Πήλινες προτομές από το Σέδες Θεσσαλονίκης Terracotta busts (protomes) from Sedes Thessaloniki

Π ή λ ι ν ε ς π ρ ο τ ο μ έ ςα π ό τ ο Σ έ δ ε ς Θ ε σ σ α λ ο ν ί κ η ς *

Πολυξένη Αδάμ-Βελένη

Τον Φεβρουάριο του 1938, κατά τη διάρκεια στρατιωτικών έργων στην περιοχή του αεροδρο-μίου ςέδες στη Θεσσαλονίκη, εντοπίστηκε από τους εργάτες συστάδα τάφων1. η ανασκαφή

που ακολούθησε έφερε στο φως τέσσερις κτιστούς τάφους, από τους οποίους ένας μόνο ήταν ασύ-λητος, με πληθώρα κτερισμάτων. Ο ανασκαφέας νικόλαος Κοτζιάς, έφορος αρχαιοτήτων στηνΕφορεία Αρχαιοτήτων Θεσσαλονίκης κατά το διάστημα 1934-1942, δημοσίευσε ταχύτατα την ανα-σκαφή στην Αρχαιολογική Εφημερίδα του έτους 1937, παρουσιάζοντας τους τύπους των τάφων καιτο πλούσιο περιεχόμενό τους, κυρίως ενός με εξαιρετικής ποιότητας σύνολο χρυσών κοσμημάτωνκαι αγγείων, το οποίο έκτοτε κατέχει ξεχωριστή θέση σε όλες τις μόνιμες ή περιοδεύουσες εκθέσειςτου Αρχαιολογικού Μουσείου Θεσσαλονίκης2.

ςτην παραπάνω δημοσίευση, ωστόσο, δεν περιλαμβάνονται οι πήλινες προτομές της παρούσαςανακοίνωσης. Μόνο μία πολύ σύντομη αναφορά για ειδώλια υπάρχει στη δεύτερη σελίδα, στην πε-ριγραφή των ευρημάτων του τάφου Α, χωρίς να προσδιορίζεται το είδος τους.

Απαριθμώντας «αξιοσημείωτα» ευρήματα, εν τη ρύμει του λόγου περισσότερο, παρά διότι ταθεωρεί σημαντικά, ο Κοτζιάς αναφέρει τα εξής: «…Μεταξὺ τούτων (εννοείται από τα σκορπισμέναευρήματα στο πέριξ έδαφος) εὑρέθησαν ἀνάμεικτα: φύλλα χρυσοῦ στεφάνου, χρυσοῦς σωλήν, μικρὸντμῆμα ἁλύσεως ἐκ λεπτοτάτου χρυσοῦ σύρματος, πιθανῶς περιδεραίου, λαβαὶ καὶ ὑπολείμματα χαλκοῦἀγγείου, θραύσματα μικροῦ, λεπτοῦ χαλκοῦ κατόπτρου, χαλκαὶ κεφαλαὶ ἥλων, ἥλοι, σιδηροὶ ἀκέφαλοι,πήλινα είδώλια τεθραυσμένα …».

ςε κανένα άλλο σημείο της δημοσίευσης δεν γίνεται λόγος για πήλινα ειδώλια, πόσο μάλλονγια πήλινες προτομές. Ωστόσο, στις αποθήκες του Μουσείου Θεσσαλονίκης φυλάσσονται εδώ καιπολλά χρόνια οκτώ πήλινες γυναικείες προτομές3, με την ένδειξη «νεκροταφείο ςέδες». Με την

* Ευχαριστίες οφείλω στην Κ. Τζαναβάρη για συζητήσειςσχετικά με τις προτομές. Οι φωτογραφίες έγιναν από τονΟ. Κουράκη, συνεργάτη φωτογράφο του Α.Μ.Θ.

1. ΚΟΤζιΑς 1937, 872-894.2. Βλ. ΒΟΚΟΤΟπΟυλΟυ 1986� ΒΟΚΟΤΟπΟυλΟυ 1993.

3. ςχετικά με την ονομασία αυτού του είδους ειδωλίων ως«προτομών» και τη μεγάλη συζήτηση για το θέμα βλ.Croissant 1983, 2· sChmaltz 1974· ΚΟρΤη-ΚΟνΤη

1994, 37· Chryssanthaki-nagle 2006, 13.

ίδια ένδειξη έχουν καταγραφεί και στο βιβλίο ευρετηρίου, με αριθμό 3027 έως 3034. πώς, λοιπόν,ήταν δυνατόν να μην αναφέρονται σχεδόν καθόλου από τον Κοτζιά; πιθανές εκδοχές για την απου-σία των προτομών από τη δημοσίευση του Κοτζιά είναι είτε ότι τα πήλινα ευρήματα μεταφέρθη-καν σε πολλά κομμάτια στο Μουσείο και συντηρήθηκαν πιθανώς μετά τη δημοσίευση του συνόλουτων τάφων και ίσως αρκετά αργότερα, σε χρόνο δυσπροδιόριστο, μια και μεσολάβησε η επώδυνηπερίοδος του Δεύτερου παγκόσμιου πολέμου, είτε ότι παραδόθηκαν αργότερα, μετά τον εντοπι-σμό και την ανασκαφή των τάφων. ςε αυτή βέβαια την περίπτωση υπάρχει το ενδεχόμενο να μηνπροέρχονται από το σύνολο των τάφων του Κοτζιά, αλλά απλώς από το ίδιο νεκροταφείο ή τον ευ-ρύτερο χώρο του.

Οι προτομές περιλαμβάνονται στη διδακτορική διατριβή της ςτέφης Κόρτη-Κόντη4 με την έν-δειξη «ανασκαφή Κοτζιά 1938», αλλά και με το σχόλιο ότι «το έφερε ο πρόεδρος της κοινότηταςΕυθ. Καζαντζίδης στις 28-4-1939». ςυνεπώς δεν μπορούμε να γνωρίζουμε με βεβαιότητα αν προ-έρχονται από κάποιον από τους τάφους της ανασκαφής Κοτζιά ή από άλλο ταφικό σύνολο ή τάφοτης περιοχής, που εντοπίστηκε την επόμενη χρονιά, όπως αφήνει να εννοηθεί το σχόλιο που πα-ρατίθεται στη διατριβή της ςτ. Κόρτη-Κόντη, όπου σαφώς αναφέρεται σε ένα τάφο. Έτσι, παράτο γεγονός ότι έχουν ήδη παρουσιαστεί στο προαναφερόμενο πόνημα, θεωρούμε ότι αξίζουν μιαςεπιπλέον πραγμάτευσης5.

