Het jongste volk ter wereld. Een kritische status quaestionis en iconografisch onderzoek van de fries L'Ile du Brésil

KATHOLIEKE

UNIVERSITEIT

LEUVEN

Het jongste volk ter wereld

Een kritische status quaestionis en iconografisch onderzoek van de fries L'Ile du Brésil

(Rouen, circa 1530) (Rouen, Musée départemental des Antiquités, inv. nr. 140.1-2 D)

Bachelorpaper

Stéphanie Van den Eynde

Promotor

Professor Jan Van der Stock

FACULTEIT LETTEREN

ONDERZOEKSEENHEID KUNSTWETENSCHAPPEN

Academiejaar 2014 - 2015

I

Inhoudstafel

Bibliografische lijst .......................................................................................................................................................... II

Inleiding ............................................................................................................................................................................. 1

1 Status quaestionis ............................................................................................................................................... 3

1.1 Historiek ..................................................................................................................................................... 3

1.2 Datering ...................................................................................................................................................... 3

1.2.1 Van 1821 tot 1976 .................................................................................................................................. 3

1.2.2 Van 1980 tot nu ...................................................................................................................................... 5

1.3 Iconografie .................................................................................................................................................. 7

1.3.1 Van 1821 tot 1876 .................................................................................................................................. 7

1.3.2 Van 1980 tot nu ...................................................................................................................................... 8

2 Iconografie ........................................................................................................................................................ 11

2.1 Historische situering ................................................................................................................................. 11

2.2 Triomfen in L'Ile du Brésil........................................................................................................................ 14

2.2.1 De triomf van de Rouennese handel in brazielhout: de letterlijke betekenislaag ................................. 14

2.2.1.1 De interprètes ............................................................................................................................... 16

2.2.1.2 De Rouennese handelsgemeenschap ............................................................................................ 16

2.2.1.3 De Rouennese handel in brazielhout in L’Ile du Brésil ................................................................ 17

2.2.1.4 Interprètes of indianen? ............................................................................................................... 18

2.2.1.5 Dieren in L'Ile du Brésil ............................................................................................................... 19

2.2.2 De triomf van het kruis: de allegorische betekenislaag ........................................................................ 20

2.2.2.1 Marialisering van het maritieme gebeuren in de poëzie van de Puy de Palinod .......................... 21

2.2.2.1.1 Nicole Osmont: Congregationes aquarum Deus appelavit Maria ...................................... 21

2.2.2.1.2 Jean Parmentier: vier chants royaux .................................................................................... 22

2.2.2.1.3 Niet gepubliceerde gedichten ............................................................................................... 23

2.2.2.1.4 De betekenis van de mariale allegorieën voor L’Ile du Brésil ............................................. 24

2.2.2.1.5 Analyse van enkele Mariasymbolen in L'Ile du Brésil ........................................................ 26

2.2.2.1.5.1 De paradijsaarde .......................................................................................................... 26

2.2.2.1.5.2 De ceder ....................................................................................................................... 26

2.2.2.1.5.3 De boom van Jesse ...................................................................................................... 27

2.2.2.2 Het kruis in L'Ile du Brésil ........................................................................................................... 27

2.2.2.2.1 De boom der kennis van goed en kwaad .............................................................................. 28

2.2.2.2.2 De levensboom .................................................................................................................... 28

2.2.2.2.2.1 De bijl .......................................................................................................................... 28

2.2.2.2.2.2 De levensboom als de vruchtbare boom ...................................................................... 29

2.2.2.2.2.3 De levensboom als palm voorgesteld .......................................................................... 30

2.2.2.2.2.4 De levensboom als het kruis van Christus ................................................................... 31

2.2.2.2.2.5 De scheepsmasten als levensboom .............................................................................. 31

2.2.2.3 Hercules ....................................................................................................................................... 32

Besluit .............................................................................................................................................................................. 35

Bijlage .............................................................................................................................................................................. 37

Lijst van afbeeldingen .................................................................................................................................................... 48

Afbeeldingen .................................................................................................................................................................... 51

II

Bibliografische lijst

Werken

Baert, Barbara. Een erfenis van heilig hout: De neerslag van het teruggevonden kruis in tekst en

beeld tijdens de Middeleeuwen. Leuven: Universitaire Pers, 2001.

Bull, Malcolm. The Mirror of the Gods. New York: Oxford University Press, 2005.

Chinard, Gilbert. L’Exotisme américain dans la littérature française au XVIe siècle. Parijs:

Librairie Hachette et Cie, 1911.

Cloulas-Brousseau, Annie. “Le Jubé de la Cathédrale de Limoges.” In Bulletin de la sociéte

archéologique et historique du Limousin. Limoges: Imprimerie A. Bontemps, 1963.

Cro, Stelio. “Classical Antiquity, America, and the Myth of the Noble Savage.” In The Classical

Tradition and the Americas, Volume I: European Images of the Americas and the Classical

Tradition, uitg. door Wolfgang Haase en Reinhold Meyer. Berlijn: Walter de Gruyter & Co, 1994.

De la Quérière, E. Description historique des maisons de Rouen, les plus remarquables par leur

décoration extérieure et par leur ancienneté. Parijs: Imprimerie de Firmin Didot, 1821.


décoration extérieure et par leur ancienneté. Rouen: Nicétat Périaux, 1841.

De la Quérière, E. “Des enseignes considérées comme signes indicatifs des maisons pariculières.”

In Précis analytique des travaux de L’Académie des sciences, belles-lettres et arts de Rouen.

Rouen: Imprimerie de Alfred Péron, 1849.

De la Quérière, E. Recherches historiques sur les enseignes des maisons particulières, Rouen: s.l.,

1852.

Elliot, J.H. The Old World and The New 1492-1650. New York: Cambridge University Press, 2008.

Enlart, Camille. Les villes d'Art célèbres: Rouen. Parijs: Renouard, 1906.

III

Febvre, Lucien en Martin, Henri-Jean. The Coming of the Book: The Impact of Printing 1450-1800.

Londen/ New York: Verso, 1997.

Ferrand, Françoise. Jean Parmentier: Oeuvres poétiques. Genève: Genève Droz, 1971.

Gomez-Galisteo, M. Carmen. Early Visions and Representations of America: Álvar Núñez Cabeza

de Vaca’s Naufragios and William Bradford’s Of Plymouth Plantation. Croydon: CPI Group Ltd,

2013.

Hamy, E.-T. “Le bas-relief de l’hôtel de brésil au musée départemental d’antiquités de Rouen.” In

Journal de la société des Américanistes de Paris, deel IV. Parijs: Sociétés de Américanistes, 1907.

Hemming, John. Red Gold: The Conquest of the Brazilian Indians. Cambridge, Massachusetts:

Harvard University Press, 1978.

Herodotos, Het verslag van mijn onderzoek: Historiën, vert. uit het Grieks door Hein L. van Dolen.

Nijmegen/ Amsterdam: SUN, 1995.

Höhler, Gertrud. Die Bäume des Lebens: Baumsymbole in den Kulturen der Menschheit. Stuttgart:

Goldmann Verlag, 1985.

Honour, Hugh. The New Golden Land: European Images of America from the Discoveries to the

Present Time. New York: Pantheon Books, 1975.

Hüe, Denis. La poésie palinodique à Rouen: 1486-1550, Parijs: Honoré Champion, 2002.

Hüe, Denis. “De Dieppe à Rouen: îles, mers et navigation.” In Mondes marins du Moyen Âge, uitg.

door Chantal Connochie-Bourgne. Aix-en-Provence: Publications de l’Université de Provence,

2006.

Jones, Howard Mumford. O Strange New World: American Culture: The Formative Years. New

York: The Viking Press, 1968.

Jung, Marc-René. Hercule dans la littérature française du XVIe siècle: De L’Hercule courtois à

L’Hercule baroque. Genève: Librairie Droz, 1966.

IV

Massa, J.M. “Le monde luso-brésilien dans la joyeuse entrée de Rouen.” In Les fêtes de la

Renaissance, uitg. door Jean Jacquot en Elie Konigson. Parijs: Édition du centre national de la

recherche scientifique, 1975.

Meyer, Reinhold. Past and Present: The Continuity of Classical Myths. Toronto: Hakkert, 1972.

Mollat, Michel. Le commerce maritime normand à la fin du Moyen Age: Etudes d’histoire

économique et sociale. Parijs: Librairie Plon, 1952.

Montaigne, Jean-Marc. Le trafic du Brésil: Navigateurs Normands, Bois-Rouge et Cannibales

pendant la Renaissance. Rouen: Asi Communication, 2000.

O'Reilly, Jennifer. Studies in the Iconography of the Virtues and Vices in the Middle Ages. New

York/ Londen: Garland Publishing Inc., 1988.

Panofsky, Erwin. Studies in Iconology: Humanistic Themes in the Art of the Renaissance. New

York: Harper & Row, 1962.

Simon, Marcel. Hercule et le christianisme. Parijs: Publications de la Faculté des Lettres de

L’Université de Strasbourg, 1955.

Wintroub, Michael. A Savage Mirror: Power, Identity, and Knowledge in Early Modern France.

Stanford: Stanford University Press, 2006.

Catalogi

Tentoonstellingscatalogi

Nantes 1964

S.n. “Isle de Brésil.” In Bois sculpté. L'art du bois du XIIIe au XIXe siècle, tent.cat., Nantes, Palais

Dobrée. Nantes: s.l., 1964.

New York/ Lissabon 1990

S.n. “L’Ile du Brésil.” In Portugal Brazil: The Age of Atlantic Discoveries, uitg. door I.-B. Jaffe en

G.-E. Viola en F. Rovigattie, tent.cat., New York, The New York Public Library/ Lissabon,

Maritime Museum. Lissabon: Bertrand Editora, 1990.

V

Parijs 1955

S.n. “Bas-relief dit des sauvages.” In France et Brésil, tent.cat., Parijs, Hotel de Rohan. Parijs: s.l.,

1955.

Parijs 1976 - 1977

S.n. “ Brésiliens abattant et transaportant le bois-de-Brésil.” In L'Amérique vue par l'Europe, uitg.

door Hugh Honour, tent.cat., Parijs, Grand Palais. Parijs: s.l., 1976.

Québec/ La Rochelle 1984

Chirol, Elisabeth. La Renaissance et le Nouveau Monde. tent.cat., Québec, Musée du Québec.

Québec: Musée du Québec, 1984.

Rome 1991/ New York 1992

R.A. “The Island of Brazil.” In Imagining the New World: Columbian Iconography, tent.cat.,

Rome, Istituto della Enciclopedia Italiana/ New York, s.l. S.l., 1991.

Rouen 1921

Dubosc, Georges. Rouen et son port a travers les âges. tent.cat., Rouen, Palais des Consuls. Rouen:

Imprimerie Lecerf Fils, 1921.

Rouen 1932

S.n. “362.” In La Normandie Exploratrice et Colonisatrice du XVe au XVIIIe Siècle. Exposition

Rétrospective Maritime et Coloniale, tent.cat., Rouen, Musée du Peinture de Rouen. Rouen: s.l.,

1932.

Rouen 1976

S.n. “Deux bas-relief de bois sculpté dit de L’Isle de Brésil.” In Des Conquistadores aux Lumières.

Normandie, Antilles, Amériques du Centre et du Sud. XVIe - XVIIIe siècles, uitg. door G.

Mauduech, tent.cat., Rouen, Archives de la region de Haute-Normandie et du département de la

Seine-Maritime. Rouen: s.l., 1976.

Rouen 1980 -1981

Chirol, Elisabeth. “L’Isle de Brésil.” In La Renaissance à Rouen, tent.cat., Rouen, Musée des

Beaux-Arts de Rouen. Rouen: Musée des Beaux-Arts de Rouen, 1980 -1981.

VI

Rouen 1980 - 1981

S.G. en Chirol, Elisabeth. “Bas-relief de l’histoire de Phaeton.” In La Renaissance à Rouen,

tent.cat., Rouen, Musée des Beaux-Arts de Rouen. Rouen: Musée des Beaux-Arts de Rouen, 1980

-1981.

Sao Paulo 1994

S.n. ”A Ilha do Brasil: O Embarque, Corte e Transporte do Pau-Brasil, 1530 c.” In O Brasil dos

Viajantes, uitg. door Ana Maria de Moraes Belluzo, tent.cat., Sao Paulo, Museu de Arte de São

Paulo/ Lissabon, Centro Cultural de Belém. Sao Paulo: Fundação Odebrecht, 1994.

Washington 1975 - 1976/ Ohio 1976/ Parijs 1977

S.n. “Brazilians Cutting and Carrying Brazil-Wood.” In The European Vision of America, uitg. door

Hugh Honour, tent.cat., Washington, National Gallery of Art/ Ohio, The Cleveland Museum of

Art/ Parijs, Grand Palais. Ohio: The Kent State University Press, 1975.

Museumcatalogi

Rouen 1868

Cochet, Abbé. Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen. mus.cat., Rouen, Musée d’Antiquités de

Rouen. Rouen: s.l., 1868.

Rouen 1875



Rouen 1992

L.,F. Musée des Antiquités de Rouen. De l'Egypte ancienne à la Renaissance rouennaise. mus.cat.,

Rouen, Musée des Antiquités de Rouen. Rouen: Conseil Général de la Seine-Maritime, 1992.

Naslagwerken

Hall, James, Hall 's Iconografisch Handboek. Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende

kunst, uitg. door Ilja Veldman en Leendert D. Couprie, vert. uit het Engels door Theo Veenhof,

3de verb. uitg. Leiden: Primavera Pers, 2011.

VII

Périaux, Nicétas, Dictionnaire indicateur et historique des rues et des places de Rouen: revue de

ses monuments et de ses établissements publics, uitg. door Gérard Monfort. Rouen: s.l., 1870.

Timmers, J.J.M., Christelijke symboliek en iconografie. Bussum: Unieboek B.v., 1978.

Internetadressen

Davies, Surekha. “Depictions of Brazilians on French Maps, 1542 – 1555,” The Historical Journal,

55, 2, jaargang 2012, laatste toegang 2 mei 2015, http://dx.doi.org/10.1017/S0018246X11000495.

Dickason, Olive Patricia. “The Brazilian Connection: A Look at the Origin of French Techniques

for Trading with Amerindians,” Revue française d’histoire d’outre-mer, jaargang 72, nr. 264-265,

laatste toegang 11 april 2015, http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/outre_0300-

9513_1984_num_71_264_2435.

Feingold, Lawrence. “Figures of Mary in the Old Testament,” Typology, How the Old Testament

Prefigures the New, jaargang 2013, serie 11, laatste toegang 14 april 2015,

http://www.hebrewcatholic.net/11-14-figures-of-mary-in-the-old-testament.

Feingold, Lawrence. “Typology in Genesis 2-11,” Typology, How the Old Testament Prefigures the

New, jaargang 2013, serie 11, laatste toegang 14 april 2015,

http://www.hebrewcatholic.net/category/mystery-of-israel-and-the-church/ls-11-how-the-old-

testament-prefigures-the-new/page/2/.

Perrone-Moisés, Beatriz. “L’alliance normando-tupi au XVIe siècle: la célébration de Rouen,”

Journal de la société des américanistes, jaargang 94, nr.1 2008, online geplaatst 10 juni 2013,

laatste toegang 11 april 2015, http://jsa.revues.org/8773.

Salmon, Gabriel. “The Pillars of Hercules,” The Warburg Institute. Iconographic Database, laatste

toegang 2 mei 2015, http://warburg.sas.ac.uk/vpc/VPC_search/record.php?record=14678.

http://dx.doi.org/10.1017/S0018246X11000495

http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/outre_0300-9513_1984_num_71_264_2435


http://www.hebrewcatholic.net/11-14-figures-of-mary-in-the-old-testament

http://jsa.revues.org/8773

VIII

Lijst van afgekorte referenties

Werken

Chinard, L’Exotisme américain dans la littérature française au XVIe siècle

Chinard, Gilbert. L’Exotisme américain dans la littérature française au XVIe siècle. Parijs:

Librairie Hachette et Cie, 1911.

Cloulas-Brousseau, Le Jubé de la Cathédrale de Limoges


archéologique et historique du Limousin. Limoges: Imprimerie A. Bontemps, 1963.

De la Quérière, Description historique des maisons de Rouen


décoration extérieure et par leur ancienneté. Parijs: Imprimerie de Firmin Didot, 1821.

De la Quérière, Description historique des maisons de Rouen


décoration extérieure et par leur ancienneté. Rouen: Nicétat Périaux, 1841.

De la Quérière, Des enseignes considérées comme signes indicatifs des maisons pariculières

De la Quérière, E. “Des enseignes considérées comme signes indicatifs des maisons pariculières.”

In Précis analytique des travaux de L’Académie des sciences, belles-lettres et arts de Rouen.

Rouen: Imprimerie de Alfred Péron, 1849.

De la Quérière, Recherches historiques sur les enseignes des maisons particulières

De la Quérière, E. Recherches historiques sur les enseignes des maisons particulières, Rouen: s.l.,

1852.

Elliot, The Old World and The New

Elliot, J.H. The Old World and The New 1492-1650. New York: Cambridge University Press, 2008.

Enlart, Les villes d'Art célèbres

Enlart, Camille. Les villes d'Art célèbres: Rouen. Parijs: Renouard, 1906.

Ferrand, Jean Parmentier

Ferrand, Françoise. Jean Parmentier: Oeuvres poétiques. Genève: Genève Droz, 1971.

IX

Hamy, Le bas-relief de l’hôtel de brésil

Hamy, E.-T. “Le bas-relief de l’hôtel de brésil au musée départemental d’antiquités de Rouen.” In

Journal de la société des Américanistes de Paris, deel IV. Parijs: Sociétés de Américanistes, 1907.

Hemming, Red Gold

Hemming, John. Red Gold: The Conquest of the Brazilian Indians. Cambridge, Massachusetts:

Harvard University Press, 1978.

Höhler, Die Bäume des Lebens

Höhler, Gertrud. Die Bäume des Lebens: Baumsymbole in den Kulturen der Menschheit. Stuttgart:

Goldmann Verlag, 1985.

Honour, The New Golden Land

Honour, Hugh. The New Golden Land: European Images of America from the Discoveries to the

Present Time. New York: Pantheon Books, 1975.

Hüe, La poésie palinodique à Rouen

Hüe, Denis. La poésie palinodique à Rouen: 1486-1550, Parijs: Honoré Champion, 2002.

Hüe, De Dieppe à Rouen

Hüe, Denis. “De Dieppe à Rouen: îles, mers et navigation.” In Mondes marins du Moyen Âge, uitg.

door Chantal Connochie-Bourgne. Aix-en-Provence: Publications de l’Université de Provence,

2006.

