Fourteenth Century Ottoman Realities

FOURTEENTH CENTURY OTTOMAN REALITIESIN SEARCH OF HÂCI-GÂZİ EVRENOS

ON DÖRDÜNCÜ YÜZYIL OSMANLI GERÇEKLERİHACI-GAZİ EVRENOS’UN İZİNDE

01_Evrenos_Book_Giris.indd 1 5/29/12 1:50:48 PM


Heath W. Lowry

Çeviri: M. Alper Öztürk




Copyright © 2012Bahçeşehir University & Heath W. Lowry

Fourteenth Century Ottoman Realities In Search of Hâcı-Gâzi Evrenos

................On Dördüncü Yüzyıl Osmanlı Gerçekleri

Hacı-Gazi Evrenos’un İzinde

Heath W. Lowry

Text composition & Photo layout by Faruk Özbey

Published by: Bahçeşehir University PressÇırağan Cad. Osmanpaşa Mektebi Sok. No: 4-6 Beşiktaş/İstanbul

Tel: 90 (212) 381 05 60 Fax: 90 (212) 381 05 50www.bahcesehir.edu.tr • e-mail:[email protected]

Distributed by: Uğur Eğitim Pazarlama ve Yayıncılık A.Ş.İncirli Cad. No: 99 Bakırköy-İstanbul

Telephone: 90 (212) 660 58 41 Fax: 90 (212) 660 58 42www.uguryayincilik.com.tr • e-mail: [email protected]

Bahçeşehir University Press Publication: #70

Printed by: Apa Uniprint Basım San. ve Tic. A.Ş. Hadımköy Mahallesi 434 Sokak No:6 Arnavutköy/İstanbul

Tel: 0212 798 28 40

No part of this book may be reproduced, stored in a retrieval system,or transmitted, in any form or by any means, electronic, mechanical photocopying, recording, or otherwise without the permission of the

author, except in the case of quotations embodied in books,critical articles and reviews

ISBN: 978-605-5461-24-9


v

Table of Contents

Acknowledgments ..................................................................................... vii

Prologue ..................................................................................... xi

Codicil #1 The Ethnic Origins of the Evrenosoğlu Dynasty ........... 3

Codicil #2 Artifacts From the Türbe (Mausoleum) of Hâcı-Gâzi Evrenos In Yenice-i Vardar (Giannitsa) ......... 17

Codicil #3 A New Source for Hâcı-Gâzi Evrenos’ Pious Endowments in The Western Macedonian City of Siros (Serez) ...................................................... 25

Codicil #4 On the Trail of 14th Century Chinese Yuan Blue and White & Celadon Porcelains from Hâcı-Gâzi Evrenos’ Siroz (Serez) İmâret ........................ 31

Corrigendum #1 Reidentifying an Evrenosoğlu Monument in Yenice-i Vardar (Giannitsa) ........................................... 47

Corrigendum #2 Reidentifying the Site of the Evrenosoğlu’s Mezar-ı Şerif (Blessed Burial Ground) in Yenice-i Vardar (Giannitsa) ........................................... 53

Epilogue ..................................................................................... 61

Appendix I Review of Two Recent Studies on Hâcı-Gâzi Evrenos ....................................................... 71

Bibliography ..................................................................................... 167


vi

İçindekiler

Teşekkürler ..................................................................................... 81

Önsöz ..................................................................................... 85

Yeni Bulgu #1 Evrenosoğlu Hanedanının Etnik Kökenleri .................. 89

Yeni Bulgu #2 Gazi Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki Türbesinde Yer Alan Kişisel Eşyalar ................................................ 103

Yeni Bulgu #3 Gazi Evrenos’un Kuzey Yunanistan’ın Serez Şehrinde Yaptığı Vakıf İçin Yeni bir Kaynak ................. 111

Yeni Bulgu #4 Gazi Evrenos’un Serez İmâretine 14. yüzyıl Çin Yuan Hanedanlığından Getirilen Mavi-Beyaz ve Seladon Çiniler ........................................................ 117

Düzeltme #1 Yenice-i Vardar’daki bir Evrenosoğlu Yapısının Tekrar Tanımlanması ................................................... 133

Düzeltme #2 Evrenosoğlu’nun Yenice-i Vardar’daki Mezar-ı Şerifi’nin Tekrar Tanımlanması ........................ 139

Sonsöz ..................................................................................... 147

Ek I Gazi Evrenos Hakkındaki İki Yeni Makalenin Tenkiti ......................................................... 157

Bibliyografya ..................................................................................... 167


vii

Acknowledgments

As always I am indebted to the kindnesses of many friends, acquaintances, colleagues and family members whose unstinting willingness to share sources, artifacts and family reminescences with me have greatly enhanced, indeed made possible, the present study.

Chief among these are an ever growing number of the Evrenosoğlus (descendants of Hâcı-Gâzi Evrenos) himself whom I have had the opportunity to become acquainted with in the past four years. Leading this list are Ersin Evrenos and Özer Gazievrenosoğlu, whose generosity and willingness to share documents and photographs passed down for generations in their families, literally led me to write not only the present study but two earlier books as well. Other family members who have shared the family trees (aile şeceres) preserved in their respective branches, include Aynur [Evrenosoğlu] Odabaşıoğlu, Haydar and Alparslan Evrenosoğlu, Zerrin [Evrenos] Ergüvenç (and her daughter Funda Korkut), Emin Özer Evrenos and Atilla Evrenosoğlu. To each of these, and all the other Evrenosoğulları I have had the opportunity to meet, I am eternally grateful.

To my young friend, Faruk Özbey of Uğur Publications, who has spent endless hours in the past five years working alongside me on the design of what now totals ten (10) books (9 in both English and Turkish editions, and 1 only in English) published by Bahçeşehir University, no words of appreciation are adequate. In addition, this (as all my recent) publications has benefited at every stage from the unstinting support provided by the General Manager of Uğur Publications, Hande Alpay, and her staff, of whom Arman Güneysucu deserves a special word of thanks.

The Turkish translation of the present study (as those of my past four books), was done by my young research assistant Mustafa Alper Öztürk. Once again, he has done an excellent job in record time, for which I am extremely grateful.


viii

1 In order of publication these books are: 1) Heath W. Lowry: The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1550: Conquest, Settlement & Infrastructural Development of Northern Greece. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2008; 2) Heath W. Lowry: In the Footsteps of the Ottomans: A Search for Sacred Spaced & Architectural Monuments in Northern Greece. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2009; 3) Heath W. Lowry: Ottoman Architecture in Greece: A Review Article With Addendum & Corrigendum. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History: #1); 4) Heath W. Lowry & İsmail E. Erünsal: The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2010; 5) Heath W. Lowry: The Evrenos Family & the City of Selânik: Who Built the Hamza Beğ Câmii & Why?. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History: #2); 6) Heath W. Lowry & İsmail E. Erünsal: Remembering One’s Roots: Mehmed Ali Paşa of Egypt’s Links to the Macedonian Town of Kavala (Architectural Monuments, Inscriptions & Documents). İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2011; 7) Heath W. Lowry: Historical Vestiges of Niyâzî Mısrî’s Presence on the Island of Limnos. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History #3), 2011; 8) Clarence K. Streit’s The Unknown Turks: Mustafa Kemal Paşa, Nationalist Ankara & Daily Life in Anatolia (January – March 1921). İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2011; 9) Heath W. Lowry: Hersekzāde Ahmed Paşa: The Career & Pious Endowments of an Ottoman Statesman. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History #4), 2011; and, 10) Heath W. Lowry: In the Footsteps of Evliyâ Çelebi: The Seyahatnâme as Guidebook. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2012.

At Bahçeşehir University, my part-time academic home for the past five years, which will become my permanent one upon my retirement from Princeton University at the end of the 2013 academic year, I continue to benefit from the friendship of Enver Yücel, Chairman of the Board of Trustees. It is the generous, indeed unstinting, moral and financial support he continues to provide which is responsible not only for the publication of the present study, but for all my books which have appeared under the Bahçeşehir University Press imprint.1

My sojourns at Bahçeşehir University have also been enhanced by the support and friendship of my colleagues, among whom the University President Professor Şenay Yalçın, General Secretary Ziya Alpay, Deputy General Secretary Hikmet Yıldırım and Chief Financial Officer, Coşkun İnce have all contributed to making my stays fruitful and pleasant.

To my young colleague, Associate Professor Mustafa Özer (an Ottoman archeologist), who has recently joined the Bahçeşehir family, a special word of thanks, for it was his assistance which facilitating my locating the Chinese porcelains from Evrenos’ Siroz (Serez) soup-kitchen which are included in the present study.


ix

Likewise, my thanks to Faruk Yavuz who most generously shared the transcript of Esat Serez’s unpublished history of the city of Siroz (Serez) which he is editing for publication with İbrahim Şirin.

Seracettin Şahin, Director of the Museum of Turkish and Islamic Art, together with Ali Serkander Demirkol, curator of the ceramic collection, generously shared not only their knowledge of the Chinese porcelains, which once belonged to Evrenos, but likewise granted both Mustafa Özer and myself permission to photograph them and for me to use them in this study.

To my wife and companion of thirty-eight years, Demet, no amount of thanks could ever compensate for her willingness to tolerate, led alone live with, my frenetic work schedule of the past five years. Twelve to fourteen hour work days (seven days a week) have caused, and continue to cause what for most would be unacceptable disruptions to our life together. It is as a result of her unwavering support that this book (as all those which have preceded it) has been written.

Heath W. LowryBahçeşehir University – Princeton University

May, 2012



xi

Prologue

Since the appearance of The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents2 (co-authored with İsmail E. Erünsal) in January 2010, and its sequel The Evrenos Family & the City of Selânik (Thessaloniki): Who Built the Hamza Beğ Câmii & Why?3 in July 2010, a number of additional sources, with relevance to the topics they addressed, have come to my attention.

The present study consists of four important updates (codicils), and two corrections (corrigendum), to my earlier publications dealing with the 14th century Uc Beğ (March Lord) Hâcı-Gâzi Evrenos.

First, in light of a newly-discovered vâkfiye (pious endowment charter) drawn up in 1456-1457 by İsa Beğ (one of Evrenos’ seven sons), it posits a new explanation for the ethnic origins of the family. In this regard it advances the hypothesis that to his contemporaries ‘Evrenos’ was actually known as ‘Evreniz/Evrenüz’ or ‘Avraniz/Avranüz.’ Further, that his father’s actual name was: Branko/Pranko Lazart, a fact which raises the intriguing possibility of a Serbian origin for the family.

Secondly, by publishing two recently discovered personal artifacts which belonged to Hâcı-Gâzi Evrenos himself, his zırh (chain mail) and his Quran, relics which for half a millennium were preserved in his mausoleum (türbe) in Yenice-i Vardar and are currently housed in İstanbul’s Harbiye Askeri Müzesi (Military Museum), it adds one more link to the growing chain of the author’s publications designed

2 Heath W. Lowry & İsmail E. Erünsal: The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2010 [Hereafter: Lowry/Erünsal, 2010].

3 Heath W. Lowry: The Evrenos Family & the City of Selânik: Who Built the Hamza Beğ Câmii & Why? İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History: #2), 2010.


xii

to flesh out the character of this key player in the establishment of the Ottoman presence in the Balkans.

Thirdly, it provides new information on the vakıf (pious foundation) established by Hâcı-Gâzi Evrenos in support of his endowments in the city of Siroz (Serez). Using a recently discovered and extremely important unpublished history of the town, written by Esat Serez in the 1930s, it details the half millennium plus history of the soup kitchen (imâret) built by Evrenos.

Fourthly, it includes a ‘codicil’ detailing my successful efforts in tracking down the whereabouts of a priceless collection of ten Yuan Dynasty Chinese blue and white and celadon serving platters which once belonged to Hâcı-Gâzi Evrenos’ imâret (soup kitchen) in Siroz (Serez).

Fifthly, it makes a ‘corrigendum’ regarding the date of an extant monument in Yenice-i Vardar [Greek: Giannitsa], the Macedonian hometown of the Evrenosoğlu, which has previously been incorrectly identified (by Machiel Kiel) as being the late 15th century türbe (mausoleum) of Evrenos Beğ’s grandson: Hâcı [Şemseddin] Ahmed Beğ [d. 1502]. It does so by establishing that while in earlier studies we had correctly identified the site as a school, our reliance on Kiel’s dating of it to the late 15th century was misguided. In point of fact, it is a late 18th century kurrâhâne (school for the study of the Quran), built by descendents of Evrenos’ named Şerif Yusuf Beğ [d. 1785-1786], Ahmed Beğzade and Mehmed Emin Beğ.

Finally, in light of a newly discovered early 20th century photograph of the Macedonian town of Yenice-i Vardar (the home base of the Evrenosoğlus for over five hundred years), it ‘corrects’ an earlier misidentification we made regarding the location of the family’s mezar-ı şerif (blessed burial ground).

In so doing it seeks to undermine the view that 14th century Ottoman history is a ‘black hole’ to be avoided at all costs, as we simply have no sources for its writing.



CODICILS

02_Evrenos_Book_ING_01_68.indd 1 5/29/12 1:51:11 PM


4 Heath W. Lowry: The Nature of the Early Ottoman State. Albany (State University of New York Press), 2003 [Hereafter: Lowry, 2003].

5 Heath W. Lowry: The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1550: Conquest, Settlement & Infrastructural Development of Northern Greece. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2008 [Hereafter: Lowry, 2008].

6 Lowry, 2003: pp. 58-59.7 Lowry/Erünsal, 2010: p. 164.8 İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [Hereafter: BOA]: Fon Kodu: EV. VKF. = Evkafı

Vâkfiyeler: Dosya #10; Gömlek #1; Tarih: h. 861 (November 29, 1456 - November 18, 1457) [Hereafter: BOA: EV. VKF: Dosya #10 - Gömlek #1].

Codicil #1: The Ethnic Origins of the Evrenosoğlu Dynasty

In two earlier studies, The Nature of the Early Ottoman State4 and The Shaping of the Ottoman Balkans,5 I had devoted some space to a discussion of what the ethnic origins of the Evrenosoğulları dynasty may have been, as well as to the role played by Hâcı-Gâzi Evrenos in the conquest and infrastructural development of the southern flank of the Ottoman Balkans. In the earliest of these studies, I had rejected the widely accepted explanation that Evrenos was of Karesi origin, i.e., a Turk from northwestern Anatolia,6 in favor of a hypothesis suggesting that he was born and raised in the Balkans and that he might possibly have been the son of a Catalan mercenary, named Prangi İsa.7

Recently, in the course of a search for vâkfiyes (pious endowment charters) drawn up for foundations established by members of the Evrenos family, I came across a copy of one such which is preserved in the collection of the İstanbul Başbakanlık Arşivi (Prime Ministry Archives). It is a 1902 copy of an endowment charter for a câmi (mosque), mekteb (primary school) and imâret (soup kitchen), endowed by Gâzi İsa Beğ (one of Evrenos’ seven sons), in the family’s home base of Yenice-i Vardar.8 The original document was drawn up in the hicri year 861, i.e., between November 29, 1456 and November 18, 1457. As was customary for such documents in the 15th century it was written in Arabic. The copy which is preserved today was made by a certain Hâkim-i eş-Şer’ (judge of the canon law


HEath w. Lowry4

9 BOA: EV. VKF: Dosya #10 - Gömlek #1: p. 15.10 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 14-15 & pp. 42-43.11 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 14-15.12 Lowry/Erünsal, 2010: p. 15. 13 İstanbul: BOA: Tapu-Tahrir Defter # 70. Hicri 925 (1519). See: p. 170.14 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 115-116.15 Lowry/Erünsal, 2010: p. 164. See also: Heath W. Lowry: “The ‘Soup Muslims’ of the

Ottoman Balkans: Was There a Western & Eastern Ottoman Empire,” in D. Quataert & B. Tezcan (Eds.): Beyond Dominant Paradigms in Ottoman and Middle Eastern/North African Studies – A Tribute to Rifa‘at Abou-El-Haj. İstanbul (İSAM), 2010. pp. 97-133 & Ekrem Hakkı Ayverdi: Avrupa’da Osmanlı Mimarî Eserleri [Ottoman Architectural Monuments in Europe]. Volume IV, Book V - Yunanistan (Greece). İstanbul, 1982. p. 320 [Hereafter: Ayverdi, 1982].

16 BOA: EV. VKF: Dosya #10 - Gömlek #1: p. 11, lines 24-25.

of Islam) named Mehmed Ali ibn Mahmud, and its authenticity was certified on 25 Cumadelûlâ 1320 (September 29, 1902), by the Office of Pious Foundations in Thessaloniki (Selânik Evkaf Dairesi).9

The İsa Beğ named in the document was, as noted above, one of the seven sons of Evrenos listed in the late 17th century aile şecere (family tree).10 From the detail provided in that document we know that he was a full brother of Yakub Beğ and Oğulbula Kadın, and that those three siblings were children born to a Christian slave (cariye) named Merih.11 Due to his bearing the title of 'Hâcı' in the family tree, we may likewise infer that he had, together with his brother Hâcı Barak Beğ (plus two of Evrenos’grandsons: Hâcı [Şemseddin] Ahmed Beğ and Hâcı Hızır Beğ), accompanied his father when he made his pilgrimage to Mecca in 1387-1388.12

A tax register (tahrir defter), drawn up in 1519,13 confirms that İsa Beğ [died: ca. 1479] did in fact establish a pious endowment consisting of a câmi (mosque), mekteb (school) and imâret (soup kitchen) in Yenice-i Vardar,14 to which he bequeathed the income from seven villages in the Province of Selânik, plus that from one village which was attached to Yenice-i Vardar.15

As was customary in such documents, the 1456-1457 vâkfiye (pious endowment charter) preserves not only the name of the donor, but that of his father and grandfather as well. It is this information relative to the donor’s lineage which is of interest here. Specifically, it names him as: “İsa Beğ, the son of the Great Emir, the Deceased, the Celebrated, Evraniz/Avraniz, the son of Branko/Pranko Lazart” (İsa Beğ ibn al-emīr al-kebīr, al-merhūm, eş-şehîr Evraniz/Avraniz ( ) Beğ ibn Branko/Pranko Lazart ( ) [Plate 1].16


FOURTEENTH CENTURY OTTOMAN REALITIES 5

17 Photo: H. Lowry (2011).18 BOA: EV. VKF: Dosya #10 - Gömlek #1: p. 11. Note: The top line is taken from the

second half of line 24 and the bottom line is the opening section of line 25. 19 Note: When one examines the manner in which this name is written in Plate I, and

compares the initial letter it is impossible to determine with absolute certainty whether it is a ‘ba’ ( ) or a ‘p’ ( ).

20 Note: The spelling of the name on this inscription (which is out of keeping with virtually all other early versions, including that on the 1417 tombstone), raises the possibility/likelihood [?] that while the han it once adorned was built by Evrenos, the inscription itself may have been a later addition, affixed by one of his descendants?

The importance of these names appearing in İsa Beğ’s vâkfiye is threefold: a) on the one hand they provide us an additional 15th century variant spelling of the name we know today as Evrenos; b) by listing the father of Evrenos as Branko/Pranko19 Lazart, it gives us a version of his name which heretofore has been unknown; and, c) finally, it provides a clue as to what the ethnic origins of the founder of the Evrenosoğlu dynasty may have been.

Table I consists of a breakdown of the variant forms of the name of Evrenos which are preserved in the late 14th and early 15th century Byzantine, Venetian and Ottoman sources (1387-1417). In so doing it serves to reinforce the extent to which the form we use today (Evrenos) has little to do with how this great March Lord (Uc Beğ), who was responsible for conquering what today is northern and central Greece, was known by his contemporaries. Listed chronologically, the early variants of the name establish several key points.

First, the spellings/versions which are dateable to his lifetime: a) those in the Byzantine Short Chronicles (Vranezes/ Vrenezes) [Dated: 1387-1395]; b) that in the inscription on his han (caravansaray) in Traianoupolis/Kara Ilıca (Avrenos/Evrenos/Avrenüs/Evrenüs) [Dated: ca. 1390];20 c) the Venetian document (Vranez/

Plate 1: Evrenos Family Members Named in the 1456-1457 Vâkfiye:17 ‹sa Beğ ibn al-emîr al-kebîr, al-merhûm, eş-şehîr Evraniz/Avraniz ( ) Beğ ibn Branko/Pranko Lazart ( )18


HEath w. Lowry6

Date Name Appears as Source Citation Reference

1387-95 Vranezes ( )Vrenezes ( )

Byzantine Short Chronicles

Peter Schreiner: Die Byzantinischen Kleinchroniken. Volume I (Vienna, 1975). See: pp. 244, 292 & 321.

ca. 1390 Avrenüs/Evrenos ( )

Evrenos’ Kitâbe (Traianoupolis = Kara Ilıca Han

Inscription)

Lowry, 2008: pp. 30-35 & Lowry/ Erünsal, 2010: pp. 83-85.

1403 Vranez/Vranes [Ottoman: ]

Venetian Document

G.T. Dennis: “The Byzantine-Turkish Treaty of 1403” in Orientalia Christiana Periodica, 33 (1967) pp. 72-88.

1407 Vranezis ( )Byzantine Emperor

Manuel II.

Juliana Chrysostomides (Ed.): Manuel II. Palaeologus. Funeral Oration on his Brother Theodore. [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Volume XXVI], Thessalonike (Association for Byzantine Research) 1985. pp. 156-157.

1417Evrenez – Avreniz -

EvrenüzEvrenos’ Mezar Taşı

(Tombstone) in Yenice-i Vardar

Lowry, 2008. pp. 58-62 & Lowry/Erünsal, 2010: p. 89.

1456-57 Evraniz/Avraniz Vâkfiye (Pious Endowment

Charter)

İstanbul: Prime Ministry Archives (BOA): EV. VKF., 10/1: p. 11, lines 24-25. Date: hicri 861 (11/29/1456 – 11/18/1457).

1462 Avrenezēs ( )

Byzantine Chronicler:

Doukas

Doukas: Decline & Fall of Byzantium to the Ottoman Turks. Trans. By H. Magoulias. Detroit, 1975 & Michael Doukas: . Athens, 1997. pp. 143 & 341.

1484

Evrenüz/Avranüz

Evranoz/Evranüz

Ottoman Chronicler:

Aşıkpaşazade

a) Aşıkpaşazade: Die altosmanische chronik des ’Aşıkpaşazade (Edited by F. Giese). Leipzig, 1929. p. 45; b) Ali Bey: Tevarih-i Al-i Osman’dan Aşıkpaşazade Tarihi. İstanbul, 1332. p. 51, line 8; [N.] Atsız: Osmanlı Tarihleri. İstanbul, 1949; & c) Aşık Paşazade: Osmanoğulları‘nın Tarihi (Edited by K. Yavuz & M.A. Yetka Saraç) İstanbul, 2003.

ca. 1493 Evrenez/Avrenoz/Evrenüz -

Ottoman Chronicler:

Neşrî

Necdet Öztürk (Ed.): Mevlana Mehmed Neşrî Cihânnümâ. İstanbul (Çamlıca), 2008. p. xxii.

1495-96 Evrenez/Avrenez/Evrenüz -

Inscription on the Hâcı Bektaş shrine

Note: See Lowry/Erünsal, 2010: p.125 for a kitâbe naming a grandson of Evre-nos’ as: Evrenez – Avrenez - Evrenüz.

Table I: 14th and 15th Century Versions of the Name of Evrenos



Vranes) [Dated: 1403]; d) the Byzantine Emperor Manuel II’s funeral oration which names him as: Vranezis [Dated: 1407]; and, e) that on his tombstone (Evreniz/Avreniz) [Dated: 1417], are remarkably similar to one another, and compatible with the spelling of Evraniz/Avraniz which is preserved in the 1456-1457 vâkfiye of his son İsa Beğ.

When we compare these contemporary variants of his name with those found in the 15th century Byzantine chronicle of Doukas (who gives the name as: Avrenezis - ); and, the late 16th century work of the Pseudo-Sphrantzes (who gives his name as: Vrenezis - ), it seems apparent that during his lifetime and after (at least into the 16th century), the great March Lord was known not as Evrenos, but rather as Vranezis/Evreniz/Avraniz/Evrenüz ( ) the spelling which is likewise preserved on his 1417 tombstone.

That said, it is the form of his father’s name which is given in the 1456-1457 vâkfiye which is of even greater interest in helping determine what the family’s ethnic origins may have been. That document names him not as İsa Beğ (as his name appears on the ca. 1390 Traianoupolis inscription and on Evrenos’ 1417 tombstone in Yenice-i Vardar), but rather as: Brango/Prango Lazart ( - ). While, to date, this is the only document discovered which names Evrenos’ father as: Lazart, the name Branko/Pranko is confirmed by an entry in an early 16th century tahrir defter where he is referred to as: Branki/Pranki ( ) İsâ Beğ.21

Date Name Appears as Source Citation Reference

ca. 1502Evrenos/Avrenos/Evrenüz -

Ottoman Chronicler: Oruç Beğ

Necdet Öztürk (Ed.): Oruç Beğ Tarihi [Osmanlı Tarihi – 1288-1502]. İstanbul (Çamlıca), 2007. pp. 20 [15a], 23-24 [16b-17a], & 27-28 [19a-19b].

ca. 1580 Vrenezēs ( )Byzantine

Chronicler: Pseudo-Sphrantzes

V. Grecu (Ed.): Pseudo-Phrantzes, Memorii 1401-1477 in Anexa Pseudo-Phrantzes: Macarie Melissenos Cronica, 1258-1481. Bucharest, 1966. pp. 202 & 222.

ca. 1675 Evrenos/Avrenoz/Evrenüz -

Evrenos Aile Şecere (Family Tree)

Lowry/Erünsal, 2010. pp. 89-90 & Facsimile, p. 53, line 19.


HEath w. Lowry8

21 For a facsimile, with transcription and translation of this document (which is found in Tapu-Tahrir Defter #167: p. 198, preserved in the İstanbul Başbakanlık Arşivi), see: Lowry/Erünsal, 2010: Appendix IV., p. 165. In the same work, see also: pp. 123-124.

22 Ömer Lütfi Barkan: Osmanlı İmparatorluğunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak Vakıflar ve Temlikler: I. İstilâ devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler,” in Vakıflar Dergisi, Volume II (1942), pp. 279-386. For Barkan’s discussion of “Pırankı İsâ Beğ,” see: p. 342.

23 Lowry/Erünsal, 2010: p. 123.24 Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı: 367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri

ile 114, 390 ve 101 Numaralı İcmâl Defterleri (920-937 / 1514-1530). 2 Volumes. Ankara (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), 2007. For ‘Lazart’ see: Vol. 2., p. 124 [Hereafter: TT #367]

25 TT #367: Volume 2 – for 'Lazarat' see: TT #390, p.63.26 Note: Lazarat would appear to be a form of the Slavonic name Lazar, and, if so, it

would be one of the many Slavonic origin toponyms found throughout Greece and Albania today.

That document, which was first discovered and published by the late Ömer Lütfi Barkan some sixty years ago (in his seminal study on the colonizing role played by dervishes in the Balkans),22 relates to a dervish lodge (zâviye) established by Evrenos at the site of his father’s türbe (mausoleum). This mausoleum, the ruins of which survive today, is located in the present day Republic of Macedonia, southwest of the city of Radovis (Radovişte).23

The similarity between the name ‘Lazart’ and that of a village in the Balya-badra region of the Morea in Greece named Lazart: , which appears in an Ottoman tahrir defter (tax register) of 1530,24 suggests a possible origin for this name. The same village is also listed in a second register, this one compiled between the hicrî years 920-928, i.e., 1514-1522. In that register the village’s name is written not as ‘Lazart’ ( ) but rather as ‘Lazarat’ ( ),25 a toponym which likewise survives today as the name of a small town on the Adriatic Sea in the Gjirokastër District of Southern Albania.26

As for the proper name ‘Branko,’ it too is still used among Slavs today (one example is Branko Civenkovski, who in 2004 was elected as the second President of the newly founded Republic of Macedonia). The name ‘Branko’ is a Slavic pet name for boys named ‘Branimir’ and ‘Branislav.’

Were we to accept the alternative reading of ‘Branko,’ i.e., to read the name preserved in the 1456-1457 vâkfiye as ‘Pranko,’ another possible explanation comes to mind. In Ottoman Turkish the letters ‘p’ and ‘f ’ were easily interchangeable. A case in point is the Greek word pide meaning bread (the diminutive of which



27 Heath W. Lowry: “The Role of the Bursa Palace in Preparing Bread for the Ottoman Sultans,” in B. Tezcan & K. Barbir (Eds.): Identity and Identity Formation in the Ottoman World (A Volume of Essays in Honor of Norman Itzkowitz). Madison, Wisconsin (University of Wisconsin Press), 2007. pp. 43-49.

is pidula). When this word found its way into Turkish it did so as: fodula.27 Applying the same construction to ‘Pranko’ it seems possible that it might have been a Turkicized version of the name ‘Franko.’ Were this the case it would be possible to posit a Catalan or Aragonese origin for the name, i.e., Franko Lazart. Given the fact that throughout much of the early 14th century the region of which Balya-badra was a part had been dominated by a succession of petty statelets formed by Spanish mercenaries, this raises the possibility that the father of Evrenos was one of the Catalan or Aragonese mercenaries who had settled in that region. While conceivable, this explanation appears less likely.

What are we left with then as the most plausible origins of the family? When we combine the following known facts: a) that the form of Evrenos’ name in the earliest 14th and 15th century Ottoman and Byzantine sources is given variously as: ‘Vranes,’ ‘Vranezis,’ ‘Evreniz,’ ‘Avraniz’ or ‘Evrenüz,’ which are basically consistent with one another; b) that likewise the 14th and 15th century sources, list the name of his father variously as: ‘İsa Beğ’ and ‘Branko/Pranko Lazart;’ and, c) that the türbe (mausoleum) of ‘İsa Beğ’ = ‘Branko Lazart’ is located in an area occupied by Serbs at the time of his death in the mid-14th century; it seems a distinct possibility that we should look for the ethnic origins of what over time was to become the Evrenosoğlu Dynasty in Serbia, i.e., it suggests that they may have been the descendants of a Serbian warrior named Branimir/Branislav Lazart, who, having thrown in his lot with the Ottomans, converted to Islam and took the Muslim name İsa. Whereas his son, the actual founder of the dynasty, while likewise having converted to Islam, retained a version of his Slavic [?] name Vranezis/Vranes/Evreniz/Avraniz/Evrenüz, which over time mutated into: Evrenos.

Of the variants of the name ‘Evrenos’ which we know, the most compelling are those found in the earliest contemporary sources. Leaving aside the ca. 1390 Traianoupolis han inscription (which from its style may possibly have been erected at a later date by a descendant of Evrenos’ in commemoration of the han built by his ancester), the versions contained in: a) the 1387-1395 Byzantine Short Chronicles: Vranezes/Vrenezes; b) the 1403 Venetian document: Vranes; c) together with that given in Emporer Manuel II’s 1407 funeral oration: Vranezis; and d) that inscribed on his 1417 tombstone in Yenice-i Vardar: Evrenez/Avreniz/


HEath w. Lowry10

28 For Manuel II’s description of this meeting, see: Juliana Chrysostomides (Ed.): Manuel II. Palaeologus. Funeral Oration on his Brother Theodore. [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Volume XXVI], Thessalonike (Association for Byzantine Research) 1985. pp. 136-157. [Hereafter: Chrysostomides, 1985].

29 Chrysostomides, 1985: pp. 156-157.

Evrenüz, bear a more than passing resemblance to one another. Were I to choose among them, I would focus on the form recorded by the Byzantine Emperor Manuel II., together with that inscribed on his tombstone, i.e., ‘Vranezis’ – ‘Avreniz.’ These versions of the name are likewise close to that recorded in his son’s (İsa Beğ) 1456-1457 vâkfiye, where his name appears as: Evraniz – Avraniz.

My reason for placing special emphasis to the name as it appears in Manuel II’s work, stems from the fact that the two men almost certainly knew one another. Both had participated in the 1393 meeting in Serres, where Sultân Yıldırım Bâyezîd had summoned Manuel II, together with his brother Theodore, with demands that they surrender their holdings in Thessaly and the Morea. Following their subsequent escape, Bâyezîd sent Evrenos and his army after them south into Greece.28 This fact, together with Manuel’s comment that Yıldırım Bâyezîd: “gave orders to his general (his name was Vranezis – you know his tactics and his unrivalled hatred towards the faithful) to spare nothing. His seething anger had reached such a pitch,”29 suggests to me that Manuel clearly knew his enemy as: Vranezis.

The significance of the name as recorded on his 1417 tombstone (erected by his sons) and in his son İsa Beğ’s 1456-1457 pious endowment charter needs little explanation. No one could be better positioned to know his name than his own offspring. Accordingly, in light of the sources presently at our disposal, we may tentatively proffer that the actual name of the conquerer of Northern Greece was: Evraniz - Avraniz.

If this assessment stands the test to time, it suggests that the dynasty that came to be known as the Evrenosoğulları [sons of Evrenos] was founded by a Serbian convert named Evraniz - Avraniz, who was himself the son of a Serbian warrior named Branimir/Branislav Lazart, who, following his own conversion to Islam, had taken the name: Branko/Pranko İsa.

While the evidence presently at hand does not allow us to advance this explanation of the family’s ethnic origins beyond the realm of hypothesis, it is indirectly strengthened by the fact that the earliest known surviving family tree (aile şecere), that drawn up prior to 1687,30 begins with the name of the dynasty’s founder



30 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 3-5.31 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 42-43.32 Lowry/Erünsal, 2010: p. 43.33 Lowry/Erünsal, 2010: p. 132.

Hâcı-Gâzi Evrenos Beğ, which by the end of the 17th century had evolved into the form we know today: Evrenos [Plate 2].31 Noticeably absent from this pivotal document is any reference to either his father’s Serbian name (Branko/Pranko Lazart) or to his Muslim name (İsa Beğ), i.e., the şecere begins with Evrenos and provides no indication as to his lineage whatsoever.

In contrast, four later aile şeceres (family trees) [Plates 3-6], all of which appear to have been drawn up in the course of the 19th century, give the name of Evrenos’ father as Brango / Prango ( - ) İsa Beğ or variously as Gâzi İsa Beğ. All four are replete with a mythological genealogy for the dynasty which ‘traces’ the family’s origins to Central Asia and to a certain Bozoklu/Bozavuklu Han who had seven sons, named respectively: Yüregir Han, Kusun Han, Varsak Han, Pranko/Prango or Gâzi İsa Beğ (listed as the father of Hâcı-Gâzi Evrenos Beğ), Kuştemür Han, Uzar Han and Gündüz Alp Han.33 It would appear that over time (as had been the case with their Ottoman overlords) the descendants of Evrenos had felt the need to create a Central Asian Turkish identity for themselves and miraculously discovered a lineage which had been unknown to their predecessors as late as the closing decades of the 17th century.

Plate 2: Heading of the 17th Century Family Tree Belonging to Ersin Evrenos32


HEath w. Lowry12

34 Lowry/Erünsal, 2010: p. 132. Plate 3 is from an Evrenos family tree (aile şecere) preserved in the collection of the Başbakanlık Arşivi (Prime Ministery Archives) [Copy provided by Atilla Evrenosoğlu] in İstanbul. It lists the seven sons of ‘Bozoklu’ ( ) Han as [from left to right]: a) Yüregir Han; 2) Kusun Han; 3) Varsak Han; 4) Prango İsa Beğ (who is shown as the father of Hâcı-Gâzi Evrenos Beğ); 5) Kuştemür Han; 6) Uzar Han; and, 7) Gündüz Alp Han.

In this ‘created’ lineage they chose to make their mythological ancestor, Bozoklu/Bozavuklu Han, the father of seven sons, in the same manner that the 17th century şecere names seven sons of Hâcı-Gâzi Evrenos Beğ, the dynasty’s actual founder. In so doing, they overlooked the incongruity of six of Bozoklu Han’s sons having Turkish names together with the Central Asian title of ‘Han’ (sovereign, ruler), and one with a Muslim name (İsa), who bore the Ottoman title of ‘Beğ’ (gentleman, sir). It was this son Brango/Prango ( - ) İsa Beğ/Gâzi İsa Beğ, who is

Plate 3: Heading of the 19th Century Evrenos Family Tree (Aile Şecere) Housed in the ‹stanbul Prime Ministry Archives34



35 Plate 4 is from the Evrenos ‘family tree’ (aile şecere) belonging to Emin Özer Evrenos of the present-day İstanbul branch of the Evrenosoğulları. It lists the seven sons of Bozavuklu Han ( ) as [from left to right]: 1) Varsak Han; 2) Kusun Han; 3) Yüregir Han; 4) Prango İsa Beğ (who is shown as the father of Hâcı-Gâzi Evrenos Beğ); 5) Kuştemür Han; 6) Uzar Han; and, 7) Gündüz Alp Han.

