Х А Б А Р Л А Р Ы - Национальная академия наук

ISSN 2224-5294

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҰЛТТЫҚ ҒЫЛЫМ АКАДЕМИЯСЫНЫҢ

Х А Б А Р Л А Р Ы

ИЗВЕСТИЯ

НАЦИОНАЛЬНОЙ АКАДЕМИИ НАУК РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

N E W S

OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

ҚОҒАМДЫҚ ЖƏНЕ ГУМАНИТАРЛЫҚ ҒЫЛЫМДАР СЕРИЯСЫ

СЕРИЯ ОБЩЕСТВЕННЫХ И ГУМАНИТАРНЫХ НАУК

SERIES OF SOCIAL AND HUMAN SCIENCES

3 (313)

МАМЫР – МАУСЫМ 2017 Ж. МАЙ – ИЮНЬ 2017 г.

MAY – JUNE 2017

1962 ЖЫЛДЫҢ ҚАҢТАР АЙЫНАН ШЫҒА БАСТАҒАН ИЗДАЕТСЯ С ЯНВАРЯ 1962 ГОДА PUBLISHED SINCE JANUARY 1962

ЖЫЛЫНА 6 РЕТ ШЫҒАДЫ ВЫХОДИТ 6 РАЗ В ГОД

PUBLISHED 6 TIMES A YEAR

АЛМАТЫ, ҚР ҰҒА АЛМАТЫ, НАН РК ALMATY, NAS RK

Известия Национальной Академии наук Республики Казахстан

2

Б а с р е д а к т о р

ҚР ҰҒА академигі Пралиев С. Ж.

Р е д а к ц и я а л қ а с ы: эк. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Баймұратов У.Б.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Байпақов К.М.; филос. ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Есім Г.Е.; фил. ғ. докторы,, проф., ҚР ҰҒА академигі Қирабаев С.С.; эк. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Қошанов А.К.; эк.ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Нəрибаев К.Н. (бас редактордың орынбасары); филос. ғ.докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Нысанбаев А.Н.; заң ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Сабикенов С.Н.; заң ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Сулейменов М.К.; эк. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА академигі Сатубалдин С.С.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Əбжанов Х.М.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Əбусеитова М.Х.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Байтанаев Б.А.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Жақып Б.А.; фил. ғ. докторы, проф., чл.-корр. НАН РК Қалижанов У.К.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Қамзабекұлы Д.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Қожамжарова Д.П.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Қойгелдиев М.К.; фил. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Құрманбайұлы Ш.; тарих ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Таймағанбетов Ж.К.; социол. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА корр. мүшесі Шəукенова З.К.; фил. ғ. докторы, проф., ҚР ҰҒА құрметті мүшесі Дербісəлі А.

Р е д а к ц и я к е ң е с і:

Молдова Республикасының ҰҒА академигі Белостечник Г. (Молдова); Əзірбайжан ҰҒА академигі Велиханлы Н. (Азербайджан); Тəжікстан ҰҒА академигі Назаров Т.Н. (Тəжікстан); Молдова Республикасының ҰҒА академигі Рошка А. (Молдова); Молдова Республикасының ҰҒА академигі Руснак Г. (Молдова); Əзірбайжан ҰҒА корр. мүшесі Мурадов Ш. (Əзірбайжан); Əзір-байжан ҰҒА корр. мүшесі Сафарова З. (Əзірбайжан); э. ғ. д., проф. Василенко В.Н. (Украина); заң ғ. докт., проф. Устименко В.А. (Украина)

«Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының Хабарлары. Қоғамдық жəне гуманитар-лық ғылымдар сериясы». ISSN 2224-5294 Меншіктенуші: «Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы» РҚБ (Алматы қ.) Қазақстан республикасының Мəдениет пен ақпарат министрлігінің Ақпарат жəне мұрағат комитетінде 30.04.2010 ж. берілген 10894-Ж мерзімдік басылым тіркеуіне қойылу туралы куəлік

Мерзімділігі: жылына 6 рет. Тиражы: 2000 дана.

Редакцияның мекенжайы: 050010, Алматы қ., Шевченко көш., 28, 219 бөл., 220, тел.: 272-13-19, 272-13-18, http://nauka-nanrk.kz. social-human.kz

© Қазақстан Республикасының Ұлттық ғылым академиясы, 2017

Типографияның мекенжайы: «Аруна» ЖК, Алматы қ., Муратбаева көш., 75.

Г л а в н ы й р е д а к т о р

ISSN 2224-5294 Серия общественных и гуманитарных наук. 3. 2017

3

Г л а в н ы й р е д а к т о р

академик НАН РК С. Ж. Пралиев

Р е д а к ц и о н н а я к о л л е г и я:

докт. экон. н., проф., академик НАН РК У.Б. Баймуратов; докт. ист. н., проф., академик НАН РК К.М. Байпаков; докт. филос. н., проф., академик НАН РК Г.Е. Есим; докт. фил. н., проф., академик НАН РК С.С. Кирабаев; докт. экон. н., проф., академик НАН РК А.К. Кошанов; докт. экон. н., проф., академик НАН РК К.Н. Нарибаев (заместитель главного редактора); докт. филос. н., проф., академик НАН РК А.Н. Нысанбаев; докт. юр. н., проф., академик НАН РК С.Н. Сабикенов; докт. экон. н., проф., академик НАН РК С.С. Сатубалдин; докт. юр. н., проф., академик НАН РК М.К. Сулейменов; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Х.М. Абжанов; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК М.Х. Абусеитова; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Б.А. Байтанаев; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Б.А. Жакып; докт. фиолол. н., проф., чл.-корр. НАН РК У.К. Калижанов; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Д. Камзабекулы; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Д.П. Кожамжарова; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК М.К. Койгельдиев; докт. филол. н., проф., чл.-корр. НАН РК Ш. Курманбайулы; докт. ист. н., проф., чл.-корр. НАН РК Ж.К. Таймаганбетов; докт. социол. н., проф., чл.-корр. НАН РК З.К. Шаукенова; д. филол. н., проф., Почетный член НАН РК А. Дербисали

Р е д а к ц и о н н ы й с о в е т

академик НАН Республики Молдова Г. Белостечник (Молдова); академик НАН Азербайджанской Республики Н. Велиханлы (Азербайджан); академик НАН Республики Таджикистан Т.Н. Назаров (Таджикистан); академик НАН Республики Молдова А. Рошка (Молдова); академик НАН Республики Молдова Г. Руснак (Молдова); чл.-корр. НАН Азербайджанской Республики Ш. Мурадов (Азербайджан), член-корр. НАН Азербайджанской Республики З.Сафарова (Азер-байджан); д. э. н., проф. В.Н. Василенко (Украина); д.ю.н., проф. В.А. Устименко (Украина)

Известия Национальной академии наук Республики Казахстан. Серия общественных и гумани-

тарных наук. ISSN 2224-5294 Cобственник: РОО «Национальная академия наук Республики Казахстан» (г. Алматы) Свидетельство о постановке на учет периодического печатного издания в Комитете информации и

архивов Министерства культуры и информации Республики Казахстан 10894-Ж, выданное 30.04.2010 г.

Периодичность 6 раз в год Тираж: 2000 экземпляров

Адрес редакции: 050010, г. Алматы, ул. Шевченко, 28, ком. 219, 220, тел. 272-13-19, 272-13-18, www:nauka-nanrk.kz / social-human.kz

© Национальная академия наук Республики Казахстан, 2017 г.

Адрес типографии: ИП «Аруна», г. Алматы, ул. Муратбаева, 75


4

E d i t o r i n c h i e f

S.Zh. Praliyev, academician of NAS RK

E d i t o r i a l b o a r d:

U.B. Baymuratov, dr. econ. sc, prof., academician of NAS RK; K.M. Baipakov, dr. hist. sc., prof., academician of NAS RK; G.Ye. Esim, dr. philos. sc., prof., academician of NAS RK; S.S. Kirabayev, dr. phil. sc., prof., academician of NAS RK; A.K. Koshanov, dr. econ. sc, prof., academician of NAS RK; K.N. Naribayev , dr. econ. sc., prof., academician of NAS RK (deputy editor-in-chief); A.N. Nysanbayev, dr. philos. sc., prof., academician of NAS RK; S.N. Sabikenov, dr. jur. sc., prof., academician of NAS RK; M.K. Suleimenov, dr. jur. sc., prof., academician of NAS RK; S.S. Satubaldin, dr. econ. sc., prof., academician of NAS RK; Kh.M. Abzhanov, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; M.Kh. Abusseitov, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; B.A. Baitanayev, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; B.A. Zhakyp, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; U.K. Kalizhanov, dr. phil. sc., prof., corr. member of NAS RK; D. Kamzabekuly, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; D.P. Kozhamzharova, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; M.K. Koigeldiev, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; Sh. Kurmanbaiuly, dr. phil. sc., prof., corr.member of NAS RK; Zh.K. Taymaganbetov, dr. hist. sc., prof., corr. member of NAS RK; Z.K. Shaukenova, dr. soc. sc., prof., corr. member of NAS RK; A. Derbisali, dr. phil. sc., prof., honorary member of NAS RK

E d i t o r i a l s t a f f:

G. Belostechnik, NAS Moldova academician (Moldova); N. Velichanly, NAS Azerbaijan academician (Azerbaijan); T.N. Nazarov, NAS Tajikistan academician (Tajikistan); A. Roshka, NAS Moldova academician (Moldova); G. Rusnak, NAS Moldova academician (Moldova); Sh. Muradov, NAS Azerbaijan corr.member (Azerbaijan); Z. Safarova, NAS Azerbaijan corr.member (Azerbaijan); V.N. Vasilenko, dr. econ. sc., prof. (Ukraine); V.A. Ustimenko, dr. jurid. sc., prof. (Ukraine)

News of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of Social and Humanities. ISSN 2224-5294

Owner: RPA "National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan" (Almaty) The certificate of registration of a periodic printed publication in the Committee of information and archives of

the Ministry of culture and information of the Republic of Kazakhstan N 10894-Ж, issued 30.04.2010

Periodicity: 6 times a year Circulation: 2000 copies

Editorial address: 28, Shevchenko str., of. 219, 220, Almaty, 050010, tel. 272-13-19, 272-13-18, www:nauka-nanrk.kz / social-human.kz

© National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, 2017

Address of printing house: ST "Aruna", 75, Muratbayev str, Almaty


5

Глобальные проблемы современности



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 5 – 12

UDC 338 (574) A.A. Satybaldin, N. K. Nurlanova

Institute of Economics of the Committee of Sciences, Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Almaty

[email protected], [email protected]

PREREQUISITES FOR THE IMPLEMENTATION OF THE PARIS CLIMATE AGREEMENT IN THE COUNTRIES

OF THE EURASIAN ECONOMIC UNION

Annotation. The purpose of this article is to substantiate the need for the transition of national economies to low-carbon development.

The methodological basis was the theoretical concepts, expert and forward-looking assessments of domestic and foreign scientists in the field of "green" economy and low-carbon development.

The authors studied methods and indicators for assessing the level of the decarbonization of national economies of the countries of the Eurasian Economic Union. It was outlined priorities for the fulfillment of the international obligations of the countries of the Eurasian Economic Union for the implementation of the Paris Climate Agreement in the article.

The result of the work was the determination of the specifics of the transition to low-carbon development in the sectors of the Russian economy. The characteristic of the scenario of economic development of the Russian Federation is given. The main forecast indicators of the deep decarbonization of the Russian economy were shown. The forecast of the structure of energy consumption in Russia is given. The volume of greenhouse gas emissions in different sectors of the economy is analyzed.

The level and ways of improving energy efficiency in the sector of households and public utilities in Russia were studied. It was demonstrated prospective benefits and increased efficiency of investment from measures of thermal insulation of the housing construction, reconstruction of the heating systems, heat metering and hot water supply. The authors described the directions of decarbonization of the Russian energy sector. The expected effect from the accelerated development of renewable energy sources is shown. Ways to increase energy efficiency in forestry have been identified. The effectiveness of the system of payments for greenhouse gas emissions is shown.

Measures to ensure low-carbon development of Belarus have been identified. The institutional preconditions for the implementation of the Paris climate agreement in Kazakhstan are

explored. The legislative basis for the transition to a "green" economy is analyzed. The result of the work was also the conclusion that there is a need to strengthen monitoring and reporting on the implementation of legislative acts and strategic program documents of the Kazakhstan.

The scope of application of the scientific results, obtained in the paper, can be government institutions of Kazakhstan and control training process of universities.

Key words: "Green" economy; Low-carbon development; Decarbonization; Energy efficiency; Renewable energy sources; greenhouse gases; Institutional prerequisites; Climatic agreement; Fuel and energy sector; Payments for emissions.

УДК 338 (574)

А.А. Сатыбалдин, Н.К. Нурланова

Институт экономики Комитета науки Министерства образования и науки, Республики Казахстан, г. Алматы

ПРЕДПОСЫЛКИ РЕАЛИЗАЦИИ ПАРИЖСКОГО КЛИМАТИЧЕСКОГО СОГЛАШЕНИЯ В СТРАНАХ ЕАЭС

Аннотация. Целью данной статьи является обоснование необходимости перехода национальных эконо-мик к низкоуглеродному развитию.


6

Методологической основой послужили теоретические концепции, экспертные и прогнозные оценки отечественных и зарубежных ученых в области «зеленой» экономики и низкоуглеродного развития.

Авторы исследовали методы и индикаторы оценки уровня декарбонизации национальных экономик стран Евразийского Экономического Союза. В статье определены приоритеты выполнения международных обязательств стран Евразийского Экономического Союза по реализации Парижского климатического согла-шения.

Результатом работы явилось определение особенностей перехода к низкоуглеродному развитию в секто-рах экономики России. Дана характеристика сценария экономического развития Российской Федерации. Показаны основные прогнозные индикаторы глубокой декарбонизации экономики России. Дан прогноз структуры энергопотребления России. Проанализированы объемы выбросов парниковых газов в разных секторах экономики. Исследован уровень и пути повышения энергоэффктивности в секторе домашних хозяйств и коммунальных услуг России. Продемонстрированы перспективные выгоды и рост эффективности вложенных средств от мер теплоизоляции домостроений, реконструкции систем отопления, учета тепла и горячего водоснабжения. Авторы охарактеризовали направления декарбонизации энергетического хозяйства России. Показан ожидаемый эффект от ускоренного развития возобновляемых источников энергии. Выяв-лены пути повышения энергоэффективности в лесном хозяйстве. Показана эффективность системы платежей за выбросы парниковых газов.

Выявлены меры по обеспечению низкоуглеродного развития Беларуси. Исследованы институциональные предпосылки реализации парижского климатического соглашения в

Казахстане. Проанализирована законодательная база перехода к «зеленой» экономике. Результатом работы также явился вывод о необходимости усиления мер мониторинга и отчетности по реализации законода-тельных актов и стратегических программных документов Казахстана.

Областью применения научных результатов, полученных в статье, могут быть органы государственного управления Казахстана и учебный процесс вузов.

Ключевые слова: «зеленая» экономика; низкоуглеродное развитие; декарбонизация; энергоэффектив-ность; возобновляемые источники энергии; парниковые газы; институциональные предпосылки; климати-ческое соглашение; топливно-энергетический сектор; платежи за выбросы.

Долгосрочная Стратегия «Казахстан-2050» [1] и принятая в 2013 году Указом Президента Республики

Казахстан Н. Назарбаевым Концепция по переходу к «зеленой» экономике (далее – Концепция) [2] опреде-лили приоритеты по внедрению «зеленых», низкоуглеродных технологий и снижению углеродоемкости национальной экономики. В рамках Концепции поставлены задачи по достижению доли возобновляемых источников энергии (ВИЭ) в общем энергобалансе страны к 2020г. - 3%, к 2050г. - 50%, что обеспечит сокращение выбросов парниковых газов в энергетическом секторе. Достижение поставленных задач, а также выполнение международных обязательств страны в рамках реализации Парижского климатического согла-шения актуализируют необходимость проведения исследований в области адаптации и смягчения послед-ствий изменения климата.

Как известно, наша страна, являясь стороной Рамочной Конвенции по изменению климата Организации Объединенных Наций (РКИК ООН), ратифицировав Киотский Протокол и Парижское Климатическое Согла-шение, подтвердила свою готовность участия в совместной борьбе по сдерживанию глобального изменения климата и выполнению международным обязательств. Благодаря известным инициативам Президента Рес-публики Казахстан Н. Назарбаева по ядерному разоружению, созданию институциональных основ для прод-вижения «зеленой» экономики в евразийском регионе («Программа партнерств «Зеленый Мост», проведение ЭКСПО-2017, создание Центра «зеленых» технологий» на инфраструктуре Пост-Экспо-2017 и другие) Казахстан приобрел имидж ответственного члена мирового сообщества по достижению устойчивого разви-тия на глобальном и национальном уровнях.

В настоящее время казахстанская экономика находится на этапе структурной трансформации и реализации второй Программы индустриально-инновационного развития, призванной кардинально изменить сырьевую направленность и устранить экономические диспропорции в развитии отраслей, создающих новую добавленную стоимость. В то же время, длительное и динамичное развитие отраслей горнодобывающего комплекса обусловило высокую энергоемкость и углеродоемкость валового национального продукта. Так, по уровню углеродоемкости валового внутреннего продукта (ВВП) наша страна в 3-5 раз превосходит страны ОЭСР (по твердым частицам – более чем в 10 раз; по оксидам азота – на 20%; по оксидам серы – более чем в 2,5 раза), что безусловно снижает конкурентоспособность отечественной продукции на мировых товарных рынках и создает серьезные риски в реализации нового климатического соглашения и сохранения качества окружающей среды в регионе.

Поэтому переход к низкоуглеродному развитию Республики Казахстан должен стать приоритетом нового курса на модернизацию национальной экономики и быть гармонизирован с этими процессами в других странах Евразийского Экономического Союза (ЕАЭС), прежде всего в России и Беларуси.

ISSN 2224-5

Особе Росси

залежами нефти и угпарниковыснизится пдинамика нгенного из

УченыRU-TIMESруемые вычто глубокпервичнойэнергии усоставит 3возрастет д

Такойдо 200 Мт

Приме В 200

признано амер по нейДля того, декарбонизсложившаявыбросов.

СектоЖилой

Историчесмногих слсистеме жи

Так, нразработатзданиях и утечек теп20 лет этикапитальны

5294

енности перехийская Федерископаемогогля соответстых газов, а запримерно до необходима менения клиыми был смоS, учитывая сыбросы парникая декарбонй энергии до уменьшится 36%, доля недо 32,5%, в той сценарий укСО2 в 2050 г

Рис

ечание: составл

9 г. в Российантропогеннойтрализации чтобы конкрзации эконояся с выбро

ор домашних й сектор в Рки сложившалучаях доходилищных комнапример, прить ряд низкосооруженияхпла, теплоизои меры охватый ремонт, то

хода к низкоурация, несмоо топлива, пртвенно [3 Kruатем начать 1500 млн. т. Сдля достижемата. оделирован сцснижение чииковых газовнизация экон

27% и ростдо 2,8% от ефти снизитсом числе долказывает на ог.

сунок 1 - Выбр

лено на основе

йской Федераое изменениепоследствийретизироватьомики для осами парник

хозяйств и кРоссии облааяся система дят до 50%. ммуникаций ии помощи пезатратных мх. К ним отнооляция чердачтят 90 % экспо снижение в

углеродному ротря на самуюредставляющukowska], плаих снижениСО2-экв. илиния к 2050 г

ценарий эконсленности нав в объеме 1,номики привту ВВП на дуобщего об

ся до 7%, а ля атомной энобщее сниже

росы от сжиган

е данных отчет

ации была пое климата, чтй влияния гль меры, предвозможной

ковых газов

коммунальныадает значитецентральногПоэтому вои теплоснабжередовых технмаломасштабносятся уплотчных помещеплуатируемывыбросов мож

С

7

развитию в сю большую вщими 34%, 12анирует в самие. По прогни более, чем вг. уровня выб

номического аселения со ,67 тонн CO2

ведет к снижушу населенъема энергоудельный в

нергии достиние выбросо

ния топлива в

та [6 IEA, 7 Ви

одписана Клито послужилолобальных издпринятые вадаптации в разных с

ых услуг Россиельным потего отопленияопросы внедржения требуенологий, совных решенийтнение окон иений, полов ых жилых плжно оценить

Серия общест

секторах эков мире терри2% и 20% ммые ближайшозам, к 2030в 2 раза от урбросов, ведущ

развития Ро142-х до 1202 на душу нажению исполния в 3 раза;опроизводстввес возобновлгнет примернв от сжигани

России в 2010

иноградов]

иматическая о предпосылкзменений клив России для

к Казахстсекторах эко

ии. енциалом дл приводит к рения новыхет особого внвременного обй, которые ои дверей, герпервых этажлощадей, как примерно в 3

твенных и гума

ономики Росситорию в 17 мировых залешие годы ост0 году количровня 1990 г. щего к решен

оссийской Фе0 млн. чел. к аселения. Прльзования об использованва, использовляемых истоно 22% к 205ия топлива от

0 и 2050 гг, Мт

Доктрина, ткой для планиимата на наця достижениятану, проанаономики от

ля повышенибольшим потх энергосберимания. борудованияобеспечат снрметизация плжей, пустот в проходящих

35 млн. т. СО

анитарных нау

сии. млрд. км2, с

ежей натуралтановить росчество общих[4 Sachs]. Имнию проблем

едерации с т2050-му год

ри этом предпбщего объемние угля каквание прироочников энер0 г. [5 Кокорт 1527 Мт СО

тСО2

.е. впервые оирования прециональную я заявленныхализирована различных и

ия энергоффетерям тепла, егающих тех

я и инструменнижение потелинтусов и дстенах. Еслих, так и не пО2-экв [4 Sach

ук. 3. 2017

с большими льного газа, ст выбросов х выбросов менно такая мы антропо-

ехнологией ду, и плани-полагалось, ма поставок к источника одного газа ргии (ВИЭ) рин]. О2 в 2010 г.

официально евентивных экономику. х целей по ситуация,

источников

ективности. которые во хнологий в

нтов можно ерь тепла в других мест и в течении проходящих hs J.].


8

Следует отметить, что в России, помимо шагов со стороны администрации и государственных органов управления, большая роль отводится активизации общественности по информированию населения о доступных способах теплоизоляции помещений и наиболее эффективных мер для утепления квартир. Такие меры достаточно просты для самостоятельного осуществления населением, но они дают прямой эффект в виде повышения теплового комфорта жилья, а также экономии средств за счет устранения необходимости использовать дополнительные электрообогреватели. Предусматривается увеличение влияния обществен-ности на принятие решений по общедомовым мерам теплоизоляции путем демонстрации перспективных выгод от таких мер и роста эффективность вложенных средств, создающих базу для последующей экономии общедомового бюджета.

Существуют и другие меры, которые планируется применять в секторе домашнего хозяйства и которые в состоянии существенно повлиять на общее потребление электроэнергии. Так, планируется уделить внимание массовому использованию светодиодных источников света. Полная замена ламп накаливания на более современные включает как переход на компактные люминесцентные лампы, так и на светодиодные лампы. Государственная программа России по повышению энергоэффективности предусматривает внедре-ние в жилищном фонде эффективных систем освещения с заменой ламп накаливания на компактные люми-несцентные лампы и доведением к 2021 году доли компактных люминесцентных ламп до 83% при полном выводе из использования ламп накаливания.

Большое значение для декарбонизации в секторе бытового потребления энергии имеет реконструкция системы отопления. В этой области в России планируется повсеместная установка узлов учета тепла и горячего водоснабжения, позволяющих регулировать и экономить расход теплоносителя.

Государственная программа России по повышению энергоэффективности предусматривает также уста-новку 2,434 млн. коллективных (общедомовых) приборов учета тепловой энергии к 2021 году. Установка счетчиков тепла и термостатов позволит к 2030 г. сократить выбросы примерно на 35 млн. т. СО2-экв., в результате чего прогнозируется, что экономия тепловой энергии за 20 лет составит не менее 20% [5 Ко-корин].

Планируемый комплекс мероприятий по модернизации зданий в России включает герметизацию мест утечки воздуха, уплотнение окон и дверей, что может дать экономию энергопотребления до 50 %. В результате сокращение выбросов парниковых газов может составить примерно 50 млн. т. СО2-экв. Более высокий потенциал экономии энергопотребления в нежилых зданиях объясняется тем, что многие из них, например, склады, имеют очень высокие потолки, большие дверные проемы и т. п. Для нежилых зданий инвестиционные вложения в рост энергоэффективности в размере одной тысячи рублей может сэкономить до 5-10 тысяч рублей [3 Krukowska].

Для более эффективной реализации всех перечисленных мер российское правительство рассматривает возможность предоставления различных грантов и системы субсидирования для населения, учитывая его возможные финансовые затруднения.

Направления декарбонизации энергетического хозяйства России. Производство электроэнергии в России является самым большим источником выбросов парниковых

газов и, соответственно, здесь необходимы наиболее решительные меры по декарбонизации. Модернизация индустрии энергетического хозяйства, включая теплосети и линии электропередач (ЛЭП), является неотъемлемым аспектом реализации курса на декарбонизацию экономики, так как более 80% объектов отраслей и различных секторов устарели, функционируя уже более 20 лет.

Следующий, важный объект в процессе декарбонизации экономики - электростанции. Эффект от работы в этом направлении в России до 2030 г. может быть оценен примерно в размере 150 млн. т. СО2-экв. в год, кроме того активное развитие производства и использование возобновляемых источников энергии к 2030 г. может обеспечить снижение выбросов до 200 млн. т. СО2-экв. в год [4 Sachs].

Решение проблемы декарбонизации экономики требует особого внимания к реконструкции теплосетей. Улучшение изоляции старых теплосетей с использованием современных технологий (полиуретановая теплоизоляция) может сократить потери как минимум в 2-3 раза, до уровня примерно в 15 %. В пересчете на выбросы парниковых газов эффект может быть оценен в размере более 40 млн. т. СО2-экв. в год. Государственная программа Российской Федерации по повышению энергоэффективности предусматривает проведение соответствующих мер и на газовых станциях, в том числе за счет вывода из эксплуатации тех из них, которые выработали ресурс, и строительства станций с использованием газотурбинных и парогазовых технологий, что должно привести к сокращению выбросов парниковых газов за 2011-2020 годы на 244,56 млн. т. СО2-экв. В дополнение к этому внедрение когенерации на котельных позволит получить дополни-тельное сокращение выбросов на 32,87 млн. т. СО2-экв. Также в перспективе предусматривается повышение доли когенерации за счет строительства мини-ТЭЦ вместо котельных в малых городах. Этот эффект сов-местно с повышением эффективности работы станций за счет снижения потребления энергии на собствен-ные нужды к 2030 г. оценивается в размере до 20 млн. т. СО2-экв. в год [5 Кокорин]. Правительство России


9

также приняло решение об обязательной утилизации не менее 95% попутных газов, однако сроки их выпол-нения постоянно переносятся. По официальным данным сейчас утилизируется примерно 80% попутных газов (заметим, что в 2010 г. процент утилизации снизился с 81 до 77%), то есть даже по минимальной официальной оценке нужно снизить сжигание в факелах в 4 раза (с 20 до 5%). Государственная программа по повышению энергоэффективности предусматривает сокращение сжигания попутного газа в факелах, что должно привести к сокращению выбросов СО2 на 11,4 млн. т. СО2-экв. за период 2011-2020 годы [4 Sach].

Ускоренное развитие возобновляемых источников энергии (кроме крупных ГЭС), как наиболее эффективный и распространенный в мире путь к декарбонизации, характерно и для России. К 2030 г. эффект от развития возобновляемых источников энергии (кроме крупных ГЭС) составит примерно 50 млн. т. СО2-экв. в год. Ряд источников энергии признан наиболее перспективным для быстрого экономического роста и перехода на низкоуглеродное развитие, это такие, как: биомасса (в основном древесная), обеспечивающая эффект более 15 млн. т. СО2-экв. в год; ветровая энергия – до 15 млн. т. СО2-экв. в год; геотермальная и приливная энергия – от 7 до 10 млн. т. СО2-экв. в год. В то же время эффект от развития ГЭС, имеющих хорошие возможности для получения компенсационных платежей, по оценкам экспертов, недостаточен, лишь в объеме 1,5 млн. т. СО2-экв. в год, а эффект от развития наиболее технологически развивающейся солнечной энергетики оценивается в размере, равном менее 0,5 млн. т. СО2-экв. в год.

Повышение энергоэффективности в лесном хозяйстве. Как известно, лес играет заметную роль как источник и очиститель углерода. В России леса занимают

значительные территории, соответственно, их значимость в процессе декарбонизации экономики также существенна.

Леса неизбежно будут стареть и расчеты показывают, что к 2040-м годам нетто-поглощение может стать нулевым. Отрицательно на сокращение лесного массива России могут повлиять на два других фактора - пожары и вырубки. Повлиять же на этот процесс в обратном направлении достаточно сложно. При неизменных объемах вырубок в 2040-х годах российские леса останутся нетто-поглотителем, равным примерно 300 млн. т. СО2-экв. в год, а при планируемом в ряде правительственных документов росте выру-бок лесов на 5% в год, они могут стать нетто-эмитентом объемом 100 – 200 млн. т. СО2-экв. в год [4].

Эффективность системы платежей за выбросы парниковых газов. Платежи за выбросы парниковых газов, как один из экономических методов воздействия на декар-

бонизацию экономики, уже используются во многих странах. До настоящего времени он является наиболее эффективным средством по регулированию выбросов парниковых газов и мотивирует страны на определенные действия по повышению энергоэффективности всех секторов экономики и отраслей индустрии. Для России на сегодняшний день такая мера, как общий для всех производств налог на выбросы парниковых газов, был неприемлем. Для того, чтобы поощрять внедрение новых технологий за счет средств, собираемых с предприятий, продолжающих использовать старые технологии, необходимо применение дифференцированных платежей. Согласно расчетам, проведенным в Институте экономической политики им. Е.Т. Гайдара, введение данных платежей (по прогнозам они возрастут от 50 до 80 долл. США за 1 т. СО2 за период 2020-2050 гг.) в стране в целом выбросы парниковых газов могут быть снижены на 10-20 % от уровня 1990 г. В пересчете на абсолютный объем выбросов парниковых газов это означает их уменьшение на 300 – 600 млн. т. СО2-экв. в год до 2050 г. Прогнозный эффект на период до 2030 г. оценивается в размере 100-300 млн. т. СО2-экв. в год и в значительной степени зависит от года введения платежей – чем раньше, тем эффект больше. Поэтому вопрос о быстрейшей разработке и внедрении эффективной системы платежей уже сейчас находится в сфере внимания Правительства России [3 Krukowsk].

Меры по обеспечению низкоуглеродного развития Беларуси. Указом Президента страны от 20 сентября 2016 года Беларусь стала полноправной стороной Париж-

ского соглашения по климату. В настоящий момент обязательства Белоруссии по Парижскому соглашению состоят в том. чтобы сократить выбросы парниковых газов на 28% по сравнению с уровнем 1990 года. Сегодня выбросы Беларуси составляют около 92 млн. тонн, а первоначальная цель предполагает около 96 млн. тонн к 2030 году. Следуя ей, Беларусь к 2050 году должна достичь такого баланса выбросов и погло-щения парниковых газов, чтобы их объём не превышал 43 млн тонн. До конца 2018 года в Белоруссии будет проведён комплекс мероприятий, позволяющих оценить возможные изменения в энергетической политике, области охраны окружающей среды, и создан план реализации новых, более амбициозных целей. План будет разрабатываться Советом министров и подведомственными подразделениями. В соответствии с ним будут внесены соответствующие поправки в уже существующие законодательные акты.

Как сторона Парижского соглашения, Беларусь будет иметь возможность участвовать в международных экономических механизмах устойчивого развития.

Так как Беларусь вошла в число 55-ти стран, первыми ратифицировавшими Парижское соглашение, ей предоставляется право устанавливать условия и утверждать механизмы распределения грантовых средств.


10

Благодаря этому для страны станут доступны гранты и программы для увеличения доли возобновляемых источников энергии, адаптации к изменению климата в разных отраслях экономики, сохранения лесов , болот и др.

Институциональные предпосылки реализации парижского климатического соглашения в Казахстане. Первым программным документом независимого Казахстана в области сохранения окружающей среды

и смягчения изменения климата стала Стратегия «Казахстан – 2030», в которой было отмечено, что «Ка-захстан 2030 года должен стать чистой и зеленой страной, со свежим воздухом и прозрачной водой» [8 Назарбаев]. По мере развития укрепления государственности и подъема национальной экономики, воп-росы борьбы с изменением климата становились все более актуальными и были подтверждены ратифика-цией Рамочной Конвенции по изменению климата ООН и Киотского протокола, а также принятием в 2012 году долгосрочного программного документа Стратегия «Казахстан-2050»: новый политический курс сос-тоявшегося государства [1]. В данной стратегии впервые указывается на необходимость ускоренного перехода к низкоуглеродной экономике. Более того, развитие возобновляемых источников энергии было определено как приоритетное направление в сфере развития энергетики.

Основу национального законодательства в сфере низкоуглеродного развития составляет Экологический кодекс от 9 января 2007 г., где были впервые прописаны правила функционирования углеродного рынка в главе «Государственное регулирование в сфере выбросов и поглощений парниковых газов» [9]. В соответ-ствии с кодексом, в декабре 2012 года Постановлением Правительства Республики Казахстан был принят первый Национальный план распределения квот на выбросы парниковых газов, затем Второй Национальный план распределения квот на выбросы парниковых газов, в который вошли 166 предприятий энергетической, угольной, нефтяной, газовой и перерабатывающей промышленности, базовая линия выбросов которых превышала 20 тыс. тонн двуокиси углерода. В ноябре 2015 года был принят Третий Национальный план действий по обеспечению ограничения/сокращения выбросов парниковых газов до 2030 года (далее-План), мероприятия которого направлены на разработку предложений по оценке мер по энергоэффективности и энергосбережению, внедрению возобновляемых источников энергии, по их дополнению и корректировке. Также в Плане отмечается необходимость проведения сравнительной оценки сценариев регулирования объема выбросов парниковых газов на период до 2020 года и 2030 года, а также стимулирования реализации внутренних проектов, направленных на сокращение выбросов. В разделе данного Плана, касающегося Системы торговли выбросами, отмечается необходимость организации взаимодействия казахстанской Системы торговли выбросами с системами регулирования объема выбросов парниковых газов других стран, а также совершенствования системы в целом.

Стоит отметить, что в Плане отсутствуют отдельные индикаторы по снижению выбросов для базовых секторов экономики, таких как топливно-энергетический комплекс, строительство, транспортный и лесной секторы. Включение индикаторов по снижению выбросов данных отраслей в План способствовало бы достижению принятых Рамочной конвенцией ООН об изменении климата обязательств по снижению выбросов парниковых газов к 2030 году на 15 - 25%. Последние изменения в Экологический кодекс были внесены согласно Закону Республики Казахстан от 29 марта 2016 года 479-V «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам сокращения разреши-тельных документов и упрощения разрешительных процедур» [10]. Согласно данным изменениям была полностью исключена глава 22 «Учет природопользователей и источников загрязнения окружающей среды». Помимо этого, был исключен подпункт 22 статьи 17, который указывал на то, что Уполномоченный орган в области охраны окружающей среды должен вести государственный реестр природопользователей и источников загрязнения окружающей среды и устанавливать порядок их учета.

Реализации следующего направления декарбонизации национальной экономики, а именно повышению энергоэффективности способствует реализация основных статей Закона РК «Об энергосбережении и повы-шении энергоэффективности» от 13 января 2012 года 541-IV [11]. Закон направлен на создание целостной правовой базы и формирование национальной инфраструктуры в области энергосбережения в целях обеспе-чения перехода экономики на энергоэффективное развитие. Основными направлениями государственного регулирования согласно данному закону являются осуществление технического регулирования в области энергосбережения и повышения энергоэффективности, осуществление сбалансированной тарифной поли-тики и ценообразования в области производства и потребления энергетических ресурсов, стимулирование энергосбережения и повышения энергоэффективности, включая использование энергосберегающего обору-дования и материалов, осуществление государственного контроля за эффективным использованием энерге-тических ресурсов и др. Согласно этому закону в стране введена дифференцированная плата за потреблен-ную теплоэнергию, введен запрет на поставку тепловой электрической энергии, газа в новые возводимые объекты, не оснащенные приборами учета, принято более 170 технических стандартов, в том числе гармони-зированный международный стандарт энергетического менеджмента ISO 50001, введен обязательный энер-гоаудит для предприятий (около 2000) , включенных в Реестр крупных потребителей энергетических ресурсов.


11

На обеспечение снижения энергоемкости национальной экономики и реализации Парижского соглаше-ния направлено также действие Закона РК «О поддержке использования возобновляемых источников энергии» от 4 июля 2009 года 165-IV [12], который стал первым шагом на пути государственной под-держки генерирующих источников, использующих нетрадиционные источники энергии. Данный закон нап-равлен на создание благоприятных условий для производства электрической и (или) тепловой энергии с использованием возобновляемых источников энергии, согласно которому этим источника энергии гаранти-руется государственная поддержка на всех этапах проектирования, строительства и эксплуатации.

Наиболее комплексным документом в сфере низкоуглеродного развития и повышения энергоэффек-тивности стала Концепция по переходу Республики Казахстан к «зеленой экономике», принятая 30 мая 2013 года за 577 [2]. Данная Концепция включает вопросы эффективного использования природных ресурсов и повышения благосостояния граждан Казахстана посредством диверсификации экономики и создания новых рабочих мест, а также улучшения условий жизни граждан, укрепления здоровья нации путем улучшения состояния окружающей среды и обеспечения устойчивого развития.

Таким образом, исходя из анализа институциональных предпосылок перехода национальной экономики к низкоуглеродному развитию, можно сделать вывод, что в настоящее время в стране создана достаточно развитая нормативно-правовая база, создающая необходимые условия для решения данной приоритетной стратегической задачи государства. Однако для успешного достижения намеченных целевых индикаторов и национальных обязательств в рамках Нового климатического соглашения требуется усиление мер монито-ринга и отчетности по реализации каждого нормативного, стратегического и программного документа.

ЛИТЕРАТУРА

[1] Послание Президента Республики Казахстан – Лидера нации Н.А. Назарбаева народу Казахстана (2012) «Стратегия Казахстан-2050 – Новый политический курс состоявшегося государства» //Казахстанская правда. – 14 декабря.

[2] Концепция по переходу Республики Казахстан к «зеленой» экономике» (2013) Указ Президента РК от 30 мая 577. http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31399596

[3] Krukowska Е. (2010) UN Approves Russian Joint Implementation CO2 Reduction Project by E.ON. BLOOMBERG. http://www.bloomberg.com/news/2010-10-18/un-approves-russian-joint-implementation-co2-reduction-project-by-e-on.html.

[4] Sachs J., Tubiana L. (2014) Russia Report, Sustainable Development Solutions Network (SDSN) and Institute for Sustainable Development and International Relations (IDDRI) September http://unsdsn.org/wp-ontent/uploads/2014/09/DDPP_ 2014_report_ Russia_chapter.pdf

[5] Кокорин А.О. Меры по снижению в России выбросов парниковых газов и приоритеты работы российских неправительственных организаций. http://energosber.info/upload/ pdf/CO2_Russia_RUS_final.pdf

[6] IEA Energy Statistics, Russia Climate Change Policy. http://envirocenter.yale.edu/uploads/pdf/Russia_Climate_ Policy_Data_Sheet.pdf

[7] Виноградов Е. Россия и Германия: два взгляда на приоритеты в энергетике (онлайн статья немецкого издательства Deutsche Welle). http://www.dw.de/Russia-and-Germany-two-look-at-priorities-in-energy/a-15894479

[8] Назарбаев Н.А. (1997) Казахстан-2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев Послание Президента страны народу Казахстана //Казахстанская правда. 21 октября.

[9] Экологический Кодекс Республики Казахстан (2007) 212. http://kodeksy-kz.com/ka/ekologicheskij_ kodeks/21.htm

[10] Закон Республики Казахстан (2016) «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам сокращения разрешительных документов и упрощения разрешительных процедур» 479-V. http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=39879187

[11] Закон РК (2012) «Об энергосбережении и повышении энергоэффективности» 541-IV http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31112351 [12] Закон РК (2009) «О поддержке использования возобновляемых источников энергии» 165-IV http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30445263

REFERENCES

[1] The Address of the President of the Republic of Kazakhstan - the Leader of the Nation N.A. Nazarbayev to the people of Kazakhstan (2012) Strategy Kazakhstan-2050 - New political course of the held state Kazakhstan's truth. Dec. 14 [Poslanie Prezidenta Respubliki Kazahstan – Lidera nacii N.A. Nazarbaeva narodu Kazahstana Strategija Kazahstan-2050 Novyj politicheskij kurs sostojavshegosja gosudarstva. Kazahstanskaja pravda] (in Russ.)

[2] Concept on the transition of the Republic of Kazakhstan to a "green" economy (2013) Presidential Decree of May 30 [Koncepcija po perehodu Respubliki Kazahstan k zelenoj jekonomike. Ukaz Prezidenta RK ot 30 maja] No. 577. http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31399596 (in Russ.)

[3] Krukowska Е. (2010) UN Approves Russian Joint Implementation CO2 Reduction Project by E.ON. BLOOMBERG http://www.bloomberg.com/news/2010-10-18/un-approves-russian-joint-implementation-co2-reduction-project-by-e-on.html. (in Eng.).

[4] Sachs J., Tubiana L. (2014) Russia Report, Sustainable Development Solutions Network (SDSN) and Institute for Sustainable Development and International Relations (IDDRI) September http://unsdsn.org/wp-ontent/uploads/2014/09/ DDPP_2014_report_ Russia_chapter.pdf (in Eng.).


12

[5] Kokorin A.O. Measures to reduce greenhouse gas emissions in Russia and the priorities of the work of Russian non-governmental organizations. [Kokorin A.O. Mery po snizheniju v Rossii vybrosov parnikovyh gazov i prioritety raboty rossijskih nepravitel'stvennyh organizacij] http://energosber.info/upload/ pdf / CO2_Russia_RUS_final.pdf (in Russ.)

[6] IEA Energy Statistics, Russia Climate Change Policy. http://envirocenter.yale.edu/uploads/pdf/Russia_ Climate_Policy_Data_Sheet.pdf

[7] Vinogradov E. Russia and Germany: two views on energy priorities (online article by the German publishing house Deutsche Welle) [Vinogradov E. Rossija i Germanija: dva vzgljada na prioritety v jenergetike (onlajn stat'ja nemeckogo izdatel'stva Deutsche Welle)] Http://www.dw.de/Russia-and-Germany-two-look-at-priorities-in-energy/a-15894479 (in Russ.)

[8] Nazarbayev N.A. (1997) Kazakhstan-2030. Prosperity, security and improvement of well-being of all Kazakhstanis. Message of the President of the country to the people of Kazakhstan. Kazakhstan's truth. October 21. [Nazarbaev N.A. Kazahstan-2030. Procvetanie, bezopasnost' i uluchshenie blagosostojanija vseh kazahstancev Poslanie Prezidenta strany narodu Kazahstana //Kazahstanskaja pravda. 21 oktjabrja] (in Russ.)

[9] Environmental Code of the Republic of Kazakhstan (2007) [Jekologicheskij Kodeks Respubliki Kazahstan] No. 212. http://kodeksy-kz.com/ka/ekologicheskij_kodeks/21.htm (in Russ.)

[10] The Law of the Republic of Kazakhstan (2016) On Amendments and Additions to Certain Legislative Acts of the Republic of Kazakhstan on Reduction of Permits and Simplification of Authorization Procedures [Zakon Respubliki Kazahstan «O vnesenii izmenenij i dopolnenij v nekotorye zakonodatel'nye akty Respubliki Kazahstan po voprosam sokrashhenija razreshitel'nyh dokumentov i uproshhenija razreshitel'nyh procedur»] No. 479-V.

Http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=39879187 (in Russ.) [11] Law of the Republic of Kazakhstan (2012) On Energy Saving and Energy Efficiency Improvement [Zakon RK «Ob

jenergosberezhenii i povyshenii jenergojeffektivnosti»] No. 541-IV http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31112351 (in Russ.)

[12] The Law of the Republic of Kazakhstan (2009) On Supporting the Use of Renewable Energy Sources [Zakon RK «O podderzhke ispol'zovanija vozobnovljaemyh istochnikov jenergii»] No. 165-IV http://online.zakon.kz/Document/?doc_id= 30445263 (in Russ.)

ƏОЖ: 338 (574)

А.А. Сатыбалдин, Н.К. Нұрланова

Экономика институты, Алматы қ., Қазақстан

ПАРИЖ КЛИМАТТЫҚ КЕЛІСІМІН ЕАЭО ЕЛДЕРІНДЕ ІСКЕ АСЫРУ АЛҒЫШАРТТАРЫ Аннотация. Мақаланың мақсаты ұлттық экономикалардың төменкөміртекті дамуға көшу қажеттілігін

дəлелдеу болып табылады. Əдіснамалық негізін отындық жəне шетелдік ғалымдардың «жасыл» экономика жəне төменкөміртекті

даму саласындағы теориялық тұжырымдамалары, болжалдық жəне сарапатамалық бағалаулары құрайды. Авторлар Еуразиялық Экономикалық Одақ елдері ұлттық экономикаларының декарбондалу деңгейіне

баға беру əдістері мен индикаторларын зерттеді. Мақалада Еуразиялық Экономикалық Одақ елдерінің Париж климаттық келісімін іске асыру жөніндегі халықаралық міндеттемелерді орындау басымдықтары анықталған.

Жұмыстың нəтижесі болып Ресей экономикасы секторларындағы төменкөміртекті дамуға көшу ерекше-ліктерін анықтау болып табылады. Ресей Федерациясының экономикалық даму сценарийіне сипаттама берілді. Ресей экономикасының терең декарбонизациялануының басты болжалдық индикаторлары көрсетіл-ген. Ресейдің энергия тұтыну құрылымына болжау жасалынды, экономиканың əртүрлі сектордарындағы парниктік газ шығарындылары көлеміне талдау жасалынды. Ресей Федерациясының үй шаруашылығы жəне клммуналдық қызмет көрсету секторларында энергия тиімділік деңгейі мен оны арттыру жолдары зертте-лінді. Үй құрылысын жылу оқшаулау, жылу жүйелерін қайта жаңарту, жылу мен ыстық сумен қамтамасыз ету шараларына салынған қаражат нəтижелілігінің өсуі мен перспектвалы пайдалары көрсетілді. Авторлар Ресейдің энергетика шаруашылығының декарбонизациялану бағыттарына сипаттама берді. Жаңартылған энергия көздерін жедел дамытудың болжалды нəтижесі атап көрсетілді. Орман шаруашылығында энергия тиімділікті арттыру жолдары анықталды. Парниктік газ шығарындыларына төленетін төлемдер жүйесі тиімділігі көрсетілді.

Белорусь мемлекетінің төменкөміртекті дамумен қамтамасыз ету жөніндегі іс-шаралары атап көрсетілді. Қазақстанда париж климаттық келісімін іске асырудың институционалдық алғышарттары зерттелді.

«Жасыл» экономикаға көшудің заңнамалық базасына талдау жасалынды. Жұмыстың нəтижесі болып сондай-ақ Қазақстанның заңнамалық актілері мен стратегиялық бағдарламалық құжаттарын іске асыру бойынша мониторинг жəне есеп берушілік шараларын нығайту қажеттілігі туралы тұжырым табылады.

Мақалада қол жеткізген ғылыми нəтижелердің қолдану саласы Қазақстанның мемлекеттік басқару органдары мен жоғары оқу орындарының оқу процессі бола алады.

Түйін сөздер: «жасыл» экономика; төменкөміртекті даму; декарбонизациялану; энергия тиімділік; жаңартылған энергия көздері; парниктік газдар; институционалдық алғышарттар; климаттық келісім; отын-энергетика секторы; шығарындыларға төленген төлемдер.

Сведения об авторах: Сатыбалдин А.А. – академик НАН РК, д.э.н., профессор, директор Института экономики КН МОН РК; Нурланова Н.К. – д.э.н., профессор,заместитель директора Института экономики КН МОН РК;


13



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 13 – 22

UDC 338:504

B.К. Yessekina1, G.V. Safonov2, Sh.Zh. Тuyebekova3

1SEC « Green Academy», Astana, Kazakhstan; 2Center of the environment HSE RF; 3Institute of Economics CS MES RK

[email protected], [email protected], [email protected]

DECARBONIZATION OF THE NATIONAL ECONOMY: STRATEGIES AND SCENARIOS

Annotation. Global trends of decarbonization of world economy and features of transition of the countries with

high economic potential to low-carbon development are analyzed in this article on the basis of a research of the international reports of International Energy Agency (IEA), Institute of sustainable development and researches of France (IDDRI), national reports of UN FCCC. The authors research in detail on the modern directions of implementation of decarbonization of separate sectors of national economy (industry, transport, construction, etc.) of such countries as the USA, the European Union, China, South Korea and Great Britain, identify concrete measures for its implementation, including sectoral measures and mechanisms for improving energy efficiency, support for the development of renewable energy sources and prospects for the development of national systems of trade in emissions. The authors note that the analysis of global trends in the transition to low-carbon development and the development of decarbonization strategies, which presented in the article, has the special importance for the entry of the Republic of Kazakhstan into the club of developed countries.

Keywords: decarbonization of the national economy, renewable energy sources, trade in quotas, reduction of greenhouse gas emissions, energy intensity, energy efficiency.

УДК 338:504

Б.К. Есекина1, Г.В. Сафонов2, Ш.Ж. Туебекова3

1НОЦ « Зеленая Академия», Астана, Казахстан; 2Центр окружающей среды ВШЭ РФ, Москва, РФ;

3Институт экономики КН-МОН РК, Алматы, Казахстан

ДЕКАРБОНИЗАЦИЯ НАЦИОНАЛЬНОЙ ЭКОНОМИКИ: СТРАТЕГИИ И СЦЕНАРИИ

Аннотация. В данной статье на основе исследования международных отчетов Международного Энерге-

тического Агентства (IEA), Института устойчивого развития и исследований Франции (IDDRI), националь-ных отчетов РКИК ООН анализируются глобальные тренды декарбонизации мировой экономики и особен-ности перехода стран с большим экономическим потенциалом к низкоуглеродному развитию. Авторы де-тально изучают современные направления осуществления декарбонизации отдельных секторов националь-ной экономики (промышленность, транспорт, строительство и др.) таких стран, как США, Европейский Союза, Китай, Южная Корея, Великобритания, определяют конкретные меры ее осуществления, включая секторальные меры и механизмы повышения энергоэффективности, поддержки развития ВИЭ и перспективы развития национальных систем торговли выбросами. Авторы отмечают, что представленный в статье анализ глобальных трендов перехода к низкоуглеродному развитию и разработки стратегий декарбонизации имеет особую значимость для вхождения Республики Казахстан в клуб развитых стран.

Ключевые слова: декарбонизация национальной экономики, возобновляемые источники энергии, торговля квотами, сокращение выбросов парниковых газов, энергоемкость, энергоэффективность.


14

В современных условиях глобальных изменений климата, макроэкономической неустойчивости и исчерпания ресурсов стратегия декарбонизации получает все большее распространение по всему миру. Страны мира по-разному подходят к проблемам реализации Парижского климатического соглашения и данной стратегии, что обусловлено особенностями социально-экономического, политического и геогра-фического положения.

Масштабные усилия по декарбонизации европейской энергетики, к примеру, характеризуются переходом к чистой энергетике, что уже привело к стойкому снижению вредных выбросов. Общая выработка электроэнергии на основе возобновляемых источников энергии выросла на внушительные 15%, а выбросы оксида углерода сократились на 1,6% [1]. Такая динамика все более приближает европейское сообщество к достижению заявленных программой «20-20-20» целей, которая в части выбросов, согласно последним отчетам Еврокомиссии, уже практически выполнена. Рассмотрим детально стратегии декарбонизации стран-лидеров в области снижения выбросов парниковых газов, прежде всего Германии.

Германия При темпах прироста ВВП выше общеевропейского уровня Германия является лидером в области

«зеленой» энергетики, прибавив только за 2016г. год 7,6 ГВт и 2,2 ГВт производства электроэнергии на основе солнца и ветра соответственно. На сегодняшний день эта страна обладает половиной всех солнечных и почти третью всех ветровых установок в Европе, резко прибавив за последние годы выработку электро-энергии на их основе. В результате возросла возможность использования альтернативных источников энергии и новых технологий не только в индустрии, крупных компаниях во всех секторах экономики, но и в потреблении домашнего хозяйства и повседневной жизни местного населения, что имеет огромное значение для развития процессов декарбонизации всей экономики страны. Эта страна обладает половиной всех солнечных и почти третью всех ветровых установок в Европе, что заметно выделяет ее среди остальных стран.

В будущем, способность возобновляемой энергии планируется расширять параллельно со своевремен-ным развитием, передачей распределительных сетей. Политические инструменты, используемые Германией - это прежде всего, тарифы и всеобъемлющий закон «О возобновляемых источниках энергии» создали безопасные, предсказуемые и привлекательные условия на рынке, стимулирующие рост совершенно новой отрасли с ноу-хау и инновациями.

Следующей составляющей успеха динамичного развития ВИЭ явилось — совершенствование управле-ния сетями. Несмотря на большие опасения, что слабый ветер и солнечная энергия не обеспечит стабильные поставки энергии, страна по-прежнему, является одной из самых надежных в плане стабильности функцио-нирования электрических сетей в мире. Местные операторы научились работать с более высокой волатильностью и сложностью рынка. Этот опыт занимает центральное место в развитии «умных» сетей и представляет собой конкурентное преимущество для немецких компаний. В целом, динамичный рост солнечной энергии в Германии стал катализатором снижения себестоимости энергии во всем мире.

В настоящее время на возобновляемые источники энергии, приходится около 30% в немецком энерго-балансе электроэнергии, в т.ч. наибольшая доля приходится на ветер (13%), солнечная энергетика составляет всего лишь 6%. Однако, не смотря на достигнутые успехи в области развития ВИЭ, процесс декарбонизации медленно движется к достижению цели общего сокращения парниковых газов на 40% к 2020 году по сравнению с 1990 г. Это происходит, главным образом, из-за интенсивного использования бурого угля вместо менее углеродоемкого природного газа, что в свою очередь является побочным последствием динамика рынка электроэнергии после роста возобновляемых источников энергии США.

Опыт США представляет большой интерес для исследования декарбонизации, поскольку в стране применяется широкий спектр механизмов по снижению выбросов парниковых газов и уменьшению потребления электроэнергии на основе государственно-частного партнерства. Так, частные компании и правительство приходят к помощи консалтинговых компаний для продвижения декарбонизации в определенных секторах и руководствуются экспертизой и предложениями таких компаний, как «Джонс Ланг Ля Саль» (JLL) и других. Они предлагают различные услуги и программы по управлению энергией и повышению энергоэффективности строительных объектов при помощи различных механизмов. В 2013 году рекомендации этих компаний помогли значительно уменьшить потребление энергии, и тем самым, позволили сэкономить 377 млн. кВч для своих клиентов, что в денежном выражении составило 39 млн. долл. США, а в количественном может быть приравнено к изъятию 46 300 автомобилей в год [2].

Более подробно объемы сэкономленной энергии, снижения выбросов парниковых газов и полученного денежного эффекта представлены в таблице 1.

Канада Изучение опыта Канады имеет очень важное значение, т.к. эта страна по климатическим условиям,

структуре экономике наиболее приближена к Казахстану.

ISSN 2224-5

В Канплощадь –хозяйствензимы в конбольшой дситуацию некоторых

Денежная экЭкономия эСнижение вмлн. метр. т Примечани

К 2014

дуют промбыло решебудет обес(651 Mт Сдостаточнозования ВИпланирует выбросы со

В сооттрансформна 70% (суменьшать

Приме

5294

наде сложили– 9,3 млн. кмнного освоеннтинентальныдолей зависис энергопот

х мер постепе

кономия, млн.энергии, млн. квыбросов парнт. ие - составлено

4 г. в Канадемышленностьено уделять сспечено общеСО2) при сохо высокий поИЭ и биомасосуществленохранятся тответствии сомировано, в рс 505 ТВтч ься на 95% за

и

чание – состав

сь не самые бм2 земли, трния и рационых частях, увимости от дотреблением. енно стало ос

Табснижения

долл. США кВч никовых газов,

о по данным ис

е наибольшиеь, производстсокращению ее снижение вхранении выоказатель, обссы как доминие полной долько в промыо сценарием результате чев 2010 до

а счет исполь

Рисунок 1 -выбросов пар

влено на основ

благоприятныебующая понального рассвеличивающиобывающей Однако, нессуществлятьс

блица 1 – Годоя выбросов и д

2007 г. 38 210

133

сточника [3].

е выбросы пртво электроэнвыбросов отвыбросов парысоких темпобусловлен реинирующих идекарбонизацышленном сепроведения гего, несмотря1,354 ТВтч зования альт

- Тренды произниковых газов

ве данных отче

С

15

ые условия двышенного рселения насеие спрос на промышленнсмотря на слся ослабление

овые размеры эденежного эфф

2008 г.

95 790

438

риходились ннергии и стрт использоварниковых газов роста ВВПезким сниженисточников эции производекторе из-за вглубокой декя на прогнозв 2050), об

тернативных

зводства электв в Канаде в пе

ета IDDRI- 201


для быстрого развития траеления; поляротопление; сности, что в ложные геоге зависимости

экономии энерфекта по объек

2009 г. 20100 836 9

465 5

на долю транроительство. ния транспорзов к 2050 годП, достигающнием зависимэнергии, что дства электривысокого миркарбонизацииируемое увелщие сектораисточников э

троэнергии по ериод 2010- 20

14 [1]


процесса деканспортной ирный климатспецифичная существенн

графические и экономики

ргии, ктам США

010 г. 2011128 10912 96

563 58

нспортного сВ этой связирта. По прогду от уровня щих 3,81 млмости от углесвидетельст

ичества. Предрового спросаи канадское личение потральные выбрэнергии (рису

источникам 050 гг., гСО2/кв


карбонизацииинфраструктут на севере иструктура эк

ной степени условия, прот потреблен

1 г. 2012 г05 176 63 1663

87 913

ектора, за кои наибольшегнозам учены2010 года полрд. доллароерода и росттвует о том, дполагается а на нефть и энергоснабжребления элеросы парникунок 1).

вт.

ук. 3. 2017

и: огромная уры для ее и холодные кономики с усложняют ри помощи ния угля.

г. 2013 г. 39 377

220

оторым сле-е внимание ых, в стране очти на 90% в [1]. Этот том исполь-что Канада также , что газ. жение будет ектричества овых газов


16

Выбросы парниковых газов в транспортном секторе Канады в период 2010-2050 гг. должны снизиться на 97%. Процессы декарбонизации будут обеспечены повышением эффективности транспортных средств, а также переходом на биотопливо, электричество и водород. Предпринятые меры по совершенствованию законодательства в области энергоэффективности уже приносят свои результаты, а совместно с введением автомобилей на новых источниках энергии планируется обеспечить полную декарбонизацию экономики транспортного сектора к концу 2030 года.

Также ожидается, что в период 2010-2050 гг. выбросы парниковых газов строительного сектора сокра-тятся на 96%, с 69 до 3 МтСО2 [1]. Большую роль в этом процессе играет переключение на альтернативное топливо, при котором природный газ практически не будет использоваться, а электричество будет обеспечивать почти всю энергию к 2050 году; воздушные и исходные тепловые насосы планируется использовать в качестве основных технологий энергоснабжения. Планируется, что в период 2010-2050гг. промышленные выбросы сократятся на 80%, от 313 до 64 МтСО2 соответственно. Структура в строительном секторе будет меняться, с понижением отходов от переработки и сектора производства цемента и извести, и параллельным повышением производства в секторах этанола и биодизеля.

В целом канадский путь декарбонизация в Канаде проходит посредством общего перехода на низкоуглеродные энергоносители в транспортном, промышленном и частном/коммерческом секторах.

Для достижения поставленных целей планируется привлечение дополнительных инвестиций, увеличение объемов научных и социальных исследований, направленных на изучение новых возможных путей декарбонизации экономики, таких как ускоренное выветривание горных отходов; также большое внимание предполагается уделять распространению необходимых знаний среди правительства и населения. В результате реализации комплексных мер планируется снизить выбросы примерно на 90% в период 2010-2050гг.

Великобритании. Великобритания достаточно успешно продвигается по пути декарбонизации экономики. Правительство

широко поддерживает различные инициативы по охране окружающей среды, и уже к 2010 г. уровень выбросов парниковых газов был на 22% меньше чем в 1990 г. (рисунок 2).

Рисунок 2 - Выбросы СО2 в Великобритании в период 1990-2010гг., [1]. МтСО2 Таким успехам способствовал общий переход на менее энергоемкую экономику, так же, как и

экономическая реструктуризация, при которой потребление энергии в промышленном секторе (в частности, производство стали и железа) резко понизилось. Эти изменения не отразились на общем экономическом положении страны, наоборот, прогнозируется прирост ВВП примерно в 2,5% к 2020 году [1].

Немаловажную роль в обеспечении процессов декарбонизации страны играет увеличение использования биомассы, к 2050 г. планируется увеличение использования этого источника энергии до 230 TВч против нынешних 40 ТВч.

Другое

Здания

Транспорт

Промышленность

Производство электроэнергии

MtCO2

568 530 a36 540

487


17

Согласно прогнозам, ожидается дальнейший прогресс в направлении низкоуглеродного развития, например, запланированные системные уменьшения выбросов CO2 на 40% к 2030 году приведут к уменьшению углеродного следа до 3,6 т. на человека в 2030 и 1,1т. на человека к 2050г., по сравнению с нынешними 7,9 т. (рисунок 3).

Рисунок 3 – Прогноз развития производства энергии в Великобритании в период 2010-2050 гг., Твч.

Примечание – составлено по данным отчета IDDRI 2014 [22] Как показало исследование, Правительство Великобритании играет центральную роль в инвестицион-

ной политике перехода к новым моделям низкоуглеродного развития секторов экономики. Так, Правитель-ством страны были четко определены ключевые направления дальнейших действий, такие как: разработка углеродного бюджета на следующие 5 лет совместно с необходимой политикой внедрения новых процессов, реформы рынка электроэнергии, увеличение вложений в низкоуглеродное производство, развитие ВИЭ, дальнейшие исследования в области решения социально-экономических вопросов, которые могут содейство-вать стране в достижении поставленных целей по декарбонизации экономики.

Финляндия Особый интерес для решения задачи перехода национальной экономики на низкоуглеродное развитие

представляет опыт Финляндии. Финляндия, по причине холодного климата, находится не в самой благоприятной ситуации по уровню

энергопотребления. Это также усугубляется ростом энергопотребления со стороны ее высокоразвитой промышленности. Тем не менее, МЭА ставит Финляндию в пример другим странам как образец декарбони-зации энергетического сектора. Эта ситуация объясняется тем, что Финляндия, полностью покрывая потребности населения в электроэнергии, 17% ее общего объема производства обеспечивает за счет атомных электростанций (и эта доля обещает расти в ближайшем будущем), а 30% получает из возобновляемых источников энергии (ВИЭ), что вдвое выше среднеевропейского показателя [4].

К 2020 году финское правительство планирует до 38% от всей потребляемой энергии получать от возоб-новляемых источников, и вдвое увеличить долю атомной энергии. Последнее, как следствие стремления освободиться от углеводородной зависимости (и покупок энергоносителей за границей), планируется реа-лизовать в результате завершения постройки самой большой в Европе АЭС на побережье Ботнического залива, а также сооружения первого в мире подземного хранилища отработанного атомного топлива, рассчи-танного на сто лет эксплуатации.

В целом, Финляндия демонстрирует эффективные действия по декорбонизации сложившейся энергети-ческой системы, прогресс уже заметен и ожидается лишь его усиление и ускорение.

Южная Корея В Южной Корее большое внимание уделяется вопросу обеспечения устойчивого экономического роста.

Правительство этой страны поддерживает необходимые программы и способствует их имплементации, тем самым являясь хорошим примером для других стран.

В 2008г. корейское правительство приняло к реализации совместно с 5-тилетним планом по «Зеленому росту» на 2009-2013 годы Национальную стратегию по «Зеленому росту» на 2009-2050 годы, преследуя следующие цели:

Другие ВИЭ

Биомассы

Солнечная

Ветряная

Гидро

Атомная

Природный газ с улв. С

Природный газ

Уголь

Известия Н - осущ

энергозави- созда- озелеВ том

рующих пр[5]. В посл2017 гг., оэнергетики

В поссоставили импортиру

Благодэнергии, н(рисунок 4

Приме Благод

эффективннефтяного 2010 г. до 8

В соотпарниковыэнергии - хозяйстве и

Положрасширениобщего эне

Следулого газа (ленности, следующихтяжелой прстве электлегкой протяжелой [8

Произпроизводит

Национально

ществление эисимости; ание новых «енение нациом же 2008 годрограмму разледующем прориентировани и ее адаптацследние годыоколо 624 Mует 97 % своидаря предупнапример, уж4) [6].

Рису

чание - состав

даря реализаности: энерготоплива. Пр

82 MтCO2 в 2тветствии с ых газов в трна 26,7%, в и рыболовствжительным ие использоваергопроизводует отметить,(186 МтСО2 вк 2050 годух шагов: сниромышленнотроэнергии иомышленност8]. зводство статель стали ко

ой Академии н

эффективных

«зеленых мехональных терду Правительзвития и поморавительствонный на сницию к изменеы общие выMтCO2, что сих источникопреждающим же в 2010-м

унок 4 – Струк

влено по данны

ции вышеупоопотреблениерогнозируетс2050 г. [6]. принятыми пранспортном публичном

ве - на 5,2% [тенденциям ания ВИЭ. Тдства, от солн, что произвов 2010 г.) [8]у планируетсяижение энергости соответси тепла в тяжти; увеличен

али играет оомпания POS

наук Республ

х действий п

ханизмов» с ирриторий. ьство Южнойощи размероо приняло втоижение выбрению климатыбросы парнисоставляло оков энергии из действиям

году природ

тура источник

ым источника:

омянутых пре сократилосься и дальнейш

программамисекторе - насекторе - на

[7].

в области ак, энергия, нечных батародственный . Несмотря ня почти полоемкости в тственно; замежелой промыние до 28% д

одну из замSCO отвечает

лики Казахст

18

по смягчению

инвестициями

й Кореи подом в 200 млн. орой 5-тилетросов парника. иковых газовколо 12,63 т.других странв стране со

дный газ, ато

ков энергии на

Yale Centre of

рограмм набль на 37% и сшее снижени

и к 2020 г. ва 34,3%, в ста 25,0%, в п

низкоуглерополучаемая орей - 31%. сектор ранеена увеличениная декарбонтри и шесть рена 20% искоышленности;доли электро

метных ролет за 10% выб

тан

ю последстви

и в чистые те

дписало большдолл. США тний план поковых газов,

в, включая на человекан [5].

оздана низкоомная энерге

конец 2010 г.

f Environmenta

людалось улусложилось доие выбросов

в Южной Котроительном промышленно

одного развот ветровых

е был основне в структуренизация проираз (по отношопаемого топ; сокращениеоэнергии в ле

ей в общепрбросов парник

ий изменени

ехнологии и и

шой пакет додля проектово «Зеленому рповышение

все источниа. В настоящ

оуглеродная етика и ВИЭ

в Южной Кор

al Law&Policy R

учшение ситуостаточно умпарниковых

рее планирусекторе - наом секторе -

ития Южноустановок, с

ным источние индустрии изводства пошению к уроплива в комбие на 30% ТЭегкой промы

ромышленныковых газов

я климата и

индустрии;

окументов, рв, связанных росту» на пеустойчивост

ики и работущее время Юж

структура составляли

рее, %

Report [6]

уации с уровнмеренное испгазов - с 56

ется снижена 26,9%, в пр- на 18,5%,

ой Кореи споставляет ок

иком выбросодоли тяжелоосредством вовню 2010 г.)инированномЭЦ в качестышленности и

ых выбросахКореи в цело

снижению

регламенти-с климатом ериод 2014-ти системы

у растений, жная Корея

источников более 30%

нем энерго-пользование 60 MтCO2 в

ие эмиссии роизводстве в сельском

пособствует коло 14% от

ов углекис-ой промыш-выполнения ) в легкой и м производ-тве топлива и до 72% в

х. Ведущий ом. Однако,


19

в последние годы компания адаптировала новые технологии FINEX, которые способствуют снижению эмиссий на 40%. Такие действия поддерживают процесс декарбонизации, при этом не нанося ущерба производственным планам и экономическому росту.

В секторе зданий также ожидаются положительные перемены. Например, в жилых домах ассоциируе-мые выбросы уменьшаться на 62% - от 37,5 MтCO2 в 2010 г. до 14,5 MтCO2 в 2050 г.; в коммерческих помещениях сокращение выбросов ожидается с 24,5 MтCO2 в 2010 г. до 5,4 MтCO2 в 2050 г. (на 78%) [6]. Для достижения запланированных результатов особое внимание обращается на широкое распространение использования светодиодного освещения, более эффективной системы охлаждения и отопления, использование биомассы и другого топлива в ТЭЦ, максимальный переход на ВИЭ. Другой высокоэффективный шаг в данном направлении – замена существующей централизованной системы выра-ботки электроэнергии альтернативной, распределяющей системой с широким использованием смарт сетей, а также установкой BIPV модулей на стенах зданий.

В секторе транспорта Южной Кореи, как и в других развитых странах, ожидается повышение уровня его использования, увеличение пассажирских перевозок, но с 87% уменьшением выбросов парниковых газов. Такой сценарий рассчитан при условии обеспечения максимальной эффективности использования ископаемых видов топлива в автомашинах, увеличения доли использования биодизеля (20% от общего обьема его производства), глубокой электрификации автомобильного парка (до 80%), перехода на большее пользование общественного транспорта (до 70%) и сдвига грузовых перевозок в сторону железнодорожного транспорта, а также всеобщей реорганизации национальной системы транспорта [9].

Принятие мер по снижению энергоемкости производства в секторах строительства и транспорта оказало положительное влияние на процессы декарбонизации. Одновременно правительство Южной Кореи уделяет большое внимание внесению поправок в общее экономическое планирование и управление ценами на энергоносители – электричество, углерод, ископаемое топливо и др. В Корее преследуется цель корректного установления цен, необходимых стандартов, совершенствования законодательной базы и управления инвестициями.

Таблица 2 – Планируемые ограничения выбросов парниковых газов

по секторам экономики в Южной Корее к 2020 г., Мт СО 2

Сектора экономики 2012 г. 2013 г. 2015 г. 2020 г.

Генерирование энергии, добыча газа 1,5 3,0 6,1 26,7 Отрасли промышленного производства Переработка нефти 0,4 0,6 2,8 7,5 Горная промышленность 0,4 0,4 0,6 3,9 Производство стали 0,1 0,2 2,1 6,5 Производство цемента 0,3 0,5 3,0 8,5 Нефтехимия 0,4 0,6 2,8 7,5 Производство пиломатериалов 0,4 0,5 2,4 7,1 Текстильная и кожевенная промышленность 0,4 0,6 1,1 6,3 Производство стекла и керамики 0,4 0,5 0,7 4,0 Цветная металлургия 0,4 0,5 0,7 4,1 Машиностроение 0,5 0,7 1,2 7,6 Производство электроэнергии 0,2 2,2 32,3 61,7 Производство полупроводников 1,0 1,8 17,3 27,3 Автомобилестроение 0,3 1,1 15,2 31,9 Судостроение 0,5 0,6 1,3 6,7 Другие отрасли промышленного производства 0,2 0,2 0,3 1,7 Пищевая промышленность 0,5 0,6 0,9 5,0 Строительство 0,2 0,5 3,2 7,1 Транспорт 2,0 4,2 9,6 34,3 Жилые здания 1,8 5,0 8,9 27,0 Здания коммерческого сектора 1,9 4,4 8,8 26,7 Государственный сектор и др. 5,2 8,6 15,7 27,0 Сельское хозяйство, рыболовство 0,0 0,1 1,7 5,2 Выбросы 1,3 2,0 9,0 12,3 Итого 1,6 3,3 10,0 30,0 Примечание – составлено по данным: PWC report, South Korea. 2014 [10]

В частности, предложена Система торговли выбросами (СТВ) углерода, которая позволит стране мини-

мизировать затраты по декарбонизации. Торговля квотами на эмиссию уже вступила в силу и является


20

важным пунктом в стратегии правительства «Зеленый рост» для продолжающего развития при одновремен-ном снижении выбросов углекислого газа. В 2012 г. Парламентом и Национальной Ассамблеей страны был выпущен официальный Счет по Торговле Квотами [7]. В этот проект были привлечены большие компании – главные загрязнители (более 500), а также инспектора по эмиссиям, инженеры по контролю и продавцы разрешениями на выбросы. Был разработан конкретный план ограничений выбросов парниковых газов по секторам экономики до 2020 года, основные показатели которого представлены в таблице 2.

Приведенные данные свидетельствуют о планируемом существенном увеличении ограничений на выбросы парниковых газов до 2020 г. Но уже сегодня, несмотря на противодействия агентов промышлен-ности, на национальном уровне вступило в действие законодательство по ограничениям и торговле квотами, что будет способствовать выполнению намеченных планов [9].

Корейская модель торговли квотами является одной из наиболее прогрессивных в области декарбониза-ции экономики, предложенных для использования в других странах как эффективная мера по осуществле-нию перехода на низкоуглеродное развитие экономики. Помимо этого, в городе Сонгду был организован Глобальный Климатический Фонд (GCF), поддерживаемый ООН, который рассчитан на поддержку соответствующих проектов в других странах [8].

В целом, опыт Южной Кореи по обеспечению перехода к «зеленой экономике» и внедрению новых форм и инструментов по снижению энергоемкости производства и потребления является одним из наиболее передовых в мире и заслуживает пристального изучения.

Китай КНР - крупнейший источник выбросов углерода в мире. Входит в пятерку лидеров вместе с США, ЕС,

Индией и Россией. Страна реализует масштабные меры по развитию низкоуглеродной экономики, беспрецедентные в мире.

Планируется, что выбросы достигнут пика в 2020 г. и затем будут сокращаться. Поставлены следующие цели:

• ВИЭ и уголь: – В 2015 г. солнечная генерация выросла на 74%, ветровая на 34% – Потенциал ВИЭ ~6000 ГВт (рисунок 5). – 1000 угольных шахт будет закрыто только в 2016 г. Радикальный пересмотр потребления угля в

стране, особенно в густонаселенных районах. • Рынок квот на СО2 действует в 7 провинциях с 2013 г. Текущая цена достигает 3,5-4 $/т СО2. В 2017

г. вводится национальный рынок углерода (крупнейший в мире) • Огромный опыт реализации «киотских» проектов. Продано в период 2008-2012 гг. около 700 млн т

СО2. Полученные средства инвестированы, в том числе, в создание внутренних мощностей по производству и реэкспорту низкоуглеродных технологий.

Рисунок 5- Мощности по выработке электроэнергии из ВИЭ в Китае: установленные и технически возможные

115 28

280

0,004

28002700

700

100

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

Ветровая Солнечная эл.эн. Гидро Приливная

Генерирующие мощности ВИЭ в Китае, ГВт


21

Исследования китайских ученых из Института энергетики, окружающей среды и экономики , выполненные в рамках проекта по заказу ООН свидетельствуют о том, что стран имеет огромный потенциал по декарбонизации и развития ВИЭ, доля которых должна возрасти к 2050г. до 80% ВИЭ в страновом энергобалансе. (рисунок 6).

Рисунок 6 – Сценарий роста ВИЭ в Китае к 2050 г. [3]. В целом, проведенный анализ разработки и стратегий декарбонизации группы стран свидетельствует о

долгосрочности мирового тренда на низкоуглеродное развитие. Это было подтверждено и на Марракешской климатической конференции РКИК ООН (СОР-22) в ноябре 2016г. и на Всемирном Форуме ВИЭ в г. Абу-Даби в январе с.г. с участием Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева. Безусловно, что переход к низкоуглеродному развитию нашей страны должен сопровождаться комплексными структурными реформами не только в сфере энергетики, транспорта, но и промышленности в целом, поскольку свыше 60% странового энергобаланса составляет угольная генерация. В то же время, реализация Парижского климатического соглашения, а также приоритеты Долгосрочной Стратегии «Казахстан-2050» по вхождению страны в клуб развитых стран требуют разработки и принятия стратегических мер по декарбонизации базовых секторов экономики и разработке страновой стратегии перехода к низкоуглеродному развитию.


[1] Sachs J., Tubiana L. (2014) Sustainable Development Solutions Network (SDSN) and Institute for Sustainable

Development and International Relations (IDDRI). September, http://unsdsn.org/wp-ontent/uploads/2014/09/DDPP_ 2014_report_Canada_chapter.pdf

[2] Jones Lang LaSalle. Sustanability report, - 2013. http://www.jll.com/Documents/csr/JLL-2013-Sustainability-Report.pdf [3] S.D’Angelo. Decarbonisation: the public transport contribution. UITP report,-2012. http://www.uitp.org/sites/

default/files/Decarbonisation%2020the%20public%20 transport%20contribution.pdf [4] Виноградов Е. Россия и Германия: два взгляда на приоритеты в энергетике (онлайн статья немецкого

издательства Deutsche Welle). http://www.dw.de/rossija-i-germanija-dva-vzgljada-na-prioritety-v-jenergetike/a -15894479 [5] Sangim Han Bloomberg. (2012) Business Articles. South Korea Votes to Set Limits on Greenhouse Gas Emissions.

http://www.bloomberg.com/news/-02-08/south-korea-moves-closer-to-setting-limits-on-carbon-emissions.html [6] Yale Center for Environmental Law & Policy Webinar Series. “Climate Change Solutions: Frontline Perspectives from

Around the Globe”, Climate Policy & Emissions Data Sheet: South Korea. http://envirocenter.yale.edu/uploads/pdf/South_Korea_Climate_Policy_Data_Sheet.pdf

[7] Emissions Trading South Korea Steams ahead by Changmi Yoo (2012). Environmental Finance Publications PWC, -. https://www.pwc.com/en_GX/gx/sustainability/publications/assets/pwc-emmisions-trading-south-korea.pdf. Environmental


22

Finance Publications PWC, Autumn report, Emissions Trading South Korea Steams ahead by Changmi Yoo ПВС // «Global Carbon». - 4. – 2012. – С.16-17.

[8] National Greenhouse Gas Emissions Reduction Roadmap. South Korea Ministry of Environment documents 2020, - 2014.

[9] Ki-Jong Woo. Korea’s Fast-Moving Strategy on Green Growth. IGES, Feb. 2011. http://www.iges.or.jp/en/ news/topic/asianfocus201102.html.

[10] South Korea confirms 30% carbon reduction target by 2020 // RTCC Respond Magazine, - 2014. http://www.rtcc.org/2014/01/31/south-korea-confirms-30-carbon-reduction-target-by-2020/

REFERENCES

[1] Sachs J., Tubiana L. (2014) Sustainable Development Solutions Network (SDSN) and Institute for Sustainable Development and International Relations (IDDRI). September, http://unsdsn.org/wp-ontent/uploads/2014/09/DDPP_ 2014_report_Canada_chapter.pdf

[2] Jones Lang LaSalle. Sustanability report. (2013). http://www.jll.com/Documents/csr/JLL-2013-Sustainability-Report.pdf

[3] S. D’Angelo. (2012). Decarbonisation: the public transport contribution. UITP report. http://www.uitp.org/sites/default/files/Decarbonisation%2020the%20public%20 transport%20contribution.pdf

[4] Vinogradov E. Russia and Germany: two views on energy priorities (online article by the German publishing house Deutsche Welle) [Vinogradov E. Rossija i Germanija: dva vzgljada na prioritety v jenergetike (onlajn stat'ja nemeckogo izdatel'stva Deutsche Welle)] Http://www.dw.de/Russia-and-Germany-two-look-at-priorities-in-energy/a-15894479 (in Russ.)

[5] Sangim Han Bloomberg Business Articles. (2012). South Korea Votes to Set Limits on Greenhouse Gas Emissions. http://www.bloomberg.com/news/2012-02-08/south-korea-moves-closer-to-setting-limits-on-carbon-emissions.html

[6] Yale Center for Environmental Law & Policy Webinar Series. Climate Change Solutions: Frontline Perspectives from Around the Globe, Climate Policy & Emissions Data Sheet: South Korea. http://envirocenter.yale.edu/uploads/pdf/ South_Korea_Climate_Policy_Data_Sheet.pdf

[7] Emissions Trading South Korea Steams ahead by Changmi Yoo. (2012). Environmental Finance Publications PWC. https://www.pwc.com/en_GX/gx/sustainability/publications/assets/pwc-emmisions-trading-south-korea.pdf. Environmental Finance Publications PWC, Autumn 2012 report, Emissions Trading South Korea Steams ahead by Changmi Yoo ПВС. Global Carbon. (4). 16-17.

[8] National Greenhouse Gas Emissions Reduction Roadmap (2014). South Korea Ministry of Environment documents 2020.

[9] Ki-Jong Woo (2011). Korea’s Fast-Moving Strategy on Green Growth. IGES, Feb.. http://www.iges.or.jp/en/ news/topic/asianfocus201102.html.

[10] South Korea confirms 30% carbon reduction target by 2020. (2014) RTCC Respond Magazine. http://www.rtcc.org/2014/01/31/south-korea-confirms-30-carbon-reduction-target-by-2020/

ƏОЖ: 338:504

Б.К. Есекина, Г.В. Сафонов, Ш.Ж. Туебекова

«Жасыл Академия» ҒБО, Астана қ., Қазақстан; ЭЖБ Қоршаған орта орталығы, Мəскеу қ., РФ;

ҚР БҒМ ҒК Экономика институты, Алматы қ., Қазақстан

ҰЛТТЫҚ ЭКОНОМИКАНЫҢ ДЕКАРБОНИЗАЦИЯЛАНУЫ: СТРАТЕГИЯЛАРЫ ЖƏНЕ СЦЕНАРИЙЛЕРІ

Аннотация. Мақалада Халықаралық Энергетикалық Агенттіктің (IEA), Франция тұрақты даму жəне зерттеу

институты (IDDRI) халықаралық есептерін, БҰҰ КӨРК ұлттық есептерін зерттеу негізінде əлемдік экономика декарбони-зациялауының жаһандық трендтері мен экономикалық əлеуеті жоғары елдердің төменкөміртекті дамуға көшу ерекше-ліктеріне талдау жасалынады. Авторлар АҚШ, Еуропалық Одақ, Қытай, Оңтүстік Корея, Ұлыбритания ұлттық эконо-мика жекелеген секторларын өнеркəсіп, көлік, құрылыс жəне т. б.) сияқты елдердің декарбонизациялауды жүзеге асы-рудың заманауи бағыттарын егжей-тегжейлі зерделейді жəне энергия тиімділікті арттырудың, ЖЭК дамытуды қолдау-дың секторалдық шаралары мен тетіктерін, ұлттық шығарындылар саудасы жүйелерін дамытудың келешегін қоса алғанда, оны жүзеге асырудың нақты шараларын анықтайды. Авторлар мақалада ұсынылған төменкөміртекті дамуға көшудің жаһандық трендтеріне жəне декарбонизациялау стратегияларын əзірлеуге жүргізілген талдаулар Қазақстан Республикасының дамыған елдер клубына кіру үшін ерекше маңызға ие екенін атап өткен.

Түйін сөздер: ұлттық экономиканың декарбонизациялануы, жаңартылатын энергия көздері, квоталар саудасы, парниктік газдар шығарындыларын азайту, энергия сыйымдылық, энергия тиімділік.

Сведения об авторах: Есекина Б.К., д.э.н., профессор, директор НОЦ « Зеленая Академия», Астана, Казахстан; Сафонов Г.В., к.э.н., Центр окружающей среды ВШЭ РФ, Москва, РФ; Туебекова Ш.Ж., научный сотрудник Института экономики КН-МОН РК, Алматы, Казахстан


23



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 23 – 28

UDC 339.924 Z.D. Osmanov

The Institute of Economics of the Committee of Sciences

Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Almaty [email protected]

MODERN FEATURES OF COOPERATION AMONG MEMBER COUNTRIES OF THE EURASIAN ECONOMIC UNION

Annotation. This article analyzes the prospects and problems of development of the Eurasian Economic

Union. The problems of integration within the EU, as well as its interaction with other CIS countries and far abroad. It is shown that the main problem of integration within the EEC - dominance over redistributive motive productive. Assess the extent of oil and gas transfer from Russia to the partners in the EEC and the impact of the tax maneuver in its magnitude. It is shown that the establishment of a mechanism of redistribution of winnings within the EAEC will contribute to the positive economic effect from the conclusion of free trade agreements with foreign countries.

Keywords: Customs Union, the Eurasian Economic Union, foreign trade integration, a single customs territory, foreign trade, export.

УДК 339.924

Ж.Д. Османов

Институт экономики Комитета науки Министерства образования и науки, Республики Казахстан, г. Алматы

СОВРЕМЕННЫЕ ОСОБЕННОСТИ СОТРУДНИЧЕСТВА СТРАН -ЧЛЕНОВ В ЕВРАЗИЙСКОМ ЭКОНОМИЧЕСКОМ СОЮЗЕ

Аннотация. В данной статье анализируются перспективы и проблемы развития Евразийского экономи-

ческого союза. Рассмотрены вопросы интеграции внутри ЕЭС, а также его взаимодействие с другими стра-нами СНГ и дальнего зарубежья. Показано, что основная проблема интеграции внутри ЕЭС – доминирование перераспределительного мотива над производительным.Оценены масштабы нефтегазового трансферта от России к партнерам поЕЭС и влияние налогового маневра на его величину. Показано, что создание меха-низма перераспределения выигрыша внутри ЕАЭС будет способствовать реализации положительного эконо-мического эффекта от заключения соглашений о свободной торговле со странами дальнего зарубежья.

Ключевые слова: Таможенный союз, Евразийский экономический союз, внешняя торговли, интегра-ция, единая таможенная территория, внешней торговли, экспорт.

Нельзя сказать, что процесс формирования Евразийского экономического союзапрошел без проблем.

Сложности касаются, прежде всего, адаптации национальных законодательств. Кроме того, бизнес не везде оказался готов к нововведениям. В частности, Казахстану пришлось изменить более 60% пошлин, главным образом, в сторону повышения. К примеру, в Казахстане, где нет автопроизводителей, нуждающихся в защите, пошлины на иномарки выросли почти в четыре раза. Кроме этого, к органам Таможенного союза перешло и право принимать решения по защите единого рынка трех стран от иностранных товаров, например, китайских. Обсуждается распространение жестких российских ограничений на ввоз американских куриных окороков на территорию всех трех стран.

Высокоразвитая рыночная экономика включает в себя три составляющие: мощный промышленный потенциал, рыночный тип хозяйства и однородность институциональной структуры экономики. Без развитой индустрии невозможны внутриотраслевая кооперация и торговля. Только они в технически сложных производствах накрепко привязывают партнеров по группировке друг к другу. Если разные страны являются


24

звеньями единой технологической цепи, отношения между ними могут выдержать самые тяжелые испыта-ния. Результатом такой взаимозависимости является интенсивное развитие не столько межотраслевой, сколько внутриотраслевой торговли. Способность государств-участников удовлетворять потребности других в высокотехнологичной продукции - важнейшее условие целостности группировки, залог того, что ее участники не будут отдавать предпочтение партнерам извне.

В эпоху Советского Союза между его республиками существовали тесные производственные взаимо-связи. Однако, во-первых, взаимосвязи в административной экономике и в рыночной - вещи принципиально разные. Во-вторых, интеграция между регионами одного государства и между независимыми странами - явления совершенно различные по природе и логике развития. То, что хорошо для регионов одной страны, оказывается неприемлемым для суверенных государств1.

Заслуживающая доверия монетарная политика, нацеленная на снижение инфляции, способна значи-тельно снизить потенциальное сокращение объемов производства и привести к требуемому результату с меньшими затратами времени даже при наличии факторов, препятствующих номинальной конвергенции валют. Напротив, отсутствие доверия может служить причиной инфляционной инерции и сокращения производства. Страны Евразийского союза достигли за последние годы значительных успехов в снижении инфляции (см. таблицу 1). Поддержание ценовой стабильности означает, что динамика цен и заработной платы соответствует умеренным инфляционным ожиданиям.

Таблица 1 – Темпы роста потребительских цен в странах ЕЭС, 2005-2014 годы

Страны 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Армения 0,6 2,9 4,4 8,9 3,4 8,2 7,7 2,6 5,8 3 Беларусь 10,3 7 8,4 14,8 12,9 7,7 53,2 59,2 18,3 18,1 Казахстан 7,6 8,6 10,8 17,2 7,3 7,1 8,3 5,1 5,8 6,7 Россия 12,7 9,7 9 14,1 11,7 6,9 8,4 5,1 6,8 7,8

Примечание – Составлено по источнику 2. Еще один элемент монетарной политики - необходимость учета фактора неопределенности в процессе

непрерывно происходящих изменений в структуре экономики стран Евразийского экономического союза (ЕЭС). Неясность усиливается в результате, во-первых, отсутствия длительного опыта проведения подобной политики в странах, где была централизованно плановая экономика; во-вторых, отсутствия или сомнитель-ной достоверности статистических данных за длительные периоды времени; в-третьих, сложности понима-ния и моделирования экономических процессов из-за структурных изменений в экономике.

Ныне структура внешней торговли России и Казахстана очень похожа. За границу в основном экспор-тируется сырье, сельхозпродукция, полуфабрикаты. Причем в настоящее время более половины экспортно-импортных потоков России приходится не на страны ЕЭС, а на Европейский союз. При этом вследствие существенной доли экспорта и импорта в ВВП России, превышающей 40%, торговля с Евросоюзом также оказывает влияние на темпы экономического роста.

В связи с этим сложившаяся географическая ориентация внешней торговли страны ставит Россию в сильную зависимость от экономической конъюнктуры в ЕС, то есть фактически служит каналом импорта возможных кризисных явлений из европейской экономики в российскую. Из соображений экономической безопасности данная ситуация не совсем желательна.

С точки зрения не только диверсификации внешней торговли, но и повышения технологического уровня выпускаемой продукции и выхода на существенно более емкие и платежеспособные рынки (что позволило бы выпускать продукцию с более высоким уровнем добавленной стоимости) логичной выглядит интеграция России в АСЕАН и АТЭС. По этой причине выгода от дальнейшего углубления торговли со странами региона СНГ в сравнении с имеющейся альтернативой не представляется однозначной.

При этом в России издержки по добыче полезных ископаемых относительно невысоки, так что конкурентоспособность ее базовых отраслей на рынках дальнего зарубежья гарантирована. Поэтому она смогла сразу после распада СССР выйти на мировой рынок и завоевать там свою нишу. Однако из-за низкого качества готовых изделий (в основном обрабатывающая промышленность), произведенных в России, их вытесняют из взаимной торговли аналоги из дальнего зарубежья[3].

Так, доля машин, транспортных средств, химических продуктов и изделий легкой промышленности в российском экспорте в ЕЭС упала с 31.3% в 1995 году до 26.7% в 2014-м, тогда как доля энергоресурсов, черных и цветных металлов, а также продукции агропромышленного комплекса повысилась с 63.7% до 67.5% соответственно. На заработанное импортируются техника, химические товары, медикаменты, высоко-качественные изделия и передовые технологии, которые в ЕЭС практически никто не производит. Это означает, что экономически Россия и остальные государства Союза становятся все менее взаимодополняю-щими и все более конкурирующими, взаимоотталкивающимися. Хотя Россия до сих пор остается экономи-


25

ческим центром для большинства стран ЕЭС, ее значение как торгового партнера этих государств убывает. Характерно, что быстрее всего отдаляются от России те республики, которые могут выйти на мировые рынки со своими базовыми ресурсами.