Montaigne, Le trafic du Brésil

Montaigne, Jean-Marc. Le trafic du Brésil: Navigateurs Normands, Bois-Rouge et Cannibales

pendant la Renaissance. Rouen: Asi Communication, 2000.

Wintroub, A Savage Mirror

Wintroub, Michael. A Savage Mirror: Power, Identity, and Knowledge in Early Modern France.

Stanford: Stanford University Press, 2006.

Catalogi

Tentoonstellingscatalogi

Nantes 1964

S.n. Bois sculpté. L'art du bois du XIIIe au XIXe siècle

S.n. “Isle de Brésil.” In Bois sculpté. L'art du bois du XIIIe au XIXe siècle, tent.cat., Nantes, Palais

Dobrée. Nantes: s.l., 1964.

X

Parijs 1955

S.n. France et Brésil

S.n. “Bas-relief dit des sauvages.” In France et Brésil, tent.cat., Parijs, Hotel de Rohan. Parijs: s.l.,

1955.

Parijs 1976 - 1977

S.n. L'Amérique vue par l'Europe

S.n. “ Brésiliens abattant et transaportant le bois-de-Brésil.” In L'Amérique vue par l'Europe, uitg.

door Hugh Honour, tent.cat., Parijs, Grand Palais. Parijs: s.l., 1976.

Québec/ La Rochelle 1984

Chirol, La Renaissance et le Nouveau Monde

Chirol, Elisabeth. La Renaissance et le Nouveau Monde. tent.cat., Québec, Musée du Québec.

Québec: Musée du Québec, 1984.

Rouen 1932

S.n. La Normandie Exploratrice et Colonisatrice du XVe au XVIIIe Siècle. Exposition Rétrospective

Maritime et Coloniale

S.n. “362.” In La Normandie Exploratrice et Colonisatrice du XVe au XVIIIe Siècle. Exposition

Rétrospective Maritime et Coloniale, tent.cat., Rouen, Musée du Peinture de Rouen. Rouen: s.l.,

1932.

Rouen 1976

S.n. Des Conquistadores aux Lumières. Normandie, Antilles, Amériques du Centre et du Sud. XVIe

- XVIIIe siècles

S.n. “Deux bas-relief de bois sculpté dit de L’Isle de Brésil.” In Des Conquistadores aux Lumières.

Normandie, Antilles, Amériques du Centre et du Sud. XVIe - XVIIIe siècles, uitg. door G.

Mauduech, tent.cat., Rouen, Archives de la region de Haute-Normandie et du département de la

Seine-Maritime. Rouen: s.l., 1976.

Rouen 1980 - 1981

Chirol, La Renaissance à Rouen


Beaux-Arts de Rouen. Rouen: Musée des Beaux-Arts de Rouen, 1980 -1981.

Washington 1975 - 1976/ Ohio 1976/ Parijs 1977

S.n., The European Vision of America

S.n. “Brazilians Cutting and Carrying Brazil-Wood.” In The European Vision of America, uitg. door

Hugh Honour, tent.cat., Washington, National Gallery of Art/ Ohio, The Cleveland Museum of

Art/ Parijs, Grand Palais. Ohio: The Kent State University Press, 1975.

XI

Museumcatalogi

Rouen 1868

Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen, 1868



Rouen 1875

Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen, 1875



Rouen 1992

F, Musée des Antiquités de Rouen. De l'Egypte ancienne à la Renaissance rouennaise

L.,F. Musée des Antiquités de Rouen. De l'Egypte ancienne à la Renaissance rouennaise. mus.cat.,

Rouen, Musée des Antiquités de Rouen. Rouen: Conseil Général de la Seine-Maritime, 1992.

Naslagwerken

Hall 's Iconografisch Handboek. Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst

Hall, James, Hall 's Iconografisch Handboek. Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende

kunst, uitg. door Ilja Veldman en Leendert D. Couprie, vert. uit het Engels door Theo Veenhof,

3de verb. uitg. Leiden: Primavera Pers, 2011.

Dictionnaire indicateur et historique des rues et des places de Rouen

Périaux, Nicétas, Dictionnaire indicateur et historique des rues et des places de Rouen: revue de

ses monuments et de ses établissements publics, uitg. door Gérard Monfort. Rouen: s.l., 1870.

Christelijke symboliek en iconografie

Timmers, J.J.M., Christelijke symboliek en iconografie. Bussum: Unieboek B.v., 1978.

Internetadressen

Davies, “Depictions of Brazilians on French Maps, 1542 – 1555.”

Davies, Surekha. “Depictions of Brazilians on French Maps, 1542 – 1555,” The Historical Journal,

55, 2, jaargang 2012, laatste toegang 2 mei 2015, http://dx.doi.org/10.1017/S0018246X11000495.

http://dx.doi.org/10.1017/S0018246X11000495

XII

Dickason, “The Brazilian Connection: A Look at the Origin of French Techniques for Trading with

Amerindians.”

Dickason, Olive Patricia.. “The Brazilian Connection: A Look at the Origin of French Techniques

for Trading with Amerindians,” Revue française d’histoire d’outre-mer, jaargang 72, nr. 264-265,

laatste toegang 11 april 2015, http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/outre_0300-

9513_1984_num_71_264_2435.

Feingold, “Figures of Mary in the Old Testament.”

Feingold, Lawrence. “Figures of Mary in the Old Testament,” Typology, How the Old Testament

Prefigures the New, jaargang 2013, serie 11, laatste toegang 14 april 2015,

http://www.hebrewcatholic.net/11-14-figures-of-mary-in-the-old-testament.

Perrone-Moisés, “L’alliance normando-tupi au XVIe siècle: la célébration de Rouen.”

Perrone-Moisés, Beatriz. “L’alliance normando-tupi au XVIe siècle: la célébration de Rouen,”

Journal de la société des américanistes, jaargang 94, nr.1 2008, online geplaatst 10 juni 2013,

laatste toegang 11 april 2015, http://jsa.revues.org/8773.



http://www.hebrewcatholic.net/11-14-figures-of-mary-in-the-old-testament

http://jsa.revues.org/8773

1

Inleiding

L'Ile du Brésil, het onderwerp van deze bachelorpaper, was in het tweede kwart van de zestiende

eeuw het uithangbord van L'Hôtel du Brésil, een etablissement op nummer 17 van de rue Malpalu in

Rouen. Slechts enkele decennia na de ontdekking van de Nieuwe Wereld verschafte een alsnog

onbekende reder hier logies aan zeelieden terug van of op weg naar Brazilië. Deze scriptie beoogt,

naast de opmaak van een kritische status quaestionis, zo dicht mogelijk door te dringen tot de

betekenis die in dit kunstwerk besloten ligt. Daarom bestudeert ze de iconografie niet alleen in het

licht van de ontdekkingsreizen tijdens de eerste helft van de zestiende eeuw, ze gaat ook dieper in op

de allegorische beeldtaal van het Rouennese dichtersgenootschap Puy de Palinod. Daarnaast

onderzoekt dit werk de rol die Hercules, en met hem de klassieke oudheid, in de twee friezen kreeg

toebedeeld.

Hoewel Columbus de Nieuwe Wereld al in 1492 op de kaart heeft gezet, blijft tot zowat 1550 de

interesse voor deze Novus Mundus op het oude continent erg beperkt. Niet zo echter op het Iberisch

schiereiland en in Normandië. Al vanaf 1520 onderhouden Franse steden als Dieppe, Honfleur en

Rouen intense commerciële contacten met Brazilië. Vooral de handel in brazielhout wekt de

belangstelling van de commerçanten op, want daarmee kunnen ze de grootste winsten maken: na

vermaling brengt het hout immers een dermate prachtige scharlakenrode kleur (l'escarlate) voort dat

de textielindustrie in Rouen er meteen 'verslingerd' op raakt. Nagenoeg onmiddellijk verovert de

handel in bois-brésil dan ook een centrale plaats in de economie van de stad. Dat het thema

herhaaldelijk opduikt in de jaarlijkse dichtwedstrijd van de Puy de Palinod ter ere van de Onbevlekte

Ontvangenis van Maria is daarvan het mooiste bewijs. Ook naar de beeldhouwkunst vindt de

commercie in bois-rouge al vlug zijn weg, getuige de twee bas-reliëfs van L'Ile du Brésil, het

studieobject van dit werk (Afb. 1).

Het eerste deel van deze bachelorpaper is een kritische status quaestionis van wat over L'Ile du Brésil

is verschenen. In feite blijven publicaties over dit uithangbord van het vroegere Hôtel du Brésil

grotendeels beperkt tot catalogusnota's. Meestal betreft het relatief korte bijdragen in

tentoonstellingscatalogi uit binnen- en buitenland en in de catalogus van het vroegere Musée

d'Antiquités de Rouen, nu het Musée départemental des Antiquités. Het opstellen van een status

quaestionis was dus tegelijk gemakkelijk en moeilijk: gemakkelijk omdat vanaf de negentiende eeuw

tot nu grosso modo dezelfde inzichten worden herhaald, moeilijk omdat het vergrootglas moest

worden gehanteerd om iets nieuws en relevants te vinden. Daarom behandelt dit deel maar drie

2

aspecten, respectievelijk de historiek, de datering en de iconografie van het kunstwerk. In het tweede

daarvan wordt ook even op het auteurschap en de stijl ingegaan.

Het volgende deel probeert de iconografie van L'Ile du Brésil te ontsluieren. Centraal daarbij staat

de idee van de triomf: enerzijds de letterlijke tromf van de Rouennese handel in brazielhout,

anderzijds, parallel daarmee, de allegorische triomf van het kruis van Christus.

Tot nu toe zijn de twee friezen alleen letterlijk geïnterpreteerd. Ze zouden uitsluitend het

productieproces van het brazielhout afbeelden. De basisgedachte is hier dat de Braziliaanse indianen

de bomen in het oerwoud omhakken en naar de kust transporteren, waarna de Fransen de stammen

per schip naar Rouen vervoeren.

In A Savage Mirror vermeldt Michael Wintroub echter het gedicht Terre a bresil dont l'escarlate est

faicte van Jean Broise (?-?), lid van de Puy de Palinod. Daarin stelt de dichter het kostbare brazielhout

gelijk aan Jezus Christus en Brazilië aan het zuivere en heilige lichaam van de Maagd Maria. De

vermelding van deze metafoor is er de aanleiding toe geweest om naar een 'verhulde', allegorische,

verklaring van L'Ile du Brésil op zoek te gaan. Na de historische situering van het kunstwerk en de

letterlijke verklaring van de iconografie wordt in deze bachelorpaper dan ook dieper ingegaan op de

'marialisering' van de maritieme bedrijvigheid in de poëzie van het dichtersgenootschap Puy de

Palinod in Rouen. Vertrekkend vanuit de Onbevlekte Ontvangenis van Maria, het centrale onderwerp

van deze literaire vereniging, is het inderdaad nog maar een kleine stap naar de analogie van de

brazielboom met de levensboom in het aards paradijs waaruit later het kruis van Christus wordt

vervaardigd.

Ten slotte zoomt deze scriptie in op de manier waarop de kunstenaar van L'Ile du Brésil de Griekse

held Hercules in zijn werk integreert.

3

1 Status quaestionis

1.1 Historiek

De twee bas-reliëfs van L'Ile du Brésil vormen één geheel dat van rechts naar links moet worden

gelezen. Indertijd waren ze het uithangbord van L'Hôtel du Brésil, het houten huis van een rijke reder

op het nummer 17 van de Rue Malpalu. In 1837 werd het etablissement afgebroken naar aanleiding

van het doortrekken van de rue Royale - nu de rue de la République.1 Nog in hetzelfde jaar schonk

de eigenaar de twee panelen aan het Musée d'Antiquités de Rouen.2 Hij had ook de vier kunstig

bewerkte lijsten aan het museum toegezegd maar door de onachtzaamheid van een timmerman

hebben ze het museum nooit bereikt. De sculpturen, die het beeldhouwwerk van de twee panelen zelfs

overtroffen, bestonden uit naakte figuurtjes met bolvormige rondingen te midden van gotische

versieringen.3 In de lijsten, met een sterk verhoogd reliëf, zaten ook hoekpalen verwerkt.4

In 1868 schrijft Abbé Cochet dat het hout oorspronkelijk gepolychromeerd was5 maar in de loop van

de negentiende eeuw werd deze beschildering verwijderd6. Volgens de catalogus van het Musée des

Antiquités de Rouen is het echter alleen maar "waarschijnlijk" dat de panelen met verf waren bedekt.7

1.2 Datering

1.2.1 Van 1821 tot 1976

Al in 1821 situeert De la Quérrière de twee panelen in het midden van de zestiende eeuw. Hij plaatst

ze in rechtstreeks verband met de plechtige intrede in Rouen van Hendrik II (1519-1559) en Catharina

de' Medici (1519-1589) op 1 en 2 oktober 1550, naar aanleiding waarvan de stad voor het koninklijke

echtpaar een heus fête brésilienne als één van de talrijke tableaux vivants inlaste.8 Daarin figureerden

vijftig speciaal voor de gelegenheid uit Brazilië overgebrachte Tupinambá-indianen en 250 verklede

1 E. de la Quérière, Description historique des maisons de Rouen, les plus remarquables par leur décoration extérieure

et par leur ancienneté, (Parijs: Imprimerie de Firmin Didot, 1821), 151. 2 Abbé Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen, mus.cat., Rouen, Musée d’Antiquités de Rouen, (Rouen:

s.l., 1868), 17. 3 E. de la Quérière, “Des enseignes considérées comme signes indicatifs des maisons pariculières,” In Précis analytique

des travaux de L’Académie des sciences, belles-lettres et arts de Rouen, (Rouen: Imprimerie de Alfred Péron, 1849),

286. 4 E. de la Quérière, Description historique des maisons de Rouen, les plus remarquables par leur décoration extérieure

et par leur ancienneté (Rouen: Nicétat Périaux, 1841), 195. 5 Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen,1868, 16. 6 Elisabeth Chirol, “Enseigne de l’isle du Brésil.” In La Renaissance et le Nouveau Monde, uitg. door Musée du

Québec, tent.cat., Québec, Musée du Québec. (Québec: Musée du Québec, 1984), 230-231. 7 L.F., “L’isle du Brésil.” In Musée des Antiquités de Rouen. De l'Egypte ancienne à la Renaissance rouennaise, uitg.

door Conseil Général de la Seine-Maritime, mus.cat., Rouen, Musée des Antiquités de Rouen. (Rouen: Conseil Général

de la Seine-Maritime, 1992), s.p. (nr.90). 8 De la Quérière, Description historique des maisons de Rouen, 151-153.

4

Normandische matrozen. Ze speelden zowel scènes uit het Braziliaanse dorpsleven na als de zware

arbeid geleverd bij het verzamelen van het brazielhout in het oerwoud, inclusief het laden van de

boomstammen op een schip dat op de Seineoever lag aangemeerd.9 Speciaal voor de gelegenheid

werden langs de oevers van de Seine twee zogezegd in het Braziliaanse regenwoud gesitueerde

dorpen nagebouwd. Blijkbaar hadden de organisatoren zelfs planten en struiken, vermoedelijk uit de

streek van Pernambuco en Rio de Janeiro, de belangrijkste handelsplaatsen10, aangevoerd en op de

oever geplant. De brazielbomen werden op naïeve manier nagebootst door inheemse bomen rood te

schilderen, terwijl ook apen, papegaaien en andere Braziliaanse fauna los op het terrein rondliepen of

-vlogen.11 Plots werd het dorp van de Tupinambá, de bondgenoten van de Fransen, overvallen door

de Tobajara, die de Portugezen aanhingen. Na een gruwelijk gevecht overwonnen de Tupinambá.

Wat later werd op de Seine de overval nagespeeld die een Portugese corsair op een Frans schip

uitvoerde. Weer wonnen de Fransen.12

Nog in 1849 acht De la Quérrière het "zeer waarschijnlijk" dat de twee panelen rond 1550 naar

aanleiding van de koninklijke intrede zijn vervaardigd,13 net zoals in 1852.14 In 1875 vermeldt de

catalogus van het Musée d'Antiquités eveneens zijn naam in verband met de datering van 1550.15 Niet

alleen in 186816 maar ook in 187517neemt Abbé Cochet deze datering en de koppeling ervan aan de

intrede van 1550 over. Nicétas Périaux beweert in 1870 zelfs dat de naam van het uithangbord "zonder

enige twijfel" terug te voeren is tot het verblijf van de vijftig Tupinambá in het eerder vernoemde

jaar.18

In 1906 gaat ook Camille Enlart verder op het pad dat De la Quérrière, Cochet en Périaux al vóór

hem hebben bewandeld. Hij koppelt het fête brésilienne van 1550 aan het monopolie op de import

9 Beatriz Perrone-Moisés, “L’alliance normando-tupi au XVIe siècle: la célébration de Rouen,” Journal de la société

des américanistes, jaargang 94, nr.1 2008: 9-10, online geplaatst 10 juni 2013, laatste toegang 11 april 2015,

http://jsa.revues.org/8773. 10 Olive Patricia Dickason, “The Brazilian Connection: A Look at the Origin of French Techniques for Trading with

Amerindians,” Revue française d’histoire d’outre-mer, jaargang 72, nr. 264-265: 130, laatste toegang 11 april 2015,

http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/outre_0300-9513_1984_num_71_264_2435. 11 Dickason, “The Brazilian Connection: A Look at the Origin of French Techniques for Trading with

Amerindians,”135-136. 12 Michael Wintroub, A Savage Mirror: Power, Identity, and Knowledge in Early Modern France (Stanford: Stanford

University Press, 2006), 17. 13 De la Quérière, “Des enseignes considérées comme signes indicatifs des maisons pariculières,” 286. 14 E. de la Quérière, Recherches historiques sur les enseignes des maisons particulières, (Rouen: s.l., 1852), 38-39. 15 Abbé Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen, mus.cat., Rouen, Musée d’Antiquités de Rouen, (Rouen:

s.l., 1875), 22. 16 Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen, 1868, 17. 17 Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen, 1875, 22. 18 Nicétas Périaux, Dictionnaire indicateur et historique des rues et des places de Rouen: revue de ses monuments et de

ses établissements publics, uitg. door Gérard Monfort. (Rouen: s.l., 1870), s.v. “Malpalu”, 362.