36 Plate 5 is from the Evrenos ‘family tree’ (aile şecere) belonging to Zerrin [Evrenos] Ergüvenç and her daughter Funda Korkut of the İstanbul branch of the Evrenosoğulları. It lists the seven sons of Bozavuklu Han ( ) as [in three rows from left to right] top row: 1) Uzar Han; 2) Kuştemür Han; 3) Gündüz Alp Han; middle row: 4) Kusun Han; 5) Yüregir Han; bottom row: 6) Varsak Han; and, 7) Gâzi İsa Beğ (who is shown as the father of Hâcı-Gâzi Evrenos Beğ). Interestingly, next to the name of Gâzi İsa Beğ is a historically accurate note reading: Üsküb kazasında Branki karyesinde medfundur (he is buried in the village of Branki which is in the sub-province of Üsküb). This is the only version of the Evrenosoğlu family tree (aile şecere), I have seen to date, which includes this detail.

listed as the father of Hâcı-Gâzi Evrenos Beğ. Paradoxically, İsa Beğ and his son are the only two members of the first three generations in the 19th century family trees to possess non-Turkish names, i.e., ‘İsa’ is a Muslim name, while Evrenos (to the extent the present study’s hypothesis stands the test of time) is a mutated version of what originally had been a Slavonic one.

Plate 4: Heading of the 19th Century Evrenos Family Tree (Aile Şecere) Owned by Emin Özer Evrenos35


HEath w. Lowry14

Plate 5: Heading of the 19th Century Evrenos Family Tree (Aile Şecere) Owned by Zerrin [Evrenos] Ergüvenç & Funda Korkut36



Plate 6: Heading of the 19th Century Evrenos Family Tree (Aile Şecere) Owned by Haydar & Alparslan Evrenos 37

37 Plate 6 is from the Evrenos ‘family tree’ (aile şecere) belonging to Haydar & Alparslan Evrenos of the present-day İzmir branch of the Evrenosoğulları. It lists the seven sons of Bozavuklu Han ( ) in three rows [from left to right]: 1) Kusun Han; 2) Yüregir Han; 3) Gündüz Alp Han; 4) Varsak Han; 5) Uzar Han; 6) Kuştemür Han; and, 7) Prango İsa Beğ.



Codicil #2: Artifacts From the Türbe (Mausoleum) of Hâcı-Gâzi Evrenos in Yenice-i Vardar (Giannitsa)

Shortly after the appearance of the Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar book, in the course of an Evrenosoğlu family get together held in İstanbul on January 10, 2010, a gathering which had brought together some eighty-five descendants of Hâcı-Gâzi Evrenos, I was approached by an elderly gentleman named Emin Özer Evrenos, whose family had been among the last of the line to leave the ancestral home of Yenice-i Vardar [Gr. Giannitsa]. They did so as part of the population exchange between Greece and Turkey which occurred in 1923-1924. The majority of the Yenice-i Vardar branch of the family had previously emigrated to Turkey following the Greek occupation of the town in 1912.

Emin Bey proceeded to tell me how as a young boy, he had been summoned one day by an elderly uncle, who entrusted to his keeping a wooden box containing the zırh (chain mail armor) and the Kur’an-ı Kerim (Quran), of the dynasty’s founder, Hâcı-Gâzi Evrenos himself. These items had been preserved as relics in Evrenos’ Yenice-i Vardar türbe (mausoleum), from his death in 1417 until the last family members left the town in 1924, i.e., for over half a millennium.

I immediately picked up a copy of our Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar book and turned to page 92 where a post 1887-1888 photo of the interior of the mau-soleum, clearly shows both the chain mail (zırh) and the Quran (Kur’an-ı Kerim) [Plate 7]. The former is hanging on the wall (flanked by the two candlesticks), while the latter is at the head of the sarcaphogus (at the left edge of the photo).

As Emin Bey’s story unfolded, I interrupted to inquire as to whether or not he still possessed the relics. He shook his head, and related how as a young boy he had not really understood what he was supposed to do with them, and felt uncomfortable with the responsibility entrusted to him by his uncle. On his way to and from school each day he passed the Dolmabahçe Mosque in İstanbul, the ground floor of which at that time housed the Naval Museum. Thinking that a


HEath w. Lowry18

museum was the proper venue for the items in his care, he took the box with him one day and entrusted it to the officer in charge. In return, he had been given a receipt (long-since lost), and that was the end of the story.

As we were talking, I had motioned to Ersin Evrenos (a retired Turkish naval captain) and Özer Gâzievrenosoğlu (an İstanbul attorney and amateur historian, who is the individual primarily responsible for reuniting family members who are scattered throughout Turkey and the world), to join us. As Emin Bey’s story unfolded, Ersin Bey looked at me and mouthed: “I told you so.” He was referring to the fact that he had mentioned to me some time earlier that as a young student in the Heybeli Turkish Naval Academy he remembered being taken on a class trip to a museum (whose name he could not recall) where he had seen a Quran labeled as having belonged to Gâzi Evrenos.

As I was scheduled to return to the United States the following day, and unable to follow up on the information proferred by Emin Bey, I entrusted my two Evrenos friends to look into the matter as soon as possible. Ersin Bey mentioned that the current Director of the Naval Museum was a former classmate and promised to contact him at once. A few days later I received an e-mail informing me that the Naval Museum had no record of the relics. I then suggested that perhaps someone in the past had realized that, as great a military hero as he was, Evrenos fought on

38 Lowry/Erünsal, 2010: p. 92. Photo: Courtesy of Özer Gazievrenosoğlu.

Plate 7: Interior of Evrenos’ Yenice-i Vardar Mausoleum, ca. 189538



39 Photo: Courtesy of Özer Gazievrenosoğlu.40 Photo: Courtesy of Özer Gazievrenosoğlu.

land not at sea, and had therefore transferred the relics to the Military Museum. Within a week, I received the news that both the chain link mail and the Quran had been located in the storage depot of the Harbiye Askeri Müzesi (Military Museum). The news was accompanied by several photos of both [Plates 8-12].

The chain link mail, as a comparison of Plate 7 with Plates 8 & 9 confirms, is indeed that which had been preserved in the Yenice-i Vardar mausoleum for over five hundred years (the large tear at the bottom in Plates 8 & 9 is discernible in Plate 7 as well).

In addition to the chain mail the Military Museum also houses the Quran (Kur’an-ı Kerim) which once belonged to Evrenos. The inventory records of the museum record the following in regard to it:

Plate 8: Özer Gazievrenosoğlu (left) & Ersin Evrenos (right) Flanking the Zırh (Chain Mail) of Their Ancestor Gâzi Evrenos39

Plate 9: Evrenos’ Coat of Mail (Zırh)40


HEath w. Lowry20

41 Note: My reading of Plate 10 was graciously assisted by my Princeton colleague, Professor Hossein Modarressi. Photo: Courtesy of Özer Gazievrenosoğlu.

42 Photo: Courtesy of Özer Gazievrenosoğlu.

Location: Harbiye Askeri Müzesi, İstanbulInventory Number: T-25193Year: 1289Calligrapher: Muhammed MagribiDimensions: 30.3 cm x 22 cm x 8.5 cmBinding: Water Buffalo HideDate of Binding: ca. 17th or 18th century

While, I have not personally examined the Quran (I am still awaiting permission to do so), on the basis of the photographs supplied by Ersin Evrenos and Özer Gazievrenosoğlu, it is possible to make one essential correction to the museum’s catalogue entry. Specifically, the calligrapher’s name is not Muhammad Magribi, i.e., Muhammad from North Africa, rather it is: Muhammad bin Muhammad bin Yahya al-Marginani, that is: Muhammad son of Muhammad son of Yahya from Marginani (Today: Margilan in Fergana, Transoxiana) [See: Plate 10].41

Plate 10: Showing the Name of the Calligrapher & a Partially Obliterated Date42

As for the date given in the museum’s inventory, here too there may well be a problem. While partially obliterated and obscured by the paper used to repair the page, it appears that the actual date is either: a) hicri 788 (February 2, 1386 – January 23, 1387); or, b) hicri 688 (January 25, 1289 - January 15, 1290). While, whoever prepared the entry for the museum inventory has read it as h. 688 (1289), my own feeling is that the later date, i.e., h. 788 (1386) is more likely.



43 Lowry, 2008: pp. 33-35. Professor Hossein Modarressi, a leading authority on this period, concurs with this assessment.


My reasons for preferring this reading of the date are closely linked to what little we know about the activity of Evrenos in this period. Specifically, the fact that he is known to have embarked on the pilgrimage (hac) to Mecca in the late 1380s, and returned to the Balkans in time to participate in the Battle of Kosovo on June 15, 1389, raises the possibility that he had acquired the Quran in question in the course of his journey to Mecca. As the hac (pilgrimage) is made in the Muslim month of Zilhicce [Dhu'l-Hijja], that is, the twelfth month, had Evrenos undertaken his pilgrimage in h. 788 (December 24, 1386 – January 23, 1387), he could well have purchased his Quran (which had been penned the previous year) while enroute to or from the holy city (or even while he was in Mecca), and still returned home in time to participate in the Battle of Kosovo.

Indeed, the dimensions of the Quran itself [30.3 cm x 22 cm x 8.5 cm], as well as the script and style it is written in, are fully in keeping with other known examples of 14th century Kur’an-ı Kerims copied in Transoxiana [See: Plate 11].43

Plate 11: The Final Pages of the Evrenos Kur’an-ı Kerim44


HEath w. Lowry22


It thus appears that the Military Museum might more accurately catalogue the Evrenos Quran as:

Manuscript: Gâzi Evrenos’ Kur’an-ı KerimLocation: Harbiye Military Museum (Askeri Müzesi), İstanbulInventory Number: T-25193Year: hicri 788 (February 2, 1386 – January 23, 1387)Calligrapher: Muhammad bin Muhammad bin Yahya al-MarginaniDimensions: 30.3 cm x 22 cm x 8.5 cmBinding: Water Buffalo HideDate of Binding: ca. 17th or 18th century

The Evrenos Quran also has a seal from a signet ring on one of its open-ing pages, which reads: Gâzi Evrenos türbedâri Hâcı Mustafa (the keeper of Gâzi Evrenos’ mausoleum, Hâcı Mustafa) [Plate 12]. While we have no way of determining which of the fifteen generations of türbedârs our Hâcı Mustafa represents, this seal also serves to authenticate the linkage of this particular Quran to Evrenos.

Plate 13 is a testimonial to the fact that the interest expressed by Ersin Evrenos and Özer Gazievrenosoğlu in the possession’s of their illustrious ancestor was not in vain. Recently the Military Museum in Harbiye has rescued the Quran and Zırh from storage, and they are now proudly exhibited (as indeed they should be) in a specially constructed case.

Together these ‘relics’ represent two of the oldest surviving physical artificts directly linkable to any of the early founders of the Ottoman polity. No such personal belongings of any of the 14th century Ottoman rulers are known to have

Plate 12: The Seal of Türbedâr Hâcı Mustafa45



46 Photo: Courtesy of F. Karagianni (2007). 47 Lowry, 2008: pp. 58-60. 48 Photo: Courtesy of Özer Gazievrenosoğlu. 49 Note: The arrow in Plate 14 marks some of the beads from Evrenos’ tesbih. From their

location we may infer that he was buried with his tesbih clasped in his hands. Photo: Courtesy of F. Karagianni (2007).

survived. This too, serves to remind us of the importance attached to Evrenos, not only by his descendants, but also by the generations of pilgrims who visited his Yenice-i Vardar mausoleum.

In my earlier study on The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1500, I had published photos of the physical remains of Evrenos as they had been uncovered in the course of the restoration of his Yenice-i Vardar türbe (mausoleum) [Plate 14].46 They included a scattering of terracotta (ceramic) prayer beads which had been buried with him [Plate 15].47 Now, to the skeletal remains of Evrenos himself and the

Plate 13: Özer Gazievrenosoğlu Next to the Exhibit of Evrenos’ Kur’an-ı Kerim (Quran) & Zırh (Chain

Mail) in the ‹stanbul Harbiye Military Museum48

Plate 14: The Physical Remains of Hâc›-Gâzi Evrenos Uncovered in His Yenice-i Vardar Mausoleum (türbe)49


HEath w. Lowry24

50 Photo: H. Lowry (2007).

Plate 15: Hâc›-Gâzi Evrenos’ Prayer Beads (tesbih) from his Yenice-i Vardar Mausoleum50

beads from his tesbih (prayer beads) [Plate 15], we may add the zırh (chain mail) he wore into battle, as well as the Quran he once used in his worship.


51 Zeki Salih Zengin: “İlk Dönem Osmanlı Vâkfiyelerinden Serez’de Evrenuz Gâzi ’ye Ait Zâviye Vâkfiyesi” [The Early Ottoman Religious Foundation Charters: The Charter of Gâzi Evrenos’ Dervish Lodge in Serez], in Vakıflar Dergisi, Volume XXVIII. Ankara, 2004. pp. 101-120.

52 See: Lowry, 2008: pp. 179-186 & Evangelia Balta: Les Vakıfs de Serrès et de sa Règion (XVe et XVIe s.). Athens, 1995. pp. 251-273 [Hereafter: Balta, 1995].

53 Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zillî: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. VIII. Kitap [Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu – Dizini]. Edited by Seyit Ali Karaman, Yücel Dağlı & Robert Dankoff. İstanbul (Yapı Kredi Yayınları), 2003 pp. 56-60 [Hereafter: Evliyâ Çelebi, 2003].

54 Among the large number of documents related to the vakıfs founded by Evrenos and his descendants, the following specifically concern his Siroz (Serez) imâret: a) BOA: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 58; Gömlek No. 2859; Tarih (Date): h. 23/R/1119 (July 24, 1707); b) BOA: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 107; Gömlek No. 5313; Tarih (Date): h. 29/Za/1124 (December 28, 1712); c) BOA: Fon Kodu: İE.ENB; Dosya No. 7; Gömlek No. 751; Tarih (Date): h. 18/Ca/1133 (March 17, 1721); d) BOA: Fon Kodu: AE.SAMD.III; Dosya No. 214; Gömlek No. 20689; Tarih (Date): h. 29/Z/1137 8 Eylül 1725); e) BOA: Fon Kodu: İE.EV.; Dosya No. 43; Gömlek No. 4930; Tarih

Codicil #3: A New Source for Hâcı-Gâzi Evrenos’ Pious Endowments in the Western Macedonian City of Siroz (Serez)

Hâcı-Gâzi Evrenos Beğ, who, together with Halil Hayreddin [Çandarlı] Paşa, accepted the surrender of the city of Siroz (Serez) on September 19, 1383, used the city as his home base until he moved further west to Yenice-i Vardar at the end of the century. During the years he lived in Siroz he is known to have established a pious foundation ( vakıf ). His endowment, which included a mescid (small mosque), which was rebuilt by a descendant at the end of the 18th century as a large Friday Mosque ( câmi-i şerif ), a theological seminary (medrese), and a soup kitchen (imâret), is no longer extant.

However, from a wide variety of sources, including: a) the original vâkfiye (pious endowment charter);51 b) references in the Siroz (Serez) tahrir defters (tax registers);52 c) the account left by the 17th century traveler Evliyâ Çelebi;53 d) documents on the running and upkeep of the pious foundation preserved in the İstanbul Başbakanlık Arşivi (Prime Minister’s Archives);54 and, e) most importantly, an unpublished


HEath w. Lowry26

(Date): h. 07/Ş/1142 (February 25, 1730); f ) BOA: Fon Kodu: C.EV.; Dosya No. 344; Gömlek No. 17485; Tarih (Date): h. 24/Ca/1219 (August 31, 1804); g) BOA: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 18; Gömlek No. 881; Tarih (Date): h. 04/C/1219 (June 6, 1804); h) BOA: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 47; Gömlek No. 2336; Tarih (Date): h. 05/M/1227 (January 20, 1812); and, i) BOA: Fon Kodu: A.MKT.; Dosya No. 2; Gömlek No. 99; Tarih (Date): h. 24/C/1258 (August 2, 1842). These documents which deal with a variety of topics, including appointments of staff, repairs, etc. attest to the fact that Evrenos’ Serez imâret was still functioning as late as the mid-19th century.

55 Serez, Esat: Memleket Hatıralar: Serez Câmileri, Mektebleri, Medreseleri, Türbeleri ve Tekkeleri [Hometown Recollections: The Mosques, Schools, Theological Seminaries, Mausoleums and Dervish Lodges of Serrez]. Unpublished Manuscript – Currently being edited for publication by İbrahim Şirin & Faruk Yavuz. I wish to express my appreciation to the editors of this forthcoming publication for their generosity in sharing Esat Serez’s work with me. It is an invaluable source for the history of this important Macedonian city [Hereafter: Serez, ND].

Esat Serez [aka Mehmet Esat Serezli] was born in Serez in Eastern Macedonia (today: Serres, Greece) in 1877 and died in İstanbul, Turkey in 1963. Before emigrating with his family to Turkey, he spent the first thirty-six years of his life in his native city. After coming to Turkey he compiled detailed notes in five volumes (defters) on every aspect of life in his home town. Following his death, these unpublished volumes, written in Ottoman Turkish, were presented by his children (one of whom is the well known theater actor Metin Serezli) to the Milli Kütüphane (Turkish National Library) in Ankara where they are presently housed.

In İstanbul he worked for a period as the private secretary (özel kalem) to the Şeyhülislâm and later in the Müessesât-ı Diniye Dairesi (Office of Religious Affairs), and then the Vakıflar Genel Müdürlüğü (General Directorate of Pious Foundations) until his retirement in 1943.

His description of Serez reflects the city as it was in 1913, i.e., prior to being burnt by the retreating Bulgarian army in 1914. As such, it is a unique source for the history of this important city at the very end of the Ottoman period. Unfortunately, no similar work in such detail has survived for any other Ottoman city in the Balkans. In addition to providing extensive detail on virtually every monument in the city, it includes references to documents relating to them as well, and provides the names of many religious officials who served in the city’s mosques, medreses and imârets. These names may well have been added while Esat Serez was working in the office of the General Directorate of Pious foundations and had access to its records.

manuscript on the city’s Ottoman monuments authored by a certain Esat Serez,55 allow us to trace the history of this foundation in some detail. As regards the mescid (small house of prayer) which was built by Evrenos, we know from Esat Serez’ account that by h. 1192 (1778), it had fallen into ruin and was rebuilt as a mosque (câmi) by a descendant of Evrenos, a certain İsa Evrenos, who was then serving as the vakıfs (pious foundations) mütevelli (administrator). He received permission to do so from Sultân Mehmed IV., who likewise issued a berat (patent of appointment) naming a righteous man of the city, who was a member of the ulema, a certain Mahmûd Efendi, as the mosque’s first hatîb (preacher).56



Describing the Gâzi Evrenos Câmii at the beginning of the 20th century, Esat Serez wrote:

It was a large historical Câmi-i Şerif (Friday Mosque). It was located in the quarter which bore its name, just above the Eğri Çınar (Crooked Plane Tree) neighborhood, where the famous Bedreddin Simavî was hung. The structure which was actually built under the supervision of Gâzi Evrenos himself had fallen into ruin and was rebuilt by his descendant İsa Evrenos (who was the foundation’s administrator), in the year h. 1192 (1778). It had a large dome covered with lead and one slender and very tall minaret.

As regards the second element of the complex (külliye), its medrese (theological seminary), he wrote:

Within its compound there was an ancient medrese. I saw it [in its original form]. In the recent past it was torn down and it courtyard was opened up and expanded. The medrese was rebuilt across from and above the mosque. This newly built theological seminary was two-storied, with numerous rooms and a large lecture hall.

As for the soup kitchen (imâret) built by Evrenos, here too Esat Serez described it and its offerings in some detail:

In the upper area of this quarter, in the neighborhood of the Eğri Çınar (Crooked Plane Tree), there was an extremely well run and wealthy soup kitchen (imâret). Right up until the day of the occupation [November 6, 1912] it remained prosperous and flourishing.

To the poor, during the months of Recep, Şaban and Ramazan [Note: seventh, eighth and ninth months of the Islamic calendar], zerde pilav (dish of sweetened rice colored with saffron), and a loaf of bread per person were distributed. Furthermore, on Monday and Thursday evenings in place of the zerde they were given irmik (sweet made of semolina), with rice pilav or lokma (small balls of fried sweet dough); while on Kadir Gecesi [the Night of Power = 27th of the month of Ramazan when the Quran began to be revealed

56 Serez, ND provides a transcription of a document from the Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA:] Ali Emîrî Efendi Tasnîfi - Dahiliye 11176 from the year h. 1192 (1778).


HEath w. Lowry28

to the Prophet Muhammad], baklava (sweet multi-layered pastry) was provided; and its largesse was also delivered to the homes of the ill and aged, and also the teachers in the theological seminary (medrese), the imam of the mosque and its preacher.

Today a number of large ceramic plates which belonged to this soup kitchen (imâret) are preserved and protected in the Evkaf-ı İslâmiye Müzesi [Note: Today’s Türk ve İslam Eserleri Müzesi, that is the Museum of Turkish and Islamic Art] in İstanbul, where they are highly esteemed. They stand as silent witnesses to the importance which this soup kitchen once had.

The last administrator of the Gâzi Evrenos Foundation (vakıf), was the famous Muhsin Bey, a descendant of Evrenos from the Selânik branch of the Evrenosoğlu family. He continued to reside in Selânik until the occupation. A short time after he emigrated from Selânik [to İstanbul] he died. The accountant of the foundation was Müsevvitzade Hüsnü Efendi of Serres. He too emigrated to İstanbul with Muhsin Bey and continued to serve him until his death.

Clearly, as established by the eye-witness testimony of Esat Serez, even as late as the opening decades of the 20th century the imâret founded over half a millennium earlier by Evrenos was still feeding the poor of Siroz. As such it, together with his soup kitchens in Gümülcine and Yenice-i Vardar, was among the very longest serving examples of this important Ottoman institution. That they continued to exist is testimony not only to the ongoing importance of the Evrenosoğlu dynasty, but also to the enormous wealth they possessed which allowed them not only to periodically restore/rebuilt the foundations of their ancestor, but also (in light of inflation and currency devaluation) to increase the size of their endowments.

Some idea as to the importance of Evrenos’ Siroz soup kitchen may be garnered from the fact that in the early 16th century, the tax registers list a total of 22 servants who composed its personnel and were responsible for purchasing, preparing and dispatching its largesse.57

While none of the buildings of Evrenos’ Serres endowment have survived, the name of the quarter they once occupied has. From the surviving series of 15th and

57 Balta, 1995: p. 265, Footnote 826.



16th century tahrir defters (tax registers) covering the city of Siroz, we know that the mosque/mescid and imâret of Evrenos’ pious foundation were located in the mahalle (quarter) which bore his name. That was the quarter which in the 1478 register appears as the mahalle-i Evrenos Beğ (Quarter of Evrenos Beğ),58 the area of the city which, by the opening decades of the 16th century, appears as the mahalle-i imâret-i Evrenos Beğ (Quarter of the Evrenos Beğ Soup Kitchen).59 Today, only one quarter of the modern Greek city of Serres still preserves its Ottoman era name, it is the: (Synoikismos Imaret = Quarter of the İmâret). It is located in the northwest quadrant of the city, to the north of the one-time site of the tekke (dervish convent) and türbe (mausoleum) of Şeyh Bedreddin, i.e., it is the neighborhood which once housed Evrenos Beğ’s imâret.60

Table II., which provides a breakdown of imârets known to have been endowed by Evrenos and his first two generation descendants, amply demonstrates not only the commitment to this type of foundation which they had, but likewise serves to illustrate the enormous wealth the family had at its disposal:

58 Lowry, 2008: p. 180 & Balta, 1995: p. 257.59 Balta, 1995: p. 265.60 Sampanopoulou, S. V. & Theodoridou-Sotiriou, L. et. al.: Serres Past and Present.

Serres (Municipality of Serres), 2001. See: Maps pp. 12-13.

# Date Location Name of Site References

1 Circa: h. 765 (1364) İpsala Gâzi Evrenos İmâreti Evliya, 2003: p. 168

2 Circa: h. 766 (1365)

Gümülcine [Gr.: Komotini]

Gâzi Evrenos Zâviye-İmâreti

[Note: Never converted into a mosque]

Evliyâ, 2003: p. 38 [V209a] Lowry, 2008: pp. 41-47

Lowry, 2009: pp. 136-137 Lowry/Erünsal, 2010: p. 86-TT Def. 167: pp. 13, 18-19

3 Circa: h. 786 (1385)

Siroz [Gr.: Serres]

Gâzi Evrenos Zâviye-İmâreti

[Note: Never converted into a mosque]

Ayverdi, 1966: pp. 525-526 Ayverdi, 1982: p. 293 Balta, 1995: pp. 139-

Zengin, 2004

4 h. 794 (ca. 1392)

Selânik [Thessaloniki] Gâzi Evrenos İmâreti Ayverdi, 1982: p. 274

5 Circa: h. 802 (1400)

Yenice-i Vardar [Gr.: Giannitsa]

Gâzi Evrenos Beğ Kârbânsarây-İmâreti

Evliyâ, 2003: p. 77 [V230b] Lowry/Erünsal, 2010: p. 104

6 Circa: h. 802 (1400) Vodina [Edessa] Gâzi Evrenos Beğ

Câmii-İmâretiAyverdi, 1982: p. 306 Ayverdi, 2000: p. 306

Table II: 14th & 15th Century Ottoman İmârets & Zâviye-İmârets in the Balkans Endowed by Hâcı-Gâzi Evrenos & his Descendants


HEath w. Lowry30

# Date Location Name of Site References

7 h. 820 (ca. 1417)


Gâzi Evrenos Beğ Câmii-İmâreti

Ayverdi, 1982: p. 306 Evliya, 2003: p. 77

Lowry, 2009: pp. 12-13 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 29-

8Circa: h. 844

(1440-41)Karaferya

[Gr.: Veria]Gâzi Mehmed Beğ İmâreti

[Evrenosoğlu]BOA: C.MF.: Dosya #150;

Gömlek #7464

9 Circa: h. 853 (1450)

Plevne/Pleven [Bulgaria]

[İki Yürekli] Gâzi Ali Beğ İmâreti [Evrenosoğlu]

BOA: C.BLD: Dosya #50; Gömlek #9124

10 Circa: h. 853 (1450)


Barak Beğ İmâreti [Evrenosoğlu]

Ayverdi, 1982: p. 320 BOA: C.EV.: Dosya #475;

Gömlek # 24028

11 Circa: h. 853 (1450)

Yenişehir-i Fener

[Gr.: Larissa]

Barak Beğ Câmi-İmâreti [Evrenosoğlu]

[Died after: 1460]

Ayverdi, 1982: p. 325 BOA: C.EV.: Dosya #475;

Gömlek # 24028

12 Circa: h. 853 (1450)

Yenişehir-i Fener

[Gr. Larissa] Beğ Tatarı Köyü

Gâzi Barak Beğ İmâreti [Evrenosoğlu]

[Died after: 1460]Ayverdi, 1982: p. 329

13Circa: h.

861 (1456-1457)


Gâzi Hacı İsâ Beğ Câmi-İmâreti [Evrenosoğlu]

Ayverdi, 1982: p. 320 BOA: C.Ev.: Dosya #401;

Gömlek #28063 Lowry/Erünsal, 2010:

pp. 110-111 & pp. 115-116

14 h. 869 (1464-65) Edirne

[Çandarlı] İbrahim Çelebi [Paşa] Câmi-İmâreti Evrenos' grandson

Ayverdi, 1973: pp. 209-210 + 232

15Circa: h. 874 (1470)


Şeyh Abdullah al-İlahi İmâret-Câmii

[Built by Şemseddin Ahmed Beğ -Evrenosoğlu]

Evliya, 2003: p. 77 Lowry/Erünsal, 2010: pp.

24-28

16 Circa: h. 890 (1485)

Üsküp [Macedonia]

Gâzi İsâ Beğ İmâreti [Evrenosoğlu: Son of

Şemseddin Ahmed Beğ]BOA: C.MF.: Dosya #53;

Gömlek #2634

17 Circa: h. 895 (1490)

Tatar Bazar [SW Bulgaria]

İmâret-i Ahmed Beg bin Evrenos Beg

[Evrenosoğlu]TT Def. #370: p. 109

18 h. 895 (ca. 1490)


İmâret-i Ahmed Beğ bin Evrenos Beğ

[Evrenosoğlu]

Ayverdi, 1982: p. 319 BOA: C.BLD: Dosya #133;

Gömlek #6618

19 h. 895 (ca. 1490)

Peçan Kazası [Greece: Kozana?]

[Gâzi] Ahmed Beğ bin Evrenos Beğ İmâreti

[Evrenosoğlu]BOA: C.MF.: Dosya #183;

Gömlek #9124

20Before: h.

904 (1498-99)

Yenice-i Vardar[Şemseddin] Ahmed Beğ

Câmi-İmâreti [Evrenos' Grandson]

Ayverdi, 1982: p. 319

21 h. 904 (1498-99)

Vodina [Gr: Edessa]

[Şemseddin] Ahmed Beğ Câmi-İmâreti

[Evrenos' Grandson]Yüksel, 1983: p. 410


Codicil #4: On the Trail of 14th Century Chinese Yuan Blue and White & Celadon Porcelains from Evrenos’ Siroz (Serez) İmâret

No sooner had I read the following passage in Esat Serez’s unpublished work on the city of Siroz (Serez):

Today a number of large ceramic plates which belonged to this soup kitchen (imâret) are preserved and protected in the Evkaf-ı İslâmiye Müzesi [Note: Today’s Türk ve İslam Eserleri Müzesi, that is the Museum of Turkish and Islamic Art] in İstanbul, where they are highly esteemed. They stand as silent witnesses to the importance which this soup kitchen once had.

than I determined to try and locate the “large ceramic plates” which he states had once been used in Evrenos’ Siroz imâret. From the description he provided I expected that the items in question might well be İznik blue and white ware. With this in mind I (accompanied by my Bahçeşehir University colleague, the Ottoman archeologist Mustafa Özer) paid a visit to the Museum of Turkish and Islamic Art where we were graciously received by the Director Seracettin Şahin. When I explained the object of our visit he asked the museum’s chief archeologist, Ali Serkander Demirkol, who is also the curator of its ceramic collection, to join us.

When I explained to Ali Bey that we were looking for ceramics from the Evrenos imâret in Serres he shook his head in the negative and replied: “our collections contain nothing from Serres or anything from Evrenos Gazi.” He then continued: “the only ceramics from an imâret in our holdings came from that of a certain Gazi İsa Beğ in Yenice-i Vardar and they are an extremely important group of ten rare Chinese blue and white and celadon porcelains from the 14th century Yuan Dynasty.”

Far from dampening my enthusiasm, his response further aroused my curiosity, for what I knew (and Ali Bey was about to learn), was that the Gâzi İsa Beğ in question, was a son of Hâcı-Gâzi Evrenos, and that he indeed had endowed an


HEath w. Lowry32

61 Among the numerous publications of John Carswell on Chinese blue and white and celadon porcelains, are: John Carswell: Blue & White: Chinese Porcelain Around the World. Chicago, Illinois (Art Media Resources), 2000 [Hereafter: Carswell, 2000]; John Carswell: “Europe’s first sight of blue & white,” in Cornucopia, Volume 28 (2003), pp. 10-11[Hereafter: Carswell, 2003]; and his contributions to the Exhibition Catalogue: Blåvitt Blue & White – Mavi-Beyaz: Porcelain from the Topkapı Palace Museum and the Museum of Turkish and Islamic Art, İstanbul. Stockholm (Medelhavsmuseet), 2008. See, in particular: pp. 100-103 & 181-182 [Hereafter: Carswell, 2008].

62 Carswell, 2003: pp. 10-11. Here, as in Carswell, 2008: pp. 181-182, the author was unaware that the İsa Beğ in question was the son of Hâcı-Gâzi Evrenos, and rather mistook him for another individual bearing the same name: “Gâzi İsa Bey, Governor of Bosnia.” He likewise misdates the Yenice-i Vardar imâret endowed by İsa Beğ in 1456-1457 to the “late 15th century.”

imâret in Yenice-i Vardar, the Macedonian town which had been established by his father and subsequently served as the home base of his descendants for half a millennia. Indeed, he was the same Gâzi İsa Beğ whose 1456-1457 vâkfiye (pious endowment charter) was discussed in the opening section of the present study.

When I enquired as to whether or not the items in question were on exhibit, Ali Bey pointed out that being neither ‘Turkish’ or ‘Islamic’ they were not on display, rather they were kept in the Museum’s storage depot. He then went on to explain that a few years ago five of the pieces had been included as part of an exhibition in Stockholm’s ‘Medelhavsmuseet’ (Mediterranean Museum), whose curator had been the renowned ceramic specialist John Carswell.61

As I was subsequently to learn, they had even earlier been included in a 2002 exhibition held in the Türk ve İslam Eserleri Müzesi (Museum of Turkish and Islamic Art), where they had initially been spotted by John Carswell. Shortly thereafter, he had published an article on the importance of the two blue and white and three celadon pieces which had been exhibited. His article highlighted the fact that they are the earliest examples of such porcelains to have found their way to Europe.62

After applying for and receiving the necessary permission we were allowed to examine the entry in the museum records relating to these ten porcelain platters, only to find that they had been acquired by the Evkaf-ı İslâmiye Müzesi [Note: Predecessor of today’s Türk ve İslam Eserleri Müzesi] in 1914. The original records in Ottoman Turkish have long since been lost and the entry relating to them is in a handwritten register compiled in the 1930s. It is brief and simply reads: Yenice Vardarda İsa bey imaretinden (From the İsa Beğ imâret in Yenice-i Vardar). This



entry is accompanied by the date the items were acquired by the Evkaf-ı İslâmiye Müzesi, which was: 8 kânun-ı sânî 1329 (January 21, 1914).

In our ensuing discussions I learned that virtually all of the Evkaf-ı İslâmiye Museum’s initial holdings had been collected by teams of officials sent out to all the major pious endowments of the Empire between 1911-1914. This practice was instituted in the wake of a series of thefts of valuable Islamic and Turkish artifacts from the facilities under their oversight. The items thus confiscated all bear acquisition dates from that four year period. Once they were brought to the capital they were deposited in what was to become the new Evkaf-ı İslâmiye Müzesi (Islamic Pious Foundations Museum), in whose successor, the Museum of Turkish and Islamic Art, they remain today. While this explains how and when the Evrenos imâret’s Chinese porcelains found their way to İstanbul, it leaves unanswered the question of why the officials tasked with collecting rare Turkish and Islamic artifacts from the Empire’s pious endowments, chose to include 14th Yuan Dynasty blue and whites and celadons among the items they confiscated.

At first glance it appears that the museum’s catalogue entry and the information found in the account of Esat Serez are irreconcilable. One or the other attribution must be incorrect. However, an examination of the history of the city of Serez during the Balkan Wars, provides a possible explanation to account for how artifacts from the city’s Evrenos imâret may have found their way first to Yenice-i Vardar and then been transferred from there to İstanbul.

Specifically, during the First Balkan War, a Bulgarian army commanded by Georgi Todorov occupied the city of Serez on November 6, 1912, which they held until July 11, 1913 during the Second Balkan War, when they were forced to withdraw in the face of an advancing Greek army led by King Constantine I. Prior to their retreat the Bulgarians burnt large parts of the city. The areas thus destroyed are known to have included the Quarter of the Evrenos İmâreti.

Bearing this chronology in mind it does not seem out of the question to posit that faced with the advancing Bulgarian army in late 1912, the then administrator (mütevelli) of Evrenos’ pious foundation (Muhsin Evrenosoğlu of Selânik), or its accountant (Müsevvitzade Hüsnü Efendi of Serez), may have decided to relocate the valuable porcelains from Serez and transferred them to another of the family’s soup kitchens, that of Evrenos' son İsa Beğ in Yenice-i Vardar for safekeeping. This would have been a wise precaution as the Bulgarian propensity for looting


HEath w. Lowry34

occupied areas was to manifest itself in Serez less than two years later. For when they retreated on July 11, 1913 they took with them priceless manuscripts from the nearby Prodromos Monastery and everything else of value they could carry.

Then in 1914 the Evrenos ceramics were confiscated and transferred to İstanbul, where they were correctly registered as having come from the Yenice-i Vardar soup kitchen, rather than from their original home, namely Evrenos’ Serez soup kitchen.

While there is no way to firmly establish the accuracy of this proposed provenance, the fact that the porcelains in question are clearly dateable to the second half of the 14th century, lends a degree of credibility to the account provided by Esat Serez, who, in addition to being a native of Serez, was (as his work attests), extremely well versed in the history of its monuments. In addition to his life-long fascination with the city of his birth, he, as an official of the General Directorate of Religious Affairs, and the General Directorate of Pious Endowments, clearly had access to the museum’s original acquisition records in Ottoman Turkish (now destroyed), regarding the origin of the ceramics in question. This fact is reflected by the frequency with which he quotes from pious foundation documents, as well as by the numerous names he provides for several generations of officials who served in the city’s mosques, medreses and imârets in the 19th and early 20th century.

In short, in light of the evidence presently at hand, I would suggest that the Chinese porcelains now in the holding of the Museum of Turkish and Islamic Art in İstanbul, were originally among the possessions of Hâcı-Gâzi Evrenos himself, who conveyed them (together with his home) to his Siroz soup kitchen when he relocated his base of operations further west and founded the town of Yenice-i Vardar at the end of the 14th century.

If ultimately accepted, this identification would account for the seeming anomaly of having what are clearly mid-14th century Yuan dynasty blue and white and celadon porcelains among the property of an imâret (soup kitchen) founded a century later in 1456-1457. If, in fact, they actually originated in Evrenos’ Serez palace/home (built ca. 1390), which he subsequently endowed as a soup kitchen, the seeming incongruity is resolved.