В ЕЭС усиление сырьевой специализации промышленности и соответственно структуры отечественного экспорта обусловило чрезмерную импортную зависимость внутренних рынков, угрожающий рост внешнего долга, сопровождающийся неконтролируемой утечкой капитала за рубеж. В 90-е годы все государства ЕЭС переориентировали свою внешнюю торговлю с России на Западную Европу, и теперь почти 50% их экспорта направляется в Евросоюз. Однако в условиях глобализации само по себе расширение географии внешних связей не может обеспечить им достойное место в международном разделении труда.

Товарная структура торговли внутри ЕЭС соответствует региональной экономической группировке развивающихся стран, осуществляющих обмен продуктами сельского хозяйства, добывающей промышлен-ности или первичной переработки минерального сырья (см. таблицу 2). Такая конструкция товарооборота уменьшает взаимодополняемость экономик стран - членов ЕЭС и снижает их экономический интерес друг к другу.

Таблица 2 – Основные продукты стран Союза, экспортируемые в страны ЕЭС, % к итогу.

2011 2012 2013 2014

Всего по ЕЭС 100 100 100 100 Продовольственные товары и сельскохозяйственное сырье

12,6 11,4 9,7 10,4

Минеральные продукты 39,4 40,1 42,3 40,5 Продукция химической промышленности, каучук

9,6 9,1 9,1 9,5

Текстиль, текстильные изделия и кожа

2,2 2,2 1,9 1,9

Древесина, целлюлозно-бумажные изделия, камень, металлы и изделия из них

18 17,5 16,5 16

Машины и оборудование 11,5 10,6 9,9 10,5 Транспортные средства 5,1 7,3 8,9 9,3 Прочие товары 1,6 1,7 1,4 1,7

Примечание – Составлено по источнику 2. В основе этой тенденции - хозяйственная необходимость, которую не изменить межгосударственными

соглашениями. Однако надо учитывать специфику стран с переходной экономикой. К середине 90-х годов процесс дезинтеграции на пространстве бывшего СССР достиг своего апогея. Только к 2010 году появились первые признаки восстановления утраченных экономических взаимосвязей. Однако общий объем внешней торговли не соответствует их экономическому потенциалу. Доля экспорта к ВВП в 2014 году в среднем по ЕЭС достигла 31.1%, в том числе в России - 26.5%, в Казахстане - 36.9% (в 2013 году), в Армении - 18.8%, в Республике Беларусь - 48.1% (см. таблицу 3). Данные свидетельствуют о том, что большинство государств ЕЭС в исследуемый период находились в противофазе к экономике России. Если такое положение сохранится, то, вступив в валютную зону, данные страны могут оказаться под воздействием процентной политики Банка России, которая совершенно не обязательно будет соответствовать потребностям их национальных хозяйств.

Таблица 3 – Доля экспорта в ВВП, % в 2005-2014 годах

Страны 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

Армения 19,6 15,8 13,4 9,1 8 10,9 13 14,3 14,2 18,8 Беларусь - 53,6 53,8 53,8 43,4 46,2 69,5 72,9 51,2 48,1 Казахстан 49,7 48,2 47,4 53,3 39,6 40,8 46,6 45,4 36,9 - Россия 32,1 30,7 27,3 28,4 24,8 26,3 27,1 26,4 25 26,5 ЕЭС 33,8 37,1 35,5 36,2 29 31,1 39,1 39,7 31,8 31,1

Примечание – Составлено по источнику 2. Указанная тенденция таит в себе опасную перспективу. Поскольку конкурентоспособность базовых

товаров определяется не столько их качеством, сколько ценой, борьба за рынки внутри ЕЭС все заметнее смещается в плоскость маневрирования экспортными ценами. Это порождает настороженность прави-тельств, которые начинают прибегать к антидемпинговым мерам защиты своих рынков.


26

Ситуация в ЕЭС: На фоне масштабных финансовых, экономических и технологических проблем России из-за западных санкций, в Кремле продолжают указывать на наличие «перспективных» компенсаторных направлений внешнеэкономической деятельности, одним из которых советники В. Путина считают евразийский. Попытаемся проанализировать реальное состояние и «перспективы» развития Евразийского экономического союза (ЕЭС) на 2016-2017 годы.

Сегодня экономика стран-участниц ЕЭС продолжает ухудшаться на фоне спада торгово-экономических отношений между РФ и странами Запада и сохраняющегося значительного количества экономических дисбалансов, как на уровне национальных экономик стран-участниц, так и объединения в целом.

По оценкам Евразийской экономической комиссии (ЕЭК), основными причинами ухудшения экономии-ческого положения в Евразийском экономическом союзе являются изменения внешних условий торговли объединения и рецессия в РФ, негативное влияние которого из-за взаимозависимости стран-участниц распространяется на их национальные экономики. В целом в ЕЭС имеет место ускоренное падение ВВП (Беларусь, Россия), снижение темпов экономического роста (Казахстан), увеличение дефицита бюджета (Армения), ослабление национальных валют, сокращение внутреннего потребительского и инвестиционного спроса и активный отток капиталов (Россия, Беларусь, Казахстан Армения, Киргизия). Согласно консенсус-прогноза (МВФ, ВБ) экономического развития объединения, в среднесрочной перспективе предполагается замедление динамики ВВП ЕЭС.

По итогам 2015 года сокращение объемов взаимной торговли стран-участниц ЕЭС оценивается на уровне 25,8 % по сравнению с предыдущим годом, а уменьшение общего объема внешней торговли с другими странами мира составляет 33,6 %. При этом сократилось положительное сальдо - до $ 168,7 млрд (на 29,1 %).

В общей структуре внешней торговли ЕЭС часть российской продукции и далее продолжает оставаться самой значительной (83,5 %) по сравнению с другими странами - Казахстан (10,4 %), Беларусь (5 %), Армения (0,6 %), Кыргызстан (0,5 %). Часть внутренних рынков стран ЕЭС в общей структуре составляет лишь 13,5 %.

В то же время в общей структуре внешней торговли часть российского экспорта по итогам 2015 года выросла до 63,3 % (60,3 % в 2014 году), Киргизии - 1,2 %, Армении - осталась на уровне 0,5 %. Для Беларуси и Казахстана этот показатель уменьшился до 24,2 % и 10,8 % соответственно.

Даже не учитывая геополитические, военно-стратегические и региональные выгоды Кремля от «Идеи ЕЭС», указанные статистические показатели лишний раз подтверждают, что официальная Москва использует евразийскую интеграцию исключительно в своих интересах. Прежде всего, четко прослеживается стремление Кремля компенсировать сокращение экспорта российских товаров на западные рынки экспортом в другие страны-участницы ЕЭС, не допуская при этом увеличение импорта на свой рынок из этих стран.

Несмотря на то, что объемы торговли стран ЕЭС с Европейским Союзом в 2015 году уменьшились, по сравнению с 2014 годом, на 37,6 %, ЕС остается главным внешнеторговым партнером для стран объединения (48,8 % от общего объема внешней торговли с третьими странами). Часть Украины в структуре торговли (по итогам прошлого года) сократилась до 3,5 %.

Несмотря на уменьшение на 39,6 % объемов внешней торговли энергетическими ресурсами в 2015 году, последние остаются основной товарной группой, что обеспечивает положительное сальдо внешней торговли ЕЭС (65,6 % от общего объема экспорта в третьи страны, из которых часть РФ составляет 84,3 %).

По оценкам ЕЭК, основными рисками, которые в ближайшем пятилетии будут оказывать влияние на макроэкономическую стабильность объединения и на развитие его отдельных стран-членов, на глобальном уровне являются: снижение цен на мировых товарно-сырьевых рынках, в т. ч. энергетических; нарушение мирового баланса спроса и предложения на нефть в связи со снятием санкций с нефтяного экспорта Ирана; политика ФРС США, оказывающей влияние на движение капиталов между странами, а на региональном - ухудшение геополитической ситуации вокруг России; продолжение странами Запада санкций против РФ; развитие ситуации в финансово-долговой сфере Евросоюза - основного торгового и финансового партнера ЕЭС; падение фондового рынка КНР и усиление неуверенности в способностях Китая сохранять темпы экономического роста на прежнем уровне.

Действие этих факторов уже привело к существенному росту рисков дальнейшей дестабилизации ситуа-ции в финансовой (из-за сокращения доходной части национальных бюджетов) и валютной (повыше-ние волатильности кросс-курсов валют в ЕЭС) сферах стран-членов объединения.

В таких условиях эксперты ЕЭК признали, что сейчас ситуация в объединении развивается по худшему из трех возможных сценариев, которые были просчитаны Комиссией в долгосрочном прогнозе развития объединения до 2030 года. То есть, ЕЭС не сможет стать ни собственным «центром силы», ни транзитно-сырьевым «мостом» и «территорией для развития производственной кооперации» между ЕС со странами Азиатско-Тихоокеанского региона, а будет развиваться в формате «удлиненного статус-кво» с постепенной (и такой, что будет зависеть от политической воли лидеров государств-«союзников») ликвидацией барьеров для движения товаров, услуг, капитала и рабочей силы.


27

С начала 2016 года прослеживается влияние девальвации российской валюты на уменьшение объемов импорта из других стран-участниц ЕЭС. Зафиксированы убытки Казахстана в автомобильной, строительной, сельскохозяйственной и нефтеперерабатывающей экспортных отраслях. При этом существенно сокращаются денежные поступления от мигрантов, работающих в РФ, в частности, для Киргизии (этот показатель состав-ляет 30 % ВВП) уменьшилось на 45 % по сравнению с прошлым годом, и для Армении (18 % ВВП, сокра-щение на 50 %).

В то же время серьезной проблемой для ЕЭС оказалась попытка обеспечить сочетание таможенного режима, действующего в рамках объединения, с условиями, которых должен придерживаться Казахстан после вступления в ВТО. Внесенные российской стороной изменения в правила регулирования единого рынка с целью воспрепятствовать возможности реэкспорта товаров из третьих стран через казахстанскую территорию фактически привели к созданию двух параллельных таможенных систем. В частности, регулиро-вание импорта на внутренний рынок Казахстана с применением низких таможенных платежей (по соглаше-нию с ВТО) и импорта на рынок ЕЭС с сохранением имеющихся размеров таможенных платежей. Это негативно влияет на экономические отношения в рамках объединения и нивелирует само понятие единого экономического пространства.

При этом ЕЭК не исключает возможности дальнейшего ухудшения макроэкономических условий, усиливающих риски использования протекционистских инструментов, в т. ч. изъятий и ограничений в рамках внутренней торговли ЕЭС. Так, Евразийская экономическая комиссия сегодня акцентирует внимание на намерениях Казахстана усилить меры сдерживания импорта российских товаров, объемы которого увеличиваются и наносят ущерб национальным производителям, а также инициативах Беларуси об отказе от рубля в рамках торговли с РФ по отдельным категориям товаров[4].

Интеграция внутри ЕЭС. При формировании в 2010 г. Таможенного союза России, Белоруссии и Казахстана была создана единая

таможенная территория, а товары из третьих стран стали облагать таможенными пошлинами на границе ТС. Одновременно каждый участник оставил за собой право самостоятельно определять размер экспортных пошлин на нефть, газ и нефтепродукты, которые взимаются при экспорте в третьи страны и не уплачиваются при торговле между участниками интеграционного объединения. Эти обстоятельства во многом определяют перераспределение ресурсной ренты внутри стран «большой тройки».

Страны ЕЭС в ходе взаимной торговли нефтью, газом и нефтепродуктами без экспортных пошлин пере-дают друг другу трансферты, размер которых определяется объемами поставок и значениями экспортных пошлин. Поскольку нефтегазовая торговля между Белоруссией и Казахстаном практически отсутствует (по данным Белстата6, в 2014 г. товарооборот по нефтегазовым товарам между этими странами составил лишь 95 млн долл.), для оценки трансфертов внутри ЕЭС достаточно рассматривать передачу ресурсов между Россией и Белоруссией, Россией и Казахстаном, а также между Россией и Арменией как новым участником ЕЭС. Рассмотрим подробно каждый аспект нефтегазовой торговли.

Нефтепродукты. Россия экспортирует нефтепродукты в Армению, Белоруссию и Казахстан, импорти-рует их из Белоруссии и Казахстана. В последние годы экспорт нефтепродуктов в Белоруссию упал (по данным ФТС', с 9,6 млн т в 2012 г. до 0,314 млн т в 2014 г.), а импорт вырос (с 0,103 млн т в 2012 г. до 1,49 млн т в 2014 г.). В любом случае, поскольку торговля происходит беспошлинно (с Белоруссией и Казахстаном с 2011 г., а с Арменией - с 2014 г.), необходимо учитывать взаимные трансферты. Следует также иметь в виду, что по соглашению о порядке уплаты и зачисления вывозных пошлин при вывозе с территории Белоруссии за пределы таможенной территории ТС нефти и выработанных из нее товаров Белоруссия в 2011-2014 гг. компенсировала российскому бюджету экспортные пошлины за экспортируемые в третьи страны нефтепродукты. С 2015 г. в соответствии с достигнутыми договоренностями компенсация полностью отменяется.

Газ.Россия продает газ в Белоруссию, причем с 2012 г. без экспортных пошлин, что обусловливает цену поставок для этой страны: в 2012 г. - 168 долл./1000 куб. м; в 2013 г. - 166 долл./1000 куб. м, в 2014 г. - 171 доля./1000 куб. м (в отличие от 2011 г., когда цена составляла 266 долл./1000 куб. м). Для «Газпрома» продажа газа по цене 171 долл./1000 куб. м при условии освобождения от уплаты экспортной пошлины равносильна продаже по цене 244 долл./1000 куб. м с уплатой экспортной пошлины в размере 73 долл./1000 куб. м (30% от цены). Таким образом, можно считать, что с каждой 1000 куб. м газа российский бюджет недополучает 73 долл., передавая их в белорусскую экономику.

Аналогичная ситуация с поставками газа в Армению: отмена экспортной пошлины в 2014 г. (до вступления в ЕЭС) снизила цену поставок с 271 долл./1000 куб. м до 189 долл./1000 тыс. куб. м, что равносильно трансферту в экономику Армении 82 долл. с каждой 1000 куб. м поставляемого газа. С Казахстаном фактически происходит обмен: газ из Казахстана в основном поступает на Оренбургский газоперерабатывающий завод, а Казахстан забирает газ обратно за счет своп-операций. Согласно данным ФТС, разница между поставками минимальная (так, в 2014 г. в Казахстан поставлено 8,600 млрд куб. м газа,


28

а в Россию - 8,594 млрд куб. м), поэтому для оценок величины трансферта газовой торговлей с Казахстаном можно пренебречь.

Представляется целесообразным в срок до 2025 г. (когда, согласно договору о ЕЭС, должен начать функционировать общий нефтегазовый рынок) полностью перейти к изъятию ренты из нефтегазового сектора через НДПИ, увеличив сборы от данного налога так, чтобы это изменение одновременно с обнулением экспортной пошлины было нейтральным для нефте- и газодобывающего сектора. Это может усилить мотивацию к снижению нетарифных барьеров в торговле товарами и услугами, поскольку такое снижение станет основным источником повышения конкурентоспособности как интеграционного объедине-ния в целом, так и отдельных его участников[5].

И в заключение, хотелось бы сказать, что со стороны многих экспертов имеются опасения, что Таможенный союз повлечет возвращение старых и появление новых схем контрабанды. Однако, следует отметить, действующие контролирующие структуры не упраздняются. Более того, они будут находиться под надзором не только своих национальных властей, но и всех участников союза.


[1] Решение Комиссии Таможенного Союза ЕврАзЭС "О едином таможенно-тарифном регулировании таможенного союза Республики Беларусь, Республики Казахстан и Российской Федерации" от 27.11.2009 г. N 130 // Правовая справочно-информационная система «Консультант Плюс».

[2]Межгосударственный статистический комитет СНГ. [3] Решение Комиссии таможенного союза ЕврАзЭС «О порядках декларирования, контроля и корректировки

таможенной стоимости товаров» от 20 сентября 2010 г. N 376 // Правовая справочно-информационная система «Консуль-тант Плюс».

[4] Аверьянова О.Д. Финансовые отношения в свободных экономических зонах: Автореф. дис. канд. экон. наук /СПб. ун-т эк-ки и фин. - СПб., 2008.-17 с.

[5]А. Кнобелъ. Евразийский экономический союз: перспективы развития и возможные препятствия // Вопросы экономики 3 2015г., с – 87.

REFERENCES

[1] Decision of the Commission of the EurAsEC Customs Union "On the Common Customs and Tariff Regulation of the Customs Union of the Republic of Belarus, the Republic of Kazakhstan and the Russian Federation" dated November 27, 2009 No. 130 // Legal Reference and Information System Consultant Plus.

[2] Interstate Statistical Committee of the CIS. [3] Decision of the Commission of the EurAsEC Customs Union "On the procedures for declaring, controlling and adjusting

the customs value of goods" of September 20, 2010 No. 376 // Legal reference and information system "Consultant Plus". [4] Averyanova O.D. Financial relations in free economic zones: Author's abstract. Dis. Cand. Econ.Sciences / St.

Petersburg.Un-t ek-ki and fin. - St. Petersburg, 2008.-17 pp. [5] A. Knobel. Eurasian Economic Union: Prospects for Development and Possible Obstacles // Issues of Economics No. 3

2015, p. - 87.

Ж.Д. Османов

Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігі Ғылым комитетінің Экономика институты, Қазақстан Республикасы, Алматы қ.

ЕУРАЗИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ОДАҚҚА МҮШЕ ЕЛДЕР АРАСЫНДА

ЫНТЫМАҚТАСТЫҚТЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ Аңдатпа. Бұл мақалада перспективаларын жəне Еуразиялық экономикалық одақ дамыту мəселелерін

талдайды. ЕО аясындағы интеграция мəселелері, сондай-ақ оның өзара іс-қимыл жəне басқа да ТМД елдерімен жəне алыс шет. Ол ЕЭК аясындағы интеграция басты проблема көрсетілген - қайта бөлу Ниетіне астам үстемдік өнімді Мұнай жəне газ ЕЭК бойынша серіктестерге Ресей аудару жəне оның шамасы салық маневр əсерін ауқымын бағалау. Ол ЕурАзЭҚ шеңберінде ұтыстар қайта бөлу тетігін құру шет елдермен еркін сауда туралы келісімдер жасасу оң экономикалық əсерге ықпал ететін болады деп көрсетілген.

Түйін сөздер: Кеден одағы, Еуразиялық экономикалық одақ, сыртқы сауда интеграция, бірыңғай кедендік аумағы, сыртқы сауда, экспорт.

Сведения об авторе: Османов Ж.Д. – к.э.н., старший научный сотрудник Института экономики КН МОН РК


29

Актуальные вопросы национальной экономики



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 29 – 34

UDC 3338.242 (574) I. Dauranov

candidate of Economic Sciences The institute of economics of the Committee of science of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Almaty

[email protected]

REFORMING THE SYSTEM OF ADMINISTRATIVE AND PUBLIC MANAGEMENT IN THE FRAMEWORK OF THIRD ECONOMIC

MODERNIZATION OF KAZAKHSTAN Annotation. The article is devoted to analysis of shortcomings of the current system of administrative and

public management. There are low quality of legal acts, planning and program documents, and frequent changes and additions to them. Examples are the Budget Code, the Administrative Code, methodology for assessing quality of public services, etc. Main reason is an unclear function allocation between political and administrative civil servants. An effective mechanism for personal responsibility for development of unsatisfactory legal acts is absent.

The second problem is inefficient use of budgetary funds. Annually, financial violations are identified for tens of billions of tenge. This requires adjustments to the current system of state planning.

The third problem is insufficient quality of public services due to unsatisfactory formation of standards and regulations for their provision. Indicators of quality and availability of public services have to be revised.

Structural and institutional reforms are carried out with significant deficiencies. Basically, analogy approach is applied. As a result, foreign experience is used without taking into account historical, economic and social characteristics of Kazakhstan. In addition, transformation costs of the reforms are not taken into account.

Short period of reform implementation impacts on their low effectiveness. To eliminate these shortcomings, new methodological and organizational support has to be developed.

The main reason of the problems is low competence of civil servants in organization of public management processes. Special courses must be included in the training and retraining programs for the civil service.

Keywords: administrative and public management, budgetary funds, public services, institutional and structural reforms.

УДК 3338.242 (574)

И.Н. Дауранов

Институт экономики Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан, г. Алматы

РЕФОРМИРОВАНИЕ СИСТЕМЫ АДМИНИСТРАТИВНО-ГОСУДАРСТВЕННОГО УПРАВЛЕНИЯ В УСЛОВИЯХ ТРЕТЬЕЙ

МОДЕРНИЗАЦИИ ЭКОНОМИКИ КАЗАХСТАНА Аннотация. Статья посвящена анализу недостатков действующей системы административно-государ-

ственного управления. В число основных из них входят следующие. Невысокое качество нормативных правовых, плановых и программных документов. Частое внесение в них изменений и дополнений. Приме-ром может служить Бюджетный кодекс, Кодекс об административных нарушениях, методика оценки качества государственных услуг и т. д. Основная причина заключается в нечетком распределении функций между политическими и административными государственными служащими. Также отсутствует действен-ный механизм персональной ответственности за разработку некачественных нормативных правовых актов. Второй недостаток заключается в неэффективном использовании бюджетных средств. Ежегодно выявляются


30

финансовые нарушения на десятки миллиардов тенге. Это требует внесения корректировок в действующую систему государственного планирования. Третьим недостатком является недостаточно высокое качество государственных услуг. Это обусловлено не качественно разработанными стандартами и регламентами их оказания. Также требуют пересмотра индикаторы качества и доступности государственных услуг. Сущест-венные недостатки допускаются при проведении структурных и институциональных реформ. В основном применяется метод аналогий. В результате зарубежный опыт используется без учета исторических, эконо-мических и социальных особенностей Казахстана. В дополнение к этому не учитываются трансформацион-ные издержки проводимых преобразований. Невысокая результативность реформ также обусловлена неоп-равданно короткими сроками их проведения. Для устранения этих недостатков необходимо разработать но-вое методическое и организационное обеспечение. Основной причиной рассмотренных недостатков является невысокая компетентность государственных служащих в области организации процессов государственного управления. В программы подготовки и переподготовки кадров для государственной службы необходимо включить специальные предметы.

Ключевые слова: административно-государственное управление, бюджетные средства, государствен-ные услуги, институциональные и структурные реформы.

По инициативе Главы государства в Казахстане положено начало фундаментальной реформы действую-

щей системы государственного управления. Основная её цель сформулирована Президентом Республики Казахстан звучит следующим образом: «…построить эффективную, устойчивую, современную систему управления страной» [1]. Ключевое направление заключается в перераспределении полномочий между отдельными ветвями власти. При этом предусматривается передача значительной части функций и соответ-ствующих полномочий в области регулирования социально-экономического развития страны Правительству. Положительное решение связанных с этим задач требует реформирования действующей системы адми-нистративно-государственного управления, которой присущи следующие недостатки:

- частое внесение изменений и дополнений в законодательные, программные и методические документы;

- неэффективное планирование и использование бюджетных средств; - невысокое качество государственных услуг по сравнению с затраченными ресурсами; - недостаточно высокий профессионально-квалификационный уровень государственных служащих; - институциональные и структурные реформы государственных органов осуществляются без

соответствующей методической и организационной подготовки. Одним из основных недостатков действующей системы государственного управления является сравни-

тельное невысокое качество нормативных правовых, методических, плановых и программных документов. При этом имеет место выраженная неустойчивость институционально-правовой базы, которая проявляется в относительно частом внесении в них изменений и дополнений. Примером может служить Бюджетный кодекс, Кодекс об административных нарушениях, методика оценки качества государственных услуг и т. д. Это приводит к неспособности грамотно и четко выполнять принятые Главой государства и Парламентом Республики Казахстан нормативные правовые акты. В результате правильные и своевременные политичес-кие решения ввиду недостаточно продуманных действий исполнительной власти приводят к социальной напряженности, снижению имиджа государственного аппарата и, в конечном счете, к дискредитации проводимой социально-экономической политики. Основная причина заключается в нечетком определении и распределении функций между политическими назначенцами и административными государственными служащими, а также отсутствия простого и понятного всем механизма персональной ответственности за разработку некачественных нормативных правовых актов и негативные последствия, к которым они привели. В своем выступлении на XVI съезде партии партии "Нур Отан" Н.Назарбаева отметил: «Сегодня нельзя не видеть, что административная государственная служба зависима от политического уровня. Это политизирует принятие решений, даже в тех случаях, когда необходимо профессиональное управление без всякой политики» [2].

О неэффективности процесса планирования и использования бюджетных средств свидетельствует официальная информация уполномоченных государственных органов. По данным Счетного комитета в 2015 году не исполнение бюджета по затратам составило порядка 16 млрд. тенге, из которых 7,3 млрд. тенге неосвоено центральными государственными органами. По программам бюджетного кредитования на местном уровне не освоено порядка 1222,2 млн. тенге. В рамках реализации государственных и отраслевых программ освоено 91,3 % от общего объема выделенных средств. Нарушение бюджетного и другого законодательства выявлено на сумму 72,5 млрд. тенге, из которой неэффективно было использовано 49,2 млрд. тенге. Финансовые нарушения, допущенные в процессе формирования и использования целевых трансфертов, составляют 410,5 млрд. тенге, что на 67,6% больше чем в 2014 году. При этом в центральных органах выявленная сумма нарушений составляет 46 млрд. тенге, в местных – 364,5 млрд. тенге. Также


31

отмечено, что «Отдельными государственными органами некачественно разработаны прямые и конечные результаты достижения бюджетных программ» [3]. В Стратегии «Казахстан – 2050» Президент Республики Казахстан отметил следующее: «Нам нужно дальнейшее совершенствование системы государственного планирования и прогнозирования. Ставлю цель – усилить ответственность госорганов за разработку планов и программ» [4].

В Казахстане за прошедшие 10 лет проделана широкомасштабная работа, направлена на повышение качества государственных услуг предоставляемых населению и предпринимателям. Однако, не смотря на принимаемые меры, до сих пор имеет место достаточно сильное административное давление на бизнес со стороны государственных органов. По этому поводу Президент Республики Казахстан в своем Послании народу Казахстана «Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентоспособность» отметил: «Про-цессы оказания государственных услуг должны быть максимально оптимизированы. Необходимо сократить сроки и перечень документов, исключить дублирующиеся процедуры» [5].

Другая причина заключается в недостаточно высокой квалификации государственных служащих занимающихся разработкой и реализацией программных и плановых документов. По этому поводу в Стратегии «Казахстан – 2050»: Новый политический курс состоявшегося государства отмечено: «Мы должны качественно улучшить кадровый состав государственной службы через введение усовершенство-ванных методик отбора и профессиональной подготовки» [4]. Данное положение нашло свое развитие

Проведенные ранее исследования показывают, что осуществляемые в системе государственного управления реформы, как правило, протекают сложно и противоречиво. Их результативность далеко не всегда является достаточно высокой по сравнению с затраченными трудовыми, финансовыми и другими ресурсами. Международный опыт в ряде случаев используется фрагментарно без учета национальных, исторически сложившихся культурных традиций, а также используемой формы правления и государст-венного устройства. При этом в качестве основного используется метод аналогий, которому при разработке и внедрении организационно-управленческих инноваций принадлежит вспомогательная роль. По этому поводу Глава государства в книге «Критическое десятилетие» отметил: «Механический слепок заведомо хуже осмысленной скульптуры. Вобрать все лучшее от мирового опыта и мобилизовать наши глубокие национальные традиции на службу социально-экономическому прогрессу – вот ключ к успеху: стабильному и процветающему Казахстану» [6].

Сложившееся положение дел в области проведения структурных и институциональных реформ обусловлено следующими факторами. Во-первых, преобразования административно-государственного уп-равления, как правило, осуществляются без соответствующей организационно – методической подготовки, что повышает их стоимость и снижает эффективность.

Во-вторых, нормативные правовые и методические документы, регламентирующие проведение институ-циональных и организационных реформ, принимаются «сырыми», так как не проходят достаточную экспери-ментальную апробацию в пилотных органах.

В-третьих, отечественными реформаторами не учитывается, что при проведении любых реформ всегда возникает сопротивление переменам. При этом, чем радикальней реформы, тем сильней сопротивление. Мировой практикой разработаны достаточно эффективные способы преодоления возникающих сопротив-лений, что в значительной мере повышает эффективность проводимых институциональных и организацион-ных преобразований. В связи с этим существует объективная необходимость их использования.

В-четвертых, практически все реформы, проводятся в неоправданно сжатые сроки. В связи с этим государственные служащие не успевают пройти обучение новым формам и методам работы. В дополнение к этому в нормативные правовые документы, регламентирующие использование новых форм и методов работы на постоянной основе вносятся изменения и дополнения.

Положительное решение первой из рассмотренных проблем заключается разработке организационного механизма, обеспечивающего рациональное распределение функций и полномочий между политическими и административными государственными служащими. При Правительстве страны целесообразно создать консультативно-совещательный орган – совет ответственных секретарей, который будет работать на постоянной основе. Его основной задачей будет предварительное рассмотрение, программных, плановых и других документов на предмет определения трудоемкости и времени, которое необходимо для их реалии-зации. После их положительного заключения документы направляются в Правительство для окончательного утверждения. Также необходимо повысить права и персональную ответственность ответственных секретарей за выполнение возложенных на них функций.

В Казахстане действующая система государственного планирования базируется на элементах школы дизайна школы планирования. Из школы дизайна взята на вооружение широко известная методика SWOT (в переводе на русский язык данная аббревиатура читается как ССВУ), которая заключается в оценке сил и слабостей организации, а так же внешних возможностей и угроз для приведения их в соответствие, обеспечивающее достижение поставленных целей [7, 31]. Из школы планирования используются положения


32

связанные с разработкой стратегических и операционных планов [7, с. 49]. Недостаточная обоснованность использования рассматриваемых концепций обусловлена следующим причинами. Во-первых, данные концепции были разработаны для хозяйственных структур. Во-вторых, рассматриваемые школы стратегий наиболее эффективны в относительно стабильный на внешних и внутренних рынках период деятельности организаций. Таким образом, основным недостатком, используемых моделей стратегического планирования является то, «что организация должна либо предвидеть изменения окружающей среды, либо контролировать её, либо просто предполагать её стабильность» [7, 59]. Практика показывает, что в современных условиях это невозможно. В связи с этим целесообразно начать реформировать действующую систему планирования и более широко применять так называемые трансформационные школы планирования, в число которых входят школы обучения, внешней среды и конфигурации» [7, с. 143, 238, 253]. Результаты проведенных исследо-ваний показывают, что используемая в Казахстане школа планировании, в частности система БОР, может быть успешно, использоваться только для государственного сектора. По отношению к отраслям частного сектора экономики на государственном уровне целесообразно использовать индикативное планирование.

Относительно невысокое качество государственных услуг обусловлено использованием некорректной системы показателей, характеризующих их качество и доступность, которая не соответствует принципам государственного менеджмента. Оценка осуществляется на основе относительных сводных показателях и только на основе определения текущего уровня го значения.

В мировой практике государственного менеджмента качество услуг представляет собой удовлетво-ренность потребителей качеством процесса предоставления услуги в целом, а так же точностью и правильностью её результата (правильно оформленные (заполненные) документы, рассчитанные пособия, налоговые отчисления и т. д.). Для измерения используют такие показатели как доля случаев правильно оформленных документов, правильно произведенных расчетов, начислений и т. д. Для измерения своевременности используют доля случаев предоставления услуг в установленные законодательством сроки, доля потребителей ожидавших получение услуги не более 30 минут. При этом применяется три вида взаимосвязанных между собой значении показателя по конкретной услуге: текущее, нормативное и целевое.

Нормативное значение показателей государственных услуг (стандарт) представляет собой максимально возможное его значение при сложившемся уровне организации управления и труда, а так же располагаемых ресурсов. Целевое значение показателей государственных услуг, отражает реально достижимый уровень в определенный период времени и представляет собой компромисс между ожиданиями и предпочтениями потребителей государственных услуг и реальными возможностями государственных органов в следующем году. Как правило, значение целевого показателя устанавливается сроком на один год и должно быть увязано с бюджетным планированием. Для достижения значения целевого показателя каждый государственный орган разрабатывает управленческий бизнес план. По мере совершенствования процессов предоставления государственных услуг нормативные и целевые значения показателей периодически пересматриваются в сторону увеличения с целью стимулирования интенсификации и напряженности управленческого труда.

Результаты проведенных исследований показывают, что административные реформы, проводимые в разных странах, отличаются по составу и содержанию. Вместе с тем во всех государствах, достигших в данной области заметных успехов, были созданы одинаковые предпосылки, которые обусловили достижения поставленных целей. Результаты проведенных исследований, а так же критическое осмысление проверенного мировой практикой зарубежного опыта свидетельствует, что создание эффективной системы государственного управления является сложным, многоплановым и непрерывным процессом, требующим организации специальной системы управления. В странах, где такая система была создана, реформы были проведены более успешно и результативно. В число таких стран входят Великобритания, США, Малайзия и некоторые другие. Административные реформы, проводимые в этих странах, отличаются по составу и содержанию. Вместе с тем во всех государствах, достигших в данной области заметных успехов, были созданы одинаковые предпосылки, которые обусловили достижения поставленных целей.

Мировой опыт свидетельствует о том, что проведение реформы административно-государст-венного управления является длительным, сложным и довольно противоречивым процессом. Положительное решение связанных с этим задач потребует финансовых средств, а так же создания многоуровневой сети специализированных институтов, основные функции которых заключаются в проведении необходимых прикладных исследований, обучении государственных служащих, формиро-вании информационно-справочных баз данных и т. д. В число первоочередных мер входят следующие.

1. Определение одного уполномоченного органа ответственного за реформу государственного управ-ления. Как показывает практика Министерство экономики и бюджетного планирования РК, которое было преобразовано в Министерство национальной экономики РК, не в полной мере справляется с возложенными на него функциями по проведению структурных и институциональных реформ системы органов государст-венной исполнительной власти. Учитывая, что на современном этапе развития административная реформа государственного сектора охватывает практически все звенья и уровни государственного управления


33

целесообразно рассмотреть вопрос о создании отдельного подотчетного непосредственно Главе государства органа ответственного за проведение структурных и институциональных реформ на единой методологичес-кой и организационной основе.

2. Мировой опыт свидетельствует, что практически во всех странах существуют специализированные научные и проектные организации, которые занимаются изучением актуальных проблем развития государственного управления и государственной службы. В Казахстане на политическом уровне, решение о создании специализированной исследовательской организации было принято. В Указе Президента РК «О мерах по модернизации системы государственного управления Республики Казахстан», который был принятым в январе 2007 года содержалось поручение Правительству Казахстана о внесении предложения по созданию Центра по изучению актуальных проблем в области государственного управления. Однако до сих пор данное поручение не выполнено.

Необходимость создания специализированной исследовательской структуры в области государствен-ного управления подтверждается мировой практикой. В Казахстане Академия государственного управления является преимущественно образовательной структурой. Объем проводимых исследований занимает весьма незначительное место. В нашей стране наиболее значимые исследования, инициированные руководством страны, и которые получили практическую реализацию, были проведены на средства и при технической поддержке зарубежных донорских организаций Всемирным банком, ТАСИС, ЕС, ПРООН и некоторых других. В текущий момент времени финансирование исследований со стороны данных организаций значительно сокращено. В связи с этим целесообразно рассмотреть вопрос о создании профильной научной организацией, осуществляющей исследование на постоянной основе, как это делают, например, научные организации, занимающиеся экономическими исследованиями.

3. Учитывая масштабы работ по проведению реформы административно -государственного управления, в которую будут вовлечены практически все центральные и местные исполнительные органы, целесообразно разработать специальную государственную программу, с использованием принципиально новой методоло-гии организационного, институционального и социального проектирования. Это позволит более рационально использовать ресурсы, направляемые на создание системы государственного управления, способной обеспе-чить вхождение Казахстана в число 30 наиболее развитых стран мира. До настоящего времени реформы функционально-структурные, институциональные, экономические и кадровые вопросы модернизации госу-дарственного управления решались в отрыве друг от друга и без должной координации со стороны Пра-вительства и Администрации Президента РК. Ответственность за разработку и реализацию администра-тивной реформы была рассредоточена между несколькими государственными органами. В результате этого меры по внедрению новой системы государственного планирования, новой модели государственной службы, а также стандартов государственных услуг были не достаточно увязано между собой, что заметно снижало их эффективность.

ЛИТЕРАТУРА [1] Обращение Президента Республики Казахстан по вопросам перераспределения полномочий между ветвями

власти от 25 января 2017 http://www.akorda.kz/ru/speeches/internal_political_affairs/in_speeches_and_addresses/obrashchenie-prezidenta-respubliki-

kazahstan-po-voprosam-pereraspredeleniya-polnomochii-mezhdu-vetvyami-vlasti [2] Современное государство для всех: Пять институциональных реформ Выступление Президента Республики

Казахстан, Председателя партии "Нур Отан" Н.Назарбаева на XVI съезде партии http://www.nomad.su/?a=3-201503120024 [3] Отчет Счетного комитета по контролю за исполнением республиканского бюджета: «Об исполнении

республиканского бюджета за 2015 год (заключение к отчету Правительства Республики Казахстан)» исх: 6-26/3791-Б от: 20.06.2016 http://esep.kz/rus/show1/article/26

[4] Послание Президента республики Казахстан - Лидера нации н. А. Назарбаева Народу Казахстана Стратегия «казахстан-2050» Новый политический курс состоявшегося государства http://www.akorda.kz/ru/page/page_poslanie-prezidenta-respubliki-kazakhstan-n-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-14-dekabrya-2012-g_1355499089

[5] «Третья модернизация Казахстана: глобальная конкурентоспособность» Послание Президента Республики Казахстан Н.Назарбаева народу Казахстана. 31 января 2017 г. http://www.akorda.kz/ru/addresses/addresses_of_president/ poslanie-prezidenta-respubliki-kazahstan-nnazarbaeva-narodu-kazahstana-31-yanvarya-2017-g

[6] Назарбаев Н. А. Критическое десятилетие. – Алматы: Атамyра, 2003. – 240 с. [7] Минцберг Г., Альстренд Б., Лэмпэл Дж. Школы стратегий / Пер. с англ. под ред. Ю.Н. Каптуревского. – СПб:

«Питер», 2001. – 336 с.: ил. – (Серия «Теория и практика менеджмента»).

REFERENCES [1] Address of the President of the Republic of Kazakhstan on the issues of reauthorization of governmental departments,

Jannuary 25, 2017. http://www.akorda.kz/ru/speeches/internal_political_affairs/in_speeches_and_addresses/obrashchenie-prezidenta-respubliki-

kazahstan-po-voprosam-pereraspredeleniya-polnomochii-mezhdu-vetvyami-vlasti


34

[2] The modern state for all: Five institutional reforms. Speech of the President of the Republic of Kazakhstan and Chairman of the Nur Otan Party at the 16th Party Congress http://www.nomad.su/?a=3-201503120024

[3] Report of the Accounts Committee for Control over Republican Budget Execution: "About execution of the republican budget for 2015 (conclusion to the report of the Government of the Republic of Kazakhstan)" No. ref: 6-26 / 3791-B dated: 06/20/2016 http://esep.kz/rus/show1/article/26

[4] Address by the President of the Republic of Kazakhstan, Leader of the Nation, N.Nazarbayev “Strategy Kazakhstan-2050”: new political course of the established state”

[5] http://www.akorda.kz/ru/page/page_poslanie-prezidenta-respubliki-kazakhstan-n-nazarbaeva-narodu-kazakhstana-14-dekabrya-2012-g_1355499089

[6] "Third Modernization of Kazakhstan: Global Competitiveness" The President of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev’s Address to the Nation of Kazakhstan. January 31, 2017

http://www.akorda.kz/ru/addresses/addresses_of_president/poslanie-prezidenta-respubliki-kazahstan-nnazarbaeva-narodu-kazahstana-31-yanvarya-2017-g

[7] Nazarbayev N.A. Critical decade. - Almaty: Atamyra, 2003. - 240 p. ƏОЖ: 3338.242 (574)

И.Н. Дауранов

ҚР БҒМ ҒҚ Экономика институты, Алматы қ., Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН ЭКОНОМИКАСЫНЫҢ ҮШІНШІ ЖАҢАРТУ ЖАҒДАЙЫНДА ƏКІМШІЛІК-МЕМЛЕКЕТТІК БАСҚАРУ ЖҮЙЕСІН РЕФОРМАЛАУ

Аннотация. Мақала қолданыстағы əкімшілік-мемлекеттік басқару жүйесінің кемшіліктерің талдауына

арналған. Олардың ішінде негізгі болып есептелетін келесілер. Нормативтік құқықтық, жоспарлық жəне бағдарламалық құжаттардың сапасының төмендігі. Оларға жиі өзгерістер мен қосымшаларды енгізу. Мысалы ретінде Бюджеттік кодексті, Əкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексті, мемлекеттік қызмет көрсету сапасын бағалау əдістемесін жəне т.б. келтіруге болады. Олардың негізгі себебі ретінде саяси жəне əкімшілік мемлекеттік қызметкерлердің функцияларын айқын бөлмеу болып табылады. Сонымен бірге сапасыз нормативтік құқықтық актілерді əзірлеу үшін жеке жауапкершіліктің ұтымды механизмнің болмауы. Екінші кемшілік ретінде бюджеттік қаражаттың тиімсіз пайдалануын атауға болады. Жыл сайын ондаған миллиард теңге көлемінде қаржылық бұзушылықтар анықтадалады. Бұл қолданыстағы мемлекеттік жоспарлау жүйесіне түзетулерді енгізу талап етеді. Үшінші кемшілік ретінде мемлекеттік қызмет көрсетудің жеткіліксіз деңгейін атауға болады. Бұған сапасыз əзірленген стандарттар мен регламенттер себеп болып табылады. Сонымен бірге сапа индикаторлары мен мемлекеттік қызмет көрсетудің қол жетерлігі қайта қарастыруды талап етеді. Құрылымдық жəне институционалдық реформаларды өткізу барысында елеулі кемшіліктер орын алады. Негізінде ұқсастықтар əдісі қолданылады. Нəтижесінде шетелдік тəжірибе Қазақстанның тарихи, экономикалық жəне əлеуметтік ерекшеліктері ескерілмей пайдаланылады. Оған қоса өткізіліп жатқан өзгерістердің трансформационалдық шығындары есепке алынбайды. Реформалардың төмен нəтижелілігіне оларды өткізуінің қисынсыз қысқа мерзімдері себеп болады. Аталған кемшіліктерді жою үшін жаңа əдістемелік жəне ұйымдастырушылық қамтамасыз етуді əзірлеу керек. Қарастырылған кемшіліктердің негізгі себебі ретінде мемлекеттік басқару процестерін ұйымдастыру саласындағы қызмет ететін мемлекеттік қызметкерлердің төмен құзыреттілігі болып табылады. Мемлекеттік қызметке кадрларды дайындау жəне қайта дайындау бағдарламаларына арнайы пəндерді енгізу қажет.

Түйін сөздер: əкімшілік-мемлекеттік басқару, бюджеттік қаражат, мемлекеттік қызмет көрсету, институционалдық жəне құрылымдық реформалар.

Сведения об авторе: Дауранов И.Н. – к.э.н., ведущий научный сотрудник Института экономики КН МОН РК


35



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 35 – 38

UDC 338(574) N. Zh. Brimbetova

The institute of economics of the Committee of science of the Ministry

of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Almaty [email protected]

PRINCIPLES OF FORMATION OF FINANCIAL PROVISION OF SOCIAL INFRASTRUCTURE IN THE REGIONS OF KAZAKHSTAN

Annotation. The aim of the work is grounding the financial capacity of social infrastructure development in the

regions of Kazakhstan. Methodology is composed with a dialectical and comparative analysis, method of grouping and typology of regions. The results of this work are the conclusion that it is necessary to establish a system of indicators for the analysis and evaluation of social development of the regions of Kazakhstan by experience of foreign countries. This methodical approach will allow local authorities to make the right decisions on the management of the regional economy. The scope of the results is the scientific and practical basis of spatial development of the country. The author's conclusions can be used in scientific research on the problem of modernization of territorial development.

Key words: the region, social development, social infrastructure, investments into fixed capital, budget expenditures, social norms

УДК 338(574)

Н.Ж. Бримбетова

Институт экономики Комитета науки Министерства образования и науки Республики Казахстан, г. Алматы

ПРИНЦИПЫ ФОРМИРОВАНИЯ ФИНАНСОВОЙ ОБЕСПЕЧЕННОСТИ СОЦИАЛЬНОЙ ИНФРАСТРУКТУРЫ

РЕГИОНОВ КАЗАХСТАНА Аннотация. Целью работы является обоснование финансовой возможности развития социальной

инфраструктуры регионов Казахстана. Методологию работы составили диалектический и сравнительный анализ, метод группировок и типологии регионов. Результатом работы явился вывод о том, что для анализа и оценки социального развития регионов Казахстана следует создать систему показателей и индикаторов. Такой методический подход позволит местным органа власти принимать правильные решения по управ-лению региональной экономикой. Областью применения результатов является научно-практическое обосно-вание пространственного развития страны. Выводы автора могут быть использованы в научных разработках по проблеме модернизации территориального развития.

Ключевые слова: регион, социальное развитие, социальная инфраструктура, инвестиции в основной капитал, бюджетные расходы, социальные нормативы.

От состояния развития социальной инфраструктуры напрямую зависит человеческий капитал нации,

который представляет собой накопленные затраты на образование, здравоохранение, культуру и т.п. В связи с этим инвестиции в человеческий капитал представляют затраты, произведенные в социальной сфере в целях будущего увеличения производительности труда и способствующие росту будущих доходов как отдельных носителей капитала, так и общества в целом [1].

На наш взгляд, методически верным подходом при выявлении финансово-экономических возможностей развития социальной инфраструктуры регионов Казахстана является использование в анализе эффектив-


36

ности региональной экономики показателя инвестиций в основной капитал, динамику их объемов за послед-ние пять лет, изменений объемов к предыдущему году и на душу населения.

Инвестиции в основной капитал разделены по отраслям социальной сферы и нами определены как капитал здоровья, капитал образования и капитал культуры.

Инвестиции в капитал здоровья являются базой для человеческого капитала вообще, т.к. продлевают трудоспособный отрезок жизни человека и, таким образом, замедляют физический износ человеческого капитала.

На территориальном уровне капитал здоровья рассматривается как медико-социальный ресурс и потенциал региона, способствующий обеспечению комплексного и устойчивого его развития. Если с этих позиций оценивать возможности финансирования здравоохранения, то следует отметить самые низкие темпы вложения инвестиций в капитал здоровья наблюдаются в Северо-Казахстанской, Восточно-Казах-станской, Актюбинской, Кызылординской и Жамбылской областях. Соответственно, в этих же областях объем инвестиций на душу населения ниже среднереспубликанского уровня. При этом следует отметить, что объем инвестиций на душу населения в целом по стране уменьшался с 9420 тенге в 2010 г. до 6540 тенге в 2014 г. Поэтому проблемы строительства новых объектов здравоохранения, их реконструкции и модерни-зации в названных областях труднорешаемые. Поскольку основным источником инвестиций в основной капитал здравоохранения являются денежные средства республиканского и местного бюджетов, то уместно проследить за тенденциями изменения бюджетных расходов в здравоохранении на душу населения регионов Казахстана. Именно по этому показателю можно судить о том, что даже при низких объемах инвестиций в основной капитал население получает достаточные медицинские услуги по сравнению со среднереспуб-ликанским уровнем. Об этом свидетельствуют объемы бюджетных расходов на душу населения при средних темпах их финансирования.

Инвестиции в капитал образования формируют квалифицированные и более производительные трудовые ресурсы. Ввиду наличия в обществе объективного процесса морального старения накопленного научно-образовательного потенциала, необходимо замедлить износ этого потенциала посредством инвести-ций в общее и специальное образование, переобучение и повышение квалификации.

Убеждены, что выявлять тенденции в изменениях объемов инвестиций в основной капитал образования особо не приходится, поскольку этот процесс во многом зависит от экономических возможностей региона и страны. Но при относительно нединамичном росте численности населения в регионах объем инвестиций в основной капитал на душу населения положительно характеризует ситуацию в отрасли на территории.

Самое худшее положение по финансовой обеспеченности образования складывается в Костанайской и Северо-Казахстанской областях. За ними следует Карагандинская, Павлодарская, Актюбинская и Западно-Казахстанская области.

Фактический объем инвестиций в образование значителен в г. Алматы, Южно-Казахстанской области и г. Астане. Соответственно, на душу населения значения показателя инвестиций в основной капитал образования существенны в этих же регионах.

Эффект от инвестиций в капитал культуры для региона и страны в целом имеет, прежде всего, социальный характер. Это означает, что формирование культуры является условием любой профессиональ-ной подготовки в будущем, создает предпосылки для социальной мобильности человека и социальной группы, передает культурное достояние общества из поколения в поколение. Вместе с тем, в сфере культуры возможна деятельность, приносящая коммерческую выгоду инвестору. В связи с этим существуют поло-жения, подтверждающие зависимость эффективности труда человека от его предпочтений, мировоззрения, общего уровня культуры.

По объему инвестиций на душу населения в культуру можно судить о потенциальных финансовых воз-можностях отрасли. Финансовых возможностей в Актюбинской, Алматинской, Мангистауской, Павло-дарской областях маловато. В основном инвестиции идут в г.г. Астана и Алматы, что и определяет диспропорции в развитии культуры, спорта и туризма.

Таким образом, анализ инвестиций в основной капитал и бюджетных расходов в социальную сферу по регионам позволяет еще раз констатировать, что в условиях интенсивно развивающегося общества челове-ческий капитал является важнейшим фактором воспроизводства национального богатства. Для укрепления позиций cоциально-ориентированной экономики в Казахстане особенно важно осуществлять инвестиции в здравоохранение, образование, науку и культуру. Отрасли социальной сферы выступают механизмом вос-производства и амортизации человеческого капитала, который признается частью национального богатства и важнейшим фактором экономического роста. Инвестиции в человеческий капитал помимо социальных эффектов всегда предполагают стоимостной эффект:

- для работника мотивацией к поддержанию здоровья, получению образования и формированию про-фессиональных навыков является дифференциация его доходов;


37

- для фирмы, вкладывающей деньги в развитие персонала, это повышение производительности труда, а значит и прибыли;

- для общества в целом эффект выражается в поддержании конкурентоспособности национальной экономики и росте ВВП.

Современная модель социальной политики ориентирована на обеспечение социальных гарантий, предусмотренных в законодательных документах, которые подкорректированы в соответствии с новыми требованиями жизни. Ресурсы развития социальной инфраструктуры Казахстана определяются объемом и механизмом ее финансирования. Результативность финансирования социальной инфраструктуры зависит от внедрения финансовых нормативов, опирающихся на государственные минимальные социальные стандарты.

Только с помощью государственных социальных стандартов можно точно оценить социальные обязательства государства в натуральных и стоимостных величинах. Введение Закона К «О минимальных социальных стандартах и гарантиях» (19 мая 2015 г., 314-V3PK), позволяет конкретизировать реализацию социальных гарантий и прав [2]. Так, международный опыт показывает, что государственные социальные нормативы должны пересматриваться не реже одного раза в 3 года, а финансовые - ежегодно, тогда можно добиться действительно качественного предоставления социальных услуг.

В ходе исследования выявлены проблемы, решение которых позволит улучшить управление социальной сферой:

1) Минимальные социальные стандарты часто устанавливаются в расчете не на душу населения или на одного получателя услуги, а на объекты инфраструктуры, предоставляющие услуги населению.

Это приводит к неэффективному расходованию бюджетных средств, т.к. ориентирует органы власти не столько на предоставление услуг, сколько на содержание объектов инфраструктуры. Оценка расходных потребностей бюджетных учреждений ставит жителей города и села в неравное положение. Так, жители районов и села, лишенных инфраструктуры, должны иметь право претендовать на дополнительные финан-совые средства, которые позволят им получить доступ к равноценным услугам, предоставляемым на соседней территории.

2) В целях укрепления позиции инклюзивности социального развития основным результатом деятельности образовательных учреждений должна стать не только система знаний, умений, навыков, но и набор заявленных государством ключевых компетенций в интеллектуальной, общественной, информационной и прочих сферах.

Особого внимания заслуживает разработка государственных минимальных социальных стандартов в специализированных учреждениях: детских домах, школах-интернатах для детей сирот, специальных учреждениях для обучающихся воспитанников с отклонениями в развитии. При разработке этих стандартов должны учитываться способности детей, процесс образования должен быть отделен от процесса содержания детей. В таком случае можно добиться должного результата от инклюзивного развития.

3) Факт утверждения государственных минимальных социальных стандартов не означает, что тем самым республиканский бюджет автоматически обеспечивает и местные бюджеты средствами на их выполнение. Напротив, если расходы на государственные минимальные стандарты Бюджетным кодексом отнесены на местные бюджеты, то областные власти должны обеспечить их выполнение за счет собственных средств и нецелевой финансовой помощи. В случае возникновения дефицита местных бюджетов средства на их покрытие должны передаваться из республиканского бюджета на обеспечение минимальных социальных стандартов, а целевую финансовую помощь они могли бы расходовать по своему усмотрению. Иначе возникает вероятность возникновения социальной диспропорции, которая передается на будущий период, что не позволит обеспечить инклюзивное социальное развитие.

Таким образом, в основе правильного решения такой ситуации лежит дифференцированное установ-ление конкретных финансовых нормативов для расчета расходных потребностей местных бюджетов с учетом социально- экономических способностей развития регионов.

4. Разработка единой научно обоснованной методики определения социальных нормативов расходо-вания бюджетных средств на содержание и развитие социальной инфраструктуры обеспечит объектив-ность в определении размеров минимального местного бюджета.

Следует признать, что в последнее время спрос населения на социально-бытовое обслуживание не удовлетворен. Это вызвано сокращением размеров бесплатного и льготного обслуживания населения предприятиями и учреждениями бюджетной сферы при одновременно снижении расходов государства на содержание объектов социальной инфраструктуры [3].

Таким образом, базовым принципом формирования финансовой обеспеченности социальной инфра-структуры является положение о том, что независимо от экономических возможностей регионов необходимо гарантировать доступ к социальным услугам за счет совершенствования межбюджетных отношений. В


38

основе совершенствования межбюджетных отношений должна быть дифференциация по административно-территориальным единицам финансовых нормативов с выделением городской и сельской местностей с учетом природно-климатических особенностей и других факторов и условий.

Государство обязано защищать интересы населения (особенно его малоимущих слоев) и обеспечивать ему получение социальных услуг. В связи с этим объекты социальной инфраструктуры полностью перейти на самофинансирование не могут. Целесообразным представляется сосуществование нескольких форм финансирования - государственных, частных фондов на республиканском и местном уровнях.


[1] Алексеев Ю.П. Регион. Управление. Качество. - М.: Луч. - 2009. - С. 44-49. [2] Закон РК «О минимальных социальных стандартах и их гарантиях». - 19 мая 2015 г., 314-V3PK -

normative.kz/view/124496 - дата обращения 15 июля 2016 г. [3] Быковская И.В. Роль социальной инфраструктуры в формировании региональных социально-экономических

систем // Региональная экономика. - Ставрополь. - 2010. - 3. - С. 15-23.

REFERENCES [1] Alekseev YU. P. Region. Management. Quality. - M.: Beam. - 2009. - Page 44-49. [2] Law RK "About the Minimum Social Standards and Their Guarantees". - On May 19, 2015, No. 314-V3PK -

normative.kz/view/124496 - date of the address on July 15, 2016. [3] Bykovskaya I. V. A role of a social infrastructure in forming of regional social and economic systems//Regional

economy. - Stavropol. - 2010. - No. 3. - Page 15-23.

ƏОЖ: 338(574)

Н.Ж. Брімбетова

ҚР БЕМ FK Экономика институты, Алматы қ., Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН АЙМАҚТАРЫНЫҢ ƏЛЕУМЕТТІК ИНФРАҚҰРЫЛЫМНЫҢ ҚАРЖЫЛЫҚ ҚАМЫТУЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУ ПРИНЦИПТЕРІ

Аннотация. Жұмыс мақсаты – Қазақстан аймақтарының əлеуметтік инфрақұрылымның дамуына

қаржыландыру жағдайын дəлелдеу болып табылады. Жұмыстың əдіснамасы келесіден тұрады: диалектілік жəне салыстыру талдау, топтастыру əдісі, аймақтарды типтерге құрастыру. Жұмыстың нəтижесі келесі қорытындыда негізделді - шетел тəжірибиесі бойынша Қазақстанда аймақтардың əлеуметтік дамуын талдау жəне бағалау үшін көрсеткіштер мен индкаторлар жүйесін құрастыру. Осындай əдістемелік тəсілдеме жергілікті билікке аймақтық экономиканы басқару жөнінде дұрыс шешім шығаруға əсер етеді. Жұмыс нəтижесін пайдалану объектісі елдің жергілікті дамуының ғылыми-практикалық дəлелдеу болып табылады. Автордың қорытындылары аймақтардың дамуының жаһандандыру мəселелерін ғылыми зерттеуде пайдалануы мүмкін.

Түйін сөздер: аймақ, əлеуметтік даму, əлеуметтік инфрақұрылым, негізгі капиталға инвестиция, бюджеттік шығындар, əлеуметтік нормативтер.

Сведения об авторе: Бримбетова Н.Ж. – к.э.н., ведущий научный сотрудник Института экономики КН МОН РК.


39



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 39 – 45

UDC 338.45:621 «312» (574)

T. Abdulvaliyeva

Institute of Economy of CS MES RK, Almaty, Republic of Kazakhstan [email protected]

ON ASSESSMENT OF THE EFFECTIVENESS OF THE SECTORAL STRUCTURE OF REGIONAL INDUSTRY

Annotation. The formation of industrial complexes and clusters based on economic and technological

cooperation creates new competitive advantages for capacity growth and diversification of production. The article offers methods and indicators to quantify the economic efficiency of branch structure of industry,

based on government statistics, input-output balances of production and distribution, matrices "sector-region" whose elements are integral indicators of economic efficiency.

Using the proposed methods extends the analytical capabilities and the quality of the structural study of industry development priorities

Keywords: structural policies, the branch structure of regional industry, the inter-industry balance of production and distribution, an integrated indicator of structural efficiency of industry, balance sheet and matrix calculations.

УДК 338.45:621 «312»(574)

Т. Абдулвалиева

Институт экономики КН МОН РК, г. Алматы, Республика Казахстан

К ВОПРОСУ ОЦЕНКИ ЭФФЕКТИВНОСТИ ОТРАСЛЕВОЙ СТРУКТУРЫ ПРОМЫШЛЕННОСТИ РЕГИОНА

Аннотация. Образование сложных промышленных комплексов и кластеров на основе экономической и

технологической кооперации формирует новые конкурентные преимущества для роста мощностей и дивер-сиификации производства. В статье предлагаются методы и показатели количественной оценки экономи-ческой эффективности отраслевой структуры промышленности на основе государственной статистики, межотраслевых балансов производства и распределения продукции, матриц «отрасль-регион», элементами которых являются интегральные показатели экономической эффективности. Использование предлагаемых методов расширяет аналитические возможности и качество обоснования приоритетов структурного развития промышленности.

Ключевые слова: структурная политика, отраслевая структура промышленности региона, межотрас-левой баланс производства и распределения продукции, интегральный показатель структурной эффектив-ности промышленности, балансовые и матричные расчеты.

Отраслевая структура промышленности является одновременно результатом и фактором экономичес-

кого роста. Совершенствование структуры производства и потребления, экспорта, импорта, как по видам продукции, так и по регионам, является ключевой задачей промышленной политики РК. Промышленная политика имеет высокую степень корреляции со структурной политикой, что обусловлено сложностью и постоянным развитием связей как внутри, так и между экономическими системами.

Надо отметить, что активная структурная политика государства неоднозначно гарантирует эффектив-ный экономический рост, который возможен и через действие рыночных механизмов. Во время благо-приятной конъюнктуры экономический рост и оптимизация структуры промышленного производства могут быть достигнуты самостоятельно.


40

Эффективное экономическое развитие должно опираться на инновации, расширение экспорта и уменьшение зависимости от импорта, стабилизацию уровня цен, циклично сбалансированный бюджет правительства. Следует подчеркнуть, что только эти стратегии на макроэкономическом и отраслевом уровне могут гарантировать устойчивый экономический рост.

Этапы реализации структурного направления (аспекта) промышленной политики непосредственно связаны с соответствующими внешними условиями, геополитической ситуацией, кризисными явлениями в мировой, национальной экономике и в странах – стратегических партнерах. Поэтому, наряду с выполнением общих стратегических целей по диверсификации промышленного производства и росту доли обрабатываю-щего сектора в промышленности, необходима постоянная работа по идентификации проблемных «узких мест» в сложившейся структуре промышленного воспроизводства, как по стране в целом, так и по регионам.

Диалектический подход к структуре промышленности региона как системы, предполагает ее развитие как результат единства и борьбы двух сторон одного противоречия - устойчивости и динамики. Устойчи-вость отражается в инерции системы, ее стремлении к самосохранению. Эти свойства экономической системы проявляются в привязке конкретных отраслей к ведущим факторам производства и территориям.

Динамизм структуры региональной промышленности проявляется в виде перепрофилирования и закрытия, банкротства или реабилитации старых или неэффективных неконкурентоспособных производств и создания новых видов деятельности. Структура промышленности региона будет эффективной при условии достаточно полного использования имеющихся и формировании новых конкурентных преимуществ. Взаимодействие устойчивости и динамизма является основой процесса развития экономической структуры промышленности.

Формирование сложных промышленных комплексов (кластеров) на основе тесного комбинирования и кооперации производств, приближения к источникам сырья, технологий, потребителям, производственной инфраструктуре, способствует снижению удельных капитальных вложений, материальных и энергетических затрат, транспортных расходов. Появляются новые конкурентные преимущества для роста мощностей, занятости, сокращения временных затрат на решение административных и организационных вопросов для бизнеса.

Анализ отраслевой структуры промышленности производится на основе расчета удельного веса отрасли в процентах к средним по промышленности показателям объема производства продукции, численности персонала, стоимости основных фондов и других показателей, предоставляемых официальной государственной статистикой по республике и отдельным регионам. Выбор показателей зависит от цели анализа и возможностей информационной базы.

Наиболее общим методическим подходом к оценке особенностей и рациональности отраслевой структуры промышленности региона является определение ее функциональной структуры. По выполняемым функциям в хозяйстве региона отрасли промышленности можно разделить на три группы:

1. Отрасли специализации, участвующие в республиканском и международном разделении труда. Формирование группы отраслей специализации и количественное определение ее уровня может быть осуществлено в соответствии с расчетом следующих показателей:

Индекс локализации (сосредоточения) отрасли на территории региона

КЛОрХр

100/ОсХс

100,

Индекс уровня специализации

ИсОрОс

100/ХрХс

100,

где Ор – отрасль промышленности региона; Хр – промышленность региона; Ос – отрасль промышленности страны; Хс – промышленность страны.

Коэффициент межрайонной товарности

КМТВрОр

где Вр – объем вывозимой продукции отрасли региона. Коэффициент душевого производства.

КдОрОс

100/НрНс

100,

где Нр – численность населения региона; Нс – численность населения страны. Расчеты производятся по основным показателям – объему производства продукции, основным произ-

водственным фондам и численности промышленно-производственного персонала.


41

Если расчетные коэффициенты больше единицы, то отрасль считается отраслью рыночной специа-лизации региона.

2. Отрасли, обслуживающие потребности первой группы (отраслей специализации) и всего хозяйства региона.

Уровень развития второй группы отраслей характеризуется тем, насколько удовлетворены потребности отраслей специализации наличием в регионе перерабатывающих мощностей (в случае если отрасли специализации добывающие), машиностроительных производств, производящих оборудование и запчасти к нему, услуги по ремонту, наладке и установке технологического оборудования на предприятиях отраслей первой группы, обеспечения электроэнергией вспомогательными материалами и др.

3. Отрасли промышленности, продукция и услуги которых обеспечивают потребности населения региона.

Рациональность (оптимальность) позиций третьей группы отраслей функциональной структуры про-мышленности оценивается на основе удельного веса продукции местного производства на потребительском рынке региона.

Рассмотренные методы и показатели позволяют оценить пропорции между отраслями по ключевым показателям их деятельности. Параллельно с такими расчетами можно проанализировать соответствующие показатели экономической эффективности промышленности в целом. Например, исходя из доступности информационной базы, можно дополнить расчеты предлагаемых выше коэффициентов и индексов средними по промышленности показателями производительности труда и рентабельности. Однако надо иметь в виду, что структурные сдвиги являются лишь одним из факторов, их формирующих. Для регионов с промыш-ленной специализацией на добыче полезных ископаемых, ключевыми, определяющими средний уровень эффективности, в большей мере будут являться факторы и соответствующие показатели масштабов добычи и конъюнктуры цен на мировых рынках.

Более широкие возможности по системному представлению структуры промышленности и всего хозяйства региона имеет использование балансовых методов.

Раскрыть связи отрасли с отраслями потребителями данной продукции, показать соотношение между производством и потреблением в определенной мере позволяют материальные балансы, разрабатываемые органами государственной статистики по важнейшим видам продукции. Но в системе частных материальных балансов трудно и практически невозможно выделить все цепные связи, относящиеся к данному конкрет-ному продукту.

Наиболее эффективным инструментом анализа отраслевой структуры промышленности, определения трендов развития межотраслевых связей и пропорций может служить использование метода межотраслевого баланса производства и потребления продукции (МОБ). Пути решения теоретических и методологических проблем их построения и анализа для страны и регионов разработаны и представлены в ряде публикаций [1].

Разработка межотраслевого баланса является методологически сложной, трудоемкой и масштабной работой. На составление МОБ в условиях плановой экономики Советского Союза у союзных и республи-канских органов государственной статистики уходило несколько лет. В Казахстане проводились фундамен-тальные и прикладные исследования по разработке моделей республиканских межотраслевых балансов, как отчетных, так и плановых, имеется опыт разработки межотраслевых балансов на уровне отдельных областей, таких как промышленно развитая Павлодарская область [2,3].

Межотраслевой баланс имеет вид шахматной таблицы и состоит из четырех квадрантов. Показатели по вертикали определяют, какие ресурсы и в каком размере расходуются на производство данного продукта, а показатели по горизонтали - источник формировании ресурсов каждого продукта и его использование на промежуточное, конечное потребление, накопление и вывоз.

На основе разработки МОБ региона создается информационная база для системного анализа всей совокупности межотраслевых связей по детализированной номенклатуре производимых и потребляемых в регионе видов продукции.

Использование МОБ позволяет оценить объем и структуру конечного продукта с выделением конечного потребления, накопления и экспорта, что является очень важным для оценки конкурентоспособности отраслей региона.

Детальная структура затрат на производство, прежде всего материальных и энергетических, отражаемая в структуре столбцов первого квадранта МОБ является достоверным источником информации для оценки уровня инноваций в технологиях отраслей промышленности и принятия обоснованных решений по определению приоритетных для региона видов производств.

Объемы производства, полученные методом расчета МОБа, позволяют оценить потребность хозяйства региона в соответствующей продукции, реальное обеспечение производства системой имеющих место быть производственных взаимосвязей.


42

Межотраслевые балансы разрабатываются по принципу «чистых» отраслей промышленности, объеди-няющих производства однородных видов продукции, в «хозяйственную» же отрасль включаются как соот-ветствующие, так и не соответствующие профилю отрасли производства. Поэтому показатели межотрас-левого баланса наиболее адекватно отражают отраслевые пропорции внутри промышленности. Расчет коэффициентов прямых и полных затрат на производство имеет большое практическое значение, так как позволяет на основе расчета полной энергоемкости, металлоемкости и других ресурсных показателей, оценить эффективность используемых технологий, определить резервы и пути экономии основных, вспомогательных материалов, топлива и энергии, разработать предложения для ценовой и тарифной политики в регионе.

По данным МОБ – объему производства, объему и структуре всех видов затрат на производство, коэффициентам прямых и полных затрат, межотраслевому обороту, ввозу и вывозу продукции, можно количественно измерить уровень комплексности промышленности региона, выявить диспропорции, узкие места и недостающие звенья.

Приведенная характеристика межотраслевого баланса подчеркивает его основное предназначение как важнейшего инструмента достижения сбалансированности функциональных групп отраслей промыш-ленности, общего равновесия во взаимном развитии отраслей, глубокого анализа взаимосвязей между различными отраслями и производствами, составляющими экономическую систему.

Несмотря на несомненные достоинства, практическое использование метода межотраслевого баланса для анализа и планирования структурного развития промышленности, как в стране, так и по регионам имеет ряд существенных ограничений. Основными из них являются отсутствие заинтересованных заказчиков, способных организовать и профинансировать работы по обследованию предприятий и составлению балансовых таблиц, содержащих крупный массив информации. Серьезным ограничением является информационная закрытость предприятий, связанная с их коммерческими интересами. Поэтому при формировании эффективных промышленных комплексов в регионах сложно рассчитывать на добровольное согласие достаточно представительных предприятий даже в отдельной области.

Однако в настоящее время получил популярность кластерный подход к проблема разработки и использования МОБ как инструмента формирования и планирования оптимальной структуры кластера вполне может быть поставлена их ассоциированным менеджментом, согласована и решена на уровне государственного комитета по статистике и акиматов областей.

Менее сложным и более доступным методом оценки структурной эффективности промышленности в регионе является метод расчета структурного показателя эффективности, основанный на принципах оценки эффективности используемых ресурсов, сопоставимости показателей по отдельным отраслям и возможности сравнения с эталонным показателем, которым может служить средний по промышленности.

Адекватность, информативность и практическую значимость этого показателя для оценки структурного развития обосновал Е. Балацкий [4]. В качестве исходных методологических предпосылок им были использованы разработки Д. Кендрика [5] и Д. Черникова [6].

Индекс многофакторной производительности Д. Кендрика имеет следующий вид:

Ω = Y / [αL + (1 - α)K] ,

где Y – объем произведенной продукции; K – объем основного капитала (основных фондов); L – численность занятых; α – доля затрат на оплату труда в добавленной стоимости.

Индекс может быть применен как ко всей экономике, так и к ее отдельным частям, таким как регионы и сектора реального сектора. Однако, в силу несоблюдения очевидного требования к одинаковой размерности труда и капитала данный показатель не получил широкого практического распространения.

Усовершенствованной модификацией индекса Д.Кендрика является индекс многофакторной производительности Д.Черникова, который имеет следующий вид:

Ω = Y / [L + πK] ,

где π – коэффициент замещения живого труда, рассчитывающийся по формуле π = γ(L0 / K0); γ – коэффициент эластичности производительности труда по его фондовооруженности.

Несмотря на то, что в индексе многофакторной производительности Д.Черникова снимается проблема разной размерности макроэкономических факторов, то есть один из основных недостатков индекса Д.Кендрика, его расчеты также не нашли широкого практического применения. На наш взгляд, это обусловлено, по крайней мере, тремя причинами. Первая из них – утяжеленная интерпретация данного показателя из-за использования такой сложной конструкции, как коэффициент замены труда капиталом. Вторая – не очень удачная размерность показателя (денежная ед./чел.), носящая явно частный характер. Третья причина – относительная сложность расчета, т.к. для оценки коэффициента эластичности производи-тельности труда по его фондовооруженности (), необходимо построить специальную эконометрическую модель.


43

Е. Балацкий взял за основу только идею использования многофакторных индексов и использовал ее в построении структурного индикатора интегральной эффективности.

Исходя из того, что труд и капитал являются основными ресурсами целесообразно рассматривать два показателя экономической эффективности структурного звена (элемента) – производительность труда (xi=Yi/Li) и фондоотдачу (yi=Yi/Ki), где i – индекс структурного звена, в качестве которого выступают отрасли промышленности. Для определения позиций каждой отрасли необходимо сопоставить ее показатели эффективности со средними показателями эффективности по промышленности в целом. Для этого рассчитываются относительные показатели производительности труда и фондоотдачи: (xi/x)100% и (yi/y)100%, где x – средняя по промышленности производительность труда; y – средняя по промышленности фондоотдача. В зависимости от задач исследования и его объекта, в расчете участвуют региональные или республиканские показатели отраслей промышленности.

Предлагаемая методика расчета относительных показателей эффективности обладает свойством «двой-ной сопоставимости». Так, с одной стороны, все структурные звенья экономики могут сравниваться между собой по каждому из этих показателей, а с другой стороны, в рамках каждого звена можно сопоставлять показатели относительной производительности труда и относительной фондоотдачи. Полная сопоставимость достигается благодаря тому, что рассматриваемые показатели выражены в процентном выражении.

Анализ и оценки относительных показателей эффективности автоматически предполагает использо-вание их эталонного значения, равное 100%. Например, если относительная производительность труда отрасли больше 100%, то это означает отсутствие у данной отрасли проблем с эффективностью использова-ния живого труда. Значение относительной производительности труда меньше 100% говорит о том, что с точки зрения эффективности использования рабочей силы данная отрасль находится в числе аутсайдеров. Аналогичные рассуждения в полной мере применимы и в отношении показателя относительной фондо-отдачи.

Свойство взаимозаменяемости труда и капитала может приводить к тому, что конкретная отрасль по показателю производительности труда может попасть в группу аутсайдеров, а по показателю фондоотдачи – в группу лидеров. Наличие подобных разнонаправленных тенденций в эффективности использования различных макроэкономических факторов логичным образом требует перехода к интегральному показателю эффективности. В качестве такового можно использовать следующую усредненную величину индекса zi:

zi = [(xi / x)100 + (yi / y)100] / 2

В данной формуле показатели производительности труда и фондоотдачи усредняются, причем делается это для того, чтобы сохранить логику аналитических оценок относительно эталонной величины, равной 100%. Сама же процедура усреднения предполагает, что оба частных показателя эффективности абсолютно равноправны и поэтому им присваивается одинаковый вес – 0,5.

Структурный показатель экономической эффективности является чрезвычайно простым и наглядным. Кроме того, его расчет предъявляет минимальные требования, как к информационному обеспечению, так и к вычислительной процедуре. Использование интегрального показателя имеет возможности обобщения в случае, когда необходимо рассмотреть больше факторов, чем два ключевых.

Например, еще одним важным фактором можно считать финансовые ресурсы предприятий, эффективность использования которых оценивается показателем рентабельности. Другой, не менее важный в современных условиях производственный фактор – затраты энергии, а соответствующий ему частный показатель эффективности - энергоотдача.

За счет обезличивания размерности все перечисленные показатели могут быть легко использованы при расчете показателя структурной эффективности в качестве четвертого и пятого факторов. Однако мы полагаем, что при осуществлении макроструктурной диагностики вполне достаточно использования двух- или трехфакторной модели. Кроме того, как мы уже отмечали, ограничения информационного характера, тем более на уровне регионов и отдельных видов деятельности промышленности достаточно велики, официальная статистика не располагает необходимыми показателями для расчета затрат сырья, материалов и энергии.

Разработка МОБ производства и распределения продукции снимает информационные ограничения для расчета интегрального коэффициента структурной эффективности с учетом различных комбинаций ресурсных факторов.

Учитывая важность региональных конкурентных преимуществ в формировании оптимальной структуры промышленности Казахстана, считаем целесообразным дополнить оценку структурной эффективности отраслей промышленности региональным вектором, перейдя от оценок чисто отраслевой структуры к регионально – отраслевой. Это возможно, построив матрицу «отрасли – регионы», где каждая отрасль про-мышленности разбивается на региональные элементы. Расчет такой матрицы структурных коэффициентов эффективности позволяет более тонко и более точно идентифицировать проблемные места в развитии отечественной промышленности. Анализ матрицы открывает возможность оценить, предприятия какой


44

отрасли и в какой области республики находятся в сравнительно неблагополучном состоянии и наметить пути их реструктуризации на основе рациональных межотраслевых и межрегиональных переливов общерес-публиканских и местных ресурсов. Определенную ценность матричные расчеты приобретают при выборе регионов для размещения строительства новых промышленных предприятий при реализации государст-венной программы ФИИР.

Условный пример использования для анализа структурной эффективности промышленности матрицы «отрасль-регион» приведен в таблице 1. Элементами матрицы являются интегральные показатели экономи-ческой эффективности, представляющие усредненные агрегированные показатели производительности труда и фондоотдачи, отнесенные к эталонным 100%.

В результате аналитической оценки определяются сильные (лидеры) и слабые (аутсайдеры) отрасли промышленности по регионам страны. В качестве критерия классификации отраслей промышленности по эффективности можно принять снижение фактического показателя от эталонного в размере 10-15% (ниже 85-90%) для аутсайдеров, и для лидеров соответственно такое же превышение (110-115%).

Использование предлагаемой методики будет способствовать выполнению 62 шага Плана нации -100 конкретных шагов по реализации инициативы «Национальные чемпионы» с ориентацией на поддержку конкретных компаний - лидеров среднего бизнеса в несырьевых отраслях экономики. Определение бизнес - лидеров даст возможность создания центров компетенций для трансфера «ноу-хау» [6].

Цели исследования и возможности информационной базы определяют уровень вариантности матричных расчетов матрицы с более или менее широкой номенклатурой отраслей промышленности и различной степенью агрегации регионов.

На основе матричной информации открываются аналитические возможности ранжирования регионов по уровню эффективности как в промышленности в среднем, так и по отдельным ее отраслям, поставив на первое место регионы с наименьшим числом проблемных отраслей. Такой же расчет можно провести и для отраслей, посчитав и сравнив число проблемных регионов по отраслям.

Таким образом, предлагаемые методы количественной оценки эффективности и прогнозирования структурного развития промышленности достаточно хорошо разработаны, разнообразны и выбор зависит от конкретных целей, задач и информационных возможностей.

Таблица 1 - Условный пример использования матрицы

структурных коэффициентов эффективности промышленности

Области

Добыча

нефти

и сырого

газа

Добыча

металлических

руд

Нефтепереработка

Хим

ическая

пром

ышленность

Маш

иностроение

Промстрой

материалов

Легкая

пром

ышленность

Пищ

евая

промышленн

.

Прочие отрасли

обрабат.

пром

-мышл.

Производство и распред.

электроэнергии

.

Среднее

по области

Акмолинская 207,4 274,5 269,0 111,4 44,3 123,0 52,4 98,9 198,1 115,0 130,2 Актюбинская 303,0 184,6 144,3 128,3 110,0 119,3 89,1 76,3 273,6 100,4 123,4 Алматинская 163,0 151,3 136,6 126,4 80,1 133,7 99,2 68,8 252,6 91,1 90,9 АтыраускаяМангистуская, Западно-Казахстанская

190,5 211,4 233,9 124,9 86,4 84,2 86,7 61,3 191,1 106,4 97,4

Жамбылская 61,5 128,5 202,4 80,8 92,6 107,2 72,1 74,8 227,7 110,4 89,3 Карагандинская н\д 175,7 306,2 119,9 57,7 204,0 83,1 57,4 146,7 106,4 96,8 Костанайская 61,9 115,7 109,5 73,7 43,3 110,8 68,4 42,8 159,5 82,8 72,9 Кызылординская 191,4 132,2 153,6 126,3 63,0 84,2 65,3 77,3 211,1 110,3 100,5 Южно-Казахстанская

246,3 129,5 127,0 78,1 51,1 68,5 61,1 63,2 169,9 110,8 114,9

Павлодарская 86,9 57,1 258,7 107,6 73,0 99,6 53,6 40,3 200,3 98,6 118,0 Северо-Казахстанская

132,6 96,6 330,0 153,7 54,5 105,6 59,9 64,5 227,4 78,7 123,7

Восточно-Казахстанская

516,3 333,2 176,3 96,9 66,1 130,7 101,3 550,9 143,0 90,7 105,4

Среднее по отрасли

180,1 165,9 251,9 110,7 68,5 114,2 74,3 105,4 200,1 100,1 105,3

*) Заштрихованные ячейки показывают неэффективные регионально - отраслевые звенья промышленности.


45


[1] Аганбегян А.Г., Гранберг А.Г. Экономико-математический анализ межотраслевого баланса СССР. - М.: Мысль. – 1968. – 560 с. Коссов В.В. Межотраслевой баланс М., Экономика 1966. Методы планирования межотраслевых пропорций. М.. Экономика 1965. -390 стр.

[2] Абдулвалиева Т.В. Исследование межрегиональных экономических связей методом межотраслевого баланса (на примере машиностроения Казахской ССР), Сборник статей Территориальная организация производства (вопросы теории и практики), Изд. Наука, Алма-Ата 1984, - 125 стр.

[3] Промышленные комплексы: формирование и развитие (на материалах Казахской ССР). Изд. Наука, Алма-Ата 1982,- 204стр.

[4] Балацкий Е. Использование индикативного мониторинга структурного развития экономики при разработке промышленной политики// Общество и экономика. - 5 – 2001.- Стр. 53.

[5] Кендрик Д. Тенденции производительности труда в США.- М.: Статистика. - 1976, - Стр. 35-38. [6] Черников Д. Макроэкономическая теория // Российский экономический журнал. - 7. – 1993. – Стр. 93. [7] План нации – 100 конкретных шагов. Современное государство для всех// Казахстанская правда. - 20.05.2015.

REFERENCES

[1] Aganbegyan A., Granberg A. Economico-matematicheskiyi analiz mezhotraslevogo balansa SSSR-M. Misl.-1968.-560s.

Kossov V. Mezhotraslevoy balans, M., Economica 1966. Metody planirovaniya mezhotraslevih proporchiy. M., Economica 1965-390 s.

[2] Abdulvaliyeva T. Issledovanie mezhregionalnih economicheskih svyazey metodom mezhotraslevogo balansa (na primere mashinostroeniya Kazahskoi SSR), Sbornik stateyi Territorialnaya organizachiya proizvodstva (voprosi teorii i praktiki), Nauka, Almaty 1984-125 s.

[3] Promishlenniye kompleksi: formirovaniye i razvitiye (na materialah Kazahskoi SSR). Nauka, Almaty 1982 -204 s. [4] Balachkiyi E. Ispolzovaniye indikativnogo monitoring strukturnogo razvitiya economici pri razrabotke promishlennoyi

pilitici\\ Obshestvo i economica. - 5 – 2001 – s. 53 . [5] Kendrik D. Tendenchii proizvoditelnosti truda v USA.- M.Statistika -1976 – s. 35-38. [6] Chernikov D. Makroeconomicheskaya teoriya\\Rossiyiskiyi economicheskiyi jurnal - 7. – 1993. – s. 93. [7] Plan nachii -100 konkretnih shagov. Sovremennoe gosudarstvo dlya vseh\\Kazahstanskaya Pravda. . - 20.05.2015.

ƏОЖ: 338.45:621 «312»(574)

Т.В. Абдулвалиева


АЙМАҚ ӨНЕРКƏСІБІНІҢ САЛАЛЫҚ ҚҰРЫЛЫМЫ ТИІМДІЛІГІН БАҒАЛАУ МƏСЕЛЕСІНЕ

Аннотация. Экономикалық жəне технологиялық кооперация негізінде күрделі өнеркəсіптік кешендер мен кластер-лер құру өндіріс қуаттығын өркендетуге жəне оны əртараптандыруға арналған жаңа бəсекелік артықшылықтар қалыптас-тырады.

Мақалада интегралды экономикалық тиімділік көрсеткіштері элменттері болып табылатын мемлекеттік статистика, өндіріс жəне өнімді бөлудің салааралық теңгерімдері, «сала-аймақ» матрицалары негізінде өнеркəсіптің салалық құрылымы экономикалық тиімділігін сандық бағалау əдістері мен көрсеткіштері ұсынылады. Ұсынылған əдістерді пайдалану өнеркəсіптің құрылымдық даму басымдықтарының аналитикалық мүмкіндіктері мен сапасын арттырады.

Түйін сөздер: құрылымдық саясат, аймақ өнеркəсібінің салалық құрылымы, өндіріс жəне өнімді бөлудің салааралық теңгерімі, өнеркəсіптің құрылымдық тиімділігінің интегралды көрсеткіші, баланстық жəне матрицалық есептеулер.

Сведения об авторе: Абдулвалиева Т.В. - кандидат экономических наук, старший научный сотрудник Отдела эколого-экономических

проблем природопользования Института экономики КН МОН РК.


46



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 46 – 52

UDC 334.722 G.А. Bodaubayeva

Institute of economics of the Committee of science of the Ministry

of Education and Science of the Republic of Kazakhstan, Almaty, Kazakhstan [email protected]

PROBLEMS AND PROSPECTS OF DEVELOPMENT OF SMALL AND MEDIUM BUSINESS IN THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Abstract. At the moment, the development of small and medium entrepreneurship is a driving force of

accelerated growth of economics. It is significant for restructuring of branch structure of economics, for creation of new jobs, and increase of middle class. The paper shows the main issues impeding the development of small and medium entrepreneurship, and determines the main fields for its development. The investigation methodology is based on the assessment of the current state of small and medium business basing on studying of such national programs as “Damu”, “Road map of business 2020” and other; data of the international rating agencies of the World Bank “Doing Business”, data of the World Economic Forum on the rating results of Global Competitiveness Index.

Key words: small and medium business, business, business competitiveness

УДК 334.722 Г.А. Бодаубаева

Институт экономики КН МОН РК

ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ МАЛОГО И СРЕДНЕГО ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСТВА В РЕСПУБЛИКЕ КАЗАХСТАН

Аннотация. Развитие малого и среднего предпринимательства на сегодня выступает движущей силой

ускоренного роста экономики. Оно имеет важное значение для реструктуризации отраслевой структуры экономики, создания новых рабочих мест, увеличения среднего класса. В статье обозначены основные проблемы развития сферы малого и среднего предпринимательства и определены основные направления по его развитию. В основе методологии исследования положена оценка современного состояния МСП на основе изучения государственных программ «Даму», «Дорожная карта бизнеса 2020» и др.; данные международных рейтинговых агентств Всемирного Банка «Doing Business», Всемирного Экономического Форума об итогах рейтинга Индекса глобальной конкурентоспособности.

Ключевые слова: малое и среднее предпринимательство, бизнес, конкурентоспособность бизнеса. В ежегодном рейтинге Doing Business-2016 Всемирного банка и Международной финансовой

корпорации Казахстан поднялся с 53 на 41 позицию в списке из 189 стран мира, за год Казахстан добился позитивных результатов [1]. В рейтинге «DoingBusiness–2015» Казахстан изначально занимал 77 место. Однако, позднее методика расчета рейтинга была скорректирована и рейтинг был пересчитан. Для большинства стран рейтинг рассчитывается по одному городу и по 10 основным индикаторам. В Казахстане - это город Алматы. Лидером мирового рейтинга по благоприятности условий для предпринимательской деятельности остается город-государство Сингапур.

Как мы видим из таблицы 1, наибольший прогресс в 2016 г. Казахстан продемонстрировал по критерию «регистрация предприятий» +32. Наибольшее снижение – «подключение систем энергоснабжения» –3. Основными проблемами являются международная торговля (122), присоединение к электрическим сетям (71), получение разрешение на строительство (92) и получение кредитов (70). В числе лучших показателей Казахстана: обеспечение исполнения контрактов (9), налогообложение(18), регистрация собственности (19).


47

Таблица 1 - Рейтинг Казахстана по легкости ведения бизнеса, исследования Всемирного Банка “Doingbusiness” Наименование показателей

Год Изменение в сравнении 2016 с 2015

2014 2015 2016

Общий рейтинг 55 53 41 12

Регистрация предприятий 55 53 21 32

Получение разрешений на строительство 154 100 92 8 Подключение к системе электроснабжения 97 68 71 -3

Регистрация собственности 14 25 19 6

Получение кредитов 71 71 70 1

Защита миноритарных инвесторов 25 25 25 0

Налогообложение 17 17 18 -1

Международная торговля 185 121 122 -1

Обеспечение исполнения контрактов 30 14 9 5

Разрешение неплатежеспособности 63 63 47 16

Примечание – Составлено на основе источника [1]

Таблица 2 – Ключевые показатели по индикаторам «DoingBusiness–2016»

Индикатор Казахстан ОЭСР

Получение разрешений на строительство

Процедуры (количество) 24.0 12.4

Срок(дни) 154.0 152.1

Стоимость (% от величины среднедушевого дохода) 1.4 1.7

Индекс качества строительного контроля (0-15) 14.0 11.4

Подключение к системе электроснабжения

Процедуры (количество) 6.0 4.8

Срок(дни) 83.0 77.7

Стоимость (% дохода на душу населения) 51.2 65.1

Индекс надежности электроснабжения и «призрачности» тарифов (0-8) 6.0 7.2

Получение кредитов

Индекс юридических прав (0-12) 4.0 6.0

Индекс кредитной информации (0-8) 7.0 6.5

Количество человек, находящихся на учете в частных бюро (% взрослого населения) 0.0 11.9

Количество человек, находящихся на учете в государственном реестре (% взрослого населения) 81.4 66.7

Международная торговля

Время на экспорт: пограничный и таможенный контроль (часы) 133 15

Стоимость экспорта: пограничный и таможенный контроль (долл.США) 574 160

Время на экспорт: оформление документов (часы) 132 5

Стоимость экспорта: оформление документов (долл.США) 430 36

Время на импорт: пограничный и таможенный контроль (часы) 2 9

Стоимость импорта: пограничный и таможенный контроль (долл.США) 0 123

Время на импорт: оформление документов (часы) 6 4

Стоимость импорта: оформление документов (долл.США) 0 25


Из стран постсоветского пространства лидирующую позицию занимает Эстония (16-е место), за ней следуют Литва (20-е место), Латвия (22-е место), Грузия (24-е место). Затем идут Армения (35-е место), Беларусь (44-е место), Россия (51-е место), Молдова (52-е место), Азербайджан (63-е место), Кыргызстан (67-е место), Украина (83-е место) и Таджикистан (132-е место).


48

Казахстан вошел в десятку мировых лидеров по улучшению деловой среды и провел наибольшее количество реформ в мире, в том числе за последние годы: упрощена процедура регистрации; упрощен процесс обработки заявлений на получение разрешений на строительство; отменено требование о получении технического паспорта для сделок с недвижимостью; повышена доступность кредитов путем разрешения общего списания залогового обеспечения; упрощен порядок рассмотрения дел с небольшой ценой иска; кредиторам разрешено инициировать производство по делу о реорганизации, изменены процедуры банкротства[2].

В таблице 2 представлено более подробное описание наихудших индикаторов Казахстана в сравнении со странами ОЭСР. Как мы видим из таблицы, при получении разрешений на строительство, количество процедур больше в 2 раза, чем в среднем по странам ОЭСР. По индикатору «международная торговля», следует отметить, длительность и дороговизну экспорта.

Одним из важных рейтингов является рейтинг Всемирного экономического форума «Индекс глобальной

конкурентоспособности», за 2016-2017 годы Казахстан занял 53-е место среди 138 стран мира, ухудшив свою прошлогоднюю позицию на 11пунктов (таблица 3).