5

van 208 handelsartikelen (specerijen, genotsmiddelen) dat Hendrik II in 1549 aan Rouen verleende.19

E.T. Hamy verbindt20 de twee panelen andermaal met de intrede van 1550. De

tentoonstellingscatalogus van Rouen et son port uit 192121 rept dan weer met geen woord over L'Ile

du Brésil, hoewel blijkens de catalogus van La Renaissance à Rouen22 het werk er toch werd

tentoongesteld. Noch de tentoonstellingscatalogus van La Normandie Exploratrice et Colonisatrice

du XVe au XVIIIe Siècle. Exposition Rétrospective Maritime et Coloniale (Rouen, 1932)23 noch die

van France et Brésil (Parijs, 1955)24 vermelden enige datering. Pas de begeleidende publicatie bij de

tentoonstelling Bois sculptés. L'Art du bois du XIIIe au XIXe siècle (Nantes, 1964)25 neemt de draad

van De la Quérrière weer op: naast het verband met de plechtige intrede verschijnt andermaal 1550

als vervaardigingsjaar. Hoewel de catalogi van The European Vision of America (Washington, 1975-

1976; Cleveland, 1976)26 en van L'Amérique vue par L'Europe (Parijs, 1976-1977)27de twee panelen

nogmaals in combinatie met de intocht van 1550 ter sprake brengen, wordt in beide publicaties toch

de bedenking gemaakt dat de friezen net zo goed wat vroeger of later kunnen zijn gemaakt. Niettemin

neemt de catalogus van Des Conquistadores aux Lumières. Normandie, Antilles, Amériques du

Centre et du Sud. XVIe- XVIIIe siècles (Rouen, 1976)28 andermaal 1550, inclusief de link met de

plechtige intocht, als vervaardigingsjaar op.

1.2.2 Van 1980 tot nu

Pas de catalogus van La Renaissance à Rouen (Rouen, 1980-1981)29tapt uit een ander vaatje: deze

publicatie schuift het decennium 1527-1537 naar voren als de periode waarin het kunstwerk is

gemaakt.30

19 Camille Enlart, Les villes d'Art célèbres: Rouen (Parijs: Renouard, 1906), 10-11. 20 E.-T. Hamy, “Le bas-relief de l’hôtel de brésil au musée départemental d’antiquités de Rouen,” Journal de la société

des américanistes de Paris, deel IV (1907): 1-6. 21 Dubosc, Georges. Rouen et son port a travers les âges. tent.cat., Rouen, Palais des Consuls (Rouen: Imprimerie

Lecerf Fils, 1921). 22 Chirol, Elisabeth. “L’Isle de Brésil.” In La Renaissance à Rouen, tent.cat., Rouen, Musée des Beaux-Arts de Rouen

(Rouen: Musée des Beaux-Arts de Rouen, 1980-1981), 25. 23 S.n. “362.” In La Normandie Exploratrice et Colonisatrice du XVe au XVIIIe Siècle. Exposition Rétrospective

Maritime et Coloniale, tent.cat., Rouen, Musée du Peinture de Rouen (Rouen: s.l., 1932), 134-135. 24 S.n. “Bas-relief dit des sauvages.” In France et Brésil, tent.cat., Parijs, Hotel de Rohan (Parijs: s.l., 1955), 32. 25 S.n. “Isle de Brésil.” In Bois sculpté. L'art du bois du XIIIe au XIXe siècle, tent.cat., Nantes, Palais Dobrée (Nantes:

s.l., 1964), 64. 26 S.n. “Brazilians Cutting and Carrying Brazil-Wood.” In The European Vision of America, uitg. door Hugh Honour,

tent.cat., Washington, National Gallery of Art/ Ohio, The Cleveland Museum of Art/ Parijs, Grand Palais (Ohio: The

Kent State University Press, 1975), 33. 27 S.n. “ Brésiliens abattant et transaportant le bois-de-Brésil.” In L'Amérique vue par l'Europe, uitg. door Hugh

Honour, tent.cat., Parijs, Grand Palais (Parijs: s.l., 1976), 15. 28 S.n. “Deux bas-relief de bois sculpté dit de L’Isle de Brésil,” In Des Conquistadores aux Lumières. Normandie,

Antilles, Amériques du Centre et du Sud. XVIe - XVIIIe siècles, uitg. door G. Mauduech , tent.cat., Rouen, Archives de

la region de Haute-Normandie et du département de la Seine-Maritime (Rouen: s.l., 1976), 71. 29 Chirol, La Renaissance à Rouen, 25. 30 Chirol, La Renaissance à Rouen, 25.

6

Aan de basis van deze stelling ligt de grote stilistische verwantschap van L'Ile du Brésil met de twee

panelen die in het begin van de negentiende eeuw onder een uithangbord op de voorgevel van het

huis op nummer 115 in de rue du Gros-Horloge (Rouen) werden ontdekt. Gebaseerd op Metamorfosen

(II: 19-400) van Ovidius (43 v. Chr.-17 na Chr.), stellen ze respectievelijk Het vertrek van Phaëton

en De val van Phaëton (Rouen, Musée départemental des Antiquités) voor (Afb. 2 & 3); stijlkundig

worden ze gekenmerkt door dezelfde buitensporige musculatuur en in de wind wapperende, lange

haren als L'Ile du Brésil, inhoudelijk behandelen ze - zoals l'Ile du Brésil - de hoogmoed die tot de

val leidt. Beide panelen worden tussen 1533 en 1541 gedateerd: 1533, omwille van de gelijkenis (Afb.

7 & Afb. 8) van Phaëtons houding met de pose die hij aanneemt in de eerste (1533) van drie

tekeningen (Afb. 4 & Afb. 5 & Afb. 6) die Michelangelo voor zijn goede vriend en grote liefde

Tommaso de Cavalieri (1509-1587) maakte31 - 1541, omdat in dat jaar Jean Goujon (1510-1572), aan

wie het werk wordt toegeschreven, Rouen verlaat.32 33

Om die reden is de vervaardigingsdatum van 1550 voor L'Ile du Brésil volgens Elisabeth Chirol niet

langer houdbaar. Zij kiest voor 1527 omdat vanaf dat jaar de Normandiers zich in de eerste plaats ter

plekke - in plaats van door piraterij - van brazielhout gaan voorzien34, maar verantwoordt niet waarom

ze nu precies voor 1537 kiest (en niet voor 1541).35

In de tentoonstellingscatalogus van La Renaissance et le Nouveau Monde (Québec, 1984; La

Rochelle, 1984) legt Chirol minder durf aan de dag dan in de vorige; ze beperkt zich namelijk tot de

vage tijdsaanduiding "de eerste helft van de zestiende eeuw in de jaren vóór de intrede van Hendrik

II in Rouen op 1 en 2 oktober 1550". Toch wijst ze ook hier op de opvallende overeenkomsten van

L'Ile du Brésil met de nu "tussen 1530 en 1540" gedateerde bas-reliëfs van de mooiste Rouennese

huizen. Daarmee bedoelt ze deze keer niet alleen de reeds vermelde panelen van het nummer 115,

rue du Gros-Horloge, maar ook de triomf van Debora en van David en Abigail (Rouen, Musée

départemental des Antiquités) uit de rue des Maillots. Verder vermeldt ze dat het afgebeelde schip

een galjoen is, een scheepstype dat in 1522 voor de eerste keer in verband met een schip uit Dieppe

wordt vernoemd, in 1527 voor één uit Honfleur en in 1545 naar aanleiding van de eerste reis van

Jacques Cartier (1493-1557) naar Canada.36

31 Erwin Panofsky, Studies in Iconology: Humanistic Themes in the Art of the Renaissance (New York: Harper & Row,

1962), 306. 32 Chirol, La Renaissance à Rouen, 25-26. 33 S.G. en Elisabeth Chirol, “Bas-relief de l’histoire de Phaeton” In La Renaissance à Rouen, tent.cat., Rouen, Musée

des Beaux-Arts de Rouen (Rouen: Musée des Beaux-Arts de Rouen, 1980), 109-110. 34 Michel Mollat, Le commerce maritime normand à la fin du Moyen Age: Etudes d’histoire économique et sociale

(Parijs: Librairie Plon, 1952), 252. 35 Chirol, La Renaissance à Rouen, 25. 36 Chirol, La Renaissance et le Nouveau Monde, 230-231.

7

De volgende tentoonstellingen, namelijk zowel Portugal Brazil: the Age of Atlantic Discoveries (New

York/Lissabon, 1990)37als Imagining the New World. Columbian Iconography (New York, 1991;

Rome, 1991-1992)38vermelden andermaal geen datering, terwijl O Brasil dos Viajantes (São Paulo,

1994 - Lissabon, 1994-1995)39droogjes en zonder verdere uitleg "circa 1530" als vervaardigingsjaar

vermeldt.

Het Musée départemental des Antiquités (Rouen) kiest in zijn catalogus heel diplomatisch voor de

gulden middenweg: zonder enige verantwoording wordt "rond 1535" als datering aangegeven.40

De tot dusver laatste publicatie die L'Ile du Brésil vermeldt, namelijk Le Trafic du brésil [sic].

Navigateurs Normands, Bois-Rouge et Cannibales pendant la Renaissance van Jean-Marc

Montaigne, geeft op zijn beurt geen enkele datering.41

De staatsdatabase Joconde situeert L'Ile du Brésil in het tweede kwart van de zestiende eeuw (tot

1550).

1.3 Iconografie

1.3.1 Van 1821 tot 1876

Zoals reeds eerder vermeld, brengt De la Quérrière al in 1821 L'Ile du Brésil in rechtstreeks verband

met het fête brésilienne naar aanleiding van de plechtige intrede van Hendrik II en Catharina de'

Medici in Rouen op 1 en 2 oktober 1550.42 In 184943 en nogmaals in 185244 beschrijft hij wat de twee

panelen volgens hem afbeelden: het betreft hier naakte mannen die ongetwijfeld brazielbomen

omhakken, ze vervolgens naar de kust transporteren en op een schip laden met Rouen als bestemming,

waar het hout als kleurstof voor de Rouennese textielindustrie zal dienen. De editie van 1852 bevat

ook een door De la Quérrière gemaakte tekening van L'Ile du Brésil (Afb. 9). In de catalogus van het

37 S.n., “L’Ile du Brésil.” In Portugal Brazil: The Age of Atlantic Discoveries, uitg. door I.-B. Jaffe en G.-E. Viola en F.

Rovigattie, tent.cat., New York, The New York Public Library/ Lissabon, Maritime Museum (Lissabon: Bertrand

Editora, 1990), 230. 38 R.A., “The Island of Brazil. ” In Imagining the New World: Columbian Iconography, tent.cat., New York, s.l./ Rome,

Istituto della Enciclopedia Italiana ( S.l., 1991), 117. 39 S.n., ”A Ilha do Brasil: O Embarque, Corte e Transporte do Pau-Brasil, 1530 c.” In O Brasil dos Viajantes, uitg. door

Ana Maria de Moraes Belluzo, tent.cat., Sao Paulo, Museu de Arte de São Paulo/ Lissabon, Centro Cultural de Belém

(Sao Paulo: Fundação Odebrecht, 1994), 8-9. [Alleen afbeelding van de rechtse fries, geen catalogusnota.] 40 L.,F. Musée des Antiquités de Rouen. De l'Egypte ancienne à la Renaissance rouennaise, s.p. (nr. 90). 41 Jean-Marc Montaigne, Le trafic du Brésil: Navigateurs Normands, Bois-Rouge et Cannibales pendant la Renaissance

(Rouen: Asi Communication, 2000), 36-37. 42 De la Quérière, Description historique des maisons de Rouen, 151-153. 43 De la Quérière, “Des enseignes considérées comme signes indicatifs des maisons pariculières,” 17. 44 De la Quérière, Recherches historiques sur les enseignes des maisons particulières, 38-40.

8

Musée d'Antiquités de Rouen schrijft Abbé Cochet in 186845en nogmaals in 187546 dat de naakte

mannen "negers" zijn. Deze bewering klopt niet met de werkelijkheid: de Fransen verkeren in Brazilië

immers nooit in de positie om zwarte slaven tewerk te stellen. De Portugezen daarentegen importeren

al vanaf het midden van de zestiende eeuw de eerste zwarten uit Afrika, hoofdzakelijk om ze in de

suikerindustrie tewerk te stellen. Périaux is het volledig eens met de zienswijze van De la Quérrière

in verband met de relatie tussen L'Ile du Brésil en de plechtige intrede van 1550.47

Ook Enlart slaat dezelfde weg als zijn voorgangers in48, net zoals Hamy49 en de

tentoonstellingscatalogus van La Normandie Exploratrice et Colonisatrice du XVe au XVIIIe Siècle

(Rouen, 1932)50. De begeleidende publicatie van France et Brésil (Parijs, 1955) interpreteert het

onderwerp op dezelfde manier maar legt niet de link met de intrede van 1550.51 De

tentoonstellingscatalogus van Bois Sculptés. L'Art du bois du XIIIe au XIXe siècle (Nantes, 1964)

slaat andermaal zonder reserves de weg van De la Quérrière in, 52evenals die van The European Vision

of America (Washington, 1975-1976; Cleveland, 1976)53, L'Amérique vue par L'Europe (Parijs, 1976-

1977)54en Des Conquistadores aux Lumières. Normandie, Antilles, Amériques du Centre et du Sud

(Rouen, 1976)55.

1.3.2 Van 1980 tot nu

Pas in de tentoonstellingscatalogus van La Renaissance à Rouen (Rouen, 1980-1981)56komt een

nieuw element naar voren: Elisabeth Chirol vermeldt daar voor de eerste keer de gelijkenis tussen de

man die in het midden van de eerste fries van L'Ile du Brésil twee boomstammen draagt en het bas-

reliëf van Hercules draagt de zuilen uit het doksaal van de kathedraal van Limoges (Afb. 10), naar

Annie Cloulas-Brousseau's mening geïnspireerd door een verloren gravure van Zoan Andrea (15?-

15?). Het doksaal werd van 1533 tot 1537 gebouwd op initiatief van Jean de Lignac (?-?), van 1531

tot 1541 bisschop van Limoges.57 Volgens Cloulas- Brousseau is aan het begin van de renaissance

45 Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen, 1868, 17. 46 Cochet, Catalogue de Musée d’Antiquités de Rouen, 1875, 22. 47 Dictionnaire indicateur et historique des rues et des places de Rouen, 362. 48 Enlart, Les villes d'Art célèbres, 10-11. 49 Hamy,Le bas-relief de l’hôtel de brésil, 1-6. 50 S.n. La Normandie Exploratrice et Colonisatrice du XVe au XVIIIe Siècle. Exposition Rétrospective Maritime et

Coloniale, 134-135. 51 S.n. France et Brésil, 16. 52 S.n. Bois sculpté. L'art du bois du XIIIe au XIXe siècle, 64. 53 S.n. The European Vision of America, 33. 54 S.n. L'Amérique vue par l'Europe, 15. 55 S.n. Des Conquistadores aux Lumières. Normandie, Antilles, Amériques du Centre et du Sud. XVIe - XVIIIe siècles,

71. 56 Chirol, La Renaissance à Rouen, 25. 57 Annie Cloulas-Brousseau, “Le Jubé de la Cathédrale de Limoges.” In Bulletin de la sociéte archéologique et

historique du Limousin, (Limoges: Imprimerie A. Bontemps, 1963), 108.

9

sprake van een werkelijke "triomf" van Hercules, die door de toenmalige theologen als een

prefiguratie van Christus wordt beschouwd, op gelijke voet met andere Bijbelse helden zoals

Samson.58 Zoan Andrea Valvassori detto Guadagnino is een Venetiaanse boekhandelaar, uitgever,

drukker, graveur en cartograaf, wiens loopbaan rond de jaren 1515-1520 aanvangt en zowat een halve

eeuw duurt. Aangezien de originele gravure Hercules en de zuilen van Zoan Andrea is verloren

gegaan, heeft Cloulas-Brousseau zich voor haar studie gebaseerd op een volledige verzameling

gravures op hout van Denys Fontenoy (15?-1583), samengesteld rond 1580 en een heel getrouwe,

volledige maar sterk vereenvoudigde nabootsing van de voorbeelden van Zoan Andrea (Afb. 11). De

gravures in verband met Hercules maken deel uit van een heterocliete verzameling figuren uit het

Oude en het Nieuwe Testament.59 Toch klopt de overeenkomst niet volledig: Hercules loopt namelijk

naar rechts en niet naar links zoals in L'Ile du Brésil. De Hercules in de prent van Gabriel Salmon

(1504-1542) (circa 1528) (Afb. 12) loopt daarentegen wèl in de juiste richting; hij heeft bovendien

dezelfde geblokte carrure als de man in L'Ile du Brésil. Verder interpreteert Chirol L'Ile du Brésil op

dezelfde manier als De la Quérrière, alleen brengt ze de panelen niet meer in verband met de intrede

van 1550.

In de tentoonstellingscatalogus van La Renaissance et le Nouveau Monde (Québec, 1984; La

Rochelle, 1984) herhaalt Chirol hoofdzakelijk wat ze in die van La Renaissance à Rouen heeft naar

voren gebracht. Toch voegt ze enkele nieuwe elementen toe: zo noemt ze niet alleen de man met de

twee boomstammen "Hercules", ze merkt ook op dat de jongen die links in de eerste fries de doorn

of het insect uit zijn voet probeert te verwijderen door De doorntrekker (Rome, Capitolijnse Musea)

van het Vaticaan lijkt te zijn geïnspireerd. Op de gelijkenis van L'Ie du Brésil en de bas-reliëfs van

de mooiste Rouennese huizen werd al in deel 1.2 ingegaan.60 Verder wijst Chirol op het feit dat de

zeer open "decolleté" van de in de verte wijzende man op het achterplecht van het schip typisch is

voor de tijd van Frans I. Dat ze geen scheepskenner is mag duidelijk zijn, want ze verwart in haar

bespreking voor- en achterkant van het galjoen. Volgens haar wordt de achterkant ervan niet

afgebeeld, terwijl het net met die kant naar de kust gericht ligt aangemeerd, zoals blijkt uit afbeelding

9.

Op iconografisch gebied is respectievelijk noch in de catalogi van de tentoonstellingen Portugal -

Brésil: the Age of Atlantic Discoveries (New York/ Lissabon, 1990), Imagining the New World:

Columbian Iconography (New York, 1991/ Rome 1991-1992) en O Brasil dos viagantes (São Paulo,

58 Cloulas-Brousseau, Le Jubé de la Cathédrale de Limoges, 148. 59 Cloulas-Brousseau, Le Jubé de la Cathédrale de Limoges, 173-175. 60 Chirol, La Renaissance et le Nouveau Monde, 230.

10

1994/ Lissabon, 1994-1995), noch in die van het Musée départemental des Antiquités (Rouen) iets

nieuws te vernemen. Ook Joconde bewandelt het klassieke pad.