While one like myself, who claims no expertise in the subject at hand, hesitates to disagree with the world’s leading specialists on Chinese porcelain, I am somewhat



63 Carswell, 2008: p. 182. 64 Carswell, 2003: p. 10.

troubled by Carswell’s identification of one of the five pieces he published [Plates 16-20] from the Evrenos imâret [Inventory No. 805] as “Ming dynasty, 15th

century.”63 He does so based on it being “analogous” (similar) to a group of celadon pieces in the Topkapı Museum, which have previously been identified by Regina Krahl (another leading authority on the subject) as dating to the Ming dynasty period. Logically, it would seem likely that these items all date to the same era, i.e., if four of them are 14th century Yuan, one would expect that the fifth piece likewise is from the same period?

That Carswell himself may be less than pleased with the Krahl’s suggested provenance and dating of this piece may be inferred from his earlier 2003 article, where in regard to the five pieces he published [including the item in question: Inventory No. 805] he had written: “they consist of two Chinese porcelain blue and white dishes and three pieces of celadon. They are all of the fourteenth century.”64 I tend to favor Carswell’s 2003 assessment.

In short, in addition to now knowing the name and lineage of the great 14th century warrior, we also have his actual physical remains. We further possess the chain mail he wore into countless battles, as well as the Quran and the prayer beads he used in his devotions, and now, it would appear, actual platters and bowls upon which his meals once were served.


HEath w. Lowry36

65 Photo: Courtesy of John Scott. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art – İstanbul, Turkey: Inventory No. 799. See: Carswell, 2003: p. 11 & Carswell, 2008: pp. 100-101.

Plate 16: Chinese Yuan Dynasty Blue & White Serving Platter from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece [Diameter: 45.5 cm – Date: ca. 1350]65



66 Photo: Courtesy of John Scott. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art - İstanbul, Turkey: Inventory No. 800. See: Carswell, 2003: p. 11 & Carswell, 2008: pp. 101-102.

Plate 17: Chinese Yuan Dynasty Blue & White Serving Platter from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece [Diameter: 40.5 cm – Date: ca. 1350]66


HEath w. Lowry38

67 Photo: Courtesy of John Scott. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art – İstanbul, Turkey: Inventory No. 805. See: Carswell, 2003: p. 11 & Carswell, 2008: pp. 103.

68 Photo: Courtesy of John Scott. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art – İstanbul, Turkey: Inventory No. 808. See: Carswell, 2003: p. 11 & Carswell, 2008: pp. 103.

Plate 18: Chinese Yuan Dynasty Celadon Serving Dish from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece [Diameter: 39 cm – Date: ca. 1350]67

Plate 19: Chinese Yuan Dynasty Celadon Serving Bowl from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece [Diameter: 40 cm – Date: ca. 1350]68



69 Photo: H. Lowry. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art – İstanbul, Turkey: Inventory No. 806. See: Carswell, 2003: p. 11 & Carswell, 2008: p. 103.

Plate 20: Chinese Yuan Dynasty Celadon Serving Bowl from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece

[Diameter: 40 cm – Date: ca. 1350]69

In point of fact, the museum’s holdings include, in addition to the five items seen above [Plates 16-20], five additional Chinese ceramics (three blue and whites [Inventory Nos. 801, 802 & 803] and two celadons [Inventory Nos. 804 & 807]). In the interest of completeness these heretofore unpublished pieces are given below as Plates 21-26. Being no authority on Chinese porcelain, I leave the definitive establishment of their dates to those who are. Suffice it to say, given that their provenance is the same as that of the previous published pieces, i.e., the 14th century Evrenos imâret, they too appear to the untrained eye to be 14th Yuan Dynasty porcelains.


HEath w. Lowry40

70 Photo: H. Lowry. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art - İstanbul, Turkey: Inventory No. 801. Inexplicably, this piece is presently on exhibit in the museum, where it is labeled: “İznik dish with a foliate rim (Ottoman period, 16th century).” This apparent error in atribution may well stem from the fact that the handwritten entries in the catalogue say nothing in regard to any of the ten pieces, i.e., they do not identify them as Chinese porcelains.

Plate 21: Chinese Yuan Dynasty Blue & White Serving Platter from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece




71 Photo: H. Lowry. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art - İstanbul, Turkey: Inventory No. 802. This piece is presently on exhibit in the museum without a label.

Plate 21: Chinese Yuan Dynasty Blue & White Serving Platter from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece

[Diameter: 44 cm – Date: ca. 1350]70Plate 22: Chinese Yuan Dynasty Blue & White Serving Platter from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece



HEath w. Lowry42

72 Photo: H. Lowry. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art - İstanbul, Turkey: Inventory No. 803.

73 Photo: H. Lowry. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art - İstanbul, Turkey: Inventory No. 803.

Plate 23: Interior of Chinese Yuan Dynasty Blue & White Serving Bowl from the Evrenos ‹mâret in

Serez, Greece [Diameter: 29 cm – Date: ca. 1350]72

Plate 24: Exterior of Chinese Yuan Dynasty Blue & White Serving Bowl from the Evrenos ‹mâret in Serez, Greece [Diameter: 29 cm – Date: ca. 1350]73



74 Photo: H. Lowry. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art – İstanbul, Turkey: Inventory No. 804.

75 Photo: H. Lowry. Currently in the collection of the Museum of Turkish & Islamic Art – İstanbul, Turkey: Inventory No. 807.




HEath w. Lowry44

Note

For the record, there is nothing in the two articles published by John Carswell to suggest that he was aware of the fact that the İstanbul Museum of Turkish & Islamic Art, houses not five, but rather ten, Chinese porcelains from the Evrenos imâret. One assumes that this oversight stems from the fact that the 2002 exhibition (which was comprised of a selection of the unexhibited holding of the museum), arranged by its then Director, Dr. Nazan Ölçer,76 only included the five pieces seen above [Plates 16-20]. Therefore, when arranging the 2008 Stockholm exhibition, Carswell requested the loan of only these pieces.

That this in fact was the case was subsequently confirmed by John Carswell in a telephone conversation with the author.

When I subsequently sent John Carswell photographs of the additional three Blue & Whites and two Celadon platters [Museum of Turkish and Islamic Art: Inventory Numbers: 801, 802, 803, 804 & 807], with a request for his expertise regarding their provenance, he graciously responded by writing: “The Blue & White you illustrate is certainly classic Yuan. I used one dish as the frontpiece of the second edition of my ‘Blue & White Around the World’ (BM Press, 2008). The celadon is also Yuan, and some even earlier Song thirteenth century.”

76 For the catalogue of this exhibit (which did not include the five Chinese Porcelains which had been exhibited – as they were neither ‘Turkish’ nor ‘Islamic), see: Nazan Ölçer: Museum of Turkish and Islamic Art. İstanbul (Akbank Culture & Art Publications – No. 70), 2002.


CORRIGENDUMS



CORRIGENDUMS



77 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 24-28.78 Machiel Kiel: “Yenice-i Vardar (Vardar Yenicesi – Giannitsa): A Forgotten Turkish

Cultural Center in Macedonia of the 15th and 16th Century,” in Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica. Vol. 3 (Leiden, 1971), pp. 300-329. See: p. 320 & Plate 1.[Hereafter: Kiel, 1971].

Corrigendum #1: Reidentifying an Evrenosoğlu Monument in Yenice-i Vardar (Giannitsa)

The first ‘corrigendum’ concerns the identification of a surviving Ottoman monument in the Macedonian town of Yenice-i Vardar, the town settled by Hâcı-Gâzi Evrenos in the late 14th century which was to remain the home base of his descendants for half a millennium.

This site, which is remarkably well preserved, due to its having been used to house refugees from Asia Minor throughout much of the 20th century, was first published forty years ago by the Dutch architectural historian Machiel Kiel, who identified it as the 15th century mausoleum (türbe) of [Şemseddin] Ahmed Beğ, a grandson of the dynasty’s patriarch, Hâcı-Gâzi Evrenos. As may be seen in Plate 27 it is a square, two-storied building, covered by a dome. As Kiel was the first scholar to systematically visit Ottoman sites throughout the Balkans, his identifications, with the passage of time, have tended to become set in stone.

In our 2010 study entitled The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes and Documents,77 we challenged Kiel’s identification of this structure as a türbe (mausoleum), in the following passage:

Machiel Kiel has, in point of fact misidentified this free-standing domed building as the “Turbe (mausoleum) of Ahmad Beğ Evrenosoğlu, end 15th century.”78 Contra Kiel, this monument (whose inscription is not extant), while almost certainly built by one of the Evrenosoğulları, is certainly not the mausoleum of Hâcı Evrenos’ grandson Ahmed Beğ.


HEath w. Lowry48

Indeed, not only is it not the tomb of Ahmed Beğ, in all likelihood it is not in fact a türbe (mausoleum) [See: Plate 26]. Rather, it appears to be a sıbyân mekteb (primary school), a fact first suggested by Ekrem Hakkı Ayverdi, some twenty-six years ago, in reaction to Kiel’s 1971 article and accompanying photograph. In expressing his reservations regarding Kiel’s identification Ayverdi wrote:

Plate 27: The Şerif Yusuf Beğ, Ahmed Begzade & Mehmed Emin Beg Kurrâhânesi[Built: ca. 1775]79



79 Photo: H. Lowry (2006).80 Ayverdi, 1982 & Ayverdi, 2000: p. 320. 81 Kiel, 1971: p. 320. Kiel is seemingly aware that there is a problem with a square

türbe and writes that “a more normal shape would be octagonal,” but then advances the unsustainable conjecture that its shape was a reflection of Ahmed Beğ’s desire “to have a simple and plain resting place.” Needless to say, we know nothing of Ahmed Beğ’s thinking in this or any other regard.

82 Evliyâ, 2003: p. 77.

Ahmed Bey’s Mausoleum: A domed structure, built of cut stones, which are surrounded on all four sides by a single row of bricks. This building is referred to in the neighborhood as the ‘türbe’ (mausoleum). But the wide entrance doorway and the upper and lower rows of windows seen in the photograph bring to mind a mekteb (primary school). No one is left to substantiate this [interpretation].80

We went on to write:

The present author’s (based on Heath Lowry’s having had the chance to examine the building’s interior – something neither Kiel nor Ayverdi had the opportunity to do), fully concur with Ayverdi’s assessment, for to do otherwise would entail explaining how a two-storied, multi-windowed, square mausoleum (something of which no other known example exists) came to be built in Yenice-i Vardar.

If one accepts Kiel’s dating (on the basis of building materials used and proportions) of this structure to the second half of the 15th century,81 in conjunction with Ayverdi identification of it as a mekteb, it becomes possible to identify it with one of the 15th century sıbyân mektebs (primary schools) named as existing in the city by Evliyâ Çelebi when he visited in 1668. Specifically, Evliyâ states that there were seven such primary schools in Yenice-i Vardar, the most famous of which was the [İki] Yüreklü Ali Beğ Mektebi,82 that is, the primary school built by Evrenos’ son, Ali Beğ. In addition, he names a second school built by another of Evrenos’ sons İsa Beğ, and a third built by a later descendant, a certain Receb Çelebi (he does not name the remaining four). It does not call for too much in the way of conjecture to suggest that the heretofore


HEath w. Lowry50

83 For examples of similar confusion resulting from his misidentification of sites in Serez (Siroz), see: Lowry, 2008: pp. 173-175.

84 Kiel, 1971: p. 320.

misnamed and misidentified mausoleum of Ahmed Beğ, is in fact the primary school which was built either by his father Ali Beğ (d. ca. 1465) or by his paternal uncle İsa Beğ (d. ca. 1470). If correct, this interpretation would make this the second best preserved 15th century monument in Yenice attributable to the Evrenosoğulları.

As is often the case, Kiel’s misidentification has become accepted as fact with the passage of time. Here, his erroneous pronouncement regarding the provenance of this building has been widely (and unquestionably) repeated in later works.83

Currently, based on his ‘identification,’ the site in question in undergoing restoration as a 15th century mausoleum (türbe), rather than as what we shall see it actually is, a late 18th century school, i.e., it is being restored (based on Kiel’s misidentification) as the: “Turbe (mausoleum) of Ahmad Beğ Evrenosoğlu, end 15th century.”84

Shortly after the publication of our The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes and Documents study, the fourth in a series of ‘family reunions’ was held by the descendants of Evrenos in İstanbul on January 10, 2010. One of the members in attendance was Alparslan Evrenosoğlu, a businessman, who originates from the branch of the family which settled in İzmir after the Balkan War in 1912. He generously shared with me a copy of a second aile şecere (family tree) belonging to a relative, a certain Haydar Evrenosoğlu. This family tree, unlike that we had earlier published which dates to the late 17th century, had been compiled in the course of the 19th century.

This document, which was unknown to us when we published the Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents book (which included a facsimile, transcription and translation of the earlier 17th century version of the family tree), while generally agreeing in content as regards family members named in both versions, contains additional names and notes detailing positions held by, and activities of, family members in the 18th and 19th century, as well as a scattering of additional notes relating to members named in the 17th century family tree.



84 Photo: H. Lowry.

Of the additional notes for members of the family in the generations after the 17th century aile şecere was drawn up, one is of particular interest as it sheds light on the monument in question. Specifically, a note in the 19th century family tree belonging to Haydar and Alparslan Evrenosoğlu establishes that while the building in question was, as we had proposed, indeed a school, it (contra Kiel) does not date to the 15th century but rather to the second half of the 18th century. This note [Plate 27], next to the name of a descendant of Evrenos named: Şerif Yusuf Beğ contains the information that in his capacity as co-mütevelli (administrator) of his ancestor’s pious foundation he and his relatives/colleagues (Ahmed Beğzade and Mehmed Emin Beğ) had erected a building it describes as follows: “lying to the north of the Clock Tower they constructed a stone building, covered with a dome, as a Quran school (kurrâhâne = darülkurâ)” [Turkish text: “ve sa‘âtin şimâl cânibinde kârgîr binâ ile kubbeli bir kurrâhâne binâ itmişlerdir”].

ŞERİF YUSUF BEĞ

Transcription: Şerif Yusuf Beğ Mustafa Beğ’in dördüncü oglıdır. Karındaşı Şerif Ahmed Beğ vefat eyledikde Ahmed Beğzade, Mehmed Emin Beğ ile iştiraka mütevelli olub Cami-i Şerifin şadırvanın bozub müceddid bina ve üzerine kurşun örtmüşlerdir. Ve sa’âtin şimâl cânibinde kârgîr binâ ile kubbeli bir kurrâhâne binâ itmişlerdir. Ve merhum Yusuf Beğ Selanik’de ayan ü nakib-i el-eşraf olub kira ile mütesellim vesair hidemat-i sultanide olmuşlardır. Ve Selanik’de İremçik [?] nam mahalden derun-ı şehr-i Selanik’e yeniden bir ‘azim su icrâ itdürüb. Selanik’in Unkapanından müceddeden bir şadırvân bina eyleyüb ol getürdigi ab-ı safiyeden icrâ buyurmışlar.

Plate 28: Biographical Note from the Late 19th Century Family Tree (Aile Şecere) Belonging to

Haydar & Alparslan Evrenosoğlu85


HEath w. Lowry52

Bin iki yüz senesini [yani: 1785-1786] Nişe [?] ciftliginde mizaçları munharif olub murg-i ruh-i latifleri aşıyan-kadr-i pervaz eyleyüb cesed-i şeriflerin Yenice’de cedleri Evrenos Beğ türbesi haricine defn kılınmışdır. Rahmetüllâhi aleyhi rehmeten vâsi’aten.

Translation: Şerif Yusuf Beğ was the fourth son of Mustafa Beğ. Upon the death of his brother, Şerif Ahmed Beğ, he shared the position of administrator (mütevelli) of the family’s pious foundation (vakıf) together with Ahmed Beğzade and Mehmed Emin Beğ. They were responsible for dismantling, rebuilding and covering with lead, the Şadırvan (decorative fountain) of the Cami-i Şerif [in Yenice-i Vardar]. Lying to the north side of the Clock Tower they constructed a stone building, covered with a dome, as a Quran school (kurrâhâne = darülkurâ). And the deceased Yusuf Beğ, who was the Commander of the Notables of the city of Selânik, provided service to the Sultan both as Mütesellim (Deputy Governor) and in other fashions as well. And in the city of Selânik, in the Quarter known as İremçik [?] which lay within the walls, he was responsible for rediscovering an important source of spring water. In the Unkapan district of Selânik he rebuilt a Şadırvan for the ‘pure waters’ which he had previously brought there. In the year 1785-1786 he passed away at the Nişe [?] Çiftlik and his blessed remains were buried in the town of Yenice, next to the mausoleum of his ancestor Evrenos Beğ. May he rest in peace.

The building, which is extant today [Plate 27 above], lies 100-150 meters to the NW of the clock tower. The note’s description of this site as “a stone building covered with a dome,” in conjunction with the information relative to its location vis-à-vis the clock tower, leaves little doubt but that the building in question is that which was built in the late 18th century by Şerif Yusuf Beğ [died: h. 1200 (1785-1786)], Ahmed Beğzade and Mehmed Emin Beğ. As such it should henceforth be correctly identified as the: Şerif Yusuf Beğ - Ahmed Beğzade - Mehmed Emin Beğ Kurrâhânesi.

This ‘corrigendum’ has been included in the present study with the hope that it will assist the efforts of the Greek Ministry of Culture’s highly professional archeological service, who are responsible for the ongoing restoration of this site. That is, in an effort to ensure their awareness of the fact that they are restoring a late 18th Kurrâhâne (Quran school), rather than a late 15th century türbe (mausoleum).


86 Lowry, 2008: pp. 29-35; Heath W. Lowry: In the Footsteps of the Ottomans: A Search for Sacred Spaced & Architectural Monuments in Northern Greece. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2009 [Hereafter: Lowry, 2009]. See: pp. 35-40 & Lowry/Erünsal, 2010: pp.83-85.

87 Lowry, 2008: pp. 41-47; Lowry, 2009: pp. 32-34 & Lowry/Erünsal, 2010: pp. 323-35.

88 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 90-102.89 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 38-39.90 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 32-33.

Corrigendum #2: Reidentifying the Site of the Evrenosoğlu’s Mezar-ı Şerif (Sacred Blessed Burial Ground) in Yenice-i Vardar

Between August 19-22, 2010 it was my pleasure to accompany a group of twenty five of the descendants of Hâcı-Gâzi Evrenos, on what was for most, their first visit to the lands conquered by their ancestor. Our trip included stops at Kara Kaplıca (Traianoupolis), where the massive han (caravansaray) built by Evrenos in the 1390’s stills stands,86 Gümülcine (Komotini), where we visited his restored house/imâret (soup kitchen),87 Drama, Serez (Serres), and Selânik (Thessaloniki), all conquered by (or with the participation of ) Evrenos in the second half of the 14th century; and then on to Yenice-i Vardar (Giannitsa), the town he built in the late 1390s, which was to remain the home of his descendants for the next half millennium.

Our all too brief stay in Yenice-i Vardar was highlighted by visits to half a dozen monuments built by Evrenos and the Evrenosoğulları, two of which, his türbe (mausoleum)88 and the sâ'at kulesi (clock tower),89 built by Şerif Ahmed Beğ in 1754, have recently undergone excellent restorations.

During our visit we were often accompanied by a number of local Giannitsans, including at one point the city’s Mayor Nikolaos Papanikolaou, who took time out from a hectic reelection campaign to join our visit to the ruined hammâm (bathhouse) built by Evrenos,90 Eleni Pismisi, President of DEBAG; Eleni


HEath w. Lowry54

91 Photo courtesy of Maria Triantafyllidou.

Mavrokefalidou, a local historian; and, Maria Triantafyllidou, the archeologist for the Municipality of Giannitsa. All of these were most gracious in sharing both their time and expertise.

As this was my first visit to Giannitsa since the appearance of our The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar book, it also gave me the opportunity to present copies to the Mayor and other friends.

Plate 29: Showing the Now Destroyed Mezar-› Şerif (Sacred Burial Ground) of the Evrenosoğulları in Yenice-i Vardar in Relation to the Still Standing Clock Tower91

Already this visit has begun to pay rewards, as I recently received a copy of an early 20th century photograph, which forces a reevaluation of a linkage we had made between a ca. 1930 photograph of a funeral complex of the Evrenosoğulları and the present-day Church of Agia Parasakevi, which is a converted 15th century türbe (mausoleum) of the Evrenosoğulları. The photograph [Plate 29] was sent to me by Maria Triantafyllidou, the archeologist of the Giannitsa (Yenice-i Vardar) Municipality. Maria is presently compiling a local archive dealing with the history of the town, which includes, among other things, postage stamps, period



92 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 133-135 & Plates 79-85.93 Lowry/Erünsal, 2010: p. 133 & Plate 79. Photo: Courtesy of Eleni Pismisi (Ed.):

Giannitsa City Guide. Giannitsa, Greece (DEBAG), 2009.

photographs and travel accounts penned by visitors to the region. The photograph is one she discovered while working on this project.

Its appearance on the scene necessitates the revision of a segment of our earlier study, and serves to once again reiterate the importance of surviving early 20th century photographs as research tools for the historian.

While we had used a variant of the same photograph of the burial grounds in our study, the copy at our disposal did not include the sâ'at kulesi (clock tower) [See: Plate 30], and therefore led us to misidentify the location of the family’s mezar-ı şerif (sacred burial ground).92

Unaware of the existence of Plate 29, we incorrectly identified the türbe (mausoleum) seen to the right in Plate 30 with the present-day church of Agios Paraskevi [Plate 31], which is located in another quarter of the town. While having

Plate 29: Showing the Now Destroyed Mezar-› Şerif (Sacred Burial Ground) of the Evrenosoğulları in Yenice-i Vardar in Relation to the Still Standing Clock Tower91

Plate 30: Photograph Published in the Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar Book93


HEath w. Lowry56

correctly identified that church as a converted Ottoman türbe (mausoleum), one which, given their prominence in the town of Yenice-i Vardar, in all likelihood once housed the remains of one of Evrenos’ descendants, we incorrectly identified it as the mausoleum (türbe) seen in Plate 30 and erroneously concluded that the area it is in had been the site of the mezar-ı şerif (sacred burial ground) of the Evrenosoğlus.

Now, aided by the unimpeachable testimony provided by Plate 29, we are able to rectify that misidentification and state with a firmer degree of certainty that the actual location of the Evrenosoğulları’s mezar-ı şerif (sacred burial ground) was not the area surrounding the Church of Agia Paraskevi, rather it was the area seen in Plates 32 & 33.

In both these plates a no longer extant domed türbe (mausoleum) resting on four marble columns is visible. This is what we identified in our earlier study as the

Plate 31: The Converted Ottoman Mausoleum Which Now Serves as the Church of Agia Paraskevi in Giannitsa (Yenice-i Vardar)94

94 Photo: H. Lowry (2010).



95 Photo: Courtesy of Helen Mavrokefalidou: Giannitsa: Historical Photographic Album. Giannitsa, Greece. 1st Edition, 2005 & 2nd Edition, 2007.

96 Photo: Courtesy of Ersin Evrenos.97 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 20-21 & pp. 42-43.

Plate 32: Evrenosoğlu's Mezar-ı Şerif (Sacred Burial Ground) with Türbe (Mausoleum) of Barak Beğ (Dome Atop Marble Columns), ca. 193095

Plate 33: ca. 1940 Photo Showing Mausoleum of Barak Beğ (Foreground) & that of Evrenos Beğ (center right)96

tomb of Hâcı Barak Beğ, eldest son of Evrenos, whose burial site is described in the ca. 1675 aile şecere (family tree) as being located in the mezar-ı şerif (sacred burial ground), in the vicinity of Evrenos’ türbe. Further, the şecere states that it was comprised of large marble columns (uzun mermer direkler dikilmişdir).97


HEath w. Lowry58

98 Lowry/Erünsal, 2010: pp. 38-39.

Plate 33 shows both the mausoleum of Evrenos (the large building at the top right of the photo), which is extant today, as well as the now destroyed tomb of Barak Beğ (the dome resting on four marble columns in the foreground of the photo).

Plate 32 clearly predates Plate 33, as behind the mausoleum of Barak Beğ it shows a second domed türbe and a câmi (mosque)/mescid (small house of prayer), neither of which are discernible in Plate 33, as both had been destroyed prior to the time it was taken.

In addition, Plate 32 shows that the area occupied by houses in the foreground of Plate 33, was, when it was taken, still recognizable as the site of a large burial ground. When we combine the silent testimony of these two photos, with that of Plate 29, it seems likely that the family burial ground of the Evrenosoğlus, during the half millennium that Yenice-i Vardar served as their ancestral home, i.e., the mezar-ı şerif (sacred burial ground), which is repeatedly mentioned in their family tree (aile şeceres), once occupied a large portion of the area stretching between the türbe (mausoleum) of Evrenos and the sâ'at kulesi (clock tower) built by one of his descendants, a certain Şerif Ahmed Beğ in h. 1167 (1753-1754).98

This ‘corrigendum’ is made possible thanks to the photograph shared with me by Maria Triantafyllidou, [Plate 29 above], as well as by the fact that both the tomb of Evrenos and the clock tower of Şerif Ahmed Beğ are extant.



EPILOGUE



99 For Imber’s views on early Ottoman history, see: Colin Imber: “Paul Wittek’s ‘De la defaite d’Ankara a la prise de Constantinople,” in Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Volume 5 (İstanbul, 1986), pp. 7-25; Colin Imber: “The Ottoman Dynastic Myth,” in Turcica (Paris, 1987), pp. 7-27; Colin Imber: “The Legend of Osman Gazi,” in E. Zachariadou (Ed.):The Ottoman Emirate, 1300-1389. Rethymnon, Crete, 1993, pp. 67-76 & Colin Imber: The Ottoman Empire, 1300-1481. İstanbul (Isis Press), 1990.

Epilogue

To the extent the present study has succeeded in fulfilling its modest aim, it has served to add one more link to the ever growing chain of evidence undermining the claim of the British Turcologist Colin Imber that 14th century Ottoman history is virtually a “black hole” which should be accepted as such. He argues that we simply do not have sufficient contemporary sources to permit us to recreate that era of the Ottoman past. He also warns his colleagues that should they ignore his admonition and attempt to reconstruct the history of this period they would be doing exactly what their predecessors, the 16th and 17th century Ottoman court chroniclers did, that is, projecting contemporary views and concerns of their own period backwards in time.99

While if (ala Imber) one limits the sources they utilize to ‘chronicles,’ such a view might be defensible, when we broaden our examination to encompass all the ‘contemporary’ sources at our disposal, i.e., those which pre-date the chronicles, including vâkfiyes (pious endowment charters), architectural and archeological remains, inscriptions on stone (kitâbes), the 15th century tax registers (tahrir defters) and documents and memorabilia preserved by the present day descendants of historical figures, we see that it is possible to, if not unravel the complexities of the puzzle that is 14th century Ottoman history, to at least identify and flesh out individual facets of it.

Such an endeavor requires one to recognize the reality that what one writes today may well require rethinking, indeed rewriting tomorrow, i.e., to give up the notion that we will ever have the last word on any aspect of the history we study.


HEath w. Lowry62

A brief overview of my own work relating to the 14th century Uc Beğ (March Lord), Hâcı-Gâzi Evrenos, serves to illustrate this point. I first approached the subject in my 2003 book The Nature of the Early Ottoman State.100 Today, less than a decade later, while still believing the basic premise advanced in it, i.e., the importance of recognizing that it was the Uc Beğs (March Lords), chief among whom was Evrenos, who were primarily responsible for the Balkan conquests of the 14th century, today I would place far more emphasis on their role in creating the physical infrastructure (soup kitchens, carvansarays, roads, bridges, etc.) which were to serve as the underpinning of Ottoman rule for centuries. Likewise, while still believing that the motivation of those dervishes who fought alongside them were the material gains they hoped to reap in the form of booty and slaves, I would stress the fact that their primary allegiance was to the leaders of their religious order, i.e., to the Babas, Şeyhs and Sultans they followed into battle. These figures in turn were courted by the March Lords, a fact indicated by the elaborate mausoleums (türbes) and lodges (zâviye-imârets) they endowed in their honor, who were dependent upon their support in mobilizing the troops (akıncıs) needed to carry out their conquests.

I next approached the topic in a lengthy chapter of my 2008 book: The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1500.101 In the chapter of that study entitled: ‘In the Footsteps of Hâcı Evrenos: A Reinterpretation of the 14th Century Ottoman Conquest of Western Thrace,’ I focused on the extant 14th and early 15th century physical (primarily architectural) remains in present day Northern Greece in an attempt to flesh out the character of the region’s conqueror and the nature of his conquests. Having done so, I blithely assumed that I had written my last word on the subject.

Then, a few months after the book’s appearance, I appeared on a popular Turkish television talk show devoted to Ottoman history hosted by Fatih Altaylı and Murat Bardakçi, a portion of which was devoted to what I had written in regard to the role played by Evrenos in the Ottoman conquest of the Balkans. As I would learn the next day, among the show’s viewers were two descendants of Evrenos, who took note of the fact that in the course of the program, in response to a query as to where I worked while in İstanbul, I mentioned that I frequently visited the excellent Library of the İslam Araştırmaları Merkezi [İSAM], and indeed planned

100 Lowry, 2003: pp. 46, 57-60, 64-66, 90, 135 & 140-142.101 Lowry, 2008: pp. 15-64.



to do so the following day if my hosts ever allowed me to go home and get some much needed rest (the program in question being a marathon which runs from 11 pm to 5 am).

Indeed, the next morning, after a few short hours of sleep, I arrived at İSAM only to be informed by the Director of the Library, Mustafa Birol Ülker, that two guests were waiting for me in his office. I entered and was introduced to Ersin Evrenos, a retired naval captain, and Özer Gazievrenosoğlu, an attorney, two individuals who have subsequently become my Evrenos ‘muses’ and close friends. Intrigued by the interest I had expressed in their illustrious ancestor, they had wasted no time in making contact. Somewhat paradoxically, I had for some time been wondering if any of his descendants had survived in Turkey, and, if so, how I might locate them.

Nor had they arrived empty handedly. Ersin Bey produced an interesting ca. 1930 photograph of Yenice-i Vardar, as well as a previously unknown family tree (aile şecere), which subsequent study would establish had been compiled in the late 17th century. This document lists over two hundred male descendants of Evrenos (complete with notes next to many of their names listing administrative posts they held, battles they fought in and where they were buried); while, Özer Bey shared a number of late 19th century photographs depicting the interior of Evrenos’ mausoleum (türbe) in the family’s ancestral hometown of Yenice-i Vardar. To say that my mouth was watering while examining these treasures would be an understatement. When I enquired as to what they planned to do with them, Ersin Bey responded: “I made this copy of the şecere and photograph for you,” and Özer Bey added: “I thought you might be interested in these photos so I brought these copies for you as well,” At that point I realized that far from having ended my study of the history of Evrenos and the dynasty he founded had only begun.

Intrigued by the treasures with which I had been entrusted, and recognizing their historical importance, I wasted no time in approaching my friend and colleague of thirty-five years, İsmail E. Erünsal, with a proposal that we study and publish them together. Indeed, upon receiving his agreement, we wasted no time in so doing. In the next year we jointly published two lengthy articles,102 which in turn (supplemented by additional photos and documents provided by Evrenos family

102 See: Heath W. Lowry & İsmail E. Erünsal: “The Evrenos Dynasty of Yenice Vardar: Notes & Documents on Hacı Evrenos & the Evrenosoğulları: A Newly Discovered Late 17th Century Şecere (Genealogical Tree), Seven Inscriptions on Stone & Family


HEath w. Lowry64

members), became the basis of our 2010 book: The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents.103

The key word in the above paragraph is ‘supplemented,’ for following our initial meeting, Özer Gazievrenosoğlu wasted no time in arranging the first of what has now become a series of six family get togethers (the seventh of which he is currently planning). In these gatherings, each of which I have attended as an ‘honorary’ Evrenos descendant, family members have come forward with new documents and photos, items which have either forced reevaluations of earlier assumptions, or, alternatively led me to write yet another study.

One such gathering, attended by several members of the Selânik branch of the family, provided new information on several architectural monuments endowed by descendants of Evrenos in that city, and served as the impetus for the writing of my 2010 study entitled: The Evrenos Family & the City of Selânik: Who Built the Hamza Beğ Câmi’i & Why?104

As for the work at hand, as discussed earlier, it too began with the story related to me by Emin Özer Evrenos at a family gathering held on January 10, 2010, relating to the zırh (chain mail) and the Quran (Kur’an-ı Kerim) of his ancestor, and with a second family tree (aile şecere), owned by Haydar and Alparslan Evrenosoğlu of the İzmir branch of the family, a copy of which was provided me at the same gathering by Alparslan Bey.

At the most recent gathering (held at Bahçeşehir University on December 25, 2011), I was given a copy of another 19th century family tree by Zerrin [Evrenos] Ergüvenç and her daughter Funda Korkut.

Will it end here? Probably not, for I recently agreed to accompany family members on what will be our second such trip to northern Greece and Macedonia. On the first trip, I in the role of tour guide (accompanied by twenty five Evrenosoğlus) concentrated on areas conquered by their forebear Evrenos, and the monuments he

Photographs,” in Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Volume XXXII (İstanbul, 2008), pp. 9-192 & Heath W. Lowry & İsmail E. Erünsal: “The Evrenos Dynasty of Yenice Vardar: A Postscript,” in Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Volume XXXIII (İstanbul, 2009), pp. 9-192.

103 Lowry/Erünsal, 2010.104 Heath W. Lowry: The Evrenos Family & the City of Selânik: Who Built the Hamza Beğ

Câmi’i & Why? – Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmi’i Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı? İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2010.



built, in what today is Western Thrace and Eastern Macedonia. Our upcoming foray will cast a slightly wider net and take us as far as Üsküp and Ohri in the present-day Republic of Macedonia. Should this trip uncover new items of interest, my ongoing fascination with the 14th century conqueror and his line may well continue.

An anecdote from our first visit to the lands conquered by Evrenos will illustrate both the longevity of his legacy and the impact of his pious endowments. One of our first stops, as we retraced the conquests of their illustrious ancestor, was at the recently restored soup kitchen (imâret) built by Evrenos in the Western Thracian town of Gümülcine (Komotini) in the 1360s. Its restoration was paid for by the Metropolitan of the Orthodox Church in Gümülcine, and, in return, it today serves as the city’s Church Museum. It is looked after by an an elderly priest named Papas Dimitrios [Plate 34], a fact which helps explain its rather irregular opening hours.

Forewarned of our arrival Dimitrios was waiting by the door. He asked me who my guests were [Plate 35] and when I explained to him that they were descendants

Plate 34: Papas Dimitrios & Evrenos’ Gümülcine ‹mâret105

105 Photo: H. Lowry (2006). Originally published in: Lowry, 2009: p. 33.


HEath w. Lowry66

of Hâcı-Gâzi Evrenos who had endowed the soup kitchen 550 years earlier, tears came to his eyes. Then he began kissing the hands of his visitors, young and old alike.

When he regained his composure he explained that he had been the son of a very poor family. As a child, when he and his siblings would complain of hunger, their father would relate to them how as a youngster his family had been even poorer and he was always hungry. Indeed, the only time he remembered ever having a full stomach was on Fridays when his father would visit the Evrenos imâret and return home with bowls of soup, pilav and loaves of freshly baked bread.

I only wish that those who query the reasons behind the staying power of the Ottoman Empire, those who question how it could have successfully ruled for centuries a Balkan population with which it shared no common languages, history, religion or culture, could have witnessed the scene. This was a state which from its inception had provided a social network to meet the needs of its citizens. As has been seen in Table II. [pp. 29-30 above], Evrenos and his immediate descendants

Plate 35: Papas Dimitrios and the Evrenosoğlus at Evrenos’ Gümülcine ‹mâret [August 2010]106




alone were responsible for endowing over twenty soup kitchens throughout what today is Northern and Central Greece. Many of them continued to feed the poor of all faiths for centuries.

If we are to ever comprehend the real nature of Ottoman rule in the Balkans, we must never lose sight of the fact that no matter how the region was conquered with a sword in one hand, it was the ‘loaf of bread’ they bestowed with the other hand which played a pivotal role in their ability to successfully rule the region for half a millennia. No one is more rightfully deserving of credit for the implementation of this policy than Hâcı-Gâzi Evrenos.

To the extent it has succeeded in meeting its modest objective, the present study has served to shed a glimmer of light into Colin Imber’s dark abyss, that is, to the heretofore ‘black hole’ of the Ottoman past’s formative 14th century.



APPENDIX I: REVIEW OF TWO RECENT STUDIES ON

HÂCI-GÂZİ EVRENOS

03_Evrenos_Book_ING_69_78_Note.indd 69 5/29/12 1:53:11 PM


107 This work (which I have not as yet seen) was submitted to Ankara University’s Institute of Social Sciences as: Ayşegül [Çalı] Kılıç: Gâzi Evrenos Bey. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Unpublished Doctoral Dissertation]. Ankara, 2011.

108 Ayşegül [Çalı] Kılıç: “Bizans ve Osmanlı Kaynaklarında Gâzi Evrenos Bey’in İmajı Hakkında Bir İnceleme” in Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt XXX., Sayı 49 (Ankara, 2011), pp. 131-144 [Hereafter: Kılıç, 2011a].

109 Kılıç, 2011a: p. 133.110 Kılıç, 2011a: p. 134. Note: Kılıç seems to view both Sphrantzes and Pseudo-Sphrantzes

as 15th century Byzantine authors, whereas in point of fact Pseudo-Sphrantzes is generally accepted to be a late 16th century compilation made by the Metropolitan of Monemvasia, a certain Makarios Melissenos (d. 1585). See: Alice-Mary Talbott: “George Sphrantzes,” in A.P. Kazhdan (Ed.): The Oxford Dictionary of Byzantium. Volume 3. New York – Oxford (Oxford University Press), 1991. p. 1937. Needless to say, Kılıç’s error in this regard undermines and negates her attempt to analyze the ‘image’ of Evrenos in Byzantine sources, as the only Byzantine source she cites is Manuel II.