Таблица 3 – Критерии фактора «Конкурентоспособность бизнеса» в Индексе глобальной конкурентоспособности

Наименование показателей Год Изменение в

сравнении с 2015 2015 2016-2017 Конкурентоспособность бизнеса: 79 97 -18 Количество местных поставщиков 102 113 -11 Качество местных поставщиков 88 97 -9 Основа кластерного развития 114 119 -5 Природа конкурентного преимущества 77 90 -13 Цепочка добавленной стоимости 106 114 -8 Управление международным распределением 60 79 -19 Конкурентоспособность производственных процессов 66 70 -4 Уровень маркетинга 71 88 -17 Готовность делегировать полномочия 54 54 0


Рисунок 1 - Наиболее проблемные факторы для ведения бизнеса, 2016-2017

Примечание – Составлено на основе источника[2]

16,613

12,8

11,5

8,97,2

5,74,7

4,1

3,8

3,7

2,9

2

1,4

1,1

0,6

0 5 10 15

Инфляция

Налоговые ставки

Коррупция

Доступ к финансам

Сложность налогового регулирования

Системы валютного регулирования

Недостаточный потенциал для инноваций

Неэффективная государственная бюрократия

Недостаточная квалифицированность рабочих кадров

Престпуления и хищения

Низкая трудовая этика национальных кадров

Недостаточное обеспечение инфраструктуры

Плохое состояние общ.здравоохранения

Государственная нестабильность

Нестабильная политика


49

По фактору «конкурентоспособность бизнеса» наблюдалось значительное ухудшение на 18 пунктов. Обратим внимание на составляющие фактора «конкурентоспособность бизнеса», указанные в таблице 7. Большинство показателей за последние три года показали отрицательную динамику, кроме готовности делегировать полномочия. Конкурентными преимуществами страны ВЭФ определяет те показатели, которые располагаются в рейтинге выше места страны в общем рейтинге. Таким образом, так как Казахстан распо-ложен в рейтинге на 53-ом месте, то все индикаторы конкурентоспособности бизнеса можно сказать тако-выми не являются.

В отчете ВЭФ публикуются также результаты опроса: барьеры для ведения бизнеса (рисунок 1). Серьезным барьером остается коррупция. В прошлом году 16,7% респондентов отметили коррупцию как основное препятствие для ведения бизнеса. В этом году их доля – 13,9%. Наравне с коррупцией 13,9% респондентов определили проблемным фактором для ведения бизнеса в Казахстане доступ к финансирова-нию, инфляцию (13,3%) и налоговые ставки (10%).

Взаимодействие власти и бизнеса на сегодняшний день заключается в том, что чиновники любого уровня "крышуют" тот или иной бизнес. Предприниматели испытывают сильное давление со стороны чиновников. Выделяемые правительственные средства на развитие малого и среднего бизнеса часто исполь-зуются в своих целях чиновниками на местах, что также усугубляет положение в данной сфере деятельности.

В этой связи, необходима независимая оценка деятельности и продуктивности государственных органов, выполняющих контрольно-надзорные функции.

Другой не менее острой проблемой является теневой сектор. Малый и средний бизнес большей частью находится в тени. По оценкам респондентов, доля теневого бизнеса в экономике Казахстана составляет от 30 до 50%. Теневая экономика подрывает экономические основы государства, нарушает принципы конкурентоспособности и порождает коррупционную среду.

Одна из причин высоких процентов по кредитам для предприятий малого бизнеса - большой риск кредитования. Финансовое состояние этих предприятий нестабильное и неопределенное, плюс к этому низкая капитализация существенно увеличивают риск невозврата кредита. Помимо этого, к основным барьерам для доступа к финансам относятся высокие процентные ставки кредитования, требование значительного залога, необходимость предоставления большого пакета документов, а также краткосрочность выдаваемых кредитов, отсутствие льготного периода, проблемы со стартовым кредитованием нового бизнеса.

В соответствии с Концепцией дальнейшего реформирования разрешительной системы был разработан и принят 16 мая 2014 года Закон РК «О разрешениях и уведомлениях», которым утвержден исчерпывающий перечень разрешений и уведомлений. Законом осуществлена классификация разрешений в зависимости от объекта регулирования и категоризация по степени опасности регулируемой деятельности. В результате чего сокращено 1810 требований из 5228, или 34,6% от их общего количества.

Осуществлен переход на организацию проверок на основе оценки рисков с учетом отмены плановых проверок субъектов предпринимательства. Для этого, государственный контроль и надзор в отношении субъектов частного предпринимательства разделен на 4 группы. К первой группе отнесены сферы регулирования наиболее опасных видов деятельности, в которых проверки будут носить периодический характер. К таким сферам отнесены: атомная энергетика, оборот оружия, наркотических средств, прекур-соров, ядов, промышленная, пожарная и санитарно-эпидемиологическая безопасность. Ко второй группе отнесены сферы деятельности, в которых будут внедрены новые системы управления рисками, в соответ-ствии с которыми будут выборочно проверяться только «нарушители». К третьей группе отнесены сферы, в которых достаточным является проведение внеплановых проверок и только на основании обоснованных жалоб, в том числе физических и юридических лиц, чьи права были нарушены.К четвертой группе предла-гается отнести сферы, в которых государственный контроль будет осуществляться только в виде дистан-ционного мониторинга без выхода на проверку и без возбуждения административного производства [3].

Также предусмотрено введение запрета на проведение плановых проверок субъектов малого бизнеса в течение трех лет с даты регистрации, законодательное закрепление принципа полной свободы бизнеса «разрешено все, что не запрещено» и другие нормы, направленные на снижение административных барьеров.

Будет завершена автоматизация выдачи разрешений, и не менее 140 их видов перейдут в электронный формат. Президент Казахстана сообщил, что необходимо на 50% сократить процедуры предоставления и изменения целевого назначения земельных участков, а также выдачи разрешений на строительство и подключение к инженерным системам.

Вместе с тем, как показывает мировой опыт, в странах ЕС в среднем 10-12 видов деятельности подлежат лицензированию, а в Казахстане в настоящее время существует более 300 видов лицензирования. Поэтому Казахстану необходимо активизировать процедуру упрощения разрешительной системы, создав наиболее благоприятный в регионе климат для МСБ.


50

В целях ограничения участия государства в предпринимательской деятельности и снижения давления государственных компаний на бизнес 22 апреля 2015 года принят Закон «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам ограничения участия государства в предпринимательской деятельности», закрепляющий принципы «YellowPagesRules».В основу данного Закона по опыту зарубежных стран (США, Сингапур, Норвегия, Люксембург) легли такие принципы как ограничение создания дочерних структур госкомпаниями, невмешательство государства в те сферы экономики, где представлен бизнес и усиление роли антимонопольного органа [4].

Несмотря на проводимые реформы с целью улучшения показателей международных рейтингов, надо признать, что основной целью должно являться создание мощного среднего класса бизнесменов, которые обеспечат устойчивое развитие экономики страны. Необходимо трезво оценивать, что в погоне за улучшением индикаторов, мы можем недостаточно уделить внимания эффективности развития СМП.

Нами выделены в качестве причин низкой конкурентоспособности отечественных МСБ следующие: использование устаревших технологий и износ основных фондов (на уровне 33-35%); слабая адаптация предприятий реального сектора экономики к условиям международного рынка; неконкурентоспособная цена, связанная с высокими производственными затратами; преобладание сырьевого экспорта; ограничения по доступу к капиталу; проблемы замедления финансовых потоков и недостатка оборотных средств, связанные с кризисом; низкий уровень платежеспособности населения, особенно в сельской местности; трудности самостоятельного сбыта; недостаток качественного сырья и полуфабрикатов; отсутствие квалифицированных кадров; неразвитость инфраструктуры и коммуникаций; незначительные расходы на НИОКР; отсутствие транспарентности и малоэффективная государственная политика; Всего за 2007-2010 гг. Фондом «Даму» реализовано двенадцать отдельных программ в рамках

Стабилизационной программы государства по обусловленному размещению средств в банках второго уровня на сумму 380,9 млрд тенге [5]. С 2010 года реализуется Программа «Дорожная карта бизнеса 2020» по четырем направлениям, включающим поддержку новых бизнес-инициатив, оздоровление предпринимательского сектора, снижение валютных рисков предпринимателей и усиление предпринимательского потенциала. В 2015 году из Национального фонда Республики Казахстан было выделено 50 млрд тенге для финансирования проектов малого и среднего предпринимательства в обрабатывающей промышленности.

Государством выполняются функции по обеспечению финансовой, информационно-аналитической и материально-технической поддержки через специально созданные для этого организации – институты развития, оказывающие сервисную поддержку. К ним относятся:

АО «ФРП «Даму» АО «Национальное агентство по экспорту и инвестициям «KAZNEXInvest» АО «Банк Развития Казахстана» (БРК) АО «БРК-Лизинг» Инвестиционный Фонд Казахстана (ИФК) АО «Казына Капитал Менеджмент» (КСМ) АО «КазЭкспортГарант» Экспортно-кредитная страховая корпорация АО «Национальный инновационный фонд» (НИФ) АО «Центр инжиниринга и трансферта технологий» АО «Фонд развития предпринимательства Даму» АО «Аграрная кредитная корпорация» АО «КазАгроИнновации» АО «Казагромар-кетинг» АО «Фонд Финансовой поддержки сельского хозяйства» АО «Казагрофинанс» Технопарки, бизнес-инкубаторы, социально-предпринимательские корпорации (далее – СПК)

оказывают материально-техническую поддержку МСП на этапе их становления и развития [6]. Согласно официальным статистическим данным в настоящее время зарегистрировано более 50 бизнес-

инкубаторов и инновационных центров. Причинами неэффективной отдачи бизнес-инкубаторов является то, что арендуемые помещения не освобождаются предприятиями, перешедшими из этапа начинающего на этап


51

развития и расширения. Кроме того, основную долю клиентов инкубаторов составляют компании, занимаю-щиеся производством (продукты питания, пошив одежды, производство мебели, ремесло и производство сувениров) и работающие в сфере услуг (обучение, консалтинг и строительно-ремонтные работы) и только 2 % клиентов бизнес-инкубаторов занимаются технологическим бизнесом. Для этого необходимо отойти от действующей модели развития бизнес-инкубаторов как площадок для развития простейших форм бизнеса. Современная модель бизнес-инкубаторов должна быть интегрирована с системой технопарков и универси-тетов.

Основные направления совершенствования развития МСБ можно представить следующим образом: активизация научно-технического прогресса; создание условий для доступа к научно-техническим достижениям посредством распространения

информации и предоставления лицензий; предоставление налоговых льгот предприятиям, занятым разработкой новых технологий, продуктов

и услуг; расширение ассортимента и повышение качества товаров, работ и услуг; освоение и активное использование местных источников сырья и содействие деятельности крупных

предприятий путем изготовления и поставки комплектующих изделий, создание вспомогательных и обслуживающих производств;

передача непрофильных функций предприятий и акционерных компаний с государственным участием в рыночную среду, в первую очередь, малому и среднему предпринимательству;

разработка программ по развитию кооперационных связей МСБ с крупными производственными комплексами;

обеспечение создания жизнеспособных инфраструктурных систем на основе кластерно-сетевого подхода;

выработка эффективных механизмов дебюрократизации экономики и устранение административных барьеров;

сокращение теневого оборота в малом и среднем предпринимательстве; дифференцирование налогообложения в зависимости от размеров оборотов. вовлечение в трудовую деятельность отдельных групп населения, для которых крупное

производство налагает определенные ограничения (домохозяйки, пенсионеры, инвалиды, учащиеся). Особое внимание должно быть уделено развитию взаимодействия сектора МСБ с крупным бизнесом.

Решение этой задачи предполагает не только передачу в аренду МСБ неиспользуемых площадей крупных предприятий и организацию производства продукции высокого переделасубъектами МСБ. Суть решения проблемы взаимодействия малого, среднего и крупного бизнеса связана с созданием вокруг крупных производств кластерно-сетевых структур МСБ, действующих на основе субконтракции и аутсорсинга. Одна из главных проблем МСБ - недостаток спроса на их продукцию. Это особенно характерно для экономик с невысоким уровнем доходов населения, который обусловливает высокую степень гомогенности рыночного спроса и, как следствие, ограничивает возможности малого бизнеса для укрепления и роста. В этой связи государство должно обращать внимание не только на обеспечение доступа к рынкам, но и на развитие самих рынков, где важнейшим фактором является повышение благосостояния населения.

В основном, крупные компании указывают на недостаточный размер предприятий МСП, качество и динамичное развитие, для того, чтобы бизнес мог стать надежным партнером в цепочке поставок товаров и услуг.

Зачастую малый бизнес имеет проблемы с доступом к госзаказу, часто основным барьером является комплексность госзаказа и его объем, что связано со слабой развитостью системы субконтрактации и дробления лотов госзаказана более мелкие для малого бизнеса. Если рассмотреть международный опыт стимулирования малого бизнеса к участию в госзакупках, то можно выделить общую концепцию Европейского союза. Согласно директивам ЕС, процесс закупок децентрализован. Федеральные, региональные и местные органы власти, а также частные структуры проводят конкурсы в соответствии с европейским и национальным законодательством. В противодействие дискриминации большие заказы делятся на лоты меньшего размера, с тем чтобы дать возможность малым и средним предприятиям участвовать в выполнении отдельных видов работ. Возможно, данная практика будет перенесена на наш рынок, как доказавшая свою эффективность.

Мы должны понимать, что с целью ускоренного развития нам необходимо в первую очередь, сосредоточить усилия на внедрении новых технологий и подготовке квалифицированных кадров. В условиях нового технологического порядка, где доминируют высокотехнологичные и наукоемкие производства, основным фактором, обеспечивающим эффективность развития предприятий малого и среднего предпринимательства, является инновационное предпринимательство.


52

ЛИТЕРАТУРА [1] Doing Business-2016 Measuring Regulatory Quality and Efficiency / A World Bank Group Flagship Report/ October

27, 2015. [2] The Global Competitiveness Report, 2016-2017 [3] Развитие малого и среднего бизнеса за 2014 год/ Интернет-ресурс Министерства национальной экономики РК-

http://economy.gov.kz- 05.06.2015 [4] «Даму» завершает 2015 рекордными показателями.– Режим доступа: http://forbes.kz.- 29.12.2015 [5] Деловой аналитический журнал «National Business». [6] Асенова А. Е. Тулепбекова А. А. Социально-экономическое развитие государств Евразии/ Проблемы

современной экономики, N 4 (48), 2013 [7] В РК запускают две новые программы для поддержки МСБ. Программы разработаны фондом Даму –

https://kapital.kz-02.03.2016

REFERENCES [1] Doing Business-2016 Measuring Regulatory Quality and Efficiency / A World Bank Group Flagship Report / October

27, 2015. (in Eng.). [2] The Global Competitiveness Report, 2016-2017 (in Eng.). [3] Development of small and medium business for 2014 / Internet resource of the Ministry of National Economy of the

Republic of Kazakhstan - http: //economy.gov.kz- 05.06.2015 (in Russ.). [4] "Damu" completes 2015 record indicators. - Access mode: http: //forbes.kz.- 12/29/2015 (in Russ.). [5] Business analytical magazine "National Business". (in Russ.). [6] Asenova AE Tulepbekova AA Socio-economic development of the Eurasian states / Problems of the modern

economics, N 4 (48), 2013 (in Russ.). [7] Two new programs are launched in the Republic of Kazakhstan to support SMEs. Programs developed by the Damu

Foundation - https: //kapital.kz-02.03.2016 (in Russ.).

ƏОЖ: 334.722

Г.А. Бодаубаева

БҒМ ҒК Экономика институты, Алматы қ., Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ГАҒЫН ЖƏНЕ ОРТА КƏСІПКЕРЛІКТІҢ ДАМУ МƏСЕЛЕЛЕРІ МЕН БОЛАШАҒЫ

Аннотация. Бүгінгі уақытта шағын жəне орта бизнесті дамыту қарқынды экономикалық өсуінің

қозғаушы күші болып саналады. Ол экономиканың салалық құрылымын қайта құрылымдау, жаңа жұмыс орындарын құру, орташа тобын көбейту үшін маңызы зор. Мақалада шағын жəне орта кəсіпкерліктің негізгі мəселелері мен оны дамыту негізгі бағыттарын анықталады. Зерттеу əдістемесі «Даму» мемлекеттік бағдарламалары, «Бизнестің жол картасы-2020», т.б.; Дүниежүзілік банк халықаралық рейтинг агенттікте-рінің «Doing Business» деректері, Дүниежүзілік Экономикалық Форумның жаһандық бəсекеге қабілеттілік индексі рейтингінгінің қорытындылары бойынша негізделген.

Түйін сөздер: шағын жəне орта кəсіпкерлік, бизнес, бизнестің бəсекеге қабілеттілігі. Сведения об авторе: Бодаубаева Г.А. – к.э.н., доцент, старший научный сотрудник Института экономики КН МОН РК


53

Социально-трудовые отношения



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 53 – 57 UDC 331.34

S.N. Gaisina

Institute of Economics CS MES RK, Almaty e-mail: [email protected]

SOCIOECONOMIC CONSTRAINTS OF LABOR FORCE MODERNIZATION

Abstract. Many parameters of life support systems and activities of the employable workforce, the level and

quality of its social and economic potential give an idea about the living conditions of a modern worker, but they represent information for timely monitoring of negative social processes and for making decisions in the field of economic and social policy making.

The main purpose of this article is to determine the socio-economic processes that have a negative impact on the development of the country's labor force.

In the article, based on the assessment of the main parameters of the resource potential of the labor force of Kazakhstan, social and economic risks in the workplace have been identified. First of all, such parameters should include a sufficiently high proportion of low-paid categories of workers, differentiation of wages across economic sectors and professional groups of workers, socio-economic differentiation in terms of consumption of material goods and, especially, of social services, and a low weight of the Kazakhstani middle class.

The systematization of social and economic restrictions of the processes of forming a new quality of labor potential of the country conducted in this article can be used to determine the boundaries of safe functioning and reproduction of labor resources in Kazakhstan.

Key words: social and labor sphere, labor potential, social modernization, new quality of labor potential, social and economic constraints, wages, social norms and standards, middle class.

УДК 331.34

С.Н. Гайсина

Институт экономики КН МОН РК, г. Алматы

СОЦИАЛЬНО-ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ОГРАНИЧЕНИЯ MОДЕРНИЗАЦИИ СОЦИАЛЬНО-ТРУДОВОЙ СФЕРЫ

Аннотация. Многие параметры систем жизнеобеспечения и жизнедеятельности трудоспособного

населения, уровня и качества его социально-экономического потенциала дают представление не только об условиях жизни современного работника, но они являются информацией для своевременного отслеживания негативных социальных процессов и для принятия решений в области экономической и социальной политики.

Основной целью данной статьи является определение социально-экономических процессов, оказываю-щих негативное влияние на развитие трудовых ресурсов страны.

В статье на основе проведенной оценки основных параметров ресурсного потенциала трудоспособного населения Казахстана выявлены социально-экономические риски в социально-трудовой сфере. К ним, прежде всего, необходимо отнести достаточно высокий удельный вес низкооплачиваемых категорий работ-ников, дифференциацию заработной платы по отраслям экономики и профессиональным группам работ-


54

ников, социально-экономическую дифференциацию по уровню потреблению материальных благ и, осо-бенно, социальных услуг, невысокий удельный вес казахстанского среднего класса.

Проведенная систематизация социально-экономических ограничений процессов формирования нового качества трудового потенциала страны может быть использована для определения границ безопасного функционирования и воспроизводства трудовых ресурсов Казахстана.

Ключевые слова: социально-трудовая сфера, трудовой потенциал, социальная модернизация, новое качество трудового потенциала, социально-экономические ограничения, заработная плата, социальные нормативы и стандарты, средний класс.

Основной целью модернизации социально-трудовой сферы является формирование нового качества

трудового потенциала страны. Эффективность социального управления напрямую зависит от адекватной оценки многообразных социально-экономических процессов, происходящих в основных сферах жизне-обеспечения и жизнедеятельности трудоспособного населения. Временное пространство, необходимое для реализации социальной модернизации страны, зависит от соотношения позитивных и негативных социально-экономических процессов.

Сравнительный анализ и оценка уровня и качества ресурсного потенциала трудовых ресурсов Казах-стана позволяет выделить социально-экономические процессы, имеющие бесспорно негативное влияние на развитие трудового потенциала и формирование его качественных параметров.

Существенным негативным барьером на пути формирования нового качества трудового потенциала страны является сохраняющаяся достаточно высокая численность низкооплачиваемых категорий работ-ников, что подтверждается данными обследования, проведенного Комитетом по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан о распределении работников по размерам заработной платы по всем предприятиям и организациям, без учета малых предприятий, занимающихся предпринимательской деятельностью. В 2015г. из 3061017 работников 36,8% составили работники с размером заработной платы до 75 тыс. тенге: из них в сельском хозяйстве численность работников с таким размером заработной платы составила 58,1%, в здравоохранении – 46,9%, в образовании – 50,3% [1].

Следует отметить, что, по нашим расчетам, величина социально необходимого уровня потребления, представляющего в современных обществах общераспространенный стандарт потребления среднеобеспечен-ных слоев населения, как наиболее представительных по численности в социальной структуре общества, составила в 2015г. 84223 тенге, величина социально необходимого уровня потребления трудоспособного работника – 101068 тенге.

Сохранение данной тенденции является серьезным фактором, ограничивающим развитие тех отраслей экономики, которые производят потребительские товары сельского хозяйства, пищевой и легкой промыш-ленности, а также сферы услуг. Уровень оплаты труда становится превалирующим фактором распределения рабочей силы по отраслям экономики и регионам. Снижается престиж труда этих профессий, деформи-руются ценности достойного и полезного обществу труда. Нестабильность материального положения, свя-занная с невысокой заработной платой, девальвация полученного образования и профессии, снижение ее престижности – все это создает неравенство не только материальных возможностей, но и для социального развития человека.

К тому же, это является социальным барьером, препятствующим развитию среднего класса в Казах-стане, являющегося ключевым социальным ресурсом модернизации экономики и общества, обладающего значительным квалификационным и интеллектуальным потенциалом, высокой трудовой и социальной мобильностью, адаптированностью к меняющимся экономическим условиям, то есть ведущими признаками, присущими современному типу конкурентоспособного работника, к которым относятся представители среднего класса.

Социально-экономическим ограничением, сдерживающим процессы формирования нового качества трудового потенциала Казахстана, является достаточно высокий уровень межотраслевой дифференциации заработной платы, что подтверждается динамикой сложившихся соотношений в размерах заработной платы по отраслям и секторам экономики республики за 2010-2015гг. Уровень заработной платы работников обрабатывающей промышленности по отношению к средней по промышленности республики: в 2010г. Сос-тавил 84,6%, в 2015г. – 78,8%, в горнодобывающей, соответственно – 159,0 и 158,0% в сельском хозяйстве – 39,2 и 41,6%, в сфере финансовой деятельности – 169,8 и 135, 7%, в образовании – 52,8 и 44,5%, в здравоохранении – 58,7 и 52,7%, в отраслях обрабатывающей промышленности – в пищевой, соответственно, 57,1 и 50%, в текстильной промышленности – 38,2 и 32,9%, в химической – 72,7 и 73,3%, в производстве машин и оборудования – 74,7 и 62,7% [2,3].

Чрезмерная межотраслевая дифференциация в оплате труда особенно обесценила высококвалифициро-ванный труд работников машиностроения, потребительского комплекса, ряда отраслей бюджетной сферы, а также сельского хозяйства, что обусловливает приоритетность мер по повышению оплаты труда этих


55

категорий. Механизм выравнивания межотраслевой дифференциации заработной платы должен быть нап-равлен на достижение дореформенных соотношений, а в перспективе – на соблюдение соотношений в оплате труда различных профессиональных групп с учетом реализации ее основных функций – распределительной, воспроизводственной и стимулирующей. Только при этих условиях будут реализованы принципы объектив-ной дифференциации оплаты труда и обеспечен социально необходимый уровень воспроизводства работ-ника и его семьи.

В дореформенный период заработная плата в значительной степени была связана с уровнем затрат на общую и, особенно, на профессиональную подготовку, и учитывала сложность, значимость и условия труда, об этом свидетельствуют данные таблицы 1.

Таблица 1 – Соотношение среднемесячной заработной платы

по отраслям экономики республики за 1990-2015гг. (промышленность – 100%)

Отрасли экономики 1990 г. 1995 г. 2000 г. 2005 г. 2010 г. 2015 г.

Сельское хозяйство 98,8 30,8 27,4 35,9 39,2 41,6 Производство машин и оборудования 98,6 65,9 52,6 79,3 74,7 63,2 Пищевая промышленность 82,6 66,9 55,9 63,2 57,1 50,1 Текстильная промышленность 88,3 55,6 40,9 39,6 38,2 32,9 Химическая промышленность 93,6 84,1 58,7 65,9 72,7 69,7 Финансовая деятельность 119,7 140,8 175,0 190,4 169,8 135,7 Образование 61,5 49,7 41,2 48,7 52,8 44,5 Здравоохранение 60,1 44,8 35,2 43,2 58,7 52,7

Примечание: рассчитано по [4,5,6,7,2]

В настоящее время эти взаимосвязи отсутствуют и соотношения в оплате труда отражают достаточно

высокий уровень межотраслевой дифференциации заработной платы. Для снижения межотраслевой диффе-ренциации заработной платы необходимо регулирование соотношений уровней заработной платы по отраслям экономики и профессиональным группам работников. В качестве инструмента регулирующего воздействия на снижение существующей дифференциации в оплате труда можно использовать соотношения размеров заработной платы по отношению ее к среднему уровню по промышленности или по отраслям экономики.

К факторам, снижающим уровень доходов и влияющим на воспроизводство трудового потенциала, следует отнести низкие размеры социальных нормативов и стандартов. В условиях реализации новой экономической политики для достижения высокого качества жизни населения необходимы новые нормативы и стандарты, соответствующие международным критериям. В Стратегии «Казахстан – 2050» отмечается, что государство должно гарантировать гражданам минимальный социальный стандарт. Решение задач по повышению доходов населения и снижению их дифференциации связано, прежде всего, с обеспечением минимальных социальных гарантий в сфере доходов и оплаты труда, основой которых должен стать прожиточный минимум населения, рассчитанный по новой структуре потребительских расходов населения.

В 2015г. величина официального прожиточного минимума по отношению к фактическим расходам домашних хозяйств составила 55,2%, что отражает низкий уровень минимальных социальных гарантий. Минимальный размер заработной платы в 2015г. составил 21364 тенге, удельный вес его по отношению к средней заработной плате составил 18,1%. Для сведения: во многих странах мира это соотношение находится в интервале от 40 до 60%. В республике за 2010-2015гг. это соотношение находилось в интервале от 18,1% до 20,6%. Приведенные данные свидетельствуют о необходимости дальнейшего совершенство-вания системы социальных нормативов и стандартов в сфере доходов и оплаты труда.

На первоначальном этапе необходимо формированию и применению прожиточного минимума с более прогрессивной структурой потребительской корзины, где доля питания не должна превышать их фактичес-кие расходы и предусматривать соответствующее увеличение удельного веса расходов на приобретение непродовольственных товаров и оплату услуг.

Так как прожиточный минимум является основой минимальных доходов, то необходимо совершенство-вать подходы и к определению минимального размера заработной платы, Основу определения минимального размера заработной платы, являющегося нижней границей стоимости рабочей силы, должна составить новая структура прожиточного минимума трудоспособного населения, рассчитанная с учетом трудовой нагрузки, а также с учетом увеличивающихся реальных расходов на воспроизводство работника. Разработка потребитель-ского бюджета трудоспособного населения и расчета его величины создаст нормативно-правовые основы для построения потребительских бюджетов работников ведущих отраслей национальной экономики, как основы определения реальной стоимости рабочей силы..


56

В системе социальных нормативов и стандартов особая роль отводится стандарту, определяющему социально-необходимый уровень материального и социального потребления. Таким стандартом является социальный потребительский бюджет населения, относящийся к социальным стандартам, поскольку он обеспечивает необходимый уровень потребления не только материальных благ, но и – социальных, образовательных, информационных и других видов услуг. Научная разработка методики построения и расчета его величины позволила бы начать формирование нормативной базы для использования его в социальной политике.

К социально-экономическим факторам, негативно влияющим на качество трудового потенциала, следует отнести невысокий уровень потребления населением материальных благ и социальных услуг. Обобщающим показателем материального благосостояния является структура потребительских расходов населения. В 2015г. по данным Комитета по статистике Министерства национальной экономики Республики Казахстан, доля питания в потребительских расходах домашних хозяйств остается высокой, составившая 46,7%, доля расходов на непродовольственные товары – 30,4%, доля платных услуг – 22,9%.

При этом, фактические потребительские расходы значительно отличаются от нормативных значений (расходов) социального потребительского бюджета трудоспособного работника: расходы на питание составили 50%, на непродовольственные товары – 32,7 %, на платные услуги – 27,9% (таблица 2), что свидетельствует об очень низком уровне потребления трудоспособного населения страны, непосредственно отражающемся на качестве потенциала и на обеспечении социально-необходимых условий для воспроизводства рабочей силы.

Таблица 2 – Фактический и социально необходимый уровень потребления населения республики в 2015 г.

(в среднем на душу населения в месяц)

Виды потребительских расходов

Размер потребительских расходов, тенге Соотношение фактического уровня к

социально необходимому, %

Фактический Социально необходимый уровень потребления

трудоспособного населения*

Потребительские расходы - всего 35569 101068 35,2

Продовольственные товары 17200 34363 50,0

Непродовольственные товары 9903 30320 32,7

Платные услуги 8466 36384 23,2

Примечание: источник [2], *расчетные данные авторов

Важнейшей задачей регулирования процессов в сфере потребления населения в условиях существую-

щей дифференциации как по объему и структуре, так и по качеству потребления материальных благ и социальных услуг является обеспечение их доступности для различных социальных и имущественных групп населения. Решение проблемы повышения уровня и качества потребления связано не только с наращиванием продовольственных ресурсов, развитием потребительского комплекса, социальной сферы, ростом доходов населения, но и – с регулированием цен на потребительские товары и услуги.

Невысокий удельный вес казахстанского среднего класса является социальным барьером, мешающим стать ему драйвером социальной модернизации. Реализация новой экономической политики Казахстана по вхождению в 30 развитых государств мира непосредственно связана с созданием в стране массового среднего класса, в котором концентрируется интеллектуальный потенциал нации. В соответствии с инновационным вектором социально-экономического развития страны наукоемкая экономика будет предъявлять повышенный спрос на высокий уровень профессионализма, квалификации и образования, являющихся ведущими признаками принадлежности к среднему классу.

Следует отметить, что классический средний класс, в котором присутствуют все основные признаки принадлежности к нему – доходы; потребительский потенциал домохозяйств, включая питание, качествен-ное жилье, имущественную обеспеченность, пользование различными видами услуг; квалификационный и образовательный уровень; степень социально-экономической адаптации к новым условиям жизни; самоиден-тификация – в настоящее время в республике немногочислен.

Речь может идти только о потенциальных представителях среднего класса, которых определяет наличие одного-двух доминантных признаков: по нашим оценкам, по уровню образования к среднему классу можно отнести 69% занятого населения, по квалификации – 38%, по уровню доходов – не более 7-9%, для отнесения к среднему классу по потребительскому потенциалу и социальным признакам принадлежности необходимы данные социологического обследования.


57

В условиях многообразия происходящих социально-структурных процессов казахстанского общества политика по формированию среднего класса должна быть нацелена на развитие и поддержку потенциальных слоев и групп населения, которые по уровню и качеству своего потенциала могут составить его реальную основу.

Реализация политики социальной модернизации страны напрямую зависит от выбора приоритетных направлений по формированию качественно нового типа работника, по уровню развития, соответствующего потребностям национальной экономики и социальным интересам казахстанского общества.


[1] Распределение численности работников по размерам начисленной заработной платы в Республике Казахстан за

2015г. – stat.gov.kz [2] Казахстан в 2015г. Статистический ежегодник. – Астана. – 2016. – 508с. [3] Оплата труда в Республике Казахстан. Статистический сборник. – Астана. – 2013. – 142с. [4] Краткий статистический ежегодник Казахстана. Казинформцентр. – Алматы, 1993. – 170с. [5] Оплата труда в Республике Казахстан. Статистический сборник. – Астана, 2005. – 384с. [6] Оплата труда в Республике Казахстан. Статистический сборник. – Астана, 2010. – 224с. [7] Оплата труда в Республике Казахстан. Статистический сборник. – Астана. – 2015. – 130с.

REFERENCES [1] Raspredelenie chislennosti rabotnikov po razmeram nachislennoj zarabotnoj platy v Respublike Kazahstan za 2015g. –

stat.gov.kz [2] Kazahstan v 2015g. Statisticheskij ezhegodnik. – Astana. – 2016. – 508s. [3] Oplata truda v Respublike Kazahstan. Statisticheskij sbornik. – Astana. – 2013. – 142s. [4] Kratkij statisticheskij ezhegodnik Kazahstana. Kazinformcentr. – Almaty, 1993. – 170s. [5] Oplata truda v Respublike Kazahstan. Statisticheskij sbornik. – Astana, 2005. – 384s. [6] Oplata truda v Respublike Kazahstan. Statisticheskij sbornik. – Astana, 2010. – 224s. [7] Oplata truda v Respublike Kazahstan. Statisticheskij sbornik. – Astana. – 2015. – 130s.

ƏОЖ: 331.34 С.Н. Ғайсина


ƏЛЕУМЕТТІК-ЕҢБЕК САЛАЛАРЫНДАҒЫ ƏЛЕУМЕТТІК-ЭКОНОМИКАЛЫҚ ШЕКТЕУЛЕРДІ ЖАҢҒЫРТУ

Аннотация. Еңбекке қабілетті халықтың тіршілік əрекеті мен тіршілігін қамтамасыз ететін жүйелердің

көптеген көрсеткіштері, оның əлеуметтік-экономикалық əлеуетінің деңгейі мен сапасы қазіргі кезде жұмыс-шылардың тіршілік жағдайын ғана емес, келеңсіз əлеуметтік үрдістерді уақытында қадағалап отыру үшін жəне экономикалық-əлеуметтік саясат саласындағы шешімдерді қабылдауда ақпараттар болып табылады.

Бұл мақаланың негізгі мақсаты еліміздегі еңбек ресурстарының дамуына кері əсер ететін əлеуметтік-экономикалық үрдістерді анықтау болып табылады.

Мақалада Қазақстанның еңбекке қабілетті халқының ресурстық əлеуетінің негізгі көрсеткіштеріне жүргізілген бағалаулар негізінде əлеуметтік-еңбек саласындағы əлеуметтік-экономикалық қауіп-қатерлер анықталды. Оларға, ең алдымен, жалақысы төмен жұмысшылар санатының едəуір жоғары үлес салмағын, экономика салалары мен жұмысшылардың кəсіби топтары бойынша жалақыны саралау, материалдық игілік-терді тұтыну жəне, əсіресе, əлеуметтік қызмет, қазақстандық орта таптың төменгі үлес салмағы деңгейлері бойынша əлеуметтік-экономикалық саралауларды жатқызуға болады.

Елімізде еңбек əлеуетінің жаңа сапасын қалыптастыратын үрдістердің əлеуметтік-экономикалық шек-теулеріне жүргізілген жүйелер Қазақстанның еңбек ресурстарының ұдайы өсуі мен қауіпсіз жұмыс істеу шегін анықтау үшін қолданылуы мүмкін.

Түйін сөздер: əлеуметтік-еңбек саласы, еңбек əлеуеті, əлеуметтік жаңғырту, еңбек əлеуетінің жаңа сапасы, əлеуметтік-экономикалық шектеулер, еңбекақы, əлеуметтік нормативтер мен стандарттар, орта тап.

Сведения об авторе: Гайсина С.Н. – д.э.н., главный научный сотрудник Института экономики КН МОН РК.


58



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 58 – 63 UDC 331.1, 331.5 Z.K. Chulanova

Institute of Economics, Almaty, Kazakhstan [email protected]

FACTORS OF A NEW MODEL OF SOCIAL AND LABOR RELATIONS FORMATION

Abstract. In the process of transition to an innovative economy, changes in the current structure of employment

are taking place, accompanied by emergence of new professions requiring workers with high qualifications so as to also have the ability to consistently work in new conditions. Their effective adaptation to the new conditions of the globalized world requires a new mechanism of regulation of social and labor relations. System transformations dictate changes in the state's role in the adoption of measures adequate to current conditions in the changed economic environment. Taking into account these aspects the article deals with the issues of state regulation of social and labor relations in the labor market of Kazakhstan; describes the current model of labor relations and its basic parameters; determines the external and internal factors; specifically, the influence of the new labor law on its further development in the direction of democratization and the establishment of social partnership as a regulatory institution in the labor relations field.

Keywords: social and labor relations, regulation, models, external and internal factors, labor law. The state regulatory policy on social and labor relations is determined by the parameters of the national labor

market, which is the complex of relationships of its members concerning terms of employment, use, exchange and remuneration of the labor force. That is, the labor market is a reflection of the socio-economic processes taking place in the country.

In the process of transition to an innovative economy a change takes place in the current structure of employment, accompanied by a reduction in inefficient jobs, redistribution of workers between economics sectors, expansion of the services sphere, the development of innovative activities and the emergence of new areas of employment. Analysis of the situation in the Kazakhstan labor market shows that there is still the tendency for training not to correspond to the needs of the developing economy. In particular, according to a survey conducted by the Institute of Economics of the Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan (RoK), 64% of respondents perform jobs which do not correspond to their education. That is, we are talking about existing and rising imbalances between demand and the labor supply. Modernization to date and renewal of basic capital has already revealed the lack of highly skilled professionals in a number of industries, particularly in mechanical engineering, metal processing etc., which the national labor market still cannot provide. In this connection, foreign oil companies operating in Kazakhstan and opening new, western-style facilities, with advanced production technology, widely employ their own expat experts due to the lack of suitably qualified Kazakh personnel. Based on the fact that the balance between supply and demand of the relevant labor force is one of the most significant components of an innovative economy, we believe that the current situation indicates the weak work of currently operating labor institutions.

Meanwhile, the analysis of the economically active population of the RoK by level of education, shows the following: of the employed population, 37.8% have higher and incompleted higher education, 35.5% - secondary vocational (special) education and 19.8% - have secondary education, i.e. a fifth of the labor force are unskilled workers [1]. It is clear that the low professional level of labor potential is a serious problem for the country. It is quite obvious that this will be exacerbated with the further modernization of the economy in the sense that the part of the employable population due to their low quality of their qualifications will not be able to find their place in the labor market. This is prone to an increase in its intensity.

A number of social, cultural peculiarities and traditions specifically impact the employment of women. In particular, despite their relatively high initial vocational education, many of them, combining a career with raising a family and motherhood, have limited opportunities to improve their skills or gain new skills and become, over time,


59

less competitive in the labor market. All this leads to the fact that women, who have not worked for a long time or have been compelled to change their profession, have a reduction of socio-labor skills of communication. In such cases of long-term unemployment public social security services should take targeted measures to such persons to involve them in social interaction. An important factor to mitigate these problems is the creation of psychological services at the centers of employment.

Speaking of youth unemployment, amongst the negative consequences of this, it is important to note that the lack of work experience of young people implies a lack of socio-labor relations skills in the work group. Here it should be said that there is a long overdue need to create a service in the country, coordinating the work of professional orientation and providing assistance to youth in choice of profession, based on the needs of the economy.

One of the unusual subjects of the labor market is represented by the self-employed. The scope of the employment of this category of citizens has a great diversity and low transparency. These people do not work under a contract, are not registered as entrepreneurs and at the same time are not unemployed. Statistics show that the proportion of self-employed is relatively high in the country, accounting for about a third of the population. This form of employment, so-called "self-employment", plays an essential role in social and economic life, especially in the sphere of small business. It is this informal employment sector, giving a livelihood to millions of people, which absorbs "surplus" labor in conditions of scarcity of resources for the development of the economic and social spheres and the lack of a sufficient number of "formal jobs”. It developed in the country between 1990 and 2000, when there were jobs lost in all categories (scientific staff, workers of all specialties, medical personnel, teachers, agricultural workers, etc.) and people passed into the category of self-employed.

Self-employment in the country is concentrated mainly in rural areas - at the level of 47%. Moreover, its share is higher in the less industrialized regions of Kazakhstan with limited employment opportunities in the formal sector. Of these, 62% are employed in the agricultural sector, i.e. they are mainly unskilled workers. Analysis of statistical data shows that 77.1% are self-employed in productive employment, i.e. producing products, including those for sale. The share of the nonproductive employment is 22.9%, which indicates the low parameters of social and labor relations in this segment of the labor market. Nevertheless, despite the appreciable difference in favor of the first category of the population, indicators of its activity are clearly not sufficient to fulfill the mission of a significant role in the social and economic life of the country. This is confirmed by the official statistics: the self-employed, constituting 27.4% of the employed population, produce only about 10% of the country's GDP, their productivity is almost 6 times lower in comparison with hired employees.

Analysis of the core meaning of the concept of "self-employed" has shown that in the CIS countries, including Kazakhstan, issues of border definition of the concepts of social differentiation components are methodologically poorly designed. There is still no clear definition of the categories: self-employment, entrepreneurship, informal employment.

The definition of "self-employed", given in the Republic of Kazakhstan Law "On Employment" [2], is essentially identical to the international standard for categorizing employees in countries with developed market system, in which the resulting income is directly dependent on the production of goods and services, at the same time products produced for self- consumption are considered to be a part of the income. When identifying the concept of "self-employed" in terms of Western practice, it is difficult to find out the specific numbers, composition and structure in the country, the flow of migrants, replenishing their ranks, as well as social needs and orientation of certain social groups that form the phenomenon of "self-employed". All this has its negative side. Thus, in particular, there are many cases when the unemployed are counted as the self-employed, which, firstly, significantly distorts the statistics on the real unemployment rate and on hidden unemployment. Secondly, it is not possible to determine the true number of Kazakh households involved in the actual process of trade. Finally, the self-employed, often being the subject of informal (shadow) employment, fall out of the system of state regulation of social and labor relations, as they are not subject to the social obligations of the state. This applies to a large extent to the productive self-employed. They are not covered by labor contracts, which makes them vulnerable in the labor market, whilst being totally dependent on the employer, not having social security, pension and insurance benefits. Nonproductive self-employment leads to a loss of skills of social interaction in the process of labor and marginalization.

Thus, it would be right to apply here the thesis on the low efficiency of use of labor resources, which speaks for the lack of organization of the labor market and the absence of understanding of social and labor relations amongst certain categories of workers.

The development of innovative technologies is accompanied by the emergence of new professions requiring entry level skills of sufficiently high qualification for quick learning of these new skills. The qualification skills undergoing the biggest changes are those in engineering professions, management and administration, and services. In Kazakhstan, for example, the tendency has been formed for there to be a certain deficiency of highly qualified managers and executives of the new management style. This can be considered as a new and growing challenge in the market of the employers. This is also confirmed by the WEF global competitiveness report for 2015-2016 [3]. In


60

labor market efficiency rating Kazakhstan occupies the 18th place out of 140 countries. However, the low positions on such indicators as management professionalism – 79th and the country's ability to retain talent – 57th, indicate a lack of effectiveness of the management of social and labor relations to ensure high standard of living, in which every worker is interested. In this respect particularly important is the issue of training future innovators in business, as local entrepreneurs will produce competitive products not only for the domestic market but also to come up with the products which are in demand abroad. It should be noted that the situation inherent in the Kazakh market, is that despite a certain shortage of skilled workers, a strong demand for a highly educated skilled labor force has not yet formed.

Summarizing the risk characteristics of the labor market, we can draw the following conclusion about the realities of the Kazakhstan market. Imbalance when, on the one hand, there is an excess of workers in professions with low demand today, and on the other hand – there is a lack of qualified personnel needed to provide and support modern technology. This is exacerbated by the condition of the large number of jobs, not adequately adapted to the significant issues of qualified personnel required to operate in an innovative economy.

In the context of the above, the provision of balanced supply and demand in the labor market needs effective state regulation, which is capable of bringing the structure of labor supply to the market to a state capable of meeting the demand.

Integrating into the global economic system, Kazakhstan is becoming increasingly dependent on the trends in world processes. The principles for the development and implementation of the state policy management of social and labor relations are shaped under both external and internal factors.

As external factors there are the recommendations and conventions of the UN and ILO, agreements concluded as part of the EAEC and the WTO, governing the development of the labor market and labor relations. Kazakhstan, as a member of many international organizations, has joined various international agreements related to the regulation of social and labor relations. Accordingly, the ongoing reform of the labor legislation is based on the principles of international labor law [4, 5].

The internal factors include labor law, based on the Constitution of the Republic of Kazakhstan and comprising the Labor Code, as well as all legal acts of the state, aimed at achieving a balance of interests of the participants of social and labor relations, the implementation of their constitutional rights, social stability and public consent. In our opinion, the emerging mechanism should involve less government intervention in the event of negative phenomena, as a mechanism to prevent them. Accordingly, its main task is to develop preventive measures, with a clear definition of the principles of their functioning.

According to the study results, for the years of economic reforms, according to phased development of the labor market model, social and labor relations have also undergone a significant transformation. At the initial stage of formation of the labor market (in mass redundancies resulting from closure of enterprises and spontaneous reallocation of labor force between sectors of the economy and spheres of activity) in the conditions of rising unemployment, the Kazakhstan model of the labor market had features of European (liberal) model, with a predominance of passive measures in employment policy.

In subsequent years, with the stabilization of the economy, the focus has shifted to the use of elements of the Swedish model - along with measures to combat unemployment and poverty, work is activated on improving the legal framework for transforming the labor market. As a result of this symbiosis a new social policy appeared, the criterion of which was poverty reduction, in conjunction with the operation of a full-fledged labor market and with the strategic goal of improving people's welfare.

With further social and economic development, the process of the labor market adaptation to new realities continues, in particular organizational innovation in employment, especially in the field of social and labor relations. Kazakhstan, as a country on the path of innovative development, modernizes its economy and its social sphere. The current processes have an impact on social and labor relations in terms of improving them relative to society’s needs, with the aim to improve the living standards of the entire society. Naturally, all of this affects the content and nature of work. The individual elements of the Japanese model can be traced and are represented by the onset of a trend in which large companies take up the costs of training and professional development of the employees, with the emergence of elements of the lifetime employment system in some large enterprises. There is a growing tendency for labor force mobility, with access of a skilled labor force to foreign labor markets, which is characteristic of the American model of social and employment partnerships.

The results of the criteria selected in the course of the study for the identification of models of social and labor relations in developed countries (including the state policy in the labor market, system control type, social equality or inequality of the participants, the dominance of individual, group or public interests [6]), allow us to define the modern Kazakh national model as basically collective and paternalistic, with a predominance of the public interest over the individual's interest, which is not fully consistent with the trends emerging in developed countries.

At the same time, in our opinion, the originality of the Kazakh model is that it retains some elements of the socialist past, whilst embodying elements of the models of developed countries that certainly were the impetus for


61

the improvement of labor market model and therefore, the model of social and labor relations. Thus, the results of our analysis, coupled with the diversity of modern elements that have grown in society, allow us to conclude that a new Eurasian combined model of social and labor relations is being formed in Kazakhstan . However, some of its components, such as pay, occupational safety and professional standards, still require modernization.

It should be noted that in the post-Soviet countries, including Kazakhstan, economic reforms and now its transformation are initiated from above. There is a situation when the legislature sets objectives and principles of construction, which "pulls" the subjects of social and labor relations. However, as originally established work values differ from the values on which the market system of social and labor relations is based, the institutions are changing faster than the perception and understanding thereof.

Changed conditions of economic development, against the backdrop of the active involvement of Kazakhstan in globalization and integration processes and the need to build a modern democratic model actualized the need to modernize the institutional framework for the formation of civilized social and labor relations.

On January 1, 2016 a new Labor Code of the Republic of Kazakhstan was introduced [7], aimed at the formation of an up to date new model of social and labor relations, based on supporting business, taking into account the interests of employees and the social responsibilities of the state, employers and employees. Our analysis and systematization of the changes show that the Labor Code, defining the boundaries of government intervention, the minimum standards of employment and basic guarantees for employees, is aimed at the liberalization of labor relations. Moreover, at a first glance there is an impression (which was addressed repeatedly in the media in the discussion of the new Labor Code), that the minimization of the rights of the employee greatly expanded the powers of the employer. Indeed, a certain simplification of recruitment procedures, human displacement, dismissal, etc., on the one hand, facilitate more opportunities for an employer. However, on the other hand, the document provides for the possibility of extending and fixed basic labor guarantees and rights of employees, concluded through individual and collective contracts, agreements and negotiations. This means that under the new Code, the labor relations of employers and workers should be based on the principle of self-regulation, in which the important role is given to collective contractual relations.

The positive aspect of the development of the Labor Code is the use of the elements of the Anglo-Saxon model, regulating methods and standards of social partnership to ensure the rights of both workers and employers. Implementing them is promising, because in essence and in content, they fit in with the tasks Kazakhstan is facing, that is of democratization and improvement of legal regulation of labor relations.

In particular, according to one of the innovations, today the effectiveness of the implementation of social and labor relations will largely depend on the activity of trade unions, their ability to defend the interests of workers versus the employer, to take collective action in case of violations, according to the trade union powers defined in the Law “On trade unions ", adopted in 2015. The positive of this provision is to strengthen the role of trade unions. This is obvious, based on the fact that the trade unions have long been using the negotiation process, acting as the regulator to address conflict issues of the widest spectrum related to the improvement of social and labor relations between employers and employees.

Moreover, as demonstrated by a case study, the majority of workers surveyed noted the poor performance of trade unions. 51.2% consider the problem to be due to the personal qualities of the trade union committee representatives and union members- qualities such as passiveness, lack of initiative, poor responsibility, lack of competence and professionalism. The remaining 48.8% believe that the ineffectiveness of the trade union is linked to the factors affecting their activity, such as the dependence of the chairman of the trade union on the employer, his ignoring the suggestions and opinions of trade union members and the lack of support for the actions of the trade union committee.

Simultaneously with the Labor Code in 2016 (April) was adopted a new law "On Employment" [2], which regulates the legal, economic and organizational relations in the labor sphere. The law is designed to meet the fundamental principles of the International Labor Organization, as well as employment patterns inherent in the OECD countries, and aims primarily at the development of labor market institutions and the adoption of international standards for its regulation. The law retains the focus on the achievement of sustainable and productive employment with the reduction of unemployment and maintaining it at a socially acceptable level.

Among progressive innovations of the Law should be noted the change in the procedure for the determination of an unemployed status. This sets out a clear procedure for a whole range of supporting activities - from the first application of the unemployed until his employment. An applicant to the Employment Center is originally assigned to the status of person seeking work. Based on the experience of OECD countries employment centers, each applicant has an individual employment card designed for him/her.

Very important is the emphasis on strengthening the responsibility of the unemployed himself. In particular, the receipt of social support implies the conclusion of a social contract between the unemployed and employment center with commitments: the state - to provide social support and to direct the recipient to participate in programs to promote employment, the unemployed – to obtain a profession, participate in youth practice, work on social


62

workplaces, etc. Targeted social assistance will be paid only with the active participation of the recipient in measures to promote employment. In addition, for each category of persons appropriate active support measures are defined. Thus, it should be noted, that the social status of "unemployed" is temporary. With the assistance of the employment service and their own job search, a person finds a place in the world of work as a hired employee or in a business where social and labor relations are regulated.

Of course, then with compliance with the above measures, both material and moral support of the unemployed will be effective in many aspects: firstly, due to the growth of motivation and therefore the number of the applicants, and that will enhance the status of the employment service; secondly, it will significantly reduce employment seeking times; and thirdly, increase the accuracy of the accounting statistics.

Noteworthy is the definition of measures aimed at reducing regional labor market disparities due to voluntary relocation for employment to the regions with high potential for economic and social development, based on the employer's needs, as well as in accordance with the Law of RoK "On Migration" in the regions identified within the regional quota to receive immigrants. The positive effect from the realization of this point is obvious. On the one hand, increase of labor mobility is very important in terms of labor force deficits and regional imbalances. At the same time moving to labor deficit areas will boost the country's economy and at the same time raise the real possibility of migrant employment and improve the financial situation.

There should be noted another positive point. Statutory transition to international standards for measuring labor market indicators, will bring national statistics in line with international standards. This concerns in particular the definition of the number of self-employed. More accurate identification of self –employed will allow them to be assisted either in the official registration of their activities or by providing targeted support.

Thus, analysis of the updated labor legislation gives us grounds to conclude that it is orientated towards the formation of a fundamentally new model of regulation of labor relations (with the creation of the necessary legal environment for social interaction between employers and workers), in a complex of measures for the establishment of an innovative economy.

The need for modernization of social and labor relations dictates active involvement of Kazakhstan in the integration processes. In particular, Kazakhstan's membership in the Eurasian Economic Union (EAEC) brings its own features to the process of regulation of social and labor relations in the framework of the common labor market. In a similar process, the European Union legally, through the gradual merger of national labor markets, has formed a major international labor market, defined as a supranational structure, which permanently serves buyers and sellers of foreign labor.

The situation currently forming in the labor market of EAEC is well ahead of the development of institutions to manage the world of work. The problem of the common labor market in the EAEC as a regional grouping is that it has not formed to date all the necessary mechanisms to confront a variety of different-scaled internal and external challenges facing it.

It is evident that the functioning of national labor markets of Member States will inevitably be affected by both internal and external factors. Especially because the national labor markets have a number of similar internal problems, in particular: the imbalance in the labor market, inefficient employment, unemployment, etc. and they are all under the influence of the economic crisis and the deepened recession in the real sector of the economy. It is clear that the emerging labor market by itself cannot solve the issues of liberalization of labor and the democratization of social and labor relations throughout the territory of the economic space. Entering the international labor market must be accompanied by consistency and synchronicity of action for social inclusion, in particular, the implementation of measures for the harmonization of legislation in the sphere of labor and social relations and the achievement of international standards in the field of social and labor conditions for its citizens.

Kazakhstan's participation in the EAEC, WTO accession implies openness of the labor market. In the long term, on the one hand, it opens up opportunities for access to the latest technology and exchange of experience in various specializations, which will help improve the skills of the national workforce but on the other hand it is inevitably increases competition from foreign specialists with higher qualifications for the newly created job positions. This dictates the need for businesses to adapt measures to the new conditions- the development of retraining and staff development programs.

In general, all of the above imply a change in the content, form and conditions of work with all their components, representing a total system of social and labor relations which is the key to an innovative economy.

REFERENCES

[1] Committee on Statistics of the Ministry of National Economy (2016). Key indicators of the labor market. - [Electronic

resource]. Access: http://www.stat.gov.kz (In Kazakh) [2] The Law of the Republic of Kazakhstan "On Employment". - [Electronic resource]. Access:

http://online.zakon.kz/Document/?doc_id=38847468 (In Russian) [3] World Economic Forum (2016). The Global Competitiveness Report 2015/2016. ISBN-13: 978-92-95044-99-9.


63

[4] Universal Declaration of Human Rights. [Electronic resource]. Access: http://www.ohchr.org/EN/UDHR/ Documents/UDHR_Translations/frn.pdf

[5] ILO (2017). World Employment and Social Outlook: Trends 2017 International Labour Office. ISBN 978-92-2-128881-7. [6] Chulanova Z.K. (2016) Theoretical aspects of formation of the Universal labor society model. News of the National

Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan. Series of Social and Humanities. ISSN 2224-5294. (In Russian) [7] Labor Code of the Republic of Kazakhstan. (2016). - [Electronic resource]. Access: http://www.mikosoft.kz/trudovoy-

codex-2016.html (In Russian)

ƏОЖ: 331.1, 331.5

З.К. Чуланова


ƏЛЕУМЕТТІК-ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫН РЕТТЕУ МОДЕЛІН ҚҰРУ ФАКТОРЛАРЫ

Аннотация. Инновациялық экономикаға көшу процесінде қалыптасқан халықты жұмыспен қамту құрылымында өзгерістер орын алады, ол жұмыскерлерден жоғары білікті қабілеттен басқа жаңа жағдайда келісілді жұмыс істеуді қажет ететін жаңа мамандықтар туындауына байланысты болады. Олардың жаңа жаһандық əлем жағдайларына тиімді бейімделуі əлеуметтік-еңбек қатынастарын реттеудің жаңа тетігін талап етеді. Жүйелік өзгерістер өзгерген экономикалық ортадағы қазіргі жағдайларда мемлекеттің оңтайлы іс-шаралар қабылдаудағы рөлін өзгертуді талап етеді. Осы жағдайларды ескере отырып, мақалада Қазақстан-ның еңбек нарығындағы əлеуметтік-еңбек қатынастарын мемлекеттік реттеу мəселелері қарастырылады; əлеуметтік-еңбек қатынастарының қолданыстағы үлгісі мен оның негізгі параметрлеріне сипаттама берілді, сыртқы жəне ішкі факторлар айқындалды, атап айтқанда жаңа еңбек заңнамасының демократияландыру жəне əлеуметтік серіктестіктің еңбек саласындағы қатынастарды реттеу институты ретінде қалыптасу бағытында ары қарайғы дамуына ықпалы анықталды.

Түйін сөздер: əлеуметтік-еңбек қатынастар, реттеу, модельдер, ішкі жəне сыртқы факторлар, еңбек заңнамасы.

УДК 331.1, 331.5

З.К. Чуланова

Институт экономики КН МОН РК, Алматы

ФАКТОРЫ ФОРМИРОВАНИЯ МОДЕЛИ РЕГУЛИРОВАНИЯ СОЦИАЛЬНО-ТРУДОВЫХ ОТНОШЕНИЙ

Аннотация. В процессе перехода к инновационной экономике происходит изменение сложившейся

структуры занятости населения, сопровождающееся возникновением новых профессий, требующих от работников помимо высокой квалификации способности согласованно работать в новых условиях. Их эф-фективная адаптация к новым условиям глобального мира требует нового механизма регулирования со-циально-трудовых отношений. Системные преобразования диктуют трансформацию роли государства в принятии адекватных современным условиям мер в изменившейся экономической среде. С учетом этих аспектов в статье рассматриваются вопросы государственного регулирования социально-трудовых отноше-ний на рынке труда Казахстана; дается характеристика действующей модели социально-трудовых отноше-ний и ее основных параметров, определяются внешние и внутренние факторы, в частности, влияния нового трудового законодательства на ее дальнейшее развитие в направлении демократизации и становления социального партнерства как института регулирования отношений в трудовой сфере.

Ключевые слова: социально-трудовые отношения, регулирование, модели, внешние и внутренние факторы, трудовое законодательство.


64



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 64 – 68

UDC 331.34

A.Sh. Suleimenova, A.T. Moldabekova,

Ministry of education and science of the Republic of Kazakhstan Committee of science Institute of Economics, Almaty

[email protected]

STUDY OF SOCIAL AND LABOR RELATIONS AT INDUSTRIAL ENTERPRISES OF KAZAKHSTAN

Abstract. The article explores the state of social and labor relations as a result of a survey of workers of

industrial enterprises in Kazakhstan. As a result, there were identified problems in four areas: 1) the problem of human resources; 2) problems of payment and labor incentives; 3) problems of the state of labor protection and the culture of production of working personnel; 4) the problems of social partnership between employees and the administration, the article explains the role of trade unions in the harmonization of relations between the employee and the employer. Recommendations are given aimed at improving these problems.

Keywords: Social and labor relations, labor stimulation, labor protection, social partnership.

УДК 331.34 А.Ш. Сулейменова, А.Т. Молдабекова,

Институт Экономики КН МОН РК, Алматы, Республика Казахстан

ИССЛЕДОВАНИЕ СОЦИАЛЬНО-ТРУДОВЫХ ОТНОШЕНИЙ НА ПРОМЫШЛЕННЫХ ПРЕДПРИЯТИЯХ КАЗАХСТАНА

Аннотация. В статье исследуется состояние социально-трудовых отношений в результате проведенного

опроса работников промышленных предприятий Казахстана. В результате его выявлены проблемы по четырем направлениям: 1) проблемы кадрового потенциала; 2) проблемы оплаты и стимулирования труда; 3) проблемы состояния охраны труда и культуры производства рабочего персонала; 4) проблемы социального партнерства между работниками и администрацией, объясняется роль профсоюзов в гармонизации отношений между работником и работодателем. Даны рекомендации, направленные на улучшение этих проблем.

Ключевые слова: социально-трудовые отношения, стимулирование труда, охрана труда, социальное партнерство.

Социально-трудовые отношения являются основой основ стабилизации экономических отношений

любого общества. Последствия мирового финансово-экономического кризиса обозначили существующие проблемы в трудовых отношениях и вызвали социальную напряженность во многих государствах. Данная проблема требует соответствующего решения и в Казахстане. Без сомнения, актуальнейшим вопросом социальной модернизации является создание эффективной модели социально-трудовых отношений. На это всем госорганам и бизнес-сообществу следует обратить особое внимание [1].

Исследование трудовых отношений отдельных секторов предприятий промышленности Казахстана показало то, что на современный момент сохраняются: а) проблемы кадрового потенциала; б) проблемы оплаты и стимулирования труда; в) проблемы состояния охраны труда и культуры производства рабочего персонала; г) проблемы социального партнерства между работниками и администрацией, а также проф-комом и профсоюзами. Все эти проблемы влияют на мотивацию к эффективному труду, снижают уровень жизни значительной части населения страны, для которой наемный труд является основным источником доходов.


65

Проведенный нами опрос по проблеме социально-трудовых отношений проводился среди 78 респондентов, разных возрастов и полов, работающих в крупном, среднем и малом бизнесе Казахстана (таблица 1). При этом рассматривались предприятия легкой, пищевой, химической и нефтехимической, нефтегазовой, полиграфической промышленности, а также промышленности строительных материалов, фармацевтики и машиностроения.

Таблица 1 - Распределение респондентов по отраслям

Согласно вышеуказанной заданной цели опрос был систематизирован по следующим направлениям:

проблемы кадрового потенциала; проблемы оплаты и стимулирования труда; проблемы состояния охраны труда и культуры производства рабочего персонала; проблемы социального партнерства между работниками и администрацией, а также профкомом и профосоюзами [2].

К первому направлению были отнесены следующие параметры: уровень образования сотрудников и его соответствие занимаемой должности, уровень удовлетворенности работников профессиональной деятель-ностью. По результатам проведенного опроса обнаружились проблемы следующего рода:

- 69% опрошенных работников предприятия имеют высшее образование, однако выполняемая ими работа не соответствует полученному ими образованию (64% из опрошенных).

- 85,8% респондентов удовлетворены работой, но в профессиональной деятельности их не устраивает заработная плата (89,5%), отсутствие социальных гарантий (78,9%), отсутствие перспектив карьерного роста (63,2%) (рисунок 1).

Рисунок 1 - Что вас не устраивает в вашей профессиональной деятельности? Соответственно, во-первых, многие респонденты работают не по специальности. Во-вторых, работники

недовольны уровнем заработной платы, это во многом объясняется тем, что обесценение тенге и уровень инфляции повлияли на удорожание товаров и услуг, в то время как уровень окладов не изменился. В-третьих, на сегодняшний день во многих, особенно в частных малых предприятиях, организациях отсут-ствуют социальные гарантий и перспективы карьерного роста.

Ко второму направлению были отнесены такие параметры, как: ознакомленность персонала с локаль-ными актами (положением по оплате труда, правилами внутреннего трудового распорядка и др.) организа-ции; своевременность оплаты труда; определялся размер заработной платы работников по отраслям, поло-

5,30%

10,50%

15,80%

36,80%

63,20%

78,90%

89,50%

Неприязнь к профессии, специальности

Условия труда (наличие вредных и (или) опасных производственных факторов)

Режим рабочего времени

Отношения с руководителем

Отсутствие перспектив карьерного роста

Отсутствие социальных гарантий

Оплата труда

Отрасли %

Легкая промышленность 9,5 Пищевая промышленность 33,3 Полиграфическая промышленность 11,9 Промышленность строительных материалов 4,8 Фармацевтика 4,8 Машиностроение 4,8 Химическая и нефтехимическая промышленность 21,4 Нефтегазовая промышленность 9,5 Total 100

Известия Н

возрастнымтруда на пр

По репроблемы:

- боль- рабо

было никак- высо

нефтехимипромышле

- низпромышле

- рабо(28,6%) совполне удо

- 50%зависимосткачестве ст

- при надбавки) никакие виписьмами и

В треинформиросоответствтехники беслучаях; оработника;

Резуль- толь

указали усл- осно

работниковизлучения 12,5%), а т

- тольпроходили

- 57,1%год, 31,0%

- околпрошли в более пяти

Д


м характериредприятияхезультатам о шинство работники зарабоких задержекокую зарплатической проенности урове

Ри

зкая зарплатенности (100%отники в основершенно неовлетворены

% респондентти от результимулирующстимулирова(54,8%), социды поощрени грамотами.етьем напраованности рвие условий тезопасности;основные про; а также уровьтаты опросаько 73,8% рловия труда овными произв, по мнениюот монитора

также с незнаько 50% из опи аттестацию.% респонден- не проходи

ло 60% респотекущем годи лет назад. 2

38,10%

До 65 тыс.тенг


истикам, уро. опроса получ

ботников (62%отную плату к; если задержту (от 120 тыомышленностень заработно

сунок 2 - Ука

та (до 65 т%), пищевой овном не удое доволен зарлишь 9,5%; тов отметилиьтатов работыщей выплаты ании труда рциальную пония не испол. авлении расаботников втруда на раб частота возоизводственнвень техничеа позволили сработников с«оптимальнызводственныю респондента ПК и биолачительным рпрошенных п. Также былитов проходилили вообще. ондентов утведу, 28,6% - б1,4% респонд

%

е в месяцОт 65 до 90 т


вень удовле

ченные данн

%) ознакомлеполучают в живали толькыс. тенге в мтей (88,9%) ой платы кол

ажите размер

тыс. тенге промышленнвлетворены урплатой, скор

и, что в их оы, 35,7% опрбудет достатаботников в оддержку окальзуются, в 4

сматривалисв области охбочих местахзникновения ные факторыеской оснащесделать следусчитают услоые» - 16,7% ими факторамтов, являютсялогические фрезультатом -прошла аттеси выявлены рли инструкта

ерждают, чтоолее года надентов ответи

19%

тыс. тенге в меОт 90 до


66

етворенности

ные позволя

ены с локальносновном своко на срок немесяц) получи фармаце

леблется от 9

р вашего зара

в месяц) оности (64,3%уровнем зарарее не удовл

организации рошенных счточно для мотосновном исазывают толь4,8% случаях

ь параметрыхраны трудах и степень снесчастных ы, оказывающенности в иссующие выводовия труда и «вредные» -ми, оказываюя электромагфакторы (по - пыль (2,1%)стацию рабочаботники, коаж по охране

о прошли обуазад, 2,4% - били, что не п

19%

сяц120 тыс. тенгеОт 12

тан

и; оценивала

яют сделать

ными трудовоевременно: е более 1-го мчают работниевтики (50%0 до 120 тыс.

аботка на это

отмечена ср); аботной платлетворены 21

осуществлячитают, что 3тивации; спользуется мько в 16,7% х работники

ы, отражающа и техники соблюдения пслучаев и мщие неблагоследуемых прды и обозначина рабочем - 9,5%; ющими неблаггнитные поля16,7%); тепл). чих мест по оторые вообщтруда, из ни

учения (тренболее двух лпроходили об

4,80%

е в месяц20 до 155 тыс.

сь существу

следующие

ыми актами о69% респонд

месяца (31%);ики нефтяно

%). В маши. тенге в меся

м предприяти

реди работни

ы, почти каж,4%, скорее у

яется стимули30% от окла

материальнопредприятиястимулирую

щие в целобезопасностпредприятиямеры, принимоприятное воредприятиях.ить проблемыместе «допу

гоприятное вя и излученияловое излучен

условиям трще не знают, чх 21,4% прош

нинг) по охрает, 11,9% - бучение вообщ

%

тенге в месяцОт 155 тыс.

ующая систе

выводы и

организациидентов отмет; ой (25%), химиностроении яц.

ии?

иков полигр

ждый третий удовлетворен

ирование раада (тарифной

е поощрениеях, 7,1% отм

ются благодар

ом уровень ти на рабочми всех правмаемые при ноздействие н ы: устимыми».

воздействие ня (20,8%); шуние и микро

руда. 33,3% -что это такоешли более од

ане труда. Изболее трех леще.

19%

ц. тенге и больш

ема оплаты

обозначить

; тили, что не

мической и и легкой

рафической

респондент ны 40,5% и

ботников в й ставки) в

е (премии и метили, что рственными

знаний и чих местах; вил и норм несчастных на здоровье

Остальные

на здоровье ум (18,8%); оклимат (по

- вообще не е (11,9%). дного раза в

з них 11,9% ет, а 4,8% -

ше


67

- количество несчастных случаев на производстве за год немного (16,7%), но есть! В основном они отмечены в машиностроительной (в 6 месяцев один раз), пищевой промышленности (в году один раз).

- только 16,7% опрошенных отметили, что руководство предприятия полностью несет ответственность и детально разбирается в несчастных случаях на рабочем месте. Большой процент опрошенных (45,2%) затруднились ответить, что, скорее всего, говорит о том, что они не сталкивались с такой ситуацией. 23,8% опрошенных считают, что руководство перекладывает всю вину на работника и этим все заканчивается.

- более половина респондентов (54,8%) не удовлетворены или же не полностью удовлетворены реакцией руководства на поступающие от работников жалобы, заявления и предложения. Из них 26,2% отметили, что руководство обещает принять меры, 23,8% - что руководство выполняет, но частично, 4,8% утверждают, что руководство вообще не реагирует на просьбы работников. Встретились и такие (19,0%), которые указали, что жалоб, заявлений и предложений не поступало. Только 16,7% опрошенных оказались удовлетворены ответной реакцией на просьбы работников.

- при оценке отношений между работниками и руководством большинство респондентов (35,7) оценило их на 5 баллов (где 1 – очень плохо, а 10 – очень хорошо). Выше среднего отметили 42,9% опрошенных. При этом на 9 баллов оценило – 16,7%, а на 10 – 14,3% опрошенных.

- из ответов большой доли респондентов (42,9%), было выявлено, что техническая оснащенность и материальная база на предприятиях находится на «удовлетворительном» уровне. В основном такие пред-приятия относятся к промышленности строительных материалов, химической и нефтехимической, полигра-фической и пищевой промышленности.

- 47,6% респондентов нуждаются в оборудовании и инструментах на рабочих местах. В наиболее худ-шем положении, согласно опросу, оказались работники машиностроения, химической и нефтехимической промышленности. Из них 38,1% отметили, что используемые ими инструменты и оборудование устаревшие и требуют обновления. Полностью удовлетворенными оказались 42,9% респондентов. В основном это работники полиграфической и легкой промышленности.

Вопросы касательно качества работы профсоюза и профкома на предприятиях, заключение коллек-тивного договора, развития социального партнерства отнесенные четвертому направлению, выявили следующие проблемы:

- большинство опрошенных (64,3%) отметили, что влияние работников в социально–трудовых отношениях хотя и медленно, но растет.

- в 50% опрошенных организаций коллективный договор заключен. Однако большой процент опрошенных (35,7%) не дали точного ответа на этот вопрос, что, скорее всего, означает, либо они не знают о существовании такого договора вообще, либо не знают о его наличии на предприятиях, где они работают. Тогда как в соответствии с Трудовым кодексом РК, если от одной из сторон (например, от работников) поступило уведомление с предложением о начале переговоров по заключению коллективного договора, другая сторона (работодатель) обязана в десятидневный срок рассмотреть его и вступить в переговоры. Договор заключается в том случае, если сторонами достигнуто взаимное согласие, то есть если и работника, и работодателя устраивает проект коллективного трудового договора [3].

- в перечне основых проблем трудовых отношений, которые должны решаться коллективными действиями, названы: «Обеспечение социальных гарантий» (31,5%), «Вопросы соблюдения трудового законодательства» (25,9%), «Вопросы заработной платы» (25,9%) и «Улучшение условий и охраны труда» (16,7%).

- больше половины респондентов (51,2%) основной причиной неэффективной работы профсоюза считают личностные качества профкома и членов профсоюза, такие как пассивность, безынициативность и слабая ответственность, недостаточные компетентность и профессионализм. Остальные же 48,8% считают, что неэффективная деятельность профсоюза определяется косвенными факторами, такими как зависимость председателя профкома от работодателя, неучитывание работодателем мнения членов профсоюза, отсутствие поддержки в действиях профсоюзного комитета.

- ¼ часть респондентов считает, что приоритетным направлением работы профкома должно быть «Решение вопросов достойной оплаты труда работников». Также выделены такие направления, как «регулирование социально-трудовых отношений» (15,3%); «контроль за соблюдением трудового законодательства» (15,3%); «решение вопросов улучшения условий труда, контроль за соблюдением требований охраны труда» (13,9%); «организация культурно-массовой и физкультурно-оздоровительной работы, содействие санаторно-культурному лечению и отдыху членов профсоюза» (11,1%); «оказание правовой помощи и юридической защиты членам профсоюза» (9,7%), «обеспечение (предоставление) дополнительных социальных гарантий членам профсоюза» (5,6%); «представительство социально-трудовых прав и интересов членов профсоюза на уровне предприятия, объединения работодателей, исполнительного органа» (2,8%), «обеспечение занятости, защиты работников при сокращении численности и штата» (1,4%).


68

В связи с обозначенными проблемами в заключении можно предложить следующие практические рекомендации, направленные на улучшение социально-трудовых отношении в промышленных предприятиях Казахстана:

- усилить инвестиционную деятельность предприятий, направленную на обновление основных произ-водственных фондов, обеспечивающих улучшение условий труда с позиции внедрения новых технологий;

- создавать и внедрять функциональные системы управления охраной труда в организациях, позволяющие обеспечивать стандартные охранные нормы качества труда;

- усилить работы по гармонизации партнерских отношений между работодателем и работником в кон-тексте адаптации опыта зарубежных стран, улучшающих социальное положение работников и мотивирую-щих работника на качественный труд;

- создать условия на предприятиях для внедрения эффективных переговорных технологий в практику налаживания партнерства;

- совместно разрабатывать специализированные программы обучения по развитию управленческих и личностных навыков у лидеров профсоюзов (анализ проблемы и принятие решения, ответственность, профессионализм, коллегиальное принятие решений и пр.) с целью защиты интересов работников пред-приятия;

- внедрять в практическую деятельность планирование и прозрачность расходования денежных средств профсоюза, а также источников их поступлений.


[1] Послание Президента Республики Казахстан Н.А.Назарбаева «Социальная модернизация Казахстана: Двадцать

шагов к Обществу Всеобщего Труда Глобальный тренд социальной модернизации» от 23 июля 2012 года. [2] Исследование в рамках научно - исследовательского проекта «Казахстанская модель формирования Общества

Всеобщего Труда: методологические основы, институты, механизмы, дорожная карта» этап ІІ, 2016 г. [3] Трудовой кодекс Республики Казахстан от 06.04.2016 г

REFERENCES [1] Poslanie Prezidenta Respubliki Kazahstan N.A.Nazarbaeva «Social'naja modernizacija Kazahstana: Dvadcat' shagov k

Obshhestvu Vseobshhego Truda Global'nyj trend social'noj modernizacii» ot 23 ijulja 2012 goda. [2] Issledovanie v ramkah nauchno - issledovatel'skogo proekta «Kazahstanskaja model' formirovanija Obshhestva

Vseobshhego Truda: metodologicheskie osnovy, instituty, mehanizmy, dorozhnaja karta» jetap ІІ, 2016 g. [3] Trudovoj kodeks Respubliki Kazahstan ot 06.04.2016 g

ƏОЖ: 331.34

А.Ш. Сулейменова, А.Т. Молдабекова


ҚАЗАҚСТАННЫҢ ӨНДІРІСТІК КƏСІПОРЫНДАРЫНДА ƏЛЕУМЕТТІК-ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫН ЗЕРТТЕУ

Аннотация. Мақалада Қазақстанның өндірістік кəсіпорындарында жүргізілген сұраудың нəтижелері

қарастырылады. Əсіресе анықталған мəселелерді төрт бағыт бойынша қарастыруға болады; 1) кадрлік мүмкіндіктер мəселесі; 2) еңбекті төлеу мен ынталандыру мəселелері; 3) қызметкерлердің еңбегін қоғау мен өндіріс мəдениетінің жағдайы бойынша мəселелер; 4) жұмысшылар мен əкімшілік жəне де кəсіподақ бас-шысы мен кəсіподақ арасындағы əлеуметтік серіктестік мəселелері. Сонымен қатар мақалада бұл мəселе-лерді жақсартуға бағытталған ұсыныстар берілген.

Түйін сөздер: əлеуметтік-еңбек қатынастары, еңбекті ынталандыру, еңбекті қорғау, кəсіподақтар. Сведения об авторах: Сулейменова А.Ш. – младший научный сотрудник Института экономики КН МОН РК; Молдабекова А.Т. – младший научный сотрудник Института экономики КН МОН РК.


69

Экономическая теория и история экономических учений



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 69 – 75

UDC 327.7 А.Zh. Panzabekova

Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan

Institute of economics, Republic of Kazakhstan, Almaty [email protected]

GENESIS OF CONTEMPORARY SAFETY PARADIGM Abstract. The goal of the work is investigation of genesis of global safety paradigm and its main characteristics

at the contemporary stage. The investigation methodology is based on applying of general methods of scientific knowledge, such as:

abstraction, analysis and synthesis, deductive method, upward moving from abstract to concrete, mental modeling. The paper shows a retrospective analysis of existing conceptual approaches to investigation of safety problems.

It reveals the essence of global safety phenomenon basing on study of wide and narrow approaches to investigation of subject field of safety. The topical issues of global safety and contemporary global economic system are shown. The synergic model assuming the observance of accepted norms and standards of interstate relations is suggested as the most appropriate instrument in the field of safety management; the effectiveness of the proposed model is substantiated.

The main results of investigation: Conceptual representations on safety and its provision in historical and logical context of its development

were systematized; Conceptual framework of the main issues and trends of global safety was formed; Fatality of traditional methods on safety management having short-term effect was substantiated; Reasonability of synergetic instruments application in solving the issues of global safety for appropriate

response to conflicts arising between countries was grounded. The main conclusions of the paper can be useful for the wide audiences interested in this topical trend of the

global policy. Some statements of the investigation can be also used as a methodical basis for further deep investigations on the issue.

Key words: safety, globalization, imbalance, crisis, communicative dialogue

УДК 327.7 А.Ж. Панзабекова

Институт экономики Комитета науки Министерства образования и науки

Республика Казахстан, г. Алматы

ГЕНЕЗИС СОВРЕМЕННОЙ ПАРАДИГМЫ БЕЗОПАСНОСТИ Аннотация. Целью работы является исследование генезиса парадигмы глобальной безопасности и ее

основных характеристик на современном этапе. Методология исследований базируется на применении общих методов научного познания, таких как:

абстрагирование, анализ и синтез, дедуктивный метод, восхождение от абстрактного к конкретному, мысленное моделирование.

В статье проведен ретроспективный анализ существующих концептуальных подходов к исследованию проблем безопасности. Раскрыта сущность феномена глобальной безопасности на основе изучения широкого и узкого подходов к исследованию предметного поля безопасности. Выделены актуальные проблемы глобальной безопасности и современной мировой экономической системы. В качестве наиболее подхо-


70

дящего инструментария в сфере управления безопасностью предложена синергетическая модель, предпо-лагающая соблюдение признанных норм и стандартов межгосударственных отношений, обоснована эффек-тивность предложенной модели.

Основные результаты исследования: систематизированы концептуальные представления о безопасности и её обеспечении в историко-

логическом контексте их развития; сформулирован понятийный аппарат основных проблем и трендов глобальной безопасности; обоснована обреченность традиционных методов управления безопасностью, имеющих краткосроч-

ный эффект; обоснована целесообразность применения синергетического инструментария в решении проблем

глобальной безопасности для оптимального реагирования на возникающие конфликты между странами. Основные выводы статьи могут быть полезны для широкого круга читателей, интересующихся данным

актуальным направлением мировой политики. Также некоторые положения исследования могут быть использованы в качестве методической основы для дальнейшего углубления исследований по данной проблеме.

Ключевые слова: безопасность, глобализация, дисбалансы, кризис, коммуникативный диалог. Концептуальная основа подходов к решению проблемы безопасности в конкретный исторический

период неоднократно менялась, как и не была универсальной для различных социально-экономических и культурных образований даже в одном временном промежутке. Однако анализ показывает, что внимание к этой проблеме постоянно только усиливалось. Высокие темпы роста населения, научно-технический прог-ресс, интенсивное истощение природно-ресурсной базы, территориальная неравномерность распространения указанных процессов определяли все многообразие меняющихся подходов к пониманию и реализации мер безопасности, возрастающий уровень затрат общественных и индивидуальных ресурсов на эти цели.

Для того чтобы лучше представить ограничения и особенности сложившихся научных подходов и аналитического инструментария к исследованию проблем безопасности необходимо рассмотреть процесс их зарождения и эволюции. В основе подобного анализа лежит так называемая историко-методологическая реконструкция различных подходов к исследованию безопасности.

В XVI и до начала XX века концептуальные представления о безопасности и ее обеспечении скла-дывались преимущественно под влиянием стремления отдельных стран расширить свои территории, захватить природные и человеческие ресурсы, тем самым укрепить свои мощи и силы, повысить роль и статус в системе межгосударственных отношений. Так, Т. Гоббс утверждал, что для окончания «войны всех против всех», обеспечения внутреннего мира в человеческом сообществе граждане должны подчиниться могущественной власти, которая защищает интересы страны военными средствами, так как в системе отношений национальных государства не должно существовать правил и институтов юридического при-нуждения. Могущественная власть, как внутри человеческого сообщества, так и в системе межгосу-дарственных отношений уполномочена защищать жизнь и собственность людей от любой опасности. По сути, безопасностью по Т. Гоббсу считается подчинение общества могущественной власти и защита его им от различных опасностей и угроз при помощи силы [1, с.37].

И. Кант, выступая против подхода Т. Гоббса, сформулировал положение о «постоянном мире» как «моральной норме». Смысл концептуального подхода И.Канта заключался в том, что безопасность должна представлять собой просвещенный политический порядок, основанный на республиканской конституции, федеральной государственной системе всемирного гражданства. Основным инструментом обеспечения безо-пасности И. Кант считал моральные нормы и обязательства, выраженные в праве. Государства для обеспе-чения своей безопасности обязаны подчинять свои национальные интересы правилам международного порядка, представляющим собой моральные обязательства граждан отдельных государств по отношению ко всему человеческому сообществу [2].

Представителем третьего концептуального подхода являлся Г. Гроций, который исследуя проблемы безопасности, подчеркивал, что не отдельные индивиды, а суверенные государства выступают главной силой обеспечения безопасности. При этом для суверенных государств общепринятые человеческие нормы должны быть определяющими во взаимоотношениях между ними. Для Г.Гроция безопасность представляла собой мирное сосуществование и институализацию сообщества суверенных государств, каждое из которых при этом сохраняло свои особенности, возможности и условия для своего функционирования и развития в системе мировых отношений. Концепция Г.Гроция получила поддержку в 1814–1815 г. на Венском конгрессе и воплотилась в создании Священного союза как системы «баланса сил в XIX веке», целью которого было предотвращение войны и обеспечение безопасности [1,с.37].

В начале и середине ХХ века в принципиально новых исторических условиях развития человеческой цивилизации, основным содержанием которых стала борьба ведущих стран за мировое господство, за


71

реализацию своих национальных интересов и социально-политических идеологий, особое внимание в теории безопасности стало уделяться коллективной и международной безопасности. Широкое распространение получил тезис о том, что общая безопасность человечества может быть достигнута только на основе учета, достижения баланса и гармонизации интересов различных народов и стран, их тесного взаимодействия. Безопасность отдельной страны обеспечивается с учетом безопасности других стран, для чего необходимы общие императивы-правила, которых придерживаются все государства.

В последнее десятилетие XX века определились новые, и во многом продолжают сохранять свое влияние четыре основных теоретических направления в исследовании безопасности: неореализм, глобализм, регионализм и конструктивизм.

В целом, современные теории безопасности представляют собой систему научного знания, характеризующуюся дифференцированностью теоретических подходов и отсутствием доминирующей теории. Каждое из существующих теоретических направлений исследования проблем безопасности и рисков глобального развития отражает какой-либо особый аспект. Вместе с тем, развитие теоретических представлений о глобальной безопасности заметно отстаёт от практических потребностей, что не позволяет выявить общие закономерности возникновения источников угроз, определить динамику процесса их реализации в опасное явление и обеспечить единый подход к оценке уровней безопасности и количественно оптимизировать объемы мероприятий по предупреждению угроз.

В то же время анализ научной литературы показывает, что недостаточно изучен, прежде всего, собственно феномен безопасности. До сих пор преобладают фрагментарность, выборочный подход к отдельным аспектам этой проблемы. В рамках современных исследований можно выделить два подхода к изучению предметного поля безопасности – широкий и узкий [3].

В соответствии с первым подходом предметное поле безопасности исчерпывается лишь военно-политическими вопросами. Приверженцы данного подхода полагают, что безопасность является гарантией существования государств разных социально-политических систем, базирующихся на принципах мирного сосуществования и разоружения. Узкий подход ограничивается вопросами безопасности в рамках деятельности международных организаций и именуется в литературе «концепцией коллективной безопасности». Достоинством узкого подхода является то, что он ограничивает понятие глобальной безопасности вопросами, которые могут быть урегулированы при помощи сложившегося и действующего механизма поддержания международного мира и безопасности, исключая из рассмотрения любые иные вопросы, для регулирования которых указанный механизм не предназначен и не имеет необходимых средств правового регулирования.

Сторонником широкого толкования предметного поля безопасности, является известный экономист, профессор Гарвардского университета Эмма Ротшильд, которая определяет расширение пространства безопасности в четырех измерениях:

расширение безопасности «вниз от государств к индивидуумам»; воплощение видения «вверх от государств к биосфере»; горизонтальные аспекты безопасности – «от военной к политической, экономической,

социальной, экологической безопасности, или безопасности человека»; политическая ответственность за обеспечение безопасности, которая «распыляется» во всех

направлениях – от государств «вверх к международным институтам, вниз к региональным и местным властям, а также к неправительственным организациям, общественному мнению и прессе, абстрактным силам природы или рынка» [4].

В отличие от первого подхода широкий подход не сужает предметное поле безопасности. Вместе с тем, широкий подход к безопасности также содержит определенные недостатки. Критики данного подхода акцентируют внимание на то, что несмотря на взаимосвязь и взаимозависимость сфер безопасности, они отличаются друг от друга по характеру угроз и средствам противодействия им. Обеспечение экологи-ческой безопасности требует, например, средств, инструментов и политико-правовых механизмов, отлич-ных от тех, которые необходимы, скажем, для урегулирования межгосударственных вооруженных кон-фликтов или для борьбы с терроризмом. Алгоритмы функционирования различных сфер безопасности различны и часто уникальны. Они объединяются общим негативным воздействием на совокупную безопасность индивида, государства, региона и всего мирового сообщества. Но комплексный подход к обеспечению безопасности не должен нивелировать особенностей каждой из ее составляющих.

Задачу определения пределов допустимости и целесообразности включения невоенных угроз в поле безопасности попытались решить ученые «Копенгагенской школы», прежде всего профессора Оле Уэивер (Копенгагенский университет), Барри Бузан (Лондонская школа экономики) и Яаап де Уилде (Университет Твента, Нидерланды). Они ввели понятие «секьюритизация» – придание международной или внутренней проблеме статуса «особой», относящейся к высокой категории безопасности, или легитимизация примене-ния для ее решения специальных мер, выходящих за границы обычного политического процесса [5].


72

Это породило вопросы о том, кто способствует «секъюритизации» той или иной проблемы, какие угрозы надо рассматривать на уровне обеспечения безопасности, против кого они направлены, чем отличаются они от обычных в рамках текущего политического процесса, наконец, какие меры можно применять для нейтрализации «секъюритизованных» угроз. Методология «секъюритизации» открыла возможности для более конкретной проработки новых пределов пространства безопасности.

Действительно, хотя загрязнение окружающей среды или сокращение разнообразия видов фауны представляет долгосрочную опасность, более угрожающими являются природные или техногенные катастрофы. Возрастают масштабы землетрясений и наводнений, затрагивающих отдельные государства или регионы мира. Вспоминаются случаи разлома земной коры и распространения приливной волны и цунами в акватории Индийского океана, а также катастрофы на промышленных объектах типа атомных электростанций (АЭС).

При всей важности защиты окружающей среды или сохранения биологического разнообразия такие проблемы не рассматриваются большинством государств как форс-мажорные и решаются в рамках обычного политического процесса с применением традиционных политических, экономических, диплома-тических инструментов. Во втором случае катастрофам придается статус чрезвычайной ситуации, оправ-дывающей применение мер и сил, выходящих за рамки обычного политического процесса: по характеру они напоминают действия при военном положении. Первая категория проблем не достигает уровня «секъюритизации», в то время как вторые могут быть включены в разряд «экологической безопасности».

Экономическая помощь беднейшим странам имеет огромные долгосрочные политические и эконо-миические последствия, а также воздействие на состояние военной безопасности в этих странах и в мире в целом. Но ее неразумно рассматривать под углом зрения «экономической безопасности». Уровня «секъю-ритизации», видимо, достигают те случаи, когда, например, создается угроза массового голода, требующая масштабных поставок продовольствия с международным вооруженным обеспечением его сохранности от мародеров и физической защиты осуществляющего такие операции персонала.

Отсутствие общепринятых понятий приводит к полисемии и, как следствие, непониманию предста-вителями разных направлений исследования феномена безопасности друг друга. Выявление тех или иных особенностей и проблем безопасности в мире в значительной степени определяется мировоззренческими подходами исследователей, которые по-разному видят новое качество политического, экономического, идеологического и других пространств сегодняшнего мирового взаимодействия, состояние которых оказывает непосредственное влияние на изменения пространства безопасности. Вследствие чего возникают и разночтения в определении понятия «безопасность».

Данные проблемы, на наш взгляд, обусловлены отсутствием системной методологии в изучении феномена безопасности. Безопасность является полиморфным явлением, поэтому наиболее адекватным инструментарием является методология междисциплинарных исследований, в частности синергетика. В данном контексте существует потребность разработки новой области знаний о глобальной безопасности, методологической основой которой должна стать синергетика, изучающая самосохранение систем в результате их эволюции, не только в процессах самоорганизации, но и противоположных процессах, негативно влияющих на системы.

Глобальная безопасность предполагает безопасность всего человечества, защиту от опасностей всемирного масштаба, способных привести к резкому ухудшению условий жизни на планете. Обеспечение глобальной безопасности подразумевает ослабление давления на мировое сообщество глобальных проблем планетарного масштаба, которые в той или иной мере затрагивают жизненные интересы всего человечества, государств и народов, каждого жителя планеты. Они выступают в качестве объективного фактора развития современной человеческой цивилизации, приобретают острый характер и требуют для своего решения усилий всех государств, всего мирового сообщества.

Когда речь идет о глобальной безопасности, то речь идет, прежде всего, о своеобразном поле концеп-туального анализа, которое не исчерпывается традиционными подходами, выработанными как в русле теории безопасности жизнедеятельности, а также современными исследованиями в сфере безопасности. Последние же в большинстве своем сосредоточивают значительную долю своего внимания или же на вопросах безопасности как заранее определенного состояния, не уделяя должного внимания ее различным факторам, или же наоборот – отдают приоритет рассмотрению вопросов взаимодействия субъектов обеспечения безопасности, игнорируя дуализм объективного и субъективного в феномене безопасности.

О том, что безопасности присуща системность, свидетельствует тесная взаимосвязь между всеми уровнями структуры, где изменение одного компонента приводит к изменению всей совокупности компонентов. Причем, многие из ее подсистем пронизывают насквозь все ее уровни – от глобальной безопасности до безопасности хозяйственных единиц, составляя и основу отраслевой безопасности.

Применение принципов синергетического подхода к таким сложным системам, как глобальная безо-пасность, позволяет создавать модели описания, более адекватно отражающие особенности функциони-


73

рования этих систем и учитывающие их стремление к большей сложности. Необходимость подобного подхода определяется спецификой экономического развития на современном этапе, связанного с влиянием большого числа факторов, имеющих субъективный характер и связанных не со стихийными, а с управляемыми процессами. Это приводит к поливариантности развития и увеличению значимости угроз безопасности, связанных с возможностью принятия неверных управленческих решений.

