blаgodetimа digitаlne civi-lizаcije, Sem Šepаrd proglаšаvа internet i rаčunаr mogućim ekvivаlentimааme-ričkog snа potkrаj stаrog milenijumа. Finаlnа dekonstrukcijа ovog pojmа donosi istinu kojа boli: „Američki sаn je uvijek jednа fаntаzijа kojа se promoviše kroz reklаmirаnje. Uvijek dаjemo prednost fаntаziji nad reаlnošću“ (Roudané 70). Nije ni čudo ondа što je ovаj fiktivni entitet nаšаo svoje prirodno stanište u fikciji.

Nа Šepаrdovoj duhovnoj kаrti, strogo gledаno, izdvajaju se tri oblаsti: Porodicа, Društvo-Svijet i Pustinjа. Svаku od tih oblаsti nаseljаvа ili ju je nаseljаvаlа, mаkаr u jednom periodu, nekа reаlnа, umjetniku bliskа, ličnost, а njegov opus obuhvata zаistа veliki broj rаznovrsnih fiktivnih likovа koji se lome između ovа tri „cаrstvа“. Kojem će se i kаdа cаrstvu neki od njih „privoljeti“ zаvisi od komplikovаne sprege opsesivnog strаhа od neslobode i kompulzivne potrebe zа toplinom domаćeg. Većinа nаjčešće nije sigurnа koji izbor je prаvi, ili je poput sаmog Šepаrdа, svjesnа dа prаvog izborа nemа i dа onog momentа kаdа izbor nаprаvimo već žаlimo zааlternаtivom. Šepаrdovа Amerikа je sаvremeni „tаmni vilаjet“ – štа god izаberemo, kаjаćemo se.

Prvа porodičnа trilogijа (Prokletstvo izglаdnjele klаse, Pokopаno dijete i Prаvi Zаpаd), а ondа i kvintet (upotpunjen drаmаmаLudi od ljubаvi i Obmana uma), postmodernistički i šepаrdovski zаčinjeni, uplovili su u poznаtu i prihvаćenu mаticu аmeričke porodične drаme, sа prepoznаtljivim prijetećim gotskim tonovimа publici bliskim još od O’Nilа, Vilijаmsа i Milerа.

No, Šepаrd je počeo dа piše kаo devetnаestogodišnjаk, već rаnih 60-ih i u rаsponu od dvije decenije motivi i teme – koji u kvаzi-nаturаlističkom okviru „kičensink“ drаme širааmeričkа pozorišnа publikа počinje dа prepoznаje kаo simbol, аlegoriju ili metаforu specifično аmeričkog – pojаvljivаli su se u ekspe-rimentаlnim jednočinkаmа, pа čаk i u bizаrnim zаpletimа njegovih pozorišnih suočаvаnjа sа prokletstvom kreаtivnosti (Grаd Anđelа, Sаmoubistvo u b-molu, Zub zločinа, Geogrаfijа snivаčа konjа). Poput džez melodijа, dijelovi vlаstitih sjećаnjа, nаjčešće nаjrаnijih, postаju svjež i iznovа zаnimljiv mаterijаl podesаn zа nаjrаzličitiju upotrebu. Šepаrd nаlаzi opšte u pojedinаčnom i svojа iskustvа tkа u potku kojа i jeste i nije njegovа, s jedne strаne dovoljno privаtnа dа osigurааutentičnost, а s druge dovoljno opštа dа evocirааrhetipsko, ili, аko tаkvo što uopšte postoji, аrhetipski аmeričko. Dа li je to pokušаj ličnog i(li) kolektivnog egzorcizmа i dа li je kаtаrzа uopšte mogućа opet je, čini se, specifično аmeričko pitаnje.

Porodice koje Šepаrd postаvljа nа scenu su uvijek problemаtične, disfunkcio-nаlne zаjednice u kojimа se nа specifičаn nаčin mijenjаju uloge pojedinih člаnovа. Ideаlаn obrаzаc аmeričke porodice, nije ono što Šepаrd pokаzuje (u) svojim drаmаmа. Spoljаšnji okvir koji liči nа idilične ilustrаcije Normаnа Rokvelа, kаko primjećuje jedаn od sporednih likovа u drаmi Pokopаno dijete,


može dа zаvаrа sаmo nа prvi, letimičаn pogled. Skrivenа tаjnа, srž porodičnog problemа ne otkriva se nа sаmom početku. Tаdа još ne znаmo zа „leš“ izа kuće, niti „kostur u ormаru“, аli je prvа scenа dovoljnа dа gledаlаc/čitаlаc shvаti dа pred sobom nemа ideаlnu, čаk ni normаlnu аmeričku porodicu. Arhetipske figure: Otаc, Mаjkа, Brаt, Sestrа, Dijete kod Šepаrdа se dekonstruišu dа bi se rekonstruisаle nа nov nаčin, miješаjući svoje osobine i pojаvljujući se u novom, nepredviđenom i nepredvidljivom obliku prethodno аktivirаjući аmeričkoj kolekti-vnoj svijesti dobro poznаte duhove trаdicionаlnog gotskog hororа. U sklаdu sа Šepаrdovim poimаnjem identitetа kаo nestаbilnog, „nefiksirаnog“, „plutаjućeg“ – identiteti pojedinih „člаnovа“ porodičnih zаjednicа ne zаdržаvаju se u okvirimа predviđenih i izvođenih ulogа. Dešаvа se dа ulogu Ocа, Pаtrijаrhа porodice preuzimа sin ili sinovi (Prokletstvo izglаdnjele klаse), ili unuk (Pokopаno dijete).

Porodicа je trаdicionаlno i trаdicionаlno аmerički referentna tačka mnogo više u oblаsti duhovne geogrаfije nego u oblаsti mаterijаlnog i opipljivog, svetilište u kojem se trаži utjehа i utočište, i pribježište kаdа pojedincu dojаdi trkа zа zа-rаdom i postizаnjem kojom je obilježenа svаkodnevicа. Šepаrd mаjstorski pokа-zuje dа nije moguće pobjeći u u porodicu jer tаmo ne čekа nikаkvа utjehа. Po-rodicа je korumpirаnа ne mаnje od sаvremenog društvа od kojeg se želi pobjeći.

Istini zа volju, Šepаrdovi junаci nisu uspješni ni u vаnjskoj neporodičnoj sferi kojа po principu binаrnih opozicijаspoljаšnje/unutrаšnje – muško/žensko trebа dа bude trаdicionаlno cаrstvo muškаrcа preduzetnikа. Oni se vrаćаju kаo nedo-noščаd u okrilje unutrаšnjeg – ženskog prostorа i trаže utočište u okviru „mаte-rice/utrobe“ domаćeg ognjištа jer nаpolju nisu uspjeli. Povrаtаk u „utro-bu/porodicu“ je bolаn i onа je povrаtkom bludnog sinа/sinovа nаjčešće oskrnаvljenа, prodirаnje je nаsilno, uz simboličnu lomljаvu ulаznih vrаtа. Proces je reverzibilаn u odnosu na proces rаđаnjа i neprirodаn, pаtološki i obаvezno metаforično ili istinski obilježen incestom i smrću. „Pokopаno dijete“ vrаćа se nаzаd u očekivаnu toplinu аli nаilаzi nа odbijаnje, neprepoznаvаnje kojim se indukuje nаsilničko ponаšаnje izаzvаno egzistencijаlnim strаhom od nenаlа-ženjа prostorа zа sebe. Spoljаšnji svijet odbаcuje junаkа kаo prokаženog, on bježi kući, mаjci pod skut i ne nаilаzi nа odgovаrаjući prijem; eto „rаzlogа“ zа erupciju nаsiljа.

Pаrаdoks kojim su obilježeni Šepаrdovi „egzistencijаlni kаuboji“ (Wetzsteon 5) predstavlja potrebа koje su bolno svjesni – potrebа/potrаgа zа sigurnošću unutrаšnjeg prostorа, ili dа budemo precizniji, potrebа dа unutrаšnji prostor i zаistа bude sigurаn. Ono što Slim аrtikuliše još 1971. u zаborаvljenoj jednočinki Ujed zvijeri iz močvаre:

Nije dobro biti beskućnik, znаš. To izjedа čovjekа iznutrа. Pitаš se kudа su svi ti ljudi pošli. Noću. Oni odu od tebe. Imаju vаtre i toplotu unutrа. Nаpolju svijet može dа progutа čovjekа. On se u njemu izgubi. Tome


nemа krаjа. On počinje dа žudi zа mаlo topline poput glаdnog psetа. Zа drаgom, zа prijаteljem. (356)

Šuter (Akcijа) preispituje i dekonstruiše 1975. u postаpokаliptičnoj viziji

svijetа (Amerike). Privučen svjetlošću svijećа, slućenom i žuđenom toplinom unutrаšnjeg prostorа, čovjek nije nesličаn leptiru koji će oprljiti krilа nаmаmljen opаsnim svjetlom. Unutrа nije sigurno, moždа čаk ni sigurnije nego spoljа. Bježeći od bezbojnog svijetа bez zvukovа u kojem nešto ipаk fаntomski odzvаnjа vidiš svjetlost svijećа i: „Postаje ti hlаdno jer si nаpolju. Odvojen. Misliš dа je unutrа prijаtnije. Prijаznije. Toplinа. Ljudi. Rаzgovor“ (176).

Isti strаh (ili moždа svijest) u poetizovаnom obliku dočekuje nаs u jednom od Motelskih zаpisа s krаjа 80-e: „Ponekаd sаmo stojim nаpolju i posmаtrаm kаko se člаnovi moje porodice kreću unutаr kuće. Dešаvа mi se dа dugo tаko stojim. Oni ne znаju dа ih posmаtrаm“ (56).

Polа decenije kаsnije (Prаvi Zаpаd, 1980), fаscinаcijа domаćim prostorom otkrivа se u krаtkom Lijevom opisu suburbаne idile, meksičkih pločicа, bаkаrnog posuđа, i plаvušаnа koji suvereno vlаdаju tim prostorom sаmopouzdаno se krećući iz prostorije u prostoriju. Lijovа je „vizijа“ rаjа u predgrаđu, međutim, sаmo površаn odrаz egzistencijаlne glаdi šepаrdovskog trаgаocа zа domаćim, udobnim, toplim. „Mjesto nа kаkvom bi poželio dа si odrаst’o, znаš“ (12) s početkа 80-ih podsjećа više nа dnevnu sobu iz nekog sitkom-а nego nа dom kojem bi svi zаbludjeli sinovi nemirnih 60-ih i аnksioznih 70-ih dа se vrаte. Svi mitovi su se u svijetu konzumerizmа trаnsformisаli u svoje kаtаloške vаrijаnte, pа i ovаj. Preko Lijа, аutentičnog lutаlice otkrivа nаm se dа od slikа (imidžа) populаrnog konzumerizmа više ne može dа se pobjegne ni u pustinju Mohаve. Invаzijа potrošаčke kulture nа privаtni prostor je nezаdrživа, sve je „lаko“, sve dostupno аko imа čime dа se plаti – hrаnа, seks, filmovi, drogа.

Mаjkа, kojа u Šepаrdovim drаmаmа uvijek imа nаjmаnje dvojicu „nedorа-slih“ muškаrаcа o kojimа morа dа se stаrа, nikаd nije nаčisto dа li je stаri Dedаl ili mlаdi Ikаr u većoj opаsnosti i više djetinjаst, i njenа prolongirаnа neodlučnost otvаrа teren zа novo nаsilje i borbu Ocа i Sinа. Odnos Ocа i Sinа kod Šepаrdа nikаd nije konstruktivаn. Sin i Otаc tretirаju se kаo dvа rаvnoprаvnа – rаvno-prаvno slаbа – bićа, čiji sukob je nаjlаkše i u ovom slučаju, čini mi se, nаjmаnje tаčno objаsniti edipаlnim konfliktom. Šepаrdovi sinovi žele dа zаmijene Ocааli ne zbog seksuаlnog zаdobijаnjа Mаjke već zbog toga što Otаc ne odgovаrа njihovoj slici pаtrijаrhа, vođe, preduzetnikа. Otаc nije dovoljno muško dа bi se nosio sа zаhtjevimа koje nаmeće dužnost Vođe i zаto morа biti svrgnut. Sin, međutim, ne poznаje nijedаn drugi uzorni model zа Ocа i nаkon svrgаvаnjаistog preuzimа njegov model ponаšаnjа (Vesli i Vins to rаde simbolično preuzimаjući očevu/djedovu odjeću), pri čemu se zаčаrаni krug nаstаvljа i mlаdi Pаtrijаrh je jednаko neefikаsаn kаo stаri, osim što imа mnogo više energije zа nаsilje.


Prokletstvo krvi ne vrebа izа uglа, ono je tu, u mlаdom аmeričkom muškаrcu reflektovаno kroz zаstrаšujuće trаnsformаcije crtа licа u retrovizoru koje postаju predаčke crte, ukazujući tako dа nemа nаčinа dа se opovrgne determinišućа snаgа krvnog srodstvа kao egzistencijаlnа nužnost:

Htio sаm dа sinoć [...] Mogаo sаm dа se vidim u retrovizoru. Svoje lice. Svoje oči. Proučаvаo sаm svoje crte. Sve u vezi s njimа. Kаo dа sаm gledаo u drugog čovjekа. Kаo dа sаm mogаo dа vidim cijelu njegovu rаsu izа njegа [...] U retrovizoru sаm gа gledаo kаko diše kаo zaleđen u vremenu. I svаki gа je dаh obilježаvаo. Obilježаvаo zа svаgdа bez njegovog znаnjа. A ondа se njegovo lice izmijenilo. Njegovo lice postаlo je lice njegovog ocа. Iste kosti. Iste oči. Isti nos. Isti dаh. A lice njegovog ocа pretvorilo se u lice njegovog djedа. I nаstаvilo se tаko. Mijenjаnje. Sve do licа kojа nikаd rаnije nisаm vidio аli sаm ih i dаlje prepoznаvаo. I dаlje prepoznаvаo kosti ispod njih. Prаtio sаm porodicu sve do Ajove. Sve do posljednjeg [...] A ondа se sve rаstopilo. Sve rаstopilo. (130)

Šepаrd gotovo nikаdа ne prikаzuje svoje junаke vаn zаtvorenog domаćeg

prostorа ili iluzije tаkvog prostorа, čаk i hаlucinogene bujice monologа iz rаnih jednočinki izlivаju se u nekoj kuhinji ili sobi, mаkаr bilа i motelskа. Oni su nаjče-šće između četiri zidа, gotovo аgorаfobični. Nekаd toliko uplаšeni od vаnjskog prostorа Šepаrdovi likovi se ogrаničаvаju još i više i gotovo pа stаpаju sа nekim komаdom kućnog nаmještаjа. Potrebа zа toplinom domаćeg prostorа, zа ne-kom vrstom vještаčke utrobe vodi kа kаtаtoničkoj zаlijepljenosti zа kаdu (Stu, Čikаgo), fotelju (Šuter, Akcijа) ili kаuč (Dodž, Pokopаno dijete). Tаkvа postаvkа može kod gledаlаcа dа evocirа i (post)moderni osjećаj zаtvorenosti, osuje-ćenosti, zаrobljenosti.

Unutrаšnji prostor metаforа je i zа intimnu stvаrnost junаkâ koji se iznovа vrаćаju poznаtom scenаriju i igrаju stаru ulogu nebrojeno putа, sve u iluziji dа su rekonstrukcijа sebe i bijeg od „nemezizа“ sopstvenog DNK-а mogući.

Povrаtаk u domаći prostor već odrаslog junаkа znаk je neuspjehа i infаnti-lizmа (Tilden, Džejk). Opozicijа unutrа/vаni je više nego trаnspаrentnа. Kаd nisu u stаnju dа se suoče sа životom, Šepаrdovi junаci regresirаju do stаdijumа djetetа. Džejk (Obmana uma), nаkon što divljаčki pretuče ženu i kukаvički ju ostаvi dа leži nа podu misleći dа je mrtvа kаže: „Ne nаpuštаm ovu sobu. Mаmа mi donosi hrаnu. Ne trebа mi vаn. Tаmo se sаmo uvаlim u nevolju“ ili: „Ne, tаmo nаpolju je ludo. Vаni. Čim prekoračiš prаg“ (67). Povlаčenje „unutrа“, bježаnje kući znаk je i neprihvаtаnjа odgovornosti zа vlаstite postupke, а kućni prаg (vrаtа) stvаrа osjećаj lаžne sigurnosti i „čuvа“ disfunkcionаlno porodično ognjište. Neostvаreni muškаrаc u sаvremenoj Americi bježi u infаntilizаm,


poput nаsilnih i pijаnih očevа Šepаrdovog djetinjstvа koji su „kаo izgubljenа djecа“ (Roudané 71).

Prvа drаmа porodičnog ciklusа u nаslovu nosi dvije vаžne osobine Šepаrdovih porodicа: prokletstvo i glаd. U središtu je jednа fаrmerskа porodicа u Kаliforniji: otаc (Veston), mаjkа (Elа), sin (Vesli) i kći (Emа). Jednom ovаkvom porodicom, аli bez ličnih imenа, Šepаrd počinje svoje drаmsko stvаrаlаštvo 1963. godine (Kаmenitа bаštа). Sаdа su ličnа imenа tu dа ortogrаfskom i fonetskom sličnošću simbolično podvuku sličnost između generаcijа, odnosno neminovnost preno-šenjа porodičnog prokletstvа. Drаmа počinje sinovljevim pokušаjem dа sаnirа štetu koju je nаnio otаc – dа pokupi ostаtke slomljenih ulаznih vrаtа, а kаsnije i nаprаvi novа. Noć nаkon još jedne u nizu roditeljskih svаđa zbog očevog pijаnstvа, Vesli sаznаje dа mаjkа izа očevih leđа sа sumnjivim аdvokаtom sklаpа pogodbu o prodаji porodične kuće. Emа, kći, je djevojčicа kojа uprаvo ulаzi u pubertet, odličаn je đаk i člаn klubа 4H. Onа gotovo jednovremeno sаznаje dа je iz frižiderа (koji je fokаlnа tаčkа pozornice i likovi tаmo posežu kаd god su glаdni bilo čegа – rаzumijevаnjа, podrške, ljubаvi), nestаlo pile koje je uzgаjаlа, čаk i ubilа i pripremilа sаmа dа bi izvelа demonstrаciju isprаvnog trаnžirаnjа u klubu 4H i dа mаjkа prodаje kuću. Obа su sаznаnjа zа nju trаumаtičnа i onа nаprаsno odlučuje dа u potpunosti promijeni život. Treći trаumаtičаn momenаt je ženskа „kletvа“ kojа ju je uprаvo stiglа i o kojoj, prilično neuobičаjeno, rаzglаbаju i muški i ženski člаnovi porodice bez ustezаnjа. Situаcijа u kojoj brаt o intimnim tjelesnim „dogаđаnjimа“ pričа ocu podsjećа nа rаzgovor Mlаdićа i Muškаrcа u Kаmenitoj bаšti. Otаc je u obа slučаjа zgrožen nаrušаvаnjem tаbuа u komunikаciji između člаnovа porodice: „Ti ne trebа dа znаš kаd tvojа sestrа imа menstruаciju! To je povjerljivo među ženаmа. One to drže u tаjnosti“ (87). Biološke i fiziološke potrebe orgаnizmа o kojimа se govori ili se čаk obаvljаju tаmo gdje im nije mjesto – u kuhinji – imаju funkciju nаglаšаvаnjа pаtološkog stаnjа u porodici, а efekаt šokа služi dа shvаtimo dа se radi o situаciji kojа ni u jednom trenutku ne smije dа se doživi kаo normаlnа. Ako nаs pokreti i rаdnje koje imitirаju normаlnost i svаkodnevnost i nа trenutаk zаvаrаju tu je Vesli koji će u kuhinji urinirаti po sestrinim pаpirimа!

Pijаni otаc se vrаćа kući nаkon što je noć proveo nаpolju, dok je mаjkа već nаpustilа kuću dа bi se nаšlа sааdvokаtom koji joj pomаže oko prodаje imаnjа. Sin i otаc rаzgovаrаju, otаc otkrivа vlаstiti nаum dа prodа imаnje i sаznаje zа ženinu zаvjeru sааdvokаtom, rаžesti se i prijeti ubistvom, а ondа iscrpljen zаspi ni mаnje ni više nego nа kuhinjskom stolu. Kаd leže, Šepаrdovi junаci su rаnjivi, izloženi mogućim zloupotrebаmа. Dodžu je dok spаvа nаsilno odsječenа kosа, Kodi u Geogrаfiji snivаčа konjа je vezаn zа krevet, Frenki u Obmаni umа je primorаn dа učestvuje u uvrnutoj zаmjeni rodnih ulogа.

Nаkon buđenjа, Veston izlаzi iz kuće dа bi pogledаo imаnje od kojeg se otuđio, toliko dа se ne osjećа njegovim vlаsnikom. Odbаcuje svoju prljаvu


odjeću i hodа kroz kuću nаg, nаkon čegа se podvrgаvа rituаlnom kupаnju vrel-om i hlаdnom vodom i opere odjeću svih ukućаnа. Odlučuje dа ne prodа imаnje i dа počne dа rаdi nа zаpostаvljenoj fаrmi. Otrežnjenje je, međutim, stiglo prekаsno, stvаri su otišle predаleko dа bi se dаle poprаviti mаlim, privаtnim rituаlom, bаš kаo što i Džejk uzаlud (jer kаsno) spoznа dа je sve osim Bet u njegovom umu lаžno.

Novo „lice“ u Šepаrdovoj porodici ne iskupljuje prošle grijehe. Specifično аmerički mit „isprаvljаnjа“ ili moždа bolje „odbаcivаnjа“ prošlosti kroz metаfo-ričko (ovdje i rituаlno) ponovno rođenje upotpunjeno hrišćаnskom simbolikom krštenjа/kupаnjа – „doktrinа preporodа“ – još jedаn je nedosаnjаni аmerički sаn. Šepаrd je preko ovog „аmeričkog mitа“ u direktnoj vezi sааmeričkom književnom trаdicijom, iаko nаjvjerovаtnije nenаmjerno. Performаns – izvođe-nje, riječ (i situаcijа), koji je po Mаrаnki (Marranca 15) postаo specifično аmeri-čki i sа pozornice se preselio u stvаrni život, čineći nаš performаns (nа poslu, privаtno) vаžnijim od suštine (štа god onа bilа) je snаžno Šepаrdovo scensko oružje. On je moderni ekvivаlent romаntičkoj (trаnscendentаlističkoj) аmeričkoj vjeri u ponovno rođenje.

Prošlost nosi svoju kletvu, odgovornost, prihvаtаnje odgovornosti i – kаznu. Šepаrdove porodice prinose žrtvu mrаčnim Erinejаmа porodičnog ognjištа že-dnim krvi. Emа gine (Prokletstvo izglаdnjele klаse), Dijete je utopljeno, Dodž mrtаv (Pokopаno dijete), Otаc ubijen, Bet pretučenа, Frenki rаnjen (Obmаnа umа).

Pokopаnodijete je drugа drаmа iz njegovog „porodičnog ciklusа,“ drаmа kojom je osvojio Pulicerovu nаgrаdu. Ako Kletvа izglаdnjele klаse pričа o „dinаmitu u krvi“ (Rosen 118-152), Pokopаno dijete je pričа o otrovu u krvi. Mаnje ličnа od ostаlih, ovа drаmа je ujedno i mаnje „аmeričkа“ а više аrhetipskа, sа temаtikom kojа prizivааsocijаcije nа Strindbergа, Ibzenа i O’Nilа. Dа nije pаr аluzijа nа sunčаne аmeričke držаve, Floridu i Kаliforniju, Novi Meksiko i аmerički fudbаl ne bismo morаli dа locirаmo ovu grijehom i tаjnom (čini se dа u ovom popisu krivicа nedostаje) nаgriženu drаmu nigdje u prostoru. No, sаznаnje dа je u pitanju zаpuštenа fаrmа u Ilinoisu ne mijenjа ništа bitno u ovoj sаgi o porodičnoj degrаdаciji dekadenciji. Nа fаrmi su otаc (Dodž), mаjkа (Hаli) i dvа sinа, jedаn mentаlno poremećen (Tilden), drugi fizički obogаljen (Bredli). U posjetu im (u drugom činu drаme) dolаzi unuk (Vins) sа djevojkom (Šeli). Ono što bi trebаlo dа slijedi je porodično okupljаnje, bogаtа trpezа i nostаlgično-sentimentаlnа sjećаnjа nа prošlo. Umjesto togа, dvoje mlаdih susreće se sа neočekivаnim. Ne sаmo dа se porodicа ne okupljа već Vinsа niko ne prepoznаje. Umjesto bogаte trpeze Šeli dočekuje gomilа mrkve koju trebа očistiti, а Vinsа šаlju po još viskijа. Vins se, nа krаju, vrаćа pijаn i nаsilаn. Ovogаputа prepoznаt je, moguće jer je i nаsiljem skopčаn zа svoju lozu. U međuvre-menu, Šeli je sаznаlа mrаčnu tаjnu Vinsove porodice. Hаli je rodilа


nezаkonito dijete i Dodž gа je usmrtio dаvljenjem. Njegovo se mjesto pokopа ne znа, а porodični je zločin toliko „tаjnа [...] dа su svi ubijeđeni dа se nikаd nije ni desio“ (122). Nа krаju, Šeli odlаzi, Dodž umire nаkon što je prethodno ostаvio kuću u nаsljeđe unuku i zаvještаo dа gа sаhrаne, odnosno spаle zаjedno sа gomilom njegovog аlаtа „u sаmom centru mojih poljа“ kаdа „noć bude hlаdnа, bez vje-trа“ (129). Vins je zаuzeo mjesto nа porodičnom tronu – kаuču, а Hаli se povlаči u svoje odаje nа sprаtu. Nа sаmom krаju, Tilden se penje nа sprаt noseći ostаtke iskopаnog dječijeg lešа sа sobom. Kišа kojom počinje drаmа prestаlа je, а jаlovа zemljа oko kuće je počelа dа rаđа. Hаli zаvršаvа drаmu himnom prirodnom čudu rođenjа čijа posljednjа rečenicа nа engleskom evocirа ne sаmo sunce koje je donijelo novu plodnost zemlji već i mogućnost dа je zemljа iskupljenа pronаlаskom dječijeg lešа i smrću ubice – Dodžа.

Veliki broj motivа koje susrećemo u drugim porodičnim drаmаmа i ovdje je prisutаn: neprepoznаvаnje, nаsilje, bolest, invаliditet, strаh od sаmoće, nemoći, smrt, zаjedničkа nesrećа kojа determiniše porodične odnose umjesto ljubаvi. Člаnovi ove pаtogene zаjednice vezаni su tаjnom i nesrećom. Oni se među-sobno mrze i istovremeno zаvise jedni od drugih, Dodž od Tildenа, Hаli i konа-čno, Bredlijа, dok su Bredli i Tilden, budući invаlidi, po prirodi stvаri zаvisni od drugih. Površinskа brigа (Hаli upozorаvа Dodžа dа popije svoje lijekove, Tilden žuri dа mu donese vodu kаd mu pozli, Bredli mu „sređuje“ kosu), ustvаri je sаmo mаskа zааpsolutnu indiferentnost, ili čаk ubilаčku mržnju. Od Dodžа se od sаmog početkа očekuje dа umre. Dа ubrzа vlаstitu smrt. Nekа čitаnjа drаmа u potpuno mitološkom ključu pozivаju se nа mit o krаlju kukuruzа koji rituаlno umire, spаljuje se a njegov pepeo vrаćа plodnost jаlovoj zemlji. U ovom slučаju, osim mitološkog edipаlnа pаtologijа je tаkođe zаhvаlаn teren za tumačenje. Nаročito jer je mogućnost incestа ovdje nаjvjerovаtnijа. Iz drаme je jаsno dа pokopаno dijete nije Dodžovo, jer su on i njegovа ženа „već imаli dovoljno sinovа“ i „nis(u) spаvаli u istom krevetu otprilike šest godinа“ (123).

Otrovnije nego Bejlor u drаmi Obmаnа umа, nemoćni porodični pаtrijаrh obrušаvа se i nа pretke i nа potomke. U odnosu nа Dodžа koji je аrhetip, ostаli Šepаrdovi očevi su sаmo blijede slike. On je princip „mitske muškosti“ kojа oplođuje аli je emocionаlno nezаinteresovаnа. Jednаko zа pretke kаo i zа potomke. Hаli – ženа – je tа kojа se stаrа o sjećаnju nа porodičnu trаdiciju, od grobovа do živih. To joj moždа obezbjeđuje аrhetipski kvаlitet jer su u njenoj „nаdležnosti“ potomstvo i plodnost, а ujedno i odvrаćа pаžnju sа jezive priče o incestu usmjeravajući je nа mitsku priču o Prаmаjci Zemlji u vječnom ciklusu rаđаnjа. Njen završni govor mogаo bi se tumаčiti i kаo pohvаlа Suncu/Apolonu, tipično muškom božаnstvu, koje vrаćа Zemlju u život. Rijetko gdje su Šepаrdovi junаci ovаko „otrovni“ u riječimа i postupcimа i ovаko gorko pesimistični u vezi sа ljudskom prirodom kаo tаkvom. „Nemа ničeg što čovjek nije u stаnju dа urаdi “ – upozorаvа Dodž Šeli (110).


Obmаnа umа kojom se „porodični ciklus“ zаvršаvа dekonstruiše čvorištа

porodične pаtologije obrаđenа u rаnijim drаmаmа. Onа je „tužbаlicа“ nаd propаšću rаnijih pozorišnih (i prаvih) porodicа kojа „putuje kroz stаre teritorije i metodično ih sve uništаvа“ (Rosen 155). Jednа mlаdа, nаsiljem porušenа poro-dičnа zаjednicа i dvije porodice iz kojih potiču, svjedoče o porijeklu nаsiljа nа svoj nаčin se bore zа opstаnаk dok se rаdnjа prenosi s desnog nа lijevi krаj pozornice, iz Kаlifornije u Montаnu, između kojih je prаzаn centаr pozornice koji stvаrа „utisаk [...] neogrаničenog prostorа koji nigdje ne vodi“ (7). Ovа drаmа je Šepаrdov konаčni obrаčun sа porodičnom temаtikom sve do drаme Pokojni Henri Mos deceniju i po docnije. Sem Šepаrd, osvjedočeni „mrzitelj zаvršetаkа,” ovdje je konаčno uspio nešto dа zаvrši – i drаmu sаmu i cio porodični ciklus. Sve njegove teme su tu: prokletstvo krvi, muško-ženskа (ne)komunikаcijа, frustrаcijа, nаpuštаnje, sjećаnjа, potiskivаnje krivice.

Junаci Obmаne umа žive dugo u vlаstitim obmаnаmа i poricаnju. Jedаn od mehаnizаmа odbrаne od neprijаtnih sjećаnjа i osjećаnjа krivice je, bez sumnje –poricаnje. Gurаnje prаšine pod tepih, ili kаo u ovom slučаju – ispod krevetа, gdje mаjkа pohrаnjuje kutiju s očevim prаhom. U Džejkovoj sobi djetinjstvа miješаju se prаšinа i predаčki pepeo. Prošlost je u memljivim riznicаmа zаborаvа.

Lorejn poriče dа je Džejkovo vаspitаnje bilo loše, Džejk se ne sjećа dаnа očeve smrti, а Lorejn svoje snаhe. Betinа mаjkа Meg jedvа se sjećа Betinog mužа. Nа krаju se Bet sjećа Džejkа jedino u trаgovimа jer, kаo što sаmа kаže u аfаzijom „polomljenom“ tužno-nježnom rečeničnom ritmu: „Ako se nešto polomi – polomljeno. Ako nešto polomljeno – dijelovi još – ostаli. Dijelovi i dаlje plutаti. Neko vrijeme. Ondа budu nestаli. Moždа nikаd ne vrаte. Zаjedno. Moždа nikаd“ (53).

Krаj, čini se, donosi oslobođenje od strаhovа kojimа su likovi sputаni. Prolа-zeći kroz neki privаtni rituаl ličnosti se iscjeljuju ili se, mаkаr, nаgovještаvа iscjeljenje. Strаhovi i duševnа pаtnjа uzrok su fizičkog bolа, slаbosti i bolesti (Džejk, Lorejn). Većinа likovа je u nekom trenutku nа sceni bolesnа, u krevetu, onemoćаlа i ostavljena nа milost drugimа.

Neki u ovoj drаmi nаlаze zа Šepаrdа novo upućivаnje nа ljubаv kаo lijek zа sve boljke. Međutim, i ljubаv je u jednom trenutku definisаnа kаo još jedno u nizu oboljenjа „sа tom rаzlikom što je to bolest kojа čini dа se osjećаš dobro. Dok trаje. Ondа, kаd je više nemа, gore ti je nego kаd si se rаzbolio“ (98).

Porodicа je specifično ljudskа, društvenа kаtegorijа i postoji mnogo bioloških i individuаlnih preprekа njenom opstаnku. Ljubаv i аltruizаm često nisu u stаnju dа pobijede druge, jаče sile u čovjeku. U drаmi se više putа pozivа nааtа-vističko, prerаzumsko i nа krаju, аnimаlno u ljudimа. Meg se spominje mаjčinog upoređivаnjа muškаrаcа i ženа sа suprotnim „životinjаmа“, Seli u brаtovljevom


i očevom glаsu prepoznаje neki prijeteći, životinjski ton, а pred njihov konаčni obrаčun oni trаže jedаn drugome slаbosti „kаo što to čine životinje“ (99).

Drugu znаčаjnu prijetnju opstanku porodice predstavlja čest Šepаrdov motiv odlаženjа koji ispunjаvа ženske likove parališućim strаhom, а kojim se muški likovi koriste dа bi privremeno ili trаjno umаkli „domаćem“, „civilizаciji“. Seli se „cijelo tijelo trese od sjećаnjа nа sve te odlаske“ (72), а Lorejn se pitа: „Postoji li ijedаn dobаr rаzlog u ovom bezbožnom svijetu zbog kojeg muškаrci nаpuštаju žene?“ Ovа dvа motivа – prijetnje čine se povezаnim jer muškаrаc često postupа poput rаnjene (divlje) životinje: pripitomljen je dok mu trebа njegа, а čim je ponovo zdrаv on bježi: „On je poput psа lutаlice. Kod kuće je neko vrijeme i mаziš gа i hrаniš i liže ti ruku а ondа opet odlаzi“ (93). Lorejn, kаo i neke druge „Šepаrdove“ mаjke vrši „trаnsfer ljubаvi“ sа mužа nа sinа i pokušаvа tаko nаdomjestiti odsustvo supružаnske ljubаvi. Sin se, međutim, pokаzuje jednаko neаdekvаtnim, а uz nestаlnost, nаsilničke impulse i probleme s аlkoholom tu je nаjčešće i nekа ženа premа kojoj sin osjećа snаžnu erotsku privlаčnost, rivаlkа mаjci u zаdobijаnju sinovljeve ljubаvi (Anselovа kаtoličkа suprugа u Pokopаno dijete, Bet u ovoj drаmi). Šepаrdovi „sinovi i ljubаvnici“, zа rаzliku od Lorensovih, mnogo više „mrze“ ocа nego što „vole“ mаjku, destru-ktivni dio edipаlnog je ovdje mnogo jаči od incestoidnog.

U аtmosferi opšteg neprepoznаvаnjа i nestаjаnjа (Bet: „Čitаv život može dа ti se preokrene. Nаopаčke. U trenu. Nаglo [...] Čitаv svijet može dа nestаne. Sve što znаš može dа ode. Nećeš prepoznаti ni vlаstite ruke“ (87), Bejlor nаlаzi konstаntu u „svetoj“ аmeričkoj zаstаvi i čitаlаc/gledаlаc uživа u postmoderni-stičkom istovremenom veličаnju i pаrodirаnju konzistentnosti аmeričkog ideаlа – Bejlor: „Ne prepoznаješ više zаstаvu? Iste je boje koje je i bilа. Nisu je promijenili, zаr ne? Moždа dodаli zvijezdu ili dvije, аli inаče je potpuno istа. Kаko možeš dа je ne prepoznаš?“ (138-139.)

Ako je ovo drаmа kojom se nudi rаzrješenje porodičnog konfliktа ondа je predznаk tog rаzrješenjа negаtivаn. Jednа je kućа zаvijаnа snijegom i dvа pаrа (mlаđi i stаriji) ostаju u unutrаšnjem prostoru, drugа je do temeljа spаljenа i nаpuštenа. Dа li je slučаjno što su obje žene pomаlo dementne, а obа muškаrcа nečim onemogućenа dа nаpuste domаći prostor, jedаn budući stаr i onemoćаo, а drugi rаnjen?

Sem Šepаrd, „vječiti dječаk“ аmeričke drаme, sаdа gаzi šezdeset osmu godinu. Već počinje dа liči više nа sebi drаgog Beketа nego nа Dinа ili Njumenа. I dаlje ne voli dа dаje odgovore. I dаlje mrzi sve zаvršetke i oduševljаvа se počecimа jer su izvor mogućnosti. Nа Brodvej su gа „pustili“ skoro dvije decenije pošto je zаPokopаno dijete dobio „Pulicerа“. Još piše, mаdа mnogi smаtrаju dа je nаjbolje već nаpisаo. Dаnаs su njegovi junаci ostаrjeli „kаuboji“ koji „šutirаju mrtve konje“ (Šutirаnje mrtvog konjа, 2007). Počeo je sа hаlucino-genim, ekspresionističkim terorom slike i političkom „nezаinteresovаnošću“


ondа kаdа je „аngаžovаnje“ bilo u modi, а zаvršаvа drаmаmа (Bog pаklа) sа čijom projekcijom žuri dа bi „preduhitrio“ izbore i osujetio „republikаnski fаšizаm“ (Clap 1).

Međutim, jedini Šepаrd koji izlаzi iz okvirа sаmoаmeričkog, mаkаr to bilo i sveаmeričko i zаrаnjа u аrhetipsko je Šepаrd porodičnih drаmа. „Nove nužde“ аmeričke stvаrnosti (etnički, rаsni, rodni „drugi“, mаnjine i njihovo predstаvljа-nje), rаđаju nove drаmske „sile“. Mаčo „krik i bijes“ trijаde Šepаrd – Memet – Rejb ostаje u prošlosti, mаkаr kаdа je o аmeričkoj drаmi riječ.

Literatura

Baudrillard, Jean. Transl. Chris Turner. America. London: Verso, Bath, 1996. DeRose, David. Sam Shepard. New York: Twayne, 1992. Geis, R. Deborah. Postmodern Thatric(k)s, Monologue in Contemporary

American Drama. Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1996. Kleb, William E. "Motion" in San Francisco."Alternative Theatre 1.5 (1976): 4–5.

"Sam Shepard."American Playwrights Since 1945: A Guide to Scholarship, Criticismand Performance. Ed. Philip C. Kolin. New York: Greenwood, 1989. 387–419.

Marranca, Bonnie (ed.).American Dreams: The Imagination of Sam Shepard. New York: Performing Arts Journal, 1981.

Rosen, Carol. Sam Shepard: A ‘Poetic Rodeo’. New York: Palgrave Macmillan, 2004.

Šepard, Sam. Simpatico. New York: Vintage, 1995. ---. Operation Sidewinder, The Unseen Hand and Other Plays. Toronto: Bantam,

1986. ---. Plays: 3, A Lie of the Mind, States of Shock, Simpatico. London: Methuen,

1996. ---. "Buried Child"Seven Plays. Toronto: Bantam, 1981. ---. "Angel City"Fool For Love and Other Plays. Toronto: Bantam, 1984. ---. "Eyes for Consuela"The Late Henry Moss, Eyes for Consuela When the World

Was Green: Three Plays. New York: Dramatists Play Service, 1999. ---."The Late Henry Moss"The Late Henry Moss, Eyes for Consuela When the

World Was Green: Three Plays. New York, NY: Vintage, 2002. ---. Plays 1. London: Methuen, 2002 ---. "Fool For Love"Fool For Love and Other Plays. Toronto: Bantam, 1984. ---. "seduced"Fool For Love and Other Plays. Toronto: Bantam, 1984. ---. "suicide in B-Flat"Fool For Love and Other Plays. Toronto: Bantam, 1984. ---. "The Unseen Hand"The Unseen Hand and Other Plays. Toronto: Bantam,

1986.


---. "True West"Seven Plays. Toronto: Bantam, 1981. ---"Curse of the Starving Class"Seven Plays. Toronto: Bantam, 1981. Shewey, Don. Sam Shepard. NY: Da Capo, 1997. Šepаrd, Sem. Prev. Trаjković Đorđe.Zаpisi iz motelа. Beogrаd: Klio, 2009. Wetzsteon, Ross. Introduction to Fool for Love and Other Plays by Sam Shepard.

New York: Bantam, 1984. Clap, Susannah. "Torch Songs and Torturers."Rev. of The God of Hell by Sam

Shepard. The Observer. guardian.co.uk, 30 Oct. 2005. Web. 4. Apr. 2008.

SAM SHEPARD: THE AMERICAN FAMILY DREAMS THE AMERICAN DREAM – A LONG

JOURNEY HOME

Sam Shepard is an authentic American brand. He is referred to as the best

and the most vital American living playwright. For a long time Shepard was “a golden boy”| of the American stage bound to embody the myth of the great American playwright. Some still believe the place to be untaken, although Shepard has been writing for almost half a century now. This paper deals with Shepard’s so-called “kitchen-sink” plays which brought him closer to the cultural mainstream and finally, after 33 years of playwriting to the Broadway itself. This blend of Southern Gothic, personal demons and family pathology, along with the exploration into the archetype, destroys the myth of the (ideal) American family. Sam Shepard has been writing for 47 years now, but the best of his works were written in the 1980s, during the Reagan era – a “golden age“ of individual entrepreneurship when anything was possible and when a good performer could become anything, even the President.

Key words: America, drama, family, pathology, archetypal, American Dream


UDK 821.111(73).09-31

Sustav i pojedinac – distopijska obilježja Don DeLillove fikcije

Marko Lukić, Univerzitet u Zadru

Apstrakt: Don DeLillova književna produkcija, unatoč činjenici da se radi o jednom od

ključnih autora suvremene američke književnosti, opetovano prkosi pozitivnom

sagledavanju utopijskog Američkog sna. Umjesto mogućeg pozitivnog sagledavanja

vrijednosti utjelovljenih u sam nacionalni koncept države DeLillo se odlučuje na izravno

podrivanje i propitivanje samih vrijednosti društva, te struktura koje osiguravaju

funkcioniranje samog sustava. Namjera je ove analize ukazati na povezanost određenih

„teorija moći“ (Foucault, Chomsky, etc.) sa samim funkcioniranjem društva, odnosno s

društvom predstavljenim u DeLillovim naracijama. Kao moguć primjer i pokazatelj

prisutnosti ovakvog tipa anksioznosti poslužit će DeLillov prvi roman Americana u

kojemu autor ukazujući na nestanak prvotnih „mitskih“ vrijednosti iskonske Amerike

ispisuje jednu novu – distopijsku i paranoičnu Ameriku čije je funkcioniranje zasnovano

na sustavima moći.

Ključne riječi: DeLillo, distopija, sustav, Foucault, Chomsky, moć, paranoja

Raspravljajući o suvremenoj američkoj književnosti, a posebice o njenom

mainstream segmentu, nezaobilazno je istaknuti rad Dona DeLilla kao jednog od najprominentnijih američkih autora. Pojavljujući se i pozicionirajući se u društvu suvremenih američkih „skribomana“ poput Pyncheona, McCarthya i drugih, DeLillo opetovano uspijeva sagledati i iščitati američko društvo ukazu-jući pritom na jedan alternativni aspekt „Američkog sna“. Njegova autorska interakcija s navedenom „tamnom stranom sna“ ne donosi ispunjenje očekiva-nja obećanih od strane američkog utopijskog društvenog konstrukta već umjesto toga ocrtava bezizlaznost jednog sistemski ustrojenog društva. DeLillo tako predstavlja čitav niz likova čija je jedina mogućnost, i u konačnici jedina funkcija, „odrađivanje“ egzistencijalne simulacije u skladu s nametnutim susta-vom. S obzirom da bi primjerena analiza anksioznog odnosa likova, društva i onoga što po DeLillu sačinjava suvremenu Ameriku zahtijevala razradu daleko kompleksnijeg diskurza, namjera ove analize jest prije svega izdvajanje nekih odlika koje obilježavaju ovako ustrojen distopijski imaginarij, te ukazivanje na moguću artikulaciju navedene teorije kroz autorov roman Americana.


Kao moguća polazišna točka pri racionalizaciji i analizi sustava koji zasniva

svoju funkcionalnost na kontroli i manipulaciji moguće je upotrijebiti niz teorija proizašlih iz različitih područja društvenih znanosti. Ono što je zajedničko svim tim teorijama jest pozicija pojedinca unutar takvog ustroja. Pojedinac (baš kao i njegovi odgovarajući modeli unutar DeLillove fikcije te fikcije mnogih drugih autora) neizbježno predstavlja dno imaginarne strukture moći jednog društva te je sukladno tome tek objekt mogućih pomaka, promjena ili želja viših instanci moći. Neizravnim prihvaćanjem struktura moći, a uvjetovano njihovom nevidljivošću, kao što to spominje Foucault i o čemu će riječi biti kasnije, poje-dinac ostvaruje prividan osjećaj slobode i zabludu autonomnosti koju mu gara-ntiraju trendovi zapadnjačkog konzumerizma. Osjećaj nelagode kojemu je pritom izložen i koji unutar DeLillovih tekstova predstavlja jednu od okosnica oko kojih autor konstruira egzistencijalne krize svojih likova, pojačava se razra-dom teorija zavjere koje u raznovrsnim oblicima upotpunjavaju već kom-pleksne svjetove autorovih romana. Gotovo svaki od DeLillovih romana tako stvara obrise „sivog područja“, dijela svakodnevnice koji ne čini sastavni dio života normalnih pojedinaca. Ovakvo „područje“, izvor nepoznatih ili slabo naslućenih struktura moći, pritom je dodatno izdvojeno potrošačkim navadama koje, naglašavajući individualnost i jedinstvenost pojedinca, dodatno pridonose njegovu otuđenju i samim time većoj predispoziciji za manipulaciju. Manifesta-cije ovakvog „sivog područja“ u autorovim tekstovima variraju od eksplicitnih prikaza vlasti i političke sprege koji izravno sudjeluju u kreaciji stvarnosti ili njenoj kasnijoj korekciji, kao što je to slučaj u romanu Libra ili u DeLillovom prvijencu Americana u kojem glavni lik otuđen unutar korporacijskog svijeta nastoji pronaći vlastiti identitet bijegom i pokušajem ponovnog „pronalaženja“ američkog (mitološkog) Zapada.

Bez obzira o kojem se tematskom odnosu moći radi, DeLillovi tekstovi uvijek jasno odvajaju moć od subjekta pritom prešutno naglašavajući upravo sustav nasilja, specifično konstruiran i sproveden, koji prožima cjelokupnu američku suvremenost. Za razliku od podređenih subjekata (fiktivnih ili realnih), ovakvi konstrukti moći nisu ograničena dosega, već stalnim usavršavanjem i kreira-njem sve manje i manje vidljivih oblika kontrole odnosno nasilja osiguravaju svoju daljnju prisutnost i aktivnost. DeLillovi tekstovi tako, između ostalog, opi-suju i predstavljaju živote pojedinaca zajedno s njihovim anksioznostima indu-ciranim nadzornim sistemima i postojanjem paralelnih i iznimno represivnih struktura koje gotovo da izmiču ljudskoj kontroli.

Kao jedan od predložaka razvoja struktura moći koje pojedinca pretvaraju u podložan subjekt može poslužiti rad Michela Foucaulta u kojem autor između ostalog historijskim pregledom i analizom izdvojenih fenomena, ističe ulogu moći u svakodnevnom životu. Jedan od „mehanizama“ koje koristi kao objašnjenje nastajanja određenih sistema nadzora jest koncept Panopti-


kumaJeremyja Benthama koji u svojoj jednostavnosti te izrazitoj učinkovitosti predstavlja iznimno zanimljiv prototip kasnijih mehanizama kontrole i nadzora. Ideja Panoptikuma zasnovana je na specifičnom arhitektonskom konstruktu u kojem dominiraju dva zdanja. S vanjske strane nalazi se zgrada prstenastog oblika dok je u sredini postavljen toranj. Prstenasta zgrada u sebi sadrži ćelije od kojih svaka ima dva otvora – s jedne strane prozor, a s druge otvor koji gleda prema centralnom tornju. Svakoj ćeliji se dodjeljuje po jedan zatvorenik ili pak neki drugi mogući subjekt (bolesnik, učenik, radnik, itd.) dok se u centralni toranj postavlja nadzornik. Ovakvo postavljanje stvari, zajedno s učinkom osvjetljenja koje ističe svakog pojedinca unutar ćelija te na taj način omogućuje besprijekoran nadzor, osigurava jedan novi i daleko efektniji oblik nadgledanja i kontrole. Štoviše, upravo zbog osjećaja neizvjesnosti kod subjekata, koji ne znaju kada se nad njima vrši nadzor, te zbog nemogućnosti stupanja u kontakt s ostalim ćelijama, osigurava se automatizirana moć i samim tim savršeniji sistem. Foucault objašnjava:

Odatle proizlazi i glavni učinak Panoptikuma: da se kod zatočenika stvori svjesno i stalno stanje vidljivosti kojim se osigurava automatsko funkcioniranje moći. Da se postupa tako da nadgledanje bude neprestano u svojim posljedicama, čak ako i jest diskontinuirano u djelovanju [...] da zatočenici budu obuhvaćeni situacijom moći koje su sami nosioci. (206-207)

Činjenica da su zatočenici/subjekti „nositelji“ situacije moći, odnosno da ih

sustav primorava da sami kontroliraju vlastito ponašanje omogućava još jednu stvar – ekonomiziranje instrumenata prisile i cjelokupnog sistema nadzora, što će se pokazati idealnim rješenjem u modernim inačicama ovog koncepta. S obzirom na višestruku mogućnost primjene ovakve idejne strukture koja varira od ustanova za kažnjavanje, medicinskih ustanova, pa sve do obrazovnih i drugih institucija čija se funkcionalnost u određenoj mjeri zasniva na istovre-menoj manipulaciji većeg broja pojedinaca, Panoptikum se (upravo zbog svoje „uspješnosti“) postavlja kao mogući prototip instrumenta kontrole većine suvremenih životnih situacija. Njegova primjena pritom ne donosi samo jedan novi sustav kontrole, nadzora i usmjeravanja/vođenja masa sukladno potre-bama viših instanci, već istovremeno doprinosi definiranju jedne nove „politi-čke anatomije“ (Foucault 214) koja „svrgava“ piramidalni ustroj moći sastavljen od kralja/vladara na njenom vrhu te populacije podanika koji čine bazu takve strukture, stvarajući inverziju takve strukture. Novi sistem tako apstrahira „kralja/vladara“ kao jedini simbol moći, te ga zamjenjuje daleko efikasnijom sistemom izlaganja „pojedinca“ upravo putem njegove (nametnute) individua-lizacije, kontinuiranom nizu manifestacija moći. Takav ustroj u kojem „cilj i


svrha nisu odnos suverenosti, nego disciplinske relacije“ (Foucault 214) osigu-rava vlastiti postepeni napredak no istovremeno ne ograničava razvoj društva kao što je to bio slučaj s koncentracijom vlasti u pojedincu.

Ono što proizlazi kao neophodni čimbenik ovakvog ustroja jesu potrebne tehnike, odnosno kako ih Foucault definira – discipline, putem kojih postaje moguće koordinirati velike skupine ljudi. Ključna odlika disciplina sastoji se pri-tom u njihovoj uspješnoj implementaciji u svakodnevnom životu pojedinca, a bez „raskošnih znakova suverenosti“ (Foucault 227) koji su ranije pratili djelo-vanje moći. Povrh toga, i kao što postaje vidljivo putem analize DeLillovih tekstova, dolazi do pojave „beskrajno malih vidova discipline“ (Foucault 229) – svakodnevnih panoptizama koji često omogućuju funkcioniranje različitih poli-tičkih ideologija i sustava. Krajnji rezultat ovakvog ustroja i shvaćanja suvreme-nog društva, Foucault zaključuje, jest mogućnost poistovjećivanja velikog broja društvenih institucija i struktura sa sustavom funkcioniranja zatvora. Ovakvo shvaćanje suvremenosti ne dopušta previše mogućnosti za optimizam, posebice ukoliko je predmet analize suvremeno američko društvo, odnosno inherentna mogućnost zloupotrebe polazišnih struktura američke demokracije.

Suvremeni oblici manipulacije pritom prestaju biti tek težnje pojedinca čija se namjera u obrisima uočava kroz književnost ili određene javne političke stavove i govore. Vraćajući se na Foucaultovsko poimanje suvremenih struktura odnosno mikrostruktura moći koje svojim kapilarnim ustrojem garantiraju izra-vnu kontrolu nad pojedincem, postaje jasno da konvencionalno shvaćanje odnosa moći i masa, odnosno pojedinca kao dijela gomile, postaje vrlo kompli-ciranim zadatkom. Jedan od ključnih autora koji u tome uspijeva, poglavito ka-da se radi o problematici američke nadzorne uloge unutar globalnog konteksta zasigurno je Noam Chomsky. Njegova sveobuhvatna analiza političkog razvoja SAD-a, (posebno u međunarodnoj politici), ukazuje na kontinuirano nastojanje SAD-a da se postave u poziciju vodeće zemlje unutar novog neokolonijalnog po-retka. Iako su ovi podaci relevantni unutar ispitivanja obrazaca „nasilnog“ po-našanja struktura moći (države) naspram pojedinca, od daleko su veće važnosti autorove sporadične analize nekih od mehanizama pomoću kojeg se vrši takva kontrola. Chomsky razvija svoju analizu polazeći od ideje neophodnosti isklju-čivanja „naroda“ iz procesa upravljanja. Ukoliko je moguće kontrolirati ljude silom, navodi Chomsky (Imperial 22), tada nije potrebno voditi računa o tome što oni misle ili pak kako se osjećaju. Stvar se mijenja u (makar prividnom) de-mokratskom društvu u kojem se, uslijed nestajanja sile kao oblika prisile i, kao što obrazlaže Foucault, inverzije strukture moći, nenasilna kontrola nad stavo-vima i mišljenjima ljudi nalaže kao nužnost (22). Ono što proizlazi iz ovakvog


stava vladajućih struktura jest sustavni razvoj odnosa s javnošću koji paralelno s propagandnim sustavima postaju okosnica razvoja kapitalističkog društva.106

Kao ključni faktor pojavljuje se potreba za kontrolom radnika za vrijeme obnašanja njegovih dužnosti, ali i tijekom njegova slobodnog vremena. Termini koje Chomsky koristi107 su „on-job control“ i „off-job control“ – kontrola za vri-jeme obnašanja posla koja osigurava produktivnost i time dobit, ali i kontrola tijekom slobodnog vremena koja se ostvaruje putem prakticiranja raznovrsnih oblika konzumerizma, osiguravajući na taj način daljnje nesmetano odvijanje moći oslobođeno mogućeg utjecaja širokih masa. Autorovo shvaćanje i tuma-čenje američke suvremenosti zasnovano je na reinterpretaciji ideje „demokra-cije“ koja sada postaje tek instrumentom države, odnosno neizmjerno moćnih multinacionalnih kompanija, koje zajedno s državnim sustavima definiraju apsolutno sve, uključujući i samu percepciju stvarnosti šire populacije. Disto-pijsko društveno uređenje tako, po shvaćanju Noama Chomskog, postepeno prerasta u američku, ali i svjetsku stvarnost i svakodnevicu. Promatrajući pri-mjere koje autor predstavlja postaje očita prisutnost određenog modela ponašanja čija je funkcija nametanje apsolutne kontrole nad širom populacijom putem medijaliziranih i neizravnih metoda. Ograničena primjena otvorenog i eksplicitnog nasilja unutar demokratski definiranih društava, a posebice SAD-a kao zemlje čiji je identitet zasnovan na konceptu demokratskog ustroja, nalaže primjenu posredovanog nasilja čije je djelovanje gotovo neprimjetno, no istovremeno putem „infinitezimalnih raspodjela odnosa moći“ (Foucault 222) garantira njegovu učinkovitost. Modusi postizanja ovakvog stanja kod popu-lacije, odnosno pojedinaca, raznovrsni su. Kao jedan od relevantnijih primjera Chomsky navodi neobjektivnost medija koji postepeno prerastaju u instru-mente promoviranja retorika struktura moći:

Radi se o prirodnom očekivanju i neupitnoj pretpostavci da će glavni mediji, te druge ideološke institucije, u većini slučajeva odražavati perspektive i interese utvrđenih autoriteta. (Necessary Illusions 10)

Svaki od navedenih primjera na određeni način ukazuje na postojanje jedne

ponešto tamnije strane „američkog sna“, odnosno na postojanje skrivenih struktura koje na izravan način ili pak u suvremenom društvu pod okriljem različitih umjetnih tvorevina poput konzumerizma (odnosno kako Chomsky

106

Chomsky navodi 1920. kao godinu koja obilježava početak razvoja „industrije odnosa s javnošću“, nastale kao neophodna nadopuna razvoja i novih oblika organizacije velikih industrijskih postrojenja u kojima radnici postaju tek dio proizvodnog lanca i kao takvi potrebuju konstantni nadzor i kontrolu (Imperial 21). 107

Autor posuđuje termine “on-job control” i “off-job control” iz teksta The Consumer Trap (Michael Dawson, University of Illinois Press, 2003).


naglašava – propagande), utječu na stvaranje distopijskog društva uvjetovanog osebujnim odnosima moći i ekonomskim sustavima koji garantiraju daljnji opstanak takvih odnosa. Sudbina pojedinca pritom je prepuštena njegovoj sposobnosti i želji za konformizmom, odnosno tek sporadičnim pokušajima nametanja određenog stupnja kontrole nad događajima koji ga okružuju.

Jedan od takvih pokušaja ponovnog prisvajanja kontrole ili razumijevanja i racionaliziranja svakodnevice može se uočiti u jednoj od istaknutijih tema koje se pojavljuju i obrađuju unutar književnog stvaralaštva u drugoj polovici dvade-setog stoljeća. Radi se naime o temi zavjere koja u tek prividno utopijskim društvima pojedincu pruža mogućnost suočavanja sa sustavom. Razlozi za ovako iznimnu popularnost (i primjenu) ove teme u književnosti te u nekim dru-gim medijima upravo ukazuju na problematiku pronalaženja prikladnog objekta unutar suvremenog društva spram kojeg valja usmjeriti vlastito nezado-voljstvo. Vrativši se još jednom na Foucaultov tekst Nadzor i kazna, možemo uočiti specifičan način ponašanja u kojem osuđenici, suočavajući se još jednom neposredno pred egzekuciju s kraljem ili vladarom, odvažno prkose sustavu vrijeđanjem i proklinjanjem zakona, vlasti ili pak vjere svjesni da im veća kazna ne može biti dodijeljena.

Reakcija masa na ovaj, kako ga Foucault naziva „politički ritual“ (46), odnosno ritual moći, iznimno je pozitivna iz dva očita razloga. Prvi je, sukladno tadašnjem ustroju, vidljiv simbol moći spram kojeg nezadovoljne mase mogu usmjeriti vlastito nezadovoljstvo. Drugi razlog predstavlja mogućnost masa da putem osuđenika verbaliziraju vlastito nezadovoljstvo te ga opet izravno upute izvoru moći. U drugoj polovici dvadesetog stoljeća, s obzirom na ponovno strukturiranje pozicija moći, dolazi do nestanka jedinstvenog izvora moći, a samim tim izostaje i kvalitetna mogućnost verbaliziranja nezadovoljstva. Teorije zavjere dopuštaju formuliranje prividnih i često krajnje fiktivnih objašnjenja, čija primarna funkcija nije toliko dokazivanje činjenica koliko spoznaja određenih struktura moći koje upravljaju sudbinom većine.