Note

As the present study was about to go to press I received copies of two newly published articles with direct relevance to its ‘codicil #1.’ Both were authored by Dr. Ayşegül [Çalı] Kılıç, a young historian at Harran University in Şanlıurfa, and are based on her unpublished doctoral dissertation entitled Gâzi Evrenos Bey, which was submitted to Ankara University in 2011.107

In one study: “Bizans ve Osmanlı Kaynaklarında Gâzi Evrenos Bey’in İmajı Hakkında Bir İnceleme” [An Examination of the Image of Gâzi Evrenos Bey in Byzantine and Ottoman Sources],108 she has surveyed a number of references to Evrenos (in an effort to uncover his ‘image’) in the extant Byzantine and Ottoman chronicle sources, and concluded (not surprisingly) that in the work written by the Byzantine Emperor Manuel II. [Palaiologos] and in that by the Pseudo-Sphrantzes, the image projected of Evrenos’ role is negative, i.e., he is depicted as a conqueror with “unrivalled hatred of Christians” by Manuel II. writing in 1407,109 and as one “who mistreated, indeed enslaved Christians while campaigning in the Morea” by Pseudo-Sphrantzes writing in the 1580s,110 whereas other Byzantine authors


HEath w. Lowry72

111 Kılıç, 2011a: p. 134. In this regard, Kılıç writes: “Bu çalışmanın amacı, dönemin Bizans kaynakları ile Osmanlı kaynaklarını karşılaştırmalı incelemek ve her iki kaynak grubuna yansıyan Evrenos Bey’in imajını ortaya çıkarmaktır.”

112 Note: While the remainder of the Byzantine sources cited by Kılıç fall short of meeting the ‘contemporary’ test: a) Doukas (d. ca. 1462); b) George Sphrantzes (1401-1478); c) Laonikos Chalkokondyles (d. ca. 1490); and, d) Pseudo Sphrantzes = Makarios Melissenos (d. Naples 1585), they all (with the exception of Pseudo Sphrantzes) predate any of the Ottoman sources she cites.

113 The editions of this author’s work include: a) Aşıkpaşazade: Die altosmanische chronik des ’Aşıkpaşazade (Edited by F. Giese). Leipzig, 1929. p. 45; b) Ali Bey: Tevarih-i Al-i Osman’dan Aşıkpaşazade Tarihi. İstanbul, 1332. p. 51, line 8; [N.] Atsız: Osmanlı Tarihleri. İstanbul, 1949; & c) Aşık Paşazade: Osmanoğulları‘nın Tarihi (Edited by

confine their mention of Evrenos to the dates and locations of the campaigns he led. She in turn attempts to compare these more or less contemporary Byzantine ‘images’ with those preserved in the much later Ottoman chronicle tradition, where, not surprisingly, he is portrayed in greater detail and in a much more positive light. In so doing she rather inexplicably accepts the flawed notion that the ‘contemporary’ Byzantine image warrants comparison with that she derives from the Ottoman sources, all of which were written long after Evrenos’ death.

Given the obvious fact that Evrenos was a March Lord (Uc Beğ), who commanded non-salaried irregular troops (akıncı), whose sole sources of revenue were the slaves and booty they gathered while campaigning, it therefore should come as no great surprise to anyone that some Byzantine Christian authors would be less than pleased with the activities of Evrenos and his men, while others, having previously been subjected for decades to the ravaging and pillaging of the Catalan mercenaries, found such behavior so commonplace as not to warrant mention.

That said, the reader is left with some doubt as to what the actual purpose of the Kılıç article is intended to be. Its stated aim is: “to weigh the Byzantine and Ottoman sources one against the other, and to set forward the ‘image’ of Evrenos found in both.”111 The problem with this approach (of which Kılıç seemingly remains unaware), is that it is an exercise in comparing ‘apples’ and ‘oranges.’ For while we have one late 14th and one early 15th century Byzantine source which mention Evrenos (the short chronicles and Manuel II’s funeral oration),112 there are in fact no Ottoman sources from the same period naming him. Rather, on the Ottoman side of the equation the earliest sources she cites date from the end of the 15th century, i.e., close to a century after his death. Indeed, when one surveys the Ottoman sources surveyed by Kılıç, the oldest of which date to the period of 1484-1512 (Âşıkpaşazâde: d. 1484,113 Oruç Beğ: d. ca. 1502,114 and Neşrî: d.



K. Yavuz & M.A. Yetka Saraç) İstanbul, 2003. While the choice of the manuscript utilized by Yavuz and Saraç is questionable, this, the most recent edition, has the benefit of having an excellent 'Index.'

114 For a recent critical edition of this work, see: Necdet Öztürk (Ed.): Oruç Beğ Tarihi [Osmanlı Tarihi – 1288-1502]. İstanbul (Çamlıca), 2007. p. xxiii.

115 Necdet Öztürk (Ed.): Mevlana Mehmed Neşrî Cihânnümâ. İstanbul (Çamlıca), 2008. pp. xx-xxi.

116 Note: The one partial exception to this statement is the extremely important work of Âşıkpaşazâde, who while writing at the end of the 15th century, based his account of developments in the 14th century on a no longer extant work. See: Lowry, 2008: pp. 56-58 & Lowry/Erünsal, 2010: pp. 5-8.

ca. 1512),115 it is clear that her stated objective of weighing “the Byzantine and Ottoman sources one against the other, and to set forward the ‘image’ of Evrenos found in both,” is an exercise with little historical import or relevance.

Paradoxically, her discussion is not limited to just these three Ottoman author’s assessments of Evrenos’ image, rather it also includes what is written about him in the works of a number of even later Ottoman writers: a) İbn-i Kemal (d. 1535); b) Hoca Saadeddin (d. 1599); c) Gelibolulu Mustafa Ali (d. 1600); d) Solakzâde (d. 1658); e) Müneccimbaşı (d. 1702); and, f ) Mustafa Nuri Paşa (d. 1890).

In short, Kılıç’s efforts to compare the statements relating to Evrenos in the works of those Byzantine authors who were his contemporaries or near contemporaries (her: ‘apples’) with the way he is treated in the much later Ottoman chronicle tradition (her: ‘oranges’) is unsustainable. As a source for Evrenos’ life [d. November 17, 1417], the writings of individuals who died in 1484, 1502, 1512, 1535, 1599, 1600, 1658, 1702 and 1890, should literally be taken cum grano salis (with a grain of salt). They are useless for the purpose she purports to use them.116

On the other hand, Kılıç’s study, while focusing on the variants of the name Evrenos in the contemporary literature, makes the obvious point (one previously made by this author and others), that the commonly accepted version of his name, i.e., Evrenos, is not how he was in fact known by either contemporary Byzantine or late 15th or early 16th century Ottoman writers.

If in fact her desire was to determine the original form of Evrenos’ name her ignoring/overlooking several of the earliest known variants, i.e., her rather strange choice to exclude: a) the name as it appears on the ca. 1390 inscription (kitâbe) from the han built by Evrenos at Traianoupolis (Kara Kaplıca) in western Thrace; b)


HEath w. Lowry74

117 For the Traianoupolis inscription, see: a) Lowry, 2008: pp. 33-55 (where the inscription was first published); b) Lowry, 2009: pp. 134-135; and, c) Lowry/Erünsal, 2010: pp. 83-85; For the Venetian document of 1403 naming Evrenos, a) see: Lowry, 2003: p. 141; b) Lowry, 2008: pp. 16-17; c) Lowry/Erünsal, 2010: p. 7; and, d) G.T. Dennis: “The Byzantine-Turkish Treaty of 1403” in Orientalia Christiana Periodica, 33 (1967) pp. 72-88; while, for the name as it appears on Evrenos’ 1417 tombstone in Yenice-i Vardar, see: a) Lowry, 2003: pp. 60-63; b) Lowry, 2008: pp. 58-62; and, c) Lowry/Erünsal, 2010: pp. 89-90.

118 Ayşegül [Çalı] Kılıç: “Evrenos Bey’in Kökeni Hakkında Tartışmalar ve Yeni Bir Değerlendirme,” in TTK Belleten. Cilt LXXV, No. 274 (Ankara, 2011), pp. 745-768 [Hereafter: Kılıç, 2011b].

119 Note: Suffice it to say, anyone wishing to learn my views is well advised to use the English original, rather than the Turkish translation which I was neither responsible for, nor had the opportunity to correct.

the 1403 Venetian document; and, c) the 1417 version of the name as it is recorded on Evrenos’ tombstone in Yenice-i Vardar [See: Table I., pp. 6-7 above], i.e., the name as it appears in three of the five earliest surviving sources. This oversight is difficult to comprehend as each of these sources have been previously discussed in several of the present author’s books which she cites throughout her article?117

The second Kılıç article entitled: “Evrenos Bey’in Kökeni Hakkında Tartışmalar ve Yeni Bir Değerlendirme” [The Debate on the Origins of Evrenos Bey and a New Appraisal],118 purports to be, as the title implies, a review of the earlier debate on the possible ethnic origins of Evrenos, coupled with her analysis of a heretofore unpublished vâkfiye (pious endowment charter) which provides a previously unknown name for the father of Evrenos.

As a significant amount of space in this article is devoted to a discussion/critique of my earlier work on Evrenos, and, in particular, to my The Nature of the Early Ottoman State book, much of which is either based on her misunderstanding of what I actually wrote (a misunderstanding which appears to stem in part from her reliance on the rather poor Turkish translation of my book), and in part from her having credited me with statements or views I never expressed, I will leave a more comprehensive response until such time as her critique appears in book form.119

A case in point (of several which might be cited) illustrating the extent to which Kılıç has either misunderstood and/or misstated what I wrote is found in the following passage, where she has written:

“Spandounes'in bu paşaların [Hersekzâde Ahmed Paşa & Mesih Paşa] anlatılarını doğru kabul etmesi Lowry tarafından doğal karşılanmıştır.



120 Kılıç, 2011b: p. 756.121 Lowry, 2003: p. 142.122 For whom, see: Lowry, 2003: pp. 115-116, p. 119 & pp. 122-123.123 For whom, see: Heath W. Lowry: Hersekzâde Ahmed Paşa: An Ottoman Statesman’s

Career & Pious Endowments. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2011.

Ancak bu paşaların neden böyle bir hikâye anlattıklarını sorgulamaz. Oysa mühtedi olan paşaların “Evrenos Bey” gibi ünlü bir komutanla kendilerini özdeşleştirmiş olma ihtimallerini göz ardı etmemek gerekir”120

[Translation: Lowry has simply accepted as true what was related to Spandounes by these paşas. However, he has done so without questioning why they may have related such a story. Rather, it is necessary not to lose sight of the fact that these convert paşas may have wanted to put themselves in the company of a famous commander like Evrenos].

Contra Kılıç’s assertion, I qualified my usage of this and similar passages by clearly stating: “If these accounts are credible as reflections of what was commonly believed in Ottoman elite circles as late as the mid-16th century.”121 Further, the passage she references relates to Spandounes’ account of how the Ottoman state was founded by a group of Bithynian warriors among whom were Osman, Evrenos and Mihal, and has nothing whatsoever to do with paşas wanting to compare themselves to Evrenos or anyone else.

The ‘paşas’ in question were not Balkan Christian peasant boys taken via the devşirme into the Janissary corps, rather they were both scions of two of the most elite Byzantino-Balkan aristocratic families, who as newly minted ‘Ottomans’ had risen to the pinnacle of power. Indeed, Mesih Paşa (a two-time Ottoman Grand Vezir), was a Palaiaologan prince, the nephew of the last Byzantine Emperor Konstantine XI.,122 whereas Hersekzâde Ahmed Paşa (a five time Ottoman Grand Vezir),123 was the son of Duke Stepjan Vukči-Kosača, a great Bosnian Vojvoda, who ruled southeast Bosnia. In addition, both were son-in-laws of the ruler, Sultân Bâyezîd II. To suggest, as has Kılıç, that these Ottoman statesmen (Grand Vezirs) felt the need to compare themselves to Evrenos strains credulity. What she has done is put words (never spoken or written by me) in my mouth and then used them out of context to make it appear that I had not understood what she herself has inaccurately attributed to me.


HEath w. Lowry76

124 Kılıç, 2011b: p. 760 – fns. 60 & 63.125 That this may not have been an inadvertent error is suggested by a comparison of:

Kılıç, 2011: p. 760 – Footnote 63 (that referenced above, i.e., where the date is given as the classification number with no dosya or gömlek number given), with Footnote 64 (in which Kılıç cites another document from the same archive by giving its proper dosya and gömlek number)?

As her source appears to be the same document I have utilized in Codicil #1 (pp.3-14 above), i.e., the 1456-1457 vâkfiye of Evrenos’s son İsa Beğ, and, as our views regarding it are somewhat at odds, it too calls for comment. I said that the document 'appears' to be that which I have used, for the manner in which it is cited by Kılıç leaves the question open. She references the vâkfiye as: “BOA, EV. VKF. No. 861,”124 i.e., Başbakanlık Osmanlı Arşivi [Prime Ministry Ottoman Archives]: Evkaf Evrakı [Pious Foundation Charters]: Number 861. At the outset let me state there is no such document [No. 861] in the Prime Ministry Archive’s Evkaf Evrakı group, nor is there any way of locating the document in question on the basis of the erroneous citation she provides.

In point of fact, the document both she and I ‘appear’ to have used is actually catalogued as: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA] (Prime Ministry Ottoman Archives): Fon Kodu [Fund Code]: EV. VKF. [Pious Foundation Charters]: Dosya [File] #10; Gömlek [File Cover] #1; Tarih [Date]: h. [hicrî] 861 (November 29, 1456 - November 18, 1457), and as such should be properly cited as: BOA: EV. VKF.: Dosya #10 - Gömlek #1.

Seemingly, Kılıç has either unwittingly confused the date of the document [h. 861] with its actual classification: BOA: EV. VKF.: Dosya #10 – Gömlek #1, or done so intentionally in an attempt to keep other researchers from locating it? Either way, whether due to carelessness or willful intent, the reader is clearly misled.125 Stated differently, had I not previously found the same document there is no way I (or any other would be user) could have located it on the basis of the flawed citation she provides. This mistake is difficult to comprehend as the folder housing the document is clearly labeled [Plate 36]. Plate 36: File Cover for BOA: EV.EVR. 10/1



126 Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı: 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri (937 / 1530). Ankara (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), 2003. p. 75 [Hereafter: TT #167]

127 Kılıç, 2011b: p. 760.128 These are two registers housed in the Başbakanlık Arşivi where they are catalogued as:

Tapu-Tahrir Defter No. 70 (h. 925 = l519-1520), p. 189 & Tapu-Tahrir Defter No. 433 (h. 936 = l529-1530), p. 682. See also Sefer Güvenç: Atlas of Old and New Toponyms of Northern Greece: Before and after the Population Exchange - Mübadele Öncesi ve Sonrası Eski ve Yeni Adları ile Kuzey Yunanistan Yer Adları Atlası. İstanbul (Lozan Mübadilleri Vakfı), 2010.

129 TT #167: p. 148 where the entry is given as Lazan ( ).

A second question concerns the reading of the name of Evrenos’ father proposed by Kılıç. As has been previously discussed, the name is written in the vâkfiye as: Branko or Pranko Lazart ( or ). Kılıç, who gives the Ottoman transcription exactly as I have read it, somewhat inexplicably read the name not as ‘Lazart’ but rather as ‘Lazarat,’ i.e., she has added an ‘a’ between the final ‘r’ and ‘t’ of the name. While this would be acceptable were we dealing with a Turkish name, it is not necessarily so when dealing with what so clearly is a foreign one.

In support of her reading she engages in what can only be termed some rather fanciful thinking. She erroneously claims that a h. 937 (1530) tax register: 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri126 contains an entry for a village in Serfiçe [Gr. Servia in Kozani] named: ‘Lazarat,’ a fact which she asserts “can not be coincidence.”127 In point of fact, the register in question says nothing of the kind. She clearly did not bother to look at the actual entry in the register, rather she has relied on the ‘Index’ of the published version of this work. There we see that its editors have attempted to equate the entry for the village of ‘Lazan’ in Serfiçe, with a village named ‘Lazarat’ which does not appear in this defter, but rather appears in two different tax registers.128 Actually the 1530 register makes no reference whatsoever to a village named ‘Lazarat.’ The entry Kılıç attempts to use in support of her reading clearly is that for a Serfiçe village named: ‘Lazan’ ( ).129 In short, the register she cites in no way supports her attempted usage of it. Here, all she had to do was correctly understand the ‘Index’ entry, which she has misread. Had she actually taken the time to look as the text of the tahrir defter (tax register) in question, it would have caused her to reevaluate her analysis of the subject at hand, an analysis based on her misreading of the ‘Index’ entry.

The fact is, aside from the name given for the father of Evrenos in the misreferenced vâkfiye (pious endowment charter) of his son İsa Beğ, there is little in the two Kılıç studies which advances our understanding of the issues they purport to address.



ON DÖRDÜNCÜ YÜZYIL OSMANLI GERÇEKLERİ

04_Evrenos_Book_TRK_79-88.indd 79 5/29/12 1:53:37 PM


81

Teşekkürler

Her zaman olduğu gibi birçok arkadaşıma, tanıdığıma, meslektaşıma ve aile fertlerime, kaynakları, tarihi belgeleri ve aile yadigarlarını paylaşarak bu çalışmanın gerçekleşmesinde bulundukları katkılardan dolayı teşekkür borçluyum.

Aralarından en önemlisi, son dört senede tanışma fırsatı bulduğum Hacı-Gazi Evrenos’un neslinden gelenlerdir. Bu listenin başında Ersin Evrenos ve Özer Gazievrenosoğlu geliyor, cömertlikleri ve ailelerinde nesilden nesile geçen belgeler ile fotoğrafları benimle paylaşma konusundaki istekleri, sadece mevcut çalışmayı değil önceki iki kitabı da yazmama imkân verdi. Ellerindeki şecereleri paylaşan ailenin diğer fertleri arasında, Aynur [Evrenosoğlu] Odabaşıoğlu, Haydar ve Alparslan Evrenosoğlu, Zerrin [Evrenos] Ergüvenç (ve kızı Funda Korkut), Emin Özer Evrenos ve Atilla Evrenosoğlu bulunmaktadır. Her birine ve tanışma fırsatını bulduğum tüm diğer Evrenosoğullarına ebediyen minnettarım.

Uğur Yayınları’ndan genç çalışma arkadaşım Faruk Özbey, son beş senede Bahçeşehir Üniversitesi’nden yayımlanan on kitabın (dokuzu hem İngilizce hem Türkçe, bir tanesi sadece İngilizce) tasarımını yaptı, kendisine ne kadar teşekkür etsem azdır. Mevcut çalışmanın yanı sıra, yakın zamanda yayımlanan tüm kitaplarıma verdikleri destek için Uğur Eğitim Pazarlama ve Yayıncılık A.Ş.’nin Genel Müdürü Hande Alpay ve çalışanlarından Arman Güneysucu’ya teşekkür ediyorum.

Mevcut çalışmanın Türkçe çevirisi, son üç kitabımı da tercüme eden araştırma yardımcım Mustafa Alper Öztürk tarafından yapıldı. Bir kez daha, rekor sürede muazzam bir iş başardı, bunun için kendisine minnettarım.


82

Üç senedir yarı zamanlı görev yaptığım, Princeton University’den emekli olacağım 2013 akademik yılı sonunda ise sürekli çalışacağım Bahçeşehir Üniversitesinde, Mütevelli Heyeti Başkanı Enver Yücel’in dostluğunu görmeye devam ediyorum. Sağladığı sınırsız destek, mevcut çalışmanın yanı sıra, Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları adı altında daha önceden çıkan on kitabı da yayımlamamı sağladı.1

Bahçeşehir Üniversitesindeki misafirliğim, Rektör Profesör Şenay Yalçın, Genel Sekreter Ziya Alpay, Genel Sekreter Yardımcısı Hikmet Yıldırım ve Mali İşler Müdürü Coşkun İnce’nin verdikleri destek ve gösterdikleri dostluk sayesinde son derece verimli geçti.

Osmanlı arkeologu olan ve Bahçeşehir ailesine yakın zamanda katılan genç meslektaşım Doçent Mustafa Özer’e teşekkürlerimi sunuyorum. Mevcut çalışmada kullandığım Evrenos’un Serez imaretinden geriye kalan Yuan çinilerinin yerini tespit ederken yardımını gördüm. Esat Serez’in Serez şehrinin

1 Yayınlanış sırası şöyledir: 1) Heath W. Lowry: Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi, 1350-1550: Kuzey Yunanistan’ın Fethi, İskânı ve Altyapı Gelişmesi. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2008; 2) Heath W. Lowry: Osmanlıların Ayak İzlerinde: Kuzey Yunanistan Mukaddes Mekânlar ve Mimarî Eserleri Arayış Yolculukları. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2009; 3) Heath W. Lowry: Ottoman Architecture in Greece: A Review Article With Adden-dum & Corrigendum. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History: #1), 2009; 4) Heath W. Lowry ve İsmail E. Erünsal: Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar & Belgeler. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2010; 5) Heath W. Lowry: Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmii Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı? İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Pa-pers in History #2), 2010; 6) Heath W. Lowry & İsmail E. Erünsal: Aslına Dönüş: Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa’nın Kavala Kasabası ile Bağları (Mimari Eserler, Kita-beler ve Belgeler). İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2011; 7) Heath W. Lowry: Niyâzî Mısrî’nin Limnos (Limni) Adası’nda Bulunan Tarihi İzleri. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History #3), 2011; 8) Heath W. Lowry: Clarence K. Streit’ın Bilinmeyen Türkler’i: Mustafa Kemal Paşa, Milliyetçi Ankara ve Anadolu’da Gündelik Hayat (Ocak – Mart 1921). İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2011; 9) Heath W. Lowry: Hersekzâde Ahmed Paşa: Bir Osmanlı Devlet Adamının Meslek Hayatı ve Kurduğu Vakıflar. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History #4), 2011; ve 10) Heath W. Lowry: Evliyâ Çelebi’nin Ayak İzlerinde: Sehayatnâme Bir Rehber Kitabı Olarak. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2012.


83

tarihine dair yazdığı yayımlanmamış kitabın transkripsiyonunu benimle cömertçe paylaşan Faruk Yavuz’a da teşekkür ediyorum. Şu sıralar İbrahim Şirin ile birlikte bu kitabı yayına hazırlamaktadır.

Türk ve İslam Eserleri Müzesi Müdürü Seracettin Şahin ile birlikte seramik koleksiyonunun küratörü Serkander Demirkol, bir zamanlar Evrenos’a ait olan Yuan çinilerine dair bilgilerini paylaşmanın yanı sıra, Mustafa Özer ve bana fotoğraflarını çekip bu çalışmada kullanma izni verdiler.

Otuz sekiz yıldır eşim ve hayat arkadaşım olan Demet’e, son beş senedeki çılgın çalışma tempoma gösterdiği hoşgörü için ne kadar teşekkür etsem yetersiz kalacaktır. Haftanın yedi günü on iki ila on dört saat arasındaki çalışmalarım, birlikte geçirdiğimiz zamanı kabul edilemeyecek ölçüde azalttı. Onun bir an dahi tereddüt etmeden gösterdiği yardımlar bu kitap ve bundan öncekilerin yazılmasını sağladı.

Heath W. Lowry

Bahçeşehir Üniversitesi – Princeton University

Mayıs 2012



85

Önsöz

Ocak 2010’da İsmail E. Erünsal ile birlikte yayımladığımız Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar ve Belgeler2 ve ardından Temmuz 2010’da yayımlanan Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmii Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı?3 kitaplarından beri elime yeni kaynaklar ulaştı.

Mevcut çalışma, dört yeni bulgu ve 14. yüzyıl Uç Beyi Hacı-Gazi Evrenos’a dair yayımladığım önceki kitaplarla ilgili yaptığım iki düzeltmeden oluşuyor.

Bunlardan ilkinde, 1456-1457’de İsa Beğ’e (Evrenos’un yedi oğlundan biri) ait yeni keşfedilmiş bir vakfiyenin ışığında, ailenin etnik kökenlerine dair yeni bir açıklama ortaya konulmaktadır. Evrenos’un çağdaşları tarafından ‘Evreniz/Evrenüz’ veya ‘Avraniz/Avranüz’ diye bilindiği hipotezi ileri sürülmektedir. Dahası, babasının gerçek isminin Branko/Pranko Lazart olması, ailenin Sırp kökenli olması ihtimalini kuvvetlendirmektedir.

İkincisi, bizzat Hacı-Gazi Evrenos’a ait yeni keşfedilen iki kişisel eşyayı yayımlayarak (zırhı ve Kur’an-ı Kerim’i) ‒bu kalıntılar beş yüz yıl boyunca Yenice-i Vardar’daki türbesinde muhafaza edilmiş olup şu anda Harbiye Askeri Müzesindedir‒ Balkanlarda Osmanlı hâkimiyetinin tesisinde anahtar rol oynayan bu tarihi kişiliği anlamak için yazarın yayımladığı kitaplara bir halka daha eklemesi amaçlanmıştır.

2 Heath W. Lowry ve İsmail E. Erünsal: Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Not-lar ve Belgeler. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2010 [Bundan böyle: Lowry/Erünsal, 2010].

3 Heath W. Lowry: Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmii Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı?. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History: #2), 2010.


Üçüncüsü, Hacı-Gazi Evrenos’un Siroz (Serez) şehrinde vakfettiği binaları desteklemesi için kurduğu vakıfla ilgili yeni bilgiler vermektedir. 1930’larda Esat Serez tarafından yazılan, kasabanın tarihine dair çok önemli bilgiler içermesine rağmen ancak yakın zamanda ortaya çıkan yayımlanmayan eser kullanılarak Hacı-Gazi Evrenos imâretinin beş yüz küsür senelik tarihi gözler önüne seriliyor.

Dördüncüsü, bir zamanlar Siroz (Serez) Hacı-Gazi Evrenos imâretinde bulunan ve Çin’deki Yuan Hanedanlığından getirilen on adet paha biçilemez mavi‒beyaz ve seladon servis tabaklarının izini bulmak için verdiğim başarılı çabaların yer aldığı bir ‘yeni bulgu’ bölümü bulunmaktadır.

Beşincisi, Evrenosoğullarının memleketi Yenice-i Vardar’da [Bugün: Giannitsa] hâlâ bulunan bir eserin yapılış tarihi hakkında ‘düzeltme’ yapılmaktadır, önceden Machiel Kiel tarafından hatalı bir şekilde Evrenos Beğ’in torunu Hacı [Şemseddin] Ahmed Beğ’in [ö. 1502] türbesi olarak tanımlanmıştır. Önceki çalışmalarda bu bölgeyi okul olarak tanımlamamız doğru olsa da, Kiel’in 15. yüzyıl olarak verdiği inşa tarihini temel almamız yanlıştı. Esasında, Evrenosoğullarından Şerif Yusuf Beğ [ö. 1785-1786], Ahmet Beğzade ve Mehmed Emin Beğ tarafından geç 18. yüzyılda yapılmış bir kurrâhânedir (Kur’an öğretilen okul).

Son olarak, Yenice-i Vardar (beş yüz küsür sene boyunca Evrenosoğullarının hareket merkezi olmuştur) kasabasının 20. yüzyılın başlarında çekilmiş yeni keşfedilen bir fotoğrafının ışığında, ailenin mezar-ı şerifinin yeriyle ilgili yaptığımız yanlış tespit düzeltilmektedir.

Bunlarla birlikte, 14. yüzyıla dair hiçbir kaynak olmadığı ve yorum yapılamayacak bir ‘kara delik’ olduğu görüşü çürütülmeye çalışılmaktadır.

86


YENİ BULGULAR



YENİ BULGULAR



4 Heath W. Lowry: The Nature of the Early Ottoman State. Albany (SUNY Press), 2003 [Türkçesi: Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı. İstanbul (İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları), 2010 [Bundan böyle: Lowry, 2003].

5 Heath W. Lowry: Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi, 1350-1550: Kuzey Yunanistan’ın Fethi, İskânı ve Altyapı Gelişmesi. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2008 [Bundan böyle: Lowry, 2008].

6 Lowry, 2003: s. 58-59.7 Lowry/Erünsal, 2010: s. 164.8 İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [Bundan böyle: BOA]: Fon Kodu: BOA:

EV. VKF. = Evkafı Vakfiyeler: Dosya #10; Gömlek #1; Tarih: h. 861 (29 Kasım 1456 – 18 Kasım 1457) [Bundan böyle: BOA: EV. VKF: Dosya #10 - Gömlek #1].

Yeni Bulgu #1: Evrenosoğlu Hanedanının Etnik Kökenleri

Önceden yayımladığım iki çalışma, Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı4 ve Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi5 kitaplarında, Evrenosoğulları hanedanının etnik kökenlerinin ne olabileceği ile birlikte Hacı-Gazi Evrenos’un Osmanlı Balkanlarının güneyinin fethi ve altyapı gelişiminde oynadığı role değinmiştim. Bu çalışmaların en eskisinde, Evrenos’un Karesi kökenli, yani kuzeybatı Anadolulu bir Türk olduğuna dair yaygın açıklamayı reddetmiştim.6 Bunun yerine, Balkanlarda doğup büyüdüğü ve Prangi İsa isimli bir Katalan paralı askerinin oğlu olabileceği hipotezini öne sürmüştüm.7

Yakın zamanda, Evrenos hanedanının üyeleri tarafından kurulan vakıflar için kaleme alınan vakfiyeleri ararken, İstanbul Başbakanlık Arşivinde muhafaza edilen bir kopyaya denk geldim. Ailenin merkezi Yenice-i Vardar’da, Gazi İsa Beğ’in vakfettiği cami, mekteb ve imâretten oluşan vakfiyenin 1902 tarihli bir kopyasıdır.8 Belgenin orijinali hicri 861’de, yani 29 Kasım 1456 ile 18 Kasım 1457 arasında kaleme alınmıştır. 15. yüzyılda bu tür belgelerin genel özelliği olduğu üzere Arapça yazılmıştır. Bugün muhafaza edilen kopya Mehmed Ali ibn Mahmud isimli bir Hâkim-i eş-Şer’ (Şeriat Hakimi) tarafından yapılmıştır


HEath w. Lowry90

9 BOA: EV. VKF: Dosya #10 - Gömlek #1: s. 15.10 Lowry/Erünsal, 2010: s. 14-15 ve s. 42-43.11 Lowry/Erünsal, 2010: s. 14-15.12 Lowry/Erünsal, 2010: s. 15. 13 İstanbul: BOA: Tapu-Tahrir Defter # 70. Hicri 925 (1519). Bkz. s. 170.14 Lowry/Erünsal, 2010: s. 115-116.15 Lowry/Erünsal, 2010: s. 164. Ayrıca bkz. Heath W. Lowry: “Osmanlı Balkanları’nda

‘Çorba Müslümanları’: Bir ‘Batı’ ve ‘Doğu’ Osmanlı İmparatorluğu Var Mıydı?”, D. Quataert ve B. Tezcan (Yayına Hazırlayanlar): Hakim Paradigmaların Ötesinde – Rifa’at Abou-El-Haj’a Armağan. İstanbul (İSAM), 2010. s. 97-133 ve Ekrem Hakkı Ayverdi: Avrupa’da Osmanlı Mimarî Eserleri. Cilt IV, Kitap V - Yunanistan. İstanbul, 1982. s. 320 [Bundan böyle: Ayverdi, 1982].

16 BOA: EV. VKF: Dosya #10 - Gömlek #1: s. 11, satırlar 24-25.

ve gerçek olduğu 25 Cumadelûlâ 1320’de (29 Eylül 1902), Selânik Evkaf Dairesi tarafından teyit edilmiştir.9

Belgede ismi verilen İsa Beğ, yukarıda belirtildiği üzere 17. yüzyıl aile şeceresinde Evrenos’un yedi oğlundan biri olarak yer almaktadır.10 Belgede verilen ayrıntı sayesinde Yakub Beğ ve Oğulbula Kadın’ın kardeşi olduğunu ve üç kardeşin Merih isimli Hıristiyan bir cariyenin çocukları olduğunu biliyoruz.11 Aile şeceresinde Hacı unvanını taşıdığı için, babası ve kardeşi Hacı Barak Beğ (bunların yanı sıra Evrenos’un iki torunu: Hacı [Şemseddin] Ahmed Beğ ve Hacı Hızır Beğ) ile birlikte 1387-1388’de Mekke’ye Hacca gittiği sonucuna varabiliriz.12

1519’da kaleme alınan bir tahrir defteri,13 İsa Beğ’in [ölümü: takriben 1479] Yenice-i Vardar’da bir cami, mekteb ve imâretten oluşan bir vakıf kurduğunu14 ve Selânik eyaletinden yedi, Yenice-i Vardar’dan ise bir köyün gelirlerini bu vakfa bıraktığını teyit etmektedir.15

Bu tür belgelerde âdet olduğu üzere, 1456-1457 vakfiyesinde sadece vakıf sahibinin ismi değil, aynı zamanda babası ve dedesinin ismi de yazmaktadır. Burada ilgi çekici olan kısım vakıf sahibinin soy ağacıyla ilgili bilgilerdir. Şöyle yazmaktadır: “Branko/Pranko Lazart oğlu büyük emir, merhum, şöhretli Evraniz/Avraniz oğlu İsa Beğ” (İsa Beğ ibn al-emīr al-kebīr, al-merhūm, eş-şehîr Evraniz/Avraniz ( ) Beğ ibn Branko/Pranko Lazart ( ) [Resim 1].16


ON DÖRDÜNCÜ YÜZYIL OSMANLI GERÇEKLER‹ 91

17 Fotoğraf: Heath W. Lowry (2011).18 BOA: EV. VKF: Dosya #10 - Gömlek #1: s. 11. Not: Üstteki satır 24. satırın

ikinci yarısından, alttaki satır ise 25. satırın ilk kısmından alınmıştır. 19 Not: Bu ismin Resim I’de yazılış şekli incelenip ilk harfe bakıldığında, ‘b’ ( ) mi

yoksa ‘p’ ( ) mi olduğunun tam olarak tespitinin imkânsız olduğu görülecektir.20 Not: İsmin kitabedeki imlası (1417 mezartaşı da dahil daha erken tüm versiyonlardan

farklı gözükmektedir), bir zamanlar süslediği han Evrenos tarafından yapılmış olsa da, kitabenin kendisinin ileri bir tarihte neslinden gelenlerden biri tarafından ilave edildiği ihtimaline işaret etmektedir.

İsa Beğ’in vakfiyesindeki bu isimlerin üç önemli sonucu vardır: a) Bugün Evrenos olarak bildiğimiz isim için alternatif bir 15. yüzyıl versiyonu sunmaktadır; b) Evrenos’un babasını Branko/Pranko19 Lazart olarak listeleyerek ismin şimdiye kadar hiç bilinmeyen bir versiyonunu sağlamaktadır ve c) son olarak, Evrenosoğlu hanedanının kurucusunun etnik kökenlerine dair bir ipucu vermektedir.

Tablo I, geç 14. yüzyıl ve erken 15. yüzyıl Bizans, Venedik ve Osmanlı kaynaklarında (1387-1417) bulunan Evrenos ismi varyantlarının dökümünü sunmaktadır. Bu tabloda, ismin bugün kullandığımız halinin (Evrenos), kuzey Yunanistan’in çoğunu ele geçiren bu büyük Uç Beyinin çağdaşları tarafından bilinen şeklinden ne kadar farklı olduğunu pekiştirmektedir. Kronolojik olarak listelenmiş olup, ismin daha erken varyantları önemli noktalara ışık tutmaktadır.

Birincisi, yaşadığı zamana ait olan imla/versiyonlar şöyledir: a) Kısa Bizans Kronikleri: Vranezes/Vrenezes [Tarih: 1387-1395]; b) Traianoupolis/Kara Ilıca’daki hanının kitabesi: Avrenos/Evrenos/Avrenüs/Evrenüs [Tarih:

Resim 1: 1456-1457 Vakfiyesindeki Evrenos Aile Fertleri:17 ‹sa Beğ ibn al-emîr al-kebîr, el-merhûm, eş-şehîr Evraniz/Avraniz ( ) Beğ ibn Branko/Pranko Lazart ( )18


HEath w. Lowry92

Tarih İsmin Yazılışı Kaynak Referans

1387-95 Vranezes ( )Vrenezes ( )

Kısa Bizans Kronikleri

Peter Schreiner: Die Byzantinischen Kleinchroniken. Cilt I (Viyana, 1975). Bkz. s. 244, 292 ve 321.

Takriben 1390

Avrenüs/Evrenos ( )

Evrenos’un Kitabesi (Traianoupolis = Kara Ilıca Han)

Lowry, 2008: s. 30-35 ve Lowry/Erünsal, 2010: s. 83-85.

1403Vranez/Vranes

[Osmanlı: ]Venedik Belgesi

G.T. Dennis: “The Byzantine-Turkish Treaty of 1403”, Orientalia Christiana Periodica, 33 (1967) s. 72-88.