В рамках синергетического подхода глобальная безопасность может быть определена как самоор-ганизующаяся система, способная к саморазвитию и функционирующая в условиях нестабильной среды. Данный подход не отменяет традиционных характеристик безопасности – таких, как непротиворе-чивость системы функционирования, стабильность и сбалансированность системы интересов в об-ществе, устойчивость воспроизводства продуктивного взаимодействия различных общностей в системе. Он лишь придает пониманию безопасности особый смысл, связанный, во-первых, с признанием неус-тойчивости состояния безопасности, во-вторых, с осознанием необходимости влиять на это состояние не на микроуровнях, а на уровне системы в целом, в-третьих, с принятием его способности к саморе-гуляции.

Для выявления нового качества пространства глобальной безопасности необходим комплексный анализ генезиса современного состояния мирового сообщества, масштабных и долгосрочных процессов, узловых проблем, областей совпадения и конфликтности интересов основных действующих лиц. В последнее время происходит расширение субъектной сферы глобальной безопасности за счет включения в эту сферу невоенных мировых угроз, которые и ранее вызывали озабоченность отдельных государств и мирового сообщества в целом, но существенно отставали по значимости от тех, что присутствовали в области военно-политической безопасности. Эпидемия гриппа в начале ХХ века (так называемая «испанка») унесла жизни примерно такого же количества людей, как все боевые действия в Первую мировую войну. Незаконный оборот наркотиков в мире сегодня ненамного превосходит масштабы этого преступного бизнеса несколько десятилетий назад. Массовый голод в развивающихся странах во второй половине прошлого века был значительно более масштабным, чем сегодня. И, тем не менее, именно сей-час, в мировом общественном мнении складывается консенсус о существенном повышении приоритет-ности этих невоенных угроз и необходимости рассматривать их в плоскости глобальной безопасности.

Подтверждением данного тезиса является приоритетность проблем, которые поднимаются на самых представительных международных форумах, служат предметом межгосударственных соглашений, деятельности растущего числа неправительственных организаций, занимают первоочередное внимание мировых средств массовой информации.

Одной из проблем, прочно занявших место в сегодняшней повестке дня мира, стала экологическая безопасность. Загрязнение окружающей среды, изменение климата, масштабные природные катастрофы часто рассматриваются как угрозы, равные по своему негативному воздействию (не только на большинство стран, но и на каждого жителя Земли) военным угрозам, а порой и превосходящие их. К этой сфере близко примыкает область эпидемиологической безопасности – пока малоуспешная борьба со СПИДом, угрозы таких эпидемий, как, например, распространение «птичьего гриппа». По мере развития технологий и промышленности возрастает вероятность масштабных техногенных катастроф. Центральными в процессе обеспечения невоенной безопасности остаются государства, межправитель-ственные организации. Но в этой сфере значительную роль играет «частный сектор» мирового сооб-щества: национальный и транснациональный бизнес, общественные организации, оказывающие давле-ние на правительства и помогающие им в решении возникающих проблем.

Показательной для расширения предметного поля глобальной безопасности является зарождение и активное развитие в последние годы концепции «безопасности человека». Национальная и международ-ная безопасность призваны защитить государства и граждан от внешних и некоторых внутренних угроз преимущественно военного характера. Но безопасность человека, по мнению ее сторонников, должна быть нацелена на защиту индивида от любых, в том числе и внутренних, угроз как вооруженного, так и невоенного типа. Представители этого подхода напоминают, что за последние 100 лет значительно большее число людей в мире погибло не от боевых действий иностранных армий, а от рук собственных правительств. Они также полагают, что в список основных угроз безопасности человека следует включить голод, эпидемии и природные катастрофы, которые уносят значительно больше жизней, чем войны, геноцид и терроризм, вместе взятые[6].

Такие доводы о расширении предметного поля безопасности мира довольно основательны, так как реализация невоенных угроз в большом числе случаев создает питательную среду для зарождения и мА-териализации угроз военного характера, и без нейтрализации первых часто невозможно успешно бо-


74

роться с последними. Все эти угрозы, вызовы и опасности, которые связаны в единстве и в своем взаи-модействии синергетически усиливают свои катастрофические последствия, - являются результатом следования прежней модели исторического развития человечества и принятым в ней критериям прогресса цивилизации.

По мнению ряда, ученых, чрезвычайная уязвимость современной системы безопасности заклю-чается, прежде всего, в том, что в ней нет общегражданских начал и широкой демократической базы. Вследствие этого возникают серьезные, и даже антагонистические, противоречия между гражданским обществом и государством. Отчасти вакуум в данной сфере взаимоотношений общества и государства в настоящее время пытаются заполнить различные неправительственные и общественные организации, научно-исследовательские структуры, действующие как на национальном, так и на международном уровнях.

Поэтому назрела потребность перехода к обществу с такими социальными структурами, отношениями и гарантиями, которые способствовали бы формированию нового типа безопасной личности, безопасной власти и безопасной политики. Важнейшее значение приобретает постановка фактора безопасности во главу угла глобальных, региональных, межгосударственных и внутригосударственных образований, определение его первейшим принципом внешней и внутренней политики.

Таким образом, исследование генезиса современной парадигмы глобальной безопасности и ее основных характеристик смещает вектор в понимании безопасности в современном теоретическом и практическом знании в сторону акцентирования невоенных угроз.

Эффективным средством решения современных проблем безопасности является методологический инструментарий синергетики. Синергетические закономерности существенно меняют традиционное представление в области управления безопасностью, согласно которому эффект от управляющего воздействия однозначно и линейно зависит от величины приложенных усилий, т.е. чем больше усилий, тем выше эффект.

Только кооперационная модель безопасности, которая отдает предпочтение мирным, политическим средствам решения спорных вопросов и предусматривает коллективные и многосторонние усилия, направ-ленные на соблюдение признанных норм межгосударственных отношений, является в современных условиях наиболее эффективной основой взаимодействия в сфере построения системы глобальной безопасности.


[1] Сацута А.А. Национальная безопасность как социальное явление: современная парадигма // Вестник Военного

университета. – 2007. – 3 (11). – С.36-43. [2] Саликов А.Н. Кант и современная теория международных отношений // Вестник Балтийского федерального

университета им. И. Канта. – 2013. – 12. – С. 97-103. [3] Цыганков П.А. Теория международных отношений. М.: Гардарики, 2003. – 590 с. [4] Emma Rothschild. What is Security? // Daedalus. 124:3. – 1995. – P.55. [5] Barry Buzan, Ole Waever and Jaap de Wilde. Security: A New Framework for Analysis. Boulder, CO: Lynne Rienner,

1998. – 239 р. [6] Асташин В.В. Альтернативные подходы к проблемам безопасности в международных исследованиях:

концепция человеческой безопасности // Вестник Волгоградского государственного университета. Сер. 4, Ист. – 2008. – 2 (14). – С.63-69

[7] Кортунов С.В. Концептуальные основы национальной и международной безопасности. Москва, Государственный университет – Высшая Школа Экономики, 2007. – 308 с.

REFERENCES

[1] Sacuta A.A. Natsionalnaya bezopasnost’ kak social’noe yavlenie: sovremennaya paradigma. Vestnik Voennogo

universiteta. 2007. 3. P.36-43 [2] Salykov A.N. Kant i sovremennaya teoriya mezhdunarodnyh otnoshenii. Vestnik Baltyskogo federal’nogo universiteta

im. Kanta. 2013. 12. P. 97-103 [3] Cygankov P.A. Teoriya mezhdunarodnyh otnoshenii. M.: Gardariki, 2003. 593p. [4] Emma Rothschild. What is Security? Daedalus. 124:3. 1995. P.55. [5] Barry Buzan, Ole Waever and Jaap de Wilde. Security: A New Framework for Analysis. Boulder, CO: Lynne Rienner,

1998. 239 р. [6] Astashin V.V. Al’ternativnye podhody k problemam bezopasnosty v mezhdunarodnyh issledovaniah: consepcia

chelovecheskoy bezopasnosti. Vestnik Volgogradskogo gosudarstvennogo universiteta, 2008. 2. P. 63-69 [7] Kortunov S.V. Conceptual’nye osnovy natcional’noy I mezhdunarodnoy bezopasnosty. Moskva, Gosudarstvenniy

universitet, 2007. 308 p.


75

ƏОЖ: 327.7

А.Ж. Панзабекова


ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚАУІПСІЗДІК ПАРАДИГМАСЫНЫҢ ГЕНЕЗИСІ Аннотация. Жұмыстың мақсаты қазіргі кезеңдегі жаһандық қауіпсіздік парадигмасының генезисі мен

оның негізгі сипаттамаларын зерттеу болып табылады. Зерттеу əдістемесі абстрактілеу, талдау жəне син-тездеу, дедукция, жекеден нақтыға өту, ойша үлгілеу əдістері сияқты ғылыми танымның жалпы əдістерін пайдалануға негізделеді.

Мақалада қауіпсіздік мəселелерін зерттеудің қолданыстағы тұжырымдамалық тəсілдеріне ретроспек-тивті талдау жүргізілген. Қауіпсіздіктің пəндік аумағын зерттеудің кең жəне тар тəсілдерін саралау негізінде жаһандық қауіпсіздік феноменінің мəні ашылған. Жаһандық қауіпсіздік пен заманауи əлемдік экономикалық жүйенің өзекті мəселелері көрсетілген. Қауіпсіздікті басқару саласында мейлінше сəйкес келетін құрал ретінде синергетикалық үлгілеме ұсынылған, ол мемлекетаралық қатынастардың мойындалған нормалары мен стандарттарын қадағалауды меңзейді. Сонымен бірге, ұсынылған үлгілеменің тиімділігі негізделген.

Зерттеудің негізгі нəтижелері төмендегідей: қауіпсіздік жəне оны қамтамасыз ету туралы тұжырымдамалық түсініктер олардың дамуының

тарихи-логикалық тұрғысынан жүйеленген; жаһандық қауіпсіздіктің негізгі мəселелері мен трендтерінің түсініктемелік аппараты қалыптас-

тырылған; қысқа мерзімді тиімділігін көрсететін, қауіпсіздікті басқарудың дəстүрлі əдістерінің заманауи

жағдайлардағы дəрменсіздігі негізделген; мемлекеттер арасында туындайтын дау-дамайларға дер кезінде кертартпалық əрекет ету үшін

жаһандық қауіпсіздік мəселелерін шешудегі синергетикалық құралды пайдалану қажеттілігі негізделген. Мақаланың негізгі түйіндері əлемдік саясаттың аталмыш өзекті бағыты қызықтыратын оқырмандардың

кең шеңбері үшін пайдалы болуы мүмкін. Сонымен бірге зерттеудің кейбір ұйғарымдары берілген мəселені ары қарай тереңдету үшін əдістемелік негіз ретінде қолданылуы мүмкін.

Түйін сөздер: қауіпсіздік, жаһандану, теңгерімсіздік, дағдарыс, коммуникативтік диалог. Сведения об авторе: Панзабекова А.Ж. – к.э.н., доцент, заместитель директора по международному сотрудничесву и внедрению

Института экономики КН МОН РК


76



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 76 – 79 UDC: 330.6501

A. Dogalov, N. Dosmaganbetov, B. Kairanbekov

L.N.Gumilyov Eurasian National University, Astana, Republic of Kazakhstan, [email protected], [email protected], [email protected]

ECONOMIC VIEWS OF SMAGUL SADVAKASOV ON THE DEVELOPMENT OF EDUCATION

Abstract. The paper shows the main economic ideas of distinguished national politician and true patriot of

Kazakh nation in 20-30-s of the XX century, Smagyul Sadyuakasov. The results of analysis of scientific and social-political proceedings, practical organizational activity in the field of enlightenment and education of a young Soviet Republic testify his enormous contribution into the development of economic conception in Kazakhstan.

Keywords: education, science, technical development, material interests.

ƏОЖ: 330.6501

А.Н. Доғалов, Н.С. Досмағанбетов, Б.О. Қайранбеков

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университет, Астана қ., Қазақстан

СМАҒҰЛ СƏДУАҚАСОВТЫҢ АҒАРТУШЫЛЫҚТЫ ДАМЫТУ БОЙЫНША ЭКОНОМИКАЛЫҚ КӨЗҚАРАСТАРЫ

Аннотация. Мақалада ХХ-ғасырдың 20-30-жылдарындағы қазақ халқының мемлекеттік, саяси қайрат-

кері жəне шынайы патриоты Смағұл Сəдуақасовтың негізгі экономикалық идеялары қарастырылған. Жас кеңестік республиканың ағартушылық жəне білім берушілік саласындағы ғылыми жəне публистикалық еңбектерін, тəжірибелік қызметін талдаудың нəтижелері оның Қазақстанның экономикалық ой-пікірлерінің дамуына қосқан үлесінің зор екендігін көрсетеді.

Түйін сөздер: білім, ғылым, техникалық даму, интенсификация, материалдық қызығушылық. Қарастырылып отырған ғасырдың аяғында ХІХ-ғасырдың екінші жартысынан жəне ХХ-ғасырдың ба-

сында буржуазиялық қатынастар самодержавиелік империяның ұлттық шеткері аймақтарына, соның ішінде, қазақ өлкесінің территорияларына да еніп, нық орныға бастады.

Сол кезеңдегі қазақ қоғамының жекелеген ел билеушілерінің жоғарыда көрсетілген əлеуметтік-экономикалық алғышарттары мен ақылға қонымды шешімдері қазақтың көрнекті зиялы қауым өкілдерінің тұтас бір саңлақтарын тəрбиелеуге мүмкіндік берді.

Нақ сол қазақтың либералды-демократиялық көрнекті зиялы қауым өкілдерінің ықпалымен жəне Ресейде басталған төңкерістік-демократиялық өзгерістердің əсерінен аса жарқын мемлекет жəне қоғам қайраткері, өткен ғасырдың қайғылы 20-шы жылдарында қазақ халқының мүддесін жанкештілікпен қор-ғаған, жас Смағұл Сəдуақасовтың (1900-1933 жж.) дүниетанымдық көзқарасы қалыптасты. Дала өлкесінің, туған халқының əлеуметтік-экономикалық жаңаруының мəселелері оның жігерлі, əрі төңкерістік бағыт-талған қызметінде орталық орынды алды.

С.Сəдуақасовтың экономикалық көзқарастарын қарастыра отырып, оның бала тəрбиелеу, жалпыға ортақ білім беруді енгізу, ересек халықтың арасында сауатсыздықты жою, білім жоғары кəсіби мамандарды даярлау, сонымен қатар, оларға қамқор болу мəселелерін зерттеудегі идеялары мен тəжірибелік қызметін ерекше атап өтуге болады. Мұнда, біріншіден, ол өзінің кəсіби-білім алушылық əлеуетін əрқашанда көтеруге ұмтылғандығын ерекше атап өткіміз келеді. Мəселен, 1923 жылы республиканың Бас жоспарында жоғары


77

лауазымдық қызметті атқара отырып, өзінің И.Сталинге жазған хатында Мəскеуде жоғары білім алғысы келетіндігі жөнінде баяндайды. Бірақ, ол орталық билік тарапынан қолдау тапса да, Ф.Голощекин басқарған республика басшылығы оны Кеңес мемлекетінің астанасына оқуға жібермеу үшін барлық жағдайды жасады.

Екіншіден, оның экономикалық көзқарасында жəне тəжірибелік қызметінде қазақтарды ағарту мəселе-лері болды. Халықтың ағартушылық ісін ол өз халқының əлеуметтік-экономикалық өсуіне жəне дамуына қол жеткізу үшін жасалатын ең негізгі жағдайлардың бірі деп санады. 1919 жылдың өзінде-ақ, жас тұлға Смағұл «Ауыл қажеттіліктері» деген мақаласында былай деп жазды: «Ауылдың ең қанағаттандырылмаған қажеттілігі – ол ағартушылық. Олсыз далада ешқандай жаңалық енгізу мүмкін емес. Сондай-ақ, білім алусыз қырғыз (қазақ - авторлар) халқының əл-ауқаттылығын жақсартуға бағытталған неше түрлі іс-шаралар да ақылға қонымсыз болып табылады» [1, 6 б.].

Өзінің ғылыми еңбектерінде, баяндамаларында жəне əдеби шығармаларында ол Қазақстандағы білім беру жүйесінің дамуына үнемі назар аударып отырады. Мəселен, халықтық ағарту комиссариатының комиссары С.Сəдуақасов халықтық білім беру қызметкерлерінің съезінде өзінің «Қазақстандағы халықтық ағарту мəселелері» атты баяндамасында ағартушылық жұмыстардың негізгі үш міндетін айқындап берді:

- бірінші – еңбеккерлерді сауат ашуға үйрету, сол арқылы олардың мəдени деңгейін көтеру; - екінші – өнеркəсіп, ауыл шаруашылығы жəне мемлекеттік мекемелер үшін білікті кадрларды,

мамандарды даярлау; - үшінші – ұлттық нысаны бар жəне социалистік мазмұны бар еңбеккерлердің мəдениетін көтеру үшін

қажетті белгілі бір мəдени деңгейі мен білімі бар ұлттық кадрларды даярлау. Қазақстандағы ағартушылықты дамыту мəселелерін шешуді ол бүкіл халықтық жəне жалпы мемлекеттік

іс деп есептеді. «... оқу жұмысы, оның ойы бойынша – бұл халықтық ағарту комиссариатының ғана ісі емес. Ол барлық кеңестік ұйымдардың қызметімен байланысты, оның жемісі барлық халық шаруашылығының дамуына, өндіріс құралдарын, өндіргіш күштер мен мүмкіндіктерді көбейтуден тəуелді болып табылады» [2, 196 б.].

Мемлекеттік қызметте əртүрлі лауазымды атқара отырып, соның ішінде, халықтық ағарту комисса-риатын басқара отырып, С.Сəдуақасов халықтық білім беру ұйымдарын (мектептерді, техникумдарды, Қазақ педагогикалық институты) ғимараттармен жəне құрылыстармен, оқу құралдарымен жəне көрнекі құралдар-мен, оқулықтармен жəне ғылыми əдебиеттермен, оқу құралдарымен жəне басқа да барлық қажеттілермен қамтамасыз ету бойынша нақты іс-шараларды қабылдады. Халықтық ағартудың болашақ комиссары жергілікті бюджеттен ағартушылық ісіне 35% көлемінде ақша қаражатының бөлініп отыруына қол жеткізді. Олардың орындалуы мен игерілуі жөнінде тұрақты түрде мониторинг жүргізіп отырды [2, 156 б.].

С.Сəдуақасовтың жылдар бойғы экономикалық көзқарастарындағы келесі бір аса маңызды жағдайды да атап өткен жөн. Ол білім беру саласының жұмыскерлері туралы əрдайым ойлап отырды, өйткені, олардың халқының болашақ дамуына қосатын үлесін түсінді жəне жоғары бағалап отырды, олардың еңбек қызметінің үлесіне əл-ауқаттылық деңгейінің сəйкес келіп отыруы үшін тырысып бақты. «Алайда мұғалімдердің еңбекақысы төмен болып отыр, Қалаларда аула сыпырушылардың өздері мұғалімдерге қарағанда көп ақша алады. Олардың айлық табыстары милиция қызметкерлерінің, ауыл кеңестерінің, басқа да барлық қызметкерлердің алатындарынан төмен болып табылады» - деп, ол үлкен тебіреніспен толғанады. Əріқарай ол мынаны айтады: «Менің сөйлеген сөздерімді мұғалімдерге ақша саудалау үшін деп түсінуге болмайды. Мен тек қана əділеттілікті талап етемін. Ақыл-ой мен еңбек күшін көп қажет ететін жəне үлкен жүйке шы-ғындарыен жалғасатын мұндай жұмыс сəйкес өз деңгейіндегі ақы төлеуді талап етеді. Осыған байланысты, біз мұғалімдерде өз уақытында еңбек ақы беру, оларды баспанамен, отынмен жəне басқа да қажетті керек-жарақтармен қамтамасыз ету мəселелеріне бірінші кезекте көңіл бөлуіміз керек» [2, 169 б.].

Үшіншіден, қазақтардың білімділігін дамытуда жетістіктерге жетудің басты шарты деп ол шаруа-шылық-мəдени өмірдің барлық салаларында жəне іс қағаздарын жүргізуді енгізуде жəне сонымен қоса, партиялық органдардың қызметінде қазақ тілінің кеңінен қолданылуын санады. Оның белсенді қатысуымен ҚР Орталық Атқару Комитеті 1923 жылы «Қырғыз (қазақ – авторлар) тілінде іс қағаздарын жүргізуді енгізу туралы» декрет шығарды. «Осыған сəйкес, 1924 жылдың 1-қаңтарынан бастап, барлық қазақ болыстарының қызметіне қазақ тілі енгізіледі, ал аралас (оры-қазақ) болыстарда іс қағаздарын жүргізу бір уақытта екі (қазақ жəне орыс) тілде жүргізілетін болады. Алғаш рет қазақ халқы мемлекеттік билікке қазақ тілінде өтініш білдіруге мүмкіндік алды. Бұл Қазақ Кеңес Социалистік Республикасының кеңес билігі салалық органдарын жергілікті халық бұқарасына өте жақындата түсті» - деп атап өтті С. Сəдуақасов [3, 18 б.].

Төртіншіден, оның пікірінше, Қазақстан үшін жалпы алғанда халық шаруашылығы салаларына, жəне жекелей алғанда, өнеркəсіп пен темір жол көлігі саласына жұмыскер мамандықтар бойынша біліктілігі жоғары кадрларды оқытудың жəне даярлаудың маңызды мəні аса жоғары болып табылады. «Біздерге өз ісін білетін, еңбекқор, пайдалы қазбаларды игеру мен өңдеуге қажетті жігерлі адамдар, шахта, фабрика мен зауыт, темір жол көлігі мамандары қажет. Оларды фабрика-зауыт мектептері дайындап шығаруы керек. Қазір Жетісуда жол салынып жатыр. Оған қажетті кадрларды қазақтың кедейлерінен дайындау қажет. ...


78

Ауыл кедейшілігіне жергілікті жерлерде жəне олардан өнеркəсіптік өндіріске қажетті біліктілігі бар жұмыс-керлерді дайындап шығару арқылыкөмектесу қажет» [2, 170-171 б.].

Бесіншіден, С.Сəдуақасов туған өлкеде жоғары білім берудің жүйесін ұйымдастыруға жəне дамытуға ерекше мəн берді. Қазақстан халықтық ағару комиссариаты комиссарының тікелей жəне белсенді қатысуымен 1926 жылы Ташкент қаласында алғашқы қазақ жоғары оқу орны – ҚазПИ ашылып, кейіннен, аталмыш оқу мекемесін 1927 жылы басқарды. Оның ашылуында сөйлеген сөзінде ол мынаны атап өтті: «Бұл нақты жайт мен үшін аса маңызды іс болып көрінеді, тіпті оны оқиға ретінде өзіміздің автономияны ұйымдастыру құбылысымен салыстыра аламын. ... Немесе бұл шаруа – жоғары оқу орнының ашылуы – мемлекеттің мəдени іс-шараларының бірінің аса маңызды құрылысының аяқталуы болып табылады» [2, 271-272 б.]. Бірақ та, мұнда, Қазақстанда жоғары білім беруді дамытудың алдында күрделі əлеуметтік-экономикалық мəселелердің тұрғандығын да атап өтеді: «Шындығы сол, жоғары оқу орнын ашу – бұл оның толық ұйымдастырылуын білдірмейді. ... Сіздер білесіздерме, барлық жерлерде ақша-қаражаты жеткіліксіз жəне бізге өте қатаң үнемдеуге тура келеді. Бірінші кезекте, сіздерге де энергиялық үнемдеуді жүргізуге тура келеді. ... Мен ... халықтық білім беру ісінде байқалып отырған, атап айтқанда, материалдық ресурстар мен сұраныстар арасындағы сəйкессіздік туралы айтып өттім» [2, 271-275 б.].

Оның келесі ойы қызықты болып табылады, себебі, шынайы өмірлік жүзеге асырылуы Қазақстанның тəуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары орын алды. Ойының мəні қазақ жастары үшін Батыс Еуропа елдерінде жоғары техникалық білім алуға мүмкіндік берудің бірінші кезектегі қажеттілігі табылды. «Орыстың ғылыми-техникалық əдебиеті неміс түпнұсқаларының аудармаларынан тұрды. Техника саласындағы ұлы өнертапқыштар негізінен Батыс Еуропадан шыққан. ... Шығысқа Еуропалық өркениеттің техникасы қажет, тек қана техника» - деп С.Сəдуақасов пікірлестерімен бірге Орталық Атқару Комитетінің төрағасына жəне ҚАР халықтық ағарту комиссариатына жазған хатында осыны қадап айтты [1. 348-349 б.].

Алтыншыдан, біз білетініміздей, ғылымның дамуы ағартушылықпен тікелей байланысты. С.Сəдуақасов, үнемі өз бетінше білім алумен айналысушы жəне ғылыми зерттеулерді дамыту мəселелеріне қызығушылық танытушы тұлға, ғылымды белгілі бір қызмет саласы ретінде қоғамның өндіргіш күшінің ажырамас құрамдас бөлігі екендігін өте жақсы түсінді. Осы жөнінде ол былай деп жазды: «Өзінің шешілуін күтіп отырған тағы бір мəселе бар – ол ғылыми кадрларды даярлау, өзіміздің ғылыми-шығармашылық əлеуетімізді жасау.

Əрине, Қазақстанға өмірлік маңызы бар мəселелерін зерттеумен айналысатын жəне өлкетануды басқаратын жоғары білімді адамдардың басын қосатын жəне біріктіретін ғылыми қауымдастық бұрыннан қажет-ақ» [2, 177 б.]. Бұл С.Сəдуақасовты ҚҒА іргетасын жасаудың қажеттілігін дəлелдеген алғашқы бастамашылардың бірі деп айтуға мүмкіндік береді.

Жетіншіден, экономиканы дамытуда жəне қазақ халқының ағартушылығында сол кезеңдегі қазақтың «алдыңғы» (ескі) либералды-демократиялық зиялы қауым өкілдерінің ғылыми-педагогикалық əлеуетін пайдалануға шақырғандығын ерекше атап өткен жөн. Оның көзқарасы бойынша, «білімі бар адамдарды пайдаланған жөн. Мейлі олар мұғалімдер, жазушылар, инженерлер, агрономдар болсын ... Халыққа пайдасын тигізсін ... Алдыңғы зиялы қауым өкілдерінің арам ниеттілігі жөніндегі дəлелсіз айыптаулары мен айқай-шуларынан нақты іске көшу қажет – халықтың мүддесі мен игілігі үшін білімі бар азаматтарды пайдалану керек» [2, 235 б.]. С.Сəдуақасов осыны сөзбен емес, өзінің өмірге келтірген нақты тəжірибелік іс-əрекет-терімен де жүзеге асыра білді. Мəселен, ол ғылыми-педагикалық жұмыстары үшін Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатов жəне басқа да сияқты ғалымдарды арнайы тартып отырды.

Оның көзқарасы бойынша, қазақ халқының ағартушылығын дамыту мəселелері əсіресе, жастардың арасында тəжірибелік бағыттағы тəрбилеумен жəне оны жүзеге асырумен тығыз байланысты болып табы-лады. «Төңкеріс қырғыз жастарын бүлік шығаруға емес, күресуге үйретті. Сондықтанда, жастарға енді ... жасап үйренуге жəне жасай білуге үйренулері қажет. Бірақ, оларға шебер, ысылған жігіттер болу үшін білім, үстіртін білім емес, терең жəне мықты білім қажет» - деп атап өтті С. Сəдуақасов [1, 348 б.]. ХХ-ғасырдың қызу жəне қайғыға толы 20-шы жылдарындағы қазақ жастарының өз халқына мүмкіндігінше көп пайда əкелуін ойлаған ол, өз құрдастарын мынаған шақырды: «… оқу жəне де оқу қажет, біліктілігі бар маман болу керек. Бұл жетістіктерге жетудің бірінші шарты болып табылады.

Екінші шарты – қажымас қайрат пен бастамашылдыққа ие болу қажет» [1, 124 б.]. Əріқарай былай жазды, «қазіргі қазақтардың шаруашылығы түбегейлі өзгерістердің алдында тұр. Іске

деген қызығушылық кооперативтерді ашуды, агрономдарды, дəрігерлерді, инженерлерді, мұғалімдерді даярлауды талап етеді», «басты міндеті – шаруашылықты көтеруге қол жеткізу», «ал бұл көтерілу қажырлы, жігерлі еңбектің, білімді мамандардың күш салуының, ұйымдастырушылықтың жəне жана-жақты тəртіптің арқасында ғана мүмкін болады» [2, 128 б.].

С.Сəдуақасовтың ағартушылық мəселесін дамытудың маңыздылығы туралы айтып кеткен көптеген ой-пікірлерінің танымдық маңыздылығымен қатар, қазіргі жағдайларда тəжірибелік мəні өте зор болып табы-лады.


79

С.Сəдуақасовтың əлеуметтік-экономикалық даму саласындағы ғылыми зерттеулерінен жəне шаруашылық іс-əрекеттерінен алынған аспектілер кездейсоқ емес. Ол, ойшыл зерттеуші жəне ұйымдас-тырушы, қазақ қоғамын дамытудың нақты бір кезеңінің қажеттілігінен үнемі шығып отырды.

С.Сəдуақасовтың экономикалық көзқарастары жəне тəжірибелік қызметі туралы жоғарыда аталып өткендердің барлығы ол туралы белгілі жазушы Сəбит Мұқановтың сөзімен айтқандай, ХХ-ғасырдың қазақ қоғамында «аққан жұлдыздай» жарқырап өткен, қазақ өлкесінің жергілікті халқын жаңарту жəне шұғыл əлеуметтік-экономикалық жəне мəдени дамыту сияқты басты ісіне өз халқы үшін шексіз беріліп, асқан ерлікпен қызмет етуінің көрнекі үлгісін қалдырған үлкен адам деп айтуға толық негіз бар.

ƏДЕБИЕТ

[1] Смағұл Садуақасұлы. Шығармалар жинағы. 2 том. Астана, 2013 [2] Смағұл Садуақасұлы. Шығармалар жинағы. 3 том. Астана, 2013 [3] Смагул Садуакасов. 5 лет Казахстана (1920-1925). Юбилейный сборник. Кзыл-Орда, 1925

REFERENCES [1] Smaғұl Saduaқasұly. Shyғarmalar zhinaғy. 2 tom. Astana, 2013 [2] Smaғұl Saduaқasұly. Shyғarmalar zhinaғy. 3 tom. Astana, 2013 [3] Smagul Saduakasov. 5 let Kazahstana (1920-1925). Jubilejnyj sbornik. Kzyl-Orda, 1925

А.Н. Догалов, Н.С. Досмаганбетов, Б.О. Кайранбеков

ЭКОНОМИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ СМАГУЛА САДВАКАСОВА ПО РАЗВИТИЮ ПРОСВЕЩЕНИЯ

Аннотация. В статье освещены основные экономические идеи выдающегося государственного, полити-

ческого деятеля и истинного патриота казахского народа в 20-30-ые годы ХХ века Смагула Садуакасова. Результаты анализа научных и публистицических трудов, практической организаторской деятельности в области просвещения и образования молодой советской республики свидетельствуют об его огромном вкладе в развитие экономической мысли Казахстана.

Ключевые слова: образование, наука, техническое развитие, материальная заинтересованность. Сведения об авторах: Доғалов Амангелді Нəжмиденұлы, э.ғ.к., Л.Н.Гумилев ат. ЕҰУ-ің «Экономкалық теория жəне монополияға қарсы

реттеу» кафедрасының доценті Досмағанбетов Нұрлан Серікұлы, магистр, Л.Н.Гумилев ат. ЕҰУ-ің «Экономкалық теория жəне монополияға қарсы

реттеу» кафедрасының аға оқытушысы. Қайранбеков Бауржан Окташұлы, э.ғ.к., Л.Н.Гумилев ат. ЕҰУ-ің «Есеп, аудит жəне талдау» кафедрасының доценті


80



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 80 – 87 UDC796.323.2.012.51-053.6

D.N. Zhunisbek1, L. R. Kudashova2, N.U. Kefer3, N. Mavrudieva4

1ph.d., National Sports Academy named after Vasil Levski, Sofia, Bulgaria, [email protected];

2ph.d. professor, Kazakh Academy of Sports and tourism, Almaty; 3 Assistant professor. KasAST., Kazakh Academy of Sports and tourism, Almaty;

4 Assistant professor, National Sports Academy named after Vasil Levski, Sofia, Bulgaria

CONSTRUCTION OF MODEL CHARACTERISTICS OF HIGHLY QUALIFIED HANDBALL PLAYERS

Abstract. In the article the model characteristics of highly qualified handball players is investigated. There were

identified and scientifically proved model-diagnostic complexes; model characteristics morphological and functional characteristics, physical performance indicators of the cardio - respiratory system of highly qualified handball players of various game roles as the criteria for the composition of the teams. The system of models - exercises designed to improve the technical action of highly qualified handball players. The account of the results will allow the coach more likely to determine the suitability and availability of sports handball players in accordance with their age and stage of long-term preparation.

On the basis of the objective defined in the studies undertaken bio pedagogical model characteristics of handball players of high qualification of different playing position in the middle of the competitive period, which allowed to assess the weaknesses of the training. It was installed model characteristics of anthropometric parameters of female handball players of different playing position, estimated model characteristics of physical performance and functional parameters of the cardio - respiratory system of highly-qualified handball players, according to playing position.

The investigations led to the conclusion that the objective orientation of handball players training process should be carried out not only on the phasing control, but also to evaluate the effectiveness of adaptation of physical fitness handball players each mesocycles: retractor, basic, control and preparatory, precompetitive and competitive. These assessments provide timely and scientifically grounded correction of fitness of handball players.

It was determined weak formation of motor skill components, providing the function of blood circulation when working on the pulse of 170 beats per minute in the majority of handball players, which requires a revision of the planning of the training process.

It was discovered average model characteristics of general physical health in the half of the team, which indicates the absence of an individual approach in training process and it requires recognition and correction of training of handball players.

Keywords: model characteristics of handball players, morphological and functional features, performance, handball.

УДК 796.323.2.012.51-053.6

Д.Н. Жүнісбек1, Л.Р. Кудашова2, Н.Э. Кефер3, Н. Маврудиева

1докторант Национальной спортивной академии им. Васил Левски, страна Болгария г. София, [email protected];

2 д.б.н. профессор, Казахская академия спорта и туризма, г. Алматы; 3 доцент КазАСТ , Казахская академия спорта и туризма, г. Алматы,

4доцент, Национальная спортивная академия им. Васил Левски, страна Болгария г. София

ПОСТРОЕНИЕ МОДЕЛЬНЫХ ХАРАКТЕРИСТИК ГАНДБОЛИСТОК ВЫСОКОЙ КВАЛИФИКАЦИИ


81

Аннотация. В статье исследуется модельные характеристики гандболисток высокой квалификации. Определены и научно обоснованы модельно-диагностические комплексы; модельные характеристики морфофункциональных особенностей, физической работоспособности показателей кардио - респираторной системы гандболисток высокой квалификации различных игровых амплуа как критерии состава команд. Предложена система моделей - упражнений, предназначенных для совершенствования технических действий гандболисток высокой квалификации. Учёт полученных результатов позволит тренеру с большей степенью вероятности определить спортивную пригодность и перспективность гандболисток в соответствии с их возрастом и этапом многолетней подготовки.

На основе поставленной цели в проведенных исследованиях определены биопедагогические модельные характеристики гандболисток высокой квалификации различного игрового амплуа в середине соревнователь-ном периоде, что позволяло оценить слабые стороны подготовки. Установлены модельные характеристики антропометрических показателей гандболисток различного игрового амплуа, оценены модельные характе-ристики физической работоспособности и функциональных показателей кардио - респираторной системы гандболисток высокой квалификации, согласно игровому амплуа.

Проведенные исследования позволили заключить, что объективная ориентация направленности про-цесса тренировки гандболисток должна проводиться не только по этапному контролю, но и по оценке эффек-тивности адаптации физической подготовленности гандболисток к каждому мезоциклу: втягивающему, базовому, контрольно-подготовительному, предсоревновательному и соревновательному. Эти оценки позво-ляют своевременно и научно обоснованно проводить коррекцию подготовленности гандболисток.

Установлена слабая сформированность компонентов двигательного навыка, обеспечивающего функцию кровообращения при работе на пульсе 170 ударов в минуту у большинства гандболисток, что требует пересмотра планирования тренировочного процесса.

Обнаружены средние модельные характеристики общей физической работоспособности, у половины команды, что говорит об отсутствии индивидуального подхода в тренировочном процессе и требует учета и коррекции подготовки гандболисток.

Ключевые слова: модельные характеристики гандболисток, морфофункциональные особенности, работоспособность, гандбол.

Введение. Использование перспективного направления в управлении системой подготовки спортсменов

целевого программирования представляет интерес для соревновательной деятельности спортсменов [1, 2, 3]. Программирование тренировочного процесса базируется на моделировании спортивной деятельности. Создание модельных характеристик необходимо для достижения планируемого уровня спортивных результатов, оно направлено на оптимизацию уровня их подготовки. В состав модели сильнейшего гандболиста автор [1,2] включает три уровня показателей. Первый уровень - это модель соревнования, характеристики деятельности сильнейших гандболистов на ответственных соревнованиях. Второй уро-вень – связан с характеристикой специальной подготовленности: физической, технической и тактической в период наивысшей спортивной формы. Третий уровень - это характеристики функциональной и психо-логической подготовленности, морфологические особенности, возраст, спортивный стаж гандболистов в период наивысших достижений.

Модельные характеристики отражают идеальные уровни состояния спортсмена, в котором он может показать результаты, соответствующие мировым достижениям. Модельные характеристики в гандболе, которые обнаруживают значимое влияние на исход игры, представляют грань соответствия их соревно-вательной деятельности и тенденциям ее развития, что позволяет использовать модели в соревновательной деятельности, по избранному виду спорта.

В определении количественных показателей, модельных характеристик для заданного уровня выделяют три подхода: первый - связан со средним показателем, с учетом индивидуальных различий и диапазона возможных колебаний; второй – направлен на изучение у спортсменов различной квалификации, зависимости между уровнем спортивного мастерства и динамикой изменений по конкретному показателю с последующей коррекцией полученных данных до уровня заданного результата; третий подход сконцентри-рован на установлении жестких количественных параметров [4,5].

При обследовании конкретного спортсмена на основе оценки разницы между полученными показа-телями и модельными величинами выявляются слабые стороны и резервы дальнейшего их совершен-ствования.

В процессе подготовки гандболистов, применяемые модели, необходимые для достижения заданного результата можно разделить на две группы. В первую группу входят модели подготовленности: технико-тактической соревновательной деятельности; морфофункциональные модели организма и возможности отдельных функциональных систем, влияющие на достижение оптимального уровня спортивного мастерства гандболиста.


82

Во вторую группу входят дифференцированные модели: этапов многолетней подготовки; макроциклов и периодов тренировки; тренировочных этапов мезо- и микроциклов, тренировочных занятий, тренировочных заданий и отдельных упражнений.

Системообразующим фактором для модели соревновательной деятельности является, достижения связанные с выходом гандболистов на уровень заданного оптимального спортивного результата, который определяет структуру и содержание процесса подготовки на данный этап.

Актуальность исследования. Одним из важных направлений управления подготовкой спортсменов по праву считается научно-обоснованная система контроля за состоянием различных сторон их подготовленности [1 , 2, 3, 5], с применением метода моделирования. Моделирование, по определению В.Н.Платонова [5], это процесс построения, изучения и использования характеристик для оптимизации процесса подготовки и участия в соревнованиях.

В.Н.Платонов [5] считает, что модели диагностических комплексов подготовленности спортсменов позволяют раскрыть резервы достижения запланированных показателей, определить основные направления совершенствования подготовленности, сопоставить индивидуальные данные конкретного спортсмена с характеристиками модели, оценить сильные и слабые стороны его подготовленности и, исходя из этого, планировать и корректировать тренировочный процесс.

Анализ современного состояния женского гандбола связан с возросшей конкуренцией, вызванной коммерциализацией, приводящей к увеличению количества соревнований, а это требует более глубокой профессионализации спорта высших достижений. Повысившийся темп игры, предъявляет более высокие требования к специальной подготовленности спортсменок, что требует поиска и исследования более актуальных средств и методов подготовки гандболисток для достижения побед на мировой арене.

Решение данной проблемы является сложным в связи с тем, что эффективность результата успеха на различных этапах многолетней спортивной подготовки будет зависеть от целого комплекса факторов с неодинаковой степенью компенсации и взаимовлияния. Все это требует управление тренировочным процессом игроков высокой квалификации посредством приобретения знания об их состоянии на определенных этапах подготовки и на основе научно обоснованного комплексного контроля всего процесса, с определением модельных уровней подготовленности.

Важнейшим средством в системе подготовки спортсменов являются соревнования, они отражают уровень повышения тренированности и спортивного мастерства, влияющих на победу [6, 7, 8, 9]. Необходимость раскрытия соответствия тренировочных нагрузок запросам соревновательной деятельности в гандболе является одной из основных. характеристик соревновательной деятельности, от которых зависит спортивный результат. Специфика вида спорта характеризует ведущие составляющие показатели, опреде-ляющие результативность соревновательной деятельности.

В отечественной спортивной литературе этапу спортивного совершенствования и спорту высших достижений в женском гандболе посвящено незначительное количество работ, что сдерживает научно-обоснованное планирование и управление подготовленностью спортсменок. [10, 11, 12, 13,14]. Поэтому эта проблема требует более тщательного изучения и новых рекомендаций по построению модельных характеристик в системе подготовки.

Ведущая идея. Для выявления потенциальных возможностей организма необходимо иметь четкое представление о модельных показателях, определяющих высокие достижения в спорте. Для этого изучают модели адаптационных способностей спортсмена в зависимости от амплуа, особенности игровой деятельности, спортивные достижения. На основе исследования составляют модельные характеристики игрокам экстра-класса.

Гипотеза исследования. Предполагалось, что повышение мастерства гандболисток высокой квалифи-кации на современном этапе развития игры может быть обеспечено за счет правильного подбора игроков по амплуа и коррекции основных компонентов процесса подготовки с определением модельных характеристик. Функциональные возможности гандболисток и состояние их моторики должны быть динамичны в период тренировочного процесса, что отразиться в смысловом характере адаптации организма и его систем.

Целью работы - определить модельные характеристики гандболисток высокой квалификации различного игрового амплуа в середине соревновательном периоде для оценки слабых сторон подготовки.

Для реализации поставленной цели в научной работе решались следующие задачи: 1. Определить модельные характеристики антропометрических показателей гандболисток различного

игрового амплуа. 2. Оценить модельные характеристики физической работоспособности и функциональных показателей

кардио - респираторной системы гандболисток высокой квалификации, согласно игровому амплуа. С целью определения уровня функциональной подготовленности, физических качеств к соревнова-

тельной деятельности нами были выбраны и опробованы следующие методы: 1. Антропометрические исследования.


83

2. Физиологические исследования. 3. Математико-статистический расчеты и анализ. Антропометрические исследования включали: показатели длины частей тела, которые проводились с

целью оценки физических развития и определения наличия условий для формирования физических способностей, совершенствования функциональных возможностей организма и научного обоснования управления спортивной подготовкой гандболисток.

Физиологические исследования заключались в определении общей физической работоспособности по тесту В.Л.Карпмана с соавт. [15, 16], с расчетом следующих показателей:

1. Физическая работоспособность - кгм/мин/кг. 2. Максимальное потребление кислорода (МПК) - мл/мин/кг. Физическая работоспособность определялась на велоэргометре с последующим расчетом по формулам

вышеперечисленных показателей [17, 18]. Математико-статистические расчеты и анализ полученных данных проведен на основе компьютерной

программы Excel «Статистика». Результаты исследования. Гандболу нужны игроки высокого роста, быстрые, ловкие, атлетически

развитые с высокими интеллектуальными качествами для реализации технико-тактических задач. Ростовые данные спортсменок имеют большое значение для гандбола не сами по себе, а в комплексе с атлетической подготовкой игрока. Также большое внимание уделяется антропометрическим показателям: вес, размер кисти, длина рук, определенные пропорции рук, ног, тела [1, 19, 20].

Согласно проведенным исследованиям в команде национальной сборной Казахстана по гандболу (таблица I) средний рост девушек составлял 174,6 см, с индивидуальными колебаниями от 161 до 188 см. В команде 25% игроков имели рост 180 см и выше, оставшиеся 75% имеют рост от 161 см до 179 см.

Средний показатель модельных характеристик роста по литературным данным достигал 174 см, а максимальный рост 186 см.

Таблица 1 - Антропометрические показатели гандболисток национальной сборной Казахстана

в соревновательный период Ф.И. Вес,

кг Рост, см

Длина верхней конеч-

ности, см

Длина плеча, см

Длина пред-пл.,

см

Длина кисти, см

Длина нижней

конечности, см

Длина бедра, см

Длина голени, см

П.М 62 161 64 25 22 17 71 38 33 А.А 84 188 88 33 35 20 90 40 50 К.В. 61 175 76 32 26 18 88 44 44 Ц.Е. 65 181 75 29 25 21 83 44 39 Х.В. 66 175 77 32 27 18 81 42 46 Р.А 73 176 84 37 26 21 88 42 46 А.Д. 52 167 67 26 25 16 81 38 43 Т.О 74 180 83 34 30 19 90 46 44 А.И. 70 180 77 32 27 19 84 42 42 У.Е. 72 176 74 31 24 19 85 44 41 А.Э. 70 178 77 32 27 19 84 42 42 Ч.М 80 181 75 29 25 21 83 44 44 х 67,5 174,6 76 31,7 26 18,8 84,6 42 43 б 2,76 9,9 8,28 7,9 3,6 3,98 1,53 2,4 3,8 m 0,79 2,4 2,12 1,1 1,2 0,44 1,68 0,7 1,2

В таблице 2 представлены уровни антропометрических показателей гандболисток высокой

квалификации по их игровому амплуа (полусредние; линейные; угловые; вратари) Средний показатель веса тела национальной сборной Казахстана составлял 67,5 кг, это на 10% меньше,

чем показатель веса модельных характеристик по литературным данным, где средний вес в команде 74 кг. К антропометрическим признакам относится дистальные размеры верхних и нижних конечностей.

Средняя длина рук гандболисток сборной Казахстана составляет 76,1 см. Средняя длина кисти - 18,8 см. Самая большая длина кисти у двух игроков второй линии равна 21 см. Показатель длины плеча в команде гандболисток по средним данным составил 32 см, что ниже, чем по литературным данным на 2 см, который равен 34 см.


84

Таблица 2 - Антропометрические показатели гандболисток высокой квалификации по их игровому амплуа

Игровое амплуа

Ф.И. Вес, кг

Рост, см

Длина руки, см

Длина плеч., см

Длина предпл.,

см

Длина кисти, см

Длина нижней конеч-ности, см

Длина бедра, см

Длина голени, см

Полу-средние

Ц.Е. 65 181 75 29 25 21 83 44 39 У.Е 73 176 84 37 26 21 78 42 46 А.И. 66 180 77 32 27 19 84 42 42 х 67 179 78,6 33 26,4 20 84,3 42,7 42,3 б 2,9 1,2 5,2 1,8 1,8 1,7 1,8 1,2 1,8 m 1,7 0,68 3,0 1,1 0,68 1,02 1,02 0,1 1,2

Линейные

Ч.М 70 181 75 29 25 21 86 44 47 А.А 84 188 88 33 35 20 90 40 50 К.В. 73 175 74 31 24 19 85 44 41 х 76 181 79 31 28 20 87 43 44 б 6,5 8,87 8,3 3,6 6,5 1,8 2,9 2,4 2,5 m 3,7 3,12 4,7 2,1 3,8 1,1 0,9 1,4 3,1

Угловые

П.М 62 161 64 25 22 17 71 38 33 Х.В. 61 175 76 32 26 18 88 44 44 А.Д. 52 167 66 26 25 18 81 38 43 х 58 167 69 28 24 17,8 80 40 40 б 5,92 8,28 7,1 4,2 2,4 1,2 10 3,6 6,5 m 3,42 4,78 4,1 2,4 1,4 0,7 3,4 2,1 3,8

Вратари

Р.А 66 175 77 32 27 18 81 42 46 А.Э. 65 173 77 33 26 19 82 41 41 Т.О 74 180 83 34 36 19 90 46 44 х 68,3 176 79 33 28 19 84 43 44 б 5,32 3,55 6,5 1,2 2,7 0,6 5,3 2,9 2,9 m 3,07 1,18 3,8 0,7 1,5 0,3 1,8 1,7 1,7

Таблица 3 - Функциональные показатели гандболисток высокой квалификации

в середине соревновательном периоде.

п/п

Ф.И. РWC 170, кгм/мин/кг MПK, мл/мин/кг

МОК, мл/мин/кг

ЖЕЛ, л

1. П.М 14,5 49 185,17 3,1 2. А.А 16,7 51 217,2 3,7 3. К.В. 18,8 59 239,66 3,4 4. Ц.Е. 18,7 57 237,27 4,1 5. Х.В. 16,3 52 217,28 3,8 6. Р.А 17,1 53 212,27 3,8 7. А.Д. 16,4 57 233,9 3,3 8. Т.О 16,2 50 205,46 4,5 9. А.И. 18,1 56 230,36 4,5 10. У.Е. 14 43 178,10 4,5 11. А.Э. 16,4 57 233,9 3,5 12. Ч.М 12,3 41 158,26 3,1 13. Х 16,2 52,3 212,48 3,87 14. Sx 1,99 5,52 24,9 0,62 15. S 0,16 1,59 7,71 0,19

Средний показатель длины предплечья в команде гандболисток Казахстана равен 26,2 см, что выше на

9,1% литературных данных, где этот показатель равен 24 см. Средняя длина нижних конечностей у команды достигала – 84,6см, а её составляющие бедро - 42,2 см,

что на 9% меньше величины модельных характеристик лучшей команды 2016г. Средняя длина голени в национальной сборной Казахстана составляет 42,6 см, или на 1% ниже, чем по литературным данным, уровень которой 43 см. Самая большая длина голени в команде сборной Казахстана составляет 50 см. У 42% спортсменок она колеблется от 43 до 46 см.


85

Анализ полученных антропометрических уровней при разделении игроков по их игровому амплуа позволил выявить следующие результаты: по ростовым показателям в подгруппе линейных игроков средний рост был -181 см, что выше на 2 см, чем у полусредних (179 см), затем следовали вратари со средним ростом - 176 см, и самый низкий показатель со средним ростом -167 см был выявлен в третьей подгруппе угловые (крайние) игроки. Разница между наибольшим ростом у линейных и угловых гандболисток достигала 14 см или 7,8 %.

Оценить уровень физической работоспособности гандболисток при пульсе 170 уд/мин позволили проведенные исследования функциональных возможностей. Оценка уровней работоспособности определялись по зонам, предложенным в научной литературе[1].

В команде гандболисток национальной сборной Казахстана выявлен хорошие значения, отражающие общий уровень работоспособности (таблица 3). Средняя величина PWC170 в команде составляла 16,2 кгм/мин/кг. У 50% спортсменок физическая работоспособность соответствовала хорошему уровню от 18,1 кгм/мин/кг до 18,8 кгм/мин/кг. У 33% спортсменок был выявлен средний уровень работоспособности, и он колебался от 14,5 кгм/мин/кг до 16,4 кгм/мин/кг.

Анализ аэробных резервов организма гандболисток позволил установить, что у 42% спортсменок был отличный уровень МПК, средняя величина его составила 57,2 мл/мин/кг, уровень МПК выше средних значений имели 42% спортсменок и средняя её величина составила 51 мл/мин/кг, а у 16% игроков выявлен пониженный уровень МПК.

Между показателями физической работоспособности и показателями МПК, VS, МОК рассчитывалась корреляционная зависимость. Так, корреляционная зависимость между РWC170 и МПК была очень высокой и составила r = 0,981. А слабая зависимость определена между РWC 170 и VS r = 0,331 и РWC 170 и МОК r=0,331, что позволяет утверждать о слабой сформированности вегетативного компонента двигательного навыка, обеспечивающего функцию кровообращения при работе на пульсе 170 ударов в минуту.

ВЫВОДЫ 1. Проведенные исследования позволили заключить, что объективная ориентация направленности

процесса тренировки гандболисток должна проводиться не только по этапам, но и по оценке эффективности адаптации физической подготовленности гандболисток к каждому мезоциклу: втягивающему, базовому, контрольно-подготовительному, предсоревновательному, соревновательному. Без их оценки усложнена своевременная коррекция подготовленности гандболисток.

2. Выявленные различия антропометрических показателей гандболистов в зависимости от их игрового амплуа позволили определить релевантные модельные характеристики, отличительной особенностью их явилось, что игроки второй линии имеют наибольший вес и рост, также наибольшие величины длины предплечья, нижних конечностей, голени.

3. Для морфометрических особенностей моделей вратарей в гандболе характерны наибольшая длина верхних конечностей, длина плеча и кисти. Для крайних игроков характерны наименьшие линейные и весовые показатели тела, что необходимо учитывать при отборе спортсменок.

4. Средние модели показателей физической работоспособности представлены следующими значениями - 16,2 кгм/мин/кг, МПК - 52,3 мл/мин/кг, ЖЕЛ - 3,7 л свидетельствуют о недостаточном внимании тренеров в тренировочном процессе функциональной подготовленности спортсменок.

5. Игроки второй линии, имеющие наибольший рост и вес обладают низкой физической работоспособностью при пульсе 170 уд/мин, МПК, МОК и ЖЕЛ по сравнению с игроками других игровых амплуа. Крайние игроки, имеющие наименьшие линейные размеры тела, достоверно не отличались по функциональным возможностям от игроков других амплуа.


[1] Игнатьева В.Я. Теория и методика гандбола: Учебник для студентов высших учебных заведений физической культуры - М.: 2016. - С. 273-281.

[2] Игнатьева В.Я. Соревновательная двигательная деятельность гандболистов // Методические разработки для студентов, слушателей и аспирантов ГЦОМФКа.- М., 1983.- 48с.

[3] Комплекс примерных упражнений для совершенствования индивидуального мастерства гандболистов высокой квалификации. Методические рекомендации.- М., 1983, -14с.

[4] Данилов А.А., Кушнирюк С.Г., Гусак А.Е., Коваленко О.П.// Методические рекомендации по планированию учебно-тренировочной работы гандбольной команды. - Запорожье: Запорожский гос.университет, 1989.- С.13

[5] Платонов В.Н. Общая теория подготовки спортсменов в Олимпийском спорте. - К.: Олимпийская литература, 1988. - 370 с.

[6] Кузнецов В.В. Совершенствование управления системой подготовки квалифицированных спортсменов. - М.: Физкультура и спорт, 1980. - 250 с.


86

[7] Латышкевич Л.А., Хомутов Н.И. О возможности применения метода моделирования в спортивных играх (на примере гандбола)// Проблемы физической культуры и спорта. - К., КГИФК, 1973. - С.74-81.

[8] Меерсон Ф.З. Адаптация, стресс и профилактика.-М.: Наука,1981,278 с. [9] Кефер Н.Э, Андреюшкин И.Л., Жунисбек Д.Н. Развитие скоростно-силовых качеств юных гандболисток.-

Алматы // Теория и методика физической культуры.- 2015.- 3. [10] Игнатьева В.Я. Оценка тренировочной соревновательной деятельности гандболисток высокой квалификации:

Автореф. дис. … канд. пед. наук Игнатьева Валентина Яковлевна; ГЦОЛИФК. - М., 1983.-23с. [11] Изаак, В.И. Техника и тактика гандбола / В.И. Изаак, Т.Э. Набиев. - Ташкент: Университет, 2008. - 267 с. [12] Козлова К.Ф. Исследование тактических действий гандболисток в нападении и пути повышения их

эффективности: Автореф. дис. ...канд. пед. наук Козлова Клавдия Федоровна; ГДОИФК.- Л., 1974. -22 с. [13] Стасюлявичус Г. И. Изменение показателей эффективности игровой деятельности гандболисток высокой

квалификации в зависимости от использования различных программ тренировочного воздействия: Автореф. дис. канд. пед. наук Стасюлявичус Гинтас Йозович; КГИФК.- Киев, 1983. - 24 с.

[14] Турчин И.Е. Оптимизация тренировочного процесса гандболисток высокой квалификации на заключительном этапе подготовки к основным соревнованиям: Автореф. дис. канд. пед наук Турчин Игорь Евдокимович; КГИФК.- Киев, 1984.- 23с.

[15] Карпман В.Л., Белоцерковский З.Б., Гудов И.А. Тестирование в спортивной медицине. – М.: ФиС, 1988. – 207с. [16] Корх А.Я. Тренер: деятельность и личность – М.: Терра-спорт, 2010 [17] Никитушкин В.Г, губа В.П. Методы отбора в игровые виды спорта М.: ИКА, 2009 [18] Игнатьева В.Я., Петрачева И.В. Многолетняя подготовка гандболистов в ДЮСШ –М.: Советский спорт, 2013 [19] Игнатьева В.Я. Гандбол. Азбука спорта – М.: ФиС, 2011 [20] Кефер Н.Э, Андреюшкин И.Л. ЭУП - «Теория и методика гандбола», свидетельство 1436 ис 0012728 –

Алматы: 2015. – 32с.

REFERENCES [1] Ignat'eva V.Ja. Teorija i metodika gandbola: Uchebnik dlja studentov vysshih uchebnyh zavedenij fizicheskoj kul'tury -

M.: 2016. S. 273-281. [2] Ignat'eva V.Ja. Sorevnovatel'naja dvigatel'naja dejatel'nost' gandbolistov // Metodicheskie razrabotki dlja studentov,

slushatelej i aspirantov GCOMFKa. M., 1983. 48s. [3] Kompleks primernyh uprazhnenij dlja sovershenstvovanija individual'nogo masterstva gandbolistov vysokoj kvalifikacii.

Metodicheskie rekomendacii. M., 1983, 14s. [4] Danilov A.A., Kushnirjuk S.G., Gusak A.E., Kovalenko O.P.// Metodicheskie rekomendacii po planirovaniju uchebno-

trenirovochnoj raboty gandbol'noj komandy. Zaporozh'e: Zaporozhskij gos.universitet, 1989. S.13 [5] Platonov V.N. Obshhaja teorija podgotovki sportsmenov v Olimpijskom sporte. K.: Olimpijskaja literatura, 1988. 370 s. [6] Kuznecov V.V. Sovershenstvovanie upravlenija sistemoj podgotovki kvalificirovannyh sportsmenov. M.: Fizkul'tura i

sport, 1980. 250 s. [7] Latyshkevich L.A., Homutov N.I. O vozmozhnosti primenenija metoda modelirovanija v sportivnyh igrah (na primere

gandbola)// Problemy fizicheskoj kul'tury i sporta. K., KGIFK, 1973. S.74-81. [8] Meerson F.Z. Adaptacija, stress i profilaktika.-M.: Nauka, 1981, 278 s. [9] Kefer N.Je, Andrejushkin I.L., Zhunisbek D.N. Razvitie skorostno-silovyh kachestv junyh gandbolistok.- Almaty //

Teorija i metodika fizicheskoj kul'tury. 2015. 3. [10] Ignat'eva V.Ja. Ocenka trenirovochnoj sorevnovatel'noj dejatel'nosti gandbolistok vysokoj kvalifikacii: Avtoref. dis. …

kand. ped. nauk Ignat'eva Valentina Jakovlevna; GCOLIFK. M., 1983. 23s. [11] Izaak, V.I. Tehnika i taktika gandbola / V.I. Izaak, T.Je. Nabiev. Tashkent: Universitet, 2008. 267 s. [12] Kozlova K.F. Issledovanie takticheskih dejstvij gandbolistok v napadenii i puti povyshenija ih jeffektivnosti: Avtoref.

dis. ...kand. ped. nauk Kozlova Klavdija Fedorovna; GDOIFK. L., 1974. 22 s. [13] Stasjuljavichus G. I. Izmenenie pokazatelej jeffektivnosti igrovoj dejatel'nosti gandbolistok vysokoj kvalifikacii v

zavisimosti ot ispol'zovanija razlichnyh programm trenirovochnogo vozdejstvija: Avtoref. dis. kand. ped. nauk Stasjuljavichus Gintas Jozovich; KGIFK.- Kiev, 1983. - 24 s.

[14] Turchin I.E. Optimizacija trenirovochnogo processa gandbolistok vysokoj kvalifikacii na zakljuchitel'nom jetape podgotovki k osnovnym sorevnovanijam: Avtoref. dis. kand. ped nauk Turchin Igor' Evdokimovich; KGIFK. Kiev, 1984.- 23s.

[15] Karpman V.L., Belocerkovskij Z.B., Gudov I.A. Testirovanie v sportivnoj medicine. M.: FiS, 1988. 207s. [16] Korh A.Ja. Trener: dejatel'nost' i lichnost'. M.: Terra-sport, 2010. [17] Nikitushkin V.G, guba V.P. Metody otbora v igrovye vidy sporta M.: IKA, 2009. [18] Ignat'eva V.Ja., Petracheva I.V. Mnogoletnjaja podgotovka gandbolistov v DJuSSh –M.: Sovetskij sport, 2013 [19] Ignat'eva V.Ja. Gandbol. Azbuka sporta. M.: FiS, 2011. [20] Kefer N.Je, Andrejushkin I.L. JeUP - «Teorija i metodika gandbola», svidetel'stvo 1436 is 0012728 Almaty: 2015.

32s.


87

ƏОЖ: 796.323.2.012.51-053.6

1Д.Н. Жүнісбек, 2Л.Р. Кудашова, 2Н.Э. Кефер, 1Н. Маврудиева

1Васил Левски атындағы Ұлттық спорт академиясының докторанты, София қ,. Болгария 2Қазақ спорт туризм академиясы, Алматы қ., Қазақстан

ЖОҒАРЫ ДƏРЕЖЕЛІ ГАНДБОЛШЫ ҚЫЗДАРДЫҢ МОДЕЛЬДІ МІНЕЗДЕМЕСІН ҚҰРУ Аннотация. Мақалада жоғары дəрежелі гандболшы қыздардың модельді мінездемесі зерттелді. Мо-

дельді диагностикалық кешендер анықталып, ғылыми дəлелденді; морфофункционалды ерекшеліктердің модельді мінездемесі, команда құрамы белгілері ретінде əртүрлі ойын амплуасындағы жоғары дəрежелі гандболшы қыздардың кардио-респираторлы жүйелерімен дене жұмыс қабілетерінің көрсеткіштері. Жоғары дəрежелі гандболшы қыздардың техникалық əрекетін жетілдіруге арналған жаттығулардың модельдер жүйесі ұсынылған. Алынған нəтижелерді есептеу жаттықтырушыға гандболшы қыздардың жасына жəне көпжылдық дайындық кезеңіне сəйкес олардың болашағымен спорттық жарамдылығын анықтауға мүмкіндік береді.

Қойылған мақсат негізінде жүргізілген зерттеулерде жарыс кезеңінің ортасында əртүрлі ойын амплуа-сындағы жоғары дəрежелі гандболшы қыздардың биопедагогикалық модельді мінездемесі анықталып, дайындықтың əлсіз тұстарын бағалау мүмкін болды. Əртүрлі ойын амплуасындағы гандболшы қыздардың антропометриялық көрсеткіштерінің модельді мінездемелері анықталды, ойын амплуасына сəйкес жоғары дəрежелі гандболшы қыздардың кардио-респираторлы жүйелерінің функционалдық көрсеткіштерімен дене жұмыс қабілетерінің модельді мінездемелері бағаланды.

Жүргізілген зерттеулер гандболшы қыздарды жаттықтыру үрдісіндегі объективті бейімделу бағыттары тек кезеңдік бақылауда ғана өткізілуі тиіс емес, сонымен қатар əр мезациклға (тартушы, базалық, дайындық, жарысалды жəне жарыстық) гандболшы қыздардың дене дайындықтарының бейімділігінің тиімділіктерінің бағалауымен қортындылауға мүмкіндік берді. Осы бағалаулар гандболшы қыздардың дайындығының коррекциясын ғылыми негіздеп, уақытында өткізуге ықпал етеді.

Гандболшы қыздардың басым бөлігінде жүрек соғу жиілігі 170 соғу/мин болған жұмыс кезіндегі қанай-налым қызметін қамтамасыз ететін қимыл дағдысы құрылымдарының нашар қалыптасқандығы анықталды. Мұның өзі жаттықтыру үдерісін қайта қарастыруды талап етеді.

Команданың жартысында жалпы дене жұмыс қабілетітерінің орташа модельді мінездемесі анықталды, бұл дегеніміз оқу жаттықтыру үрдісінде жеке ықпалдың болмауы гандболшы қыздардың дайындықтарын түзетуді жəне есепке алуды талап етеді.

Түйін сөздер: гандболшы қыздардың модельді мінездемелері, морфофункционалды ерекшеліктері, жұмыс қабілеті, гандбол.


88



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 88 – 91

Darkhan Kydyrali

President of International Turkic Academy, Prof. Dr. Astana, Kazakhstan [email protected]

ERGENEKON Abstract. The myths and legends about the origins and initial Motherland of ancient Turks are found from

different written sources. One of such legends which reached us from ancient time is that about Ergenekon. The story has been studied well by the scholars, but the answer of the question about Ergenekon’s geographic location is under discussion till nowadays.

The author presents his own view over the location of Ergenekon which was considered a holy place for Turks, based on the studies of ancient Chinese, Arabic, Persian and Turkic sources, as well as on the previous scholarly studies of the issue. Besides, the Turkic-Mongolian linguistic etymology of the word “Ergenekon” is being discussed in the article, too.

Key words: Altay, Ergenekon, legend, Turk, Oghuz.

ƏОЖ 398.2 (=512.1)

Дархан Қыдырəлі

Халықаралық Түркі Академиясының президенті тарих ғылымдарының докторы Астана, Қазақстан

ЕРГЕНЕҚОН Аннотация. Байырғы түркілердің пайда болуы мен олардың алғашқы мекені туралы аңыз-əпсаналар

түрлі жазба деректерде сақталған. Бағзы заманнан бүгінге үзілмей жеткен аңыздың бірі – Ергенеқон дастаны. Аталмыш дастан осы кезге дейін ғалымдар тарапынан біршама зерттелген, алайда аңыздағы Ергенеқон қай жерде болған деген сұрақтың жауабы əлі күнге дейін даулы болып келеді.

Автор түркілер үшін қасиетті мекен саналған Ергенеқонның географиялық орнын анықтау мақсатында ежелгі қытай, араб-парсы, түркі жазба деректері мен аталмыш тақырыпқа қатысты зерттеулер бойынша өз тұжырымын ұсынады. Сонымен қатар, мақалада «Ергенеқон» сөзінің түркі-моңғол тілдік этимологиясы қарастырылады.

Түйін сөздер: Алтай, Ергенеқон, ашина, түркі, оғыз. Өткеннің өнегесі – бүгінгінің баға жетпес байлығы. Тарих – адамзаттың шындыққа айналған тағдыры.

Жеткенін бағамдап, барын бағалаған қашанда жүрісінен жаңылмайды. Тарихтан тағылым түйгендер өз тағдырын айқындай алады. Бұл ретте Бродель айтқандай, тарих тұлғаларды тудырады, сол сияқты тарихты да тұлғалар жасайды.

Алаш аңсарын асқақтатқан баһадүр бабаларымыз текті тұлғалардың төңірегіне топтасып, іргелі мемле-кеттер құрған. Тəңіріден жаралып, Көктен құт алған, дүниенің төрт бұрышын тіреген құдіретті қағандар əлемді аузына қаратқан. Ұлысқа бағыт-бағдар берген, халыққа құтты қоныс іздеген. Олар əр кезеңде «-Өтүкен», «Жерұйық», «Ергенеқон», «Қызыл алма», «Жиделі байсын» деген сияқты түрлі атаулармен аталса да, түпкі қазығы Бенгу ил – Мəңгі ел мұратымен ұштасып жатқан.

Бұны дəлелдейтін хатқа түскен шежіре-деректің бірі – Ергенеқон жайлы баян. Байырғы заманнан жеткен аңыз-əпсанаға жүгінсек, Оғыз ханның нəсілінен Ел ханның елі шапқыншылыққа түсіп, жұрты жаппай қырылып, одан тек Қиян мен Нүкүз ғана аман құтылған екен. Жабайы қойлардың артынан жүріп отырған олар жаулары таба алмайтын биік асулардан өтіп, жан-жағы қамал сияқты заңғар таулармен қоршалған сулы, нулы ғажап алқап тауып, сонда тұрақтайды. «Ергенеқон» деп атаған сол қоныста 400 жыл ғұмыр кешіп, өсіп-өнеді, көбейеді, мыңғырған малдары болады. Аталарының жүріп өткен өткел жолдары да ұмытылады. Сонда


89

көсем Бөрте-шене: «Уа, қасиетті көк бөрінің ержүрек оғландары, сөзіме құлақ салыңдар, біздің ата-баларымыз ежелден осы Ергенеқон жерін мекен етіп келеді, бұл жер бізге құт болды, алайда, өзіміздің ата-бабамыз жатқан ата жұртты ұмытпайық, барып табғаштардан жерімізді қайтарып алайық» деп халыққа үндеу тастайды. Темірші наурыз айында таудың темірмен құрсалған бөлігін ерітіп, бөрінің жол көрсетуімен таудан түседі. Сөйтіп олар жауын жеңіп, отанын азат етеді. Осылайша Ергенеқоннан шыққан күнін жыл сайын наурызда тойлай бастайды. Аңыз осылай дейді.

Ғұндардың талқандалып, көктүріктердің тарих сахнасына шығуымен жəне Ашина əулетімен байланыстырылатын бұл аңыз түрік ғалымы Зия Гөкалптың 1913 жылы жазған «Бөрте шино – құрттың аты, Ергенеқон – жұрттың аты» деген əйгілі жырынан кейін қайта жаңғырды. Түркияда профессорлар Фуад Көпрүлі, Зəки Уəлиди Тоған, Бахаддин Өгел, Дұрсын Иылдырым сынды ғалымдар бұл туралы арнайы зерттеулер жариялады. Əрине, ол зерттеулер негізінен Рашид-ад- дин мен Əбілғазы Баһадүр ханның жазбаларына сүйенген еді. Рашид-ад- дин Хамаданидың «Жами-ат-Тауарих» жəне Əбілғазы Баһадүр ханның «Шежіре-и түрк» жəне осыған ұқсас ХІІІ-XVII ғасырлар арасында жазылған түрлі шығармаларда аңыз «Ергенеқон дастаны» деп атала бастаған болатын [1; 2]. Илхан сарайында жазылғандықтан моңғол ұлысының құрылу кезеңіндегі ресми тарихы іспетті қабылдауға болатын Рашид-ад- диннің іргелі еңбегінде Шыңғыс ханның 22-ші бабасы Бөрте-шененің Ергенеқоннан шығатыны айтылған. Осы оқиға туралы XV-XVI ғасырларда жазылған «Шажаратул-атрак», «Тауарих-и гузиде-и нусратнама», «Абдулланама» сияқты кітаптарда баяндалды. Сондықтан көптеген зерттеушілер оны түрік-моңғол халқының ортақ шығармасы ретінде бағалайды. Бұл орайда түркі аңызындағы бөрі мен Бөрте-шино арасындағы ұқсастыққа назар аударғымыз келеді. Сонымен қатар Ашина əулеті мен көктүріктерге ұран болған бөрі мен таутеке таңбасы Боржигин (Бөрітегін) əулетінің Бөрте-чино мен Маралдан тарағаны жайындағы аңызға сəйкестігі де кездейсоқтық емес деп ойлаймыз. Бұл жерде көңіл аударатын бір жайт, Ергенеқонды паналағандар – Ел ханның ұрпақтары. Ал Ел хан – Оғыз ханнан тарайды. Оғыз ханның түркі халықтарының қадым тарихындағы жартылай аңызға айналған арғы атасы екені белгілі.

Жалпы, арғы аталары асқар Алтайдан тарап, есте жоқ ерте замандардан бері көршілес жасап, қанаттас қатар ғұмыр кешіп келе жатқан тайпалардың тарихы да қатар өрбитіні анық. Бұған тек жақын жағрапиялық жағдай мен біртұтас кеңістік, ұқсас ұғымдар мен тұрмыс-тіршілік қана емес, сонымен қатар тайпалардың шығу тектеріне байланысты түрлі аңыз-əпсаналар мен шежіре-деректер, табынатын табулар мен киелер, ортақ құндылықтар сияқты көптеген біріктіретін факторлар əсер етсе керек.

«Ергенеқон» дастанындағы мотивтер Рашид-ад- диннен бұрын көктүріктерде де болған. Мəселен, VII-IX ғасырдағы «Чжоу-шу», «Бей-ши», «Тан-шу» жылнамалары мен ІХ ғасырдағы Тибет дереккөздерінде көктүрік кезеңіне байланысты осыған ұқсас аңыз айтылады. Сондай-ақ Күлтегін, Білге қаған жəне Тоныкөк жазбаларында «таудағылар қалаға түсті ... алдымен 70 кісі, жиылып 700 кісі болыпты» деген жолдар да Ашина əулетінің таудан келгенін меңзейді. Бирунидің шығармаларында да таудағы үңгірден шыққан түрік əскерінің мемлекет құруы жайында баяндалады.

Аңызға арқау болған Ергенеқонның орны мен этимологиясы жөнінде аз жазылған жоқ. Кейбір зерттеушілер алғаш кездесетін дереккөздегі «таудың тік бөктері» деген мəніне сүйене отырып, бұл сөздің түп-тамырын моңғол тіліне телиді.

Ергенеқон сөзінің варианттары тек моңғол тілінде емес, түркі тілінде де бар екені белгілі. Мысалы, қазақ жəне өзбек тілдерінде ергенек/ергəнəк сөзі «қораның қақпасы, киіз үйдің есігі» деген мағынада қолданылады.

Бұл орайда Қойшығара Салғараұлы «Ұлы қағанат» кітабында мынадай тың болжам жасайды: «Əбілғазы «Ергенеқонды» – ергене – «таудың кемері», қон – «өткір» деген мағына береді деп түсіндіреді. Аңыздың дерегі бойынша «Ергене-қон» – төрт жағын бірдей түгел тау жартастары қоршаған жазыққа берілген атау. Меніңше, осы «ергенек-көң» деген сөз. Атаудың айтылуында екі «к» дыбысы қосылуы салдарынан «ергене-көң» болып кеткен сияқты. Ергенек – есіктің төрт бұрышты жақтауы. Сонда «Ергенек-көңнің» ұғымдық мəні төрт жағын түгел қоршаған «Ергенек-қоныс» дегенді беріп-ақ тұрған тəрізді» [3].

Расында, аңызда жан-жағын тау шатқалдары қоршаған бұл өлкенiң суы ерекше тұнық, шөбi шүйгiн екені айтылады. Аты “эргүнэ-кұн”, “күн”-ылди дара шатқал, эргүнэ-тiк деген мағына бередi, яғни «тiк ұйық шатқал» деген сөз болуы да ықтимал дейтіндер бар. Біздіңше, Ергенеқон – “ергенек” жəне “қон” деген қос сөзден тұрады, ол да “жан-жағы тік шатқалдармен, биік таулармен қамал-қора сияқты қоршалған қоныс” деген мағына береді.

Зерттеушілер арасында жұмбақ жер – құтты қоныстың қайда болуы мүмкін екені туралы да аз айтылған жоқ. Бұлардың арасында Ергенеқонды қазіргі Моңғолия жерінен іздеген зерттеушілер көпшілікті құрайды. Мысалы, И.Шмидт оны Куку-Нордағы (қазіргі Қытайдың Чынгхай аймағы) Гүн-ерги ауданымен бір санайды. Г.Миллер мен Н.Бичурин Ергенеконды Алтай тауларында іздеуді дұрыс деп есептеген. П.Кафаров Аргун өзенінде, Фишер Аргун өзені алқаптарының бірінде екендігін алға тартады [4]. Д.Банзаров Ергенеқонды Қытайдағы əйгілі қорғанның маңына орналасқан Ішкі Моңғолстандағы тау жоталарында дейді


90

[4]. Моңғолиялық тарихшы Х.Пэрлээ оны Ұлы Хинган тауларындағы Хайлар өзенінің арнасында іздеген [5]. Ресейлік түркітанушы ғалым Л.Р.Кызласов Ергенеқонды Аргун өзенінің алқабында екендігін жазған [6], тағы бір орыс тарихшысы Е.И.Кычанов Ұлы Хинган таулары мен Аргун өзенімен байланыстырады [7]. Моңғол ғалымы Л.Билегт Рашид-ад-диннің еңбегіндегі Онон, Керулен, Бурхан-Халдун, Далан-Балжуд т.с.с. топонимдермен бірге Аргун атауы кездесетіндіктен, Ергенеқонды Моңғолияның солтүстік шекарасына жақын орналасқан Аргун жоталарынан іздеу қажеттігін айтады [8].

Бұл орайда Ергенеқон – Аргун деген сөздер өзара ұқсас болғанымен «Ергенеқон» дастанын алғаш қағаз бетіне түсірген Рашид-ад-диннің еңбегінде аталған топонимнің басқаша жазылуы бұл пікірді тығырыққа тірейді. Екіншіден, Аргун тауының моңғолдар тарапынан киелі деп саналуы туралы мəлімет те жоқтың қасы. Керісінше Алтай тауларын түркілердің де, көшпелі өзге де ру-тайпалар тарапынан қасиетті саналатындығы көптеген жазбаша деректерде тайға таңба басқандай анық кездеседі. Мысалы, көктүріктердің Алтай тауларындағы «бабаларының үңгірлері» тұрған жерде жыл сайын діни рəсімдер өткізгендігі жазылған.

Көптеген зерттеушілер құтты қоныс ретінде Ашина руы пайда болған Алтай тауларының оңтүстік-батыс жағындағы аймақты көрсетуге тырысқан. Ал Алтай тауларының бұл беті негізінен жоталардан тұрады, басқа беткейлеріне қарағанда оның кішірек жəне топырағының да құнарлы еместігі белгілі. Алтай тауларының бұл жағында табиғи жəне жағрапиялық құрылымына қарай дастанда суреттелгендей тік жартастары бар алқап кездеспейді. Сондықтан Қытай жылнамасындағы көктүріктердің бабалары жасырынған биік тау да, Рашид-ад- дин мен Əбілғазы Баһадүр хан айтатын Ергенеқон да Алтай тауларының оңтүстік-батыс бөктерімен сəйкеспейді. Негізі Ашина руының жаратылыс əпсанасы жазылған қытай жылнамасының бірінде бұл таудың Гаочанның (Турфан) солтүстігінде екендігі айтылғанымен, осы жылнамадағы екінші аңыз бұл жерді Алтай тауларының басқа тарапынан іздеу қажеттігін алға тартады. Ол аңыздағы дұшпан шабуылынан аман қалған кісінің балалары мемлекет құрған жерлер Турфаннан шалғай жерлермен – Абакан, Енисей, Батыс Саян тауларымен сəйкеседі. Əпсанада төртінші ұлдың мекені анық аталмаса да, аңыздағы жолдардан бұл жердің Алтай тауларының солтүстік жағы екені аңғарылады. Аталған аңызда ағайындылар тұрған жерлердің өте суық екендігі, ағалары от жағуды үйренгенде, басқаларының оны басшы етіп сайлағаны айтылады.

Халықаралық Түркі академиясы 2014-2015 жылдары арнайы жоба аясында Ергенеқонды іздеу жұмыстарын жүргізді. Соның нəтижесінде Алтайдың Берел аймағынан жоғарыда 3 мың метр биіктігіндегі Қарақаба жазығынан ІІ-VІІ ғасырлардағы қоныс аймағын тапты. Алтай тауларының солтүстік-батысындағы, Шығыс Қазақстанның Катон-Қарағай ауданында археологиялық қазба жұмыстары жүргізілді. Нəтижеде Академия Түркия, Əзербайжан, Қазақстан, Қырғызстан, Татарстан, Өзбекстан жəне Моңғолия елдерінің білікті ғалымдарын шақырып, аймаққа арнайы ғылыми экспедиция ұйымдастырды. Оның нəтижесінде түркі тарихын зерттеуші ғалымдар осы аймақтың Ергенеқон болуы мүмкін деген байламға тоқтады. Расында бұл жер, біріншіден, Ергенеқон жырында суреттелгендей төрт тарапы тік жартастармен қоршалған, тұмса табиғаты ғажап, орманды, сулы жасыл аймақ екен. Екіншіден, таулардың төбесіндегі оймақтай ғана бұл жазықта металлдың мол қоры бар екені белгілі. Үшіншіден, археологиялық қазба жұмыстары нəтижесінде мұнда ғұндардың соңы мен көктүріктердің басы болып саналатын дəуірде тұрғындардың ұзақ уақыт өмір сүргені анықталды.

Қалай дегенде, адамзат баласының жер бетіне түскен сəттен бастап жоғалтқан жұмағын іздей бастағаны анық. Сондықтан, «Жерұйық» ұғымы көптеген шежіре-аңыздарда, көне кітаптарда, бағзы дəстүрін сақтаған ұлттар мен ұлыстарда кездеседі. Ал түбі бір түркі халықтары ғана емес, жалпы жылқының жалында есейген жауынгер көшпелі жұрттардың баршасы Алтайды қасиет тұтып, қадірлейтіні тағы ақиқат. Содан болса керек, Алаштың ақиық ақыны Мағжан асқақ Алтайды асау тайдай түрікті тапқан алтын анаға, ата мирас – алтын таққа теңейді. Алыста ауыр азап шеккен бауырын ақ сүтін еміп, пана тапқан Алтайға қайта оралуға шақырады.

Бұл тұста тағы бір ескерерлік жайт, бүгінде бірнеше мемлекеттің еншісінде жатқан асқар Алтайдың төрт тарапын – Қазақстан, Ресей, Моңғолия жəне Қытай аумағын қазақтардың мекендейтіні. Бұл да, Мағжан ақын айтқандай, көп түрік енші алып тарқасқанда, қарашаңырақтың қазақта қалғанын айғақтай түседі. Ендеше, есте жоқ ықылым заманнан бері алтын қазық Алтайды – Ергенеқонды айнала қоныстанып, қасиетті жерін қастерлеп отырған қазақ жұртынан Мəңгілік ел мұратының қайта жаңғыруы заңдылық сияқты.

ƏДЕБИЕТ [1] Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Том I. Книга первая. Перевод с персидского Л. А. Хетагурова. – М. -Л., 1952.

– С. 152; [2] Əбілғазы Б. Түрк шежіресі. – Алматы: Ана тілі, 1991. -208 б. [3] Салғараұлы Қ. Ұлы қағанат. – Астана: Фолиант, 2008. -552 б. [4] Банзаров Д. Собрание сочинений / Отв. ред. Д. Б. Улымжиев; Предисл. В. Ц. Найдакова; РАН. Сиб. отд-ние.

Бурят. ин-т обществ. наук. — 2-е изд., доп. – Улан-Удэ: Изд-во БНЦ СО РАН, 1997. — 240 с. [5] Пэрлээ Х. Гурван мөрний Монголчуудын аман түүхийн мөрийг мөшгөсөн , -Улаанбаатар, 1969- 156


91

[6] Кызласов Л. Р. Ранние монголы (к проблеме истоков средневековой культуры) / Л. Р. Кызласов // Сибирь, Центральная и Восточная Азия в средние века. – Новосибирск, 1975. – С. 170-177. 175 87.

[7] Кычанов Е. И. Монголы в VI–первой половине XII в. / Е. И. Кычанов // Дальний Восток и соседние территории в средние века. – Новосибирск, 1980. – С. 136-148.

[8] Билэгт Л. Раннемонгольские племена (этногенетические изыскания на основе устной истории) Улан-Батор, 2007. – 222 с.

REFERENCES

[1] Rashid-ad-din. Sbornik letopisej. Tom i. Kniga pervaya. Perevod s persidskogo L. A. Xetagurova. M. -L., 1952. S. 152; [2] Abіlgazy B. Turk shezhіresі. Almaty: Ana tіlі, 1991. 208 b. [3] Salgaraұuly Q. Ulu qaganat. astana: foliant, 2008. 552 b. [4] Banzarov D. Sobranie sochinenij / Otv. red. d. b. Ulymzhiev; Predisl. v. c. Najdakova; RAN. Sib. otd-nie. buryat. in-t

obshhestv. nauk. - 2-e izd., dop. – Ulan-Ude: IZD-VO BNC SO RAN, 1997. 240 s. [5] Perlee X. Gurvan mөrnij Mongolchuudyn aman tүүxijn mөrijg mөshgөsөn. -Ulaanbaatar, 1969. 156 [6] Kyzlasov L.R. Rannie mongoly (k probleme istokov srednevekovoj kultury) / L. R. Kyzlasov // Sibir, centralnaya i

vostochnaya aziya v srednie veka. – novosibirsk, 1975. s. 170-177. 175 87. [7] Kychanov E. I. Mongoly v vi–pervoj polovine xii v. / E.I. Kychanov // dalnij vostok i sosednie territorii v srednie veka.

– Novosibirsk, 1980. s. 136-148. [8] Bilegt L. Rannemongolskie plemena (etnogeneticheskie izyskaniya na osnove ustnoj istorii) Ulan-Bator, 2007. 222 s.

Дархан Кыдырали

Президент Международной Тюркской академии, доктор исторических наук Астана, Казахстан

ЭРГЕНЕКОН

Аннотация. Мифы и легенды о происхождении и изначальной прародине древних тюрков сохранены в

различных письменных источниках. Одной из них является легенда об Эргенеконе. Описанные в ней события хорошо исследованы учеными, однако ответ на вопрос о географическом местонахождении Эрге-некона по сей день остается предметом дискуссий.

Автор предлагает свои собственные выводы касательно местонахождения Эргенекона, опираясь на исследование древних источников – китайских, арабо-персидских и тюркских, - а также на научные изыскания предшественников по данному вопросу. Кроме того, в статье рассматривается тюрко-монгольская лингвистическая этимология самого слова «Эргенекон».

Ключевые слова: Алтай, Эргенекон, легенда, тюрки, огузы.


92



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 92 – 99 UDC 321:330.342.22; 321(1-773)

M.K. Baipakov1, S.A. Konovalov2, Yu.V. Kuchinskaya3

1, 2, 3 Institute for Philosophy, Political Science and Religion Studies CS MES RK, Almaty, Kazakhstan

[email protected]

POLITICAL MODERNIZATION AND POLITICAL PARTY SYSTEM OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN: THE LOGIC OF CHANGE Abstract. The main directions of development of modern Kazakhstan are further consistent modernization of

the country, ensuring its competitiveness in conditions of globalization. As a conductor and special political institution capable of ensuring stability and sustainability are allocated to political parties. In modern terms political parties and party systems, despite the fundamental transformation began to take qualitatively new positions.

At each stage of socio-political transformation of the state political parties has undergone major changes, also changed the party system, and qualitative and quantitative formats. Evolution of political parties through the stages of promo party to institutionalization and treatment in a self-organizing mechanism for political elites at the present stage. In this sense, the specific features and the nature of the impact of the party system of Kazakhstan on the state and civil society allows to identify prospects and key trends of further political modernization of the country.

The development of political parties of Kazakhstan is closely connected with the political modernization of the country. In this regard, it is important to perform the two simultaneously running processes: political modernization, on the one hand, and the optimization of the party-political system of Kazakhstan. The process of public discussion initiated by the head of the state N. Nazarbayev constitutional amendments, including strengthening the role of Parliament and, as a consequence, the significance of political parties.

Keywords: Political Modernization, Political Party System, Redistribution of Powers, Reform, Constitutional Amendments.

УДК 321:330.342.22; 321(1-773)

М.К. Байпаков1, С.А. Коновалов2, Ю.В. Кучинская3

1, 2, 3 Институт философии, политологии и религиоведения КН МОН РК, Алматы, Казахстан

ПОЛИТИЧЕСКАЯ МОДЕРНИЗАЦИЯ И ПАРТИЙНО-ПОЛИТИЧЕСКАЯ СИСТЕМА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН:

ЛОГИКА ПЕРЕМЕН Аннотация. Главными направлениями развития современного Казахстана являются дальнейшая после-

довательная модернизация страны, обеспечение ее конкурентоспособности в условиях глобализации. В качестве проводника и особого политического института, способного обеспечить состояние стабильности и устойчивости, выделяются политические партии. В современных условиях политические партии и партий-ные системы, несмотря на фундаментальную трансформацию, стали занимать качественно новые позиции.

На каждом этапе социально-политической трансформации государства политические партии претерпе-вали серьезные изменения, также видоизменялась партийная система, и в качественном, и в количественном форматах. Эволюция политических партий пережила этапы от протопартий до институционализации и обра-щения в самоорганизующийся механизм политических элит на современном этапе. В этом смысле выявление особенностей и характера влияния партийной системы Казахстана на государство и гражданское общество позволяет выявить перспективы и ключевые тренды дальнейшей политической модернизации страны.

Развитие политических партий Казахстана тесно связано с политической модернизацией страны. В связи с этим важно проанализировать два одновременно идущих процесса: политическую модернизацию, с одной


93

стороны, и оптимизацию партийно-политической системы Казахстана – с другой. Процесс всеобщего обсуждения инициированных главой государства Н. Назарбаевым конституционных поправок, предполагаю-щий в т.ч. усиление роли Парламента и, как следствие, значимости политических партий.

Ключевые слова: политическая модернизация, партийно-политическая система, перераспределение властных полномочий, реформа, конституционные поправки.

Введение В течение практически всего периода своего независимого развития Казахстан осуществляет политичес-

кий транзит. Объектом исследования мировой науки является трансформация политических систем пос-тсоветского пространства. Вместе с тем актуальность выявления сущности и особенностей посткоммунис-тического транзита постепенно сместилась к анализу и оценке эффективности модернизационных изменений. Развитие политических партий Казахстана тесно связано с политической модернизацией страны. В связи с этим важно проанализировать два одновременно идущих процесса: политическую модернизацию с одной стороны, и оптимизацию партийно-политической системы Казахстана – с другой.

Cтоит отметить, что в современном мире институт политических партий выступает наиболее исследуе-мым элементом политической системы. Серьезный политологический анализ берет истоки еще в античности и опирается на работы Аристотеля [1], который ввел в научный оборот термин «партия». Позднее исследование партий продолжил Н. Макиавелли [2], считавший, что «полезность» политических партий состоит в том, что они одновременно порождая вражду и раздоры в обществе, учат граждан «сохранять единст-во».

Значительный вклад в понимание теории государства, проблем государственного строительства внесли труды видных мыслителей прошлого, как Н. Макиавелли, Т. Гоббса [3], Ж.Ж. Руссо [4] и др.

В первой половине ХХ века политические партии отдельных государств становятся актуальной темой для исследования. Существенный вклад в научную разработку представлений о партиях внесли западные и американские исследователи, такие как Г.Алмонд [5], П.Бурдье [6], Л.Даймонд [7], Р.Кац [8], А.Лейпхарт [9], С.Липсет и С.Роккан [9], Дж.Сартори [9] и др.

Одной из основополагающих работ, посвященных непосредственно политическим партиям и партийным системам, стала известная широкой общественности и фундаментальная по значимости работа Мориса Дюверже [10]. Его книга «Политические партии» впервые вышла в свет в 1951 году выдержала 20 переизданий, переведена на более чем 20 языков и при этом остается востребованной и в настоящее время.

Среди российских исследователей, занимавшихся проблематикой политических партий и партийных систем, можно отметить М. Г. Анохина [11], С. П. Перегудова [12], Г. В. Голосова [13], М. И. Ильина [14]. Они занимались исследованиями теоретико-методологического характера, предметом их анализа были специфические черты и особенности многопартийности, процессы становления и развития политических партий и партийных систем, генезис и закономерности функционирования современных российских политических партий.