In Le Trafic du brésil [sic]. Navigateurs Normands, Bois-Rouge et Cannibales pendant la

Renaissance61 maakt Montaigne echter de interessante vergelijking tussen het labeur van de indianen

met de zware boomstammen en een "ware kruisweg".

61 Montaigne, Le trafic du Brésil, 37.

11

2 Iconografie

2.1 Historische situering

"Wees verheugd ... Verneem het nieuws over de nieuwe ontdekking !" schrijft Peter Martyr van

Anghiera (1457-1526), de Italiaanse humanist in dienst van het Spaanse koningshuis, op 13 september

1493 aan de graaf van Tendilla en de aartsbisschop van Granada. "Christoffer Columbus", zo meldt

hij, "is veilig teruggekeerd. Hij beweert dat hij wonderbaarlijke dingen heeft ontdekt en als bewijs

van het bestaan van mijnen in die streken heeft hij goud getoond". Verder vertelt hij dat Columbus

naakt rondlopende mensen heeft aangetroffen die alleen maar leven van wat de natuur hun verschaft.62

Wanneer Rodrigo de Triana (?-1469) op 12 oktober 1492 als eerste van de deelnemers aan Columbus'

expeditie land ziet, komt inderdaad volgens Martyr "de verborgen helft van de wereldbol aan het

licht."63

Vooral commerciële, humanistische en religieuze kringen in het Europa van het einde van de

vijftiende eeuw delen Martyrs opwinding:64 in 1493 is Columbus' (1451-1506) eerste brief, namelijk

die aan Luis de Santagel (?-1498), al negen keer gepubliceerd,65 en tijdens de hele vijftiende eeuw

worden er zestien edities van gedrukt.66 In Parijs verschijnt al in 1493 een eerste editie.67

'Nieuwe eilanden, nieuwe landen, nieuwe zeeën, nieuwe volkeren; en, daarenboven, een nieuwe

hemel en nieuwe sterren', schrijft de Portugees Pedro Nunes (1502-1578) in 1537.68 Amerika is echter

niet alleen een nieuwe, het is vooral een andere wereld en om met de schok van het ongewone in het

reine te komen, zullen de Europeanen dan ook hun toevlucht tot de reddingsboei van het vertrouwde

nemen. De elementen van Europa's culturele erfenis die het diepst in het collectieve bewustzijn

verankerd zijn, worden dan ook hun voor de hand liggende uitgangspunten: de gouden eeuw van de

klassieke oudheid en het aards paradijs van het christendom.69 Soms worden deze twee componenten

zelfs door elkaar tot één geheel verweven, zoals in een gedicht van Federigo Fozzi (?-?) die einde

vijftiende eeuw Satan, Enoch en de profeet Elia naar de gouden eeuw van Venus en Minerva

62 J.H. Elliot, The Old World and The New 1492-1650 (New York: Cambridge University Press, 2008), 8. 63 M. Carmen Gomez-Galisteo, Early Visions and Representations of America: Álvar Núñez Cabeza de Vaca’s

Naufragios and William Bradford’s Of Plymouth Plantation (Croydon: CPI Group Ltd, 2013), 1. 64 Elliot, The Old World and The New, 12. 65 Howard Mumford Jones, O Strange New World: American Culture: The Formative Years (New York: The Viking

Press, 1968), 1. 66 Hugh Honour, The New Golden Land: European Images of America from the Discoveries to the Present Time (New

York: Pantheon Books, 1975), 6. 67 Gilbert Chinard, L’Exotisme américain dans la littérature française au XVIe siècle (Parijs: Librairie Hachette et Cie,

1911), 2. 68 Elliot, The Old World and The New, 39-40. 69 Elliot, The Old World and The New, 24.

12

projecteert.70 Dezelfde vermenging van het christendom met de gouden eeuw der klassieken is ook

in L'Ile du Brésil terug te vinden.

De hoofse ridderverhalen bieden duidelijk geen maatstaf meer om landen en volkeren uit de Nieuwe

Wereld mee te beoordelen: de indianen blijken geen monsters te zijn en hun gebrek aan

lichaamsbeharing maakt het bovendien moeilijk hen te identificeren met de wildemannen uit de

middeleeuwse volkse traditie. Ze behoren ook niet tot het zwarte ras en het zijn geen Aziaten of

Moren, de aardbewoners met wie de middeleeuwers tot dan in contact zijn getreden.71 Hun haarloze,

gladde en perfect geproportioneerde lichamen doen de Italiaanse ontdekkingsreiziger Giovanni da

Verrazzano (1485-1528), die uiteindelijk door de indianen zal worden opgegeten, zelfs aan Griekse

en Romeinse standbeelden denken.72

In zijn ooggetuigenverslag van de ontdekking van Brazilië door de Portugees Pedro Alvarez Cabral

(1467-1520) in 1500 schrijft Pêro Vaz de Caminha (1450-1500) aan Emanuel I van Portugal (1469-

1521) het volgende over de indianen:

Bij mij komen ze over als een volk dat zo onschuldig is dat, als wij hén zouden verstaan en zij óns, ze

vlug christenen zouden worden. Want zeker is dat deze mensen goed zijn en van een pure eenvoud, en

we kunnen hun welk geloof ook inprenten. Onze Heer bedeelde hun bovendien met een mooi lichaam

en een goed aangezicht, en Hij die ons hier bracht heeft dat naar mijn mening niet zonder doel gedaan

[eigen nadruktekens en eigen vertaling uit het Engels].73

In 1503 richt Amerigo Vespucci (1454-1512) zijn beroemde brief aan prins Piero Lorenzo de' Medici

(1449-1492), waarin hij verslag uitbrengt over de indianen die hij tijdens zijn reis langs de

Braziliaanse kust in 1501-2 heeft ontmoet. Deze brief verschijnt onder de titel Novus Mundus in Parijs

in 1504; tijdens het eerste kwart van de zestiende eeuw komen zes Franse en één Latijnse editie in

Frankrijk op de markt.74 Vespucci beweert in dit schrijven vooral te zijn getroffen door de in het oog

springende vrijheid en de onschuld van deze nieuwe volkeren: ze kennen geen privé-eigendom en

delen alles met de gemeenschap. Ze leven zonder geld, bezit of handel in totale sociale en morele

vrijheid. Hun gemeenschappen functioneren harmonieus, zónder koning, religie, tempels, paleizen of

afgoden.

70 Chinard, L’Exotisme américain dans la littérature française au XVIe siècle, 8. 71 Elliot, The Old World and The New, 24. 72 Honour, The New Golden Land, 56. 73 John Hemming, Red Gold: The Conquest of the Brazilian Indians (Cambridge, Massachusetts: Harvard University

Press, 1978), 2-3. 74 Lucien Febvre en Henri-Jean Martin, The Coming of the Book: The Impact of Printing 1450-1800 (Londen/ New

York: Verso, 1997), 279.

13

Eigenlijk is niets van dit alles helemáál waar, want de Brazilianen hebben wél al hun eigen vormen

van wetten, leiders en geloof, alleen zijn die naar de Europese normen van die periode te rudimentair.

Nauwkeurig of niet, Vespucci's verslag kent over heel Europa een enorm succes.75

In deze omstandigheden ligt het voor de hand dat de Europeanen zich voor hun evaluatie van de

Nieuwe Wereld naar hun eigen tradities richten. De vijftiende-eeuwse laatmiddeleeuwse Europeaan

is ontevreden over zichzelf en deze misnoegdheid vindt zijn uitdrukking in het verlangen naar de

verloren Tuin van Eden of de gouden eeuw van de klassieken. Met de ontdekking van de Nieuwe

Wereld en zijn, in weerwil van de Bijbelse traditie, onbeschaamd naakt rondlopende inwoners, is het

nu heel gemakkelijk een ideaal dat tot op dat ogenblik veraf in de tijd had gelegen te transponeren

naar een droombeeld dat zich op grote afstand in de ruimte bevindt. Deze transfer neemt een aanvang

vanaf het ogenblik dat Columbus de Caraïbische eilanden in het vizier krijgt en van meet af aan zijn

de connotaties van onschuld, eenvoud, vruchtbaarheid en overvloed nadrukkelijk aanwezig in de

verslagen van Columbus en Vespucci.76

Het is echter vooral Peter Martyr van Anghiera, die met zijn acht Decades in De orbe novo als eerste

de mythe van Amerika voor een groot publiek - ook in Frankrijk - populariseert. Bij hem heeft de

Nieuwe Wereld de eerder vermelde transmutatie al ondergaan. In zijn geschriften komen eenvoudige

mensen aan het woord die een onschuldig leven leiden in de gouden eeuw der klassieken. Ze kennen

geen maten, gewichten of verderfelijk geld, geen wetten of rechters en zijn tevreden met wat de natuur

hun schenkt.77 Een eerste onvolledige editie verschijnt in Sevilla in 1511 en in 1532 wordt in Parijs

een uitgave met daarin uittreksels uit drie Decades op de markt gebracht. Zijn succes in Europa doet

al gauw al zijn voorgangers vergeten. Martyr wordt dé autoriteit op het gebied van de

ontdekkingsreizen, des te meer daar hij zijn verhalen rechtstreeks uit de mond van de avonturiers zelf

verneemt.78

Maar er is een keerzijde: door de Nieuwe Wereld op deze manier te benaderen sluiten de humanisten

al van in het begin de deur voor een reëel begrip van deze vreemde beschaving. Op den duur zullen

zelfs de hevigste enthousiastelingen moeten toegeven dat Amerika in werkelijkheid niet is zoals ze

het zich hebben ingebeeld: de bewoners van deze idyllische wereld komen namelijk bij hun steeds

terugkerende wraakexpedities zo gemeen en oorlogszuchtig voor de dag dat ze na een gevecht van

75 Hemming, Red Gold, 13. 76 Elliot, The Old World and The New, 25. 77 Elliot, The Old World and The New,26. 78 Chinard, L’Exotisme américain dans la littérature française au XVIe siècle, 15-16.

14

soms een dag en een nacht met veel smaak hun vijand verorberen. Zo vervaagt langzaam de droom

van de Nobele Wilde, het is alleen maar een mirage, een luchtspiegeling in het Westen gebleken.79

2.2 Triomfen in L'Ile du Brésil

Oorspronkelijk is een triomf een grootse optocht door de straten van Rome als officieel eerbewijs van

de Romeinse senaat aan een zegevierende generaal. Hoewel het fenomeen zich in Italië tijdens de

renaissance opnieuw een weg naar het openbare leven heeft weten te banen, kent in het Frankrijk van

het begin van de zestiende eeuw nog bijna niemand het verschijnsel.80

Wanneer echter Georges d'Amboise (1460-1510), gouverneur van Normandië en aartsbisschop van

Rouen, in 1507 met zijn vriend koning Lodewijk XII (1462-1515) tegen het Italiaanse Genua ten

strijde trekt, keert hij diep onder de indruk van de triomfantelijke intredes die de koning te beurt zijn

gevallen terug. Door zijn toedoen introduceren de Normandiërs kort na zijn weerkomst als eersten de

triomf in Frankrijk: het kasteel in Gaillon, dat de kardinaal door de beste Italiaanse kunstenaars laat

bouwen, is de ondubbelzinnige architecturale uitdrukking van de militaire en culturele superioriteit,

de triomf van Frankrijk.

Geen ander werk heeft bij het vertalen van dit ideaal naar Frankrijk zo veel invloed gehad als

Petrarca's Trionfi (1304-1374), dat in Frankrijk even populair als in Italië wordt. Het scriptorium van

Rouen produceert er in het begin van de zestiende eeuw niet minder dan twaalf exemplaren van.

Weldra zijn in het stadscentrum dan ook overal triomfen te zien. Bas-reliëfs aan de gevels van chique

burgerhuizen, glasramen in kerken, monumenten op openbare plaatsen, allemaal geven ze

uitdrukking aan de idee van de triomf, terwijl het lokale dichtgenootschap Puy de Palinod het ideaal

in talloze gedichten verwerkt.81

2.2.1 De triomf van de Rouennese handel in brazielhout: de letterlijke betekenislaag

Hoewel L'Ile du Brésil op het eerste gezicht louter de zegetocht van de Franse handel in brazielhout

afbeeldt, is in het kunstwerk mogelijk ook een (verhulde) figuurlijke triomf verwerkt.

79 Elliot, The Old World and The New, 26. 80 James Hall, Hall 's Iconografisch Handboek. Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, uitg. door

Ilja Veldman en Leendert D. Couprie, vert. uit het Engels door Theo Veenhof, 3de verb. uitg. (Leiden: Primavera Pers,

2011), s.v. “Triomf”, 339-340. 81 Wintroub, A Savage Mirror, 65-68.

15

In 1500 zet de Portugees Pedro Álvares Cabral (1467- 1526) als eerste Europeaan officieel voet aan

wal in Brazilië. Kort na de Portugezen vinden ook de Fransen de weg wanneer in 1503 Paulmier de

Gonneville (? - ?) het land aandoet. Hij keert met de eerste lading brazielhout terug en al vlug begint

tussen Normandiërs en Portugezen een conflict over de winning van het bois de braise (braise =

gloeiende houtskool), bois-rouge of bois-brésil om er het rode brazielpigment uit te puren. Naarmate

de financiële belangen groter worden, groeit deze confrontatie op korte termijn uit tot een heus

internationaal conflict tussen Frankrijk en Portugal.

De brazielboom of Caesalpinia echinata, een grote boom met grijze schors, groene bladeren en

schitterende gele bloesems, heeft een harde kern van rood hout. De indianen dringen tot diep in het

binnenland door om er de bomen om te hakken, waarna ze de zware, van hun schors ontdane stammen

op hun naakte schouders naar de kust transporteren, meestal met afschuwelijke keuzingen en diepe

wonden tot gevolg. Toch zijn ze bereid deze lastige arbeid te verrichten voor wie ze als hun vrienden

en bondgenoten beschouwen, in ruil voor wat goedkope metalen werktuigen als bijlen, sikkels, spades

en rieken. De indianen leven nog in de Steentijd en aanvaarden de eenvoudige spullen maar al te

gretig want de primitieve slash-and-burnlandbouw, die ze altijd met stenen werktuigen hebben

verricht, wordt voortaan voor hen veel minder arbeidsintensief. Zodra voldoende bomen zijn

aangevoerd, wordt de vracht dan naar Europa verscheept, waar het hout, vermalen en in water

geweekt, een prachtige rode kleur oplevert, van veel betere kwaliteit dan de fletse kleur die uit de

Indische Caesalpinia sappan wordt geproduceerd. Rood is in die periode een statussymbool voor de

opkomende bourgeoisie en zeer populair aan het Franse hof. De textielindustrie in Rouen doet er haar

gewin mee maar ook de tapijtweverij in Vlaanderen is er verzot op.

De Europese kolonisatoren buiten de vendetta's tussen de lokale indianenstammen optimaal uit en

gaan allianties aan: de Fransen met de Tupinambá, de Tamoio en de Potiguar, de Portugezen met hun

aartsvijanden, de Tobajara en de Tupinikin. Al deze stammen maken deel uit van de Tupi-Guarani,

die in de zestiende eeuw de Braziliaanse kust bewonen. De Europeanen zijn voor de indianen

herkenbaar aan de hand van de kleur van hun baard: de Fransen hebben een blonde, de Portugezen

een zwarte baard. Wie door de tegenstander wordt gevangen genomen wacht meestal de dood:

onbeschroomd verorberen de indianen de lichamen van de overwonnenen.82

82 Dickason, “The Brazilian Connection: A Look at the Origin of French Techniques for Trading with

Amerindians,”130-135.

16

2.2.1.1 De interprètes

De Fransen verschillen substantieel van de Portugezen in hun aanpak: terwijl de Portugezen factorijen

oprichten waarin ze afgezonderd van de plaatselijke bevolking leven, verblijven jonge Fransmannen,

de zogenaamde interprètes, of truchements in zestiende-eeuws Frans, maandenlang in de plaatselijke

dorpen, als ‘gijzelaars’ maar ook als tolken. Ze maken zich de Tupitaal en -gewoontes eigen, lopen

en la mode des brésiliens gekleed, trekken met de Tupi op jacht of visvangst, leren hen grotere

prauwen bouwen. Ze herstellen huizen, bouwen palissades en nemen deel aan rituelen en maaltijden,

waarbij enkelen zelfs de smaak van mensenvlees leren appreciëren. Meestal komen ze zeer jong in

het land aan, hebben er vrouw en kinderen en worden er schoonbroer en - vader. Met andere woorden,

eigenlijk zijn de interprètes het kloppende hart van de Rouennese welvaart, de basis van de rijkdom

van de stad, zonder hen verdwijnt al haar weelde als sneeuw voor de zon. Wanneer de truchements

dan even op ‘vakantie’ naar Frankrijk terugkeren, verblijven ze in etablissementen als het Hôtel du

Brésil op nummer 17 in de Rue Malpalu.83

2.2.1.2 De Rouennese handelsgemeenschap

Rouen is in de zestiende eeuw een belangrijk handelscentrum: het is niet alleen de administratieve

hoofdstad van Normandië en de zetel van het regionale parlement maar ook een aartsbisdom en de

avant port van Parijs. Niet-adellijke handelaars, die de spil van de handel vormen, maken er

gigantische winsten in de talloze drukkerijen, de handel in luxetextiel (les couleurs joyeuses van het

brazielhout), de specerijenhandel, de metallurgie en de import en distributie van aluin, linnen,

specerijen en zout. Tijdens de zestiende eeuw is Rouen, na Parijs, de tweede stad van Frankrijk; alleen

Lyon kan er nog enigszins mee concurreren.84

In het Europa van de renaissance heeft de textielbranche ongeveer dezelfde status als de

computerindustrie of biotechnologie nu; er worden enorme winsten gemaakt want vermogende

Europeanen zijn bereid astronomische prijzen te betalen voor de oogverblindende stoffen. Rood heeft

echter het grootste prestige: rode stoffen zijn zeldzaam en duur en hebben een hoge symbolische

waarde. Ze worden vooral gedragen door rijke en hooggeplaatste personen. Rood is de kleur van

kardinalen en pausen, koningen en keizers. Rechters dragen het, koninklijke magistraten en hoge

bestuursfunctionarissen. Wie de zucht naar rood kan bevredigen wordt rijk, steenrijk. Zo ook in

Rouen waar met de handel in brazielhout gigantische fortuinen worden gemaakt. Vele handelaars

83 Perrone-Moisés, “L’alliance normando-tupi au XVIe siècle: la célébration de Rouen.” 132. 84 Wintroub, A Savage Mirror, 124-126.