1407 Vranezis ( )Bizans İmparatoru

II. Manuel

Juliana Chrysostomides (Hazırlayan): Manuel II. Palaeologus. Funeral Oration on his Brother Theodore. [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Volume XXVI], Thessalonike (Association for Byzantine Research) 1985. s. 156-157.

1417Evrenez – Avreniz -

EvrenüzEvrenos’un Yenice-i Vardar’daki Mezar

Taşı

Lowry, 2008. s. 58-62 ve Lowry/Erünsal, 2010: s. 89.

1456-57Evraniz/Avraniz

Vakfiye İstanbul: Başbakanlık Arşivi: EV. VKF., 10/1: s. 11, satırlar 24-25. Tarih: hicri 861 (11/29/1456 – 11/18/1457)..

1462Avrenezēs

( )Bizans Kroniği:

Doukas

Doukas: Decline & Fall of Byzantium to the Ottoman Turks. Çeviri: H. Ma-goulias. Detroit, 1975 ve Michael Dou-kas: . Ath-ens, 1997. s. 143 ve 341.

1484

Evrenüz/Avranüz

Evranoz/Evranüz

Osmanlı Kronikçisi:

Aşıkpaşazade

a) Aşıkpaşazade: Die altosmanische chronik des ’Aşıkpaşazade (Hazırlayan: F. Giese). Leipzig, 1929. s. 45; b) Ali Bey: Tevarih-i Al-i Osman’dan Aşıkpaşazade Tarihi. İstanbul, 1332. s. 51, satır 8; [N.] Atsız: Osmanlı Tarihleri. İstanbul, 1949; ve c) Aşık Paşazade: Osmanoğulları‘nın Tarihi (Hazırlayan: K. Yavuz ve M.A. Yetka Saraç) İstanbul, 2003.

Takriben 1493

Evrenez/Avrenoz/Evrenüz -

Osmanlı Kronikçisi:

Neşrî

Necdet Öztürk (Hazırlayan): Mevlana Mehmed Neşrî Cihânnümâ. İstanbul (Çamlıca), 2008. s. xxii.

Tablo I: Evrenos İsminin 14. ve 15. Yüzyıl Versiyonları



Takriben 1390];20 c) Venedik belgesi: Vranez/Vranes [Tarih: 1403]; d) Bizans İmparatoru II. Manuel’in kardeşi Theodore’nın cenazesinde yaptığı konuşmada Vranezis [Tarih: 1407]; ve e) mezartaşında yazan: Evreniz/Avreniz [Tarih: 1417], birbirine büyük ölçüde benzemekte ve oğlu İsa Beğ’in 1456-1457 tarihli vakfiyesinde bulunan imla ile uyumlu gözükmektedir.

İsmin çağdaş varyantları ile Doukas’ın 15. yüzyıl Bizans kroniğinde bulunan versiyonu (Avrenezis - ); ve Pseudo-Sphrantzes’in geç 16. yüzyıl eserindeki versiyonu (Vrenezis - ) karşılaştırılınca, yaşadığı süre ve sonrasında (en azından 16. yüzyıla kadar), meşhur Uç Beyi’nin Evrenos olarak değil de 1417 mezartaşındaki imlaya benzer şekilde Vranezis/Evreniz/Avraniz/Evrenüz ( ) olarak bilindiği görülmektedir.

Esas konuya gelirsek, Evrenos’un babasının isminin 1456-1457 vakfiyesinde yazılış şekli, ailenin etnik kökenlerini belirlemek açısından ilgi çekicidir. Bu belgede İsa Beğ (takriben 1390 tarihli Traianoupolis kitabesi ve Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki 1417 tarihli mezartaşında böyle yazmaktadır) olarak değil, Brango/Prango Lazart ( - ) olarak yazılmıştır. Bugüne kadarki belgeler arasında Evrenos’un babasının ismini Lazart olarak aktaran tek örnek olsa da, erken 16. yüzyıl tarihli bir tahrir defterinde Branki/Pranki ( ) İsâ Beğ olarak yazılması, Branko/Pranko ismini teyit etmektedir.21

Tarih İsmin Yazılışı Kaynak Referans

1495-96Evrenez/Avrenez/Evrenüz -

Hacı Bektaş tekkesindeki kitabe

Not: Bkz. Lowry/Erünsal, 2010: s. 125 buradaki kitabede Evrenos’un bir torununun: Evrenez – Avrenez – Evrenüz olarak isimlendirildiği görülmektedir.

Takriben 1502

Evrenos/Avrenos/Evrenüz -

Osmanlı Kronikçisi: Oruç Beğ

Necdet Öztürk (Hazırlayan): Oruç Beğ Tarihi [Osmanlı Tarihi – 1288-1502]. İstanbul (Çamlıca), 2007. s. 20 [15a], 23-24 [16b-17a], ve 27-28 [19a-19b].

Takriben 1580 Vrenezēs ( )

Bizans Kronikçisi: Pseudo-Sphrantzes

V. Grecu (Hazırlayan): Pseudo-Phrantzes, Memorii 1401-1477, Anexa Pseudo-Phrantzes: Macarie Melisse-nos Cronica, 1258-1481. Bucharest, 1966. s. 202 ve 222.

Takriben 1675

Evrenos/Avrenoz/Evrenüz -

Evrenos Aile Şeceresi

Lowry/Erünsal, 2010. s. 89-90 ve Tıpkıbasım, s. 53, satır 19.


HEath w. Lowry94

21 Bu belgenin tıpkıbasımı, transkripsiyonu ve tercümesi için (Tapu-Tahrir Defter #167: s. 198, İstanbul Başbakanlık Arşivi), bkz. Lowry/Erünsal, 2010: Ek IV., s 165. Aynı eser bkz. s. 123-124.

22 Ömer Lütfi Barkan: Osmanlı İmparatorluğunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak Vakıflar ve Temlikler: I. İstilâ devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler,” Vakıflar Dergisi, Cilt II (1942), s. 279-386. Barkan’ın “Pırankı İsâ Beğ,” tartışması için bkz. s. 342.

23 Lowry/Erünsal, 2010: s. 123.24 Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı: 367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli

Defteri ile 114, 390 ve 101 Numaralı İcmâl Defterleri (920-937 / 1514-1530). 2 Cilt. Ankara (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), 2007. ‘Lazart’ için bkz. Cilt 2., s. 124 [Bundan böyle: TT #367].

25 TT #367: Cilt 2 – Lazarat için bkz. TT #390, s.63.26 Not: Lazarat Slavca Lazar isminin bir versiyonu olmalıdır, eğer öyleyse, bugün

Yunanistan ve Arnavutluk topraklarında bulunan Slavca kökenli birçok yer isminden biridir.

İlk olarak Ömer Lütfi Barkan tarafından yaklaşık altmış sene evvel keşfedilen ve yayımlanan bu belge (Balkanlarda dervişlerin oynadığı kolonizatör rolü üzerine yaptığı mühim çalışmada),22 Evrenos’un babasının türbesinin olduğu yerde kurduğu bir zâviyeden bahsetmektedir. Harabeleri günümüze ulaşan bu türbe, bugün Makedonya Cumhuriyetinde yer alan Radovis (Radovişte) şehrinin güneybatısındadır.23

Lazart ismi ile, Mora yarımadasının Balya-badra bölgesinde bulunan ve 1530 tarihli bir Osmanlı tahrir defterinde Lazart ( ) olarak yazılan köyün isim benzerliği,24 bu ismin kökenine dair muhtemel bir açıklamaya işaret etmektedir. Aynı köy, hicri 920-928 yılları arasında, yani 1514-1522 yıllarında kaleme alınan ikinci bir defterde listelenmektedir. Bu defterde köyün ismi ‘Lazart’ ( ) olarak değil ‘Lazarat’ ( )25 olarak yazılmıştır, bu yer ismi bugün Güney Arnavutluk’un Adriyatik Denizi kıyısındaki küçük bir köyünde varlığını sürdürmektedir.26

‘Branko’ ismine gelince, bugün Slavlar arasında hâlâ kullanılan bir isimdir (güncel bir örnek olarak Branko Civenkovski verilebilir, 2004 yılında yakın zamanda kurulan Makedonya Cumhuriyeti’nin ikinci Cumhurbaşkanı olarak seçilmiştir). ‘Branko’ ismi ‘Branimir’ ve/veya ‘Branislav’ isimli erkekler için kullanılan Slavca bir kısaltmadır.

Eğer ‘Branko’nun alternatif imlasını kabul edersek, yani, 1456-1457 vakfiye-sinde ‘Pranko’ olarak yazılan halini, akla başka bir açıklama daha gelmektedir. Osmanlıcada ‘p’ ve ‘f ’ harfleri sıklıkla birbirinin yerine kullanılmaktadır. Bu



27 Heath W. Lowry: “The Role of the Bursa Palace in Preparing Bread for the Ottoman Sultans,” B. Tezcan ve K. Barbir (Hazırlayanlar): Identity and Identity Formation in the Ottoman World (A Volume of Essays in Honor of Norman Itzkowitz). Madison, Wisconsin (University of Wisconsin Press), 2007. s. 43-49.

duruma örnek olarak ekmek anlamına gelen Yunanca pide kelimesi (küçült-me eki getirilmiş hali ‘pidula’) verilebilir. Bu kelime Türkçe’ye fodula olarak girmiştir.27 Aynı yapıyı ‘Pranko’ya uygularsak, ‘Franko’nun Türkçeleştirilmiş bir versiyonu olabileceği ihtimalini öne sürebiliriz. Eğer durum böyleyse, Ka-talan veya Aragon kökenli bir isim, yani Franko Lazart olduğu öne sürülebi-lir. Erken 14. yüzyılın büyük bir bölümünde Balya-badra’ya, İspanyol paralı askerler tarafından oluşturulan devletçiklerin hükmettiği göz önüne alınırsa, Evrenos’un babasının bu bölgeye yerleşen Katalan veya Arangonlu askerlerden biri olması ihtimali bulunmaktadır. Makul gözükse de, bu açıklamayı pek muhtemel görmüyorum.

Peki ailenin kökenlerine dair en akla yatkın açıklama hangisidir? Bildiğimiz şu gerçekleri birleştirince: a) 14. ve 15. yüzyıldaki en erken Osmanlı ve Bizans kaynaklarında ismi şu şekillerde yazılmıştır: ‘Vranes,’ ‘Vranezis,’ ‘Evreniz,’ ‘Avraniz’ veya ‘Evrenüz,’ temel olarak birbirleriyle tutarlı gözükmektedir; b) 14. ve 15. yüzyıl kaynakları, Evrenos’un babasının ismini: ‘İsa Beğ’ ve ‘Branko/Pranko Lazart’ olarak listelemektedir ve c) ‘İsa Beğ’ = ‘Branko Lazart’ın türbesi 14. yüzyılın ortasındaki vefatı esnasında Sırpların elinde olan bir yerdedir, Evrenosoğlu hanedanının kökenlerini belirgin bir şekilde Sırbistan’da aramamız gerektiğini görmekteyiz. Yani, Branimir/Branislav Lazart isimli, Osmanlılara katıldıktan sonra Müslüman olan ve İsa ismini seçen Sırp kökenli bir savaşçının neslinden olmaları ihtimali kuvvetlidir. Hanedanın gerçek kurucusu olan oğlu ise, babası gibi Müslüman olsa da, zamanla Evrenos haline gelecek olan Slavca [?] Vranezis/Vranes/Evreniz/Avraniz/Evrenüz ismini muhafaza etmiştir.

‘Evrenos’ isminin bildiğimiz varyantları arasından akla en yatkın olanlar, erken dönem çağdaş kaynaklarında bulunmaktadır. Takriben 1390 tarihli Traianoupolis kitabesini bir yana bırakırsak (stilinden anlaşıldığı üzere ileri bir tarihte Evrenos tarafından yapılan hanın anısına neslinden gelenler tarafından koyulmuş olması muhtemeldir), bu versiyonlar şöyledir: a) 1387-1395 Kısa Bizans Kronikleri: Vranezes/Vrenezes; b) 1403 tarihli Venedik belgesinde: Vranes; c) İmparator II. Manuel’in 1407’de kardeşinin cenazesinde söylediği: Vranezis; ve d) Yenice-i Vardar’daki mezartaşında yazan 1417 tarihli: Evrenez/


HEath w. Lowry96

28 II. Manuel’in bu toplantıyı tasviri için, bkz. Chrysostomides, 1985: s. 136-157.29 Chrysostomides, 1985: s. 156-157. 30 Lowry/Erünsal, 2010: s. 3-5.31 Lowry/Erünsal, 2010: s. 42-43.

Avreniz/Evrenüz, birbirine çok benzemektedir. Eğer aralarında bir seçim yapacak olsaydım, Bizans İmparatoru II. Manuel’in söylediği versiyonla mezartaşında yazılı olanı seçerdim, yani ‘Vranezis’ – ‘Avreniz.’ İsmin bu versiyonları oğlunun (İsa Beğ) 1456-1457 tarihli vakfiyesinde yazılı olan şekline: Evraniz – Avraniz yakınlık göstermektedir.

II. Manuel’in eserinde yazılan isme özellikle vurgu yapmamın sebebi, iki adamın büyük ihtimalle birbirini tanımasından kaynaklanmaktadır. İkisi de Serez’de yapılan 1393 tarihli toplantıya katılmıştır. Bu toplantıda, Sultan Yıldırım Bâyezîd Tesalya ve Mora’yı kendisine bırakma talebiyle II. Manuel ve kardeşi Theodore’yi çağırmıştır. Kaçmalarının ardından Bâyezîd, Evrenos ve ordusunu onların peşinden Yunanistan’a yollamıştır.28 Bu gerçek ile birlikte Manuel’in Yıldırım Bâyezîd ile ilgili yorumu: “komutanına (ismi Vranezis idi – taktiklerini ve inananlara karşı emsalsiz nefretini biliyorsunuz) hiç kimseyi hayatta bırakmaması için emir verdi. Köpüren siniri son raddeye ulaşmıştı,”29 Manuel’in düşmanını Vranezis olarak tanıdığına işaret etmektedir.

1417 tarihli mezartaşında (oğulları tarafından dikilen) ismin yazılış şekliyle oğlu İsa Beğ’in 1456-1457 vakfiyesinde yazılan versiyonunu açıklamamız gerekiyor. Kimse onun ismini oğullarından daha iyi bilemez. Dolayısıyla, elimizdeki kaynakların ışığında, biraz tereddüt etsek de, Kuzey Yunanistan’ın fatihinin gerçek isminin: Evraniz – Avraniz olduğunu söyleyebiliriz.

Eğer bu tespit doğruysa, Evrenosoğulları olarak bilinen hanedanın Evraniz-Avraniz isimli Sırp bir mühtedi tarafından kurulduğunu, onun da, Müslüman olduktan sonra Branko/Pranko İsa ismini alan Branimir/Branislav Lazart isimli bir Sırp savaşçının oğlu olduğunu göstermektedir.

Şu an elimizde mevcut olan kanıtlar ailenin etnik kökenine dair açıklamalarımızı hipotezden ileri taşımamıza izin vermese de, 1687’den önce kaleme alınan ilk aile şeceresinin,30 17. yüzyılın sonunda ismi bugün bildiğimiz Evrenos [Resim 2]31 haline gelen hanedanın kurucusu (Hacı-Gazi Evrenos Beğ) ile



32 Lowry/Erünsal, 2010: s. 43.33 Lowry/Erünsal, 2010: s. 132.

başlaması dolaylı yoldan bu açıklamayı desteklemektedir. Bu önemli belgede, Evrenos’un babasının Sırpça ismine (Branko/Pranko Lazart) veya Müslüman olduktan sonra aldığı isme (İsa Beğ) hiçbir atıfta bulunulmayıp, şecerenin Evrenos ile başlaması ve ondan öncekilerden bahsedilmemesinin eksikliği hissedilmektedir.

Buna karşın, 19. yüzyılda kaleme alınan dört aile şeceresi [Resim 3-6], Evrenos’un babasının ismini Brango / Prango ( - ) İsa Beğ ve Gazi İsa Beğ olarak vermektedir. Dördünde de ailenin kökenleri mitolojik bir şekilde Orta Asya’ya ve yedi oğlu olan ‘Bozoklu/Bozavuklu Han’a bağlanmaktadır, oğullarının isimleri sırasıyla şöyledir: Yüregir Han, Kusun Han, Varsak Han, Pranko/Prango veya Gazi İsa Beğ (Hacı ve Gazi Evrenos Beğ’in babası olarak listelenmiştir), Kuştemür Han, Uzar Han ve Gündüz Alp Han.33 Zamanla Evrenos’un neslinden gelenlerin kendileri için bir Orta Asya Türk kimliği yaratma ihtiyacı duydukları (Osmanlı sultanlarında görüldüğü gibi) ve 17. yüzyılın sonlarında mucizevi bir şekilde ataları tarafından bilinmeyen bir soyağacı yarattıkları görülmektedir.

Resim 2: Ersin Evrenos’a Ait 17. Yüzyıl Aile Şeceresinin Başlığı32


HEath w. Lowry98

34 Lowry/Erünsal, 2010: s. 132. Resim 3, İstanbul Başbakanlık Arşivi koleksiyonunda bulunan bir Evrenos aile şeceresinden alınmıştır [Bu kopyayı Atilla Evrenosoğlu sağladı]. ‘Bozoklu’ ( ) Han’ın yedi oğlunu soldan sağa şöyle listelemektedir: a) Yüregir Han; 2) Kusun Han; 3) Varsak Han; 4) Pranko İsa Beğ (Hacı ve Gazi Evrenos Beğ’in babası olarak gösteriliyor); 5) Kuştemür Han; 6) Uzar Han; ve 7) Gündüz Alp Han.

Bu ‘uydurulmuş’ soyağacında kendilerine yedi erkek çocuğun babası olan Bozoklu/Bozavuklu Han isimli mitolojik bir ata yaratmayı tercih etmişler ve hanedanın asıl kurucusu Hacı-Gazi Evrenos Beğ’in yedi oğlunun isminin verildiği 17. yüzyıl aile şeceresinden ilham almışlardır. Bunu yaparken, Bozoklu Han’ın oğullarının altısı Türkçe isimlerle birlikte Orta Asya’dan gelme ‘Han’ unvanına sahipken, bir tanesinin Müslüman ismi İsa ve Osmanlı unvanı ‘Beğ’i taşımasındaki uyumsuzluğu göz ardı etmişlerdir. Hacı-Gazi Evrenos Beğ’in babası olarak listenen oğlu da bu Brango / Prango ( - ) İsa Beğ/Gazi

Resim 3: ‹stanbul Başbakanlık Arşivinde Bulunan 19. Yüzyıl Evrenos Aile Şeceresinin Başlığı34



35 Resim 4, Evrenosoğullarının bugünkü İstanbul kolunun üyelerinden Emin Özer Evrenos’a ait aile şeceresinden alınmıştır. ‘Bozavuklu’( ) Han’ın yedi oğlunu soldan sağa şöyle listelemektedir: 1) Varsak Han; 2) Kusun Han; 3) Yüregir Han; 4) Prango İsa Beğ (Hacı ve Gazi Evrenos Beğ’in babası olarak gösteriliyor); 5) Kuştemür Han; 6) Uzar Han; ve 7) Gündüz Alp Han.

36 Resim 5, Evrenosoğullarının bugünkü İstanbul kolundan olan Zerrin Evrenos ve kızı Funda Korkut’a ait Evrenos aile şeceresinden alınmıştır. ‘Bozavuklu’ ( ) Han’ın yedi oğlu [soldan sağa üç sıra olarak] şöyle listelenmiştir, üst sıra: 1) Uzar Han; 2) Kuştemür Han; 3) Gündüz Alp Han; orta sıra: 4) Kusun Han; 5) Yüregir Han; alt sıra: 6) Varsak Han; ve 7) Gazi İsa Beğ (Hacı ve Gazi Evrenos Beğ’in babası olarak gösteriliyor). İlginç bir şekilde, Gazi İsa Beğ’in isminin yanında tarihsel açıdan doğru olan şu not bulunmaktadır: Üsküb kazasında Branki karyesinde medfundur. Bugüne kadar gördüğüm Evrenosoğlu aile şecereleri arasında bu ayrıntının yer aldığı tek örnektir.

İsa Beğ’dir. Ailenin 19. yüzyıl şecerelerindeki ilk üç nesilde sadece İsa Beğ ve oğlunun Türkçe olmayan isimlere sahip olması çelişkilidir, ‘İsa’ bir Müslüman ismi olup, Evrenos (mevcut çalışmadaki hipotez geçerli olduğu sürece) ise Slavca kökenli bir ismin değiştirilmiş bir versiyonudur.

Resim 4: Emin Özer Evrenos’ta Bulunan 19. Yüzyıl Evrenos Aile Şeceresinin Başlığı35


HEath w. Lowry100

Resim 5: Zerrin [Evrenos] Ergüvenç ve Funda Korkut’a Ait 19. Yüzyıl Evrenos Aile Şeceresinin Başlığı36



Resim 6: Haydar ve Alparslan Evrenos'a Ait 19. Yüzyıl Evrenos Aile Şeceresinin Başlığı37

37 Resim 6, Evrenosoğullarının bugünkü İzmir kolunun üyelerinden Haydar ve Alparslan Evrenos’a ait aile şeceresinden alınmıştır. ‘Bozavuklu’( ) Han’ın yedi oğlunu soldan sağa üç sırada listelemektedir: 1) Kusun Han; 2) Yüregir Han; 3) Gündüz Alp Han; 4) Varsak Han; 5) Uzar Han; 6) Kuştemür Han; ve 7) Prango İsa Beğ.



Yeni Bulgu #2: Hacı-Gazi Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki Türbesinde Yer Alan Kişisel Eşyalar

Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı kitabının çıkmasından kısa süre sonra, 10 Ocak 2010 tarihinde Hacı-Gazi Evrenos’un neslinden gelen seksen beş kişinin bir araya geldiği bir Evrenosoğulları aile toplantısı esnasında, atalarının memleketi olan Yenice-i Vardar’ı [Yunanistan’da Giannitsa] en son terk edenlerden biri olan Emin Özer Evrenos isimli yaşlı bir beyefendi ile tanıştım. 1923-1924 yıllarında Yunanistan ve Türkiye arasında gerçekleşen mübadelede ayrılmışlardı. Ailenin Yenice-i Vardar kolunun büyük bir bölümü, Yunan ordusu 1912’de kasabayı işgal ettiklerinde Türkiye’ye göç etmişti.

Emin Bey bana, çocukken yaşlı bir amcası tarafından çağrıldığını ve kendisine, hanedanın kurucusu Hacı-Gazi Evrenos’un zırhının ve Kur’an-ı Kerim’inin bulunduğu ahşap bir kutuyu emanet ettiğini anlattı. Bu iki kişisel eşya, 1417’deki vefatından, son aile fertlerinin kasabadan ayrıldığı 1924 tarihine kadar, yani beş yüz küsür sene boyunca, Evrenos’un Yenice-i Vardar’da bulunan türbesinde muhafaza edilmiştir.

Derhal Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı kitabını alıp, türbenin içinin 1887-1888’den sonra çekilmiş ve hem zırhı hem de Kur’an-ı Kerim’i belirgin bir şekilde gösteren fotoğrafın bulunduğu 92. sayfayı açtım [Bkz. Resim 7]. Zırh duvarda asılı (iki yanında da şamdanlar var) ve Kur’an-ı Kerim türbenin başındadır (fotoğrafın solunda).

Emin Bey hikayesini anlatmaya devam ederken, bu eşyaların hâla kendisinde olup olmadığını sordum. Kafasını salladı ve genç bir çocuk olarak onlarla ne yapması gerektiğini bilmediğini ve amcasının ona verdiği sorumluluktan rahatsız olduğunu söyledi. Okula giderken her gün yanından geçtiği İstanbul’daki Dolmabahçe Camisinin giriş katı o zamanlar Deniz Müzesi idi.


HEath w. Lowry104

Müzenin elindekiler için muhtemelen uygun bir yer olduğunu düşünerek, kutuyu bir gün yanına almış ve sorumlu yetkiliye teslim etmiş. Karşılığında, uzun süredir kayıp olan bir makbuz aldığını söyledi ve hikaye böylece sona erdi.

Biz konuşurken, Ersin Evrenos’a (emekli bir deniz subayı) ve Özer Gazievrenosoğlu’na (İstanbul’da avukat ve amatör bir tarihçi, ailenin Türkiye ve dünyaya yayılmış fertlerini bir araya getirmeyi başaran kişi) bize katılmalarını işaret ettim. Emin bey konuşurken, Ersin Bey bana baktı ve “sana söylemiştim.” dedi. Heybeliada Deniz Harp Okulunda genç bir öğrenci iken, ismini hatırlayamadığı bir müzeye sınıf gezisiyle gittiğini ve Gazi Evrenos’a ait olduğu yazılı olan bir Kur’an-ı Kerim gördüğünü söyledi.

Ertesi gün ABD’ye döneceğim ve bu yüzden Emin Bey’in önerisini takip edemeyeceğim için, Ersin ve Özer’e bu konuyla bir an önce ilgilenmelerini söyledim. Ersin Bey, Deniz Müzesinin müdürünün eski bir sınıf arkadaşı olduğunu söyledi ve bir an evvel onunla irtibata geçeceğine dair söz verdi. Birkaç gün sonra aldığım e-mailde Deniz Müzesinde bu kişisel eşyalara dair bir kayıt olmadığı yazıyordu. Belki de birinin zamanında, Evrenos’un asıl askeri başarılarını denizde değil de karada kazandığını farkettiğini, bu yüzden

38 Lowry/Erünsal, 2010: s. 92. Fotoğraf: Özer Gazievrenosoğlu’nun nezaketi.

Resim 7: Evrenos’un Yenice-i Vardar’da Bulunan Türbesinin ‹çi, Takriben 189538



38 Foto: Özer Gazievrenosoğlu’nun nezaketi.39 Foto: Özer Gazievrenosoğlu’nun nezaketi.

kişisel eşyalarının Harbiye Askeri Müzesine aktarılmış olabileceğini söyledim. Bir hafta içerisinde, hem zırhın hem de Kur’an-ı Kerim’in Harbiye Askeri Müzesinin deposunda olduğu haberini aldım. Bu güzel habere hem zırhın hem de Kur’an-ı Kerim’in birkaç fotoğrafı eşlik ediyordu [Resim 8-12].

Resim 7 ile Resim 8 ve 9’un karşılaş-tırılmasından anlaşılacağı üzere, zırh gerçekten de beş yüz sene boyunca Yenice-i Vardar’da muhafaza edilendi (Resim 8 ve 9’da görülen alt tarafın-daki büyük yırtık Resim 7’de de gö-rülüyor).

Zırhın yanı sıra, bir zamanlar Evrenos’a ait olan Kur’an-ı Kerim Harbiye Aske-ri Müzesinde bulunmaktadır. Müzede-ki kaydı şöyledir:

Resim 8: Özer Gazievrenosoğlu (solda) ve Ersin Evrenos (sağda) Ataları Gazi Evrenos’un Zırhının Yanındalar39

Resim 9: Evrenos’un Zırhı40


HEath w. Lowry106

41 Not: Resim 10’u okurken bana yardımcı olan Princeton’dan meslektaşım Profesör Hossein Modarressi’ye teşekkür ederim. Foto: Özer Gazievrenosoğlu’nun nezaketi.

42 Foto: Özer Gazievrenosoğlu’nun nezaketi.

Yer: Harbiye Askeri Müzesi, İstanbulEnvanter Numarası: T-25193Yıl: 1289Hattat: Muhammed MagribiBoyutları: 30,3 cm x 22 cm x 8,5 cmCilt: Manda derisiCiltlenme Tarihi: takriben 17. veya 18. yüzyıl

Kur’an-ı Kerim’i kişisel olarak incelemiş olmasam da (hâlâ bunun için izin bekliyorum) Ersin Evrenos ve Özer Gazievrenosoğlu’nun tedarik ettiği fotoğraflar sayesinde, müzedeki kaydına dair önemli bir düzeltme yapma imkânı buldum. Hattatın ismi ‘Muhammed Magribi,’ yani Kuzey Afrikalı Muhammed değil, Muhammed bin Muhammed bin Yahya al-Marginani’dir: Marginanili [Bugün: Margilan, Fergana, Özbekistan] Yahya oğlu Muhammed oğlu Muhammed [Bkz. Resim 10].41

Resim 9: Hattatın ‹smi ve Kısmen Silinmiş Yazım Tarihi42

Müzenin envanterinde verilen tarihe gelince, burada da bir sorun olabilir. Kısmen silinmiş olup sayfayı onarmak için kullanılan sayfa yüzünden belirsiz görünse de, esas tarihi: a) hicri 788 (2 Şubat 1386 – 23 Ocak 1387); veya b) hicri 688 (25 Ocak 1289 – 15 Ocak 1290) gibi gözükmektedir. Müze envanterini hazırlayan kişi h. 688 (1289) olarak okumuş olsa da, benim düşünceme göre ileri olan tarih, yani h. 788 (1386) olması daha muhtemeldir.



43 Lowry, 2008: s. 33-35. Bu dönemin önde gelen otoritelerinden Profesör Hossein Modarressi, bu tespitle hemfikirdir.


Bu tarihi tercih etmemin nedeni, Evrenos’un bu tarihlerdeki faaliyetleriyle ilgili çok az bilgiye sahip olmamızdır. 1380’lerin sonunda Mekke’de Hacca gittiğin ve 15 Temmuz 1389’daki Kosova Savaşı’na katılmak için Balkanlara döndüğünü bilmemiz, mevzubahis Kur’an-ı Kerim’i Mekke seyahati esnasında edindiği ihtimalini kuvvetlendirmektedir. Haccın Zilhicce [Dhu'l-Hijja], yani hicri takvime göre on ikinci ayda yapıldığı düşünülürse, Evrenos Hacca h. 788’de (24 Aralık 1386 – 23 Ocak 1387) gitmiş ve bir sene önce kaleme alınan Kur’an-ı Kerim’i, kutsal şehre giderken veya dönerken (veyahut bizzat Mekke’de iken) satın aldıktan sonra Kosova Savaşı’na katılmak için memleketine dönmüş olabilir.

Kur’an-ı Kerim’in boyutlarının [30.3 cm x 22 cm x 8.5 cm] yanı sıra yazı stili, 14. yüzyılda Maveraünnehir’de yazılan diğer örneklerle de büyük benzerlik göstermektedir [Bkz. Resim 11].43

Resim 11: Evrenos Kur’an-ı Kerim’inin Son Sayfaları44


HEath w. Lowry108


Harbiye Askeri Müzesi’nin Evrenos’a ait Kur’an-ı Kerim’in kataloğunu şu şekilde değiştirmesi daha doğru olacaktır:

Elyazması: Gazi Evrenos’un Kur’an-ı Kerim-i.Yer: Harbiye Askeri Müzesi, İstanbulEnvanter Numarası: T-25193Yıl: hicri 788 (2 Şubat 1386 – 23 Ocak 1387)Hattat: Muhammed bin Muhammed bin Yahya al-MarginaniBoyutları: 30,3 cm x 22 cm x 8,5 cmCilt: Manda derisiCiltlenme Tarihi: takriben 17. veya 18. yüzyıl

Evrenos’a ait Kur’an-ı Kerim’in ilk sayfalarından birinde yüzük mührü bulunmaktadır [Bkz. Resim 12], şöyle yazmaktadır: Gazi Evrenos türbedârı Hacı Mustafa. Hacı Mustafa’nın on beş nesildeki türbedârlardan hangisi olduğunu tespit etmemiz imkânsız olsa da, bu mühür mevzubahis Kur’an-ı Kerim’in gerçekten de Evrenos’a ait olduğunu göstermesi açısından önemlidir.

Aşağıda bulunan Resim 13, Ersin Evrenos ve Özer Gazievrenosoğlu’nun şöhretli atalarının sahip olduğu kişisel eşyalara gösterdikleri ilginin beyhude olmadığını göstermektedir. Kısa süre önce, Harbiye Askeri Müzesi Kur’an-ı Kerim ve zırhı depodan çıkardı. Şu anda özel üretilmiş bir mahfazada (olması gerektiği gibi) gururla sergilenmektedir.

Bu kişisel eşyalar, Osmanlı devletinin erken dönemdeki kurucularına ait olup bugüne ulaşan en eski iki maddi kalıntıdır. Bilindiği kadarıyla 14. yüzyıl Os-

Resim 12: Türbedâr Hacı Mustafa’nın Mührü45



46 Foto: Özer Gazievrenosoğlu’nun nezaketi. 47 Lowry, 2008: s. 58-60.48 Foto: Özer Gazievrenosoğlu’nun nezaketi. 49 Foto: F. Karagianni’nin nezaketi (2007). Not: Resim 14’teki ok Evrenos’un

tespihinin tanelerinden birkaçını göstermektedir. Bulundukları yerden yola çıkarak, Evrenos’un avucunun içinde tespihle birlikte gömüldüğü sonucuna varabiliriz.

manlı hükümdarlarına ait hiçbir ki-şisel eşya günümüze ulaşmamıştır. Bu gerçek, Evrenos’un neslinden gelenlerin yanı sıra, yüzyıllar bo-yunca Yenice-i Vardar’daki türbesi-ni ziyaret eden hacılar tarafından da verilen önemin altını çizmektedir.

Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi, 1350-1500 isimli ki-tabımda, Yenice-i Vardar türbesinin restorasyonu esnasında ortaya çıka-rılan maddi kalıntıların fotoğrafla-rını yayımlamıştım [Resim 14].46

Aralarında Evrenos’un birlikte gö-müldüğü birkaç adet tespih tane-si vardı [Resim 15].47 Şimdi ise,

Resim 13: Harbiye Askeri Müzesi’nde Sergilenmeye Yeni Başlanan Evrenos’a Ait Kur’an-ı Kerim’in ve

Zırhın Yanında Özer Gazievrenosoğlu48

Resim 14: Yenice-i Vardar'da Gazi Evrenos’un Mezar›ndan Çıkan Kemik Kalıntılar›49


HEath w. Lowry110

50 Foto: H. Lowry (2007).

Resim 15: Yenice-i Vardar'da Gazi Evrenos’un Mezar›nda Bulunan Tespih Taneleri50

Evrenos’un iskeletinin kalıntıları ve tespih tanelerine, savaşta giydiği zırhı ve bir zamanlar ibadet ettiği Kur’an-ı Kerim’i de ekleyebiliriz.


51 Zeki Salih Zengin: “İlk Dönem Osmanlı Vakfiyelerinden Serez’de Evrenuz Gazi’ye Ait Zâviye Vakfiyesi,” Vakıflar Dergisi, Cilt XXVIII. Ankara, 2004. s. 101-120.

52 Bkz. Lowry, 2008: s. 179-186 ve Evangelia Balta: Les Vakıfs de Serrès et de sa Règion (XVe et XVIe s.). Atina, 1995. s. 251-273 [Bundan böyle: Balta, 1995].

53 Evliyâ Çelebi, 2003: s. 56-60. 54 Evrenos ve neslinden gelenlerin kurduğu vakıflara dair çok sayıdaki belgenin

arasında, aşağıda belirtilenler bilhassa Siroz imâretiyle ilgilidir: a) BOA: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 58; Gömlek No. 2859; Tarih: h. 23/R/1119 (24 Temmuz 1707); b) BOA: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 107; Gömlek No. 5313; Tarih: h. 29/Za/1124 (28 Aralık 1712); c) BOA: Fon Kodu: İE.ENB; Dosya No. 7; Gömlek No. 751; Tarih: h. 18/Ca/1133 (17 Mart 1721); d) BOA: Fon Kodu: AE.SAMD.III; Dosya No. 214; Gömlek No. 20689; Tarih: h. 29/Z/1137 (8 Eylül 1725); e) BOA: Fon Kodu: İE.EV.; Dosya No. 43; Gömlek No. 4930; Tarih: h. 07/Ş/1142 (25 Şubat 1730); f ) BOA: Fon Kodu: C.EV.; Dosya No. 344; Gömlek No. 17485; Tarih: h. 24/Ca/1219 (31 Ağustos 1804); g) BOA: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 18; Gömlek No. 881; Tarih: h. 04/C/1219 (6 Haziran 1804); h) BOA: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 47; Gömlek No. 2336; Tarih: h. 05/M/1227 (20 Ocak 1812); ve i) BOA: Fon Kodu: A.MKT.; Dosya No. 2; Gömlek No. 99;

Yeni Bulgu #3: Hacı-Gazi Evrenos’un Kuzey Yunanistan’ın Serez Şehrinde Kurduğu Vakıf İçin Yeni bir Kaynak

Hacı-Gazi Evrenos Beğ, Halil Hayreddin [Çandarlı] Paşa ile birlikte Serez şehrini 19 Eylül 1383’te teslim almış ve 14. yüzyılın sonunda daha batıda bulunan Yenice-i Vardar’a yerleşene dek bu şehri hareket merkezi olarak kullanmıştır. Serez’de ikamet ettiği senelerde bir vakıf kurduğu bilinmektedir. 18. yüzyılın sonunda neslinden gelenlerden biri tarafından cami-i şerif olarak yenilenen bir mescit, bir medrese ve bir imâretten oluşan bu vakıf günümüze ulaşmamıştır.