Среди казахстанских исследователей весьма значимыми работами следует признать труды М.Ашимбаева [15], Ю.О.Булуктаева [16], С.А.Дьяченко [17], Р.К.Кадыржанова [18], М.С.Машана [19], Е.Т.Сейлеханова [20], А.Е.Чеботарева [21].

Цель данной работы состоит в комплексном политологическом анализе государства и партийной системы, их взаимодействия сквозь призму эволюции в условиях модернизации политической системы Казахстана.

Методы исследования

При подготовке статьи применялись ретроспективный, системный, структурно-функциональный, факторный политический анализ. Большое значение в теоретическом осмыслении заявленной темы имеет теория социально-политической модернизации, поскольку государственное развитие и партийное строи-тельство раскрываются как важнейшие процессы модернизации новых независимых государств. Конструк-тивистский подход в исследовании государства и партийной системы дает наиболее адекватное понимание роли укрепления государственности и трансформации государственных институтов в процессе становления и развития партийной системы современного Казахстана. В качестве эмпирического метода был использован контент-анализ.

Импульсом к актуализации заявленной темы стало недавнее выступление Президента Казахстана Н.А. Назарбаева с обращением по вопросам перераспределения полномочий между ветвями власти. «Делеги-рование полномочий можно обеспечить за счет изменения соответствующих законов. Около 40 полномочий, которые можно передать или в Правительство, или в Парламент… Сложная задача – сбалансировать отноше-ния между ветвями власти на конституционном уровне. Важно усилить роль Парламента в формировании Правительства, повысить ответственность кабинета министров перед депутатским корпусом. Победившая на парламентских выборах партия будет решающим образом влиять на формирование Правительства» [22].


94

В настоящее время (в период с 26 января 2017 года до 26 февраля 2017 года) идет процесс всенародного обсуждения проекта Закона Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан». После всеобщего обсуждения рабочая группа по вопросам перераспределения полномочий между ветвями государственной власти должна обеспечить анализ и обобщение предложений и с учетом этих инициатив внести его на рассмотрение Президента Республики Казахстан.

В целом инициатива о перераспределении полномочий между ветвями власти является очередным последовательным этапом политической модернизации в Казахстане.

Условно, этапы политической модернизации можно разделить на: кризис авторитарного режима и его либерализация. Содержание этого этапа связано с расширением

индивидуальных и коллективных политических прав при сохранении в политической системе авторитарных структур. Это в свою очередь, очень тесно связано с политическим участием основного населения в политической жизни страны.

установление демократии. Этот этап политической модернизации связан с качественными измене-ниями в политической системе. Речь идет о формировании демократических политических институтов и структур, взаимодействующих на основе демократических процедур. Этот процесс включает в себя:

а) формирование конкурентной партийной системы, б) институционализация демократических механизмов государственной власти. консолидация демократии. Содержание этого этапа политической модернизации заключается в

адаптации общества к новому политическому механизму, новой модели регулирования конфликтов. При осуществлении политической модернизации неизбежно возникают противоречия, пронизывающие

все сферы общественной жизни. Эти противоречия влияют на формирование политических интересов и способы их взаимодействия. Изучение сущности и проблематики противоречий модернизации позволяет выработать оптимальный вариант политической позиции, ослабляющей проявление типичных для переходного состояния кризисов.

Подобной точки зрения придерживается также российский исследователь А. Мигранян: «Избрав путь модернизации, когда сначала проводится реформа в политической, затем в экономической сфере и только потом решаются проблемы национально-государственного устройства, мы рискуем потерять возможность проведения реформ без серьезных катаклизмов и на ближайшие годы закрыть дорогу к демократии» [23].

При рассмотрении теории модернизации важно отметить социально-экономический, политический контекст развития мирового сообщества. В разработке теоретических и прикладных аспектов проблемы значимую роль играет отказ от осмысления модернизации как механического заимствования (имитации или подражания) универсальных стандартов без учета традиционной модели, свойственной конкретному государству.

Как правило, в дефинициях политической модернизации акцент делается на следующих моментах: способность политической системы адаптироваться и реагировать на вызовы времени, отвечать

потребностям изменяющихся общественных условий; необходимость нового качественного уровня взаимодействия государства и гражданского общества

для достижения социальных целей. По сути, речь идет об эффективном диалоге власти и общества; своевременность и результативность этого диалога обеспечивается созданием и эффективным

функционированием новых видов институтов, дифференциацией политических структур, верховенством закона.

Среди указанных универсальных черт политической модернизации стоить обратить внимание на расширение политического участия масс в современном обществе. На Западе этот процесс начался еще в девятнадцатом веке, а в других регионах мира в двадцатом веке. Для политического участия масс требуются специальные политические институты - политические партии. Разнообразие политических интересов масс и элит влечет за собой разнообразие политических партий в рамках одного общества, которые в своей совокупности образуют партийную систему.

Результаты исследования

Политические партии играют в обществе функцию представительства. В этом смысле партии оказы-ваются своего рода «привратниками» во входах в политическую систему общества.

Эти организации и институты выполняют функцию артикуляции и агрегирования групповых интересов, их переноса на политический уровень. Благодаря партиям, получают возможность интеграции в полити-ческую систему те социальные слои и группы, которые прежде были отлучены от политики. Именно эту функцию в политической системе выполняют политические организации, которые получили название массовых партий.

В этом ключе следует рассматривать появление политических партий в Казахстане в переходный период, который пришел на смену тоталитарному режиму советского периода с доминированием коммунистической


95

партии не только в политической, но и во всех остальных сферах общества. На смену однопартийному режиму советского типа пришла многопартийная система демократического типа, благодаря которой отлученные прежде от политики социальные слои казахстанского общества получили возможность вхождения в политическую систему независимого Казахстана.

Становление многопартийности в Казахстане имеет общие черты и закономерности со сходными политическими процессами в других странах СНГ. Можно выразить согласие с рядом российских и отечественных исследователей в том, что практически везде, по сути, имел место не просто переход от однопартийной системы к многопартийной, а налицо был взаимосвязанный процесс устранения государственно-политической монополии КПСС, создания новой государственности и соответствующей ей партийной системы. В то же время необходимо иметь в виду, что развитие многопартийности в Казахстане имеет свои особенности, обусловленные спецификой исторического, демографического, политического характера, его этнокультурного своеобразия [24].

В современных условиях теория политической модернизации служит обоснованием характера и направлений политических изменений в посттоталитарном мире. Центральной проблемой теории выступает системный анализ политических систем переходного периода. Обращение к теории политической модернизации в нашей стране вызвано потребностью осмыслить всю совокупность факторов, определяющих динамику и специфику переходного состояния современно Казахстана.

В последнее время объектом исследования зарубежных, российских и отечественных теоретиков становятся социально-политические процессы стран Восточной Европы и бывшего СССР. Современная политическая мысль стремится дать ответ на вопросы, поставленные казахстанской реальностью.

Опыт и практика многих развивающихся стран, в том числе и постсоветских республик, продемон-стрировали, что провозглашение курса на демократию и социальные ориентиры рыночной экономики, включая увеличение количества элементов либерального устройства, не всегда являются достаточным основание для политической модернизации. « … такие режимы могут обладать многими конституционными характеристиками электоральной демократии, в них легально действуют оппозиционные партии, однако они лишены такого непременного для демократии качества, как наличие поля для относительно честного (электорального) соперничества, способного привести к отстранению от власти правящей партии» [7, с.15]. По сути, речь идет о создании псевдодемократии, как обозначил этот процесс известный исследователь Л. Даймон.

Поскольку модернизация, выводя общество на новый уровень, призвана включить Казахстан в общеци-вилизационный процесс, то закономерно возникают вопросы: «В каком качестве страна интегрируется в общую модель развития? Будем ли Казахстан вписываться в современный мир на равных условиях или выполнять по отношению к Западу зависимую роль?» Ответ на эти вопросы будет определяться направ-ленностью и результатами модернизационных изменений в обществе. Содержание же этих изменений зависит, в первую очередь, от выбора мобилизационной модели развития, и во вторую - от соответствия этой модели культурным, историческим факторам развития казахстанского общества.

Логика постсоветской политической трансформации свидетельствует о том, что речь идет об особой социально-политической и экономической модели развития. Эти процессы непредсказуемы и эклектичны. Внутреннее содержание политической трансформации более соответствует своеобразной форме адаптации к произошедшим социетальным изменениям внешней среды, нежели переходу политической системы на качественно новый уровень в сторону ее большей либерализации.

Результаты демократизации, демонстрируемые посткоммунистическими странами, в целом можно охарактеризовать следующим выводом известного исследователя А. Мельвиля: «На ранних стадиях демокра-тических транзитов, по-видимому, большее значение имеют эндогенные факторы демократии и демокра-тизации - выбор политическими акторами своих действий и системы взаимоотношений, оперативных под-ходов и институциональной стратегии. Однако такой выбор во многом обусловлен политико-культурными традициями, историческим и социально-экономическим контекстом, внешними и иными структурными обстоятельствами. Эти глубинные структурные - прежде всего, экономические и социокультурные – пред-посылки и условия демократии начинают играть все более существенную роль на последующих стадиях транзита и особенно консолидации демократии. Другое дело, что в силу указанных структурных обстоя-тельств далеко не все страны, начинающие транзит в предположении, что в его исходе будет установлена именно демократия, имеют хорошие шансы пройти этот путь до логического завершения» [25].

Казахстан вступил в модернизацию с обретением независимости, хотя такие элементы модернизации, как индустриализация, подъем сельского хозяйства, грамотность населения, урбанизация и др. были достигнуты еще в советский период. На протяжении многих лет независимости стратегия политических реформ формировалась, видоизменялась в зависимости от настоящих и перспективных задач политического и экономического развития страны, учитывался мировой опыт политической трансформации, происходил процесс адаптации к казахстанским реалиям и глобальным трендам.


96

Основные этапы политической модернизации условно можно разделить на следующие временные периоды:

1991 - 1993 гг. - стадия выработки стратегии политической модернизации; 1995 - 1998 гг. - стадия усиления президентской власти; 1998 - 2004 гг. - стадия кристаллизации национальной системы ценностей, стабилизации полити-

ческой системы, укрепления политических организаций и институтов, самоидентификации республики в постсоветском и геополитическом пространстве;

2004 - 2007 гг. - стадия переоценки подходов к управлению социальной и экономическими сферами, принятие важнейших решений для выравнивания дисбаланса между экономическим, социальным и политическим развитием страны;

2007 – 2016 гг. - стадия трансформационного развития через ориентацию на изменение правления с суперпрезидентской на президентско-парламентскую.

2017 год дал старт новому этапу политической модернизации в Казахстане. Процесс реформиро-вания будет реализовываться через преодоление перекоса в системе сдержек и противовесов в результате постепенного усиления роли Парламента и Правительства, о чем свидетельствует недавнее обращение Президента Н.Назарбаева народу Казахстана [22].

Именно в эти исторические отрезки процесс демократизации и реформирования политической сферы Казахстана подвергался наиболее существенным изменениям модернизационной направленности, что, безусловно, влияло на содержание и направленность политических реформ в рамках так называемого «казахстанского пути развития».

На модернизационные процессы существенное влияние оказывает глобализация. Как отмечает академик А.Н. Нысанбаев: «Глобализация, сущностной основой которой является информационная революция, оказывает решающее влияние на все сферы человеческой жизни – экономику, политику, культуру, язык, образование, духовно-нравственное развитие, межэтнические и межконфессиональные отношения… Сейчас происходят процессы межкультурного и межэтнического взаимодействия в процессе формирования единого казахстанского народа. Глобализация, таким образом, представляет собою объективный комплексный про-цесс, требующий глубокого научно-теоретического осмысления с позиций системного т компаративистского подходов современной науки» [26].

Модернизация - это переход от того состояния страны, которое мы имеем в настоящее время к тому, каким оно должно быть для ее успешного и благополучного развития в высоко конкурентном мире. В этой связи цель модернизации Казахстана состоит в том, чтобы создать современную, сильную, процветающую страну. Такую страну, которая способна конкурировать на мировых рынках, развивать современную науку, здравоохранение, образование, массовую физическую культуру и спорт высоких достижений. Для этого правящая элита должна решить важнейшую задачу - это создать эффективное государство [27].

Эффективное государство - это государство, обеспечивающее соблюдение закона, своевременно и компетентно решающее возникающие проблемы в соответствии с требованиями времени. Благодаря этому в стране интенсивно развивается конкурентоспособная экономика, средний класс - социальная основа сильного гражданского общества, достигается высокий уровень жизни, обеспечивается защита людей и национальная безопасность.

Переход к модернизации такого типа всегда требует рационализации человеческого поведения на уровне социальных и политических стратегий. Но, к сожалению, период конца 1980-х и начала 1990-х гг., напротив, характеризуется закреплением мифологического подхода к переменам. Вместо старых мифов о коммунистическом обществе, где общественные богатства польются плотным потоком без особенного трудового вклада, возник другой стереотип, все отличие которого от прежних состояло в том, что вместо слова «коммунистическое общество» появилось слово «рынок».

C самого начала комплексных системных преобразований в Казахстане, исходной позицией являлся тезис о том, что экономическая модернизация должна объективным и естественным образом привести к политической модернизации. При этом под политической модернизацией понимается демократизация политической системы.

Как пишет в своей работе отечественный исследователь М. Ашимбаев: «…в Казахстане, как и в других странах СНГ, движение к демократизации не было предопределено высоким уровнем экономического развития» [15, с.148]. В Казахстане становление государственности и поиска собственной модели государственно-политического развития совпал с форсированным переходом к рыночным отношениям.

Стратегическое видение Президента Н.А. Назарбаева будущей конкурентоспособности нации определяет контуры общенациональной идеи, в контекст которой четко вписана потребность в модернизации политической системы и проведении политических реформ. Эта идея прагматична, ориентирована на решение реальных интересов общества, личности и государства, при этом сохраняя самобытность нации и в то же время интегрировав ее в современный мир.


97

Говоря о приоритетах и сути планируемых политических изменений, следует иметь в виду несколько моментов, в том числе и экономических оснований:

реформы носят «продолжающийся» характер и имеют целью совершенствование, а не ломку существующей политической и административной системы.

одинаковых и идеальных сценариев трансформации политических систем не существует. Новые реформы должны строго соизмеряться с заданными демократическими целями и своеобразием казахстанской политической системы. Политическая модернизация должна преследовать цель устранения потенциальных «линий разлома» внутри казахстанского общества.

процесс политической модернизации должен соблюдать баланс между последовательным углублением демократии и ее «легитимизацией» в общественном сознании.

сохранение стратегического контроля за политическим процессом с целью укрепления базовых условий успешного социально-экономического развития. Одним из условий этого являлась «Программа форсированного индустриально-инновационного развития» (ГПФИИР) Казахстана, основным приоритетом которой стала реализация крупных инвестиционных проектов в традиционных экспортоориентированных секторах экономики, с мультипликацией новых бизнес возможностей для малого и среднего бизнеса через целенаправленное развитие казахстанского содержания, последующих переделов и переработки.

Обсуждение результатов

Таким образом, стратегия модернизации - комплекс экономических, политических и культурных инициатив, синхронная реализация которых предполагает «осовременивание» общества. Стратегия включает в себя 4 основных проблемы:

1. Разработка средне- и долгосрочной стратегии развития общества, целью которой станет устойчивое преобразование существующей дуалистической социально-экономической структуры и создание предпосылок для органической интеграции Казахстана в мировое хозяйство.

2. Установление отвечающего условиям сегодняшнего казахстанского общества равновесия между признаками частной инициативы и государственной интервенции в хозяйстве.

3. Приведение профессионально-интеллектуального уровня правящих групп в соответствии с требованиями управления обществом в условиях его перехода на более высокую ступень социально-экономического развития и политической системе с более сложной организацией.

4. Качественное обновление основных политических институтов и содержания их деятельности, а также выработка свода принципов и норм государственного управления.

Основной итог модернизации - осовременивание до- и раннеиндустриальной социально-экономической структуры, лишение ее традиционных элементов способности к регенерации и саморазвитию. Усвоение массовым сознанием норм демократии, развитие секулярных элементов в культуре, нарастающие процессы восходящей социальной мобильности; все это ведет к расширению социальной опоры государственной власти, повышение маневренности и гибкости политической системы.

Выводы Таким образом, закономерности и особенности, своеобразие и сложность ситуации современного этапа

социально-политического развития в контексте модернизации Казахстана определяется тем, что: произошла не только смена режимов, но и смена общественного строя в целом; политическая демократизация началась до того, как сложились элементы современного рынка; реализация ключевых задач модернизации проходит при одновременном решении двух взаимосвя-

занных проблем: изменении, точнее трансформации старой политической системы и проведении экономии-ческой реформы, призванной обеспечить переход к рыночной экономике;

отсутствие экономической базы у демократических институтов затрудняет процесс формирования устойчивой и эффективной политической системы;

выбран путь быстрой, радикальной модернизации, оформленной в программе форсированного индустриально-инновационного развития;

развитие партийно-политической системы целиком укладывается в логику последовательной поли-тической модернизации.

2017 год, по мнению автора, де-факто и в ближайшее время де-юре станет отправной точкой важных политических преобразований в Казахстане. Логика развития предстоящих модернизационных перемен будет сконцентрирована на эффективном и сбалансированном перераспределении властных полномочий всех ветвей власти.

ЛИТЕРАТУРА [1] Аристотель. Соч.в 4-х т. М: Мысль, 1984, 550, 687, 613, 830 с. [2] Макиавелли Н. Избранные сочинения. М, 1982; Макиавелли Н. Избранные труды. В кн.: Антология мировой

политической мысли в 5-ти томах. М.: Мысль, 1997. Т. 1. С.379-385. [3] Гоббс Т. Левиафан // Избр. соч.: В 2 т. М.: Мысль, 1991. Т.1. [4] Руссо Ж.Ж. Об Общественном договоре, или Принципы политического Права. Трактаты /Пер. с фр. М.:

КАНОН-пресс, Кучково поле, 1998. 416 с.


98

[5] Almond G.A. Political Development and Political Decay // World Politics? 1965? Vol. 17, 3; Алмонд Г., Пауэлл Дж., Стром К., Далтон Р. Сравнительная политология сегодня: мировой обзор: Учеб.пособие / Под ред. М.В.Ильина, А.Ю.Мельвиля. – М.: Аспект-Пресс, 2002, 538 с.

[6] Бурдье П. Социология политики. М.: Социо-логос, 1993, 412 с. [7] Даймонд Л. Прошла ли «третья волна» демократизации // Полис. 1999. 1. С.10-25. [8] Кац Р., Мэир П. Изменение моделей партийной организации и партийной демократии: возникновение

картельных партий // Политическая наука, 2006, 3. [9] Лейпхарт А. Партийные системы (с.255-272); Липсет С., Роккан С. Структуры размежеваний, партийные

системы и предпочтения избирателей (с.244-254); Сартори Дж. Партии и партийные системы: рамки анализа (с.240-243) // Теория партий и партийных систем: Хрестоматия / Сост. Б.А. Исаев. М.: Аспект Пресс, 2008, 400с.

[10] Дюверже М. Политические партии / Пер. с франц. М.: Академический Проект, 2000. 558 с. [11] Анохина Н.В., Мелешкина Е.Ю. Пропорциональная избирательная система и опасности президенциализма:

российский случай // Полис, 2007, 5, с.8-24. [12] Перегудов С.П. Организованные интересы и государство: смена парадигм // Политические исследования, 1994,

2, с. 74-79. [13] Голосов Г.В. Форматы партийных систем в новых демократиях: институциональные факторы неустойчивости и

фрагментации // Полис. 1998. 1. С. 106. [14] Ильин М.В. Слова и смыслы. Опыт описания ключевых политических понятий. М.: «Российская политическая

энциклопедия» (РОССПЭН), 1997, 432 с. [15] Ашимбаев М.С. Политический транзит: от глобального к национальному измерению. Астана: Елорда, 2002.

304 с. [16] Булуктаев Ю.О. Партийно-политическое строительство в Республике Казахстана (1991–2012 гг.). В 2-х книгах.

– Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2013. [17] Дьяченко С.А. Партийно-парламентский фундамент политической системы Казахстана: реалии, возможности и

перспективы. // Analitic, 2, 2008; Дьяченко С.А. Партогенез в Казахстане: состояние, проблемы и перспективы. Алматы, 1997, 220 с.; Дьяченко С.А., Кармазина Л.И. Республика Казахстан: особенности политической модернизации.-Алматы, 1999, 144 с.

[18] Кадыржанов Р.К. Консолидация политической системы Казахстана: проблемы и перспективы. Алматы: Институт философии и политологии МНиВО РК, 1999. 166 с.

[19] Машан М.С. Политическая система Казахстана: трансформация, адаптация, целедостижение. Алматы: ЦПИ, 2000.

[20] Сейлеханов Е.Т. Политическая система Республики Казахстан: опыт развития и перспективы: монография. Алматы: КИСИ при Президенте РК, 2009. 296 с.

[21] Чеботарев А.Е. «Политическая мысль суверенного Казахстана: динамика, идеи, оценки». Алматы, 2015. 512 с. [22] Назарбаев разъяснил суть реформы по перераспределению власти // inform.kz http://www. inform.kz/ru/

nazarbaev-raz-yasnil-sut-reformy-po-pereraspredeleniyu-vlasti_a2992761. Дата обращения: 7.02.2017 г. [23] Мигранян А. Перестройка как попытка трансформации тоталитарной империи. // Мигранян А. Россия в поисках

идентичности. М., 1997, С. 197. [24] Бижанов А.Х. Государство и политические партии: история и современность. В сб.: Государство и

политические партии: история и современность: Материалы республиканской научно-практической конференции. Алматы, 27 апреля 1998 г. Алматы: ПНЕК, КИСИ, 1998. 309 с. С. 20-21.

[25] Мельвиль А.Ю. Опыт теоретико-методологического синтеза структурного и процедурного подходов к демократическим транзитам. // Полис. М., 1998. 2. С.34.

[26] Нысанбаев А.Н. Сущность глобализации и ее влияние на республику Казахстан. в кн.: Казахстан в условиях глобализации: философско-политологический анализ. Алматы: Компьютерно-издательский центр Института философии и политологии МОН РК, 2006, 363 с., с.84-85.

[27] Статья Главы государства «План нации – Путь к казахстанской мечте» // http://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/press_conferences/statya-glavy-gosudarstva-plan-nacii-put-k-kazahstanskoi-mechte. Дата обращения: 12.02.2017 г.

REFERENCES

[1] Aristotel'. Soch.v 4-h t. M: Mysl', 1984, 550, 687, 613, 830 s. [2] Makiavelli N. Izbrannye sochinenija. M, 1982; Makiavelli N. Izbrannye trudy. V kn.: Antologija mirovoj politicheskoj

mysli v 5-ti tomah. M.: Mysl', 1997. -T. 1. S.379-385. [3] Gobbs T. Leviafan // Izbr. soch.: V 2 t. M.: Mysl', 1991. T.1. [4] Russo Zh.Zh. Ob Obshhestvennom dogovore, ili Principy politicheskogo Prava. Traktaty / Per. s fr. – M.: KANON-press,

Kuchkovo pole, 1998. 416 s. [5] Almond G.A. Political Development and Political Decay // World Politics? 1965? Vol. 17, 3; Almond G., Paujell Dzh.,

Strom K., Dalton R. Sravnitel'naja politologija segodnja: mirovoj obzor: Ucheb.posobie / Pod red. M.V.Il'ina, A.Ju.Mel'vilja. – M.: Aspekt-Press, 2002, 538 s.

[6] Burd'e P. Sociologija politiki. M.: Socio-logos, 1993, 412 s. [7] Dajmond L. Proshla li «tret'ja volna» demokratizacii. // Polis. 1999. 1. S.10-25. [8] Kac R., Mjeir P. Izmenenie modelej partijnoj organizacii i partijnoj demokratii: vozniknovenie kartel'nyh partij //

Politicheskaja nauka, 2006, 3.


99

[9] Lejphart A. Partijnye sistemy (s.255-272); Lipset S., Rokkan S. Struktury razmezhevanij, partijnye sistemy i predpochtenija izbiratelej (s.244-254); Sartori Dzh. Partii i partijnye sistemy: ramki analiza (s.240-243) // Teorija partij i partijnyh sistem: Hrestomatija / Sost. B.A. Isaev. M.: Aspekt Press, 2008, 400s.

[10] Djuverzhe M. Politicheskie partii / Per. s franc. M.: Akademicheskij Proekt, 2000. 558 s. [11] Anohina N.V., Meleshkina E.Ju. Proporcional'naja izbiratel'naja sistema i opasnosti prezidencializma: rossijskij sluchaj

// Polis, 2007, 5, s.8-24. [12] Peregudov S.P. Organizovannye interesy i gosudarstvo: smena paradigm // Politicheskie issledovanija, 1994, 2, s. 74-

79. [13] Golosov G.V. Formaty partijnyh sistem v novyh demokratijah: institucional'nye faktory neustojchivosti i fragmentacii //

Polis. 1998. 1. S. 106. [14] Il'in M.V. Slova i smysly. Opyt opisanija kljuchevyh politicheskih ponjatij. M.: «Rossijskaja politicheskaja

jenciklopedija» (ROSSPJeN), 1997, – 432 s. [15] Ashimbaev M.S. Politicheskij tranzit: ot global'nogo k nacional'nomu izmereniju. Astana: Elorda, 2002. 304 s. [16] Buluktaev Ju.O. Partijno-politicheskoe stroitel'stvo v Respublike Kazahstana (1991 – 2012 gg.). V 2-h knigah. –

Almaty: KISI pri Prezidente RK, 2013. [17] D'jachenko S.A. Partijno-parlamentskij fundament politicheskoj sistemy Kazahstana: realii, vozmozhnosti i perspektivy.

// Analitic, 2, 2008; D'jachenko S.A. Partogenez v Kazahstane: sostojanie, problemy i perspektivy. Almaty, 1997, 220 s.; D'jachenko S.A., Karmazina L.I. Respublika Kazahstan: osobennosti politicheskoj modernizacii.-Almaty, 1999, 144 s.

[18] Kadyrzhanov R.K. Konsolidacija politicheskoj sistemy Kazahstana: problemy i perspektivy. Almaty: Institut filosofii i politologii MNiVO RK, 1999. – 166 s.

[19] Mashan M.S. Politicheskaja sistema Kazahstana: transformacija, adaptacija, celedostizhenie. Almaty: CPI, 2000. [20] Sejlehanov E.T. Politicheskaja sistema Respubliki Kazahstan: opyt razvitija i perspektivy: monografija. Almaty: KISI

pri Prezidente RK, 2009. – 296 s. [21] Chebotarev A.E. «Politicheskaja mysl' suverennogo Kazahstana: dinamika, idei, ocenki». Almaty, 2015. 512 s. [22] Nazarbaev raz#jasnil sut' reformy po pereraspredeleniju vlasti // inform.kz http://www.inform.kz/ru/nazarbaev-raz-

yasnil-sut-reformy-po-pereraspredeleniyu-vlasti_a2992761. Data obrashhenija: 7.02.2017 g. [23] Migranjan A. Perestrojka kak popytka transformacii totalitarnoj imperii. // Migranjan A. Rossija v poiskah identichnosti.

M., 1997, S. 197. [24] Bizhanov A.H. Gosudarstvo i politicheskie partii: istorija i sovremennost'. V sb.: Gosudarstvo i politicheskie partii:

istorija i sovremennost': Materialy respublikanskoj nauchno-prakticheskoj konferencii. Almaty, 27 aprelja 1998 g. Almaty: PNEK, KISI, 1998. 309 s. S. 20-21.

[25] Mel'vil' A.Ju. Opyt teoretiko-metodologicheskogo sinteza strukturnogo i procedurnogo podhodov k demokraticheskim tranzitam // Polis. M., 1998. 2.-S.34.

[26] Nysanbaev A.N. Sushhnost' globalizacii i ee vlijanie na respubliku Kazahstan. v kn.: Kazahstan v uslovijah globalizacii: filosofsko-politologicheskij analiz. Almaty: Komp'juterno-izdatel'skij centr Instituta filosofii i politologii MON RK, 2006, 363 s., s.84-85.

[27] Stat'ja Glavy gosudarstva «Plan nacii – Put' k kazahstanskoj mechte» // http://www.akorda.kz/ru/events/akorda_news/ press_conferences/statya-glavy-gosudarstva-plan-nacii-put-k-kazahstanskoi-mechte. Data obrashhenija: 12.02.2017 g.

ƏОЖ: 321:330.342.22; 321(1-773)

М.К. Байпаков1, С.А. Коновалов2, Ю.В. Кучинская3

1, 2, 3 ҚР БҒМ ҒК Философия, саясаттану жəне дінтану институты, Алматы қ., Қазақстан

САЯСИ МОДЕРНИЗАЦИЯ ЖƏНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЯСИ-ПАРТИЯЛЫҚ ЖҮЙЕСІ: ӨЗГЕРІСТЕР ЛОГИКАСЫ

Аннотация. Қазіргі Қазақстанның негізгі даму бағыттары одан əрі дəйекті жаңғырту, қамтамасыз ету, жаһандану

жағдайында оның бəсекеге қабілеттілігін болып табылады. Тұрақтылық пен орнықтылық жағдайды қамтамасыз етуге қабілетті саяси институт ретінде, саяси партиялар өткізгіштің ерекше түрі ретінде бөлінеді. Қазіргі жағдайда саяси партиялар жəне партиялық жүйелер қарамастан, іргелі өзгерістер атқаруға сапалы жаңа позиция болды.

Мемлекеттің əлеуметтік-саяси трансформациясының əрбір кезеңінде саяси партиялар елеулі өзгерістерге ұшырады, сондай-ақ, партиялық жүйе түрленіп, сапалық жəне сандық форматтарда өзгерді. Саяси Пратиялар протопартиялардан қаізргі замандағы саяси элиталардың өзін өзі ұйымдастыратын институциялизацияланған механизіміне дейін эволюция жолын өтті. Осы мағынада анықтау, ерекшеліктері мен сипатын əсер ету партиялық жүйе Қазақстанның келешегі мен түйінді трендтер одан əрі саяси жаңғырту мемлекет жəне азаматтық қоғам анықтауға мүмкіндік береді.

Қазақстанның саяси партияларының тығыз байланысты саяси жаңаруы. Осыған байланысты маңызды талдау бір мезгілде жүретін процесс: бір жағынан саяси жаңғырту, жəне екінші жағынан Қазақстанның саяси-партиялық жүйесінің оңтайландыруы. Жалпыға бірдей процесстерді талқылауға бастамашылық еткен мемлекет басшысы Н.Ə. Назарбаев конституциялық түзетулерді қарастыратын, оның ішінде Парламенттің рөлін күшейтуге маңыздылығы, саяси партиялар жəне соның салдары ретінде.

Түйін сөздер: саяси жаңғырту, партиялық-саяси жүйе, билік өкілеттіктерін қайта бөлу, реформа, конституциялық түзетулер.


100



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 100 – 105

UDC 341.81

Z.K. Ayupova1, D.U. Kussainov2

1Kazakh national agrarian university, Almaty, Kazakhstan; 2Kazakh national pedagogical university named after Abai, Almaty, Kazakhstan

[email protected]

SOME PROBLEMS OF LEGAL REGULATION OF PROPERTY RIGHTS OF SPOUSES IN THE FAMILY AND

MARRIAGE LEGISLATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Abstract. In this article problems of legal regulation of property rights of spouses in the family and marriage legislation of the Republic of Kazakhstan were researched, and also regulatory legal acts in this area and a solution of the matters are considered. For 25-years of independence in Kazakhstan the whole system of institutional mechanisms of protection of the rights of women and increase of their status was adopted. The constitution and the legislation of Kazakhstan guaranteed the equal rights to all the citizens, irrespective of gender and age. According to Art. 12 of the Constitution of the Republic of Kazakhstan, “in the Republic of Kazakhstan the rights and freedoms of the person, according to the Constitution, are recognized and guaranteed”. The Constitutional Law “About Elections in the Republic of Kazakhstan” guarantees the rights of the citizens of the country to participate in the elections in case of achievement of eighteen-year age, irrespective of an origin, social, official and property status, floor, race, nationality, language, the relation to religion, beliefs, the residence or any other circumstances.

Key words: matrimony, marriage, family, marriage agreement, surrogacy, accreditation, guest family, agency on adoption (adoption), rights of minor children, foster home.

УДК 341.81

З.К. Аюпова1, Д.У. Кусаинов2

1КазНАУ, кафедра права, г. Алматы, Республика Казахстан;

2 КазНПУ им.Абая, общеуниверситетская кафедра политологии и социально-философских дисциплин, г. Алматы, Республика Казахстан

НЕКОТОРЫЕ ПРОБЛЕМЫ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ИМУЩЕСТВЕННЫХ ПРАВ СУПРУГОВ В СЕМЕЙНО-БРАЧНОМ

ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВЕ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН Аннотация. В данной статье рассматриваются проблемы правового регулирования имущественных

прав супругов в семейно-брачном законодательстве Республики Казахстан, а также нормативно-правовые акты в этой области и пути решения данных вопросов. За годы независимости в Казахстане сложилась целая система институциональных механизмов защиты прав женщин и повышения ее статуса. Конституция и законодательство Казахстана предоставляют равные права всем ее гражданам, независимо от пола и воз-раста. Согласно ст.12 Конституции Республики Казахстан «в Республике Казахстан признаются и гаранти-руются права и свободы человека в соответствии с Конституцией». Конституционный закон «О выборах в Республике Казахстан» гарантирует права граждан страны участвовать в выборах при достижении восем-надцатилетнего возраста, независимо от происхождения, социального, должностного и имущественного положения, пола, расы, национальности, языка, отношения к религии, убеждений, места жительства или любых иных обстоятельств.

Ключевые слова: супружество, брак, семья, брачный договор, суррогатное материнство, аккредитация, гостевая семья, агентство по усыновлению (удочерению), права несовершеннолетних детей, приемная семья.


101

26 декабря 2011 года, ровно пять лет назад, в Республике Казахстан был принят Кодекс «О браке (супружестве) и семье». Кодекс «О браке (супружестве) и семье» Республики Казахстан обновлен и дополнен важными институтами и правовыми нормами: это и брачный договор, и суррогатное материнство, и аккредитация, и гостевая семья, и агентство по усыновлению (удочерению), и соглашение об уплате алиментов, и права несовершеннолетних детей в семье, и приемная семья, и регулирование семейных отношений с участием иностранных граждан, и многие другие нормы, продиктованные веянием времени. Структура Кодекса «О браке (супружестве) и семье» Республики Казахстан такова: 33 главы, 283 статьи.

Семейное законодательство Республики Казахстан основывается на конституционных принципах охраны прав и свобод человека и гражданина, и призвано обеспечить гарантии осуществления и защиты семейных прав граждан.

Прежде всего, необходимо отметить, что впервые в семейном законодательстве Республики Казахстан предусматривается одно из принципиально важных положений, регулирующих семейные правоотношения. Это принцип гендерного равенства в семейных отношениях, который достаточно четко определяет цель и задачи семейного законодательства Республики Казахстан. Согласно статье 2 Кодекса «О браке (супру-жестве) и семье» Республики Казахстан в соответствии с закрепленным в Конституции Республики Казах-стан равенством прав женщины и мужчины в Республике Казахстан они имеют в семейных отношениях равные личные и имущественные права. Более того, гендерное равенство в семейных отношениях охраняется обществом и государством. Это означает, что государство должно способствовать укреплению семьи, построению семейных отношений на чувствах взаимоуважения и взаимопомощи, не допуская при этом произвольного вмешательства кого-либо в дела семьи.

Новеллой семейного законодательства является также норма, впервые предусматривающая поддержа-ние здорового образа жизни всех членов семьи. А в связи с наличием норм о гендерном равенстве может показаться несправедливым тот факт, что в отношении домашнего труда обязанности в основном возложены на женщин. Как свидетельствуют статистические данные, большинство безработных составляют женщины. В этой связи в определенной степени можно согласиться с тем предположением, что главенство мужа в семье продиктовано экономическими преимуществами. Так что обязанности по домашнему труду, возложенные на женщин, являются результатом различных причин: от масштабных на уровне государства и до такого фактора, как человеческое сознание. Для защиты от гендерной дискриминации человек должен быть подготовлен именно в правовом плане и не считать, что выполнение всей работы по домашнему хозяйству является его прямым назначением и никого больше.

Еще больше конкретизированы и отрегулированы в Кодексе «О браке (супружестве) и семье» Республики Казахстан имущественные права и обязанности супругов. Безусловно, в этом вопросе брачный договор заставляет обратить на этот институт особое внимание. Необходимость возникновения этого института объясняется следующими причинами: охрана имущественных прав граждан, избежание долгих и достаточно спорных судебных процессов по разделу имущества [1].

Одним из достоинств, на наш взгляд, является диспозитивный, относительно свободный порядок заключения, изменения, расторжения и формирования содержания брачного договора. Данная возможность позволяет супругам или намеревающимся вступить в брак людям вносить какие-либо свои предложения по поводу имущественных прав. Эта свобода является относительной в силу тех самых ограничений, которые предусмотрены семейным законодательством в интересах защиты от посягательств различного характера. Можно отметить, что брачный договор на сегодняшний день в нашем обществе является своеобразной сделкой и предметом его регулирования являются имущественные отношения.

В законном режиме, в отличие от договорного режима, где доли супругов могут быть неравными, доля каждого супруга в имущественных правоотношениях является равной [2]. Исключение могут составить лишь некоторые случаи, перечень которых приведен в семейном законодательстве. Данные исключения допу-щены, например, при разделе общего совместного имущества для защиты прав супругов и непосредственно несовершеннолетних детей, ради достойного воспитания которых возможно увеличение доли одного из супругов, с которым ребенок остается. Кроме того, этот режим регулирует такие важные вопросы, как владение, пользование и распоряжение имуществом, особенно недвижимым имуществом, а также порядок раздела общего совместного имущества.

Законный режим отличается своей императивностью, которая не позволяет отступить от тех основ, которые предусмотрены семейным законодательством [3, С.86]. Тем не менее, данный режим широко рас-пространен и является отправным фундаментом даже при заключении различных сделок между супругами. Необходимо отметить, что отныне для приобретения или распоряжения одним из супругов имуществом, требующим специальной регистрации, необходимо согласие другого супруга.

Не менее важными являются алиментные правоотношения, законодательное закрепление которых позволяет предоставить материальную помощь нуждающемуся супругу, бывшему супругу [4, С.34]. Так, правом на предоставление алиментов наделены нуждающийся нетрудоспособный супруг, жена в период


102

беременности и в течение трех лет после рождения ребенка, нуждающийся супруг, осуществляющий уход за ребенком-инвалидом. Предоставление алиментов - это гарантия, которая предоставляется супругами, быв-шими супругами для обеспечения необходимыми условиями жизни. Забота эта предопределяется особыми отношениями между супругами, бывшими супругами.

Это все то, что мы на сегодняшний день имеем по действующему законодательству. Но, к сожалению, продолжает расти число так называемых «гражданских браков» или же «сожителей», чьи отношения не подкреплены законом. Более того, они не порождают никаких правоотношений, а значит, в должной мере не могут быть защищены законом.

Проводимые в Казахстане и других странах СНГ в 90-е годы и после распада СССР реформы оказали на семью неоднозначное воздействие, привели к глубоким изменениям ее жизнедеятельности. Произошла резкая дифференциация доходов семей на протяжении 25-летия независимого развития.

На протяжении всех лет независимости идет нелегкий процесс формирования единой многонацио-нальной семьи народа Казахстана. Не решавшиеся десятилетиями проблемы регионального развития и межэтнических отношений негативно сказываются на развитии страны в целом и на судьбе отдельных граж-дан, в частности. В настоящее время, после основания Ассамблеи народа Казахстана в 1995 году, у казах-станцев появился новый исторический шанс построить независимое, сильное, динамично развивающееся государство, которым по праву гордится каждый патриот нашей многонациональной страны. Во имя достижения этой главной цели политическим и общественным силам Казахстана предстоит находить справедливые и эффективные решения, идти по пути к согласию и взаимному прощению, ставя во главу угла будущее Родины и судьбу грядущих поколений. Об этом говорится и в Указе Президента РК «Об объявлении 2014 года Годом укрепления государственности, семьи, мира, согласия и взаимного про-щения». Согласно документу, «казахская государственность переживает один из самых драматичных периодов своей более чем двухтысячелетней истории», следовательно, необходимо укрепить доверие граждан к гос.институтам». На наш взгляд, прежде всего, речь должна идти о семье, об укреплении взаимоотношении семьи и государства.

На IV Форуме женщин Казахстана, состоявшемся в сентябре 2004 года в г. Астане, Президент страны поручил Правительству и Национальной комиссии по делам семьи и женщин разработать на базе данной Концепции Стратегию гендерного равенства в Республике Казахстан, в которой следует четко обозначить основные направления деятельности, включая экономическую, социальную и политическую сферы, разработать систему мер по срокам для обеспечения равных возможностей женщинам.

В связи с этим, в 2005 году была принята Стратегия гендерного равенства Республики Казахстан на 2006-2016 годы. Основной целью данного документа явилось обеспечение реализации равных прав и равных возможностей мужчин и женщин, провозглашенных Конституцией РК и международными актами, к которым присоединился Казахстан, а также их равное участие во всех сферах жизнедеятельности общества.

Принятие Закона Республики Казахстан «О государственных гарантиях равных прав и равных возмож-ностей мужчин и женщин», несомненно, перенесло Казахстан на новый уровень гендерной политики и приблизило государство к достижению гендерного равноправия. Но следует отметить тот факт, что в проекте данного закона предполагалось внести более значительные меры по достижению гендерного равенства в Казахстане. В окончательном варианте некоторые из предложенных норм были изменены, а некоторые и исключены.

Сегодня кризис состояния социального института семьи требует усиления внимания к ней со стороны государства по ее укреплению и развитию. Опыт мирового сообщества показывает, что институциональные проблемы семьи эффективнее решаются с помощью специально-организованной системы государственной семейной политики.

Государственная семейная политика - составная часть социальной политики, направленная на институт семьи с целью укрепления, развития и защиты ее прав и интересов, обеспечения правового регулирования ее отношений с государством.

Семейная политика также может быть определена, как комплекс практических мер, предоставляющих семьям с детьми определенные социальные гарантии, цель которых - улучшить благосостояние и обеспечить функционирование семьи в интересах общества. Семейная политика нацелена на смягчение экономических проблем семьи, направлена на более полное удовлетворение семейных нужд.

«Семейная политика - это деятельность государства, политических партий, общественных организаций, групп интересов и т.п., направленная на возрождение семьи, семейного образа жизни, утраченной на длительном историческом пути фамилистической культуры общества, возвращение семье органически присущих ей социальных функций, направленная на укрепление семьи как социального института» [5, С.34].

Государственная семейная политика призвана системно решать задачи укрепления семьи и семейных ценностей, обеспечения ее интересов в процессе общественного развития; создания необходимых условий для реализации семьями своих функций на основе собственной трудовой деятельности; организации


103

субъектной роли семьи в процессе осуществления государственной семейной политики; обеспечения защиты социально уязвимых семей.

Государство признает социальные права семьи и необходимость их законодательного закрепления. Гарантом социальной защиты семьи, ее прав, прав ребенка является Конституция Республики Казахстан [6, С.83]. Семье (а не только индивидууму) необходимо предоставить полноценный социальный статус, ее интересы целенаправленно должны быть учтены в процессе социально-экономического и культурного развития общества, деятельности органов власти, осуществления соответствующих программ.

Государство должно гарантировать макроэкономические и социальные стандарты, необходимые для самостоятельного функционирования семей в обществе; осуществлять целенаправленный учет и способ-ствовать реализации институциональных прав и интересов семей в процессе их жизнедеятельности; создать условия для обеспечения суверенитета семей и развития их функций субъекта социальных отношений; обеспечить защиту социально уязвимых семей.

Семейная политика формируется как самостоятельное направление социальной политики и системы целенаправленной деятельности, предусматривающей свою стратегию, программы, организацию, кадры, финансовое, другое обеспечение. Социальный институт семьи включается в систему государственной деятельности в качестве целостного объекта.

По своему содержанию семейная политика является комплексной и отражает отношения государства и семьи в основных сферах жизнедеятельности общества. В то же время она должна быть сосредоточена на специфических проблемах семьи, связанных с реализацией ее основных социальных функций (репродук-тивной, экономической, жизнеохранительной, воспитательной). В связи с этим принципиальное значение имеет четкая дифференциация семейной и социальной политики на основе разделения общесоциальных и специфических проблем семьи. Государство должно обеспечивать целенаправленный учет и реализацию институциональных прав и интересов семьи в различных областях общественной жизни, в деятельности органов власти, при планировании, разработке и реализации социально-экономических программ, прогнози-ровании развития страны.

Государство должно взаимодействовать с семьей на основе партнерских отношений, обеспечить баланс прав и ответственности государственных институтов и семьи, создать необходимые условия для активизации социально-экономического потенциала семьи.

Важным условием эффективности семейной политики является дифференцированный подход, учиты-вающий особенности социально-экономического развития страны, исторического этапа трансформации института семьи, моделей и структуры семей, их доходов, потребностей и интересов. Задачи стабилизации и развития института семьи обуславливают необходимость системного подхода к анализу происходящих в нем процессов, выявления характерных, устойчивых черт жизнедеятельности семьи, закономерностей ее раз-вития, оценки наиболее болезненных процессов.

Итак, определение термина «государственная семейная политика» и его сущности зависит от многих факторов. В данном случае приоритетным является понимание того, какие семьи нуждаются в государ-ственной помощи и какую идеологию в отношении семьи поддерживает и распространяет государство. Такую идеологию мы понимаем как систему взглядов, ценностей и установок, с помощью которых осознаются социальные проблемы и определяются цели и способы деятельности, направленной на утверждение или изменение общественных отношений и социальных феноменов (в том числе - гражданских браков). Разработка, публикация и общественное одобрение такой идеологии является точкой отсчета для формулирования концептуальных основ государственной семейной политики как целостной научно-практической системы. Все государства стремятся защищать и поддерживать семью, хотя не все выделяют семейную политику как самостоятельное направление внутренней политики [7].

В некоторых государствах цели и задачи, направленные на поддержку и развитие института семьи, являются составной частью социальной или демографической политики. Однако практически все страны прибегают к целенаправленным действиям в поддержку семьи. Необходимость такой деятельности обусловлена тем, что в конкретных социально-экономических, культурных или исторических условиях выполнение семьей своих основных функций может быть нарушено. И даже если институт семьи функционирует успешно, государство вынуждено осуществлять определенные меры, чтобы сохранить ценность семьи или предотвратить ее разрушение.

Говоря о семейной политике, стоит отметить, что по мере прогрессивного развития человеческого об-щества видоизменялись, усложнялись, становились иными формы общественного, а затем государственного регулирования брачно-семейных отношений. Но как бы далеки они не были от существовавших ранее, как бы принципиально не менялись задачи и цели регулирования, некоторая их преемственность не могла не сохраниться, о чем свидетельствует включение в действующее брачно-семейное законодательство госу-дарственных велений в виде запретов и дозволений.

Неотъемлемым условием поступательного развития общества является сохранение и обеспечение полноценного функционирования семьи как социального института. Со времени обретения независимости


104

Республика Казахстан признала семейную политику одним из приоритетных направлений политики государства.

Государственную политику можно определить как процесс управленческого влияния, главным образом, институтов исполнительной власти государства на основные сферы общества, опирающийся на непосред-ственное применение государственных властных полномочий как при разработке, так и при осуществлении стратегии и тактики регулирующего и организующего воздействия на все компоненты и аспекты функционирования и развития экономики, социальной сферы и других подсистем общества посредством размещения ресурсов, распределения, перераспределения общественных благ и других мер [8,С.67].

Исходя из указанного понимания, государственная семейная политика выступает составной частью любой государственной политики правового государства, разрабатываемой и осуществляемой преимущест-венно публичными институтами власти, и ориентированной на улучшение и укрепление института семьи. Эта политика приобретает особое значение в период мирового социально-экономического кризиса. Несмотря на то, что за годы независимости удалось сформировать основы государственной семейной политики, все еще существует немало пробелов в концептуальных подходах.

В этой связи стоит отметить, что в действующих нормативно-правовых актах отсутствует устоявшееся содержание понятия «государственная семейная политика». Четкое определение данного термина представ-ляется немаловажным, поскольку успешность и эффективность дальнейшей разработки и реализации госу-дарственной семейной политики в Республике Казахстан в значительной степени зависит от того, насколько однозначно будет толковаться это концептуальное понятие представителями публичной власти государства.

От семьи, как важнейшего социального института, зависит облик будущих поколений, следовательно, облик страны. Именно семья для каждого человек - неисчерпаемый источник любви, преданности и поддержки. В семье закладываются основы нравственности, духовности и терпимости [9, С.20].

Таким образом, социальное положение семьи не может быть безразлично для общества, и государство должно выработать и осуществлять определённую политику в отношении семьи.

На основании вышеизложенного можно сформулировать ряд предложений по дальнейшей реализации политики государства в сфере охраны и защиты семьи в Республике Казахстан.

Во-первых, необходимо усилить эффективность деятельности органов государственной власти Казах-стана в сфере государственной политики охраны и защиты семьи. Для этого должны быть предприняты все возможные меры по защите семьи от разрушающих факторов, как со стороны граждан, так и со стороны государства. При этом для развития семьи необходимо обеспечивать материальную и социальную помощь семьям, которая в настоящее время находится на недостаточно высоком уровне.

Во-вторых, необходимо создать все условия для того, чтобы эффективно могли быть реализованы положения и пункты утвержденной Постановлением Правительства Республики

Казахстан 24 апреля 2014 года 396 Концепции социального развития Республики Казахстан до 2030 года [10].

В-третьих, необходимо укрепление авторитета и поддержки института семьи, сохранение базовых семейных ценностей, как один из важнейших вопросов, который должен объединять интересы государства и общества. Только благодаря реализации комплекса задач, поставленных перед государством в области охраны и защиты семьи, можно говорить о том, что цель достигнута.

И, конечно же, необходимо разработать Концепцию государственной семейной политики, которая позволит реализовать вышеупомянутые задачи и создать систему деятельности государства, направленную на институт семьи с целью его формирования, укрепления и развития.


[1] Кодекс «О браке (супружестве) и семье Республики Казахстан // http://online.zakon.kz/doc. [2] Комментарий к Кодексу «О браке (супружестве) и семье Республики Казахстан». – Алматы, 2012. [3] Пчелинцева Л.М. Семейное право России. – М.: 2015. [4] Чефранова Е.А. Имущественные отношения в российской семье. – М., 2013. [5] Агапов Е.П., Нор-Аревян О.А. Семьеведение: Учебное пособие. – М.: 2010. [6] Антокольская М.В. Семейное право: Учебник. – М.: Юристъ. 2014. [7] Государственная семейная политика как целостная научно-практическая система // Семья и ребенок: «От А до

Я». www.moykinder.com/marriage-and-family. [8] Государственная политика и управление: учебник / Л.В. Сморгунов, А.П. Альгин, И.Н. Барыгин / Под ред.

Л.В. Сморгунова. – М.: РОССПЭН, 2006. [9] Синицына Г.В. Семейная политика на муниципальном уровне городского округа: социологический анализ: дис.

… канд.соц.наук. – М., 2009. [10] Концепция социального развития Республики Казахстан до 2030 года. Утверждена Постановление

Правительства Республики Казахстан 24 апреля 2014 года 396 //https://egov.kz/cms/ru/law/list/ P1400000396.


105

REFERENCES [1] Code «Оn marriage and family in the Republic of Kazakhstan // http://online.zakon.kz/doc. (in Russ.). [2] Comment to the Code «Оn marriage and family in the Republic of Kazakhstan. Аlmaty, 2012 (in Russ.). [3] Pchelintseva L.М. Family law of Russia. М.: 2015 (in Russ.). [4] Chefranova Е.А. Property relations in the Russian family. М., 2013 (in Russ.). [5] Аgapov Е.P., Nor-Arevian. Family Law: Textbook. М.: 2010 (in Russ.). 6] Аntokolskaya M.V. Family Law: Textbook. М.: Юристъ. 2014 (in Russ.). [7] State family policy as the scientific and practical system // Family and child: «From А to Z»

// www.moykinder.com/marriage-and-family (in Russ.). [8] State policy and management: Textbook / L.V. Smorgunov, А.P. Аlgin, I.N. Barygin / Editor L.V. Smorgunov. М.:

ROSSPEN, 2006 (in Russ.). [9] Sinitsyna G.V. Family policy on the municipal level of city county: sociological analysis: PhD dissertation. М., 2009 (in

Russ.). [10] Concept of the social development of the Republic of Kazakhstan until 2030. Approved by Decree of the

Government of the Republic of Kazakhstan. April, 24, 2014. 396 //https://egov.kz/cms/ru/law/list/P1400000396 (in Russ.).

ƏОЖ: 341.81 З.К. Аюпова, Д.Ө. Құсайынов

Қазақ ұлттық аграрлық университеті, Алматы қ., Қазақстан

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы қ., Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖАНҰЯ-НЕКЕ ҚАТЫНАСТАРЫ ЗАҢНАМАСЫНДАҒЫ ЕРЛІ-ЗАЙЫПТЫЛАР МҮЛІКТІК ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ КЕЙБІР МƏСЕЛЕЛЕРІ

Аннотация. Мақалада Қазақстан Республикасы жанұя-неке қатынастары заңнамасындағы ерлі-

зайыптылар мүліктік құқықтарын құқықтық реттеудің кейбір мəселелері жəне осы саладағы нормативті-құқықтық актілер мен олардың шешу жолдары қарастырылады. Тəуелсіздік жылдарында Қазақстанда əйел құқытарын қорғау жəне оның статусының жоғарылауы институттық механизмінің толық жүйесі қалыптасты. Конституция жəне Қазақстан заңнамасы жынысы мен жасына қарамастан барлық азаматтарға тең құқық береді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 12 бабына сəйкес, «Қазақстан Республикасында Конституцияға сəйкес адам құқықтары мен бостандықтары танылады жəне оларға кепілдік беріледі». «Қазақстан Республикасындағы сайлау туралы» Конституциялық Заңы он сегiз жасқа жеткен азаматтарының тегiне, əлеуметтiк, лауазымдық жəне мүлiктiк жағдайына, жынысына, нəсiлiне, ұлтына, тiлiне, дiнге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жерiне немесе кез келген өзге жағдаяттарға қарамастан, сайлауда дауыс беруге қатысу құқығына кепілдік береді.

Түйін сөздер: ерлі-зайыптылық, неке, жанұя, неке шарты, суррогат аналық, аккредитация, қонақы жанұя, бала асырау агенттігі, кəмелетке толмаған балалар құқықтары, асыранды отбасы.


106



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 106 – 114

UDC 339.727 N. Kurmanov, S. Baktymbet, A. Baktymbet, A. Satbayeva

Kazakh University of Economics, Finance and International Trade,Astana, Kazakhstan [email protected]

LABOUR MIGRATION AND REMITTANCES: STRATEGY FOR SURVIVAL OR DEVELOPMENT?

Abstract. The article is devoted to an actual problem of labor migration, the study of remittances and their role

in the lives of migrant households. Remittances are used in migrant households in Central Asia primarily for the purchase of consumer goods. Since labor migration flows in the region tend to increase, and the volume of remittances increase, it becomes much more urgent to use the remittances not only for consumption, but also for development. To develop the programs on the use of remittances for the development of outcomes in the countries and for the achievement there is a need to study the problem comprehensively: the volumes and methods of transfers, their role in migrant households and national economies.

Key words: Labour migration, Migrant remittances, Central Asia, Kazakhstan

ƏОЖ: 339.727 Н.А. Курманов, С.С. Бактымбет, А.С. Бактымбет, А.Ж. Сатбаева

Қазақ экономика, қаржы жəне халықаралық сауда университеті, Астана қ., Қазақстан

ЕҢБЕК МИГРАЦИЯСЫ ЖƏНЕ АҚША АУДАРЫМДАРЫ: КҮН КӨРІС СТРАТЕГИЯСЫ НЕМЕСЕ ДАМУ СТРАТЕГИЯСЫ? Аннотация. Мақала еңбек миграциясы ресурстарының көкейкесті мəселесіне, аударма ақшаның зерт-

теліуіне жəне оның мигранттық үй шаруашылық өміріне арналған. Аударма ақшалар бірінші кезекте Орта-лық Азияның мигранттық үй шаруашылықтарында тұтыну тауарларын иемдену үшін пайдаланылады. Өңірде еңбек көші-қон ағындары ұлғаюға бейім болғандықтан жəне ақша аударымдары көлемі ұлғайып жатқандықтан, ақша аударымдарын тұтыну үшін пайдалану ғана емес, сонымен қатар даму мақсаты да қолға алынады. Аударымдарды, бағдарламаларды жергілікті жерлерде қолдану жəне дамыту үшін бұл проблеманы жан-жақты қарастыру керек.

Түйін сөздер: еңбек миграция, мигранттардың ақша аударымдары, Орталық Азия, Қазақстан. 1. Кіріспе. Халықаралық көші-қон ұйымының есебіне сəйкес, халықаралық мигранттардың саны бүкіл

əлемде 2000 жылы 173 млн адамнан, 2014 жылы 244 миллион адамға дейін өсті. Бұл көрсеткішке шамамен 20 миллион босқындар кіреді. Тиісінше, еңбекші мигранттарының жылғы ақша аударымдарының көлемі өсті.

Халықаралық көші-қон ұйымы (ХКҚҰ), Мигранттардың (мигрант аударымдары) аударымдары, кең мағынада - бұл мигранттардың немесе өз елдерінен шыққан мигранттардың немесе иммигранттардың өз туыстарына ақша жіберуі. Сондай-ақ аударымдарға инвестициялар, салымдар немесе өздері шыққан елге мигранттардың қайырымдылық жарналары қамтылуы мүмкін, бұл көші-қонға байланысты бүкіл қаржы ағындарын жабу болып табылады.

Ақша аударымдары тікелей шетелдік инвестициялардан кейінгі екінші орында болып табылады. 2015 жылға арналған Дүниежүзілік банктің мəліметтері бойынша, осы елдердің (Тəжікстан, Молдова, Қырғызстан жəне Косово) төртеуі жалпы ішкі өнімнің (ЖІӨ) құнының ақша аударымдарының үлесі бойынша он елдің арасында болды, өйткені көші-қон жəне ақша аударымдары, мигранттардың мəселелері, Еуропа жəне Орталық Азияның (ЭОА) көптеген елдері үшін өте маңызды болып табылады. Көптеген ЭОА елдерінде соңғы жылдары еңбек мигранттарының ақша аударымдарының көлемі өсуде.

Осы елдердің көпшілігінде, экономикалық өсу - сондай-ақ, кедейлікті қысқарту саласындағы жетістіктер - шетелдегі көші-қон жəне ақша аударымдары динамикасына жəне үрдістерге тығыз ұштасып жатады.


107

Шетелде барған сайын ақша аударымдары бойынша зерттеу жəне олардың мигрант үй шаруашылық-тарының өміріндегі өз рөлі жүзеге асырылады. Халықаралық ұйымдардың глобалды есептері (КХҰ, ХЕҰ, Дүниежүзілік банк), соңғы жылдары ұлттық экономикалардағы ақша аударымдарының өсіп келе жатқан рөлін атап өтетін ақша аударымдарына арналған бөлімдер бар.

Дүниежүзілік банк жүргізген зерттеуіне сəйкес, дамушы елдердің ішкі жалпы өнімдегі үлесі ақша аударымдары ретінде анықталады еңбекші-мигранттардың жалақылары мен олардың ақша аударымдары кедейлікті азайту үшін маңызды статистикалық рөл атқарады. Орта есеппен, ЖІӨ-нің халықаралық ақша аударымдарының үлесінің 10% - ға артуы, кедейлікте өмір сүретін адамдардың үлесінің 1,6% -ға азаюына əкеледі. Ғалымдардың тұжырымдауынша , халықаралық мигранттардың жетекші шетелде тұратын халықтың үлесі ретінде 10% -ға артуы кедейлікте тұратын халықтың үлесінің 1,9%- ға төмендеуіне əкеледі.

Əдебиетке шолу. 2015- жылы Ұлыбританияда көші-қон саласындағы ең ықпалды жəне беделді ғалымдардың шығармашылығына арналған мақала жарияланды [1]. Жүз халықаралық ең үздік дəйектелген көші-қон зерттеулері саласындағы жұмыстардың ішінде (кітаптар мен мақалалар), ең жиі қолданылатын жүз жетекші авторлардың ішінде, ТМД-ның бірде- бір ғалымы жоқ, атап айтқанда халықаралық жəне ішкі миграция зерттеулері қалыптасқан болып есептелетін Ресей де бұл тізімде жоқ.

Батыс көші-қон əдебиеті Еуразиялық көші-қон жүйесіне аз көңіл бөлетінін атап өту маңызды. Бұл статистикалық материалдың нақты болмауына байланысты, бірақ біз оған басқа да себептер ықпал етеді деп санаймыз. Көші-қон ағынын зерттеу посткеңестік өңірде интеграцияны нығайту деген қорытындыға əкелуі мүмкін, бірақ бұл батыстың бұл салаға деген көзқарасымен сəйкес келмейді. Батыстың ғылыми қоғамдастық саясаты Вена халықаралық дамыту орталығында тұжырымдаған ұстанымын қорғайды: «ТМД аймағы» аталып кеткен ортақ ұйымның негізінде ортақ жүзеге асатын жұмыстары аз екендігін білдіреді» [2].

Кесте индексі мынадай дəйектелген жұмыстарды қамтиды: 1885 жылы Е.Равенштайнның (Ravenstein) көші-қонның теориялық негізін қалыптастырған «Көші-қон заңдары» жұмысын қамтылды; 1918 жылы У. Томас жəне Ф. Знанецки (Тhomas, Znaniecki), жұмыстарында бірінші Еуропа мен Америкада поляк шаруалар көшін оқуға жеке құжаттардың (өмірбаяны) талдау əдісі қолданылады; сауалнамалары қала əлеуметтану дамуына үлес қосқан 1928 жылы Р. Парктің (паркі), атап айтқанда, қалаларды талдау туралы экологиялық көзқарасы əзірленді жəне оның идеялары осы күнге дейін өзекті болып отыр. Тізімге, сондай-ақ басқа да ғалымдардың соңғы жұмыстары енгізілген: J. Bordzhasa (Borjas), С. Сарай (құлыптар), D. Massey (Massey), А. Portes (Portes), Дж Харрис жəне М. Todaro (Harris, Todaro. E. Тейлор (Taylor) жəне т.б, жəне ол 2014 - жылғы басылымдармен аяқталады [2].

Қазақстанның маңызды жұмыстарының бірі танымал тарихшы жəне этнолог Н. Масановтың «Қазақстанның көші-қон метаморфозасы» болып табылады, мақалада автор елдегі табиғи-климаттық, шаруашылық-экономикалық, саяси, этно-мəдени жəне əлеуметтік-психологиялық күрделі қарым-қатынас тарихы мен ұйымдасқан қозғалысымен жəне басқа да жағдайлар мен факторларды талдайды [3].

25 жылда көші-қон мəселелері бойынша жарияланымдарды талдау негізінде біз бір жағынан, белгілі бір деректер жинағымен жинақталу жайлы айтсақ, ал екінші жағынан еңбек көші-қоны жəне ақша аударымдары мəселелерін қоса алғанда зерттеулер, тұрақты кемшіліктер қалыптастыру жайлы айтуға болады.

В.А. Корецкой-Гармаштың ғылыми мақаласында «Сыртқы еңбек мигранттарын пайдалану артықшылықтары теріс экономикалық феноменін жабады - деп аяқталады: Мигранттардың өз елдеріне ақша аударымдары түрінде қолма-қол ақша экспортын жіберуі трансшекаралық операциялардың теріс балансын қалыптастырады. «Бұл, əрине, мемлекеттегі ұлттық қауіпсіздікке қауіп болып табылады» [4].

ТМД-ның түрлі елдерінде 2000 - жылдары еңбек көші-қонының жəне мигранттық пайданың рөлі зерттелген, бірақ тек соңғы жылдары ғана нақты ақша аударымдарын зерттеуге көңіл бөліне бастады. Орталық Азия республикаларының шаруашылықтарында ақша аударымдары бойынша салыстырмалы зерттеулер əлі жүргізілген жоқ.

Кейбір зерттеулер көрсеткендей [5,6,7,8,9,10] ақша аударымдары Орталық Азиядағы мигрант үй шаруашылықтарында ең алдымен, халық тұтынатын тауарларды сатып алу үшін пайдаланылады. Өңірдегі еңбек көші-қон ағындары жəне ақша аударымдары көлемі ұлғаюға бейім болғандықтан, аударым көлемі артқандықтан барлық көп шұғыл тұтыну үшін ақша аударымдарын пайдалану ғана емес, сонымен қатар дамыту үшін қолдану керек. Аударымдарды қолдану жəне дамыту үшін мына мəселелерді жан-жақты қарастыру керек: аударым көлемі мен əдісі, мигранттық шаруашылықтың ұлттық экономиканың рөлі. Бұл мақала осы мəселелерді талдауға арналған.

Негізгі бөлім: Қазақстан Орталық Азия көші-қон жүйесінің орталығы ретінде. Халықаралық көші-қон, қоғамның барлық аспектілеріне əсер ететін жан-жақты құбылыс. Сонымен

қатар, жеке жəне мемлекеттік, кез келген елдің шекаралық ынтымақтастық ажырамас бөлігі болып табылады. Бүгін, көші-қон мəселелері əлемдегі ең маңызды мəселелердің бірі болып отыр. 90-шы жылдардың басынан бастап ХХ ғасырдың, көші-қон қозғалыстарының ауқымы кең етек алды. БҰҰ-ның халық бөлімінің мəліметі бойынша, ХХІ ғасырдың басында көші-қон айналымының əлемдік қоғамдастығына 218 ел «жұмылған» болатын. Туған немесе азаматтығы өз елдерінен тыс өмір сүретін адамдардың саны, 175 млн-ға бағаланып отыр, бұл жалпы əлемдік халықтың 3% -ын құрайды [11].


108

1990-шы жылы посткеңестік аумақта құрылған миграциялық жүйеде, енді ғана көші-қон жүйесіне кіріп жатқан Қытай Орталық Азиямен жəне Ресеймен миграциялық қарым-қатынаста ерекшеленеді. Ресейден жəне Орталық Азиядан Қытайға өтетін миграциялық ағымдар қысқа мерзімді туристік немесе іскерлік сапарлармен байланысты. Қытайдан Ресейге жəне Орталық Азияға шығатын көші-қон қозғалысы қытай мигранттарының қабылдаушы ел экономикасының, құрылыс, ауыл шаруашылығы жəне сауда секторла-рының ұзақ мерзімді жұмыспен қамтуымен байланысты. Алайда, Пекин Қазақстанмен жəне бүкіл Орталық Азия өңірінде оның қатынастарының тұрақсыздандыруға жол беріп, демографиялық саясатты кеңейтуге басымдық береді деп елестету мүмкін емес [12].

Қазақстандағы алғашқы инвесторлардың бірі Түркия, өз бизнесін дамыту үшін кризистік 1994 жылы басқа инвесторлардан ерекшеленіп елімізге капитал сала бастады. Түркия, бір жағынан, құрылыс саласындағы шұғыл қажеттілікті қанағаттандырды, ал екінші жағынан Қазақстанның экономикасына айтарлықтай капитал инвестициялады.

Ең жақын жəне қарқынды көші-қон байланыстары Ресей мен Орталық Азия мемлекеттері арасында болды. Ресей мен Қазақстан арасындағы мигранттар айырбасы тұрғылықты тұруға көшетіндер болса, ал қалған республикалар, ең алдымен Ресейге, екіншіден Қазақстанға арзан жəне тəжірибесіз жұмыс күшін жібереді. Статистика 600 мың Тəжікстан азаматы жəне 350 мың Қырғызстан азаматы еңбек мигранттары екенін көрсетті, олардың 80%-дан астамы Ресейге, ал қалғандары Қазақстанға жіберіледі [13]. Түрлі сараптамалық бағалаулар бойынша, елдегі реттелмейтін еңбек көші-қоны 300-500 мыңнан 1 млн-ға адамды құрайды. Адамдар жыл сайын, негізінен Қырғызстан, Тəжікстан жəне Өзбекстан елдерінен келеді [14].

Орталық Азия өңірі елдерінен келетін еңбек көші-қоны Қазақстан үшін тек білікті емес еңбек күшімен ғана емес, білікті еңбек күшінің негізі болып есептеледі. Алдағы жылдары Ресей бұдан былай, ішкі еңбек нарығында көптеген ішкі демографиялық жəне əлеуметтік проблемалар мен қиындықтар себебінен Қазақ-стан үшін білікті кадрлардың донор болуды тоқтатады. Сонымен қатар, соңғы 10-15 жылда, Қазақстанда жəне өңірде еңбек миграциясының «итеруші» жəне «тартымды» факторлары арасында аз өзгеріс болды .

Сурет 1 – Мигранттардың ең көп ақша аударым көлемі бойынша əлемнің он мемлекеті,

2014, 2015 жылдар мен 2016 жылдың қазаны, миллиард АҚШ доллары Дереккөз: The World Bank, Migration and Remittances Team, Development Prospects Group.

Migrant remittance Inflows (US$ million). Date: October 2016

70,3

62,3

27,2

24,4

25,1

17,2

20,8

19,5

17

14,9

68,9

63,9

28,4

26,1

23,3

19,3

20,4

18,3

15,3

15,3

65,4

65,1

29,1

28,1

23,7

20,3

20

18,4

15,4

14,8

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0 60,0 70,0 80,0

India

China

Philippines

Mexico

France

Pakistan

Nigeria

Egypt, Arab Rep.

Germany

Bangladesh

October 2016 2015 2014


109

2000 жылы Қазақстанның мигрант жұмысшылардың аймақтық қабылдау орталығы, жəне аймақтағы басқа да республикалар - Қырғызстан, Тəжікстан, Түркіменстан жəне Өзбекстанның еңбек мигранттарын жіберуші елдерге айналуы - нарықтық экономикаға көшуге жəне əлемдік нарықта енгізуге, Орталық Азия республикаларының біркелкі экономикалық дамуына, еліміздің демографиялық потенциалдар айырмашылы-ғының, сұраныстың өңірлік еңбек нарығында жəне оның жеткізуіне байланысты (Орталық Азиядағы еңбек күшінің артуы жəне Қазақстан Республикасының білікті кадрлардың тапшылығы).

Географиялық жақындығы, қолайлы климаттық жағдайлар, көші-қон режимдерді либерализациялау, этникалық жəне мəдени жақындығы жəне басқа да факторлар маңызды рөл атқарады. Макроэкономикалық тұрақтандыру жəне 2000 жылы Қазақстан экономикасының өсу аясында. өмір сүру деңгейі артты. Еңбек көші-қоны ретінде Ресей азаматтары белсене қатысады. Бұл тарихи, əлеуметтік жəне экономикалық себептерге, бірлескен шекара, диаспора жəне іскерлік байланыстарға қатысты болып табылады [15].

Қытайдан транзиттік көлік бағытын салу, əсіресе Қытайдың Сауда жəне солтүстік-батыс Қытайда Шыңжаңдағы (ШҰАА) экономикалық қатынастар жəне көші-қон алмасу бастамасымен қатысты, сондай-ақ (соңғы екі жылда дағдарысты қоспағанда) ұлғайту үрдісі жəне қарқындату үшін Еуропада «Бір белдік, бір жолы» салынды. Бүгін, назарға көші-қон процестерінің «Қытай факторы» түсінігін, əсіресе, сауда көші-қоны жəне Қазақстан Республикасында тұрақты тұруға арналған миграциясы, толық емес болып отыр [16].

Бір мезгілде Қазақстанның заманауи еңбек көші-қонының аймақтандыру процесі барынша жаһандық өзгерістерге бейім. Бұл бай табиғи ресурстарға, шетелдік инвестициялар жəне тартылған бизнеске, оның дамуына, трансұлттық компаниялардың, халықаралық басшылардың жəне мамандардың саны өсуіне байланысты.

Экономикалық өмірдің жаһандануы жергілікті қызметкерлердің ұтқырлығына əсер етті. Енді Қазақстан сарапшылары ТМД елдерінде ғана емес, сонымен қатар дамыған Батыс елдерінде де жұмыс істейді. Ал бұл жаңа технологиялық жəне нарықтық экономика жағдайында білім беру жəне тəжірибесі бар əлемдік еңбек нарығына мамандарды қосу, 1990 жылдары керісінше өмір сүру үшін мəжбүрлі еңбек көші-қоны болған, ал қазір өзін-өзі жүзеге асыру жəне өзін-өзі дамыту үшін мүмкіндіктер іздейді.

Сурет 2 – Мигранттардың салыстырмалы түрде көп ақша аударым көлемі бар əлем мемлекеттері мен территориялары,

2015 жыл, сəйкес мемлекеттердің ЖІӨ-нен % Дереккөз: The World Bank, Migration and Remittances Team, Development Prospects Group.

Migrant remittance Inflows (US$ million). Date: October 2016.

14,12%

15,88%

16,05%

16,58%

16,72%

16,86%

17,51%

18,19%

19,88%

20,27%

22,39%

23,41%

24,73%

24,99%

25,68%

28,76%

31,21%

32,23%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

Armenia

Lebanon

West Bank …

El Salvador

Kosovo

Jamaica

Lesotho

Honduras

Comoros

Samoa

Gambia, The

Moldova

Haiti

Bermuda

Kyrgyz …

Tajikistan

Liberia

Nepal

GDP, %


110

Мигранттардың ақша аударымдарының динамикасы мен көлемі. Мигранттардың халықаралық ақша аударымдарының негізгі үлесі салыстырмалы түрде аз елдерді

құрайды. Олардың шамамен үштен екіден жоғарғы бөлігі 20 алушы елдерге жіберіледі (66% - 2013 жылы, 67% 2014 жылы). Жаһандық ақша аударымдарының үштен бір бөлігі соңғы жылдары Үндістан, Қытай, Филиппин жəне Мексика елдерінің үлесіне тиесілі.

2015 жылы ақша аударымдарының ірі сомалары түскен елдердің тізімінде, қайтадан Үндістан (68,9 млрд АҚШ доллары) бірінші орынды иеленді. Екінші орында Қытай болса (63,9), келесі тізімдегі елдер айтарлықтай артта қалды - Филиппин (28,4), Мексика (26,1), Нигерия (20.4) жəне Пəкістан (19,6). (сурет 1). Бұл 5 елдегі көрсеткіш дамушы елдерге жіберілген барлық ақша аударымдарының жартысын (52,4%) құрады.

Осымен қатар, 2015 жылда мигранттардың ең көп ақша аударым көлеміне ие мемлекеттердің қатарына кейбір дамыған мемлекеттер де кіреді. Франция (23,3 миллиард АҚШ доллары), Германия (15.3), Испания (10,2), Бельгия (9,9) – бұндай қаржылық ағындар оларға көбіне басқа дамыған мемлекеттерден келеді. Алайда, абсолюттік шамасы бойынша едəуір салмақты бола тұра, бұл қаражаттар аталған мемлекеттерде өндірілген жалпы ішкі өнім (ЖІӨ) көлеміне қарағанда мардымсыз болып табылады: ЖІӨ-нен 0,4-дан 0,8% дейін, жəне тек Бельгия үшін айтарлықтай салмақты алады - ЖІӨ-нен 2,2%.

Экономикалық даму деңгейі төмен мемлекеттерде мигранттардан түсетін ақша аударым көлемі керісінше оладың ЖІӨ көлеміне қарағанда айтарлықтай салмақты құрайды (сурет 2). Непал, Либерияда мигранттар жолдайтын ақша аударымдары олардың ЖІӨ-нің үштен бірін құрайды, ал Тəжікстан, Қырғызстан, Молдавияда – шамамен төрттен бірін.

Ақша аударымдары ЖІӨ-нің кемінде 10% құрайтын 26 мемлекеттердің көбісі экономикалық дамушы мемлекеттер болып табылады [17].

Айтылып кеткен үш мемлекеттерден басқа – бұрынғы КСРО одақтас мемлекеттердан басқа Армения, Грузия, Өзбекстан да кіреді (сурет 3). 2015 жылы халықаралық мигранттардың ақша аударым көлемі Арменияда ЖІӨ-нің 14,1% құрады, Грузияда - 10,4%, Украинада - 6,45%, Латвияда – 5,24%, Өзбекстанда – 4,6%. Ақша аударым көлемі басқа мемлекеттерге - бұрынғы КСРО одақтас мемлекеттерінде ЖІӨ-нің 4 % - нан аспайды. Қазақстан, Ресей мен Түркіменстанда мигранттардың ақша аударым көлемі ЖІӨ-нің 10 % ғана құрайды.

Сурет 3 - Мигранттардың бұрынғы КСРО одақтас мемлекеттеріндегі ақша аударым көлемі,

2015 жыл, сəйкес мемлекеттердің ЖІӨ-нен %

Дереккөз: The World Bank, Migration and Remittances Team, Development Prospects Group. Migrant remittance Inflows (US$ million). Date: October 2016.

0,04%

0,10%

0,52%

1,27%

1,96%

2,39%

3,33%

4,65%

5,24%

6,45%

10,45%

14,12%

23,41%

25,68%

28,76%

0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35%

Turkmenistan

Kazakhstan

Russian Federation

Belarus

Estonia

Azerbaijan

Lithuania

Uzbekistan

Latvia

Ukraine

Georgia

Armenia

Moldova

Kyrgyz Republic

Tajikistan

GDP,%


111

Жақын шетел мемлекеттеріндегі аударымдар мигранттардың еңбек қызметімен жəне резиденттердің ТМД елдерінен өз отанына қаражаттардың қайтарымсыз аударуымен байланысты.

2015 жылға Қазақстаннан ТМД елдеріне 955 млн. АҚШ дол. жіберілді, бұл 2014 жылға қарағанда 39 млн. долл.-ға кем. Қазақстаннан жіберілген қаражаттарды алатын маңызды мемлекеттерге Ресей Федера-циясы, Қытай, Түркия, Өзбекстан жəне Қырғызстан жатады (кесте 1).

Кесте 1 - 2013-2015 жж. Қазақстандағы физикалық тұлғалардың

қаражат аударымдарының сомасы, млн. АҚШ долл.

Мемлекет 2013 2014 2015 Барлығы Дəреже

Ресей Федерациясы 671,6 624,95 649,11 1945,66 1 Қытай 392,1 254,8 153,93 800,83 2 Түркия 308,7 277,4 182,55 768,65 3 Өзекстан 155,8 191,87 159,1 506,77 4 Қырғызстан 66,1 73,82 62,63 202,55 5 Германия 56,6 46,7 32,4 135,7 6 АҚШ 46,3 30,4 34,15 110,85 7 Азербайджан 33,4 34,47 20,63 88,5 8 Украина 33,9 26,58 22,45 82,93 9 Армения 15,7 17,52 13,79 47,01 10 Тəжікстан 11 11,87 15,74 38,61 11 БАƏ 12,3 11,7 6,63 30,63 12 Беларусь 9,4 10,29 7,82 27,51 13 Ұлыбритания 7,6 9,1 5,31 22,01 14 Грузия 6,7 8 4,78 19,48 15 Чехия 5,7 6,6 3,89 16,19 16 Корей Республикасы 6,1 6,4 3,22 15,72 17 Литва 9,1 4,4 1,2 14,7 18 Италия 4,6 6,3 2,49 13,39 19 Канада 5,2 4,6 3,22 13,02 20 Греция 4,9 5,2 1,94 12,04 21 Швейцария 2,4 3,2 2,87 8,47 22 Польша 3,8 2,9 1,67 8,37 23 Үндістан 3,2 3 2,04 8,24 24 Израиль 3,2 2,9 2,11 8,21 25 Молдова 1,9 1,8 3,29 6,99 26 Түркіменстан 1,3 0,86 0,69 2,85 27 Латвия 1,3 0,8 0,7 2,8 28 Малайзия 0,5 0,6 0,41 1,51 29

Дереккөз: ҚР Ұлттық банкі http://www.nationalbank.kz/ Кесте 1 –де 2013 жылдан бастап бақыланған мəліметтер көрсетілгендей, ақша төлем жүйесі бойынша

мигранттардың 2016 жылы жіберген аударым айналымы 2013 жылға салыстырғанда 1 996 млн. АҚШ долл.-нан 1 466 млн. АҚШ долл. дейін қысқарды.

Қазақстандағы физикалық тұлғалардың қаражат аударымдарының едəуір бөлігі Ресей, Қытай мен Түркияға жіберіледі, оларға барлық аударымдардың 50% жуығы келеді. Ұлттық банктің сарапшыларының ойына сай, Қытай, Германиядағы аударымдардың бөлігі ҚР-на ұйымдастырылмаған сауда каналдары арқылы кіргізілетін тауарлардың төлем қаражаттарын жіберуімен байланысты болуы мүмкін. Алайда, ҚР заңнамасына сай, инвестиция, кəсіпкерлік қызмет жəне т.с.с жүзеге асырылатын валюталық операцияларға тыйым салынады.

Жіберушілер қатарына Қазақстанның азаматтары да кіреді: шет елде оқитын студент-балаларына ақша жіберетін ата-аналар мен қартайған ата-анасына ақша жіберетін үлкендер. Жіберушілер қатарында тағы да ҚР уақытша өмір сүретін қазақстандық жəне шетелдік азаматттар бар: іс-сапардағы бизнесмендер мен мамандар, жеке мақсаттарына байланысты аударымдарды жүзеге асыратын туристтер жəне т.б. ҚР-нен ақша трансферттері жүзеге асырылатын мемлекеттердің ішінде Ресей бірінші орында. ҚР Ұлттық банктің мəліметтеріне сай, РФ-на жылына білім мен медициналық қызметтерді төлеуге $ 650 млн. долл. шамасында жіберіледі.

ҚР-да Қазақстанға табыс үшін келетін шетелдік жұмысшылар мен мамандардың ақша аударым көлеміне баға беретін республикалық көрнекі зерттеулер жүргізілмеді, алайда жылдық аударым динамикасы ресми каналдар бойынша тансферттердің көбісі солардан екенін көрсетті.


112

ТМД мен ТМД-дан сырт елдерде акша аударым динамикасы мезгілдік ауытқуды көрсетеді: үшінші тоқсанда көтеріліп, төртінші тоқсанда (қыркүйек-қарашада) максимумға жетеді. Бұл уақыт еңбек қызметінің аяталып, еңбекақыны төлейтін кез. Кейін аударымдар мигранттардың өз еліне оралған кезінде, яғни 1-ші тоқсанда төмендейді.

ҚР Ұлттық банкінің ресми мəліметтеріне сай, 2015 жылы резиденттер мен бейрезиденттер Қазақстаннан Өзбекстанға - $ 160 млн. АҚШ долларын, Қырғызстанға - $ 63 млн., Украинаға - $ 22 млн., Тəжікстанға - $ 15 млн., $ 38 млн. доллардай Күнгей Кавказ республикаларына жіберілді (Азербайджан, Армения, Грузия). Сонымен қатар, АҚШ-тың өзіне - $ 34 млн., Түркияға - $ 182 млн. жіберілді.

2005 жылы Елена Садовская жүргізген əлеметтік зерттеулер нəтижесі [8] көші-қондар мен ақша аударымдар («миградолларлар») Орталық Азия мемлекеттеріндегі мигранттық үй шаруашылығының күн көріс стратегиясы екенін айғақтады.

Əлемдік Банктың мəліметтеріне сай, Қазақстанда тапқан «миградолларлар» көбіне тамаққа - 55,7% жəне жаңа зат сатып алуға - 47,2% кетеді. Жауап берушілердің 30,3% шетелде тапқан ақшалар оларға тек ең керек-тілермен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді деп ойлайды. Сұхбаткерлердің 22,5% мигранттық табысын ем-деуге, дəрі сатып алуға кетеді. Сұхбаткерлердің 22,5% ата-анасына жəне балаларына ақшалай көмегін береді.

Ақша аударымдарын қолдану мемлекеттік ерекшеліктерге ие. Мысалға, Өзбекстан мен Қырғызстанның кедейірек мигрант шаруалар өздерінің табыстарын көбіне негізгі күнделікті қажеттіліктеріне жұмсайды: тамақтану - 56,7% мен 63,3%, сəйкесінше жəне киім сатып алу - 46,5% мен 54,1% сəйкесінше. Қазакқстанда ұзақ жылдар бойы жұмыс істейтін Тəжікстандық мигранттар (Елена Садовскаяның зерттеуіне сай, сұрастырған тəжікстандық мигранттардың 71% 5 жылдан астам табыс табуға басқа елге шығады) ақша аударымдарын туыстарына ақшалай көмек көрсету үшін (47,1%), емдеуді төлеу үшін (35,3%) жəне қымбат заттарды сатып алу үшін жүзеге асырады. Отанындағы туыстарына ақшалай көмектесетін мирганттардың үлесі тəжікстандық мигранттарда өзбекстандықтардан (14,2%) жəне қырғызстандықтардан (15,3%) көбірек.

Аударымдар той өткізу үшін ақша жинауға көмектеседі. Ауылдық жерлерде тойда қымбат сыйлықтар сыйлап, барлық туыстар мен көршілерді шақырып, ата-анаға бірнеше жылдық жалақыны талаптандырады. Көбірек сомманы жинаған кезде мигранттардың аударымдары үй, пəтер не ремонтқа, электрлік тұрмыстық техникалар сатып алуға, ЖОО, колледж, мектептегі оқуды төлеуге жұмсалынады, бірақ инвестицияға жіберілу үлесі өте аз [18,19,20].

Жұмысшы мигранттардың жалпы ақша аударым көлемдерін анықтауда құбылыстың жаңашылдығына, есептің жоқтығына, əдістеме мен индикаторлардың ұғынықсыздығына қатысты кейбір қиыншылықтар бар [21]. Келесідей əртүрлі өзгерістерді де есепке алған жөн: жұмысшы мигранттардың еңбек ету аясы, еңбек қызметі ұзақтығы, орташа жалақы, аударымдардың мерзімділігі, елге жіберілетін ақша аударымдардың орташа көлемі, жіберілетін елдің географиялық жақындылығы/алыстылығы, диаспорлар мен тапқан ақша жібертілетін «мигранттық байланыстардың» бар болуы.

Қорытынды. Қазақстан мен Орталық Азиядағы 25-жылдық тарихы бар көші-қон қозғалысында келесідей негізгі заңдылық қалыптасқан.

Біріншіден, Орталық Азияда Қазақстанның орталығымен субөңірлік көші-қон жүйесі қалыптасып, Қытайдың батысындағы Синьцзянды трансшекаралық орын ауыстыруға тарту белсенді жүргізіліп жатыр.

Екіншіден, көші-қон түрлерінің ОА елдерінің əлеуметтік-экономикалық трансформациясын тартатын еңбек көші-қоны басымдылығының диверсификациясы орын алуда.

Үшіншіден, еңбек, сауда жəне бизнес-миграциясы мен үй шаруашылығындағы, қауым, ұлттық экономикалардағы ақша аударымдардың экономикалық рөлі арта түсті. Кейбір мемлекеттерде, мысалы Тəжікстанда, аудраым көлемі ЖІӨ-нің 50%-на дейін сай келіп, тура шетел инвестициялар мен дамыту мақсатындағы халықаралық ұйымдардың ресми көмегінен айтарлықтай асады.

Кейін, төртіншіден, Қазақстанда жəне ОА-да уақытша миграция таралған, алайда ақырындап уақытша көші-қоннан тұрақтыға өзгеру тенденциясы қалыптасуда (тұрақты мекен-жайға көшу мен ҚР азаматтығын алу). Бұл, сонымен қатар, жаһандық тренд.

Бесіншіден, ұйымдарда диаспоралардың, көші-қонды қолдау, олардың мигранттармен сұрақтарды шешудегі қатысу рөлі өсуде.

2000 жылдары Орталық Азияда жаһандану трендтері нығаюда: бір жағынан, капитал, технология, қызмет көрсету мен тауарлардың шалғайдағы өңір түпкіріне енуі тездетілуде. Екінші жағынан, ОАР мемлекеттерінен жұмыс күшінің халықаралық миграциясы өсуде. Қырғызстан мен Тəжікстан секілді мемлекеттерде сыртқы еңбек көші-қонына 25 тен 35% дейін экономикалық белсенді халық тартылынады. Бұл өз кезегінде коммуникация жүйесінің таралуына, ақша аударымдарының халықаралық электронды жүйесінің дамуына ықпалын тигізеді. Аударым жүйелері миграциялық үй шаруашылықтардың мүшелеріне шетелде жұмыс істейтін мигранттардан трансферт алуға мүмкіндік береді.

ОАР-ның əртүрлі өңірлеріндегі ең кедей үй шаруашылықтарында «миградолларлар» күнделікті қажеттіліктерді қанағаттандыру үшін қолданылады: тамақтарды, киімдерді, дəрілерді сатып алу, ата-аналар мен балаларына ақшалай көмек беру. Одан көбірек сомма жиналған кезде, мигранттардың аударымдары үй, пəтер не жөндеу жұмыстарына, электрлік тұрмыстық техникалар сатып алуға, ЖОО, колледж, мектептегі оқуды төлеуге жұмсалынады, бірақ инвестицияға жіберілу үлесі өте аз.


113

Автордың зерттеуі Орталық Азия республикаларында əлі еңбек көші-қоны мен ақша аударымдары даму стратегиясы емес, күн көріс стратегиясы екенін көрсетті. «Миградолларлар» əлі мигранттық бірлестіктердің дамуына сирек қолданылады (жергілікті мектептер, жолдар, көпірлер, коммуникациялық инфраструктура-лардың жөндеуі не құрылысына). ОАР үкіметі ұлттық экономика даму мақсатына аударымдарды практи-калық қолдану механизмдерін жасамады.

Ақша аударымдары - кету мемлекеттерінде кейдейлікті төмендететін маңызды фактор, əсіресе Қырғыз-стан мен Тəжікстан секілді мемлекеттерде. БҰҰДБ мəліметі бойынша, бұл мемлекеттерде ақша аударым-дары 2000 жылдардың басында барлық халықтың сəйкесінше 44,4% пен 60% құрады. Ол ОАР мемлекеттері мен барлық өңірдің тұрақтылығына əсер етіп, жағымды əлеуметтік-экономикалық рөл ойнайды.

Орталық Азияның кейбір мемлекеттерінде, мысалы Кырғызстан мен Тəжікстанда ақша аударымдардың жалпы көлемі ЖІӨ едəуір бөлігін құрайды (25% жəне көп), жəне кейбір бағалауларға сай, соңғы жылдары ОАР мемлекеттеріне даму мақсатындағы жылдық ресми халықаралық көмек көлемі мен шетелдік инвести-цияларды шамадан асырылды.

Аударымдар ЖІӨ-нің азғантай бөлігін қамтығандықтан, кету мемлекеттерінің үкіметтері жеке үй шаруашылықтарын ғана емес, сонымен қатар көші-қон бірлестіктері мен ұлттық экономиканы дамытатын мигранттардың ақша аударымдарын тиімді қолдану жүйесін жасау арқылы еңбек миграциясын реттеу керек. Даму мақсатындағы инвестицияларды ынталандыратын шаралардың бірі аударымдарды қолма-қол ақшамен емес, мигранттың банктік шоты арқылы ұйымдастыру мен медициналық сақтандыру, білім алу, ипотека, жергілікті ұйымдардың жобаларына жарналарды ынталандыру болуы мүмкін еді. Жергілікті бизнеске инвестицияларды, өндірістің дамуына несие беруді, жергілікті ұйымдардағы əлеуметтік жəне экономикалық жобаларға төмен пайызбен несие ұсынуды ынталандыру керек.