1. Προτομή αρ. ευρ. μΘ 3027 (εικ. 1)6

Ύψ. 0,35, πλ. 0,255 μ.ςυγκολλημένη και συμπληρωμένη από πολλά κομμάτια. πηλός λεπτόκοκκος, καστανοκόκκινος μεελάχιστη άμμο και μίκα. Το μπροστινό τμήμα είναι κατασκευασμένο σε μήτρα. Το πίσω τμήμα,χωρίς ανατομικά χαρακτηριστικά, είναι επίπεδο και έχει δουλευτεί με το χέρι. Διακρίνονται ίχνη ερ-γαλείου λείανσης της επιφάνειας, κυρίως στο πίσω τμήμα και στο σημείο ένωσης με το μπροστινό,όπου διακρίνονται ευκρινώς τα ίχνη της σπάτουλας που σύρθηκε αλλεπάλληλα για να απαλειφτείη ραφή της ένωσης των δύο τμημάτων. Με εργαλείο χαράχτηκαν και ορισμένες λεπτομέρειες σταμαλλιά. η προτομή έχει δύο κυκλικές οπές εξαέρωσης, μία στο πίσω μέρος του κεφαλιού, στο ύψοςτου κότσου, και μία στην πλάτη. Ίχνη κόκκινου και λευκού χρώματος διακρίνονται στο μέτωπο, στηναριστερή παρειά και στα μαλλιά, ενώ στον φιόγκο της κορδέλας διακρίνεται γαλάζιο.

η γυναικεία μορφή απεικονίζεται μετωπικά, μέχρι το ύψος της μέσης περίπου, γυμνή. Ίσως ναυπήρχε γραπτή απόδοση λεπτής υφής υφάσματος, το οποίο θα επέτρεπε να διαγραφούν οι ανα-τομικές λεπτομέρειες του στήθους. Οι ώμοι είναι χαμηλοί, ο λαιμός ψηλός. Το πρόσωπο είναι ωο-ειδές, το μέτωπο σχετικά χαμηλό, τα μάτια μεγάλα με βαριά βλέφαρα προς τα κάτω, τα φρύδια

�� π. αδαμ-βελενη

4. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 133-136, αρ. 149-156.5. Με την ευκαιρία της παρουσίασης των προτομών στο

παρόν συνέδριο, έγινε εκ νέου συντήρησή τους, διότιείχαν συντηρηθεί αρκετές δεκαετίες πριν, με αποτέλεσματα υλικά συγκόλλησης να έχουν διαβρωθεί και σε αρκετάσημεία οι επαφές συναρμογής των θραυσμάτων είχαναποκολληθεί. Τη συντήρηση έφερε σε πέρας, με εξαιρε-τικά αποτελέσματα, η Β. Μιχαλοπούλου, συντηρήτρια

του Α.Μ.Θ. ςτο γεγονός ότι πολλά κομμάτια των προ-τομών ξανακολλήθηκαν με πολύ μεγαλύτερη ακρίβεια καιπιστότητα ή τοποθετήθηκαν επιπλέον και ορισμένα πουδεν είχαν κολληθεί εξαρχής κατά την προηγούμενη συν-τήρηση οφείλονται οι διαφοροποιημένες, σε αρκετές πε-ριπτώσεις, διαστάσεις από αυτές που αναφέρονται στηδημοσίευση της ςτ. Κόρτη-Κόντη.

6. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 133, αρ. 149.

ακολουθούν την καμπύλη των ματιών, η μύτη μικρή και ευθύγραμμη, το στόμα σαρκώδες. Τα μαλ-λιά πλαισιώνουν με πλούσιους κυματιστούς όγκους το μέτωπο και, καλύπτοντας τα αφτιά, αναση-κώνονται ψηλά σε κότσο στο πίσω τμήμα του κεφαλιού, σχηματίζοντας έναν όγκο στην κορυφή του.Την τυπικότητα της κόμμωσης διασκεδάζουν δύο μακριοί πλόκαμοι, οι οποίοι πέφτουν δεξιά καιαριστερά, αγκαλιάζοντας τον λαιμό μέχρι το πάνω μέρος των ώμων. Οι πλόκαμοι προστέθηκαν εκτων υστέρων, μετά την αφαίρεση του ειδωλίου από τη μήτρα, αλλά αναμφίβολα πριν από το ψή-σιμό του. ςτο πάνω μέρος του κεφαλιού η μορφή φέρει επίθετη πλατιά κορδέλα, η οποία γυρίζειπίσω, περνά κάτω από τα μαλλιά και ξαναέρχεται μπροστά για να δεθεί στην κορυφή του κεφαλιού,ακριβώς πάνω από το μέτωπο, με έναν τετραπλό φιόγκο, που μοιάζει με τετράφυλλο άνθος.


Ύψ. 0,33, υπολογιζόμενο πλ. 0,27 μ.πηλός λεπτόκοκκος, καστανός, γκρίζος κατά τόπους. Διασώζεται το επάνω μπροστινό μέρος καισχεδόν ολόκληρο το πίσω, από όπου προκύπτουν και οι διαστάσεις της προτομής. Είναι κατα-σκευασμένη με μήτρα στο μπροστινό τμήμα της και με το χέρι στο πίσω. λόγω του μεγάλου μεγέ-θους της προτομής υπάρχουν δύο οπές εξαέρωσης, μία κυκλική στο πίσω μέρος του κεφαλιού και

πηλΙνεΣ πΡΟΤΟμεΣ απΟ ΤΟ ΣεδεΣ ΘεΣΣαλΟνΙΚηΣ ��

7. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 133-134, αρ. 150.

Εικ. 1. Προτομή 1 (αρ. ευρ. ΜΘ 3027).

άλλη μία όμοιου σχήματος και μεγέθους στην πλάτη. Διακρίνονται ίχνη λείανσης της επιφάνειας τουπηλού με πλατύ εργαλείο, καθώς και το σημείο ένωσης του μπροστινού με το πίσω τμήμα της προ-τομής. Διασώζονται ίχνη χρώματος: λευκό στη δεξιά παρειά και στο πηγούνι, κόκκινο στα χείλη καιιώδες στα μάτια.

Απεικονίζεται γυναικεία μορφή μέχρι το ύψος της μέσης, μάλλον γυμνή ή με αραχνοΰφαντο γρα-πτό ένδυμα. Ο λαιμός είναι κοντός και στιβαρός, οι τονισμένοι ώμοι γερτοί προς τα κάτω. Το πρό-σωπο της μορφής είναι όμοιας διαμόρφωσης με της προηγούμενης προτομής (αρ. ευρ. ΜΘ 3028),ελάχιστα πιο μικρό. η ανεπαίσθητη διαφορά μεγέθους μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι κατά πάσαπιθανότητα η προτομή μας προέκυψε με μήτρα που βγήκε από την προηγούμενη, με αποτέλεσματη συνήθη συρρίκνωση που προκύπτει από την κατασκευή μήτρας από ειδώλιο8. η διαπίστωσηαυτή ενισχύεται και από το γεγονός ότι μολονότι υπάρχει παρόμοια διαμόρφωση με την προηγού-μενη προτομή στα μαλλιά, ωστόσο οι όγκοι τους είναι πολύ πιο μαλακοί και σε αρκετά σημεία πολύπιο ρηχοί από εκείνης και σε αρκετά σημεία παρουσιάζουν φθορά, που προκλήθηκε πριν από τοψήσιμο. Επίσης, δεν υπάρχει η πλατιά οριζόντια κορδέλα με τους φιόγκους, ενώ λείπουν και οιπλόκαμοι.