Ancak, elimizdeki geniş kaynaklar: a) vakfiyenin orijinali;51 b) Serez tahrir defterlerindeki referanslar;52 c) 17. yüzyıl seyyahı Evliyâ Çelebi’nin seyahatnâmesi;53 d) İstanbul Başbakanlık Arşivinde vakfın idaresi ve bakımıyla ilgili muhafaza edilen belgeler;54 ve e) en önemlisi, şehirdeki Osmanlı mimari


HEath w. Lowry112

Tarih: h. 24/C/1258 (2 Ağustos 1842). Bu belgelerde, hizmetli atanması, tamirat gibi çeşitli konular bulunması, Evrenos’un Serez imâretinin 19. yüzyılın ortasına kadar faal olduğunu göstermektedir.

55 Serez, Esat: Memleket Hatıraları: Serez Camileri, Mektebleri, Medreseleri, Türbeleri ve Tekkeleri. Yayımlanmamış Elyazması – Şu anda, İbrahim Şirin ve Faruk Yavuz tarafından yayına hazırlanmaktadır. Bu baskıyı hazırlayanlara Esat Serez’in eserinin aslını benimle paylaştıkları için teşekkür ederim. Mevzubahis yazma, bu önemli Kuzey Yunanistan şehri için paha biçilmez bir kaynaktır [Bundan böyle: Serez, Tarihsiz].

Esat Serez [Mehmet Esat Serezli olarak da biliniyor] 1877’de Kuzey Yunanistan’ın Serez şehrinde (bugün: Serres, Yunanistan) doğmuş ve 1963’te İstanbul’da vefat etmiştir. Ailesiyle birlikte Türkiye’ye göç etmeden önce, doğduğu şehir olan Serez’de otuz altı sene geçirmiştir. Türkiye’ye geldikten sonra, memleketindeki yaşamın her yönünü anlatan ayrıntılı notlarını beş defter olarak kaleme almıştır. Vefatının ardından, Osmanlıca yazılmış olan bu yayımlanmamış defterler, çocukları tarafından (aralarından biri tanınmış tiyatrocu Metin Serezli’dir), şu anda mevcut bulunduğu Ankara’daki Milli Kütüphane’ye verilmiştir

Bir süre İstanbul’da Şeyhülislâmın özel kalemi olarak çalışmış ve sonrasında, ileride Vakıflar Genel Müdürlüğü haline gelecek Müessesât-ı Diniye Dairesinde 1943’teki emekliliğine kadar hizmet etmiştir.

Serez’i tarifi şehrin 1913’teki halini, yani 1914’te geri çekilen Bulgar ordusu tarafından yakılmadan önceki durumunu yansıtmaktadır. Bu nedenle, Osmanlı döneminin en sonunda bu önemli şehrin tarihi için benzersiz bir kaynaktır. Ne yazık ki, Balkanlardaki diğer Osmanlı şehirlerinin hiçbiri hakkında bu kadar ayrıntılı bir başka kaynak bugüne ulaşmamıştır. Şehirdeki mimari eserlerin tümü hakkında geniş bilgiler vermesinin yanı sıra, onlarla bağlantılı olan belgeler hakkında da referans vermekte ve şehrin camileri, medreseleri ve imâretlerinde hizmet eden birçok din görevlisinin ismini sağlamaktadır. Bu isimler, Esat Serez Vakıflar Genel Müdürlüğünde çalışırken ulaştığı kayıtlar sayesinde eklenmiş olabilir.

56 Serez, Tarihsiz: Başbakanlık Osmanlı Arşivinden [Bundan böyle: BOA] bir belgenin suretini sunmaktadır Ali Emîrî Efendi Tasnîfi - Dahiliye 11176, h. 1192 (1778).

eserlerine dair Esat Serez’in kaleme aldığı bir el yazması,55 vakfın tarihinin izini ayrıntılarıyla sürmemize olanak vermektedir. Evrenos’un yaptığı mescit hakkında, h. 1192’ye (1778) gelindiğinde harabeye döndüğü, sonrasında ise Evrenos’un neslinden gelen ve o esnada vakfın mütevellisi olan İsa Evrenos tarafından cami olarak tekrar inşa edildiği bilgisine sahibiz. Bunu yapmak için Sultan IV. Mehmed’den izin almış ve Sultan, ulemanın bir üyesi ve şehrin adil adamlarından olan Mahmud Efendi’ye caminin ilk hatibi olması için berat vermiştir.56



20. yüzyılın başında Esat Serez, Gazi Evrenos Camii’yi şöyle tarif etmektedir:

Büyük ve tarihi bir cami-i şeriftir. Namına nispet olunan mahallede ve meşhur Bedreddin Simavî’nin asıldığı Eğri Çınar’ın az yukarısında idi. Gazi Evrenos Bey’in bizzat nezareti altında inşa ettirdiği cami harap olmuş h. 1192 (1778) tarihinde mütevelli olan evlâd-ı vâkıftan İsa Evrenos Bey tarafından müceddeden yapılmıştır. Büyük kubbeli, kurşun kaplı, zarif ve çok yüksek ve bir minareli idi. Ben buna yetiştim.

Külliyeyi oluşturan ikinci yapı olan medrese hakkında Esat Serez şöyle yazmıştır:

Hariminde eski bir medrese vardı. Ben buna [orijinal halinde] yetiştim Son zamanlarda yıkılarak harim tamamen açılmış ve genişlemiş, medrese caminin karşısında ve yüksek kısmında yeniden yapılmıştır. Yapılan bu medrese fevkânî, müteaddit odalı ve büyük bir dershaneli idi.

Esat Serez, Evrenos’un yaptığı imâreti de tasvir etmiş olup içinde ikram edilenleri ayrıntılarıyla anlatmaktadır:

Bu mahallenin yukarısında Eğri Bucak mevkiinde gayet muntazam ve zengin bir imâreti vardı. İstila gününe kadar [6 Kasım 1912] mamur ve tevziâtı mebzuldu.

Fukaraya Recep, Şaban ve Ramazan aylarında zerde, pilav ve nüfus başına bir ekmek ve pazartesi ve perşembe geceleri zerde yerinde irmik, pirinç pilavı veya lokma ve Kadir Gecesi de baklava verilirdi ve mahallede hasta ve ihtiyarların evlerine ve medrese müderrisleriyle cami imam ve hatibine de gönderilirdi.

Bu imarete ait birtakım çini büyük tabaklar İstanbul Evkaf-ı İslâmiye Müzesinde [Bugün: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi] mevcut ve mahfuzdur ve pek ziyade kıymeti haizdir ve imârete vaktiyle verilen ehemmiyetin derecesini göstermektedir.


HEath w. Lowry114

Caminin daha doğrusu Gazi Evrenos Vakfının son mütevellisi evlâd-ı vâkıftan Selanikli Evrenosoğlu diye meşhur Muhsin Bey’dir. İstilaya kadar Selanik’te ikamet etmiştir. Selanik’ten hicret etti, çok geçmeden vefat etti. Vakfın kâtibi Sirozlu Müsevvitzade Hüsnü Efendi idi. Bu dahi İstanbul’a hicret ile Muhsin Bey’in vefatına kadar yanından ve hizmetinden ayrılmadı.

Esat Serez’in görgü tanıklığından da anlaşıldığı üzere, 20. yüzyılın başlarında bile Evrenos’un beş yüz sene önce kurduğu imâret Serez’in fakirlerinin karnını doyurmaya devam ediyordu. Gümülcine ve Yenice-i Vardar’dakilerle birlikte mevzubahis imâret, bu önemli Osmanlı kurumunun en uzun süre hizmet veren örnekleri arasındadır. Varlıklarının devam etmesi, Evrenosoğulları hanedanının süregelen önemini göstermesinin yanı sıra, atalarının kurduğu vakıfları belirli aralıklarla restore etmelerine/yeniden inşa etmelerine ve (enflasyon ve devalüasyona rağmen) bu vakıfların boyutlarını genişletmelerine imkân veren muazzam servetin de bir kanıtıdır.

Erken 16. yüzyıl tahrir defterlerinde, imârette sunulanları satın alma, hazırlama ve dağıtma işlerinden sorumlu olan yirmi iki hizmetlinin varlığı, Evrenos’un Serez imâretinin ne kadar mühim olduğu hakkında fikir vermektedir.57

Evrenos’un Serez’de inşa ettiği vakıf binalarının hiçbiri günümüze ulaşmamış olsa da, bu binaların bulunduğu mahallenin ismi hâlâ aynıdır. Serez şehriyle ilgili olup bugüne gelen 15. ve 16. yüzyıl tahrir defterleri sayesinde, Evrenos vakfının mescidi ve imâretinin aynı ismi taşıyan mahallede bulunduğunu biliyoruz. Bu mahalle, 1478 tarihli tahrir defterinde mahalle-i Evrenos Beğ58 ismiyle kayıtlı olup, 16. yüzyılın başlarında ise mahalle-i imâret-i Evrenos Beğ59 olarak anılmaktadır. Bugün Yunanistan’ın Serres şehrinde sadece bir mahalle Osmanlı dönemindeki ismini muhafaza etmektedir: (İmâret Mahallesi). Şehrin kuzeybatısında, bir zamanlar Şeyh Bedreddin’in tekkesinin ve türbesinin bulunduğu yerde olup yine geçmişte Evrenos Beğ’in imâretine ev sahipliği yapmıştır.60

57 Balta, 1995: s. 265, dn. 826.58 Lowry, 2008: s. 180 ve Balta, 1995: s. 257.59 Balta, 1995: s. 265.



Evrenos ve onun neslinden gelen ilk iki kuşağın yaptırdığı bilinen imâretlerin dökümünü sunan Tablo II, Evrenos’un bu tür yapılara gösterdiği ilginin yanı sıra, ailenin sahip olduğu muazzam serveti de ziyadesiyle gözler önüne sermektedir:

60 Sampanopoulou, S. V. ve Theodoridou-Sotiriou, L. ve saire: Serres Past and Present. Serres (Municipality of Serres), 2001. Bkz. Maps s. 12-13.

# Tarih Yer İsmi ve Fonksiyonu Referanslar

1Takriben h. 765 (1364)

İpsala Gazi Evrenos İmâreti Evliya, 2003: s. 168

2Takriben h. 766 (1365)

Gümülcine [Komotini]

Gazi Evrenos Zâviye-İmâreti

[Not: Hiçbir zaman camiye çevrilmedi]

Evliyâ, 2003: s. 38 [V209a] Lowry, 2008: s. 41-47

Lowry, 2009: s. 136-137 Lowry/Erünsal, 2010: s. 86-TT Def. #167: s. 13, 18-19

3Takriben h. 786 (1385)

Serez [Serres]

Gazi Evrenos Zâviye-İmâreti

[Not: Hiçbir zaman camiye çevrilmedi]

Ayverdi, 1966: s. 525-526 Ayverdi, 1982: s. 293 Balta, 1995: s. 139-

Zengin, 2004

4Takriben h. 794 (1392)

Selânik [Thessaloniki] Gazi Evrenos İmâreti Ayverdi, 1982: s. 274

5Takriben h. 802 (1400)

Yenice-i Vardar [Giannitsa]

Gazi Evrenos Beğ Kervansaray-İmâreti

Evliyâ, 2003: s. 77 [V230b] Lowry/Erünsal, 2010: s. 104

6Takriben h. 802 (1400)

Vodina [Edessa]

Gazi Evrenos Beğ Camii-İmâreti

Ayverdi, 1982: s. 306 Ayverdi, 2000: s. 306

7Takriben h. 820 (1417)


Gazi Evrenos Beğ Camii-İmâreti

Ayverdi, 1982: s. 306 Evliya, 2003: s. 77

Lowry, 2009: s. 12-13 Lowry/Erünsal, 2010: s. 29-

8Takriben h. 844

(1440-41)

Karaferya [Veria]

Gazi Mehmed Beğ İmâreti [Evrenos’un torunu]

BOA: C.MF.: D#150; G#7464

9Takriben h. 853 (1450)

Plevne/Pleven [Bulgaristan]

[İki Yürekli] Gazi Ali Beğ İmâreti [Evrenos’un oğlu]

BOA: C.BLD: D#50; G#9124

Tablo II: Hacı-Gazi Evrenos ve Neslinden Gelenlerin 14. ve 15. Yüzyılda Balkanlarda Vakfettikleri İmâretler ve Zâviye-İmâretler


HEath w. Lowry116

# Tarih Yer İsmi ve Fonksiyonu Referanslar

10Takriben h. 853 (1450)


Barak Beğ İmâreti [Evrenosoğlu]

Ayverdi, 1982: s. 320 BOA: C.EV.: D#475;

G# 24028

11Takriben h. 853 (1450)

Yenişehir-i Fener

[Larissa]

Barak Beğ Cami-İmâreti [Evrenos’un oğlu]

[1460’dan sonra vefat etti]

Ayverdi, 1982: s. 325 BOA: C.EV.: D#475;

G# 24028

12Takriben h. 853 (1450)

Yenişehir-i Fener [Larissa]

Beğ Tatarı Köyü

Gazi Barak Beğ İmâreti [Evrenosoğlu]

[1460’dan sonra vefat etti]Ayverdi, 1982: s. 329

13Takriben h. 861

(1456-57)


Gazi Hacı İsâ Beğ Cami-İmâreti [Evrenosoğlu]

Ayverdi, 1982: s. 320 BOA: C.Ev.: D#401;

G#28063 Lowry/Erünsal, 2010:

s. 110-111 ve s. 115-116

14 h. 869 (1464-65) Edirne

[Çandarlı] İbrahim Çelebi [Paşa] Cami-İmâreti Evrenos’un torunu

Ayverdi, 1973: s. 209-210 + 232

15Takriben h. 874 (1470)


Şeyh Abdullah al-İlahi İmâret-Camii

[Şemseddin Ahmed Beğ - Evrenos’un torunu tarafından yapılmıştır]

Evliya, 2003: s. 77 Lowry/Erünsal, 2010:

s. 24-28

16Takriben h. 890 (1485)

Üsküp [Makedonya]

Gazi İsâ Beğ İmâreti [Evrenosoğlu: Şemseddin

Ahmed Beğ’in oğlu]BOA: C.MF.: D#53; G#2634

17Takriben h. 895 (1490)

Tatar Bazar [Güney Batı Bulgaristan]

İmâret-i Ahmed Beg bin Evrenos Beg

[Evrenos’un torunu]TT Def. 370: s. 109

18Takriben h. 895 (1490)


İmâret-i Ahmed Beğ bin Evrenos Beğ

[Evrenosoğlu]

Ayverdi, 1982: s. 319 Başbakanlık Arşivi:

C.BLD: D#133; G#6618

19Takriben h. 895 (1490)

Peçan Kazası [Kozana]

[Gazi] Ahmed Beğ bin Evrenos Beğ İmâreti

[Evrenosoğlu]

BOA: C.MF.: D#183; G#9124

20h. 904’ten

(1498-1499) önce


[Şemseddin] Ahmed Beğ Cami-İmâreti

[Evrenos'un Torunu]Ayverdi, 1982: s. 319

21 h. 904 (1498-99)

Vodina [Edessa]

[Şemseddin] Ahmed Beğ Cami-İmâreti

[Evrenos'un Torunu]Yüksel, 1983: s. 410


Yeni Bulgu #4: Hacı-Gazi Evrenos’un Serez İmaretine 14. Yüzyıl Yuan Hanedanlığından Getirilen

Mavi-Beyaz ve Seladon Çiniler

Esat Serez’in yayımlanmamış eserindeki şu cümleyi okuduktan sonra:

Bu imarete ait birtakım çini büyük tabaklar İstanbul Evkaf-ı İslâmiye Müzesinde [Bugün: Türk ve İslâm Eserleri Müzesi] mevcut ve mahfuzdur ve pek ziyade kıymeti haizdir ve imârete vaktiyle verilen ehemmiyetin derecesini göstermektedir.

Bir zamanlar Evrenos’un Serez imâretinde kullanılan “çini büyük tabaklar”ın yerini tespit etmek için harekete geçtim. Serez’in verdiği tariften yola çıkarak mevzubahis çinilerin İznik mavi-beyaz tabakları olabileceğini tahmin ettim. Bu düşünceyle, Türk ve İslam Eserleri Müzesi’ni ziyaret etmeye (Bahçeşehir Üniversitesinden meslektaşım Osmanlı arkeologu Mustafa Özer de bana eşlik etti) karar verdim. Müzenin müdürü Seracettin Şahin bizi büyük bir nezaketle karşıladı. Ziyaretimizin amacını söyleyince, müzenin baş arkeologu ve aynı zamanda çini koleksiyonunun küratörü olan Ali Serkander Demirkol’dan bize katılmasını rica etti.

Ali Bey’e, Evrenos’un Serez’de yaptığı imârete ait çinileri aradığımızı söyleyince, başını salladı ve: “koleksiyonumuzda Serez veya Evrenos Gazi ile alakalı bir eser yok” cevabını verip şöyle devam etti: “Elimizde sadece Gazi İsa Beğ’in Yenice-i Vardar’daki imâretinden gelen çiniler var. Çok nadir bulunan ve çok önemli on adet mavi-beyaz ve seladon çini, Çin'deki 14. yüzyıl Yuan Hanedanlığına aitler.”

Bu cevap hevesimi kırmadı, tam aksine ilgim daha da çok arttı, çünkü bildi-ğim (ve Ali Bey’in de öğreneceği) üzere mevzubahis Gazi İsa Beğ, Hacı-Gazi Evrenos’un oğlu idi ve gerçekten de babasının kurduğu ve beş asır boyunca


HEath w. Lowry118

61 John Carswell’in mavi beyaz ve seladon çinilere dair yaptığı birçok yayının arasında şunlar bulunmaktadır: John Carswell: Blue & White: Chinese Porcelain Around the World. Chicago, Illinois (Art Media Resources), 2000 [Bundan böyle: Carswell, 2000]; John Carswell: “Europe’s first sight of blue & white,” Cornucopia, Volume 28 (2003), s. 10-11[Bundan böyle: Carswell, 2003]; ve sergi kataloğuna katkıları: Blåvitt Blue & White – Mavi-Beyaz: Porcelain from the Topkapı Palace Museum and the Museum of Turkish and Islamic Art, İstanbul. Stockholm (Medelhavsmuseet), 2008. Özellikle, bkz. s. 100-103 ve 181-182 [Bundan böyle: Carswell, 2008].

62 Carswell, 2003: s. 10-11. Burada, Carswell, 2008: s. 181-182’de olduğu gibi, yazar mevzubahis İsa Beğ’in Hacı-Gazi Evrenos’un oğlu olduğunun farkında değildir ve onu aynı isimli başka bir kişiyle karıştırmıştır: “Gazi İsa Bey, Bosna Sancak Beyi.” Benzer şekilde İsa Beğ’in 1456-1457’de vakfettiği Yenice-i Vardar imâretinin tarihi konusunda da hata yapmış ve “geç 15. yüzyıl” olarak vermiştir.

aile fertlerinin merkezi olan Yenice-i Vardar’da bir imâret vakfetmişti. Dahası, mevcut çalışmanın ilk kısmında, 1456-1457 vakfiyesinden bahsettiğimiz Gazi İsa Beğ’in de ta kendisiydi.

Mevzubahis çinilerin sergilenip sergilenmediğini sorduğumda, Ali Bey ‘Türk’ veya ‘İslam’ olmadıkları için Müzenin deposunda tutuldukları cevabını verdi. Ardından, birkaç sene önce bu parçalardan beşinin Stockholm’daki ‘Medelhavsmuseet’de (Akdeniz Müzesi), meşhur çini uzmanı John Carswell’in küratörlüğünü yaptığı bir sergiye dahil edildiğini söyledi.61

Sonradan öğreneceğim üzere, bu çiniler daha da eski bir tarihte Türk ve İslam Eserleri Müzesindeki bir sergide teşhir edilmişler ve John Carswell tarafından o zaman farkedilmişlerdi. Kısa süre sonra, sergilenen iki mavi-beyaz ve üç seladon çininin önemi hakkında bir makale yayımladı. Makalesinde, Avrupa’ya giren bu tür ilk çini örnekleri olduğunun altını çiziyordu.62

Başvurup gerekli izni aldıktan sonra, bu on çini tabağın müze kayıtlarını inceledik ve Evkaf-ı İslâmiye Müzesi (Bugün: Türk ve İslam Eserleri Müzesi) tarafından alındıklarını gördük. Kayıtların Osmanlıca aslı uzun süredir kayıptı ve çinilerle alakalı kayıt 1930’larda el yazısıyla kaleme alınmıştı. Yazı kısa ve net: Yenice Vardarda İsa bey imaretinden. Kaydın yanında Evkaf-ı İslâmiye Müzesinin bu eserleri elde ettiği tarih yazıyor: 8 kânun-ı sânî 1329 (21 Ocak 1914).

Bunu izleyen konuşmamızda, Evkaf-ı İslâmiye Müzesinin bütün varlıklarının 1911-1914 seneleri arasında imparatorluğun önemli vakfiyelerine gönderilen



resmi görevliler tarafından toplandığını öğrendim. Bu uygulamanın nedeni, ihmal yüzünden bir takım değerli İslam ve Türk eserlerinin çalınmasıydı. Yetkililerce toplanılan tüm eserler bu dört yılın tarihi taşıyor. Bu eserler başşehre getirildiğinde, yeni kurulan Evkaf-ı İslâmiye Müzesine emanet edilmiştir ve bugün, halefi olan Türk ve İslam Eserleri Müzesinde muhafaza edilmektedir. Bu durum, Evrenos imâretinde bulunan çinilerin İstanbul’a ne zaman ve nasıl geldiğini açıklasa da, vazifeleri vakıflardan nadir bulunan Türk ve İslam eserlerini toplamak olan görevlilerin 14. yüzyıl Yuan hanedanlığına ait mavi-beyaz ve seladon çinileri neden aldıkları sorusu cevapsızdır.

İlk bakışta müzedeki katalog kaydıyla Esat Serez’in eserinde bulunan bilgi uyumsuz gözükmektedir. Bu yorumların biri veya diğeri yanlış olmalıdır. Ancak, Balkan Savaşları esnasında Serez şehrinin tarihinin incelenmesi, bu şehirdeki Evrenos imâretinde bulunan kişisel eşyaların ilk olarak Yenice-i Vardar’a, sonrasında ise buradan İstanbul’a nakledilmiş olması ihtimaline dair bir açıklama sunmaktadır.

Birinci Balkan Savaşı esnasında, Georgi Todorov’un komuta ettiği bir Bulgar ordusu Serez şehrini 6 Kasım 1912’de işgal etti ve İkinci Balkan Savaşında, Kral I. Constantine’in başında olduğu Yunan ordusunun ilerlemesi karşısında 11 Temmuz 1913 tarihinde şehri terk etmek zorunda kaldı. Geri çekilmeden önce Bulgarlar şehrin büyük bir bölümünü yaktılar. Bu yangında yok olan yerler arasında Evrenos İmâreti mahallesinin de olduğu biliniyor.

Bu kronolojiden yola çıkarak, 1912’nin sonlarında ilerleyen Bulgar ordusunu gördükten sonra, Evrenos vakfının o zamanki mütevellisi (Selânikli Muhsin Evrenosoğlu) veya muhasebecisinin (Serezli Müsevvitzade Hüsnü Efendi) Serez’de bulunan değerli çinilerin yerini değiştirmeye karar verip, güvenliği için Evrenos’un oğlu İsa Beğ’in Yenice-i Vardar’da bulunan imâretine aktarmış oldukları ihtimali öne sürülebilir. Eğer yapılan buysa akıllıca bir tedbirdir çünkü Bulgarların işgal ettikleri yerleri yağmalama arzusu iki sene bile olmadan kendini Serez’de gösterecektir. 11 Temmuz 1913’te geri çekilirlerken, civardaki Prodromos Manastırından aldıkları paha biçilmez yazmalarını ve değerli gördükleri diğer her şeyi yanlarında götürdüler.


HEath w. Lowry120

1914’te ise, Evrenos çinileri ‘toplandı’ ve İstanbul’a aktarıldı. Burada Evrenos’un Serez vakfına ait olarak değil de, hatalı bir şekilde Yenice-i Vardar imâretine ait olarak kaydedildiler.

Bu hipotezin doğruluğunu test etmenin bir yolu olmasa da, mevzubahis çinilerin açık bir şekilde 14. yüzyılın ikinci yarısına ait olması, Esat Serez’in anlattıklarının doğru olabileceğine işaret etmektedir. Kendisi, Serez’in bir yerlisi olarak şehirdeki eserlerin tarihine (yazdıklarından anlaşılacağı üzere) son derece vâkıftır. Doğduğu şehre hayat boyunca duyduğu hayranlığın yanı sıra, Müessesât-ı Diniye Dairesi ve Vakıflar Genel Müdürlüğünün bir görevlisi olarak, mevzubahis çinilerin kökenine dair Osmanlıca yazılmış orijinal müze kayıtlarına (şu anda var olmayan) erişimi olduğu açıktır. Vakıf belgelerine sık sık atıfta bulunması ve 19. yüzyıl ile erken 20. yüzyılda şehrin camilerinde, medreselerinde ve imâretlerinde görev yapan kişileri listelemesi bu gerçeği teyit etmektedir.

Kısacası, elimizde mevcut olan kanıtların ışığında, şu anda İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesinde bulunan çinilerin şahsen Hacı-Gazi Evrenos’a ait olduğunu ve faaliyetlerini daha batıya kaydırıp 14. yüzyılın sonunda Yenice-i Vardar kasabasını kurduğunda kendisinin, eviyle birlikte bu çinileri de Serez imâretine bıraktığını söyleyebilirim.

Bu izah nihai olarak kabul edilirse, 14. yüzyıl ortasında Yuan hanedanlığından getirilen mavi-beyaz ve seladon çinilerin bir asır sonra 1456-1457’de kurulan imârette bulunan eşyalar arasında yer almasındaki tuhaflığı açıklayabilir. Aslen, Evrenos’un takriben 1390’da Serez’de yaptığı ve imâret olarak vakfettiği evinde yer alıyorlarsa, bu uyumsuzluk çözülecektir.

Bahsedilen konuda uzmanlık iddia etmeyen biri olarak, çini hakkında dün-yanın ileri gelen uzmanlarının görüşünü kabul etmeme konusunda tereddüt göstersem de, Carswell’in Evrenos imâretinden yayımladığı beş çiniden bir tanesini [Envanter No. 805] “Ming hanedanı, 15. yüzyıl”63 olarak tanımla-ması hakkında kuşkularım var [Resim 18]. Carswell’in bunu yapmasının nedeni, Regina Krahl’ın (bu konu hakkında önde gelen bir başka otorite)

63 Carswell, 2008: s. 182.



64 Carswell, 2003: s. 10.

önceden Topkapı Müzesinde Ming hanedanı dönemine ait olduğunu tespit ettiği seladon çinilerle bu parçanın ‘benzerlik’ gösterdiğini düşünmesinden kaynaklanmaktadır. Mantık olarak, bu çinilerin hepsi aynı tarihli olmalıdır, yani dört tanesi 14. yüzyıl Yuan hanedanlığına aitse, beşinci parçanın da benzer şekilde bu tarihte gelmiş olması makul gözükmektedir. Carswell’in bizzat kendisinin Krahl’ın bu parçanın kökeni ve tarihiyle ilgili yaptığı yo-rumdan rahatsız olduğu 2003 yılındaki bir makalesinden anlaşılmaktadır. Bu beş eserle ilgili makalesinde [mevzubahis çini de dahildir: Envanter No. 805] şöyle yazmıştır: “iki mavi-beyaz üç tane de seladon çini. Hepsi on dör-düncü yüzyıla ait”64 [Resim 15-19: Bkz. bundan sonraki sayfalar]. Carswell’in 2003 tarihli değerlendirmesi bana daha makul gözükmektedir.

Kısacası, şöhretli 14. yüzyıl savaşçısının ismini ve şeceresini öğrenmenin yanı sıra, bir zamanlar ona ait olan kalıntılara da sahibiz. Sayısız savaşta giydiği zırh, ibadet ettiği Kur’an-ı Kerim, tespih ve şimdi de, bir zamanlar yemeklerini yediği servis tabakları ve kâseler.


HEath w. Lowry122

65 Foto: John Scott’ın nezaketi. Şu anda, İstanbul’da bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesinin koleksiyonundadır. Envanter No. 799. Bkz. Carswell, 2003: s. 11 ve Carswell, 2008: s. 100-101.

Resim 16: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen Mavi-Beyaz Servis Tabağı [Çapı: 45,5 cm – Tarih: takriben 1350]65



66 Foto: John Scott’ın nezaketi. Şu anda, İstanbul’da bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesinin koleksiyonundadır. Envanter No. 800. Bkz. Carswell, 2003: s. 11 ve Carswell, 2008: s. 101-102.

Resim 17: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen Mavi-Beyaz Servis Tabağı [Çapı: 40,5 cm – Tarih: takriben 1350]66


HEath w. Lowry124

67 Foto: John Scott’ın nezaketi. Şu anda, İstanbul’da bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesinin koleksiyonundadır. Envanter No. 805. Bkz. Carswell, 2003: s. 11 ve Carswell, 2008: s. 103.

68 Foto: John Scott’ın nezaketi. Şu anda, İstanbul’da bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesinin koleksiyonundadır. Envanter No. 808. Bkz. Carswell, 2003: s. 11 ve Carswell, 2008: s. 103.

Resim 18: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen Seladon Servis Tabağı [Çapı: 39 cm – Tarih: takriben 1350]67

Resim 19: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen Seladon Servis Tabağı [Çapı: 40 cm – Tarih: takriben 1350]68



69 Foto: Heath Lowry. Şu anda, İstanbul’da bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesinin koleksiyonundadır. Envanter No. 806. Bkz. Carswell, 2003: s. 11 ve Carswell, 2008: s. 103.

Resim 20: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından

Getirilen Seladon Servis Tabağı [Çapı: 40 cm – Tarih: takriben 1350] 69

Yukarıda bahsedilen beş parçanın dışında [Resim 16-21], müzede beş çini daha bulunmaktadır (üç mavi-beyaz [Envanter No. 801, 802 ve 803] ve iki seladon [Envanter No. 804 ve 807]. Bütünlük adına, bugüne kadar yayımlanmamış olan parçalara aşağıda Resim 21-26 olarak yer verilmiştir. Çini konusunda otorite olmadığım için, tarihlerin kesin tespitini uzmanlarına bırakıyorum. Önceden yayımlanan parçalarla aynı yerden, yani Evrenos imâretinden oldukları düşünülürse, profesyonel olmayan bir bakış açısıyla 14. yüzyıl Yuan hanedanlığı çinileri oldukları söylenebilir.


HEath w. Lowry126

70 Foto: Heath Lowry. Şu anda, İstanbul’da bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesinin koleksiyonundadır. Envanter No. 801. Anlaşılmaz bir şekilde, bu parça müzede şu etiketle sergilenmektedir: “Yaprak kenarlı İznik tabağı (16. yüzyıl Osmanlı).” Bu bariz hata, katalogda bulunan el yazısıyla yazılmış kayıtların on parçanın hiçbiriyle ilgili bir bilgi vermemesinden, yani onları Çin porselenleri olarak tanımlamamasından kaynaklanıyor olabilir.

Plate 21: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından

Getirilen Mavi-Beyaz Servis Tabağı [Çapı: 44 cm – Tarih: takriben 1350]70



71 Foto: Heath Lowry. Şu anda, İstanbul’da bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesinin koleksiyonundadır. Envanter No. 802. Bu parça müzede etiketsiz sergilenmektedir.

Resim 21: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen

Mavi-Beyaz Servis Tabağı [Çapı: 38 cm – Tarih: takriben 1350] 71Plate 21: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından

Getirilen Mavi-Beyaz Servis Tabağı [Çapı: 44 cm – Tarih: takriben 1350]70


HEath w. Lowry128

72 Foto: Heath Lowry. Şu anda, İstanbul’da bulunan Türk ve İslam Eserleri Müzesinin koleksiyonundadır. Envanter No. 803.


Resim 23: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen

Mavi-Beyaz Kâsenin ‹ç Kısmı [Çapı: 29 cm – Tarih: takriben 1350] 72

Resim 24: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen Mavi-Beyaz Kâsenin Dış Kısmı [Çapı: 29 cm – Tarih: takriben 1350] 73





Resim 25: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen Seladon Servis Tabağı [Çapı: 39 cm – Tarih: takriben 1350] 74

Resim 26: Serez, Yunanistan’da Bulunan Evrenos ‹mâretine Yuan Hanedanlığından Getirilen Seladon Servis Tabağı [Çapı: 43 cm – Tarih: takriben 1350] 75


HEath w. Lowry130

Not

John Carswell’in yayımladığı iki makalede, İstanbul Türk ve İslam Eserleri Müzesinde Evrenos imâretinden getirilen beş değil on adet çini olduğunun farkında olduğunu gösteren hiçbir belirti yoktur. Bu ihmalin nedeni, müzenin o zamanki müdürü Dr. Nazan Ölçer76 tarafından düzenlenen 2002 tarihli sergiye (müzenin sergilenmeyen eserleri arasından seçilenlerden oluşuyordu), sadece yukarıdaki beş parçanın [Resim 16-20] dahil edilmesi olabilir. Bu yüzden, 2008 tarihli Stockholm sergisini düzenlerken, Carswell sadece bu beş parçayı ödünç almak için talepte bulunmuştur.

John Carswell, durumun tam olarak da böyle olduğunu kendisiyle yaptığım bir telefon görüşmesinde teyit etmiştir.

İlave üç Mavi-Beyaz ve iki Seladon servis tabağının [Türk ve İslam Eserleri Müzesi: Envanter Numaraları: 801, 802, 803, 804 ve 807] fotoğraflarını, kökenlerini incelemesi ricasıyla John Carswell’e gönderdikten sonra, kendisi nazikçe şu cevabı yazdı: “Fotoğraflarını gösterdiğiniz Mavi-Beyaz çiniler kesinlikle klasik Yuan devrine aittir. Aynı cinsten bir tabağa, ‘Blue & White Around the World’ (BM Press, 2008) kitabımın ikinci baskısının iç kapağında yer verdim. Seladon da benzer şekilde Yuan olup bazıları daha da evvelki bir tarihe, 13. yüzyıl Song hanedanlığına aittir.”

76 Bu serginin kataloğu için (‘Türk’ veya ‘İslam’ olmadıkları için beş parça Çin porseleni dahil edilmemiştir), bkz. Nazan Ölçer: Museum of Turkish and Islamic Art. İstanbul (Akbank Kültür Sanat Yayınları – No. 70), 2002.


DÜZELTMELER



DÜZELTMELER



77 Lowry/Erünsal, 2010: s. 24-28.78 Machiel Kiel: “Yenice-i Vardar (Vardar Yenicesi – Giannitsa): A Forgotten Turkish

Cultural Center in Macedonia of the 15th and 16th Century,” Studia Byzantina et Neohellica Neerlandica. Vol. 3 (Leiden, 1971), s. 300-329. Bkz. s. 320 ve Plate 1[Bundan böyle: Kiel, 1971].

Düzeltme #1: Yenice-i Vardar’daki bir Evrenosoğlu Yapısının Tekrar Tanımlanması

İlk ‘düzeltme’, Hacı-Gazi Evrenos’un 14. yüzyılın sonunda kurduğu ve beş asır boyunca neslinden gelenlerin merkezi olan Yenice-i Vardar kasabasında bugüne ulaşan bir Osmanlı yapısının tanımlanmasıyla ilgilidir.

20. yüzyıl boyunca Anadolu’dan gelen mültecilere ev sahipliği yapmasından ötürü çok iyi muhafaza edilen bu yapı, ilk olarak kırk sene önce Hollandalı mimari tarihçi Machiel Kiel tarafından yayımlanmış ve Hacı-Gazi Evrenos’un torunu [Şemseddin] Ahmed Beğ’in 15. yüzyılda yapılan türbesi olarak tanım-lanmıştır. Resim 27’de görülebileceği üzere, kare şeklinde, iki katlı ve kubbeli bir binadır. Kiel, Balkanlardaki Osmanlı yapılarını sistematik olarak ziyaret eden ilk kişi olduğu için, yaptığı tanımlar zamanla dokunulmaz dogmalar ha-line gelmiştir.

2010 tarihli Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar ve Belgeler çalışmamızda,77 Kiel’in bu yapıyı türbe olarak tanımlamasına karşın şöyle yazdık:

Machiel Kiel, bu yalnız başına ayakta duran kubbeli yapıyı “Ahmed Beğ Evrenosoğlu türbesi, 15. yüzyıl sonları”78 olarak adlandırarak yanlış tanımlama yapmıştır. Kiel’in görüşünün aksine, kitâbesi günümüze ulaşmayan bu eser, büyük bir ihtimalle Evrenosoğullarından biri tarafından yaptırılmış


HEath w. Lowry134

olmasına rağmen kesinlikle Hacı Evrenos’un torunu Ahmed Beğ’in türbesi değildir.

Ahmed Beğ’in türbesi olmadığı gibi büyük olasılıkla bir türbe de değildir [Bkz. Resim 27]. Kiel tarafından 1971 yılında yayımlanan makalede bulunan fotoğraftan hareketle, yirmi dokuz yıl kadar önce, ilk defa Ekrem Hakkı Ayverdi bu yapının türbeden çok

Resim 27: Şerif Yusuf Beğ, Ahmet Beğzade ve Mehmed Emin Beğ Kurrâhânesi [Yapılış Tarihi: takriben 1775] 79



79 Foto: Heath W. Lowry (2006).80 Ayverdi, 1982 ve Ayverdi, 2000: s. 320. 81 Kiel, 1971: s. 320. Kiel, kare şeklinde bir türbe olmasının olağandışı bir durum

olduğunun farkındadır ve “normalde sekiz köşeli olmalıdır” diye yazmıştır ama sonrasında Ahmed Beğ’in “sade ve basit bir mezara sahip olma” arzusuyla ilgili dayanağı olmayan bir varsayımda bulunmaktadır. Tabii ki, Ahmed Beğ’in bu veya başka herhangi bir konuda ne düşündüğüyle ilgili hiçbir şey bilmiyoruz.