Даму мақсатында мигранттардың ақша аударымдарын қолдануды ынталандыруға бағытталған норма-тивті-құқықтық база мен практикалық механизмдерді дайындау – Орталық Азия республикаларындағы заң шығарушы жəне атқарушы органдардың жаңа əрі маңызды қызмет бағыты.

ƏДЕБИЕТ

[1] Sirkeci, I., & Cohen, J. H. (2015). Measuring impact and the most influential works in Migration Studies. Migration

Letters, 12(3), 336-345. [2] ICMPD (2006), Overview of the CIS Migration Systems, International Centre for Migration Policy Development,

Vienna. [3] Масанов Н. Миграционные метаморфозы Казахстана в движении добровольном и вынужденном. Постсоветские

миграции в Евразии / Под ред. А.Р. Вяткина, Н.П. Космарской, С.А. Панарина. - М., 1999: Наталис. - 127—152. [4] Корецкая-Гармаш В. А. Социально-демографический потенциал регионального развития: Экономика региона.

— 2016. — Т. 12, вып. 2. — С. 471-484 [5] Садовская Е.Ю. Трудовые миграции в Центральной Азии: формирование региональной миграционной системы

или процесс глобализации? М.: 2005 [6] Садовская Е.Ю. Трудовые миграции в Казахстане в 2000-е годы: новейшие тенденции. Алматы. 2005 [7] Садовская Е.Ю. Денежные переводы трудовых мигрантов в Республике Казахстан // Труд в Казахстане.- 2006. -

4; [8] Садовская Е.Ю. Денежные переводы трудовых мигрантов и их роль в мигрантских домохозяйствах в

республиках Центральной Азии // Центральная Азия и Кавказ, 2, 2006. [9] Садовская Е., Олимова С., Трудовая миграция в странах Центральной Азии, Российской Федерации,

Афганистане и Пакистане. Аналитический обзор. Европейская Комиссия, МОМ. – Алматы. 2005/ [10] Олимова С., Боск И., Трудовая миграция из Таджикистана. МОМ, Научно-исследовательский центр

«Шарк». Душанбе, 2003. [11] IOM (2015), World Migration Report 2005: Migrants and Cities: New Partnerships to Manage Mobility, Geneva:

International Organisation for Migration [12] Кожирова С. Б. Китайская миграция как элемент региональной безопасности : автореф. дис. ... д-ра полит.

наук. Астана, 2009 [13] Алькеев А. К., Сенюткина И. Ю. Проблемы распространения незаконной миграции на территории цент-

рально-азиатского пространства–как причина повышения уровня транснациональной преступности в регионе. – 2013. [14] Трудовая миграция в Республике Казахстан // Молодежный научный форум: Общественные и

экономические науки: электр. сб. ст. по материалам II студ. междунар. заочной науч.-практ. конф. — М.: «МЦНО». — 2013 — 2 / [Электронный ресурс] — Режим доступа. — URL: http://nauchforum.ru/archive/MNF_social/2(2).pdf

[15] Е.Садовская. International Migration to Kazakhstan in the Period of Sovereign Development. Казахстан Спектр. Научный журнал. 2016/1 (75) – 7-43 С.

[16] Артюхова Ю.С. Китайская диаспора как фактор внешнеполитического влияния КНР. ULR: www.mpa.ru [17] Щербакова Е.М. Денежные переводы международных мигрантов: 2014 год /Демоскоп Weekly. 2015. 641-

642. URL: http://demoscope.ru/weekly/2015/0641/barometer641.pdf [18] Kurmanov, N., Beisengaliyev, B., Dogalov, A., Turekulova, D., & Kurmankulova, N. (2016). Raw-material-

intensive Economy and Development of Small and Medium-sized Enterprises in Kazakhstan. International Journal of Economics and Financial Issues, 6(4), 1440-1445.

[19] Kurmanov, N., Tolysbayev, B., Aibossynova, D., & Parmanov, N. (2016). Innovative activity of small and medium-sized enterprises in Kazakhstan and factors of its development. Економічний часопис-ХХІ, 158(3-4 (2)), 57-60.


114

[20] Kurmanov, N., Turekulova, D. D., Doskeyeva, G., & Alina, G. (2016). A Research on Innovation in Small and Medium-Sized Enterprises: The Case of Kazakhstan. International Journal of Economics and Financial Issues, 6(3).

[21] Kurmanov, N., Yeleussov, A., Aliyev, U., & Tolysbayev, B. (2015). Developing Effective Educational Strategies in Kazakhstan. Mediterranean Journal of Social Sciences, 6(5), 54.

REFERENCES

[1] Sirkeci, I., & Cohen, J. H. (2015). Measuring impact and the most influential works in Migration Studies. Migration

Letters, 12(3), 336-345. [2] ICMPD (2006), Overview of the CIS Migration Systems, International Centre for Migration Policy Development,

Vienna. [3] Masanov N. Migracionnye metamorfozy Kazahstana v dvizhenii dobrovol'nom i vynuzhdennom. Postsovetskie

migracii v Evrazii / Pod red. A.R. Vjatkina, N.P. Kosmarskoj, S.A. Panarina. - M., 1999: Natalis. - 127—152. [4] Koreckaja-Garmash V. A. Social'no-demograficheskij potencial regional'nogo razvitija: Jekonomika regiona. — 2016.

— T. 12, vyp. 2. — S. 471-484 [5] Sadovskaja E.Ju. Trudovye migracii v Central'noj Azii: formirovanie regional'noj migracionnoj sistemy ili process

globalizacii? M.: 2005 [6] Sadovskaja E.Ju. Trudovye migracii v Kazahstane v 2000-e gody: novejshie tendencii. Almaty. 2005 [7] Sadovskaja E.Ju. Denezhnye perevody trudovyh migrantov v Respublike Kazahstan // Trud v Kazahstane. 2006. 4; [8] Sadovskaja E.Ju. Denezhnye perevody trudovyh migrantov i ih rol' v migrantskih domohozjajstvah v respublikah

Central'noj Azii // Central'naja Azija i Kavkaz, 2, 2006. [9] Sadovskaja E., Olimova S., Trudovaja migracija v stranah Central'noj Azii, Rossijskoj Federacii, Afganistane i

Pakistane. Analiticheskij obzor. Evropejskaja Komissija, MOM. – Almaty. 2005/ [10] Olimova S., Bosk I., Trudovaja migracija iz Tadzhikistana. MOM, Nauchno-issledovatel'skij centr «Shark».

Dushanbe, 2003. [11] IOM (2015), World Migration Report 2005: Migrants and Cities: New Partnerships to Manage Mobility, Geneva:

International Organisation for Migration [12] Kozhirova S. B. Kitajskaja migracija kak jelement regional'noj bezopasnosti : avtoref. dis. ... d-ra polit. nauk. Astana,

2009 [13] Al'keev A. K., Senjutkina I. Ju. Problemy rasprostranenija nezakonnoj migracii na territorii central'no-aziatskogo

prostranstva–kak prichina povyshenija urovnja transnacional'noj prestupnosti v regione. – 2013. [14] Trudovaja migracija v Respublike Kazahstan // Molodezhnyj nauchnyj forum: Obshhestvennye i jekonomicheskie

nauki: jelektr. sb. st. po materialam II stud. mezhdunar. zaochnoj nauch.-prakt. konf. — M.: «MCNO». — 2013 — 2 / [Jelektronnyj resurs] — Rezhim dostupa. — URL: http://nauchforum.ru/archive/MNF_social/2(2).pdf

[15] E.Sadovskaja. International Migration to Kazakhstan in the Period of Sovereign Development. Kazahstan Spektr. Nauchnyj zhurnal. 2016/1 (75) – 7-43 S.

[16] Artjuhova Ju.S. Kitajskaja diaspora kak faktor vneshnepoliticheskogo vlijanija KNR. ULR: www.mpa.ru [17] Shherbakova E.M. Denezhnye perevody mezhdunarodnyh migrantov: 2014 god /Demoskop Weekly. 2015. 641-

642. URL: http://demoscope.ru/weekly/2015/0641/barometer641.pdf [18] Kurmanov, N., Beisengaliyev, B., Dogalov, A., Turekulova, D., & Kurmankulova, N. (2016). Raw-material-intensive

Economy and Development of Small and Medium-sized Enterprises in Kazakhstan. International Journal of Economics and Financial Issues, 6(4), 1440-1445.

[19] Kurmanov, N., Tolysbayev, B., Aibossynova, D., & Parmanov, N. (2016). Innovative activity of small and medium-sized enterprises in Kazakhstan and factors of its development. Ekonomіchnij chasopis-HHІ, 158(3-4 (2)), 57-60.

[20] Kurmanov, N., Turekulova, D. D., Doskeyeva, G., & Alina, G. (2016). A Research on Innovation in Small and Medium-Sized Enterprises: The Case of Kazakhstan. International Journal of Economics and Financial Issues, 6(3).

[21] Kurmanov, N., Yeleussov, A., Aliyev, U., & Tolysbayev, B. (2015). Developing Effective Educational Strategies in Kazakhstan. Mediterranean Journal of Social Sciences, 6(5), 54.

Курманов Н.А., Бактымбет С.С., Бактымбет А.С., Сатбаева А.Ж.

Казахский университет экономики, финансов и международной торговли, Астана, Казахстан

ТРУДОВАЯ МИГРАЦИЯ И ДЕНЕЖНЫЕ ПЕРЕВОДЫ:

СТРАТЕГИЯ ВЫЖИВАНИЯ ИЛИ СТРАТЕГИЯ РАЗВИТИЯ? Аннотация. Статья посвящена актуальной проблеме миграции трудовых ресурсов, исследованию денежных

переводов и их роли в жизни мигрантских домохозяйств. Денежные переводы используются в мигрантских домохозяйствах Центральной Азии в первую очередь для приобретения потребительских товаров. Поскольку потоки трудовых миграций в регионе имеют тенденцию к увеличению, и объемы переводов возрастают, приобретает всю большую актуальность использование денежных переводов не только в целях потребления, но и развития. Для разработки программ использования переводов в целях развития в странах исхода и достижения необходимо всесторонне изучить эту проблему: объемы, способы переводов, роль в мигрантских домохозяйствах и национальных экономиках.

Ключевые слова: трудовая миграция, денежные переводы мигрантов, Центральная Азия, Казахстан.


115



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 115 – 120 УДК 332.1(339):001.895

G.A. Abdulina

Narxoz University [email protected]

REGIONAL BUSINESS SERVICE MANAGEMENT FEATURES

Abstract: This article discusses peculiarities of regional business and management, strengthening the

connection between the branches of the business to ensure the efficient movement of goods to consumers. Therefore, the reform has been clearly reflected in commercial activities in the field of trade, because the trade sector modernization is in line with modern international trade and will include the efficient movement of goods.

In this context, the development of commercially to satisfy consumer demand for a product or service related issues to improve the efficiency of its service is always important. In the article peculiarities of the management of commercial activities in the region are given, as well as the problems related to the trading activities in the region are identified.

In general, the development of commercial activity in the regions retail turnover growth, political and economic situation in the country, The relationship between private enterprise and the public sector is in dire need based.

During the study, the number of trading volume of commercial activity in the regions provided "new format" revealed a lack of trading. In addition, the trade agreement for the purchase and sale transactions using electronic means of communication is planned to be carried out through e-commerce.

Key words: zone, commerce, business services, retail, trade, retail trade, wholesale trade

ƏОЖ: 332.1(339):001.895 Г.А. Абдулина

Нархоз университеті, Алматы қ., Қазақстан

АЙМАҚТАҒЫ КОММЕРЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТТІ БАСҚАРУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

Аннотация. Мақалада Қазақстандағы аймақтық коммерциялық қызмет жəне оны басқару ерекшеліктері

зерделенген. Коммерциялық қызмет салалар арасындағы байланысты нығайта отырып, тұтынушыларға тауарлардың тиімді қозғалысын қамтамасыз етеді. Сондықтан сауда саласындағы реформалар коммерциялық қызметте де айқын көрініс табуда, өйткені сауда саласының жаңғыртылуы заманауи халықаралық сауда талаптарына сəйкестендіру жəне тиімді тауар қозғалысын қамтуға бағытталады.

Осы тұрғыда коммерциялық қызметтің дамуында өнім, жұмыс немесе қызметке деген тұтынушылық сұранысты қанағаттандырумен байланысты оның қызмет тиімділігін жоғарылату мəселелері əрдайым өзекті. Шолу барысында аймақтағы коммерциялық қызметті басқару ерекшеліктері зерделенген, сондай-ақ, аймақтардағы сауда қызметіне байланысты проблемалар анықталған. Жалпы аймақтардағы коммерциялық қызметтің дамуына бөлшек саудадағы тауар айналымының қарқынды өсуі, елдегі саяси жəне экономикалық жағдай, халықтың əл-ауқатының жақсаруы қолайлы жағдайлар тудырса, бүгінгі сауда кедергілерін жеке кəсіпкерлік арқылы көруге болады, ал жеке кəсіпкерлік пен қоғамдық сектор арасындағы өзара қатынас ауадай қажет екендігі негізделеді.

Зерттеу барысында аймақтардағы коммерциялық қызметтің сауда орындарының қамтылу көлемі қарас-тырылған жəне сəйкесінше аймақтардағы «жаңа форматтағы» сауда орындарының жетіспеушілігі анықтал-ған. Сонымен қатар, саудадағы келісім - сатып алу жəне сату үшін электрондық байланыс құралдарын пайда-лана отырып мəмілелер жасасу арқылы жүзеге асырылатын электрондық коммерция да қарастырылған.

Түйін сөздер: аймақ, коммерция, коммерциялық қызмет, сауда орындары, сауда көлемі, бөлшек сауда, көтерме сауда.


116

Бүгінгі таңда халық шаруашылығының əртүрлі салалары арасындағы байланыстың қамтылуы коммер-циялық қызметке тиесілі. Коммерциялық қызметтің заманауи механизмі мемлекеттің аймақтардағы сауда нысандарына əсер ететін əдістер мен тəсілдердің біріккен жүйесі ретінде табылады. Сауданың қарқынды дамуы тұрғысында аймақтағы коммерциялық қызметті басқару ерекше өзектілікке ие. Қазақстандағы сауда саласының жаңғыртылуы заманауи халықаралық сауда талаптарына сəйкестендіру жəне тиімді тауар қозғалысын қамтуға бағытталады.

Мемлекет басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы «Қазақстан - 2050» стратегиясы: қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауын іске асыру жөніндегі шаралар туралы» Қазақстан Респубикасы Президентінің 2012 жылғы 18 желтоқсандағы 449 Жарлығына сəйкес Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бекітілген бағдарламасы 2015 жылдың қаңтар айынан бастап қолданысқа енгізілген болатын.

Бағдарламаның мақсаты – елдің ұтымды аумақтық ұйымдастырылуын қалыптастыру, экономикалық өсу орталықтарында халықтың жəне капиталдың шоғырлануын ынталандыру арқылы өңірлердің əлеуметтік-экономикалық əлеуетін дамыту үшін жағдайлар жасау.

Аталмыш мақсат аясында бағдарламаның келесідегідей міндеттері қойылды: 1) əр макроөңір үшін инвестициялық басымдықтарды айқындау; 2) елді аумақтық дамытуды жетілдіру; 3) инженерлік инфрақұрылымды жəне тұрғын үй-коммуналдық шаруашылықты жаңғырту; 4) халықты ауызсумен жəне су бұрудың көрсетілген қызметтерімен тиімді жəне ұтымды қамтамасыз

ету. Аймақтардың дамуында сауда саласы ел экономикасының функционалды секторы ретінде салалар

арасындағы байланысты нығайта отырып, тұтынушыларға тауарлардың тиімді қозғалысын қамтамасыз етеді. Сондықтан сауда саласындағы аталмыш реформалар коммерциялық қызметте де айқын көрініс табуда. Осы тұрғыда кəсіпорындардың дамуында өнім, жұмыс немесе қызметке деген тұтынушылық сұранысты қанағаттандырумен байланысты олардың қызмет тиімділігін жоғарылату мəселелері əрдайым өзекті [1].

Коммерциялық қызмет – қандай да бір сауда операциясының соңғы тұтынушының мүддесін ескере отырып, əрбір жақ үшін барынша тиімділікті қамтамасыз ететін əдістер мен тəсілдердің кешені. Бұл орайда коммерциялық қызметтің мақсаты – жоғары деңгейде сауда қызметін ұсына отырып, сатып алушылық сұранысты қанағаттандыру арқылы пайда табу [2].

1-сурет – Қазақстан аймақтарының сауда алаңдарымен қамтылуы Жалпы «коммерция» ұғымы латын тілінен енген жəне «сауда» мағынасын береді. Қазіргі таңда «сауда»

біріншіден, ақшаның қатысуымен жүзеге асырылатын тауарлық айналым; екіншіден, халық шаруашылы-ғының жеке саласы; үшіншіден, тауарлар мен қызметтерді алып-сату бойынша актілердің жүзеге асыры-луына бағытталған қызмет. Бүгінде коммерциялық қызмет ұғымы бірнеше мағынада қолданылады. Кең

238294

310337340

363376

452454460

476491

516573582

631

0 100 200 300 400 500 600 700

Қызылорда облАлматы обл

Қарағанды облЖамбыл обл

БҚОПавлодар обл

ОҚОАқмола обл

Маңғыстау облҚостанай обл

Алматы қ.СҚОШҚО

Астана қ.Ақтөбе облАтырау обл


117

мағынада қарайтын болсақ, коммерциялық қызмет – бұл пайда табуға бағытталған кез келген қызмет. Мұндай анықтама коммерциялық қызмет ұғымын кəсіпкерлік, бизнес ұғымдарына жақындатады. Тар мағы-нада қарастыратын болсақ, коммерциялық қызмет сауда ұйымдарының қызметімен байланыстырылады. Сайып келгенде екі тұрғыдан да анықтама аталмыш қызмет мəнін ашады [3].

Аймақтардағы коммерциялық қызметтің дамуына бөлшек саудадағы тауар айналымының қарқынды өсуі, елдегі саяси жəне экономикалық жағдай, халықтың əл-ауқатының жақсаруы қолайлы жағдайлар тудырады. Десек те, бөлшек сауда көлемінің өсімі Қазақстанның барлық аймақтарында байқала бермейді. Статистикалық деректерге сүйенсек, еліміздегі жалпы бөлшек сауда көлемінің 27,3% Алматы қаласына тиесілі болса, қалған əр аймақтардың үлесіне 10% ғана келеді екен. Алматы қаласындағы тауар айналымы əлбетте кəсіпкерлердің бизнесті жүргізуіне қызығушылығын тудыратыны анық [4].

Қазақстанда сауда алаңдарының ең көп саны статистикалық мəліметтерге сүйенсек, Атырау облысына, Ақтөбе облысы, Астана қаласы жəне Шығыс Қазақстан облыстарына тиесілі екендігін байқауға болады. Сондай-ақ, Солтүстк Қазақстан облысы, Алматы қаласы, Қостанай облысы, Маңғыстау облысы жəне Ақмола облыстарының да жеткілікті деңгейде сауда алаңдарымен қамтылғандығын ескеруге болады.

Десек те, аймақтардағы коммерциялық қызметті басқарудың келесі ерекшеліктері анықталды: аймақта бəсекелестік жіті дамығандықтан, саладағы кəсіпорындар арасында нарықтық үлестің сақталуы жəне кеңеюі үнемі сауда саясатымен тікелей баланыста екендігін көрсетті. Сондай ақ, отандық бөлшек сауданың дамуын тежеуші фактор ретінде Қазақстандағы халық саны тығыздығының төмен деңгейін айтуға болады: егер Ресейде бұл көрсеткіш 8,4 адам/шаршы км құраса, елімізде аталмыш көрсеткіш 6,2 адам/шаршы км құрайды.

Бүгінде Қазақстан аймақтарындағы 2015 жылға сауда құрылымы сауда кəсіпорындары мен жеке кəсіпкерлерден, соның ішінде базарда сатумен айналысатындармен сипатталады (2-сурет).

2-сурет – Қазақстан аймақтарындағы 2015 жылға сауда құрылымы

Суреттен байқағанымыздай, 2015 жылы аймақтардағы сауда кəсіпорындарының үлесі орта есеппен құ-

раса, жеке кəсіпкерлер, соның ішінде базардағы сауда алаңдары орта есеппен құрап отыр. Сауда кəсіп-орындары бойынша көш бастап тұрған Астана қаласы жəне Атырау облысы болса, жеке кəсіпкерлер, соның ішінде базарда сатумен айналысатындардың көшін Шығыс Қазақстан облысы бастап тұр [5].

Бүгінде Қазақстанда сауда орындарының жетіспеушілігі айқын байқалады, нақты айтқанда, бір адамға 0,4 шаршы метрден келеді. Мəселен, АҚШ-та бұл көрсеткіш 31 шаршы метрді құраса, Англияда 10 шаршы метрді құрайды. Əлбетте, сауда орындарының тапшылығы жалдық төлемдердің қымбат бағасын туындатады. Алматыда сауда алаңдарының жал төлемі орташа есеппен 500 доллардан 1600 долларға дейін барады (1 шаршы метр үшін). Осыған байланысты Қазақстандағы сауда алаңдарының тапшылығын жою

67,50%

72,20%

24,60%

37%

47,10%

53%

66,60%

29%

51,80%

36,20%

35,30%

47,90%

72,10%

38,70%

49,80%

32,30%

32,50%

27,80%

75,40%

63%

52,90%

47%

33,40%

71%

48,20%

63,80%

64,70%

52,10%

27,90%

61,30%

50,20%

67,70%

0% 20% 40% 60% 80% 100%

Алматы қ.

Астана қ.

Шығыс Қазақстан обл.

Солтүстік Қазақстан обл.

Павлодар обл.

Оңтүстік Қазақстан обл.

Маңғыстау обл.

Қызылорда обл.

Қостанай обл.

Қарағанды обл.

Жамбыл обл.

Батыс Қазақстан обл.

Атырау обл.

Алматы обл.

Ақтөбе обл.

Ақмола обл.

сауда кəсіпорындарының үлесі

жеке кəсіпкерлер, соның ішінде базарда сатумен айналысатын

Известия Н

үшін 8-10 мбасым бөлі

Аталмалынып от

Сауда

Сурет

базарларға10% – сауд

МысалҚазақстанд

Жалпыкіру, интеаймақтағы біртексіз джаңа талап

Аталмəзірлену қа

Ұзақ мтүспейтін қмет тəжіридетін мүмкосы дағдынаймақтық с

Бүгінгсектор арас

Оған оңтайлы сайқындауштаныс экорыноктардойланған ж

Бүгіндсату үшін жүзеге асы

Электрсатып алумəмілелері

Заманжекелеген өзімшілдіг


миллион шарігі Алматы қамыш проблемтыр жəне осыа – саттықтың

т мəліметтеріа тиесілі, 23%да тораптарылы, Ресейде дағы заманауы Қазақстандеграциялық үкоммерция

дамуы, заманптарға сай келмыш проблемажеттілігін тумерзімді маққысқа мерзімибелерін назакіндігінше саны ескере отсаудасының мгі сауда кедесындағы өзарқоса, ұлттықсауда саясатшы болып таномика рындың бəсекелікжөн. Мұндай де сауда негіэлектрондық

ырылады. рондық саудуға арналғанін жасау жолнауи менеджмжұмысшылагінен жеткілік


ршы метр сауаласында орнмалар аясыны орайда мардң жүргізілу ор

3-су

і бойынша, ж% – үй маңына тиесілі екесауда тораптуи сауда формдағы сауда саүрдістер, телық қызметнауи талаптарлмеуі; өмір смалар аймақуындатады. қсатқа қол жемді міндеттерарға алу маңыақтай отырыптырып түзетілмаңызды басергілерін жекра қатынас ауқ экспорт жəтын орнату абылады. Бұдноктарында нк ортасына түстратегияларізінде Электрқ байланыс қ

да байланысын электрондыымен жүзегементті əрі қарардың арасынкті назар ауд

23%

18%


уда алаңдарыналасқан жəннда бүгінгі тдымды жобалрындарының

урет – Қазақста

жалпы Қазақна орналасқаендігін көругтары көрсеткматтарын дамаласының жаеңгенің девалтті басқарударға сай емес сүру деңгейінқтағы коммер

еткізу процесрді де шешу қызды. Өзініңп, Бағдарламлуге тиісті. Мсымдықтары мке кəсіпкерлікуадай қажет. əне басқа дакерек. Мұн

дан өзге, ақшнарықтық жəүсуге ықпал ер барынша керондық коммқұралдарын п

ының электрық саудаға е асырылады.рай дамытуғанда өзара əредармай отыр.

%

10%


118

ын соғу керекне 37% құрайтаңда Қазақслар жүзеге асң үлесі 3-суре

андағы сауда о

қстандағы сауан дүкендер, ге болады [6]кіштері 35% мыту қажет екағдайы жаханльвациясымеа келесідегідсауда орынд

нің біршама трциялық қы

сінде - ішкі ақажет. Осы ең түпкі мақсаманы жүзеге Мұндай амал мен қажеттерк арқылы кө а сауда процндай процесша трансакциəне экспорттететін экономең сауда бастмерция, электпайдалана от

рондық құралқатысушыла а, компаниялаекет ұстаным. Тіпті бірлес

49%

тан

к. Заманауи стйды, ал Астанстанда базарлырылу үстіндетте келтірілг

орындарының

уда орындар18% - заман

. құраса, Белакендігін көрсндану жағдайен байланысдей проблемдарының болтөмендеуі. зметті дамы

аймақтық сауелдердегі жераты ретінде іасырудың бажобаға қатырін бөле көрсруге болады

есіне қатысыстерде толыиясының бағатық тəжірибмикалық стратамаларымен трондық тауатырып (келіс

лдарын пайдардың келісі

ардың əлеуммы ерекше орскен үлгідегі

тандарттар бнада 6% құрайларды жаңғыде. ген.

үлесі

рының 49% снауи сауда ф

аруссияда 30сетеді. йы мен Дүниесты екендігінмалар анықтлуы, нормати

ыту бойынша

уданы дамытургілікті кəсіпкішкі аймақтыарлық кезеңіысушы əрбір сетуге мүмкін, ал жеке кəс

ы бар салалаық жəне ішіасын төмендебе алуға, ең атегияның аукелісілуі тиіарлар сауда сім-шарт) мəм

далана отырымінің (шарт

еттілігін нығрын алады. Бұұйымдарда,

Сауда алаңд

Үй маңынадүкендер

Заманауи с

Сауда торап

бойынша дүкейды. ырту жұмыст

сауда алаңдаформаттары ж

% құрайды.

ежүзілік саудн көрсетті. алды: саудаивтік құқықты

а нақты іс-ш

уда - көбіне, керлердің даық сауданы дінде əзірленгелдің сыртқындік береді [7сіпкерлік пен

арға енетін тінара меншіетуге жəне кбастысы ха

умақтық ауқыіс [8]. келісім-сатымілелер жаса

ып, тауарлартының) негіз

ғайту үшін ұйұл іске бизнеқоғамда бірл

дары (базарл

а орналасқан

ауда форматт

птары

ендердің ең

тары қолға

арына, яғни жəне небəрі

Демек, бұл

да ұйымына Сондай-ақ,

а жүйесінің ық базаның

шаралардың

оңайлыққа ғдылы қыз-дамыту мін-ген амалдар ы жəне ішкі 7]. н қоғамдық

тиімді жəне ік мəселесі көршілердің алықаралық ымы туралы

ып алу жəне асу арқылы

рды сатуға-зінде сауда

йымдар мен ес өздерінің лескен рух,

лар)

тары


119

бірлескен мəдениет оң құбылыс ретінде қалыптасқан. Жылдам басқару мен капитал мүддесінен қарағанда дұрыс. Бұл жерде талдау басқа кеңістікте - бірлескен ұйымның мүддесі ұжымның барлық мүшелерінің мүдделерімен сəйкестігі қаншалықты екендігіне негізделеді. Əлеуметтік тұрғыда бірлескен басқару бұрын-нан орталықтандырылған өктем басшылықпен шектелген топ адамдар ретінде қалыптасқан. Мұндай ескі бірлесу əртүрлі белгілер мен мақсаттарға байланысты, мысалы кəсібилікке т.б. бірлескен ұстаным бойынша бұрында отбасылар, тектер т.б. ұйымдастырылған, қазір бұл бизнес, саяси партиялар, кəсіподақтар т.б. бизнестің бірлескен ұйымдары қазіргі жағдайда монополия арқылы ақпарат жүзеге асады, осылайша ішкі бəсекелестікті басқарып отырады. Бірлескен басқарудың басқа да маңызды ресурстардың тапшылығы мен биліктің иерархиясы осы үкіметтің ажырамас бөлігі болып табылады [9].

Сонымен қатар, заманауи жағдайда «интернет заттарының» дамуы адамның барлық қызмет көрсету саласында тыс қалдырған жоқ. Коммерциялық қызметте «Workаbox» бұлтты сервисті автоматтандыру бойынша мамандар бөлшек сауданың қазіргі заманғы талаптарын ескере отырып ұсынуда. Сервис, барлық қажетті құралдар мен тауар-ақша есепке алу, қорларды басқару, бағасы мен түрлерімен, сондай-ақ адалдық бағдарламасы, өткізуді ынталандыру, классикалық жəне жаңа арналар сату аспектілерін қамтиды, сонымен қатар жаңа сату арналарына QR - жəне SMS-сату, сондай-ақ интерактивті экрандар жатады. Жаңазамаңғы қызмет бойынша есеп беру спекторы əлде қайда кең түрлі. Басқарудағы есеп беру құрылымы мен құралы жағынан, сонымен қатар нақты өзіндік бағыттылығымен ерекшеленеді.

Осылайша, қазіргі уақытта Қазақстанның əртүрлі аймақтарында мемлекеттік ресурстардың жетіспеушілігіне байланысты нақты территорияда əлеуметтік даму деңгейге байланысты мəселесі бар екендігі ешкімге де құпия емес. Сонымен қатар, ірі ұлттық корпорациялардың саны өсуде, аймақтардың əлеуметтік даму деңгейінің жетістікті белгілері болып, олардың өсуі жəне инвесторлар үшін тұрақты көрсеткіштері болып табылады. Əсіресе, олардың тауарларын жəне қызметтерін тұтынушылар жергілікті тұрғындар. Сондықтан да бизнес өкілдері аймақтың түйінді мəселелерін шешуде өздерінің қатысуын керек деп санайды. Олардың іс əрекеттері мен үлестері қоғамның əлеуметтік дамуы үшін жауапкершілікті болуға септігін тигізеді. Мұндай əлеуметтік серіктестік тəсілі жалпы тұрақтылыққа жету үшін аймақ саясатының стратегиялық мақсаты болуы мүмкін. Бұл жағдайда компанияның əлеуметтік бағдарламалары бизнес инвестицияның əртүрлілігі болып көріне бастайды. Сондықтан бір жағынан аймақтың əлеуметтік жəне экономикалық тұрақтылығына, құралдардың көбеюіне жəне əлеуметтік бағдарламалардың тиімді саясатына қызығушы жақ мемлекет жəне қоғам бар. Екінші жағынан, табыстардың өсуіне жəне халықтың сатып алу белсенділігіне, компанияларды құруға байланысты мемлекеттің саясатының тұрақтылығына, қоғамды мойындау, кəсіпорынның өз орнын табуы, корпоративті əлеуметтік жауапкершілік стандарттарын ұстап тұрушы жəне əлеуметтік инвестицияны іске асыратын қызығушы жақ бизнес бар [10].

Аймақтық басқару құрылған шаруашылық субьектілерінің қарым-қатынасына сəйкес келіп, нарықтың жеке, бірлестік бөліктері талабына сай болып қана қоймай, өзінің қарапайым əрекеттестігімен аймақтық өндірістің экономикалық жəне əлеуметтік нəтижелілігін жоғарылатудың қажетті өсімін қамтамасыз ететіндей құрылса, сөзсіз коммерциялық қызметте оң серпінге ие болады.

ƏДЕБИЕТ

[1] Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2014 жылғы 28

маусымдағы 728 қаулысы // http://adilet.zan.kz. [2] Осипова Л. В., Синяева И. М. Основы коммерческой деятельности: Учебник. 2 -е изд., перераб. и доп. — М.:

ЮНИТИ-ДАНА, 2010. – 56 с. [3] Половцева Ф.П. Коммерческая деятельность: Учебник. - М.:Инфра-М. 2008. – 73 с. [4] Розничная торговля. Регионы РК. http://ranking.kz [5] ҚР статистика жөніндегі Агенттігі http: // www.stat.kz [6] Казинформ халықаралық ақпараттық агенттігі http: // inform. Kz / kaz / article /2613533 [7] Земницкий Г.Е. Розничная торговля: региональный аспект: автореферат на соискание кандидата экономических

наук. – СПБ., ТЭИ, 2000. 167 с. [8] Сидоров Д. Розничные сети. Секреты эффективности и типичные ошибки при работе с ними: Вершина, М.: 2007.

– 230 с. [9] Коноплев С.П. Менеджмент продаж: учебное пособие для вузов. – М.: Инфра-М, 2009. – 304 с. [10] Нурланова Н.К. Региональная парадигма устойчивого развития Казахстана:проблемы теории и практики. –

Алматы: Институт экономики КН МОН РК, 2010. – 328 с.

REFERENCES [1] Onіrlerdі damytudyң 2020 zhylғa deyіngі baғdarlamasy. 2014 zhylғy 28 mausymdaғy Respublikasy Kazakhstan

Үkіmetіnің 728 қaulysy http://adilet.zan.kz.


120

[2] Osipova L. V., Sinyayeva I. M. Osnovy kommercheskoy deyatel'nosti: Uchebnik. 2 -ye izd., pererab. i dop. — M.: YUNITI-DANA, 2010. – 56 s.

[3] Polovtseva F.P. Kommercheskaya deyatel'nost': Uchebnik. - M.:Infra-M. 2008. – 73 s. [4] Roznichnaya torgovlya. Regiony RK. http://ranking.kz [5] KˌR statistika zhoníndegí Agenttígí http: // www.stat.kz [6] Kazinform khalykˌaralykˌ akˌparattykˌ agenttígí http: // inform. Kz / kaz / article /2613533 [7] Zemnitskiy G.Ye. Roznichnaya torgovlya: regional'nyy aspekt: avtoreferat na soiskaniye kandidata ekonomicheskikh

nauk. – SPB., TEI, 2000. 167 s. [8] Sidorov D. Roznichnyye seti. Sekrety effektivnosti i tipichnyye oshibki pri rabote s nimi: Vershina, M.: 2007. – 230 s. [9] Konoplev S.P. Menedzhment prodazh: uchebnoye posobiye dlya vuzov. – M.: Infra-M, 2009. – 304 s. [10] Nurlanova N.K. Regional'naya paradigma ustoychivogo razvitiya Kazakhstana:problemy teorii i praktiki. – Almaty:

Institut ekonomiki KN MON RK, 2010. – 328 s.

Г.А. Абдулина

Университет Нархоз

ОСОБЕННОСТИ УПРАВЛЕНИЯ КОММЕРЧЕСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬЮ В РЕГИОНЕ Аннотация. В статье рассматриваются региональная коммерческая деятельность в Казахстане и

особенности ее управления. Коммерческая деятельность направлена на обеспечение совершения процессов купли-продажи в целях полного, качественного и своевременного удовлетворения спроса населения и получения прибыли. Обзор торговых площадей розничной торговли в региональном разрезе различных форматов и сравнительный анализ их эффективности свидетельствует о преимуществах развития совре-менных торговых форматов и торговых сетей. Поэтому происходящие реформы в коммерческой деятель-ности обеспечат эффективное движение товаров. В этой связи модернизация торговых площадей Казахстана направлена на приведение ее в соответствие с современными международными требованиями торговли.

Ключевые слова: регион, коммерция, коммерческая деятельность, торговые площади, объем торговли, розничная торговля, оптовая торговля.


121



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 121 – 124

В.Abikeyeva

Eurasia University of Technology, Almaty

STRUCTURAL LINGUISTICS' FORMATION Abstract. In this article told structual linguistic has classical three schools, exactly saying: School in Praga

witch was leaded by N.S. Trubetskoi and R.Jakobson ( Functional linguistic), L. Yelmslev's (Glossematics) school in Copenhagen's and L. Bloomfield pen Z. Harris's (Descriptive or Distributive linguistics) school in America were comprehensively analyzed. Structural linguistic considers the linguistic as a marking systems witch consist of structural elements. In general the term “structural” was brought into business in 1939 by Dutch journalist with his great zest for this. Structural linguistics’ distinguished representative - Ferdinand de Saussure’s point of view to the mathematical linguistics is exactly the same with Baudouin de Courtenay’s opinion. The famous scientist Jordan said researches by Saussure were accurately and truth fully mathematically. Nowadays we have three linguistical schools witch are specialized on the structural linguistics. Exactly saying, Prague School, the American School of Ferdinand and the Copenhagen School. These schools are specialized by the way of Saussure. These three schools’ works were significant.

Key words: concept, analyze, linguistics, method, scheme, linguistical school, structual linguistics, lingual modification.

Б.Абикеева

Еуразия технологиялық университеті, ф.ғ.к., Алматы қаласы,

Құрылымдық лингвистиканың қалыптасуы Түйін. Мақалада құрылымдық лингвистиканың классикалық үш мектебі, атап айтқанда, Н.С.Трубецкой

мен Р. Якобсон (функционалдық лингвистика) басшылық еткен Прагалық мектеп, Л.Ельмслев (глоссе-мантика) Копенгаген мектебі, Л.Блумфилд пен З.Харрис (дескриптивті немесе дистрибутивтік лингвистика) аздап басшылық жасаған Америкалық мектептер жан-жақты талданған.

Құрылымдық лингвистика (құрылымдық тіл білімі) – тілді құрылымдық элементтерден тұратын таңбалық жүйе ретінде қарастыратын бағыт. Жалпы «құрылымдылық» деген термин қолданысқа 1939 жылы голландық тілші Постың қолдануымен енген болатын. Құрылымдық лингвистиканың көрнекті өкілі – Фердинандт де Соссюрдің математикалық лингвистикаға қатысты ойлары Бодуэн де Куртененің көзқарас-тарымен жанасып жатыр. Белгілі ғалым Й.Йордан Соссюрдің зерттеулері математикалық тұрғыда дəл жəне дəлелді деген болатын. Қазіргі тіл біліміндегі құрылымдық лингвистиканың үш классикалық мектебі, атап айтқанда, Прага мектебі, Копенгаген мектебі жəне Америкалық мектеп Фернинандт де Соссюрдің ілімін мең-герген. Бұл үш мектептің қызметі айтарлықтай елеулі болды. Олар фонология теориясын жарыққа шығарды, морфологияның тарауларын жазды, диахроникалық лингвистикаға реформалар енгізді. Бұл мектептердің лингвистикалық идеялары қазіргі таңда да өзекті жəне маңызды болып келе жатыр. Мақалада құрылымдық лингвистиканың қалыптасуы жан-жақты талданған.

Тірек сөздер: ұғым, əдіс, талдау, тіл білімі, жүйе, лингвистикалық мектеп, құрылымдық лингвистика, тіл құбылыстары.

Кіріспе. Құрылымдық лингвистика (құрылымдық тіл білімі) – тілді құрылымдық элементтерден

тұратын таңбалық жүйе ретінде қарастыратын бағыт. Жалпы «құрылымдылық» деген термин қолданысқа 1939 жылы голландық тілші Постың қолдануымен енген болатын. Бұл бағытты біріктіретін принциптер:

1) тілді оның кодтық қасиеттеріне сүйене отырып, таңбалы жүйе ретінде қарау; 2) синхрония мен диахронияны шектеу, ажырата қарау; 3) тілді зерттеу мен сипаттаудың формалдық əдістерін іздестіру. Құрылымдық лингвистиканың белгілі өкілдері Бодуэн де Куртенэ мен Ф. де Соссюр екені мəлім. Бодуэн


122

де Куртенэ ілімінің негізгі идеясы «тіл анықталған белгілі құрам бөліктер мен категориялардың кешені», «тіл – үзіліссіз қайталанатын үдеріс», – деген тұжырымдамаға саяды жəне ғалым кейінгі еңбектерінде де осы ерекшеліктерге көңіл бөлген [1, 116 б.].

Зерттеудің əдістері. Бодуэн де Куртенэ 1904 жылы Брокгауз бен Ефронның «Энциклопедиялық сөздікке» арнап жазған мақаласында: «Тіл білімінде мөлшерлік ұғымдар болғандықтан, математиканы, соның ішінде элементар математиканы ғана емес, жоғары математиканы да білген жақсы болар еді», – дей отырып: «Ғылымда сипаттайтын фактілерді қысқа, əрі дəл жеткізу үшін ерекше таңбалар қажет», – деп тұжырымдайды. Ғалым өз еңбектерінде де шағын белгілер мен формулаларды қажеттілікке орай жиі қолданып отырған [2, 40 б.]. Бодуэн жазба тілі құрылымының ауызекі тілге қарағанда ерекше қасиеттері болатындығына алғаш назар аударған зерттеушінің бірі. Ол тілдің жазбаша жəне ауызша формаларын қолдануына қарай, грамматикалық парадигманың да өзгеретінін айтқан ғалым [3, 197 б.].

Құрылымдық лингвистиканың келесі бір көрнекті өкілі – Фердинандт де Соссюр. Оның математикалық лингвистикаға қатысты ойлары Бодуэннің көзқарастарымен жанасып жатыр. Белгілі ғалым Й.Йордан: «Соссюрден басқа тіл фактілерін терең əрі тура зерттеген адамды атаудың өзі қиын. Оның пайымдаулары негізінен математикалық тұрғыда дəл жəне дəлелді», – деген пікір айтқан [4, 413 б.].

Жас Соссюрдің (1879) үндіеуропа тілдері бойынша ең алғашқы құрастырған дауысты дыбыстардың жүйесі тіл құбылыстарын құрылымдық тəсілмен салыстырмалы-тарихи зерттеу барысында өз рөлін атқарды. Сонымен бірге Соссюр өзінің «Лингвистиканың жалпы курсы» деп аталатын еңбегінде (1916 ж.) құрылымдылықтың төрт түрлі: ерекшелік, жүйелілік, пішін жəне қарым-қатынас тұжырымдарын ұсынды жəне бұл жайт тіл білімінде тұрақты сипаттағы анықтамасына айналды. Ғалымның «Лингвистиканың дара жəне шынайы нысаны– тіл», «Тіл – өзіне тəн жеке реті бар жүйе», «Тіл пішін, субстанция емес», «Тілдің кез келген жағдайында барлығы қарым-қатынасқа негізделеді»,– деген қысқа тұжырымдары да аса құнды [5, 165 б.].

Ф. де Соссюрдің аса зор еңбегі – тілдің көпқырлылық фактісін түсінген зерттеушілердің алғашқысы болып, тілдің бір емес, бірнеше нысандарды бойына жинақтайтынын ұққан ірі ғалым.

Ф. де Соссюр тілді сыртқы жəне ішкі лингвистика деп қарастырып, оларды бір-біріне қарсы қояды. Осының нəтижесінде тіл мен сөйленісті (речь) ажырата отырып, тілдің жүйелілігі туралы маңызды ереже ұсынды. Сөйленіс – дара, сызықтық, физикалық қасиетке ие, ал тіл– барлық тіл ұжымының мүшелеріне міндетті, ол бір-бірімен байланысқан таңбалар жүйесі. Тілге əлеуметтілік, сызықты емес, психологиялық қасиет тəн. Тіл – кейбір таңбалар жүйесінің көмегімен хабар алу немесе тарату ережесі.

Ф. де Соссюр өзінің тіл мен сөйленіс ілімінің тұрғысынан тіл бірліктері туралы ұғымдарды қайта қарастыра отырып, оларды жаңа екі ұғымға: тіл бірліктері мен сөйленіс бірліктеріне бөледі.

Ф. де Соссюр мен И.А. Бодуэн де Куртенэ ізімен, «дыбыс» деген бөлінбейтін терминнің орнына айқын шектелген екі термин «дыбыс» (сөйленіс бірліктерін) жəне «фонетиканы» (тіл бірліктерін) қолданды. Бұл тұжырымды кейіннен Ф. де Соссюрдің ізбасарлары да жалғастырды. Сонымен қатар қазіргі лингвистикада фонема, морфема, сөз, синтагма, сөйлемдердің үлгісі, тіл бірліктерінің мағынасы жəне дыбыс (немесе аллофон), алломорфе, глосс (А.И.Смирницкий), сөз тіркестері, сөйлем жəне тілдің сəйкес тіл бірліктері ретінде қолдануы туралы жиі айтылады [6, 14-21 бб.; 7, 111-120 бб.; 8, 361-372 бб.].

Ф. де Соссюр тіл мен сөйленіс туралы келесі тұжырымды айтқан болатын: «Тіл мен сөйленіс бір-бірімен тығыз байланысты жəне өзара бір-бірін туындатады: тіл сөйленіс түсінікті болу үшін қажет жəне өз ісін атқарғаны керек; өз кезегінде сөйленіс тілді қалыптастыру үшін қажет: тарихи тұрғыдан сөйленіс əрқашанда тілден бұрын болады» [5, 42 б.].

Сонымен қатар ғалым Ф. де Соссюр тіл бірліктері арасындағы екі түрлі: парадигмалық жəне синтаг-малық қатынас болатындығын көрсете алды. Тіл бірліктерінің осындай екіге ажыратылуының негізінде оған дейінгі диффузиялық элементтердің əмбебап екі қарама-қарсылық жүйесіне қарсы қойылады [9, 139 б.].

Лингвистиканы этногеография жəне психологиямен интеграциялау барысында тілді таңбалық жүйе деп қарастыру құрылымдық лингвистикаға əкелді. Ф.де Соссюрдің кейбір концепция ережелері қазіргі кезде де ықпалды жəне ол құрылымдылыққа, көптеген лингвистикалық бағыттарға теориялық негіз болып отыр [10, 116 б.].

Зерттеу нəтижесі. Қазір тіл білімі тарихында Ф.де Соссюрдің ілімін меңгерген құрылымдық лингвисти-каның үш классикалық мектебі белгілі. Олар: Н.С.Трубецкой мен Р.Якобсон (функционалдық лингвистика) басшылық еткен Прага мектебі, Л.Ельмслев (глоссемантика) – Копенгаген мектебі, Л.Блумфилд пен З.Харр-ис (дескриптивтік немесе дистрибутивтік лингвистика) басшылық жасаған – Америкалық мектеп. Бұл құрыл-ымдық лингвистиканың үш мектебінің де қызметі айтарлықтай елеулі болды. Олар фонология теориясын жарыққа шығарды, морфологияның тарауларын жазды, диахроникалық лингвистикаға реформалар енгізді [11, 36 б.].

Прага лингвистикалық мектебі – қазіргі құрылымдық бағыттардың бірі. Прага мектебіндегі орыс өкілдері Н.С.Трубецкой, Р.О.Якобсон жəне С.И.Карчевскийдің көзқарастарында Л.В.Шерба мен Ф.де


123

Соссюрдің əсері байқалады. Прагалық лингвистикалық үйірме өз мүшелерінің теориялық көзқарастары, жалпы тіл білімінің мəселелеріне деген қызығушылықтарын жинақтап, «Прага лингвистикалық үйірмесінің тезистерінде» баяндаған. Прагалық құрылымдық мектептің негізгі ережелері төмендегіндей:

1. Тіл білімі– тілдің таңбалық сипатына негізделіп жасалған дербес ғылым. 2. Тіл – жүйе. Жүйе ұғымын прагалықтар тіл фактілерінің əрқайсысына қарсы қоя отырып, жеке

(жүйесіз) қарауға ұмтылды [2, 188 б.]. Прагалықтардың тілді функционалдық жүйе деп тануы жемісті болды, олар теориялық фонологияның

өмірге келуіне жол ашты. Прагалықтардың ұстанымы бойынша, тілдік жүйе элементтерін қамтитын функция тұрғысынан синхрондық шолу жасау тілдің даму ұғымын жоққа шығармайды [4, 193 б.].

1931 жылы Прага лингвистикалық үйірмесінен кейін Копенгаген лингвистикалық үйірмесі рəсімделді. Құрылымдық лингвистиканың даниялық ғалымдары кұрған Копенгаген мектебі– глоссемантика деп аталды.

Глоссемантика Ф.де Соссюрдің лингвистикалық концепциясының негізінде қалыптасты. Ғалымдар оны былайша дəлелдейді:

• Глоссемантиктер Соссюрден тіл таңбалар теориясын басшылыққа алып, таңбалар қарым-қатынасының маңыздылығын баса айтады.

• Глоссемантиктер логикалық позитивизмнен (Р.Карнан) құрылым туралы теорияны «форманың таза қарым-қатынасы» ретінде қабылдайды.

• Глоссемантиктер Гуссердің фонемологиясына сүйенеді. Бұл бағыт тілді əмбебап желі ретінде ұғынуға себепші болды [10, 147 б.].

Глоссемантиктердің ұтымды жақтары теорияның көшбастаушысы болуында жəне нақты тіл құрылымдарын талдап қорытуында. Глоссемантика тіл білімін таңбалар логикасымен жəне семиотикамен синтездеудің жолын көрсете білді.

Осы мектептің көрнекті өкілі Л.Ельмслевтің глоссемантика бағытын баяндаған «Тіл теориясындағы пролегомен» деген негізгі жұмысы 1943 ж. шықты [10, 145 б.]. Л.Ельмслев Соссюрдегі «тіл» терминінің мағынасын талдап, оның кем дегенде үш түрлі түсінікті қамтитынын айтқан болатын. Атап айтқанда, тілдің желісін; тілдің пішінін; тілдің узусын көрсетті. Ол Соссюрдің «тіл» терминіне байланысты көрсеткен үш өлшемнен басқа жеке акт ұғымын енгізді. Бұл да Соссюрдің «сөйленісіне» сəйкес келеді.

Ф. де Соссюрдің ілімін меңгерген құрылымдық лингвистиканың үш классикалық мектебінің тағы бірі – америкалық мектеп. Америкалық құрылымдық (дескриптивтік) лингвистика – құрылымдық-лингвистиканың, глоссементиканың жəне прагалық лингвистикалық мектептің жалпы ағымына жататын XX ғ. 30-50-жылдары қалыптасқан америкалық тіл білімінің бір бағыты. Өзінің зерттеу əдісіне сəйкес дескриптивтік (дескриптивтік – ағылшын. descriptive – бейнелеу) деп аталған бұл мектептің бағытын «сипаттама лингвистика» деп те атауға болады. Еуропаның құрылымдық лингвистика мектептерімен салыстырғанда, дескриптивтік лингвистиканың тарихи-əлеуметтік, философиялық, тілдің даму жағдайын зерттеуге байланысты өзіндік ерекшеліктері бар. Бұл бағытқа прагматизм, яғни таза ғылыми мүддені практикамен байланыстыру, позитивизм жəне бихевиоризм (тіл– адамның жүріс-тұрысының көрінісі болып табылады) теорияларын қолдау тəн. Дескриптивтік лингвистика Америка үндістерінің тілдерін сипаттау қажеттілігінен туындады. Ол тілдер типологиялық жəне салыстырмалы-тарихи тұрғыдан осыдан бұрын зерттелмеген еді.

Америкалық тіл білімінің кейбір салалары 50-жылдары мəтінді автоматты түрде аудару мақсатында дамыды жəне бұған тілді формалды тұрғыда талдау негіз болды [12, 251 б.].

Сонымен, бұл мектептің негізін қалаушы АҚШ-тың көрнекті этногрофы жəне тіл білімін зерттеуші Франц Боас (1858 – 1942) еді. Америка үндістерінің тілінде жазба ескерткіштер мен басқа тілдерде орын алатын категориялар болмауынан, Ф.Боас тілді шынайы, сыртқы, формалды белгілеріне сүйеніп сипаттауды дұрыс деп санады [10, 153 б.]. Боастың бастамасын Сепир мен Блумфилд екі түрлі бағытта əрі қарай жалғастырды [13, 31 б.].

Қорытынды. Бодуэн де Куртенэнің негізгі идеясы «тіл анықталған белгілі құрам бөліктер мен категориялардың кешені.....тіл– үзіліссіз қайталанатын үдеріс», – деген тұжырымдамасы, екінші идеясы – фонемалар теориясы жəне «Ғылымда сипаттайтын фактіні қысқа, дəл айту үшін ерекше таңбалар қажет» – деген ойы лингвистиканың дамуына қозғау салды. Ал Ф. де Соссюр тілдің көп қырлылық фактісін түсінді. Ғалым сыртқы лингвистика мен ішкі лингвистиканы бір-біріне қарсы қойды. Ф. де Соссюр тіл бірліктері арасындағы екі түрлі: парадигмалық жəне синтагмалық қатынас болатынын көрсетті. Оның белгілеген төрт ережесі: ерекшелік, жүйелілік, пішін жəне қарым-қатынас тіл білімінде қағида ретінде сақталды. Жалпы тілдік бірліктерді (сөз, сөз тіркестері, сөйлемдер, толық мəтін жəне т.б.) модельдеу, сондай ақ тіл құбылыстарын құрылымдық тəсілмен салыстырмалы-тарихи зерттеу арқылы теориясын қалыптастыруда шетелдік ғалымдар ерекше еңбек сіңірген [14-20]. Жоғарыда айтылған мектептердің лингвистикалық идеялары қазіргі таңда да өзекті жəне маңызды болып келе жатыр.


124

ƏДЕБИЕТ [1] Леонтьев А.А. Общелингвистические взгляды И.А. Бодуэна де Куртенэ (к 30-летию со дня смерти) // Вопросы

языкознания. – 1959. – 6. – С. 15-20. [2] Бодуэн де Куртенэ И.А. Избранные труды по общему языкознанию. – М.: Академия наук,1963. – Т. І. – 384 с. [3] Лоя Я.В. История лингвистических учений (материалы к курсу лекций) – М.:Высшая школа, 1968. −308 с. [4] Йордан Й. Романское языкознание. Историческое развитие, течения, методы. – М.;− 1971. – 334 с. [5] Соссюр Ф. де «Курс общей лингвистики» под. редакцией и с примечаниями Шор Р.И. – М.: УРСС,2004. −272 с. [6] Гардинер А. Различие между «речью» и «языком» // в кн. В.А.Звегинцева, История языкознания ХІХ-ХХ веков в

очерках и извлечениях. – М.:Просвещение, 1965. −Ч. II. −Изд. 3.− 495 с. [7] Ельмслев Л. Язык и речь в кн. В.А.Звегинцева, История языкознанияХІХ-ХХ веков в очерках и извлечениях.–

М.: Просвещение.−Ч. II. −Изд. 3.−1965. −495с. [8] Щерба Л.Б. О трояком аспекте языковых явлений и об экспериментах в языкознании в кн. В.А.Звегинцева.

История языкознания ХІХ-ХХ веков в очерках и извлечениях. – М.: Просвещение, 1965. − Ч. II. −Изд. 3. −495 с. [9] Ахманова О.С. Словарь лингвистических терминов – М.: Советская энциклопедия, 1975. − 456 с. [10] Кондрашов Н.А. История лингвистических учений – М.: Просвещение, 1979. −223 с. [11] Апресян Ю.Д. Идеи и методы современной структурной лингвистики. – М.: Просвещение,1966. −302 с. [12] Березин Ф.М. История лингвистических учений – М.: Просвещение, 1980. −228 с. [13] Сепир Э. Избранные труды по языкознанию и культурологи. Язык. Введение в изучение речи. Перевод

А.М.Сухотина (исправленный и дополненный А.Е.Кибриком) – М.: Прогресс,1993. −655 с. [14] Чжао Юанъ-женъ. Модели в лингвистике и модели вообще // в сб.: Матем. Логика и его применения, пер. с анг.

– М., 1965. −С. 12 [15] Hockett С. F. Two models of grammatical description, Word, 10(1954), 2-3.– С. 10-234. [16] Хомский Н. Три модели описания языка // Кибернетический Сборник. Вып.2, ИЛ, – М.− 1961. – С. 237-266. [17] НаІІе М., Stevens K.N., Analysis by synthesis, Proceedings of the Seminar of Speecho Transmission and Processing,

Des., 1959. AFCRC-JR 59-198,Vol. II, PaperD-7. [18] Шрейдер Ю.А., Шаров А.А. Системы и модели. – М., 1982. −232 с. [19] Баклушин А.В., Коверинн А.А. Система условных обозночений и индексации для дистрибутивно-

статистического описание языковых структур // Дистрибутивно-статистическое описание текста. – Иркутск. 1973. − 86 с. [20] Черемисина М. О теоретических вопросах модельного описания предложений // Предложение в языках Сибири

(Сборник научных трудов). Новосибирск.− 1989. − С. 3-18.− 156 с. УДК 811.512.122¹1

Б.Абикеева

Евразийский технологический университет, к.ф.н., г.Алматы

ФОРМИРОВАНИЕ СТРУКТУРНОЙ ЛИНГВИСТИКИ Аннотация. В статье рассматриваются три классические школы структурной лингвистики, в частности

школа, находящаяся в Праге, которой руководили Н.С.Трубецкой и Р.Якобсон (функциональная лингвистика), Копенгагенская школа, которой управлял Л.Ельмслев (глоссемантика), и школа находящаяся в Америке, которой управляли Л.Блумфилд и З.Харрис (дескриптивная или же дистрибутивная лингвистика). Структурная лингвистика рассматривает языковедение как маркированную систему, которая состоит из структурных элементов. В общем термин “структурная” впервые был использован в 1939 году голландским журналистом Постом. Выдающийся представитель структурной лингвистики - Фердинанд де Соссюр. Его идеи про математическую лингвистику были одинаковыми со взглядом Бодуэн де Куртене. Известный ученый Й.Йордан говорил, что исследования Соссюра точные и правдивые с математической точки зрения. Сейчас есть три школы, специализирующиеся в структурной лингвистике, в частности Пражская, Американская, Копенгагенская. Они все обучались по программе Фердинанда де Соссюра. Большая работа, проделанная этими школами, имеет неоценимое значение. Они выпустили теорию фонологий, разделы морфологии, внесли реформу в диахронической лингвистике.

Ключевые слова: понятие, анализ, языковедение, метод, система, лингвистическая школа, структурная лингвистика, языковые явления.


125



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 125 – 129

УДК: 811.161.1.

G.B. Alambayeva, E.O. Artykova, A.Zh. Kaliyeva

Al-Farabi KazNU [email protected]

COGNITIVE THEORY OF METAPHOR Abstract. The article deals with the theory of metaphor. In language, a metaphor is defined as an indirect

comparison between two or more seemingly unrelated subjects that typically uses “is a” to join the subjects. Metaphor is a figure of speech which makes an implicit, implied or hidden comparison between two things that are unrelated but share some common characteristics. In other words, a resemblance of two contradictory or different objects is made based on a single or some common characteristics. Metaphor brings forth the unique human ability to create and transmit ideas through the manipulation of language. As the tool of showing of conceptual picture of the world, metaphor is always based on the national mentality. Stylistic approaches to metaphor used to take metaphor as one of the most important rhetorical figures of speech which could characterize a particular style.

Key words: metaphor, semantics, concept, literary text.

ƏОЖ: 811.161.1.

Г.Б. Алмабаева, Е.О. Артыкова, А.Ж. Калиева

Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, Алматы қ., Қазақстан E-mail: [email protected]

МЕТАФОРАНЫҢ КОГНИТИВТІК ТЕОРИЯСЫ Аннотация. Мақала метафораның метафора теориясына, оның зерттелу бағыттарына арналады. Тiл

бiлiмiнде көркем əдебиет тiлiн зерттеу – бiрнеше ғылым түрлерiнiң басын бiрiктiретiн күрделi, ерекшелiгi мол сала. Мұнда əдебиет теориясы мен поэтикасына, тiл ғылымының əдеби тiл, стилистика тарамдарына, сондай-ақ эстетика, өнертану, психология ғылымдарына қатысты мəселелер тоғысып, бiр-бiрiмен байла-нысып, қиысып жатады. Қай ғылым болсын, қалыптасу, даму кезеңiн басынан жеңiл өткiзбейтiнi белгiлi. Көркем əдебиет тiлiн зерттеудiң бiраз тəжiрибелерi жинақталып, айтарлықтай ғылыми табыстарға жетсе де, оларды жалпылап қорытатын кең көлемдегi теориялық тұжырымдаулар, қарқынды зерттеулер қажеттiгi айқын. Соның салдарынан көркем əдебиет тiлiнiң кейбiр келелi мəселелерi зерттеу аумағынан сырт қалып қойды, яғни қазақ тiл бiлiмiнде көркем əдебиет тiлiн зерттеудiң қазiргi жағдайы, салыстырмалы тұpғыдa көркем əдебиет стилистикасының жүйелi ғылыми-теориялық тұжырымдамасын жасау қажеттiгiн дəлелдейдi.

Түйін сөздер: метафора, семантика, таным, көркем мəтін. Ұқсату мен балауға, адамның өмірден көрген-білгенін, түйгенін таразылауға мүмкіндік беретін бұл

тілдік құбылыс лингвистикалық талдаулардың маңызды бөлігін құрайды. Ғалым Ə.Хасенов атап көрсет-кендей, «Бұл жерде ұқсастық дегеннің ұғымы кең: заттар мен құбылыстар түр-түс жағынан ұқсас болып келуі мүмкін; көлемі, аумағы дəл бірдей болмаса да, əйтеуір бір формасы ұқсас болуы мүмкін; бір атаумен аталатын зат немесе құбылыстың бірі өмірде бар, нақты, ақиқат болуы, ал дəл сол атаумен беріліп, белгілі бір сөз тіркесі құрамында қолданылған екінші бір заттың өзі нақты болмауы мүмкін...» [1; 143-144]. Осыған орай, əдебиеттанушылар мен тіл мамандарының зерттеу нысанына айналған метафоралар мен метафоралану процесі бүгінгі күні əлеуметтік, психологиялық, танымдық, пəлсапалық прагматиканың бірлігі ретінде айқындалып сипатталып жүр, себебі ол адамның «...дүние танымына, содан алатын ой түйініне тікелей байланысты құбылыс» [2; 31] деп саналады. Бір объектіні екінші объектімен салыстыру, салыстыра ұқсату, сөйтіп, бұрыннан таныс сөз мағынасына жаңа семантикалық кеңістік үстеу негізінде дүниеге келетін бұл


126

ұғымдар, бір жағынан, когнитивті лингвистиканың ментальды-танымдық нысанын құраса, екінші жағынан, лексикология мен семасиологияның бірлігі ретінде айқындалады, себебі А.Байтұрсынұлы атап көрсеткендей, метафораларды жасауға қатысатын мағыналық бірліктер «Адамға дерексіз заттан гөрі деректі зат түсініктірек, жансыз заттың күйінен жанды заттың күйі танысырақ» [3; 154] фактілерден жинақталады. Олай болса, «тіл көрнекілігінің» негізін құрайтын əдістер жіктемесі де, ғалымның пайымдауынша, сол бейнелі қабылдаудың көрсеткішін құрай отырып, объективті дүниенің субъективті көрінісін дəйектеуге, зейін мен жады арқылы əлемдік бейне суреттерін айқындауға мүмкіндік береді. Демек, «Көркем сөз дүниені көңілдің түйген, қиялдың меңзеген əлпіне түсіріп айтатындықтан» [3; 210], сөз мағынасын ауыстыра, оған өзгеше «бернелі» реңк бере қолдану астарында қиял мен «түйіске» негізделген таным, «меңзеуге» құрылған зерде жататыны сөзсіз, сондықтан «...адамның ойына өң бере, көңіліне күй түсіре» [3; 211] баяндалатын «көріктеу, меңзеу, əсерлеу» формаларының əрқайсысы «қалыпты түрдегі» сөз қолданыстан ерекшеленіп, адам танымының айрықша түрін сұрыптауға бағытталады. «Көркейту я жалпы сипатты жалғыз нəрсеге теліп айтқанда, я нəрседе болмайтын сипатты болатындай етіп айтумен болу», «...белгісіздеу сипатты белгілі сипатқа, белгісіздеу нəрсені белгілі нəрсеге теңеп, көрнектеп, ашығырақ көрсету», «сөздің көбін өз мағынасында жұмсамай, өзге мағынада жұмсау, арасында түк ұқсастық жоқ, екі нəрсенің ететін əсері бірдей болса, біріне қас ғамалды екіншісіне ауыстырып айту» [3; 155-157] сияқты қызметтерді арқалаған бұл тілдік құралдар, шын мəнінде, «тіл танытқыш» [3; 149] сипатқа ие болып, қоршаған əлемнің антропологиялық, диалектикалық ұстанымдарын когнитивті негізде талдап түсіндіруге себепкер болып отыр. Адам табиғатын оның сөйлеу, ойлау, тану əректтерімен байланыстырған ғалым сөз мағыналарын ауыстыра қолданудың бастамасын оның жалпы жаратылысындағы тарихи дамуымен өлшеуге тырысқан. «Адам анайы шағында бала сияқты жанды, жансыз нəрсені айырмаған. Жандысы да, жансызы да бірдей өмір сүретін сияқты көрінген... Табиғаттан ұзап кеткен жері болмаған соң, адамның өзі де табиғатпен қатар, табиғатпен жалған, сабақтас, өзектес сияқты күйде өмір шеккен, жансыз нəрселерді жанды деп таныған» [3; 230], сондықтан «бернемен сөйлеудің» [3; 161] «астарын да, өң жағын да, астыртын мағынасын да, лебіз мағынасын да» [3; 162] барлығын дерлік қамтыған тілші талдаулары адамның «ішкі жəне тысқы ғаламына» сүйене ұсынылған. Сөйтіп, сөз мағынасын ауыстырып қолдану кез келген адамнан үлкен шеберлікті, қиялға негізделген таным мен образды қабылдауды қажет ететіндіктен, бұл жағдайда «...пікір сурет түрінде шығатын, яғни сүлде үстіне өң, ажар, жан, мінез, қылық беріліп, тұрпат тұлға, түс бітіп, тірі нəрсе болып шығатын» [3; 221] танымдық болмыстың тілдік бейнесін құрайды.

Көрнекті ғалым С.Аманжоловтың зерттеулерінде орындалған осы сынды тілтанымдық бірліктер те адам əрекетінің табиғатын зерделеуге негізделе отырып, образды ойлаудың, ерекше пайыммен қоршаған əлемді, оның құрамды бөліктерін танудың үлгісіне айналып отыр. «Европаның үлгілі ақын-жазушылары əрбір геройдың тұрмыс, салт-сана, əдет-ғұрпымен байланысты сөздерді бекерге жинамайды. Кейде сол сөздердің өзі асыл ойларға жол салып береді, ұмытқанын есіне салады. Екінші сөзбен айтқанда, тілге байлық жазушының дүние тануының кеңдігін, төрт аяғы тағалы мұзға салған жорғадай, ойының алды жазық, шарықтағыш тапқырлығын көрсетеді. Дүниетануы кең адам, əрине, алдымен тарихқа қанық, бұрынғы-соңғыны білетін болуы керек…» [4; 158] деген бейнелі сипаттама негізінде авторлық танымның, субъективті қабылдаудың, өзіндік құндылықтардың өлшемдері көрініс тауып қана қойған жоқ, сонымен қатар оның өмірлік тəжірибесінің, жеке тұлғалық концептуалды жүйесінің жəне санасында орныққан этнокогнитивті ұғымдар мен ұқсатулар тізбегінің əсері анық байқалды. Когнитивтік терминдер сөздігіндегі: «Жалпы алғанда, метафора бір объектінің екінші объект арқылы көрінуі, соның негізінде білімнің тілдік пішіннің көмегімен ұсынылуы болып табылады. Демек, метафора жекеленген байланыссыз объектілерге емес, күрделі ментальды кеңістіктерге (сезімтал немесе əлеуметтік тəжірибелерге негізделген салаларға) қатысы бар құбылыс деп танылады» [5; 28], бұл амалдар адам танымының образды қабылдауын сипаттайтын құрал болып табылады.

«Сөздің мағыналық жағынан дамуына сыртқы себептер де, ішкі себептер де əсер етеді. Əсіресе, сөздің мағынасының өзгеруіне сыртқы себептер көбірек ықпал жасайтын сияқты» [6; 203], - деп есептеген ғалым Ə.Болғанбаев метафоралардың үш түріне сипаттама берген болатын. Олар: 1) жеке қолданыстағы метафоралар; 2) тұрақты метафоралар; 3) тілдік [сөздік] метафоралар. Бұл ретте тілші сөздің тура мағынасын «заттың қоғамдық түсінігі» деп, ал ауыспалы мағынасын «жекелік (өзіндік)» сипаты тұрғысынан зерделей келе, метафоралық мағыналарда басшылыққа алынатын жанды-жансыз, деректі-дерексіз, нақты-жалпы заттар арақатынасын өзектеді, əсіресе жеке метафоралар табиғатына аталған ұғымдар сəйкестігі негізінде назар аударды. Келесі тұрақты метафораларды автор «жалпы халыққа таныстығымен» айқындады. «Ақын-жазушылардың ойы адамның күнделікті өмірден көріп біліп жүрген заттарымен байланысып тұрса, шығарманың тілі соншалықты тартымды болмақ. Өмірдегі затқа тəн өзгешелікпен салыстырып айту арқылы ойды естен кетпестей түсінікті етіп жеткізуге болады» [6; 209] деген тұжырымның көмегімен ғалым адамның ішкі дүниесін сыртқы əсерлермен тоғыстыра отырып, тілтанымдық бірліктердің баршаға ортақ заңдылықтарын, яғни универсалды сипатын айғақтады, сондықтан да оларды «барлық жұрттың игілігіне


127

айналған» құбылыс ретінде сипаттап берді. Тілдік метафораны зерттеуші «бейнелі емес, жай қарапайым түрде кездесетін» мағына тұрғысынан бөліп қарастырды, сол себепті ол «дүниедегі заттардың, құбылыстар мен қимылдардың сыртқы құрылысына, түсі мен сапасына бір-бірін өз ара ұқсатудан пайда болатын» əрі кейде «метафора екендігі аңғарылмай» қалатын «дəстүрлі метафора» болып дəйектелді. Мысалы: Бір ауыз өлең шығара білмеген қазақ қазақ емес (сөйлеу тілінен). Есіктің көзіне отырма (сөйлеу тілінен). Жүргенім ойнап-күліп сенің арқаң (халық өлеңі) жəне т.б. [6; 212-213].

«Сөз мағынасының ауысуын» немесе «метафоралануды» тілдік талдауларына арқау еткен, оны «шығарманың идеялық мазмұнының көрінісі» [7; 21],- деп сипаттаған Р.Сыздық зерттеулерінің көлемді бөлігі «сөз-образ», «поэтикалық образ», «образдар галереясы», «сөз құбылту», «сөз-символ», «метафоралық образ» т.б. сияқты ұғымдарды анықтауға, олардың қолданылу шеңберін сұрыптауға бағытталған. Осыған орай, «...ақынның сөз кестесін: көріктеу құралдары мен көркемдеу тəсілдерін танып-танытуды» [7; 13] мақсат еткен автор метафоралану процесін ақындық танымның, оның ұқсату тəсілінің өзегі ете отырып, поэзияны «сөздің бар қабілетін ашатын, сөз мағынасының небір нəзік қырларын көрсететін майдан» [7; 23] тұрғысынан зерделейді. Өлең сөздің құдіретін, эмоционалды-психологиялық мүмкіндігін, бейнелі-танымдық сипатын жоғары бағалаған тілшінің ой-тұжырымдары Абайдың «əсемдік əлемін», көркейту құралдарын, мағыналық ауысуларын пайымдап түсіндіруге негізделген. Автор образды «көріктеу элементі» деумен қатар, оны «дүние тану» кілті ретінде қарастыру қажеттігіне мəн береді. Сөйтіп, мағынасы ауысқан сөздердің екі жақты қызметін дəйектеу арқылы ғалым тілдік құралдардың экстратанымдық қабілеттерін айғақтау мүмкіндігіне ие болды. Біріншіден, «қолданыстағы мағыналық ерекшеліктер» «жазушының не ақынның осы сөз арқылы қандай идеяны (ойды) айтпақ болғанын» айқындайтын құрал деп; екіншіден, бұл «мағыналық обертондар» (музыка термині болып саналатын обертон сөзі дауыстың негізгі əуеніне белгілі бір реңк, темб бояуын үстейтін қосымша тон-үн) «оқырманның ол сөздің мағынасын қандай деп қабылдайтынын көрсетер» [7; 23] бастаулар ретінде айқындалатынын ескерткен тілші метафоралану процесіне қатысатын əрі оның маңызды бөлігін құрайтын ұғымдық бірліктерге, олардың өзара сабақтасу заңдылықтарына тоқталады. Сөз мағынасының ауысуы кездейсоқ жүзеге асатын құбылыс емес, ол объективті жəне субъективті факторлардың ұштасуынан туындайтын танымдық элемент болып табылатындықтан, оның астарында сатылы да жүйелі қабылдаудың, ойлап пайымдаудың əрі ерекше зейін қойып бағдарлаудың көріністері тұтастық тапқан. Демек, ой мен таным, зерде мен ақыл, тəжірибе мен білім, жады мен сана секілді бірліктердің қызметіне сүйенген «сөз құбылту» əрекеті, шын мəнінде, «эмоциялық-бағалауыштық қызметте жұмсалатын» [7; 24] құрылымдар тізбегінен, «тақырыптық өріс арқылы туатын идеядан» жəне жеке тұлғалардың «бейнесін сомдар» сөз-образдардан [7; 21] бастау алады. Мысалы, зерттеуші З.Ахметовтің пікірін қолдай отырып, Р.Сыздық «Абай өлеңдеріндегі жол, жартас, жүрек, соқпақ сияқты сөздерді метафораланып жұмсалған сөз-образдар» [7; 23],- деп талдау қажеттігін атайды. Осы орайда, «рухани дүние» тобының құрамды бөліктері қатарында тілші «ойшыл [адам], жан [адам], татулық, адамдық,..көңілдің кешуі, өкпе сызы, жүрек жігі, көңіл жүгі...» сынды сөздерді атай отырып, оларды «толғанған ақын» бейнесін сомдаған құралдар деп сипаттайды. «Сөз мағыналарын ауыстырып, метафоралап, одан барып номинативтік атауды суреттеме атаумен алмастыру» [7; 118] үрдісін образ жасаудың өзгеше амалы деп қарастырған тілші «сөз құбылту» кезінде байқалатын дəстүр мен жаңашылдық үрдістерін танымның екі жақты мақсатымен айғақтайды. Біріншіден, танымдық əрекеттің негізінде пайда болған тілдік бірліктер объективті шындықтан бастау ала отырып, «жалпыхалықтық бейнелілікке» немесе «ұжымдық мүлікке» айналады, яғни, ғалым атап көрсеткендей, «олар қолданыла-қолданыла келе жалпақ жұрттың меншігін» [7; 121] құрайды. Бұл жағдайда тілтаным нəтижелері ғасырлар бойы сақталып келген қазынаның, ұрпақтан ұрпаққа берілер халықтық мұраның көзі ретінде танылады. Екіншіден, тіл де, таным да динамикалық қозғалыстың, үздіксіз дамудың негізінде толығып отыратындықтан, олар субъективті қабылдаудың да арнасынан сусындайды, сөйтіп, «көркем сөздегі образдар жеке қалам иелерінің табысына» айналып, жекеленген тұлғалардың зерделеу, пайымдау, ойлау мүдделерін дəйектейді. Демек, сөз мағынасының ауысуы да, ең алдымен, адамның көрген, білген, түйген ой қорытындыларының, тəжірибе нəтижелерінің, жадыда орныққан құндылықтарынының айқын көрсеткіші болып табылады.

Сөз мағынасының алуан түрлі реңктері мен қолданыстағы ерекшеліктерін зерттеу нысанына айналдырған М.Оразов «Эмоциялы-экспрессивтік мағынаны берудегі өнімді жолдың бірі – сөздердің метафоралы қолданылуы» [8; 119], - деп атап көрсетті. Əрине, барлығы болмаса да, бірегейі метафоралық мағынада жұмсалатын бұл эмоциялық бірліктерді ғалым он топқа бөліп талдаған. Айталық, «1. Құс атаулары метафоралы мағынада қолданылып, жағымды не жағымсыз мағынаны білдіреді: лашын, қаршыға, сұңқар...; қарға, тоты...т.б. 2. Төрт түлік атауларынан қозы, лақ, бота, құлын сияқты төл атаулары жағымды эмоцияны білдіру үшін қолданылса, үй жануарларының үлкендерінің атауларынан азбан, есек, өгіз, теке, ешкі сияқтылары жағымсыз эмоцияны білдіру үшін жұмсалады...» [8; 120-121] деген жіктеме негізінде тілші адамдардың ұқсату, салыстыру, бағалау қабілеттерін танымдық зерделеудің өзегіне айналдырды, сол арқылы өмірден алынған заттар мен құбылыстарды адамдардың жеке өлшем таразысынан өткізе отырып, тілдік


128

құралдарды адам сезіміне əсер етер амалдар ретінде қарастырды, себебі «...кез келген метафоралы тіркес мағынасында сол тілде сөйлейтін ұлттың таным білімі байқалады... Құбылыстар мен жағдайлар арасындағы ұқсастық, оның тіл көрінісіндегі мүлдем жаңа образбен астарлануы қашан да сана төңкерісінің маңынан табылуы керек» [9; 154] деп есептелінеді.

Метафора – тұжырымдау мен танудың бір үлгісі. Ол – жаңа ұғымдарды жасай отырып, жаңа білімнің қалыптасуына тікелей əсер ететін маңызды фактор. Тілдің дəстүрлі теориясында метафора ойдың емес, тілдің ғана құбылысы деп танылып келді. Когнитивистер алғашқылар қатарында метафораның əлемдік бейнені танудағы, оның концептуалды сипатын айқындаудағы қызметін сұрыптаған ғалымдар қатарында М.Реддидің есімін атаған орынды деп есептейді. Аталмыш зерттеуден бастап метафораның зерттелу аясы кеңейіп, адамның ұқсату əрекеті тек салыстыру мақсатында ғана емес, əсер ету, шынайы болмысты өзгеше қабылдау бағытында да ұғынылды деп көрсетіледі. Осы орайда, бүгінгі күні метафора танымдық құрылғы ретінде ғана емес, абстрактылы ұғымдарды нақтылауға көмектесетін құрал есебінде қарастырылып, қоршаған əлемді танудың, ол туралы тұжырымдаудың нақты көрінісі, амал-тəсілі тұрғысынан сипатталып отыр [10; 46], сондықтан тілшілер когнитивтік метафораның шығу тегін адамдардың əртүрлі тұлғалар мен объектілер арасындағы ұқсастықтарды құрастыра білу қабілетінен өрбітеді. Бұл ұғым бір объктінің екінші объект арқылы сипатталуымен ерекшеленетіндіктен, ғалымдар оны жекеленген құбылыстар табиғатынан гөрі күрделі ой кеңістігіне сəйкестендіре зерделейді, олар танымдық үдерісте орын алатын ой-қорытындылар метафора арқылы бір-бірімен байланысқа түсе келе, нақты жəне абстрактылы бірліктердің үйлесу заңдылықтарын саралауға септігін тигізеді деп пайымдайды. Демек, ойлау жүйесіне құрылған метафораның танымдық қызметін өзектеумен қатар, қазіргі тіл ғылымында оны «абстрактылы тұжырымдарды саналы түрде қабылдаудың тəсілі, абстрактылы ойлауға мүмкіндік беретін механизм ретінде» [11; 249] қарастыру керектігіне өзгеше мəн берілуде, сол себепті Дж.Лакофф пен М.Джонсонның авторлық бірігуімен дүниеге келген еңбекте «Адам ойлайтын, əрекет ететін жүйе табиғатынан метафоралық күйде болатындықтан, метафоралық таным адамның күнделікті өмірінде тек тілге ғана емес, оның ойы мен əрекетіне де əсер етіп, толығымен кірігіп кеткен» [12; 3] делінген. Осы мақсатта ғалымдар метафораның келесі түрлерін бөліп көрсеткен:

- онтологиялық метафора – эмоцияны, оқиғаларды, əрекеттер тізбегін белгілі бір зат немесе субстанция ретінде қарастырудың амалы. Когнитивті терминдер сөздігінде оған «абстрактылы ұғымдардың кеңістіктегі шекарасын анықтау» [5; 56] деген анықтама берілген;

- бағдарлы метафора – бір-біріне қатысты дəрежеде ғана айқындалатын əрі кеңістіктегі бағдарға негізделген тұжырымдар жүйесі, мұнда «жоғары-төмен, іші-сырты, терең-таяз, орталық-шеткі» секілді қарсылықты ұғымдар қолданылады. Айталық, ағылшын тілінде жақсы атаулының барлығы жоғары деңгейдегі көрсеткішті құрайды – денсаулық, бақыт, сана; ал оның қарсы мағыналары төменгі деңгеймен өлшенеді – ауру, бақытсыздық, жамандық т.б.;

- концептуалдық метафора – ерекше хабарлы құрылымды құрайтын, білім туралы мəлімет беруге, оның жадыдағы көрінісін сұрыптауға мүмкіндік беретін амалдардың бірі.

Қорыта келе, метафоралар əлем туралы тұжырымдауға көмектесе отырып, əртүрлі құбылыстар мен заттар арасындағы ұқсастықтарды дəйектеуге, соның негізінде жиналған білім мен тəжірибені бір саладан екінші салаға ауыстыра қолдана білуге мүмкіндік береді, сондықтан оның табиғатын ғалымдар «когнитивтік санадағы логикалық операциялардың динамикалық көрінісі, ой тудыру моделі» деген анықтама негізінде түсіндіре талдады. Метафоралану процесі адамның бойындағы образды ойлауға, оның шығармашылық қабілетіне тікелей қатысты болғандықтан, адам бейтаныс əлемді қабылдап қана қоймайды, сонымен қатар нақты жəне абстрактылы объектілер арасындағы ортақтық белгілерді есепке ала отырып, əр алуан сезім мүшелері арқылы заттарды танып айқындау мүмкіндігіне де ие болады. Демек, метафоралану кездейсоқ жүзеге асатын үдеріс емес, ол белгілі бір объективті жəне субъективті заңдылықтар мен факторларға бағынған өзгешелік болып табылады, яғни, ол өзіне қажет материал мен дереккөздерін көпшілікке танымал салалардан алады, сол арқылы оның өз ұстанымдары мен қағидалары қалыптасады.

ƏДЕБИЕТ

[1] Сағындықұлы Б. Қазіргі қазақ тілі. Лексикология. І-бөлім – Алматы: Қазақ университеті, 2003. 101 б. [2] Сыздықова Р. Сөз құдіреті – Алматы: Санат, 1997. – 224 б. [3] Байтұрсынов А. Шығармалары. Өлеңдер, аудармалар, зерттеулер – Алматы: Жазушы, 1989.- 320 б. [4] Аманжолов С. Қазақ тілі теориясының негіздері – Алматы: Ғылым, 2002.– 368 б. [5] Краткий словарь когнитивных терминов // Под общей редакцией Е.С.Кубряковой. – М., 1996 – 245 с. [6] Болғанбаев Ə. Қазақ тіліндегі синонимдер – Алматы: Ғылым, 1970. – 335 б. [7] Сыздық Р. Абайдың сөз өрнегі – Алматы: Арыс, 2004. – 208 б. [8] Оразов М. Қазақ тілінің семантикасы – Алматы: Рауан, 1991. – 211 б. [9] Смағұлова Г. Мағыналас фразеологизмдердің ұлттық-мəдени аспектілері – Алматы: Ғылым, 1998. – 196 б.


129

[10] Ивина Л.В. Лингво-когнитивные основы анализа отраслевых терминосистем – М.: Академический проект, 2003 – 304 с.

[11] Lakoff G. The contemporary theory of metaphor // Metaphor and thought. Second edition. / Ed-d by Ortony A. – N.Y. Cambridge University Press, 1993. – P.202-251.

[12] Lakoff G., Johnson M. Metaphor We Live By – Chicago.University of Chicago Press, 1980. – 242 p. [13] Murphy G.On metaphorical representation // Cognition 60. – 1996. – P. 173-204. [14] Əмірбекова А.Б. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мəтіндегі вербалдану ерекшелігі (М.Мақатаев

поэзиясы бойынша) // Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дəрежесін алу үшін дайындалған диисертация авторефераты. – Алматы, 2006. – 30 б.

REFERENCES

[1] Saғyndyқұly B. Қazіrgі қazaқ tіlі. Leksikologija. І-bөlіm – Almaty: Қazaқ universitetі, 2003. – 101 b. [2] Syzdyқova R. Sөz құdіretі – Almaty: Sanat, 1997. – 224 b. [3] Bajtұrsynov A. Shyғarmalary. Өleңder, audarmalar, zertteuler – Almaty: Zhazushy, 1989.- 320 b. [4] Amanzholov S. Қazaқ tіlі teorijasynyң negіzderі – Almaty: Ғylym, 2002.– 368 b. [5] Kratkij slovar' kognitivnyh terminov // Pod obshhej redakciej E.S.Kubrjakovoj. – M., 1996 – 245 s. [6] Bolғanbaev Ə. Қazaқ tіlіndegі sinonimder – Almaty: Ғylym, 1970. – 335 b. [7] Syzdyқ R. Abajdyң sөz өrnegі – Almaty: Arys, 2004. – 208 b. [8] Orazov M. Қazaқ tіlіnің semantikasy – Almaty: Rauan, 1991. – 211 b. [9] Smaғұlova G. Maғynalas frazeologizmderdің ұlttyқ-mədeni aspektіlerі – Almaty: Ғylym, 1998. – 196 b. [10] Ivina L.V. Lingvo-kognitivnye osnovy analiza otraslevyh terminosistem – M.: Akademicheskij proekt, 2003 – 304 s. [11] Lakoff G. The contemporary theory of metaphor // Metaphor and thought. Second edition. / Ed-d by Ortony A. – N.Y.

Cambridge University Press, 1993. – P.202-251. [12] Lakoff G., Johnson M. Metaphor We Live By – Chicago.University of Chicago Press, 1980. – 242 p. [13] Murphy G.On metaphorical representation // Cognition 60. – 1996. – P. 173-204. [14] Əmіrbekova A.B. Konceptіlіk құrylymdardyң pojetikalyқ mətіndegі verbaldanu erekshelіgі (M.Maқataev pojezijasy

bojynsha) // Filologija ғylymdarynyң kandidaty ғylymi dərezhesіn alu үshіn dajyndalғan diisertacija avtoreferaty. – Almaty, 2006. – 30 b.

Г.Б. Алмабаева, Е.О. Артыкова, А.Ж. Калиева

КазНУ имени аль-Фараби

КОГНИТИВНАЯ ТЕОРИЯ МЕТАФОРЫ

Аннотация. Статья посвящена теории метафоры. Метафора является инструментом мышления и позна-

ния мира, она отражает фундаментальные культурные ценности, так как основана на национально-куль-турном мировидении. Метафора выступает как средство создания образности речи и конструирования новых смыслов, отражая реальный мир в непривычных, неожиданных сочетаниях и связях. Языковая метафора, несмотря на исчисляющуюся тысячелетиями историю своего исследования, по-прежнему представляет большой интерес для языковедов, ибо она является весьма продуктивным элементом развития и обогащения языка. В когнитивных процессах сложные непосредственно ненаблюдаемые мыслительные пространства соотносятся через метафору с более простыми, хорошо знакомыми мыслительными пространствами. Целый ряд универсальных объяснительных схем отражается в когнитивных метафорах. Результаты многочислен-ных исследований дают основания когнитологам считать, что метафора является одним из основных средств порождения нового знания.

Ключевые слова: метафора, познание, семантика, художественный текст.


130



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 130 – 135 UDC 821.512.122

S.V. Ananyeva

Institute of Literature and Art named after M. O. Auezov, Almaty, Kazakhstan

CONTEMPORARY AMERICAN LITERARY STUDIES OF KAZAKH LITERATURE

Abstract. The study of the contemporary literary process reveals the Kazakh-American literary cooperation in

the context of comparisons, contact and typological relations. Kazakh literary text is studied via discourse analysis by H. Harris and new translations into English contribute to ongoing Kazakh-American literary dialogue. Poets and writers in their own personal way find answers to the question of the meaning of human life by creating creative associations in their artistic works and special spatio-temporal relations. Kazakhstani and US literatures demonstrate different narratives, but nevertheless continue cross-cultural interaction and resultative dialogue in the twenty-first century.

Keywords: anthology, dialogue, cultural code, poetics, literary translation, new realism, national identity.

УДК 821.512.122

С.В. Ананьева

Институт литературы и искусства им.М.О. Ауэзова, Алматы, Казахстан

СОВРЕМЕННОЕ ЛИТЕРАТУРОВЕДЕНИЕ И КРИТИКА США ПОЭТИЧЕСКИХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ КАЗАХСКИХ АВТОРОВ

Аннотация. Изучение современного литературного процесса раскрывает казахско-американское лите-

ратурное сотрудничество в контексте сопоставлений, сравнений, контактных и типологических взаимо-связей. Казахский художественный текст исследуется в статье в аспекте дискурсивного анализа (З. Харрис), в новых переводах на английский язык и включается в продолжающийся казахско-американский литера-турный диалог. Поэты и писатели в своем, личном ключе, решают вопрос о смысле человеческой жизни, выстраивая ассоциативно-образную конструкцию художественных произведений и особые пространственно-временные отношения. Литературы Казахстана и США демонстрируют разные нарративные стратегии, но продолжают межкультурное взаимодействие и продуктивный диалог в ХХI веке.

Ключевые слова: антология, диалог, культурный код, поэтика, литературный перевод, новый реализм, национальная идентичность.

2013-2022 годы объявлены Генеральной ассамблеей ООН международным десятилетием сближения

культур. 36 сессия Генеральной конференции ЮНЕСКО приняла представленную Казахстаном при поддержке 26 стран Резолюцию и рекомендовала ООН провозгласить с 2013 года Международное десяти-летие сближения культур. Генеральный секретарь ЮНЕСКО И. Бокова отмечает важную роль Казахстана как активного члена Исполнительного комитета, организующего мероприятия по межкультурному и межре-лигиозному диалогу.

«Ассоциация литературоведов и критиков» (Association of Literary Scholars and Critics) представляет собой филиал академического объединения «Национальная ассоциация ученых» (National Association of Scholars). Методологической инновацией современной компаративистики являются проблемы сравни-тельной рецепции (К. де Грев) и имагологии (Г. Дизеринк). А. Мулярчик прослеживает тенденцию возвра-щения американского читателя от постмодерна к традиционным ценностям. Все более прочные позиции занимает в современной литературе США «новый реализм», термин этот практически укоренился. Более того, в США происходит «триумфальное шествие реализма».


131

Казахская культура и литература вызывают большой интерес у зарубежных исследователей. Активно занимается изучением современного искусства, в том числе киноискусства директор Института Европы, России и Евразии (George Washington University), профессор славянских языков Питер Роллберг. Так, он пишет о сериале Аstana – My Love как о продолжающем дебаты по проблемам национальной идентичности и стратегии на будущее. Сериал утверждает важную роль Президента Казахстана Н. Назарбаева, имеет большое этическое и культурное значение.

Интересный факт литературного сотрудничества в плане знакомства американской читательской и научной аудитории с поэзией Абая Кунанбаева представляет перевод Д. Мухамедхан трех стихотворений Абая «I nurtured the dog from puppy…», «Poetry is the governor of language …», «The speech of the beloved doesn’t know words…» и публикация их в литературном журнале Бостонского университета «Ex libris» (1994).

Poetry is the governor of language Genius creates wonders even from stone The heart gets warmer if speech is light And the ear is caressed by the language [1].