8. Για τον τρόπο αυτό παραγωγής ειδωλίων έχει προταθείστα γαλλικά ο όρος «surmoulage» βλ. muller 2000, 91-106. Για τα ελληνικά δεν έχει γίνει ακόμη αποδεκτός έναςενιαίος όρος· έχει προταθεί η λέξη «επιμήτρωση», «εκμά-γευση» κ.ά., χωρίς έως τώρα να είναι δυνατόν να περι-γραφεί μονολεκτικά η διαδικασία αυτής της παραγωγής.

Για τον προβληματισμό σχετικά με τη δημιουργία μήτραςμε αυτόν τον τρόπο βλ. πΕΤριΔης 2003, 443-446 και534-536. Επίσης, για γενικά ζητήματα παραγωγής πήλι-νων αντικειμένων βλ. ΒΕλΕνης - πΟυλΟυ-πΑπΑΔηΜη-ΤριΟυ - ζΑχΑριΑΔης 2009, 273-283.



ςωζ. ύψ. 0,286, υπολογιζόμενο πλ. 0,255 μ.λείπουν το πάνω μέρος του κεφαλιού, ο αριστερός βραχίονας, μέρος του ώμου και το κεντρικότμήμα της πλάτης, όπου σώζεται μικρό τμήμα περιφέρειας της κυκλικής οπής εξαέρωσης. Είναικατασκευασμένη με μήτρα στο μπροστινό και χειροποίητη στο πίσω τμήμα. Διακρίνονται ίχνη λεί-ανσης της επιφάνειας του πηλού με πλατύ εργαλείο καθώς και το σημείο ένωσης του μπροστινούμε το πίσω τμήμα, όπου εντοπίζονται και ατέλειες. Και αυτή η μορφή αποδίδεται γυμνή, ή με λε-πτής υφής ένδυμα, μέχρι το ύψος της μέσης.

Ο λαιμός είναι κοντός και στιβαρός, οι ώμοι γερτοί προς τα κάτω, το κεφάλι έχει επίσης κλίσηπρος τα κάτω. Το πρόσωπο της μορφής είναι όμοιας διαμόρφωσης και ελαφρώς μικρότερου μεγέ-θους από τις δύο προηγούμενες, έτσι ώστε να εκτιμάται ότι και αυτή προέκυψε από κοινό πρότυπομε τις άλλες δύο. Το γεγονός ότι το πρόσωπο δεν σώζεται ακέραιο δεν επιτρέπει την εξέταση τηςπιθανότητας να προήλθε από μήτρα που βγήκε από τις προηγούμενες προτομές. Έχει μεγάλα μάτιαμε πεσμένα βλέφαρα, μεγάλη ευθύγραμμη μύτη και σαρκώδη χείλη, ελαφρώς λοξά, στρέβλωση πουπροκλήθηκε κατά την αφαίρεση του ειδωλίου από τη μήτρα. Τα μαλλιά μαζεύονται πίσω, αφήνον-τας ελεύθερα τα αφτιά, χωρίς να υπάρχουν πλόκαμοι.


9. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 134, αρ. 151.



Ύψ. 28,8, πλ. 26 εκ.πηλός φαιοκάστανος, κακοψημένος. ςυγκολλημένη και συμπληρωμένη από πολλά κομμάτια. λεί-πει το μεγαλύτερο πίσω τμήμα, διασώζεται μόνο η κυκλική οπή εξαέρωσης στο μέσον της κεφαλής.Είναι κατασκευασμένη από μήτρα στο μπροστινό μέρος, ενώ το πίσω, χωρίς ανατομικές λεπτομέ-ρειες, έχει δουλευτεί με το χέρι. Διακρίνονται ίχνη του εργαλείου λείανσης της επιφάνειας τουπηλού, κυρίως στην πίσω πλευρά. Διασώζονται ίχνη λευκού, κίτρινου και κόκκινου χρώματος σταμαλλιά, στο πρόσωπο και στον λαιμό. ςτο επάνω μέρος των μαλλιών υπάρχουν δύο διαμπερείςοπές, πιθανόν για ανάρτηση.

η μορφή εικονίζεται μέχρι το ύψος της μέσης, περίπου μέχρι τους βραχίονες. Φορεί πέπλο,διαμορφωμένο ευθύγραμμα στον λαιμό και στερεωμένο με δύο κυκλικές δισκόμορφες πόρπες στουςώμους. Το κεφάλι παρουσιάζει ελαφριά κλίση προς τα επάνω. Το πρόσωπό είναι τριγωνικό καιπλατύ. ςτα μάτια, τα επάνω βλέφαρα αποδίδονται βαριά και, μαζί με τα φρύδια, πέφτουν ελαφρώςπρος τα κάτω. η μύτη είναι ευθύγραμμη, το στόμα μικρό αλλά σαρκώδες. Τα μαλλιά ακολουθών-τας τον συρμό της πεπονοειδούς κόμμωσης, μαζεύονται πίσω, σε μικρές κυματιστές ομάδες, πέντεσε κάθε πλευρά, αφήνοντας ελεύθερους τους λοβούς των αφτιών, οι οποίοι κοσμούνται με κυκλικάενώτια. Το επάνω μέρος του κεφαλιού στεφανώνουν, σαν διάδημα, δύο στενές πλεξίδες, οι οποίεςγυρίζουν περιμετρικά πάνω από τον όγκο των μαλλιών. Το κεφάλι διαμορφώνεται επίπεδο στοπίσω μέρος.



10. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 135, αρ. 154.

5. Προτομή αρ. ευρ. 3033 (εικ. 5)11

Ύψ. 11,5, μέγ. πλ. 8,5 εκ.ςώζεται μόνο τμήμα του κεφαλιού, ενώ το κεντρικό μέρος του προσώπου έχει καταστραφεί. πηλόςλεπτόκοκκος, φαιοκάστανος, με μικρή περιεκτικότητα άμμου και μίκας. Το πίσω τμήμα λείπει σχε-δόν ολόκληρο. η προτομή μπορεί να συμπληρωθεί σύμφωνα με την προτομή αρ. ευρ. 3032, με τηνοποία είναι εντελώς όμοια. Επομένως, πρόκειται για πεπλοφόρο γυναικεία μορφή που αποδίδεταιμέχρι κάτω από το στήθος και το επάνω μέρος των βραχιόνων. η μόνη διαφορά από την προ-ηγούμενη είναι ότι δεν υπάρχουν οι δύο διαμπερείς οπές μπροστά στα μαλλιά.

6. Προτομή αρ. ευρ. 3031 (εικ. 6)12

Ύψ. 26, πλ. 23 εκ.ςώζεται ικανοποιητικά στην πρόσθια πλευρά, ενώ λείπει σχεδόν ολόκληρο το πίσω τμήμα. πηλόςλεπτόκοκκος, φαιοκάστανος λόγω ατελούς όπτησης. Το μπροστινό τμήμα έχει διαμορφωθεί μεμήτρα. Διατηρούνται μεγάλες επιφάνειες με χρώματα, λευκό στο πρόσωπο, τον λαιμό και στο έν-δυμα και πορτοκαλοκόκκινο στα μαλλιά, στο βλέφαρο και στο στόμα. Διατηρείται, επίσης, τμήματου ζωγραφισμένου με κόκκινο περιδέραιου στον λαιμό.