17

trachten hun status te verhogen door hun geaccumuleerd fortuin aan te wenden om land, adellijke

titels en officiële ambten te verwerven.85

2.2.1.3 De Rouennese handel in brazielhout in L’Ile du Brésil

L'Ile du Brésil beeldt het hele productieproces van het brazielhout af: rechts in de eerste fries staat

een man met snor op het punt met een ijzeren bijl een boom om te hakken, terwijl links van hem een

andere man, zonder snor of baard, met een scherpe steen een al omgehakte boom van zijn schors

begint te ontdoen. Tussen deze twee ligt, wat meer naar achteren, nog een bijl op de grond. Aan

weerszijden van hen ontschorsen twee vrouwen, met scherpe stenen, eveneens elk een boom. De

rechtse is duidelijk zwanger. Aan haar voet, ligt een soort handbijltje. In dezelfde fries transporteert

een geblokte man met stevige baard en snor twee boomstammen die gekruist over zijn schouders

liggen naar de kust. Helemaal links staat een andere man, eveneens met snor en baard, die een paal

rechtop houdt en zijn gezin opwacht. Hij kijkt bezorgd naar zijn dochtertje. Zijn vrouw, met het meisje

aan de hand, brengt eveneens een paal aan, terwijl het jongetje, dat op een vermolmde boomstam zit,

een doorn of een insect uit zijn voet verwijdert. Dat nog stenen werktuigen worden gebruikt wijst

erop dat het hier een vroeg stadium in de handelsactiviteit betreft. Aangezien de indianen maar matige

interesse voor privébezit hebben, kunnen ze immers na verloop van tijd nog maar weinig

enthousiasme voor de zware arbeid opbrengen. Hun hutten liggen toch al vol met metalen

werktuigen.86

In de linkse fries overhandigt een naakte besnorde man een boomstam aan één van de twee Fransen

in het roeibootje. Op de grond ligt een handbijltje. Het andere bemanningslid staat op het punt een

paal via het takelsysteem aan boord van het galjoen te laten hijsen. De twee Europeanen zijn zwaar

gekleed. Op het achterplecht van het zeeschip wijst een bemanningslid in de verte: hij heeft het

naderende gezelschap opgemerkt. Op het galjoen zijn de twee gezagvoerders, beiden met muts, aan

de praat. Ook zij zitten goed in de kleren. Het schip ligt, met gestreken zeilen, tegen een dreigende,

zwarte wolkenhemel in een soort baai voor anker, terwijl woelige golven driftig tegen de kust

opklotsen, hoewel het wateroppervlak glad blijft. Rechts in de tweede fries zoogt een vrouw haar

kind. In tegenstelling tot de geografische realiteit ligt het Brazilië van L’Ile du Brésil in het oosten,

terwijl het schip met de steven naar het westen is gericht maar, eens geladen, uiteindelijk oostwaarts

naar Normandië zal varen.

85 Wintroub, A Savage Mirror, 73. 86 Hemming, Red Gold, 37.

18

2.2.1.4 Interprètes of indianen?

In L’Ile du Brésil hebben - op één na - alle mannen aan land ofwel een snor ofwel een baard én een

snor (Afb. 13). Aangezien de indianen over geen van beide attributen beschikken, rijst de vraag wie

in de twee panelen nu eigenlijk als de belangrijkste actoren in de houthandel worden afgebeeld.

Zijn alleen de Normandische interprètes in beeld gebracht? Niet onaannemelijk, aangezien de friezen

als uithangbord dienen voor het etablissement van een reder, een soort ‘hotel’ voor interprètes op

‘vakantie’ in Frankrijk. Omdat ze de spil van de Rouennese welvaart zijn, is het zeker niet onmogelijk

dat de reder alleen hen de eer voor de Rouennese welvaart heeft willen laten opstrijken.

Een andere mogelijkheid is echter dat het wél indianen betreft, maar dan met zware gelaatsbegroeiing

afgebeeld. De Normandiërs en bij uitbreiding de Europeanen ondervinden namelijk grote problemen

om de bewoners van de Nieuwe Wereld in hun wereldbeeld te incorporeren. In Europa is men op dat

moment al lang gefascineerd door de vraag naar de manier waarop de culturele diversiteit is ontstaan.

Hoe kunnen de verschillen tussen mensen worden verklaard? Als de Amerindianen inderdaad

afstammelingen van Noach zijn, en volgens de christelijke orthodoxie is dat de enige mogelijkheid,

móeten ze tijdens hun langdurige migratie van Azië naar Amerika wel tot jagers-verzamelaars zijn

geëvolueerd en zich daarna gehergroepeerd hebben om opnieuw min of meer geordende

samenlevingen op te bouwen: een evolutie van barbarij naar beschaving dus. Hieruit volgt dat de

voorouders van de Europeanen zich vóór Christus' komst in precies dezelfde situatie als de

Amerindianen in de eerste helft van de zestiende eeuw moeten hebben bevonden.87 Anders gezegd:

de indianen hebben in feite een gelijkaardige evolutie als de Europeanen doorgemaakt; ze bevinden

zich alleen nog in een vroeger stadium van hun ontwikkeling.

Zo is het maar een kleine stap om hen af te beelden als de primitieve stammen die de humanisten in

de klassieke literatuur al hebben ontmoet. De Germanen bijvoorbeeld die Tacitus (56-117) in zijn

Germania beschrijft: met lange haren, baarden en snorren, ijzersterk, dapper in de strijd, rechtlijnig

in hun gedrag en dol op hun vrouwen en kinderen.88 Of de Scythen zoals ze in Herodotos' (485 v.

Chr. - 425/420 v. Chr.) Historiën (Boek 4: 1-82)89 naar voren treden: uitstekende boogschutters en

nomaden met lange haren en stevige baarden die zonder vaste woonplaats door de Euraziatische

87 Elliot, The Old World and The New, 49-50. 88 Stelio Cro, “Classical Antiquity, America, and the Myth of the Noble Savage,” In The Classical Tradition and the

Americas, Volume I: European Images of the Americas and the Classical Tradition, uitg. door Wolfgang Haase en

Reinhold Meyer (Berlijn: Walter de Gruyter & Co, 1994), 384-385; Surekha Davies, “Depictions of Brazilians on

French Maps, 1542 – 1555,” The Historical Journal, 55, 2, jaargang 2012: 346, laatste toegang 2 mei 2015,

http://dx.doi.org/10.1017/S0018246X11000495. 89 Herodotos, Het verslag van mijn onderzoek: Historiën, vert. uit het Grieks door Hein L. van Dolen (Nijmegen/

Amsterdam: SUN, 1995), 271-300.

http://dx.doi.org/10.1017/S0018246X11000495

19

steppen trekken (Historiën Boek 4: 11). Jaarlijks offeren ze op een gigantische brandstapel van

vijfhonderd meter lang op vijfhonderd meter breed maar minder hoog één op honderd

krijgsgevangenen aan de god Ares. Bovenop de gigantische houtberg staat het zwaard van de

oorlogsgod. Voor deze brandstapel moet ieder jaar weer nieuw hout worden aangevoerd. Eerst snijden

ze de keel van iedere gevangene over, daarna hakken ze zijn rechterarm en -schouder af. Pas dan

wordt het vuur aangestoken (Historiën Boek 4:62). Op het slagveld verzamelen ze de hoofden van

hun vijanden, waarna ze uit de afgekookte schedels wijn drinken. Van de mensenhuid worden warme

jassen en pijlkokers gemaakt. (Historiën Boek 4: 64) Kortom: hun gedrag vertoont sterke

gelijkenissen met dat van de Braziliaanse indianen. Bovendien beweren deze nomadische krijgers

van zichzelf het jongste volk ter wereld te zijn (Historiën Boek 4: 5), een eigenschap die ze met de

pas 'ontdekte' indianen gemeen hebben. De Scythen aan de Zwarte Zee menen dan weer dat ze

afstammen van de jongste van drie zonen van Heracles (Hercules). De Griekse held had hen verwekt

bij een wezen dat half meisje, half serpent was: van onderen had ze het lijf van een slang en vanaf de

billen dat van een vrouw (Historiën Boek 4: 9-10).

Aangezien het de indianen zijn die blijkens alle verslagen het zware ‘herculische’ werk in de wouden

verrichten en de Germanen de link met hout ontberen, moet deze laatste hypothese waarschijnlijk

boven de eerste worden verkozen.

L'Ile du Brésil toont het hechte samenwerkingsverband tussen Tupinambá en Fransen: de indianen

dragen het hout aan, vervolgens vervoeren de Fransen het per schip naar Normandië. Zo wekt het

kunstwerk de indruk dat het - in navolging van het christendom en het stoïcisme - de uitdrukking is

van de idee van de fundamentele eenheid van de mensheid die lineair en progressief op haar einddoel

afstevent. Uit J.M. Massa's beschrijving van het vertrouwensklimaat tussen indianen en Fransen in

de eerste helft van de zestiende eeuw blijkt inderdaad dat de Fransen de indianen niet als 'beesten'

maar als onschuldige mensen beschouwen.90 Ze kennen hen wel degelijk de capaciteit toe om

geordend samen te leven.

2.2.1.5 Dieren in L'Ile du Brésil

Vóór de ontdekking van de Nieuwe Wereld door Columbus bestaat de wereld maar uit drie

continenten: Europa, Afrika en Azië. Nu echter opent de new frontier in het westen voor ondernemers

weidse en opwindende vooruitzichten op snelle rijkdom. Misschien is - op letterlijk vlak - de

kernboodschap van L'Ile du Brésil wel dat in de Braziliaaanse dieren- en houthandel marchandises

90 J.M. Massa, “Le monde luso-brésilien dans la joyeuse entrée de Rouen, ” In Les fêtes de la Renaissance, uitg. door

Jean Jacquot en Elie Konigson (Parijs: Édition du centre national de la recherche scientifique, 1975), 113.

20

exquises te doen zijn. "Investeren in de import van apen, papegaaien en brazielhout loont! " lijkt de

centrale gedachte te zijn van de reclameslogan die L'Ile du Brésil in wezen is.

Dat de drie opgesomde categorieën wel degelijk belangrijke handelsartikelen waren bewijst de

vrachtlijst van La Pèlerine: de lading van dit schip, dat in 1532 bij zijn terugkeer uit Pernambuco

door de Portugezen werd gekaapt, bestond namelijk uit 3000 jaguarhuiden, 300 apen, 600 papegaaien

die Frans spraken, katoen en 5000 quintals brazielhout (één quintal is ongeveer 57,5 kilo).91 Apen,

papegaaien en brazielhout maken met andere woorden een substantieel deel van de scheepslading uit.

Ook de Vallard Atlas toont een scène waarin Tupinambávrouwen een papagaai en misschien ook een

aap voor een spiegel inruilen.92

2.2.2 De triomf van het kruis: de allegorische betekenislaag

Onweerlegbaar bewijzen dat L'Ile du Brésil ook een allegorische lading dekt kan niet, de mogelijkheid

van een tweede, allegorische, betekenislaag aantonen wél.

De verzamelbundels van de jaarlijkse dichtwedstrijden van de Rouennese literaire vereniging Puy de

Palinod, ook wel de Puy de l'Immaculée Conception de Notre-Dame genoemd, zijn een uitstekend

middel om een panoramisch zicht te krijgen op de manier waarop de stadselites tegen de wereld

aankijken. Deze puy is zeker de beroemdste en tegelijk de belangrijkste van alle puys in steden als

Dieppe, Caen en Rouen. Het genootschap wordt al in 1486 opgericht maar kent - vooral om

theologische redenen - hoofdzakelijk tussen 1500 en 1550 een grote expansie: in essentie willen de

leden ervan de reformatie bestrijden door resoluut het dogma van de Onbevlekte Ontvangenis - altijd

al geliefd bij de Normandiërs - te affirmeren.93 De gedichten, hoofdzakelijk allegorieën met mariale

thema's, bieden een indringende kijk op de wereld van de overzeese handel waarmee vele leden van

de puy rechtstreeks zijn gelieerd. In hun chants royaux brengen de zeelui verslag uit over hun

ervaringen tijdens de lange zeereizen die ze naar de pas ontdekte gebieden ondernemen: elementen

als het schip, de veiligheid van de haven en de rijkdom van onbekende eilanden groeien erin uit tot

symbolen voor respectievelijk de Maagd, de Kerk en het zielenheil.94 De gedichten tonen in ieder

geval aan hoezeer de allegorische denktrant deel uitmaakte van de middeleeuwse maatschappij.

91 Dickason, “The Brazilian Connection: A Look at the Origin of French Techniques for Trading with

Amerindians,”134. 92 Davies, “Depictions of Brazilians on French Maps, 1542 – 1555,” 337. 93 Françoise Ferrand, Jean Parmentier: Oeuvres poétiques (Genève: Genève Droz, 1971), XLVII. 94 Ferrand, Jean Parmentier, XLIX.

21

2.2.2.1 Marialisering van het maritieme gebeuren in de poëzie van de Puy de Palinod

De dichters van de Puy de Palinod 'marialiseren' als het ware de zee en de zeevaart. Velen van hen

zijn immers - als reder of scheepskapitein - rechtstreeks met de overzeese handel gelieerd. In hun

gedichten groeit de maritieme wereld uit tot een heus reservoir van mariale beelden. Het centrale

onderwerp dat ze behandelen is zoals - reeds eerder vermeld - de Onbevlekte Ontvangenis van Maria.

De (summiere) analyse hieronder van vijf gedichten - één van Nicole Osmont (?-?) en vier van Jean

Parmentier (1494-1529) - geeft een inkijk in de allegorische denktrant van deze twee - voor de

bloeiperiode van de Puy de Palinod - exemplarische dichters. Het (korte) deel hierna gaat beknopt in

op enkele niet gepubliceerde gedichten die in diverse publicaties worden vermeld. Ten slotte worden

de resultaten van dit onderzoek op de beeldtaal van L’Ile du Brésil toegepast. De gedichten staan

achteraan in bijlage volledig afgedrukt.

2.2.2.1.1 Nicole Osmont: Congregationes aquarum Deus appelavit Maria95

In dit gedicht uit 1511 beschrijft Nicole Osmont Maria niet als de zee maar als het geheel der zeeën,

daarbij zinspelend op de eerste keer dat het woord Maria in de Bijbel voorkomt: "Et vocavit Deus

aridam Terram, congregationesque aquarum appellavit Maria", in het Nederlands "Het droge

noemde God land, en het samengevloeide water noemde Hij zee (Gen. 1:10)". Wat verder in het

gedicht groeit Maria uit tot degene die ook door (zoet) water alle leven verschaft:

Le beau soleil faict d'elle sublimer

Doulces vappeurs qui par humidité

Nous donne fleurs, fruictz et jocundité (vreugde):

C'est donc raison que on ayt en tout place

Ceste vierge pour sa fecundité

Mer qui receoit et donne toute grace (43-48).

De mariale zegen uit zich niet alleen in de vruchtbaarheid en de zuiverheid van het water maar ook

in de materiële rijkdom die ze verschaft:

Envoy

Marchans croyez que pour bien prouffiter

95 Ferrand, Jean Parmentier, 210-211, voor bet volledige gedicht zie bijlage.

22

Il vous convient ceste mer frequenter

Et sans argent aurez en quantité

Marchandises de toute qualité

Huylle, blé, vin, azur et or en masse,

Car Dieu la fist pour votre utilité

Mer qui receoit et donne toute grace (61-67).

De dichter ziet de welvaart die de overzeese handel genereert dus als een rechtstreekse zegen van

Maria. De Maagd treedt hier naar voren als de nourricière (voedster); die genereus rijkdom verschaft

aan wie haar dient. De kostbaarheden die de zee aan de gelovige schenkt zijn als het ware een teken

van haar gratie.96

2.2.2.1.2 Jean Parmentier: vier chants royaux

Hierna volgt een (beknopte) analyse van vier chants royaux van Jean Parmentier (1494 – 1529): in

de gedichten wordt de allegorie telkens in de eerste vijf strofen ontwikkeld, waarna de envoi de

betekenis van de tekst geeft. Dat Jean Parmentier zelf ontdekkingsreiziger was - hij stierf in Sumatra

tijdens één van zijn reizen - verleent extra geloofwaardigheid aan de validiteit van de conclusies in

verband met de allegorische betekenis van heel wat elementen in L’Ile du Brésil .

Chant royal VIII

De Maagd Maria verschijnt in het beeld van een schip dat vanuit een ver land "[...] une belle ventrée

[een grote hoeveelheid] d'ung riche bois rouge [brazielhout] (v. 6-7)" moet vervoeren "au grand

proffit de toute humanité (v. 8)" om vervolgens "venir prendre ung prix de dignité au parfaict port de

salut et de joye (v. 9-10)". Liefde overlaadt het schip met alle deugden, en dankzij de "Divin Capitaine

(v. 23") kan het vaartuig aan alle dodelijke gevaren op zee ontkomen. Eer, Reputatie en Voorspoed

bezingen de deugden van de boot die een glorieus onthaal in de "port de salut et de joye (v. 61)"

wacht. Het schip is Maria, God de kapitein en de lading brazielhout Christus die de hele mensheid

zal verlossen.97

Chant royal XII

96 Denis Hüe, “De Dieppe à Rouen: îles, mers et navigation,” In Mondes marins du Moyen Âge, uitg. door Chantal

Connochie-Bourgne (Aix-en-Provence: Publications de l’Université de Provence, 2006), 202-204. 97 Ferrand, Jean Parmentier, LIV.

23

"Debout, dormeurs! ["Uit bed, matrozen!"] (v. 2)" - "He, quentes meulles, maistre? ["Hoe laat is

het?"] (v. 2) - "Voicy le temps qu'il se fault à point mettre! [Het is tijd om te manoeuvreren en aan

land te gaan"] (v. 4). Dan volgt de dialoog tussen de bemanning en de kapitein "Pouvoir Divin" (v.