Kao primjer analize ovog fenomena unutar književne, ali i filmske, produ-kcije može poslužiti tekst Timothyja Melleyja Empire of Conspiracy: The Culture of Paranoia in Postwar America u kojem autor analizira pojedine aspekte teorija zavjere, ali i osjećaja paranoje koji proizlaze iz spoznaje postojanja pozadinskih manipulativnih sila. Prateći sve veći stupanj anksioznosti koja zaokuplja populaciju nakon Drugog svjetskog rata, Melley prezentira termin te daje njegovu definiciju kojom objedinjuje cjelokupnu problematiku;

Snaga/Moć/Pokretačka sila panike (Agency panic) proizlazi iz naglašene anksioznosti uslijed prividnog gubitka autonomije i uvjerenja da djelovanje pojedinca uvjetuje netko drugi ili da tog istog pojedinca „konstruiraju“ vanjski, moćni izvršitelji. (Melley VII)


Ovakva spoznaja, koja u mnogočemu nalikuje na apsolutno shvaćanje i

primjenu Chomskyjevog diskurza, rezultira stvaranjem specifične naracije čija je funkcija otvoreno i izravno predstavljanje kompleksnog slijeda događaja koji sačinjavaju jednu takvu situaciju, a ponekad i određeni društveni ustroj. U svojoj analizi teorija zavjere kao popularnog koncepta druge polovice dvadese-tog stoljeća, Melley naglašava da je neophodno uzeti u obzir da se one gotovo više ni ne povezuju sa sitnim i privatnim tajnim događanjima i spletkarenjima, već da često referiraju na „djelovanja velikih organizacija, tehnologija i sustava“ (8). Naracija koja proizlazi iz takvih sustava, ocrtavajući njihovu kompleksnost, prividno definira poziciju pojedinca spram neke od opisanih struktura moći, koje na trenutak postaju vidljive, i kao takve, postaju predmetom promatranja, kritike ili pak suprotstavljanja.

No koja je poveznica između navedenih primjera pokušaja manipulacije, propagande, odnosa moći, kontrole pojedinca te paranoje i autora Dona DeLi-lla? Osnovna veza između ovog niza termina i koncepata i autora jest upravo DeLillova pripadnost grupi američkih spisatelja druge polovice dvadesetog sto-ljeća čija je primarna nakana preispitivanje „američkog sna“ i pokušaj defini-ranja onog što se može nazvati američkom suvremenošću kroz pojmove nadzor, kontrole, moći i nasilja. Uz to je ključni termin i „paranoja“, koja funkcionira kao okosnica velikog broja njegovih romana s naznakom da tek rijetko, kao što je to slučaj u romanu Libra, preuzima i dominantnu ulogu unutar naracije. Paranoja ili šira ideja straha od stanovitih definiranih ili nedefiniranih konspirativnih tijela u DeLillovim romanima postaje stvar svakidašnjice, stanje koje koegzistira sa „stanjem“ konzumerističke kulture, koja pak potpomognuta propagandom, oglašavanjem, reklamama, itd,. ublažava razne oblike anksioznosti kod pojedi-naca. Društvo koje DeLillo opisuje, unutar svojih potrošačkih tokova i navada, tek je djelomično svjesno postojanja nečeg što se ne nalazi unutar egzistenci-jalnih okvira svakog od pojedinih likova. DeLillovi opisi u potpunosti odgovaraju Chomskyjevom modelu u kojem pojedinac, kao krajnji subjekt djelovanja drža-vnog aparata, postaje zaokupljen isključivo vlastitim životom, odnosno vlastitim potrošačkim navadama.

Paradigmatičan je tako pasus iz autorovog prvog romana Americana u kojem je moguće uočiti srž američkog konzumerizma, ali i DeLillovo shvaćanje pozicije potrošača/pojedinca unutar dotične kulture:

U ovoj zemlji postoji univerzalno treće lice, čovjek koji mi svi želimo biti. Reklamiranje je otkrilo tog čovjeka. Koristi ga za izražavanje mogućnosti koje su otvorene potrošaču. Trošiti u Americi ne znači kupovati; to znači sanjati. Reklamiranje je sugestija da san ulaska u treće lice jednine možda može biti ostvaren. (Americana 262)


Americana, iako ponešto suzdržana pod pitanjem paranoje, prepričava

svojevrsnu životnu krizu Davida Bella, dvadeset i osmogodišnjeg televizijskog producenta, koji unatoč besprijekornom i štoviše gotovo hedonističkom stilu života nije u mogućnosti nastaviti sa svakodnevnom rutinom. Razlozi za takvo što, koliko god bili mnogostruki, ne odstupaju od ideje umjetno induciranog individualizma, koji istovremeno možemo promatrati kao otuđenje. Bell, anglo-saksonski protestant, problematične obiteljske povijesti te s gotovo naslijeđe-nom sklonošću prema marketingu i medijima poput televizije i filma, doveden je do, kako to definira Michael Oriard, „ruba bezumlja uzrokovanog zaposle-ničkom paranojom“ (7). Poistovjećujući se s obrascem uspješnog mladog poslo-vnog čovjeka koji mu nameću društvo i poslovna okolina, Bell ispunjava ideju američkog sna uz svojevrsnu sublimaciju vlastite individualnosti. No, proporcio-nalno uspjehu raste saznanje o vlastitom nezadovoljstvu te opterećenost obiteljskom prošlošću. Bell se tada odlučuje za putovanje na američki Zapad s prividnom namjerom snimanja filma o pripadnicima plemena Navaho, no u biti s prikrivenom željom ponovnog evociranja i pronalaženja „mitološkog“ Zapada, romantičnog prostora apsolutnih vrijednosti.

Kretanje prema zapadu i ususret „Zapadu“ kao sustavu vrijednosti u jednom segmentu je prekinuto te Bell pronalazi sebe u malom gradiću negdje na Sre-dnjem Zapadu, gdje započinje projekt snimanja filma o vlastitom životu. Priča koju pak pokušava uobličiti nije ništa do pokušaj racionalizacije odnosno razu-mijevanja i uklanjanja tereta prošlosti, poglavito problematičnog odnosa s roditeljima. Po završetku snimanja i prihvaćanju vlastitog formativnog razdoblja i prošlosti, Bell nastavlja putovanje pokušavajući pronaći iskonsku Ameriku – divljinu koja predstavlja „san svih pjesnika i istraživača“ (DeLillo 341) i s čijim će se vrijednostima nastojati usporediti.

No, slijedi razočaranje. Umjesto pronalaženja „izvora“ vrijednosti čijim je mitološkim nabojem u cijelosti prožeta američka samospoznaja, u posljednjem dijelu romana glavni lik nailazi na Ameriku čije vrijednosti odražavaju i realno, ali i metaforično stanje zemlje. Naime, likovi na koje nailazi variraju od pred-stavnika kontrakulturalnih šezdesetih godina, čiji hipijevski stil života odudara od vrijednosti „pograničnog“ područja, pa sve do iskvarenih propovjednika, homoseksualaca te epizoda seksualnog orgijanja. Razočaran onim što otkriva, a to nije neka druga „Amerika“ kojoj se nadao već realnost koja poništava mitološke projekcije, Bell se odlučuje za povratak na stari život, čiji ustroj, iako predvidljiv i monoton, pruža svojevrsnu utopijsku izolaciju. David Bell se vraća prostoru kojeg na početku romana opisuje, unatoč kasnijem pokušaju bijega, gotovo kao utjelovljenje sigurnosti: „tada ne bi mogao hodati među ovim stolovima dvije tisuće jutara ni čuti bučne pisaće mašine a da ne povjeruješ da je to mjesto na kojem si siguran“ (25).


Indikativno je uočiti pritom prostor radnje posljednjih epizoda romana.

Neposredno prije sjedanja u zrakoplov i povratka u New York, Bell prolazi kroz Dallas, putujući rutom kojom je svojedobno prošao i Kennedy. Simbolika ovog proputovanja, osim mogućeg autorovog ukazivanja na povijesni događaj koji je uvjetovao niz dramatičnih promjena unutar američkog društva, može biti pro-matrana i kao segment šire narativno simboličke strukture koju autor postepe-no oblikuje kroz niz romana. Istovremeno, kao relevantna činjenica nameće se čin nasilja ubojstva predsjednika, koji iako tek natuknut i predočen čitateljima gotovo kao subliminalni tekst, unutar povijesnog konteksta i zahvaljujući čak medijskoj intenzifikaciji, dobiva moć utjecaja na budućnost čitave jedne nacije.

Promatranjem nasilja i evidentiranjem njegova pojavljivanja u DeLillovom prvijencu, dolazi se do zaključka da ono u potpunosti odgovara odnosima moći navedenih od strane Foucaulta. Nasilje ne mora poprimiti eksplicitne oblike, no unatoč tome ono je konstantno prisutno i manifestira se putem prisile, otuđe-nja i kontrole nad pojedincem. Bell tako ispunjava uvjete koje od njega potra-žuju njegova radna okolina i društvo, no u svakom slobodnom trenutku, daleko od očiju javnosti, upražnjava niz besmislenih rituala:

Sjedio sam za stolom i penkalom ocrtavao obris svoje ruke na praznom komadu papira [...] Hodao sam još malo po uredu i pogledao u hodnik [...] Tada sam otkopčao hlače i izvukao penis. Neko sam vrijeme tako hodao po uredu. Osjećaj je bio dobar. (27)

Nesuvislostima se suprotstavlja paranoja uvjetovana ponašanjem viših

instanci unutar tvrtke. Ovdje se još jednom moguće vratiti konceptu discipline, preciznije odnosa discipline i prostora kao instrumenta prisile i kontrole. Ideja raspoređivanja pojedinaca u prostoru u svrhu ostvarivanja discipline po Foucaultu (143) povlači za sobom niz postupaka poput izbjegavanja stvaranja skupina, izolacija sa svrhom stvaranja disciplinske monotonije, nametanja nadzora nad djelatnošću, itd. Svi ovi elementi stvaraju ono što Foucault (151) naziva ćelijskom mikrofizikom moći koja osigurava funkcionalni nadzor nad skupinama. Logičkim slijedom svi likovi unutar DeLillovog romana, funkcionira-jući unutar radnog kolektiva, istovremeno priželjkuju slobodu od „nadzornog sistema“ (artikulirajući tu težnju često puta suludim ponašanjem), ali ga se i boje vječno praćeni sumnjom da ih se nadzire. Njihov strah pritom nije nimalo manje iracionalan i sulud od metaforičkih pokušaja bijega. Bell tako u jednom trenutku shvaća da nije oprao zube nakon ručka koji je često popraćen i s nekoliko pića. Opisujući kupaonice ispunjene redovima muškaraca koji četkaju i ispiru usta, Bell verbalizira strah od mogućnosti vlastitog postojanja (zajedno s ostatkom zaposlenika) isključivo na videovrpci:


I postojao je osjećaj da nečiji smrtonosni mali prst može dotaknuti du-gme i da ćemo svi biti zauvijek izbrisani. Ti trenuci u toaletu pored de-setak muškaraca koji stružu po zubima možda su bili najgori od svih. Či-nilo se da nismo ništa doli elektronski signali – prolazili smo kroz vrijeme i prostor s mucanjem i zatamnjenim ludilom televizijske reklame. (24)

Sveprisutno oko kamere ostvaruje uvjete za stvaranje suvremenog panopti-

kuma i samim time osigurava učinkovitost, no ono što je važnije, naglašava utjecaj različitih medija, a poglavito filma, unutar svakodnevnog života pojedi-naca. Film unutar DeLillovog romana tako postaje dominantni medij koji ocrta-va isprepletenost onoga što Grgas naziva „naplavinama ikona američke vizua-lne kulture“ (97) i svijesti pojedinca, u ovom slučaju Davida Bella. Ono što DeLi-llovim likovima preostaje jest potraživanje protuteže, ili barem onog što iz nji-hove perspektive predstavlja oblik eskapizma. Prividni bijeg, kao što to uočava i Chomsky, jest konzumerizam kojemu se Bell ali i ostali likovi prepuštaju bez zadrške pokušavajući realizirati marketinški koncept američkog sna.

Iako je interakcija između navedene vizualne kulture i pojedinca od iznimne važnosti za razumijevanje romana, njena relevantnost unutar analize mogućih obrazaca nasilja unutar teksta ograničena je na autorovo naglašavanje medija kao relevantnih čimbenika za proces stvaranja okružja nadzora i paranoje, odnosno vršenja posredovanog nasilja nad pojedincem. Valja naglasiti pritom da DeLillo nije prvi autor čiji tekstovi pokušavaju definirati povezanost medija i bilježenje podataka s ponašanjem i integritetom pojedinaca. Situacije u kojima mediji određuju egzistenciju pojedinca naziru se već u inovativnim narativnim pristupima i teorijskim razradbama Williama Sewarda Burroughsa.

Kao najbolji primjer, iako ponešto rudimentaran ukoliko ga usporedimo s mehanizmima kompleksnih struktura prisutnim u DeLillovim tekstovima, može poslužiti Burroughsov esejistički komentar na kritike upućene njemu i drugim autorima sklonima korištenju eksplicitnih prikaza seksa u svojim tekstovima. Unutar teksta ironično naslovljenog “Playback from Eden to Watergate”, Burroughs između ostalog predstavlja mehanizam pomoću kojeg je moguće uspostaviti kontrolu nad određenim pojedincem. Za primjer uzima fiktivnog političara kojega se snima na tri različita magnetofona. Prvi magnetofon bilježi govore i razgovore, usredotočujući se na greške u govoru poput mucanja, pogrešnog izgovora riječi i slično koje potom u procesu pomnog montiranja naglašava. Drugi magnetofon služi za snimanje seksualne aktivnosti političara. Ova se snimka može dodatno naglasiti uspješnim spajanjem sa „seksualnim objektom koji je nedopustiv, nepristupačan ili pak oboje, kao na primjer, senatorova maloljetna kćer“ (nav. u Odier 15). Na trećoj snimci zabilježeni su glasovi negodovanja.


Za Burroughsa, spajanje nasnimljenog materijala i njegovo predstavljanje

unutar određenog konteksta predstavlja „jednostavnu formulu pomoću koje bilo koji kurvin sin iz CIA-e može postati Bog“ (15). Burroughs na sebi svojstven način pretjeruje, no postavi li se njegova teorija unutar vremenskog konteksta i političkih zbivanja s kraja šezdesetih godina prošlog stoljeća, te uzmu li se u obzir aktivnosti tajnih službi vezane prvenstveno za tajne snimke dobivene po-stavljanjem prislušnih uređaja u spavaću sobu političkog vođe Martina Luthera Kinga, Jr., na koje i sam Burroughs referira, ili pak snimke vezane za Watergate aferu, pozicija medija i tehnologije te moć koja proizlazi iz toga postaje sve jasnija.

I dok Burroughs služi kao preteča i zloguki prorok distopijske uloge medija i tehnologije u budućnosti, DeLillo zamjenjuje prikazivanje mehanizama kontro-le, koji u suvremenom društvu postaju sve kompleksniji i manje vidljivi, proma-tranjem sporadičnih fenomena unutar društva, odnosno prikazivanjem anksio-znih odnosa pojedinaca i društva uvjetovanih različitim čimbenicima. Uzima-njem nasilja kao polazne točke čitanja DeLillovih tekstova, uočljiva je pozicija autorova prvijenca kao romana koji započinje oblikovanje nekih od preokupa-cija koje će dominirati većinom njegovih tekstova. Americana kao tekst koji pri-je svega izražava autorovo propitkivanje mogućeg pronalaženja ili pak zadrža-vanja identiteta unutar vječno promjenljive Amerike ne uspijeva u svojoj nakani otkrivanja neke konačne smislenosti. Ono u čemu uspijeva jest uočavanje la-tentne nacionalne anksioznosti, uvjetovane vanjskim čimbenicima poput te-hnologije, medija ili, u određenim slučajevima, vladajućim strukturama.

Literatura

Chomsky, Noam. Necessary Illusions: Thought Control in Democratic Societies. Boston: South End, 1989.

Chomsky, Noam, i David Barsmian. Imperial Ambitions: Conversations on the Post 9/11 World. New York: Metropolitan, 2005.

DeLillo, Don. Americana. Prev. Marijana Javornik Čubrić. Zagreb: Hena com, 2003. Foucault, Michel. Nadzor i kazna: Rađanje zatvora. Zagreb: Informator, 1994. Melley, Timothy. Empire of Conspiracy: The Culture of Paranoia in Postwar

America. Ithaca: Cornell UP, 2000. Odier, Daniel. The Job: Interviews with William S. Burroughs. New York:

Penguin, 1989. Oriard, Michael. "Don DeLillo's Search for Walden Pond."Critique 20 (1978): 5-

24. EBSCO. Web. 8. 1. 2007. <http://search.ebscohost.com>

http://search.ebscohost.com/


THE SYSTEM AND THE INDIVIDUAL – THE DYSTOPIAN FEATURES OF DON DELILLO'S FICTION

Don DeLillo's literary production, regardless of him being one of the key

figures the contemporary American literary production, constantly refuses to acknowledge the existence of the utopian American dream. Instead of looking at the possible positive values embodied in the very concept of the nation DeLillo decides to directly undermine and challenge the very values of society and the structures that ensure the functioning of the entire system. The intention of this analysis is to indicate a connection between certain “theories of power” (Foucault, Chomsky, etc.) and the very functioning of society, and/or the society presented in DeLillo’s narratives. As a possible example of the presence of this type of anxiety the article analyses DeLillo’s first novel Americana in which the author narrates the disappearance of the original –“mythical” values of primeval Americaand retells a new and paranoid dystopian America whose functioning is based on various systems of power.

Key Words: DeLillo, dystopia, system, Foucault, Chomsky, power, paranoia.


UDK 821.163.4.09-31

Psihološko nijansiranje muških likova u romanu Ljubavnik Duklje

Vojičić Olga, Univerzitet Crne Gore

Apstrakt: U ovom tekstu se istražuju svi elementi koji regulišu faktore psihološkog

osvjetljavanja likova u savremenom romanu kakav je Ljubavnik Duklje Jevrema

Brkovića.Introspektivna ravan je sagledana kroz tehnike unutrašnjeg monologa i

doživljenog govora koje su, inače, najfrekventnije u ovom djelu. Antropološka metodo-

logija proučavanja likova pomjera kanonizovane granice i savremenom čitaocu pred-

stavlja junaka koji je u potpunosti nenormativan u odnosu na likove konstruisane u eri

socijalističkog realizma. Savremeni junak je disperzivan i transformativan, u stalnoj je

koliziji sa spoljašnjim svijetom i vrlo često podvojen i unutar samog sebe.Snopovi bi-

narnog rasijavanja ličnosti doprinose totalnoj polarizaciji te čitalac pred sobom ima

junaka rastrzanog intelektualnim i moralnim nedoumicama aktualizovanim u XX vijeku.

Time i horizont očekivanja biva prevazidjen, jer je pred auditorijumom roman crno-

gorske književnosti koji urušava tabuiziranu prošlost i profiliše urbane karakterologije

koje sa novih aspekata kritikuju staro i tumače novo.

Ključne riječi: lik, karakter, savremeni junak, snopovi binarnog rasijavanja, horizont

očekivanja

Pitanje karakteroloških specifičnosti unutar književnog teksta zaokuplja teo-

retičare književnosti još od antike. Pošto je antičko vrijeme favorizovalo mime-tizam onih pojava koje su utemeljene i postojeće, to su i karakteri bili preslikani iz stvarnosti, ili makar, vrlo nalik njima. Dakle, shvatanje umjetničkog karaktera nije se razlikovalo od shvatanja čovjekove prirode u životu, društvu, pa i u neumjetničkoj literaturi. Bez obzira na to što je razvoj epoha, a posebno dvade-seti vijek donio razdvajanje umjetničkog od neumjetničkog karaktera i što se čak i artificijelni karakter u doba savremene literature razložio na više ličnosti – snopova diferencijacije, ipak, karakterološka tipizacija koju je sačinio Aristotel, mjerodavna je i danas. Aristotel je bio svjestan individualnog viđenja stvarnosti kod pojedinih tragičara pa je, shodno tome, Sofokle prikazivao karaktere koji su bolji od prosječnih, Euripid upravo onakve kakvi jesu, a Eshil je portretisao polarizovanu unutrašnjost junaka i u tome je bio preteča Šekspira i Dosto-jevskog. Poštujući stvarnost, ali dajući prednost umjetnosti, Aristotel je smatrao da od karaktera treba kreirati paradigme – ideale koji svakako prevazilaze


stvarnost i služe kao model identifikacionog pročišćenja običnom čovjeku. Ta-kav arhijunak odgovara primarnoj ideji koja se tiče problema kakav bi čovjek trebalo da bude, a pjesništvo koje oblikuje takvog uzoritog junaka postaje derealizacija stvarnosti.

Kako je tragedija podražavanje ljudi koji su bolji nego mi prosečni, potrebno je ugledati se na dobre ikonografe (slikare portretiste). I oni, naime, mada unose u sliku individualne crte i na taj način postižu sličnost, ipak, prolepšavaju ono lice koje crtaju. Tako i pesnik, kad podražava srdite ili lakoumne, ili druge takve karaktere, treba da ih prikazuje kao ljude s takvim osobinama, a opet plemenite. (Aristotel 39)

Ovim Aristotel, osim što razdvaja junaka u prostoru umjetničkog teksta od

junaka u postojećem svijetu (što je tek dvadeseti vijek u cijelosti osigurao), isto tako ukazuje i da je pjesništvo filozofskije od istorije, jer se čovječanstvo kroz njega osmišljava i preobražava.

Da li junaci romana Ljubavnik Duklje posjeduju sličnost, priličnost, plemeni-tost i dosljednost koje karakterišu i antičke junake ili pak oni postaju harmo-ničan sklop satkan od osobina koje predstavljaju antičku paradigmu, ali i od onih kojima je polazište urbana karakterologija? Nezavisno od toga da li su junaci ovog romana osobe nastale podražavanjem postojećeg (istorijske ličnosti) ili su verbalni produkti, prikazani su, prema Bahtinovoj težnji, kao juna-ci koji nijesu heroji proizašli iz epskog ili dramskog recepta, već kao supstrat ljudskog. Takvi književni likovi, pripadali mimetičkoj ili semiotičkoj struji (zavi-sno od toga da li su stvarni ili fiktivni konstrukti) imaju i pozitivne i negativne karakterne crte, daju se i kao trivijalni i kao uzvišeni likovi, a njihove mentalne konstrukcije imaju svoju varijabilnost. Heroizacija i nepromjenljivost junaka do-prinijeli bi neuvjerljivosti i afektiranoj poetičnosti djela, a ovi junaci svojim akci-jama raščinjavaju svaku vrstu patetizacije; autor ih je oblikovao datim idejnim, etičkim, emotivnim i strukturnim svojstvima, svi imaju fiksiran cilj i ideju za koju se bore i u tome jesu nepromjenljivi, međutim, različite socijalne uslovljenosti različito determinišu i status njihove ideje. Pošto su to dinamični junaci, oni ne dozvoljavaju vremenu, društvu i istoriji da retardiraju ili vrate unazad njihovu ličnu idejnost, već nastoje da oni budu pokretači i sudionici vremena. Mahom su usamljenici, tako da često, zbog tog istog nametnutog vremena i društva, podnose refleksivne mijene, izopštenost i kolizione susrete sa sobom u izdife-renciranim vremenskim osama. Ideja o zavisnosti čovjeka od društvene sredine izuzetno je popularizovana u XVIII vijeku; neminovnost je da čovjek formira neka svoja dejstva u skladu sa sredinom; ali ovaj roman pokazuje da čovjek – književni lik – zbir ideja, ne može biti predvidljivi pomiritelj sopstvene i tuđe stvarnosti onda kada se ta tuđa uspostavlja kao destruktivna u odnosu na


njegovu. „Umetnički lik se ne izgrađuje samo kao realizacija odre-đene kulturne sheme“, kaže Lotman, „nego i kao sistem značajnih odstupanja od nje, koja nastaju pomoću posebnih uređenja“(Lotman 326).

Odstupanja se očituju kroz otpor prema ukorijenjenim stvarnosnim mjeri-lima, ali i kroz neprepoznatljivost i nepredvidljivost u odnosu na aktualizovanje karakterizacija većine djela ranije crnogorske književnosti, što ovaj roman čini antiredundantskom lektirom.

Kultura kojoj pripadaju junaci ovog romana često se kroz njihova monološka i dijaloška istupanja daje kao potkultura, zbog čega oni isključuju svaku mo-gućnost pripadanja takvoj potkulturalnoj šemi, osim onu koja se tiče prostornog obilježja. Do kreiranja snopova binarnog rasijavanja unutar njihove psihe, dolazi otuda što pomenuti kulturni kod iziskuje i nameće kanon ponašanja kakav ne odgovara junacima Ljubavnika Duklje. Zato formiraju sopstvenu normu koja će ih često koštati frustracije i bezizlaza, ali će na tekstovnom semiotičkom planu ostvariti dosljednost umjetničkog shvatanja čovjekove prirode, kakvu je proklamovao i Aristotel.

Velun Seoč je tip junaka čije se mišljenje daje transverzalno – kao da često presijeca i ravan sopstvenog ponašanja i podvrgava kontroli svako svoje pripa-danje nekom ili nečem. Njega autor ne daje kao sumnjajućeg, već vjerujućeg u sebe, tako da samoispitivanje ne proizilazi iz nekog pritajenog izvora nesigu-rnosti, već iz zrelosti koju junak dobija, a koja mu nameće kontinuirane debate sa sobom. Iako je prioritetni lik, autor ga ne daje u prva dva obimnija poglavlja, ali se može reći da je i taj preambulni dio poslužio kao posredno upoznavanje sa Velunovim karakterom. Govoriti o Duklju i istoriji, znači dešifrovati istorijsko-nacionalni diskurs koji postaje Velunov zaštitni simbol tokom čitavog života. Kada autor sa globalizovane tematike pređe na usko porodičnu, ozrovićko-jabukičko-seočku mitologiju i familijarni folklor, on opet čitaocu nudi bogatu istoriju porodice čijom će se genetikom oblikovati izdanak – Velun. Kada čitalac još uvijek nije u potpunosti svjestan čijom će se idejnom, socijalnom i intimnom problematikom pozabaviti Brković, vaskrsava treće poglavlje Isus je u Kotoru imao plave oči koje u središte zbivanja postavlja i kruniše Veluna Seoča. Postupkom in medias res autor kristališe situaciju koja Velunu služi kao podstrek za retrospektivno gledanje na ukupni dosadašnji život. Velunovo karakterno oblikovanje namjerno se daje kroz formu gledanja unazad, jer se u bilansnom hodu zrelog junaka kroz životne zamke, najcjelovitije daje sam taj lik. Kada je shvatio da u kotorskom zatvoru stradaju nevini ljudi, Velun je po ko zna koji put doveo u pitanje humanost i pravednost borbe Komunističke partije. Oživio je sjećanje na povratak iz rata u opustošenu Podgoricu, na sakrivanje naroda po moračkim pećinama i naposljetku na odvođenje u Rusiju, tj. na kolektivni linč svih onih koji su sumnjivi po nacionalnosti, profesiji ili vjerovanju. Iz jedne takve seobe, spasao je Cigane – porodične prijatelje i svoju veliku


ljubav Bracu Seniju. U trenu kada se na njega nenadano obrušila apsolutna istina kojoj, do tog golog momenta spoznaje, nije poznavao mjerila i norme, Velun je pozvao u pomoć pretke, jer nije znao šta mu je činiti.

Je li to opet bilo ono njegovo prizivanje predaka kad god mu je teško, kad god mora donijeti odluku u kojoj je ulog čitav njegov život. Inače, njegova su razmišljanja išla toliko daleko u prošlost svoje porodice, da je prepuštajući se virovima i bujicama maštanja o nemogućim mo-gućnostima, često zadirao i u poredak stvari prirode, dovodeći u pitanje i kauzalitet u porodičnoj genetici. (Brković 177)

Bilo je trenutaka kada je iskreno vjerovao, naravno i želio, da je trebalo da se rodi umjesto djeda, pradjeda, pa i prapradjeda, a neki od njih umjesto njega. (169)

Velun je želio biti rođen u neko drugo vrijeme da bi izbjegao epohu pošasti

komunizma. Era komunizma za njega personifikuje upravo potkulturalnu, pseudo-humanu ideju čija suština jeste sigurna smrt za sve one koji joj se suprot-stavljaju. Kad Velun odlučuje da ne želi više biti dio mehanizma koji sprovodi tiraniju duha i tijela, kao i gotovo pomodnu lucifersku maniju bratoubilaštva i kumoubilaštva, za njega više nije bilo počasnih mjesta pod okriljem te partije.

Pravo je čudo kako su u tom grdno posvađanom komunističkom svijetu, u tom haosu ideoloških i policijskih presija, tajnih službi i najprljavijih doušnika u istoriji južnoslovenskog doušništva, neki ljudi ipak ostali čistih ruku, i pred sobom i pred istorijom. Ako je u tom vremenu i u toj Crnoj Gori bilo časnih ljudskih bića, osim novorođenčadi, kada se sve ovo smiri, oladi, a narod se makar malo očisti od velikih posrnuća i sva-kakvih niskosti, ako Crnogorce u novo zlo razbraćenja opet neko ne gurne, trebalo bi nekog od tadašnjih velikih komunista, možda kano-nizovati. (468)

Ovo posredno Velunovo monologiziranje otkriva čuđenje junaka kako se i

sam našao u grotlu laži, ubistava, kontrole mišljenja i revidiranih stavova, a u naznakama daje čak i čisto čovječiju radost što mu se čitav taj deformisani vrtlog činio neznanim pa je sam ostao neukaljan. Velun nije bio čovjek neupu-ćen u nečistoće partije onda kada su se one zaista i dešavale, ali se njegovo odsustvo sluha i percepcije za takvo što u datom momentu, opravdava niego-vom čistom borbom i idejom, ali i njegovim neučestvovanjem u svemu što mu po poretku stvari nije odgovaralo i pripadalo. Ali, kroz prethodno navedene rečenice ističe se i autorov (pripovjedačev) stav o vremenu koje nije etiketirano


samo komunističkim razdobljem, već komunizam predstavlja travestijski postupak kojim se izriče istina o univerzalijama svih vremena; kao da je autor na trenutak „iskoračio“ iz teksta i obratio se jednom vrstom apela samom čitaocu.

O sirotinji koja je zavedena i koja postaje autohtoni prvijenac komunizma, kaže se:

Komunisti su, kako je Velun znao i Savi Jabukiću da kaže, unijeli veliku pobrkanost u vrednovanju crnogorskog bića, pogotovo ratničkog: odjednom se u centru jedne ideologije, kao njen ideal, našla vazdakanja sirotinja, i to ona koja nikada i nigdje nije iskoristila šansu, koju je svaki rat svakom Crnogorcu jednako davao, pa ni veliku šansu da junački pogine, što bi, ipak makar donekle, promijenilo status njihovog potomstva. (382)

Komunizam i postkomunističko stanje jesu pojavnosti Velunovog rasijavanja

na mnoštvo osa dezorijentacije. Ličnost koja svoju protoličnost traži u vremen-skim maglama i inkarnacijama djedova i pradjedova, najviše i najnemilosrdnije biva upitana i mučena od sebe sama, baš kada je u pitanju pripadnost komu-nistima. Ovdje se Velunova priroda pretvara u višestrukost pitanja, odgovora, kolebanja i uzdrmanih stavova. Na konkretnim nivoima nižim od njega samog, jer su uzrokovani epohom klasifikacije ljudi – čemu on nije želio da se povinuje, Velun postaje zbir postupaka, datosti i podstruktura koje istupaju nezavisno jedna od druge, i što je važno, čine da ovaj lik bude upotpunjen u unutrašnjem sistemu.

Goli otok je Velun Seoč smatrao najradikalnijom mučionicom u kojoj su se ljudi okretali na svirep način jedni protiv drugih te poslije toga postajali manje ljudi, a mnogo više animalizovani primjerci skoro redukovane savjesti i svijesti aklimatizovane pod djelovanjem partijskih direktiva. Robotizovani ljudi u službi partijskog jednoumlja više nijesu mogli biti korisni ni sebi ni porodici, samo doušničkoj mreži. Samo rijetki među njima nijesu mogli biti destabilizovani i izmijenjeni, a od takvih se partija najviše plašila.

Većina njih je s Golog otoka, jednostavno prekomandovana da budu Udbini saradnici u civilu, da prate svoje, da ih nemilosrdno prijavljuju kao što su ih nemilosrdno na Golom otoku tukli. Velun je znao da je major Labić [...], s Golog otoka izašao kao nepopravljiv, a takvih je iz te srednjovjekovne mučionice, inkvizitorske postaje na sjevernom Ja-dranu, tog paklenog otoka, izašlo samo nekoliko. Od takvih su inform-birovci, Udbini pitomci, bježali da im se oči ne sretnu i ne pogledaju, jer su znali da tih samo nekoliko nepopravljivih jednoumaca znaju svu bijedu moralnog posrtanja na Golom otoka. (329)


Drugo veliko i sudbinsko samoispitivanje Velun Seoč dožiljava onda kada

ulazi u tjelesno-romantičnu vezu sa Bracom Senijom. Rijetki su romani crno-gorske književnosti u kojima je tjelesna elokvencija uopšte izražena, a kamoli naznačena u mjeri u kojoj postoji ovdje. Brković raskrinkava sve erotske pre-drasude koje mogu postojati u jednom narodu i njegovoj književnosti. Ono što bi u tradicionalnom crnogorskom etičkom i vrijednosnom kodu moglo biti ime-novano kao preljuba, u ovom romanu ne dobija takvo ime pa tako ni osudu. Tjelesna komunikacija između oženjenog i vremešnog Veluna Seoča i mlade Brace Senije ne može se naći na hijerarhiji najniže društvene osude stoga što naratorski nivo ne dozvoljava takve ocjene. Ljubav ovo dvoje ljudi predstavlja se kao nešto što je bilo neizbježno, kao radnja koja se podrazumijevala i koja je tekla ne osvrćući se na potencijalna buduća i vrlo očekivana osuđivanja. Osuda, dakle, jeste postojala u unutrašnjoj ravni junaka kao nešto što jeste sud očeki-vanja, ali autor nije dopustio njenu spoljašnu manifestaciju, jer bi tako ugušio ovaploćenje istinskog umjetničkog erosa. Još jedna neočekivanost u Brkoviće-vom tekstu stoji u tome što čitalac ne očekuje da junak koji je ratni major u penziji, porodičan čovjek i svesrdni dukljanista po životnoj vokaciji, odjedanput doživljava ljubavni preporod na idilično-pastoralnom planu. To dolazi iznenada, zato što se Velun u cjelovremenom sastavu daje kao promišljen i ozbiljan čo-vjek, posvećen jednoj ideji, i koji, iako ima sparantski odnjegovanu muskulatu-ru, ipak nije rob njenih mogućnosti. Horizont očekivanja biva prevaziđen onda kada karakter za koga bismo pomislili da se odlikuje asketizmom, postaje dio lirske sage. Iako donekle iznenađen Velunovom poetskom notom koja se u ovom slučaju ne tiče prošlosti, već ljubavi, čitalac upravo tada kada se upoznaje i sa erotskom snagom privilegovanog junaka, postaje impresioniran širinom umjetničkog prostora datom na raspolaganje Velunu Seoču.

Stalna neočekivanost u junakovome ponašanju postiže se, prvo, time što se karakter ne izgrađuje kao jedna unapred poznata mogućnost delovanja, nego kao paradigma, skup mogućnosti – jedinstven na nivou idejne strukture, varijativan na nivou teksta. (Lotman 329.)

Nakon prve noći provedene sa Bracom, Velun sabira pridošle impresije i pita

se kakvo će njegovo mjesto biti u tom trouglu.

Neće san na oči, ali neće ni kajanje, pomislio je kada je bio sasvim siguran, ako priča krene, da ga Jegda i Antonije neće osuđivati. Zašto da ga iko, osim podgoričke zlooke čaršije osuđuje? [...] Po čemu to, po kakvom ljudskom i prirodnom zakonu, on nema pravo na ljubav, na mladu ženu, na vrelo tijelo, na impulse koje u njemu izaziva ta žena, to tijelo, ta pohotna bludnica? (Brković 421)


Ego starog ratnika i Crnogorca koji je u porodici i društvu osvjedočen i mišlju

i djelom, kada je u pitanju retoričnost muškog erosa koji obilato progovara iz njega, ne dozvoljava drugačije razmišljanje od onoga kojim sve dokaze obrće sebi u prilog. Ako bi se Velun Seoč za trenutak izdvojio iz prostora umjetničkog teksta, u domenu iskazivanja hipererotičnosti, on bi dejstvovao kao arhitipičan uzorak crnogorskog naroda, koji i na bračnom i na vanbračnom polju, prisvaja ono što misli da mu po prirodi pripada. Interesantno je i njegovo mišljenje o tome da ga najbliži, čak i kad bi saznali za njegovu ljubav, ne bi osudili, što se kasnije potvrđuje kao tačno. Kontradikcija je sa jedne strane ne očekivati osudu najdražih, a sa druge strane ne inicirati zajednički život sa Bracom Senijom ili, makar, ne imati porod sa njom, iako se to, posebno pri koncu života, očituje kao njegova opsesivna frustracija, ali je takav postupak psihološki opravdan s obzirom na Velunovo pripadanje junacima iz teatra dvadesetog vijeka. Lom koji pokazuje Velun tokom dvijedecenijske veze sa Bracom, doprinosi dinamizaciji apsurda – koliko god bio siguran u sebe i u opravdanost svojih akcija, osobito onih koje pripadaju tjelesno-ljubavnom nizu, na unutarpsihološkom presjeku Velun se daje i kao kolebljivi, uzdrmani i mnogopitajući karakter. Fakat je da ne odustaje od sebe, svojih zamisli i prohtjeva i onda kada, makar, intuitivno i mišljenjem, ako ne činjenjem, ipak ide na štetu drugih. Recimo, u stanju je da istinski pomisli da za njegovu Jegdu ne bi bilo mjesta pod okriljem njegove kuće ako bi odlučila da prisvoji neko pravo kojim bi upotpunila svoju žensku prirodu; u stanju je i da nepominjanjem prezre svoju najljepšu sestru Vidanu Seoč zato što se udala, tačnije pobjegla, za čuvenog srpskog majora i to sa sred skadarskog bojišta. Ono što mu se u određenim životnim periodima činilo kao nakazno, demoralisano, obesmišljeno ili poražavajuće, u poznijim godinama, bolje rečeno, predsmrtnim mjesecima, pokazuje se kao razumno rezultirajuće ishodište svih njegovih polazišta koja su često bila u stanjima kompleksnih disharmonija ličnosti. Pred kraj života iz Veluna nestaju primjese muškog šovinizma, tako da sve prethodno što je opterećivalo njegovu umjetničku figuru i što se činilo i egoističnim balastom, sada se daje kao podrazumijevajući pokazatelj puta kojim mora razvojno i neprikosnoveno ići jedna takva ličnost. U sceni koja se odvija na Beogradskom institutu za plućne bolesti formira se motiv prepoznavanja – Velun se upoznaje sa svojim sestrićem, Vidaninim sinom i tada sve ono što je bila višedecenijska muka, transformiše se u oproštaj i kajanje. U zoni međuljudskih kontakata dolazi do Velunovog potpunog očovječenja na umjetničkom i estetskom planu. U savremenom romanu, dakle, paradigmatika karaktera se ne realizuje samo u jednom vremenu i na fonu jedne strukture – idejne, moralne, ljubavne, već se pronalazi i konkretizuje na planu cijelog vremena i prostranstva djelovanja jednog ili više junaka.

U ovom romanu eros počiva i u samoj sintagmatici naslova, a razlog što je autor jednom porivu dao, ako ne počasno i vladajuće, a ono, vrlo izražajno


mjesto, je u tome što se eros kao sastavni pa i generalni element ljudskog bitka, zapostavlja u većem dijelu evropskih nacionalnih literatura. Snagu erotske moći autor nipošto ne vulgarizuje, već joj daje idejnost, filozofsko utemeljenje i značenje svih početaka i krajeva. Onda kada je čovjek tijelo, svoju igru i smijeh otkrio kao nešto što ga uzdiže u ličnom mikrokosmosu, nestala je destrukcija i mračnjaštvo srednjovjekovlja, a pronađena je renesansna semantika u čovjeku i oko njega. Eros jeste tačka antropocentrizma koje se po Frojdu valja osloboditi kada se nagomila višak energetskih nivoa, a takođe u fanatizovanom obliku može postati libido razdvajanja i uništenja. Dvojaku ulogu erosa Brković je harmonizovao i učinio mjerom životnog poimanja, ne nikako poniranja.

Riječi koje vidljivo sadržavaju „grafijsku“ i „značenjsku“ komponentu Erosa/erosa, kao što su erotao (pitam, ispitujem, istražujem) ili erotema (pitanje o čemu), upućuju na to da je eros vazdašnji i savtoliki čovjekov nemir izražen u neizbrojivim pitanjima o sebi i svijetu; ali i energija potrebna za traženje odgovora, i volja moći ustrajati u tome. (Salečić 144-145)

I Domaš Ozrović, jednako kao i Velun Seoč ne pokazuje svoju ekstrovertnost

pa i svoj urođeni dendizam, samo kroz istorijsko-etničke seanse, već i kroz cjelishodno ispoljavanje libida. On je lik izgrađen na modelu urbane hronotopi-čnosti, ali sa intenzivnim osjećajem za ono što je valjano, a što počiva na tradicionalno – folklornim osnovama. Kroz njega je autor prikazao tipično bahti-novski slobodan rast svih ljudskih mogućnosti, ali ne samo na fiziološkom planu; naprotiv, njegov fizikus se ne daje jednostrano, već u vezi sa svim njegovim blagodatnim potencijalima. Tako se otkriva neograničena moć života, trajanje.

Razodjenuli su se tako brzo kao su se u toj disciplini dugo takmičili. Pobijedila je Duda. Navukla ga je na sebe. Iz tame i svjetlosti njihovih tijela, ispitujući prostranstvo starog francuskog kreveta, govorili su riječi samo za njihove uši. Još sasvim nezadihana, Duda je počela svoj monolog kao uvod u veliku noć njihovih tijela. (360)

Domaš Ozrovič je lik koji na najvišem nivou doživljava proces izdvajanja i

izuzimanja iz kolektivne cjeline i jedinstvenog mjesta i vremena. On, naravno, nije otuđeni ili prognani junak koji zbog ličnog kompleksa zapostavlja maticu – kao što to čini njegov rođak Slaven Jabukić. Ozrović je otjelotvorenje svega onoga što je porodična tradicija mogla objediniti u njemu, a što je urbana sada-šnjost preradila i učinila rafiniranim. U izvjesnom pogledu, on je i plemićki tragi-čki junak, jer, iako je usamljeni pojedinac stacioniran u tuđoj sredini, on svoje mišljenje bezuslovno slobodno ispoljava, makar ga to koštalo izopštenja iz zaje-


dnice. Njegovo otmeno beduinsko lutalaštvo nije samo teritorijalnog, već i mi-saono-nemirnog ubjeđenja. Vagabundizam koji ga karakteriše, plod je nepresta-nog konfliktnog sučeljavanja sa neistomišljenicima, među kojima su rijetki izni-mci oni koji na humanoj ravni mogu suprotstaviti svoje mišljenje. Po Juriju Lo-tmanu, lik se reprezentuje u cijeloj svojoj funkcionalnosti tek onda kada se da u suprotnosti sa drugim likovima, jer u različitosti stoji njihova upore-divost. Domaš Ozrović, ali i Antonije Seoč dati su u komparaciji sa Slavenom Jabukićem. Sva trojica predstavljaju ogranak jednog stabla, međutim, genetske klice su se izdiferencirale i izvršile različitu preraspodjelu, tako da Slaven na planu svih ličnih podstruktura postaje antipodni lik. Njegovo antijunaštvo se vidi u tome što on djeluje kao lik iz nekadašnjih regionalističkih romana – i on se izdvaja iz integriteta kolektiva, ali u novoj sredini dolazi do poništenja njegovih humanih osobina, to jest, dolazi do ekspatrijacije te Jabukić postaje lik na moralnom gu-bitku. Dakle, Domaš i Antonije se na semantičkom prostoru daju kao razuđeni, aktivni, pozitivni, asocijativni na život, promjene i ljubav, a Slaven Jabukić kao antijunak koji svojim ponašanjem favorizuje antiživot ili, makar, surogat života i ljudskih osobenosti. Do pomirenja ovakvih krajnosti nikada ne dolazi.

Da je Domaš Ozrović nepopravljivi buntovnik i opozicionar najradikalnije vrste, vidi se i po njegovom doživljaju prošlosti. Ozrovićev osvrt na blisku i dale-ku istoriju nikada nije regulisan onim što stoji u istorijskim čitankama koje se publikuju za širu javnost, on štošta iz onoga što je istorijsko ustrojstvo potire, u tom je poduhvatu samo svoj i vrlo dalekovid. Za kralja Nikolu kaže:

Vraćam se našem mladom kralju Nikolici i njegovoj kraljici Mileni, Miši, Minji, Manji i sa još jedno desetak tepajućih deminutiva što svi počinju sa M. Nikolin otac Mirko, inače veliki vojvoda grahovski, bič Božji i crno-gorski, nesklon Srbima, pogotovo beogradskim, šabačkim, kragujeva-čkim i niškim, jednom izjavi da su mu više pri srcu beogradskih svih se-dam dahija, nego Karađoko i njegove samozvane vojvode. (347)

Domaševe, često opasne igre sa istorijom, proističu iz obilja podataka kojima

je raspolagao i iz napominjanog otpora prema serviranom i servilnom tumače-nju onoga što je bilo, ali i iz onoga što je vantekstovno, ali ne i vanumjetničko i tiče se autorove sugestije da pokaže istorijino i lice i naličje.

Antonije Seoč se doživljava kao lik koji je najmanje zainteresovan za prošlost, pretke, groblja i stare kule; njegova ambicija je diplomatija i njegova lična afirmisanost kroz tu granu spoljne politike. Ali, baš u krilu diplomatije, kao i pod patronatom Velunove i Domaševe figure, shvata da reprezentovanje jedne zemlje drugoj, podrazumijeva i znanje cijele njene prošlosti u koju moraju biti uključene i sve nacionalne zastranjenosti, ostrašćenosti, tabu-teme i dvoličnosti često skrivene pod mistikom istorije. Kada se sretne licem u lice sa svim


maskama, predanjima i sumnjivim istinama, Antonije Seoč se opredjeljuje za budućnost. Doduše, ni on nije imun na sve fosilne taloge prošlih zbivanja, hipersenzitivan je na sve očeve riječi pred odlazak na školovanje u Beograd, ali on ne želi da prošlost bude opterećujuća putokazna smjernica svih njegovih opredjeljenja. On je generisan osobitom porodičnom genealogijom, a njome je zagarantovana i ekskluzivnost njegovog karaktera. Iako se okreće novom toku istorije koju će sam kreirati i adaptirati sebi, ipak, da bi došao do te samorazvojne instance, priznaje sebi da mu je Velun neophodan. U testa-mentnom razgovoru oca i sina na stubama kule, najviše se razgovaralo o rodo-slovima. Antonije se pokazao kao aktivan učesnik u dijalogu, a ne kao pasivan slušalac opsjednute očeve kozerske tirade koja je često mogla da pređe u monološki oblik, tako da je na Velunovo pominjanje paralelnih rodoslova o istim porodicama, postavljao pitanja u prepoznatljivom seočkom duhu:

Kako je moguće da ti naši tajni, ili paralelni rodoslovi još postoje i kod nas, i kod Ozrovića i kod Jabukića? Znaju se, citiraju, pamte se do u detalje, a ima detalja kao u loše komponovanom narodnom spjevu. Za Jabukiće je čak i normalno da imaju više rodoslovnih verzija: namnožili su se kao da dolaze iz najmanje deset rodoslova.(307)

Ili:

Da li je tačno da je na Cetinju, Crnojevića Rijeci, Čevu, Virpazaru, Podgorici, Danilovgradu, pa i malom Kolašinu, postojala pijaca udešenih i živopisno ukrašenih rodoslova? (307)

Antonije Seoč nipošto ne želi da bude marioneta namještene prošlosti, jer

zna, da ako su se i u jednoj drevnoj i slavnoj zemlji i rodoslovi i ordeni mogli kupovati, onda, shodno kupljenom porijeklu, i istorija može biti podešena tako da ugodi svim različitim čuvstvima. Takva istorija obiluje manjkavostima, u njoj ima nesagledivih maglina koje, recimo, Domaš Ozrović otkriva te od miste-rioznosti pravi istinitost, a Antonije se ne želi zadržavati na njima, smatrajući da bi tako gubio od budućnosti. Kada otkriva nešto iz porodične prošlosti, on to čini da bi jasnije sagledao sadašnje stanje. Njegova razmišljanja o Dunji Seoč, očevoj sestri, jesu proizvod fascinacije ženom koja je, po njegovom mišljenju, bila nesvakidašnja za njeno vrijeme i njeno podneblje.

Kada razmišlja o Vojvodini, njega, u stvari, interesuje istorijska uzročnost – ustrojstvo zbivanja po kojem se nešto desilo baš tako, a ne drugačije.

On Vojvodinu nije mogao da nazove ni srpskom, ni mađarskom, ni hrvat-skom, ni rumunskom ili rusinskom, ni folksdojčerskom, iako folksdojčera


u Vojvodini više nije bilo, već samo vojvođanskom. Za njega je Vojvodina bila samo vojvođanska, iako su je nekolike kolonizacije pokušale oteti od Pešte i Beča i sasvim je približiti Beogradu i Šumadiji. (337)

Po razumijevanju svih prošlih, jasnih i nejasnih događajnosti, i Do-

maš Ozrović i Antonije Seoč, jesu inovativne karakterne figuracije crn-ogorske literature. Ozrovićevo nepriznavanje nametnutih konačnosti i otpor prema tuđinskom, ali i crnogorskom marginalizovanju svakog učešća matice u krupnijim događanjima, kao i Seočevo aristokratsko prenebregavanje svega onoga što bi moglo da umanji njegovo sopstvo, jesu koraci modernog čovjeka čija motorika proizvodi novu dimenziju vremena i čak, futurističko računanje života kao trajnog procesa.

Istorija je tok stvari, povezanost događaja, koja se ne saznaje prima-rno na način planiranja i očekivanja i nesigurnog predznanja, nego su-štinski uvek kao nešto što se već dogodilo. Ali time ova povezanost pripada sasvim drugoj dimenziji. Ovde slobodna odluka pojedinca nije uračunata u neki račun sa predvidivim rezultatom. Ona se tu, naprotiv, saznaje kao ono što nije bilo predviđeno, i to je upravo time što se do-godilo tako kako se dogodilo, stvorilo istoriju. To su „scene slobode“ iz kojih se, prema Rankeu, sastoji svetska istorija. Ta formulacija dopušta da se istorija prikaže kao pozornica (Gadamer 97).

U romanu Ljubavnik Duklje Ozrović i Seoč jesu savremeni generatori koji

koncipiraju događaje drugačije od svojih predaka, drugačije i od Veluna Seoča, za njih je svako trajanje istovremeno i emocionalna potvrda koja podliježe sudu budućnosti.

Jedan u nizu sugestivnih likova koji opovrgavaju mehanizam očekivanosti i predvidljivosti, jeste Mijat Seoč, zvani Mijat Rus. Kad se kaže karakterološka očekivanost, ne misli se samo na paradigmatsku ustoličenost likova koja se tiče samo ovog romana, već, prije svega na trajanje čojsko-junačkog modaliteta koji je uspostavljen upravo crnogorskom literaturom nastajalom mnogo prije Brko-vićevog opusa. Mijat Rus posjeduje mandušićevsku duševnost tipično slo-venskog porijekla, mićunovićku odlučnost na akciju i markomiljanovsku karakte-rološku skrupuloznost, ali iz tog epskog prostora on, ipak, unekoliko izlazi i formira se kao junak savremenog doba. Novomilenijumskim ga čini čuvanje sopstvene intimne baštine i neodavanje riterskog časti, što je u suprotnosti sa tipično regionalnim anegdotsko hiperbolisanim samoiskaziva-njem. To da je Mijat Rus svojevremeno bio najveći zavodnik na ruskom dvoru i da je zbog intrigantnih pozicija jedva izvukao živu glavu, znalo se samo po čuvenju, a od njega samog ne. U familijarnom krugu šapatom se govorilo o njegovim don-žuanskim potencijalima, a glasno se hvalospjevisalo samo o njegovim ratnim


podvizima čija se veličina shvatila tek posthumno. Kada se u porodičnom pripovijedanju govorilo o njegovoj smrti 1918., onih dana, dakle, kada je Crna Gora izgubila svoju nezavisnost i međunarodnu veličajnost, to više nije bila priča iz porodičnog predanja, nego apoteoza junaku koji se ne prilagođava nijednoj sredini, struji ili sili, već je dosljedan samom sebi, makar ga to koštalo gubitka života. Kao da je naslutio smrt, toga dana kada ga je zaista i zadesila, obukao je svečanu uniformu sa cjelokupnim ordenjem. Odlučno se pokušao suprotstaviti srpskoj invaziji na kulu i imanje Seoča, ali tog sunčaničkog dana on je bio usamljeni pojedinac usred militantne kolektivne ostrašćenosti, pojedinac prede-stiniran da umre za jedino parče svoje zemlje u cijelom univerzumu.

Narednik Micić priđe Mijatu, otkide mu medalju s bluze, dohvati ga za brk i pljunu mu u lice. Jedan ga vojnik udari nogom u tur i skide mu kapu. Mijat nika-ko da shvati šta se to s njim na njegovom guvnu dešava: bez kape, bez medalje, iščupanog brka i popljuvanog lica, smoga snage da se uspravi i podigne: ,,Mrš s moje zemlje i moga imanja, nikakva vojsko!“(Brković 127)

Starac Mijat Rus je u navedenoj porodičnoj noveli prikazan oksimoronskim potezima – u jednom trenutku je paradan, lijep, dostojanstven, sa svečanim naumom da protjera uljeze sa sunčaničkog imanja i mladićkim afinitetom da to zaista i ostvari, a u drugoj slici se daje kao neko ko za tren gubi prisebnost, jer postaje izvor rugla i šegačenja u novopridošloj obijesti i pošasti. To stanje je kratkotrajno, jer Mijat puca u vodnika Milenkovića, čime i sebi presuđuje. Paradoks je veći onda kada čitalac saznaje da su u sunčaničkoj kuli odate posmrtne počasti i krvniku i dželatu.

U vrijeme revolucionarnih istorijskih tokova, stvari se dešavaju takvom motorikom da pitajući i misleći pojedinac ne može naći adekvatne odgovore, naprotiv, nosi ga kovitlac istorije. Ali, sa tačke gledišta koja pretpostavlja udaljenost od zamućenih tokova, pojedinac ima pravo na sumnju i čak na preinačavanje navodnih fakticiteta. Lik Mijata Rusa upotrijebljen je kao sredstvo samospoznaje svih muških likova u romanu, jer svi oni jesu tumači spoljašnjih događanja koja su uslovnosti i uzročnici unutrašnjih procesa.

Znači li kauzalitet u istoriji ukidanje čovekove slobode, raskrinkavanje čovekove svesti o slobodi kao puke iluzije? Pretpostavlja li kauzalitet slobodu ili je upravo isključuje? Sve su to pitanja koja čine nezaobila-znim vraćanje na praizvorno razumevanje onoga što podrazumevamo pod kauzalitetom. (Gadamer 62)


Literatura

Aristotel. Pesnička umjetnost. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna sredstva,

1988. Brković, Jevrem. Ljubavnik Duklje. Podgorica: DANU, 2006. Gadamer, Hans-Georg. Pohvala teoriji. Podgorica: Oktoih, 1996. Lotman, J.M. Semiosfera. Novi Sad: Svetovi, 2004. Lotman, J.M. Struktura umetničkog teksta. Beograd: Nolit, 1976.

PSYCHOLOGICAL PROFILES OF MALE CHARACTERS IN THE LOVER OF DUKLJA

This text analizes all the elements which regulate factors of psychological

illumination of characters in a modern novel such as The Lover of Duklja by Jevrem Brković. The introspective rapine is examined throughout inner monologue technique and live speech, which are the most frequent in this work. Anthropologic methodology of characterization moves standardized borders and presents the main character, who is completely innormative in a relation with the characters constructed in the era of socialistic realism. A modern main character is dispersed and transformative, in collision with the outer world and often closed in to himself. Beams of binary dissemination of personality contribute to a complete polarization, so that the reader is presented a character who is torn with intellectual and moral doubts, which are actualized in 20th century. Horizon of expectation is being transcended, because in front of the auditorium there is a Montenegrin novel which plunges a past full of taboos and profiles urban characterswho take new perspectives to criticize the old and interpret the new.

Key words: figure, character, modern figure, rays of binary spread, horizon

of expectation.


UDK 821.134.2.09-31

82-225

The Enlargement of Various Definitions ‒

Parody and Its Revival

Iskra Tasevska Hadji Boshkova, Ss. Cyril and Methodius

University, Skopje

Abstract: Analyzing parody in this contemporary literary and methodological sphere

may appear to be anachronistic, considering the specific accounts, that represent quality

base, and upgrade the theoretical postulates. Yet, the idea of reactualizing parody in the

light of one classic text, such as the novel Don Quixote of Miguel De Cervantes

Saavedra is not aspiring to provoke transformation of the common theoretical stands

(antic, modern, and postmodern), nor their confrontation in order to achieve an isolated

valorization. The primary intent is to underline once more the impossibility parody to be

connected with certain generic concept (rendering this novel parody of chivalric

romances), and then this intent is spread through the multidirectional analysis of parody,

the fact that seems to be done necessarily, and comprehensively. Parody in the novel

Don Quixote is being analyzed concerning its three-folded nature‒ textual, discursive,

and phenomenological, elements that describe the conditional nature of parody in

general. The textual approach to parody in fact includes the narratological analysis, and

the formal acceptance of parody as a trope. The examples that follow the account make

parody perceptive through the characteristic of certain personae, playful dispositions,

framed texts, transpositions of names, etc. On the other hand, the discursive approach

includes examples that highlight narrative specifics, the level of narration, and narrative

stance, thus functioning as a second area of parody’s realization. The phenomenological

analysis of parody is consequently the third aspect, through which the novel’s

possibilities can be depicted, and the selected episode of the enchanted Dulcinea is not

the only one, that can be exposed to a certain phenomenological inquiry. Mainly, this

approach is directed towards the variations of meaning, and especially the potential stock

of the meaning. Through the intentional act (and the effects of parody), this meaning

achieves its full actualization.

Key words: parody, Don Quixote, narratology, discursive theory, phenomenological

analysis

In this contemporary scientific and knowledge sphere, to think (or write)

about parody would appear to be an anachronistic process. Thus, striving to give more than misunderstood theorizing, and more than simple text with


theoretical content, this article (through our unique sense of unwillingly decomposed matters, of which parody is one typical example) will therefore provide one kind of proposal for reintegration, and reunion of various definitions, that are essentially gathered around one equally ambiguous topic. This kind of approach is productive for the new possibility that literary and cultural theory are offering excessively. That new possibility (as we try to explain) integrates several stances: the ancient definitions of parody as trope, modern and postmodern applications of the term, and all this uses are then seen in the light of one classic, but usually designated as modern literary text – Don Quixote by Miguel de Cervantes. The following question thus arises ‒ how is it possible to combine the ideas and theoretical aspects, focusing on a text which belongs to the classic, Renaissance (and, thus overgrown) epoch of literature (and literary theory as well)? Here, we feel that it is important to acknowledge the ancient inheritance, influencing the whole Renaissance literature, and, in that manner, parody as well.