η μορφή απεικονίζεται μέχρι τη μέση περίπου. Φορεί αχειρίδωτο χιτώνα, ζωσμένο αμέσωςκάτω από το στήθος, ο οποίος δημιουργεί πλούσιο σύστημα πτυχώσεων και ένα ευρύ ημικυκλικόάνοιγμα στο πάνω μέρος του στέρνου. Το πρόσωπο είναι ελαφρώς τριγωνικό και αρκετά πλατύ, ο


11. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 135, αρ. 155. 12. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 134, αρ. 153.


λαιμός χαμηλός και ανάμεσά τους σχηματίζεται ελαφρό προγούλι. Τα μαλλιά της, σε πεπονοειδήκόμμωση, χωρίζονται σε μικρές ομάδες και μαζεύονται πίσω, αφήνοντας ελεύθερα τα αφτιά. Τοεπάνω μέρος του κεφαλιού κοσμείται με διπλή στριφτή ταινία. Δύο μακριοί πλόκαμοι πλαισιώνουντον λαιμό καταλήγοντας στο επάνω μέρος των ώμων. ςτο στέρνο δηλωνόταν γραπτό περιδέραιο.

7. Προτομή αρ. ευρ. 3030 (εικ. 7)13.Ύψ. 24, πλ. 21 εκ.Διασώζεται σχεδόν ολόκληρη, συγκολλημένη από πολλά κομμάτια και φέρει συμπληρώσεις.Απεικονίζεται γυμνή, μέχρι το ύψος της μέσης περίπου. Ίχνη κόκκινου και λευκού χρώματος δια-κρίνονται σε όλη την επιφάνεια του προσώπου, στον λαιμό, στο σώμα και στα μαλλιά. Το κεφάλιτης μορφής είναι δυσανάλογα μικρό σε αναλογία με το εύσαρκο σώμα και τους τονισμένους ώμους.Το πρόσωπο, με μικρή στροφή προς τα αριστερά, είναι ωοειδές, τα μάτια μεγάλα με πεσμένα ταβλέφαρα προς τα κάτω, η μύτη ευθύγραμμη αλλά σχετικά μεγάλη, το στόμα σαρκώδες και μικρό.Τα μαλλιά πιάνονται χιαστί προς τα πίσω, δημιουργώντας όγκο γύρω από το πρόσωπο, αφήνον-τας ελεύθερους τους λοβούς των αφτιών, τα οποία κοσμούνται με κυκλικά ενώτια.

8. Προτομή αρ. ευρ. 3034 (εικ. 8)14.Ύψ. 14,5, πλ. 11 εκ.ςώζεται μόνο το κεφάλι. πηλός καστανοκόκκινος με λίγη μίκα. Διατηρούνται πολύ έντονα τα χρώ-


13. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 134, αρ. 152. 14. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994, 135, αρ. 156.


ματα. υπάρχει λευκό και ρόδινο στο πρό-σωπο και κόκκινο στα μαλλιά. Το πίσωτμήμα λείπει σχεδόν ολόκληρο. Ωστόσο,διακρίνεται σαφώς ότι υπήρχε μία πολλήμεγάλη οπή εξαέρωσης.

η μορφή παρουσιάζει ομοιότητες μετην προτομή αρ. 5 (αρ. ευρ. 3033). Τοπρόσωπο είναι σφαιρικό με τονισμένεςπαρειές, ευθύγραμμη μύτη και μεγάλαμάτια. Τα μαλλιά, χωρισμένα σε μικρέςομάδες, μαζεύονται, σχηματίζοντας ένανφουντωτό όγκο πίσω και στεφανώνονταιμε ψηλό διάδημα, το οποίο διακρίνεται σταπλάγια του κεφαλιού. Επιπλέον, η μορφήφέρει και μικρό διάδημα ακριβώς πάνωαπό το μέτωπο.




Τα έξι από τα οκτώ πήλινα ειδώλια της παρούσας μελέτης ανήκουν στον τύπο των προτομών-bustes,δηλαδή εικονίζουν τη μορφή μέχρι το ύψος της μέσης περίπου, με τους βραχίονες στο ίδιο ύψος νακολλούν κατακόρυφα στο σώμα. Ο όρος χρησιμοποιείται ήδη σε ξενόγλωσσες δημοσιεύσεις καιέχει γίνει αποδεκτός από πολλούς ερευνητές15. η αντίστοιχη ορολογία στα ελληνικά δεν υπάρχει,ή τουλάχιστον δεν έχει προταθεί ένας όρος ο οποίος να γίνει ευρέως αποδεκτός. Θα προτείναμεως πιθανούς τους ακόλουθους χαρακτηριστικούς όρους στα ελληνικά: «ενσώματη προτομή» ή «προ-τομή με σώμα», ή ακόμη απλώς «προτομή-σώμα», σε αντιδιαστολή με την «προτομή-πρόσωπο».

Ανεξάρτητα από τον χαρακτηρισμό τους, οι προτομές από το ςέδες της Θεσσαλονίκης παρου-σιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον για το μέγεθος και την τυπολογία τους, η οποία είναι εντελώς ιδι-αίτερη στον χώρο της Μακεδονίας. Τρεις από τις προτομές με σώμα είναι σχεδόν πανομοιότυπες,έτσι ώστε να θεωρούμε ότι προέρχονται από κοινό πρότυπο και επομένως από το ίδιο εργαστήριο,αλλά από διαφορετικά χέρια τεχνιτών, όπως προκύπτει από κάποιες διαφορές μεταξύ τους, κυρίωςως προς τη διαμόρφωση της πίσω πλευράς.

η γυναικεία μορφή στα τρία αυτά ειδώλια φαίνεται να απεικονίζεται γυμνή, ή με γραπτή δήλωσηλεπτού ενδύματος, μέχρι τη μέση της. η απόδοση των λεπτομερειών του σώματος γίνονται τελείωςσχηματικά, σε αντίθεση με το πρόσωπο και την κόμη, όπου γίνεται προσπάθεια απόδοσης λεπτο-μερειών και διακοσμητικών θεμάτων, πολλά από τα οποία, όπως πλόκαμοι, ταινίες ή τούφες μαλ-λιών και ενώτια, προστέθηκαν πριν το ψήσιμο.

Από τις υπόλοιπες πέντε προτομές δύο είναι τελείως όμοιες, ενώ οι άλλες τρεις ακολουθούν ηκάθε μία άλλον τύπο. Όλες, πάντως, ανήκουν στην ίδια κατηγορία των προτομών με σώμα, με μίακύρια όψη και απεικονίζονται είτε με πέπλο είτε με αχειρίδωτο χιτώνα, ζωσμένο ψηλά. Ως προς τονπηλό, είναι εμφανείς οι ομοιότητες στις τρεις προτομές και στις δύο ταυτόσημες, ενώ στις υπόλοι-πες ο πηλός έχει μικρές χρωματικές διαφοροποιήσεις και διαφορετική υφή.