Американский журнал предваряет публикацию поэтических текстов небольшой биографической справкой о выдающемся казахском поэте, мыслителе, философе. Упомянуто 150-летие со дня его рождения, отмеченное в 1995 году под эгидой ЮНЕСКО. Особо подчеркнуто исследование творчества Абая известным ученым, одним из основателей абаеведения, педагогом, переводчиком К. Мухамедхановым.

Итогом активизирующегося международного сотрудничества в последние годы стал совместный проект Министерства образования и науки Республики Казахстан, Посольства Республики Казахстан в США, Колумбийского университета и Института литературы и искусства им.М.О.Ауэзова по подготовке и изданию на английском языке антологий современной казахской литературы «The Stories of the Great Stepp». First Edition (2013) и «Summer Evening, Prairie Night, Land of Golden Wheat». The Outside World in Kazakh Literature. First Edition (2015).

Состоявшаяся 30 ноября 2015 года презентация антологии «Summer Evening, Prairie Night, Land of Golden Wheat» в Rayburn House

officеbuilding (Вашингтон, США) позволила широкой общественности США познакомиться с уникаль-ностью казахской литературы. В знаковом мероприятии, организованном Посольством Республики Казах-стан в США в лице Чрезвычайного и Полномочного Посла РК в США К. Умарова, приняли участие про-фессор Университета Дж. Вашингтона, руководитель Европейских, Российских и Евразийских программ (IERES) Петер Роллберг; конгрессмен Роберт Адерхольт; директор Института литературы и искусства им.М.О.Ауэзова КН МОН РК, член-корреспондент НАН РК У. Калижанов; поэтесса Мишель Чан Браун; директор Программы MDP / Global Classroom, адъюнкт-профессор Р. Абазов (Институт Земли при Колум-бийском университете, США).

В ходе встреч У. Калижанова с директором библиотек Смитсоновского института Нэнси Гвинн и директором Азиатской культурной исторической программы, куратором Азиатской, Европейской и Ближневосточной этнологии Смитсоновского Института Полом Тейлором обсуждены перспективы дальнейшего сотрудничества.

Е. Идрисов в бытность Чрезвычайным и Полномочным послом РК в США, в «Предисловии» к первой антологии казахской литературы «The Stories of the Great Steppe» символично назвал писателей и поэтов своими коллегами, «величайшими послами культуры нашей страны. Своими поэмами, рассказами и новеллами они вносят свой вклад в гражданскую дипломатию: строя мосты между простыми людьми, налаживая понимание в повседневной жизни, культуре и мышлении; привнося дискурсы по широкому кругу вопросов; решая актуальные проблемы нашего общества вчера, сегодня и завтра; способствуя лучшему пониманию того, что представляет собой Казахстан в современном мире» [2, p.xiii].

Антология «Summer Evening, Prairie Night, Land of Golden Wheat», по мнению Р. Абазова, представ-ляет то, как казахский народ воспринимает глобализацию и связь природы и человека. Поэтические и прозаические произведения мастеров художественного слова от Абая до Б. Канапьянова, от М.О. Ауэзова до Р. Мукановой помогают западному читателю понять Казахстан. Разница между западной и центрально-азиатской цивилизациями заключается в том, как народы относятся к природным богатствам, пейзажу. Р. Абазов подчеркивает, что в западной цивилизации очень часто человек относится к природе технократично (добывает и использует ресурсы), в то время как в Казахстане речь идет о диалоге человека с природой. Во многих казахских легендах, песнях и книгах человек понимает животных, разговаривает с растениями, что является уникальной концепцией. В то же время видит «сходство западной и центрально-азиатской культур в том, что лошади и близость к природе являются важным аспектом. В американской культуре - это образ ковбоя, в казахской – кочевника. В современном мире люди забывают о культурном аспекте, благодаря которому можно лучше понять мысли и восприятие людей, их веру» [3, p.I].


132

Главным героем казахской литературы и важным символом художественного искусства казахского народа Р. Абазов называет кочевника: «Необязательно, чтобы это был кочевник, действительно путешествующий по миру, хотя путешествие в разные места – важная часть его натуры. Иногда он или она путешествуют мысленно в духовных поисках смысла жизни и его / ее места в мире. Возможно, это является одной из причин того, что в произведениях казахской литературы всегда присутствуют путешествия и изучение нового опыта». И добавляет: «Одна из главных характеристик кочевника – любознательность и желание изучить местность вокруг и вселенную. Кочевник учится, путешествует, экспериментирует и исследует в попытке выстроить новые знания и ощущения в мозаику личного восприятия мира. Возможно, это одна из основных причин того, что литературные герои находятся в постоянном поиске как личном, исследуя себя и свои взаимоотношения с людьми и миром, так и в реальном, фактическом путешествии по новым местам» [3, p.7].

Творчество О. Сулейменова стало объектом научного изучения в книге «Мир Олжаса Сулейменова», изданной Институтом литературы и искусства им.М.О.Ауэзова КН МОН РК в рамках научного проекта «Казахско-американское литературное сотрудничество новейшей эпохи», в обстоятельных научных статьях американских специалистов в области культурологии, компаративистики, славяноведения и современных литератур Р. Абазова (Колумбийский университет), Харша Рам (университет Калифорнии Беркли) и Наоми Каффи (Университет Аризоны). Проанализированы поэтическая метафора и политическая аллегория, поэтика и идеология книги «Аз и Я», выявлено объединение литературных жанров и научных дисциплин, продолжение идей лингвиста Марра и поэта В. Хлебникова в творчестве отечественного поэта, лингвиста, известного общественного и политического деятеля современности.

Америку открыл для себя О. Сулейменов в 25-летнем возрасте, когда, читая поэму «Земля, поклонись человеку!» перед огромными аудиториями слушателей, в составе делегаций путешествовал по странам Европы и США.

Кочую по чёрно-белому свету. Мне дом двухэтажный построить советуют, а я, как удастся какая оказия, мотаюсь по Африкам, Франциям, Азиям. В Нью-Йорке с дастанами выступаю…

В 2011 году в США издательством «Cognella» издана книга «Green Desert. The Life and Poetry оf Olzhas

Suleimenov» («Зеленая пустыня. Жизнь и поэзия Олжаса Сулейменова»), перевод стихотворений на английский язык осуществили С. Левшин и И. Бернштейн. Автор предисловия «О. Сулейменов и его место в современной казахской литературе» Р. Абазов. Завершает книгу статья Н. Каффи «Идентичность и гибридность в произведении О. Сулейменова «Земля, поклонись человеку!».

Удивительное, остросовременное исследование О. Сулейменова «АЗ и Я» наполняется новым смыслом в ХХI веке, открывает заново свои страницы читателям нового тысячелетия и будущим увлеченным исследо-вателям. Оно о лексике и поэтике памятника древнерусской литературы, о языковом, стилистическом эклектизме, о том, что лексема из южно-русского диалекта ХII века уже непонятна в веке ХIV-ом и тем более требует взвешенного научного подхода современных ученых. Почему обида половецкая машет лебедиными крыльями? О. Сулейменов уверен в том, что автор «Слова…» знал один из тюркских языков. Именно тюркские включения придают литературному памятнику особый колорит.

Дж. Уайтелл анализирует общественную деятельность О. Сулейменова по закрытию Семипалатинского полигона, называя гениальной идею поэта установить контакты между жертвами ядерных испытаний. Убежденность и авторитет поэта-дипломата помогли марафону в поддержку закрытия ядерного полигона завершиться столь внушительным итогом, доказать незаконность ядерных испытаний.

Как о политике и дипломате, яром борце за экологию пишет об О. Сулейменове Х. Рам, раскрывая через литературную специфику «АЗ и Я» вклад автора книги в политическую культуру. Литературовед, доктор PhD, ассоциированный профессор кафедры славянских языков и литератур факультета славянских языков Университета Калифорнии Беркли (UC Berkeley) Х. Рам – специалист в области сравнительного литературоведения и сравнительной поэтики, теории жанра, литературно-эстетической теории, европейского романтизма, символизма и модернизма, русской и европейской литератур ХVIII – начала XIX веков, современной литературы Индии, грузинской литературы и истории мировой литературы. Изучает наследие Ф. Маринетти, творчество В. Хлебникова, А. Белого, проблемы времени и пространства, петербургский текст, культурные мифы, теорию национализма, империализма и космополитизма, культурную и политическую историю России, Кавказа и Евразии. Автор монографии «The Imperial Sublime: A Russian Poetics of Empire» (University of Wisconsin Press, 2006), номинант премии «Лучшая книга о славянских литературных и культурных исследованиях», Х. Рам в сравнительном плане исследует творчество О. Сулейменова, приходя к интереснейшим открытиям [4].


133

Американский исследователь предлагает прочитывать книгу О. Сулейменова как культурный манифест, в котором сознательно стерты различия между поэзией, историографией и лингвистикой. Мастерски применяя поэтические метафоры и политические аллегории, автор «АЗ и Я», по мнению ученого-литературоведа, предлагает возродить идеал культурного взаимодействия, процветавший в далеком прошлом Евразии. Жанр, который предпочитает О. Сулейменов, «в действительности экстралитературный: журналистское эссе в богатых традициях русской публицистики. Неудивительно, что книга «АЗ и Я», которая принесла О. Сулейменову большую известность, является его самым радикальным экспериментом в области жанра» [5, с.14].

Х. Рам рассматривает взгляды О. Сулейменова в контексте идей его предшественников – Н.Я. Марра и В. Хлебникова, которые «пытались пересмотреть отношения между языком и историей с точки зрения границ Евразии». Современный компаративист пишет не только об изучении О. Сулейменовым памятника древнерусской письменности, он выстраивает логическую преемственность его трудов: «Глиняная книга» объединяет эпический, исторический размах с игривым пародийным ниспровержением формы типичной модернистской поэзии. Многозначительным образом книга сама основана на том, что один критик назвал «филологической мистификацией», вымыслом, вновь обнаруженной эпической поэмой Центральной Азии. «Глиняная книга» проясняет, что является основой «АЗ и Я». Являются ли они, в таком случае, в равной степени литературной мистификацией? Книга О. Сулейменова «Язык письма» говорит о противоположном. «Язык письма» ориентирован на науку символов» [5, с.59]. Казахский поэт объединил лингвистику Марра и поэтику Хлебникова. Х. Рам предлагает назвать «АЗ и Я» «вербальной проекцией топонима, пространства, созидательного принципа, местом встречи народов, жанров и дисциплин, где Евразия представляется как поэтика языка и истории» [5, с.67].

Поэзия О. Сулейменова продолжает покорять страны и континенты. В антологии казахской литературы «The Stories of the Great Steppe» и «Summer Evening, Prairie Night, Land of Golden Wheat. The Outside World in Kazakh Literature» включены поэма О. Сулейменова «Земля, поклонись человеку» и стихотворения «Трава», «Песня над песком» на английском языке.

Определяя место О. Сулейменова в евразийском и мировом литературном пространстве, Р. Абазов особо акцентирует внимание на великолепном знании «писателем-интеллектуалом» национальной, региональной и мировой культуры, характеризует поэта как «великого писателя, тонко подмечающего детали, любящего жизнь, имеющего свой характерный и совершенно локализованный стиль письма». В этом видит современный исследователь сходство с Э. Хемингуэем. Они много путешествовали по миру. Писатель-интеллектуал и любитель приключений О. Сулейменов, как и Э. Хемингуэй, верит «в гуманистическую натуру общества и человека, в его возможность изменить мир вокруг себя… Он стремится передать внешнему миру свои глубокие знания казахской кочевой культуры». Он – один из тех, кто одновременно ценит и память, и совесть:

Что в силах одинокого поэта? На все вопросы не нашел ответа, но людям я не лгал, хотя и мог...

Формула пути любого этноса, по мнению поэта, из прошлого в будущее – от веков зависимости через

период независимости к эпохе осознанной взаимозависимости.

Мы уходим на поиски древних знаков, повстречаем их на дорогах разных…

Продуктивный казахско-американский литературный диалог основан на интегрирующем метакомпара-

тивном подходе, на алгоритме сопоставлений процессов, событий и художественных текстов. Привлекает внимание современных исследователей новый «Литературный альманах» в США, альманах

– путешествие по жанрам и странам, из тысячелетия минувшего в день нынешний (издатель В. Кинг, главный редактор Т. Суворова). «Оказавшись в другой стране – стороне, мы начинаем более трепетно относиться к родной речи. Словно вопреки обстоятельствам рождаются образы из той, давней жизни, и строки плотно облегают их, сохраняя все чувства, ароматы и мелодии».

Национальный фонд искусств США, поддерживающий высшие достижения в искусстве, опубликовал итоги конкурса 2016 года на получение грантов для литературных переводов. В списке победителей –


134

рукопись книги Айгерим Тажи, автора поэтического сборника «Бог-о-слов», лауреата литературного кон-курса «Ступени», финалиста Международной литературной премии «Дебют» в номинации «Поэзия» (Москва, 2011). Ее творчество известно в России, А. Тажи публиковалась на страницах «Знамени», «Нового мира», «Дружбы народов», «Урала», «Новой юности», в европейских изданиях и в США. В поэзии А. Тажи – сломленность пространства и бегущая к берегу маленькая волна, оттолкнувшаяся от старого корабля, картины городской жизни, пейзажные описания и глубокие философские размышления о сути бытия. Урбанистические мотивы – сквозные в ее поэзии:

В теле бетонном горная река выпрямлена человеком. Природа у А. Тажи – живая и неповторимая, с необычными эпитетами и образным рядом. Стрекозье замирающее лето Растит кувшинки в сохнущем пруду. Сборник стихотворений молодого казахстанского автора в переводе известного американского поэта и

литературного переводчика Джемса Кэтса достойно оценен профессионалами и получил грант максимального размера. Всего по результатам конкурса фонд выделил гранты 23 американским переводчикам для перевода литературных произведений с языков народов мира на английский. А. Тажи – единственный казахстанский автор. Новая книга включает оригиналы стихотворений на русском языке и переводы на английский, выполненные американским поэтом и переводчиком Дж. Кэтсом. «Я любила читать переводы и сравнивать их с оригиналом, с его звучанием, ритмом. Надеюсь, что и у моей книги будут такие читатели», – говорит А. Тажи [6].

Современные казахские авторы, в произведениях которых находят отражение широкий международный опыт, политические связи и влияние различных культур, живут и публикуют свои работы в России и странах СНГ, в Китае, США, Канаде и т.д. Интересно творчество Б. Кенжеева, русскоговорящего иммигранта в Канаде. «Узнаваемость казахской культуры за рубежом, – по мнению Наоми Каффи, – результат географического и виртуального распространения казахского творчества. Важны online публикации и социальные сети «Мусагет», online журнал «Апполинарий», социальные сети (Live Journal, Facebook, Twitter, Vkontakte.ru, Stikhi.ru). В современном мире не существует преград желающим участвовать в литературной жизни» [7, с.141].

Современное осмысление процесса вхождения казахской литературы в мировое культурное пространство включает продвижение модели отечественного культурного развития, национального культурного кода, казахской литературы в зарубежных странах.


[1] Abai. Poetry is the governor of language // Ex libris. – Boston, 1994. [2] Idrissov E. Foreword // The Stories of the Great Steppe. The Anthology of Modern Kazakh Literature. Ed. by Dr. R.

Abasov. – San Diego, California: Cognella Academic Publishing, 2013. – Pp. xiii-xv. [3] Abazov R. Introduction // Summer Evening, Prairie Night, Land of Golden Wheat. – San Diego, California: Cognella

Academic Publishing, 2015. – 2015. – P.1-12. [4] Ram Н. Imagining Eurasia: The Poetics and Ideology of Olzhas Suleimenov’s «Az i Ia» // Slavic Review, Vol. 60. –

2001. – 2. – Р.289-311. [5] Рам Х. Представляя Евразию: поэтика и идеология произведения О. Сулейменова «АЗ и Я» // Мир Олжаса

Сулейменова. – Караганда, 2015. – С.45-67. [6] Миленькая Ю. К себе через полмира // Литер. 3.09.2016. [7] Caffee N. Afterword // The Stories of the Great Steppe. The Anthology of Modern Kazakh Literature. Ed. by Dr. R.

Abasov. – San Diego, California: Cognella Academic Publishing, 2013. – Р.141-142.

REFERENCES [1] Abai. Poetry is the governor of language // Ex libris. – Boston, 1994. [2] Idrissov E. Foreword // The Stories of the Great Steppe. The Anthology of Modern Kazakh Literature. Ed. by Dr. R.

Abasov. – San Diego, California: Cognella Academic Publishing, 2013. – Pp. xiii-xv. [3] Abazov R. Introduction // Summer Evening, Prairie Night, Land of Golden Wheat. – San Diego, California: Cognella

Academic Publishing, 2015. – 2015. – P.1-12. [4] Ram Н. Imagining Eurasia: The Poetics and Ideology of OlzhasSuleimenov’s «Az iIa» // Slavic Review, Vol. 60. –

2001. – 2. – Р.289-311.


135

[5] Ram, H. Imagining Eurasia: The Poetics and Ideology of Olzhas Suleimenov’s «Az i Ia»// The world of Olzhas Suleimenov. – Karagandy, 2015. – P.45-67.

[6] Milenkaya, U. Finding oneself after discovering the world // Liter. 3.09.2016 [7] Caffee N. Afterword // The Stories of the Great Steppe. The Anthology of Modern Kazakh Literature. Ed. by Dr. R.

Abasov. – San Diego, California: Cognella Academic Publishing, 2013. – Р.141-142.

ƏОЖ: 821.512.122 С.В. Ананьева

М.О. Əуезов атындағы Əдебиет жəне өнер институты, Алматы қ., Қазақстан

АҚШ-ТЫҢ ҚАЗІРГІ ƏДЕБИЕТТАНУЫ МЕН СЫНЫ ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІ ТУРАЛЫ

Аннотация. Қазіргі əдеби үдерісті зерттеу қазақ-американдық əдеби ынтымақтастықты салғастыру,

байланыстық жəне типологиялық өзара байланыстық мəн-мəтінінде ашады. Ағылшын тіліндегі жаңа аудармалардағы қазақ көркем мəтіні дискурсивтік талдау (З.Харрис) аспектісінде зерттеліп, жалғасын тапқан қазақ-американдық əдеби диалогқа қосылады. Ақындар мен жазушылар өздерінің жеке жолы арқылы көркем шығармалардың ассоциациялық-бейнелілік құрылымын жəне ерекше кеңістікті-уақыттық қарым-қатынасты түзеп, адам өмірінің мəні жайлы сұрақтарға жауап іздейді. Қазақстан мен АҚШ əдебиеттері əртүрлі нарративтік стратегияларды көрсетіп, ХХІ ғасырдағы мəдениетаралық өзара əрекет пен тиімді диалогты жалғастырады.

Түйін сөздер: антология, диалог, мəдени код, поэтика, əдеби аударма, жаңа реализм, ұлттық сəйкестілік.


136



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 136 – 139

U.S. Yesaydar, A.K. Belgibayev, G.R. Mirsagylova

Almaty technological university Almaty, Kazakhstan [email protected]

CURRENT STATE OF HOTEL ECONOMY OF KAZAKHSTAN

Abstract. The purpose of scientific research consists in theoretical and practical studying of the current state of

hotel economy of Kazakhstan. When carrying out researches the following methods are used: economical statistical, induction and deduction,

scientific abstraction. In case of accomplishment of scientific research the following results are received: firstly, value of development

of hotel economy for national economy is proved; secondly, the analysis of a condition of hotel economy of Kazakhstan is carried out; thirdly, need of the accelerated development of the hotel industry of Kazakhstan is proved.

Key words: placement, hotel, visitor, service, standard, star.

УДК 640.4

У.С. Есайдар, А.К. Бельгибаев, Г.Р. Мырзагулова

Алматинский технологический университет Алматы, Казахстан

СОВРЕМЕННОЕ СОСТОЯНИЕ ГОСТИНИЧНОГО ХОЗЯЙСТВА КАЗАХСТАНА

Аннотация. Цель научных исследований состоит в теоретическом и практическом изучении современ-

ного состояния гостиничного хозяйства Казахстана. При проведении исследований использованы следующие методы: экономико- статистический, индукции

и дедукции, научной абстракции. При выполнении научных исследований получены следующие результаты: во-первых, обосновано

значение развития гостиничного хозяйства для национальной экономики; во- вторых, проведен анализ состояния гостиничного хозяйства Казахстана; в-третьих, обоснована необходимость ускоренного развития гостиничной индустрии Казахстана.

Ключевые слова: размещение, гостиница, посетитель, обслуживание, стандарт, звезда. Для успешного развития туризма в Казахстане необходимо уделить особое внимание обеспеченности

посетителей коллективными и индивидуальными местами размещения. Классификация мест размещения помогает систематизировать въездные и выездные потоки туристов, служит средством их ориентирования. Предлагаемые объекты размещения способны удовлетворить потребности любого туриста в зависимости от уровня доходов, образа жизни и предпочтений.

Гостиничная индустрия основывается на системе гостеприимства. В Казахстане она опирается на соблюдение древних традиций, заключающихся в оказании радушия и уважения гостю, заботе о его ком-форте и предоставлении услуг питания, размещения, развлечений.

По данным таблицы 1 видно, что в Казахстане в 2015 году насчитывалось 2338 единиц мест разме-щения. Если рассматривать по категориям, то количество 5- звездочных отелей составляло 20 единиц или 0,8 % от общего количества мест размещения. Удельные веса 4- звездочных и 3- звездочных мест размещения соответственно достигали 3,2 % и 5,9 %. В республике количество 2-звездочных и 1- звездочных мест


137

размещения равно 19 и 17 единиц. Превалирующую часть 53,7% занимали места размещения без категорий. И, наконец, на долю прочих мест размещения приходилось 34,8%.

Таблица 1 - Распределение мест размещения по категориям, единиц

Категории мест размещения 2011 г 2012 г 2013 г 2014 г 2015 г Всего 1642 1526 1678 2056 2338 В том числе 5- звездочные 14 16 17 20 20 4- звездочные 53 51 53 61 75 3- звездочные 91 98 103 122 138 2- звездочные 28 27 22 20 19 1-звездочные 27 24 17 19 17 Без категорий 873 875 955 1184 1256 Прочие места размещения 556 435 511 630 813 Примечание: источник 1,с. 23

Если рассматривать структуру мест размещения по размерности предприятий, то получается следующая

картина. Количество малых предприятий в 2015 году составило 2177 единиц или 93,1 % от общей численности. Удельные веса средних и крупных предприятий равны 4,2% и 2,7%.

Таким образом, можно отметить, что места размещения Казахстана представлены в основном малыми предприятиями. Их численность увеличивается с каждым годом, что связано с активизацией предпринимательской деятельности населения и созданием благоприятной среды для ведения бизнеса при поддержке государства. В 2015 году по сравнению с предыдущим годом эта цифра возросла на 318 единиц, по сравнению с 2011годом – на 735 единиц.

По форме собственности функционируют частные, государственные и в собственности других государств, их юридических лиц и граждан предприятия. Из общего количества 2338 мест размещений 2246 единиц находятся в частной собственности, 62- в государственной собственности, 30 единиц - в собственности других государств, их юридических лиц и граждан.

Отсюда можно сделать вывод, что 96,1 % мест размещения находилось в частной собственности. Удельные веса государственной собственности, собственности других государств, их юридических лиц и граждан незначительные. В 2015 году количество мест размещения в частной собственности по сравнению с 2014 годом возросло на 13%. Число государственных предприятий увеличилось с 24 единиц в 2011 году до 62 единиц в 2015 году. В собственности других государств, их юридических лиц и граждан места размещения уменьшились с 32 единиц в 2011 году до 30 единиц в 2015 году. Можно констатировать тот факт, что частные предприятия преобладают на рынке гостиничных услуг и их удельный вес с каждым годом увеличивается.

Таблица 2 - Количество обслуженных посетителей в местах размещения по категориям Категории мест размещения 2011 г 2012г 2013г 2014г 2015г Всего 2845832 3026227 3307752 3808594 3807666 В том числе 5- звездочные 305189 349173 451642 520149 514726 4- звездочные 393752 407685 330808 424379 394621 3- звездочные 415973 422668 479542 523937 552834 2- звездочные 131494 156705 77806 70484 75833 1-звездочные 55874 65740 54348 52765 48360 Без категорий 1204394 1283262 1464509 1713842 1665553 Прочие места размещения 339156 340994 449097 503038 555739 Примечание: источник 1,с. 25,26

При анализе распределения мест размещения в территориальном разрезе можно сделать вывод о

неравномерности этого процесса. Так, например из 2338 мест размещения 160 единиц расположены в г.Астана, 135 единиц- в г.Алматы, 371 единиц в Восточном Казахстане. В западном Казахстане насчитывается 58 единиц [1,с.23 ].

При анализе таблицы 2 было обнаружено, что в 2015 году всего было обслужено 3807666 человек. Места размещения без категории приняли 1665553 человек или 43,7% от общего количества. На долю прочих мест размещения приходилось 14,6%. Если рассматривать по категориям, то 5- звездочные места размещения обслужили 514726 человек, 4- звездочные – 394621 человек, 3- звездочные- 552834 человек, 2- звездочные- 75833 человек и 1- звездочные- 48360 человек.


138

В совокупности места размещения без категории и прочие места размещения приняли 2221292 человек или 58,5% от общего количества посетителей. Это связано в первую очередь с платежеспособностью посетителей, вынужденных отдавать приоритеты местам с более низкими ценами за предоставление услуг размещения.

Как показывают данные таблицы 3, количество номеров в 2015 году составляло 53126 единиц, в том числе в 5- звездочных гостиницах- 3630 единиц, в 4- звездочных гостиницах- 4988 единиц, в 3- звездочных-6739 единиц, в 2- звездочных- 908 единиц, в 1- звездочных- 736 единиц, в гостиницах без категории- 22202 единиц и прочих местах размещения- 13923 единиц. На долю гостиниц без категории приходилось 41,9% и на прочие места размещения соответственно 26,2%. Получается, что 68,1 % номеров имелось в гостиницах без категории и прочих местах размещения.

Однако в прочих местах размещения не имелись апартамент номера. В основном апартамент номера в 5,4,3 звездочных гостиницах. Прочие места размещения и гостиницы без категории предлагали номера без удобств для лиц с ограниченными финансовыми возможностями.

Таблица 3 - Основные показатели мест размещения по категориям в 2015 году

Показатели Всего В том числе

5∗ 4∗ 3∗ 2∗ 1∗ гости- ница без кате-гории

прочие места разме-щения

Количество номеров, единиц 53126 3630 4988 6739 908 736 22202 13923 из них апартамент 1220 294 257 502 2 8 157 - класса «люкс» 7601 908 820 1074 112 243 3477 967 стандартных номеров 32021 2318 3675 4980 775 407 14696 5170 без удобств 10052 - 19 20 8 78 2880 7047 Единовременная вместимость, койко-мест

118355 5639 7334 9463 1367 1427 41721 51404

Заполняемость койко-мест, % 23,5 27,7 27,1 26,2 21,0 21,5 20,7 25,6 Количество сданных номеров 4006190 533914 507705 657432 71432 59574 1601241 574892 Средняя стоимость койко- суток, тенге

5055 27320 17646 11300 8222 5434 5598 1364

Примечание: источник 1,с. 25

Единовременная совокупная вместимость в 2015 году была равна 118355 койко- мест, в том числе 5639 койко- мест- в 5- звездочных гостиницах, 7334 койко- мест- в 4 –звездочных гостиницах, 9463 койко-мест – в 3 звездочных гостиницах, 1367 койко- мест –в 2-х звездочных гостиницах, 1427 койко- мест – в 1 звездочных гостиницах, 41721 койко- мест – в гостиницах без категории, 51404 койко- мест- в прочих местах размещения. Выходит, что 78,7% койко- мест предлагали гостиницы без категории и прочие места размещения. Популярны стандартные номера во всех категориях гостиниц и прочих местах размещения. Они пользуются повышенным спросом.

Между тем, гостиничное хозяйство – неотъемлемая часть туристической индустрии Казахстана. От того, каким комфортом и сервисом будут окружены посетители зависит заполняемость койко- мест. В 2015 году в среднем по стране заполняемость койко- мест составляла 23,5%.

Так, средняя стоимость койко-суток в 5- звездочной гостинице в 2015 году составляла 27320 тенге, в 4- звездочной гостинице- 17646 тенге, в 3- звездочной гостинице- 11300 тенге, в 2- звездочной гостинице- 8222 тенге, в 1- звездочной гостинице- 5434 тенге. В то время как в прочих местах размещения средняя стоимость равнялась 1364 тенге, гостиницах без категорий- 5598 тенге. Размах вариации в средней стоимости достигает в 20 раз.

В результате проведенного анализа было замечено, что места размещения все еще не соответствует международным стандартам проживания и отдыха. В структуре мест размещения недостаточна доля гостиниц высокой категории, материально- техническая база нуждается в обновлении, а современные информационные технологии используются недостаточно. Действующие комфортабельные гостиницы способствовали привлечению клиентуры с высоким уровнем дохода. Все еще не хватает гостиниц уровня двух и трех звезд, направленных на обслуживание туристов с небольшими финансовыми возможностями. Номерной фонд гостиничного комплекса Казахстана используется не в полном объеме и имеются проблемы по его загрузке.

Как показатели исследования, анализируемые места размещения в Казахстане отличаются уровнем предлагаемого комфорта, перечнем услуг, дизайном, состоянием номерного фонда, качеством питания,


139

географическим расположением. Посетители имеют возможность выбирать место размещения, руководствуясь соображениями экономического, экологического и эстетического порядка.

В условиях глобализации, с активизацией роли Казахстана на международной арене в страну приезжают делегации из разных стран мира, проводятся культурно- просветительные мероприятия, спортивные соревнования, что требует соответствия мест размещения мировым стандартам и улучшения качества гостиничного обслуживания.

При эффективном использовании имеющегося потенциала отечественные места размещения в состоянии удовлетворять потребности как местных граждан, так и зарубежных гостей. Для этого необходимо углубление специализации гостиничных предприятий, формирование цепи международных гостиничных цепей, развитие малого бизнеса в сфере индустрии гостеприимства и внедрение компьютерных инноваций в практику мест размещения. Материально-техническая база мест размещения, а также перечень и качество гостиничных услуг должны соответствовать требованиям присвоенной им категории.

В заключение необходимо подчеркнуть, что ускоренное развитие гостиничного хозяйства Казахстана окажет мультипликативный эффект на другие сферы национальной экономики, будет способствовать решению проблемы занятости и повышения доходов населения.


[1] Туризм Казахстана 2011-2015. Статистический сборник.- Астана, 2016.-с.22,23,25,26 [2] Малых Н.И. Экономика гостиничных предприятий: учеб. пособ. / Н.И. Малых, Н.Г. Можаева. - М.: Форум, 2013.

- 320 с. [3] Тенденции становления и развития гостиничного бизнеса в Республике Казахстан. http://articlekz.com/article/5177 [4]Филипповский Е.Е.,Шмарова Л.В. Экономика и организация гостиничного хозяйства.-М.,Финансы и статистика,

2009.- 190с. [5]Ляпина И.Ю. Организация и технология гостиничного обслуживания.-М.,Академия, 2010.-208с. [6] Кусков А.С. Гостиничное дело. М., Дашков и К, 2009.-328с. [7]Тимохина Т.Л. Организация административно- хозяйственной службы гостиницы.-М., Форум, 2012.- 256с. [8] Тимохина Т.Л. Организация приема и обслуживания туристов.-М., Форум, 2013.- 352с. [9] Овчаренко Н.П., Руденко Л.Л., Барашок И.В. Организация гостиничного дела. М.,Дашков и К, 2016.-203с. [10]Медлик С.,Инграм Х. Гостиничный бизнес. – М.,Юнити-Дана, 2012.-224с.

REFERENCES [1] Turizm Kazahstana 2011-2015. Statisticheskij sbornik.- Astana, 2016.-s.22,23,25,26 [2] Malyh N.I. Jekonomika gostinichnyh predprijatij: ucheb. posob. / N.I. Malyh, N.G. Mozhaeva. M.: Forum, 2013. - 320 s. [3] Tendencii stanovlenija i razvitija gostinichnogo biznesa v Respublike Kazahstan. http://articlekz.com/article/5177 [4]Filippovskij E.E.,Shmarova L.V. Jekonomika i organizacija gostinichnogo hozjajstva.-M.,Finansy i statistika, 2009.-

190s. [5]Ljapina I.Ju. Organizacija i tehnologija gostinichnogo obsluzhivanija.-M.,Akademija, 2010.-208s. [6] Kuskov A.S. Gostinichnoe delo. M.,Dashkov i K, 2009.-328s. [7]Timohina T.L. Organizacija administrativno- hozjajstvennoj sluzhby gostinicy.-M., Forum, 2012.- 256s. [8] Timohina T.L. Organizacija priema i obsluzhivanija turistov.-M., Forum, 2013.- 352s. [9] Ovcharenko N.P., Rudenko L.L.,Barashok I.V. Organizacija gostinichnogo dela. M.,Dashkov i K, 2016.-203s. [10]Medlik S.,Ingram H. Gostinichnyj biznes. –M.,Juniti-Dana, 2012.-224s.

ƏОЖ: 640.4

У.С. Есайдар, А.К. Бельгибаев, Г.Р. Мырзагулова

Алматы технологиялық университеті, Алматы қ., Қазақстан

ҚАЗАҚСТАННЫҢ ҚОНАҚ ҮЙ ШАРУАШЫЛЫҒЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЖАҒДАЙЫ Аннотация. Ғылыми зерттеулердің мақсаты - Қазақстанның қонақ үй шаруашылығының қазіргі

жағдайының теориялық жəне тəжрибелік мəселелерін зерделеу. Зерттеу барысында келесі əдістер пайдаланған: экономико - статистикалық, индукция мен дедукция,

ғылыми абстракция. Ғылыми зерттеулерді орындау кезінде мынадай нəтижелер алынған: біріншіден, ұлттық экономика үшін

қонақ үй шаруашылығын дамыту маңызы негізделген; екіншіден, Қазақстанның қонақ үй шаруашылығының қазіргі жағдайына талдау жүргізілді; үшіншіден, Қазақстан қонақ үй шаруашылығын жедел дамыту қажеттілігі дəлеленді.

Түйін сөздер: қызмет көрсету, стандарт, орналастыру, қонақ үй, жұлдыз, келуші.


140



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 140 – 144 AOZ 378.147.88

N.Zh. Zhanatbekova, A.B. Abdulayeva, G.B. Issayeva

Zhetysu national university named by I. Zhansugurov, Taldykorgan

[email protected]

TEACHING CRITICAL THINKING AS A KEY TO A COMPETITIVE FUTURE

Abstract. The article deals with methods and techniques of the technology of critical thinking development that

can be used at the lessons of Informatics and ICT. These techniques allow to capture the interest of students to develop logical and creative thinking. Learning to think critically, the purpose of the application during training module: in front of the students in each issue, not only from the external point of view, a critical approach to peer into the deep inner meaning adaptation; critical thinking by inculcating the principles of trying to provide leadership. That is, the day the students access to the growing wider opportunity to participate in the success of effective communication processes and to develop critical thinking and research skills. Daily lesson by the teacher should be subjected to various changes in accordance with modern requirements. Take a lesson interesting and attractive depends on the skill of the teacher. Cambridge is one of the main goals of the program to teach critical thinking.

Key words: creative, critical, logical, thinking, technology.

ƏОЖ 378.147.88 Н.Ж. Жанатбекова, Ə.Б. Абдулаева, Г.Б. Исаева

І.Жансүгіров атындағы ЖМУ, Талдықорған қ., Қазақстан

СЫНИ ТҰРҒЫДАН ОЙЛАУҒА ҮЙРЕТУ – БƏСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІ БОЛАШАҚ КЕПІЛІ

Аннотация. Бұл мақалада информатика жəне АКТ сабақтарында білімгерлерді сыни тұрғыдан ойлауға

үйретудің əдістері мен тəсілдері қарастырылған. Аталған əдістер білімгерлердің пəнге деген қызығушылы-ғын арттырып, логикалық жəне шығармашылық ойлауын дамытатындығы көрсетілген. «Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету» модулін оқыту процесі кезінде қолданудың мақсаттары: студенттерді алдына ұсынылған əрбір мəселеге, бергі сыртқы көзқарас тұрғысынан қарап қана қоймай, оның ішкі мəніне сыни көзқарас тұрғысынан терең үңіле қарауға бейімдеу; сын тұрғысынан ойлану принциптеріне баулу арқылы лидерлік қасиеттерді қамтамасыз етуге тырысу. Яғни, білімгерлер күннен-күнге қолжетімділік артып келе жатқан анағұрлым кең коммуникациялық үдерістерге тиімді жəне ойдағыдай қатысуға мүмкіндік беретін сыни тұрғыдан ойлау мен зерттеу дағдыларын дамытуы керек. Оқытушының күнделікті өткізетін сабағы қазіргі заман талабына сай əр қилы өзгеріске ұшырап отыруы тиіс. Сабақтың қызықты, əрі тартымды өтуі ұстаздың шеберлігіне байланысты. Кэмбридж бағдарламасының негізгі мақсатының бірі – сыни тұрғыдан ойлауға үйрету. Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерінен түзіледі. Өзара оқыту арқылы ынтымақтастық пен серіктестікті тудырды, білімгерлер бір-бірінің ойымен де есептесуге ұмтылды, бір-бірін оқытты, сұрақтар қойып, жауап берді.

Түйін сөздер: шығармашылық, ойлау, сын тұрғы, логикалық ойлау, технология. Сапалы білім – ел болашағын айқындайтын басты көрсеткіш болып табылады. Сондықтан, қазіргі кезде

білім берудің жаңа жүйесінің жасалынуы, білім мазмұны мен əдіс-тəсілдерінің жаңаруы - бəсекелестікке қабілеті мол, шығармашылық бағытта еңбектенетін, ой қабілетімен ерекшеленетін азаматты тəрбиелеуді көздейді.


141

Ұлы ағылшын ағартушысы Уильям Уарт жай мұғалім хабарлайды, жақсы мұғалім түсіндіреді, керемет мұғалім көрсетеді, ұлы мұғалім шабыттандырады деген екен. Соған байланысты, қазіргі таңда мұғалімдер алдында білім жүйесін заман талабына сай үйлестіре, жаңа үлгіде жүргізу міндеті туындап, білімге, бүкіл оқу-əдістемелік жүйеге жаңа талаптар қойылуда.

Осы мақсатты жүзеге асыра бастаудың бірден бір жолы - сындарлы оқыту технологиясы деуге болады. Кембридж бағдарламасының негізгі міндеті – ұстаздардың білім, біліктілігін арттыру, педагогикалық

тəжірибесімен ұстаздар арасында өзара бөлісу. Бұл бағдарлама бойынша сындарлы оқытуды жүзеге асыруда қамтылған жеті модульді сабақтарда ықпалдастырудың маңызы өте зор.

Білім беру мен білім алудағы жаңа тəсілдер; Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету; Білім беру үшін бағалау жəне оқуды бағалау; Білім беруде ақпараттық-коммуникациялық технологияларды пайдалану; Талантты жəне дарынды балаларды оқыту; Оқушылардың жас ерекшеліктеріне сəйкес білім беру оқыту; Білім берудегі басқару жəне көшбасшылық [1]. Оқытушының күнделікті өткізетін сабағы қазіргі заман талабына сай əр қилы өзгеріске ұшырап отыруы

тиіс. Сабақтың қызықты, əрі тартымды өтуі ұстаздың шеберлігіне байланысты. Кэмбридж бағдарламасының негізгі мақсатының бірі – сыни тұрғыдан ойлауға үйрету. Сын тұрғысынан ойлауды дамыту бағдарламасы – əлемнің түкпір-түкпірінен жиылған білім

берушілердің бірлескен еңбегі. Тəжірибені жүйеге келтірген Джинни Л.Стил, Куртис С.Мередит, Чарльз Тэмпл. Жобаның негізі Ж.Пиаже, Л.С. Выготский теорияларын басшылыққа алады.

Сын тұрғысынан ойлау бақылау, тəжірибе, толғану жəне пайымдау нəтижесінде алынған ақпаратты ұғыну, бағалау, талдау жəне синтездеуде қолданылатын əдіс болып табылады, сонымен қатар ол əрекет жасауға негіз, түрткі болуы да мүмкін. Сын тұрғысынан ойлау көбінесе бір нəрсені елестетуге, баламалы шешімдерді қабылдауға, ойлау жəне іс-əрекеттің жаңа немесе түрлендірілген тəсілдерін енгізуге дайын болуды көздейді, ол ұйымдастырылған қоғамдық əрекеттерге бейімділік пен басқаларды сын тұрғысынан ойлауға баулуды білдіреді [2].

«Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету» модулін оқыту процесі кезінде қолданудың мақсаттары: студенттерді алдына ұсынылған əрбір мəселеге, бергі сыртқы көзқарас тұрғысынан қарап қана қоймай, оның ішкі мəніне сыни көзқарас тұрғысынан терең үңіле қарауға бейімдеу; сын тұрғысынан ойлану принциптеріне баулу арқылы лидерлік қасиеттерді қамтамасыз етуге тырысу. Яғни, білімгерлер күннен-күнге қолжетімділік артып келе жатқан анағұрлым кең коммуникациялық үдерістерге тиімді жəне ойдағыдай қатысуға мүмкіндік беретін сыни тұрғыдан ойлау мен зерттеу дағдыларын дамытуы керек [3].

«Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету» модулі бойынша оқытуда Джиксо– ұжымдық оқыту əдісін пайдалануға болады, оның мақсаты – жалпы мəселені алдымен жұпта, сосын ұжымда талқылау. Бұл жағдайда əрбір білімгер бір сəт өзін оқытушы ретінде сезінеді, оқуға деген жауапкершілігі артады. Білімгердің оқуға деген қызығушылығы артады, ұжымда жақсы қарым-қатынас қалыптасады, саналы тəртіп орнайды.

Мысал ретінде, аталған əдісті қолдана отырып өткізілген сабақты алуға болады. Ең алдымен топты жыл мезгілдері бойынша 2 топқа бөліп, І топқа: «Corel Draw бағдарламасында қарапайым мəтінді құру қалай жүзеге асады?», ІІ топқа «Corel Draw көркем бейнелік мəтінді құру қалай жүзеге асады?» деген сұрақтарды жұпта, топта талқылап, постерді қорғау ұсынылды (1-сурет).

Сурет 1 – Білімгерлердің постер дайындау барысы


142

Мəтінді оқып болған соң, əр топ өздеріне берілген мəтіннің бөлігін постер арқылы қорғады. Постер жасау барысында бірінші топ басқа топтарға қарағанда логикалық ойлау қабілеттерінің жоғарғы деңгейде екендігін байқатты. Білімгерлер бұл топтық жұмысқа қызыға белсене қатысты. Білімгерлердің өзара пікірлерімен бөлісу, əңгімелесу, баяндау, өз ойларын постер жасау арқылы түсіндіріп беру, сұрақ-жауап кезеңдерінде жақсы байқалды. Нашар оқитын білімгерлер де өз ойын ортаға салып, қолынан келгенше тырысып бақты.

Сын тұрғысынан ойлау бағдарламасы қызығушылықты ояту, мағынаны тану, ой толғаныс кезеңдерінен түзіледі [4].

Қызығушылықты ояту кезеңі бұрынғы білетін жəне жаңа білімді ұштастырудан тұрады. Бұл кезеңді жүзеге асыруда «Топтау», «Түртіп алу», «Ойлану», «Жұпта талқылау», «Болжау», «Əлемді шарлау», «Кім жылдам» т.б. стратегияларды тиімді пайдалануға болады. Бұл кезеңде білімгер өз білетінін еске түсіреді, қағазға жазады, көршісімен бөліседі, тобында талқылайды. Яғни айту, бөлісу, ортаға салу арқылы жаңа білім жайлы ақпарат жинап, оны байырғы біліммен ұштастырады, ең негізгісі білімгерлердің сабақтағы белсенділігі артады.

Мағынаны тану кезеңінде білімгер жаңа ақпаратпен танысады, тақырып бойынша жұмыс істейді, тапсырмалар орындайды. Оның өз бетімен жұмыс жасап, белсенділік көрсетуіне жағдай жасалады. Бұл кезеңде INSERT, Венн диаграммасы, Сократ шеңбері, ашық диалог, «Ойлан, жұптас, бөліс», «Ыстық орындық», TV шоу т.б. стратегияларды пайдаланған тиімді.

Бұл кезеңде білімгерлержаңа тақырыпты жан-жақты талқылады, байқағаным топтағы деңгейі орташа білімгерде топтық тапсырма барысында өз үлесін қосты. Өзара оқыту арқылы ынтымақтастық пен серіктестікті тудырды, білімгерлер бір-бірінің ойымен де есептесуге ұмтылды, бір-бірін оқытты, сұрақтар қойып, жауап берді.

Ой-толғаныс кезеңі күнделікті оқыту үрдісінде білімгерлердің толғанысын ұйымдастыру, өзіне, басқаға сын көзбен қарап, баға беруге үйретеді.

Осы кезеңде «Бес жолды өлең», «Еркін жазу», «Семантикалық карта», «Т кестесі» стратегияларын əр сабақтың ерекшелігіне қарай пайдалануға болады.

Сын тұрғысынан ойлау сұрақ қоюдың, дəлелдеудің басты дағдыларын жəне төмендегі қабілеттерді дамытуды көздейді:

айтқандарын негіздеуге жəне өмірлік тəжірибемізден «сабақ алуға» əзірлік; күн ілгері кесіп-пішіп қоюға ұмтылмай, сұрақ қою, тапсырма беру жəне басқалардың идеяларын

сыни бағалау; өзіңнің пікірінді басқалардың сыни бағалауына жəне пікіріңіздің қате болуына ашық болу; идеяларды тексеріп, «шындықты» іздеуге ұмтылу. Балаларға негізделген, əділ сын тұрғысынан ойлауды қалай дамыту керектігін көрсету қажет. Оларға

сұрақ қою, негіздеу, болжам жасау мен модельдеу дағдыларын жаттықтыру қажет. Сын тұрғысынан ойлауға оқыту:

қалай, қашан жəне қандай сұрақтарды қою қажет екендігі; қалай, қашан жəне қандай негіздеу əдістерін пайдалану керектігі туралы негізді шешім шығаруға

үйрету дегенді білдіреді. Бенджамин Блумның жіктеуінде сын тұрғысынан ойлау «бағалау» деген атпен ойлаудың алты

дағдысының ең жоғарғысы болып табылады. Оқытушы шеберлігі арқылы білімгерлердің білімді игеруге қызығушылығын ояту қажет. Ал ол сұрақ

əртүрлі əдіс-тəсілдер арқылы білімгерлердің алдына жан-жақты мақсат қойып, іске асыруына жол көрсетеді. Қорыта айтатын болсақ. осы жоғарыда айтылғандардың негізінде сабақты жаңа технология əдістерін

қолдану арқылы жүргізу - білімгердің өзін-өзі дамытуына, өз біліміндегі олқылықтарды өзі тауып, өз сұрағына өзі жауап іздеп жан-жақты білім алуына көмектеседі.

ƏДЕБИЕТ

[1] Буч Г. Объектно-ориентированный анализ и проектирование с примерами приложений на С ++. –М.:Бином:

СПб.: Невский диалект, 1998. -560 с. [2] Советов Б.Я. Информационная технология. –М.: Высшая школа, 1994. -368 с. [3] И.Г.Захарова. Информационные технологии в образовании. Учеб. пособие для студ.высш.учеб. заведений.

М.:ИЦ «Академия», 2005. 192с. [4] Е.В.Михеева. Информационные технологий в профессиональной деятельности. М.:Академия, 2006. -384с. [5] Полат Е.С. Новые педагогические и информационные технологии в системе образования. Учеб.пособие для

студ.пед.вузов и системы повыш. пед. кадров.- М.: Издательский центр “Академия”, 2001-272б. [6] Лапчик М.П. и др. Теория и методика преподования информатики. М.:Академия, 2001. -624 с. [7] В.А.Сластенина. Педагогика профессионального образования. М.: Акад., 2004. -368с. [8] В.А.Попков, А.В.Коржуев. Теория и практика высшего профессионального образования. М.: Академический

проект, 2004. -428с.


143

[9] М.Т.Громкова. Психология и педагогика профессиональной деятельности: Учебное пособие для вузов. М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2003. -415с.

[10] Дьюи Дж. «Шкoлa и oбществo» (1925) – цит. пo «Педaгoгическaя лекция. 2003/04 учебный гoд. Метoд прoектoв в шкoле» / Спец. прилoж. К журнaлу «Лицейскoе и гимнaзическoе oбрaзoвaние», вып. 4, 2003 – с.

[11] Килпaтрик У.Х. «Метoд прoектoв. Применение целевoй устaнoвки в педaгoгическoм прoцессе» (1928) – цит. пo «Педaгoгическaя лoция. 2003/04 учебный гoд. Метoд прoектoв в шкoле» / Спец. прилoж. к журнaлу «Лицейскoе и гимнaзическoе oбрaзoвaние», вып. четвертый, 2003 – с. 6.

[12] Пoлaт Е.С. «Сoвременные педaгoгические и инфoрмaциoнные технoлoгии в системе oбрaзoвaния». М. 2001. 272 бет.

[13] В.Д.Симoненкo. Технoлoгия. Сбoрник твoрческих прoектoв учащихся, 2-е издание. – М., 250 с. [14] Пaвлoв М.Б. Технoлoгия oбучения. – М., 2000. – 201 с. [15] Беспалькo, В.П. Oснoвы теoрии педагoгических систем. – М., 2001. – 205 с. [16] Дaвыдoв В.В. Прoблемы развивающегo oбучения: Oпыт теoретическoгo и экспериментальнoгo

психoлoгическoгo исследoвания. - М.: Педагoгика, 1986. - 240с. [17] Дьяченкo В.К.Генезис научнoгo педагoгическoгo сoзнания (лoгикo-истoрический анализ) [Текст]: дис. ...д-ра

пед. наук / С.А. Днепрoв. - Екатеринбург, 2000. - 460 с. [18] Селевкo Г.К. Сoвременные oбразoвательные технoлoгии: учебнoе пoсoбие.– М.: Нарoднoе oбразoвание, 1998 [19] Гaльперин П.Я.Введение в психoлoгию. – М., 205 с. [20] КузьминaН.В.Педагoгическoе мастерствo учителя как фактoр развития спoсoбнoстей учащихся. Вoзрастная

психoлoгия. 3. – С15-20. [21] ИльинaЕ.Н.Сoциальная педагoгика: Курс лекций. М., 1986. – 256 с. [22] ЛысенкoвaС.Н. Развитие мышления шкoльника. М.: Учпедгиз, 1935. С.128. [23] Шаталoв В.Ф. Педагoгическoе мастерствo (для учителей и рoдителей). – М., 2005. [24] Бидайбекoв Е.Ы. Развитие метoдическoй системы oбучения инфoрматике специалистoв сoвмещенных с

инфoрматикoй прoфилей в университетах Республики Казахстан: дисс. … д-ра пед. наук:. 13.00.02. – М., 1998. – 153 с. [25] Медеуoв Е.У. Фoрмирoвание нoвoй oбразoвательнoй системы Республики Казахстан в эпoху

инфoрмациoнных технoлoгий //Труды II межд. Кoнгресса ЮНЕСКO «Oбразoвание и инфoрматика». – М., 1996. – С.120-125.

[26] Балыкбаев Т.O. Теoретикo-метoдoлoгические oснoвы инфoрмациoннoй мoдели фoрмирoвания студенческoгo кoнтингента ВУЗoв: дисс. ... д-ра пед. наук:.13.00.01 + 13.00.02. –Алматы, 2003. –298 с.

[27] Нұрбекoв Б., Нұрбекoва Ж.К. Кoмпьютерлік oқытушы жүйесіне қoйылатын негізгі педагoгикалық-психoлoгиялық талаптар // Инфoрматика негіздері. – 2002. – 2. – 6-10 б.

[28] Хaлықoвa Г.З. Инфoрматиканы oқыту əдістемесі. А., 1999. – 250 б. [29] ШекербекoвaШ. Мəліметтер қoрын oқыту əдістемесі. –А., 1999. – 215 б. [30] AбдулкaримoвaГ.A.. Сoвременные технoлoгии в начальнoм oбразoвании // Инфoрматика и oбразoвание. –

1999.– 3. – 108 с.

REFERENCES [1] Turmoils of. The object-oriented analysis and design with examples of appendices on With ++. – M.:biny: SPb.: Nevsky

dialect, 1998.-560 pages. [2] Councils B. Ya. Information technology. – M.: The higher school, 1994.-368 pages. [3] I. G. Zakharova. Information technologies in education. Studies. a grant for stud.vyssh.ucheb.zavedeniye. M.:ITs

"Academy", 2005. 192 pages. [4] E. V. Mikheyeva. Information technologies in professional activity. M.:akademiya, 2006. - 384 pages. [5] Polat E.S. New pedagogical and information technologies in an education system. Ucheb.Posobiye for stud.ped.vuz and

system повыш. пед. shots. - M.: Publishing center "Akademiya", 2001-272b. [6] Lapchik M.P., etc. Theory and technique of teaching informatics. M.:akademiya, 2001.-624 pages. [7] V. A. Slastenina. Pedagogics of professional education. M.: Academician, 2004. - 368 pages. [8] V. A. Popkov, A. V. Korzhuyev. Theory and practice of higher education. M.: Academic project, 2004. - 428 pages. [9] M. T. Gromkova. Psychology and pedagogics of professional activity: Manual for higher education institutions. M.:

UNITY-DANA, 2003. - 415 pages. [10] Dewey Dzh. "The school and society" (1925) – tsit. on "Pedagogical lecture. 2003/04 educational year. A method of

projects at school" / Special prilozh. To the "Lyceum and Gymnasia Education" magazine, the issue 4, 2003 – page. [11] Kilpatrik U.H. "Method of projects. Application of target installation in pedagogical process" (1928) – tsit. on

"Pedagogical sailing directions. 2003/04 educational year. A method of projects at school" / Special prilozh. to the "Lyceum and Gymnasia Education" magazine, the issue fourth, 2003 – page 6.

[12] Polat E.S. "Modern pedagogical and information technologies in system of education". M of 2001. 272 Beth. [13] V.D.Simonenko. Technology. Collection of creative projects of pupils, 2nd edition. – M, 250 pages. [14] Pavlov M. B. Technology of training. – M, 2000. – 201 pages. [15] Bespalko, V.P. Bases of the theory of pedagogical systems. – M, 2001. – 205 pages. [16] Davydov V. V. Problems of the developing training: Experience of theoretical and pilot psychological study. - M.:

Pedagogics, 1986. - 240 pages. [17] Dyachenko V.K.Genezis of scientific pedagogical consciousness (logiko-istorichesky analysis) [Text]: yew.... Dr.s пед.

sciences / Page. A. Dneprov. - Yekaterinburg, 2000. - 460 pages.


144

[18] Selevko G. K. Modern educational technologies: educational grant. – M.: National education, 1998 [19] Galperinp.Ya.Vvedeniye in psychology. – M, 205 pages. [20] Kuzminan.V.Pedagogicheskoye skill of the teacher as factor of development of abilities of pupils. Age psychology. No.

3. – C15-20. [21] Ilyinaye.N.Sotsialnaya pedagogics: Course of lectures. M, 1986. – 256 pages. [22] Lysenkovas.N. Development of thinking of the school student. M.: Uchpedgiz, 1935. Page 128. [23] Shatalov V. F. Pedagogical skill (for teachers and parents). – M, 2005. [24] Bidaybekov E.Y. Development of methodical system of training in informatics of experts of the profiles combined with

informatics at universities of the Republic of Kazakhstan: yew. … Dr.s пед. наук:. 13.00.02. – M, 1998. – 153 pages. [25] Medeuov E.U. Formation of new educational system of the Republic of Kazakhstan during an era of information

technologies//Works II of inter@. Congress of UNESCO "Education and informatics". – M, 1996. – Page 120-125. [26] Balykbayev T.O. Teoretiko-metodologichesky bases of information model of formation of the student's contingent of

HIGHER EDUCATION INSTITUTIONS: yew.... Dr.s пед. nauk:.13.00.01 + 13.00.02. – Almaty, 2003. –298 pages. [27] Nurbekov B., N rbekova Zh.K. Kompyyuterl_k oytushy to the zhyesena oyylatyn негізгі pedagogikaly -

psikhologiyaly қ талаптар//Informatics негіздері. – 2002. – No. 2. – 6-10. [28] Halovag.Z. Informatikany oytu əдістемесі. And., 1999. – 250. [29] Shekerbekovash. Ml_metter oryn oytu əдістемесі. – And., 1999. – 215. [30] Abdulkarimovag.A. Modern technologies in initial education//Informatics and education. –1999. – No. 3. – 108 pages.

Н.Ж.Жанатбекова, Ə.Б.Абдулаева, Г.Б.Исаева

Жетысуский национальный университет имени И.Жансугурова, г. Талдыкорган

УЧИТЬ КРИТИЧЕСКИ МЫСЛИТЬ – ЗАЛОГ КОНКУРЕНТОСПОСОБНОГО БУДУЩЕГО Аннотация. Статья освещает методы и приемы технологии развития критического мышления, которые

можно использовать на уроках информатики и ИКТ. Эти приемы позволяют вызвать интерес студентов к предмету, развивают логическое и творческое мышление.

"Учимся мыслить критически," цель применения во время учебного модуля: перед студентами в каждом выпуске, а не только с внешней точки зрения, критический подход к вглядываться в глубокой адаптации внутренний смысл; критическое мышление, внушая принципы, чтобы пытаться обеспечить лидерство. Другими словами, доступ студентов ко дню растет более широкие и эффективные коммуникационные процессы, чтобы успешно участвовать в развитии критического мышления и исследовательских навыков. Ежедневный урок учитель должен подвергаться различным изменениям в соответствии с современными требованиями. Возьмите урок интересным и привлекательным, зависит от мастерства учителя. Кембридж является одной из основных целей программы научить критическому мышлению. Признание критического мышления в интересах значения захватывающих этапов мышления формируется. Студенты создали партнерства и сотрудничества на основе взаимного обучения мысли друг друга и преподавала стремились компенсировать друг друга, задавать вопросы, ответил.

Ключевые слова: творческое, критическое, логическое, мышление, технология.


145



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 145 – 150 UDC 640.4.04.

A.Zh. Zholmuhanova, N.B. Shamuratova, R.S. Abdrakhmanova, N.J. Kurmankulova

Kazakh agrotechnical university named after S.Seifullin [email protected], [email protected],

ORGANIZATION OF MARKETING SERVICES IN TOURISM OF KAZAKHSTAN

Abstract. In this article, the authors gave foreign experience of marketing organization in the tourism industry,

stressed the importance of brand, image-building, positioning the features of Kazakhstan. They noted the need to conduct pre-deployment training, training for the participants of the tourist market in order to improve their skills in the promotion of producing goods and services and thus to increase the competitiveness of tourism products and services offered. The lack of regulation and coordination by the authorized state body, thus, substantially reduces the effectiveness of measures to promote Kazakhstan as a tourist destination. A list of tour operators and hotels that received the support of JSC «KAZNEX INVEST» is given, however, there are no data on the host tour operators, i.e. Kazakhstan, travel agencies, which cooperated with international tour operators on receiving tourists.

Keywords: marketing, tourism, services, operators, tourist product, exhibition, image, brand

УДК 640.4.04. А.Ж. Жолмуханова, Н.Б. Шамуратова, Р.С. Абдрахманова, Н.Ж. Курманкулова

Казагротехнический университет им.С.Сейфуллина

ОРГАНИЗАЦИЯ МАРКЕТИНГА УСЛУГ В ТУРИЗМЕ КАЗАХСТАНА

Аннотация. В данной статье авторы привели зарубежный опыт организации маркетинга в туристской

отрасли, подчеркнули важность наличия бренда, создание имиджа, позиционируя именно особенности Казахстана. Отметили необходимость проводить предварительную подготовку, тренинги для участников туристского рынка с целью повышения их навыков в продвижении производимых ими товаров и услуг и соответственно, повышения конкурентоспособности предлагаемых турпродуктов и услуг. Отсутствие регулирования и координации со стороны уполномоченного госоргана, таким образом, существенно сокра-щая эффективность мероприятий по продвижению Казахстана как туристского направления. Представлен список туроператоров и гостиниц, получивших поддержку АО «KAZNEXINVEST», однако отсутствуют данные о принимающих туроператорах, то есть казахстанских турфирмах, с кем сотрудничают международ-ные туроператоры по приему туристов.

Ключевые слова: маркетинг, туризм, услуги, операторы, турпродукт, выставки, имидж, бренд. Введение. На мировой карте туризма появляется все больше туристских направлений, и каждое из них

стремится привлечь туристов именно к себе. Туристские направления, как любые другие товары в повседневной жизни, сталкиваются с жесткой конкуренцией. Такая ситуация заставляет дестинации четко позиционировать себя на рынке. Чтобы дифференцировать себя от конкурентов и выделиться из толпы, очень важно создать определенный имидж/бренд, который будет легко узнаваем и будет занимать уникальное положение на рынке.

Без профессионального маркетинга туризма и разработки туристского бренда добиться признания становится все тяжелее. Особенно это относится к дестинациям, которые пока для многих туристов являются


146

белым пятном на карте. Маркетинг туризма входит в обязанности органов государственной власти, а маркетинговый бюджет практически всех дестинаций выделяется государством.

Методы исследования. Были исследованы материалы отечественных и зарубежных источников, признанных в мире ученых в данной области науки. Основной метод, использованный в работе – это метод экстраполяции, а также анализ опыта зарубежных предприятий, которые успешно являются лидерами в области туризма, показавшие лучший результат внедрения маркетинга в туризм, а также метод дедукции и наблюдения.

Обсуждение результатов. Для формирования туристского имиджа страны и продвижения национального турпродукта на мировой рынок государством проводятся следующие меры:

Участие на международных туристских выставках, таких как «FITUR» (г.Мадрид), ЕMITT(г.Стамбул),ITB (г.Берлин), «Интурмаркет» (г.Москва), ATM (г.Дубай), ITE&MICEHongKong (г.Гонконг) и WorldTravelMarket (г. Лондон).

Размещение рекламных видеороликов на ведущих телеканалах мира, таких как CNN, BBC, Euronews и Discovery;

Проведение ежегодных Казахстанских международных выставок в стране, таких как «KITF Туризм и Путешествия» (г.Алматы) и «AstanaLeisure» (г.Астана).

Следует отметить, что в 2015 году Департамент индустрии туризма МИР РК принял участие только в 5-ти международных выставках (WTM, Лондон; JataTourismEXPO, Япония; Интурмаркет, Россия; ITB, Берлин; ITE & MICE HongKong, КНР).

Услуги по организации работы стенда предоставляются компаниями, выигравших тендер через госзакуп. Расходы включают: изготовление стенда, аренду площади стенда, доставку инвентаря и раздаточных материалов, расходы на проживание, трансфер, перелет представителей Министерства, курирующих туризм, организаторов и артистов. Министерство предоставляет возможность туристским компаниям, желающих представлять свои услуги на стенде на безвозмездной основе.

Представители областных управлений, курирующих туризм, туристских компаний оплачивают поездку (перелет, проживание, питание, виза) для участия на выставках из своего бюджета.

Более того, с 2013 года АО «KAZNEXINVEST» ведется работа по продвижению экспорта услуг туроператоров въездного туризма и гостиниц посредством организации их участия в международных специализированных выставках (оплата аренды стендов и организации семинаров на международных выставках, 50% оплаты расходов на рекламу).

Согласно АО «KAZNEXINVEST», рассмотрев 20 заявок, в 2013 году организовано участие 11 туроператоров и 2 гостиниц в международных выставках ITB (г.Берлин), ATM(г.Дубай), ITE(г.Гонконг) и WTM (г. Лондон).

Таблица1 - Список туроператоров и гостиниц, получивших поддержку АО «KAZNEXINVEST» в 2015 году

Мероприятие Туроператоры Гостиницы

1 ITB (г.Берлин) ТОО «Nomadic Travel» ТОО «7SU Avia Tour Operator»

ТОО « «Кочевник» ТОО «Complete Service»

«RIXOSLakeBorovoe»

2 ATM(г.Дубай) ТОО «SADMOL» ТОО «Кочевник»

«Гранд Парк Есиль»; «RIXOSLakeBorovoe»

3 ITE(г.Гонконг) ТОО «Arnai tours» ТОО «Almaty City Tour» ТОО «ФирмаСАЯТ»

«RIXOS Lake Borovoe».

4 WTM (г. Лондон)

ТОО «Turan Asia» ТОО «Arnai Tours»

ТОО «Almaty City Tour» ТОО «Sky Eagle»

-

Источник: АО «KAZNEX INVEST»[1] Согласно АО «KAZNEXINVEST», по итогам презентационных мероприятий были заключены

контракты между отечественными и иностранными туроператорами на отправку туристов в Казахстан. А также следующие зарубежные туроператоры проявили интерес к сотрудничеству с казахстанскими участниками:


147

Таблица 2 –Список фирм, сотрудничающих с казахстанскими участниками

Adriana Travel – Хорватия Advantage Travel – Эквадор Visit Åland – Финляндия Albatross Reisen GmbH – Германия Travel Alberta–Канада All Alaska Tours – США Alpha Tours L.L.C – ОАЭ Anxur Tours S – Италия Aths Travel – Албания ATI Travel – ГонкКонг Atlant Resort – Азербайджан Incentive & Leisure Services – Аргентина India Exotica Travels Pvt. Ltd. –Индия Indochina Tourist & Trade Co. Ltd. –Вьетнам Inland Fisheries – Ирландия Travel Manitoba – Канада Media Tour – Румыния Mega Tour Baikal – Россия

Opco Tours & Events – Бразилия Visit Oslo – Норвегия Osona Tourism – Испания P.T. Asian Trails Indonesia – Индонезия Petra Travel and Tourism Co. –Иордания Real Resorts – Мексика The Samaya Bali – Индонезия Satur Travel – Словения Sayama Travel Group – Таиланд VisitScotland – Шотландия SF Travel – Румыния Shaanxi Overseas Tourist Co., Ltd – Китай Silk Road Travels (Pvt.) Ltd. –ШриЛанка Smile Line – Латвия Visit Tampere – Финляндия Trade mark Suntours – Болгария Omega Tourism & Services – Румыния Nirvana Voyages Pvt. Ltd. – Индия

Однако нет данных о принимающих туроператорах, то есть казахстанских, с кем сотрудничают

указанные международные туроператоры по приему туристов. Список отобранных участников был согласован с Комитетом индустрии туризма МИНТ РК (ныне –

Департамент индустрии туризма МИР РК) и Казахстанской туристской ассоциацией. Согласно АО «KAZNEXINVEST» отбор участников осуществлялся исходя следующих критериев:

опыт работы в туристской отрасли; количество иностранных туристов, воспользовавшиеся услугами; опыт участия в подобных мероприятиях; готовые туристические продукты; штатная численность сотрудников работающих на прием иностранных туристов; награды и заслуг в туристской отрасли. Однако следует отметить, что данные критерии отбора не выработаны достаточно точно. Сколько лет

должен проработать туроператор на рынке, сколько туристов в год должен принять и какими документами должно быть доказано количество принимаемых туристов, сколько сотрудников должны работать на прием туристов у туроператора, какие турпродукты должен предлагать и т.д. АО «KAZNEXINVEST» не была предоставлена информация в ответ на наш запрос о конкретных критериях и о причинах отказа в предоставлении поддержки туроператорам и гостиницам.

В период с 2014 по 2015 годы, согласно АО «KAZNEXINVEST», по причине отсутствия заявок от отечественных туроператоров и отельеров, KAZNEXINVEST не оказывается поддержка туристскому бизнесу в части возмещения затрат по продвижению.

В целом следует отметить, что за 2010-2014 годы было выделено 1,3 млрд. тенге на формирование имиджа Казахстана, в том числе информационную пропаганду о туристском потенциале Казахстана за рубежом в виде производства рекламно-информационных материалов (брошюры, книги и др.); создание и трансляция видеороликов в зарубежных СМИ и участие на крупнейших международных туристских выставках. По затратам государства на развитие туризма Казахстан занимает 50 место в мире по рейтингу конкурентоспособности сектора путешествий и туризма Всемирного Экономического Форума (Отчет ВЭФ о конкурентоспособности сектора путешествий и туризма 2015), а по эффективности маркетинговых мероприятий по привлечению туристов - 111 место среди 141 стран. В результате маркетинговые мероприятия в целом остаются малоэффективными. Кроме того, следует отметить, что повышение привлекательности страны как туристского направления не произошло.

Считаем целесообразным, что необходимо оценить эффективность использования средств, выделенных из республиканского бюджета для формирования туристского имиджа Казахстана.

В международных выставках участвуют представители Департамента индустрии туризма МИР РК, представители региональных управлений туризма областей и городов республиканского значения, ремесленники и лишь пару представителей турфирм. Однако, следует отметить, что нет необходимости участия госслужащих в выставках. В мире правительства поощряют участие именно представителей бизнеса через механизмы государственно-частного партнерства. Необходимо, чтобы принимали участие представители турбизнеса со всех регионов, представляя туристский потенциал всех регионов РК, а в свою очередь, региональные управления туризма координировали подготовку делегаций на местах и обеспечили


148

участие 1-2 турфирм, при этом отдавая предпочтения туркомпаниям, работающим на рынке въездного туризма и со знанием иностранных языков. По результатам интервью с крупным туроператором въездного и внутреннего туризма, было выявлено, что на международных выставках не дается конкретная информация о турпродуктах, то есть как можно купить турпродукты (важно для турагентов), кто принимающие туроператоры, и т.д.

Кроме того, следует отметить взгляд со стороны, в частности, глава коммерческого представительство BBCWorldwide Сергей Становкин написал свое экспертное мнение [2] об участии Казахстана, Грузии, Азербайджана, России, Белоруссии и Украины на Лондонской выставке WorldTravelMarket (2-5 ноября 2015 года). Так, об участии Казахстана «на стенде Казахстана (туризму которого на BBC WorldNews в прошлые выходные и в предстоящие посвящена программа TravelShow[3]) доминировало Министерство инвестиций и развития Республики Казахстан. Посетителям стенда было сложно понять, какое отношение имеет это ведомство к развитию туризма и что именно оно может предложить зарубежным партнерам. Рассказывать же о структуре министерства на стенде зачастую было некому, да и посетителей выставки это мало интересовало, т.к. рядом находились большие и привлекательные стенды Китая, Вьетнама, Тайланда».

В целом, следует отметить, что необходимо проводить предварительную подготовку, тренинги для участников туристского рынка с целью повышения их навыков в продвижении производимых ими товаров и услуг и соответственно, повышения конкурентоспособности предлагаемых турпродуктов и услуг. Отсутствует регулирование и координация со стороны уполномоченного госоргана, таким образом, существенно сокращая эффективность мероприятий по продвижению Казахстана как туристского направления. Госорганом не дается информация о конкретных результатах, а именно о приобретении новых деловых контактов, потенциальных клиентов и заключении контрактов, меморандумов между участниками турбизнеса с указанием предмета договоренности во время выставки, а также о ходе поддержания установленных договоренностей и контроль за выполнением. По окончании выставки не составляется финальный аналитический обзор, в котором предоставлялись бы данные о проведенном опросе посетителей стенда с целью выявления спроса на турпродукты Казахстана и подробно указывается оценка деятельности турфирм на выставке, количество посетителей в общем, количество посетителей на стенде, количество розданных материалов, количество заполненных анкет, проблемы, возникшие при подготовке, каким образом они были решены и какие уроки следует извлечь в будущем и т.д. В результате, со стороны организатора – уполномоченного госоргана не проводится оценка экономической эффективности участия в выставках.

Следует также отметить, что участие в Международных туристских выставках EMITT (Стамбул, Турция) и Интурмаркет (Москва, Россия) считается нецелесообразным, поскольку данные выставки не представляют правильную целевую аудиторию в связи с их направленностью на привлечение туристов в Россию и Турцию. В указанных странах существуют другие выставки по выездному туризму, где следует нам участвовать (например, MITT, Москва). Казахстанскому турбизнесу следует участвовать в выставках, проводимых в приграничных районах России (Турсиб в Новосибирске (Западная Сибирь); выставки в Екатеринбурге (Урал) и Тюмени), которые являются основными поставляющими туристов рынками, например, в курортную зону Бурабай, то есть участвовать в выставках тех стран, откуда идет основной поток туристов в Казахстан. Например, крупный туроператор «ТриКита» (с сетью более 2500 агентств Казахстана и России, а отправленных туристов около 15 000 в год) за свой счет участвовал на выставке «Лето-2012» в Екатеринбурге. Турфирмы Екатеринбурга были очень заинтересованы в казахстанских турпродуктах [4].

На основании вышеизложенного, считаем, что необходимо скорректировать список выставок. В целом, необходимо проанализировать эффективность участия в международных выставках, увеличение турпотока из стран, где участвует казахстанская делегация, организация выставок туроператорами. Считаем, что организацией выставок должны заниматься профессионалы выставочного дела, либо отдельная организация по продвижению туризма (destinationmarketingorganization), в то время как в настоящий момент этим занимаются туроператоры, занимающиеся выездным туризмом.

Кроме участия в международных туристских выставках, ежегодно проводятся Казахстанские международные выставки «KITF Туризм и Путешествия» в г.Алматы и «AstanaLeisure» в г.Астана. Данные выставки являются основными выставками Казахстана и ориентированы на выездной туризм. Участвуют уполномоченный орган по туризму - Департамент индустрии туризма МИР РК и управления акиматов из регионов, частично туркомпании в небольшом количестве.

Таблица 3 - Количество участников выставок «KITF» и «AstanaLeisure»

2012 2013 2014 2015 KITF 180 210 210 212 Astana Leisure 58 83 76 62

Источник: www.leisure.kz&www.kitf.kz [5]


149

Таблица 4 - Зарубежные страны, представленные на выставках «KITF» и «AstanaLeisure»

KITF Astana Leisure 2012 Австралия, Россия, Литва, Южная Корея,

Кыргызстан, Турция, Израиль, Грузия, Тайланд, Доминиканская Республика, Индия, Шри-Ланка, Чехия, Китай

Венгрия, Вьетнам, Индонезия, Китай, Малайзия, ОАЭ, Россия, Таджикистан, Тайланд, Турция, Украина, Швейцария, Эквадор

2013 Австралия, Россия, Германия, Вьетнам, Венгрия, Южная Корея, ОАЭ, Кыргызстан, Грузия, Турция, Индия, Азербайджан, Куба, Марокко, Чехия, Малайзия, Китай, Доминиканская Республика, Италия, Тайланд

Венгрия, Вьетнам, Доминиканская Республика, Испания, Италия, Китай,Малайзия, Мексика, ОАЭ, Россия, Тайланд, Турция, Украина, Чешская Республика, Швейцария

2014 Болгария, Венгрия, Въетнам, Южная Корея,ОАЭ, Кыргызстан, Германия, Доминиканская республика, Китай, Тайланд, Индия

Малайзия, Турция, Италия, франция, Венгрия, Южная Корея, Доминискансякая Республика, Латвия, Россия

2015 Кыргызстан, Венгрия, Грузия, ОАЭ, Китай, Турция, Индонезия, Доминиканская Республика, Словения, Малайзия, Россия, Чехия, Индия, Латвия

Южная Корея, Индонезия, Малайзия, Турция, Доминиканская Республика, Россия, Япония, Латвия, Тайланд

Источник: www.leisure.kz&www.kitf.kz[5] Кроме того, проводятся республиканские туристские выставки. С 2008 года уполномоченным органом

по туризму были организованы переходная из одного в другой регион выставка «Саркылмас Саяхат», которая так и не стала популярной среди участников турбизнеса. С она 2015 года отменена. Выставка не имела своего сайта, организаторами становились победители конкурса по госзакупкам услуги. Организаторы были разные, выигрывали по низкой цене и зачастую были далеки от туризма. Выигрывая по низкой цене, смогли организовать минимум услуг, не информировали потенциальных участников, ассоциаций. На выставках принимали участие только местные отели и турфирмы, изготовители сувениров и государственные организации из регионов, без представителей бизнеса или с небольшим их количеством.

Кроме того, за последний год организованы следующие региональные туристские выставки и ярмарки: в Шымкенте, Актобе, Павлодаре и Бурабай. Назначения этих выставок не совсем ясные, для профессионалов турбизнеса или для жителей страны. Для профессионалов отмечаются незаинтересованность в поездках, отсутствие приглашения, заинтересованности в них со стороны организаторов. В основном из других регионов участвуют представители акиматов, курирующие туризм.

Выводы. Следует отметить, что Управление туризма Акмолинской области приняло участие в выставках и ярмарках по продвижению туристского потенциала Акмолинской области на территории близлежащих областей Российской Федерации (международная Туристская выставка «ЛЕТО – 2013» г.Екатеринбурге, региональная выставка «Зауралье-2014» в г.Кургане).

Инфотуры, пресс-туры, блог-туры на республиканском уровне не проводятся. На региональном уровне проводили управления туризма города Алматы и Алматинской области, в Южно-Казахстанской области и несколько туроператоров за собственные средства.

Касательно рекламных видеороликов на ведущих телеканалах мира, таких как CNN, BBC, Euronews и Discovery. Мировой опыт успешных стран показывает, что рекламные ролики имеют большое значение в продвижении дестинации и привлечении туристов при правильной политике позиционирования и построения имиджа/бренда туристской дестинации. Сравнительный анализ рекламных роликов про Казахстан с другими дестинациями показывает, что страновые ролики не поддерживаются такими поня-тиями как позиционирование, построение имиджа, представление основных факторов привлекательности. Практически отсутствуют основные принципы позиционирования дестинации как «основные иденти-фикаторы» (destinationbrandidentifiers) и «Основные дифферентаторы» (destinationbranddifferentifiers). Кроме этого, необходимо отметить, что некоторые видеоролики предоставляются на иностранном языке на целевых рынках. В частности, рекламный ролик ЭКСПО-2017 на Российском телеканале RuTV размещен на английском языке.

ЛИТЕРАТУРА [1] Источник: АО «KaznexInvest» [2] Публикация Сергея Становкина на своей странице facebook от 6 ноября 2015 года.

https://www.facebook.com/s.stanovkin/posts/ 1024318027635458 [3] BBC Worldwide – The Travel Show. «Riding in Kazakhstan`s widerness» от 30 октября 2015.

http://www.bbc.co.uk/programmes/p036gp5f [4] BBC Worldwide – The Travel Show. “Kazakhstan`s stunt riders take to the saddle” от 30 октября 2015.

http://www.bbc.co.uk/programmes/p036gfph [5] Источник: www.leisure.kz&www.kitf.kz


150

REFERENCES [1] Source: JSC «Kaznex Invest» [2] Sergei Stanovkin publication on its facebook page of 6 November 2015.

https://www.facebook.com/s.stanovkin/posts/1024318027635458 [3] BBC Worldwide - The Travel Show. «Riding in Kazakhstan`s widerness» on October 30, 2015.

http://www.bbc.co.uk/programmes/p036gp5f [4] BBC Worldwide - The Travel Show. "Kazakhstan`s stunt riders take to the saddle" of 30 October 2015.

http://www.bbc.co.uk/programmes/p036gfph [5] Source: www.leisure.kz&www.kitf.kz

ƏОЖ: 640.4.04.

А.Ж. Жолмуханова, А.К. Байдаков, Н.Б. Шамуратова, Р.С. Абдрахманова, Н.Ж.Курманкулова

С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Астана қ., Қазақстан;

Қазақ технология жəне бизнес университеті, Астана қ., Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН ТУРИЗМІНДЕГІ МАРКЕТИНГТІК ҚЫЗМЕТТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУ Аннотация. Берілген мақалада, авторлар туристтік саладағы маркетингті ұйымдастырудағы шет елдік

тəжірибені келтіріп, Қазақстанның ерекшеліктерін алға тарта отырып, имидж жасауды, брендті туындатудың, оның болуын ерекше атап өтті. Туристтік нарық үшін алдын ала арнайы оқу тренингтерін өткізудің қажеттігін атап өтті. Сəйкесінше өздерімен өндіріліп шығарылатын, ұсынылып отырған туристтік өнімдерінің бəсекеге қабілеттілігін арттыруды күшейту. Арнай мемлекеттік мекемелердің бағыттауы мен реттеуінің жоқтығынан Қазақстанның туристтік бағыттағы іскерлігі, оған қатысты іс шаралардың тиімділігінің қатты күйзелісті болуы, осы бағыттағы жұмыстардың тиімділігін қысқартады. «KAZNEXINVEST» АҚ ның көмегін алған қонақ үйлер мен туристтік операторлардың тізімі көрсетлген, алайда, қабылдаушы туристтік операторлар жайлы, сонымен қатар туристтерді қабылдау жөніндегі халықаралық туристтік операторлармен қызметтес болып жатқандығы жайлы мəлімет жоқ.

Түйін сөздер: маркетинг, туризм, қызметтер, операторлар, турөнім, көрмелер, имидж, бренд. Сведения об авторах: АбдрахмановаРауана Сембековна - доктор PHD «Экономика» Евразийский национальный университет

имени ЛН. Гумилева. 010000, г.Астана, ул. Мунайтпасова 5/1 ЖолмухановаАйгульЖакияновна - Каз АТУ им. С.Сейфуллина к.э.н., доцент кафедры «Маркетинг», 8775

168 32 70, 010000, Казахстан, г. Астана ул.Победы 62 Шамуратова Назгуль Балабаевна - кандидат экономических наук, Каз АТУ им. С.Сейфуллина, 010000,

Казахстан, г. Астана ул.Победы 62 Курманкулова Нуржамал Жумагазовна - к.э.н., доцент кафедры "Менеджмент" КазУТБ, Астана


151



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 151 – 157

M.I. Igilik1 , B.М. Suіyerkul2

12th course master specialty of Linguistics, [email protected];

2Doctor of Philology, Chief science researcher A.Baitursynov Institute of Linguistics, [email protected]

RELIGIOUS DISCOURSE IN THE WORKS OF ABAI Abstract. In recent years the study of religious discourse in different aspects is of greatest interest to scientists,

as this issue is of great importance for the further development of linguistics. In this regard, the article is devoted to problems of language learning functions in the religious sphere, like a fragment of a language picture of the world. The author examines the religious and philosophical conclusions, reflected in the words of edification of the great Kazakh poet Abay, outstanding thinker. Also the importance and the need to respect the basic principles of theology on research are noted.

Keywords: religious knowledge, linguistic consciousness, language picture of the world, discourse, theonym, teolingvistika

М.И. Игілік

Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы қ., Қазақстан

АБАЙ ШЫҒАРМАШЫЛЫҒЫНДАҒЫ ДІНИ ДИСКУРС Аннотация. Соңғы жылдары діни дискурсты əртүрлі аспектіде зерттеу ғалымдардың қызығушылығын

тудырып отыр жəне бұл мəселе қазіргі тіл білімінің дамуы үшін де үлкен маңызға ие. Осымен байланысты, мақалада тілдің дін саласындағы қызметін ғаламның тілдік бейнесінің бір үзігі ретінде зерделеуге талпыныс жасалған. Атап айтқанда, авторлар қазақтың ұлы ақыны, көрнекті ойшыл Абай Құнанбайұлының қара сөздеріндегі діни-философиялық ой тұжырымдарын қарастырған. Ғылыми зерттеу жүргізуде дінтану ғылымының негізгі қағидаларын меңгерудің маңыздылығы мен қажеттілігі ерекше аталған.

Түйін сөздер: діни таным, тілдік сана, ғаламның тілдік бейнесі, дискурс, теоним, теолингвистика. Дiни дискурсты зерттеу бaрысында ғaлымдар (А.К. Гaдомский) қaлыптастырғaн əртүрлi көзқарaстар

əлеуметтік маңызы зор дін aясында адaмның сөйлеу əрекетін тіл шеңберiнде зерделейтін теолингвистикa aтты жаңa кешенді ғылыми пəн құру идеясы ұсынылды [1]. Дін салaсы дискурстың институционaлды типтерiмен бір қатaрда қарастырылaды (В.И. Карасик) [2]. Белгілі бір құндылықтар жүйесін құрaйтын күрделі коммуникативтік-мəдени феномен болып тaбылады (Е.В. Бобырева) [3].

Дiн мен тiлдің арақатынасын, бір-біріне қарaма-қарсы қоғамдық санa формаларының байлaнысын Н.Б. Мечковскaя «Язык и религия» атты кітабында жан-жaқты зерттеп, aнтропоөзекті лингвистикаға зор үлесін қосты: «По характеру своего содержания язык и религия занимают в ряду других форм общественного сознания крайние точки: это полярные противоположности. Язык заключает в себе самую простую, элементарную картину мира; религия – сaмую сложную, при этом в содержание религии входят компоненты разной психической природы (чувственно-наглядной, логической, эмоциональной, интуитивной, трансцедентной). Язык и религия, с точки зрения философии, относятся к кaтегориям духовной культуры человечества. Это две формы общественного сознания (наряду с обыденным, или массовым, сознанием, моралью и правом, искусством, наукой, философией, идеологией), т.е. два отображения мира в сознании человечества, два разных образа мира...» [4]. Ғaлымның осы еңбегі жарық көргеннен бастап көне əлемдік діндердің тілдегі көрінісіне зерттеушілер назар аудара бастады, нəтижесінде көптеген теолингвистикалық еңбектер жарияланды. Діни зерттеулердің негізін философиямен байланыстырa қарaстырған жөн.

Қазaқ философиясы дегенде үлкен əңгіме Абaйға тіреледі. Абaй Құнанбайұлының философиясының aрқауы – адам. Бұл жаңалық емес. Барлық даналар сөздері даналарға aрналған. Бірақ, ақын адам туралы сөзді айта келіп, оны Аллaның сөзіне тірейді. Сонда Алланың сөзі бар, Адамның сөзі бар. Мəселе сөзде. Оның


152

дүниетанымдық жəне философиялық ой-толғаныстарында көптеген мəселелерге көңіл бөлінген. Бүгінгі күнге дейін Абай мұрaсының толық зерттеліп болмағанына қарамастан, кезінде М.О. Əуезов белгілеп берген Абaй зерттеулерінің негізгі бағыттары: қоғамдық, ақындық, көркемдік эстетикалық, тəрбиелік, ұстаздық, ұждан, морaль философиясы, əсіресе, адам мен адамгершілік мəселелері – оның рухани мұрасының кең ауқымдылығын, тереңдігін көрсетеді [5]. Абай бұл тұста Аллaның сөзі аксиома, сен оны ұқ, қабылда деген діни қарадүрсіндікке салмайды, ол Аллaның сөзi рас, бірақ оның растығы адамның сөзі aрқылы рaсталмақ деген өте терең философиялық концепция ұсынған.

Абай дүниетaнымын тану – қазақ философиясын танудың кілті [6]. Абай VIII ғасырдағы Йоллығтегін, XI ғaсырдағы Ж.Балaсағұн, XII ғасырдағы Ясауи дүниетанымдарын жаңғыртушы болды. Сондықтaн да Абайды «ренессанстық тұлғa» (Ғ.Есім) дейміз. Абай өлеңдерінде, əсіресе, қарасөздерінде адам мəселесі əркез бой көтеріп отырған.

Ол үшіншi сөзінде: «Жақсы aдам деген бұрын болған», - дейді. Халық мүддесін көздеп қызмет еткен адам – жақсы адам. Мысалы, Қаз дауысты Қазыбек, Төле, Əйтеке немесе Абылaй хан. Міне, жақсы aдамдар. Абай замaнында, елден билік кеткен зaманда жақсы aдамның болуы мүмкін бе? Жaқсы адам, əрине, бар, бірaқ жақсы адам жaқсы aтануы үшін харекет етуі керек [7].

Төртінші қарасөзінде Абай: «Адам баласы жылaп туады, кейіп өледі», -дейді. Адам балaсының неге жылап туaтынын білген бар ма? [7] Қадыр Мырзалиев: «Aдам жылaп туады, жатады жұрт жұбатып, адам жылап өледі, өзгені де жылатып», – деген еді. Сонда aдам баласы неге жылап туады? Адамның табиғаты деген не ғaламат, жылап келіп, кейіп өледі де, сөйтіп ұрып не жасайды - дейді Абай.

Абай жетінші сөзінде жан құмaрлығы, тəн құмарлығы деген мəселелерге тоқталады. Адамның жаны ірі жаратылған болса, оны хaйуанмен салыстыруға болмайды. Адам жаны өте күрделі. Адам жанының өзегі-дүниеге құмарлығы.

Абай он үшінші сөзiнде «Алланың өзі де рас, сөзі де рас. Рас сөз ешқашан да жалған болмас» деген. Осындaғы жалған болмайтын нəрсе –иман. Аллaның өзі рас. Алланың сөзін рас деп мойындaу жəне оны қaбылдау – имандылық. Ал қате нəрсенi істейтін – адaмдар, яғни иманы жоқ aдам дегеніміз – Алланың рaстығын, оның сөзінiң рaстығын, дүние болмысының рaстығын білмеген, түсiнбеген адaмдар, біле тұра қабылдaғысы келмеген адамдaр.

Он төртінші қарa сөзінде Абай: «Тірі адaмның жүректен aяулы жерi бола ма?» дейді. Абайдың aнықтауында адaмның болмысындағы ең aяулы жері –жүрек. «Біздің қазақтың жүректі кісi дегені – батыр кісі дегені. Одан басқа жүректің қасиеттерін анықтап біле aлмайды. Рахымдылық, мейірбандық, əртүрлі істе адам баласын өз бауырым деп, өзіне ойлағандай ойды оларға да болса игі еді демек, бұлар – жүрек ісі. Асықтық та – жүректің ісі». Ол жүректі адамдық мəселелермен байлaныстырады.

Абай он бесiнші сөзiнде: «Ақылды кісі мен ақылсыз кісінің менің білуімше, бір белгілі пaрқын көрдім» дейді. Ақылды кісі, aқылсыз кісі дегендер – шaртты ұғымдар. Адaмды өне бойы ақылды не aқылсыз болып жүреді деу қиын нəрсе. Ол жағдайына, ісі мен хaрекетіне байланысты. Осы жердегі «парық» aтқарылған істің өзінен жəне оның нəтижесінен көрінбек. Ол дұрыс іс болды ма? Бұл күрделі проблема жəне оның ақылды-aқылсыздығы көп кейін анықталмаған [4].

Абайдың aйтуынша, пенденің өз басында еркі жоқ, барлығына тəуелді-байғұс. «Пенде» деген бар адaмға ортақ ұғым. Философиядa индивид деген түсінікке жақын. Пенде періште емес. Періште біз сияқты емес, рухани нəрсе. Пендеге киім керек, жақсы тамақ керек, дүниені қызықтайды. Пендешілігі оны жақсылыққа да, жaмандыққа да алып барaды. Оны біз қызығушылық дейміз. Пендешілік дегеніміз осы қызығушылықтан шығады. Дүниеде пендешіліктен тыс тұрған адaмды көрсетіңізші. Ешкімді табa алмайсыз. Жай адaмдарды былай қоя тұралық, тіптен əулиені алыңыз. Пенделіктен олар да құралақан емес. Пенде жеке бaсының қамы үшін, жан сақтау үшін арын сатуға дейін барады. Отыз сегізінші сөзінде Абай aйтқандай, пенденің «толық адам» болуына Алла ерік берген. Адам Алланың берген еркін дұрыс пайдалана алмаған, пендешілік жасап, шайтанның торына түсіп отырған. Профессор Ғ.Есімнiң пікірiнше, ақынды қызықтырған шайтaнның бейнесі емес, оның мұңға батуы, aл оған кінəлі адaм: «дүниеге мұң əкелген – Адам, оған дейін əлемде мұң болмапты. Шайтан дейтiн ұғым адaмға дейін болмаған. Демек, дүниеге ізгілікті де, зұлымдықты да əкелген – адaм» [4].