82 Evliyâ, 2003: s. 77.

sıbyân mektebine (ilkokul) benzediğini ileri sürmüştür. Ayverdi bu konudaki tereddütlerini şu şekilde ifade etmiştir:

Ahmed Beğ’in Türbesi: Alt, üst, yanları tek sıra tuğla sarıl-mış kesme taşla yapılmış. Kubbeli bir binâdır. Bu binâya mahallinde türbe deniyor, ama resimde görülen geniş kapı ve alt üst pencereleri bulunması mektep ihtimâlini akla getiriyor. Bilen kalmamış ki tahkik olunsun.80

Şöyle devam ettik:

Kitabın yazarı, binaların içini inceleme fırsatı bulmuş (hem Kiel hem de Ayverdi bu şansı elde edememişlerdir) ve Ayverdi’nin bu husustaki değerlendirmelerinin çok yerinde olduğunu görmüştür. Aksi takdirde iki katlı, çok pencereli, kare şeklindeki (bilinen başka bir örneğinin olmadığı) bir türbenin Yenice-i Vardar’da neden inşa edilmiş olabileceği sorusuna cevap aramak zorunda kalınacaktır.

Kiel’in, kullanılan inşaat malzemeleri ve biçimsel unsurları esas alarak yapının 15. yüzyılın ikinci yarısına ait olduğuna dair tezi kabul edilip81 Ayverdi’nin yapıyı mektep olarak tanımlaması birleştirilirse, Evliyâ Çelebi’nin 1668 yılında şehri ziyaretinde değindiği 15. yüzyıla ait sıbyân mekteplerinden biri olması ihtimali kuvvet kazanır. Evliyâ, Yenice-i Vardar’da bunun gibi yedi tane sıbyân mektebinin olduğunu, bunlardan en meşhurunun ise Evrenos’un oğlu Ali Beğ tarafından inşa ettirilen [İki] Yüreklü Ali Beğ Mektebi 82 olduğunu belirtmiştir. Evliyâ Çelebi, ayrıca Evrenos’un oğullarından İsa Beğ tarafından inşa ettirilmiş diğer bir mekteple torunlarından Receb Çelebi’nin inşa ettirdiği bir


HEath w. Lowry136

83 Serez’deki yapıları tanımlarken yaptığı benzer hatalar için, bkz. Lowry, 2008: s. 173-175.

84 Kiel, 1971: s. 320.

başka mektepten daha bahsetmektedir. Geriye kalan dördüyle ilgili ise bir bilgi vermemektedir. Bu noktaları göz önüne alarak, bugüne kadar yanlış isimlendirilen ve yanlış tanımlanan Ahmed Beğ türbesinin, esasen babası Ali Beğ (ö. takriben 1465) veya amcası İsa Beğ (ö. takriben 1470) tarafından yaptırılan bir ilkokul olduğunu söyleyebiliriz. Eğer bu yorum doğruysa, bu yapı Yenice-i Vardar’da Evrenosoğullarına atfedilen en iyi korunmuş ikinci 15. yüzyıl eseri olacaktır.

Çoğunlukla olduğu gibi, Kiel’in bu yanlış tanımlaması da zamanla gerçek ola-rak kabul edilmiştir. Burada, diğer örneklerdeki gibi, mevzubahis binaya dair yaptığı yanlış teşhis sonraki kitaplarında da (sorgulanmadan) tekrarlanmıştır.83 Onun yaptığı ‘tanımlama’ esas alınarak, mevzubahis yapı şu anda 15. yüzyıl türbesi olarak restore edilmektedir. Göreceğimiz üzere bu yapı esasen geç 18. yüzyılda yapılmış bir okuldur, Kiel’in yanlış tanımından dolayı “Ahmed Beğ Evrenosoğlu Türbesi, 15. yüzyıl sonu” olarak restore edilmektedir.84

Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar ve Belgeler çalışmasının ya-yımlanmasından kısa süre sonra, Evrenos’un neslinden gelenlerin düzenledi-ği dördüncü ‘aile toplantısı’ 10 Ocak 2010’da İstanbul’da gerçekleşti. Orada bulunan aile fertlerinden biri de, 1912’deki Balkan Savaşı’ndan sonra ailenin İzmir’e yerleşen kolunun bir üyesi olan Alparslan Evrenosoğlu idi. Benimle cömertçe kendisi ve abisi Haydar Evrenosoğlu’na ait olan ikinci bir aile şece-resinin kopyasını paylaştı. Bu aile şeceresi, önceden yayımladığımız ve geç 17. yüzyılda yazılanın aksine, 19. yüzyılda kaleme alınmıştı.

Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar ve Belgeler kitabını (içinde ai-lenin 17. yüzyıl aile şeceresinin tıpkıbasımı, transkripsiyonu ve tercümesi bu-lunmaktadır) yayımladığımızda varlığından haberimiz olmayan bu belge, içe-rik olarak diğer versiyonlarla benzerlik gösterse de, 18. ve 19. yüzyılda yaşayan aile fertlerinin bulunduğu mevkileri ve isimlerini göstermesinin yanı sıra, 17. yüzyıl aile şeceresinde bulunan fertlere dair de ilave bilgiler içermektedir.



85 Foto: H. Lowry.

17. yüzyıl aile şeceresi kaleme alındıktan sonra aile fertleri hakkında edindi-ğimiz yeni bilgiler arasında, mevzubahis yapıya ışık tutan bir tanesi bilhassa ilgi çekicidir. Haydar ve Alparslan Evrenosoğlu’na ait olan 19. yüzyıl aile şe-ceresindeki bir not, mevzubahis binanın belirttiğimiz gibi bir okul olduğunu gösterirken, (Kiel’in iddiasının aksine) 15. yüzyılda değil 18. yüzyılın ikinci yarısında yapıldığını göstermektedir. Evrenos’un neslinden gelen Şerif Yusuf Beğ’in isminin yanında yazılı olan bu not [Resim 28], atasının kurduğu va-kıfta, Ahmed Beğzade ve Mehmed Emin Beğ ile birlikte mütevelli olduğu esnada, meslektaşı ve aynı zamanda akrabası olan iki kişiyle birlikte Şerif Yusuf Beğ’in inşa ettiği yapıyı şu şekilde tarif etmektedir: “Saat Kulesinin kuzeyin-de kubbeli bir taş kurrâhâne (darülkurâ) yaptılar” [Orijinali: “ve sa‘âtin şimâl cânibinde kârgîr binâ ile kubbeli bir kurrâhâne binâ itmişlerdir”].

ŞERİF YUSUF BEĞ

Transkripsiyon: Şerif Yusuf Beğ Mustafa Beğ’in dördüncü oglı-dır. Karındaşı Şerif Ahmed Beğ vefat eyledikde Ahmet Beğzade, Mehmed Emin Beğ ile iştiraka mütevelli olub Cami-i Şerifin şa-dırvanın bozub müceddid bina ve üzerine kurşun örtmüşlerdir. Ve sa’âtin şimâl cânibinde kârgîr binâ ile kubbeli bir kurrâhâne binâ itmişlerdir. Ve merhum Yusuf Beğ Selanik’de ayan ü nakib-i el-eşraf olub kira ile mütesellim ve-sair hidemat-i sultanide olmuşlar-dır. Ve Selanik’de İremçik [?] nam mahalden derun-ı şehr-i Selanik’e yeniden bir ‘azim su icrâ itdürüb. Selanik’in Unkapanından müced-deden bir şadırvân bina eyleyüb ol getürdigi ab-ı safiyeden icrâ

Resim 28: Haydar ve Alparslan Evrenosoğlu’na Ait Olan Geç 19. Yüzyıl Aile Şeceresindeki

Biyografik Not85


HEath w. Lowry138

buyurmışlar. Bin iki yüz senesini [1785-1786] Nişe [?] çiftliginde mizaçları munharif olub murg-i ruh-i latifleri aşıyan-kadr-i pervaz eyleyüb cesed-i şeriflerin Yenice’de cedleri Evrenos Beğ türbesi harici-ne defn kılınmışdır. Rahmetüllâhi aleyhi rehmeten vâsi’aten.

Tercümesi: Şerif Yusuf Beğ, Mustafa Beğ’in dördüncü oğludur. Kardeşi Şerif Ahmed Beğ vefat edince, Ahmed Beğzade ve Mehmed Emin Beğ ile birlikte ailenin vakfının mütevelliliğine getirilmiştir. [Yenice-i Vardar’daki] Cami-i Şerif ’in Şadırvanını yıktılar ve üzerine kurşun koyarak yeniden yaptılar. Saat Kulesinin kuzeyinde kubbeli bir taş kurrâhâne (darülkurâ) yaptılar. Selânik şehrindeki eşrafın reisi olan merhum Yusuf Beğ, Sultan’a hem Mütesellim (vali yardımcısı) hem de diğer görevlerde hizmet etmiştir. Selânik’in surlarının içindeki İremçik [?] mahallesinde önemli bir su kaynağını tekrar ortaya çıkardı. Selânik’in Unkapanı bölgesinde önceden getirdiği ‘saf sular’ için bir Şadırvanı yeniden inşa ettirdi. 1785-1786’da Nişe [?] Çiftliğinde vefat etti ve Yenice-i Vardar kasabasında, atası Evrenos Beğ’in türbesinin yanına defnedildi. Allah rahmet eylesin.

Bugüne ulaşan yapı [Resim 27], saat kulesinin 100-150 metre kuzeyinde yer almaktadır. Notta bu yapının “kubbeli taş bina” olarak tarif edilmesiyle birlikte saat kulesinin karşısında olduğunun belirtilmesi, mevzubahis binanın geç 18. yüzyılda Şerif Yusuf Beğ [ölümü: h. 1200 (1785-1786)], Ahmed Beğzade ve Mehmed Emin Beğ tarafından yapılan ile aynı olduğuna şüphe bırakmamaktadır. Bundan dolayı, doğru tanımı: Şerif Yusuf Beğ - Ahmet Beğzade - Mehmed Emin Beğ Kurrâhânesi olmalıdır.

Bu ‘düzeltme’yi mevcut çalışmaya dahil etmemin amacı, bu binanın devam eden restorasyonunu gerçekleştiren Yunanistan Kültür Bakanlığının son derece profesyonel arkeolog kadrosunun çabalarına katkıda bulunmaktır. Restore ettikleri binanın geç 15. yüzyıl türbesi değil de, geç 18. yüzyıl kurrâhânesi olduğunun farkına varmalarını umut ediyorum.


86 Lowry, 2008: s. 29-35; Heath W. Lowry: Osmanlıların Ayak İzlerinde: Kuzey Yunanistan’da Mukaddes Mekânlar ve Mimarî Eserleri Arayış Yolculukları. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2009. Bkz. s. 35-40 ve Lowry/Erünsal, 2010: s. 83-85.

87 Lowry, 2008: s. 41-47; Lowry, 2009: s. 32-34 ve Lowry/Erünsal, 2010: s. 323-35.

88 Lowry/Erünsal, 2010: s. 90-102.89 Lowry/Erünsal, 2010: s. 38-39.90 Lowry/Erünsal, 2010: s. 32-33.

Düzeltme #2: Evrenosoğullarının Yenice-i Vardar’daki Mezar-ı Şerifi’nin Tekrar Tanımlanması

19-22 Ağustos 2010 tarihlerinde, Hacı-Gazi Evrenos’un neslinden gelen yirmi beş kişinin katıldığı ve çoğunun atalarının fethettiği topraklara ilk defa gittiği geziye eşlik etmek benim için bir zevkti. Gezimizdeki duraklarımız şunlardı: Evrenos’un 1390’larda inşa ettiği muazzam kervansarayın hâlâ ayakta durduğu Kara Kaplıca (Traianoupolis);86 restore edilen evini/imâretini ziyaret ettiğimiz Gümülcine (Komotini),87 üçü de Evrenos’un bizzat kendisi tarafından fethedilen (veya fethinde yer aldığı) Drama, Serez (Serres) ve Selânik (Thessaloniki); ve 1390’larda kurduğu ve sonraki beş asır boyunca neslinden gelenlerin memleketi olarak kalan Yenice-i Vardar (Giannitsa).

Yenice-i Vardar’da bulunduğumuz kısa sürede Evrenos ve Evrenosoğulları tarafından yapılan altı eseri ziyaret ettik. Bunlardan ikisi, türbesi88 ile Şerif Ahmed Beğ tarafından 1754’te yapılan saat kulesi,89 mükemmel bir şekilde restore edilmiştir.

Ziyaretimiz esnasında birçok Giannitsalı bize eşlik etti. Aralarında, yoğun bir seçim kampanyasından bulduğu fırsatta Evrenos’un harap haldeki hamamına90 giderken bize katılan Belediye Başkanı Nikolaos Papanikolaou, DEBAG’ın Müdürü Eleni Pismisi, yerel bir tarihçi olan Eleni Mavrokefalidou ve Giannitsa


HEath w. Lowry140

91 Foto: Maria Triantafyllidou’nun nezaketi.

Belediyesinin arkeologu Maria Triantafyllidou vardı. Hepsi de zamanlarını ve uzmanlıklarını paylaşma konusunda son derece naziklerdi.

Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı kitabımız yayımlandığından beri Giannitsa’ya yaptığım ilk gezi olduğu için, kitabın kopyalarını Belediye Başkanı ve diğer arkadaşlarıma da verme fırsatını buldum.

Resim 29: Bugün Mevcut Olmayan Yenice-i Vardar’daki Evrenosoğulları Mezar-ı Şerifi ile Hâlâ Ayakta Olan Saat Kulesinin Aynı Karede Bulunduğu Fotoğraf 91

Bu ziyaret mükâfatını şimdiden vermeye başladı, yakın bir zamanda bana gönderilen erken 20. yüzyıla ait bir fotoğraf, Evrenosoğulları mezar-ı şerifinin takriben 1930’larda çekilmiş bir fotoğrafıyla esasen bir 15. yüzyıl Evrenosoğulları türbesi olan bugünkü Agios Paraskevi kilisesi arasında kurduğumuz bağlantıyı gözden geçirmemizi gerekli kılmıştır. Fotoğraf [Resim 29] bana Giannitsa (Yenice-i Vardar) Belediyesinin arkeologu olan Maria Triantafyllidou tarafından gönderildi. Kendisi şu anda, kasabanın tarihiyle ilgili yerel bir arşiv derliyor, bu arşivde posta pulları, dönem fotoğrafları ve



92 Lowry/Erünsal, 2010: s. 133-135 ve Resim 79-85.93 Lowry/Erünsal, 2010: s. 133 ve Resim 79. Foto: Eleni Pismisi’nin nezaketi. Ele-

ni Pismisi (Hazırlayan): Giannitsa City Guide. Giannitsa, Yunanistan (DEBAG), 2009.

seyyahların bölgeyle ilgili yazdıkları da bulunuyor. Mevzubahis fotoğrafı da bu proje üzerinde çalışırken ortaya çıkarmış.

Fotoğraf, önceki çalışmamızın bir kısmında yaptığımız yorumu gözden geçirmemizi zorunlu hale getirmekle birlikte, bugüne ulaşan 20. yüzyıl fotoğraflarının tarihçi için ne kadar önemli bir araştırma kaynağı olduğunu tekrar vurgulamaktadır.

Çalışmamızda mezar-ı şerifin aynı fotoğrafının bir varyantını kullanmış olsak da, elimizdeki kopyada saat kulesi [Bkz. Resim 30] bulunmuyordu, bu nedenle ailenin mezar-ı şerifinin bulunduğu yeri yanlış tanımlamıştık.92

Resim 29’in varlığından haberdar olmadığımız için, Resim 30’un sağında görülen türbeyi yanlış bir şekilde, kasabanın başka bir mahallesinde bulunan Agios Paraskevi kilisesi [Resim 31] olarak tanımlamıştık. Bu yapıtın

Resim 30: Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı Kitabında Yayımlanan Fotoğraf 93

Resim 29: Bugün Mevcut Olmayan Yenice-i Vardar’daki Evrenosoğulları Mezar-ı Şerifi ile Hâlâ Ayakta Olan Saat Kulesinin Aynı Karede Bulunduğu Fotoğraf 91


HEath w. Lowry142

bir Osmanlı türbesinden kiliseye çevrildiği doğru olup, Yenice-i Vardar kasabasındaki güçleri düşünüldüğünde muhtemelen Evrenos’un neslinden gelenler tarafından yapılmış olsa da, Resim 30’da görülen türbe olarak tanımlayıp hatalı bir şekilde bulunduğu bölgenin Evrenosoğullarının mezar-ı şerifi ile aynı yer olduğu sonucuna varmıştık.

Şu anda, Resim 29’in sağladığı kesin kanıt sayesinde, bu yanlış tanımı düzeltip daha kesin bir şekilde Evrenosoğullarının mezar-ı şerifinin Agia Paraskevi kilisesinin etrafında değil de, Resim 32 ve 33’de görülen bölgede olduğunu söyleyebiliriz.

Bu iki resimde de, dört mermer sütün üzerine kurulmuş bugüne ulaşmayan kubbeli bir türbe görülmektedir. Önceki çalışmamızda bu yapıyı Evrenos’un en büyük oğlu Hacı Barak Beğ’in türbesi olarak tanımlamıştık. Takriben 1675

Resim 31: Bugün Agia Paraskevi Kilisesi Olarak Hizmet Veren Giannitsa’daki (Yenice-i Vardar) Osmanlı Türbesi 94

94 Foto: Heath W. Lowry (2010).



95 Foto: Helen Mavrokefalidou’nun nezaketi: Giannitsa: Historical Photographic Album. Giannitsa, Yunanistan. 1. Baskı, 2005 ve 2. Baskı, 2007.

96 Foto: Ersin Evrenos’un nezaketi.97 Lowry/Erünsal, 2010: s. 20-21 ve s. 42-43.

Resim 32: Evrenosoğullarının Mezar-ı Şerifi ve Barak Beğ Türbesinin Takriben 1930’da Çekilmiş Bir Fotoğrafı 95

Resim 33: Barak Beğ Türbesi (ön taraf) ve Evrenos Beğ Türbesini (sağ üst) Gösteren Takriben 1940’da Çekilmiş bir Fotoğraf 96

tarihli aile şeceresinde Hacı Barak Beğ’in gömülü olduğu yer, Evrenos’un türbesinin yakınındaki mezar-ı şerif olarak belirtiliyor. Dahası, şecerede bu yapı hakkında “uzun mermer direkler dikilmişdir” bilgisi veriliyor.97


HEath w. Lowry144

97 Lowry/Erünsal, 2010: s. 38-39.

Resim 33, bugüne ulaşan Evrenos türbesi (fotoğrafın sağ üst köşesinde) ile birlikte, bugün mevcut olmayan Barak Beğ türbesini (fotoğrafın ön tarafında bulunan dört mermer sütun üstüne kurulu kubbeli yapı) de göstermektedir.

Resim 32’nin çekildiği tarih açık bir şekilde Resim 33’ten öncedir, çünkü Barak Beğ türbesinin arkasında Resim 33’te bulunmayan ikinci bir kubbeli türbe ve cami/mescit görülmektedir, yani çekildiği tarihten evvel ikisi de yok edilmiştir.

Bunun yanı sıra, Resim 33’te arka tarafında birçok evin bulunduğu bölgenin, Resim 32 çekildiği tarihte mezar-ı şerifin geniş alanının bir parçası olduğu görülmektedir. Bu iki fotoğrafın sessiz şahitlikleriyle Resim 29’un sunduğu kanıtları birleştirince, Yenice-i Vardar’ın Evrenos’un neslinden gelenlere ev sahipliği yaptığı beş asır boyunca, aile şecerelerinde sık sık bahsedilen Evrenosoğulları mezar-ı şerifinin bulunduğu alanın bir zamanlar, Evrenos’un türbesinden başlayıp neslinden gelen Şerif Ahmed Beğ’in h. 1167 (1753-1754) senesinde yaptırdığı saat kulesine kadar uzandığı yorumunu yapabiliriz.98

Evrenos türbesi ve Şerif Ahmed Beğ saat kulesinin hâlâ ayakta olması bu düzeltmeyi yapmamı sağladı. Aynı zamanda, benimle paylaştığı fotoğrafla [Resim 29] büyük katkıda bulunan Maria Triantafyllidou’ya teşekkür ediyorum.



SONSÖZ



99 Imber’in erken dönem Osmanlı tarihine dair görüşleri için, bkz. Colin Imber: “Paul Wittek’s ‘De la defaite d’Ankara a la prise de Constantinople,” Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Cilt 5 (İstanbul, 1986), s. 7-25; Colin Imber: “The Ottoman Dynastic Myth,” Turcica (Paris, 1987), s. 7-27; Colin Im-ber: “The Legend of Osman Gazi,” The Ottoman Emirate, 1300-1389, hazırlayan: E. Zachariadou (Rethymnon, Girit, 1993), s. 67-76 ve Colin Imber: The Ottoman Empire, 1300-1481. İstanbul (Isis Press), 1990.

Sonsöz

Mevcut eser amacına ulaşırsa, İngiliz Türkolog Colin Imber’in 14. yüzyıl Osmanlı tarihinin fiilen bir “kara delik” olduğu ve öyle kabul edilmesi gerektiği iddiasını çürüten bir çok delile ek bir halka olacaktır. Imber, elimizde Osmanlı tarihinin bu dönemini tekrar oluşturmamıza imkân verecek yeterli sayıda çağdaş kaynak olmadığını iddia etmektedir. Aynı zamanda, eğer meslektaşları yaptığı uyarı dikkate almayıp bu girişimde bulunurlarsa, yazacaklarının 16. ve 17. yüzyıl Osmanlı saray kronikçileriyle aynı nitelikte olacağını, yani kendi dönemlerindeki düşünceleri ve bakış açısını geçmişe yansıtmış olacaklarını ileri sürmektedir.99

Eğer Imber’in yaptığı gibi, kullanılan kaynaklar sadece ‘kroniklerle’ sınırlanırsa, bu görüş savunulabilir. Ancak yaptığımız incelemeyi elimizdeki tüm ‘çağdaş’ kaynakları, yani kroniklerden önce olanları kapsayacak şekilde genişletirsek, bunların arasında vakfiyeler, mimari ve arkeolojik kalıntılar, kitabeler, 15. yüzyıl tahrir defterleri ve tarihte önemli rol oynayan şahısların neslinden gelen kişilerin bugüne kadar muhafaza ettikleri belgeler ve kişisel eşyalar bulunmaktadır, 14. yüzyıl Osmanlı tarihi bulmacasının tüm parçalarını birleştiremesek de, en azından belli başlı kısımlarını tanımlayıp ayrıntılarını ortaya koymamız mümkündür.

Bu tür bir çabada bulunacak kişinin, bugün yazdığı şeyin ileri bir tarihte gözden geçirilmesinin, hatta yeniden yazılmasının gerekebileceğini, yani


HEath w. Lowry148

tarihin herhangi bir alanında yapılacak bir araştırmanın hiçbir zaman son söz olamayacağını aklında tutması gerekmektedir.

14. yüzyıl Uç Beyi Hacı-Gazi Evrenos ile ilgili yazdığım bir eserim gözden geçirildiğinde bu nokta daha iyi anlaşılacaktır. Bu konuya ilk olarak 2003’te yayımlanan Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı100 kitabımda değindim. Kitapta ileri sürülen temel teze, yani aralarında en önemlisi Evrenos olan ve 14. yüzyılda Balkanların fethinde başlıca rol oynayan Uç Beylerinin önemine hâlâ inansam da, bugün, on sene bile geçmeden, fiziksel altyapının (imâretler, kervansaraylar, yollar, köprüler, vs.) yaratılmasındaki rollerinin asırlarca süren Osmanlı hâkimiyetini nasıl sağlamlaştırdığını çok daha fazla vurgulardım. Benzer şekilde, yanlarında savaşan dervişlerin esas motivasyon kaynağının elde edecekleri ganimet ve köleler olduğuna hâlâ inansam da, asıl bağlı oldukları kişilerin tarikatların liderleri, yani savaşta izinden gittikleri Babalar, Şeyhler ve Sultanlar olduğunun altını çizerdim. Uç Beğlerinin adına vakfettikleri türbeler ve zâviye-imâretlerden de anlaşılacağı üzere, fetihlerini sürdürebilmek için ordularını akıncıları seferber eden Şeyhlerin, Babaların ve Sultanların desteğine ihtiyaç duyuyorlardı.

2008 tarihli Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi, 1350-1500 kitabımda bu konuya ikinci kez değindim.101 ‘Hacı Evrenos’un Ayak İzlerinde: 14. Yüzyılda Batı Trakya’nın Osmanlılar Tarafından Fethinin Yeni Bir Yorumu’ adlı kısımda, bölgenin fatihinin karakterini ve fetihlerinde izlediği yolu ortaya çıkarmak için, Kuzey Yunanistan’da günümüze ulaşan 14. ve 15. yüzyıl maddi (bilhassa mimari) kalıntılarının izini sürdüm. Bunu yaptıktan sonra, mutlu bir şekilde bu konudaki son sözümü söylediğimi varsaydım.

Kitap çıktıktan birkaç ay sonra, Fatih Altaylı ve Murat Bardakçı’nın sunduğu popüler ‘Teke Tek’ televizyon programına katıldım, bir kısmında Evrenos’un Osmanlı devletinin Balkanları fethinde oynadığı rolle ilgili yazdıklarım hakkında konuştuk. Ertesi gün öğrendiğim üzere, programı izleyenler arasında Evrenosoğullarından iki kişi vardı. Program esnasında İstanbul’da iken nerede çalıştığım sorulunca, İslam Araştırmaları Merkezi [İSAM] Kütüphanesini sık sık ziyaret ettiğim cevabını verdim ve eğer sunucular eve gidip istirahat etmeme

100 Lowry, 2003: s. 46, 57-60, 64-66, 90, 135 ve 140-142.101 Lowry, 2008: s. 15-64.



izin verirlerse ertesi gün tekrar gideceğimi söyledim (mevzubahis program gece 11’den sabah 5’e kadar süren bir maratondu). Evrenos’un neslinden gelen iki kişi bu dediklerimi not etmişlerdi.

Sonraki sabah, birkaç saatlik kısa bir uykudan sonra, İSAM’a gittim ve kütüphanenin müdürü, Mustafa Birol Ülker, iki misafirin ofisinde beni beklediğini söyledi. İçeri girdim ve emekli deniz subayı Ersin Evrenos ve avukat Özer Gazievrenosoğlu ile tanıştım, ikisi de ileride yakın arkadaşlarım ve Evrenos ‘müzem’ olacaklardı. Şöhretli atalarına gösterdiğim ilgiden ötürü benimle bir an önce irtibat kurmak istemişlerdi. Ben ise, Evrenos’un neslinden gelip Türkiye’de yaşayan kimsenin olup olmadığını ve varsa yerlerini nasıl tespit edebileceğimi bir süredir merak ediyordum.

Elleri boş gelmemişlerdi. Ersin Bey, Yenice-ı Vardar’ın takriben 1930’da çekilmiş bir fotoğrafı ile önceden bilinmeyen bir aile şeceresi getirmişti, sonrasında geç 17. yüzyılda kaleme alındığını gördük. Bu belgede Evrenos’un neslinden gelen iki yüzden fazla erkek listeleniyor (çoğunun isminin yanında bulundukları idari makam, girdikleri savaşlar ve nerede gömülü olduklarına dair notlarla birlikte); Özer Bey ise, Evrenos’un Yenice-i Vardar’da bulunan türbesinin iç kısmını gösteren geç 19. yüzyılda çekilmiş birkaç fotoğraf paylaştı. Bu hazineleri incelerken ağzımın sulandığını söylemek yetersiz kalır. Bunlarla ne yapmayı düşündüklerini sorduğumda, Ersin Bey: “Size şecerenin ve fotoğrafın bir kopyasını yaptım” dedi ve Özer Bey ekledi: “Ben de fotoğrafların ilginizi çekebileceğini düşündüğümden yanımda bu kopyaları getirdim”. O anda, Evrenos ve hanedanının tarihine dair yaptığım çalışmanın bitmek bir yana daha yeni başladığının farkına vardım.

Bana verilen bu hazineler ve tarihi ehemmiyetlerinden büyülenmiş bir halde, zaman harcamadan otuz beş senelik arkadaşım ve meslektaşım olan İsmail E. Erünsal’a ulaştım ve bu belgeler üzerine birlikte çalışıp yayımlamamızı teklif ettim. Gerçekten de, kabul ettikten sonra hiç zaman kaybetmeden çalışmaya başladık. Ertesi sene birlikte iki uzun makale yayımladık,102 sonrasında bu

102 Bkz. Heath W. Lowry ve İsmail E. Erünsal: “The Evrenos Dynasty of Yenice Vardar: Notes & Documents on Hacı Evrenos & the Evrenosoğulları: A Newly Discovered Late 17th Century Şecere, Seven Inscriptions on Stone & Family Photographs,”Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Cilt XXXII (İs-tanbul, 2008), s. 9-192 ve Heath W. Lowry ve İsmail E. Erünsal: “The Evrenos


HEath w. Lowry150

makaleler (Evrenos aile fertlerinin sağladığı bütünleyici fotoğraflar ve belgelerle birlikte) 2010 tarihli: Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar ve Belgeler kitabımızın temelini oluşturdu.103

Yukarıdaki paragraftaki anahtar kelime ‘bütünleyici’dir, ilk görüşmemizden sonra, Özer Gazievrenosoğlu hiç zaman kaybetmeden bugüne kadar altı tanesi gerçekleşmiş olan (şu anda yedincisini planlıyor) aile toplantılarının ilkini düzenledi. Hepsine ‘fahri’ bir Evrenos ailesi ferdi olarak katıldığım bu toplantılarda, ailenin üyeleri yeni belgeler ve fotoğraflarla ortaya çıktılar, bunlar sayesinde ya önceki varsayımları gözden geçirmek zorunda kaldım ya da yeni bir çalışma yazmaya karar verdim.

Bu toplantılardan birine, ailenin Selânik kolundan gelen birkaç üye katıldı ve Evrenos’un neslinden gelenlerin bu şehirde vakfettiği mimari eserler hakkında yeni bilgiler verdiler. Sundukları bilgiler, 2010 tarihli Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmii Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı? isimli çalışmamın temelini oluşturdu.104

Mevcut eser, önceden belirtildiği üzere, 10 Ocak 2010 tarihli bir aile toplantısında Emin Özer Evrenos’un bana atasının zırhı ve Kuran-ı Kerim’ine dair anlattıkları ve ailenin İzmir kolundan olan Haydar Evrenosoğlu’nun sahip olduğu ve aynı toplantıda bir kopyası bana Alparslan Evrenosoğlu tarafından verilen ikinci bir aile şeceresiyle başladı.

En son toplantıda (25 Aralık 2011’de Bahçeşehir Üniversitesi’nde gerçekleşti), Zerrin [Evrenos] Ergüvenç ve kızı Funda Korkut bana bir başka 19. yüzyıl aile şeceresinin kopyasını verdiler.

Burada sona erecek mi? Muhtemelen hayır, çünkü kısa süre önce aile fertlerinin kuzey Yunanistan ve Makedonya’ya yapacağı ikinci seyahate eşlik etmeyi kabul ettim. İlk gezide, tur rehberi olarak ben (yanımda Evrenosoğullarından yirmi beş kişiyle beraber) ataları Evrenos’un bugünkü batı Trakya ve kuzeydoğu

Dynasty of Yenice Vardar: A Postscript,”Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Cilt XXXIII (İstanbul, 2009), s. 9-192.

103 Lowry/Erünsal, 2010.104 Heath W. Lowry: Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmii Niçin ve Kimin

Tarafından Yapıldı? İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2010.



Yunanistan’da fethettiği yerlere ve yaptığı mimari eserlere yoğunlaştım. Sıradaki gezimiz daha geniş bir bölgeyi kapsayacak ve bugün Makedonya Cumhuriyetinde yer alan Üsküp ve Ohri’ye kadar uzanacak. Eğer bu seyahatte yeni bulgular ortaya çıkarsa, 14. yüzyıl fatihine ve neslinden gelenlere duyduğum ilginin devamının gelmesi muhtemeldir.

Evrenos’un fethettiği topraklara yaptığımız ilk gezide yaşadığımız bir olay, hem mirasının ne kadar uzun süreli olduğunu hem de vakıflarının etkisini daha iyi gösterecektir. Şöhretli atalarının gerçekleştirdiği fetihlerin izini sürerken uğradığımız ilk noktalardan biri, Evrenos’un 1360’larda batı Trakya kasabası Gümülcine’de [Komotini] yaptırdığı ve yakın zamanda restore edilmiş imaretti. Restorasyonu, Gümülcine’deki Ortodoks Kilisesinin Metropoliti tarafından karşılanmış olup, bugün Kilise Müzesi olarak hizmet vermektedir. İhtiyar Papaz Dimitrios [Resim 34] tarafından idare edilmesi düzensiz çalışma saatlerini açıklamaktadır.

Resim 34: Papaz Dimitrios ve Evrenos Gümülcine ‹mâreti 105

105 Foto: H. Lowry (2006). İlk yayımlanışı: Lowry, 2009: s. 33.


HEath w. Lowry152

Geleceğimizin haberini önceden alan Dimitrios kapıda bekliyordu. Bana misafirlerimin kim olduğunu sordu [Resim 35], 550 sene önce imâreti vakfeden Hacı-Gazi Evrenos’un torunları olduğunu söylediğimde gözleri yaşlarla doldu. Ardından genç yaşlı demeden misafirlerin ellerini öpmeye başladı.

İtidalini sağladıktan sonra çok fakir bir ailenin oğlu söyledi. Çocukken, kendisi ve kardeşleri açlıktan şikayet ettiklerinde, babaları kendisi küçükken daha da fakir ve aç olduğunu söylermiş. Gerçekten karnının doyduğunu hatırladığı tek zaman, babasının Evrenos İmareti’ni ziyaret edip eve birkaç kase çorba, pilav ve taze ekmek getirdiği Cuma günleriydi.

Osmanlı İmparatorluğunun gücünü sorgulayan ve dilini, tarihini, dinini ve kültürünü paylaşmadığı Balkanları asırlar boyunca nasıl yönettiğini anlamaya çalışan kişilerin bu sahneyi görmesini isterdim. Bu devlet, tebaasının ihtiyaçlarını karşılamak için kuruluşundan itibaren sosyal bir ağ meydana

Resim 35: Evrenos Gümülcine ‹mâretinde Papaz Dimitrios ve Evrenosoğulları [Ağustos 2010] 106




getirmiştir. Tablo II’de [s. 109-110] görüldüğü üzere, sadece Evrenos ve neslinden gelenler bugünkü Kuzey ve Orta Yunanistan’da yirmiden fazla imâret vakfetmişlerdir. Bunların çoğu yüzyıllar boyunca her dinden muhtaç kimselerin karnını doyurmaya devam etmiştir.

Balkanlardaki Osmanlı hâkimiyetinin gerçek boyutunu kavramak için, bölgenin bir elde kılıçla fethedilmesine rağmen, diğer elleriyle verdikleri ‘ekmeğin’ beş asır boyunca bölgeyi başarıyla idare etmelerinde önemli rol oynadığı gözden kaçırılmamalıdır. Bu siyasetin hayata geçirilmesinde en çok katkıda bulunan kişi ise Hacı-Gazi Evrenos’tur.

Bu çalışma mütevazı amacına ulaşırsa, Colin Imber’in dipsiz karanlığına, yani şimdiye dek bir ‘kara delik’ olan 14. yüzyıl Osmanlı tarihine ışık tutmuş olacaktır.




EK I: HACI-GAZİ EVRENOS HAKKINDAKİ İKİ YENİ

MAKALENİN TENKİTİ

06_Evrenos_Book_TRK_155-164_Note.indd 155 5/29/12 1:57:30 PM


107 Hala görmediğim bu çalışma Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsüne şu isimle sunulmuştur: Ayşegül [Çalı] Kılıç: Gazi Evrenos Bey. Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Ankara, 2011.

108 Ayşegül [Çalı] Kılıç: “Bizans ve Osmanlı Kaynaklarında Gazi Evrenos Bey’in İma-jı Hakkında Bir İnceleme”, Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt XXX., Sayı 49 (Ankara, 2011), s. 131-144 [Bundan böyle: Kılıç, 2011a].