Τεχνοτροπικά16, παρατηρούνται ομοιότητες στις δύο μεγάλες προτομές, κυρίως ως προς τοπλάσιμο του πίσω τμήματος. ιδιότυπο κατασκευαστικό χαρακτηριστικό μπορεί να θεωρηθεί ηύπαρξη δύο οπών εξαέρωσης στις δύο πανομοιότυπες μεγάλες προτομές, χαρακτηριστικό το οποίοεπιβλήθηκε κατά πάσα πιθανότητα από το μέγεθος, προκειμένου να ψηθούν καλύτερα. η τυπο-λογική ποικιλία των προτομών υποδηλώνει ότι δεν έχουν κατασκευαστεί από ένα μόνο τεχνίτη,αλλά ίσως και ότι δεν κατασκευάστηκαν την ίδια χρονική στιγμή.

ςχετικά με την ταυτότητα των γυναικείων προτομών με σώμα και τους λόγους παρουσίας τουςσε ιερά17, οικίες18 ή σε τάφους19 έχουν γίνει ήδη πολλές συζητήσεις20, χωρίς να υπάρχει κάποια βε-βαιότητα, τουλάχιστον με τα υπάρχοντα δεδομένα, για τις προτεινόμενες εκδοχές. Θεότητες, ιέ-ρειες ή απλώς κοινές θνητές που ανήκαν σε εύπορη τάξη, που απολάμβανε τη ζωή σε ένα πλούσιοπεριβάλλον και μεριμνούσε για τη διατήρηση της ευδαιμονίας; προστασία, πίστη σε θεότητες ή δο-ξασίες, αποτροπή του κακού, συμβολισμός είναι ορισμένες ακόμη από τις ιδιότητες που αποδόθη-


15. Chryssanthaki-nagle 2006, σημ. 3.16. Για τεχνοτροπικά ζητήματα βλ. ΤζΑνΑΒΑρη 2002, 54-67.17. λιλιΜπΑΚη-ΑΚΑΜΑΤη 1996, 103-106. Επίσης, για ιερό

σε οικία της πέλλας βλ. χρυςΟςΤΟΜΟυ - χρυςΟςΤΟΜΟυ

1998, 73-79.18. robinson 1952.

19. Βλ. ενδεικτικά Αρχαία Μακεδονία, αρ. 261, 262 του 4ου αι.π.χ. από το «Ανατολικό» νεκροταφείο της πέλλας, αρ.311 και 312, τέλος 4ου αι. π. χ., από το νεκροταφείο τηςΒέροιας, αρ. 364 του δεύτερου μισού του 4ου αι. π.χ.,από το νεκροταφείο της Αμφίπολης.

20. Chrysanthaki-nagle 2006, 13.

καν στις προτομές με σώμα, ή θεωρήθηκαν απλώς, με λιγότερες βέβαια πιθανότητες, διακοσμη-τικά αντικείμενα. Οι προτομές έχουν βρεθεί σε ιερά, σε οικίες ή σε τάφους, σε ολόκληρο τον ελ-ληνικό κόσμο, από τον 6ο έως τον 2ο αι. π.χ.21.

Οι μορφές των προτομών με σώμα από το ςέδες δεν μπορούν να ταυτιστούν με βεβαιότητα μεκάποιες θεότητες. Με βάση τις πληροφορίες της δημοσίευσης του Κοτζιά, πιθανόν οι οκτώ προ-τομές με σώμα αποτελούσαν κτερίσματα του τάφου Α, ο οποίος ήταν συλημμένος. Ο τάφος Α είναιο πιο μικρός σε μέγεθος από τους άλλους δύο. Είναι κιβωτιόσχημος με κάλυμμα, το οποίο σχημα-τίζει καμάρα στο επάνω τμήμα του. ςτα κατάλοιπα των κτερισμάτων περιλαμβάνονται τμήματαστεφανιού και κάποια υπολείμματα κοσμημάτων και μικρών χάλκινων καρφιών, που προέρχονταιείτε από κιβωτίδια είτε από το νεκρικό κρεβάτι. η κτέριση με οκτώ πήλινες προτομές θέτει ένα ζή-τημα χώρου στον περιορισμένο σε διαστάσεις νεκρικό θάλαμο και για τον λόγο αυτό θα πρέπει κατ’αρχάς να αποκλείσουμε την πιθανότητα να ήταν απλά διακοσμητικά αντικείμενα. ποιος μπορούσε,λοιπόν, να ήταν ο ρόλος τους, τι αντιπροσώπευαν και ποιος είναι ο συμβολισμός της παρουσίαςτους; Είναι κάποια από τα ερωτήματα, που δύσκολα βρίσκουν απάντηση. Αναμφίβολα, όμως, θαπρέπει να σχετιστούν με τις θρησκευτικές αντιλήψεις των νεκρών και των ζώντων συγγενών τουςαναφορικά με το επέκεινα22.

Οι τρεις από τις προτομές, οι μεγαλύτερες, που είναι και οι πιο εντυπωσιακές και εντελώς μο-ναδικές για τον μακεδονικό χώρο, έχουν στοιχεία, όπως είναι τα πεσμένα βλέφαρα, το στιβαρόγυμνό σώμα, ο τρόπος απόδοσης της κόμης και τα κοσμήματα στην κεφαλή, τα οποία θα μπορού-σαν να αποδοθούν στην Κόρη, την περσεφόνη23. Τα πλησιέστερα τυπολογικά παράλληλα ως προςτο μέγεθος και ως τον τρόπο απόδοσης των μαλλιών, του προσώπου και του σώματος βρίσκονταιστην περιοχή της morgantina στη ςικελία, οι οποίες ερμηνεύονται ως προτομές της περσεφόνηςαφού βρέθηκαν σε αντίστοιχο ιερό24. η περιοχή, παρά το γεγονός ότι είναι αρκετά απομακρυσμένη,φαίνεται ότι είχε συνάψει κατά τους ύστερους αρχαϊκούς και τους κλασικούς χρόνους σχέσεις μετη Μακεδονία, όπως προκύπτει και από στοιχεία της εποχής των Επιγόνων25. Οι συναλλαγές μέσωτων εμπορικών δρόμων, αλλά και οι διάφορες πολιτικο-οικονομικές συνάφειες της εποχής αυτής26

συνετέλεσαν στη δημιουργία μιας ευρύτερης ζώνης επιρροής των μακρινών εργαστηρίων της Με-γάλης Ελλάδας27 στον βορειοελλαδικό χώρο, την οποία αρκετοί μελετητές έχουν υποστηρίξει καιγια άλλα έργα των κλασικών χρόνων28.

περισσότερο πιθανή είναι η υπόθεση της ταυτόχρονης λατρείας και της σύγχρονης επικρά-τησης κάποιας λατρείας σε διαφορετικούς τόπους. η Κόρη ή περσεφόνη, μαζί και με άλλες χθό-νιες θεότητες, που επίσης σχετίζονται με την αναγέννηση της φύσης, όπως είναι η Κυβέλη, ηΜητέρα των Θεών ή η Αφροδίτη, αποτελεί χθόνια θεότητα αγαπητή στη Μακεδονία από τον


21. ςχετικά με τις προτομές στη Μακεδονία βλ. τη μελέτητης Κ. Τζαναβάρη στον παρόντα τόμο. Επίσης, tzana-vari (υπό εκτύπωση).