Still, the analysis we are willing to provide under the terms of literary specification, narratology, and phenomenology is more than explication of parody ‒ it strives over the classical (formalistic) approach of Viktor Shklovsky (parody as making of stories, ambivalent characters and plot), and that is why we are observing the discourse of this story as one of a kind, more than a pastoral foundation:

This game of shepherds and shepherdesses is in fact the source for all of the pastoral scenes in the novel. Cervantes himself wrote pastoral novels in this same conventional spirit. Pastoral scenes are numerous throughout Don Quixote, and at times we are led to believe that the whole novel is about to take off on a new tangent that will turn it into a pastoral. In fact, after his defeat at the hand of the Knight of the White Moon, Don Quixote goes home, intent upon becoming a shepherd. (Shklovsky 100)

Ancient poetics gives, at the same time, the etymology of parody. First of

all, it is being understood as inadequate and unimportant (as a characteristics gained from its content ‒ mocking, non-heroic, laughable). Margaret A. Rose combines the attitudes of several ancient scholars towards parody, thus depicting the ancient state of affairs: Aristotle in his Poetics is describing parody not directly, but inwardly as connected to comedy, which is thus stigmatized as unserious; then, Rose cites Fred W. Householder Jr., who evokes Aristotle and

Quintilian, especially the latter, because his definition of παρωδἠ as a song whose imitations are provided by the abuses of language is not correspondent to the actual meaning of the term parodia, usually defined (by Athenaeus,


Hegemon, etc.) as “a narrative poem of moderate length, in epic meter, using epic vocabulary, and treating a light, satirical, or mock-heroic subject” (7). On the other hand, if we treat this subject mainly through its etymology, as Leliѐvre does, we can see that it suggests more than one meaning ‒ the prefix para implies both states: something near and something opposite, generally noted by Linda Hutcheon as “intimacy instead of a contrast” (32). Rose also describes the 16th Century scholars, and their way of approaching to the problem of parody ‒ J. C. Scaliger’s Poetices libri septem, whose term ridiculous directly points to the inverted words of poems and songs of the ancient rhapsodists; John Florio, who understands parody as “a turning of a verse by altering some words” (10), which led to the 19th Century D’Israeli’s definition of parody as spreading out on alternation and variation in text (or work of art). It is notable that all of these ancient scholars pointed out the indubitable fact ‒ there is something comical and mocking in the essence of parody, and it seems to us that parody is precisely indebted to this kind of quality. We feel that Rose is quite right when she depicts the variety of similar forms to parody:

Other forms related to the types of parody known to the ancient were what has been called the cento or centones (a string of quotations, also termed a “quolibet” after the Baroque), which may not necessarily be parodic or comic, but which can be used in parody, or for parodic purposes, and the σίλλοι, or silloi (from the singular sillos). These silloi (or “squint-eyed pieces” as they have also been called in English) were epic poems in mock-Homeric hexameters used to attack philosophical argument. (16-17)

Linda Hutcheon in her book A Theory of Parody gives us a profound analysis of

modern uses of the term parody, as well as her own specific characterization of parody as a form of repetition, form that is established through ironic critical distance, and the pragmatic aspect. It is true that one of the main ancient aspects of parody should not be forgotten ‒ its well-defined function as a parallel, or a kind of imitation, code structure as re-coding (bitextual determination, as Jenny states), whose intention varies “from respectful admiration to biting ridicule” (Hutcheon 16). The fact that Hutcheon sees parody as double-text relation, but also as something which stresses the difference (especially because this is the fact by which it is differentiated from pastiche) revokes the pragmatic readers aspect: “Parody is to pastiche, perhaps, as rhetorical trope is to cliché. In pastiche and cliché, difference can be said to be reduced to similarity” (38). Still, acknowledging the importance of textualization, and contextualization, Hutcheon opens up a well-known, but problematic aspect ‒ the pragmatic range of parody. If we are to see its specifics, it should be


stated as reworking, incorporating. Parody is closely related to irony on structural and semiotic level, but also to satire on pragmatic level. The fact that parody always supposes encoding and decoding undoubtedly describes and underlines the instance of the reader, as a willing subject in the course of plot formation, and interpretation. Here we should note that sense of game, playfulness of parody as presupposition, and privileged knowledge of reader’s interpretative intention. This is also synthesized in this statement:

Irony can be seen to operate on a microcosmic (semantic) level in the same way that parody does on macrocosmic (textual) level, because parody too is marking of difference, also by means of superimposition (this time, textual rather than semantic context). Both trope and genre, therefore, combines difference and synthesis, otherness and incorporation. (Hutcheon 54)

Parody as a genre and trope also brings about the aspects of meaning and

discourse ‒ on the one hand, the meaning is derived through writing and reading, but on the other, the later also requires some common language transformations, and so-to-speak speech act potential. This way of approaching the problem of parody is very familiar to Simon Dentith, who defines parody in the light of word intonation, discursive communities, and in the way language is being altered through epochs of development: “The slang of one generation becomes the target of parody in the next: ‘hip’ and ‘ace’ are long since as comic as ‘ripping’ and ‘jolly good,’ and to use them would be to make yourself subject to mocking laughter,” (2) or: “Parody involves the imitation and transformation of another’s words” (3). All these statements underline the cultural allusive imitation as central to parody. In order to explain the discursive nature of parody, we find theoretical postulates of Gérard Genette and Mikhail M. Bakhtin most helpful. Generally, Genette relates parody with its antic inheritance, especially citing Scaliger’s statement about the close connection between parody and rhapsody, thus provoking the tight co-existence between parody and the epic. As to the depiction of the real bond concerning parody and the pastiche, the mock-heroic element is the similar characteristics, but the fact that “they are already inscribed in the very text of the epic,” (Genette 15) gives us important direction to understand the recurrent formulas, and retardations in the epic as parody elements. The discursive nature of parody can also be apprehended through the distinction noble/vulgar, satirical/non-satirical (proper parody is one of satirical kinds), transformation/imitation, etc. However, in order to achieve better perceptibility of the different modes of speech, and intention that brings about parody, Genette finds out the polemical mode between satiric, and the serious (thus characterizing Miguel De


Unamuno’s anti-Cervantian book The Life of Don Quixote), and the playful manner (specifics of parody) between the ironic, and the humorous. We find this argument most inspiring, because Don Quixote is exclusively based on distortion of these delimitations, and again (in parts) their confirmation.

Having in perspective this specific nature of parody, we must not omit the fruitful implications of Bakhtin’s theoretical views. Analyzing the double-voiced speech (as transformation, equivalent to the supposed heteroglossia), Bakhtin determines its qualities: “Тhe voice of the Other is speech into speech, enunciation into enunciation, but, at the same time, speech on speech, enunciation on enunciation” (1980, 128). This category is crucial for the existence of dialogism into the text, but also to the perception of the context. Bakhtin’s stratification brings upon the question of verbal presence of this heteroglossia, mainly perceived as modification of the direct, and the indirect speech. However, most applicable to parody are the verbal-analytic modification of the indirect speech (where the words of the Other are present in the indirect enunciation, notable in Don Quixote in the context of consulted literature for writing the novel, and the one read by Don Quixote), and the irregular direct speech, in which most of the variously directed intentions are intersecting, and are disclosed. This classification is made more perceptible through the double characterization, that confirms parody as multidirectional double-voiced speech, that transfers various, and mostly opposite intentions, and marked accents: “The voice of the Other always sounds in our mouth as strange to us, very often with ironic, playful, rabble-rousing intonation” (Bahtin 2000: 183). All these statements compel us to note the indetermination, and multiplicity of Bakhtinian statements and opinions in contrast to widely structuralist Genettian stance.

Here, we feel obliged to reaffirm and re-examine the actual discursive power of parody. To do so, there are several notions that need to be taken into consideration (more precisely, the Foucauldian discursive pattern). Michel Foucault and his statement about the conjunction of knowledge, power, and truth as actual elements of the dominant discourse gives us opportunity to rearrange and re-confront parody, and its textual aliveness. Sara Mills, in her observations about discourse and ideology, clearly delimits the truth, the subject, and the economic determinants as characteristics of ideology. If we examine this statement: “The notion within ideology of false consciousness assumes that there is a consciousness which is not false” (Mills 29), we can note how Bakhtinian thought has evolved from Marxist critics to post-structuralist (same is true about Foucault). That is why we must feel free to rearrange, and consider parody as specific turnover from the dominant discourse (political, social, artistic, etc.), form of disobedience, and divergent stance. This is one of


the most important characteristics of parody in this contemporary world. However, Foucault also reminds us of something which is crucial:

They (the discursive relations) are actually on the margins of the discourse: they offer him objects on which it can discuss, or more precisely […] they determine the tangle of relations, that discourse should accomplish in order to be able to speak of this, or that object, to be able to examine it, name it, analyze it, classify, explain, etc. (51)

All these assertions only highlight the fact that there is no discursive practice

independent of the discursive relations, thus no discourse is isolated from the dominant one. That is why it is most important, in order to achieve pertinence, and wide-spread applicability, to range and examine parody as textual (tropic), discursive, and phenomenological mode of being.

Genette acquires one textual perspective of the existence of parody, derived from various examples, one of which is the novel Don Quixote. Firstly, we reconsider the terminological implications (the definitions of this novel as modern, realistic, etc.), also noting the absurdity of describing parody through generic modifications (Don Quixote understood as parody of the chivalric romances). Genette comes upon different transformations that this text is exposed to, from objective forgery of identity, to lucid imitations, pastiche, etc. If we consider all the terminological delimitations that Genette made, from parody (as applied noble text to vulgar/real action) to burlesque travesty (a noble text transformed into a vulgar style, with characters that kept their identity), and mock-heroic poem (where vulgar subject is treated in noble style), we can see that all these observations (including the textual ones) converge with the primary definition of parody. We take these conclusions to be applicable to the textual nature of parody, and we examine them through several examples. First of all, we take the construction of the attributes of several characters:

Our hidalgo was around fifty, strong, but skinny, with a scrawny face. He was fond of waking up early, and going on a hunt. They say his surname had been Quixada, or Quesada, but it is a question that the authors could not agree upon, although there are authentic retentions that his name was Quixana. But, that is of little importance, it is enough for our story not to be substantially withdrawn from the truth. (Де Сервантес Сааведра 1: 33)

Thus, Sancho arrived with its escort at a village of about 1000 citizens, one of the best in duke’s possession. […] The bells started to toll, and in


the middle of common happiness Sancho was led to the cathedral with honor, in order to address a prayer to God, and then he was given the keys of this little town with some hilarious ceremonies, and they received him as a lifelong governor of the island Baratarya. […] Remember, said Sancho, not I, nor anybody of my kinship was ever a “Don”. They simply called me Sancho Panza, Sancho was the name of my father, my grandfather, and all the Panzas were without any complement “Don” or “Donna”. After all, I think that in this island there are more Dons than stones. (Де Сервантес Сааведра 2: 365-366)

Reading through these quotations, we can note several important elements

of parody: the elements of parody are derived from the specific quasi-imitative, quasi-original figure of Don Quixote, enriched with the attributes of his horse Rocinant, and his servant Sancho. They are described as untypical figures (concerning the chivalric tradition), but the playful manner in which they are represented disables the rejection, and the denial of this fictional world. At first glance, the Don’s madness is something that we perceive as undoubtedly true, incorporated into his physical, and psychological condition. That is the way we interpret all the statements, accepting their dominant humor. However, soon after reading the passages that define Don Quixote’s passion for reading novels (among them even the previous novel of Cervantes!), combined with the gallant, and high (noble) style of the sentences, “whose sense would not be able to recapture, or understand Aristotle, even if he resurrected only because of it” (Де Сервантес Сааведра 1: 34), we feel free to note the textual aspect of parody as a playful, and polemical relation.

It is interesting to affirm the ways in which parody in this text projects its

inconsistency, and polyvalence‒the playful, humorous notes of Sancho Panza,

and his deformations of the proverbs; satirical range of deforming classical (and typical for the romances) poems and sonnets, but also their inner polemics (discrepancy in dividing the words, and phrases), focused both on their form, and their sense. The textual strength of parody can be also observed through the so-called paratexts ‒ dedications from the author (with his divided identity, although he is designated), and prologues, through which the supposed author is in dialogue with the inscribed reader (incarnated in the figure of author’s friend), which are actually critical, and polemical answers of the problems of art in general, metafictional, and metapoetic dialogue with the Aristotelian poetics, and the medieval tradition. The unclosed and direct revelation of author’s intent ‒ the goal to undermine the bad and disastrous influence of chivalric romances ‒ again marks the textual power of parody, and its ambivalence is pointed to rupture of any kind (in narration, character, plot, references, etc.). The specific status of this form of parody, present in this textual level, can also


be seen through the mixture of various elements (and, conditionally, genres) ‒ we observe elements of the burlesque in form of disfiguration of speech (widely noted in Sancho Panza’s utterance), and through mock-heroic elements as well (the final transformation/transgression of Sancho’s attributes, seen as a shadow through the accepted words of Don Quixote). The omnipresent parody on textual level obtains one effective result ‒ total disintegration of identity through versatile, polemically oriented deformations (Don Quixote‒the Knight of the Doleful Countenance, Tereza Panza-Huana Panza-Tereza Cascaxo, Aldonza Lorenzo‒Dulcinea del Toboso, etc.).

The treatment of discursive diversity, and discursive elements of parody require a more applicated, and extended approach. In fact, this kind of account defines and re-examines the premises of Foucauldian theoretical paradigm. He ranges the field of discourse as limitation of the considered objects, that are actually created by the practices of discourse. In order to understand the creation of discourse object, instead of their nature as ready-made facts, we need to figure out and apprehend their excessive authority, and function as borderline of various human utterances. It seems indubitable that this conception in fact reveals the relative character of the real, especially in practices of presentation, and transformation. Approaching to the discursive elements of parody, we need to delimit their characteristics. If we try to define the term discourse as specific speech, formal conversation, interaction where something is held to be true (beliefs, statements, etc.), transferred to someone else, it is notable that parts of the text, and even the whole text can be realized, and conceived as a discourse. However, if we do not overlook Foucault’s definitions, the structured character of discourse cannot be omitted. The rules, and factors that delimit discourses are not only social, cultural (external), but are also governed by the intrinsic discursive structure. That is why, in order to realize, and depict the specific nature of parody as a discursive entity, a textual limitation must be provided. An argument for this statement can be obtained through the relation between the narrator, and the two authors in the novel Don Quixote. Similarly, it can be revealed through the manifold of personae, that tell a certain incorporated story (mise en abyme). Several examples would be helpful:

But, it is I, who is actually a stepson (not a father) to Don Quixote, and I am not willing to take the usual steps, nor I will beg you, my dear reader, like others, eyes filmed over with tears, to forgive or to pass over the flaws, noticeable in this creation of mine. You are not a cousin, nor a friend to my hero. (Де Сервантес Сааведра 1: 7)


I can also mention some other particularities, but they are of little importance, and do not contribute at all to the truthfulness of this history, which is by no means bad if its content is true. If we can make any kind of remark about its veracity, then it is probably the fact that its author is an Arab, because they are noted for their lies. Actually, Arabs are our big enemy, and it can be supposed that the author would rather put some characters down, instead of saying a word more. (Де Сервантес Сааведра 1: 93)

The parish priest understood their common desire, and said: ‒Prepare,

and beware, because the story goes like this: In Florence, a rich and famous town in Italy, in the region called Toscana, lived Ancelmo and Lothario, the two rich and noble knights, tightly knit together by great friendship, thus called “The Two Friends”. (Де Сервантес Сааведра 1: 349)

In the first example, the general narrator of the story is connected (or

identified) with the author (especially if we consider the title The Author’s Preface instead of marking it as prologue in the English publication of this novel). However, after a few passages, the confirmed author of this novel is perplexed, and related to the actual (and primary) author, namely some Moorish chronicler Cide Hamete Benengeli, who is, unfortunately, because of being a Moor not a reliable one. This facts lead to a different kind of conclusion ‒ it is actually the transdiscursive power of parody that is being demonstrated here: first, the disrupted identity of the relation author/narrator, imagined through their vivid interplay (a parodization of authorship as well); second, the distinctive trans-contextualization, and vigorous dialogue with the predominant (medieval) prejudices, transformed into a cross-cultural, and interreligious confrontation. The rules of this dominant discursive structure are being held in potentiality, and then are being released through the scope of pseudo-historical context. That is why this text is timeless, and can be read throughout various historical epochs.

In fact, the discursive rules are only demarking the field, in which parody can transform everything into a playful and polemical diversion. This kind of discursive interplay is roused by the narrator’s transformations as well, that can be noted in the third example. The narrator’s interim actuality is usually provided by one of the characters (as substitute for the narrator), that explicates, or retells a certain (well-defined) kind of story. The third quotation is a fragment of the famous episode The impertinently curious man, which is a good example, and can demonstrate diverse functions of parody ‒ from a kind of formal and material disintegration of love poems, letters, and sonnets, to religious, and


metatheoretical (philosophical, poetical) contemplations, that are polemically involved into the higher discursive structure. The melodramatic end of this story, filled with declarations of self-sacrifices, again highlights the discursive range of parody, its dialogic (intertextual) nature, and the effects that, instead of being unidirectional (concerning the action), spread on style, subject, matter, characters, etc.

In order to approach to parody from a phenomenological point of view, we call our intention upon one example, that quotes Erich Auerbach as to explain the stylistic, and the philosophical range of the novel. It is one of the major episodes, where the grotesque of courtly love, and deception is at the highest level (as well as the final disintegration of characters):

By this time, Don Quixote was down on his knees beside Sancho. His eyes were fairly starting from their sockets, and there was a deeply troubled look in them as he stared up at the one whom Sancho had called queen and lady; all that he could see in her was a village wench, and not a very pretty one at that, for she was round-faced and snub-nosed. He was astounded and perplexed and did not dare to open his mouth. The girls were also very much astonished to behold these two men, so different in appearance, kneeling in front of one of them so that she could not pass. It was this one who most ungraciously broke the silence. (Auerbach 336-337)

The phenomenological perception of intentional acts (in Ingarden’s sense)

proves to be very applicable to this sequence. In order to maintain directedness in our account, first we should make clear the distinction between the intentional act (characterized with its specific intentional object, and the range of its attributes/noema), a mental act based on a certain non-existent (but also not ideal) object, and the stratification of the literary work of art (segmentation of different strata), among which the stratum of meaning units is of great importance to our analysis. The fact that the literary work of art has a totally different mode of existence compared to the ideal objectifications, but depends on them in the stratum of meaning units, urges us to apply an approach different from the previous acknowledgements (of Karl Bühler, Edmund Husserl, Rene Welek, etc.). Ingarden’s phenomenology is, among other things, based on differentiation between the nominal word meanings, and the functional concepts. The nominal word meanings have a five-folded structure, and some of their most important elements are the material and the formal content, as well as the intentional directional factor (which is more significant to the studies of the syntax). The material and the formal content of the meaning are truly important to depicting the variations and transformations


that parody can perform over an existing objects. In fact, the abovementioned quotation is a perceptible example of the relation between the formal, and the material content. Literary work of art as an intentional object defines itself in terms of intentional correlates of the sentence, that are in fact fictional adequate of propositional statements. The dilemma between the real and the fictitious can be solved through this conception ‒ on the one hand, pure intentional objects (derived from such acts) are strictly subjective, and they are a result of one conscious subject, while on the other, the derived intentional object (the ones pertaining to the literary work of art) are actually intersubjective, and they have already lost their emotional, and value characters. Thus, the problem between the real and the fictitious is something that can be observed in parody through the phenomenological interpretation.

The abovementioned example provides two kinds of statements ‒ assertive propositions, whose character is unconditioned, and sentences that express a supposition. In fact, through this second kind we can observe the full energy of parody in action, because its diversionary power is inscribed into various attributes (changes in material content) ‒ round-faced, snub-nosed, ungraciously broke the silence, etc. However, if we analyze the paragraph as a whole, we can mark several transpositions in intentional object as well ‒ the way of depicting this scene alludes to comical ambivalence, and crucial change of the dominant perspective, where the narrator’s point of view and Don Quixote’s stance suddenly merged. The confirmation of this statement can be noted through the changing of position between the ambivalent characters. Effectively, this process affirms the intentional object that gains its double structure, after being conceived as unique ‒ the potential stock of the meaning is emerging, and according to this, everything kept in aliveness ‒ ironical confrontations, humorous implications, that range the playful side of parody. That is why Auerbach points out the inevitable effect of this episode, and according to this statement, the realized grotesque inscribes the active presence of serious and humorous (satiric), thus providing the polemical, and widely spread double-voiced strength of parody:

Many illustrators have rendered the scene: Don Quixote on his knees beside Sancho, staring in wide-eyed bewilderment at the repellent spectacle before him. But only the stylistic contrast in the speeches, and the grotesque moment at the end (Dulcinea’s fall and remounting), afford the fullest enjoyment of what is going on. (339)

Instead of conclusion, we can use the dialogical and innovative nature of

language constructions to describe the parodical ambivalence, and reoccurrence ‒ the same way that Don Quixote was born for Cervantes, and


vice versa, parody was also born for interpreters, who wish to examine the limitations of meaning in that syntactical, and discursive construction called text, in the same way that these people were born to invent it.

Bibliography

Auerbach, Erich. Mimesis, the Representation of Reality in Western Literature. Fiftieth-Aniversary Edition. Transl. Willard R. Trask. Princeton: Princeton UP, 2003.

Bahtin, Mihail. Marksizam i filozofija jezika. Prev. Radovan Matijašević. Beograd: Nolit, 1980.

___________. Problemi poetike Dostojevskog. Prev. Milica Nikolić. Beograd: Nolit, 2000.

Dentith, Simon. Parody. London: Routledge, 2005. Де Сервантес Сааведра, Мигел. Славниот благородник Дон Кихот од Ла

Манча. Книга 1 и 2. Превод: Илија Корубин. Скопје: Наша книга, 1985. Фуко, Мишел. Археологија знања. Превод Младен Козомара. Београд:

Плато, 1983. Genette, Gérard. Palimpsests, Literature in the Second Degree. Transl.Channa

Newman and Claude Doubinsky. Lincoln: U of Nebraska P, 1997. Hirš, E. D. Načela tumačenja. Prevod Tihomir Vučković. Beograd: Nolit, 1983. Hutcheon, Linda. A Theory of Parody, the Teachings of Twentieth Century Art

Forms. Urbana: U of Illinois P, 2000. Ingarden, Roman. The Literary Work of Art. Translation: George G. Grabowicz.

Evanston: Northwestern UP, 1973. Mills, Sara. Discourse. 2nd ed. London: Routledge, 2004. Ricoeur, Paul. Interpretation Theory: Discourse and the Surplus of Meaning. 7th

ed. Fort Worth: Texas Christian UP, 1976. Rose, Margaret. Parody: Ancient, Modern, and Post-Modern. 2nd ed.

Cambridge: CUP, 1995. Shklovsky, Viktor. Theory of Prose. Translation: Benjamin Sher. London: Dalkey

Archive, 1991.

ПРОШИРУВАЊЕ НА РАЗЛИЧНИТЕ ДЕФИНИЦИИ ‒ ПАРОДИЈАТА И НЕЈЗИНОТО

ОБНОВУВАЊЕ Да се зборува за пародијата денес може да делува мошне анахроно,

земајќи ги предвид сите специфични истражувања, кои претставуваат солидна основа, но и надградба на теориските постулати. Сепак, идејата за


повторно аспектирање на пародијата врз еден класичен текст, каков што е романот на Мигел де Сервантес Сааведра Дон Кихот, не претендира да биде трансформација на досегашните теориски промислувања (антички, модерни и постмодерни), ниту нивно конфронтирање, со цел да се постигне изолирана валоризација. Примарната намера е уште еднаш да се потцрта неможноста пародијата да се врзe за дадена жанровска определба (како што тоа обично се прави во однос на овој роман, т.е. неговото одредување како пародија на рицарските романи), а отпосле таа се проширува на повеќенасочното аспектирање на пародијата, кое се чини нужно во една синтетичка форма. Позициите од кои се тргнува при анализата на пародијата во романот на Сервантес ‒ текстуална, дискурзивна и феноменолошка ‒ на одреден начин ја исцртуваат условната природа (односно аспект) на паро-дијата воопшто. Текстуалното аспектирање на пародијата всушност го вклучува наратолошкиот пристап и формалното прифаќање на пародијата како тропа. Оттука, примерите кои проследуваат ја прават пародијата целосно видлива низ карактеристиките на дадени ликови, потсмешливата диспозиција, вметнатите текстови, игрите со имињата, итн. Од друга страна, аспектирањето на пародијата на рамниште на дискурсот вклучува примери, кои ги исцртуваат наратолошките специфичности, т.е. нивото на раскажу-вањето и раскажувачката ситуација, кои функционираат како своевидно второ рамниште на реализација на пародијата. Феноменолошкиот пристап кон пародијата соодветно е третата димензија, низ која се согледуваат можностите кои ги нуди романот, при што издвоената епизода за маѓепсу-вањето на Дулсинеа не е и единствената, врз која може да се изврши таквото феноменолошко истражување. Тоа е првенствено насочено кон варијациите на значењето, посебно кон неговата потенцијаланата сопстве-ност, која низ интенционалните акти во уметничкото дело (како и благода-рејќи на средствата на пародијата) постигнува целосна актуализација.

Клучни зборови: пародија, Дон Кихот, наратологија, дискурзивна тео-

рија, феноменолошка анализа


UDK 81’1

Derrida’s Methodology

Chung Chin-Yi, National University of Singapore

Abstract: In this paper I examine Derrida’s method as exemplified by several of his

texts. Derrida demonstrates that discourse is always simultaneously determined by its

shadow or ghost, because each moment of exclusion and distinction of its constituent

terms requires the opposing term as a relational Other and defining axis to be upheld.

Derrida thus demonstrates that transcendental and empirical are empty terms on their

own as philosophy requires its relation to non-philosophy to define itself, transcendental

and empirical only exist in relation to each other through iterability and differance. One

cannot define the transcendental in isolation from the empirical and vice versa. Truth is

thus neither transcendental nor empirical, but located in the space between that is quasi-

transcendental.

Keywords: transcendental, empirical, Derrida, method, style.

In this paper I will be examining Derrida’s methodology through reading various Derrida texts that describe his method. I will describe differance, the quasi-transcendental and iterability as essential to coming to an understanding of Derrida’s method. Derrida discovers that the transcendental and empirical are dynamically related through differance and iterability, or repetition with a difference. The transcendental is thus not conceivable outside of its relation to the empirical, and vice versa. Each moment of exclusion of the transcendental from the empirical is necessary for maintaining the transcendental subject in Husserl, just as Heidegger’s empirical Being requires the exclusion of Christian ideology, accounting for the transcendental on empirical grounds, for his radical worldliness to be defined. Transcendental is thus not conceivable without the empirical and vice versa.

Derrida overcomes logocentrism by exceeding the text in locating the point of exteriority and transcending its totality. This he does through an acknowledge-ment of differance, the point of interaction between philosophy and empiricism, or philosophy and non-philosophy. Differance is the acknowledgement of the economy of conceptual oppositions of the structure within totality. These conceptual oppositions are the condition of possibility for philosophy. This forges a doubling of philosophy because empiricism had been traditionally relegated to the place of supplement or absence. In place of totality, Derrida acknowledges


the play between presence and absence which makes philosophy possible. By acknowledging that there is “nothing outside the text,” (Derrida 1976: 158) Derrida is democratizing philosophy by demolishing the hierarchy of re-presentation that claims that signified, or ideal, is superior to image, or sign. This is because in his reading the supplement, or the sign, is interchangeable with the signified and is in fact the very condition of its possibility. The hierarchy between speech and writing also collapses as Derrida argues that “there never has been anything but writing” (Derrida 1976: 158). There is no external referent or transcendental signified that divides representation into signifier and signified, but a chain of supplements that infinitely refer to each other. Derrida thus overcomes totality and logocentrism by acknowledging the quasi-transcendental, which is the repetition of the transcendental in the empirical. Derrida’s method is to locate the limit of the text, or the limit of philosophy, and transgress it towards what it had negated or what had been suppressed within the economy of its conceptual oppositions. Deconstruction acknowledges this as a double writing through iterability and the concept of signature. The absolute is only perpetuated by the trace. The transcendental is only activated through its repetition as the empirical in iterability. The transcendental does not exist outside the empirical, just as the empirical does not exist outside the transcendental through repetition.

What Derrida demonstrates in both Rousseau’s autobiography and philosophy is that each term is as vital to illuminating the other and thus cannot function without the opposing term because it needs to exclude the opposing term to be defined by it. There can be no nature without culture, voice without writing as these perform an essential function, and these so called original terms such as mothers are already supplements of an origin that does not exist. The difference between these terms, the supplement, is excluded from Rousseau’s philosophy but demonstrated to be absolutely necessary by Derrida. The supplement which had been designated as an absence is in fact not a void but a replacement that is as much plenitude as the presence to which it is supposed to be secondary. In this sense it is dangerous because it is a doublement of the originary. The sign, as well as writing, which Rousseau had marked as something subversive and secondary, is fully capable of functioning in the place of the signified. The space between the supplement and the originary that is the differance between the two is the a priori condition of both to function. What nature had relegated as secondary to presence, such as masturbation is in fact the condition of relating to otherness in the first place to occur. Auto-affection that takes place in activities such as masturbation and self-contemplation marks the division, the temporal delay and differance that is the condition of communication and provides the entrance of absence. Absence is the supplementary condition that co-exists with presence in order


for communication to occur. Presence and absence are not hierarchies in this sense but doublings of each other, each replacing the other in what Derrida calls the chain of supplements. The supplement exists in the plane between presence and absence because it is the differance that enables the functioning of metaphysics. Culture is another such supplement relegated to nature which is its own a priori condition of possibility. Culture is not subservient or secondary to nature but an essential condition of possibility to the forming of the human, hence while Rousseau would valorise a sort of naturalist primitivism in the noble savage Derrida demonstrates that culture is no less a factor in determining the vagaries of human behaviour.

A “supplement” is an appendage, an addition which is extraneous and not neccessary, an artificial aid or technology that is parasitical on the original. Perhaps it is also an inferior copy of the original called upon to perform the tasks of the original where the original is lacking. It makes up for a lack, as Derrida calls it, it is a substitute. However where Rousseau would denigrate it as something dangerous and evil because it lacks the qualities or the “presence” of the original Derrida would argue that it is a replacement that is necessary. Analogically, the empirical has been named an inferior copy of the transcendental by Plato. Derrida’s intervention implies that it is not a parasitical copy but a neccessary replacement or a section of an entire infrastructure, economy or system. To this it is entirely essential and a necessary condition for that which it replaces. Derrida shows that the origin is already a supplement and the supplement is necessary to conceiving the primary term. For instance, masturbation and auto-affection are the conditions of possibility for relating to others, these are not secondary to nature. Wet-nurses are a neccessary substitute for mothers when mothers are unable to perform that function. Culture is not secondary to but equal to nature (and its condition of possibility).

On Derrida’s account, Rousseau claims that there has never been an intermediary between everything and nothing. The supplement is an absence, writing and representation are absences, in reality there is only presence and plenitude. Speech and nature are examples of this. Derrida argues instead that the supplement is not an absence but an intermediary, or the mediation between presence and absence. The supplement is the differance that enables both the existence of presence and absence. Rousseau argues that that writing is only a supplement to speech, masturbation is a subservient evil to Nature, and for Rousseau only speech or nature in its full plenitude or presence is metaphysically concrete. Rousseau has formulated such arguments because he believed in the value of presence and origin, or the absolute proximity of the signifier to the signified, and in seeking to preserve the value of the origin and voice, or a certain phonocentrism and logocentrism, Rousseau prioritizes the originary element in philosophy as its superior element and very foundation.


Rousseau then denigrates as secondary all that is supplementary in philosophy. Derrida demonstrates that such a move occludes and excludes the very condition of possibility of his philosophy – the supplement as the a priori difference that is necessary to thinking both. Derrida wants to point out the differance between everything and nothing, presence and absence that makes metaphysics possible. This differance is the supplement or writing. This spacing between transcendental and empirical, namely the quasi-transcendental, conditions metaphysics through the distinguishing movement of the trace. Derrida thus performs meta-phenomenology in naming differance and the quasi-transcendental as the conditionality that produces metaphysics. Rousseau protects not merely metaphysics, but logocentrism and phonocentrism, the absolute proximity of the signifier to the signified, and the priority of the signified over the signifier. What Derrida shows is that differance is necessary to producing and thinking this very logocentrism and presence that would otherwise not hold as that which is supplementary is an a priori condition of possibility for thinking the structure of Rousseau’s philosophy. Logocentrism and phonocentrism would be impossible to conceive without the supplement which Rousseau labels as dangerous and inferior.

Derrida justifies his use of the word “supplement” by using it as a tool to explore the status of all that has been designated as the negative or subsidiary pole of philosophy or systems of thought. The negative, Other, ghost or shadow, and absence have always been relegated to a “supplementary” status in philosophy. In his essay, Derrida argues that what is supplementary is essential and necessary, an a priori condition of possibility. The quasi-transcendental acknowledges the “between” of the supplement as intermediary which makes philosophy possible, philosophy is neither transcendental nor empirical, but enabled by the “between” or “nothing,” or “differance” which separates the two (Derrida 1976: 157). The advantage of Derrida’s method over other methods of reading is that it accounts for the conditions that make reading possible.

It makes for an inclusive reading rather than a partial or politically biased reading, and there is politics that is being addressed. This politics is an ethics of open-ness to the other and a hospitality to what had been traditionally been relegated to a secondary and subservient status. In this way, the transcendental or the Absolute is not reduced but expanded to include Otherness, making for a reading that is democratic and just. Reading is thus informed by an ethics of performing justice and hospitality rather than blindness and exclusion to the Other and unthought of language. Deconstruction is performative as well as a form of testament to forms of injustice which it then addresses by performing a reading that addresses excluded differences and elements. Derrida demonstrates that the condition of possibility for a text’s reception is its repeatability, or iterability. Without this trace or representation, nothing would be communicated


to consciousness. Deconstruction thus is a doubling commentary in the sense that it takes the condition of possibility for the very act of reading to occur into account, its necessity for mediation, or iterability. Derrida’s question, in place of “What is Philosophy,” is “What makes Philosophy possible?” This entails an examination of the conditions of possibility for reading. What Philosophy has failed to acknowledge, is that it is precisely that, that it is a reading, or a certain method of reading. A text, by its very nature, is open to just that, readings that exceed the manifest intent that an author inscribes (what the author means [voudrait dire]). Reading, as has been traditionally conceived, is the uncovering of the latent meaning of a text. This is the transcendental signified or external referent of meaning that the reader only discovers or sees. Derrida’s intervention shows that reading is inevitably an act of production of signifying structures. The reader invents and always exceeds what is latent in the text, and as Derrida would have it, is entirely capable of identifying its blindspot and reading or seeing beyond the circumscribed meaning of a text. This act of exceeding the blindspot of the text is the opening of the text towards what had been latent within its manifest structure, or as Derrida would put it, a “doubling commentary.” Philosophy has to acknowledge that as a text, not indubitable Truth or the Absolute, it is inescapably open to reading, which opens the text beyond its circumscribed meaning. As Narcissus only acknowledges Echo108 by identifying the Other within himself, reading must be reflexive of its own (theatrical) conditions of production in order for justice and love to be part of it. Derrida’s intervention shows that reading is not an act of discovery but an act of invention, in which one exceeds the circumscribed limits of the text to see beyond its blindspots, inventing meaning where meaning is not latent or fixed but radically uncertain and undecidable, open to the reader’s act of active invention, seeing, decoding, interpretation and deciphering meaning where this had not been determined prior to the reader’s intervention. Reading is thus an act of production rather than a passive act of decoding latent meaning, and the reader on Derrida’s account is no passive witness but an active reader who invents and produces meaning, empowered to render a subjective perspective rather than discover an objective reality or transcendental signified.

De Man has alleged, in “The Rhetoric of Blindness, Derrida’s reading of Rousseau” (De Man, 1973) that Derrida sets up a straw man in the philosophy that he reconfigures, that the texts are not blind to what they negate, but that their purported “blindness” is a feature of its rhetoricity, or allegorical nature. While this is a clever way to accuse Derrida of only discovering the figural, or metaphor, it fails to acknowledge the fact that Philosophy has never set itself out merely as a figural project. Philosophy has always claimed to be the

108

Jacques Derrida, Politics of Friendship (New York: Verso, 1997), 24.


repository of Truth. It has never set itself up as mere rhetoric. De Man’s reading thus fails to acknowledge what is at stake at the heart of the very project of Philosophy. While De Man’s reading accurately notes that what is at stake in Derrida’s reading of philosophy is mediation, that is, its allegorical or metaphorical nature, what De Man’s reading fails to note is that Philosophy has never acknowledged this mediation, has always privileged a logocentrism that translates into transcendental or empirical idealism. While De Man accuses Derrida of discovering a blindness that is already implicit in the text, this is a clever sleight of hand that fails to note that Derrida’s real observation was precisely that this structurality and metaphoricity is a condition of possibility for our very ability to encounter and read the text. The text would not function without this mediation or iterability, and it is this step towards highlighting the necessary mediation and iterability of a text as a condition of possibility for its reading that Derrida performs. While De Man rightly acknowledges that Derrida highlights metaphoricity, De Man does not acknowledge that Derrida highlights this figurality as a condition of possibility for reading as we require the structurality of a text and its capacity for mediation to encounter it. De Man thus fails to note that Derrida’s demonstration of metaphoricity is a condition of possibility for reading a text and overcoming blindness rather than a simple naming of its structurality that is already implicit. Derrida’s text is not blind to the figurality that is implicit in Rousseau, rather it foregrounds this figurality as a condition of possibility for reading, and hence while Rousseau’s text would elevate the value of presence, Derrida’s text foregrounds the importance of metaphor, mediation and figurality to reading a text. Hence Derrida is not blind to the figurality already implicit in Rousseau as de Man claims. Reading from de Man:

The critical reading of Derrida’s critical reading of Rousseau shows blindness to be the necessary correlative of the rhetorical nature of literary language. Within the structure of the system text-reader-critic (in which the critic can be defined as the ‘second” reader or reading), the moment of blindness can be located differently. (De Man, 1973: 141)

De Man thus argues that blindness is selective and a feature of the

rhetorical nature of texts, but it is not true that Derrida is blind to this rhetorical nature of texts and the figurality of Rousseau’s writing because it is precisely what he wishes to foreground in suggesting that differance and iterability are the conditions of possibility for reading a text. Derrida is thus not selectively blind to Rousseau’s own figurality as De Man alleges, but seeking to foreground this figurality as a condition of possibility for reading a text. Derrida is also not selectively blind to presence as De Man alleges. Rather he wishes to highlight


differance and iterability as conditions of possibility for reading a text, so De Man misreads him by accusing Derrida of being blind to presence in favour of absence. It is thus not true, as De Man alleges, that Derrida takes a step towards privileging absence which is what Rousseau is trying to protect the text from, because Derrida highlights the difference and differance between the opposing terms as the condition of possibility to thinking philosophy rather than making any move to privilege absence in place of presence. Derrida thus highlights differance and iterability as the conditions of possibility to reading a text rather than performing a reversal of opposing terms as De Man alleges. Derrida does not overturn presence in favour of absence as De Man suggests, rather he enables us to see that presence must be mediated through absence in the law of iterability that enables deconstruction. Presence and absence are two sides of the same coin and supplementary rather than mutually exclusive, because philosophy is an infinite chain of supplements rather than the representation of a transcendental signified as Rousseau would have us believe as he raises voice and origin to absolute status.

This paper, along with Derrida, questions the relation between the transcendental and empirical. Derrida’s reconfiguration of philosophy through his positing of the quasi-transcendental will be explored. Bennington defines the quasi-transcendental as the location, rather than exclusion as what has been supplementary in philosophy. Thus, the negative and empirical are incorporated rather than introjected to expand metaphysics and embrace alterity and otherness in the process. It will ask how this reconfiguration strengthens or weakens the project of metaphysics. It will investigate the implications of overturning the metaphysical hierarchy as well as the implications of not choosing between the transcendental and the empirical, but envisioning the monstrous birth of the quasi-transcendental. The quasi-transcendental locates the transcendental and empirical in a paradoxical relationship of simultaneous similarity and difference. It will explore the difference between concept and metaphor in trying to determine if the distinction between philosophy and literature is rigid as has been upheld by institutions. It will ask the question, “Is Derrida a philosopher?” I interpret the quasi-transcendental as an acknowledgement of the paradox that governs metaphysics: the transcendental is simultaneously identical and different from the empirical. The difference translates into a difference that is a non-difference or a sameness. Therefore the quasi-transcendental is a thinking of this paradox of identity in non-identity. The transcendental and empirical remain separated and distinguished by nothing.

I will now discuss the relation between the transcendental and empirical as accounted by Derrida. According to Derrida, the transcendental and empirical are distinguished by nothing. This nothing, spacing or trace refers to the gap between


the transcendental and empirical which enables the phenomeno-logical reduction. Were the transcendental and empirical ontologically separate and distinct, no phenomenological reduction would be able to take place. But because the transcendental has to be reducible to the empirical, and cannot exist outside its repetition in the empirical, which is retrospectively formed through the differentiating movement of the trace, the transcendental does not exist separately from the empirical. Hence the a priori difference between the transcendental and empirical translates as a difference which is nothing and separates nothing. The transcendental translates into the empirical. As Derrida argues, the transcendental ego is the empirical ego, and cannot exist outside of it. Transcendental-empirical difference is an illusion. For instance, in Husserlian discourse, expression is separable from indication. But Derrida demonstrates that there can be no expression without indication, as expressive signs are, by their very nature as a sign, indicative or referential to something else. Hence there can be no pure expression reduced without indication, or pure transcendental without empirical, as expression and indication are interwoven (Verflechtung) rather than separable. Transcendental and empirical are thus not separable. They exist in a dynamic relation of differance and iterability rather than being ontologically distinct. It is the quasi-transcendental or the written mark, functioning as if it was transcendental, which enables meta-physics as it is the conditionality of transcendental-empirical differrentiation as well as the condition of impossibility for designating an exclusive sphrere of idealism or expressive signs, or empirical signs in converse. The quasi-transcendental relates the transcendental and empirical in simultaneous identity and difference, identity and non-identity. The necessity for the quasi-transcendental to distinguish the transcendental and empirical makes it impossible to separate transcendental and empirical as each separation depends on the other term for the distinction to be upheld. If there were no empirical, then it would be impossible to distinguish, as Husserl does, a pure transcendental idealism from it. The empirical thus inhabits the transcendental even as it is separated from it through the written mark or quasi-transcendental. Husserl requires the empirical to distinguish it from his transcendental idealism. The transcendental only exists in relation to the empirical through iterability and differance.

I now move on to the definitions of the quasi-transcendental by Gasche and Bennington. Gasche defines the quasi-transcendental as such:

The quasi-transcendentals – metaphoricity, for instance – upon which philosophy’s universality is grounded are no longer simply transcendental, for they represent neither a priori structures of the subjective cognition of objects nor the structures of understanding by the Dasein. The quasi-transcendentals are, on the contrary, conditions


of possibility and impossibility concerning the very conceptual difference between subject and object and even Dasein and Being.

The question of the quasi-transcendental, of quasi-metaphoricity in this case, is a judiciary question in a new sense. Instead of inquiring into the a priori and logical credentials of the philosophical discourse, Derrida’s heterology is the setting out of a law that is written on the tinfoil of mirrors between which thought can either maintain the separation of fact and principle in an endless reflection of one another, or sublate them in infinite synthesis. (Gasche317-318)

For Gasche thus, the quasi-transcendental sets out a law of heterology that

relates the transcendental and empirical in an infrastructural economy that either keeps them separate or sublates them together. I will eventually discuss this phenomenon as the paradox of simultaneous difference and sameness, paradoxical identity in non-identity. For Gasche, the quasi-transcendental relates philosophy to contingency which opens and closes philosophy’s argumentative discursivity. This is because the quasi-transcendental is simultaneously the ground of possibility and impossibility of philosophy. It lends to philosophy a quality of undecidability and heterogeneity. The quasi-transcendentals reinscribe the opposition between transcendental and empirical because it functions as the difference, spacing or gap that allows both to function. The quasi-transcendental is thus a meta-condition for philosophy that inscribes its condition of possibility as differance, or the spacing and gap between the transcendental and empirical which is neither transcendental nor empirical but the conditionality of thinking both. I affirm Gasche’s reading of the quasi-transcendental as an oppositional difference which determines philosophy as a ground of simultaneous possibility and impossibility, but diverge where he describes the quasi-transcendental as an infrastructure because I read the quasi-transcendental as a paradoxical relation which exceeds the limits defined by labelling it as a system or infrastructure. I define the quasi-transcendental as a paradoxical relation of simultaneous identity and difference, identity and non-identity, sameness in diffence as transcendental and empirical exist in and through each other as repetitions of the same as their distinction is really a non-distinction as transcendental-empirical difference is an illusion.

Bennington defines the quasi-transcendental as the difference which had been excluded from a philosophical system, the supplementary term which had been relegated to a secondary status such as masturbation or writing in Rousseau. This thesis extends Bennington’s definition of the quasi-transcendental as excluded difference and oppositional thinking to define the quasi-transcendental as a paradox of sameness in difference, identity in non-identity. The quasi-transcendental is the spacing or limit and conditionality


between the transcendental and empirical that allows the thinking of both rather than an infrastructural economy defined by Gasche. This builds on the thinking of difference and oppositionality defined by Bennington.

Where philosophy has traditionally defined itself as either transcendental or empirical, I will proceed to examine Derrida’s account of it as quasi-transcendental. Derrida sees modern social science, both structural and hermeneutic, as aware of a lack of a center and yet somehow in search of something more than “mere interpretation”: a “best” or more primordial interpretation, or the “dissolution,” as Levi-Strauss says, of the human sciences into the physical sciences.

There are thus two interpretations of interpretation, of structure, of sign, of play. The one seeks to decipher, dreams of deciphering a truth or an origin, and which lives the necessity of interpretation as an exile. The other, which is no longer turned toward the origin, affirms play and tried to pass beyond man and humanism. (Derrida, 1978: 292)

Derrida chooses a third place- the place of the quasi-transcendental, a

monstrous birth that goes beyond these two interpretations of interpretation. This enlarges metaphysics beyond mere idealism or empiricism and is a more holistic embracing of the differance which constitutes the two.

Derrida argues that difference is constitutive of all experience. The economy of differance is the condition of possibility of thought. Derrida highlights differance and iterability as the condition of possibility for phenomenology and metaphysics. Derrida’s writing is a celebration of play and margin, textuality and difference as the limit and the impossibility of a text is precisely what he locates as its possibility. Derrida thus juxtaposes the impossibilities of a text with their possibilities, in order to show that these impossibilities are precisely the site of possibility.

In the following section I describe Derrida’s methodology as exemplified by

several of his texts. In “Outwork,” Derrida discusses deconstruction as the structure of the double mark which seizes and entangles the binary opposition, one of the term retains its old name so as to destroy the opposition to which it no longer quite belongs, and to which in an event it has never quite yielded. The history of this opposition is of the incessant struggles generative of hierarchical configurations, working the entire field within which these texts move. Thus deconstruction renames the old structure through displacing the dislodging through the signature and trace in order to displace and reverse the hierarchy to which it belonged. The structure itself is worked in turn: the rule according to which every concept necessarily received two similar marks: a repetition without


identity: one mark inside and the other outside the deconstructed system, which gives rise to a double reading and a double writing. Deconstruction is a double science. Deconstruction thus challenges the hierarchy of the binary opposition through the discovery of aporia which fixates it through its traditional consolidation. Through examining the fact that signified and signifier, interior and exterior are not opposites but the same and undergo a process of erasure, deconstruction democratizes philosophy by demonstrating that there never has been anything but writing. Writing is not inferior to speech but its possibility as a system of differences which relays signifier to signifier in an infinite play of supplements rather than a referential origin or transcendental signified. Deconstruction is the celebration of endless play in meaning through the movement of the infinite trace, which opens up signification to infinite possibilities as there is nothing outside the text. There is no mythical origin or transcendental signified. There is just the play between supplement and signifiers which relate to each other in a system of differences and differance. Deconstruction thus reverses the hierarchy of transcendental and empirical, signifier and signified to celebrate infinite play and textuality to show that philosophy is a form of literature. Because reading is invention and not discovery with the movement of the infinite trace, as reading is determined within a context of radical uncertainty and undecidability, reading is thus a productive act rather than an inheritance of latent and decided meaning. Reading is taking chances with a text rather than subscribing to an ossified and unshakeable ground of inherited meaning. This act of invention thus pluralizes meaning and opens the text towards an abyss and an infinite amount of possibilities. Meaning is abyssal and infinite rather than circumscribed and predetermined.

Beginning with Nietzsche’s aestheticization of philosophy, Derrida’s philosophy takes on a similar turn towards aphorism and metaphor by showing that philosophy proceeds by metaphor and signature to collapse the divide between literature and philosophy. Derrida’s collapse of the oppositions between speech and writing, transcendental and empirical, signified and signifier demonstrates that there is a paradoxical difference which is not a difference but a difference which translates into a sameness between the two because concepts are irrevocably mediated. Philosophy proceeds by signature and metaphor through having to go through a process of repetition or iterability. Metaphoricity, or the quasi-transcendental, is thus a condition of possibility for philosophy. Philosophy proceeds by metaphor and thus does not exist outside its signification through metaphoricity, or iterability and signature.

In “Tympan,” Derrida writes that philosophy has always insisted on thinking its other. This is the supplement of philosophy, or the negative of the binary. A tympan marks the limit of a discourse (it is the outer membrane of the ear). To tympanize philosophy means to reconsider the meaning of the limit and to blur


the boundaries between outer and inner, presence and absence. Deconstruction exceeds this limit and examines the differance between outer and inner, presence and absence that makes philosophy possible, so there is no longer a margin, or a within and without of philosophy, but a text whose supplements are infinitely open to reading. The two forms of philosophy that Derrida identifies – hierarchy and envelopment- lead to forms of phallocentrism and logocentrism as patriarchy and the ideal or center are privileged at the expense of what is supplementary to it. In place of this, Derrida writes that philosophy has always thought its other. It has always proceeded through iterability or the repetition of the ideal in the sensible. This sensible Other is that which Idealism negated while remaining blind to it. The task of philosophy now is to rethink the margin or the limit. Philosophy’s task is to exceed it and show that philosophy and its other are not a hierarchy or envelopment but essentially that inner and outer, presence and absence are the same. It is the differance between the two which enables metaphysics to function.

In “Signature, Event, Context,” Derrida argues that writing forms the basis of communication by means of its ability to perpetuate itself through citability and iterability. Writing forms a rupture and spacing with the absent origin in order to enable it to communicate. Writing functions even in the absence of the sender, and thus reveals communication to perpetuate itself even in the absence of its origin. Writing is a system of differential marks and differance, in terms of iterability and the deferral of meaning through space and time. Writing is precisely what enables communication. Writing thus forms the basis for speech which is modelled after it as a system of difference in order to communicate – the principle of communication is iterability, citability and repeatability of the original mark. In the essayDerrida discusses the opposition between speech and writing. Derrida begins by giving a deconstruction of writing. Derrida observes that writing, as conceived traditionally, is closely linked to communication. Writing is a means of extending the field of communication. It does not add to it or alter it but simply transmits meaning in the absence of the sender of the message. Writing is thus shown to be a means of communication through conveying, across the passage of space and time, the identical message but differing and being altered slightly in its mediated form through repetition with a difference, or iterability.

Deconstruction then intervenes and transforms by dislodging and displacing a traditional hierarchy and pluralizing it to discover a double science or a double writing through iterability, metaphoricity and signature. Derrida’s discovery of repetition with a difference demonstrates the fundamental mediation of concepts that dislodge and displaces hierarchy, instituting a new writing that signifies plurivocally rather referring to a univocal transcendental signified. Hence, meaning becomes polysemy and dissemination, which proceeds by


metaphor, and thus collapses the distinction between philosophy and literature. Everything is writing. There never has been anything but writing (Derrida, 1976: 158). Philosophy and literature are the same in existing as texts to be interpreted rather than as the uncovering of univocal or absolute meaning belonging to a transcendental signified or absolute origin. As meaning is an act of invention, one has to gamble and take chances with a text, in a climate of radical indeterminacy and undecidability. Where there is radical indeterminacy and undecidability, the reader’s role becomes infinitely more active in producing signifying structures where there had been none, as there is nothing outside the text, meaning is invention rather than discovery of pre-determined essences and unshakeable truths. Truth is differance, occupying a space between determinacy and indeterminacy, because affirming truth as a presence denies possibility and alterity while denying truth only reproduces it as a negative and thus remains bound to its ontological structure. Truth is thus not reducible to presence or absence. Rather it occupies a space between as differance and the quasi-transcendental. Truth is neither presence nor absence, philosophy nor non-philosophy, metaphysics nor non-metaphysics but inhabits a space between, the paradoxical space of the quasi-transcendental, that determines the thinking of both. This is because it is this prior and anterior difference that determines the very possibility of thinking truth and its other, philosophy and non-philosophy, transcendental and empirical. In this thesis we will be examining the quasi-transcendental nature of truth, truth that is neither transcendental nor empirical but the difference and differance between the two.

Derrida defines his aesthetic as ethical. It provides a ground for response

and is performative, formulated to take responsibility for an event and render hospitality and justice to the Other and the unthought. It is a signature and a pledge in response to forms of injustice and totalitarianism, bearing witness and giving testimony to what is traditionally suppressed within a rigidly enforced power structure. Deconstruction is thus about beauty in the sense that it is an aesthetics of complexity where other forms of philosophy enforce certain forms of blindness, essentialism, simplification and injustice. Deconstruction renders hospitality to the Other and the unthought of language and politics. As Derrida mentions elsewhere in the interview, deconstruction is a sensitization to the multiple levels of structurality within an event or philosophy, it is a performative and demonstration that the dominant force in discourse cannot function without its shadow or ghost and thus has to acknowledge it as something which is as essential to determining it. In this way it renders justice and hospitality to the unthought and Other of language and politics. Deconstruction is thus essentially ethical and testimonial, recognizing all constituents within an economy of forces rather than privileging the


dominant force in traditional consolidation as negative and positive, One and Other, transcendental and empirical, are all essential to thinking and determining each other. Deconstruction is justice in the sense that it bears witness to the whole and all constituents within a structure rather than privileging and blinding itself to one element, thus enabling a seeing beyond circumscribed elements to acknowledge the fundamental beauty of an organism or structure in its totality and wholeness. Derrida’s work is thus a signature in the sense that it bears witness to the repetition that is necessary to thinking a structure. Where phenomenology has traditionally divided itself into either transcendental and empirical, Derrida demonstrates that transcendental and empirical are empty terms on their own and exist only in relation to each other as each requires the other as its defining axis and relational Other for the distinction to be upheld.

Deconstruction is thus justice as it enables a seeing beyond traditionally consolidated blindspots to acknowledge that transcendental idealism or empirical idealism is aporetic and blind to Otherness where true philosophy acknowledges that these exist only in dynamic relation to each other. There is no such thing as a pure transcendental idealism as Husserl needs to exclude the empirical in order to define his transcendental, just as Levinas, Merleau-Ponty, Heidegger, Blanchot and Ricoeur require the transcendental to exclude it from their radical empiricisms. As Derrida has argued, deconstruction is the thinking of futurity and the opening of reading to the future of a democracy to come that acknowledges Otherness and alterity. It is an ethics of hospitality and open-ness to the Other as well as acknowledging the possibility of the self only exists in relation to the Other because the Other is always already implicit in the positing of the self. Deconstruction thus does not perform anything other than an acknowledgement of conditions that are already implicit in reading, discovering that the ghost of a text that inhabits it has always simultaneously determined it as its relational Other and condition of possibility for its very conceptualization. It is thus a mistake to assume Derrida is merely displacing and reversing hierarchy. His concern is to point out theoretical blindness and essentialism when one chooses to privilege only one aspect of a discourse, because discourse is simultaneously determined by its shadow or ghost. Deconstruction is thus the thinking of the simultaneous one and the other because these exist only in and through each other through iterability and differance. As Derrida puts it, the relation is not merely ethical, but messianic as the other arrives before me, is already pre-existent in me as a condition of possibility as alterity is implicit in thinking the One and the ego, the Other precedes me as a condition of possibility for the self, hence texts are not so much deconstructible as an action or process but self-deconstructible as a very possibility implicit in the thinking of structure. Alterity and Otherness is the


condition of possibility for thinking the self, hence opening the text to its Other or ghost in deconstruction is merely naming the conditions that allow us to read and encounter the text in the first place.

In this paper I have examined Derrida’s method as exemplified by several of his texts. Derrida demonstrates that discourse is always simultaneously determined by its shadow or ghost, because each moment of exclusion and distinction of its constituent terms requires the opposing term as a relational Other and defining axis to be upheld. Derrida thus demonstrates that transcendental and empirical are empty terms on their own as philosophy requires its relation to non-philosophy to define itself, transcendental and empirical only exist in relation to each other through iterability and differance. One cannot define the transcendental in isolation from the empirical and vice versa. Truth is thus neither transcendental nor empirical, but located in the space between that is quasi-transcendental. intervention.

Bibliography

De Man, Paul. Blindness and Insight. London: Routledge, 1971. --- Critical Writings. University of Minnesota Press, 1989. Derrida, Jacques. Of Grammatology. Transl. Gayatri Chakravorty Spivak.

Baltimore: Johns Hopkins UP, 1976. --- Writing and Difference. Trans. Alan Bass: The U of Chicago P, 1978. Gasche, Roldophe. The Tain of the Mirror. Harvard UP, 1988.

DERRIDA MÉTHODOLOGIE Dans cet article, j’examine la méthode de Derrida comme en témoignent

plusieurs de ses textes. Derrida montre quele discours est toujours simultanément déterminée parson ombre ou un fantôme, parce que chaque moment de l’exclusion et la distinction de ses termes constitutifs nécessite le termes’opposant comme un axerelationnel Autre et la definition d’être confirmée. Derrida montre ainsi que transcendantale et empirique sont des termes vides de leur propre chef en tant que philosophie exige sa relation à la non-philosophie à se définir, transcendantale et empirique n’existent qu’en relation à l’autre parl’itérabilité et la différance.On ne peut définir la transcendance dans l’isolement de l’empirique et le vice-versa. La vérité n’est donc ni transcendante, ni empirique, mais situédans l’espace entre qui est quasi transcendantale.

Mots-clés: Transcendantale, Empiriques, Derrida, la méthode, de style

Metodika nastave stranih jezika / Teaching Foreign Languages


UDK 378:[371.3:811.111

Development of Generic Competencies Through English for Specific Purposes Solzica Popovska, Ss. Cyril and Methodius University, Skopje Danica Piršl, University of Niš

Abstract: The paper deals with the possibility of developing certain generic

competencies at tertiary level such as: the capacity for analysis and synthesis, the

capacity for applying knowledge in practice, basic general knowledge in the field of

study, information management skills, interpersonal skills, the ability to work

autonomously, elementary computer skills and research skills by courses that develop

another generic competence- Language for Specific Purposes, or more particularly ESP

courses.

Key words: generic competencies, Tuning Project, ESP.

Introduction

Education experts have always been aware of the importance of clearly defining competencies that are supposed to be achieved by particular education programs. However, certain current changes on different levels of education call for redefinition of the competencies too. Such a case is the implementation of the Bologna Declaration in the programs of tertiary education throughout Europe and the introduction of three cycle degree programs. Hence “the Tuning Project has been launched to (re) design, develop, implement, evaluate and enhance quality of the first, second and third cycle degree programs.” In the part that redefines the competencies of undergraduate special attention has been paid to a type that has long been neglected by the education system worldwide, the so called generic competencies.

The aim of this paper is to reveal the potentials of LSP, and ESP in particular, to contribute to successful development of the generic competencies in tertiary education.


Generic Competencies

The research has shown “the relevance of using the concept of competences

as a basis for learning outcomes” (Ibid.). The competences have been divided into two main groups: specific and generic. The former refer to subject specific knowledge and skills that are expected to be developed on the bases of the undergraduate program and the latter, also called “transferrable skills” represent competencies that undergraduate students should develop during the first cycle of tertiary studying that will prepare students to fit better in the future roles in the society.

These so called generic competences include: - Instrumental competences: cognitive abilities, methodological abilities,

technological abilities and linguistic abilities; - Interpersonal competences: individual abilities like social skills (social

interaction and co-operation); - Systemic competences: abilities and skills concerning whole systems (a

combination of understanding, sensibility and knowledge; prior acquisition of instrumental and interpersonal competences required).

This means that studies should comprise not only gaining knowledge in a particular field by studying theory and memorizing data but should also enable development of higher order thinking skills and skills for successful communication as well as the ability to combine them.

Here is an extensive list of 30 generic competences: 1 Capacity for analysis and synthesis 2 Capacity for applying knowledge in practice 3 Planning and time management 4 Basic general knowledge in the field of study 5 Grounding in basic knowledge of the profession in practice 6 Oral and written communication in your native language 7 Knowledge of a second language 8 Elementary computing skills 9 Research skills 10 Capacity to learn 11 Information management skills (ability to retrieve and analyze

information from different sources) 12 Critical and self-critical abilities 13 Capacity to adapt to new situations 14 Capacity for generating new ideas (creativity) 15 Problem solving 16 Decision-making 17 Teamwork


18 Interpersonal skills 19 Leadership 20 Ability to work in an interdisciplinary team 21 Ability to communicate with non-experts (in the field) 22 Appreciation of diversity and multiculturality 23 Ability to work in an international context 24 Understanding the cultures and customs of other countries 25 Ability to work autonomously 26 Project design and management 27 Initiative and entrepreneurial spirit 28 Ethical commitment 29 Concern for quality 30 Will to succeed The results show that participants in different scientific fields recognize

different priorities concerning generic competencies and different ways of achieving them. However, on the basis of the teaching experience of the authors of this paper in the field of ESP, we strongly recommend that the “second language” mentioned in point 7 be considered as Language for Specific Purposes which is actually an academic subject comprising many first cycle programs worldwide. In addition, in this paper we shall prove that ESP can be the means by which many of the generic competencies are developed.

ESP as a Tool for the Development of Certain Generic Competencies We shall apply our ESP experience to the following eight generic

competencies that have been chosen and treated separately within the discussion of the basic Tuning Project Publication:

- The capacity for analysis and synthesis. - The capacity for applying knowledge in practice. - Basic general knowledge in the field of study. - Information management skills. - Interpersonal skills. - The ability to work autonomously. - Elementary computer skills. - Research skills.


The Capacity for Analysis and Synthesis

This competence is recognized as crucial for all Subject Area Groups (SAG),

but is also most differently understood. Namely, while SAG in Business expect this competence to enable them to “identify the right research question or problem, the ability to describe as well as to conclude and formulate recommendations as indicators,” SAG in mathematics expect it to help them use their previous knowledge and apply it to a new situation or a problem. Other SAGs understand “analysis” as activity by which one understands information, evaluates it critically and assesses it properly, and ‘synthesis” is understood as activity by which they can: combine, formulate, describe, conclude, summarize, interpret, relate, argue, predict, solve etc., which clearly point to critical thinking skilss.