28)". Deze wijst de bemanning vrolijk "la Terre Neufve (v. 33)" aan, badend in de zon: "la Vierge

nette et pure (v. 60)".98

Chant royal XIII

De dichter vergelijkt hier de Maagd met een schip dat wordt geladen en "le havre de Salut (v. 15)"

als bestemming heeft. Vóór het vertrek wordt tussen de reder (de mensheid) en de scheepskapitein

(God) een - geheel spiritueel - contract opgesteld (v. 5-15). Deze laatste engageert zich ertoe "des

biens infinis (v. 44)" te verstrekken, meer zelfs: hij zal voor de "aide et suport (v. 44)" van de

mensheid zelfs "son propre corps total (v. 39)" in de weegschaal werpen. Christus' Incarnatie en Zijn

kruisiging zullen dus de "paiement final (v. 52) zijn.99

Chant royal XIX

Het betreft hier de gelukzalige reis van een schip naar een land "plus haut que les cielz (v. 2)". Dit

(ei)land stelt de Incarnatie van Christus voor: "c'est l' humanité Jezus-Christ triumphant sur le ciel

empire (v. 3-4)".100

2.2.2.1.3 Niet gepubliceerde gedichten

In zijn chant royal Terre a bresil dont l'escarlate est faicte vergelijkt Jean Broise - zoals reeds in de

inleiding vermeld - het "kostbare hout" met Christus en het land waar het wordt gevonden met het

zuivere en heilige lichaam van de Maagd Maria. Een volledige versie van het gedicht is tot nu toe

niet gepubliceerd. Michael Wintroub vermeldt de tekst - inclusief de betekenis ervan - in A Savage

Mirror101; ook Denis Huë verwijst ernaar in De Dieppe à Rouen: îles, mers et navigation.102 Een

ander niet gepubliceerd gedicht van een anonieme dichter beschrijft Maria dan weer als La nef de

Dieu qui porta Jhesuscrist.103 Deze keer is Maria dus de recipiënt - het schip - met Christus als inhoud.

In 1524 heeft Jacques Le Lieur het over L'arbre de vie en l'sle fortunee, waarin de brazielboom de

98 Ferrand, Jean Parmentier, LV. 99 Ferrand, Jean Parmentier, LV. 100 Ferrand, Jean Parmentier, LVI. 101 Wintroub, A Savage Mirror, 24. 102 Hüe, De Dieppe à Rouen, 205-206. 103 Hüe, De Dieppe à Rouen, 204-205.

24

allure aanneemt van de levensboom op de Gelukzalige Eilanden, het koninkrijk der doden. Door de

exacte geografische positie van het eiland aan te geven wil de auteur het reële bestaan ervan aantonen:

onder de kreeftskeerkring, iets naar het westen, verschijnt een eiland waar zachte passaatwinden,

kostbaar brazielhout en vers voedsel de zeeman (handelaar) met vreugde vervullen.104 Ook dit gedicht

werd niet gepubliceerd.

Teksten als deze laten vermoeden dat L’Ile du Brésil, in overeenstemming met de historische situering

in deel 2.1, zowel verwijzingen naar de Bijbel als naar de klassieke oudheid bevat.

2.2.2.1.4 De betekenis van de mariale allegorieën voor L’Ile du Brésil

Uit het gedicht van Nicole Osmont blijkt dat zowel de zee(ën) als zoet water symbolen van de

levengevende Maria zijn. Daarnaast manifesteert de mariale zegen zich ook in de materiële rijkdom

(in casu dus ook het brazielhout) die de zee (Maria) verschaft. De Maagd treedt hier naar voren als

de nourricière die genereus rijkdom verstrekt aan wie haar dient.

In de chants royaux van Jean Parmentier zijn zowel de Nieuwe Wereld zelf als het schip en de haven

symbolen voor Maria. God is de scheepskapitein. De Incarnatie en kruisiging van Christus zijn de

beloning voor de hulp en steun die de mensheid Hem biedt. Het eiland waar het land even hoog is als

de hemel verzinnebeeldt de Incarnatie van Christus.

Bij Jean Broise is het "kostbare hout" Jezus Christus en het land waar het wordt gevonden Maria. In

La nef de Dieu qui porta Jhesuscrist stelt Maria de recipiënt - het schip - voor met Christus als inhoud,

terwijl in L'arbre de vie en l'isle fortunée de brazielboom de allure aanneemt van de levensboom op

de Gelukzalige Eilanden.

Mogelijk zijn in L'Ile du Brésil dus zowel de Nieuwe Wereld als het schip en de zee voorstellingen

van Maria. Ook het brazielhout kan als een mariaal geschenk worden beschouwd.

In La poésie palinodique à Rouen: 1486-1550 bespreekt Hüe het refrein van het reeds eerder vermelde

gedicht Terre a bresil dont l'escarlate est faicte van Jean Broise. God de Vader is hier de teinturier

divin (goddelijke verver) die zich tot grand armateur (grote reder) heeft getransformeerd. Hij zoekt

(doet door een reder zoeken) naar "ung lieu nouveau (v. 4), waar het hout - dat op de breedtegraad

104 Hüe, De Dieppe à Rouen, 207.

25

van Normandië onmogelijk kan groeien - daartoe wél in staat is: een duidelijke verwijzing naar

Christus:

Precieux bois qui ne fut onc semé [dat nooit werd gezaaid]

Planté, en bois, forest ne sence [in enig opzicht] (v. 39-40). [eigen nadruktekens]

In het refrein is Maria die nieuwe wereld, deze terre a bresil en de kwaliteit van haar grond staat

garant voor die van het hout:

Tout y est sain [gezond], par quoy navyre maint

Y est allé, trouvant bonne aventure (v. 16-17).105

Ligt de allegorische kernbetekenis van L'Ile du Brésil misschien in het beeld van God (de

scheepskapitein in de tweede fries) als reder en teinturier die in de vruchtbare bodem van de Nieuwe

Wereld (Maria) de levensboom (de Caesalpinia echinata, Christus) laat groeien om het hout

vervolgens door de Tupinambá - het evenbeeld van de Scythen, de nakomelingen van Hercules - naar

het schip te laten transporteren?

Soms is Joachim deze kapitein ter lange omvaart die voor zijn reder, le teinturier divin, op zoek trekt

naar nieuwe gebieden “[…] où puisse pousser ce bois qui a la particularité de ne pas pouvoir être

cultivé sous nos latitudes.”106

Dan weer wordt ingespeeld op de symboliek achter de kleur escarlate die traditioneel naar de mantel

der liefdadigheid en naar vuur verwijst. Zo luidt het in het gedicht van Jean Broise als volgt:

L’escarlate est stable et ferme en son bain

Qui le manteau de charité figure

Et qui de vray adnichille et estainct

Toutes couleurs qui sont d’ autre figure (v. 45-48).107

105 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 839-840. 106 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 839. 107 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 841.

26

2.2.2.1.5 Analyse van enkele Mariasymbolen in L'Ile du Brésil

2.2.2.1.5.1 De paradijsaarde

De kerkleraar Johannes Damascenus (676-749) noemt Maria de paradijsaarde waarin de ware

levensboom - namelijk Christus die de zondeval zal tenietdoen - opgroeit. Christus is de boom die

wortelt in Maria, de grond van het toekomstige paradijs. Hij is haar mooiste vrucht. Op deze manier

is Maria de nieuwe Eva, die tegenover de verboden vrucht van de eerste vrouw de levenreddende

vrucht van haar eigen lichaam plaatst.108

In zijn gedicht On congnoist l'arbre au fruict qu'il porte drukt Nicole Lescarre (?-?) dat als volgt uit:

Son fruict tient le monde en sa main,

Son fruict en terre et ciel domine,

Son fruict est homme et Dieu humain,

Son fruict tous nos maulx extermine,

Son fruict triumphamment chemine ... (v. 19-23)109

2.2.2.1.5.2 De ceder

De ceder is een Mariaboom.110 In L'Ile du Brésil staan drie cedertjes verspreid over de horizon van

de eerste fries, terwijl zich links, tussen het meisje en de man met de twee boomstammen, nog een

groepje van drie bevindt. Ook in de tweede fries worden er drie aan de horizon afgebeeld, één zelfs

helemaal bovenaan, onderaan links andermaal drie en één rechts. Het cijfer drie verwijst naar de

Triniteit. Ook de tempel van Salomon en het Heilige der Heiligen zijn volledig uit cederhout

opgetrokken, terwijl de Laudes Marianae, oude Mariahymnen, vermelden Maria "als een ceder

verheven".111

Een zelfde berg met ceder als aan de bovenrand van de tweede fries komt voor in een chant royal van

Nicole Lescarre:

Mont de Lyban qui serpens extermine

Par la vertu de son cedre odorant,

108 Gertrud Höhler, Die Bäume des Lebens: Baumsymbole in den Kulturen der Menschheit (Stuttgart: Goldmann Verlag,

1985), 158-159. 109 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 667. 110 Höhler, Die Bäume des Lebens,160. 111 Christelijke symboliek en iconografie, s.v. “Mariasymbolen”, nr. 350.

27

Cypre fleurant et palme de victoire,

Qui le monstroit en tout fruict prosperant,

Mont distillant paix, salut, grace et gloire.112

2.2.2.1.5.3 De boom van Jesse

Ook de boomstompen, waaruit nieuw leven kan groeien, verwijzen mogelijk naar Maria. Al in het

Oude Testament voorspelt de profetie van Jesaja dat een Messias uit de familie van Isaï (Jesse) zal

voortkomen.

"Een tak ontspruit aan de stronk van Isaï,

een twijg ontbloeit aan zijn wortels (Jesaja 11:1)."

De twijg uit de stronk van Isaï - de vader van koning David - zal een nieuwe David zijn, namelijk de

Verlosser. De prefiguratieve betekenis van deze passage - vanwege de overeenkomst tussen virga,

"twijg", en virgo, "maagd" – moet de middeleeuwse exegeten evident hebben geleken.113

Toch wordt de twijg die uit de stronk ontspringt nergens de facto in de gedichten van de Puy de

Palinod of L'Ile du Brésil afgebeeld: omwille van de duidelijke seksuele implicaties114 verleggen

dichters en beeldbouwer de focus dan maar naar de evolutie van zondeval tot verlossing. In L’Ile du

Brésil wordt de blik van de toeschouwer inderdaad als het ware in één lange zijwaartse

camerabeweging van de dorre boom der kennis van goed en kwaad (links in de eerste fries) - over de

twijgloze boomstompen (in het midden) - meteen naar de verlossing door de levensboom (rechts in

de eerste fries) gestuurd.115

2.2.2.2 Het kruis in L'Ile du Brésil

Mogelijk vertelt de kunstenaar van L'Ile du Brésil in allegorische zin doorheen het verhaal van de

Rouennese handel in brazielhout de hele heilsgeschiedenis.

Vroeger in dit werk werd al op de marialisering van de overzeese handel in de gedichten van de Puy

de Palinod gewezen: zo zijn niet alleen de Nieuwe Wereld (de paradijsaarde van de Tuin van Eden)

112 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 657-658. 113 Hall 's Iconografisch Handboek. Onderwerpen, symbolen en motieven in de beeldende kunst, s.v. “Boom van Jesse”,

161. 114 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 557. 115 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 560.

28

en het schip maar ook de zee en de rijkdommen die ze genereert (in casu het brazielhout als zegen

van Maria) in vele gedichten Mariasymbolen, net zoals de ceder(berg) en de boom van Jesse.

Soms is God is dan weer de scheepskapitein die de mensheid - als beloning voor haar steun - de

Incarnatie en de kruisiging van Zijn Zoon als beloning aanbiedt. Het eiland waar bet land even hoog

is als de hemel is het symbool van deze Incarnatie. Of Hij is de goddelijke reder en teinturier die op

zoek gaat of doet zoeken naar "le bois précieux" in "ung lieu nouveau".

In andere gevallen dient het hout - "une belle ventrée d'ung riche bois rouge" - dat het schip (Maria)

vervoert "au grand profit de toute humanité". Dan weer is het "Son [Maria] fruict [qui] tous nos maulx

extermine".

Redenen te over dus om ook met een allegorische interpretatie van L'Ile du Brésil rekening te houden.

Áls de twee friezen inderdaad de hele heilsgeschiedenis verhalen, zou deze evolutie in het

uithangbord van L'Hôtel du Brésil als hieronder kunnen worden geschetst.

2.2.2.2.1 De boom der kennis van goed en kwaad

Links in de eerste fries wordt de dorre, schier bladloze boom der kennis van goed en kwaad afgebeeld.

Het betreft hier duidelijk een andere boomsoort. Tot in de wolken reikend, symboliseert hij de mens

die gelijk aan God wou worden maar zo zijn grenzen heeft overschreden. Het is in de verboden vrucht

van deze boom dat Adam en Eva hebben gebeten, een zonde die door de nieuwe Adam (Christus) en

de nieuwe Eva (Maria) zal worden uitgewist. Van de twijgloze boom(stomp) van Jesse schakelt het

verhaal meteen over op de levensboom die door de man met de bijl wordt omgehakt.

2.2.2.2.2 De levensboom

2.2.2.2.2.1 De bijl

De bijl heeft in de christelijke exegese een specifieke plaats. Wanneer Johannes de Doper al dopend

door Judea trekt, zegt hij: "Bekeer u, want het koninkrijk der hemelen is ophanden (Matteüs 3:2)" en

wat verder: "De bijl ligt aan de wortel van de boom [...] (Matteüs 3:10)", daarmee doelend op

Nebuchadnezars visioen in Daniël 2 waarin het rijk van de Messias zal aanbreken als de kosmische

levensboom wordt omgehakt. Ook Salomon hakt in de Legenda Aurea de levensboom om met de

bedoeling er later het Domus Saltus mee te bouwen. In typologische zin wordt die levensboom als

het kruis gezien. Irenaeus van Lyon (130-202) ziet in de bijl zelf dan weer een typus voor het kruis

van Christus.116 De herhaling van het bijlmotief - verspreid over de friezen ligt nog één grote en twee

116 Barbara Baert, Een erfenis van heilig hout: De neerslag van het teruggevonden kruis in tekst en beeld tijdens de

Middeleeuwen (Leuven: Universitaire Pers, 2001), 61-62.

29

handbijltjes - zou op de nabijheid van het laatste oordeel kunnen wijzen: de inwoners van Rouen

leven in de eerste helft van de zestiende eeuw namelijk - mede door de ontdekking van de Nieuwe

Wereld - in de overtuiging dat de Apocalyps nakend is.117

2.2.2.2.2.2 De levensboom als de vruchtbare boom

De notie 'levensboom' wordt – nog altijd in de veronderstelling dat het hier de levensboom betreft -

in L'Ile du Brésil in twee betekenissen voorgesteld: die van "levende, groene, vruchtbare boom", met

name uiterst rechts in de eerste fries, en die van "hout", to xulon, "dood hout", "boomstammen die uit

de materie 'hout' bestaan", in de rest van het kunstwerk.

In zijn commentaar op Psalm 1:3:

Hij [namelijk de mens die vreugde beleeft aan de wet van de Heer] is als een boom,

geworteld aan stromend water,

die elk seizoen opnieuw vruchten draagt;

nooit zullen zijn vruchten verdorren,

alles wat hij doet brengt hij tot een goed einde [eigen toevoeging] (Psalm 1:3).

schrijft Cassiodorus (490-circa 585) het volgende:

Omwille van het Kruis dat Christus op zich nam voor de verlossing van de mensheid,

wordt Hij vergeleken met de vruchtbare boom; deze boom wordt terecht Boom des

Levens genoemd.

Cassiodorus legt uit dat de altijd groene bladeren van deze boom - namelijk de genezende bladeren

van de levensboom in Openbaring 22:2 - het woord van God voorstellen:

Midden op het plein van de stad [het Nieuwe Jeruzalem] en omgeven door de rivier

stond de levensboom, die twaalfmaal vrucht draagt, elke maand eens; en zijn loof

brengt de volken genezing [eigen toevoeging] (Openbaring 22:2).

Bij de Incarnatie richtte Christus - nog steeds volgens Cassiodorus - Ecclesia op, "een wonderlijke

vrucht die de honger van de mensheid stilde met de zoetste vruchten".

117 Wintroub, A Savage Mirror, 98-101.

30

Al heel vlug wordt de levensboom - met zijn medicinale eigenschappen en de belofte van

onsterfelijkheid - met het kruis geïdentificeerd en het lichaam van Christus met de vrucht van de

levensboom of de boom zelf.118

In L'Ile du Brésil zou de Caesalpinia echinata (die wordt omgehakt) deze vruchtbare boom kunnen

voorstellen. Hij staat in scherp contrast met de dorre boom van de kennis van goed en kwaad links op

de eerste fries.

2.2.2.2.2.3 De levensboom als palm voorgesteld

In de natuur is de Caesalpinia echinata een boom met takken die vanuit de hele lengte van de stam

vertrekken en niet alleen bovenaan zoals in L'Ile du Brésil. Het lijkt er dus op dat de voorstelling

ervan in het kunstwerk doelbewust werd gestileerd om de verticaliteit te benadrukken. De kunstenaar

van L'Île du Brésil zou door de manier waarop hij de Caesalpina echinata afbeeldt de palm kunnen

oproepen, hét symbool voor de triomf, de zege van het leven over de dood. Vaak wordt hij immers

meer dan honderd jaar oud en wanneer hij afsterft groeien uit de wortelhals van de vrouwelijke palm

weer nieuwe scheuten.119 Op Romeinse sarcofagen staat hij bij de geboorte van Christus afgebeeld

en op veertiende-eeuwse altaartafels duikt hij in de Tuin van Eden op. Bij de Annunciatie draagt de

engel een palmtwijg aan120en met palmtakken wordt in het Nieuwe Testament de intrede van Christus

in Jeruzalem gevierd. In deze laatste twee voorstellingen is de palm zowel levens- als vredessymbool.

Na de triomfantelijke intocht volgt in het Nieuwe Testament de kruisiging aan de levensboom die de

weg vrijmaakt voor de boom midden op het plein van het Nieuwe Jeruzalem.121

In de gedichten van de Puy de Palinod is de palmboom gewoonlijk de voorstelling van de boom des

levens die in het aards paradijs groeit. Het schilderij van de Puy d’Amiens, namelijk De Maagd bij de

palmboom, bewijst zijn associatie met Maria.122 Volgens de middeleeuwers heeft de palmboom de

capactiteit parasieten te verdrijven. Zou daarom de jongen links op de eerste fries het ongedierte uit

zijn voet proberen te verwijderen als een soort voorafname op de finale verlossing aan het einde der

tijden?123

118 Jennifer O'Reilly, Studies in the Iconography of the Virtues and Vices in the Middle Ages (New York/ Londen:

Garland Publishing Inc., 1988), 344-346. 119 Höhler, Die Bäume des Lebens, 42-43. 120 Höhler, Die Bäume des Lebens, 48-49. 121 Höhler, Die Bäume des Lebens, 50. 122 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 671-672. 123 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 672.

31

2.2.2.2.2.4 De levensboom als het kruis van Christus

Nadat de levensboom rechts in de eerste fries is omgehakt wordt hij - nog altijd in de veronderstelling

dat het hier om de levensboom gaat - in de rest van het kunstwerk voorgesteld als 'to xulon', 'dood

hout', 'boomstammen die uit de materie hout bestaan'. Met andere woorden: vanaf nu stelt hij het

kruis van Christus voor. Dit zou kunnen kloppen want in de tweede fries is het land even hoog als de

hemel - de cederberg reikt tot aan de bovenste friesrand - wat volgens Chant royal XIX van Jean

Parmentier het symbool van de Incarnatie is. Zodra de levensboom is geveld, worden de

boomstammen inderdaad telkens per twee getransporteerd.