109 Kılıç, 2011a: s. 133.110 Kılıç, 2011a: s. 134. Not: Kılıç hem Sphrantzes’i hem de Pseudo-Sphrantzes’i

15. yüzyıl Bizans yazarları olarak görse de, Pseudo-Sphrantzes’in 16. yüzyılın so-nunda Makarios Melissenos (ö. 1585) isimli Monemvasia Metropoliti tarafından derlendiği kanısı yaygındır. Bkz. Alice-Mary Talbott: “George Sphrantzes,” A.P. Kazhdan (Hazırlayan): The Oxford Dictionary of Byzantium. Cilt 3. New York – Oxford (Oxford University Press), 1991. s. 1937. Kılıç’ın bu hatası Evrenos’un

Not

Mevcut çalışma baskıya gitmek üzereyken bu kitabın ‘Yeni Bulgu #1’ ile doğ-rudan bağlantılı ve yakın zamanda basılmış iki makalenin sureti elime geçti. İkisi de Şanlıurfa’daki Harran Üniversitesinde genç bir tarihçi olan Dr. Ayşegül [Çalı] Kılıç tarafından yazılmış olup, 2011’de Ankara Üniversitesine sunulan Gazi Evrenos Bey isimli yayımlanmamış doktora tezini temel almaktadır.107

Bu çalışmalardan birinde: “Bizans ve Osmanlı Kaynaklarında Gazi Evrenos Bey’in İmajı Hakkında Bir İnceleme,”108 Evrenos’un ‘imajı’nı açığa çıkarmak için bugüne ulaşan Bizans ve Osmanlı kronik kaynaklarındaki referansla-rı incelemiş ve şaşırtıcı olmayan bir şekilde, Bizans İmparatoru II. Manuel [Palaiologos] ve Pseudo-Sphrantzes tarafından yazılan eserlerde, Evrenos’un olumsuz yansıtıldığını, yani II. Manuel’in 1407 tarihli eserinde “Hıristiyanla-ra karşı emsalsiz bir nefret besleyen” bir fatih olarak,109 ve Pseudo Sphrantzes’in 1580’lerde yazdığı eserde “Mora seferindeyken Hıristiyanlara kötü davranan, hatta köleleştiren” biri olarak resmedilirken,110 diğer Bizans yazarlarının sade-ce Evrenos’un yaptığı seferlerin tarihinden ve yerinden bahsettiği sonucuna


HEath w. Lowry158

Bizans kaynaklarındaki ‘imajı’nı tahlil etme teşebbüsünü de olumsuzluyor, çünkü bu durumda alıntı yaptığı tek Bizans kaynağı II. Manuel’dir.

111 Kılıç, 2011a: s. 134. 112 Not: Kılıç’ın alıntı yaptığı diğer Bizans kaynakları: a) Doukas (ö. takriben 1462);

b) George Sphrantzes (1401-1478); c) Laonikos Chalkokondyles (ö. takriben 1490); ve d) Pseudo Sphrantzes = Makarios Melissenos (ö. Naples 1585) çağdaş olmasalar da, hepsi (Pseudo Sphrantzes istisnasıyla beraber) alıntı yaptığı Osmanlı kaynaklarından daha erken bir tarihte yazılmıştır.

113 Bu müellifin eserinin versiyonları şöyledir: a) Aşıkpaşazade: Die altosmanisc-he chronik des ’Aşıkpaşazade (Hazırlayan F. Giese). Leipzig, 1929. s. 45; b) Ali Bey: Tevarih-i Al-i Osman’dan Aşıkpaşazade Tarihi. İstanbul, 1332. s. 51, satır 8;

varmıştır. Devamında çağdaş denilebilecek bu Bizans ‘imaj’larını çok daha sonra yazılan ve pek de şaşırtıcı olmayan bir şekilde Evrenos’un ayrıntılı ve çok daha olumlu anlatıldığı Osmanlı kronikleriyle karşılaştırmaya teşebbüs etmiş-tir. Bunu yaparken anlaşılmaz bir şekilde ‘çağdaş’ Bizans imajının, Evrenos’un ölümünden uzun süre sonra yazılan Osmanlı kaynaklarıyla karşılaştırılabilece-ği gibi hatalı bir düşüncededir.

Evrenos’un, tek gelir kaynağı köleler ve elde edilen ganimet olan akıncılara komuta eden bir Uç Beyi olduğu düşünülürse, bazı Bizanslı Hıristiyan yazar-ların Evrenos ve emrindekilerin faaliyetlerinden memnun olmaması pek de şaşırtıcı değildir, diğer yazarlar ise, Katalan paralı askerlerinin seneler süren yağmalarına maruz kaldıkları için bu yaygın durumdan bahsetmeye gerek gör-memişlerdir.

Kılıç’ın makalesinin esas amacı konusunda okuyucu şüphelidir. Kendisi şöyle belirtiyor: “Bu çalışmanın amacı, dönemin Bizans kaynakları ile Osmanlı kay-naklarını karşılaştırmalı incelemek ve her iki kaynak grubuna yansıyan Evrenos Bey’in imajını ortaya çıkarmaktır.”111 Bu yaklaşımla ilgili sorun (Kılıç muhte-melen bunun farkında değil), yapılanın elmayla armutu karşılaştırmak olma-sıdır. Evrenos’tan bahseden bir tane geç 14. yüzyıl ve bir tane erken 15. yüzyıl Bizans kaynağı (kısa kronikler ve II. Manuel’in ölen kardeşi Theodore'nın cenazesinde yaptığı konuşma)112 var iken, aynı dönemde Evrenos ismini bu-lunduran bir Osmanlı kaynağı yoktur. Osmanlı’dan aldığı en erken kaynaklar 15. yüzyılın sonuna, yani Evrenos’un ölümünden neredeyse bir asır sonrasına aittir. Kılıç’ın incelediği Osmanlı kaynaklarına bakılınca, en erken yazılanla-rı 1484-1512 (Âşıkpaşazâde: ö. 1484,113 Oruç Beğ: ö. takriben 1502,114 ve



[N.] Atsız: Osmanlı Tarihleri. İstanbul, 1949; ve c) Aşık Paşazade: Osman-oğulları‘nın Tarihi (Yayına Hazırlayanlar K. Yavuz ve M.A. Yetka Saraç) İstanbul, 2003. Yavuz ve Saraç’ın yazması seçimi şüpheli olsa da, bu versiyonun çok iyi bir fihristi vardır.

114 Bu eserin yakın zamanda yayımlanmış bir edisyon kritiği için bkz. Necdet Öztürk (Hazırlayan): Oruç Beğ Tarihi [Osmanlı Tarihi – 1288-1502]. İstanbul (Çamlıca), 2007. s. xxiii.

115 Necdet Öztürk (Hazırlayan): Mevlana Mehmed Neşrî Cihânnümâ. İstanbul (Çam-lıca), 2008. s. xx-xxi.

116 Not: Bu durumun tek istisnası Âşıkpaşazâde’nin çok önemli eseridir, 15. yüzyılın sonunda yazmış olsa da, yazdıkları için günümüze ulaşmayan bir 14. yüzyıl eserini temel almıştır. Bkz. Lowry, 2008: s. 56-58 ve Lowry/Erünsal, 2010: s. 5-8.

Neşrî: ö. takriben 1512115) arasına aittir, “Bizans kaynakları ile Osmanlı kay-naklarını karşılaştırmalı incelemek ve her iki kaynak grubuna yansıyan Evrenos Bey’in imajını ortaya çıkarmak” amacının, tarihsel açıdan bir önem taşımayan anlamsız bir girişim olduğu açıktır.

Tartışması bu üç Osmanlı yazarının Evrenos’un imajıyla ilgili söyledikleriyle sınırlı değildir, daha da geç Osmanlı müelliflerinin Evrenos hakkında yaz-dıklarını da dahil etmiştir: a) İbn-i Kemal (ö. 1535); b) Hoca Saadeddin (ö. 1599); c) Gelibolulu Mustafa Ali (ö. 1600); d) Solakzâde (ö. 1658); e) Mü-neccimbaşı (ö. 1702); ve f ) Mustafa Nuri Paşa (ö. 1890).

Kısacası, Kılıç’ın Evrenos hakkında çağdaşı veya yakın bir zamanda yazılan Bi-zans eserleriyle (elmalar) çok daha geç yazılan Osmanlı kroniklerini (armutlar) karşılaştırma girişimi savunulamaz. Evrenos’un hayatı için [ö. 17 Kasım 1417] 1484, 1502, 1512, 1535, 1599, 1600, 1658, 1702 ve 1890’de ölen müellif-lerin kaynak teşkil etmesi zordur. Yazısının amacı için bu eserleri kullanmak gerçek anlamda beyhudedir.116

Diğer taraftan Kılıç’ın çalışması, Evrenos’un isminin çağdaş eserlerdeki var-yantlarına odaklansa da, açık olan bir noktayı (bu tespit önceden ben ve başka tarihçiler tarafından da yapıldı), yani ismin genel olarak kabul edilen versiyo-nu Evrenos’un çağdaş Bizans veya geç 15. yüzyıl ile erken 16. yüzyıl yazarları tarafından bu isimle bilinmediğini dile getirmektedir.

Eğer arzusu gerçekten Evrenos’un isminin asıl versiyonunu tespit etmek ise, şu erken tarihli kaynakları kullanmama tercihi tuhaftır: a) Evrenos’un Batı


HEath w. Lowry160

117 Traianoupolis kitabesi için, bkz. a) Lowry, 2008: s. 33-55 (kitabe ilk olarak burada yayımlanmıştır); b) Lowry, 2009: s. 134-135; ve c) Lowry/Erünsal, 2010: s. 83-85; Evrenos’un ismini veren 1403 tarihli Venedik belgesi için, a) bkz. Lowry, 2003: s. 141; b) Lowry, 2008: s. 16-17; ve c) Lowry/Erünsal, 2010: s. 7; Evrenos’un isminin Yenice-i Vardar’daki 1417 tarihli mezartaşında yazıldığı şekli için, bkz. a) Lowry, 2003: s. 60-63; b) Lowry, 2008: s. 58-62; ve c) Lowry/Erünsal, 2010: s. 89-90.

118 Ayşegül [Çalı] Kılıç: “Evrenos Bey’in Kökeni Hakkında Tartışmalar ve Yeni Bir Değerlendirme,” TTK Belleten. Cilt LXXV, No. 274 (Ankara, 2011), s. 745-768 [Bundan böyle: Kılıç, 2011b].

119 Not: Görüşlerimi öğrenmek isteyenlere, sorumlu olmadığım ve düzeltme fırsatını yakalayamadığım Türkçe çevirisi yerine bu eserin İngilizce orijinalini kullanmayı tavsiye ediyorum.

Trakya’da bulunan Traianoupolis’de (Kara Kaplıca) yaptığı hanın takriben 1390 tarihli kitabesi; b) 1403 Venedik belgesi; ve c) Evrenos’un Yenice-i Vardar’daki mezartaşında yazılı olan 1417 tarihli versiyonu [Bkz. Tablo I yu-karıda s. 86-87], yani ismin bugüne ulaşan en erken beş versiyonunun üçü. Bu ihmalin anlaşılması zordur çünkü bu kaynakların her biri, makalesinde alıntı yaptığı kitaplarımda bulunmaktadır.117

Kılıç’ın ikinci makalesinin ismi: “Evrenos Bey’in Kökeni Hakkında Tartışmalar ve Yeni Bir Değerlendirme,”118 başlıkta belirtildiği üzere Evrenos’un muhtemel etnik kökenleri ile ilgili yaptığı önceki tartışmaların yeni bir değerlendirmesi ile birlikte Evrenos’un babasının önceden bilinmeyen bir ismine dair bugüne kadar yayımlanmamış bir vakfiye hakkında yaptığı tahlili içermektedir.

Bu makalede büyük bir bölüm, Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı kitabımda Evrenos ile ilgili yazdıklarımın eleştirisine ayrılmış olsa da, yazdık-larımın çoğunu yanlış anlamış olup (kitabın başarısız bir Türkçe versiyonunu temel almasından kaynaklanması muhtemeldir), beni ifade etmediğim beyan-lardan ve görüşlerden sorumlu tutmuştur. Daha ayrıntılı bir cevabı eleştirisi kitap olarak yayımlandığında vereceğim.119

Kılıç’ın yazdıklarımı ne kadar yanlış anladığını veya yorumladığını gösteren birkaç örnekten biri, aşağıdaki kısımda görülebilir:

“Spandounes’in bu paşaların [Hersekzâde Ahmed Paşa ve Me-sih Paşa] anlatılarını doğru kabul etmesi Lowry tarafından doğal



120 Kılıç, 2011b: s. 756.121 Lowry, 2003: s. 142.122 Kim olduğu için, bkz. Lowry, 2003: s. 115-116, s. 119 ve s. 122-123.123 Kim olduğu için, bkz. Heath W. Lowry: Hersekzâde Ahmed Paşa: Bir Osmanlı

Devlet Adamının Meslek Hayatı ve Kurduğu Vakıflar. İstanbul (Bahçeşehir Üniver-sitesi Yayınları), 2011.

karşılanmıştır. Ancak bu paşaların neden böyle bir hikâye an-lattıklarını sorgulamaz. Oysa mühtedi olan paşaların “Evrenos Bey” gibi ünlü bir komutanla kendilerini özdeşleştirmiş olma ihtimallerini göz ardı etmemek gerekir”120

Kılıç’ın iddiasının aksine, bu ve diğer benzer bölümleri kullanırken nelere dik-kat edilmesi gerektiğini açıkça belirttim: “16. yüzyılın ortasında Osmanlının seçkin zümresinin görüşlerinin yansıtıldığı bu kaynaklar gerçekten güvenilebilir iseler.”121 Dahası, alıntı yaptığı kısımlar Spandounes’in Osmanlı devletinin aralarında Osman, Evrenos ve Mihal’in de bulunduğu bir grup Bitinya beyi tarafından kurulduğuyla ilgili yazdıklarıyla alakalı olup, paşaların kendilerini Evrenos veya bir başkasıyla karşılaştırma isteğine dair bir ibare içermemekte-dir.

Mevzubahis paşalar devşirme vasıtasıyla Balkanlardan alınıp Yeniçeri birli-ğinde görevlendirilen küçük yaştaki Hıristiyan çocuklar değildir, dahası elit Bizans-Balkan aristokrat ailelerinin çocukları olup yeni ‘Osmanlılar’ olarak gücün zirvesine ulaşmışlardır. İki kere veziriazamlık yapan Mesih Paşa, son Bi-zans İmparatoru XI. Konstantin’in yeğeni olup bir Palaiologos prensidir,122 beş kere veziriazamlık yapan Hersekzâde Ahmed Paşa ise,123 güneydoğu Bosna’ya hükmeden büyük Bosna Voyvodası Dük Stepjan Vukči-Kosača’nın oğludur. Bunun yanı sıra, ikisi de Sultan II. Bâyezîd’in damadıdır. Kılıç’ın iddiası olan, bu Osmanlı vezirlerinin kendilerini Evrenos ile mukayese etmeye ihtiyaç duy-maları safça bir tespittir. Benim hiç söylemediğim ve yazmadığım kelimeleri benim ağzımdan çıkmış gibi yansıtıp sonrasında, yanlış bir şekilde bana at-fettiği sözleri anlamadığımı gösterme çabasıyla bu bilgileri kapsam dışında kullanmıştır.

Kaynağı, önceki bölümde kullandığım kaynakla, yani 1456-1457 İsa Beğ vakfiyesiyle aynı belge gibi gözüküp, bu konudaki farklı görüşlerimiz de bir


HEath w. Lowry162

124 Kılıç, 2011b: s. 760 – dn. 60 ve 63.125 Kılıç, 2011: s. 760 – Dipnot 63 (yukarıda dosya veya gömlek numarası olmaksızın

tarihi referans olarak verdiği) ile Dipnot 64 (Kılıç’ın aynı arşivden başka bir bel-geyi doğru dosya ve gömlek numarasıyla verdiği) mukayese edilince bunun kasıtlı bir hata olma ihtimali görülmektedir.

izah gerektirmektedir. Belgenin benim kullandığımla aynı gibi ‘gözüktüğünü’ söyledim çünkü Kılıç’ın alıntısı bu konuda şüphe doğurmaktadır. Vakfiyeye: “BOA, EV. VKF. No. 861,”124 yani, Başbakanlık Osmanlı Arşivi: Evkaf Evrakı: Numara 861 olarak referans yapmıştır. İlk olarak Başbakanlık Osmanlı Arşivi Evkaf Evrakında 861 numaralı bir belge olmadığını ve mevzubahis belgenin yerinin, onun verdiği referansla tespit edilemeyeceğini söylemeliyim.

Onun ve benim kullandığım belge: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: EV. VKF.: Dosya #10; Gömlek #1; Tarih : h. [hicrî] 861 (29 Kasım 1456 – 18 Kasım 1457) olarak kataloglanmıştır ve bu yüzden şu şekilde: BOA: EV.VKF.: Dosya #10 - Gömlek #1 referans verilmesi doğrudur.

Görünüşe bakılırsa Kılıç, ya farkında ol-madan belgenin tarihini [h. 861] doğru tasnifiyle: BOA: EV. VKF.: Dosya #10 – Gömlek #1 karıştırmış, veyahut diğer araştırmacıların bu belgeyi bulmaması için bunu kasıtlı olarak yapmıştır? Esas nedenin dikkatsizlik mi kasıt mı oldu-ğundandan emin olmasak da, okuyucu her halükarda yanlış yönlendirilmiştir.125 Başka bir deyişle, aynı belgeyi önceden bulmasaydım, ben (veya bir başka kişi-nin), verdiği hatalı referansla bu belge-nin yerini tespit etmesi imkânsız olacak-tı. Bu hatanın anlaşılması zordur çünkü belgenin bulunduğu dosya gayet belirgin bir şekilde tasnif edilmiştir [Resim 36].

Kılıç’ın Evrenos’un babasının ismini okuma şekli ikinci bir soruya yol açmak-tadır. Önceden tartışıldığı üzere, ismin vakfiyede yazılış şekli şöyledir: Branko

Plate 36: BOA: EV.EVR. 10/1 Dosya Kapağı



126 Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı: 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Def-teri (937 / 1530). Ankara (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), 2003. s. 75 [Bundan böyle: TT #167]

127 Kılıç, 2011b: s. 760.128 Başbakanlık Arşivinde bulunan bu iki defterin katalog numaraları şöyledir: Tapu-

Tahrir Defter No. 70 (h. 925 = l519-1520), s. 189 ve Tapu-Tahrir Defter No. 433 (h. 936 = l529-1530), s. 682. Ayrıca Bkz. Sefer Güvenç: Atlas of Old and New Toponyms of Northern Greece: Before and after the Population Exchange - Mübadele Öncesi ve Sonrası Eski ve Yeni Adları ile Kuzey Yunanistan Yer Adları Atlası. İstanbul (Lozan Mübadilleri Vakfı), 2010.

129 TT #167: s. 148 Burada kayıtın Lazan ( ) şeklinde olduğunu görmekteyiz.

veya Pranko Lazart ( veya ). Osmanlıcasını tam olarak be-. Osmanlıcasını tam olarak be-nim okuduğum gibi yazan Kılıç, anlaşılmaz bir şekilde ‘Lazart’ değil ‘Lazarat’ olarak okumakta ısrar etmektedir, yani ismin sonundaki ‘r’ ile ‘t’ arasına bir ‘a’ eklemiştir. Söz konusu Türkçe bir isim olsaydı bu kabul edilebilecek iken, açık bir şekilde yabancı kökenli olan bir kelimede buna gerek yoktur.

Okuma şeklini desteklemek için hayalperest bir düşünceyle uğraşmaktadır. Hicri 937 (1530) tarihli bir tahrir defterinde: 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri 126 Serfiçe’de [Bugün: Kozani, Yunanistan’da bulunan Servia] ‘Lazarat’ isimli bir köyün kayıtlı olduğunu iddia edip “tesadüfî bir oku-ma olmadığının kanıtı olarak sayılabilir”127 demektedir. Aslında mevzubahis defter böyle bir bilgi vermemektedir. Defterdeki asıl kayda bakmaya zahmet etmek yerine bu eserin yayımlanmış versiyonundaki fihriste baktığı anlaşıl-maktadır. Burada, hazırlayanların Serfiçe’deki ‘Lazan’ köyü kaydını, diğer iki tahrir defterinde128 olan fakat bu defterde var olmayan ‘Lazarat’ köyü olarak yorumladıklarını görmekteyiz. 1530 defteri ‘Lazarat’ isimli bir köye herhangi bir atıfta bulunmamaktadır. Kılıç’ın kendi okumasını desteklemek için kul-landığı kayıt Serfiçe’de bulunan ‘Lazan’ ( ) isimli bir köydür.129

Kısacası, alıntı yaptığı defter onun kullanımını kesinlikle desteklemiyor. Bu-rada tek yapması gereken, yanlış okuduğu ‘fihrist’ kaydını doğru anlamaktır. Mevzubahis tahrir defterinin metnini okumaya vakit ayırsaydı, seçtiği konu hakkında fihristi yanlış okumasına dayanan tahlilini tekrar değerlendirirdi.

Referansı yanlış verilmiş İsa Beğ vakfiyesinde Evrenos’un babasına verilen isim dışında, Kılıç’ın iki çalışmasında da üzerinde yazdığı konuyla ilgili bildikleri-mizi geliştiren bir bilgi olduğunu söylemek zordur.



BIBLIOGRAPHY - BİBLİYOGRAFYA

07_Evrenos_Book_TRK_157-164_BLYG.indd 165 5/29/12 1:57:55 PM


BIBLIOGRAPHY - BİBLİYOGRAFYA

Archival Documents - Arşiv Vesikaları

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: EV. VKF. = Evkafı Vakfiyeler: Dosya #10; Gömlek #1; Tarih: h. 861 (November 29, 1456 - November 18, 1457).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 58; Gömlek No. 2859; Tarih (Date): h. 23/R/1119 (July 24, 1707).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 107; Gömlek No. 5313; Tarih (Date): h. 29/Za/1124 (December 28, 1712).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: İE.ENB; Dosya No. 7; Gömlek No. 751; Tarih (Date): h. 18/Ca/1133 (March 17, 1721).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: AE.SAMD.III; Dosya No. 214; Gömlek No. 20689; Tarih (Date): h. 29/Z/1137 September 8, 1725).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: İE.EV.; Dosya No. 43; Gömlek No. 4930; Tarih (Date): h. 07/Ş/1142 (February 25, 1730).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: C.EV.; Dosya No. 344; Gömlek No. 17485; Tarih (Date): h. 24/Ca/1219 (August 31, 1804).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 18; Gömlek No. 881; Tarih (Date): h. 04/C/1219 (June 6, 1804).


HEath w. Lowry168

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: C.BLD.; Dosya No. 47; Gömlek No. 2336; Tarih (Date): h. 05/M/1227 (January 20, 1812).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: A.MKT.; Dosya No. 2; Gömlek No. 99; Tarih (Date): h. 24/C/1258 (August 2, 1842).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Tapu-Tahrir Defter No.70 (h. 925 = 1519).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Tapu-Tahrir Defter No. 167 (h. 937 = 1530).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Tapu-Tahrir Defter No. 433 (h. 936 = l529-1530).

İstanbul: Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA]: Fon Kodu: Ali Emîrî Efendi Tasnîfi - Dahiliye 11176; Tarih (Date): h. 1192 (1778).

Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı: 367 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri ile 114, 390 ve 101 Numaralı İcmâl Defterleri (920-937 / 1514-1530). 2 Volumes. Ankara (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), 2007.

Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı: 167 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Rûm-İli Defteri (937 / 1530). Ankara (T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü), 2003.

Books & Articles - Kitaplar ve Makaleler

Aşıkpaşazade: Die altosmanische chronik des ’Aşıkpaşazade (Edited by F. Giese). Leipzig, 1929.

Aşıkpaşazade: Ali Bey: Tevarih-i Al-i Osman’dan Aşıkpaşazade Tarihi (Edited by Ali Bey). İstanbul, 1332.

Aşıkpaşazade: Osmanlı Tarihleri (Edited by [N.] Atsız). İstanbul, 1949.

Aşık Paşazade: Osmanoğulları‘nın Tarihi (Edited by K. Yavuz & M. A. Yetka Saraç). İstanbul, 2003.



Ayverdi, Ekrem Hakkı: Avrupa’da Osmanlı Mimarî Eserleri. Volume IV, Book V - Yunanistan (Greece). İstanbul, 1982.

Balta, Evangelia: Les Vakıfs de Serrès et de sa Règion (XVe et XVIe s.). Athens, 1995.

Barkan, Ömer Lutfi: “Osmanlı İmparatorluğunda bir iskân ve kolonizasyon metodu olarak Vakıflar ve Temlikler: I. Istilâ devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler,” in Vakıflar Dergisi, Volume II (1942), pp. 279-386.

Blåvitt Blue & White – Mavi-Beyaz: Porcelain from the Topkapı Palace Museum and the Museum of Turkish and Islamic Art, İstanbul. Stockholm (Medelhavsmuseet), 2008.

Carswell, John: Blue & White: Chinese Porcelain Around the World. Chicago, Illinois (Art Media Resources), 2000.

Carswell, John: “Europe’s First Sight of Blue & White,” in Cornucopia, Volume 28 (2003), pp. 10-11.

Chrysostomides, Juliana (Ed.): Manuel II. Palaeologus. Funeral Oration on his Brother Theodore. [Corpus Fontium Historiae Byzantinae, Volume XXVI], Thessalonike (Association for Byzantine Research), 1985.

Dennis, G. T.: “The Byzantine-Turkish Treaty of 1403,” in Orientalia Christiana Periodica, 33 (1967) pp. 72-88.

Doukas: Decline & Fall of Byzantium to the Ottoman Turks. Trans. By H. Magoulias. Detroit, 1975.

Doukas, Michael: . Athens, 1997.

Evliyâ Çelebi bin Derviş Mehemmed Zillî: Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. VIII. Kitap [Topkapı Sarayı Kütüphanesi Bağdat 308 Numaralı Yazmanın Transkripsiyonu – Dizini]. Edited by Seyit Ali Karaman, Yücel Dağlı & Robert Dankoff. İstanbul (Yapı Kredi Yayınları), 2003.

Grecu, V. (Ed.): Pseudo-Phrantzes, Memorii 1401-1477 in Anexa Pseudo-Phrantzes: Macarie Melissenos Cronica, 1258-1481. Bucharest, 1966.


HEath w. Lowry170

Güvenç, Sefer: Atlas of Old and New Toponyms of Northern Greece: Before and after the Population Exchange - Mübadele Öncesi ve Sonrası Eski ve Yeni Adları ile Kuzey Yunanistan Yer Adları Atlası. İstanbul (Lozan Mübadilleri Vakfı), 2010.

Imber, Colin: “Paul Wittek’s ‘De la defaite d’Ankara a la prise de Constantinople,” in Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Volume 5 (İstanbul, 1986), pp. 7-25.

Imber, Colin: “The Ottoman Dynastic Myth,” in Turcica (Paris, 1987), pp. 7-27.

Imber, Colin: The Ottoman Empire, 1300-1481. İstanbul (Isis Press), 1990.

Imber, Colin: “The Legend of Osman Gazi,” in E. Zachariadou (Ed.): The Ottoman Emirate, 1300-1389, Rethymnon, Crete, 1993, pp. 67-76.

Kiel, Machiel: “Yenice-i Vardar (Vardar Yenicesi – Giannitsa): A Forgotten Turkish Cultural Center in Macedonia of the 15th and 16th Century,” in Studia Byzantina et Neohellenica Neerlandica. Vol. 3 (Leiden, 1971), pp. 300-329.

Kılıç, Ayşegül [Çalı]: “Bizans ve Osmanlı Kaynaklarında Gâzi Evrenos Bey’in İmajı Hakkında Bir İnceleme,” in Ankara Üniversitesi Tarih Araştırmaları Dergisi, Cilt XXX., Sayı 49 (Ankara, 2011), pp. 131-144.

Kılıç, Ayşegül [Çalı]: “Evrenos Bey’in Kökeni Hakkında Tartışmalar ve Yeni Bir Değerlendirme,” in TTK Belleten. Cilt LXXV, No. 274 (Ankara, 2011), pp. 745-768.

Lowry, Heath W.: Hersekzâde Ahmed Paşa: An Ottoman Statesman’s Career & Pious Endowments - Hersekzâde Ahmed Paşa: Bir Osmanlı Devlet Adamının Meslek Hayatı ve Kurduğu Vakıflar. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2011.

Lowry, Heath W.: In the Footsteps of the Ottomans: A Search for Sacred Spaced & Architectural Monuments in Northern Greece. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2009. [Turkish: Osmanlıların Ayak İzlerinde: Kuzey Yunanistan Mukaddes Mekânlar ve Mimarî Eserleri Arayış Yolculukları. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2009.



Lowry, Heath W.: The Evrenos Family & the City of Selânik: Who Built the Hamza Beğ Câmi’i & Why? – Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmi’i Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı? İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2010.

Lowry, Heath W.: The Nature of the Early Ottoman State. Albany (State University of New York Press), 2003. pp. xi + 197 [Turkish: Erken Dönem Osmanlı Devleti’nin Yapısı. İstanbul (İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları), 2010.

Lowry, Heath W.: The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1550: Conquest, Settlement & Infrastructural Development of Northern Greece. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2008. [Turkish: Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi, 1350-1550: Kuzey Yunanistan’ın Fethi, İskânı ve Altyapı Gelişmesi. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2008.

Lowry, Heath W.: “The ‘Soup Muslims’ of the Ottoman Balkans: Was There a Western & Eastern Ottoman Empire,” in D. Quataert & B. Tezcan (Eds.): Beyond Dominant Paradigms in Ottoman and Middle Eastern/North African Studies – A Tribute to Rifa‘at Abou-El-Haj. İstanbul (İSAM), 2010. pp. 97-133.

Lowry, Heath W. & Erünsal, İsmail E.: “The Evrenos Dynasty of Yenice Vardar: Notes & Documents on Hacı Evrenos & the Evrenosoğulları: A Newly Discovered Late 17th Century Şecere (Genealogical Tree), Seven Inscriptions on Stone & Family Photographs,” in Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Volume XXXII (İstanbul, 2008), pp. 9-192.

Lowry, Heath W.: “The Role of the Bursa Palace in Preparing Bread for the Ottoman Sultans,” in B. Tezcan & K. Barbir (Eds.): Identity and Identity Formation in the Ottoman World (A Volume of Essays in Honor of Norman Itzkowitz). Madison, Wisconsin (University of Wisconsin Press), 2007. pp. 43-49.

Lowry, Heath W. & Erünsal, İsmail E.: “The Evrenos Dynasty of Yenice Vardar: A Postscript,” in Osmanlı Araştırmaları-Journal of Ottoman Studies. Volume XXXIII (İstanbul, 2009), pp. 9-192.


HEath w. Lowry172

Lowry, Heath W. & Erünsal, İsmail E.: The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2010 [Turkish: Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar & Belgeler. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2010. pp. ix + 184 + 90 Photos].

Mavrokefalidou, Helen: Giannitsa: Historical Photographic Album. Giannitsa, Greece. 1st Edition, 2005 & 2nd Edition, 2007.

Neşri, Mevlana Mehmed: Mevlana Mehmed Neşrî Cihânnümâ (Edited by Necdet Öztürk). İstanbul (Çamlıca), 2008. p. xxii.

Oruç Beğ: Oruç Beğ Tarihi [Osmanlı Tarihi – 1288-1502] (Edited by Necdet Öztürk). İstanbul (Çamlıca), 2007.

Ölçer, Nazan: Museum of Turkish and Islamic Art. İstanbul (Akbank Culture & Art Publications – No. 70), 2002.

Pismisi, Eleni (Ed.): Giannitsa City Guide. Giannitsa, Greece (DEBAG), 2009.

Pseudo Phrantzes: Pseudo-Phrantzes, Memorii 1401-1477 in Anexa Pseudo-Phrantzes: Macarie Melissenos Cronica, 1258-1481 (Edited by V. Grecu). Bucharest, 1966.

Sampanopoulou, S.V. & Theodoridou-Sotiriou, L. et. al.: Serres Past and Present. Serres (Municipality of Serres), 2001.

Schreiner, Peter: Die Byzantinischen Kleinchroniken. Volume I (Vienna, 1975).

Serez, Esat: Memleket Hatıralar: Serez Câmileri, Mektebleri, Medreseleri, Türbeleri ve Tekkeleri. Unpublished Manuscript – Currently being transcribed, edited and prepared for publication by İbrahim Şirin & Faruk Yavuz.

Talbott, Alice-Mary: “George Sphrantzes,” in A. P. Kazhdan (Ed.): The Oxford Dictionary of Byzantium. Volume 3. New York – Oxford (Oxford University Press), 1991. p. 1937.

Zengin, Zeki Salih: “İlk Dönem Osmanlı Vakfiyelerinden Serez’de Evrenuz Gâzî ’ye Ait Zâviye Vakfiyesi,” in Vakıflar Dergisi, Volume XXVIII. Ankara, 2004. pp. 101-120.




Recent Related Titles from the Bahçeşehir University Press

Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları'ndan Yakın Zamanda Basılmış Kitaplar

Books in English / İngilizce Kitaplar:

Heath W. Lowry: Hersekzâde Ahmed Paşa: An Ottoman Statesman's Career & Pious Endowments - Hersekzâde Ahmed Paşa: Bir Osmanlı Devlet Adamının Meslek Hayatı ve Kurduğu Vakıflar. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History #4), 2011. pp. ix + 113 + 22 Photos.Heath W. Lowry: Clarence K. Streit's The Unknown Turks (Mustafa Kemal Paşa, Nationalist Ankara & Daily Life in Anatolia - January-March 1921). İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2011. pp. xviii + 268 + 122 Photos. Heath W. Lowry & İsmail E. Erünsal: Remembering One's Roots: Mehmed Ali Paşa of Egypt's Links to the Macedonian Town of Kavala (Architectural Monuments, Inscriptions & Documents) İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2011. pp. x + 271. Heath W. Lowry: Historical Vestiges of Nîyazî Mısrî's Presence on the Island of Limnos - Niyâzî Mısrî'nin Limni Adası'nda Bulunan Tarihi İzler. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History #3), 2011. pp. ix + 143. Heath W. Lowry: The Evrenos Family & the City of Selânik (Thessaloniki): Who Built the Hamza Beğ Câmii & Why? - Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmii Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı? İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History #2), 2010. pp. viii + 102. Heath W. Lowry & İsmail E. Erünsal: The Evrenos Dynasty of Yenice-i Vardar: Notes & Documents. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2010. pp. ix + 184 + 90 Photos. Price: $40 [Includes Shipping & Handling].Heath W. Lowry: In the Footsteps of the Ottomans: A Search for Sacred Spaced & Architectural Monuments in Northern Greece. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2009. xvi + 231 + 350 color photos. Heath W. Lowry: Ottoman Architecture in Greece: A Review Article With Addendum & Corrigendum. İstanbul (Bahçeşehir University Press: Occasional Papers in History #1), 2009. pp. viii + 79. Heath W. Lowry: The Shaping of the Ottoman Balkans, 1350-1550: Conquest, Settlement & Infrastructural Development of Northern Greece. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2008. pp. xii + 286 + 10 Maps + 220 Photos. Heath W. Lowry: In the Footsteps of Evliyâ Çelebi: The Seyahatnâme as Guidebook. İstanbul (Bahçeşehir University Press), 2012. pp. xii + 89 + 64 Photos.


Books in Turkish / Türkçe Kitaplar:

Heath W. Lowry: Hersekzâde Ahmed Paşa: Bir Osmanlı Devlet Adamının Meslek Hayatı ve Kurduğu Vakıflar - Hersekzâde Ahmed Paşa: An Ottoman Statesman's Career & Pious Endowments. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları: Occasional Papers in History #4), 2011. s. ix + 113 + 22 Resim.Heath W. Lowry: Clarence K. Streit: Bilinmeyen Türkler (Mustafa Kemal Paşa, Milliyetçi Ankara ve Anadolu'da Gündelik Hayat - Ocak-Mart 1921). İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2011. s. x + 271.

Heath W. Lowry ve İsmail E. Erünsal: Aslına Dönüş: Mısır Valisi Mehmed Ali Paşa'nın Kavala Kasabası ile Bağları: Mimari Eserler, Kitabeler ve Belgeler. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2011. s. x + 271.

Heath W. Lowry: Niyâzî Mısrî'nin Limni Adası'nda Bulunan Tarihi İzler - Historical Vestiges of Nîyazî Mısrî's Presence on the Island of Limnos. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları: Occasional Papers in History #3), 2011. s. ix + 143.

Heath W. Lowry: Evrenos Ailesi ve Selânik Şehri: Hamza Beğ Câmii Niçin ve Kimin Tarafından Yapıldı? - The Evrenos Family & the City of Selânik (Thessaloniki): Who Built the Hamza Beğ Câmii & Why?. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları: Occasional Papers in History #2), 2010. s. viii + 102.

Heath W. Lowry ve İsmail E. Erünsal: Yenice-i Vardar’lı Evrenos Hanedanı: Notlar ve Belgeler. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2010. s. ix + 184 + 90 Photos.

Heath W. Lowry: Osmanlıların Ayak İzlerinde: Kuzey Yunanistan Mukaddes Mekânlar ve Mimarî Eserleri Arayış Yolculukları. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2009. xvi + 231 + 350 Renkli fotoğraf.

Heath W. Lowry: Osmanlı Döneminde Balkanların Şekillenmesi, 1350-1550: Kuzey Yunanistan’ın Fethi, İskânı ve Altyapı Gelişmesi. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2008. s. xii + 286 + 10 Harita + 220 Resim.Heath W. Lowry: Evliyâ Çelebi'nin Ayak İzlerinde: Seyahatnâme bir Rehber Kitabı Olarak. İstanbul (Bahçeşehir Üniversitesi Yayınları), 2012. s. xii + 89 + 64 Resim.

These Books Are Available From - Bu kitaplar aşağıdaki adresten temin edilebilir:

Uğur Eğitim Pazarlama ve Yayıncılık A.Ş. İncirli Cad. No: 99 Bakırköy-İstanbul/Turkey

Telephone: (0212) 660 58 41 Fax: (0212) 660 58 42 www.uguryayincilik.com.tr • e-mail: [email protected]