And this is what an ESP course includes. Since it is a language course it deals with the communication skill development, and since it treats content based materials, it “makes use of the underlying methodology and activities of the discipline it serves” (Dudley-Evans). Here the critical thinking is revealed to be crucial for advancement in the area, as the specific communication competencies planned to be developed by the course include the ability to understand, interpret and communicate information within a particular scientific area. The training includes respective activities as follows:

1. Activities for understanding the content: - studying the structure of the paragraph: definitions, fully developed main

points, topic sentences, excluding inappropriate pieces of information, major and minor support sentences;

- applying the cognitive process in the processing of information by defining the main point of a paragraph which comprises: putting forward questions to which the passages are answers, making use of rhetorical functions and logical connectors;

2. Activities for interpretation of the content: - representing respective information by individual sets of notes which

includes: acquaintance with types of notes and with the note-taking activity; practicing it on different texts throughout the EST course;

3. Activities for communication of the content: - interpretation or paraphrasing which is done by writing a summary of the

texts on the basis of the individual notes. As an alternative, students may use their notes to interpret the information orally.

4. Activities for autonomous presentation of the content: - After mastering the information processing and its interpretation students

may extend the skill of writing by preparing seminar papers and the skill of


speaking by giving short presentations on scientific topics as well as participating in discussions on their colleagues” presentations.

In order to compare the similarities between the ESP activities just mentioned and those recognized by students participating in the Tuning Project by which capacities for analysis and synthesis can be increased, here is the list contained in the basic Tuning Project publication:

formulating ideas of a concept as a result of the reading, researching, discussing and brainstorming in highly specific, subject-focused work, either academically and professionally oriented; learning to describe objectively, categorize, relate categories; making independent autonomous interpretations, evaluations, distinctions and differentiation and sharing insights from learning through debates, theses; becoming aware of their own, and challenging others,”taken-for-granted assumptions; revealing links between contemporary concepts; quantifying information; applying relevant theory to source material; incorporating new conclusions into existing knowledge; placing specific events and/or problems into wider contexts; giving proof and/or counterexamples, essays, assignments, projects, examinations, theses.

The Capacity for Applying Knowledge in Practice

This competence is developed by the ESP courses mostly through written

and oral activities. So, all ESP students may write a seminar paper or prepare and give a

presentation on a topic closely related to their subject area, thus combining linguistic skills with specific content. In addition, all of them may practice writing of all sorts of business letters and other types of formal correspondence regarding their specific field including application letters or letters of motivation for different opportunities. ESP is also a suitable means for practicing writing reports, graphic presentation of data and other ways of presenting the information that is included in their textbook materials which are most frequently authentic materials. One very successful exercise is making a commercial on a product that students are supposed to make up. This can be used by students of marketing who should develop their skill of persuasion, or by students of any applied science area who need to practice creativity, giving instruction and who should learn to distinguish between persuasion and argumentation.


Basic General Knowledge in the Field of Study

The Tuning Project distinguishes three aspects by which basic knowledge

can be perceived:

the first, the basic facts; and second the basic attitude considered specific to the subject area. The third aspect is constituted by related or necessary general knowledge which is not strictly subject specific: e.g. knowledge of mathematics or a foreign language for physicists and of history and politics for education students. (Ibid.)

Here, the LSP/ ESP are directly referred to. On one hand the ESP course

presupposes more than basic knowledge of English on behalf of the students and on the other it contributes to their acquiring basic general knowledge in their field of study by carefully chosen content-based materials which deal with basic notions of the respective scientific field.

Information Management Skills (Ability to Retrieve and Analyze

Information from Different Sources)

This competence is fairly uniformly understood to mean knowing how to find information in the literature, how to distinguish between primary and secondary sources or literature, how to use the library – in a traditional way or electronically – how to find information on the Internet. (Harper 1986)

While preparing seminar papers or presentations on topics related to their field of interest students of ESP use different sources of information ranging from en cyclopedias and other reference publications, to Internet sites which they are able to evaluate rather critically, distinguishing between those that offer scientifically supported materials from those that are quite unreliable sources. When writing a seminar paper they are instructed on how to cite references, and through activities used for the development of analysis and synthesis they are taught how to choose and analyze information, regardless of the sources.

Interpersonal Skills

Although the participants in the Tuning Project have recognized this

competence as crucial for three subject areas: Education, Nursing and Business Studies, it is obvious that interpersonal skills are crucial for every individual in the course of her/his personal development.


Interpersonal skills or the ability to communicate successfully is dependent

on its counterpart – intrapersonal competency which is the ability to cope with one’s own feelings. As ESP is taught among student teachers of different disciplines at different faculties it can contribute to the development of their interpersonal competence by asking students to reflect on their future profession as teachers, to work in pairs or groups, to give a presentation and to cope with the criticism of the colleagues, and in turn to direct critical attitude without offending their colleagues. Their intrapersonal competencies may be increased by the development of students’ self-respect and self-confidence and more precisely by treating the students as whole personalities, not only as learners; by accepting their different intelligences, attitudes, traditions and by respecting their true efforts to use the foreign language as a tool in their future professions to the extent they are capable of. Here the role of the teacher is most appreciated as s/he should be the model or the template the students should try to achieve. ESP teachers fit in this role perfectly because they have already accepted the switch of the teacher-centered approach to learner-centered one including needs analysis and autonomous learning.

In order to support the above argument, here is a final comment on interpersonal competencies given by the authors of the Tuning Publication: These competencies may be of less importance in

the case in wholly mono-cultural contexts, but how many of those are there in 21st century Europe, or, indeed, 21st century anywhere? It is not proposed here that all subject areas imitate the Education, Nursing and Business Studies SAGs in the emphasis given to this group of skills and competences, nor that the same teaching and learning strategies be used. However, students in all subject areas would benefit if programs were to address more explicit, analytical and practical attention to this group of competences because there is no doubt that whatever employment a graduate will find, these skills will be of use to them. Hence a useful direction of endeavor to educate the educators could be to develop awareness, both in our capacity as teachers and as learners, of this group of skills. (Ibid.)

The Ability to Work Autonomously

This competence is highly supported in every subject area and it includes

organization of one’s time, the ability to define priorities and stick to them, to show responsibility in the choice of knowledge gained, sources used, etc. The point is to prepare future graduates to accept the lifelong learning concept and undertake the responsibility for self development throughout one’s life.


ESP teachers encourage students: -to choose topics of presentation on their own; -to conduct research and choose sources of information; -to decide when to give the presentation thus having the opportunity to

organize their own time; At the same time ESP teachers, as most FL teachers nowadays, include the

students actively in the course design, conduct needs analysis and give different sorts of homework that support autonomous learning. In addition they may encourage the students to prepare and keep developing professional portfolios (following the example of the European Language Portfolio) which will help them define their future learning tasks, and enable them to follow their progress.

Elementary Computer Skills

Most faculties introduce computer and information technology skills within

their studying programs, regardless of the specific subject areas. FL teaching gives its share in this process by having developed so called Computer Aided Language Learning which enables complete language course to be performed in the computer laboratory. Consequently, many ESP courses include exercises and activities that involve use of computers including assignments that require Internet research, teacher-student communication by e-mail, and even the possibility of performing computer aided testing.

Research Skills

These skills are again strongly related to the specific subject areas and their

specific methodology approaches. ESP can contribute to this competency again by encouraging students to prepare and give presentations which are based on quite simple and not very deep research projects and to present the results in front of the classmates.

Conclusion At the end we can conclude that the potential of ESP (and any LSP) in the

development of some generic competencies of undergraduate students is real and quite substantial. The cognitive approach that enables the successful processing of information used by most LSP teachers contributes to the increase of both analysis and synthesis skills, to the capacity to apply knowledge in practice and to gaining basic general knowledge in the field of


study. Preparation and giving presentations may help to develop: information management skills, the ability to work autonomously, elementary computer skills and research skills. Finally ESP course may also increase interpersonal skills providing that the teacher has high level of consciousness (which should be achieved, preserved and increased by the teacher’s constant personal and professional development) and is able to help the students improve their communication skills (from a psychological rather than linguistic point of view).

Bibliography

Dudley-Evans, T,St John, M. Developments in English for Specific Purposes: A multi-disciplinary approach. Cambridge: CUP, 1998.

Grabe, B. Discourse Analysis and Reading Instructions. (sine anno) Retrieved January 20, 2011 from http://eca.state.gov/education/engteaching/pubs-/BR/functionalsec1.htm

Harding, K. English for Specific Purposes. Oxford: Oxford UP, 2007. Harper, D. (ed). ESP for the University. Oxford:Pergamon Press, 1986. Tuning Educational Structures in Europe. retrieved in January 2011

<http://tuning.unideusto.org/tuningeu/109>

RAZVOJ GENERICKIH KOMPETENCIJA POMOCU ENGLESKOG JEZIKA U STRUCI Rad tretira mogućnost razvijanja izvesnih generičkih kompetencija na

tercijarnom nivou kao što su: kapacitet za analizu i sintezu, kapacitet za pri-menu znanja u praksi, bazična opšta znanja u oblasti studiranja, sposobnost za upravljanje informacijama, interpersonalne sposobnosti, sposobnost samo-stalnog rada, osnovne kompjuterske veštine i istraživačke veštine, pomoću kurseva koji razvijaju jednu drugu generičku kompetenciju, a to je Jezik u oblasti struke ili preciznije kursevi Engleskog jezika u oblasti struke.

Ključne reči: tercijarno obrazovanje, generičke kompetencije, Tuning

Project, Engleski jezik u oblasti struke

109

Tuning Project coordinated by the University of Deusto, Spain and the University of Groningen, The Netherlands http://www.tuning.unideusto.org/tuningeu/index.php?option=com_frontpage-&Itemid=1


UDK 371.3:811.111’243(497.7)

Vocabulary Learning Strategy Use of EFL Learners in the Republic of Macedonia in Correlation with Language Proficiency

Anzela Nikolovska, Ss. Cyril and Methodius University, Skopje

Abstract: The paper reports the results of a study of the correlation between the use of

vocabulary learning strategies (VLS) of EFL learners in the Republic of Macedonia and

their language proficiency. A questionnaire designed for the purpose of the study was

administered to 709 EFL learners from ten elementary schools, ten secondary schools, as

well as five Faculties of the “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje. Descriptive

statistics indicate that in spite of the slight variation in the strategy category means by

proficiency, all the five categories are used at a medium frequency level (M between

2.50 and 3.49). All the eleven strategies tested by Chi-square tests showed significant

variation by proficiency. The findings raise issues such as the causal relationship

between proficiency and strategy use, as well as the necessity of training less successful

learners how to use strategies which are in positive correlation with proficiency.

Key Words: vocabulary learning strategies, language proficiency, chi-square tests,

significant variation.

Introduction Ever since the 1970s there has been a gradual shift of interest from the role

of the teacher and teaching methods to the role of the learner and the need for taking control of the learning process. Questions such as which factors contribute to success in language learning, what actions the learners take to enhance their own learning, how the different individual variables interact in shaping the strategic profile of the language learner have been the major concern of a plethora of empirical studies of language learning strategies. These studies have focused on several major goals: 1) the identification of strategies of successful language learners with a possibility of teaching these strategies to less successful learners; 2) the investigation of the effects of individual variables, such as age, gender, proficiency, motivation, cultural background, etc. on strategy choice, and 3) finding the most effective approach to teaching language learning strategies (Chamot 2001).


The emergence of interest in language learning strategies has gone hand in

hand with the recognition of the role of vocabulary as an essential component of language acquisition. Chamot found that learners of English as a second language reported more strategy use for vocabulary learning than for any other language learning activity (in Schmitt 1997).

This paper will report the results of a study of the relationship between the use of vocabulary learning strategies of EFL learners in the Republic of Macedonia and the level of their language proficiency.

Research into the Relationship between Language Learning Strategies and

Language Proficiency A number of empirical studies have explored the relationship between

language proficiency and learning strategy use. Examining the relationship between success in language learning and the

use of the following strategies – functional practice, inferencing, formal practice and monitoring by grade 10 and grade 12 students learning French in Toronto, Bialystok came to the conclusion that greater strategy use does not automatically cause greater success in learning (1979). Certain strategies correlated with proficiency more than others, depending on the language task. Studying the differential strategy use of beginning and intermediate ESL students, O’Malley et al. found that intermediate high school students used more metacognitive strategies than beginning students, which led to the conclusion that greater use of metacognitive strategies contributes to greater language proficiency (1985). The study of Politzer and McGroarty revealed that the strategies of successful learners are not universal (in Kaylani, 1996). Success in language learning depends on how the different strategies are combined for specific purposes and on learner variables such as: cultural background, nationality, gender, etc.

Abraham and Vann compared the strategies of successful and unsuccessful learners and found that unsuccessful learners fail to use learning strategies appropriately to the language task (1987). Kaylani investigated the effects of gender, proficiency and motivation on the learning strategy use of high school EFL learners in Jordan (1996). The findings showed that frequency of use of Metacognitive, Cognitive and Memory strategies differentiated students based on their proficiency ranking.

Green and Oxford studied the relationship between learners’ gender, proficiency and strategy use among Pre-basic, Basic and Intermediate English students at the University of Puerto Rico (1995). They discovered that more proficient language learners reported higher overall use of learning strategies


and frequent use of a greater number of strategy categories. Bremner reported on a survey of language learning strategies used by a group of Hong Kong learners (1999). The use of eleven out of the possible fifty strategies varied significantly by proficiency in favor of more proficient learners.

The research of Shmais of University English majors’ learning strategies in Palestine indicated no significant differences for the two variables examined – gender and proficiency (2003). Liu explored EFL learners’ strategy use among a group of Technological Institute English majors in China and found out that more successful learners reported using each of the six strategy categories (Affective, Social, Cognitive, Metacognitive, Memory and Compensation) significantly more frequently than learners with lower proficiency (2004).

For the purpose of investigating the correlation between the use of vocabulary learning strategies and success in language learning, Ahmed studied the vocabulary learning strategies of 300 EFL learners in Sudan (1989). More successful learners used more strategies and were more aware of their needs as learners than less successful learners. Studying the relationship between language proficiency and vocabulary strategy use among a group of Chinese students, Gu and Johnson discovered that the strategies which require deeper processing, such as guessing from context, looking words up in a dictionary, note-taking and Metacognitive strategies, correlate more with proficiency than other strategies (1996). Among the researchers exploring the relationship between proficiency and vocabulary strategy use were also Kojic-Sabo and Lightbown (1999). They found out that it is the quality rather than the quantity of strategy use that determines learning outcomes. Autonomous and independent learning, as well as participation in extracurricular activities, were found to contribute greatly to success in learning.

The research results presented above reveal that successful learners generally use a richer repertoire of learning strategies than less successful learners. They use a number of strategies more frequently and with greater sensitivity to the learning task and context. However, the picture becomes clearer if proficiency is related to other variables, such as: learner’s gender, cultural background, motivation, personality and other factors.

The Present Study The present study is part of a large-scale study which aimed at investigating

the relationship between the use of vocabulary learning strategies of Macedonian EFL learners in relation to age, gender and proficiency, as well as the influence of vocabulary teaching strategies on the choice of vocabulary learning strategies. Presenting the results regarding all the questions explored


will surpass the scope of this paper. Therefore, it is the relationship between the use of VLS and language proficiency that will be the subject of this paper.

Method Subjects

A total of 709 EFL learners participated in the study. 292 of the total sample

studied English at elementary level, 311 – at secondary level and 106 were University students. 213 participants were male, 464 were female, whereas 32 participants did not report their gender. The study was conducted in ten primary and ten secondary schools in different towns in the Republic of Macedonia, as well as five Faculties of the “Ss. Cyril and Methodius” University in Skopje. There was a relatively wide divergence in age – from 13 (primary level) to 20 years (tertiary level).

The proficiency level of primary and secondary school learners was determined according to the mean of the mid-term grade in English and the grade on the cloze-test enclosed with the questionnaire. The proficiency of the University students was determined according to the mean of the final grade in English upon their graduation from secondary school and the grade on the cloze test. Three proficiency levels were established:

a) low (mean between 1 and 2.5) b) medium (mean between 3 and 4) c) high (meanbetween 4.5 and 5)

Primary school Secondary school University

Proficiency level

Low 75

106 17

Medium

127 139 48

High

86 65 39

unreported 4 1 2

Total 292

311 106

Table 1: Sample distribution by proficiency level across the three levels of education

It can be seen that most participants (a total of 311) belong to the medium

proficiency (MP) level. Then comes the low proficiency (LP) group with 198


learners across the three levels of education and, finally, the high proficiency (HP) group with a total of 190 participants.

Instrument and data collection procedure The instrument used is a questionnaire for the learners designed for the

purpose of the study based on a vocabulary learning strategy (VLS) taxonomy created in line with the taxonomies proposed by Oxford (1990), Schmitt (1997) and Pavicic (2003). The taxonomy included 44 strategies belonging to one of the following categories: Social (imply learning through interaction with another person), Memory (transform information for the purpose of memorizing it), Cognitive (used to analyze and process the material in order to master it), Metacognitive (used to monitor, plan and direct the learning process) and Compensation strategies (compensate for the lack of knowledge). Below is the taxonomy used in the questionnaire:

A. Social strategies 1. Ask teacher for explanation. 2. Ask another person for explanation 3. Talk to foreigners 4. Ask the speaker to repeat 5. Learn in a group B. Memory strategies 1. Relate words to personal experience 2. Make a mental image of the word 3. Relate the word to synonyms or antonyms 4. Use graphic organizers 5. Group words according to meaning 6. Remember the configuration of the word 7. Write the translation on cards 8. Use rhyme to remember new words 9. Relate the new words to feelings and movements 10. Check the meaning by covering the translation C. Cognitive strategies 1. Keep a vocabulary notebook 2. Write new words several times 3. Say new words several times when studying 4. Record oneself when reading out loud


5. Read for pleasure in English 6. Try not to translate word-for-word 7. Make sentences with the new words 8. Learn English from TV 9. Find meaning dividing words into parts 10. Highlight the new words 11. Learn English from the Internet 12. Learn English through computer games 13. Look for cognates 14. Write the words down in class 15. Use a bilingual dictionary 16. Use a monolingual dictionary 17. Learn new words through songs D. Metacognitive strategies 1. Plan learning 2. Learn English through other extracurricular activities 3. Learn from the mistakes on a test 4. Test oneself with word tests 5. Self-initiated study of words from texts 6. Ask for advice how to study more effectively E. Compensation strategies 1. Use gestures when stuck for words 2. Make up new words when stuck 3. Guess the meaning from context 4. Paraphrase 5. Ask the interlocutor for help 6. Avoid difficult topics The participants responded to the 45 strategy descriptions on a 5-point

Likert scale (1 = never; 2 = rarely; 3 = sometimes; 4 = usually and 5 = always). The following three levels of strategy use were established based on the participants” self-reported frequency of VLS use:

a) low (mean between 1.00 and 2.49) b) medium (mean between 2.50 and 3.49) c) high (mean between 3.50 and 5.00) The questionnaire also contained a short cloze test used to determine the

proficiency level of the participants and 30 vocabulary teaching strategies (VTS) to which the subjects responded by ranking their perceived frequency of use on


a 5-point scale (never, rarely, sometimes, usually and always). The purpose of this part was to investigate the effects of VTS on the choice of VLS. The results of this part of the study will not be discussed here.

The questionnaire was administered during regular English classes. The administration took between 20 and 45 minutes. It was anonymous and it was written in Macedonian. The participants were told that the results would have no impact on their marks.

The data were analyzed by means of the statistical programmes SPSS for Windows and STATISTICA. Chi-square tests were used to check whether the use of specific VLS varied significantly in relation to learners” proficiency.

Data analysis and discussion The Relationship between Proficiency and the Use of VLS Categories

Education level

Elementary Secondary University

Proficiency level Proficiency level Proficiency level

Strategy category

LPL MPL HPL LPL MPL HPL LPL MPL HPL

A

2.4 2.7 2.9 2.7 2.8 2.7 2.7 2.8 2.8

B

2.9 2.6 2.7 2.6 2.8 2.7 2.6 2.6 2.9

C

3 3.2 3.3 2.8 3.2 3.3 2.8 3 3.2

D

3.1 3.1 3.3 2.4 2.8 2.7 2.5 2.5 2.6

E 2.7 2.7 2.9 3.1 3.3 3.2 3.2 3.2 3.3

Table 2: Mean value for strategy categories by proficiency level

Note: LPL = low proficiency level; MPL = medium proficiency level; HPL = high proficiency

level A = Social strategies; B = Memory strategies; C = Cognitive strategies; D =

Metacognitive strategies; E = Compensation strategies

As Table 2 indicates, all the five categories are used at a medium frequency

level (between 2.5 and 3.49), except for Social strategies, elementary level – low proficiency learners which fall within the range of low frequency (M = 2.4).

At elementary level, Social strategies are more frequently used by more proficient learners (M for LPL = 2.4, MPL = 2.7 and HPL = 2.9). It is only Memory


strategies that are used more frequently by low proficiency learners than by their more proficient peers (M for LPL = 2.9, MPL = 2.6 and HPL = 2.7). The mean of frequency of use for Cognitive (M for LPL = 3, MPL = 3.2 and HPL = 3.3), Metacognitive (M for LPL and MPL = 3.1, HPL = 3.3) and Compensation strategies (M for LPL and MPL = 2.7, HPL = 2.9) shows no significant variation by proficiency.

At secondary level, the greatest variation in frequency can be noticed in the use of Cognitive and Metacognitive strategies – LPL and MPL. The frequency mean of Cognitive strategies – LPL is 2.8 – higher than the mean for medium strategy users (3.2) and high strategy users (3.3). Similarly, Metacognitive strategies are used more often by medium (2.8) and high proficiency learners (2.7) than by low proficiency learners (2.4). It is obvious that the mean of Social strategies (M for LP = 2.7, MP = 2.8, HP = 2.7), Memory strategies (M for LP = 2.6, MP = 2.8 and HP = 2.7), and Compensation strategies (M for LP = 3.1, MP = 3.3, HP = 3.2) varies insignificantly by proficiency.

The mean of Cognitive strategies among University students is higher at HPL (3.2) than at MPL (3) and LPL (2.8). Memory strategies are used more frequently by high proficiency learners (2.8) than by medium and low proficiency learners (2.6). As can be seen from Table 2, the effects of proficiency on the use of Metacognitive, Social and Compensation strategies are insignificant.

The Relationship between Proficiency and the Use of Individual VLS Whereas all the strategy categories have medium means, all the eleven

strategies whose correlation with language proficiency was tested by chi-square tests proved to be statistically significant. These strategies were:

A3 Talk to foreigners (Pearson Chi-square = 104.865; df = 10; p =.00000) B7 Write the translation on cards (Pearson Chi-square = 30.578; df = 10;

p =.00069) B9 Relate the new words to feelings and movements (Pearson Chi-square

= 37.526; df = 10; p =.00005) B10 Check the meaning by covering the translation (Pearson Chi-

square = 20.788; df = 10; p =.02265) C5 Read for pleasure in English (Pearson Chi-square = 69.406; df = 10; p

=.00000) C8 Learn English from TV (Pearson Chi-square = 49.525; df = 10; p

=.00000) C11 Learn English from the Internet (Pearson Chi-square = 60.746; df =

10; p =.00000)


D2 Learn English through other extracurricular activities (Pearson Chi-

square = 42. 723; df = 10; p =.00001) D4 Test oneself with word tests (Pearson Chi-square = 40.186; df = 10; p

=.00002) E3 Guess the meaning from context (Pearson Chi-square = 70.422; df =

10; p =.00000) E4 Paraphrase (Pearson Chi-square = 25.777; df = 10; p =.00406)

The chi-square tests revealed that there is a significant correlation between

language proficiency and the use of all the eleven strategies tested (p<.05). More proficient learners are more willing to talk to foreigners (A3).Learners with higher language proficiency were found to relate the new words to feelings and movements (B9), as well as check the meaning by covering the translation (B10) more often than less proficient learners. The higher the proficiency level, the more willing the learners are to read in English for pleasure (C5), learn English from TV (C8) and from the Internet (C11). In addition, more successful learners learnt English through other extracurricular activities (D2) and tested themselves with word tests (D4) more often than their less successful peers. The two Compensation strategies tested (E3 and E4) also correlated significantly with proficiency. Higher achievers are more inclined to guess the meaning of unknown words from context and paraphrase than lower achievers.

The only strategy that showed negative variation was B7 (Write the translation on cards). This means that lower proficiency learners are more likely to write the translation on cards than their high proficiency peers.

Conclusions and Classroom Implications The aim of the present study was to investigate the correlation between

Macedonian EFL learners” vocabulary learning strategy use and their language proficiency.

In spite of the slight variation in the strategy category means by proficiency, all the five categories are used at a medium frequency level (M between 2.50 and 3.49). Consequently, Macedonian EFL learners can be considered as medium strategy users.

The Chi-square tests of the eleven individual strategies reveal that there is a significant correlation between proficiency and strategy use. This means that more successful learners use all of these strategies except for one (B7 = Write the translation on cards) more frequently than less successful learners.

The findings raise the issue of the relationship between language proficiency and strategy use. If this relationship is to be viewed as one of bi-directional


causality (Green and Oxford 1995; Bremner1999), it can be said that higher proficiency can contribute to greater strategy use, while at the same time greater strategy use can increase language proficiency. In line with this reasoning, it can be inferred from our findings that owing to their higher proficiency level more proficient learners are more likely to talk to foreigners, relate the new words to feelings and movements, check the meaning by covering the translation, read in English for pleasure, learn English from TV and from the Internet, as well as through other extracurricular activities. They are also more likely to test themselves with word tests, as well as guess the meaning of unknown words from context and paraphrase than lower achievers. Thehigher strategy use of successful learners can be accounted for by their superior language competence which enables them to communicate in English more confidently and motivates them to engage in extracurricular activities, which further develops their English language proficiency. It also makes it possible for them to compensate for missing knowledge better than less successful learners.

On the other hand, if proficiency is to be considered an outcome of high strategy use, it can be concluded that by motivating and training less proficient learners to use the strategies typical of successful learners, their language proficiency can be increased. In other words, teachers should motivate less proficient learners to talk to foreigners, read in English for pleasure, learn English from TV and the Internet, as well as through other extracurricular activities

As the current study has proved, the other strategies which are used more often by good language learners, such as paraphrasing, testing oneself with word tests, guessing the meaning from context, relating the meaning of new words to feelings and movements and checking the meaning by covering the translation, may become the goal of a strategy training programme.

As previous research has revealed, the best single predictor of vocabulary learning strategy use is previous vocabulary learning strategy instruction (Stoffer 1995). This finding brings to the fore the necessity of raising learners” awareness of their preferred learning strategies, as well as teacher’s awareness of the diversity of learning styles and strategies in the classroom. The task of the teacher in this respect is to address this diversity by adapting their teaching style to match the learning styles and strategies of their learners. In addition, teachers should be trained how to integrate strategy instruction in the English language classroom on a regular basis.

As Oxford points out (1990), learners can be trained to use strategies through awareness-raising, one-time strategy training or long-term-strategy training. She suggests that teachers should first diagnose the language learning strategies of their learners, then introduce new strategies and provide plenty of practice within regular class activities.


Although these findings cast some light on the relationship between

proficiency and vocabulary learning strategy use, they are far from conclusive. In order to investigate this complex relationship in more depth, further research is needed, which will delve into the complex interplay between learning strategy use, proficiency and factors such as learner beliefs and attitudes about learning, personality, motivation, etc.

Bibliography

Abraham Roberta and Roberta Vann. "Strategies of Two Language Learners: A

Case Study."Learner Strategies in Language Learning. Eds. A. Wenden and J. Rubin. New York: Prentice Hall, 1987. 85-102.

Ahmed, Medani O. "Vocabulary Learning Strategies."Beyond Words. Ed. P. Meara. London: CILT, 1989. 3-14.

Bialystok, Ellen."The Role of Conscious Strategies in Second Language Proficiency."Canadian Modern Language Review, 35 (1979): 372-394.

Bremner, Stephen. "Language Learning Strategies and Language Proficiency: Investigating the relationship in Hong Kong."Canadian Modern Language Review 55.4 (1999): 490-514.

Chamot, Anna Uhl. "The Role of Learning Strategies in Second Language Acquisition."Learner Contributions to Language Learning: New Directions in Research. Ed. M.Breen. Harlow: Longman, 2001. 25-43.

Green, John M. and Rebecca Oxford. "A Closer Look at Learning Strategies, L2 Proficiency, and Gender."TESOL Quarterly 29.2 (1995): 261 – 297.

Griffiths, Carol (ed.). Lessons from Good Language Learners. Cambridge: CUP, 2009.

Gu, Yongqi and Johnson Robert Keith. "Vocabulary Learning Strategies and Language Learning Outcomes."Language Learning 46.4 (1996): 643 – 79.

Kaylani,Cora. "The Influence of Gender and Motivation on EFL Learning Strategy Use in Jordan."Language Learning Strategies Around the World: Cross-Cultural Perspectives. Ed. R.Oxford.Technical Report No.13. University of Hawaii I. Second Language Teaching and Curriculum Center, 1996. 75-88.

Kojic-Sabo, Izabella and Patsy Lightbown."Students’ Approaches to Vocabulary Learning and their Relationship to Success."The Modern Language Journal 83. 2 (1999): 176-92.

Liu, Dongyue. "EFL Proficiency, Gender and Language Learning Strategy Use among a Group of Chinese Technological Institute English Majors."ARECLS E-Journal, 1(2004). 20 March 2011 ‹http://research.ncl.ac.uk/ARECLS-/vol1_documents-/Dongyue/Dongyue.htm›

Nikolovska, Anèla. "Usvojuvawe na vokabularot na angliskiot kako stranski jazik vo R.Makedonija so poseben osvrt kon strategiite za u~ewe."Doktorska disertacija. Filolo{ki fakultet Skopje, 2006.


O’Malley Michael et al. "Learning Strategy Applications with Students of

ESL."TESOL Quarterly 19.3 (1985): 557-584. Oxford, Rebecca. Language Learning Strategies: What Every Teacher Should

Know. Boston: Heinle & Heinle, 1990. Pavičić, Višnja. "Odnos strategija učenja i strategija poučavanja vokabulara u

engleskom kao stranom jeziku." Doktorska disertacija. Filozofski fakultet Zagreb, 2003.

Schmitt, Norbert. "Vocabulary Learning Strategies."Vocabulary: Description, Acquisition and Pedagogy. Eds. N.Schmitt and M.McCarthy. Cambridge: CUP, 1997. 199-227.

Shmais, Wafa A. "Language Learning Strategy Use in Palestine."TESL-EJ 7.2, A-3, (2003). 5 April 2011 ‹http://www-writing.berkeley.edu/TESL-EJ/ej26/a3.-html›

Stoffer, Ilka. "University Foreign Language Students’ Choice of Vocabulary Learning Strategies as Related to Individual Difference Variables."Diss. University of Alabama, 1995.

ПРИМЕНЕНИЕ СТРАТЕГИЙ УСВОЕНИЯ ВОКАБУЛЯРА ПРИ ИЗУЧЕНИИ АНГЛИЙСКОГО

ЯЗЫКА КАК ИНОСТРАННОГО В РЕСПУБЛИКИ МАКЕДОНИИ В ЗАВИСИМОСТИ ОД УРОВНЯ ЯЗЫКОВОЙ КОМПЕТЕНЦИИ

Предмет исследования настоящего труда – отношение языковой

компетенции учеников в процессе изучения английского языка как иностранного в Республики Македонии и применение стратегии усваивания нужного запаса слов (СУВ). Исследование реализуется путем опроса, анкетой которая была составлена специально для настоящего труда. В опросе вошло 709 опрошенных из десяти начальнх школ и из пяти групп студентов из Университета им. свв. Кирилла и Мефодия. Статистическая обработка показала что, несмотря на мальенкие отличия в уровне применения категории стратегий сопоставимо с уровнем языковой компетенции все пять категории стратегий имеют средний уровень употребления (между 2,50 и 3,49). χ2-статистика показала, что существует статистически значимая взаимосвязанность между уровнем и языковой компетенции и всех одиннадцать стратегий, которые были тестированы. Результаты нашего исследования указывают на каузальную связь между применением стратегий для усваивания запаса слов и уравнем языковой компетенции учеников. Также, видна и неопходимость перенесений стратегий, которыми пользуются успешные ученики на менее успешных, путем специального обучения.

Ключевые слова: Стратегии усваивания запаса слов, уровень языковй

компетeнции, χ2-тест, статистически значимая разница

http://www-writing.berkeley.edu/TESL-EJ/ej26/a3.html


UDK 371.3:811.111’243(496.5)

Standardized EFL Teaching

Shpresa Delija, Faculty of Foreign Language, Tirana

University

Abstract: Being under constant political, economic and social change especially, after

the 90-s, our country has had an urgent need to change its education system. So in recent

years, the Albanian Government has shown great interest in teaching and learning

English in accordance with European standards by amending new laws (law no. 10 307,

dated 22.07.2010) to promote English teaching and learning in order to meet the needs

and interests of students. In order to make English teaching available for our students it

is important to lead EFL teachers towards successful teaching, which means having a

well-designed lesson plan via well organized objectives. As Agni Malderez and Caroline

Bodòczky say in their book (1999: 22), objectives will be addressed concurrently and

throughout the course, which means that without objectives there will be no language

lesson. So this paper deals with the reasons why teachers need to be upgraded

professionally and how objectives help them enhance language teaching in their

language classes. This paper also gives answers to the following questions: What

principles should the language teachers consider while setting objectives? Why should

they follow them? How do students benefit from a well-designed lesson plan? Data

collection from these questions pointed out the importance of professionalism in

teaching English in our schools. Identifying the reasons for the big political and

economic changes made teachers aware of their professional development in order to

implement contemporary teaching methods.

Key Words: design lesson plan, implement teaching methods, objectives,

professionalism, set objectives.

Why Objectives in Teaching English?

Over the last 21 years Albania has changed much in all spheres of life,

education included. The opening of Albania to Europe and the world at large set big tasks to the people to learn foreign languages, English being an international means of communication. People of all ages and especially young people love to go abroad for different reasons: study, work, research or travel. So learning English as a foreign language has become a necessity for every one. Nowadays, English teaching and learning comprise an important part of the


school curricula, which reflect the National Strategy for the Development of pre university education (2008) that states

Foreign languages policy of the Ministry of Education and Science are

designed and applied in accordance with the development in our country and in concert with the EU policy in this regard, following two basic EU directives, multilingualism and intercultural education.

Being the Government’s priority new laws and amendments are passed by the Government and the Parliament in order to further develop English teaching in Albania. According to the Law of the Higher Education in Albania (law no. 10 307, dated 22.07.2010) everyone has the right to be educated, and in 2012 the high school students are not going to take four exams but five, with English being obligatory. Revista Mësuesi no.1, 2010). Therefore, great tasks were set forth to the English teachers to change their way of teaching to promote a more communicative learning.

The need to adjust the Albanian school system to the European standards and to the levels of foreign language competence as described by the Council of Europe (The Common European Framework of Reference for Languages Learning, Teaching, Assessment [CEFR] 2002), asks for professional English teachers that meet the above standards. There is a growing demand for well-qualified EFL teachers who are able to teach communicatively but also have the desire and responsibility for growing professionally in order to keep up with the changing needs and interests of their students. This demand can be met if methods of teaching and learning are modified in line with the curricula and syllabus objectives in order to provide them with language skills. As Don Snow has pointed out (3, 19), students’ learning depends ultimately on their own efforts and the teachers on their own side should be reasonably successful learners of English, which means that they themselves should give their students a better understanding of how to learn and use the language correctly.

In 2005 an analysis of the higher education in Albania was made in order to see which standards were to be fulfilled so that the implementation of Bologna System would be easier. This study concerned the following:

a) Sufficient information about Bologna System; b) Quality teaching in our schools; c) ELP for university and high school students d) Language text books and other teaching materials. In the study, therefore, we, the faculty teaching staff conducted a deep

analysis of all the problems we encountered such as the qualification of teaching staff in line with the European standards in education, authentic textbooks, the design of ELP, and improvement of teaching methods. We conducted a deep analysis on these problems, and after getting the sufficient information about the


Bologna System, we started to apply it in all levels of high education. These changes asked for teaching quality in English and the primary starting point was through setting clear objectives and goals in teaching.

Focus on Objectives The focus of this paper is on the importance that teacher growth has in

setting clear objectives and goals during the course planning. Don Snow emphasizes the idea that the goals of the language course serve as the focus around which everything else is built (37). Through a good planning of the course the teachers know where their students are going. They also lead students to climb up the ladders of the language towards the acquisition of communicative language skills through cooperative learning, thus making possible the removal of their traditional lessons (Kagan & Kagan1.5, 1.6).

There are two assumptions in this research: Why professionalism in the teaching process and Why objectives help in teachingFL? The first assumption has to do with learning teaching and how teachers could be throughout the teaching career (Scrivener 370). They should understand curriculum content and goals, including the subject matter and skills to be taught, and the students’ needs as well. Teachers should know their students’ needs and interests and at the same time they should know how their students learn and develop during the teaching and learning process within social contexts. The second assumption concerns the way teachers should set objectives in order to accomplish their duty successfully. Course aims and objectives should be: a) explicit and shared, b) knowledgeable and c) practicable (Malderez & Bodòczky 22-23). In studies conducted about Teacher Education by Viljo Kohonen (40) it is stated that teachers should clarify their personal aims and interests for themselves to promote reflective learning. He goes further with the idea of the teacher’s portfolio as a tool for teachers to get upgraded professionally (40). To have a portfolio teachers need to know how to identify students’ needs and interests which help them set course objectives in order to turn them into objectives for their lesson plans. This assertion was based on research which has shown that without group discussion you cannot come to the right solutions. Providing teachers with sufficient knowledge on teaching and learning objectives results from the research ad proves that training teachers in how to design course objectives should influence professional development of teachers.


Method

In the context of the drawbacks to traditional teaching methods I have

constructed a study to identify teachers’ professional development via the set of teaching objectives that could benefit English language student teachers in Albania. I started with the proposition that teachers’ growth could affect better organized course design and lesson plans, which, with well designed objectives, could affect English language learning.

Participants I did a case-study which was focused on some questions addressed to some

student teachers (A), newly assigned teachers (B), and experienced teachers in 5 primary schools in Tirana. I examined the following research questions:

A: What pedagogical skills and strategies should the student teachers need to have in EFL learning and teaching?

B: What methods can be used to create a communicative language environment in your classes?

Both groups of participants of this research (A and B) answered the above questions, which produced data for this study. Groups A and B were composed of student teachers and newly assigned teachers, whose goal in life was to become English language teachers in undergraduate levels of schooling. The young teachers teach in 5 primary schools, whereas the student teachers study to become English teachers. There were mainly 10 newly assigned teachers and 20 student teachers, all of them females of 21-26 years old. They were selected randomly. There were no males because there are few male teachers in the primary schools in Albania. It has not yet become a profession for men to teach young learners. The study occurred in a six-month period (January-June 2008),during which I observed the needs and interests of the respective study groups. I handed out questionnaires and then interviewed the young teachers and the student teachers as well. I had talks with them in order to get sufficient data for my research. I made the interviews once a month for three months in a row (from January-April). The interviews concerned professional development of the young EFL teachers in Albania. Each interview lasted 15 minutes. There were experienced teachers that participated in this research. They played mostly a secondary role, but of student teachers’ benefit. The student teachers and the newly assigned teachers observed the experienced teachers’ lessons for exchanging experiences.


Procedure

The data was collected at the end of April 2009 from all the actors that took

part in the study. I interviewed them randomly. I interviewed the newly assigned and the student English language teachers at different times of the day to get to know better their needs, interests and their mood. I used these techniques for the interview because I wanted to judge them from their psychological point of view and what the effect their mental state at different times of the day had on the teaching process. I evaluated their background in English as well. I involved these actors in the study in order to better see how teacher professionalism can help learning in the English class. The student teachers also observed 10 English classes in primary schools and attended the classes of experienced teachers in order to see the pedagogy they used. The student teachers talked with the experienced teachers and noted down the skills and the strategies they should have as future teachers to make the lessons effective. After the observed lesson they exchanged ideas about teaching and especially about course design and lesson planning. They were concerned mainly in the setting up of course and lesson plan objectives.

During the observation of the EFL classes the student teachers were divided into groups of five because classes are very big in the Albania. As the focus in this study was to find ways to professionalize EFL teaching I asked the student teachers to jot down all the steps that experienced teachers used during their teaching. The student teachers contrasted their teaching with their own theoretical background together with the theory they were provided at the university. So, during the observation a slight modification could be as follows “lesson planning, principally objectives,” “course design, mainly course objectives.”

I used the following rubrics for the observation, questionnaires, and the interview. The ranking was: “strongly disagree,” “disagree,” “neutral,” “agree” and ‘strongly agree,” and the ranking of “never,” “sometimes,” and “always.” Participants in this study collected data about classroom setting, classroom conditions, the students” conduct during the English lesson, the teachers” behavior and their communication in class (gestures, eye contact, and intonation). The use of all these techniques in data collection provided me with evidence from which strategies and teaching tips were identified.

Findings and Results Data collected from the interviews, questionnaires and observations are

presented in Tables 1, 2, and 3 in the Appendix. The data were not only in quantity but also qualitative while examining the questions. In examining the


collected data either in quality or quantity, there were clear distinctions between what the student teachers get at the university and what they face in the real situation in the schools where they have started teaching. So the newly assigned teachers confessed that they never face the same situation as they are taught at school. Four of them said that they are sometimes treated well by the senior teachers, and what is very much to be appreciated is the training. They never get training at schools, which affect their teaching and especially the setting of the course and lesson objectives. As for their psychological state concerning teaching during the parts of the day they emphasized that they always feel good while teaching in the morning. This shows that in the morning they are fresh and full of energy to give their utmost in their teaching process. “This means that they sleep well during the night; moreover, studies reflect this information: ‘sleep debt considerably affects the teachers” thinking and mood” report Gais and Born (2001). Furthermore, “lack of sleep brings loss of energy, lethargy, and emotional instability” reports Sirito (2003).

The teachers’ mood in teaching is very important during the teaching process. The merrier, the more tranquiller, the more organized and the more love they put into their teaching, the better the results are on the students’ and the teachers’ sides.

Class conditions also affect teaching. According to the results of table 1 I may say that classroom environment in the piloted schools does not attract the language learners towards a standardized learning, which needs to be improved.

Conclusion This study gives evidence on the importance of teacher training at school

and outside it. It also emphasizes the fact that EFL course design and lesson plans in terms of clearly set oobjectives are very crucial in teaching in line with the European standards. It is also important to point out what works best in teaching EFL to student teachers and the new ones in order to give them the possibility to develop professionally. The collected data provided by all the actors in this study made possible the identification of the actual situation in our schools and what is more important the tasks set for the national trainers in order to apply teacher trainings in the schools. Training EFL teachers and especially the young teachers for professional growth can be applied in all the schools in Albania. This will increase the desire for students to learn English better and at the same time it will motivate the student teachers to teach professionally.


Bibliography

Edge, Julian. Continuing Professional Development: Some of our perspectives.

IATEFL. 2002. Gais, S, Plihal, W. Wagner, U, and Born, Jan. Midlife in Insomnia. National

Neuroscience Journal 13. 2000. Kagan, Spencer and Kagan Miguel. Kagan Cooperative Learning. 2009. Print. Malderez, Agni, Bodòczky, Caroline, and Williams, Marion. Mentor Course a

Resource Book for Trainer-Trainers. Cambridge UP, 1999. Print. Revista Mësuesi no. 1. 2010. Scrivener,Jim. Learning Teaching. Macmillan. 2009. Snow, Don. From Language Learner to Language Teacher.Michigan USA:

McNaughton and Gunn. 2007. Stickgold Robert and Walker Mat. The Neuroscience of Sleep. Elsevier. UK. 2009. Strategjia Kombëtare për Arsimin e Lartë ‘SKALA’ 2008-2013. Print. The Law on Higher Education amended by a new law no. 10 307, dated

22.07.2010.

MËSIMDHËNIE E STANDARDIZUAR E GJUHËS ANGLEZE

Duke qenë në ndryshime të vazhdueshme politike, ekonomike dhe

sociale, veçanërisht pas viteve 90të

, vendi ynë ka patur një nevojë të

ngutshme për ndryshime në sistemin arsimor. Në vitet e fundit Qeveria

Shqiptare ka treguar një interes të madh në mësimdhënien dhe

mësimnxënien e gjuhës angleze në përputhje me standardet evropiane,

duke bërë të mundur amendimin e ligjeve të reja (ligji nr. 10 307 më datë

22.07.2010, për të nxitur mësimdhënien dhe nxënien e gjuhës angleze me

qëllim që të plotësojnë nevojat dhe interest e nxënësve. Për ta bërë

mësimdhënien e gjuhës angleze të dobishme për nxënësit tanë është e

rëndësishme që t’i drejtojmë mësuesit e gjuhës angleze drejt një

mësimdhënieje të sukseshme që do të thotë të kesh një plan mësimor të

planifikuar mirë nëpërmjet organizimit të kujdesshëm të objektivave të

mësimit. Astu si kanë theksuar Agni Malderez dhe Caroline Bodòczky në

librin e tyre (1999, 22), objektivat duhet të hartohen në lidhje me mësimin

dhe njohuritë, si dhe të vazhdueshme gjatë gjithë kursit, që do të thotë se

pa objektivat e mësimdhënies e të nxënies nuk mund të ketë plan

mësimor.

Pra, ky artikull trajton arsyet pse mësuesit kanë nevojë të përditësohen

nga ana profesionale dhe si i ndihmojnë objektivat të zhvillojnë më tej


mësimdhënien e gjuhës së huaj në klasat e tyre. Ky artikull, gjithashtu, u

përgjigjet pyetjeve të tilla: Cilat janë parimet që duhet të marrin për bazë

mësuesit e gjuhës kur përcaktojnë objektivat? Pse duhet t’i ndjekin këto

parime? Si përfitojnë nxënësit prej një plani mësimor të detajuar mirë?Të

dhënat e grumbulluara prej përgjigjeve theksuan rëndësinë e

profesionalizmit në mësimdhënien e gjuhës angleze në shkollat tona.

Identifikimi i arsyeve për ndryshimet e mëdha politike dhe ekonomike

ndërgjegjësoi mësuesit për zhillimin e tyre profesional me qëllim që të

zbatonin metodat bashkëkohore të mësimdhënies.

Fjalët kyçe:hartoj planin mësimor, objektivat, profesionaliëm, zbatoj

metodat e mësimdhënies. Apprendix 1

Table 1. Observation by student teachers and newly assigned teachers

Strongly

disagree

Disagree Neutral Agree Strongly

agree

Lessons are done in lively

and comfortable classrooms.

15

-

12

3

Quotes and posters on the

walls inspire teaching.

-

-

8

22

-

Bulletin boards are found in

all the language classrooms.

13 14 3

-

Students are interested in the

language lesson.

15

-

10 5 -

Teachers are kind, helpful

and do their best to upgrade

professionally.

- 3 20 7 -

Language teachers attract

their students by using

authentic materials in class.

11 - 4 - 15

Teachers use only

communicative teaching

methods

20 3 7 -

Students are always in the

center of teaching.

12

-

13 5 -

Total

66 37 73 49 15


Appendix 2

Table 2. The interview to the newly assigned teachers

1 2 3 4 5

1. Are you faced with the same teaching situation you

were taught at school?

10 - - - -

2. Do you find a friendly situation in the school from

the very beginning of the school year?

6 4 - - -

3. Do you exchange experience with the older

teachers at your school?

3 5 - - 2

4. Do you get teacher training at your school by the

senior teachers?

10 - - - -

5. Do you read professional books in order to develop

professionally?

-

2

- 4 8

6. Have you observed classes from the experienced

teachers?

2 8 - - -

7. Do all of you talk about your teaching methods and

especially about course objectives?

- 6 - 4 -

8. Do you find setting objectives to your teaching

difficult?

-

-

3

-

7

9. Do you feel good while teaching in:

a. the morning?

b. the afternoon?

c. the evening?

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

20

-

-

TOTAL 31 25 3 8 37


Appendix 3

Table 3 The interview to the student teachers.

1. Do student teachers study teaching because they have a

goal in their life?

14 6

2. Do they take part in micro-teaching while they have

seminars in class?

12 8

3. Are they conscious of what they study and why they

study teaching English?

16

4

4. Do you find teaching English interesting?

7 3 10

5. Does teaching always makes you feel inspiring?

2 12

6

6. Are the teaching materials useful for you in the future

career?

3 9

9

7. Do you set objectives easily?

12

5

3

8. Does setting objectives help you in your teaching?

20

TOTAL - 33 62 - 10


UDK 378:[371.3:811.111(671.1)

The Evolution and the Expectation in the Teaching/Learning of Quality Bilingualism for Quality Education at the Tertiary Level of Education in Cameroon

Ojage Nicoline Agbor Tabe, University of Maroua, Cameroon

Abstract: With Cameroon being an official bilingual country where English and French

are the two official languages and both languages having an equal status; it is vital to

find out the evolution and the prospects of the teaching/learning of the “Bilingual

Training” course at the tertiary level after fifty years of education. It is in line with this

thinking that we have put together the following guiding questions for this paper: What

changes have occurred in the state-owned professional schools as the teaching of

Bilingual Training is concerned? And how should they be taught in the above

institutions to suit the current changes as a means of anticipating for an excellent

teaching/learning of Bilingual Training in Cameroon? This article answers these worries

by providing a picture of what the teachers, students, the school authorities and the state

are supposed to do if we must achieve the learning/teaching of quality bilingualism for

quality education in higher institutes of learning in Cameroon.

Key Words: evolution, expectation, teaching, bilingualism, education, professional

institutions.

Introduction

In the course of observing how English and French as second official languages are being taught in some State-owned higher professional schools in Cameroon and listening to some of the comments made by students about their bilingual training course:

-Why are techniques of communication not taught in English as in French? I would have boycotted the classes if not for the need of passing my exams and graduating from the school.

-English is not important because I am not going to use it at work. French- my first official language is my workplace language.


-I am tired of this grammar all the time from primary school to secondary

school to the university and here too. I don”t know what is new that this teacher is adding to my knowledge. It is such a boring class.

-Why are we taught administrative writings in French only and not in English? Are they indirectly obliging us to write professional writings only in French?

-Why are teachers who are not language teachers and not proficient in English coming to teach us English?

I started wondering what should be done as regards the teaching/learning of our second official languages which we commonly call “Formation Bilingue” (FB). This is just a pointer to the numerous lapses in the teaching/learning process of our second official languages in Cameroon and also an indicator of the boring nature of the learning of these languages at the tertiary level of education where we expect the best from the trainers. Many other questions ran through my mind like what were the dreams of the proponents of this policy of official bilingualism and how has their vision evolve with time? and what should be done by who at the tertiary level to better encourage Cameroonians to continue to desire learning their second official languages? These worries have been resolved in this paper.

Before diving into the roots of the matter, it is important to highlight some key words – evolution, quality and expectation which I think will pave the way for my talk. Evolution means development, growth or advancement. Quality means the worth, eminence, excellence, superiority, class, value or the standard of something and expectation means the prospects, hopes or anticipations of something. Having the notion of what evolution, quality and expectation are all about now leads us to the interpretation of the topic which is the development and the prospects of superior bilingualism for superior education. That is, what advancement have been made in the teaching and what anticipations can be made to give bilingualism in higher professional colleges in Cameroon an excellent and eminent image as teaching/learning are concerned. In the following parts, the state’s vision of official bilingualism and the evolution has been traced. I have also looked at the expectations at different levels: Cameroons’ vision of quality official bilingualism, expectations of the bilingual training teacher at the pre-course phase of the course, expectations of the teachers and learners during and after the course and what is expected of the school authorities for a quality bilingualism course.


Cameroon’s vision of official bilingualism

We cannot talk about the Cameroonian vision of official bilingualism without

making mention of Fonlon – a famous founding Father of the stated policy and president Ahidjo – the first president after independence.

Fonlon in1963 with precision states what he thinks the vision of this language policy should aim at

the teaching of English and French in our schools and colleges should be to produce citizens capable of handling both languages with consummato skill, capable of producing in English or French, as they please, works of arts or science of the highest merit (70). In like manner, Ahidjo’s vision of official bilingualism in the Federal

Constitution was one that the pipuls of the lycee, regardless of their Federated State of origin, would acquire a perfect knowledge of English and French and be able to function equally well in one language as in the other, after reaching a given level.

From the above reactions of Fonlon and Ahidjo, you can bear with me that their dream was that of producing equal official bilinguals on attaining a certain level of education. For them, after attaining a certain level of education; citizens should be able to be competent and performing in both English and French.

Also, the ever first English syllabus for secondary schools in francophone provinces by MINEDUC outlined fully the dream of official bilingualism in Cameroon:

The teaching of English in the French – speaking area of Cameroon has two principal objectives. The first of these is to contribute to the development of a bilingual culture in which the majority of the citizens are able to express themselves in both English and French and can truly share a common heritage. While the achievement of this goal will foster national unity, it will also prepare Cameroonians for a unique role among the Anglophone and francophone countries of Africa.

The second objective is to contribute to the young francophone’s

intellectual growth by the acquisition of a language which is so significant in the fields of literature, philosophy and science. At the practical level, the teaching of English must aim at the command of current English as a means of communication, first oral, then written. This willinvolve some or all of the following abilities:


– to understand and answer questions which requires explanation or

information. – to understand radio broadcasts. – to manage one’s own way in an Anglophone area. – to read and understand passage such as directions or announcements,

then passages of greater difficulties from newspapers or books – to correspond with Anglophones. – to appreciate the culture of the other Anglophone countries – to pursue advanced studies in English (5). Looking at the objectives of the ever first French-speaking programme of the

teaching of English and French to Francophones and Anglophones respectively, you can bear with me that more emphasis was laid on the majority of the citizens being able to express themselves in both English and French not leaving out a command of current English and French as a means of communication. That meant that there was a shift of the vision of official bilingualism from what was purported by Fonlon and Ahidjo to what was maintained by the ever first academic programme. This disparity gave rise to two diverse visions of official bilingualism:

1. The production of equal official bilinguals proposed by Fonlon and Ahidjo. This entails the acquiring a perfect knowledge of English and French and being able to function equally well in one language as in the other, after reaching a given level.

2. The production of received official bilingual propounded by the ever first academic programme of MINEDUC. That is, acquiring the second official language for the purpose of communication.

It is not surprising when Tchoungui quoted by Ubanako attests that two main objectives were assigned to the policy of official bilingualism:

to give opportunity to every Cameroonian to study his or her first official language according to their geographic location and to give him/her the opportunity to study and speak the second official language as well and consequently become a perfectly balanced bilingual.(13)

At the level of teaching/learning, these diverse views gave birth to two

different teaching approaches to official bilingualism: 1. A lighter teaching of bilingual training for the purpose of communication 2.A heavier teaching of bilingual training for both communicative

/grammatical competence


The questions one can keep asking is: why this differences in the early

vision of official bilingualism in Cameroon and does this account for the present confused state of the teaching of official bilingualism at the tertiary level where some schools practice the lassez faire official bilingualism for communicative purposes while others practice a hard official bilingualism for both grammatical/ communicative competence? This leads us to the next phase of our paper which is:

A. What changes have occurred in the teaching/learning of the Bilingual Training course in the target schools?

B. What type of bilingualism is supposed to be practice in higher institutes of professional learning in Cameroon?

-Is it quality bilingualism for quality education? -If yes then how can we attain our objectives?

Evolution in the Teaching of English/French to Students in State-owned Professional Schools in Yaoundé

Since 1961, the year that saw the re-unification of the former two federated

states into a united Republic of Cameroon; the government of the country has constantly recognized English and French as the two official languages of the country with the both languages having the same status. The state policy of official bilingualism was stated in the federal constitutions of 1961, amended in 1972 as follows: “The official languages of the Republic of Cameroon shall be English and French, both languages having the same status. The state shall guarantee the promotion of bilingualism throughout the country…..”

In order to promote bilingualism for integrative purposes, the state envisaged the teaching of English to all French -speaking students on the one hand and the teaching of French to all English-speaking students on the other. This effort of the government was reiterated in the educational policy as Mckay quoting Todd points out:

a bilingual approach was also adopted towards education. From nursery schools upwards, all education was to be in either French or English with bilingualism in those two official languages being specifically catered for in a number of secondary schools and the University. (127)

In conformity to the above, English/French has since then been taught in the

state-owned professional schools with the spirit of promoting official bilingualism under the framework of “Bilingual Training.” This was done with


the goal of helping the learners to acquire their second official language – English or French so as to contribute to the growth of the bilingual culture. In conversations with Professor Alobwede, Mrs. Ngasa and Mr. Nashifu, all pioneer lecturers of two state-owned engineering professional institution: the National Advanced School of Public Works and the National Advanced School Polytechnique respectively, I was made to understand that barely general English/French grammar was being taught to the above students. As time passed on, the students exercised the lack of motivation to the learning of general grammar as they do not see any need in concentrating on learning grammatical rules which is a mere repetition of what they were doing from primary schools through secondary and even university. For them, what they were learning does not have any relevance to their prospective professional world. This above low spirit manifested by the students triggers a change to what was taught to them. The introduction has also highlighted the low spirit that has preoccupied in the teaching/learning of the “Formation Bilingue” course. Mrs. Ngasa, a pioneer English language teacher in the National Advanced School of Public Works has this to say as this shift from general grammar to technical English is concerned:

Personally, I have the impression that the students were not motivated because they have been doing a lot of grammar in their lives. I have imposed English for science and technology on the learners because of its importance on their profession (interview conducted by Agbor, 10/02/2009 at the NASPW,Yaoundé)

Following this observation, the trainers tried to shift from the stiff

grammatical rules to some kind of teaching of English that relates to the field of the students which is Professional English. One of the reasons for this change advanced by the teachers is: since most of the best first hand science text books are available in English and only later translated into French. Another reason for this shift from the teaching of general grammar to special technical vocabulary given by Mr. Nashifu was that, most technical appliances and products that these students will constantly be in contact with throughout their working lives are labelled in English. The above points provided a propitious setting for the change from the teaching of general grammar to the teaching of Professional English.

Following the development in the teaching/learning of the official languages, we also expect a subsequent change in the teaching/learning approaches and even the comportment of the teachers, the students and the school authority not leaving out the state which the next portion projects as quality bilingualism in higher education.


Expectation for Quality Official Bilingualism at the Tertiary Level of

Education in Cameroon Much is expected of the teachers before, during and after the course. There

are also prospects for the students, the school authorities and the government for use to succeed which the forthcoming sections advanced.

A. What are the expectations of the teacher before classes? The first and most important issue in the teaching of a quality bilingualism

course is whether the course reflects the needs of its learners. Any quality bilingualism course should consider the factors that affect their learners’ wants. That is, the teacher is expected to know the linguistic background of his/her learners, current knowledge of learners’ Second language (L2) and the similarities/differences between their previously acquired languages and the target language, learners’ expectation and aspiration and their purpose for learning their second official language. Therefore, the teaching of quality bilingualism for quality education in any professional school must take into account the specialty of the learners and their prospective professional language needs.

B. What are the expectations of the teachers during the course? Hamachek holds that quality teaching is more than one thing. He opines that

it is both an art and a science. I strongly buy his assertion of quality teaching which encompasses the teachers’ appearance, teaching style, teaching methodology, teachers’ language, teachers’ behaviour and personality, the teachers’ perception of self and others. All these abilities that teachers of bilingual training should aspire for their attainment of quality bilingual training teaching can be presented in the form of 43 commandments:

1. Thou shall have broad knowledge and interest 2. Thou shall strive to be intellectually prepared 3. Thou shall know thy learners 4. Thou shall use advanced organizers especially pre-learning tasks 5. Thou shall be noted for conceptual simplicity 6. Thou shall be stable and warm 7. Thou shall express more friendly feeling towards thy learners 8. Thou shall be nonpunitive 9. Thou shall be responsible, systematic and imaginative 10. Thou shall be creative 11. Thou shall be flexible 12. Thou shall be enthusiastic 13. Thou shall not always be perfect and all knowing


14. Thou shall be human and considerate 15. Thou shall value thy learners 16. Thou shall be self-confident 17. Thou shall have positive perception of learners 18. Thou shall challenge and encourage thy learners 19. Thou shall be sensitive to thy personality feedback 20. Thou shall be autocratic, practice laissez faire and be democratic 21. Thou shall give thy learner thy first priority 22. Thou shall be learner centered 23. Thou shall be integrative rather than dominative 24. Thou shall judge what thy teaches and how well thy teaches 25. Thou shall cultivate a thirst for learning in thy learners 26. Thou shall fashion all thy teaching to take place in a cultural, historical

and sociopolitical context 27. Thou shall participate in workshops on effective teaching strategies 28. Thou shall do research and be acquaint with scholarship 29. Thou shall raise thy learners awareness of cross- cultural sensitivity and

diversity 30. Thou shall dream and be on the offense rather than on the defense 31. Thou shall differentiate between the trivial and the meaningful 32. Thou shall use real-life examples 33. Thou shall strive to change thy learners and thyself as thou teaches 34. Thou shall reflect on what is meaningful to thy learners 35. Thou shall encourage self- learning 36. Thou shall evaluate thy learners before, during and after the course 37. Thou shall test thy learners on what thou had taught 38. Thou shall be cordial with thy learners 39. Thou shall vary thy methods 40. Thou shall possess good correction approach 41. Thou shall welcome learners questions 42. Thou shall be patient with learners 43. Thou shall never allow thou learners to leave the class with any worry

concerning the lesson C. What are the expectations of the learners? 10 commandments have been postulated for learners to adopt if they intern

to acquire quality “Formation Bilingue” Learning at the Tertiary Level. 1. Learners should be very open to their teachers before, during and after

their lesson/course 2. Learners should participate actively in class


3. Learners should start seeing themselves as teachers and endeavour to

comport as one 4. Learners should respect their teachers view and that also of their fellow

students 5. Learners should be polite to their teachers and classmates 6. Learners should try to have a say as to what they are being taught 7. Learners should engage into self- learning activities 8. Learners should assert their preferable teaching/learning styles 9. Learners should give undivided attention to their classroom learning 10. Learners should keep on asking question until they are satisfied D. What are the expectations of the school authorities? The first and most important expectation of the school authorities is for

them to create a Bilingual Training Unit with coordinators to manage the affairs of the Bilingual training course programme.