22. ςτη Μακεδονία από πρώιμους χρόνους εντοπίζεται διά-δοση του Ορφισμού, βλ. tsantsanoglou 1997, 93-128.

23. bérard 1974, 91-102.

24. sjoqvist 1958, 107-118· bell 1981.25. Consolo langher 1993, 345-372.26. stazio 1985, 81-122.27. Για τη λατρεία της Κόρης-περσεφόνης με προτομές με-

γάλου μεγέθους βλ. amari 2010, αρ. 85 και 86.28. ΒΟΚΟΤΟπΟυλΟυ 1990, 35-49, ιδιαίτερα 40-41.

4ο αι. π.χ. και εξής29. η θεά περσεφόνη, άλλωστε, μαζί με τον Διόνυσο, ήταν οι κύριες θεότητεςπου σχετίζονταν με τη μετάβαση από τη ζωή στον θάνατο, οι οποίες λατρεύτηκαν και απεικονί-στηκαν στη Μακεδονία30 με τρόπο ιδιαίτερο, πολλαπλό και διαφοροποιημένο σε αρκετές κατηγο-ρίες μνημείων.

η λατρεία της περσεφόνης, μέσω των μνημείων ή των κινητών ευρημάτων, γίνεται αισθητή σεμεγάλες πόλεις του Μακεδονικού Βασιλείου, όπως είναι οι Αιγές31, η πέλλα32, αλλά και σε μικρό-τερες, όπως είναι οι τάφοι στην Αίνεια33. η περσεφόνη αναγνωρίζεται, επίσης, ανάμεσα στις μορ-φές της οστέινης διακόσμησης που βρέθηκε στον ασύλητο τάφο Γ του ςέδες, από τον οποίοπροέρχονται τα εξαιρετικά πλούσια κτερίσματα που προαναφέρθηκαν34. Εξάλλου, γενικότερα επι-κρατεί η άποψη ότι αυτές οι μισές απεικονίσεις γυναικών, σχετίζονται με χθόνιες θεότητες35 και ότικαθώς αποδίδονται μόνο με το μισό τους σώμα μοιάζουν να αναδύονται από τη γη36, όπως ανα-δυόταν η Κόρη για κάποιο χρονικό διάστημα κάθε έτος.

Οι προτομές του ςέδες θα μπορούσαν να συνδεθούν με τη θεά του Κάτω Κόσμου, η τραγικήιστορία της οποίας συγκινούσε τους κοινούς θνητούς και προκαλούσε έντονα συναισθήματα συμ-πάθειας37, ενώ ταυτόχρονα αποτελούσε εγγύηση για ευδαίμονα διάβαση και παραμονή στον κόσμοτων νεκρών38.

Τα χαρακτηριστικά των υπόλοιπων προτομών δεν παρουσιάζουν κάποιο διακριτικό γνώρισμαπου να οδηγεί στην ταύτισή τους με ιέρειες ή με χθόνιες θεότητες, με κοινές θνητές ή με την ίδιατη νεκρή. Είναι, πάντως, χρήσιμο να επισημάνουμε ότι σε κάποιες από αυτές τις προτομές φαίνε-ται να υπάρχει διάθεση για απόδοση ορισμένων φυσιογνωμικών χαρακτηριστικών, όπως για πα-ράδειγμα στην προτομή με αρ. ευρ. 3034, στην οποία είναι εντελώς ξεχωριστή η απόδοση τουστόματος και της περιοχής γύρω από το πηγούνι.

Με τις οκτώ προτομές από το ςέδες τίθεται για μία φορά ακόμη το ζήτημα της ερμηνείας καιτου προορισμού των προτομών. Είχαν όλες κατασκευαστεί και παραγγελθεί για την ταφή, υπήρξανπροσωπικά αντικείμενα κατά τη διάρκεια της ζωής της νεκρής ή έχουμε συνδυασμό των δύο, άλλεςδηλαδή να περιλαμβάνονταν ως αντικείμενα στον θάλαμο του σπιτιού της νεκρής και άλλες να προ-στέθηκαν στον νεκρικό της θάλαμο; η ανομοιογένεια και η διαφορετικότητα των προτομών απότο ςέδες κάνει πιο πιθανή την τελευταία περίπτωση, μια και φαίνεται ότι οι διαφορές προκύπτουν


29. Για τη λατρεία των θεαινών αυτών στη Μακεδονία, ταχαρακτηριστικά των οποίων συχνά συμφύρονται, καθώςσχετίζονται με χθόνιες λατρείες αλλά και με δοξασίες πουσχετίζονται με την αναγέννηση της φύσης, βλ. ΔρΟυΓΟυ

2011, 324-333.30. hatzopoulos 1994, 74 κ.ε. χΑΤζΟπΟυλΟς 2002, 20-

21.31. ΔρΟυΓΟυ 1997, 41-54.32. λιλιΜπΑΚη-ΑΚΑΜΑΤη 2000, 205-219.33. ΒΟΚΟΤΟπΟυλΟυ 1990, 40, ερμηνεύει την απεικονισμένη

στον τάφο της Αίνειας προτομή ως Αφροδίτη και τη συ-σχετίζει με τη γονιμότητα και τη νίκη της ζωής επί τουθανάτου.

34. ΚΟΤζιΑς 1937.35. bérard 1974.36. Αντίστοιχου μεγέθους προτομές με σώμα έχουν βρεθεί

και στη νίσυρο, όπου εκτίθενται στο νεόδμητο Μουσείο,το οποίο εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο του 2010. ςτη λε-ζάντα της βιτρίνας ερμηνεύονται ως χθόνιες θεότητεςσχετιζόμενες με λατρείες του κάτω κόσμου. πρόσφαταορισμένες δημοσιεύθηκαν, ΜπΑϊρΑΜη 2012, 274.

37. Βλ. και τη «δραματοποιημένη» απεικόνισή της στον τάφοτων Αιγών, ΑνΔρΟνιΚΟς 1994, 105-116.

38. ςχετικά με αυτές τις δοξασίες βλ. και tzifopoulos

2010, 148-150.

και από τον διαφορετικό χρόνο κατασκευής. Οι τρεις μεγαλύτερες, για παράδειγμα, ίσως θα μπο-ρούσαν να προηγηθούν χρονικά, αφού διατηρούν ακόμη κάποια χαρακτηριστικά της κλασικής επο-χής, όπως τη στιβαρότητα στο πλάσιμο και το στήσιμο του σώματος και τη συνοπτική απόδοση τουγυμνού, ή απλώς γραπτού, κορμιού. Άλλωστε, το επιβλητικό μέγεθός τους φανερώνει ενδεχομένωςότι πρόκειται για αντικείμενα λατρείας, τα οποία θα μπορούσαν να φυλάσσονται για πολλά χρόνιασε κάποιο χώρο απόδοσης λατρείας, ακόμη και στο πλαίσιο μιας ιδιωτικής κατοικίας39.