Volgens Cloulas-Brousseau lijkt de man met de twee boomstammen op zijn schouders in het midden

van de eerste fries (zie status quaestionis) te zijn geïnspireerd op de Hercules draagt de zuilen in het

doksaal van de kathedraal van Limoges. Naar haar mening kadert deze afbeelding in de werkelijke

'triomf' die de figuur van Hercules aan het begin van de renaissance beleeft: de theologen uit die tijd

zien hem als een prefiguratie van Christus, op gelijke hoogte met andere Bijbelse helden als Samson.

De twee boomstammen die hij draagt lijken de Griekse letter X (Chi) te suggereren, terwijl zijn

lichaam en hoofd(haar) misschien naar de P (Rho) verwijzen, samen het Christusmonogram of

Chrismon.

De man uiterst links in de eerste fries verheft één paal van het kruis. Is de paal een allusie op de staf

van Mozes die als een prefiguratie van het Kruis wordt beschouwd? Leidt de Braziliaanse indiaan -

zoals Mozes zijn volk door de woestijn gidste - zijn stamleden door het woud op weg naar een hogere

lotsbestemming?

2.2.2.2.2.5 De scheepsmasten als levensboom

Het transport van het kruis gebeurt per schip. De scheepsmast, meestal uit één boom gemaakt, en de

antenna (de dwarsbalk, de zeilstang of ra van een schip) vormen samen een kruis. De mastboom is

het middelpunt van het schip, de Romeinen noemen hem zowel arbor (boom) als malus (appelboom).

In de oudheid wordt hij dan ook als een in zee geplante boom gezien, van zijn sterkte hangt heil of

onheil van het schip af. Wanneer de masten van de thuisvloot weer aan de horizon verschijnen, is dat

het teken van de zege in de strijd. Zo wordt de mast niet alleen een teken van hoop maar ook van

triomf. De levensboom, alias het kruis, is de scheepsmast.124

124 Höhler, Die Bäume des Lebens, 223-226.

32

De mast en de ra lijken erg op de lichaamsdelen van een mens met uitgestrekte armen. Het is dus niet

verwonderlijk dat de eerste christenen er het kruis van het kerkschip in zien. Zo is Christus - aan het

kruis gestorven om Zijn volgelingen van de dood te redden - op elk schip aanwezig tijdens de

overtocht die ieder mensenleven is. Zoals Odysseus zich aan de mast laat vastbinden om aan de

lokroep van de Sirenen te weerstaan, zo overwint Christus aan het kruis alle bekoringen.125

De drie scheepsmasten verwijzen naar de Triniteit.126

2.2.2.3 Hercules

De kunstenaar van L’Ile du brésil heeft vermoedelijk de Tupinambá met de Scythen uit Historiën

(Boek 4: 1-82) vergeleken: zoals de Scythen zich het jongste volk ter wereld noemen, zo zijn de

Tupinambá nog maar pas 'ontdekt'. De Scythen stammen af van de jongste van drie zonen van

Hercules, de indianen verrichten 'herculisch' werk. Beide volkeren hakken de ledematen van hun

krijgsgevangenen af en verbranden vervolgens hun lichamen. Allebei ook staan ze in nauw verband

met hout: de enen zeulen jaarlijks takkenbossen aan voor de constructie van een brandstapel met

daarop het zwaard van hun oorlogsgod Ares, de Tupinambá transporteren - althans in de

veronderstelling dat de brazielboom hier de levensboom (het kruis van Christus) voorstelt - de

boomstammen waarmee de “poel van vuur” van de Apocalyps (Openbaring 20:15) wordt

aangestoken. Bovendien is het vuur voor de middeleeuwse mens een symbool van Maria: het is zuiver

en zuivert, brengt vruchtbaarheid en overvloed, het is naar boven gericht. Van de vier elementen is

vuur voor de middeleeuwer het meest fundamentele.127 Het roept ook ‘rood’ op, de traditionele kleur

voor liefdadigheid (charité), de eigenschap waardoor Maria haar zoon als offer aanbiedt om de

mensheid te verlossen.128 Enerzijds stammen de Scythen af van Hercules, de ontdekker van het

Tyrisch purper129, anderzijds van een wezen dat half vrouw, half serpent is, wat hen dan weer in

verband stelt met Eva, die door de slang werd verleid. Op zijn beurt zou het zwaard van de oorlogsgod

Ares naar het zwaard van de Apocalyps kunnen verwijzen.

Openbaring 13-16 zegt in dit verband het volgende:

Hij is gehuld in zijn mantel gedoopt in bloed. Zijn naam luidt: Het Woord van God.

Op witte paarden volgde het hemelse leger Hem, gekleed in smetteloos wit linnen.

125 Höhler, Die Bäume des Lebens, 228-231. 126 Höhler, Die Bäume des Lebens, 231. 127 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 615-618. 128 Hüe, La poésie palinodique à Rouen, 840. 129 Malcolm Bull, The Mirror of the Gods, (New York: Oxford University Press, 2005), 130.

33

Uit zijn mond komt een scherp zwaard, waarmee hij de volken zal neerslaan. Hij zal

ze weiden met een ijzeren staf. Hijzelf treedt de perskuip van de wijn van de

grimmige toorn van God, de alleenheerser. Op zijn mantel en op zijn dij staat een

naam geschreven: Koning der koningen en Heer der heren [eigen cursivering].

In dit fragment komen enkele elementen voor die aan L'Ile du Brésil doen denken: het zwaard

(vergelijkbaar met dat van de god Ares), de ijzeren staf (zoals die van de figuur links in de eerste

fries: Mozes?) en de Koning der koningen die triomfantelijk Satan verslaat.

Rekening houdend met de symboliek die achter het afbeelden van de Scythische Herculi schuilgaat

zou in L'Ile du Brésil dus inderdaad sprake kunnen zijn van de 'triomf' van Christus' kruis: aan het

einde der tijden staat de levensboom immers "midden op het plein van de stad [het Hemelse

Jeruzalem] (Openbaring 22:2)". Mogelijk zijn de twee friezen dan de lineaire uitdrukking van de

triomfantelijke heilsgeschiedenis van de mensheid vanaf de zondeval over de verlossing door de

Incarnatie en de kruisiging van Christus tot het Hemelse Jeruzalem aan het einde der tijden.

Het afbeelden van de Herculesfiguur kan echter nog een andere verklaring hebben: voor de humanist

Guillaume Budé (1468-1540) is het christendom namelijk de religie van het kruis. Volgens hem is

het de hoogste taak van de christen op zijn beurt staurophorus, drager van het kruis, te worden. In

zijn optiek is voor een christen het kruis hetzelfde als de knots voor Hercules. Zonder kruis geen

christen, zonder knots geen Hercules. Deze vergelijking komt voortdurend terug in de Franse

literatuur van die tijd.130

In zijn De laboribus Herculis twijfelt Collucio Salutati (1331-1406) niet aan de historische echtheid

van Hercules, althans van meerdere personages met dezelfde naam uit verschillende periodes van de

oudheid. Volgens hem zijn al deze exploten later aan één personage toegeschreven. Vandaar dat in

L'Ile du Brésil verschillende kruisdragers onder dezelfde noemer, namelijk Hercules, worden

opgevoerd.131

Misschien wil de kunstenaar van L'Ile du Brésil - zoals Cloulas-Brousseau in verband met Hercules

draagt de zuilen in de kathedraal van Limoges reeds opmerkte - duidelijk maken dat hij Christus

eigenlijk als de nieuwe Hercules beschouwt. Zoals Hercules de twee zuilen draagt, zo draagt Jezus

130 Marc-René Jung, Hercule dans la littérature française du XVIe siècle: De L’Hercule courtois à L’Hercule baroque

(Genève: Librairie Droz, 1966), 115. 131 Marcel Simon, Hercule et le christianisme (Parijs: Publications de la Faculté des Lettres de L’Université de

Strasbourg, 1955), 176.

34

zijn kruis. De Griekse held vertoont trouwens nog wel meer gelijkenissen met Christus: zoals Christus

is hij half mens, half god; hij daalt af naar Hades en keert uit het dodenrijk terug, Christus gaat na

zijn kruisiging "ter helle" en verschijnt nadien weer aan zijn leerlingen; bovendien krijgt hij als enige

held een plaats tussen de goden op de Olympus, net zoals Christus ten hemel opstijgt.132

Of is het allemaal veel eenvoudiger en alludeert de kunstenaar gewoon op de fysieke kracht van de

indianen die met gemak twee boomstammen van elk vierentwintig kilogram op hun schouders enkele

kilometer door het oerwoud zeulen?133

132 Reinhold Meyer, Past and Present: The Continuity of Classical Myths (Toronto: Hakkert, 1972), 258-260. 133 Dickason, “The Brazilian Connection: A Look at the Origin of French Techniques for Trading with

Amerindians,”135.

35

Besluit

Uit de status quaestionis is gebleken dat tot in 1976 de datering van L'Ile du Brésil, in navolging van

De la Quérrière, rechtstreeks in verband wordt gebracht met het fête brésilienne bij de intrede van

Hendrik II en Catharina de' Medici in Rouen in 1550. Pas de tentoonstellingscatalogus van La

Renaissance à Rouen (1980-1981) opteert voor 1527-1537 als de periode waarbinnen het kunstwerk

is vervaardigd op basis van de grote stilistische verwantschap met de uithangborden Het vertrek van

Phaëton en De val van Phaëton afkomstig van het huis op nummer 115 in de rue du Gros-Horloge,

eveneens in Rouen. De tentoonstellingscatalogus van La Renaissance et le Nouveau Monde situeert

de twee panelen dan weer tussen 1530 en 1540, terwijl het Musée départemental des Antiquités zelf

in zijn catalogus 1535 als vervaardigingsjaar vermeldt. O Brasil dos Viagantes vervroegt deze datum

zelfs nog naar 1530. Joconde bewandelt de gulden middenweg en beweert diplomatisch dat het in

"het eerste kwart van de zestiende eeuw" is gemaakt.

De status quaestionis heeft ook duidelijk gemaakt dat L'Ile du Brésil - in lijn met het verband dat De

la Quérière van meet af aan met het féte brésilienne heeft gemaakt - alleen letterlijk wordt

geïnterpreteerd: de Braziliaanse indianen brengen het hout naar de kust en de Fransen transporteren

het vervolgens per schip naar Rouen. Pas de tentoonstellingscatalogus van La Renaissance à Rouen

brengt het nieuwe element van de gelijkenis van de man met de twee boomstammen in het midden

van de eerste fries en de Hercules draagt de zuilen van de kathedraal van Limoges ten berde. Volgens

Cloulas-Brousseau is deze figuur geïnspireerd op een verloren gravure van de Venetiaan Zoan

Andrea. Eigen research heeft echter een nog grotere overeenkomst met een prent van Gabriel Salmon

aan het licht gebracht. De tentoonstellingscatalogus van La Renaissance et le Nouveau Monde van

1984 wijst dan weer op de gelijkenis van de jongen links in de eerste fries met De doorntrekker. Uit

deze publicatie blijkt ook dat de 'decolleté' van de man op de achtersteven typisch voor de periode

van Frans I is. Jean- Marc Montaigne vergelijkt in Le Trafic du brésil [sic]. Navigateurs Normands,

Bois-Rouge et Cannibales pendant la Renaissance het lastige werk van de indianen met een kruisweg.

In de historische situering van L'Ile du Brésil in dit werk is erop gewezen dat - niet alleen als gevolg

van de brieven van Columbus en Vespucci maar ook en vooral door de Decades van Peter Martyr

van Anghiera - de Nieuwe Wereld in de zestiende eeuw door de bril van de gouden eeuw der

klassieken en het aards paradijs uit het boek Genesis werd bekeken.

Het volgende deel behandelt de eerste triomf in L'Ile du Brésil, namelijk de letterlijke zegetocht van

de handel in brazielhout, met de interprètes als spil. Op dit niveau zijn de twee friezen gewoon de

36

afbeelding van het productieproces van le bois-rouge. Toch is er iets eigenaardigs aan de hand: de

indianen worden namelijk met baard en snor afgebeeld. Vermoedelijk vergelijkt de kunstenaar hen

met de Scythen uit Boek 4: 1-82 van Herodotos' Historiën. De dieren zouden als de afbeelding van

de koopwaar van de reder-eigenaar van L'Hótel du Brésil kunnen worden beschouwd.

Hoewel de hypothese van een mogelijke allegorische interpretatie achter de 'façade' van de handel in

brazielhout onmogelijk definitief te bewijzen valt, wordt in het volgende deel van dit werk hiertoe

toch - aan de hand van enkele exemplarische gedichten uit de poëzie van de Puy de Palinod - een

poging ondernomen.

Zo is uit de analyse van één gedicht van Nicole Osmont en vier chants royaux van Jean Parmentier

gebleken dat zowel de Nieuwe Wereld (de Tuin van Eden) als het schip en de zee als voorstellingen

van Maria kunnen worden gezien. Mogelijk is God ook de reder, de teinturier divin, die in de

vruchtbare bodem van de Nieuwe Wereld (Maria) de levensboom (de Caesalpinia echinata, Christus)

laat groeien om hem vervolgens door de Tupinambá - het evenbeeld van de Scythen, de nakomelingen

van Hercules - naar het schip (Maria) te laten transporteren. Met het vervoer van de levensboom -

waaruit later het kruis van Christus wordt vervaardigd - over zee (Maria) naar het Nieuwe Jeruzalem

aan het einde der tijden neemt de definitieve voleindiging van de heilsgeschiedenis een aanvang, want

na de Apocalyps zal de levensboom "midden op het plein van de stad staan (Openbaring 22:2). Op

de keper beschouwd kan L'Ile du Brésil dus als de afbeelding van de lineaire en teleologische

ontwikkeling van de mensheid naar haar einddoel dankzij het christendom worden beschouwd.

Een cruciale rol in deze interpretatie vervullen de 'Scythische Herculi', die als het ware een doorslag

van de Braziliaanse indianen zijn. Het opvoeren van deze herculische figuren heeft echter nog andere

connotaties. Zo moet in de optiek van Guillaume Budé het kruis voor een christen hetzelfde zijn als

voor Hercules zijn knots: iedere christen hoort drager van het kruis, staurophorus, te worden. Dat

meerdere personages uit verschillende periodes als Hercules worden voorgesteld hoeft voor Collucio

Salutati dan weer geen probleem te zijn, terwijl volgens Cloulas-Brousseau middeleeuwse theologen

de Griekse held zelfs als een prefiguratie van Christus beschouwen. Hercules vertoont inderdaad nog

heel wat meer gelijkenissen met de figuur van Jezus.

La mer of la mère, L’Ile du Brésil of L’isle où la terre est plus hault que les cielz, galion of La nef de

Dieu qui porta Jhesuscrist, marchand of teinturier divin? Beeldt L’Ile du Brésil alleen maar het

verhaal van de handel in brazielhout af of is het de voorstelling van de lijnrechte ontwikkeling van de

mensheid naar haar einddoel door Christus’ kruisdood? Het antwoord op deze vragen zal

waarschijnlijk voor altijd een mysterie blijven.

37

Bijlage

38

CHANT ROYAL, OSMONT

1511, ms. BnF fr 2205, f° 6 v°

Congregationes aquarum Deus appellavit Maria (Gen, cap. Primo)

4

8

12

16

20

24

28

32

36

En ordonnant du monde la fabricque,

Aprez que Dieu eust faict creation

Du firmament par puissance autenticque

D’eaues en mer feist congregation.

Longtemps aprez, pour recreation

Du microcosme il feist une autre mer ;

Les deux voulut par Maria nommer

La premiere dicte en pluralité,

La seconde par singularité :

C’est la Vierge par divine efficace,

Seulle en concept dicte sans vilité,

Mer qui receoit et donne toute grace.

L’esprit de Dieu sur le corps aquatique

Se deferoit avant discrection

Des elemens ; le texte mosayque

De ce faict foy. Pour exposition

Dire je vueil qu’en la conception

De la Vierge, pour icelle informer

De noble forme et sans peché former,

Le sainct esprit aucteur de sanctité

Estoit present, qui par sa deité

La preserva de vicieuse trace,

En la formant sans immundicité


Toute grace la bonté magnificque

Y assembla sans reservation,

Et tant en tient qu’humaine arismeticque

Faire n’en peult la calculation.

Par grace elle a tant de elocution

Que les humains la veullent exprimer

Leur patronne pour leur gref reprimer

Par grace elle est conceue en purité

Pour concepvoir la haulte verité :

Tout corps infect par grace elle dechasse,

Affin qu’el soit sans quelque impurité


El se deffend par l’entree athlantique

Dedens la terre en mainte nation ;

La mer hyrcane, aussi l’asiatique,

De ceste mer ne sont que portion.

D’icelle avons par derivation

Toutes les eaux qu’on pourroit estimer.

Le beau soleil faict d’elle sublimer

39

44

48

52

56

60

64

Doulces vappeurs qui par humidité

Nous donnent fleurs, fruictz et jocundité :

C’est donc raison que on ayt en tout place

Ceste vierge pour sa fecundité


O mer profonde, en ton ventre pudicque

Le beau daulphin print sa nutricion,

Que Arion par forme davidicque

Cytharisant mist a salvation.

O riche mer ! Par admiration

Mer et mere de Dieu te veulx clamer,

Mer qui ne tient d’aucun vice l’amer,

Mer qui contient sel de suavité,

Mer dechassant toute insipidité,

Mer qui nous donne unyons et topace,

Mer de vertus mer sans timidité,


Envoy

Marchans croyez que pour bien prouffiter

Il vous convient ceste mer frequenter

Et sans argent aurez en quantité

Marchandises de toute qualité

Huylle, blé, vin, azur et or en masse,

Car Dieu la fist pour vostre utilité

Mer qui receoit et donne toute grace

2 ms : 2205, f° 6 v° ; O, f° 43 v°.

notes :

v. 39 : mer hyrcane : mer Caspienne ;

v. 58 : unyons : perles ;

v. 59 : timidité lecture incertaine.

40

CHANTS ROYAUX, PARMENTIER

1527, P1, f. 24 v°; Ed. P. ii v°

VIII

Chant royal.

4

8

Sus l’ocean et grosse mer mondaine [f. 24 v°134] col. 1

où jamais n’eust quelque asseuré repos

fut jadis mise une barque soubdaine

legere et belle et bonne à tout propos,

pour voyager en loingtaine contrée

et apporter une belle ventrée

d’ung riche boys rouge par charité,

au grand proffit de toute humanité,

et puis après, affin qu’on s’en resjoye,

en venir prendre ung prix de dignité

au parfaict port de salut et de joye.