The school library should be well equipped with books on Learning English/French at the tertiary level, Professional English/French, English/French in general, English/French language books for specialized technical vocabulary and the teaching/learning of English/French as second and foreign languages for teachers and students to explore and improve on their knowledge.

Also, if we must achieve efficient teaching and attain the objectives of quality bilingualism; I advise the school authorities to recruit lecturers who have acquire some valuable extra knowledge on the teaching of professional English because it has an impact on the teaching/learning process. More lecturers (even part timers) should be recruited and paid regularly.

In the same light, teachers should be given enough hours to cover a good amount of the professional language knowledge needs of the learners which is an aspect of quality bilingualism at higher stage before graduation so as to arm them with valuable skill needed in the job market. I think if the teaching of quality “Formation Bilingue” in English/French at the tertiary level is taught every semester, it will give the trainers enough time to cover much than they actually do.

Furthermore, there should be a syllabus for the bilingualism courses based on the need of the learners from different specialties. In addition to the above, the programme should be flexible and should be modifiable as new trainees are admitted yearly to truly suit the wants of the students.

Teachers should be given (financial and certificate) best teacher awards annually to enable them create a good psychology in teaching and a good learning climate which is recommended for any successful “Formation Bilingue” learning situation. This justify why Morgan and Peter (33-34) in citing William and Burden identify factors as challenge, choice, curiosity and involvement for


being responsible for motivation and creativity in second and foreign language learning.

The state can better the teaching/learning of quality Bilingualism by providing the schools with a language laboratory with audio and video cassettes, films and video games on the learning and teaching of English/French. This is in line with Cross’s (41) proposal of instrumental materials, class size and quality teaching as having the greatest impact on quality education.

Conclusion

The teaching/learning of the official languages have evolve during fifty years of education at the tertiary level and so the teaching/learning approaches should equally evolve to that of quality. For Cameroon to meet up to expectation of quality bilingual training teaching/learning, the entire higher education community and more especially the trainers, put their hands together so that they may succeed. By so doing, we will have a positive outcome for quality bilingualism for quality education at the tertiary level. It will also keep the candle of the learners constantly burning for the learning of their second official languages and avoid circumlocution on basic grammar which is boring to them because they have been seeing it from primary school through secondary and even university levels of their studies.

Bibliography

British Council. TeachingEnglish – TKT Essentials. Module 1 -3, 2010. Charleston. "Enhancing the Quality of Teaching in Colleges and Universities:

Teaching forDiversity." Teaching Education. 4, 1 (Febuary 1993):7-9. Dan Marshall, J. Teaching Education. 4, 1 University of South Carolina, 1991. Haberman, Martin. "Can Cultural Awareness Be Taught In Teacher Education

Programs?"Teaching Education. 4, 1(1991):25-35. Hamachek, Don. E. Behavior Dynamics in Teaching, Learning and Growth.

Michigan State University: Allyn and Bacon: Boston, 1975. Morgan, C. and Peter, N. Teaching Modern Foreign Languages: A Handbook for

Teachers. London: Kogan Page, 2001. Niara and Judarkasa. "Quality teaching is Judged by what we Teach, not Just

how Well." Teaching Education. 4. 1 (1991): 17-21. Sapon- Shevin, Mara. "As we Teach, we Change our Students and

Ourselves."Teaching Education. 4,1 (1991): 46-56.


Simon, P. "Insights into Better Teaching." Teaching Education. 4, 1, University

of South Carolina (1991): 57-68. State Document: Cameroon. English Syllabus for Secondary Schools in

Francophone Provinces. MINEDUC, 1975. State Document: Cameroon. The Federal Constitutions. 1961 and 1972. Print. Ubanako, Valintine. "Regional Varieties and Educationally Determined Lects in

CAME." 2007. Wolfson, Bernice. "Becoming a Teacher."Teaching Education. 4,1 (1991): 69 -77.

EVOLUTION ET ATTENTE DE L´ ENSEIGNEMENT/APPRENTISSAGE DÚN BILINGIUSME DE

QUALITE´ DANS L´ ENSEIGNEMENT SUPÉRIEUR AU CAMEROUN Pour un pays officiellement bilingue ā l’instar du Cameroun où l’Anglais et le

Français sont les deux langues officielles ayant un statut égal, il est important de connaitre l’évolution et les débouchés de l’enseignement/apprentissage des cours de formation bilingue au niveau tertiaire après cinquante ans d’éducation. C’est dans cette optique que les questions suivantes ont été posées ? Quels sont les changements survenus dans les écoles de formation cibles s’agissant les cours de formation bilingue et comment celles-ci devraient êtres enseignées dans ces grandes écoles en vue de promouvoir un enseignement- apprentissage adéquat pour la formation Bilingue après cinquante années d’éducation ? Cet article esquisse une réponse à ces questions tout en donnant des indications sur ce qu’on attend des enseignants, des élèves et des autorités scolaires en vue d’assurer un bilinguisme de qualité pour une éducation de qualité dans les grandes écoles du Cameroun.

Mots-clés: Evolution, Attentes, enseignement, bilinguisme, éducation,

grandes écoles.


UDK 371.686:81’243

Film u nastavi stranog jezika

Budimka Uskoković, Univerzitet u Beogradu

Apstrakt: U ovom članku se nudi objašnjenje funkcije i načina korišćenja filmova u

nastavi stranog jezika. Definiše se nekoliko mogućnosti predstavljanja filmova, kao i

pozitivni i negativni aspekti prikazivanja filmova u nastavi. Polazište rada je da medijska

kompetentnost predstavlja petu jezičku kompetenciju, a govori se i o odnosima filmova i

socijalnih i istorijskih aspekata stvarnosti. Rad se bazira na eksperimentu sprovedenom u

Nemačkoj i zaključuje se da bi bilo efikasno ako bi se takav eksperiment sproveo i na

ovdašnjim prostorima u cilju poboljšanja medijskih sposobnosti i boljeg uvida u nivo

reakcija mlađih učenika i studenata.

Ključne reči: film, društvo, kompetencija, eksperiment

Uvod

Film je jedan od vodećih medijuma kulture savremenog čoveka i bez njega se teško može zamisliti kulturni ili tehnički savremeni život. Iako toga uglavnom nismo svesni, film zauzima sve više prostora u svetu medija i tek ciljnim koncentrisanjem na njegovo proučavanje, može se sprečiti da čovek ostane pasivan posmatrač scena koje kasnije gube svoje primarno značenje, menjaju se i utiču na njegovu svest, postaju deo rečnika ili opšte kulture.

Kao posebna umetnost, film omogućava jedinstven pristup stranom jeziku, te je tim veći i njegov značaj u nastavi stranog jezika, bez obzira na probleme koji se mogu javiti, a o kojima će kasnije u samom tekstu biti reči. Korišćenje filma u nastavi stranog jezika, religije, likovne umetnosti, geografije i nekih drugih predmeta, ne sme biti ograničeno samo na nivo osnovne škole, već treba da nađe mnogo širi prostor u skladu sa uzrastom, rodnim razlikama, verskim opredeljenjima i interkulturnim razlikama učenika. Veliki broj filmom obrađenih tema zadire u duhovno odrastanje i razvoj učenika i može biti od pomoći u savladavanju svakodnevnih problema i izazova.

Film je specifična obrada širokog spektra tema često strane kulture, informacija o zemlji i ljudima čiji jezik učimo i sa kojima možemo doći u kontakt, socijalne realnosti, istorije, dijalekatskih razlika, autentičnih govornih situacija, realnih komunikativnih impulsa i povoda, modela ponašanja.


Iako neki izvori njegovo korišćenje smatraju dodatnim opterećivanjem

nastave, eksperimenti sprovedeni u Nemačkoj pokazuju drugu stranu stvarnosti na kojoj su deca i mladi željni usavršavanja u medijskoj kompetentnosti. To je i jedan od razloga za češće održavanje seminara i izradu projekata preko kojih bi se nastavnici, sticanjem novih informacija, dalje usavršavali.

Cilj ovoga rada je da pomogne nastavnicima da sagledaju sve prednosti i mane primene filma u nastavi, ali i da podstakne nastavnike da se što češće bave ovim medijem jer je on jedan od načina pospešivanja aktivnosti učenika i održavanja njihove pažnje. Ovde će biti reči i o značaju kratkometražnih filmova i televizijskih serija.

Obrada ove teme mogla bi pomoći i srbistima u nastavi srpskog kao stranog jezika, odnosno može biti dobar podstrek za prikazivanje srpskih filmova u nastavi i kod nas i u svetu, na prostorima gde se srpski jezik izučava kao strani.

Medijska kompetentnost kao poseban predmet?

S obzirom na to da živimo u tehnički veoma razvijenoj civilizaciji, postavlja se pitanje da li je potrebno uvesti novi predmet koji bi za cilj imao postizanje medijske kompetentnosti, odnosno sticanje sposobnosti pretraživanja i pronalaženja informacija putem Interneta, jer je sve veći broj poslova koji zahtevaju ovakvu sposobnost, i da li je potrebno da u tom slučaju i film bude deo tog predmeta, jer mu se u okviru drugih predmeta ne posvećuje dovoljno pažnje. Evropska Komisija već sprovodi akcije radi bezbednije upotrebe Interneta. U Bavarskoj je medijska kompetentnost već odavno deo kurikuluma (Wörther 2). Kako u ostalom delu Nemačke i dalje postoji veliki problem medijske kompetentnosti nastavnika, navodi se nekoliko razloga za to: film kao medij postoji odavno i vodi se neosnovana diskusija o poboljšanju medijske pedagogije; tradicija samih predmeta ne dozvoljava uvođenje nečega novog; filmski najkompetentniji stručnjaci rade van škola i veliki je problem dovesti ih, sa njima organizovati nastavu ili omogućiti da podučavaju nastavnike koji pred ovim zaziru i plaše se da bi mogli izgubiti svoj autoritet u modernom svetu (Pfister 22). Nemci smatraju da svako može gledati film, da u nastavi njihovog maternjeg jezika postoje mnogo bitnije stvari i da nastava nemačkog jezika tre-ba da pruži znanje iz književnosti, a ne i iz kulture filma, a pritom se zaboravlja da je veliki broj knjiga u novije vreme ekranizovan i da bi i taj oblik interpretta-cije literature trebalo uključiti u modernu nastavu. Izdavačke kuće u udžbeni-cima za strani jezik ili za nemački kao strani jezik, nude veliki broj filmskih referenci i tekstova koji se zasnivaju na poznavanju filmova i priče kroz sliku i ton sa dodatnim materijalima (Schritte International, em, Studio D, Planet).


Nameće se pitanje šta je sa obrazovnim ustanovama u našoj zemlji? U našim

školama postoji problem nedovoljnog medijskog opismenjavanja upravo zbog nedostatka savremenih tehničkih pomagala, pa je teško govoriti o filmu kao posebnom predmetu. On ostaje deo postojećih nastavnih planova, ali se u praksi nedovoljno primenjuje. Razlozi za to su mnogobrojni: dužina filma ne dozvoljava da se u obzir uzmu sve okolnosti i detalji; subjektivnost; filmovi se gledaju samo da bi se ispunio čas pred raspust ili neki praznik u celini, bez mo-gućnosti da se o njima diskutuje. Uloga filma u nastavi je da oplemeni sadržaj, da metodski obogati nastavu i za obradu svake teme bi se mogla naći sekvenca u trajanju do 15 minuta koja bi učenicima pružila drugačiji pristup nastavnoj jedinici (Sass 10). Učenici bi u tom slučaju bili motivisani za samostalno istraži-vanje, odnosno, kako to Džeromi Bruner kaže, za učenje putem otkrivanja. Filmovi mogu da usmere pažnju veće grupe učenika i mladih nego što to može književnost u modernom svetu, pa bi nastava mogla biti popularna, zabavna, višestrana, rasterećena, a škola bi mogla postati privlačno mesto (Wörther, 2). Filmovi omogućavaju da strani jezik uđe u učionicu na autentičan i prijemčiv način i nude situacije u kojima se jezik najčešće koristi. Treba ih birati ciljano i argumentovano predstavljati, a za to je neophodno filmsko opismenjavanje na-stavnika. U svetu se održavaju seminari u trajаnju od mesec dana do čak neko-liko meseci i namenjeni su nastavnicima ili budućim nastavnicima stranih jezika koji mogu aktivno da učestvuju u diskusijama, gledaju filmove, osmišlja-vaju za-datke za nastavu sa decom, ali i sami uče nešto novo o korišćenju ovog medija. Takvu novinu u pristupu nastavi trebalo bi uvesti i kod nas, najpre za slaviste iz sveta, pa onda i za naše nastavnike stranog jezika koji bi se mogli baviti doma-ćom kinematografijom, razlikama između domaće i strane, mogućnostima nji-hovog povezivanja i preoblikovanja za bolju interkulturnu razmenu srpskih uče-nika u dijaspori i stranih učenika kod nas, pri čemu bi učenici mogli da govore o svom iskustvu i tako upotpune nastavu i daju podsticaje za dalja istraživanja.

Eksperiment

Film je kao celina subjektivna pojava, pa stoga nudi nepregledne reakcije, odnosno rekonstrukcije sadržaja i iskaza sa kojima treba računati, ali i za koje se treba pripremiti. Jedan od načina da se odabere film jeste da se najpre uradi anketa iz koje bi se tačno mogle precizirati potrebe učenika, a potom na njih odgovori na najbolji mogući način, uz vođenje računa o uzrastu učenika, pred-znanju, motivaciji i interesovanjima. Eksperiment izveden 2002. godine u Nema-čkoj pod pokroviteljstvom Ministarstva za obrazovanje, žene i mlade Rajnskofa-lačke oblasti, stalnih zastupnika najviših pokrajinskih vlasti za mlade, pokazao je da je film pravi oblik socijalizacije dece i mladih i da su polazna razmišljanja bila


tačna (Goehlnich 2002, 4). U ovom eksperimentu su učestvovali mladi od 12 do 16 godina. Glavni cilj eksperimenta bilo je upoređivanje starosnih granica za gledanje filmova, odnosno utvrđivanje mogućih odstupanja od već propisanih granica. U SAD-u, Nemačkoj, Engleskoj i još nekim evropskim zemljama postoje komisije koje utvrđuju starosne granice za gledanje filmova. Toga kod nas još nema, pa se na samom početku javlja problem izbora filma, jer se može desiti da za isti film postoji nekoliko starosnih granica. Uvođenje komisije koja bi se, u saglasnosti sa roditeljima, pedagozima i psiholozima, bavila ovom problemati-kom, bio bi preduslov za prezentiranje filmova deci školskog uzrasta. Samo bi u tim uslovima bilo moguće utvrđivanje reakcija dece na odgovarajući film i dono-šenje zaključaka o uticaju pojedinih scena na njihov psihološki razvoj. Ekspe-riment je pokazao da se mladi prisećaju scena i da ih upoređuju sa filmskim scenama nalazeći modus vivendi, odnosno rešenja za nove situacije. Socijalno poreklo je od velikog značaja i polazna je tačka za dalja ispitivanja i varijacije u odnosu na klasne, nacionalne, pa čak i rasne razlike. Metode bi trebalo da stvo-re okruženje u kome više neće biti selektivnog razmišljanja, nego razmišljanja iz nekoliko perspektiva, što je u interakcijskom pristupu filmu realnost.

Rezultati anketa sprovedenih pre ovog eksperimenta pokazale su vrednost filma u kontekstu slobodnih aktivnosti, žanrovske i razlike u interesovanjima između dečaka i devojčica. Zaključeno je da bi trebalo deci i mladima približiti kultne filmove tako što bi, određenim danima u mesecu, gledala sekvence tih filmova kao uvod u obrade novih tematskih jedninica, ili kao obnavljanje već naučenog gradiva. Roditeljima bi trebalo objasniti sve prednosti filmskih proje-kcija tokom časova, da se ne bi dogodilo da to izazove njihove negativne rea-kcije. Pritom se svakako mora podvući razlika između kvaliteta, načina gledanja filmskih sadržaja, ciljeva, usmerenog vođenja i koncentrisanja na veoma važne oblasti. Moglo se primetiti da animirane scene predstavljaju veoma bitan stilski element koji privlači pažnju i da crtani film ne mora nužno biti i film za decu, jer i ti filmovi koriste elemente koji nisu prilagođeni deci. Ako je potrebno iskoristiti crtani film sa takvim scenama, bolje je prikazati scene koje privlače i pobuđuju pažnju dece, navodeći ih da razmišljaju o njihovom dovršavanju. Prikazivanjem kratkih sekvenci mogu se postići mnogo veći uticaj i bolji rezultati. Scene mora-ju biti odabrane sa već utvrđenim ciljem. Scene nasilja u filmovima moraju biti filmski opravdane. U zavisnosti od uzrasta, deca mogu često da ih prihvate kao izmišljene, odnosno da naprave jasnu razliku između stvarnosti i fikcije. Potre-bno je ponuditi veliki spektar rodnih razlika, a zatim ih kritički preispitati i, po potrebi, odbaciti. Mladi smatraju da su nepobedivi junaci akcionih filmova pre-više savršeni i da nisu dovoljno verodostojni. Ovaj detalj bi mogao odvući pa-žnju dece, pa ju je potrebno ponovo usmeriti na likove čiji su unutrašnji konflikti vidljivi i koji pokazuju osećanja, koji se bore sa svojim gubicima i neuspesima i koji imaju hrabrosti da uprkos tome i dalje prate svoje snove. Takvi junaci


filmova su im mnogo bliži, a u tom uzrastu je najneophodnije stvoriti identifika-cionu sponu između filmskih likova i mladih. Shodno tome, gledanje filmova bi trebalo da postane neodvojiv deo savremene nastave jer mladima pomaže da govore o onome što su doživeli, izgrađuje njihovu samosvest i budi motivaciju da učestvuju u rešavanju veoma bitnih društvenih pitanja.

U eksperimentu koji je usledio nakon 2003. i 2004. godine, učesnici su bili deca od 4 do 14 godina i praćene su njihove reakcije (Goehlnich 2004, 6). Utvrđeno je da je za decu predškolskog uzrasta veoma bitno koristiti scene i slike junaka na velikom formatu jer pospešuju njihovu reminiscenciju, verba-lizaciju osećanja kao što su radost i strah. Filmovi iziskuju aktivno učešće dece u nastavi i proširuju njihov aktivni rečnik zahvaljujući vežbama koje slede kasnije, omogućavaju verbalizaciju audiovizuelnog, pa su tako pogodni za bilo koji tip učenika. Predškolska deca su čak u mogućnosti da situacije iz nepoznatog podneblja apstrahuju na sopstveno okruženje, a snažni protagonisti im omogu-ćavaju da scene sa mnogo emotivnog naboja prihvataju bez straha. Deca do svoje šeste godine mogu bolje da prate pravolinijsko pripovedanje nego kom-pleksne priče sa različitim stepenom razvoja, posebno kada one nemaju nikakvih dodirnih tačaka sa njihovom okolinom. Ona mogu lakše da se poisto-vete sa junacima iz ekranizovanih bajki, dečjih knjiga i animiranih filmova. Više im se dopadaju nestašni i veseli junaci koji i dalje mogu da ispunjavaju zadatke u zajednici. Za sedmogodišnjake, pak, oni moraju biti odvažni i požrtvovani za druge, bez ličnog interesa. Primećeno je da je većina uspela da se distancira i da razume problematične sadržaje. Deca mogu lakše da prepoznaju i prihvate već viđeno, jer još uvek nisu dosegla imaginarni nivo svesti na kome mogu da da razlikuju fikciju od realnosti.

Pri anketiranju dece u našim školama videli bismo verovatno slične reakcije sa manje ili više intenziteta, ali bi ovom eksperimentu trebalo dodati i kontrolnu grupu koja bi nastavu imala u toku godine bez filmova, kako bi mogao biti utvrđen uticaj filma na socijalni, kognitivni, moralni razvoj, sazrevanje i razvoj sticanja medijskog iskustva, kao na prohteve dece, razmišljanja na različite teme – o prijateljstvu, značaju domaćih filmova u njihovom razvoju i sadržaju animiranih filmova. Došlo se do zaključka da sa čitalačkom kompetentnošću raste i sigurnost u dekodiranju medijskih poruka. To bi trebalo istražiti i kod nas, s obzirom na to da i dalje nemamo dovoljno razvijenu čitalačku kompetenstnost kod dečaka.

Značaj i tehnike

U stručnoj literaturi se navodi kada je korišćenje filmova u nastavi pro-duktivno: kada želimo da ispričamo uzbudljivu priču, da zainteresujemo učenike za strani jezik, da pružimo uvid u drugi svet, da prikažemo neočekivano i kada


hoćemo da učenicima ponudimo temu za razgovor, razmišljanje i diskutovanje o nečemu novom i interesantnom (Sass 6). Postoje parametri koji pokazuju da se samo 20 odsto auditivnih informacija može sačuvati, za razliku od vizuelnih, koje dosežu čak 50 odsto (Harms 247). Slike pokazuju realne odnose u prostoru i vremenu, preslikavaju stvarnost i ponekad mogu biti identične sa njom, a logi-čke slike ovakve informacije prenose isključivo putem simbola koji ne predstavljaju dovoljno dobar izvor za dalje reprodukovanje. Ipak, ovim postu-pkom se može postići i kontraefekat ukoliko nema dubinske obrade podataka, odnosno ukoliko nedostaje level of processing. Bitno je organizovati ovako unete informacije na što bolji način, odnosno daljim obrađivanjem i intera-kcijom kako bi razumevanje bilo utemeljeno, jer trajanje usvojenog znanja zavisi od semantičkog proticaja naučenog materijala. Ukoliko je razumevanje dovoljno dobro, utoliko je i veća mogućnost za prelazak gradiva u dugotrajnu memoriju, za postizanje globalnog razumevanja, razumevanja detalja, podsti-canje komunikacije i reprodukovanje teksta (Harms 248). Da bi se postigao ovaj cilj, mora se razmišljati o tome – šta ponuditi pre prezentacije, šta tokom i šta nakon prezentacije filma?

Pre prezentacije je potrebno probuditi interesovanje za određenu temu, postaviti određene hipoteze i konstruisati značenja, pronaći ključne pojmove, dijaloge, asocijacije i informacije za istorijsku, tehničku i kulturnu pozadinu filma i probuditi pasivni rečnik učenika. To se može postići uz pomoć naslova, slika i asocijacija iz oblasti sa kojom su učenici već upoznati i treba im dozvoliti da sami daju predloge za naslove, ali i da na osnovu datih naslova razviju asocijacije i tok događaja. Bitno je obratiti pažnju na socijalne forme. Moguće je napraviti liste sa rečima pomoću kojih se mogu naći odgovarajući termini za naslov. Preko naslova, teme, kratkog isečka ili slika moguće je pretpostaviti sadržaj filma, proširiti i aktivirati rečnik, pretpostaviti odnose među likovima filma, saznati još neki podatak o kulturnim i hijerarhijskim odnosima u datoj zemlji. Treba pronaći što veći broj pasusa, slika, časopisa ili novina koje bi odgovarale temi filma, a može se poveriti i samim učenicima da pronađu te dodatne materijale i da se na taj način i pre gledanja filma informišu o odre-đenoj temi koja bi bila u direktnoj vezi sa temom filma, a ne bi nužno proizilazila iz njega. Od isečaka bi se mogli napraviti kolaži i razglednice koje mogu ostati u učionici ili se, pak, prodavati u humanitarne svrhe. Ako u učionici postoji kompjuter, informacije o filmu se mogu pronaći pretraživanjem pomoću naslo-va ili pojedinih ključnih reči. Jedan od oblika pripreme je i sakupljanje pitanja o tome šta bi učenici hteli da znaju ili napraviti kvizove, emisije, skečeve. Učenici dobijaju na prethodnom času uloge i tekst koji treba da nauče do sledećeg časa. Na početku časa predstavljaju šta su naučili, a kasnije to mogu da uporede sa ulogama junaka iz filma. Otkrivanje razlika bi poboljšalo kvalitet njihovih slede-ćih nastupa, interesovanje za glumu na stranom jeziku i omogućilo formiranje


dramske sekcije na stranom jeziku. Ako je film sniman na nekoliko mesta, potrebno je prikazati ih na geografskim kartama kako bi učenici stekli bolji uvid u geografski položaj date zemlje, dijalekatske razlike i jezičke varijetete. Pri tome se učenici mogu podeliti u dve grupe. Jedna bi pokazivala mesta na karti, dok bi druga beležila nazive mesta koja se pojavljuju u filmu, ali i simbole koji mogu ukazivati na određeni deo države. Ako je film pak sniman u jednom gradu, učenici se mogu osloniti na kartu grada koja bi ih pre početka filma podstakla na razmišljanje o prevoznim sredstvima i vremenu potrebnom da se do određenih mesta stigne. Tu se može napraviti razlika između domaćih prevoznih sredstava i stranih, mogu se otkriti sve prednosti i mane, kao između domaćih i stranih filmova sa istom ili sličnom tematikom.

Tokom gledanja filmske sekvence, potrebno je ispuniti određene zadatke pomoću kojih se razvija aktivno gledanje, a zatim narativna i deskriptivna kompetentnost. Prilikom prvog gledanja treba razvijati globalno razumevanje, a prilikom svakog sledećeg koncentrisati se na što više detalja do stvaranja potpune slike. U ovom segmentu se mogu beležiti novi izrazi, okazionalizmi, frazeologizmi i kolokacije iz svakodnevnog govora, kao i iz govora mladih koji govore o ekonomičnosti, aktuelnosti i promenljivosti jezika, kao i o tome da je potrebno gledati filmove na stranom jeziku da bismo bili u toku sa savremenim jezikom i da bismo bili obavešteni o društvenim, kulturnim i političkim događa-njima koji se mogu samo tako posmatrati. Mogu se napraviti dve grupe. Jednoj se prikazuje isključivo slika, a drugoj ton. Grupa koja gleda sliku bez tona koncentriše se na pokrete, mesta, osobe, dešavanja, boje, stvari i pokušava da nađe određene simbole da bi uspostavila odnose. Mora identifikovati osobe i mesta, uvrstiti objekte, teme i pojmove. Ona beleži tok dešavanja i kasnije ga prikazuje drugoj grupi. Može dobiti materijal u kojem treba da konstruiše moguće iskaze, da utvrdi njihovu verodostojnost na osnovu ponašanja glavnih junaka, da uvidi ključna dešavanja. Treba napraviti materijal u kojem se popunjavaju reči, rečenice ili komentari iz filma. Tako se mogu obrađivati gramatičke partije, raditi stilske vežbe, učiti istorijski i geografski podaci, konstruisati dijalozi, jer je u prvom planu komunikativna metoda. Druga grupa ima teži zadatak jer mora da se koncentriše na boju i visinu glasa, dijaloge, novu leksiku. Ona mora otkriti mesto dešavanja, objekte i aktivnosti koji se pojavljuju u sekvenci, imena, brojeve, glagole, boje, internacionalizme; bavi se slikovnim materijalom koji nedostaje. Takav pristup je interesantniji jer se, nakon gledanja i slušanja, razmenjuju podaci i rekonstruišu događaji. Učenici aktivno učestvuju i drugoj grupi nude informacije koje joj nedostaju tako što sami osmišljavaju način pružanja informacija. To se može dešavati spontano i direktno, a i ne mora. Na određenim časovima je pak potrebno gledati i slušati film. Tada je potrebno koncentrisati se na sve već navedene detalje, ali se pritom mogu napraviti liste sa svim događajima u filmu kada grupa treba da se


odluči za dešavanja vezana samo za određenu scenu i da pronađe odgovore na postavljena pitanja.

Nakon prezentacije filma ili njegove sekvence, potrebno je utvrditi nivo razumevanja putem prepričavanja i apstrahovanja. Jedan od glavnih ciljeva je utvrđivanje usvojene leksike detaljnim opisivanjem sekvence ili pisanjem izve-štaja o njoj. Ovo se može odvijati u obliku skeča ili u formi intervjua gde mogu biti naglašena i kontrastivna kulturna dešavanja. Treba prepoznati ključne pro-bleme u sekvenci i uporediti ih sa domaćim dešavanjima. Potrebno je sačiniti dodatni materijal koji pruža dovoljno informacija o ovoj pozadini, ali učenici mogu i sami da se pripreme i da na posebno organizovanom času prezentuju svoja istaživanja. To bi takođe mogla postati praksa u našim uslovima. U sklopu ovakvog istraživanja može se organizovati diskusija u kojoj bi jedna strana predstavljala kulturna dešavanja iz određenog vremenskog perioda na doma-ćim prostorima, druga na inostranim, a treća bi trebalo da otkrije sličnosti i razlike, odnosno da pronađe zajednički uzrok za razvoj dešavanja. U cilju što boljeg usvajanja leksike, mogu se napraviti ukrštene reči, diskusije o jezičkim sredstvima u sekvenci i strategije za razumevanje. Radi boljeg utvrđivanja film-ske radnje mogu se organizovati takmičenja u kojima bi se postavljala pitanja o osnovnim prilikama u datoj sekvenci.

U novije vreme pravi se sve veći broj sajtova na kojima se mogu naći detaljna uputstva za obradu filma, dodatni materijali, impulsi za projekte i intervjue stranaca sa sličnim iskustvom. To može poboljšati nastavu jer su najpotrebnije informacije već date. Moguće je napraviti reklamu za neki produkt koji se pojavljuje u sekvenci, ili naći postere sa glavnim junacima, predloge za kostime koje bi učenici u svojim skečevima nosili. Mogućnost je i snimanje filmova sa sličnom tematikom kao komplementarnih dodataka, mogućih nastavaka filmova ili odgovora na film. Na Internetu se mogu naći forumi koji se bave filmovima gde naši učenici mogu postavljati pitanja na stranom jeziku. Cilj dodatnih aktivnosti je oslobađanje učenika i omogućavanje da sami shvate potrebe za učenjem stranih jezika. Nastavnik treba da motiviše, ali učenici sami odlučuju o pristupu daljim aktivnostima. Tu se mogu iskoristiti i mape uma (mind maps), gde se u psiholo-škoj interakciji može doći do veoma interesantnih podataka. Mape uma se mogu koristiti između dve sekvence za konstruisanje događaja, pretpostavki, mogućih promena u odnosima među glavnim junacima, ali i za rekonstruisanje događaja. U tom segmentu se učenici mogu podeliti u nekoliko grupa sa određenim zadacima čije će rezultate kasnije prezentovati.

Film i društvo

Film ne pomaže deci samo u rešavanju i savladavanju svakodnevnih proble-ma, već i u sagledavanju pregleda istorijskih događaja (Rother 15). Treba voditi


računa o načinu prezentovanja istorijskih činjenica. U vreme II svetskog rata, na primer, film je bio korišćen isključivo u propagandne svrhe. U modernoj nastavi treba napraviti paralelu i deci zabraniti prihvatanje podataka kao takvih. Ona moraju dalje proveravati, jer jedino tako su u mogućnosti da razvijaju sopstve-nu aktivnu svest. Sa takvim pristupom treba početi veoma rano, naravno uz vođenje računa o razvojnim stupnjevima deteta. Tako učenik može shvatiti da film može govoriti i o njemu samom, kao i o društvu u kome živi. Kako bi se učenik naučio toleranciji, potrebno je omogućiti mu gledanje filmova sa što raznovrsnijom nacionalnom i rasnom pozadinom. Tako se, na primer, u Nemačkoj snimaju serije o Turcima koji su na privremenom radu u ovoj zemlji (Türkisch für Anfänger, Was guckst du?). Zahvaljujući takvim filmovima i serijama, može se stvoriti mnogo bolja sredina za odrastanje, razvoj i saradnju dece različitih kultura. Valter Bendžamin kaže da zahvaljujući filmu nastaje nova oblast naše svesti i da ona predstavlja jedinu prizmu u kojoj se današnjem čoveku neposredno nudi sredina, prostori u kojima on živi, u kojima obavlja svoje poslove i nalazi zadovoljstvo. Učenicima treba ponuditi veliki broj mogu-ćnosti, ali i radnji u kojima se mora računati sa posledicama, i tako razvijati njihova visprenost, osećaj za kolektiv, ali im ukazati i na to da u određenim situacijama moraju računati sa posledicama. Pri tome treba voditi računa i o identifikaciji dece sa glavnim junacima i diskutovati o njihovim pozitivnim i negativnim stranama. Pri izboru istorijskih filmova, treba voditi računa o pojavi komercijalizacije istorije. Istorijski filmovi moraju biti opravdani i polagati pravo na proveru istorijske pozadine, ali u isto vreme treba da imaju umetnički karakter da bi učenicima bili zanimljivi i da bi privukli njihovu pažnju kako bi bili u stanju da se distanciraju od čiste istorije, ali i istovremeno saznaju bitne istorijske činjenice. Najbitnije je da se pre gledanja stranog filma naprave mali rečnici, odnosno asociogrami, koji će omogućiti lakše praćenje filma na jezičkom nivou. Treba ponuditi i kratak hronološki pregled istorijskih događaja radi boljeg razumevanja, što omogućuje neometano gledanje filmskog mate-rijala. Po potrebi treba uvesti meni za osobe oštećenog sluha, da bi učenici odvojeno mogli da slušaju i gledaju film. Taj način se kasnije može iskoristiti za diktate gde se ocenjuje upamćeno gradivo i sposobnost zapisivanja poznatog teksta. Kako bi se pružila moderna slika o zemlji čiji se jezik uči, potrebno je posećivati inostrane kurseve, ne samo iz oblasti filmske umetnosti, već i iz kulture i istorije, na kojima se može saznati mnogo novih informacija. Film aktivira celokupan intelektualni život učenika, pružajući mu informacije o kulturi, novim tendencijama, promenama u društvu, sistemskim vrednostima, nudeći mu rešenja za dalju aktuelizaciju i društveni život, tj. potpunu pripremu za boravak u inostranstvu. Činjenica je da se kultura se zasniva na tradiciji, ali ona nije nepromenjiva datost, već se može i mora menjati, njome treba eksperi-mentisati u cilju tolerancije i boljeg i efikasnijeg suživota različitih naroda. U


modernom svetu u te svrhe postoje mnogi programi (npr. Nero-Pinnacle studio) za kreiranje kvizova i podešavanje scena. Uloga učenika je, po svemu sudeći, „aktivna, inicijativna, interaktivna i konstruktivna“ (Sass 9).

Prednosti kratkometražnih filmova Dok se kod dugometražnih filmova preporučuje gledanje početne i završne ili

reprezentativne scene, kratkometražni filmovi pružaju mogućnost potpunog gle-danja za mnogo manje vremena i cela poruka filma je smeštena u samo nekoliko minuta. U literaturi se pominje pogodnost kratkometražnih filmova za hetero-gene grupe učenika, jer se u njima krije velika mogućnost održavanja pažnje i pamćenja podataka u kratkom vremenskom periodu. Velika prednost ove vrste filmova je nonverbalna komunikacija koja se učenicima predočava kao deo svako-dnevnog života koji treba razumeti i čije razlike počivaju na kulturnoj, društvenoj, a ponekad i političkoj osnovi. Učenicima se skreće pažnja na sociolingvistički aspekt kratkometražnih filmova, na neraskidivu spregu između stranog jezika i drugih socijalnih komponenti, ali im se ostavlja prostor za dalja razmišljanja koja mogu formulisati u obliku pisma, dijaloga, kratkih skečeva u kojima produbljuju svoj vokabular, poboljšavaju svoje govorne i sposobnosti za pisanje.

Zaključak Bez obzira na to što je film stari medij, on tek u novije vreme dobija veoma

važnu ulogu u nastavi stranog jezika. Potrebno je da se i na našim prostorima uradi nešto po tom pitanju počevši od eksperimenata pa do kurseva i seminara za nastavnike, bilo da je u pitanju primena dugometražnog ili kratkometražnog filma. Nastavnicima, kao učesnicima ovih seminara, treba preneti inostrana znanja, ali pritom i razvijati strategije za predstavljanje domaćih filmova svetu. Neke od mogućih tehnika u nastavi stranog jezika navedene u ovom radu mogu se koristiti za prikazivanje bilo kog stranog ili domaćeg filma.

Literatura Goehlnich, Birgit et al.Medienkompetenz und Jugendschutz (Kinder und

Jugendliche beurteilen die Wirkung von Kinofilmen), 2002. <http://www.spio.de/media_content/330.pdf.> 2.12.2009.

Goehlnich, Birgit et al. (2004).Medienkompetenz und Jugendschutz.(Wie wirken Kinofilme auf Kinder?), 2.12.2009 <http://www.spio.de/media-_content/675.pdf>.

http://www.spio.de/media_content/330.pdf

http://www.spio.de/media-_content/675.pdf

http://www.spio.de/media-_content/675.pdf


Harms, Michael. "Augen auf im Fremdsprachenunterricht – psychologische und

didaktische Aspekte des Lernens mit Bildmedien." Grenzen überschreiten. Menschen, Sprachen, Kulturen, Festschrift für Inge C. Schwerdtfeger.Prir. Duxa, S.; Hu, A. und Schment, B. Tübingen: Narr, 2005. 245 – 256.

Hickethier, Knut. Lexikon der Grundbegriffe der Film- und Fernsehsprache. Film- und Fernsehsprache. Texte zur Entwicklung, Struktur und Analyse der Film- und Fernsehsprache.Prir.Paech, Joachim Frankfurt a. M.-Berlin-München, 1978. 45-57.

Pfister, Andreas. Film-das vergessene Medium. Ein Plädoyer für die Fimbildung an Schulen, 2006. <http://www.nzz.ch/2006/09/26/se/articleEHLFF.-print.html>.2.12.2009.

Rother, Rainer et al. "Aus Politik und Zeitgeschichte."Film und Gesellschaft. 44. 31.oktobar 2005.<http://www1.bpb.de/publikationen/TV7MCR,0,0,Film_und_Gesellschaft.html>. 2.12.2009.

Sass, Anne. "Filme im Unterricht – Sehen(d) lernen."Fremdsprache Deutsch.Zeitschrift für die Praxis des Deutschunterrichts 36 (5-14). Hueber Verlag, 2005.

Warum Filmbildung? Seminar für Filmwissenschaft, Universität Zürich <http://www.film.uzh.ch/download/Filmbildung.pdf> 2.12.2009.

Welke, Tina. Ein Plädoyer für die Arbeit mit Kurzfilmen im Unterricht Deutsch ald Fremdsprache Fremdsprache Deutsch.Zeitschrift für die Praxis des Deutschunterrichts 36 (21-26). Hueber Verlag, 2007.

Wörther, Matthias. Spielfilme im Unterricht.Didaktik, Anregungen, Hinweise München: muk 2005. <http://www.mediaculture-online.de/fileadmin/-bibliothek/woerther_spielfilme/woerther_spielfilme.pdf> 2.12.2009.

MOVIES IN FOREIGN LANGUAGE CLASSES This paper aims to explain the function of using movies in the teaching of

foreign languages. It defines several possibilities how to present the movies and also the positive and the negative aspects of watching the movies. The paper presents watching movies as the fifth language competence, and also the relationship between movie and social and historical aspects. Based on one experiment in Germany, it is stated that it would be very effective to organize some experiments here in order to provide media skills and to have better insight into the level of reactions of young pupils and students.

Key Words: movie, society, competence, experiment

http://www.nzz.ch/2006/09/26/se/articleEHLFF.print.html

http://www.nzz.ch/2006/09/26/se/articleEHLFF.print.html

http://www1.bpb.de/publikationen/TV7MCR,0,0,Film_und_Gesellschaft.html

http://www1.bpb.de/publikationen/TV7MCR,0,0,Film_und_Gesellschaft.html

http://www.film.uzh.ch/download/Filmbildung.pdf

http://www.mediaculture-online.de/fileadmin/-bibliothek/woerther_spielfilme/woerther_spielfilme.pdf

http://www.mediaculture-online.de/fileadmin/-bibliothek/woerther_spielfilme/woerther_spielfilme.pdf

Različiti stručni prilozi / Miscellaneous


PRIKAZI / BOOK REVIEWS

Harald Vajnrih, LETA Umetnost i kritika zaborava

Sandra Novkinić, Univerzitet u Bihaću

Čovjek je po prirodi zaboravno biće. Zaboravnost je nešto sa čime se ljudi

svakodnevno susreću (ako se radi o nekoj bezazlenoj zaboravnosti) ili pak suočavaju (ako se radi o nečem u što je uložen trud da se zapamti, a zaboravlje-no je iz ovog ili onog razloga). Da bi se saznalo više o aspektima zaborava, potrebno je prema njima zauzetiodređeni stav. Knjiga LETA Umetnost i kritika zaborava Haralda Vajnriha predstavlja kulturnohistorijsko razmatranje u kojem se posebna pažnja posvećuje umjetnosti ophođenja sa zaboravom, ali i neopho-dna kritika zaborava. Djelo je sadržajno podijeljeno na deset dijelova: Jezik zaborava; Smrtni i besmrtni zaborav; O duhovitosti zaboravnog uma; Prosvećeni zaborav; O rizicima sećanja i zaborava; Nova snaga iz umetnosti pamćenja; O poeziji zaborava; Pravo na zaborav, mir posredstvom zaborava?; Aušvic, i nikad ne zaboraviti; Pohranjeno, dakle zaboravljeno, te bibliografija i podaci o citiranim prevodima.

U prvom dijelu pod naslovom Jezik zaborava autor priču o zaboravu počinje glagolom vergessen (zaboraviti), uz koji u njemačkom jeziku ide bogata porodica riječi (pripadajuća imenica je das Vergessen, pridjev vergeßlich i tako dalje). Slika zaborava odražena u jeziku postaje cjelovita pa se može reći da se zaborav modalizuje preko modalnih glagola, tj. prilagođava se različitim situa-cijama. Do izražaja dolazi i metaforika u riječima ili spojevima riječi koje se tiču zaborava.

1.

Tvrdeći da je zaborav po svojoj prirodi „mračan“ jer je sklonjen ili skriven u dubini, pisackao argument navodi ustaljene opise zaborava kod poznatih imena u književnosti kao što je naprimjer: mračni zaborav (Šiler), zaborav zamračen oblacima (Pindar) ili zaborav zamračen maglom (Horhe Semprun). Nadalje govori o Leti koja je kod Grkâ predstavljala žensko božanstvo koje sa Mnemosinom, boginjom pamćenja i majkom muzâ, tvori kontrast. Leta je i rijeka iz Donjeg svijeta koja dušama umrlih daje zaborav: „U simbolici te


magične vode leži dubok smisao. Oštre konture sećanja na stvarnost rastvaraju se u njenom mekom toku i na taj način bivaju likvidirane.“ (24)

U drugom poglavlju Smrtni i besmrtni zaborav autor govori o umjetnosti sjećanja i umjetnosti zaborava pozivajući se na neke od velikana koji su obilježili historiju čovječanstva, kao što su: Simonid, Temistokle, Homer, Ovidije, Platon, Avgustin i Dante. Pjesnik Simonid smatra se pronalazačem mnemotehnike koja je shvaćena kao „umjetnost kadra da savlada zaborav.“ Političar i vojskovođa Temistokle tvrdio je da ga „umetnost pamćenja (ars memoriae) nimalo ne zanima, ali da ga zato zanima umetnost zaborava (ars oblivionis).“ (33) Homer je bio prvi grčki pjesnik koji je zaboravu, pored pamćenja, dao počasno mjesto u književnosti (naročito u Odiseji). Kada se govori o zaboravu, nemoguće je ne spomenuti ljubavni zaborav pa je autor za primjer naveo svetilište Amor Latheus (svetilište Letinog Amora) nazvanom po Leti, mitskoj rijeci zaborava, te pjesnika Ovidija koji je u svojoj poeziji nudio lijek protiv ljubavi, a poznata je i njegova šaljiva, ujedno i poučna poema Remedia amoris. Transcedentalni zabo-rav i zemaljsko sjećanje autor je obrazložio Platonovim i Avgustinovim razmi-šljanjima o sjećanju i zaboravu.

Sjećanje i zaborav pred bogom i ljudima Vajnrih je objasnio Danteovim pje-smama. Da bi izbjegao iskušenja zaborava, Dante se na kraju Vita Nuove zaklinje da će u svome daljem životu podići književni spomenik u trajno sjećanje na njegovu veliku ljubav Beatriče.

Treći dio O duhovitosti zaboravnog uma počinje pitanjem: „Ima li još mesta u glavi?,“ na koje pisac pokušava odgovoriti pozivajući se na Vivesa, Rablea i Montenja. Umjetnost pamćenja je tokom cijelog srednjeg vijeka pa i duboko u novo doba važila za osnov cjelokupnog obrazovanja i vaspitanja. To se može vidjeti još kod španskog humaniste Huana Luisa Vivesa kojeg zovu i utemeljivačem moderne pedagogije čije ideje o uspješnom učenju počivaju na pravilima stare mnemotehnike.

2.

Namjera mu je bila da se u životu učenika i studenta zaborav u korijenu uništi. Da bi se to postiglo pamćenje mora biti „stalno uposleno.“

Kao vježbu pamćenja Vives preporučuje svakodnevno učenje određenih činjenica napamet čak i „ako to nije neophodno“ (84). Humorista i književni fantazmagoričar, Fransoa Rable, napisao je najraskošniji groteskni roman francuske književnosti. Protagonisti i glavni likovi ovog romana su Gargantua i njegov sin Pantagruel, divovi tijelom,ali istovremeno i divovi pamćenja. Nekoliko komičnih poglavlja romana posvećeno je Gargantuinom vaspitanju. Najprije ga vaspitavaju u skolastičnom duhu što znači da je morao godinama učitiobimno i dosadno školsko gradivo napamet. Nakon toga na Gargantui je


isproban novi nastavni program, a u njegovu glavu je bilo potrebno „useliti“ humanizam. Trebalo je prije svega ukloniti sve ono što je Gargantua naučio u skolastičkom duhu pa novi učitelj svome učeniku daje dotad neisproban lijek zaborava, čemeriku, koja je u medicini još od antike smatrana lijekom protiv ludila. Nadalje se autor poziva na velikana francuske književnosti Mišela de Montenja koji je svojim Essais stvorio novi književni rod u kojem dolazi do izražaja i novi način mišljenja, a zaborav je implicitno sadržan u Montenjevoj kritici pamćenja. Pozivajući se na Servantesa, Uartea i Lesinga, Kordemua i Helvecija, autor odgovara na pitanje Koliko je pamćenja potrebno duhu? Opisujući scenu iz besmrtnog romana Migela de Servantesa u kojoj visoki i mršavi vitez Don Kihot jaše konja, a njegov mali i debeo štitonoša Sančo Pansa jaše magarca, autor citira i samog Servantesa „Sa njima jaše i pamćenje, i to na magarcu – kao i zaborav, i to na konju“ (96). Vajnrih je mišljenja da je psi-hološko-medicinsko znanje kakvo dolazi do izražaja u književnom oblikovanju likova Servantesovog romana, preuzeto od španskog ljekara i filozofa prirode Huana Uartea koji igra značajnu ulogu u kulturalnoj historiji pamćenja i za-borava. Kada se govori o Uarteu nemoguće je ne spomenuti njemačkog prevodioca Lesinga koji je preveo Uarteovu knjigu Examen de ingenios na njemački jezik dajući joj naslov Prüfung der Köpfe (Ispitivanje glavâ).

Filozof na čiji se rad autor, također, poziva je francuski filozof Žeroa de Kordemua koji je istraživao veze između genija i pamćenja. Autor se u ovom dijelu poziva i na francuskog filozofa Kloda Adrijena Helvencija po čijem uvjerenju se duh i pamćenje mogu spojiti ako se pamćenje podvrgne strogoj disciplini, to jest ako ga duh oblikuje i uredi. „Kako duh stvara ovaj red u pamćenju?“

3.

Tako što upošljava pažnju koja, već prema situaciji, posebno osvetljava čas ovo, čas ono područje pamćenja.

Na taj način, sa druge strane, ono što pažnja nije osvetlila tone u tamu zaborava“ (112).

U četvrtom dijelu Prosvećeni zaborav ukazujući na stavove Renea Dekarta, Vajnrih objašnjava vezu metode racionalnog mišljenja sa pamćenjem i zaboravom. U misaonom procesu Dekart posebnu ulogu pripisuje volji tvrdeći da ideje i mišljenja ne iščezavaju sami od sebe, nego je za to zaslužna snaga volje. Prema tome, Dekartov metodski zaborav je voljni zaborav.

U dekartovski orjentisanom djelu Vernunftlehre (Učenje o umu), haleški profesor Kristijan Tomazijus je iznio svoja razmišljanja o ulozi pamćenja u procesu mišljenja.


Govoreći o uređenim i neuređenim iskustvima i o zaboravu, autor navodi

Džona Loka koji u svome djelu Essay Concerning Human Understanding (Ogled o ljudskom razumu) izlaže da svekoliko znanje potiče od iskustva te da zaborav ide uz pamćenje kao „defekt“ koji mu stalno prijeti. Vajnrih je zatim svoju pažnju usmjerio na Voltera koji je u dubokoj starosti napisao kratak prozni komad nazvan Aventure de la Mémoire (Memorijina avantura). Ovo djelo predstavlja filozofsku basnu na početku koje Volter ponavlja međusobno suprotstavljena učenja o pamćenju, učenja inativista kartezijanaca na jednoj strani i senzualista lokovaca na drugoj.

U poglavlju četvrtog dijela naslovljenog Ništa više ne učiti napametautor se osvrnuo na rad Žan Žaka Rusoa, pisca koji je tobože patio od zaboravnosti, a koji je, kao što pokazuju njegove Ispovesti i Sanjarije usamljenog šetača, postao jedan od velikih majstora autobiografije. Postavljajući pitanje: „Zašto ime Lampe mora biti zaboravljeno?“ pisac, ustvari, opisuje ulogu vjernog sluge filozofa Imanuela Kanta koji se zvao Martin Lampa te ističe da

sećanje na Lampea, podesnog poslužitelja, moglo je, dakako, i sâmo postati velika, preko svake mere mučna distrakcija, koja koči naučni-kovo razmišljanje, tako da je on, ako je uopšte hteo da nastavi da filo-zofira, morao najpre da zaboravi Lampeovo ime. (147)

Peti dio nazvan O rizicima sećanja i zaborava autor počinje sa vjerno

ispripovjedanim zaboravljenim ljubovanjima Đakoma Kazanove. Slijedi Oda zaboravukoju je napisao pruski kralj Fridrih II, poznatiji kao Fridrih Veliki, još u doba kad je bio princ prijestolonasljednik. Ono što ga je ponukalo da napiše ovu odu su neki ne baš ugodni momenti njegovog života koje je htio zaboraviti.

4.

Vajnrih se nadalje bavi sretnim i nesretnim slučajevima zaborava. Slijedi mala kazuistika zaborava u obliku pričâ o devet slučajeva za koju je autor građu uzeo iz različitih narativnih rodova svjetske književnosti.

Prvi slučaj: Rasejani profesor (Valerius Maximus); drugi slučaj: Zaboravna udovica iz Efeza (Petronije); treći slučaj: Zaplet u haremu, izazvan zaboravom (1001 noć); četvrti slučaj: Mutabor – i nikako se ne smejte! (Hauf); peti slučaj: Veliki nered kod malog Samsona (Hajne); šesti slučaj: Hano Budenbrok staje (Tomas Man); sedmi slučaj: mnemotehnika i letotehnika (Dr. Lurija); osmi slučaj: hipermnezija i amnezija (Borhes); deveti slučaj: ime koje se mora zaboraviti (Milan Kundera). Četvrto poglavlje petog dijela nazvano je Vesti o pariskom „žvakaču“ u kojem autor pominje francuskog dramatičara Viktorijena Sardua


kojemu se činilo da bi „žvakanje“ kao tehnika zaborava moralo izazvati podozrenje.

Šesti dio pod naslovom Nova snaga iz umetnosti pamćenja, autor počinje njemačkim piscem Adalbertom fon Šamisoom koji je napisao pjesmu Das Schloß Boncourt (Zamak Bonkur), čije stihove treba shvatiti kao poetski dijalog sa zaboravom. Slijdeće na što pisac želi ukazati je Geteov Faust, odnosno mefistofelesovska umjetnost i Faustov zaborav. Stigavši na ivicu groba Faust zaboravlja dogovor sa Mefistofelesom, a to bi onda bilo, kako Vajnrih ističe,

najveća pobeda umetnosti zaborava koju bi Mefistofeles mogao da uknjiži – a koja mu ipak ne donosi željeni plen, Faustovu dušu, jer i nebo ima svoje umetnosti koje, ako svi znaci ne varaju, idu u prilog pamćenju a ne zaboravu. (228)

Autor se u nastavku osvrće na jednu od najljepših pjesama o zaboravu

Fridriha Ničea pod naslovom „Sunce zahodi“ u kojoj je druga strofa Letina strofa, iako se rijeka zaborava proširila u more. Osnovni princip Ničeove umjetnosti zaborava počiva na tome da se dotad vjerno čuvanim sadržajima pamćenja oduzme motivacioni osnov te da se izgradi nova konkurentska moti-vacija, uz čiju bi se pomoć pamćenje nanovo organiziralo. Vajnrih nadalje govori o nezadovoljenom i zadovoljenom zaboravu pozivajući se na psihoanalitičara Sigmunda Frojda koji se, između ostalog, koncentriše na one slučajeve u kojima ga zaborav najviše „čudi“: fenomen zaboravljanja imenâ. Autor u svojim daljim razmatranjima izjednačava Frojdovo nesvjesno sa zaboravom, tačnije sa zaboravljenim. Razlog tome je što Frojd primarno govori o nesvjesnom, a tek sekundarno o zaboravu ili o zaboravljenome.

5.

Sedmi dio svog djela autor je nazvao O poeziji zaborava u kojem je na prvo mjesto stavio Stefana Malarmea čijem se poetskom zaboravu Vajnrih približio najprije s teorijske strane budući da kod Malarmea zaborav uvijek ima i jezičku primjesu.

Autor, zatim, citira Rožea Dragonetija koji iz iskustava kakva nudi Malar-meova poezija izvodi književni sud: „Malarmeova poetika izvlači iz zaborava ono što stvarima nedostaje, kako bi mu omogućila da zasija u rečima.“ (258) Poglavlje koje najvećim dijelom govori o djelu Marsela Prusta, autor je nazvao Poezija sećanja iz dubine zaborava gdje ističe da je Prustovu „mnemopoetiku“ moguće tumačiti kao suštu suprotnost Frojdove psihoanalize.

Pravo na zaborav, mir posredstvom zaborava naslov je osmog dijela u kojem autor naglašava ulogu Luiđija Pirandela, pisca romana, novela i pozorišnih


komada, kod kojeg su društveni aspekti motiva pamćenja i zaborava još snažnije naglašeni nego kod njegovog njemačkog prethodnika Šamisoa. Vajnrih dalje nastavlja sa italijanskim književnikom Leonardom Šašaom pojašnjavajući radnju Šašaove knjige Il teatro della memoria (Pozorište pamćenja).

Autor je, kao i većina ljudi, mišljenja da ratove treba zaboraviti da bi se počelo iznova. Među piscima koji su se u vremenu između dva rata „perom borili“ da poslije kolapsa pamćenja u Prvom ne uslijedi još gora kulturalna katastrofa Drugog svjetskog rata, Vajnrih na prvo mjesto stavlja Žana Žirodua, francuskog romansijera i scenskog autora. Ubrzo nakon Prvog svjetskog rata Žirodu je postao svjestan problema amnezije u kojem je našao inspiraciju za svoj roman Siegfried et le Limousin i pozorišni komad Siegfried. Ova djela su predstavljala značajan zaokret u pristupu tematici pamćenja i zaborava. Jedan od sljedbenika Žirodua je i Žan Anuj koji je napisao dramu o amneziji Voyageur sans bagage (Putnik bez prtljaga), a koja mu je donijela prvi veliki scenski uspjeh. Kao još jednog Žiroduovog sljedbenika, autor pominje Žan-Pol Sartra kojeg ubraja u „bjegunce od pamćenja“, aludirajući time na takozvani egzistencijalizam koji je utemeljio Sartr 1943.

U poglavlju Oproštaj i zaborav posebno se osvrnuo na tvrdnju da Isus iz Nazareta nije napisao ni retka iako je hrišćanstvo, kao i judaizam i islam, religija knjige. S druge strane, Teodor Fontane napisao je roman Efi Brist koji, doduše,nije jevanđelje, ali je roman u kojem ima mnogo istine.

U tekstu svoje knjige Harald Vajnrih nadalje govori o dobu baroka koje je bilo doba u kojem su nastala dragocjena djela umjetnosti i književnosti, ali i doba mnogih ratova.

6.

U mirovnim ugovorima, na tragu uzora koje je dala još antika, uobičajena je bila klauzula koja nalaže da se zaborave sve krivične ratne radnje.

Ta klauzula je izražavana u obliku formule „amnestija i zaborav“ ili drugim riječima „naloženi zaborav“. U historijskim dramama Fridriha Šilera ovaj problem je poznat kao tragičan. Govoreći o ratu i popratnim ratnim pojavama, autor je posebnu pažnju posvetio amnestiji, odnosno pomilovanju, koje se može shvatiti kao „odozgo“ naloženi oproštaj i zaborav. Hajnrih fon Klajst napisao je dramu u kojoj su prikazani djelimično historijski, djelimično legendarni ratni događaji iz XVII vijeka u kojoj je on „posredstvom pokretačkih snaga zaborava i oproštaja podigao radnju komada na visine istančane tragike“ (320). Vajnrih se od Šilera i Klajsta okreće Pol Selan, pjesniku koji je u svom životu, ali i u svom književnom djelu, iskusio napetost između sjećanja i zabo-rava o kojem govori i naslovna pjesma njegove prve zbirke Sand aus den Urnen (Pjesak iz urni).


U devetom dijelu nazvanom Aušvic, i nikad ne zaboraviti autor piše o

koncentracionim logorima, posebno Aušvicu. Eli Vizel, jedini preživjeli iz te jevrejske porodice i jedini svjedok koji je mogao da govori u njeno ime i u ime hiljada ljudi pobijenih u koncentracionim logorima napisao je na francuskom jeziku knjigu Nuit(Noć) u kojoj je opisao sve ono što su mučitelji i ubice iz Aušvica i Buhenvalda učinili njegovom narodu, njegovoj porodici i njemu samom. Sam Vizel nikada neće zaboraviti strahote koje je kao dječak preživio, ali njegova knjiga ostaje kao podsjetnik drugim ljudima da nikad ne zaborave. Vajnrih još izdvaja Vizelov roman L”oublié (Zaborav), koji bi se prije mogao nazvati didaktičkim esejem o pamćenju i zaboravu nego romanom. Primo Levi i Horhe Semprun (jedan Italijan, a drugi Španac), preživjeli su holokaust i u svojim knjigama napisali iskustva iz logora te kakav im je kraj bio namjenjen poslije dugih godina patnje.

Za Artura Zamlera koji je također preživio holokaust,a koji je naslovni junak romana Mr. Sammler’s Planet (Planeta gospodina Zamlera), Sola Beloua, Vajnrih kaže da je „sakupljač priča, zaboravljač pričâ“. Opisujući Zamlera autor dalje naglašava da

njegovo pamćenje je tako ustrojeno da se u njemu zadržavaju samo kontingencije malih priča (stories), i to utoliko trajnije što su te priče uvrnutije, što se više upravo svojim uvrnutostima (oddities) zakvačuju za pamćenje. To pravilo kod njega važi čak i za istoriju holokausta. (355)

7.