Το χρονολογικό πλαίσιο για το σύνολο των προτομών από το ςέδες ανάμεσα στο 330 και στο310 π. χ., σε συσχετισμό και με τη χρονολόγηση των άλλων τάφων φαίνεται λογική. Έτσι, θα πρέ-πει να ανασκευαστεί η χρονική τοποθέτησή τους από τη ςτ. Κόρτη-Κόντη στο τέλος του 2ου αι.π.χ.40 και ο συσχετισμός τους με τις προτομές που προέρχονται από τη ςουρωτή της Θεσσαλονί-κης41. η προτομή, εξάλλου, που δημοσιεύεται εκεί έχει σαφείς τεχνοτροπικές διαφορές, ως προςτην απόδοση των χαρακτηριστικών του προσώπου, από όλες τις προτομές από το ςέδες.

Οι προτομές του ςέδες, από τα ανασκαφικά συμφραζόμενά τους, φαίνεται να ανήκουν σε ένανεκροταφείο αντίστοιχο με αυτό της Αίνειας42, το οποίο θα αποτελούνταν από παρόμοιες με αυτόσυστάδες τάφων, δηλαδή κυρίως κιβωτιόσχημων κτιστών, οι οποίοι θα ήταν ασφαλώς καλυμμένοιμε τύμβο ή τύμβους. Εξάλλου, και τα κτερίσματα των τάφων της ανασκαφής του Κοτζιά εντάσ-σονται στο ίδιο χρονικό πλαίσιο με τα αντίστοιχα των τάφων της Αίνειας, από το τέλος του 5ου έωςτο τελευταίο τέταρτο του 4ου αι. π.χ. η εποχή αυτή, η τελευταία εικοσιπενταετία του 4ου αι. π.χ.,αποτελεί για την περιοχή του Θερμαϊκού κόλπου καθοριστική περίοδο, καθώς πολλοί από τους οι-κισμούς γύρω από αυτόν βρίσκονταν στο απόγειο της ακμής τους43, είχαν συνεισφέρει ουσιαστικάστην οικονομική άνθηση του Μακεδονικού Βασιλείου και επιλέχθηκαν από τον Κάσσανδρο για νασυνοικίσουν τη νέα πόλη που ιδρύει το 315 π.χ. στον μυχό, τη Θεσσαλονίκη44.

π. ΑΔΑΜ-ΒΕλΕνηΑρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης

ΒιβλιογραφίαΑΔΑΜ-ΒΕλΕνη, π. 2001. Θεσσαλονίκη, νεράιδα, βασίλισσα, γοργόνα. Αρχαιολογική περιδιάβαση από τους προϊστορικούς έως

τους ρωμαϊκούς χρόνους, Θεσσαλονίκη.adam-veleni, p. 2011. thessaloniki, στο r. lane fox (επιμ.), Ancient Macedon. Studies in the Archaeology and History

of Macedon, 650 BC-300 AD, oxford.adam-veleni, p. (υπό εκτύπωση). les figurines en terre cuite de la ville hellénistique de petres à florina, στο e. lafli -

a. muller (επιμ.) Figurines de terre cuite en Mediteranée greque et romaine: production, diffusion, iconographie et func-tion. Actes du Colloque international d’Izmir, juin 2007, bCh suppl.

amari, s. 2010. Terracote figurate di tipo Greco del Museo del Castello normando di Adrano, siracusa.


39. ιεροί χώροι απόδοσης λατρείας έχουν εντοπιστεί σε ανα-σκαφές κατοικιών των κλασικών και ελληνιστικών χρό-νων στη Μακεδονία, βλ. ενδεικτικά ό.π. σημ. 18. ςεμικρό χώρο οικιακής λατρείας, σε ιερό ενταγμένο μέσαστην οικία, στην ελληνιστική πόλη της Φλώρινας, βρέ-θηκε σύνολο πήλινων ειδωλίων και ανάμεσά τους και προ-τομές με σώμα. Για τα ειδώλια από τις πέτρες και τιςπροτομές που βρέθηκαν εκεί βλ. adam-veleni (υπό εκτύ-πωση).

40. ΚΟρΤη-ΚΟνΤη 1994.41. ΤΟυρΑΤςΟΓλΟυ 1968, 1, 37 κ.ε.42. ΒΟΚΟΤΟπΟυλΟυ 1990, 13-94.43. Για τους οικισμούς γύρω από τον μυχό του Θερμαϊκού

κατά την αρχαϊκή και πρώιμη κλασική περίοδο βλ. ΑΔΑΜ-ΒΕλΕνη 2001, 61-78.

44. Για τη Θεσσαλονίκη της εποχής αυτής βλ. adam-veleni

2011, 545-562.

ΑνΔρΟνιΚΟς, Μ. 1994. Βεργίνα ιι. Ο «τάφος της Περσεφόνης», Αθήνα.Αρχαία Μακεδονία. Κατάλογος έκθεσης στην Αυστραλία, Μελβούρνη - Μπρισμπέιν - Σύδνεϋ, Αθήνα 1988.bell, m. 1981. Morgantina Studies i. The Terracotas, princeton.bérard, C. 1974. Anodoi, Essai sur l’imagenerie des passages chtoniens, paris.ΒΕλΕνης, Γ. - ν. πΟυλΟυ-πΑπΑΔηΜηΤρΊΟυ - ςΤ. ζΑχΑριΑΔης 2009. λύχνοι της ύστερης αρχαιότητας και των πρώι-

μων βυζαντινών χρόνων από την αρχαία αγορά Θεσσαλονίκης, ΑΕΜΘ 23, 273-283.ΒΟΚΟΤΟπΟυλΟυ, i. 1990. Οι ταφικοί τύμβοι της Αίνειας, Αθήνα.ΒΟΚΟΤΟπΟυλΟυ, i. (επιμ.) 1986. Θεσσαλονίκη. Από τα προϊστορικά μέχρι τα χριστιανικά χρόνια, Αθήνα.ΒΟΚΟΤΟπΟυλΟυ, i. (επιμ.) 1993. La civilisation grecque. Macédoine le royaume d’Alexandre le Grand (catalogue de l’expo-

sition), ministère de la Culture, montréal.Consolo langher, s.n. 1993. macedonia e sicilia nell’età dei diadochi e di agatocle», Αρχαία Μακεδονία v. Ανακοι-

νώσεις κατά το Πέμπτο Διεθνές Συμπόσιο, Θεσσαλονίκη 1989, Θεσσαλονίκη, 345-372.Croissant, f. 1983. Les protomés féminines archaiques. Recherches sur les représantations du visage dans la plastique de 550-

480 av. J.-C., paris.Chryssanthaki-nagle, k. 2006. les protomés-bustes féminines de macédoine et de thrace revisitées: l’example des

protomés-bustes de la maison Α de tragilos, RA 1, 2006, 3-31.ΔρΟυΓΟυ, ςτ. 1997. Βεργίνα 1990-1997. Το ιερό της Μητέρας των Θεών στις Αιγές, ΑΕΜΘ 10Α, 41-54.hatzopoulos, Μ.b. 1994.Cultes et rites de passage en Macédoine, athènes.ΚΟΤζιΑς, ν.χ. 1937. Ὁ παρὰ τὸ ἀεροδρόμιον Θεσσαλονίκης (ςέδες) τάφος Γ΄, ΑΕ 1937, 872-894.ΚΟρΤη-ΚΟνΤη, ςτ. 1994. Η κοροπλαστική της Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη. sChmaltz, b. 1074. Terrakoten aus dem