II

12

16

20

Mais cependant que Amour prenoit grand paine

à la charger par vertueux suppotz,

on veit la mer toute couverte et pleine

des gallïons de la fiere Atropos,

dont elle fut, de leur première entrée,

d’assault mortel durement rencontrée,

sans couller bas, par leur hostilité,

aux fons pourry d’humaine vilité,

car il fault bien que chascun de nous croye

qu’el debvoit estre en specïalité


III

24

28

32

Sus cest assault, le Divin Captaine

va esquipper de parfaictz mathelotz

la nef de gloire, en ses chasteaulx haultaine, [24 v°]

et, par ung vent de grace, entre deux lofz [col. 2

vint arriver sur la barque illustrée,

puis, par Vertu qui jamais n’est frustrée,

il la remist en vive audacité,

sans plus souffrir aucune adversité,

en lui ouvrant le scenail et la voye

pour myeulx venir, par son agilité,

au parfaict port de soulas 135 et de joye.

134 En marge : Jehan Parmentier. 135 Sic.

41

IV

36

40

44

Il la mist hors de la misere humaine

où plusiers sont en grand danger enclos.

Et lors Honneur, qui est barque maine,

feist hault chanter maint beau cantique et los.

Renom fameux, pour tel joye inventée,

feist bruyre en l’air sa buccine argentée,

et puis Honneur avec Prosperité

monterent hault et par auctorité

mirent au vent leurs estandarts de soye,

et en ce poinct vindrent en verité


V

48

55

En ceste nef de beaulté souveraine,

il n’y avoit vieilz cinges ne marmotz,

mais papegays de celeste demaine,

qui triumphoient de dire maintz beaulx motz,

et signamment quand el fut translatée

au sacré port où gloire est dilatée,

dont le sainct peuple, en amour incité,

sortist tout hors de la saincte cité

et au devant d’elle crioyent : « Montjoye !

Voicy la barque où gist Felicité

au parfaict port de salut et de joye. »

Envoi.

58

61

Lors le patron qui tout a limité,

pour armature, en sa sublimité,

mist la couronne affin que chacun voye

que c’est Marie, à la realité,

qui vient ce jour, par son humilité,


AU PARFAICT PORT DE SALUT ET DE JOYE.

Variantes de Ed.

Titre : Chant royal faict par ledict Jan Parmentier, dont il gaigna la couronne

au puy de la glorieuse Assumption Nostre Dame à Dieppe, l’an mil

cinq cens vingt sept, Maistre Robert Le Bouc, bally de la dite ville,

prince du puy.

v. 4 l., belle, bonne.

v. 27 v. aorner s. l. b.

v. 37 f. lors c.

v. 40 E. p. Triumphe a. P.

v. 41 M. en l’air l. e.

refr. q. d. soulas.

42

P1, f. 18 v°; Ed. p.g.

XII

Chant royal.

I

4

11

Esbare ! Haut ! Au quart ! Au quart ! Au quart !

[f. 18 v° 136] col. 2

Debout, dormeurs ! – He, quentes meulles, maistre ?

– Tout est viré, rien n’est mis à l’escart.

Voicy le temps qu’il se fault à poinct mettre !

Or, que chacun veuille donc se entremettre

en sa manœuvre, à thiebort et babort !

– Pourquoi cela ? – La terre est bort à bort !

Parez votre ancre et y prenez biture

de ferme espoir, par œuvre vertueuse,

car tost verrez, par joyeuse adventure,

la terre neufve en tous biens fructueuse.

II

15

22

C’est votre reste et vostre bonne part

que de pieça vous ay voulu prometrre.

– La verrons nous de bref, vers ceste part ?

– Ouy, pour certain, car Dieu le veult permettre.

– Et quand cela ? – Quand vous verrez submettre

par le soleil de joyeux reconfort

ce gros brouas remply de desconfort

et que viendra, malgré la brune obscure,

le grand brandon de clarté radïeuse,

pour illustrer comme vertu procure


III

26

33

– Est-il point jour ? – Ouy, ouy la nuyct depart !

[f. 18 v°]

Le triste deuil plus ne quiert sur terre estre !

L’aube du jour, en leesse, s’espart [f. 19]

sur regïon maritime ou terrestre,

à celle fin que voyez apparoistre

la terre neufve, ung tant excellent port,

Povoir Divin, nostre maistre et support.

– Y aurons nous bon pain et nourriture,

laict et miel de grace plantureuse ?

– Assez, assez, car elle est sur nature,


136 En marge de la col. 1 : Jehan Le Parmentier.

43

IV

37

44

Ung homme hault ! Et que, au bout d’un beau dart

de vray amour qui tout franc cueur penettre,

on plante en hune, Honeur, votre estandart,

et gaudïons à dextre et à senestre !

Et regardez si vous veoirrez rien naistre,

sourdre ou lever, en courant sur ce bort !

– Maistre, je voy quelque chose à thiebort !

Est ce point ciel ? – C’est terre ferme et seure

du cler soleil faicte tant lumineuse

que ton foible œil ne peult veoir, je te asseure,


V

48

Là, je la voy, la terre que Dieu gard, [f. 19 v°] col. 1

je l’appercoy, le beau pays champestre

tant belle à l’œil et tant noble au regard !

Plus, je vous dy que verrez au champs paistre

l’Aigneau de paix qui toute grace impetre.

Ferrez le fons de vertueux effort,

et contemplez, de plus fort en plus fort,

ses divins lieux, ses fleurs et sa verdure,

car c’est Marie en sa naissance heureuse

que Dieu benit et nomme par figure

la terre neufve en tous biens fructueuese.

Envoi.

58

Debout, marchans, chascun se monstre fort !

Sus, pignez vous en joye et en confort !

Ce jour, gaignez des biens oultre mesure,

rallïez vous, faictes chere joyeuse,

et mercïez la Vierge nette et pure,


LA TERRE NEUVE EN TOUS BIENS FRUCTUEUSE.

Variantes de Ed.

Titre : Chant royal couronné par Jan Parmentier. Dialogue entre l’esquipage

d’une nef nommée Humanité et leur maistre nommé Povoir Divin.

v. 52 Ses divins lieux, ses fleurs et sa verdure.

44

Ed. p. iii v°

XIII

Chant royal.

4

Chant royal en forme de charte partie, [f. III v°]

premié de la couronne au Puy de la Nativité

de la Vierge Marie à Dieppe,

composé par Jan Parmentier.

La nef où fut Grace espartie,

l’an passé faicte et charpentée,

a esté ce jourduy fretée,

en veci la quarte partie.

I

9

15

Pour contracter ceste charte partie

par devers nous, le supreme admiral

fut gerre humain, facteur en la partie

de tous humains, marchantz en general,

lequel congneust d’un vouloir liberal

avoir freté, en ce celeste port,

la Nompareille, une nef de grant port

dont print la charge et l’office du maistre

le Saint des saintz, prudent et resolut,

pour la mener, la conduire et la mectre

au val de Pleurs et havre de Salut 137.

II

20

26

Et veu qu’elle est bien faicte et acomplie

du puissant boys, sethin pur et real,

et davantage, est chargée et remplie

des biens de Dieu et du tresor royal,

le bon patron, tres seur et tres loyal,

pour marché faict, promist et se fist fort

que à ses despens, sans perilleux effort,

la conduiroit, en vertu de sa dextre,

hors les rochers de peché dissolut,

tant qu’on la voye en brief par son aide estre

au val de Pleurs et havre de Salut.

III

Et pour la faire encore mieulx assouvie,

la doit garder par effect specïal,

qu’el ne soit pas depredée ou ravie

du viel pirate et larron Belïal,

137 Il faut sans doute comprendre : « du val de Pleurs en havre de Salut. »

45

26

37

mais, pour banir son vouloir desloyal,

ladicte nef aura dedens son bort

artillerie à tiebort et basbort,

our debeller à dextre et à senestre

les escumeurs de l’infernal palut

et pour passer, sans danger à son estre,

au val de Pleurs et havre de Salut.

IV

42

48

Plus, il promist en paine de sa vie [f. III v°]

et obligea son propre corps total,

que les marchans, nonobstant toute envie,

n’y perdront rien s’ilz n’ont le sens brutal ;

mais par ce fret sur tous fretz capital, 138

ilz gaigneront, en port et en rapport,

biens infinis pour leur aide et suport,

car le ciel veult en ses aspectz promettre

le doulx effaict que Pitié preeslut

pour tout profit, en ceste nef commettre,

au val de Pleurs en havre de Salut.

V

53

59

Et pour ce 139 fraict, par raison diffinie,

fut decreté en nostre tribuanl

qu’il obtiendroit d’humaine progenie

une croisade, en son payement final,

et qu’il prendroit au ventre virginal

humainement ses chausses sans discord,

et en ce point parties d’un accord,

se 140 sont vouluz l’un et l’autre submettre

à maintenir ce contrat bien conclud,

et l’emporter soubz nostre seel, par lettre,


Envoy.

64

Faict l’an premier que voulumes demettre

deul et ennuy, pour faire Grace naistre,

et fut signé, ainsi qu’il le faillut,

du Paraclist, pour mieulx Le recongnoistre


Finis

138 se dans le texte. 139 ce dans le manuscrit. 140 ce sur le manuscrit.

46

P1, f. 29 v°

XIX

Chant royal.

7

Ceste terre que je veulx dire, [f. 29 v°] col. 1

plus hault que les cielz, gens d’esprit,

c’est l’humanité Jesus-Christ

triumphant sur le ciel empire.

Marie est le plaisant navire

qui faict son voyage en ce lieu.

le patron d’icelle, c’est Dieu.

I

12

18

Le grand patron et pilote tres sage

qui composa la grand cosmographie,

considerant maint peril et passage

qui sont en mer, sa grand nef fortiffie,

ses bortz sacréz renforce et vivifie

des dons de gloire, en vertu immortelle,

pour la mener dedans une isle telle

que elle y pourra à cent doubles gaigner,

dont il a faict l’esquipage joyeux,

car il promet par sa carte enseigner

l’isle où la terre est plus haut que les cieulx.

II

Dedens ceste isle, il ne faict vent ne orage ;

la mer y est temperée et serie,

payer n’y fault coustume ne truage,

azur y croist, basme et espicerie,

rubys, saphirs et fine pierrerie,

or precïeux de valeur supernelle.

C’est le pays où Puissance eternelle

en corps humain veult en tout temps regner, [col. 2]

dont se en ce lieu est Jesus glorieux,

le ciel empire est, à bien raisonner,

l’isle où la terre est plus hault que les cieulx.

III

Il a sa nef, par divin advantage,

des voilles sainctz d’agilité fournie,

chargée à droict d’impassible letage,

subtilement d’appareilz bien munie,

dorée d’or de clarté infinie,

dont est escript aux chasteaulx et au besle :

« Dieu tout puissant conduict la toute belle. »

Basteaulx divins viennent l’environner,

47

pour la tirer de ce havre ennuïeux ;

car, pour vray port, luy veult ce jour donner


IV

D’anges et sainctz est tout son equipage,

et de vertus est sa charge assouvie.

Puis la met hors de ce mondain rivage

pour la mener en glorïeuse vie.

D’espritz divins est conduicte et servie,

et le doulx vent de Grace y renouvelle

qui faict singler ceste nef à plein belle,

car le patron scait si bien gouverner

par l’astralable et compas serïeux,

qu’ilz ont trouvé, sans long temps sejourner,


V

Elle a parfaict sans peril son voyage ;

au port de paix est seurement ancrée ;

on oyt clerons buciner de courage

pour saluer, en lieu d’artillerie,

la toute belle et plaisante Marie.

Et le patron congnoissant qu’el precelle,

par bien singler, toute humaine nacelle,

sur son hault mast l’a voulu couronner

comme admirable et reyne des haultz lieux,

et aux marchantz d’icelle habandonner


Envoi.

Prince du puy, entrons tous d’ung bon zele

en ceste nef, retirons nous vers elle,

pour mieulx passer ceste mondaine mer :

se le faisons, jamais ne nous print myeulx,


48

Lijst van afbeeldingen

Afb. 1.

Anoniem, L’Ile du Brésil, tweede kwart 16e eeuw tot circa 1550. bas-reliëf op eik, eerste paneel 520

x 2210 mm – tweede paneel 530 X 1700 mm. Rouen, Musée départemental des Antiquités, inv.nr.

140.1-2 D.


Beaux-Arts de Rouen (Rouen: Musée des Beaux-Arts de Rouen, 1980 -1981), afb. 25-26.

Afb. 2.

Anoniem, Het vertrek van Phaëton, tussen 1533 – 1541. bas-reliëf op eik, 484 mm x 2000 mm.

Rouen, Musée départemental des Antiquités, inv.nr. onbekend.


tent.cat., Rouen, Musée des Beaux-Arts de Rouen (Rouen: Musée des Beaux-Arts de Rouen, 1980 -

1981), afb. 161.

Afb. 3.

Anoniem, De val van Phaëton, tussen 1533 – 1541. bas-reliëf op eik, 590 mm x 2260 mm. Rouen,

Musée départemental des Antiquités, inv.nr. onbekend.



1981), afb. 162.

Afb. 4.

Michelangelo, De val van Phaëton., 1533. zwart krijt op papier, 312 mm x 215 mm. Londen, British

Museum, inv. nr. PD-1895-9-15-517

Panofsky, Erwin. Studies in Iconology: Humanistic Themes in the Art of the Renaissance (New

York: Harper & Row, 1962), afb. 162.

49

Afb. 5.

Michelangelo, De val van Phaëton., 1533. zwart krijt op papier, 413 mm x 234 mm. Windsor, Royal

Library, inv. nr. RCIN 912766



Afb. 6.

Michelangelo, De val van Phaëton., 1533. zwart krijt op papier, 394 mm x 255 mm. Venetië, Galleria

dell Academia, inv.nr. onbekend.



Afb. 7. (Detail uit Afb. 2)

Anoniem, Het vertrek van Phaëton, tussen 1533 – 1541. bas-reliëf op eik, 484 mm x 2000 mm.




1981), afb. 161.

Afb. 8. (Detail uit Afb. 4)

Michelangelo, De val van Phaëton., 1533. zwart krijt op papier, 312 mm x 215 mm. Londen, British

Museum, inv. nr. PD-1895-9-15-517



Afb. 9.

De la Quérière, L’Exploitation et l’embarquement de bois du Brésil, 1852. tekening in boek,

afmetingen onbekend, z.p.

De la Quérière, E. Recherches historiques sur les enseignes des maisons particulières (Rouen: s.l.,

1852), afb. z.n., 40.

50

Afb. 10.

Anoniem, Hercules draagt de zuilen, tussen 1533 – 1537. bas-reliëf op steen, afmetingen onbekend.

Limoges, Doksaal in kathedraal, inv.nr. onbekend.


archéologique et historique du Limousin (Limoges: Imprimerie A. Bontemps, 1963), afb.11.

Afb. 11.

Denys Fontenoy, Hercules en de zuilen, tussen 1579 – 1583. gravure op hout, afmetingen

onbekend. Parijs, Bibliothèque Nationale, Cabinet des Estampes, inv.nr. onbekend.


archéologique et historique du Limousin ( Limoges: Imprimerie A. Bontemps, 1963), afb. 32.

Afb. 12.

Gabriel Salmon, The Pillars of Hercules, circa 1528. houtsnede op papier, 254 mm x 174 mm.

Chicago, Art Institute, inv. nr. 1964.148.

The Warburg Institute. Iconographic Database, laatste toegang 2 mei 2015,

http://warburg.sas.ac.uk/vpc/VPC_search/record.php?record=14678

Afb. 13. (Details uit Afb. 1)

Anoniem , L’Ile du Brésil, tweede kwart 16e eeuw tot circa 1550. bas-reliëf op eik, eerste paneel

520 x 2210 mm – tweede paneel 530 X 1700 mm. Rouen, Musée départemental des Antiquités,

inv.nr. 140.1-2 D.

Eigen foto’s.

Afbeeldingen

Afb. 1. Anoniem, L’Ile du Brésil, tweede kwart 16e eeuw tot circa 1550.

bas-reliëf op eik, eerste paneel 520 x 2210 mm – tweede paneel 530 X 1700 mm.

Rouen, Musée départemental des Antiquités, inv.nr. 140.1-2 D.

Afb. 2. Anoniem, Het vertrek van Phaëton, tussen 1533 – 1541.

bas-reliëf op eik, 484 mm x 2000 mm.


Afb. 3. Anoniem, De val van Phaëton, tussen 1533 – 1541.

bas-reliëf op eik, 590 mm x 2260 mm.


Afb. 4. Michelangelo, De val van Phaëton., 1533.

zwart krijt op papier, 312 mm x 215 mm.

Londen, British Museum, inv. nr. PD-1895-9-15-517



Windsor, Royal Library, inv. nr. RCIN 912766



Venetië, Galleria dell Academia, inv.nr. onbekend.

Afb. 7. Detail uit afb. 2. Anoniem, Het vertrek van Phaëton, tussen 1533 – 1541.

bas-reliëf op eik, n.v.t.


Afb. 8. Detail uit afb. 4. Michelangelo, De val van Phaëton., 1533.

zwart krijt op papier, n.v.t.

Londen, British Museum, inv. nr. PD-1895-9-15-517

Afb. 9. De la Quérière, L’Exploitation et l’embarquement de bois du Brésil, 1852.

tekening in boek, afmetingen onbekend.

z.p.

Afb. 10. Anoniem, Hercules draagt de zuilen, tussen 1533 – 1537.

bas-reliëf op steen, afmetingen onbekend.

Limoges, Doksaal in kathedraal, inv.nr. onbekend.

Afb. 11. Denys Fontenoy, Hercules en de zuilen, tussen 1579 – 1583.

gravure op hout, afmetingen onbekend.

Parijs, Bibliothèque Nationale, Cabinet des Estampes, inv.nr. onbekend.

Afb. 12. Gabriel Salmon, The Pillars of Hercules, circa 1528.

houtsnede op papier, 254 mm x 174 mm.

Chicago, Art Institute, inv. nr. 1964.148.

Afb. 13. Details uit Afb. 1. Anoniem , L’Ile du Brésil, tweede kwart 16e eeuw tot circa 1550.

bas-reliëf op eik, n.v.t.

Rouen, Musée départemental des Antiquités, inv.nr. 140.1-2 D.

Documents

Het jongste volk ter wereld. Een kritische status quaestionis en iconografisch onderzoek van de fries L'Ile du Brésil