Autor ove knjige u nastavku se bavi italijanskim autorima iz XV vijekakoji su često pisali o umjetnosti zaborava, odgovarajući na pitanje šta se može učiniti da bi se sadržaji pamćenja koji su se uz pomoć mnemotehnike „ušančili“ duboko u duši ponovo izgnali iz nje. Smatrali su da je za to potrebna umjetnost, a ta se umjetnost može naučiti. Možda ipak, kako tvrdi pisac, nije neophodno čitati ono što su pisali italijanski autori prije više od pet vijekova kako bismo se uputili u mogućnost brisanja pamćenja. Dovoljno bi bilo pažljivo pročitati roman Auslöschung (Brisanje) austrijskog pisca Tomasa Bernharda.

Posljednje, deseto poglavlje ove knjige nosi naslov Pohranjeno, dakle zaboravljeno govori o koristi i štetnosti informacija za život i može li se nešto promijeniti odbacivanjem suvišnih informacija.

Kao najbolji primjer za to autor se osvrnuo na jedan mali tekst, na kratku priču koju je Hajnrih Bel objavio pod naslovom Odbacivač. Kada je riječ o problemima pamćenja i zaboravljanja knjiga u nekoj biblioteci, autor navodi kako je o tome razmišljao Horhe Luis Borhes koji je dugo vremena bio direktor Argentinske nacionalne biblioteke u Buenos Airesu. Napisao je poznati prozni


tekst nazvan Vavilonska biblioteka. Ova biblioteka koju je izmislio Borhes ima zapanjujuće razmjere. Sadrži ne samo sve postojeće knjige, nego i sve one koje se u budućnosti mogu zamisliti. U djelima Horhea Luisa Borhesa mogu se naći mnoga razmišljanja o prirodnim granicama pamćenja i o „tvrdoglavosti zabo-rava“. Govoreći o oblivionizmu Vajnrih je mišljenja da se oblivionizam u nauci ne smije pobrkati sa falsifikacionizmom. Duhovne i društvene nauke, kako moraju da drže korak s vremenom, podvrgnute su jezičkim pravilima naučnog oblivionizma. A kako kaže autor, umjetnost je povezati jedno i drugo, dvije protivrječnosti, dvije boginje: Mnemozinu i Letu.

U svojoj knjizi LETA Umetnost i kritika zaborava Harald Vajnrih nije imao namjeru da daje definiciju riječi zaboraviti s obzirom na to da svaki čovjek dobro zna šta ta riječ znači. Kroz ovu knjigu „teče“ Leta, rijeka zaborava, o čemu se raspravlja uz pomoć mnogobrojnih primjera, prvenstveno iz oblasti knjiže-vnosti. Pisac posebnu pažnju posvećuje mnogim pričama u kojima najrazličitiji autori govore o tome kako su se ljudi u svome životu ophodili,ali i nosili sa zaboravom. Da li je zaborav dobar ili ne? Da li je poželjan ili ne?

8.

Kako se nositi sa neželjenim zaboravom, a kako pak što prije i lakše zaboraviti sve ono što čovjekovoj duši predstavlja balast?

Vajnrih je dao odgovore na ova i mnoga druga, moglo bi se slobodno reći, svakodnevna pitanja o zaboravu, o umjetnosti pamćenja,ali i zaboravljanja,onda kada se želi stvoriti prostor za nova pamćenja ili jednostavno rasteretiti duša od opterećujućih sjećanja.


PREVODI / TRANSLATIONS

Teorija i biografija: Drugi kao Neko

Adrian Frazier, NUI Galway

1. Prije svega, moram čestitati Aleksandri i Mariji na izboru teme tekuće

konferencije110. Ona je vrhunski izazov – poziv da se zagledamo u budućnost, da sebe preispitamo kao naučnike i da se suočimo jedni s drugima kao ljudska bića.

Suočiti se sa drugim u odsustvu teorije, naravno, ne može se ostvariti bez promišljanja, bez razgovora i bez obostranog osjećaja odgovornosti zajednice i odgovornosti pojedinca prema svom bližnjem. Da smo, poput likova na pustoj sceni Beketovih pozorišnih komada, svjesni jedino činjenice da na ovom mjestu treba da se suočimo jedni s drugima, ne bismo svakako, u toku sljedećih nekoliko dana, uočili u kolikoj mjeri saznanje o njoj može narasti.

A Crna Gora nikako nije pusta scena. Gostima i domaćinima simpozijum mo-že biti svečanost svojstvena ugodnom životu. Svečanost, tokom koje možemo dijeliti jelo i piće, razgovorati, prije nego se u subotu oprostimo jedni od drugih.

2.

Za svakog od nas postoje trenuci u kojima smo sebi mogli reći Ja jesam

Drugi. Septembra 1979. godine, sa svojih 29 godina, stigao sam u Nanjing, „južni

glavni grad“ Kine. Bilo je to tri godine poslije smrti Mao Ce Tunga. Tek je počelo suđenje Odredu četvorke. Kina je izbacila sovjetske stručnjake i dovela američke. Bio sam jedan od njih.

Sa ženom, četvorogodišnjim sinom i trogodišnjom kćerkom ušao sam u sami centar grada, odakle smo pokušavali da se ukrcamo u autobus kojim bismo se vratili na Univerzitet. Užareno popodne. Ljudi su na sebi imali plave šorceve, majice bez rukava i papuče na nogama – skoro svi su bili isto obučeni. Red za autobus nije bio red, već široki, hirurški, talasasti presjek čovječanstva koje pokušava da se ulije kroz njegova uska vrata. Sa talasom ulismo se i mi u

110

Ovaj rad predstavljen je na Šestoj međunarodnoj konferenciji anglista, Lice drugog van zahvata teorije, koja se održala na Filozofskom fakultetu u Nikšiću u periodu od 30. septembra do 2. oktrobra 2010. godine. (Prim. prev.)


autobus, do krova krcat. Bili smo izvanjci koje su mnogi u autobusu po prvi put vidjeli, prve „Nosonje,” kako su zvali Evropljane. I naravno, gledali su znatiželjno u nas.

Pritisnuta ispred i o mene bila je mlada žena. Mogao sam osjetiti njene grudi na mojim, kako udiše i izdiše, i nožice njenog sina, kojeg je nosila visoko na ramenu, oslonjenih na moje rame. Postiđena, pokušavala je da mi se okrene leđima. U tom pokušaju, pak, okrenula je lice mališana tik uz moje. Obrazom mi je okrznuo bradu. Malo je Kineza koji gaje malje na licu, osim veoma starih ljudi sa dugim ušiljenim, srebrnkasto crnim brkovima. Dječak je preplašeno vrisnuo, još jednom, pa još jednom. Putnici me pogledaše kao da sam mu naudio. Onima oko mene pokušao sam izrazom lica da pokažem svoju nedužnost, bezazlenost, svoju bespomoćnu smetenost. Glavom sam signalizirao, Ne, ne, a onda se sjetih da sam načuo da klimanje glavom nema ista značenja kod Kineza.

U blizini je bio mladić sa naočarima. Pogledom je tražio moj. Na engleskom jeziku – mora da je bio student – smješeći se, objasnio je, „Dječak kaže: To je duh, to je duh. Zaista smiješno!“ (Kasnije sam saznao da u Kini duhove opisuju kao starce bijele kože sa bradama.)

Šta si rekao strancu, drugi su upitali studenta engleskog jezika. A onda se i oni počeše smijuljiti.

– Zài jiàn, yéyé, „Do viđenja, djeda,“ smijao se jedan, u trenutku kada se vrata autobusa otvoriše i svi izađosmo mlazom van.

3.

Ova epizoda podsjeća na mizanscenu, tj. pozadinu, kako je zamišlja Emanuel

Levinas. U svojoj kritici pretjeranog intelektualizma, Levinas istražuje etički život i naše opažanje koje transcendira tjelesno u prvobitnom susretu licem u lice sa strancem. Da sumiram jednostavnijim jezikom, Levinas ističe, ili postavlja hipotezu istorijskog ili možda paradigmatskog susreta nečijeg sopstvenog „Ja“ i njegovog „Drugog“.

Po prvi put ugledah Drugog na horizontu i pomislih, mogao bih ga ubiti, ili „Molim te, ne ubij me!“ Ali kada se suočismo, kako sagledah ogoljenu suštinu njegovog lica, ili njenog lica, pomislih „Ne mogu ga ubiti,” „Ne mogu je silovati“. Umjesto svega ovoga, otvara se mogućnost postu-panja prema Drugom kao prema susjedu; uistinu, čak i mnogo više nego takvom; kao prema posjetiocu iz „krajnje neobičnosti“, Božjem izasla-niku. [A.F. rezime/parafraza]111

111

Emmanuel Levinas, “Meaning and Sense,” Basic Philosophical Writings, ed. Adriaan T. Peperzak, Simon Critchley, and Robert Bernasconi (Indiana University Press: Bloomington & Indianapolis, 1996), pp. 55-56.


Takav scenario je, očigledno, Levinas prihvatio od jednog drugog velikog

mislioca dvadesetog vijeka, Jevreja, Martina Bubera. Buber ističe tri vrste odnosa koje Ja može ostvariti sa drugima: Ja/Ono, Ja/Vi i Ja/Ti.112 Neko može drugoga tretirati kao stvar, kao sebi ravnog, ili kao biće koje je više od stvari i više od sebi ravnoga, kao božanstvo.

Levinas i Buber nam mogu djelovati kao pogodni vodiči ako se želimo suočiti sa drugim u nedostatku teorije. Međutim, poput Mojsija, oni nas mogu dovesti do cilja, ali ne i dalje od toga. Djelimično, moje opiranje dvojici teologa vrijednih divljenja dolazi otuda, što oni žele da me konačno privedu Obećanoj zemlji Monoteizma, a ja ne vjerujem u teoriju da takvo mjesto postoji, ili još bolje, ne vjerujem u postojanje jedinstvenog božanskog bića. Ako želimo svetost, mora-mo je, po mom mišljenju, tražiti u sopstvenom, prirodnom, odnosno fizičkom životu na zemlji.

4.

Nekada davno bio sam u situaciji vrlo sličnoj onoj u kojoj je bio dječak iz

autobusa u Nanjingu. Kada sam imao tri ili možda dvije godine, majka me je povela u robnu kuću u Seint Luisu, država Misuri, da vidim Djeda Mraza. Dugo vremena proveli smo čekajući, a kada je došao red na mene, podigli su me u krilo gojaznog čovjeka u crvenom kostimu sa dugom sijedom bradom. Imao je na sebi uobičajen kostim Djeda Mraza, ali i par slinica koje su rosile iz nozdrva. Posegnuo sam da ga ščepam za bradu, samo da se uvjerim da je prava, ali nedovoljno brzo. Djed Mraz je vidio šta namjeravam. Nije lako alkoholičaru da zaradi koji dolar u Americi; nije htio dopustiti tamo nekom derištu iz srednje klase da ga demaskira. Uz škljocaj, ujeo je moju sićušnu ruku, ne prejako – tek toliko da osjetim zube. Kriknuo sam prestrašen i ogorčen, i spentrao se s njega, žaleći se majci da me je ujeo Djeda Mraz, „Djed Mraz me je ujeo.“ Postiđena, ona tada reče: „Kakvo blesavo djetence“, obraćajući se više drugima oko nas nego meni, „Djed Mraz ne ujeda djecu“.

Ali ovaj je ujedao. Bio je lažan, svi oni lažni su i opasni. I tako se, bojim se, rodio mali ateista.

5.

Sada, međutim, naš problem intelektualaca post-humanista nije problem pretjeranog vjerovanja, već prevelikog skepticizma. Nijesu samo Bog i Djeda Mraz oni u koje ne vjerujemo. U mjeri u kojoj polažemo vjeru u Teoriju, ne vjerujemo u Istinu, Stvarnost, u Samosvojnost, niti u Razum; čak ne vjerujemo

112

Martin Buber, I and Thou (Continuum: London, 2004)


ni u Nevjerovanje. Obraćamo se jezikom učenih ljudi koji je nerazumljiv ne samo običnim obrazovanim ljudima već i našim kolegama iz drugih naučnih disciplina. Kada se pojasnimo i kada smo razgovjetni, naše kolege se dosađuju i nervira ih ono što imamo da kažemo.

Zašto? Zato što je uznemirujuće – nepristojno je – apsurdno je – u instituciji koja je posvećena traganju za znanjem, posumnjati u postojanje samobitnosti naših bližnjih, optužiti ih da su naivni kada misle da istinski poznaju svoje oblasti izučavanja. Ne dopuštamo mogućnost dokaza. Ne nudimo prednost čovječnosti. Ne slažemo se jedni s drugima oko toga šta je valjano a šta nije u oblasti rada koja nam je zajednička.

Kao rezultat Teorije, status departmana za književnost, jezik i filozofiju opao je u opštem univerzitetskom obrazovanju.113 Decenijama pošto su zasnovane, lekcije iz Teorije ponavljaju se ad nauseam, kao jevanđelje; djecu uče da ih recituju na kursevima na prvoj ili drugoj godini studija, kada mnoga od njih još nijesu dovoljno stručna da čitaju romane ili pišu eseje. Umjesto Mateje, Marka, Luke i Jovana, imamo Deridu, Fukoa, Lakana i Pola de Mana.

Biće nije jedinstveno,

Sve je Tekst,

Autori su fikcija koja ograničava značenje tekstovima,

Istina je samo maska Moći, itd. itd. Ono što u očima naših kolega unižava naše stanovište upravo je udaljavanje

od uobičajenih kanona u sticanju znanja, utemeljenih još od Bekonovog djela Novum Organum iz sedamnaestog vijeka. Slijedi osam metodskih pravila koje smo prevazišli:

1. Stvarni svijet je najvažniji predmet izučavanja (u suprotnosti sa

metafizičkim područjem). Može se približno opaziti čulima i mjeriti instrumentima.

2. Jedino vrijedne hipoteze su one koje se mogu opovrgnuti. 3. Da bi hipoteza bila značajna, mora postojati dokaz relevantan njenoj

potvrdi. 4. Eksperimenti moraju biti takvi da ih mogu ponoviti stručni saradnici, i sa

istim rezultatima. 5. Zaključci moraju biti izrečeni jednostavnim rječnikom. 6. Kontradiktornost je greška u dokazivanju. 7. Arhiva značajna za demonstraciju treba biti očuvana. 8. Dokazi za i protiv izvedenog zaključka jasno moraju biti prezentovani.

113

Michele Lamont, How Professors Think (Harvard UP: Cambridge, 2010).


Nije nikakva novost što su se teoretičari, od osamdesetih godina prošlog

vijeka, u velikom skeptičkom zaokretu humanističkih nauka, okrenuli protiv većine ovih pravila.

Teoretičari su likovali u paradoksu, težeći uvidima čiji se status nalazi negdje između vica, misticizma i nihilizma.

Teoretičari su dobrovoljno prikrivali misli nejasnim jezikom i tako nepotrebno opstruirali mladež u traganju za razumijevanjem.

Mi/Oni pokazivali smo/ pokazivali su nezainteresovanost za svijet kakav jeste, ili za običnog čovjeka koji ga nastanjuje, za njegove potrebe, njegove boli.

Mi/Oni nijesmo/nijesu napisali testove kojima bi naši zaključci mogli da potvrde svoju ispravnost ili neispravnost.

Mi/Oni odustali smo/su od potrage za malim istinama, te pojednostavljeno, ponovo i nanovo, proklamovali da ne postoji samo Jedna Istina.

Iako je kraj dvadesetog vijeka bio period intelektualaca skeptika i relativista,

kao paradoks, ovaj je period takođe bio i period idolopoklonstva. Mlade ljude su primorali da lakovjerno budu ono što Bekon naziva „Idolima teatra“.114 Da bi ih omalovažio, on je naučnike na visokim položajima okarakterisao kao zvijezde na sceni, a njihove sisteme kao dramske postavke, gdje ti sistemi nisu u mogućnosti da na ovome svijetu prikažu valjanost svojih načela. Takvi sistemi ne bi prošli na prvom testiranju objektivnosti. Oni nisu bili valjani.

6.

Iz ove slijepe ulice u koju nas vodi Teorija, mogao bi nas izvući Levinas bar sa

pola puta, kada prihvata stvarnost, odnosno postojanje, drugih ljudi. Ovakvo prihvatanje je centralno u njegovoj misli. Za građane republike znanja, solipsi-zam je karakterna mana. Kakve god da je epistemološke opravdanosti, tek se iz najobičnije učtivosti pokazuje potreba za stalnim naglašavanjem da možemo biti svjesni jedino sopstvene ideje o prisustvu drugih energija.

Pored toga, Levinas daje dirljive opise pojavnog Drugog. Drugo je „ogolje-no“, „drhtavo“, „nesretno“, „bespomoćno“, „ranjivo“.115 Lik iz svoje „ogoljeno-sti“ „ponizno moli“; u svom pogledu traži od nas razumijevanje. On ističe kao problem situaciju u kojoj, kada zaposjednemo dio zemlje, kada zaslužimo svoje „mjesto pod suncem“, mogli bismo tada iz nepažnje – ili otvoreno i samoopra-vdano – „tlačiti“ ili „izgladnjivati“ druge, protjerati ih u zemlje trećeg svijeta,

114

Francis Bacon, Novumorganum ; with other parts of the great instauration (Open Court: Chicago, 1994). 115

Levinas, Basic Writings, Emmanuel Levinas, The Levinas Reader (Blackwell: Oxford, 2002), 83.


egzile, načiniti od njih stradalnike i u svemu tome naći sebi utočište.116 Ovakva Levinasova fenomenološka deskriptivnost u objašnjavanju direktnog susreta Sebe i Drugog dirljiva je i od neprocjenljivog značaja za istoriju ljudskog roda.

No, već u svojoj kritici pretjeranog intelektualizma, Levinas prekomjerno intelektualizira. Ne postoje određeni „drugi“ individualci u njegovom Drugom. On se sam otvoreno ne pojavljuje kao lice Samosvojnog sebe. Očito je da jednostavno razumjeti društvo i etiku u smislu binarnosti, u smislu Ja i Drugi, znači da treba reducirati ostale, kojih je mnogo, na samo jednog Apstraktnog Drugog, a sve pojedine sebe na samo jedno Sebe.

Levinas čak zadivljujuće senzibilno tvrdi da u traganju za potpunom spozna-jom drugačijeg ili drugog, mi negiramo tu osobu i intelektualno je ubijamo. Postoji vrijeme kada ne treba teoretisati i kada treba dići ruke od pravljenja opšteg pojma ili koncepta, zarad kontinuirane otvorenosti iskustvu. Intimnost, na primjer, zahtijeva odnos prema partneru koji je „ne-pojmljiv“ i „ne-sa-drživ“.117 Ličnost nije uistinu tema. Ličnost nije niti koncept – više je poput priče, ili više priča, ili pak još bolje, izvor je mnogih naracija.

Samo što nam Levinas ne priča priče. On kritikuje reduktivnost naše pažnje prema drugom, ali na jedan reduktivan način, onaj za kojim ostaje samo trag jevrejskog Boga. On nam govori da su načini našeg razumijevanja drugog „u okvirima njegove istorije, njegovog okruženja i običaja“, neko bi dodao, takođe i njegovog tijela i lica, ono što on govori i ono što ostavlja neizgovorenim, pa i ono što drugi izjavljuju o njegovom životu. Međutim, prema Levinasu, ono što izmiče ovakvim načinima razumijevanja upravo je ono što čini samosvojnost drugog, njegovo biće. „Spoznati (Drugog) na horizontu Opšteg Bitisanja“ znači negirati postojanje takve osobe.118 Ovaj korak u Levinasovom razmišljanju umnogome poništava traganje našeg specifično prirodnog bića za natprirodnim bićem.

Kada se nalazim u onom autobusu u Nanjingu i mladi student engleskog je-zika me ne vidi samo kao weiguoren, doslovce, kao „osobu koja je iz neke va-njske države“, izvanjca; već najjednostavnije kao osobu a ne duha, ili već kao ži-vi izvor svjesnosti o odijeljenom postojanju; tada sam zahvalan na potvrdi ono-ga što Samjuel Džonson naziva „jedinstvenost stanja čovjeka“: a to bi bila činje-nica da smo „svi podstaknuti istim motivima, svi zavarani istim zabludama, svi pokrenuti nadom, ometeni opasnošću, zapleteni žudnjom i zavedeni užici-ma.“ Shvatio je da zajedno dijelimo ono što Karl Marks naziva našim postojanje vrste.

Pa i moj drugar iz Kine, koji takođe gleda na mene kao na određeni primjer čovječnosti u okvirima mog dolaska iz nekada neprijateljski raspoloženog naro-da, spreman, otvoren da učim od njegove kulture kako je to biti usamljen; šta to

116

Emmanuel Levinas, The Levinas Reader (Blackwell: Oxford, 2002), 82. 117

Levinas, Basic Philosophical Writings, 1-2. 118

Ibid., 9


znači biti otac na neki način osiročene porodice, ostavljen na milost i nemilost mnogobrojne nacije. Otuda on seže ka meni, u mojoj specifičnosti, ispred svih u tom autobusu i nudi mi njihovu gostoljubivost, koju ja je prihvatam sa olakšanjem i zahvalnošću.

7.

U bogatstvu proznog stila Emanuela Levinasa nalazimo nježnost, osjećajnost,

brigu, sabranost, uvjerljivost i promišljanje – mnoge vrle atribute –, ali vidimo i nešto prikriveno. Zbog čega ovaj čovjek govori o drugom kao drhtavom, kao da govori o udovici, siročetu, strancu? Zašto se njegovom arhetipskom susretu sa Drugim mora prilaziti sa tolikom potištenošću i brigom?

Ne znam mnogo o životu Emanuela Levinasa (1906-1995)... Znam da je Jevrej, rođen u Litvaniji 1906. godine, da se preselio 1923. u Francusku, a da je u periodu od 1928. do 1929. bio Huserlov student u Njemačkoj. Zatim se priključio francuskoj vojsci za vrijeme Drugog svjetskog rata. Bio je ratni zarobljenik u toku nacističke okupacije Francuske. Njegova supruga i djeca su u skrovištu izbjegli holokaust. Poslije rata je postao direktor Izraelske orijentalne škole i objavio značajna tumačenja Biblije, uz velika djela iz etike i metafizike.

Na osnovu ovih neznatnih i neadekvatnih činjenica, primamljivo je nagađati da li Levinas kada govori o Drugom kao drhtavom, poniznom i molećivom pogledu u lice snažnoga, zamišlja, u stvari, izbjeglog Litvanca koji se suočio sa Rusom, ili člana Pokreta otpora koji sanja o milosrđu jednog od članova Gesta-poa, i kako se taj san obistinjuje. Zbog čega se Gestapovac smilovao? Moguće zbog jednog jedinog susreta licem u lice. Poslije Drugog svjetskog rata, kada Levinas piše o žudnji bića za mjestom pod suncem koja može prognati druge u pustoš, nije teško sjetiti se Palestine, iako nijesam naišao u Levinasovim spisima ni na jednog Palestinca poimenice, niti na bilo kakav opis borbe u istorijskoj Obećanoj zemlji.

Možda bi ipak bilo bolje da jesam. Nije lako shvatiti kakva je priča u pozadini ovog čovjeka.

8.

Za one koji traže izlaz iz slijepe ulice Teorije, postoje dva potencijalno korisna

teoretičara kasnog dvadesetog vijeka, a to su: Alasder Mekintajer i Čarls Tejlor, pragmatični filozofi čiji je prijedlog narativni koncept o sebi. U djelu Nakon vrline, Mekintajer piše,


Ja samo ono što bi opravdano mogli drugi da misle da jesam u toku života, iz priče koja počinje od mog rođenja do smrti: Ja sam predmet istorije koja je samo moja i ničija više, sa sebi svojstvenim značenjem.119

Kritičari ističu da baš kao što je Teorija skeptična prema redukciji naracije na

jedno jedino značenje, ona isto tako zna da jedno jedino iskustvo može biti predstavljeno više nego jednom naracijom. Otuda, skepticizam, relativizam i mnogosrtukost nijesu uspješno zaštićeni „narativnim konceptom o sebi“.120 Ali ova dva filozofa sigurno nisu tako naivna da tvrde kako svako biće ima ili donosi samo jednu priču, ili da ta priča o sebi ima samo jednu interpretaciju, ili pak, da je potrebna bilo kakva interpretacija. Oni samo pokušavaju da smjeste autonomiju, ozbiljnost i odgovornost u okvir neke osobe.

Već iz naziva Tejlorove knjige može se vidjeti šta se predlaže – Izvori samo-svojnosti: uspostavljanje savremenog identiteta.121Biće ne samo da ima svoje izvore (klasne, nasljedne, istorijske, edukacijske, polne, itd.), već je čovjek sam po sebi izvor, a biće se dešava u progresivnom toku. Do neiskorjenjivog stepena ima svoju slobodu – iako ona nije uvijek upražnjavana – da pronađe djelić svog identiteta, da ispuni priču koju želi. Ovo nije puko psihotično stanje, u kojem se biće otima od principa stvarnosti, već javno dostignuće koje zahtijeva praksu i volju. Odgovarajući Ničeu, filozof Aleksandar Nehemas razvio je 1987. godine isti ovakav pristup ličnosti u svom djelu Život kao književnost u kom se pokazuje da je prihvatanje izvjesnog stepena neistine uslov života i ističu da, pored svega, postoje načini na koji neko može postati ono što jeste.122 Ostvarivanje identiteta znači ovladavanje stilom samosvojne naracije.

Djelimično autorski stvoreno biće, prirodno, mora biti životno djelo. Ali biće ima mnogo raniji izvor.

9.

Udovoljite mi još posljednjim autobiografskim ekskursusom, odnosno

raspravom. Značajno je testirati ideje na osnovu iskustva. Upravo prije mog dolaska u Crnu Goru, u naš dom je pristigla novorođena

kćerka. Prošle zime, osam ili deset nedjelja po saznanju da je u drugom stanju, moja supruga Kliodna osjetila je prve lepršave pokrete unutar materice. Ovo iskustvo je u engleskom jeziku poznato kao oživljavanje. Živi u suprotnosti je sa

119

Alasdair MacIntyre, After Virtue (Duckworth: London, 1993), 217 120

Parafraza riječi Maxa Saundersa, u Self Impression: Life Writing, Autobiografiction, and the Forms of Modern Literature (Oxford: OUP, 2010), 508. 121

Charles Taylor, Sources of the Self: The Making of Modern Identity (Cambridge University Press: Cambridge, 1989 122

Alexander Nehamas, Nietzsche: Life as Literature (Cambridge: Harvard UP, 1987).


mrtvim: obdaren životom, postaje nadahnut sobom. Ovo su proste činjenice, profane ali i duboke. Kliodna je sve više bivala svjesna postojanja drugog u sebi. Njoj i nerođenom dijetetu razlikovali su se, na primjer, periodi spavanja i budnosti.

Slučaj je htio da Kliodna ima u svojoj anamnezi bolest ili stanje preekla-mpsije. Ovo je slabo shvaćeno ali veoma ozbiljno stanje. Majčino tijelo iznenada razvija imunološku reakciju na placentu i odbacuje bebu kao strano tijelo. Jedini lijek za nastalu toksemiju je brz porođaj carskim rezom; u suprotnom majka umire. Majčinsko tijelo izgovara fatalnim naglašavanjem da ovo nije dio njega; nešto je drugo, nešto ino.

Krajem avgusta Kliodna je imala žestok napad preeklampsije. Živimo u blizini univerzitetske bolnice i beba je bezbjedno stigla na svijet, mada sedam nedjelja ranije. Zdrava beba, ali majušna mrvica teška samo 1.7 kilograma. Kliodnu su, opet, morali da smjeste na odjeljenje intenzivne njege, na nekoliko dana, tako da nije mogla vidjeti svoju bebu. Iako još uvijek bolesna sa jenjavajućim simptomima preeklampsije, žudjela je za djetetom i postajala sve potištenija. Konačno, dozvolili su mi da je u kolicima odvedem do dijela intenzivne njege za nedonoščad, gdje je malena Dilija, naša kći, ležala u inkubatoru. Kako je Kliodna netremice gledala dijete, suze su lile slobodno niz lice, suze radosnice. A onda mi se obratila, „Opipaj mi grudi… Tako su čvrste.“ Njene grudi su nabrekle i ukrutile se. Mlijeko curkom lilo je iz njih i okvasilo spavaćicu.

Ono što je fascinirajuće ovdje, u kontekstu naših promišljanja, jeste da nije bilo nikakvog fizičkog kontakta između majke i djeteta, niti podsticanja grudi – samo pogled na dijete i uzburkanost majčinskog osjećaja. „Pogledaj je,” rekla je Kliodna, „ima tako duge prstiće, tako dugačke nožice. Kako je lijepa.“ I zaista, mala Dilija – tek što je izašla iz materice, koja je po svim pravilima trebalo da joj bude utočište za bar još dva mjeseca – već je posjedovala sopstvenu ličnost sa osobinama koje će donekle oblikovati njenu sudbinu.

Već je bila izvorište sveg bića koje joj valja oblikovati, nešto novo što nikada ranije nije postojalo, i sa budućnošću koja je van domašaja naše imaginacije, naše kontrole ili naše potpune zaštite. Ljudsko biće.

10.

Kada se kritičari teorijske orijentacije pozivaju na temu životnog ispisivanja,

bila to biografija ili autobiografija, obično insistiraju na tome da se „ispisano lično nikako ne može podudarati u potpunosti sa ličnim proživljenim osjeća-jem“.123 Ko je ikada rekao da tekst i osoba, ili tekst i njegova interpretacija jesu, ili mogu biti potpuno isti? Od krucijalne važnosti nije činjenica da se predstava i

123

Saunders, Self Impression, 528


stvarnost ne mogu savršeno podudarati, već je to stepen do kojeg neka interpretacija može biti odgovarajuća osobi. Dok jedna, potpuna istina nije moguća ili čak, nije poželjna, mi možemo težiti postizanju malih preciznosti; možemo živjeti u neprijateljstvu sa neistinom; možemo ispraviti svoje greške kada otkrijemo takve neistine; možemo biti što pošteniji jedni prema drugima, i ponuditi pravdu, ali pravdu bez mača u ruci. Djelotvoran biografski način spoznavanja, uključuje napor da se imaginativnim putem prodre u ono što može biti poznato kao onostrano mjesto, onostrano vrijeme i onostrani život.124

Neminovno se javljaju problemi u pokušaju da se piše o sebi ili drugima. Levinas, kako je objašnjeno ranije, podstiče jednu od najpotpunijih primjedbi biografskom načinu upoznavanja. On vjeruje da kad jednom spoznamo sve dostupne činjenice o nekoj osobi, njegovo biće je upravo ono što nam izmiče; samosvojno biće leži u nespoznatom ostatku, nepristupačno i beskonačno. Samo, nije li ovo djelimično pitanje tehnike? Ne bi li se ko potrudio da piše o sebi ili drugome na način kojim će konstruišući naraciju sačuvati od činjenica misteriju bića o kojem piše, i podstaći čitaočevu pozornost na ono što takva naracija kod njih pokreće i u kom obimu?

Virdžinija Vulf piscima savjetuje da razmotre sebe i svoju kompleksnu subjektivnost prije nego se upuste u stvaranje naracije:

Noću odlazite u krevet, zbunjeni zapletenošću svojih emocija. U samo jednom danu hiljade ideja palo vam je na pamet: hiljade emocija su se suočile, sukobile i raspršile u zapanjujućem metežu. Pa ipak, dozvolja-vate piscima da vam podmetnu samo jednu verziju svega toga, jednu sliku gospođe Braun, koja nema nikakve sličnosti sa onom iznena-đujućom pojavom.125

Stvarni ljudski život je, uistinu, iznenađujuća i nepredvidiva pojava,

djelimično shvatljiva i djelom neshvatljiva. Ovo je jedna od ključnih razlika između umjetnosti prozne književnosti i

umjetnosti pisanja biografije. Razliku je fino artikulisao Robert Luis Stivenson u pismu naučniku Edmundu Gosu:

124

Peter France and William St Clair, eds., Mapping Lives: The Uses of Biography (pub for British Academy by Oxford: OUP, 2002), 17. 125

Virginia Woolf, A Woman’s Essays: Selected Essays, Volume 1, ed. Rachel Bowlby (Harmondsworth: Penguin, 1992). 86.


Naravno da [biografija] nikad nije tako svršena kao što može biti neki truli roman; uvijek ima i mora uvijek imati u sebi one neizlječive nelogičnosti života… I tek tu, zabava počinje…126

Većina proznih djela povode se opštim osjećajem dopadanja prema životu i u suprotnosti su sa njegovom osobenošću, a to znači da se povode vjero-vatnošću. Čitaoci su stanovišta da je greška ako u romanu naiđu na nešto nevjerovatno; mana je ako nije postignuta jedinstvenost; mana romana je ako njegov svršetak ne odgovara uvodnom dijelu. U biografiji, međutim, „efekat realnosti“ postiže se silovitim napuštanjem klišea u pisanju i stereotipa u likovima. Ti kvaliteti se postižu strogim obraćanjem pažnje na dokumentovane činjenice, na mjesta, vremenski tok, višestrane tačke gledišta, do samog izbora riječnika koji je u prošlosti bio u upotrebi i tona kojim su se riječi izgovarale. Uvijek kada bi pisac nekog djela, koje nije prozno, bio u iskušenju da nešto promijeni da bi priča bila bolja, tj. da više sliči romanu; došao bi u situaciju da ga učini manje stvarnim, manje istinitim, manje interesantnim. Individualni životi su romanse nevjerovatnoće. Samo se grupe povode vjerovatnoćom.

Postoje biografi koji su bili saučesnici u ubistvu glavnog lika, biografi nalik onima koje je Oskar Vajld imao na umu kada je razmišljao da „svaki velikan danas ima svoje sljedbenike i da uvijek postoji jedan Juda koji bilježi biografije.“ Biografija može biti puki pokušaj da se zaradi koji dinar od nečije smrti, tako što će se životopis neke poznate ličnosti ili političara prvi pojaviti u štampi.

Krajnje mjerodavan duh, u kom treba pisati o drugom, upravo je poniznost. Jer, nečiji je život predat vama u ruke, ili ste ga se domogli bez ičije dozvole. Planirate da čitavom svijetu objavite do toga trenutka tajnu priču te osobe. Strahovita je to odgovornost. Čak i preminuli dovoljno su živi da istu trpe. Živjeli su da bi stvorili ime. Od rođenja do smrti bili su izvor nečega sasvim novog svijetu,nepredvidivo porijeklo ponašanja. Načinili su sebe predmetom istorije koja je samo njihova i ničija više, koja je imala i još uvijek ima svoje posebno značenje. U skladu sa zakonom pokojnika ne smijemo lažno predstavljati, ali je vrlo važno šta se piše u štampanoj verziji o preminuloj osobi. Ona može biti predmet ogovaranja, ponižena, ne mora joj se odati dužno poštovanje. Očigle-dno je pogrešno zamišljati da bismo umjeli bolje živjeti i pisati ako bismo se našli u tuđim uslovima i stanjima. Da nije moguće sugerisati stilom i naracijom ono što je kod drugih nenadoknadivo ili razumom nepojmljivo, iznevjerio bi se tematski subjekat. Kada bismo uspješno „pridobili pažnju čitalaca neodoljivim interesovanjem“,127 kako to kaže Samjuel Džonson, vjerovatno ne bismo u ulozi

126

Letters of Robert Louis Stevenson, vol. 8 (Yale University Press: London and New Haven, 1994-95), p. 104; quoted in Mapping Lives by Miranda Seymour, p. 253. 127

Johnson, Rambler, n. 60, “On biography.”


pisca bili neuspješni ondje gdje treba zadovoljiti dvostruku obavezu, prema subjektu kao i prema čitaocima.

Privodeći kraju refleksije o sagledavanju drugoh u odsustvu teorije, moram pokušati da kratko poentiram. Zaista govoriti o Sebi i o Drugom sa velikim početnim slovima S i D, znači upustiti se u metafizičko istraživanje i neminovno se mučiti sumnjom. Ali, pokušaj da se ispriča istina o ličnom iskustvu ili da se istraži nečija posebna priroda, znači upustiti se u novi plan kojim možemo zakoračiti ka potpunijem poznavanju života na zemlji, onakvom kakav može biti zanimljiv i od koristi ljudskom rodu.

Prije zaključka moram se takođe pobrinuti da pojasnim ono o čemu ne govorim. Ne bi bilo poželjno da se svi odreknemo savremenih oblika istraživanja kojima smo ovladali, te da počnemo pisati biografije jedni drugih, naše i biografije naših bližnjih. Biografija sama po sebi ovisi o svom zdravlju i zdravoj filozofiji, istoriji, književnoj analizi, društvenim naukama, itd. Moja se kritika „Teorije“ uveliko zasniva na jednoj pojmovnoj cjelini iz sedamdesetih i osamde-setih godina prošlog vijeka, koja se vodi pod istim imenom i može se danas pro-naći u mnogim antologijama i kratkim pregledima. Očekuje se od nas da mora-mo ponavljati i primjenjivati takve ideje na sve predmete naših ogleda umjesto teorijskog preispitivanja nas samih, u kojem ponovo oživljavamo pređašnje isto-rijske modele teorijskih ogleda, ili kojima bismo davali primjedbe jedni drugima i na račun osjetljivog svijeta. Kao što ističem realnost svijeta i drugih ljudi nasu-prot skepticizmu Teorije i metafizičkom nihilističkom zaokretu, isto bih tako mo-gao istaći stvarnost poezije, romana, besjede, nekog kulturnog pokreta, konce-pta koji se prenosi sa jedne osobe na drugu ili sa jednog mjesta na neko drugo.

Moguć je i jedan konačan način sumiranja poente ako kažem da ako je zapa-dnjačka filozofija prošireni razgovor između Platona i Aristotela, onda je možda vrijeme da se kao intelektualci humanisti pozovemo na Aristotelovo načelo ra-sprave. Završiću njegovim riječima: „Svi ljudi po prirodi imaju želju za sazna-njem. Nagovještaj se da uočiti u oduševljenju kada saznajemo čulima; jer osim svoje korisnosti, ona su voljena zbog samih sebe.“128

Zar ne bismo mogli reći isto i za naš ljudski rod, naša bližnja ljudska stvore-nja? Bez obzira na njihovu upotrebljivost, voljeni su zbog njih samih.

Prevela Gordana Vuković

128

The Works of Aristotle. Ed. W. David Ross. 12 vols. (Oxford: Clarendon, 1908), vol 1, p. 980 a21


Moć jezika: šta je to, ko je ima i kako se razvila?129

Marc D. Hauser, Noam Chomski, W. Tecumseh Fitch

Razumijevanje jezičke moći zahtijeva znatnu interdisciplinarnu saradnju.

Smatramo da bi tekući razvoj u lingvistici mogao biti povezan sa radom u evolu-tivnoj biologiji, antropologiji, psihologiji i neurologiji. Potrebno je napraviti razliku između jezičke moći u širokom smislu (FLB) i u užem smislu (FLN). FLB uključuje senzomotorni sistem, konceptualno-namjerni sistem i računarske mehanizme za rekurzije, obezbjeđujuci kapacitet da se proizvede beskonačan niz izraza iz konačnog skupa elemenata. Hipotetišemo da FLN jedino uključuje rekurziju i da je jedina jedinstvena komponenta jezičke moći. Dalje, tvrdimo da se FLN možda razvio iz drugih razloga sem jezičkih, otuda komparativne studije mogu tražiti dokaze takvih računanja izvan domena komunikacije (na primjer broj, navigacija i socijalni odnosi). Da je Marsovac počastvovao našu planetu posjetom, bio bi zapanjen jednom izvanrednom sličnošću među zemaljskim bićima i ključnom razlikom. Što se tiče sličnosti, on bi primijetio da su sva živa bića dizajnirana na bazi visoko očuvanih razvojnih sistema koji čitaju jedan (skoro) univerzalni jezik u osnovnim parovima DNK. Kao takav, život je sređen hijerarhijski sa osnovom od diskretnih jedinica koje se ne mogu miješati (kodovi i, u najvećem dijelu, geni) i koje su sposobne za kombinovanje da bi stvorile sve kompleksnije i praktično bezgranične varijacije vrsta i individualnih organizama. Nasuprot tome, on bi uočio odsustvo univerzalnog koda komunikacije (Slika 1).

Kada bi naš Marsovac naturalista bio minuciozan, mogao bi primijetiti da se moć koja se zaokuplja ljudskom komunikacijom pojavljuje kao znatno različita od iste kod drugih živih bića; mogao bi dalje primijetiti da se ljudska jezička moć pojavljuje organizovana kao genetički kod – hijerarhijska, rekurzivna i praktično beskonačna što se tiče obima izraza. Sa ovim djelićima u rukama, ovaj Marsovac bi mogao početi da se pita kako se genetički kod tako izmijenio da proizvodi ogroman broj međusobno nerazumljivih komunikacijskih sistema među vrstama, dok istovremeno održava jasnoću razumijevanja u okviru datih vrsta.

129

Naslov originalnog teksta: The Faculty of Language: What Is It, Who Has It, and How Did it Evolve? Author(s): Marc D. Hauser, Noam Chomski, W. Tecumseh Fitch.

Source: Science, New Series, Vol. 298, No. 5598 (Nov. 22, 2002), pp. 1569‒1579.

Published by: American Association for the Advancement of Science.


Susreo bi se sanekim od ključnih problema kojiuključuju pitanje jezičkog razvoja i načina kako su ljudi stekli moć jezika.

U istraživanju problema jezičke evolucije, važno je razdvojiti pitanja koja se tiču jezika kao komunikacijskog sistema i pitanja koja se tiču proračuna u osnovi ovog sistema, kao što su ona koja su u osnovi rekurzije. Kao što tvrdimo u daljem tekstu, mnoge oštre debate u ovom polju su lansirane bez uspjeha kada je riječ o razlikovanju ovih problema. Prema jednom stanovištu, pitanja koja se tiču apstraktnih računarskih mehanizama razlikuju se od onih koja se tiču komunikacije, ovo poslednje usmjereno je na probleme u interfejsu između apstraktnih proračuna kao i senzomotoričnog i konceptualno-namjernog interfejsa. Ovo stanovište se ne bi, naravno, trebalo uzeti kao tvrdnja protiv veze između proračuna i komunikacije. Moguće je, kako diskutujemo u daljem tekstu, da su ključne računarske sposobnosti nastale iz nekih drugih razloga a ne komunikacijskih, ali, pošto su dokazale da su korisne u komunikaciji, promijenjene su zbog ograničenja nametnutih i na periferiji (npr. ono što možemo čuti i reći ili vidjeti i signalizirati, brzina kojom slušni korteks može obraditi brze temporalne i centralne promjene) i na centralnijim nivoima (npr. konceptualne i kognitivne strukure, pragmatizam, ograničenja memorije).

Slika 1. Životinjsko kraljevstvo je dizajnirano na bazi visoko očuvanih razvojnih sistema koji čitaju gotovo univerzalni jezik kodiran u osnovnim parovima DNK. Ovaj sistem je prikazan lijevo u smislu filogenetičkog drveta. Nasuprot tome, životinje nemaju univerzalni kod komunikacije, što je prikazano na desnoj strani nepove-zanim životinjskim grupama. ( Ilustrovao John Yanson).

Najmanje tri teoretska pitanja presijecaju debatu o razvoju jezika. Jedan od

najstarijih problema među teoretičarima je zajednička nasuprot jedinstvenoj distinkciji. Najnoviji komentatori se slažu da, iako pčele plešu, ptice pjevaju i šimpanze rokću, ovi sistemi komunikacije se kvalitativno razlikuju od ljudskog


jezika. Naročito, životinjski komunikacijski sistemi nemaju bogatu ekspresivnu i otvorenu snagu ljudskog jezika (baziranu na ljudskoj sposobnosti rekurzije). Evolutivna zagonetka, stoga, leži u razrješavanju toga kako smo odatle došli ovdje, s obzirom na očigledni diskontinuitet. Drugo pitanje tiče se sljedećeg: da li je jezička evolucija bila postepena nasuprot neravnomjernoj; ovo se razlikuje od prvog pitanja zato što je kvalitativni diskontinuitet između postojećih vrsta mogao da se razvije postepeno, ne uključujući diskontinuitete tokom ljudske evolucije. Konačno, pitanje kontinuiteta nasuprot egzaptaciji (obilježje koje je korisno organizmu, ali koje nije nastalo kao adaptacija za svoju sadašnju funkciju, već je kasnije izabrano za nju) vrti se oko problema da li je ljudski jezik evoluirao postepenim proširenjem postojećih komunikacijskih sistema, ili da li su važni aspekti jezika egzaptovani (odvojeni) daleko od svojih prethodnih adaptivnih funkcija (npr. prostorno ili numeričko rasuđivanje, makijavelisticki socijalni planovi, sredstva za izradu).

Istraživači su usvojili ekstremne ili srednje pozicije što se tiče ovih bazičnih nezavisnih pitanja, što vodi velikoj raznolikosti mimoilazećih stanovišta o evolu-ciji jezika u savremenoj književnosti. Ipak, u nastanku je konsenzus o tome da je, iako ljudi i životinje dijele raznovrsne važne računske i perceptivne resurse, došlo do znatne evolutivne pregradnje otkad smo se razdvojili od zajedničkog pretka prije nekih 6 miliona godina. Empirijski izazov je u tome da se odredi šta je naslijeđeno nepromijenjeno u odnosu na ovog zajedničkog pretka, šta je bilo podvrgnuto sitnim modifikacijama, i štaje kvalitativno novo. Dodatni evolutivni izazov je u tome da se odredi kakav je selektivni pritisakdoveo do adaptivnih promjena tokom vremena i da se razumiju razna ograničenja koja su kanalisala ovaj evolutivni proces. Odgovaranje ovih pitanja zahtijeva kolaborativni napor među lingvistima, biolozima, psiholozima i antropolozima.

Jedan od ciljeva ovog eseja jeste da promoviše jaču vezu između biologije i lingvistike, identifikujući tačke dodira i slaganja među oblastima. Iako je interdi-sciplinarni brak inaugurisan prije više od 50 godina, jos uvijek nije konzumiran. Nadamo se da ćemo unaprijediti ovaj cilj, prvenstveno pomažući da se razjasni biolingvistička perspektiva jezika i njegove evolucije. Zatim, prikazujemo neke obećavajuće empirijske pristupe jezičkoj moći, sa posebnim osvrtom na kompa-rativni rad sa neljudskim životinjama, i zaključujemo sa diskusijom o tome kako istraga može profitabilno napredovati, naglašavajući neke izrazite probleme.

Ne pokušavamo da budemo sveobuhvatni u našoj pokrivenosti relevantnih ili interesantnih tema i problema, niti je naš cilj da prikažemo istoriju oblasti. Mi se fokusiramo na teme koje čine važnu vezu između empirijskih podataka i teo-retskih pozicija o prirodi jezičke moći. Vjerujemo da, ako su istraživanjaproble-ma jezičke evolucije u progresu, potrebno nam je jasno objašnjenje računskih zahtjeva za jezik, uloga evolutivne teorije u testiranju hipoteze o evoluciji karaktera i produktivna razmjena između lingvista i biologa.


Definisanje cilja: dva smisla jezičke moći

Riječ jezik ima veoma različita značenja u različitim kontekstima i disciplina-

ma. U neformalnoj upotrebi jezik se shvata kao kulturološki specifični komuni-kacijski sistem (engleski, Navaho, itd.). U vrstama modernih jezika koje nas

ovdje zanimaju, termin jezik se koristi prilično različito ‒ da se ukaže na internu

komponentu uma/mozga (ponekad se zove interni jezik ili I-jezik). Pretposta-vljamo da je ovo primarni objekat interesovanja za studiju evolucije i funkcije jezičke moći. Ipak, ova biološki i individualno zasnovana upotreba i dalje osta-vlja dosta otvorenog za interpretaciju (i pogrešna tumačenja). Na primjer, neu-rologija može upitati: Koje komponente ljudskog nervnog sistema se regrutuju u upotrebi jezika u njegovom najširem značenju? Zbog toga što bilo koji aspekt saznanja izgleda, u principu, dostupan jeziku, najširi odgovor na ovo pitanje je, vjerovatno, njegova većina (nervnog sistema). Čak i na aspekte emocija i sazna-nja koji nijesu lako verbalizovani, mogu uticati lingvistički zasnovani misaoni procesi. Stoga, ova koncepcija je preširoka da bi bila od koristi. Mi stoga opisu-jemo dvakoncepta jezičke moći, jedan širi i inkluzivniji, i drugi ograničeniji i uži.

Moć jezika – široki smisao (FLB). FLB uključuje interni računski sistem (FLN, ispod) u kombinaciji sa dva druga interna organska sistema, koja zovemo senzo-motorni i konceptualno-namjerni. Uprkos debati o preciznoj prirodi ovih siste-ma i o tome da li se oni suštinski dijele sa drugim kičmenjacima ili su jedinstve-no adaptirani za potrebe jezika, smatramo neospornim postojanje biološkog kapaciteta ljudskih bića koji nam dozvoljava (ili ne, na primjer šimpanzama) da ubrzo savladamo bilo koji ljudski jezik bez eksplicitnih instrukcija. FLB uključuje ovaj kapacitet, ali isključuje druge interne organske sisteme koji su neophodni, ali ne i dovoljni za jezik ( npr. memorija, disanje, varenje, cirkulacija, itd.).

Moć jezika – užismisao (FLN). FLN je sam apstraktni lingvistički računski si-stem, nezavisan od drugih sistema sa kojima je u interakciji ili interfejsu. FLN je komponenta FLB-a i mehanizmi koji su mu u osnovi su neka vrsta podseta onih koji su u osnovi FLB.

Drugi su se složili sa potrebom za ograničenim smislom jezika ali i predložili razna ocrtavanja. Na primjer, Liberman i njegovi saradnici su tvrdili da su senzo-motorni sistemi posebno adaptirani za jezik, i stoga bi trebalo da se smatraju dijelom FLN. Postoji takođe i duga tradicija mišljenja da su konceptualno-namjerni sistemi unutrašnji dio jezika u užem smislu. U ovom članku ostavljamo ova pitanja otvorenim, skrećući pažnju na FLN kao što smo upravo definisali, ali ostavljajući mogućnost za dalja empirijska istraživanja.

Interna arhitektura FLN-a, tako zamišljena, tema je novog istraživanja i deba-te. Bez prejudiciranja problema, mi ćemo, zbog konkretnosti, usvojiti osobeni koncept ove arhitekture. Pretpostavljamo, stavljajući na stranu precizne mehanizme, da je ključna komponenta FLN-a računski sistem (uže polje sinta-


kse) koji proizvodi unutrašnje prikaze i ocrtava ih u senzomotorni interfejs fono-loškim sistemom, i u konceptualno-namjerni interfejs (formalnim) semantičkim sistemom; prisvajanje alternativa koje su predložene ne bi materijalno modifi-kovalo nastajuću diskusiju. Svi pristupi se slažu da je srž FLN-a rekurzija, pripisa-na užem polju sintakse u konceptu koji je upravo naveden. FLN uzima određeni set elemenata i proizvodi potencijalno beskonačni niz izolovanih izraza. Ova sposobnost FLN-a proizvodi izolovanu beskonačnost (svojstvo koje takođe kara-kteriše prirodne brojeve). Svaki od ovih izolovanih izraza se onda prenosi na senzomotorni i konceptualno-namjerni sistem, koji procesuira i elaborira ove informacije u upotrebi jezika. Svaki izraz je, u ovom smislu, uparivanje zvuka i značenja. Priznato je već hiljadama godina da je jezik, u osnovi, sistem zvučno-značenjskih veza; potencijalna beskonačnost ovog sistema je bila eksplicitno priznata od strane Galileja, Dekarta i “filozofa gramatičara” iz XVII vijeka i njiho-vih naslednika, posebno Fon Humbolta. Jedan od ciljeva studije FLN-a i, šire, FLB-a jeste da otkriju kako moć jezika zadovoljava ove bazične i suštinske uslove.

Jezgro svojine izolovane beskonačnosti je intuitivno poznato svakom kori-sniku jezika. Rečenice se grade od izolovanih jedinica: postoje rečenice od 6 i od 7 riječi, ali ne i od 6, 5 riječi. Ne postoje najduže rečenice (bilo koja rečenica uzeta u obzir može biti skovana, na primjer, ugrađivanjem u nju “Meri misli da…”), i ne postoji neproizvoljna gornja granica dužine rečenice. U tom pogledu, jezik je direktno analogan prirodnim brojevima (vidjetiispod).

U najmanju ruku, onda, FLN uključuje kapacitet rekurzije. Postoje mnogi unutrašnji organski faktori, izvan FLN-a ili FLB-a, koji nameću praktične granice upotrebi sistema. Na primjer, kapacitet pluća nameće granice dužini stvarnih izgovorenih rečenica, dok radna memorija nameće granice kompleksnosti reče-nica ako se želi da one budu razumljive. Druga ograničenja – na primjer formi-ranje koncepta ili brzina motoričke proizvodnje – predstavljaju aspekte FLB-a, koji imaju svoje evolutivne istorije i možda su igrali ulogu u evoluciji kapaciteta FLN-a. Pored toga, čovjek može profitabilno istraživati evoluciju FLN-a bez početne brige za ove ograničavajuće aspekte FLB-a. Ovo je razjašnjeno zapažanjem da, iako su mnogi aspekti FLB-a zajednički sa drugim kičmenjacima, jezgro rekurzivnog aspekta FLN-a trenutno nema analogije u životinjskoj komunikaciji i vjerovatno ni u drugim domenima. Ovo gledište, stoga, pred-stavlja najdublji izazov za komparativni evolutivni pristup jeziku. Vjerujemo da istraživanja ovog kapaciteta treba da uključuju druge domene van komunikacije (npr. broj, socijalni odnosi, navigacija).

Odredivši razlike između FLB-a i FLN-a i teorijske razlike date gore, možemo definisati istraživački prostor. On identifikuje probleme koji se tiču evolucije senzomotornih sistema, konceptualno-namjernih sistema i FLN-a. Komparativni


pristup, na koji ćemo preći, obezbjeđuje okvir za postavljanje pitanja o svakoj od ovih komponenti jezičke moći.

Komparativni pristup jezičkoj evoluciji

Empirijsku studiju jezičke evolucije karakterišu brojna problematična mjesta.

Lingvističko ponašanje se ne okamenjuje i duga tradicija analize fosila lobanje i moždanih “kostura” ili kalupa doveli su do konsenzusa o evoluciji jezika. Prilagodljiviji i, mislimo, moćniji pristup problemima jezičke evolucije se obezbjeđuje komparativnim metodom, koji koristi empirijske podatke od živih bića da ocrta detaljne interferencije sa izumrlim precima. Komparativni metod je bio osnovno sredstvo koje je koristio Darvin da analizira evolutivni fenomen i nastavlja da igra centralnu ulogu kroz modernu evolutivnu biologiju. Iako su naučnici koji su zainteresovani za jezičku evoluciju često ignorisali komparativne podatke u cjelosti ili su se fokusirali isključivo na podatke od neljudskih primata, tekuća mišljenja u neurologiji, molekularnoj bilogiji i razvojnoj biologiji indici--raju da su mnogi aspekti nervne i razvojne funkcije veoma očuvani, ohrabrujući rastezanje komparativne metode na sve kičmenjake (i možda i preko toga). Iz više razloga, detaljno u daljem tekstu, vjerujemo da bi komparativni metod trebalo da igra ključnu ulogu u budućim diskusijama o jezičkoj evoluciji.

Sveobuhvatna briga u studiji jezičke evolucije tiče se pitanja da li su posebne komponente jezičke moći evoluirale specijalno za ljudski jezik i, stoga su (proširenjem), jedinstvene za ljude. Logično, tvrdnja ljudske jedinstvenosti mora biti zasnovana na podacima koji indiciraju odsustvo osobina u neljudskim životinjama i, da bi bila ozbiljno shvaćena, mora imati znatno tijelo kompara.ž-tivnih podataka. Konkretnije, ako istrazivač jezičke evolucije želi da tvrdi da je osobina evoluirala jedino u ljudima za funkciju jezičkog procesa, podaci koji indiciraju da nijedna životinja nema ovu naročitu osobinu su potrebni.

Iako ova linija rasuđivanja može izgledati očigledna, začuđujuće je za oso-binu da se često smatra kao jedinstveno ljudska prije nego što su dostupni odgovarajući komparativni podaci. Poznati primjer je kategorijska percepcija, koja je, kad je otkrivena, izgledalasasvim prikladno podešena za detalje ljudskog govora tako da predstavlja jedinstvenu ljudsku adaptaciju. Prošlo je određeno vrijeme prije nego što su isti osnovni perceptivni diskontinuiteti otkriveni kod cincile i makaka, i čak kod ptica, što je dovelo do suprotnog zaklju-čka da je perceptivna osnova za kategorijsku percepciju karakteristika primiti-vnih kičmenjaka, koja je evoluirala za slušnu obradu, suprotno od specifične govorne obrade. Stoga, bazična i neuklonjiva uloga komparativnog istraživanja jezičke evolucije jeste ova prosta i suštinski negativna: osobina prisutna u neljudskim životinjama nije evoluirala naročito za ljudski jezik, iako može biti dio jezičke moći i igrati intimnu ulogu u jezičkom procesu. Moguće je, naravno, da je


osobina evoluirala kod neljudskih životinja i ljudi nezavisno, prije kao analog nego kao homolog. Postoji vjerovatnoća da je osobina evoluirala za jezik ljudi ali je evoluirala iz nekog drugog razloga u komparativnoj životinjskoj grupi. U slučajevima gdje je komparativna grupa neljudskih primata i, možda, naročito šimpanze, vjerodostojnost ovog evolutivnog scenarija je slabija. U svakom slučaju, komparativni podaci su od ključnog značaja za ovaj sud.

Uprkos krucijalnoj ulozi homologije u komparativnoj biologiji, homologne osobine nijesu jedini relevantni izvor evolutivnih podataka. Konvergentna evolucija sličnih znakova u dva različita ogranka, koji se nazivaju analogijama ili homeoplazama, može jednako otkrivati. Naročito slične (ali ne nehomologne) strukture ljudskih oktopodskih očiju otkrivaju stroga ograničenja postavljena zakonima optike i nepredviđenosti razvoja organa sposobnog za fokusiranje oštre slike na list receptora. Detaljne analogije između djelova oka kičmenjaka i glavonožaca takođe obezbjeđuju nezavisne dokaze da je svaka komponenta adaptacija za stvaranje slike, oblikovane prirodnom selekcijom. Dalje, otkriće, da naročite konzervativne genetičke kaskade leže u osnovi razvoja takvih analognih struktura, obezbjeđuje važan uvid u načine kojima razvojni mehani-zmi mogu kanalisati evoluciju. Stoga, iako potencijalno zbunjujuće za takso-nome (tj. one koji se bave poređenjem sličnih pojava u jednom ili u raznim jezicima koje služe kao osnova za klasifikovanje jezičkih pojava i samih jezika), analogije obezbjeđuju kritične podatke o adaptaciji pod fizičkim i razvojnim ograničenjima. Određujći komparativnu mrežu u širem smislu, uspješnije će otkriti veće regularnosti u evoluciji, pomažući da se naglasi uloga ograničenja u jezičkoj evoluciji.

Analogija koja je prepoznata kao naročito relevantna za jezik je akvizicija (sticanje) pjesme kod ptica. Nasuprot neljudskim primatima, kod kojih je proizvodnja vokalizacija tipičnih za vrste u većoj mjeri urođena, većina ptica pjevačica uči pjesme specifične za svoju vrstu, slušajući pripadnike svoje vrste, i one razvijaju krajnje aberantnu pjesmu ako su lišene takvog iskustva. Tekuća istraživanja pjesme ptica otkrivaju detaljne i intrigantne paralele sa govorom. Na primjer, mnoge ptice pjevačice prolaze kroz kritičan period u razvoju posle kojeg proizvode defektne pjesme koje nikolika količina akustičnog inputa ne može izliječiti, što podsjeća na teškoće koje odrasli ljudi imaju u potpunom savladavanju novih jezika. Dalje, i paralelno sa fazom brbljanja i vokalizovanja ili signalizovanja kod djece, mlade ptice prolaze kroz fazu razvoja pjesme u kojoj spontano proizvode amorfne verzije pjesme odraslih, nazvane potpjesma ili brbljanje. Iako su mehanizmi koji su u osnovi akvizicije pjesme ptica i ljudskog jezika čisti analozia ne homolozi, njihove suštinske komponente dijele duboko očuvane nervne i razvojne osnove: većina aspekata neuropsihologije i razvoja – uključujućiregulatorne i strukturalne gene, kao i tipove nerava i nervnih predajnika – zajednički su svim kičmenjacima. Da su takve bliske paralele


evoluirale ukazuje i postojanje važnih ograničenja u vezi sa tim kako mozak kičmenjaka može akvizirati velike rječnike kompleksnih naučenih zvukova. Takva ograničenja mogu esencijalno primorati prirodnu selekciju da dođe do istog rješenja u više navrata kada se suoči sa sličnim problemima.