Kabeirenheiligtum bei Theben, berlin.λιλιΜπΑΚη-ΑΚΑΜΑΤη, Μ. 1996. Το θεσμοφόριο της Πέλλας, Αθήνα.λιλιΜπΑΚη-ΑΚΑΜΑΤη, Μ. 2000. Το ιερό της Κυβέλης και της Αφροδίτης στην Πέλλα, Θεσσαλονίκη.mπΑϊρΑΜη, Κ. 2012. «Ὁ δὲ δαίμων ἔφθασε τοὺς χοῦς»: εγχυτρισμός νεαρού ατόμου από το παλαιόκαστρο νισύρου,

στο π. ΑΔΑΜ-ΒΕλΕνη - Κ. ΤζΑνΑΒΑρη (επιμ.), Δινήεσσα. Τιμητικός τόμος για την Κατερίνα Ρωμιοπούλου, Θεσσαλο-νίκη, 269-276.

muller, a. 2000. artisans, techniques de production et diffusion: le cas de la coroplathie, στο f. blondé - a. muller

(επιμ.), L’artisanat en Grèce ancienne, les productions, les diffusions, lille, 91-106.πΕΤρiΔης, π. 2003. Αteliers de potiers protobyzantins à delphes, στο χ. ΜπΑΚιρΤζhς (επιμ.), 7ο Διεθνές Συνέδριο Με-

σαιωνικής Κεραμικής της Μεσογείου, Θεσσαλονίκη 11-16 Οκτωβρίου 1999, Πρακτικά, 443-446, 534-536.πινΓιΑΤΟΓλΟυ, ς. - Θ. ςΤΕΦΑνιΔΟυ-ΤιΒΕριΟυ (επιμ.) 2011. Νάματα. Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Δημήτριο Παν-

τερμαλή, Θεσσαλονίκη, 324-333.robinson, m.d. 1933. Excavation at Olynthus vii. The Terracottas Found in 1931 and 1933, princeton.robinson, m.d. 1952. Excavation at Olynthus xiv. The Terracottas Found in 1934 and 1938, princeton.sjoqvist, e. 1958. timoleone a morgantina, Kokalos iv, 107-118.stazio, a. 1985. Monetanzione ed economia monetaria in Sicanie. Storia e civilta della Sicilia greca, milano.tsantsanoglou, k. 1997. the first Columns of the derveni papyrus and their religious significance, στο a. laks -

g.W. most (επιμ.), Studies on the Derveni Papyrus, oxford, 93-128.ΤΟυρΑΤςΟΓλΟυ, ι. 1968. Μία «Αρέθουσα» και άλλα πήλινα ειδώλια από τη χαλκιδική στο Μουσείο Θεσσαλονίκης,

BCH 92, 56-71.ΤζΑνΑΒΑρη, Κ. 2002. Πήλινα ειδώλια από τη Βέροια, ταφικά σύνολα της ελληνιστικής εποχής, Αθήνα.tzanavari, k. (υπό εκτύπωση). protomés de terre cuite de l’antique lètè, στο e. lafli - a. muller (επιμ.) Figurines de

terre cuite en Mediteranée greque et romaine: production, diffusion, iconographie et function. Actes du Colloque interna-tional d’Izmir, juin 2007, bCh suppl.

tzifopoulos, y. 2010. Paradise earned. The Bacchic-Orphic Gold Lamellae of Crete, Cambridge, massahussets - london.χΑΤζΟπΟυλΟς, Μ. 2002. λατρείες της Μακεδονίας, Τελετές μεταβάσεως και μυήσεις, στο Α. ΑΒΑΓιΑνΟυ (επιμ.), Λα-

τρείες στην «περιφέρεια» του αρχαίου ελληνικού κόσμου (Μελετήματα 14), Αθήνα, 11-29.χρυςΟςΤΟΜΟυ, Α. - π. χρυςΟςΤΟΜΟυ 1998. Διόνυσος, ο θεός και των καρπών της οπώρας στο νομό πέλλας, στο

Αμπελοοινική ιστορία στο χώρο της Μακεδονίας και της Θράκης, Πρακτικά Ε΄ Τριήμερου Εργασίας, Νάουσα, 17-19 Σε-πτεμβρίου 1993, Αθήνα, 73-79.


summary

terraCotta protomes from sedes, thessaloniki

polyxeni adam-veleni

the study re-examines eight terracotta protomes from the area of sedes, thessaloniki, which havebeen in the thessaloniki archaeological museum since 1938 and have been associated with a groupof graves excavated by n. kotzias. six of the terracotta figurines are of the protome-bust type, thatis, they represent the figure to the waist, with the arms at the same level stuck vertically to the torso.three of the protomes-busts are almost identical and probably come from the same workshop. ofthe other five protomes, two are likewise identical, while each of the other three is of a different type.all, however, are of the same category of protomes-busts with one main face and the figures are rep-resented either with peplos or with sleeveless chiton girdled high.

stylistic similarities are observed on the two large protomes, mainly in the modelling of the back.the two air vents on the two identical large protomes are considered to be a peculiar feature of theirmanufacture. the typological variety of the protomes indicates that they were not made by just onecraftsman and that they were not made at the same moment.

the figures of the protomes-busts from sedes cannot be identified confidently with specific deities.the three largest specimens, which are also the most impressive and indeed unique in the region ofmacedonia, have traits such as the fallen eyelids, the robust naked torso, the rendering of the hair-style and the jewellery on the head, which could be attributed to kore or persephone.

the closest parallels for the terracottas are found in the area of morgantina in sicily, from the cor-responding sanctuary. it seems that the area established contacts with macedonia during late archaicand Classical times. through trading transactions, as well as various political and economic affini-ties of this period, a wider zone of influence was created from the distant workshops of magna grae-cia to northern greek lands, which several scholars have argued for other works too of Classical times.

the timeframe for the group of protomes from sedes is between 330 and 310 bC, in correlationalso with the dating of the other graves. so, their dating by s. korti-konti to the late second centurybC and their association with the protomes from souroti, thessaloniki, should be revised. With re-gard to the excavation context, the sedes protomes seem to come from a cemetery corresponding tothat of aineia, which will have consisted of similar clusters of graves, mainly built cist graves, whichwere covered by a tumulus or tumuli.

the last quarter of the fourth century bC was a decisive period for the region of the thermaicgulf, as many of the settlements around it, which were at their zenith and contributing to the eco-nomic heyday of the macedonia kingdom, were selected by kassander to participate in the synoecismof the new city founded in its innermost creek in 315 bC, thessalonike.


Documents

Πήλινες προτομές από το Σέδες Θεσσαλονίκης Terracotta busts (protomes) from Sedes Thessaloniki