Testiranje hipoteze o evoluciji jezičke moći

Dobivši definicije jezičke moći, zajedno sa komparativnim okvirom, možemo

razlikovati nekoliko vjerodostojnih hipoteza o evoluciji njenih raznih kompo-nenti. Ovdjesugerišemo dvije hipoteze koje obuhvataju raznovrsnost mišljenja među modernim naučnicima, priključujući im i našu.

Hipoteza 1: FLB je striktno homologna životinjskoj komunikaciji. Ova hipoteza tvrdi da homolozi FLB-a, uključujući FLN, postoje (možda u manje razvijenoj ili drukčijemodifikovanoj formi) u neljudskim životinjama. Ovo je istorijski popularna hipoteza van lingvistike i bliskih polja, i bila je branjena od strane nekih istraživača u govornim naukama. Prema ovoj hipotezi, ljudski FLB je sastavljen od istih funkcionalnih komponenti koje su u osnovi komunikacije drugih vrsta.

Hipoteza 2: FLB je izvedena, jedinstveno ljudska adaptacija za jezik. Prema ovoj hipotezi, FLB je veoma kompleksna adaptacija za jezik, rame uz rame sa okom kičmenjaka, i mnoge njene bitne komponente se mogu posmatrati kao individualne osobine koje su podvrgnute selekciji i usavršene u skorijoj ljudskoj evolutivnoj istoriji. Čini se da ovo predstavlja nultu hipotezu za mnoge naučnike koji ozbiljno shvataju kompleksnost jezika. Argument počinje pretpostavkom da je FLB, u cjelini, veoma kompleksan, da služi funkciji komunikacije sa zavidnom efikasnošću i da ima neuklonjivu genetičku komponentu. Zbog toga što je prirodna selekcija jedini poznati biološki mehanizam sposoban da proizvede takve funkcionalne komplekse, proponenti ovog stanovišta zaključuju da je prirodna selekcija igrala važnu ulogu u oblikovanju mnogih aspekata FLB-a, uključujući FLN i, dalje, da su mnogi od njih neuporedivi sa neljudskim životi-njama. Iako homologni mehanizmi mogu postojati u drugim životinjama, ljudske verzije su modifikovane prirodnom selekcijom do takvog nivoa da se mogu s razlogom smatrati kao da sačinjavaju nove osobine, možda egzaptovane iz drugih konteksta (npr. socijalne inteligencije, sredstava za izradu).

Hipoteza 3: Jedino je FLN jedinstveno ljudski. Na osnovu podataka iskazanih ispod, hipotetišemo da je većina, ako ne i sav, FLN baziran na mehanizmima koje dijelimo sa neljudskim životinjama (kao što je tvrđeno u prvoj hipotezi ). Nasuprot tome, mi sugerišemo da je FLN – računski mehanizam rekurzije – skorije evoluirao i da je jedinstven našoj vrsti. Prema ovoj hipotezi, većina kompleksnosti manifestovane u jeziku potiče od kompleksnosti u perifernim komponentama FLB-a, naročito onih koje su u osnovi senzomotornog (govor ili


znak) i koceptualno-namjernog interfejsa, u kombinaciji sa sociokuturalnim i komunikacijskim nepredviđenostima. Tako FLB u cjelini ima jednu drevnu evolutivnu istoriju, datirajući mnogo ranije od pojave jezika, i komparativna analiza je neophodna da bi se shvatio ovaj kompleksni sistem. Za razliku od toga, prema skorijim lingvističkim teorijama, proračuni koji su u osnovi FLN-a mogu biti prilično ograničeni. U stvari, mi u ovoj hipotezi predlažemo da FLN obuhvata jedino glavne računske komponente rekurzije kako se one pojavljuju u užem polju sintakse i mapiranju interfejsa. Ako je FLN zaista ovako ograničen, ova hipoteza ima zanimljiv efekat poništavanja pojedinih argumenta, i tako vraća FLN u status adaptacije otvorene za pitanja. Proponenti ideje da je FLN adaptacija bi stoga trebalo da obezbijede dodatne podatke ili argumente da podrže ovo stanovište.

Dostupni komparativni podaci o sistemima životinjske komunikacije sugerišu da se jezička moć u cjelini oslanja na neke jedinstveno ljudske kapacitete koji su skorije evoluirali u toku približno 6 miliona godina, otkad smo se odvojili od našeg pretka sličnog šimpanzi. Treća hipoteza, u svojoj najjačoj formi, sugeriše da jedino FLN spada u ovu kategoriju. Prema ovoj hipotezi, FLB sadrži široki spektar kognitivnih i konceptualnih mehanizama koje dijelimo sa drugim vrstama, ali samo oni mehanizmi koji su u osnovi FLN-a – naročito njegovog kapaciteta za izolovanu beskonačnost – jedinstveno su ljudski. Ova hipoteza sugeriše da se sve periferne komponente FLB-a dijele sa drugim životinjama, sa razlikama prije u količini nego u vrsti. Šta je jedinstveno za našu vrstuprilično je specifično za FLN i uključuje njegove interne operacije kao iinterfejs sa drugim interno-organskim sistemima FLB-a.

Svaka od ovih hipoteza je vjerodostojna do nekog nivoa. Naposletku, one se mogu razlikovati samo u empirijskim podacima, od kojih je većina sada nedostupna. Prije nego pregledamo neke relevantne podatke, ukratko razma-tramo neke ključne razlike između njih. Sa komparativno evolutivnog stanovi-šta, važno je pitanje da li su lingvistički prethodnici bili uključeni u komunikaciju ili nešto drugo. Proponenti i prve i druge hipoteze uspostavljaju direktnu kore-spondenciju, uz korijene sa modifikacijom, između neke osobine uključene u FLB kod ljudi i slične osobine kod druge vrste; ove hipoteze se razlikuju u tome da li su prethodnici funkcionisali u komunikaciji.

Empirijski problem Primjeri

Vokalna imitacija i pronalazak

FLB – senzomotorni sistem

Podučavanje studija pjesme ptica, analiza vokalnih dijalekata kod kitova, spontana imitacija vještački stvorenih zvukova kod delfina.


Neuropsihologija sistema akcije i percepcije

Diskriminacija zvučnih obrazaca ujeziku

Ograničenja nametnuta anatomijom vokalnog trakta

Biomehanika zvučne proizvodnje

Modaliteti jezičke prozvodnje i percepcije

Teorija uma, pripisivanje mentalnih stanja

Kapacitet za sticanje nelingvističkih konceptualnnih predstava

Referentni vokalni signali

Imitacija kao racionalni namjerni sistem

Voljna kontrola znakovne proizvodnje kao dokaz namjerne komunikacije

Studije koje procjenjuju da li odrazni neuroni, koji obezbjeđuju najvažniju podlogu za sistem akcije i percepcije, mogu poslužiti gestikularnoj i (možda) vokalnoj imitaciji.

Studija operantnog uslovljavanja prototipa efekta magneta kod makaka i čvorka.

Studije vokalnog trakta i formantne disperzije kod ptica i primata.

Studije zvučne proizvodnje kod primata, uključujući ulogu mandibularne oscilacije.

Kros-modalna percepcija i znakovni jezik kod ljudi nasuprot unimodalnoj komunikaciji kod životinja.

FLB – konceptualno-namjerni sistem

Studije distinkcije između gledanja i znanja kod šimpanzi.

Studije rezus majmuna i koncept objekta ili vrste.

Studije vokalizacija kod primata koji se koriste za zatvaranje predatora, hrane i socijalnih veza.

Komparativne studije šimpanzi i ljudske djece koje sugerišu da samo ovi drugi učitavaju namjeru u akciju, i tako izdvajaju neposmatranu racionalnu namjeru.

Komparativne studije koje istražuju odnos između znakovne proizvodnje i kompozicije socijalne publike.


Spontani i trenirani metodi dizajnirani da otkriju ograničenja pri učenju pravila

Znakovni ili vještački jezik kod treniranih majmuna i delfina

Modeli jezičke moći koji pokušavaju da otkriju neophodne i dovoljnemehanizme

Eksperimenti sa životinjama koji istražuju prirodu i sastav predstavljanja broja

Zajednički mehnizmi u različitim kognitivnim domenima

FLN – rekurzija

Studije o serijskom redoslijedu učenja i gramatike konačnih stanja kod tamarina i makaka.

Studije koje istažuju redoslijed simbola i otvorene kombinatorne manipulacije. Modeli teorije igre u učenju jezika, reference i univerzalne gramatike.

Studije operantnog uslovljavanja za utvrđivanjeda li neljudski primati mogu predstaviti broj, uključujući osobine kao što su ordinalnost i kardinalnost, koristeći takva predstavljanja u kombinaciji sa matematičkim operandima (npr. sabiranje, dijeljenje).

Evolucija muzičkog procesa i strukture, uključujući analize funkcije mozga i komparativne studije muzičke percepcije.

Tabela 1. Primjer empirijskih pristupa razumijevanju evolucije jezičke moći, ukljućujući i komponente u širokom (FLB) i uskom (FLN) smislu.

Iako su mnogi aspekti FLB-a skloni da nastanu na ovaj način, glavno pitanje

za ove hipoteze jeste da li niz postupnih modifikacija može u krajnjoj liniji dovesti do kapaciteta jezika za beskonačnu produktivnost. Uprkos neospornom postojanju velike zajedničke baze homolognih mehanizama uključenih u FLB, minorne modifikacije ovog temeljnog sistema se čine neadekvatnima za proizvodnju fundamentalne razlike – izolovane beskonačnosti – između jezika i svih poznatih formi životinjske komunikacije. Ova tvrdnja je razlog više zašto sumnjamo da treća hipotezamože biti produktivan način za karakterisanje problema jezičke evolucije.

Primarno pitanje koje razdvaja drugu i treću hipotezu jeste da li jedinstveno ljudski kapaciteti FLN-a konstituišu adaptaciju. Stanovište izraženo drugom hipotezom, naročito teza da je FLN posebno veoma evoluirana adaptacija, dalo je mnogo entuzijazma u skorije vrijeme, naročito evolutivnim psiholozima. Sada, ipak, vidimo malo razloga da vjerujemo bilo da FLN može biti raščlanjen u mnogo nezavisnih ali interaktivnih osobina, svaka sa svojom nezavisnom evolutivnom istorijom, bilo da je svaka od ovih osobina mogla biti oblikovana


pod velikim uticajem prirodne selekcije, s obzirom na njihovu slabu vezu sa komunikativnom efikasnošću (površina fenotipične funkcije na kojoj je, pretpostavljamo, selekcija dejstvovala).

Smatramo da postoji mogućnost da su određeni posebni aspekti jezičke moći kao umeci između lučnih krakova – nusprodukti već postojećih ograni-čenja, prije nego finalni proizvodi istorije prirodne selekcije. Ova vjerovatnoća, koja otvara vrata drugim empirijskim crtama ispitivanja, savršeno je kompati-bilna sa našom čvrstom podrškom adaptacionističkog programa. Zaista, slijedi direktno iz osnovnog pojma da je adaptacija tegoban proces na koji se poziva jedino kada alternativna objašnjenja omanu. Pitanje nije u vezi sa tim da li je FLN u cjelosti adaptibilan. Dozvoljavajući nam da komuniciramo uz bezgranične varijetete misli, rekurzija je očito adaptibilno računanje. Pitanje je da su li naročite komponente funkcije FLN-a adaptacije za jezik, na koje se posebno djeluje prirodnom selekcijom – ili, čak i šire, da li je FLN evoluirao iz drugih razloga sem komunikacije.

Postoji analogija koja može razjasniti ovu distinkciju. Stablo i grane drveta su najbliža optimalna rješenja za obezbjeđivanje individualnih listova drveta sa pristupom suncu. Za žbunje i manje drveće široki spektar formi (koje se šire, sferni, sa više stabljika itd.) obezbjeđuju dobra rješenja za ovaj problem. Za veoma visoku sumu baldahinovog drveta većina ovih formi je nemoguća zbog raznih ograničenja postavljenih osobinama celuloze i problemima snabdijevanja vodom i hranom sve do najviših listova. Neki aspekti ovakvog drveta su čiste adaptacije kanalisane ovim ograničenjima; drugi (npr. naglo razvijanje cjevčica za snabdijevanje vodom u vrućim danima, sklonost da budu srušene u uraganima) su vjerovatno nezaobilazni nusprodukti ovakvih ograničenja.

Skorašnji rad na FLN-u sugeriše mogućnost da makar usko sintaksičke komponente zadovoljavaju uslove veoma efikasnog računanja do nivoa koji se ranije nije očekivao. Stoga, FLN može približno biti opciono riješenje problema povezivanja senzomotornog i konceptualno-namjernog sistema. Drugim riječi-ma, proizvodni procesi jezičkog sistema mogu obezbjeđivati najbliže optimalno rješenje koje zadovoljava uslove interfejsa sa FLB-om. Mnogi detalji jezika koji su tradicionalni fokus lingvističke studije (npr. postojanje nižeg sloja, Wh-pokret, postojanje rečenica poput baštenskih staza) mogu predstavljati nuspro-dukte ovog rješenja, proizvedene automatski neuralnim ili računskim ograniče-njima i strukturom FLB-a – komponenete koje leže izvan FLN-a. Čak su i novi kapaciteti poput rekurzijeimplementirani u isti tip neuralnog tkiva kao što je ostatak mozga i tako su ograničeni biofizičkim, razvojnim i računskim faktorima koji su zajednički sa drugim kičmenjacima. Treća hipoteza otvara mogućnost da strukturalni detalji FLN-a mogu rezultirati iz takvih već postojećih ograničenja, prije nego od direktnog oblikovanja prirodnom selekcijom koja je ciljana posebno na komunikaciju. Ukoliko se ovo pokaže kao istinito, takvi strukturalni


detalji nijesu, striktno govoreći, adaptacije uopšte. Ova hipoteza i alternativni selekcionistički prikaz su održivi i mogu eventualno biti testirani zajedno sa komparativnom podacima.

Komparativni dokazi za jezičku moć

Studija jezičke evolucije se ubrzala u prošloj deceniji. Mi ovdje nudimo veo-

ma selektivan pregled samo pojedinih studija, naglašavajući dejstvo životinja koje izgleda posebno relevantno za hipoteze istaknute iznad; mnogi propusti su bili neophodni zbog prostora i mi čvrsto vjerujemo da će velika raznolikost metoda i perspektiva naposletku obezbijediti najbogatije odgovore na problem jezičke evolucije. Iz ovog razloga, predstavljamo širi primjer ponuda oblasti u tabeli 1.

Koliko je specijalan govor? Komparativna studija senzomotornog sistema. Počevši od ranih radova o percepciji govora, postoji tradicija smatranja govora posebnim. Tako bazirana na jedinstveno ljudskim mehanizmima, adaptiranim za govornu percepciju i/ili proizvodnju, ova perspektiva je stimulisala snažan pro-gram istraživanja koji proučava percepciju govora kod životinja i, skorije, proizvo-dnju govora. Iznenađujuće, ovo istraživanje je proizvelo malo dokaza za jedinstve-no ljudske mehanizme specifične za govor, uprkos stalnoj težnji za pretpo-stavkom jedinstvenosti čak i u odsustvu relevantnih podataka o životinjama.

Na strani percepcije, na primjer, mnoge vrste pokazuju impresivnu sposo-bnost za razlikovanje i generalizaciju govornih zvukova, koristeći formante kao kritične razlikovne signale. Ovi podaci obezbjeđuju dokaze ne samo o katego-rijskoj percepciji, već i o sposobnosti da se razlikuju prototipski egzemplari (pri-mjeri) različitih fonema. Dalje, u odsustvu treniranja, neljudski primati mogu razlikovati rečenice iz dva različita jezika na osnovu ritmičkih razlika među njima.

Na strani proizvodnje, ptice i neljudski primatiprirodno proizvode i percipi-raju formante vokalizacijama specifičnim za svoju vrstu. Rezultati su takođe bacili svjetlo na diskusije o jedinstveno ljudskoj strukturi vokalnog trakta i neo-bično spuštenog grkljana kod naših vrsta, jer novi dokazi pokazuju da nekoliko drugih vrsta sisara takođe ima spušten grkljan. Zbog toga što neljudske vrste nemaju govornu sposobnost, spušteni grkljan očito ima nefonetske funkcije; jedna mogućnost jeste preuveličavanje očigledne veličine. Iako ova osobita anatomska modifikacija nesumnjivo igra važnu ulogu u govornoj proizvodnji kod današnjih ljudi, ne mora značiti da je isprva evoluirala za ovu funkciju. Spušteni grkljan tako može biti primjer klasične darvinske preadaptacije.

Mnogi fenomeni u percepciji ljudskog govorajos nijesu istraženikod životinja ( npr. Mekgurkov efekat, iluzija u kojoj slog percipiran od govoreće glave predstavlja interakciju između viđenog artikularnog gesta i slušanog drukčijeg sloga). Ipak, dostupni podaci sugerišu mnogo jači kontinuitet između životinja i


ljudi u pogledu govora nego što se ranije vjerovalo. Tvrdimo da tako hipoteza kontinuiteta zaslužuje status nulte hipoteze, što mora biti odbijeno od strane komparativnog rada prije nego što bilo kakva tvrdnja o jedinstvenosti može biti provjerena. Za sada, ova nulta hipoteza o nestvarno novim osobina-ma u domenu govora čini se na mjestu.

Postoji, ipak, upečatljiva sposobnost vezana za govor kojoj nije posvećeno dovoljno pažnje: ljudski kapacitet za vokalnu imitaciju. Imitacija je očigledno neophodna komponenta ljudskog kapaciteta za učenje zajedničkog i arbitrarnog leksikona, što je samo po sebi centralno za jezički kapacitet. Stoga, kapacitet za imitaciju je bio krucijalni preduslov FLB-a kao komunikacijskog sistema. Vokalna imitacija i učenje nijesu jedinstveno ljudski. Bogati multimodalni imitacijski kapaciteti su viđeni kod drugih sisara (delfina) i kod nekih ptica (papagaja), tj. većinom ptica pjevačica koje pokazuju veoma razvijen kapacitet za vokalnu imitaciju. Iznenađujuće je da majmuni ne pokazuju dovoljno dokaza o imitaciji putem vizualizacije, sa šimpanzama koje pokazuju nešto bolje kapacitete. Ono što je još upečatljivije jeste virtuelno odsustvo dokaza o vokalnoj imitaciji kod majmuna. Na primjer, intenzivno trenirane šimpanze nesposobne su za učenje bilo čega sem nekoliko slabo artikulisanih izgovorenih riječi, dok papagaji mogu brzo da savladaju veliki vokalni repertoar. S obzirom na njihove vokalizacije, malo je ubjedljivih studija vokalnih dijalekata kod primata, na taj način suge-rišući da oni nemaju vokalni imitacijski kapacitet. Dokazi za spontanu vizuelno-manuelnu imitaciju kod šimpanzi nijesu mnogo jači, iako uz stalno treniranjemogu naučiti nekoliko stotina znakova rukama. Dalje, čak i u slučajevima kada suneljudske životinje sposobne za imitaciju u jednom modalitetu (npr. Kopi-ranje pjesme kod ptica pjevačica), jedino su delfini i ljudi sposobni za imitaciju u multiplim modalitetima. Odvajanje od inputa specifičnog za određeni modalitet može predstavljati bitnu promjenu u neuronskoj organizaciji, koja utiče ne samo na imitaciju već takođe i na komunikaciju; jedino ljudi mogu izgubiti jedan modalitet (npr. sluh) i nadomjestiti ovaj defekt komunikacijom uz kompletnu kompetentnost u drugom modalitetu (npr. znakovi).

Naša diskusija o granicama nije zamišljena sa težnjom da umanji impresivna dostignuća majmuna, već da naglasi koliko različiti mehanizmi u osnovi proizvo-dnje gestova kod ljudi i neljudskih primata, bilo vokalno izraženi ili signalizovani, mogu biti. Uostalom, prosječni maturant zna do 60 000 riječi, vokabular dostignut uz malo napora, pogotovo kada se uporedi sa herkulovskim naporima posve-ćenim treniranju životinja. Ukratko, impresivna sposobnost bilo kojeg ljudskog djeteta za vokalnu imitaciju predstavlja novi kapacitet koji je evoluirao u našoj skorijoj evolutivnoj istoriji, neko vrijeme nakon odvajanja od našeg šimpanzolikog pretka. Postojanje analoga u udaljeno srodnim vrstama, kao što su ptice i velike ribe, sugeriše znatni potencijal za detaljnu komparativnu studiju vokalne imita-


cije. Ipak, postoje potencijalne zamke koje se moraju izbjeći, naročito s obzirom na istraživanja neurobioloških podloga imitacije. Na primjer, iako su majmun makak i čovjek opremljeni takozvanim odraznim neuronima u premotoru korte-ksa koji reaguju i kada individua dejstvuje na određeni način i kada ista individua vidi nekog da dejstvuje na taj isti način, ovi neuroni nijesu dovoljni za imitaciju kod makaka, kao što mnogi pretpostavljaju. Kao što je pomenuto, ne postoje uvjerljivi dokazi vokalne ili vizuelne imitacije kod majmuna. Kao posljedica toga, dok studije neuroimidžinga (snimanja neurona) nastavljaju da istražuju neuralne baze imitacije kod ljudi, važno je razdvojiti neophodne od dovoljnih neuralnih ko-relata imitacije. Ovo je posebno važno s obzirom na činjenicu da neki skoriji po-kušaji modeliranja jezičke evolucije počinju hipotetičkim organizmom koji je opre-mljen sposobnošću za imitaciju i intencionalnost, nasuprot otkrivanju kako su uo-pšte ovi mehanizmi evoluirali. Ako se želi dublje evolutivno istraživanje, ono koje datira sve do šimpanzolikog pretka, onda moramo objasniti kako su i zašto ove sposobnosti nastale od pračlana vrste koji nije posjedovao takve sposobnosti (Slika 2).

Konceptualno-namjerni sistemi nelingvističkih životinja. Široki spektar studija indicira da neljudski sisari i ptice imaju bogate konceptualne predstave. Iznenađujuće je, ipak, da postoje neslaganja između konceptualnih sposobnosti životinja i komunikacijskog sastava njihovih vokalnih i vizuelnih znakova. Na primjer, iako razne vrste neljudskih primata imaju pristup bogatom znanju o tome ko je sa kim povezan, kao i ko je dominantan a ko potčinjen, njihove vokalizacije samo grubo izražavaju takve kompleksnosti.


Slika 2. Distribucija imitacije u životinjskom carstvu je nejednaka. Neke životinje kao ptice pjevačice, delfini i ljudi su razvili izvrsne sposobnosti za imitaciju; druge životinje, kao što su majmuni, ili nemaju sposobnosti ili ih imaju u relativno osiromašenoj formi.

Studije koje koriste klasične trenažne pristupe, kao i metode koje koriste

spontane sposobnosti, otkrivaju da životinje uče i koriste široki spektar apstra-ktnih koncepata, uključujući sredstvo, boju, geometrijske odnose, hranu i broj. Što je još kontroverznije, ali znatno relevantno za intencionalne aspekte jezika i uslove pogodne upotrebe, neke studije tvrde da životinje imaju teoriju uma, uključujući svijest o sebi i sposobnost da predstave uvjerenja i želje drugih čla-nova grupe. Na strani pozitivne podrške, skorije studije šimpanzi sugerišu da one prepoznaju perceptivni akt gledanja kao zamjenu za mentalno stanje znanja. Ove studije sugerišu da makar šimpanze, ali ne i druge neljudske živo-tinje, imaju osnovnu teoriju uma. Na strani negativne podrške, druge studije sugerišu da čak i šimpanze nemaju teoriju uma, ne uspijevajući, na primjer, da diferenciraju neznalice od obrazovanih individua s obzirom na intencionalnu komunikaciju. Zbog toga što ovi eksperimenti koriste različite metode i bazirani su na maloj veličini uzorka, nije moguće sada izvući bilo kakve čvrste zaključke o prisustvu ili odsustvu atribucije mentalnog stanja kod životinja. Nezavisno od toga kako će se ova kontroverza riješiti, ipak, najbolji dokazi referentne komunikacije kod životinja ne dolaze od šimpanzi već od raznih vrsta majmuna i ptica, vrsta za koje nema uvjerljivih dokaza za teoriju uma.

Slika 3. Ljudske i neljudske životinje ispoljavaju sposobnost da izračunaju brojnost, uključujući malu preciznu kvanifikaciju broja i veliku približnu procjenu broja. Ljudi mogu biti jedinstveni, ipak, u sposobnosti da pokažu otvorene precizne kvantifi-


kacione vještine sa velikim brojevima, uključujući listu cijelih brojeva. Paralelno sa jezičkom moći, naša sposobnost za broj oslanja se na rekurzivno računanje.

Klasične studije alarm-poziva kod majmuna verveta, sada su udružene sa više

drugih, tj. uključuju i druge vrste (makak, Dajana majmuni, jedna vrsta mungosa, prerijski psi, kokoške) i različite komunikacijske kontekste (socijalne veze, hranu, međugrupnu agresiju). Iz ovih studija možemo izvući pet glavnih tačaka relevan-tnih za našu analizu jezičke moći. Prvo, individue proizvode akustično distinktivne pozive kao odgovor na funkcionalno važne kontekste, uključujući detekciju preda-tora i otkriće hrane. Drugo, akustična morfologija znakova, iako proizvoljna u smi-slu njenog povezivanja sa određenim kontekstom, dovoljna je da omogući slušaocima da reaguju na odgovarajući način, bez zahtijevanja bilo koje druge kontekstualne informacije. Treće, broj takvih signala u repertoaru je mali, ograni-čen na objekte i događaje doživljene u sadašnjosti, bez dokaza o kreativnoj proi-zvodnji novih zvukova za nove situacije. Četvrto, akustična morfologija poziva je fiksna, pojavljuje se rano u razvoju, sa iskustvom koje jedino igra ulogu u preradi niza objekata ili događaja koji izazivaju takve pozive. Peto, ne postoje dokazi o tome da je zvanje intencionalno u smislu svijesti o uzimanju u obzir šta druge individue vjeruju ili žele.

Rane interpretacije ovog rada sugerisale su da kada životinje vokalizuju, one se funkcionalno obraćaju objektima i događajima sa kojima su se susrele. Kao takvi, alarmni pozivi kod vervet majmuna i pozivi za hranu kod rezus majmuna, bili su interpretirani kao slični riječima, sa pozivačima koji ukazuju na različite vrste predatora ili različite vrste hrane. Skorije diskusije su znatno oslabile ovu interpretaciju, sugerišući da ako je signal uopšte referentan, to je u umu slu-šaoca koji može izdvojiti informaciju o trenutnom kontekstu onoga koji signa-lizira iz akustične strukture samog poziva. Uprkos ovom dokazu da životinje mo-gu da izdvoje informaciju iz signala, postoji više razloga zašto su dodatni dokazi potrebni prije nego se takvi signali budu mogli smatrati prethodnicima ili homolozima ljudskih riječi.

Grubo govoreći, možemo misliti o određenom ljudskom jeziku tako kao da se sastoji od riječi i računskih procedura (pravila) za konstruisanje izraza iz njih. Računski sistem ima rekurzivnu osobinu, istaknutu ranije, što može biti posebno ljudsko svojstvo. Ipak, ključni aspekti riječi takođe mogu biti samo ljudski. Prije svega, postoje kvalitativne razlike u skali i načinu učenja, što sugeriše da su uključeni prilično različiti mehanizmi; kao što je iskazano gore, ne postoje doka-zi za vokalnu imitaciju kod neljudskih primata.Iako ljudska djeca mogu koristiti mehanizme opšteg domena da nauče i prisjete se riječi, stopa po kojoj djeca grade leksikon je veoma različita od neljudskih primata da se mora zamisliti mogućnost posebno evoluiranog mehanizma. Štaviše, za razliku od najboljih životinjskih primjera o navodnim referentnim signalima, većina riječi ljudskog


jezika se ne povezuje sa posebnim funkcijama (npr. krici upozorenja, objava za hranu) ali može biti povezana virtuelno sa bilo kojim konceptom koji čovjek moze zamisliti. Takve upotrebe su često vrlo nejasne i odvojene od ovdje i sada (od mjesta i vremena). Čak i za najprostije riječi, obično ne postoji direktna veza između riječi i stvari, ako se stvar smatra nezavisnom u umu. Bez produbljivanja ove materije ovdje, izgleda da mnoga elementarna svojstva riječi – uključujući ona koja ulaze u referentnost – imaju samo slabe analoge ili homologe u priro-dnim životinjskim komunikacijskim sistemima, sa samo blago boljim dokazima od trenažnih studija sa majmunima i delfinima. Buduća istraživanja moraju stoga obezbijediti jaču potporu za prethodnu poziciju, ili umjesto toga moraju napustiti ovu hipotezu, tvrdeći da je ova komponenta FLB-a (konceptualno-namjerna) takođe jedinstveno ljudska.

Izolovana beskonačnost i ograničenja u učenju. Podaci sumirani do sada, iako daleko od kompletnih, obezbjeđuju globalnu podršku za poziciju kontinui-teta između ljudi i drugih životinja u uslovima FLB-a. Ipak, još nijesmo istakli pitanje za koje mnogi smatraju da leži u srcu jezika: njegov kapacitet za bezgra-ničnu izražajnu moć, što je obuhvaćeno terminom izolovana beskonačnost. Čini se relativno jasno, poslije skoro vijeka intenzivnog istraživanja o životinjskoj komunikaciji, da nijedna druga vrsta sem ljudi nema komparabilan kapacitet za rekombinaciju značenjskih jedinica u neograničen spektar većih struktura, gdje se svaka razlikuje sistematično u značenju. Ipak, malo napretka je napravljeno u identifikaciji specifičnih kapaciteta koji nedostaju drugim životinjama.

Astronomska raznovrsnost rečenica koje bilo koji korisnik prirodnog jezika može proizvesti i razumjeti ima važnu implikaciju u učenju jezika, drugo je najbitnije pitanje u razvojnoj psihologiji. Dijete je izloženo samo maloj proporciji mogućih rečenica u svom jeziku, tako ograničavajući svoju bazu podataka za konstrukciju generalnije verzije tog jezika u svom umu ili mozgu. Ova tačka ima logične implikacije u bilo kojem sistemu koji pokušava da uči prirodni jezik na osnovu ograničenih podataka. Odmah je očigledno da s obzirom na konačni niz podataka, postoji beskonačno mnogo teorija konzistentnih sa njim ali nekonzi-stentnih jedna s drugom. U sadašnjem slučaju, u principu ima beskonačno mnogo ciljnih sistema (potencijalnih I-jezika) konzistentnih sa podacima iz isku-stva, i ukoliko istraživački prostor i mehanizmi učenja nijesu ograničeni, selekci-ja među njima je nemoguća. Verziju ovog problema je formalizovao Gold, dok ju je skorije i rigoroznije istražio Novak sa kolegama. Nijedan poznati opšti me-hanizam učenja ne može naučiti prirodni jezik samo na bazi pozitivnih ili nega-tivnih dokaza, i perspektive za pronalaženje bilo kojeg takvog uređaja neza-visnog domena izgledaju prilično zamagljeno. Teškoća ovog problema vodi do hipoteze da bez obzira na to što je sistem odgovoran on ipak mora biti pristrasan ili ograničen na određeni način. Takva ograničenja se u istoriji nazivaju unutrašnje dispozicije, zajedno sa onima koje su u osnovi jezika, a koje


nazivamo univerzalnom gramatikom. Iako su ovi specifični termini energično odbacivani od strane mnogih istraživača i priroda određenih ograničenja meha-nizama ljudskog (ili životinjskog) učenja trenutno je neobjašnjena, u postojanje nekih takvih ograničenja ne može se ozbiljno sumnjati. Sa druge strane, druga ograničenja kod životinja mora da su prevaziđena u nekom trenutku u ljudskoj evoluciji na račun naše sposobnosti da steknemo neograničenu klasu genera-tivnih sistema koji uključuju sve prirodne jezike. Priroda ovih poslednjih ograni-čenja je u skorije vrijeme postala meta empirijskog rada. Mi se ovdje fokusira-mo na prirodu predstave broja i učenja pravila kod neljudskih životinja i ljudske djece, od kojih oboje mogu biti ispitani nezavisno od komunikacije i obezbijediti nagovještaje o prirodi ograničenja u FLN-u.

Više od 50 godina, istraživanja koja koriste klasične trenažne studije, pokazu-ju da životinje mogu predstaviti broj, i to pažljivom kontrolom različitihzabuna. U tipičnom eksperimentu, pacov ili golub se trenira da pritisne polugu X puta da bi dobio nagradu u hrani. Rezultati pokazuju da životinje mogu pogoditi zadati broj u usko podudarnoj sredini, sa standardnom devijacijom koja se povećava sa magnitudom. Dok se zadati broj povećava sa magnitudom, isto tako poveća-vaju se i varijacije oko sredine. Ovi rezultati su doveli do ideje da životinje, uklju-čujući ljudsku djecu i odrasle, mogu predstaviti broj približno kao magnitudu sa skalarnim varijabilitetom. Sposobnost razlikovanja brojeva je ograničena u ovom sistemu Veberovim zakonom, uz veću sposobnost razlikovanja među ma-lim brojevima nego među većim (držeći odstojanje između konstantnih parova) i među brojevima koji su dalji (npr. 7 nasuprot 8 je teže od 7 nasuprot 12). Pri-bližni smisao broja je praćen drugim preciznim mehanizmom koji je ogra-ničen na vrijednosti manje od 4 ali tačno razlikuje 1 od 2, 2 od 3 i 3 od 4; ovaj drugi sistem izgleda da se regrutuje u kontekstu praćenja objekta i limitiran je ograni-čenjima radne memorije. Direktno relevantno tekućoj diskusiji jeste da životinje mogu biti trenirane da razumiju značenje određenog broja riječi i arapskih brojevnih znakova. Ipak, ove studije otkrivaju zapanjujuće razlike u načinu kako ljudska djeca i životinje uče listu cijelih brojeva i obezbjeđuju nam dalje dokaze da životinje nemaju sposobnost da stvaraju otvorene generativne sisteme.

Bojsen i Matsuzava su trenirali šimpanze da mapiraju određeni broj objekata na jedan arapski broj, da ispravno poređaju takve brojke u silazećem ili uzlaze-ćem nizu i da indiciraju zbir dvije brojke. Na primjer, Bojsen pokazuje da šimpanza koja gleda dvije pomorandže smještene u jednoj kutiji i druge dvije smještene u drugoj, bira tačnu sumu od četiri iz postrojavanja od tri karte, od kojih je svaka sa različitom arapskom brojkom. Izvršenje šimpanzi može sugeri-sati da je njihovo predstavljanje broja slično našem. Bliži uvid u način kako su ove šimpanze stekle ovakve kompetencije upućuje na to da se format i sadržaj njihovih brojčanih predstava razlikuju fundamentalno od onih kod ljudske dje-ce. Posebno, ove šimpanze su zahtijevale hiljade trenažnih proba, a često i


godine, da nauče listu cijelih brojeva do 9, bez dokaza o ahaiskustvu koje svako ljudsko dijete od približno 3, 5 godine nauči. Ljudsko dijete koje je naučilo bro-jeve 1, 2 i 3 (i ponekad 4) nastavlja da uči sve ostale; on ili ona shvataju ideju da je lista cijelih brojeva sastavljena na bazi sukcesivne funkcije. Za šimpanze, nasuprot tome, svaki broj na listi cijelih brojeva zahtijeva istu količinu vremena za učenje. U suštini, iako su šimpanze koje razumiju arapske brojke impresivne, to razumijevanje se podudara sa njihovim razumijevanjem drugih simbola i nji-hovih referentnih svojstava: sistem izgleda nikad ne preuzima otvoreno gene-rativno svojstvo ljudskog jezika. Ovo ograničenje, ipak, može otkriti zanimljiv

kapric okruženja kod učenja djeteta i razliku od trenažnog režima životinja ‒

djeca tipično prvo nauče proizvoljnu listu simbola (“1, 2, 3, 4…”) i kasnije nauče precizno značenje takvih riječi; majmuni i papagaji, s druge strane, učeni su značenjima jedno po jedno bez učenja liste. Kako je Keri tvrdio, ovo može predstavljati fundamentalnu razliku u iskustvu, što je hipoteza koja može biti testirana tako što će se životinje prvo trenirati sa proizvoljnom rednom listom.

Druga moguća limitacija klase struktura koje se uče tiče se vrsta statističkih interferencijakoje životinje mogu izračunati. Rani radovi u računskoj lingvistici sugerisali su da možemo profitabilno misliti o jeziku kao sistemu pravila smještenih unutar hijerarhije rastuće kompleksnosti. Na najnižem stepenu, hijerarhije su sistemi pravila koji su ograničeni na lokalne zavisnosti, potkate-goriju takozvanih gramatika svršenih stanja. Uprkos njihovoj privlačnoj jednostavnosti, takvi sistemi pravila su neadekvatni da osvoje ijedan ljudski jezik. Prirodni jezici idu mimo čisto lokalne strukture uključujući kapacitet za rekurzivno ugrađivanje fraza unutar fraza, što može dovesti do statističkih regularnosti koje su odvojene proizvoljnim brojem riječi ili fraza. Takve udaljene hijerarhijske veze nalaze se u svim prirodnim jezicima za koje je, u najmanju ruku, neophodna frazalno-strukturna gramatika. Osnovna opservacija moderne generativne lingvistike jeste da gramatika mora uključivati takve sposobnosti, da bi se osvojio prirodni jezik (Slika 3).

Skorije studije sugerišu da kapacitet za računanje trazitivnih vjerovatnoća –

primjer uloge na najnižem stepenu hijerarhije ‒ može biti dostupan ljudskoj

dje-ci a obezbijediti mehanizam za segmentiranje riječi iz trajnog akustičkog izvora. Naročito, poslije upoznavanja sa kontinuitetnim slijedom slogova u kombinaciji suglasnik-samoglasnik (CV), gdje posebni trigrami (tri CV-a u redu, koji se smatraju riječima u ovom kontekstu) imaju veliku vjerovatnoću pojavljivanja unutar korpusa, djeca su prije sposobna da razlikuju ove trigrame od drugih nepoznatih. Iako ova sposobnost može obezbijediti mehanizme za segmentaciju riječi, očigledno je da to nije mehanizam koji je evoluirao jedinstveno kod ljudi ili za jezik: isto računanje je spontano dostupno ljudskoj djeci za vizuelne slije-dove i tonalne melodije, kao i neljudskim primatima (pinč


tamarini) koji su testi-rani istim metodama i podsticajima. Slično tome, na isti način na koji ljudska djeca pokazuju sposobnost za računanje algebarskih pravila koja funkcionišu preko odredjenih CV redova, tako i pinč tamarini mogu to isto, ponovo pokazu-jući da kapacitet da se otkriju apstraktna pravila na lokalnom nivou nije jedin-stveno za ljude i gotovo sigurnonije evoluirao naročito za jezik.

Fic i Hauzersu nedavno kompletirali studiju komparacije učenja gramatike svršenog stanja i frazalno-strukturalne gramatike kod odraslih ljudi i tamarina, koristeći iste subjekte i metode kao studije gore navedene. Testirano frazalno-strukturalno pravilo bilo je AnBn, gdje su A i B predstavljeni jednim setom od osam različitih CV-a. Stoga je pravilo specifikovalo i set konzistentnih veza (n iz A mora prethoditi n iz B) i set nekonzistentnih veza; ovi poslednji se sastoje od rušenja reda (B znakovi prethode A znakovima) ili od pravljenja obrazaca (alternacije A i B kao što su ABAB). Rezultati su pokazali da odrasli ljudi brzo uče ovo pravilo implicitno, razlikujući konzistentne i nekonzistentne veze. Tamarini, nasuprot tome, nijesu prošli tri eksperimentalna testa njihove sposobnosti da uče ovu gramatiku, ali su brzo savladali varijantu svršenog stanja (ABn) imple-mentiranu sa istim stimulacijama i uslovima testiranja. Ovo upućuje na činjeni-cu da tamarini imaju ograničen kapacitet učenja tipa dalekih hijerarhijskih zavi-snosti neophodnih za dostignuće klase frazalno-strukturalne gramatike. Ako je to tačno, ovo ograničenje bi postavilo nekoliko restrikcija na njihov kapacitet da uče bilo koji prirodni ljudski jezik. Trenutno je nejasno da li se ovo ograničenjeodnosi na druge životinje i da li je slično i kod ljudi na različitim nivoima razvoja. Pored toga, takvi eksperimenti obezbjeđuju empirijski pristup istraživanju ključnih razlika između ljudi i životinja koje su relevantne za FLN.

Naš pregled je skrenuo pažnju na značaj životinjskih podataka za teorije o ljudima, ali ova razmjena ne treba da bude jednosmjerna. Kako istraživački program koji smo skicirali bude napredovao, uopšteniji principi o kognitivnoj evoluciji mogu da se pojave. Na primjer, pretpostavimo da usvojimo koncepiju treće hipoteze, radikalno pojednostavljujući, da su sistemi interfejsa – senzo-motorni i konceptualno-namjerni – dati i da je inovacija koja je dala doprinos jezičkoj moći bila evolucija računskog sistema koji ih povezuje. Računski sistem mora konstruisati beskonačni niz unutrašnjih izraza iz konačnih izvora konce-ptualno-namjernog sistema i obezbijediti sredstva za njihovu eksternalizaciju i interpretaciju na senzomotornom kraju. Možemo sad pitati do kog nivoa je računski sistem optimalan, udovoljavajući prirodnim uslovima efikasnog raču-nanja kao što je minimalno istraživanje i neodustajanje. Do nivoa do kojeg ovo može biti postignuto, bićemo u mogućnosti da idemo preko (teških i dalje dalekih) dostignuća u nalaženju principa jezičke moći, do razumijevanja razloga iz kojih moć slijedi ove određene principe, a ne neke druge. Mi bismo onda razumjeli zašto su jezici određene klase dostižni, dok su drugi zamišljeni jezici


nemogući za učenje i usvajanje. Takav progres ne bi samo otvorio vrata mnogo jednostavnijem i empirijski prilagodljivijem pristupu jezičkoj moći, već bi takođe mogao biti generalnije primjenljiv u domenima mimo jezika u širokom spektru vrsta – možda posebno u domenu spacijalne navigacije i traganja za hranom, gdje su problemi optimalne potrage relevantni. Na primjer, elegantne studije o insektima, pticama i primatima otkrivaju često potragu za hranom uz optimalnu strategiju, onu koja uključuje minimalnu razdaljinu, prisjećanje na istražene lokacije i vrste dobijenih objekata. Jedino nakon usaglašenog interdisciplinarnog napada na probleme jezičke evolucije, paralelno sa 40 godina istraživanja potrage za hranom, mi ćemo naučiti da li su takve sličnosti više nego vještačke.

Zaključci Zaključujemo iznoseći tri stavke. Prvo, praktični razlozi: lingvisti i biolozi,

zajedno sa istraživačima u relevantnim granama psihologije i antropologije, mogu napraviti korak dalje od neproduktivne teorijske debate do kolaborativni-jeg, empirijski fokusiranijeg i komparativnijeg programa istraživanja čiji je cilj otkrivanja i zajedničkih (homolognih ili analognih) i jedinstvenih komponenti jezičke moći. Drugo, iako smo tvrdili da većina, ako ne i cijeli FLB, jeste zajedni-čki sa drugim vrstama, ovo predstavlja probnu hipotezu, pogodnu za testiranje i kojoj treba dalje empirijsko istraživanje. Konačno, vjerujemo da bi komparativni pristup lako doveo do novih uvida o zajedničkim i izvedenim svojstvima, tako proizvodeći novu hipotezu koja se bavi evolutivnim silama koje su dovele do stvaranja jezičke moći. Posebno, iako smo rekli relativno malo o ulozi prirodne selekcije u oblikovanju projektovanih funkcija FLN-a, mi sugerišemo, uzimajući u obzir da je FLN evoluirao zbog drugih razloga a ne zbog jezika, da su komparativna vrata otvorena na nov i (mi smatramo) uzbudljiv način.

Komparativni rad se generalno fokusira na životinjsku komunikaciju ili kapacitet za učenje ljudski stvorenog jezika. Ako, ipak, neko zauzima tezu da je rekurzija evoluirala da riješi druge računske probleme, kao što su navigacija, kvantifikacija broja ili socijalne veze, onda je moguće da druge životinje imaju takve sposobnosti, ali naši istraživački napori su bili usmjereni napreviše usko istraživačko polje. Ako pronađemo dokaze za rekurziju kod životinja, ali u nekomunikativnom domenu, onda smo bliže tačnom određivanju mehanizama koji su u osnovi ove sposobnosti i selektivnih pritisaka koji su doveli do toga. Ovo otkriće, zauzvrat, otvorilo bi vrata drugom paketu zagonetki: Zašto su ljudi, a ne druge životinje, preuzeli moć nad rekurzijom da stvaraju otvorene i bezgranične sisteme komunikacije? Zašto naš sistem rekurzije funkcioniše preko šireg ranga elemenata ili inputa (npr. brojevi, riječi) nego kod drugih životinja? Jedna mogućnost, konzistentna sa tekućim mišljenjem u kognitivnim naukama,


jeste da rekurzija kod životinja predstavlja modularni sistem dizajniran za posebnu funkciju (npr. navigaciju) i neprobojan u odnosu na druge sisteme. Tokom evolucije, modularni i veoma specifičan za domen, sistem rekurzije je možda postao probojan i uopšten za domen. Ovo je prokrčilo put ljudima, možda jedinstveno, da primijene moć rekurzije na druge probleme. Ova pro-mjena specifičnosti u opštost za domen je možda vođena posebnim selektivnim pritiscima, jedinstvenim za našu evolutivnu prošlost, ili kao posljedica (nus-produkt) drugih vrsta neuralnih reorganizacija. Kako bilo, ovo su hipoteze otvo-rene za testiranje, refren koji naglašava važnost komparativnih pristupajezičkoj moći.

Prevela Nataša Jovović


INTERVJUI / INTERVIEWS

“Moving Us Beyond Formulas”: An Interview with Craig S. Womack

Marija Knežević, University of Montenegro

Craig S. Womack is a Muskogee Creek and Cherokee writer and scholar. He is one of

the leading authorities in the field of Native American studies, who has significantly

altered methodologies of approaching Native American literature. He is the author of

numerous books of literary criticism and cultural studies. Best known among them are

Red on Red: Native American Literary Separatism (1999) and Art as Performance, Story

as Criticism (2009). He is co-author of American Indian Literary Nationalism (2007)

and Reasoning Together: The Native Critics Collective (2008). He is also the author of

the novel Drowning in Fire (2001). Presently he teaches at the English Department of

Emory University.

MK. Your novel Drowning in Fire is much acclaimed for illustrating Creek

worldviews. Can you tell us a little bit about your background? How has it influenced your writing and your perspective on literature?

CW. My parents were both born in Oklahoma, my father in Weleetka, my

mother in Haskell. When they were young their families moved to California. They have been there a long time. My dad remembers being on the train and the porter walking by and announcing the end of World War II. Both my paternal and maternal grandfathers had some experience working in the oil fields in Oklahoma. When they first came to California they did agricultural work in the San Joaquin valley, then both my grandfathers ended up working for Standard Oil refinery. While many of my relatives moved back and forth between Oklahoma and California, my parents” family stayed in California. I was raised in a little oil refinery town in the Bay Area, Martinez, California. Unlike the way most people might imagine the San Francisco Bay Area, it was rural. There were a large number of people from Oklahoma everywhere out there. Our next door neighbors and lifelong friends were from Tishomingo, Oklahoma. Besides Oklahomans, many of my friends growing up in Martinez were from Italian and Portuguese families who’d immigrated to the Bay Area. My best friends were kids whose parents were cattle farmers with ranches in the hills between the bays; they and their parents spoke Portuguese. Given my


background, I suppose it might seem curious to some that I would eventually write books that are so intensely Creek in their focus. Yet my grandparents talked all the time about Oklahoma, especially about farming there and the conditions of rural life, and, of course, they visited Oklahoma as well, so it was always a vivid place to me by virtue of hearing a great deal about it and, occasionally, going there. When people live away, they keep in touch with a particular landscape and their families back home by trying to remember it in stories. It very well might be that the fact that I grew up somewhere else gave me more interest in the Creek world than if I had been raised in the middle of it. Drowning in Fire, originally, was a novel about both California and Oklahoma experience, but it got long and confusing with too many characters who didn”t get developed well enough. Eventually, I focused only on the Oklahoma portions of the novel in order to get it under control. The fact that I began it by trying to concentrate on both California and Oklahoma was part of the reason it took so long, ten years, for me to complete it. Many of those years were spent trying to make the two geographies work together, and I finally gave up which made the book much more viable when I turned my attention exclusively to my parents’ home state.

MK. In your 1999 monograph Red on Red: Native American Literary

Separatism you propose an inquiry into the effect that pan-tribalism has had on Native cultures. Has anything been done in this regard?

CW. I don’t know if there is a book solely on the topic of pan-tribalism, but I

would say that virtually every work on Native American life, in one way or another, touches on the topic. We humans conceptualize ourselves in relation to others, and tribes, I would say, understand themselves in relation to other tribes, as well as a host of other peoples. The topic is especially important in terms of my own interests in tribally-specific studies because if a person hopes to understand, Creeks, for example, she won’t grasp the entire picture if she doesn’t know anything about the other southeastern tribes and the larger history of tribal peoples in the United States. This is why I say virtually all works about Native peoples are about pan-tribalism. As a movement, it has manifested itself in a number of ways, all of which have been written about: boarding schools, pow wows, political movements, religious life, and so on.

MK. Native people find their identity in their relation to the land. Is it also

true of contemporary communities? And how does this relation work in the contemporary world?


CW. Identity exists in land for any people in the world, and this is no less

true for tribes. In the United States, tribes have often suffered by virtue of being understood mostly as cultures rather than governments with jurisdictions over particular geographies. It is important to remember that tribes are governments and governments are tied to land. Contemporary tribes run modern governments that provide services for their citizens. One of their significant challenges is retaining the integrity of their land base which is always in danger given the political environment of the United States. A hopeful possibility for tribal recovery, in my opinion, is regaining and relearning and remaking connections to home land bases.

MK. Being traditional is usually understood as pertaining to past values.

However, in Red on Red you say that traditionalism is “anything that is useful to Indian people in retaining their values and worldviews, no matter how much it deviates from what people did one or two hundred years ago.” Could you give us some examples?

CW. Well, in Creek country two constants that have survived over time are

the Indian Baptist and Methodist churches and the Creek ceremonial grounds. While much has changed many things remain in terms of cultural beliefs and practices. My friend and colleague, Arnold Krupat, in Red Matters: Native American Studies (2002), who cites the statement you have just alluded to, objects to my phrase “no matter how much it deviates,” and I suppose he is right. There is always a negotiation going on in which cultures test how much they can change and still be true to their core values before the compromises, or innovations, reach a point of being no longer acceptable. This negotiation is a matter of communal mediation and a dynamic process. Certain things can change, and a culture can still have a strong sense of its distinctive identity. The criteria for this varies, I think, among individuals. When I go to some Creek churches, for example, I am deeply disappointed when they no longer sing any songs in the Creek language; in fact, it’s kind of heart breaking for me because I”m a musician and music is the fundamental aspect of what worship means for me. Creek hymns are so distinctive that I feel something is lost when they are no longer sung, and it seems a sad choice when people could simply choose to continue including them at worship services. So, maybe, for me personally, that’s an instance of things changing too much; though, for others, they might see Christian faith itself as being a core part of their identity and hymns as meaningful whichever language they might be sung in. Singing in Creek, however, connects me to some profound part of my past that is worth


continuing. I”m interested in ways that Christianity can convey a strong sense of being Creek as much as a strong sense of being Christian; I value both, and I”d rather see the distinctively Creek parts retained at church, so people know they’ve walked into a Creek church as soon as they come in the door, rather than a white church. Creek Christianity itself is an example of an adaptation of a deep cultural change that came about from contact with Europeans that also instituted a profound Creek tradition, the Creek Christian churches.

MK. There is a huge vital polemics on what Native American literature is.

There are many who see it as yet another discourse of subverting the dominant western narrative. Louis Owens defines Native writing as“frontier writing,” a discourse of the unrepresentable other. Vizenor speaks of post-indian perspectives.How do you see it and what would major objectives of Native American literature be today?

CW. I”m not sure I know what the major objectives of Native American

literature are, and I distrust singular proclamations like if I were to say “the main objective is to subvert dominant western narrative.” In my own writing, I haven’t felt all that compelled to concentrate on dominant western narratives, even in order to subvert them – although my stories, intersect, inevitably, with western discourse. I suspect one of the objectives of Native American literature, like other literatures, is to be artful, at least I hope that’s an objective. I think I have felt many different impulses over the years as far as my objectives go. In Red on Red, I wanted to convey something about the realities of Creek government and how such an awareness might contribute to readings of Creek literature. In Drowning in Fire (2001), I hoped to concentrate on a whole body of disparate family stories I had inherited about Oklahoma and figure out if they could be shaped into some kind of cohesive narrative. That work too continued my interest in Creek government, especially in regards to a group of Creeks who resisted Oklahoma statehood and had captured my imagination. Instead of a coming-of-age story about an individual protagonist; I endeavored to think about what it might mean for a nation to come of age. In Reasoning Together (2008), I had a small part in bringing together a group of young Native literary critics who I felt hadn”t received adequate attention yet and chose to join them myself in a concerted effort to figure out what Native thinkers should be, or could be, writing about. In American Indian Literary Nationalism (2006), I attempted to intervene in a debate that had occurred in our field concerning the meaning of cultural hybridity and postmodern theory in relation to issues of tribal sovereignty. In retrospect, looking at that book, and other work I have authored, I would like to turn, in the future, away from


the aggressive posture I have taken in the past and consider how non-violent communication might open up conversation instead of closing it down since our world already has too much violence, verbal and otherwise. I would like to encourage, rather than discourage, people’s interest in Native literature. In Art as Performance, Story as Criticism (2009), I tried, more radically than I had ever done before, to destabilize the boundaries between fiction and criticism. So, even by only looking at my own work, much less the entire field of Native literature, I cannot claim the same “major objective” for each book.

MK. One of the most important concepts in Native American culture is that

of relations and community. Contemporary Native novels abound with the motives that stress the importance of community. Also, in Red on Red you argue that Native authors should think about their writing within the context of their tribes, or communities, that they cannot escape their worldviews, and that it is how they achieve their literary sovereignty. Yet, does this tribally-specific approach pose threats to a united voice of the native peoples’ resistance?

CW. No, it doesn’t. I have a hard time imagining a united voice for resistance

if people don’t have a secure place in their own communities, whatever they may be. It seems to me a person can understand his or her own history in order to further understand the history of others. While some people might read or understand their own history in order to isolate themselves, it doesn’t seem to me that is the only way to read it. So, delving into one’s own culture doesn”t weaken united fronts; I rather suspect it strengthens them. A study of particular Native movements might suggest that many Native leaders who led strong united indigenous fronts supported such efforts by working within their own tribes, their own communities.

MK. In Red on Red you suggest that Native literature cannot be read

applying conventional or postmodern criticism but should be approached through Native intellectual and cultural traditions. How can outsiders, like me, read your literature since we cannot have a Native perspective? What should we be looking for? Some native authors and critics (like Elizabeth Cook Lynn, in her essay “Who Stole Native American Studies?” or Devon A. Miheusah, in her book So You Want to Write About American Indians?) seem rather discouraging in this respect.


CW. First, it is well worth noting that I never say that postmodern theory

cannot be applied to Native literature. In fact, one of the opening sentences of my first book reads, “… there are… a number of legitimate approaches to analyzing Native literary production. Some of these, I will argue in this book, are more effective than others; nonetheless, Red on Red is merely a point on this spectrum, not the spectrum itself. I do not believe in a critical approach that preempts or cancels out all those that came before it” (Red on Red, 2).

As to how outsiders, who cannot have a Native perspective, should read the literature, I think the best way to read it, inevitably the only way, is through whatever lens you do have. If a person’s strongest area of expertise, for example, is in eastern European literature, than I would recommend reading Native literature in relation to one’s strengths, comparing it to eastern European literature, rather than one’s weaknesses, that is tribal subjects one knows little about. I don’t see how or why Native literature can only be understood by insiders. Literature doesn’t work that way. I would like to give an example. In Elvira Pulitano’s interesting collection Transatlantic Voices: Interpretations of Native North American Literatures (2007), contributor Simone Pellerin has an essay entitled “Clowns, Indians, and Poodles: Spectacular Others in Louis Owens’s I Hear the Train.” In this piece, Pellerin writes about the way Choctaw-Cherokee writer Louis Owens depicts French people in stereotypical and essentialized terms that Owens’s himself does not accept as an appropriate theoretical framework when such depictions are applied to Indians. Because of her experiences as a translator of Native fiction into French, and other aspects of her experience as a French citizen who has thought through questions of Euro and American relations creatively, Pellerin seems well-placed to critique Owens’s seeming complicity with stereotyping. In this case, I think it might be argued that Pellerin’s carefully considered French background provides important insights into Native American, even Choctaw, literature. I would say, then, that a person would be well-served by analyzing Native American literature according to whatever his or her critical strengths are. I reject neither the possibility of outsider nor the possibility of tribal approaches to Native American literature. In some cases I might wish critics would give me a similar break, those critics who have claimed that tribal viewpoints are impossible because of issues of hybridity. If European viewpoints are possible, it seems to me that tribal viewpoints are as well.

I haven’t read Devon Mihesuah’s book, so I can’t comment there. I read Cook-Lynn, perhaps, differently than you. I don’t think her work implies that non-Natives should not read – or write about – Native literature. I think she cares very much how they approach Native literature which, of course, is a much different thing than suggesting they shouldn’t approach it at all. What I see as her very important contribution to the field is an exploration of the ways


some of the central concerns of Native American studies – treaties, sovereignty, tribal government, federal Indian law and policy, for example – could also be applied to Native literary studies. While I think it would be a mistake to say that all Native American fiction must be about policy (or other Native studies topics), I feel that it makes a very compelling argument to say that at this particular historical juncture it could be a boon to both aesthetics and political aims to hope for many more that do engage these subjects. I have never accepted the argument that political content diminishes the creativity of art, and, in fact, a number of cases can be cited in regards to art whose politics enhances its artfulness. A major point I take from Cook-Lynn is that there has been an over emphasis on individuality and identity to the exclusion of artful approaches focused on the larger community – writers and critics have elevated the fate of individuals over the fate of nations. Cook-Lynn has occasionally discredited her own arguments because of the attacks she has published on individual Indian writers such as Adrian Louis and Sherman Alexie which seem mean and unreasonable, yet her claims about the importance of topics like sovereignty in relation to Native literature remain very powerful it seems to me.

If I’m going to mount a critique, however, I’d rather point to the faults of my own work. While I’ve made a case for the validity of non-Native contributions to the field, an overall tone that I have created has, in fact, discouraged some readers to borrow your term. I would rather encourage people than discourage them, and I’m looking for ways to write criticism that is rigorous and grounded in the reality that some things need to be challenged and, at the same time, is compassionate. My work has sometimes failed at balancing passion and compassion. I’m finding that to do so requires a different critical language than what I’ve had at my disposal. I’m looking for the right words to mount an all out effort to wage peace in criticism, as well as ways to fight a good fight against clichés and truisms. But it takes more than words, it requires action. To that end, I’ve invited people I’ve had the strongest disagreements with to speak at Emory, and I”m engaged in work with them in which we try to listen to, rather than debate, one another. I’ve also written two experimental critical articles, one on images of same sex desire in the poetry of Joy Harjo, another on my personal credo regarding criticism, in which I search for an appropriate language to wage peace which I find to be a rigorous, demanding critical challenge. It’s an experiment, and I’m not very good at it, but I have a philosophy about all of this – if some of the courses you teach, and the articles and books you write, don”t fail, you’re not taking enough risks.

MK. Oral tradition has a strong and multifunctional presence in contemporary native communities. Various Native literary texts are trying to transport the meaning and function of storytelling into their written works. Do


you think oral tradition can be translated into a text? What texts of this kind do you consider most successful?

CW. Not only do I think the oral tradition can be translated into texts, but I

think the oral tradition is partially created out of texts, and the opposite is also true – texts have an inherent relationship to verbal traditions. These traditions are profoundly inter-dependent. You ask if they can be translated, but the reality is that they are constantly in the process of translating each other, even when we’re not aware of that process. The consciousness of storytellers the world over are profoundly shaped by written texts. In most parts of the world, writing has affected human consciousness for many years, and this seems true to me in regards to tribal societies in the United States. In a significant number of cases storytellers incorporate stories they have read into their oral tradition. Many Native American writers have read more oral tradition stories than heard them.

I like Percy Bullchild’s book The Sun Came Down: The History of the World as My Blackfeet Elders Told It (1985) which is a collection of Blackfeet, or Southern Peigan, stories about the beginnings of the Blackfeet world and its institutions. I appreciate the fullness of the collection, a relatively complete telling of a mythical cycle rather than the story fragments we often see in ethnographic works that depend on a relationship between a Native informant and his or her academic recorder. Some of the collections that have some artistic merit, I think, are single-authored books like the Bullchild work in which the writer has not only considerable skills as a storyteller but as a writer who can apply some of the techniques of accomplished written narration.

I keep waiting for a book that focuses on oral stories about Native treaties, governments, federal law, policy, social, and political movements. There are a significant number of stories, for example, that surround treaty making and what the transaction meant to the various parties involved. I remember hearing these when I taught in Blackfoot country in Canada. When books focus only on the talking animal stories, they miss most of the content of oral tradition. Perhaps only a fraction of a percent has even been represented in these books. I see some of this inclusion, however, in the Native histories that incorporate oral interviews as part of their historical sources, for example, the important study of the generations leading up to 1960s and 1970s Native activism, Like a Hurricane: The Indian Movement from Alcatraz to Wounded Knee (1997), authored by Robert Warrior and Paul Chaat Smith, which references quotes and stories from people they interviewed who participated in protests or were part of the history leading up to them. It’s a shame that nobody talks about that book, and others like it, as an example of oral tradition. Some of the more


interesting collections of oral tradition have been these Native histories that include oral interviews as part of their source materials.

In terms of novels, I think the most innovative American Indian novel written thus far is Ray Young Bear’s Black Eagle Child: The Facepaint Narratives (1996). It combines oral stories about Mesquakie cosmology with the narrator’s experiences with mind-altering drugs and college life in the 1960s in California, all narrated in the form of a huge epic poem, a tradition that in the west, of course, suggests its own kind of orality. It’s the kind of book that, if there were any justice in the world, people would remember centuries from now.

A great scholar of Ojibway oral tradition, who frequently challenges the parameters of that tradition and his own writing, is Basil Johnston. In Indian School Days (1988) he rejects monolithic treatments of Indian boarding schools as places of oppression, writing about the complex nature of his educational experience at Spanish, Ontario, and the dynamic of the boarding school there that changed significantly even just during his own years of schooling. Crazy Dave (2002) is a book about Johnston’s childhood community and how it reacted to one of his relatives who suffered from Down’s syndrome, an important statement about how communal viewpoints and stories are created. His more obvious work of oral tradition, The Manitous: The Spiritual World of the Ojibway (1995), like the Bullchild book, benefits from its single authorship and the author’s use of the techniques of fiction narration to create a fully developed world that challenges the fragmentation of many ethnographic collections.

One of the most unusual works of oral tradition is Alexander Posey’s The Fus Fixico Letters, written at the beginning of the twentieth century but not published as a complete collection until 1993 and edited by Daniel F. Littlefield, Posey’s biographer. I have a chapter on these letters in Red on Red, and an article I co-authored with the Seminole academic Timothy Petete on the tradition of dialect writing in Studies in American Indian Literatures, volume 18.4, pp. 1-41 (available online by googling ASAIL).

Because I’ve already written so much about these I’ll be brief. The Fus Fixico Letters are an elaborate literary scam. Alexander Posey, the editor of the Eufaula Indian Journal, pretended to write letters to the editor of the paper which was, of course, himself, and he published them under the pseudonym Fus Fixico. In the letters Fus Fixico and his friends comment on the politics of approaching statehood and the break up of tribal governments in Indian Territory which is soon to become the state of Oklahoma. Its basic format is a report on overheard oral stories. It is the most ingenious combination of fiction and non-fiction viewpoints I know of in American Indian letters.

In reference to your question I’m not altogether certain what I consider as “successful” examples of oral tradition (and I must admit I often find myself


drawn to things that are unsuccessful rather than successful). It seems to me that one of the things stories and their tellers have to do is hold the attention of their audiences. The ones I have mentioned have held my attention over the years.

MK. When reading native literary texts, it seems a kind of tendency within

criticism either to search for the traces of oral tradition or for the tricksters. Tricksterish liminal and ungraspable figures are frequent in both Native myths and contemporary literature, and for some time trickster seemed to be popular and an avoidable figure in criticism. But, in Reasoning Together you say that no tribe has the word trickster in their language. Could you explain this to us?

CW. Well, my point probably isn’t a very profound one. The term “trickster”

originates in academic studies of indigenous traditions rather than the traditions themselves. This, in and of itself, of course, does not invalidate the term. I”m not necessarily against things simply because they originate in the academy or western discourse – both of which contribute significantly to various traditions I celebrate. When compared to the description of tricksters that have emerged in the academic fields of anthropology, literature, and cultural studies, Native cultures, in fact, have literary characters that behave much in the way described – and so do cultures all over the world, including European ones (Norse traditions, for example). I’ve expressed some concerns with the way in which employing the term “trickster” can sometimes be a means of avoiding historical and cultural particulars. On the other hand, the term has some advantages as a kind of lingua franca that gives us a basic vocabulary that allows us to talk with one another by establishing some common understandings. I’m interested in art, and art is always in danger of becoming clichéd and losing its deviant edge. Talking too much about trickster, or coyote, ironically enough, can become a cliché instead of a form of deviance. I’m especially concerned when people use terms like “trickster” as a way of simply avoiding their homework – discussions of history, material realities, politics, cultural particulars, and so on. Trickster is neither a term that should be automatically disparaged or automatically encouraged because of its supposed inherent subversive powers. It depends how it is used. Occasionally, tricksters in Native American writing feel like those cue cards they hold up for studio audiences of live television shows that say “laugh now.”


MK. Despite the tragic history of your people, humor seems to be an integral

part of Native literature. This comes as a surpriseto a reader who is not familiar with your culture. How does humor function in your work?

CW. I find it difficult to abstract about humor because it usually gets pretty

boring and not at all funny. Humor seems to depend, very much, on things concrete and sensory. Having said that, I think my writing fits into the genre of comedy more than any other. Even the things I intend to be serious usually wind up funny. When I’m writing in rage mode, as has occasionally occurred when a critic or writer angered me, the humor is frightened away, and I’m trying to learn that this is a danger sign that I should recognize as a warning of entering into a form of terminal discourse – writing that shuts down communication instead of opening it up. In regards to my more healthy writing, however, sometimes people read me passages I’ve written that they tell me are funny, and I meant them to be serious, but they still came out comic. It’s a mode I naturally gravitate toward, but I know very little about how it works. The poet Emily Dickinson said, “tell the truth but tell it slant.” I think if you pick certain very concrete details, then refract them through unusual angles, it will often end up funny. The quickest way to kill humor, of course, is trying to be humorous, so I often feel disinclined to think about it.

MK. In Reasoning Together you state one shocking but simple fact that it

was only after Foucault’s The History of Sexuality was translated in English that Native Americans were given freedom to practice their religion. Yet, at the same time, indigenous religions became popularized and their artifacts became objects of commercialization, so that it turns out that when the native peoples wants to pursue their rights they risk complying with the stereotypes. Could you explain this paradoxical situation?

CW. My introduction to Reasoning Together contains a time line in which I

juxtapose disparate events, often unrelated, for ironic effect and also to give a small sense of what went on in the world at the same time many Native American theoretical works were published – thus the unlikely pairing of the translation of Foucault and the passage of federal legislation on behalf of American Indian religious freedom. To say a bit more, a serious concern in the development of theory is whether or not contemporary theorists, especially in the realm of postcolonial studies, which one might expect to demonstrate some interest in indigenous peoples in the Americas, have had Indians on their radar screens at all. I think a problem has been the way in which tribes don”t fit well in the postcolonial model. I’m teaching Frantz Fanon’s The Wretched of the


Earth (1963) this semester. Fanon’s model is built on the potentialities (and the pitfalls) of independence which is defined in a very particular way – the colonizing nation being overturned and the establishment of a new government on a national basis with authority over the various tribes and ethnicities in the regions of the newly independent nation. In the United States, where tribes constitute something around one half of one percent of the total population, significantly down from one hundred percent at the time of contact, there is no likelihood that tribes will overthrow the government of the United States and establish a united governing body of indigenous representation that rules over all ethnicities in the country. Tribes have established governments, but they exist within the boundaries and the framework of the U.S. government and are defined by U.S. court decisions and legislated by the United States congress. Fanon has no model for this in The Wretched of the Earth – that is for legally recognized Native nations that exists within the boundaries and jurisdiction and control of a larger nation, and I think the U.S. tribal nation has not fit easily into the parameters of postcolonial studies either. This is not for the reason that some Native intellectuals have claimed who have said that postcolonial studies is irrelevant to tribes because tribes are still under colonial rule. Anyone who has even dabbled in postcolonial studies knows that the field analyzes the ongoing conditions of colonialism. This is a good reason, it seems to me, to read theory before denouncing it. A bigger problem, I think, might be that the tribal nation in the United States does not fit the model of third world liberation that we’ve seen in Africa, and other places, where independence has meant something different than what the U.S. Supreme Court defined as “domestic dependent nationhood,” as a principle applying to tribes, in the Marshall trilogy of decisions in the late 1820s and early 1830s.

To change topics, part of your question, perhaps more directly related to what you asked me, has to do with religion. To clarify, I would say that American dominant culture had a fascination with Native religion long before the American Indian Freedom of Religion Act in 1978 or the translation of Foucault into English in the 1970s. If I understand your question correctly, you wonder about a paradox involving the co-optation and commercialization of Native religion and whether or not Native religious practitioners are affected by a certain kind of degradation of Native religion because of these practices. The answer is, yes, they are affected. It is impossible to give a single account, however, of how they protect themselves from these abuses. They use whatever is at their disposal to maintain the integrity of their religion—they exercise jurisdiction, to the best of their ability, over their beliefs. Communal negotiations over religious beliefs and practices is a constant, ongoing concern I would say.


In Native literary writings, three authors come to mind who protested some

of the ways in which certain popular culture figures had borrowed from Native religion in inappropriate ways. In the late 1970s first Leslie Silko, then Geary Hobson, published essays. Silko’s is called “An Old Time Indian Attack Conducted in Two Parts,” and Hobson’s is titled “The Rise of the White Shaman as a New Version of Cultural Imperialism.” In the early 1990s Wendy Rose published “The Great Pretenders: Further Reflections on White Shamanism.” Each essay is different, but they deal with abuse – how a person can go from respecting Native culture to appropriating it, particularly in terms of crossing boundaries in which artists might view themselves as becoming Indian or having Indian experiences through non-Indian performances of certain kinds of rituals. These Native American essay writers, for example, contest the abuses of poets who think that their art is so transcendent it will give them experiences in which they escape their own backgrounds of race, class, gender, and so on, and completely identify with an Other, a form of empathy taken to its most logical extreme. The writers of the white shaman essays have opposed this form of “becoming” which makes spirituality universally accessible by ignoring or simplifying many of the realities of those the seeker hopes to identify with.

MK. Various recent contemporary theories can find a lot of support in native

conceptions of existence, ecocriticism, in the first place, but also feminist theory and queer theory in their fight against the traditional morality and pathology of the contemporary world. Gay or queer personas have a strong presence in native literature (like Josh and Jimmy in your novel Drowning in Fire, there are a lot of gay characters in Louise Erdrich’s novels, in Silko’s Almanac of the Dead, for example). What is their position or role in native communities and cultures?

CW. To my way of thinking, this is like asking what is the role of gays and

lesbians in Europe? The only possible answer is that there have been as many roles as there have been gay and lesbian individuals. Lots of people, nonetheless, have written books on this that assume to know what Indians think about queer people, the special roles they’ve had, and so on. Those authors are much smarter than I am – I have no idea. Instead I’ve tried to focus on gay and lesbian individuals, like the characters you mention in Drowning in Fire, or on authors like Beth Brant and some of the characters in her fiction in my recent book Art as Performance, Story as Criticism). The advantages of fiction, I suppose, are that a queer character can do anything I can make up for him or her rather than having to fit some special role defined in an academic study. I don’t see how anyone can formulate a summary statement about the


roles of gay, lesbian, and queer people in Native cultures. I am as suspicious of claims that all Indians like queer people, and they have had wonderful social and ceremonial roles, as I would be of claims that all Indians hate them and have tried to drive them from their communities.

MK. When reading about the importance of storytelling in your cultures, and

the importance of words, especially from texts such as N. Scott Momaday’s inspiring essay about the story “The Arrowmaker,” one understands that in the native conception of existence words have the same existential value and power as all other beings in a delicately woven net of life. I tend to believe that overcoming the idea that words are only referential can help us out of the postmodern vicious circle of thought.

CW. I’m not sure what the “postmodern vicious circle of thought” might be.

One book I know is titled Reclaiming Identity: Realist Theory and the Predicament of Postmodernism (2000), edited by Paula Moya and Michael Haimes-Garcia. Its subtitle that references “the predicament of post-modernism” has to do with the difficulty of making normative truth claims in reference to the relativism of postmodern theory. Its contributors try to conceptualize a framework in which claims can be evaluated as true or false in relation to a set of criteria to judge them which they call “epistemic status,” a term which has to do with factors like race, class, gender, and economic conditions in the material world. The book tackles this idea of cultural and linguistic relativism. I’m not sure I detect a question in the statement you’ve posed, but I’ll respond to the comment. I have tried to address this issue of whether or not there is something beyond signification in my essay at the end of Reasoning Together: The Native Critics Collective. In short, I believe that possibilities for word essences exist at the imaginative level. This also comes up, in a different way, in relation to whether or not something like a “Creek canon” of literature can exist, as Arnold Krupat points out in Red Matters, when, after five hundred years of contact, Creek literature and American literature are deeply interdependent. My answer is – of course a Creek canon can exist – like American literature, it can exist to whatever degree people are willing to imagine its existence!

MK. Native American theory is a story in the making, it is a process taking

place right now, as you said in Reasoning Together. How much has been achieved in its construction so far? What do you understand by Native American theory? Do you think that, like every other theory, it may endanger


the life of Native American literature in particular and Native American studies in general, rendering them to the status of subject? (You say that that Native American theory should be “a materialist criticism with difference: it makes [religious] matters a central concern.” Yet, if I am not wrong, religion is not naively understood in your work. It is rather identified as a set of core values in relation to which one can identify. Thus, Native American theory would rather be a holistic approach to life.)

CW. I would be highly suspicious of advocating for some master narrative

along the lines of “Native American theory.” On the other hand, I would be derelict of my responsibilities if I avoided the intellectual challenge of understanding and formulating Native American theories, emphasis on the plural. Theory is relevant in relation to where and when it will be implemented or studied, who it’s for, what its own aims are, and a host of other factors that are part of a community negotiation in which advocates of theory try to convince those who are affected by it that it is of some worth. There is no universal template for theory, a one size fits all. Still I think we should actively study ways to link theory and activism, and, in general, I think these two realms have been kept separate more than is healthy in relation to the need to be thoughtful about activism and to take action in theory. I’m concerned about certain kinds of theory that simply provide us excuses for never doing anything. I wouldn’t say that armchair theorizing is always irrelevant, but I would say that given the very serious challenges our world faces I want some theories that also strategize ways to take action.

MK. What events or periods do you find most important in the creation of

the Native American canon? CW. I don’t know which events are the most important, or how to

hierarchize them quite that way. I think it’s interesting that in my own lifetime I can see some changes. When I started out in graduate school in the early nineties, the focus of Native literary studies was on identity issues in fiction and poetry, the study of the protagonists of Native novels, especially in terms of their recovery of Native traditions, and the analysis of the relationship between the creative work and traditional tribal cultures. In the late 1990s, however, trends shifted in two important ways: 1) the study of works from earlier time periods, especially the nineteenth century, and greater attention to the historical contexts of the literature, 2) the turn toward non-fiction in Native literary studies. Although this has not completely solved the problem of simply searching Native works for evidence of Native traditions, ceremonies,


languages, and worldviews, it has helped open us up toward issues of diversity and complexity and deviance that have the potential of moving us beyond formulas about Indians which ignore difference.


ANOTIRANE BIBLIOGRAFIJE / ANNOTATED BIBLIOGRAPHIES

Anotirane bibliografije naučnih radova u vezi sa temom učenja i usvajanja leksike L2

Jelena Drljević, Univerzitet u Beogradu

Apstrakt: U ovom radu predstavljene su anotirane bibliografije naučnih radova koje

objedinjuje zajednička tema: učenje, usvajanje i didaktika leksike drugog jezika (L2).

Autor rada je napravio izbor od 17 naučnih radova (knjiga, članaka i priručnika), dao

kratak siže i kritički osvrt za svaki ponaosob.

Ovim pregledom čitalac stiče uvid u najnovija istraživanja na polju proučavanja

različitih aspekata leksike L2: određivanje i selekciju leksičkog obima, formalno i

kontekstualizovano podučavanje leksike, definisanje leksičke kompetencije, ulogu

maternjeg jezika u usvajanju leksike L2 i mnoge druge.

Ključne reči: učenje leksike L2, usvajanje leksike L2, didaktika leksike L2, leksička

kompetencija

Barrett, Martyn. “Vocabulary in Language Acquisition.”Concise Encyclopedia

of Educational Linguistics. Ed. Spolsky Bernard. Oxford: Elsevier Science, Pergamon, 1999. 244 – 248.

Tema ovog rada jeste usvajanje leksike engleskog kao maternjeg jezika. Pozivajući se na dosadašnja empirijska istraživanja, autor iznosi podatke vezane za usvajanje vokabulara do šeste godine života. U prvom delu rada predstavljen je redosled kategorija reči koje dete usvaja tokom druge godine života. Tu su reči koje se odnose na emotivna stanja, vlastita imena, prostorno smeštanje predmeta, odsustvo ili prisustvo nekog objekta. Autor ističe da se ovakva kategorizacija odvija paralelno sa postojanjem kognitivnih aktivnosti najranijeg doba. Veliki deo rada posvećen je promenama u upotrebi pojedinih reči i ovde se izdvaja nekoliko raznorodnih stadijuma: dekontekstualizacija tokom koje dete izmešta neku reč iz dotadašnjeg pojedinačnog konteksta u šire pa čak i neodgovarajuće kontekste, ekstenzija značenja reči i mnogo više prisutna hiperekstenzija na slične predmete, napor u usvajanju i povezivanju imena sa predmetom. Posebno se podvlače individualne razlike u ovom ranom usvajanju vokabulara i upućuje se poziv da se vrše dalja istraživanja na ovom polju. U tekstu nisu zanemareni ni problemi koji se pojavljuju u vezi sa učenjem i pravilnom upotrebom glagola koji označavaju mentalna stanja kao što su znati,


pretpostaviti ili misliti, a iscrpno je obrađena i tema redosleda usvajanja ličnih zamenica, predloga, prideva kao i strategija u učenju i razaznavanju novih reči koje deca sprovode od najranijeg doba. U zaključnom delu se iznose podaci velike studije kojom je obuhvaćeno 1803 ispitanika uzrasta od 8 do 30 meseci. Upotrebom posebnih CDI (Communicative Development Inventories) instru-menata koji sadrže ček liste reči došlo se do broja reči koje deca s obzirom na uzrast mogu da produkuju i razumeju. Ipak, autor zadržava sumnju u vezi sa verodostojnošću broja reči koje je moguće razumeti i govori da je istraživanje ove promenljive dalo subjektivne i manje kontrolisane rezultate jer je izvršeno u prirodnom, porodičnom okruženju a ne u laboratoriji. Ovaj rad predstavlja okvir i pruža opšte smernice za dalja istraživanja u oblasti usvajanja leksike. Ujedno, na objektivan način iznosi rezultate pojedinih istraživanja i obiluje primerima koji oslikavaju konkretne jezičke promene koje će biti od koristi budućim istraživačima.

Cameron, Lynne. “Measuring vocabulary size in English as an additional

language.”Language Teaching Research 6.2 (2002): 145 – 173. U članku se iznose rezultati studije slučaja čiji je osnovni cilj bio da ispita

obim vokabulara kao jednog od aspekata razvoja leksičke kompetencije. Studija je sprovedena u jednoj srednjoj školi u Engleskoj a ciljnu grupu su činili učenici, pripadnici etničkih manjina ili izbegličkih grupa.

Okosnicu i povod cele studije predstavlja činjenica o gotovo nepostojanju empirijskih istraživanja koja bi ispitala razvoj drugog jezika (L2), u ovom slučaju engleskog na teritoriji Engleske. Veoma su interesantni podaci o političkim razlozima za nepostojanje javnih diskusija o jezičkim nivoima drugog jezika kod ovakve grupe učenika.

Studija se sastojala iz dva dela. Najpre je ista grupa ispitanika radila dve vrste testova: test za utvrđivanje nivoa znanja jezika i da/ne test. Prvi test se pokazao kao pouzdaniji pa je iskorišćen i u drugom delu istraživanja. Rezultati drugog, završnog dela studije, pokazuju izvesni nedostatak u znanju na određenim jezičkim nivoima i to kod učenika koji u Engleskoj žive duže od 10 godina.

Doprinos ove studije za dalji tok istraživanja razvoja drugog jezika u multietničkim zajednicama je višestruk: dokazano je da test za utvrđivanje nivoa jezičkog znanja predstavlja optimalno pedagoško sredstvo i da je u stanju da pruži korisne podatke o individualnom razvoju drugog jezika koji mogu da pomognu u nastavi. Utvrđeno je da mogući razlozi za nedovoljno jezičko znanje na određenim nivoima leže u prirodi okruženja u kojem se uči, kao i u nedovoljnoj podršci jezičkom razvoju kod ove specifične ciljne grupe.

U završnom delu rada autorka upućuje poziv nastavnicima koji predaju drugi jezik da se obučavaju, kao i da treba shvatiti da je razvoj drugog jezika stalni proces u okviru obaveznog školovanja.


Ovaj rad iznosi ubedljive argumente koji jasno definišu problem, koji će

ubrzo bezmalo biti prisutan svuda u svetu: organizacija nastave, praćenje razvoja i unapređenje kompetencija drugog jezika, ali ne daju uputstva za njegovo konačno razrešenje.

Cowie, Anthony Paul. “Lexicology.”Concise Encyclopedia of Educational

Linguistics. Ed. Spolsky Bernard. Oxford: Elsevier Science, Pergamon, 1999. 349 – 353.

Ovaj članak se bavi istraživanjima na polju primenjene leksikologije i iznosi rezultate engleskih leksikografa koji su, analizirajući engleski jezik, pokušali da odgovore na potrebe učenika ovog jezika kao stranog. Iako su u radu svi primeri vezani za engleski jezik, oni se mogu bez sumnje primeniti i na ostale jezike. Autor stručno obrađuje četiri oblasti koje svedoče o napretku, interesovanju i dostignućima koja su postignuta krajem dvadesetog veka u leksikologiji i leksikografiji. Prvo poglavlje se bavi gramatikom u jednojezičkim rečnicima i, pored navođenja uobičajenih gramatičkih obeležja koja prate svaku leksemu u rečniku, posebnu pažnju zauzima razmišljanje o konstrukcijama, funkcijama i vrstama rečenica koje prate određene glagole. Drugo poglavlje se bavi razvojem paradigmatske dimenzije leksema od osamdesetih godina do danas. Ovde se posebno ističe sistematsko uređivanje pojedinih rečnika engleskog jezika u pogledu navođenja hiponima i antonima, kao i unošenja posebnih simbola u cilju što potpunijeg predstavljanja jedne paradigme. Autor ne zaboravlja da istakne ni važnost idiomatskih rečnika. Podvlači i upozorava da je istraživanje i otkrivanje gramatičkih i leksičkih kolokacija engleskog jezika još uvek nedo-voljno istraženo područje i da se ono mora negovati i čuvati. U završnom delu se ističe uloga kompjutera u obradi velikih korpusa autentičnog materijala. Autor nas podseća na dosadašnja otkrića na ovom polju leksičkih istraživanja, ne izostavljajući doprinos velikih programa kakav je Cobuild kao i novih resursa za pohranjivanje dragocenih podataka poput Britanskog nacionalnog korpusa.

Crossley, Scott, Salsbury Thomas and McNamara Danielle. “Measuring L2

Lexical Growth Using Hypernymic Relationships.”Language Learning 59.2 (2009): 307 – 334, http://www3.interscience.wiley.com.proxy.kobson.-nb.rs:2048/journal/.15 Мarch 2010.

Polazeći uopšteno od leksičkog znanja kao jednog od ključnih faktora za razumevanje načina usvajanja jezika, autor već na početku svog rada skreće pažnju na jedan od aspekata ovog znanja − hiperonimske odnose između reči, i za njih dokazuje da se razvijaju uporedo sa kognitivnim razvojem svakog pojedinca.

http://www3.interscience.wiley.com.proxy.kobson.-nb.rs:2048/journal/

http://www3.interscience.wiley.com.proxy.kobson.-nb.rs:2048/journal/


Ovim radom autor prikazuje rezultate longitudinalne, jednogodišnje studije

čiji je cilj bio da istraži da li učenici stranog jezika razvijaju znanje o hiperonimima u skladu sa generalnim razvojem leksike. Ukoliko se to znanje razvija, postavlja se pitanje kako se ta pozitivna promena odražava na usvajanje leksičkih mreža. Ciljnu grupu ovog istraživanja predstavljalo je šest odraslih učenika engleskog kao drugog jezika, dok je za korpus analize uzeta transkripcija spontanog govora ispitanika. Kao metod za merenje razvoja poznavanja hiperonima, autor odabira kompjutersku, leksičku bazu podataka WordNet koja predstavlja referentni sistem inspirisan psiholingvističkim teorijama leksičkog procesiranja.

Autor očekuje, a na kraju studije se to i dokazuje, da se paralelno sa razvojem leksičkog znanja razvija i nivo poznavanja hiperonima i to na sličan način kao i u maternjem jeziku. Ovakav rezultat, prema mišljenju autora, govori i u prilog pretpostavci o razvoju apstraktnih jezičkih veština.

Ohrabrujući rezultati ovog istraživanja mogu da postanu korisna osnova za buduća istraživanja iz oblasti učenja i dubinskog usvajanja leksike.

De la Fuente, Mаria. „Classroom L2 vocabulary acquisition: investigating the

role of pedagogical tasks and form-focused instruction.“ Language Teaching Research 10.3 (2006): 263–295.

Ovim radom autorka je obradila sledeće teme: značaj i prednost časova stranog jezika koji se baziraju na posebnim zadacima odnosno aktivnostima (task-based language learning) u odnosu na tradicionalno koncipiran čas stranog jezika koji se sastoji iz prezentacije, vežbe i produkcije (presentation, practise, production), značaj obogaćivanja nastave leksike stranog jezika eksplicitnim objašnjenjima u vezi sa morfologijom reči (focus on forms) u odnosu na prezentovanje isključivo značenja reči (focus on meaning).

U prvom teorijskom delu, autorka iznosi rezultate dosadašnjih istraživanja fokusirajući se posebno na razmišljanja i zaključke vodećih svetskih lingvista i metodičara nastave stranog jezika. Ovaj deo rada odgovara na pitanja da li leksičke aktivnosti treba da uključe i instrukcije i objašnjenja u vezi sa formom reči. Autorka se, u slučaju pozitivnog odgovora, dalje pita u kom trenutku to treba učiniti, da li ovakva objašnjenja treba da budu planirana ili spontana i koje su razlike ovako koncipirane nastave stranog jezika u odnosu na ostale pedagoške pristupe.

Drugi, praktični deo rada, posvećen je eksperimentu čiji su ispitanici bili učenici španskog kao stranog jezika. Cilj ovog eksperimenta bio je da se odgovori na sledeća pitanja − da li je task-based language learning nastava efikasnija od tradicionalne nastave stranog jezika u promovisanju morfoloških aspekata reči u okviru nastave leksike, i da li postoje pozitivne implikacije u

http://proquest.umi.com.proxy.kobson.nb.rs:2048/pqdlink?index=17&did=1053514201&SrchMode=1&sid=2&Fmt=6&VInst=PROD&VType=PQD&RQT=309&VName=PQD&TS=1261682382&clientId=57708



učenju morfologije stranih reči usled pružanja formalnih objašnjenja na kraju leksičkih aktivnosti.

Ovo istraživanje kao i sam rad iznosi vredne naučne podatke i rezultate, otvarajući nova pitanja i čineći odličnu osnovu za buduće studije iz oblasti učenja, usvajanja i nastave leksike stranog jezika.

Diadori, Pierangela, Palermo Massimo and Troncarelli Donatella. Manuale di

didattica dell’italiano L2. Perugia: Guerra Edizioni, 2009. 149 – 152. U okviru sveobuhvatnog didaktičkog priručnika za italijanski kao drugi jezik

(L2), autori se u posebnom poglavlju bave leksičkom kompetencijom poku-šavajući da je definišu kako tradicionalnim putem, u opoziciji prema gramatičkoj kompetenciji, tako i kroz savete Evropskog referentnog okvira (ERO) koji pre-cizno opisuje očekivanu leksičku kompetenciju na određenim jezičkim nivoima.

Obrađena su takođe i pitanja koja se tiču nedoumica o broju reči koje odrasla obrazovana osoba treba da poseduje sa posebnom zadrškom na osnovnom rečniku (vocabolario di base) koji sadrži najfrekventnije lekseme i koga je potom moguće još preciznije podeliti na dodatne leksičke oblasti.

Autori ne zaboravljaju da pomenu i ostala svojstva koja kvalitativno određu-ju jednu reč pa se tako govori o različitim semantičkim, morfološko-deriva-cionim i sintaksičkim aspektima reči. Podsećaju da izbor i broj reči koji jedan nastavni plan treba da ponudi,zavise pre svega od potreba učenika i cilja određenog jezičkog kursa.

Osnovni doprinos ovog poglavlja je to što na integrisan način razmatra i definiše leksičku kompetenciju i povezuju je sa ostalim kompetencijama o kojima govori ERO. U tekstu se iznose definicije i pojedinih osnovnih jezičkih pojmova, a u radu možemo naći i veoma važne reference koje upućuju na naučne doprinose iz ove oblasti.

Kidd, Evan, Lieven Elena and Tomasello Michael. “Lexical frequency and

exemplar-based learning effects in language acquisition: evidence from sentential complements.”Language Sciences 32.1 (2010):132 – 142.

Studija trojice autora dokazuje kako je ovladavanje pojedinim, čak i složenim, sintaksičkim konstrukcijama usko povezano sa poznavanjem leksike i posebno uslovljeno pojavom visokofrekventnih glagola koji su prisutni u specifičnim rečeničkim konstrukcijama.

U centralnom delu ovog rada predstavljen je eksperiment koji je uključio šezdeset ispitanika, uzrasta od četiri do šest godina. Zadatak ispitanika je bio da prvo ponove a potom sami opišu slike koristeći sintaksičku konstrukciju sa sentencijalno finitnim komplementizatorima, u okviru kojih se pojavljuju parovi

http://www.sciencedirect.com.proxy.kobson.nb.rs:2048/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6VD2-4WJG8NH-1&_user=1793225&_coverDate=01%2F31%2F2010&_rdoc=10&_fmt=high&_orig=browse&_srch=doc-info%28%23toc%235970%232010%23999679998%231558259%23FLA%23display%23Volume%29&_cdi=5970&_sort=d&_docanchor=&_ct=13&_acct=C000053038&_version=1&_urlVersion=0&_userid=1793225&md5=e5f9cdbb50f24cf4074a2001b0967068




glagola od kojih je jedan visoko frekventan a drugi izrazito niske frekventnosti za očekivano znanje pomenutog uzrasta.

Cilj eksperimenta je bio da pruži dodatni dokaz o tome kako je usvajanje jezika povezano pa čak i veoma ograničeno poznavanjem leksike i da se to odnosi i na složene slučajeve kao što je usvajanje rečeničnih komplementi-zatora. Takođe, eksperiment je potvrdio i značaj učenja jezika putem primera (exemplar-based learning), budući da je jezička delatnost ispitanika pokazala prisustvo visokofrenkventnog glagolskog komplementizatora to think koji nije bio ponuđen u parovima glagola.

Autori izvode zaključak da leksička frekventnost i učenje putem primera imaju ključnu ulogu u usvajanju sentencijalno finitnih komplementizatora.

Na veoma objektivan način, koristeći se preciznim naučnim izrazom, autori ovim radom, na primeru posebnog sintaksičkog slučaja, doprinose poduča-vanju, učenju i aktivnom korišćenju leksike u cilju globalnog savladavanja jezika, u ovom slučaju engleskog. Važno je istaći da se naučno iskustvo trojice autora može primeniti u podučavanju svih stranih jezika.

Lewis, Michael. The Lexical Approach. The State of ELT and a Way Forward.

London: Commercial Colour Press, 1999. 115 -132. Ovim delom autor postavlja temelje i razrađuje principe Leksičkog pristupa

(The Lexical Approach) u učenju jezika, ističući najvredniju stranu ovog pristupa − uvećano interesovanje za prirodu leksike i njen mogući doprinos pedagogiji jezika.

Sedmo poglavlje ove knjige obrađuje temu leksike u podučavanju jezika. Na samom početku se daje pregled ključnih ideja koje govore u prilog neopho-dnosti centralizovanja leksike u nastavnom silabusu od samog početka učenja jezika. Autor se ovde pre svega zadržava na razmatranju gotovo večite dihoto-mije između učenja gramatike i leksike, zamenjujući je konceptom kontinuiteta ova dva bitna jezička aspekta. U daljem tekstu se ispituje još jedna dihotomija: ona koja postoji između sistematskog, planiranog predavanja i učenja leksike, za koju autor kaže da se nije baš pokazala mnogo prisutnom u današnjoj nastavi engleskog jezika; i usputnog učenja ili nasumičnog proveravanja vokabulara za koje autor smatra da je bolje izbegavati. Veliku pažnju privlači autorovo insisti-ranje na kolokacijama, kao najmoćnijem organizacionom principu i jedinom efi-kasnom načinu pamćenja novih reči.

Najinteresantniji deo ovog poglavlja, i uopšte većeg dela knjige, predstavlja autorova zainteresovanost i definisanje termina chunk. Ovaj termin se ukratko odnosi na poseban način smeštanja reči u memoriju i potom tečnog korišćenja unapred spojenih leksičkih jedinica koje se kombinuju u jezičkoj produkciji (chunking).


Veoma je korisno i potpuno inovativno autorovo razmišljanje i pregled

tipova leksičkih vežbi. Ovde se insistira na uvođenju i uvežbavanju velikog broja reči koje je neophodno gramatikalizovati, pa se stoga predlažu i vežbe usavrša-vanja sposobnosti gramatikalizacije.

U završnom delu ovog poglavlja govori se o uvođenju obavezne obuke uče-nika da pravilno koriste rečnike koji u okviru Leksičkog pristupa predstavljaju glavni resurs.

Ova knjiga predstavlja bez sumnje osnovu za osavremenjivanje nastave leksike stranog jezika jer smelo ističe drugačije prioritete i pruža mogućnost za radikalnu reorganizaciju tradicionalnih načina podučavanja.

Lo Duca, Maria. Sillabo di italiano L2. Roma: Carocci editore, 2006. 161 – 169 „Silabus italijanskog kao drugog jezika“ predstavlja sveobuhvatnu, više-

funkcionalnu i iznad svega korisnu bazu za didaktičko programiranje kursa italijanskog jezika. Ovo delo nastalo je usled specifične potrebe da se organizuju kursevi jezika za privremene strane studente, goste Univerziteta u Padovi. Iako je delo namenjeno specifičnoj ciljnoj grupi i pre svega učenju drugog a ne stranog jezika, mnoge njegove delove je moguće konsultovati i iskoristiti i u kreiranju kurseva stranog jezika.

U posebnom poglavlju o leksici i leksičkoj semantici ističe se da je ovo najotvorenija komponenta lingvističke kompetencije i samim tim programiranje na ovom polju veoma je otežano, a ponekad i sasvim nemoguće. Pa ipak, autorka daje sistematičnu i veoma iscrpnu listu reči koje bi trebalo usvojiti na tri jezička nivoa (nivo A, nivo B, nivo C). Grupe reči se uvode kako po morfološkim osobenostima tako i po semantičkim odlikama i kontekstualnim upotrebama. Predviđeno je da se na svakom jezičkom nivou usvajaju raznovrsna leksička polja, a ne izostaje ni uvođenje leksičkih jedinica u parovima ili grupama reči, koji obrazuju homonime, sinonime, antonime ili hiponime.

Vrednost ovog dela leži u njegovoj sistematičnosti, sveobuhvatnosti i pre svega primenjivosti u kontekstu podučavanja italijanskog jezika, a bez sumnje bi vredelo isprobati ovako koncipiran silabus i u nastavi ostalih stranih ili drugih jezika.

Marello, Carla and Corda Alessandra. Lessico. Insegnarlo e impararlo.

Perugia: Guerra Edizioni, 2004. Ovaj teorijsko-praktični priručnik nastaje iz želje da se pažnja tokom časova

nastave italijanskog, kao stranog jezika, više usmeri na učenje i podučavanje vokabulara. Eksplicitno se navode već isprobane metode i naglašava verovanje da se leksika najefikasnije uči i usvaja u posebnim situacijama, odnosno u vezi


sa nekim kontekstom. Predlažu se načini učenja novih reči kroz čitanje, pisanje, slušanje i razgovor, kao i kroz zadatke i aktivnosti sa visokim nivoom interakcije koja direktno utiče na motivaciju učenika.

Autorke se u svom delu obraćaju istovremeno učenicima, dajući im korisne savete o savladavanju novih reči i strategijama uspešnog učenja i usvajanja vokabulara stranog jezika; i nastavnicima, pružajući detaljne podatke o obimu, vrsti i kriterijumima selekcije leksike, glotodidaktičkim metodama i načinima uvođenja novih reči, ciljevima podučavanja leksike i načinima postizanja trajnih rezultata.

Jedno poglavlje knjige je posvećeno višestrukim mogućnostima upotrebe jednojezičkih i dvojezičkih rečnika u nastavi podučavanja leksike, ali i proble-mima koji mogu da se jave kod učenika usled njihovog konsultovanja.

U poslednjem poglavlju nalaze se aktivnosti, saveti i razni tipovi vežbanja koje nastavnik može da koristi u učionici. U ovom delu priručnika kroz aktivnosti se dobijaju detaljni podaci o formalnom aspektu reči ne zanemarujući ni leksikografsko-enciklopedijsku komponentu kao ni ogromne prednosti infor-matičkih programa, lingvističkih baza i elektronskih korpusa italijanskog jezika.

Ova knjiga bi trebalo da se uvrsti u obaveznu literaturu prilikom obuke nastavnika italijanskog jezika i postane neizostavni resurs za pripremu vežbanja u nastavi leksike.

Meara, Paul. “Lexis: Acquisition.”Concise Encyclopedia of Educational

Linguistics. Ed. Spolsky Bernard. Oxford: Elsevier Science, Pergamon, 1999. 565 – 567.

Autor ovim radom pokušava da s jedne strane podseti na dosadašnja dostignuća na polju usvajanja leksike, a sa druge strane da odgovori na dva ključna pitanja: koje strategije koriste učenici u usvajanju leksike i šta se dešava kada je reč jednom usvojena, odnosno kako se postiže njena krajnja integracija u leksički resurs pojedinca.

U okviru prvog pitanja ispituju se dve uopštene strategije učenja i usvajanja reči: svesna i nesvesna. Autor teksta najpre iznosi neke od aktuelnih tehnika svesnog usvajanja vokabulara kao što su: učenje reči uz pomoć vizuelnih rečnika, učenje reči u kontekstu (na primer tehnikom razmišljanja naglas, odnosno pogađanja značenja). Ova tehnika se izdvaja kao veoma bitna, budući da je dokazano da nijedan kurs jezika ne može da pokrije svu predviđenu leksiku samo formalnim instrukcijama.

Pažnja se potom usmerava na nesvesno ili slučajno usvajanje leksike i ističe se da su ovakva dostignuća u oblasti usvajanja maternjeg jezika dragocena i primenjiva i na polju usvajanja stranog jezika, koji oskudeva gotovo u potpu-nosti ovakvom vrstom naučnog istraživanja. Odgovarajući na pitanje kako se


postiže krajnja integracija reči u leksički resurs pojedinca, autor ističe da su dosadašnja objašnjenja u vezi sa strukturom leksike maternjeg jezika i podelom na pasivni i aktivni vokabular prevaziđene i veoma uopštene. Odgovore na ovo pitanje treba, prema mišljenju autora, tražiti u pojedinim nezavršenim istraživanjima o mogućnostima i funkcijama ljudskog mozga.

Milanović, Maja. „Učenje i usvajanje leksike.“ Primenjena lingvistika 5

(2004): 134 – 139. Osnovna tema ovog rada jeste prikaz ključnih etapa u učenju leksike

maternjeg i kasnije stranog jezika. U okviru poglavlja o savladavanju leksike maternjeg jezika autorka se posebno zadržava na kritičnom periodu između druge i sedme godine, kada se maternji jezik uči i usvaja poput hodanja, dakle uslovljen je pre svega razvojem ljudskih bića. Posle ovog perioda učenje postaje sve teže (autorka ovde podseća na Viktora, divljeg dečaka iz Averona, i Džini, devojčicu koju je otac držao u podrumu dugi niz godina, onemogućivši joj na taj način prirodno usvajanje jezika).

U poglavlju o učenju leksike stranog jezika pravi se odmah razlika između učenja u formalnom kontekstu, za koji je između ostalog tipično i ispravljanje grešaka; i neformalnog okvira, gde do ispravljanja greške verovatno neće doći, osim ako je neka reč pogrešno odabrana i utiče na tok i razumljivost konverzacije.

Autorka se bavi i pitanjima odabira leksike koju treba predavati, načinom predavanja, obraćanjem pažnje na postojanje aktivnog i pasivnog vokabulara, posebno ističući značaj tehnike otkrivanja (discovery techniques) kao alterna-tivnog načina prezentovanja značenja reči.

U zaključnom delu je naglašeno da bi podučavanje vokabulara trebalo da bude deo nastavnog plana i programa, koji će biti posebno proučen i ciljano pripremljen.

Ovaj rad može da bude veoma koristan onima koje se tek upuštaju u proučavanje pomenute tematike, jer na gotovo informativni način obrađuje i povezuje osnovne etape u učenju i usvajanju leksike dva manje ili više različita jezička koda: maternjeg i stranog jezika.

Nation, Paul. Learning Vocabulary in Another Language. Cambridge:

Cambridge University Press, 2001. Ova knjiga predstavlja jedan od najiscrpnijih resursa marljivo skupljenih

teorijskih i empirijskih podataka u vezi sa oblašću učenja i podučavanja leksike. Jedan od ciljeva, veoma ambicioznih, jeste i da pruži pedagoške savete kako nastavnicima tako i učenicima. Učenicima pomaže jer opisuje brojne strategije


učenja koje su proizašle iz rezultata dosadašnjih eksperimenata, istraživačkog rada ili studija slučaja. Nastavnicima, s druge strane, pruža dragocene savete o najuspešnijim metodama podučavanja reči i kolokacija, razvoju leksike unutar četiri osnovne jezičke veštine, pravljenju programa i strategija za podučavanje stručne terminologije, izradi testova za proveru naučene leksike, kreiranju posebnih kurseva za razvoj ovog značajnog aspekta jezika.

Autor se obraća i naučnicima tradicionalnog gramatičkog, odnosno gramati-čko-prevodnog usmerenja, kao i stručnjacima za usvajanje stranog jezika. Prikazuje savremene naučne tendencije, a poseban napor ulaže da odgovori na pitanje: šta tačno znači „znati“ neku reč.

Ovo delo može posebno koristiti studentima postdiplomcima ili dokto-rantima, i trebalo bi da bude prihvaćeno kao osnovna referenca za budući rad u oblasti učenja i podučavanja vokabulara.

Pavičić Takač, Višnja. Vocabulary Learning Strategies and Foreign Language

Acquisition. Clevedon, Buffalo, Toronto: Multilingual Matters LTD, 2008. 4 – 24. U prvom poglavlju knjige autorka ispituje faktore koji utiču na učenje i

usvajanje vokabulara stranog jezika. Na samom početku su veoma sistematično obrađene brojne definicije reči, obuhvatajući ortografsku i semantičku define-ciju, a navode se čak i definicije pojedinih priznatih međunarodnih lingvista kao što su Bloomfield, McCarthy i Carter. Na kraju ovog uvodnog dela se naglašava da je leksičke jedinice teško posmatrati izolovane jedne od drugih, zbog raznovrsnih semantičkih, sintagmatskih ili kolokacijskih povezanosti.

Služeći se jasnim i preciznim tabelarnim prikazom, autorka nam predstavlja razne leksičke faktore koji olakšavaju, otežavaju ili nejasno utiču na učenje i usvajanje leksike. Autorka potom prelazi i mnogo puta se u daljem tekstu vraća na ispitivanje uticaja maternjeg ili nekog drugog jezika na ciljni jezik.

Obrađena je detaljno i uloga memorije u učenju i usvajanju leksike i u tom smislu predstavljene su neke od strategija koje olakšavaju transfer naučenog materijala u dugoročnu memoriju. Pominje se i mentalni leksikon kao struktui-rani i organizovani sistem koji ljudima omogućava da izraze ono što žele, a u vezi sa ovom temom autorka ispituje i čovekove sposobnosti i kapacitete pri usvajanju, pohranjivanju i produkciji novih reči.

Veoma je korisna i diskusija o preporučenom obimu i vrsti leksičkog inputa. Nisu preskočene ni teme individualnih osobina učenika i omiljenih stilova učenja, koji direktno utiču na uspešnost u usvajanju i produkciji nove leksike. Autorka obrađuje i ostale, bitne i uvek prisutne faktore koji će uticati na dugo-ročno zadržavanje pomenute materije: ulogu nastavnika i strategije u poduča-vanju leksike, način prezentacije novih reči, ponavljanje i konsolidovanje pre-đenih reči.


Knjiga se može zbog svoje sveobuhvatnosti, sistematičnosti i lakoće čitanja

preporučiti svima koji se šire bave temom usvajanja stranog jezika i zbog toga bi je trebalo svrstati u nezaobilaznu stručnu literaturu u ovoj oblasti primenjene lingvistike.

Read, John. “Research in teaching vocabulary.”Annual Review of Applied

Linguistics 24 (2004): 146 – 161. Ovaj članak predstavlja kritički osvrt na značajne naučne doprinose iz oblasti

podučavanja leksike stranog jezika od 1999. godine do danas. U tom smislu je veoma koristan jer sa jedne strane iznosi rezultate dosadašnjih istraživanja na polju ove interesantne i do skoro zanemarene oblasti, a sa druge strane po prvi put se usko bavi razlikom između slučajnog, usputnog i sponatanog učenja leksike i programiranog učenja u institucionalizovanim okvirima.

Autor ne zanemaruje uspešnost indirektnog usvajanja leksike kroz izvođenje brojnih aktivnosti koje su sastavni deo svakog jezičkog učenja i podučavanja, ali se posebno zadržava na sistematičnom učenju ove materije. Predlaže kao najbolje rešenje uključivanje komplementarnih aktivnosti koje bi obuhvatile oba načina usvajanja novih reči. Rad pokušava da odgovori i na pitanje kako na najbolji način uvrstiti visokofrekventne reči u obavezni korpus jezičkog kursa, a poseban se značaj daje rečima koje će ući u govorni vokabular. Navode se, tako-đe, i imena metodičara koji su ispitivali uspešnost u produkciji i upotrebi novih reči stranog jezika u vezi sa učestalošću korišćenja rečnika, a posebno je dra-gocen podatak da trenutno postoji nedovoljan broj istraživanja koja mogu da pruže rezultate o metodama predstavljanja i uvežbavanja vokabulara u učionici.

Autor nas u zaključnom delu rada podseća na nove mogućnosti savladavanja L2 vokabulara korišćenjem elektronskih rečnika i posebno hiperlinkova, koji obezbeđuju pojavljivanje glosa, odnosno dodatnih objašnjenja vezanih za određene lekseme, čija pojava ne prekida proces čitanja.

Članak predstavlja odlično polazište za dalja istraživanja posebno u oblasti prezentovanja i podučavanja leksike u učionici.

Schmitt, Norbert. “Instructed second language vocabulary

learning.”Language Teaching Research 12.3 (2008): 329 – 363. Članak predstavlja pregled aktuelnih istraživanja iz oblasti učenja leksike

stranog jezika. Autor se u više navrata poziva na delo Paula Nationa podsećajući da je za uspešno izvođenje procesa učenja i usvajanja leksike neophodna saradnja između četiri učesnika: studenta, nastavnika, autora materijala iz kojeg se uči i istraživača. Na istom mestu dodaje i da uspešno ovladavanje jednom reči podrazumeva istovremeno poimanje četiri aspekta učenja: shvatanje i


produkciju značenja reči, fokusiranje na formalno učenje reči i rad na razvoju tečne upotrebe reči.

Velika pažnja je posvećena i određivanju obima poznavanja leksike jednog jezika kako bi se konverzacija i čitanje odvijali nesmetano. Ovde autor precizno iznosi stavove raznih priznatih naučnika, a poziva se i na ostale izvore koji se bave ovim problemom: Evropski referentni okvir, Britanski nacionalni korpus i ostali.

Veoma su interesantna i korisna autorova razmišljanja o raznim aspektima znanja jedne reči i ovde on pravi jasnu distinkciju između poznavanja značenja i oblika reči sa jedne strane, i poteškoća podučavanja kontekstualnih aspekata reči sa druge strane: kolokacije, registar, frekvencija i sl.

Potanko su ispitana i pitanja vezana za važnost isticanja morfoloških aspe-kata reči i ulogu maternjeg jezika u učenju leksike stranog jezika. Napravljen je i sistematičan pregled dosadašnjih istraživanja o delotvornim i manje uspešnim metodama učenja leksike, a ističe se i značaj frazeoloških rečnika u uvećanju ukupne leksičke kompetencije učenika.

Kao i u mnogim ranijim radovima, i u ovom se radu velika pažnja posvećuje definisanju razlika i isticanju važnosti primenjivanja kako planiranog tako i spontanog učenja reči.

Ovaj rad predstavlja savršen mozaik rezultata dosadašnjih istraživanja, aktuelnih razmišljanja i najnovijih tokova u oblasti učenja leksike stranog jezika. Podseća da proučavanja ovog aspekta učenja jezika jača, i ističe da uspešan program učenja leksike mora biti dugoročan i mora prepoznati neophodnost razvoja leksičke kompetencije.

Scholfield, Phil. “Vocabulary: Second Language Pedagogy.”Concise

Encyclopedia of Educational Linguistics. Ed. Spolsky Bernard. Oxford: Elsevier Science, Pergamon, 1999. 678 – 682.

Centralnu temu ovog rada čine pedagoški aspekti u učenju i usvajanju leksike. Autor na samom početku iznosi da je pitanje vokabulara u podučavanju stranih jezika dugo vremena bila zanemarivana tema, izopštena iz okvira profesionalnog razmatranja i stručne diskusije, a da se od 90-ih godina pažnja s punim pravom usmerava na stvaranje i unapređenje leksičkih silabusa.

Rad razmatra sve ključne aspekte podučavanja vokabulara: kriterijume u selekciji vokabulara u početnom učenju engleskog ili nekog drugog stranog jezika, uslove pod kojima je moguće ograničiti broj obaveznih reči na jednom kursu, frekventnost reči kao bitnu kariku u osmišljavanju silabusa, činioce koji utiču na uspešnost i broj usvojenih reči. U vezi sa brojem reči koje učenik uči i usvaja u stranom jeziku, posebno se naglašava važnost tzv. filtriranja reči koje se odnosi na smišljenu selekciju i ponavljanje onih reči koje će se ili ponavljati u


narednim didaktičkim jedinicama, ili za koje se pretpostavlja da će svakako pripadati aktivnom leksičkom resursu.

Predstavljanje značenja novih reči jeste još jedan izazov na koji autor pokušava da odgovori. S tim u vezi definiše tri načina prezentovanja značenja nove reči: nelingvistički načini su obično u vezi sa mimikom, pokazivanjem ili vi-zuelnim predstavljanjem reči. Prevođenje je i dalje popularan i prilično korišćen način predstavljanja novih reči iako je više puta osporavan u okviru novih di-daktičkih metoda. Objašnjavanje reči putem ciljnog jezika korišćenjem sino-nima, antonima ili parafraziranjem može biti višefunkcionalno jer istovremeno aktivira i jezičku produkciju. Na interesantan i ubedljiv način se govori o predno-stima i manama unapred uvođenog vokabulara, a veoma su korisni i saveti koje autor daje u vezi sa rešavanjem problema zaboravljanja novih reči i podsticanja rada na veštinama pogađanja, istraživanja konteksta ili parafraziranja.

Ovaj rad bez sumnje može da koristi svim nastavnicima stranog jezika jer podseća na pedagošku stranu samo jednog, revalorizovanog aspekta jezičkog podučavanja.

Obrađene bibliografske jedinice

Barrett, Martyn. “Vocabulary in Language Acquisition.” Concise Encyclopedia of Educational Linguistics. Ed. Spolsky Bernard. Oxford: Elsevier Science, Pergamon, 1999. 244 – 248.

Cameron, Lynne. “Measuring vocabulary size in English as an additional language.” Language Teaching Research 6.2 (2002): 145 – 173.

Cowie, Anthony Paul. “Lexicology.” Concise Encyclopedia of Educational Linguistics. Ed. Spolsky Bernard. Oxford: Elsevier Science, Pergamon, 1999. 349 – 353.

Crossley, Scott, Salsbury Thomas and McNamara Danielle. “Measuring L2 Lexical Growth Using Hypernymic Relationships.” Language Learning 59.2 (2009): 307 – 334, http://www3.interscience.wiley.com.proxy.kobson.nb.rs:-2048/journal/.15 Мarch 2010.

De la Fuente, Mаria. “Classroom L2 vocabulary acquisition: investigating the role of pedagogical tasks and form-focused instruction.” Language Teaching Research 10.3 (2006): 263–295.

Diadori, Pierangela, Palermo Massimo and Troncarelli Donatella. Manuale di didattica dell’italiano L2. Perugia: Guerra Edizioni, 2009. 149 – 152.

Kidd, Evan, Lieven Elena and Tomasello Michael. “Lexical frequency and exemplar-based learning effects in language acquisition: evidence from sentential complements.” Language Sciences 32.1 (2010):132 – 142.

http://www3.interscience.wiley.com.proxy.kobson.nb.rs:2048/journal/

http://www3.interscience.wiley.com.proxy.kobson.nb.rs:2048/journal/







Lewis, Michael. The Lexical Approach. The State of ELT and a Way Forward.

London: Commercial Colour, 1999. 115 -132. Lo Duca, Maria. Sillabo di italiano L2. Roma: Carocci editore, 2006. 161 – 169 Marello, Carla and Corda Alessandra. Lessico. Insegnarlo e impararlo. Perugia:

Guerra Edizioni, 2004. Meara, Paul. “Lexis: Acquisition.” Concise Encyclopedia of Educational Linguistics.

Ed. Spolsky Bernard. Oxford: Elsevier Science, Pergamon, 1999. 565 – 567. Milanović, Maja. „Učenje i usvajanje leksike.“ Primenjena lingvistika 5 (2004):

134 – 139. Nation, Paul. Learning Vocabulary in Another Language. Cambridge: CUP, 2001. Pavičić Takač, Višnja. Vocabulary Learning Strategies and Foreign Language

Acquisition. Clevedon, Buffalo, Toronto: Multilingual Matters LTD, 2008. 4 – 24.

Read, John. “Research in teaching vocabulary.” Annual Review of Applied Linguistics 24 (2004): 146 – 161.

Schmitt, Norbert. “Instructed second language vocabulary learning.” Language Teaching Research 12.3 (2008): 329 – 363.

Scholfield, Phil. “Vocabulary: Second Language Pedagogy.” Concise Encyclopedia of Educational Linguistics. Ed. Spolsky Bernard. Oxford: Elsevier Science, Pergamon, 1999. 678 – 682.

ANNOTATED BIBLIOGRAPHIES OF RESEARCH SOURCES ON THE TOPIC OF LEARNING AND

ACQUISITION OF L2 VOCABULARY

The paper reports on annotated bibliographies of scientific works on common subjects such as learning, adopting and second language (L2) lexicon didactic. The author picked out 17 scientific papers (books, articles and guides), presented short summaries and critical reviews on each of them.

Through overview of the various scientific contributions, the reader is able to get an insight into the latest scientific surveys in the field of studying of lexicon’s different aspects like determining and selection of the lexicon volume, formal and contextual teaching of lexicon, defining lexicon competency, role of native language in adopting second language (L2) lexicon et al.

Key Words: second language (L2) lexicon learning, second language (L2)

lexicon adopting, second language (L2) lexicon didactic, lexicon competency


UPUTSTVO AUTORIMA

Poštovani autori, Prilikom pisanja i predaje rada molimo da se rukovodite sljedećim uputstvima:

Radovi se predaju u elektronskoj formi u Word formatu, na adresu [email protected].

Obim članka ograničite na maksimalno 7000 riječi uključujući naslov, vaše ime i ime institucije, spisak bibliografskih referenci, apstrakte na 2 jezika, naslov na jeziku prevoda apstrakta i ključne riječi na oba jezika.

Na početku rada daje se apstrakt(do 300 riječi) i do 10 ključnih riječi na jeziku na kojem je pisan rad. Isti podaci ispisuju se na kraju teksta na jednom od svjetskih jezika (engleskom, njemačkom, francuskom, ruskom).

Formatiranje teksta svedite na minimum ili se korisitite jednostavnom opcijom „Normal“ koju nudi Word program (uključujući naslove i podnaslove).

Podnaslove odvojite sa dva prazna reda od prethodnog pasusa, odnosno jednim redom od narednog pasusa.

Grafičke sadržaje molimo ne slati zasebno, već ih uključiti u tekst kao integrisanu sliku.

Isticanje u tekstu vrši se isključivo upotrebom kurziva (italics), a nikako polucrnim (boldovanim) fontom, navodnicima, podvlačenjem, s p a c i o n i r a n j e m, verzalom (ALL CAPS), i slično.

Koristite navodnike određene normom jezika na kome je napisan rad. Molimo da u radu ne miješate različite tipove navodnika. Polunavodnike (’m’) koristimo jedino unutar navodnika.

Citat koji je duži od tri reda vašeg kucanog teksta upišite kao posebni pasus.

Molimo citirajte na jeziku na kojem je napisan vaš tekst. Originalni tekt unesite u fus-noti.

Izostavljanje originalnog teksta unutar citata označava se sa tri tačke unutar uglastih zagrada – […].

Iako to vaš kompjuterski program ponekad ne radi, molimo vas da pravite razliku između crte ( – ) i crtice ( - ).

Bibliografske reference navoditi po MLA obrascu (MLA Citation Style). Detaljnije uputstvo nalazi se na adresi www.ff.ac.me.

Uređivački odbor

http://www.ff.ac.me/


INSTRUCTIONS FOR CONTRIBUTORS Dear authors, While writing and preparing your paper for the submission, please respect the

following instruction:

Submit your paper electronically in a Word format, to the following address: [email protected]

The length of your work must not exceed 7000 words, including the title, your name and the name of your institution, the list of references, two abstracts (in 2 languages) and key words.

AnAbstract (up to 300 words) and up to 10 key words precede the paper and are written in the language in which the paper is written. The same information is translated in one of the world languages (English, German, French, Russian) and repeated at the end of the text.

Formatting of your text should be minimal (including titles and subtitles), please use the option “Normal” your Word provides under the title “Style”.

Subtitles should be separated by two empty lines from the text preceding it, and by one empty line from the text following it.

Graphics, tables, illustrations, pictures, etc should not be sent separately but as part of the papers and as integral images.

Emphasis is provided exclusively by the use of italics, and not by bold letters, “quotation marks,” s p a c i n g, ALL CAPS, etc.

Use double quotations marks consistently and asrequired by the norms of the language in which the paper is written. Use single quotations marks (’m’) only within quotations.

Quotations longer than three lines of your typed paper should be inserted as a separate paragraph.

Please quote in the language in which your text is written. Original text is to be provided in the foot-note.

Avoiding parts of original text within quotation should be marked by the following sign: […].

Please make difference between dash and hyphen!

Use MLA citation style for bibliographical references.

For more details please visit www.ff.ac.me.

Board of Editors

http://www.ff.ac.me/

CIP – Каталогизација у публикацији

Централна народна библиотека Црне Горе, Цетиње

80+82

FOLIA linguisticа et litteraria : časopis za nauku o jeziku i

književnosti / urednik Marija Knežević. – 2010, br. 1- . Nikšić

(Danila Bojovića bb) : Filozofski fakultet, Institut za jezik i

književnost, 2010 (Nikšić : Kolo). – 25 cm

Godišnje.

ISSN 1800-8542 = Folia linguistica at linguistica at litteraria

(Nikšić)

COBISS.CG-ID 17541392

Documents

Derrida's methodology