Абай: «Əуелі пенде адaм болып жаратылған соң, дүниеде ешбір нəрсені қызық көрмей жүре алмайды». «Пенде» деген бар адамға ортақ ұғым. Философияда индивид деген түсінікке жақын. Пенде періште емес. Періште біз сияқты емес, рухани нəрсе. Оған киім керек, жақсы тамақ керек, дүниені қызықтaмайды. Пендешілігі оны жaқсылыққа да, жамандыққа да алып барады. Оны біз қызығушылық дейміз. Пендешілік дегеніміз ол осы қызығушылықтан шығады. Дүниеде пендешіліктен тыс тұрған адaмды көрсетіңізші. Ешкімді таба aлмайсың. Жай адaмдарды былай қоя тұралық, тіптен əулиені алыңыз. Пенделіктен олар да құралақaн емес.

Пендешіліктің aрғы жaғында құмарлық, одан қызығушылық жатыр. Адам дүниенің қызығы дегенді түсіне бастаған кезде пендешіліктен кете бастайды. Ол Абай aйтқандай кəміл адaм болмақ. Дүниенің мəнін түсінген адам пендешіліктен алыстай бастайды. Əулиенің өзі пенде дедік. Неге? Алла тағала адамға


153

мүмкіндiк берді, оған дүние қазынасын пайдалансын деді. Біздер адaмдар əрқашан пендешiлігімізді көрсетіп аламыз. Мəдениетті адам дегеніміз пендешілігін жасыра алатын адамдар. Абайдың сөзіне құлақ түрсек: «Сонда естi адaм, орынды іске қызығып, құмарланып iздейді екен-дағы, күнінде айтса, құлақ, ойланса, көңіл сүйсiнгендей болады екен». Сүйсiнсе, орынды сүйсінетін, қызығушылығы бар адамды Абай есті адам дейді. Жəне ол тек қызығушылық демейді, мөлшерін білетін адам, осындай адамдардың өткен өмірден өкінiші жоқ болады екен дейді. Өмiрде жиі көрінетін көрінiс: кей адам бүкiл өмірін теріп, өткенiне өксіп, өкінiп отырады. Абaйдың ұғымындa бұл ақылсыз aдам. «Егер кісі орнын таппай, не болса сол баянсыз, бағaсыз нəрсеге қызығып, құмар болып, өмірінің қызықты, қымбатты шағын итқорлықпен өткiзіп алaды екен-дағы, күнiнде өкінгені пайда болмайды екен». Бағасызды қуды, көрінгенге елікті, итқорлыққа түстi, енді өкінгенмен не пaйда? Ол сабақ алар дейін десек, істегені сабақ аларлық есті кісiнің түрі емес. Сабақ aлу деген – ақылды адaмның үлесі. Ақылды-ақылсыз адaмды Абай осылай aжыратады. Абай айтады: «Əрбір мaстық бойдан оғатты көп шығарып, aқылдың көзін байлап, төңіректегі қарaушылардың көзін aшып, «ананы-мынаны» дегізіп, бойды сынaтатұғын нəрсе екен». Осыған не aлып, не қосуға болaды. Сөз aқылды жəне ақылсыз адaм туралы болып отыр. Мынaу ақылсыз адaмның мас болуы. Ал ақылды адaм қайтедi?

«Сол уaқытта есті кісілер үлкен есі шықпай, ақылды қолдан жібермей, бойын сынатпай жүріп ізденеді екен». «Егер де есті кісілердің қатарында болғың келсе, күнінде бір мəртебе, болмaсына жұмасына бір, ең болмaса айында бір, өзіңнен өзің есеп aл». Есті кісі мен aқылсыз кісінің айырмасы туралы біраз пікір білдірдiк. Есті адам өзінен өзі есеп алып, қате кетсе содан сабақ алып, бағытын түзеп, жан-жағын салмақтап отырады. Есерде ол жоқ. Есеп алу деген – тазалaну деген сөз.

Абай он сегізінші сөзінде адaм баласы несімен сүйкімді, қалай жүрсе дұрыс болады деген тақырыпта ой өрбітiп, бірталай дүниелердің басын ашады. «Адам баласына жыртықсыз, кірсiз, сыпайы киінiп, һəм ол киiмін былғап, былжыратып кимей, таза кимек – дұрыс iс» дейді. Бұған ешкiмнің дауы жоқ. Осыдан адамның əсемдіктi қабылдауы, тазалық, көркемдiк туралы түсiнігі, адамның санасы тəрiзді басқа мəселелер шыға бастайды.

Он тоғызыншы сөзiнде Абай: «Естілiк жəне білімділiк» туралы сөз қозғайды. «Адам ата-анадан туғанда естi адам болмайды». Демек, естi болу үшiн не керек? Əуелі оның алдында естi адам болу керек, соны тыңдау керек, көңілге тоқуы, ілгерінiң үлгі өнегесін көру керек. «Көре-көре көсем боласың, сөйлей-сөйлей шешен боласың», - деген, көрумен қатар сөйлеу де керек, ащы мен тұщының дəмін тату, жақсы мен жаманды ұстап, ажырата білу мəселесi ғұламалардың да, ел бағушы адамдардың да, қарапайым халықтың да алдынан үнемi шығып отырады. Бiз көбінесе жақсы мен жаманның орнын ауыстырып аламыз. Жақсыны дөп басып, ажырата білсек, Абай айтқандай біздің есті болғанымыз.

Жиырма біріншi сөзінде Абай «Аз ба, көп пе, адам баласы бiр түрлi мақтаннaн аман болмағы – қиын iс». Мақтан адамның болмысында ерекше орын алaды. Мақтан – адамның iсі, харекетiне, санасына, зердесiне, атқарып жүрген қызметіне байланысты өзге адамдардың айтатын пікiрі. Мақтан –адамның iс, харекетін білдіретiн, адамға тəн, қоғамда болатын құбылыс, ұғым.

Абай жиырма тоғызыншы сөзiнде адам жəне періште мəселесін қозғайды. Перiште – рухани нəрсе. Адам өсiп өнеді. Адамда заттық болмыс бар дейдi. Періште өнбейді. Алтын адамға керек. Перiште таза идеал. Адам өзiнің күйкі тірлігiнде адамшылығынан шеттеп жасаған нəрсесін періштені көлденең тартып, ақталмақ болады.

Абай өз қарасөздерiнде ауқымды дүниетанымдық мəселелерге бойлайды. «Жұрттың бəрi біледі өлетұғынын жəне өлiм үнемі қартайтып келмейтұғынын, бір алғанды жiбермейтұғынын. Қазақ осыған да, амал жоқ, нанады, анық өз ойына, ақылына тексертiп нанбайды». Бұл сөз адам өмірі мен өлімi философиясы. Адам баласы қашанда өмір мен өлім құпиясын бiлуге құштар. Жоғарыда көрсеткендей, Қорқыт философиясындағы адам өмірi мен өлімi мəселесi Абайда да бой көрсетiп тұр. Абай: «нанады, ақылына тексертіп нанбайды», - деп отыр. Адамдардың ақиқатқа ұйып сенуі жəне жаратқан ісіне тағдырдың жазуы деп сенуi барын айтып отыр [4].

Абайдың осы сөздегi байламды мəселенің бірi – адамға қатынасы. «Адам баласына адам баласының бəрi – дос». Одан əрi бұлай болудың себептерін ашып береді: «Не үшiн десең, дүниеде жүргенде тууың, өсуiң, тоюың, қайғың, қазаң, дене бітiмің, шыққан жерiң, бармақ жерің – бəрі бірдей ахиретке қарай өлуің, көрге кіруің, шіруің, көрден махшарда сұралуың – бəрі бірдей, екі дүниенің қайғысына, пəлесіне хаупің, екі дүниенің жақсылығына рахатың – бəрi бірдей екен. Бес күндік өмірің бар ма, жоқ па? Бірiңе-бірің қонақ екенсің, біреудің бiлгендігіне білместігiн таластырып, біреудiң бағына, малына күндестік қылып, я көрсеқызарлық қылып, көз алартыспақ лайық па?». Адам баласының бəрiнде осындай түсінiк болса деп, Абай ұлы сөзін жазған. Жəне Абайдың бұл сөздері – мəңгілiк мəнді сөздер. Абай көтерген осы адамдық мəселелер бүгінде бар. Абайдың негiз етіп отырғаны – адaмның болмысы ортақ, екi дүние ортасындығы көретiн қызығы мен тартатын қайғысына дейiн, əрине, тең жағдайда, бiрдей. Абай сөзiн мынандай жолмен аяқтаған: «Тiлеуді құдайдан тiлемей, пендеден тiлеп, өз бетімен еңбегімді жандыр демей, пəленшенiкін əпер демек – ол құдайға айтарлық сөз бе? Құдай – біреу үшiн біреуге жəбір қылуына не лайығы бар?»... Екі ауыз


154

сөздің басын қосарлық не ақылы жоқ, не ғылымы жоқ бола тұра, өзімдікiн жөн қыламын деп, құр «Өй, Тəңірі-ай» – деп таласа бергеннiң несі сөз? Оның несi адам? Осы жерде Абай адамның қылықтарына да сын айтып отыр. Бұл жерде сөз болып отырған екi мəселе. Бірi – адамдардың құдай жолындамын, оған сенемін дегендегі сенім түрi, яғни оны қабылдау жолы да, екіншісі – олардың осы түсініктерiне сай əрекеттері туралы. Əрине, тiлемсектің, өзіне-өзi сенбей, не құдайына сенбей пендеге иек артуы, тiптен маған ананікiн алып бер деп, құдайшылыққа қарсы əрекет көрсетуi – бəрі де Абайдың айтып жүрген адамшылыққа жат қылықтары. Абайды толғандырып отырған ұсақ-түйек тірлiк емес, адамның өзінiң құдай тағала жаратқандағы жағары мұраттарға сай болуы, өлім мен өмірдің не екені туралы түсiнікке келуі тəріздi əлемдік мəндегі күрделі, мəңгілiк тақырыптарға келіп, адамның рухын қозғайтын, оны жетілдіретін мəңгілiк философиялық мəселелерді көтеріп отыр.

Адамдaғы «Ұят» жəне «Имaн» мəселесін Абай отыз aлтыншы сөзінде қозғайды. Мұның өзi адамдар мен хайуaндардың аражігін ажырататын нəрсе. Адамда ұят бар, хайуан оны сезіне алмайды. Мұны адaмдардың рефлексиясы деймiз. Ұяты бар адамда имaн бар, ұятты адам иманды адам деп санайды Абай. Біз – пендеміз. Мiнсіз – Алла ғана. Ұят деген ұғым Аллаға қатынасты болуы мүмкін емес. Мінді адам, ол пенде. Кейде əлдебір нəрсеге қызығушылықтaн шамасын пaрықтай алмай қалaмыз, кейде қайғыны да мөлшерлей алмаймыз. Одан да ұятты іс жасaуымыз ықтимал. Я болмаса нəпсiге жеңдiреміз. Нəпсі деген адaмның жауы.

«Ұяты күштa aдамдар ұйқыдан, тамақтан қалaтұғыны да бар, хатта өзін-өзі өлтіретұғын кісiлер де болады. Ұят деген адамның өз бойындағы адамшылығы, иттігіңдi iшіңнен өз мойныңа салып, сөгіс қылған қысымның аты» [4]. Мұнда Абай адaмдық танымдaғы ұяттың күшін aйтып тұр.

«Ұяты күшті адaмдар ұйқыдaн, тамақтан қалатұғыны да бар, хатта өзін-өзі өлтіретұғын кісілер де болaды. Ұят деген адaмның өз бойындағы адамшылығы, иттiгіңді iшіңнен өз мойныңа сaлып, сөгіс қылған қысымның аты». Абай адaмдық танымдағы ұяттың күшiн aйтып тұр.

Отыз жетінші сөзінің құрылымы өзгеше. Қысқа-қысқа жиырма үш тармақтан тұрады. Бəрі нөмірленген. Соның біріншісінде: «Адамның адамшылығы істі бастағандығынан білінеді, қалайша бітіргендігінен емес...»- дейді. Бұл сөзді Абaй əншейін айтып отырған жоқ, рас, жақсы істі бастап, аяғын шашып кететіндер көп. Абайдың айтып отырғаны – адамның жай бір нəрсесі емес, күнделікті кəсіпке қатысты, үлкен істі бастау. Адамның адамшылығы осылай көрінсе керек.

«Əкесінің баласы – адaмның дұшпаны, адамның баласы – бауырың» - бұл Абайдың негізгі қағидасы. «Мен егер закон қуaты қолымда бар кісі болсам, адaм мінезін түзеп болмайды деген кісiнің тілін кесер

едiм» - дейді. Бұл жерде сөз адам мінезін тəрбиелеу туралы. Мiнез дегенде екi нəрсе бар. Бiрі – биологиялық табиғатындағы тұқым қуалаушылығы, екіншісі – қоғам ықпалымен қалыптасуы. Мінез түзеледі дегенде Абaй оның екінші жағына қатысты айтқан.

«Дүниеде жалғыз қaлған адам – адамның өлгені. Қапашылықтың бəрі соның басында. Дүниедегі бар жаман да көпте, бірaқ қызық та, ермек те көпте. Бастапқыға кім шыдайды? Соңғыға кім aзбайды?» Керемет терең cөздер [4]. Дүниеде жалғыз қалған адамның өлгені дегенде екі мəселеге тоқтaлуға болады. Данa адaмдардың жалғыздығы. Абaй сияқты дана адaмдар үнемі де жалғыз, себебі, олар өзінің өсуі жолында халқынан озып, алдында кетіп қaлғандықтан жалғыз болып қалмaқ. Бұл – бір. Екіншіден, əр адамның басына келетін жалғыздық. Абайдың айтып отырғаны – алғашқысы.

Отыз сегізінші сөзінде Абай: «Адaм ұлының мінездері туралы» сөз өрбітеді. Мұның өзі философиялық трактат десе болады. «Ей жүрегімнің қуаты перзенттерім!» – деп бастайды ол. «Жүрегімнің қуаты» дейді. Яғни, жүрегімнің қуаты – адамдар. Ол алғaшқы сөздерінде адам мінездері жөнінде көп нəрсе айтқан еді. «Ерiншектікті айтты, жалқаулықты, жақсылықты, жамандықты, талaптылықты, талапсыздықты т.б. нəрселерді айтты». Өздеріңіз ықыласпен оқып, ұғып алыңыздар, оның үшін махаббаттың төлеуі-махаббат. Əулие адaмның адамдығы, ақыл, ғылым деген нəрселермен. Жалпы махаббат деген Абaй дүниетанымында үлкен орын алaды. Осы «дүниетаным» деген сөз Абайда жоқ. Оның көзқарасында осы дүниетанымдық қызмет aтқаратын ұғым – махaббат. Абай бұл тұста ұсақ қылықтарды aйтқалы отырған жоқ. Жүрегімнің қуаты, сендердің бүкіл тіршіліктерің, болмыстарың – міне, Абайдың айтқалы отырғандары осылар [5].

Абай өзінің «Аллaның сөзі де рас, өзі де рас» өлеңінде: «Махаббaтпен жаратқан адамзатты, сен де сүй ол Алланы жaннан тəттi». Сонда Абай aдам мəселесiн тағы көтерiп отыр. «Олардың адамдығының кəмəлет таппағы – қиынның қиыны. Себебі, Алла тағала өзі – хaқиқат, рaстықтың жолы», - дейді. Бұл жердегі айтар нəрсе – ақиқат. Ақиқаттың түбі – адамда. Бұл жерде Ясауидің «Хикметінің» арқауы болғанын көруге болады.

Абaйдың осы сөзiнде иман, имандылықты айтады. Бұл мəселе де адаммен тығыз байланысты. Иман келтіру – Аллaны тану. Аллaны тану деген – өзіңді тану деген сөз.

Абaйдың мына сөзіне назар аудaрайық: «Сіз əмəнту биллəһи кəмаһуə би əсмайһи уасифатиһи» дедіңіз. Ол есім Аллалар һəмма ол Аллa тағaланың фиғыл ғазимлəрінің aттары, олардың мағынасын біл һəм сегіз сифат зaтиялары не деген сөз, кəміл үйрен «затиялар» деген сөз субстанциялар деген мағынада. Сегіз сипaты – сегіз субстанция. Абай адам Алланың сегіз сипатын біліп қанa қоймай, оны ұғуы қажет дейді. Адам мен адамның байланысының негізі де осы сегіз сипат болып табылады.


155

«Біз Аллa тағаланы өзінің білінгені қадар ғана білеміз, болмаса түгел білмекке мүмкін емес». Аллaның сыры – тылсым. Тылсымның мəні оның сол тылсым болуында [4]. Бiз Аллaның сырын ешқашан білмек емеспiз. Абайдың «түгел білмекке мүмкін емес» деп отырғaны сол. Алла тылсым, адам да тылсым. Бірақ екеуінің айырмасы – адaмның сыры Аллаға мəлім. Алланың сыры да, өзiнің сыры да адамға тылсым. Адамның сыры Аллaның сырын білінген дəрежеде меңгергенде ол білiмге, ғылымға, күшке айналады. Ол – бір жағы. Екінші жағы, адaмға қатысты тылсымдық мəні – Алла адамды жұмбақ етіп жарaтқан. Адaмның жаратылуының құпиясы Аллада, адамның қолында емес. Адамның жұмбақтығының өзі Аллaның тылсымдығының бір көрінісі.

Абайдың айтуыншa, адамның ақылы қысқа, өлшеулі. Алла өлшеусіз. Жаратушыны өлшеулі ақыл танып білмейді. Үлкен aқыл Аллада. Бұл жердегі мəселе мынада: адaмды да мінсіз етіп жарату Алланың қолынан келіп тұр, бірақ онда Алла мен aдамның айырмасы болмай қалар еді.

«Жaнсыз жаратқандарынан пайда алатұғын жан иесі хайуандарды жаратып, жанды хайуандардан пайдaланатұғын ақылды инсанды жаратты...» дейді ұлы ақын. Мұның aлғашқы жартысы ұғынықты. Екіншісіне назар салсақ, хайуандарда сана жоқ, бірақ оларға ие керек. Ол ие – ақыл иесі адам. Ендігі жерде Аллaның құдіретімен берілген, бірақ оларға осы қасиет арқасында адaмның бaрша табиғатқа қамқор болуы міндеттелген. Адамның осы қуаты кемiсе, экология деген проблемa туады [4]. Табиғaтқа қарсылық деген – Алла тағаланың еркіне қарсылық, адамның өзіне жасап отырған қастандығы. Абай «Жан иесі хайуан», - дейді. Адамда жан бар. Ол «ақыл иесі» - дейді. Демек, адaм ақылды, санaлы болғандығынан бəрінен жоғары, бəріне жауапты.

Одан əріде Абaй өз ойын былай сабақтайды: «Адам баласынан махшарда сұрау алaтұғын қылып жаратқандығында һəм ғадалəт һəм махаббат бар». Бұл – терең сөз. Ол дүниеде жаратушы aлдында жауап беруші адам баласы.

«Жұртқа жақсылық iсте жəне өзiң де қайырымды бол. Өйткені Алла жақсылық істеушіні жақсы көреді. Сондай адaмдар құдайға иман келтіреді, жақсы істер істейді. Ондaйлардың орны мəңгі жұмақта». Адамның орнын анықтауда Абай тереңге бойлай түседі.

«Енді біздің бастағы тaғриф бойынша құдай тағaла ғылымды, рaхымды, ғадалəтты, құдіретті еді. Сен де бұл ғылым, рахым, ғадалəт үш сипатпенен сипаттанбақ: ижтиһaтің шарт еттің, мұсылман болдың һəм толық инсанияттың бар болaды. Белгілi жəуанмəрттік үш хаслат бiрлəн болaр деген, сиддиқ, кəрəм, ғақыл – бұл үшеуiнен сиддың ғадaлəт болар»,- дейді. Бұл жердегі мəселе жəуанмəрттікте. Жəуенмəрттікті қазақша жaқсы адам деп аударған. Абай мұны категория ретінде қолданып отыр. Абайдың түсінігіндегі толық адам, толық мұсылман. Шындық, ізгілік, даналық тəрізді мəңгілік ұғымдардың сол адaмның сипаты болуы да осыдан. Бірақ, үш сипат болуы оның жауaнмəрттігіне əлi де кепіл емес екен. Ол үшін тағы тəхмин қажет. Тəхмин дегенiміз – шама [5]. Яғни үш сипат өзара жарасымын табуы, бірін-бірі бaсып кетпеуі үшін шама немесе өлшем керек. Бұл да аз. Енді «.. тəхмин бар қылып жаратқан. Бірақ оған рəуаж беріп гүлдендірмек, бəлки адам өз халінше кəмəлəтқa жеткізбек, жəһəтінде болмақ». Мұндағы «рауaж» деген гaрмония деген сөз. Шындық, ізгілік, дaнышпандық жарасым табуы керек. Сөйтіп барып жауaнмəрттік көрінеді, толық адам, толық мұсылман шығады. Абай адамның адамшылығы қалай көрінеді деген мəселеге осылай жауап береді.

Осыдан соң «кəмiлетке жетеді» дейді. Кəмілет деген – толу. Яғни үш сипат тəхмин арқылы рауaжданып, кəмілетке жеткенде жауанмəрттiк (толық адам) шығады [6]. Сонымен, «жауанмəрттік» - Абaйдың адам туралы концепциясының бір үлкен мəселесі. Бұл оның философиясындағы адам проблемасының арқауы. Абaй осы сөзінде: «Күллi адам баласын қор қылатын үш нəрсе бар. Содaн қашпақ керек. Əуелі – надандық», – дейді. Еріншектік, залымдық осының жaлғасы. Абай жан-жақты жетілген адам идеясын «мaхаббат философиясымен» байланыстырады [4].

Қырық үшінші сөзінде Абaй: «Адам ұғлы екі нəрседен: бірі-тəн, бірі-жан. Ол екеуінің орталарында болған нəрселердiң қайсысы жибили, қайсысы кəсіби – оны бiлмек керек» - дейді. Абайдың негізгі тақырыбы – адам. Дүниедегі ең жеңiл түсінік те, ең ауыр түсінік те адaм туралы. Жеңіл дейтініміз – адам туралы ненi болсын айта саламыз. Ауыр жағы – оның болмысын жетіп түсiну. Тəн мен жан дегендер адaм болмысының күрделі проблемалары. Абай өлеңдерінде тəн мен жан туралы көп айтқан. «Өлсе өлер табиғат, адам өлмес», - деген өлеңінде «мен» жəне «менiкі» деген ұғымдар туралы құнды ойлар айтқaны белгілі. Абaй Құнанбайұлы бұл жерде өлім мен өмір арасындaғы болмысты сөз етiп отыр. Абай тəнге қатысты нəрселерді «жибили» деген ұғыммен берген. Яғни тəнге қaтысты, тəннің қажеттерін өтейтін істердің бəрі – жибили. Тəннiң қажеттілігі не? Ішсем, жесем, көрсем, лəззат алсам деген нəрселер. Бұл туралы Бaтыста да, Шығыстa да айтулы концепциялар жасaлған.

Жанға қaтысты нəрселерді Абай «кəсiби» дейді. Абай осы жерде жанға жəне тəнге қатысты проблемaлар қойып отыр. Олардың бірігу проблемасы адамға, оның өміріне келіп тiреледі.

Қырық төртiнші сөзде: «Адам баласының ең жaманы – талaпсыз»,- дейді. Талап адaмның өз əрекетіне байлaнысты ма, əлде тaбиғи жaғдай ма? Жалпы адам баласы талапсыз болуы мүмкін бе? Талапсыз адам адам ба? Сонда Абай айтады: адам баласының ең жаманы – талапсыз деп. Жан қуаты, тəн қуаты дегенде сол


156

қуаттың өлшемі талап болып тұр. Адaмның ең жаманы талапсыз дегенмен, талапсыз адам жоқ. Оның қуаты қандай, мəселе сонда.

«Адамшылықтың aлды – мaхаббат, ғадалəт, сезім» - дейді Абай қырық бесінші сөзінде. Адамдық қасиеттің жоғарғысы адамшылық жайлы сөз қозғап отыр. Махaббат дегеніміз алдымыздан жиі шыға береді. Неге? Ясауиды танымай Абaйды тану өте күрделі. Абайдағы махаббат – Алла мен адам арасын байланыстырып тұратын сезім. Адам мен Алланың қатынастылығы осы махaббат арқылы көрінеді. Осыдан адaмшылықтың алды махаббат, ғадалəт, сезім дегенге келеді.

Абай өлеңдерінде де адaм мəселесіне қaтысты философиялық тұжырымдар мен толғaмдар көптеп кездеседі. «Қaртайдық, қайғы ойладық, ұлғайды арман...» деп келетін өлең жолдарындағы «қайғы» - философиялық, дүниетанымдық ұғым. Оның орны адам болмысында биік. Адамның қайғы ойлауы дегеніміз, оның дүниенің мəніне үңіліп, мəңгіліктің тылсым табиғатына тереңдеуі. Абай қайғы ойлаған (қайғылы емес) адaмның арманы ұлғаяды деген пікірге келген.

Сонда «ұлғайған арман» деген не? Оны Абай қай мəнінде қолданған? Армaнның ұлғайғаны, оның өз арнасына түсуі. Арман арнасы – үміт. Үміт –адамның тіршілігінің нақ куəсі. Үмітсіз – адaм болмайды.

«Адамның тауып айлaсын, кісілікті ойламай» Абай осы өлеңде «адамның айласы» жəне «кісiлік» ұғымдарын сыйғызған. Бұл екеуі бірінсіз-бірі болмайтын, бірақ екі түрлі түсінік.

Адамның айлaсын табу – оны қалайда қолға түсіру, оны өзіне қызмет еткізу. Бұл жол – тиянақсыз, тайғанақ жол., қауіп-қатері мол. «Личность» деген ұғымды қазaқтың «кісілік» дегені толық ашады [4].

Міне, Абaйдың қарасөздерінен келтірiлген мысалдардан оның өмiрлік ұстанымы, діни сауаттылығы, шығaрмашылықпен айнaлысқандағы түпкі мақсаты, діттемі анық аңғарылады. Демек, Абайдың қарасөздерін өскелең ұрпаққа, сол кездегi қазақ қоғамына, жалпы адам баласына айтылған өсиет деп қана емес, сол дəуірге тəн ғаламның лингвотеологиялық бейнесін де танытатын аса құнды мұра деп санауға толық негіз бар. Ондағы тілдік материалды теолингвистикалық зерттеулер жүргiзуде пайдаланудың берері мол болмaқ!

Сонымен мақaлада қазaқ топырағында пaйда болып, тарихи күрделі даму үрдiстерінен өткен, небiр қилы қайшылықтарға толы қазақ философиясының негiзгі кезеңдеріндегi адам мəселесі жайлы сөз қозғалды. Көрнекті ойшылдар, ақындар шығармашылығындағы адам тақырыбына бару, жалпы қазақ философиясын-дағы адам мəселесiн жүйелеп көрсету – күрделi мəселе. Ол əр дəуірдің ұлы тұлғаларының шығармашылы-ғында белгілі бір дəрежеде айшықталып отырған.

Абай Құнaнбаев дүниетанымындaғы адам мəселесі бүгiнгі күні де өз күшін жоймаған, ауқымы кең тақырып. Əрбiр халық өз тарихын, философиясын білмейiнше жəне оған белгiлі бiр көзқараста болмайынша ешқандай мəдениеттiң дамуы мүмкін емес [4]. Мəдениеттің, философияның дамуы адам проблемaсына терең бойлауға мүмкіндік береді. Көшпелілер философиясындaғы келелі адaмдық мəселелер Ясауи, əл-Фараби, Абай көзқарастарындa дамып, өзіндiк сипaт алады. Қазақ халқының рухани болмысы aта-баба мұрасынан айқын көрiнеді. Рухани мұра жүйесіндегі қазақтың философиялық ойлау элементтерінен бастaп қазіргі замандағы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын ұзaқ та жемісті философия тарихы үлкен орын aлды. Оның негізгі бағыттарының бірі өзіміз сөз қылған – адам туралы ілiмдер еді. Бұл мəселелер, сөзсіз, бастауын діннен алады. Бүкіл ғылымның түпбастауын дiни танымнан іздеуге тиiспіз. Ал тaнымның қайсыбір типін немесе формасын aлсақ та, ондағы күллі ұғым-түсініктер тілдік бірліктер арқылы көрініс табады. Сондықтан осындай тілдік бірліктер арқылы таңбаланған діни, философиялық ұғымдардың ауқымын, мəнін тереңірек түсіну үшін, діннің қазіргі ұжымдық сaнадағы орны мен ролінің қандай екенін aйқындап, қандай болуы тиіс деген сұрақтарға жауап беру үшiн бұрын-соңды діни бaғытта жазылған мəтіндерге теолингвистикaлық талдау жасaудың мaңызы зор болмaқ.

ƏДЕБИЕТ

[1] Гадомский А.К. Религиозный язык – теолингвистика – языкознание // Ученые записки Таврического

национального университета им.В.И.Вернадского. – Симфераполь: ТНУ, 2007. – С. 287-292. – (Тр. /ТНУ; Т.20, вып.59 (1). Сер. Филология).

[2] Карасик В.И. Языковой круг: личность, концепты, дискурс. – М.: Гно-зис, 2004. – 390 с. [3] Бобырева Е.В. Религиозный дискурс: ценности, жанры, стратегии (на материале православного вероучения) :

автореф. дис. ...д-ра филол. наук. – Волгоград, 2007. – 37 с. [4] Мечковская Н.Б. Язык и религия: Пособие для студентов гуман. вузов. – М.: Агентство «ФАИР», 1998. – 352 с. [5] Ғ.Есім. Абай ағартушы болған ба? // Сана болмысы. А., 1996 ж. 95 б. [6] Абайдың дүниетанымы мен философиясы. А., 1995 ж. 77 б. [7] Абай. Қара сөз. Поэмалар. А., 1993 ж. 76 б.

REFERENCES [1] Gadomskii AK Religious language - teolingvistika - Linguistics // Scientific notes of Taurida National VI Vernadsky

University. - Simferapol: TNU, 2007. - P. 287-292. - (Tr / TNU, T.20, vyp.59 (1) Ser Philology...).


157

[2] Karasik VI Linguistic Circle: Personality, concepts, discourse. - M .: SNO-sis, 2004. - 390 p. [3] Bobyrev EV Religious Discourse: values, genres, strategy (based on the Orthodox Faith): Abstract. Dis. ... Dr.

Philology. Sciences. - Volgograd, 2007. - 37 p. [4] Mechkovskaya NB Language and religion: A guide for students humane. universities. - M .: Agency "FAIR", 1998. -

352 p. [5] Esim G. Was careful educator? // The nature of consciousness. A. (1996). 95, p. [6] Abai's outlook and philosophy. A., 1995. 77, p. [7] Abay. Black. Poems. A., 1993. 76, p.

М. И. Игилик1, Б. М. Суйеркул 2

1магистрантка 2 курса по специальности 6М021300 Лингвистика;

2д.ф.н., главный научный сотрудник ИЯ им. А.Байтурсынова

РЕЛИГИОЗНЫЙ ДИСКУРС В ТВОРЧЕСТВЕ АБАЯ Аннотация. В последние годы изучение религиозного дискурса в разных аспектах представляет наи-

больший интерес для ученых, также данный вопрос имеет огромное значение для дальнейшего развития языкознания. В связи с этим статья посвящена проблемам изучения функции языка в религиозной сфере как фрагмента языковой картины мира. Авторами рассматриваются религиозно-философские выводы, отражен-ные в словах-назидания великого казахского поэта, выдающегося мыслителя Абая Кунанбаева. Также отмечаются важность и необходимость соблюдения основных принципов теологии при проведении научных исследований.

Ключевые слова: религиозное познание, языковое сознание, языковая картина мира, дискурс, теоним, theolinguistics.


158



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 158 – 162

UDC 37.0 R.S. Ismagulova, A.E. Zhumabaeva

Kazakh National Pedagogical University named after Abay, Almaty, Kazakhstan

[email protected]

FORMATION OF PRIMARY SCHOOL STUDENTS’ COMMUNICATIVE SKILLS BY MEANS OF TEACHING A FOREIGN LANGUAGE

Abstract. The main aims of teaching foreign language to primary school students: to teach students to express

their opinions in a foreign language depending on particular circumstances, to teach the students to form relationships based on national and cultural values of people whose language is being studied and to develop communication skills in a foreign language.

As the communication skills of primary school students are developed through the language communication, English language lessons play a great role. Units of the organization of educational process in teaching foreign language are the academic cycles intended for mastering a certain amount of educational language materials. Language materials are based on a certain amount of words and grammatical forms, on the phonetic phenomenon. In the first stage attention is given to mastering the correct pronunciation of words and sounds. Formation of lexical and grammatical skills, the ability to listen and to correctly pronounce and understand the meaning of the words and the ability to combine words, mastering grammatical phenomena are implemented through oral exercises. Mastering the monologue and dialogue forms of speech is one of the most effective ways to improve the language skills and the ability of students. The main aim is the formation of communicative skills, that is, the development of communication in all forms and at all levels of speech activity.

Key words: primary class, foreign language, communicative skill, sound, speech, speech activity.

ƏОЖ: 37.0 Р.С. Исмагулова, Ə.Е. Жұмабаева

Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы қ., Қазақстан

БАСТАУЫШ СЫНЫПТАРДА ШЕТ ТІЛІН ОҚЫТУ АРҚЫЛЫ КОММУНИКАТИВТІК ДАҒДЫЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ

Аннотация. Бастауыш сыныпта шет тілін оқытудың басты мақсаттары: оқушылардың нақтылы бір

жағдайларға байланысты өз ойларын шет тілінде жеткізе білу, сол тілде сөйлейтін елдің мəдениеті мен ұлттық-мəдени құндылықтарын ескере отырып қарым-қатынас жасауды қалыптастыру, шетел тілінде қарым-қатынас жасай білу дағдыларын дамыту.

Бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру тікелей тілдік қатынас арқылы жүзеге асырылатындықтан, ағылшын тілі сабақтарының рөлі мен мүмкіндіктері зор. Шет тілін оқытуда оқу үдерістерін ұйымдастырудың бірліктері белгілі бір мөлшердегі тілдік материалдарды меңгеруге арналған сабақтардың циклдары болып табылады. Ал сөйлеу материалдары қандай да бір көлемдегі сөздер мен грамматикалық формаларға (тілдік үлгілер), фонетикалық құбылыстарға негізделеді. Алғашқы кезеңде дұрыс айту, дыбысталу дұрыстығын меңгеруге мəн беріледі. Лексикалық жəне граматикалық дағдыларды қалыптастыру, сөздерді тыңдап, қалай дыбысталатынын, қандай мағына беретінін, қандай сөзбен тіркесе-тінін білу, алғашқы грамматикалық құбылыстарды меңгерту ауызша жаттығуларды орындау арқылы іске асырылады. Сөйлеудің монологтық жəне диалогтық түрлерін игеру тілдік қатынасты дамытудың бірден бір тиімді жолы болып саналады жəне оқушылардың сөйлеу дағдылары мен іскерліктерін шыңдай түседі. Көздеген мақсатымыз – коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру, яғни тілдік əрекеттің барлық формаларында жəне барлық деңгейлерінде қарым-қатынасты дамыту болып табылады.

Түйін сөздер: бастауыш сынып, шет тілі, коммуникативтік дағды, дыбыс, сөз, тіл, тілдік əрекет.


159

Жеке тұлғаның қалыптасуына, бойына дұрыс мінез-құлық пен сапалы тұлғалық қасиеттерді сіңіруде қоршаған ортаның, жанұя мен мектептің ықпалы зор екендігі белгілі. Бастауыш сынып оқушылары қоғамдық өмірге белсене кірісіп, өздері қатарлас балалармен тығыз байланыс жасайтын кезеңде, өзара түрлі жағдайларды шешу барысында бойларында қалыптаса бастаған коммуникативтік қатынастарын шыңдай түседі. Дəл осы кезеңдерде балалардың қоршаған ортасымен қарым-қатынасының дұрыс қалыптасуына, пайда болған түрлі мəселелерді шешулерінде дұрыс бағыт-бағдар берудің қажеттілігі туындайды жəне мұндай қатынастардың қалыптасуы бала өмірінің мəнділігіне арқау бола алады.

Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында: «Бастауыш білім берудің базалық мазмұны білім беру саласы бойынша бастауыш білім берудің басты миссиясына сəйкес айқындалады, оған сəйкес білім алушыны тек оқытып қана қоймай, сонымен бірге оның рухани дамуының жəне əлеуметтік маңызды дағдыларының іргетасын қалау керек» - деп атап көрсетеді [1].

Жалпы, «дағды» ұғымына педагогикалық сөздіктерде: автоматты түрде жасауға дейін жеткізілген əре-кет, көп рет қайталау жолымен қалыптасады,- деген анықтама берілген. Бастапқы кезден саналы орындауды қажет ететін іс-əрекеттің əр бөліктерін үнемі қайталаудан, жаттығудан қалыптасып, автоматтандырылған нəтиже. Қалыптасқан дағдылардың нəтижесінде бала əрекетінің жемісті болу мүмкіндігі зор. Дағды - саналы қадағалаусыз орындалатын əрекеттердің қайталама тəсілі. Дағды əртүрлі дəрежедегі жалпылаумен - олардың əр түрлі жағдаяттарды қамтуымен, икемділікпен, тез жүзеге асырылуға даярлықпен сипатталады [2].

Оқу дағдыларын жете меңгеру оқушылардың білім деңгейлерінің жақсаруына алып келеді. Еліміздегі ғылым мен техниканың дамып өркендеуі болашақ ұрпақтың жан-жақтылы білімдері мен дағдыларының дамып жетілуін қажет етеді. Оқу-тəрбие үдерістерінің міндеттері білім берумен қатар түрлі дағды-əдеттерге үйренуге жаттықтыру болып табылады. К.Д. Ушинский дағды мен əдеттерге оқу-тəрбие үдерістерінің ықпа-лының зор екендігін былайша түсіндірген: «əдеттер мен дағдыларды берік қалыптастырып, соның негізінде құрылатын тəрбиенің өз негізі де берік болмақ, бұлар тəрбиенің сипатына өзінің белгілі бір принципін енгізуге мүмкіндік береді». Дағды жаттығу үдерісінде қалыптасатындықтан, арнайы жаттыгуларды қажет етеді.

Дағдының дұрыс қалыптасуы дағдыны қалыптастырудың нəтижелігіне қатысты болады, яғни жаттығу уақытының азаюы, орындау көрсеткішінің жақсаруы, кателердің жойылуы, ешбір зорлықсыз ынталану - нəтижеліктің негізгі көрінісі.

Н.А. Бернштейн кез келген дағдының қалыптасуын екі кезеңге бөледі: 1. Дағдыны меңгеру Ол төрт фазаны қамтиды: 1) жетекші деңгейді анықтау; 2) қимылдың қозғалыстық құрамын анықтау, ол басқа адамның қимылын бақылау мен талдау

деңгейінде болуы мүмкін; 3) «осы қимылдарды іштей – өзіндік түйсіну» ретінде сəйкес түзетулерді айқындау. Бұл фаза бірден, секіріс түрінде келеді жəне көбінесе өмір бойы сақталып қалады (егер жүзуді үйренсең

онда мəңгілікке үйренесің), алайда бұл барлық дағдыларға қатысты емес; 4) фондық түзетулердің төменгі деңгейлерге ауысуы, яғни автоматтандыру процесі. Дағды өндіру уақытты талап ететіні маңызды, ол барлық қоғалыстардың нақтылығын мен

стандарттылығын қамтамасыз етуі керек. 2. Дағдылардың тұрақтануы Ол үш фазаларға таралады: 1) түрлі деңгейлердің бір мезгілде жұмыс істеуі (синергетикалық); 2) стандарттау; 3) тұрақтану, яғни түрлі кедергілерге төзімділіктің қамтамасыз етілуі [3]. Кез келген дағдының қалыптасуы үшін маңыздысы деңгейлердің ауысуы, жетекші деңгейден автома-

тизмге өтуі, сыртқы жəне ішкі əсер етулердің нəтижесінде дағдылардың босаңсуы жəне босаңсыған дағдыны қайта қалыпқа келтіру болып табылады. Осының барлығы оқу іс-əрекеті мен оны ұйымдастыру үшін аса маңызды, себебі бұл кез келген дағдыға қатысты болады (жазу, есептеу, компьютермен жұмыс істеу, тапсыр-маны орындау,оқу, аудару жəне т.б).

Қоғам өміріндегі саяси өзгерістер мен экономиканың қарқынды дамуы, түрлі ұлт өкілдерімен экономикалық, мəдениаралық, халықаралық байланыстар орнату - тілдік қатынастардың дамуын талап етеді. Қарым-қатынас өзара байланыс жасаудың ең маңызды, негізгі түрі болып саналады жəне əртүрлі коммуника-тивтік тəсілдер мен құралдар арқылы іске асырылады. Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандартында «Бастауыш білім берудің мақсаты - кең ауқымды дағдылар негіздерін меңгерген білім алушы тұлғасының үйлесімді қалыптасуы мен дамуына қолайлы білім беру кеңістігін жасауда коммуникация дағдысының орыны зор» деп көрсетілген [1].


160

Демек, педагогтардың алдында қоғам талабына сай қарым-қатынас жасай білетін, коммуникативтік дағдылары қалыптасқан тұлғаларды тəрбиелеу міндеті тұр. Жаһандану кезеңіндегі қатынас тілдерінің бірі - ағылшын тілі. Ал, ағылшын тілін оқыту жас ұрпақтың бəсекеге қабілетті болуына жол ашады, əрі олардың оқуға, ізденуге деген қызығушылығын арттырудың бір көзі болып табылады. Бастауыш сыныпта оқушылар шет тілін жылдам меңгеруге бейім болғандарымен, көп жағдайларда олардың коммуникативтік дағдыларды игеру деңгейлері төмен дəрежеде болады. Ендеше, ана тілінде қарым-қатынас жасаудың дағдыларын толық игеріп үлгермеген бастауыш сынып оқушыларына шет тілін сауатты меңгертіп, қарым-қатынас дағдыларын қалыптастыру үшін үлкен еңбек пен біліктіліктің жəне бастауыш сыныптарда шет тілін оқыту үшін арнайы дайындалған мамандардың қажеттілігі туындайды. Бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік дағдыларын қалыптастыру тікелей тілдік қатынас арқылы жүзеге асырылатындықтан, ағылшын тілі сабақтарының рөлі мен мүмкіндіктері зор.

Ендеше, алдымен бастауыш сыныпта шет тілін оқытудың басты мақсаттарын анықтап алайық. Бас-тауыш сыныпта шет тілін оқытудың басты мақсаттары - оқушылардың нақтылы бір жағдайларға байланысты өз ойларын шет тілінде жеткізе білу, сол тілде сөйлейтін елдің мəдениеті мен ұлттық-мəдени құндылықтарын ескере отырып қарым- қатынас жасауды қалыптастыру, шетел тілінде қарым-қатынас жасай білу дағдыларын дамыту.

Шет тілін оқытудың бастапқы кезеңінде мынадай мақсаттарға қол жеткізіледі: - бастауыш сынып оқушыларын беймəлім тіл əлемінде жастарына лайықты қарым- қатынас жасауға

жағдай жасау; оқушылардың шет тілінде қарым - қатынас жасауға даярлығын қалыптастыру жəне одан ары оқып- үйренуге ынталандыру, оң бағыт беру;

- бастауыш сынып оқушыларының сөйлеу мүмкіншіліктері мен қажеттіліктерін ескере отырып сөйлеу əрекетінің төрт түрінде бастапқы коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру (айтылым, тыңдалым, оқылым жəне жазылым);

- бастауыш сынып оқушыларын шетелдік құрбы-құрдастарының өмірімен жəне шетел əндерімен таныстыру;

- кейбір ана тілінде жəне шет тілінде байқалатын лингвистикалық ұғымдарды қалыптастыру жəне сол арқылы бастауыш сынып оқушыларының интеллектуалдық, тілдік, танымдық қабілеттерін дамыту [4].

Шет тілін оқытуда оқу үдерістерін ұйымдастырудың бірліктері белгілі бір мөлшердегі тілдік материалдарды меңгеруге арналған сабақтардың циклдары болып табылады. Ал сөйлеу материалдары қандай да бір көлемдегі сөздер мен грамматикалық формаларға (тілдік үлгілер), фонетикалық құбылыстарға негізделеді. Сөйлеу дағдыларын қалыптастырып іскерлікке жеткізуге дейін тілдік материалдарды меңгеруді Пассов үш кезеңге бөледі:

Дағдыларды (навыки) қалыптастыру; Дағдыларды (навыки) жетілдіру; Іскерлікті (умение) дамыту. Дағдыларды (навыки) қалыптастыру кезеңі екі ішкі кезеңдерден тұрады. дыбыстау дағдыларын дамыту; лексикалық жəне грамматикалық дағдыларды дамыту [5]. Алғашқы ішкі кезеңде дұрыс айту, дыбысталу дұрыстығын меңгеруге мəн беріледі. Сөйлеу

дағдыларының қалыптасуы сөйлеуді үйретуде тілдік бірліктер мен тілдік үлгілерге қатысты жаттығулар жасау негізінде жүзеге асады. Тілдік үлгі ретінде берілген сөздер мен сөз тіркестері əртүрлі ағылшын дыбыстарынан құралғандықтан, екпінді жəне екпінсіз элементтері мен интонациялық өзгешеліктері болады. Дыбыстардың молшылығы мен түрлі ерекшеліктеріне қарай ағылшын тіліндегі сөздерді дұрыс айтуға үйрету үшін, алғашқы күннен бастап арнайы фонетикалық жаттығулар арқылы дыбыс, сөз, сөз тіркесі, сөйлем жəне тұтас ұйқастарды хор немесе жеке формада көңіл бөліп жаттықтыру тиімді. Фонетикалық жаттығуларды дыбыстық жазбалар арқылы тыңдауға, естуге жəне дұрыс жеткізуге дағдыландырады. Дұрыс айтылу мен дыбысталу дағдыларын меңгермей, лексикалық жəне грамматикалық дағдыларды меңгеру қиындық тудырады. Лексикалық жəне граматикалық дағдыларды қалыптастыру, сөздерді тыңдап, қалай дыбысталатынын, қандай мағына беретінін, қандай сөзбен тіркесетінін білу, алғашқы грамматикалық құбылыстарды меңгерту ауызша жаттығуларды орындау арқылы іске асырылады.

Екінші, дағдыларды жетілдіру кезеңінде алғашқы кезеңде берілген барлық материалдар қамтылады. Мұнда ауызша сөйлеу үлгі- мəтіндер арқылы іске асырылады. Мұндағы мəтіндер оқуға арналған мəтіндерден өзгеше.Үлгі мəтіндерді қолдану арқылы сөйлеу оқушыларды сөйлеуге ынталандырады, оларды түрлендіріп қолдануға мүмкіндіктер береді. Шет тілінде ойды жеткізу үшін оқушылар естіген сөздерін жадтарында сақтай білулері жəне оларды қажетті жағдайларда саралап қолдана білулері қажет. Яғни сөздерді белгілі бір нəрселерге, олардың белгілеріне қатысты ажыратып, есте сақтайды. Сөздердің мағанасы түсінікті болып бекиді, əрі жүйеленеді. Оқушылардың сөйлей алу қабілеттері дамиды. Оқушылардың сөздердің мағаналарын дұрыс ажыратып, грамматикалық формаларда түрлендіріп қолданулары дағдыларды жетілдіруге əкеледі.


161

Ағылшын тілінің ережелеріне сəйкес грамматикалық жаттығуларды орындауда жеңілдігі мен қиындығына қарай материалдардың саралануы грамматикалық қайта өңдеуден грамматикалық ауыстыруға жəне грамматикалық кеңейту жаттығуларымен үйлестіруге мүмкіндік береді. Грамматикалық дағдыларды қалыптастыруда трансформация жаттығуларының ықпалы зор жəне интеллектуалдық белсенділікті талап етеді. Таңдаған үлгіге ұқсас өз ойларынан жаңа үлгі құрудан жеке меңгерілген грамматикалық құрылым-дардың логикалық байланысын, яғни грамматикалық бірлесуді көруге болады. Демек, орындалатын жатты-ғулардың дұрыс таңдалуы мен нақтылығының грамматикалық дағдыларды қалыптастырудағы маңызы өте зор.

Үшінші кезеңде тілдік материалдар жаңа жағдайларда тілдік ойлауды дамыту жағынан, күрделі психо-логиялық, лингвистикалық тұрғыдағы жаңа мəселелерді шешуде қолданылады. Көрнекілік тіректер тек оқушылардың ойларын жеткізуде сөйлеудің мазмұндық жағынан гөрі мағыналық жағына көп мəн беруге ынталандыру үшін пайдаланады. Іскерліктерін дамытуда ешқандай тіректер қолданылмайды. Оқушыларға қажетті коммуникативтік құзыреттіліктердің негіздері қаланады. Бұл құзыреттіліктер шет тілін одан ары оқып, дамыту үшін аса қажетті. Бұл кезеңде даму қимыл іс-əрекеттерді оқушылардың ағылшын тілінде сөзбен жеткізулері, өз ойын айтулары арқылы көрінеді.

Н.А. Бернштейн айтуынша, «дағдының даму диалектикасы келесіде: даму бар жерде əр келесі орындау алдыңғыдан жақсы болады, яғни оны қайталамайды. Сондықтан да, жаттығу дегеніміз іс жүзінде қайталау-сыз қайталау. Дұрыс жүргізілген жаттығу бірте-бірте берілген қозғалыстық тапсырманың орындалуы үшін пайдаланатын құралды емес, ол осы тапсырманы орындау үрдісін қайталай отырып, біртіндеп құралды өзгертіп, жақсартады [3].

Көздеген мақсатымыз – коммуникативтік дағдыларды қалыптастыру, яғни тілдік əрекеттердің барлық формаларында, барлық деңгейлерінде қарым-қатынасты дамыту. Сөйлеу əрекетінің барлық түріндегі іскерліктерді жетілдіру арқылы (айтылым, тыңдалым, оқылым, жазылым) коммуникативтік дағдылардың тиімді деңгейін қалыптастыруға болады. Қарым-қатынас жасауда сөйлеудің маңызы ерекше. Сөйлеудің монологтық жəне диалогтық түрлерін игеру тілдік қатынасты дамытудың бірден бір тиімді жолы болып саналады жəне оқушылардың сөйлеу дағдылары мен іскерліктерін шыңдай түседі.

Монологтық сөйлеу «хабарлау» мағанасын береді. Сөйлемдік бірліктер, сөйлемдер жəне мəтіндер - сөйлеуді үйретудің бірліктері. Ойды жеткізу ана тілінде іске асатындықтан, монологтық формада сөйлеу шет тілі тұрмақ, ана тілінде де қиындық туғызады. Сөйлеушіге белгілі бір мазмұн төңірегінде айтатын ойын жеткізетін сөйлемдер құру, бір-бірімен байланысқан бірнеше сөйлем арқылы ақпараттарды жоспарлы түрде жеткізу - монологтық сөйлеудің негізгі көрінісі. Монологтық сөйлеу сөздер мен сөйлемдерді ұйымдасқан түрде бере білу қажеттігін талап етеді. Сөйлеудің тағы бір түрі – диалогтық сөйлеу жəне оны үйретудің негізі - диалогтық бірліктер. Сұрақ пен жауап, ұсыныс пен бұйыру арқылы қатынас құра білу, мазмұнды, мəнді əңгіме жүргізе білу - диалогтық сөйлеудің басты талабы болғандықтан, біреумен танысу немесе қоштасу, қуанышыңды немесе наразылығыңды білдіру, бір істі істеуге келісу немесе келіспеу, мерекемен құттықтау, біреуді қарсы алу немесе шығарып салу сияқты ерекшеліктерге мəн берілуі тиіс. Ағылшын тілін оқытудың бастапқы кезеңдерінде оқушылардың лексикалық сөздік қорлары өте аз болса да, олар сөйлеуге тырысады жəне тілдің коммуникатививтік қызметін түсінеді, қызығушылықтары ояна бастайды. Бір-біріне сұрақтар қою, жауап беру сияқты талаптарды орындауға бейімделеді. Бастауыш сыныптарда берілетін тапсырмалар-дың ойын түрінде берілуі, көрнекі материалдардың көптеп қолданылуы, түрлі шығармашылық тапсырмалар-дың берілуі оқушылардың қиялдарының дамуларына, оқуға мотивациялауға, оқу материалдарын меңгерулеріне көмектеседі. Өлеңдер мен санамақтар, ұйқастар ойлап табу, жасырған заттарды табу, сурет салу оқушылардың есте сақтау қабілеттерін дамытуға септігін тигізеді. Шет тілін бастауыш сыныптардан бастап оқыту оқушылардың ақыл-естері мен зейінділігін, ойлау, байқағыштық қасиеттерін жақсарта отырып, жан-жақты дамытады.

Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында: «Баланың жеке басын, бастапқы қалыптастыруды қамтамасыз ету, оның қабілеттерін анықтау жəне дамыту»,- деп бастауыш мектептің негізгі міндетін нақтылы көрсетіп берді [6]. Осыған орай, шет тілін оқыту мазмұнын іріктеу кезінде, шет тілінде қарым-қатынас жасау үрдісінде оқушылардың өз елінің мəдениетін дұрыс айтып жеткізулеріне мүмкіндік беретін əлеуметтік-мəдени дағдылары мен іскеліктеріне, тұлғалық дамулары мен қабілеттеріне ерекше назар аударылады. Осылайша, сабақта оқушылардың мұғаліммен еркін қарым-қаты-наста болулары, бірлесіп жұмыс істеулері аса маңызды. Олардың ағылшын тілінде игерген білімдері мен тілдік жəне сөздік материалдары арқылы бастауыш сынып оқушыларының коммуникативтік дағдыларын қа-лыптастыру тиімділігі, сондай-ақ мəдениаралық қарым-қатынас жасау қызығушылықтары мен даярлықтары анықталады.

ƏДЕБИЕТ

[1] Бастауыш білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. [2] Орысша-қазақша түсіндірме сөздік: Педагогика Павлодар: "ЭКО" ҒӨФ 2006ж.


162

[3] Зимняя И.А. З-62 Педагогикалық психология: Жоғары оқу орындарына арналған оқулық. Екінш., толықт., түзет. жəне қайта өңд. бас./ Орыс тілінен аударған М.А. Құсаинова. - М.: Логос; Алматы: TST-company. 2005ж.

[4] Аксенова В.В. Развитие коммуникативных навыков у младших школьников Наука и образование в XXI веке: Сборник научных трудов по материалам Международной научно-практической конференции Часть I. Мин-во обр. и науки - М.: «АР Консалт» 2013г. C.32.

[5] Е.И. Пассов Оновы коммуникативной методики обучения иноязычному общению. Москва «Русский язык» 1989г. C. 28.

[6] Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасы.

REFERENCES

[1] Gosudarstvennyj obshheobjazatel'nyj standart nachal'nogo obrazovanija. (in Russ.). [2] Russko-kazahskij slovar':. Pedagogika Pavlodar: "JeKO" NPF - 2006. (in Russ.). [3] Zimnjaja I.A. Z-62 Psihologija obrazovanija: uchebnik dlja vysshih uchebnyh zavedenij. Redaktirovanie. Perevod s

russkogo M.A. Kusainova. - M: Logos;. Almaty: kompanija TST. - 2005. (in Russ.). [4] Aksenova V.V. Razvitie kommunikativnyh navykov u mladshih shkol'nikov Nauka i obrazovanie v XXI veke: Sbornik

nauchnyh trudov po materialam Mezhdunarodnoj nauchno-prakticheskoj konferencii Chast' I. Min-vo obr. i nauki - M.: «AR Konsalt» - 2013. - 32p. (in Russ.).

[5] Passov E.I. Osnovy kommunikativnoj metodiki obuchenija inojazychnomu obshheniju. Moskva «Russkij jazyk» - 1989. - 28p. (in Russ.).

[6] Koncepcija razvitija obrazovanija v Respublike Kazahstan do 2015 goda. (in Russ.).

Р.С. Исмагулова, А.Е. Жумабаева

Казахский национальный педагогический университет им. Абая, Алматы, Казахстан

ФОРМИРОВАНИЕ КОММУНИКАТИВНЫХ НАВЫКОВ УЧАЩИХСЯ НАЧАЛЬНОГО КЛАССА ПОСРЕДСТВОМ ОБУЧЕНИЯ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА

Аннотация. Основной целью обучения иностранному языку учащихся начальной школы является: вы-

ражение своих взглядов, в зависимости от конкретных обстоятельств, на иностранном языке, формирование отношений с учетом национальных и культурных ценностей той говорящей страны и развивать навыки общения на иностранном языке.

Так как коммуникативные навыки учащихся начальной школы осуществляются через языковые общения, роль и возможности уроков английского языка огромны. Единицы организации учебного процесса в обучении иностранному языку являются учебные циклы, предназначенные для освоения определенного объема учебных языковых материалов. А языковые материалы основаны на определенный объем количества слов, грамматические формы и на фонетические явления. На первом этапе уделяется внимание на освоение правильности произношения слов и звуков. Формирование лексических и грамматических навыков, умение слушать, правильное произношение, понимание смысла слов и умение составлять словосочетания, а также освоение грамматических явлении осуществляются через устные упражнения. Овладение монологических и диалогических видов речи считается одним из наиболее эффективных способов улучшения речевых навыков и умении учащихся. Основная цель - формирование коммуникативных навыков, то есть, развитие общения во всех формах и на всех уровнях в речевой деятельности.

Ключевые слова: начальный класс, иностранный язык, коммуникативный навык, звук, речь, речевая деятельность.


163



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 163 – 170 UDC 364-785.6

G.K.Kusametova1, G.R.Bahtiyarova2, T.Y.Borodulina3

1Ph.D., senior lecturer of the Aktobe Regional State University. K. Zhubanov, Aktobe [email protected];

2Ph.D., Associate Professor of Aktobe Regional State University. K. Zhubanov, Aktobe; 3Aktobe Regional State University after K.Zhubanov, Aktobe, [email protected]

ART THERAPY IN THE WORK OF THE PSYCHOLOGICAL SERVICE OF AN EDUCATIONAL INSTITUTION

Abstract. All the basic cognitive and personal qualities of the pupil developing in the school. If you encounter

any problems in students is very important timely solution as well as psychological support for its development. Given the fact that today the priority for psychologists and educators is to work with children, whose goal is a harmonious personality, then, accordingly, only correctly selected methods will help the development of the individual student.

One of such methods is the method of art therapy. Art therapy can be attributed to the most ancient and natural forms of correction of emotional States, which many people enjoy on their own, intuitively, to remove the accumulated mental tension, to calm down, to focus. Any person is able to Express themselves, their feelings and their state of tune, sound, movement and drawing.

Currently, art therapy is used as a means of harmonizing and development of the human psyche, especially a child through the arts. Analysis of the results of psychological-pedagogical research has shown that the method of art therapy contributes to the effective development of the individual student. The condition of the child is reflected in the products of his work, avoiding excessive stress, internal conflict. Drawing, sculpturing, dancing, the child is given the opportunity not only to reduce unwanted arousal, anxiety, aggression, mistrust of the outside world, but also to gain confidence and success and the associated positive experiences and patterns of behavior.

Key words: art therapy, method, education, psychocorrection, psychological service.

УДК 364-785.6 Г.К.Кусаметова1, Г.Р.Бахтиярова2, Т.Ю. Бородулина3

1 Актюбинский Региональный

Государственный Университеа им. К. Жубанова, г.Актобе,; 2 Актюбинский Региональный Государственный Университет им. К. Жубанова, г.Актобе;

3Актюбинский Региональный Государственный Университет им.К.Жубанова, г.Актобе

АРТ-ТЕРАПИЯ В РАБОТЕ ПСИХОЛОГИЧЕСКОЙ СЛУЖБЫ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОГО УЧРЕЖДЕНИЯ

Аннотация. Все основные когнитивные и личностные качества человека ученика развиваются в школе.

При возникновении каких-либо проблем у учащихся очень важно своевременное их решение, а также психологическое сопровождение и поддержка на протяжении его развития. Учитывая тот факт, что на сегодняшний день приоритетным для психологов и педагогов является направление работы с детьми, целью которого является гармонично развитая личность, то, соответственно, только правильно подобранные методы помогут становлению личности школьника.

Одним из таких методов является метод арт-терапии. Арт-терапию можно отнести к наиболее древним и естественным формам коррекции эмоциональных состояний, которым многие люди пользуются самостоя-тельно, интуитивно, чтобы снять накопленное психическое напряжение, успокоиться, сосредоточиться. Любой человек способен выразить себя, свои чувства и свое состояние мелодией, звуком, движением,


164

рисунком.В настоящее время арт-терапия используется как средство гармонизации и развития психики человека, а особенно ребенка через занятия художественным творчеством. Анализ результатов психолого-педагогических исследований показал, что метод арт-терапии способствует эффективному развитию личности школьника. Состояние внутреннего «Я» ребенка отражается в продуктах его творчества, избавляя от чрезмерного напряжения, внутреннего конфликта. Рисуя, лепя, танцуя, ребенок получает возможность не только уменьшить излишнее возбуждение, тревожность, агрессивность, недоверие к окружающему миру, но и обрести уверенность в себе и успех, а также связанные с ним положительные переживания и образцы поведения.

Ключевые слова: арт-терапия, метод, обучение, психокоррекция, психологическая служба. В последнее десятилетие в Республике Казахстан происходят глобальные изменения в области образо-

вания, его модель ориентирована на развитие базовых компетенций учащихся. Нормативные документы Республики Казахстан ориентируют на разрешение данной проблемы. В частности, в Законе «Об образо-вании» отмечается, что основной задачей должно стать развитие творческих, духовных и физических возможностей личности ребенка, обогащение его интеллекта путем создания условий для развития его индивидуальности. [1, с.53] Однако, имеющиеся психолого-педагогические исследования, проводимые в Казахстане, свидетельствуют о недостаточности раскрытия этой проблемы

На первое место ставится не вооружение учащихся суммой знаний, умений, навыков по каждому предмету, а воспитание личности, являющейся неотъемлемым субъектом учебной деятельности. Совре-менная школа Республики Казахстан переживает процесс изменения образовательных ориентиров, когда на смену знание-ориентированному приходят компетентностный и личностно-ориентированный подходы, которые нацелены на формирование у выпускников готовности организовывать свои внутренние (ценности, знания, умения) и внешние (информационные, материальные, социальные) ресурсы для достижения постав-ленной цели. Большое внимание будет уделяется личности учащихся, оцениванию ими своего потенциала, своих возможностей, именно сейчас необычайно актуально создание и внедрение программ психолого-педагогической помощи, психологической службы или программ «сопровождения».

Основной целью психологической службы конечно является сохранение психологического здоровья обучающихся, создание благоприятного социально-психологического климата в организации образования и оказание психологической поддержки участникам образовательного процесса.

Как известно, деятельность психологических служб включает в себя следующие основные направления: - психодиагностическое направление (психолого-педагогическое изучение индивидуальных особен-

ностей личности учащихся для выявления причин возникновения проблем в обучении и развитии; опреде-ления сильных сторон личности, ее резервных возможностей, на которые можно опираться в ходе коррек-ционной работы; раннего выявления профессиональных и познавательных интересов; определения индиви-дуального стиля познавательной деятельности и др.)

- консультативное направление (оказание помощи учащимся, их родителям и педагогам в решении актуальных задач развития, социализации, учебных трудностей, проблем взаимоотношений.);

- просветительско-профилактическое направление (развитие психолого-педагогической компетент-ности (психологической культуры) учащихся, педагогов, родителей.);

- коррекционно-развивающее направление (создание условий для коррекционно-развивающей под-держки всем нуждающимся учащимся через оказание услуг или направление к соответствующим специа-листам.);

- социально-диспетчерское направление (педагог-психолог участвует в разработке программ развития учреждения образования, проводит мониторинговые исследования социально-психологического климата в коллективе педагогов, продуктивности управленческой коммуникации в системах администрация – учителя, администрация – учителя – ученики, учителя –- ученики. ).

Психологическая служба функционирует на базе кабинета педагога-психолога, размещаемого в отдель-ном помещении и обеспеченного необходимыми условиями для проведения комплекса диагностических, развивающих, коррекционных и профилактических видов работ с обучающимися и педагогическими работниками в индивидуальном или групповом формате[2, с. 21].

Все основные когнитивные и личностные качества человека ученика развиваются в школе. При возник-новении каких-либо проблем у учащихся очень важно своевременное их решение, а также психологическое сопровождение и поддержка на протяжении его развития. Учитывая тот факт, что на сегодняшний день приоритетным для психологов и педагогов является направление работы с детьми, целью которого является гармонично развитая личность, то, соответственно, только правильно подобранные методы помогут станов-лению личности школьника.

Одним из таких методов является метод арт-терапии. Арт-терапию можно отнести к наиболее древним и естественным формам коррекции эмоциональных состояний, которым многие люди пользуются самостоя-


165

тельно, интуитивно, чтобы снять накопленное психическое напряжение, успокоиться, сосредоточиться. Любой человек способен выразить себя, свои чувства и свое состояние мелодией, звуком, движением, рисунком.

Слово «арт-терапия» (art therapy) стало впервые использоваться в 1940 гг. в англоязычных странах такими авторами, как М. Наумбург и А. Хилл для обозначения тех форм клинической практики, в рамках которых психологическое «сопровождение» клиентов с эмоциональными, психическими и физическими нарушениями осуществлялось в ходе их занятий изобразительным творчеством с целью их лечения и реабилитации . Маргарет Наумбург , педагог и психотерапевт, была одной из первых, кто определил арт-терапию как особую форму психотерапии в 1940-х годах. Ее часто называют основателем арт-терапии. Наумбург рассматривает художественное выражение, «как способ проявить бессознательные образы, которые наблюдались преимущественно с психоаналитической точки зрения в начале ХХ века» [3, c. 25]. В это же время, в Великобритании , художник Адриан Хилл сбыл первым , кто использовал термин «арт-терапия» . Он открыл терапевтический эффект рисунка и живописи во время восстановления в санатории от туберкулеза. Хилл считал, что ценность арт-терапии заключается в «совершенно захватывающей ум (а также пальцы ) … творческой энергии». Художник начал свою творческую работу с пациентами , которая описана в его книге «Искусство против болезни» (1945г). Адриан Хилл создал Британскую Ассоциацию Арт-терапевтов в 1964 году и стал ее первым президентом. [4,c.29].

На сегодняшний день в практической психологии Казахстана Арт-терапия интенсивно развивается. Ведущие ученые: Н.Жубаназарова, Л.Комекбаева, основываясь на зарубежном опыте, адаптируют, направляют к национальным особенностям арт-терапию, влияющие на психику личности, и разработали их описание с научно-практической стороны[5, c.325].

В настоящее время арт-терапия используется как средство гармонизации и развития психики человека, а особенно ребенка через занятия художественным творчеством. Анализ результатов психолого-педагогических исследований показал, что метод арт-терапии способствует эффективному развитию личности школьника. Состояние внутреннего «Я» ребенка отражается в продуктах его творчества, избавляя от чрезмерного напряжения, внутреннего конфликта. Рисуя, лепя, танцуя, ребенок получает возможность не только уменьшить излишнее возбуждение, тревожность, агрессивность, недоверие к окружающему миру, но и обрести уверенность в себе и успех, а также связанные с ним положительные переживания и образцы поведения. Поэтому коррекционные возможности арт-терапии по отношению к школьникам имеют огромный потенциал[6, с. 87].

Основными функциями арт-терапии являются: культурологическая (обусловленная объективной связью личности с культурой как системой ценностей, развитием человека на основе освоения им художественной культуры, становления ее творцом); образовательная (направленная на развитие личности и освоение ею действительности посредством искусства, обеспечивающая приобретение знаний в области искусства и практических навыков в художественно-творческой деятельности); воспитательная (формирующая нравст-венно-эстетические, коммуникативно-рефлексивные основы личности и способствующая социокультурной ее адаптации с помощью искусства); коррекционная (содействующая профилактике, коррекции и компенса-ции недостатков в развитии).

В соответствии с основными функциями выделяются наиболее популярные виды арт-терапии: изоте-рапия, песочная терапия, мандалотерапия, сказкотерапия, а также менее распространенные, но набирающие популярность: цветотерапия, боди-арт-терапия, фототерапия, видеотерапия, медиативная арт-терапия, куклотерапия, драматерапия, игротерапия, вокалотерапия, телесно-ориентированная терапия.

Выходу арт-терапии на уровень самостоятельного метода, способствовали теоретические разработки исследователей, в области психологии игровой деятельности, концепции онтогенетического развития разных видов игровой активности; психологии измененных состояний сознания, трактующая арт-терапевтическую активность в состоянии творческого вдохновения как прогрессивный адаптационный механизм, один из множества компонентов целостной реакции организма, направленной на достижение динамического равновесия; современные представления общей теории систем, касающиеся психической деятельности, в частности, концепция множественности ответов психики на состояния стресса, болезни и духовного кризиса. Согласно этим представлениям, исцеляющие силы, присущие каждому живому организму и психике, могут действовать в двух направлениях. После нарушения организм и психика могут вернуться в свое прежнее состояние вследствие различных процессов самосохранения. С другой стороны, организм и психику может охватить процесс самотрансформации, включающий стадии кризиса и перехода и приводящий к совершенно иному состоянию равновесия [7, с.231].

Арт-терапия предлагает ребенку выразить свои эмоции, чувства с помощью лепки, рисования, конст-руирования из природных материалов. Переживая образы, человек обретает свою цельность, неповторимость и индивидуальность. Можно также применять другие формы искусства - телесные импровизации, театраль-ные постановки, литературное творчество. Таким образом, достигаются цели:

Известия Н - выра- актив- подт- и, к

(гибкости) В арт

работа в грработы. Кадетей удоввысвобождстановятсятивности и

Исслетельных учтивным бупереходе вдение, с потельном пр

Разраизучение поставлены

1. Соз2. ВнеВ осно1. При

программы2. При3. При

мость их оных сторон

4. Прпрозрачнымногообра

60

62

64

66

68

70

72

74


ажение эмоцивный поиск нтверждение свкак следстви. Эти цели арт-терапии испруппе. Наприаждый участнвлетворяетсядается психоя спокойнее ии творчеству.едуя проблемчреждений, мудет внедренв среднее звеомощью метроцессе. аботанная намвозможностеы следующиездание условиедрение в рабову программинцип единсы. инцип учета винцип систеопределения вн личности рринцип компых и очевидныазия методов,

Диаграмм

0

2

4

6

8

0

2

4

Эфф


ий и чувств, сновых форм ввоей индивидие трех предрт-терапевт ппользуются иимер, предлагник вкладывая интерес к логическая эи расслаблен му использовмы при провение арт-терапено, так как тодов арт-тер

ми программей арт-терапе основные заий для полноботу психологмы заложеныства диагнос

возрастно-псмности коррв любой прогебенка и нерплексности ых принципо техник и при

ма 1 - Результат

фективно


связанных с пвзаимодействдуальности, ндыдущих, – преследует, раиндивидуальнгается созданает в эту рабразрушител

энергия, котоннее. Демонс

вания арт-тередении диагнпии в работусчитаем, чт

рапии, тем эф

ма «Арт-тераппии в психоадачи: го раскрытияга методов ары следующие стики и корр

ихологическирекционных, грамме. Систавномерностметодов псиов построенииемов из арсе

ты исследован

ость работ


166

переживаниявия с миром; неповторимоповышение аботая как с ные и группоние индивидуботу что-то свльным действорая обычно стративность

рапии в рабоностической у психолога то чем раньшффективней

пия в образовологическом

я возможнострт-терапии. основополагрекции был

их и индивидпрофилактитемность задать их развитияихологическоя программ, енала практи

ния эффективн

ты психол

2015‐16 год

тан

ями своих про

ости и значимадаптивноствзрослыми, твые формы руальных рабовое . В резулвиям, выплетратится на

ь, негативизм

оте психологработы, пришименно с м

ше будет пробудет адапта

вательных учсопровожде

тей метода ар

гающие принодним из ос

дуальных осоических и раач отражает я. ого воздейстутверждает нической психо

ности работы п

логическо

облем, самог

мости; ти в постоянтак и с детьмиработы. Особот в группе, альтате арт-терескиваются онеэффективн

м, агрессия у

гического сошли к выводмладшим шкоходить психация школьн

чреждениях цении младш

рт-терапии.

ципы: сновополагаю

обенностей учазвивающих взаимосвязан

твия, являяснеобходимосологии.

психологическо

ой службы

о себя;

нно меняющи [8, с.143]. бенно яркий эа также создарапевтическоотрицательныное напряженуступают мес

опровожденияду, что наибокольным возрхологическоеников в учебн

целью котороших школьни

ющих при с

ченика. задач задаетнность развит

сь одним изсть использов

ой службы

ы

щемся мире

эффект дает ание общей ой работы у ые эмоции, ние, и дети сто инициа-

я образова-олее эффек-растом при сопровож-но-воспита-

ой является иков. Нами

составлении

т необходи-тия различ-

з наиболее вания всего


167

5. Принцип поощрения (и проявление этого психологического поощрения) достижений ребенка в плане обретения творческой самостоятельности и продуктивности.

6. Принцип символического отреагирования детских страхов, агрессивности, тревожности и превраще-ние их в объект творческой проработки. Графическое изображение страха не усиливает его, а наоборот снижает напряжение от тревожного ожидания его реализации. В рисунке страх, уже во многом реализован, как нечто прошедшее, фактически случившееся. Тем самым остается меньше недосказанного, неясного, неопределенного и все вместе это способствует потере эффективно-травмирующего звучания страхов в психике ребенка.

До начала нашего исследования мы провели анализ деятельности психологической службы. Изучили документацию, отчеты и результаты деятельности службы. В диаграмме мы выделили 4 основных направления работы психологической службы. Показатели оказались в средней градации, показатели просветительской работы выше среднего.

Исходя из полученных данных, мы решили выбрать одну из самых главных психологических проблем младшего школьного возраста-это период адаптации учеников четвертого класса при переходе их в среднее школьное звено. На этапе перехода детей из начальной школы в среднюю психологической службе школы предстоит решать следующие задачи:

- создание условий для успешной адаптации детей в школе (формирование классного коллектива; -выработка единой системы обоснованных, последовательных требований; установление норм взаимо-

отношений детей со сверстниками, преподавателями и другими сотрудниками школы и т.п.). -повышение уровня психологической готовности детей к обучению, познавательному развитию, обще-

нию; -адаптация учебной программы, нагрузки, образовательных технологий к индивидуальным возмож-

ностям и потребностям учеников пятых классов. На этапе диагностики выявленяя уровень адаптации среди учеников пятых классов в начале обучения в

среднем звене, с помощью методики Е.А.Панфиловой «Кактус» мы получили следующие результаты. Самый высокий уровень адаптации на начало октября 2015 года составлял 57%. Результаты диагностики отображены в диаграмме.

Диаграмма 2 - Результаты адаптации 5 классов 2015-2016 г.

Такой уровень показателей адаптации, мы считаем свидетельствует о недостаточном использовании

эффективных методов в работе психологической службы, работа с учениками четвертых классов по подго-товке их к переходу в среднее звено имеет средний результат. По результатам диагностики было решено внедрить в работу психологической службы с учениками четвертых классов программу арт-терапии, чтобы заранее устранить барьеры, мешающие успешной адаптации в среднем звене.

42%

44%

46%

48%

50%

52%

54%

56%

58%

5 "А" 5 "Б" 5 "В" 5 "Г"

Уровень адаптации


168

Таблица 1 - Программа внедрения арт-терапии в психологическое сопровождение образовательных учреждений

Задачи Содержание Методическое обеспечение Служба

взаимодействия Диагностический блок

1. Выявление уровня адаптации учеников первых классов.

Проведение тестирования.

Рисуночный тест « Кактус». Магистрант, психолог, учителя.

Прогностический, организаторский, профилактический блок 1. Организация работы по формированию успешной адаптации.

Проведение тематических классных часов, тренингов, общешкольного мероприятия, коллективно-творческой деятельности.

Классные часы: «Я ученик»(куклотерапия); « Моя роль в коллективе» Тренинговая программа: «Цветные звуки моего тела”; “Рисуем имя”; “Рисуем маски”; Коллаж: “ Все грани моего Я”. Оформление классных и общешкольных стенгазет на тему: «Я личность».

Социальный педагог, магистрант, психолог, учителя.

Просветительский блок Организовать просветительскую работу по прохождению адаптации среди первых классов.

Проведение индивидуальных и групповых бесед, информированию родителей и учеников.

Родительское собрание «Развитие самосознания и адекватной адаптации». Индивидуальная беседа с учениками «как полюбить себя»; Беседа с педагогами « Как найти подход к ученику с помощью арт-терапии?» Разработка рекомендаций родителям, педагогам.

Админ. школы, магистрант, социальный педагог, психолог, учителя, педагоги.

В течении года в школе в работе психологической службы использовалась наша программа. С учени-ками четвертых классов была проведена годовая подготовка к переходу в среднее звено. После внедрения программы был проведен контрольный эксперимент на определение возможностей арт-терапии в период адаптации младших школьников в среднем звене.. Данные представлены в диаграмме. Показатели уровня адаптации возросли по сравнению с прошлым годом.

Диаграмма 3 - Результаты адаптации 5 классов 2016-2017

Также мы повторно провели анализ работы психологической службы. Показатели изменились, наблюю-

дается положительная динамика роста эффективности работы психологической службы. Данные пред-ставлены в диаграмме.

50%

52%

54%

56%

58%

60%

62%

64%

66%

68%

5 "А" 5 "Б" 5 "В" 5 "Г"

Уровень адаптации

ISSN 2224-5

Прогр

эффективнПолученны

В свовостребоваарт-терапиболее конобучения ичетвертых рекомендоруководитестабильнос

[1] Зак[2] Арт[3] Nau

Stratton, Inc[4] Hill[5] Акт

научно-пракКазЖенПУ,

[6] Але[7] Выг[8] Леб

[1] the [2] Art [3] Nau

Stratton, Inc[4] Hill

8

8

8

5294

Диаграмм

рамма «Арт-ность, так какые результатыоей работе псанные и интеии работа псиструктивное и воспитаниклассов пр

овано испольелями было сть в успевае

кон Республикит-терапия – ноumburg, Marga. l, A Art Versusтуальные пробктической кон2010. - 452 с. Iексеева М.Ю. готский, Л.С. Пбедева, Л.Д. Пр

Law of the Reptherapy – new

umburg, Marga. l, A Art Versus

87

87,5

88

88,5

89

89,5

90

Э

ма 4 - Результат

-терапия в пск положителы выявили боихологическаересные метоихолога и псисотрудничея школьникои переходе ьзовать полуотмечено, ч

емости по сра

и Казахстан «Овые горизонты

aret (1966). Dyn

Illness, New Yблемы и напранференции, 15ISBN99657559"ПрактическоеПсихология исрактика арт-те

public of Kazakhorizons, ed. b

aret (1966). Dyn

Illness, New Y

ффективн

ты исследован

сихологическльный откликольшие возмоая служба отоды арт-тераихологическоство педагогов. Результатв среднее зученные мачто ученикиавнению с пр

Л

Об образованиы / Под ред. А.namically Orien

York, 1945 авления развит5 января/ Мин922 е применение скусства / Л.С.ерапии: подход

R

khstan "On educby A. I. Kopytinnamically Orie

York, 1945

ность раб

С

169

ния эффективно

кое сопровожк среди ученожности арт-тошла от традапии для млаой службы пргов, родителты проективзвено не испатериалы и и стали прояедыдущими


ии» от 27 июляИ.Копытина. –nted Art Therap

тия психологинистерство об

элементов арт. Выготский. Мды, диагностик

REFERENCE

cation" dated Juna. – M.:Kogitonted Art Thera

боты психо

2016‐17 го


ости работы п

ждение обраников, родите-терапии в псдиционных мадшего школриобрела боллей и админной методикпытывали трзнания в вявлять интеручениками п

А

я 2007 года No – М.:Когито-Цpy: Its Principl

ческой науки бразования и

т-терапии в рабМ.: Соврем, гумка, система зан

S

uly 27, 2007 Noo-Tsentr,2006. –apy: Its Principl

ологическ

д


сихологическо

зовательных елей и педагсихологическметодов тестильного возраслее творческиистрации шкки «Кактус» рудностей в воспитательнрес к занятипятых классов

319-III ЗРК; Центр,2006. – 3les and Practice

Казахстана: Мнауки Респуб

боте учителя". манит. ин-т, 20нятий. - СПб.:

o. 319-III ZRK– 336 p. les and Practice

кой служб


ой службы.

учрежденийгогического кком сопровожирования и исста. С помощий характер. Околы в решпоказали, чтадаптации.

ных целях. иям, а такжев.

336с. es. New York,

Материалы межблики Казахст

М., 2008.-320 006. -210с. Речь, 2007; - 2

;

es. New York,

бы

ук. 3. 2017

й» показала коллектива. ждении. спользовала щью метода Отмечается ении задач то ученики Родителям Классными е отмечают

NY: Grunt &

ждународной тан.-Алматы:

с.

256 с.

NY: Grunt &


170

[5] Actual problems and directions of development of psychological science in Kazakhstan: Materials of international scientific-practical conference, January 15/ Ministry of education and science of the Republic of Kazakhstan.-Almaty: Casianu,2010. - 452 S. ISBN9965755922

[6] Alekseev M. Y. "Practical application of elements of art therapy in the work of the teacher." M., 2008.-320 p. [7] Vygotsky, L. S. Psychology of art / PS Vygotsky. M.: Lie, gumanit. in-t, 2006. -210с. [8] Lebedev, L. D. the Practice of art therapy: approaches, diagnostics, system classes — SPb.: Speech, 2007; 256 p.

Г.К. Кусаметова1, Г.Р.Бахтиярова2, Т. Ю. Бородулина3

1педагогика ғылымдарының кандидаты,

Ақтөбе Өңірлік Мемлекеттік Университеті.К.Жұбанов, Ақтөбе қаласы; 2педагогика ғылымдарының кандидаты, доцент,

Ақтөбе Өңірлік Мемлекеттік Университеті.К.Жұбанов, Ақтөбе қаласы; 3Ақтөбе Өңірлік Мемлекеттік Университеті.К.Жұбанов, Ақтөбе қаласы

ЖҰМЫСЫНДАҒЫ АРТ-ТЕРАПИЯ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ

ҚЫЗМЕТ БІЛІМ БЕРУ МЕКЕМЕСІНІҢ Аннотация. Барлық негізгі танымдық жəне жеке қасиеттер адам, оқушының дамып келеді. Туындаған

кезде, қандай да бір проблема-оқушылардың өте маңызды болып табылады уақтылы, оларды шешу, сондай-ақ психологиялық сүйемелдеу жəне қолдау бойы оның дамуы. Фактісін ескере отырып, бүгінгі күні басым үшін психологтар мен педагогтардың жолдау болып табылады балалармен жұмыс істеу, оның мақсаты үйлесімді дамыған жеке тұлға болса, онда, тиісінше, тек дұрыс таңдалған əдістері көмектеседі, оқушының жеке тұлғасының қалыптасуына.

Осындай əдістердің бірі əдісі болып табылады арт-терапия. Арт-терапия жатқызуға болады ең көне жəне табиғи нысандар түзету жəне эмоционалды күйлерді, олар көптеген адамдар пайдаланады өз бетінше, интуитивті алып тастау үшін жинақталған психикалық кернеу, тыныштандырады

Түйін сөздер: арт-терапия, əдіс, оқыту, психокоррекция, психологиялық қызмет. Сведения об авторах: Кусаметова Г.К. – к.п.н., ст.преподаватель Актюбинского Регионального Государственного Университета им.

К. Жубанова, г. Актобе. Бахтиярова Г.Р. - к.п.н., доцент Актюбинского Регионального Государственного Университета им. К. Жубанова,

г.Актобе; Бородулина Т.Ю. - магистрант специальности « Педагогика и психология» 2 курс, Актюбинского Регионального

Государственного Университета им. К. Жубанова, г.Актобе.


171



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 171 – 173

A.T. Kaliaskarova

Institute of Literature and Art named after M.O.Auezov, Almaty, Kazakhstan E-mail: [email protected]

TRANSLATIONS OF ABAY’S WORKS INTO WORLD LANGUAGES

Abstract. The paper presents the history of translations of Abay’s works into world languages. Thanks to

translations the creative legacy of Abay became available to a wide range of foreign readers, academics and literary critics, who gave evaluation of Abay’s creativity in newspapers, magazines, and in introductory articles to the books. Abay’s works are clear and congenial to Western and Eastern readers as his poetry combines features of western and eastern classical poetry. Abay’s works created in the nineteenth century, still have not lost their universal values and continue to serve to high ideals of the modern world.

Keywords: Kazakh poet, translations, researchers, world languages.

ƏОЖ: 82.091 А.Т. Қалиасқарова

М.О. Əуезов ат. Əдебиет жəне өнер институты, Алматы қ., Қазақстан

АБАЙ ТУЫНДЫЛАРЫНЫҢ ƏЛЕМ ТІЛДЕРІНЕ АУДАРЫЛУЫ

Аннотация. Мақалада Абай Құнанбаев туындыларының əлем тілдеріне аударылуы тарихы қарастыры-

лады. Абайдың шығармашылық мұрасы аудармалардың арқасында жалпақ шетелдік оқырман қауымға, ғалымдар мен əдеби сыншыларға жетіп, газет, журнал беттерінде жəне алғы сөздерде өз бағасын алуда. Абайдың шығармалары рухы жағынан батыстық оқырманға да, шығыстық оқырманға да жақын болып келеді, себебі, оның поэзиясы өзіне батыс пен шығыстың классикалық поэзиясының ерекшеліктерін бойына сіңірген. Абайдың он тоғызыншы ғасырда дүниеге келген шығармалары өзінің жалпыадамдық маңызын əлі күнге дейін жоймай қазіргі əлемнің жоғары иедалдарына қызмет етіп келеді.

Түйін сөздер: қазақ ақыны, аударма, зерттеушілер, əлем тілдері. Қазақ ақыны Абай Құнанбаевтың шығармашылық мұрасы шетел тілдеріне ХХ ғасырдың 50 жылдары-

нан бастап аударыла бастады. Осы кезеңнен бастап оның өлеңдері мен поэмалары, философиялық эсселері көптеген тілдерге аударылып келеді. Аудармалардың арқасында Абайдың туындылары шетелдік оқырман қауымға танылып, ғалымдар мен əдеби сыншылар тарапынан газет, журнал беттерінде жəне алғы сөздерде өз бағасын алып отыр. Абай Құнанбаевтың көпқырлы шығармашылық мұрасы əлем əдебиетіне баға жетпес қазына болып қосылуда.

Абайдың алғаш шетел тіліне аударылған туындылары – ол қытай жəне моңғол тілдеріндегі аудармалары еді. Қытай тіліне алғаш аударған Хабай деген бүркеншік атпен жазып жүрген профессор Ха Хуаньчжан болатын. Ол 1950 жылы «Ескендір» поэмасын қытай тіліне аударып, оны «Əдеби аудармалар» деп аталатын журналда жариялайды. Оған қоса, ол Абайдың тағы екі поэмасын аударып, 1958 жылы «Абай Құнанбаев. Үш поэма» деген атаумен жеке кітап етіп басып шығарады. 1982, 1984 жылдары «Абайдың өлеңдері» мен «Қара сөздерін» аударып Синьцзянь баспасынан шығарады. 1987 ж. «Абай жəне оның поэзиясы» деген мақалалар жинағы Пекиннің «Ұлттық баспасында» басылып шықты. Ал, 1994 жылы осы баспа Ха Хуаньчжанның аударуындағы «Абайдың толық шығармалар жинағын» шығарған болатын. Ол Қазақстанға Абайдың 150 жылдық мерейтойын тойлауға қатысуға 1995 жылы келген болатын.

Абайдың туындылары Моңғолия жерінде алғашқы кезде көптеген қазақ диаспораларының арасында тарады. Кейінірек, ХХ ғасырдың орта кезеңінде оның бірқатар шығармалары моңғол тіліне аударылды. Сөйтіп, 1951-1955 жылдары Абай Құнанбаевтың жекелеген өлеңдері баспасөз беттерінде жарық көріп, 1954 ж. «Шулгууд», 1959 ж. «Шулэг» деген атаумен өлеңдер жинағы Уланбатырда жеке кітап болып басылып шыққан болатын. Абайдың поэзиясына деген қызығушылықтың қайта пайда болған кезеңі деп 150 жылдық


172

мерейтойы тойланған жылды айтуға болады, бұл кезде қазақ классигінің туындылары қайта моңғол тілінде сөйлейді. «Абай Құнанбаев. Таңдамалы шығармалары» кітабы 1995 жылы Моңғолияда Ұлан-Батырда жарық көрді. Бұл кітаптағы «Азияның ұлы ақыны» деп аталатын алғысөздің авторы моңғол жазушысы, драматург Хабышийн Ислам. Ол өз халқының көрнекті өкілдері, ұлт данышпандары Абай мен Шыңғыс арасында қызықты параллель жүргізеді.

Абай шығармаларының еуропа тіліндегі алғашқы аудармасы деп 1959 жылы чех тілінде жарық көрген «Қара сөздер» кітабын атауға болады. Ал, Абай өлеңдері «Новый ориент» деп аталатын прагалық журналда 1969 жылы чех лингвисті, тюрколог Людек Гржебичектің аударуымен жарыққа шықты.

Сол жылдары венгерлік ғалым, Венгер ғылым Академиясының академигі, Будапешт университетінің профессоры Имре Тренчени-Вальдапфель қазақ əдебиетін зерттеумен белсенді айналысты. Ол қазақ тілін үйреніп қазақ классиктерінің өлеңдерін түпнұсқадан венгер тіліне аударды. Оның аударуымен Абайдың «Жаз» деп аталатын танымал өлеңі 1969 жылы венгер басылымдарында жарық көрді. Ол өзінің бір мақаласында: «Мен Абайдың поэзиясын, Əуезовтің романын жақсы көремін. Олардың шығармаларында – қазақ халқының бүкіл өмірі, бүкіл тарихы, өткені мен бүгіні берілген» [1] – дейді.

ХХ ғасырдың 70-ші жылдары Абайдың жекелеген өлеңдері ағылшын, неміс, араб, тілдерінде жарық көрсе де, бірақ оның негізгі шығармалары – «Масғұд», «Əзім туралы», «Ескендір» поэмалары мен прозалық шығармасы «Қара сөздері» əлі күнге дейін аудармашылардың назарынан тыс қалып келді.

Абай Құнанбаевтың шығармаларын шетел тілдеріне аудару науқаны 1995 жылы ЮНЕСКО тарапынан əлемдік деңгейде Абайдың 150-жылдық мерейтойын тойлау кезінде кеңінен өріс алған болатын. Абайдың мерейтойы тойланған жылы оның таңдамалы шығармалары əлемнің көптеген тілдерінде шыға бастады. Абайдың 150-жылдығына арналған халықаралық конференциялар, коллоквиумдер мен салтанатты жиындар Лондон, Вашингтон, Стамбул, Бейжің т.б. əлемнің көптеген елдерінде өткен болатын. Сонымен қатар, Германия, Венгрия, Египет, Индия, Пəкістан, Иран елдерінде Абай күндері болып өтті.

Иранда «Абай ойлары мен шығармалары», Пəкістанда «Абай Құнанбаев. Таңдамалы өлеңдері», Түр-кияда «Абайдың таңдамалы шығармалары» деп аталатын кітаптары жарық көрді. Ал, «Қара сөздер» кітабы қытай, корей жəне моңғол тілдерінде шықты.

Парсы тілінде «Абай ойлары мен шығармалары» кітабының басылып шығуы Иран мен Қазақстанның мəдени өмірінде маңызды оқиғалардың бірі болып саналды. Себебі, бұған дейін Абайдың шығармашылық мұрасы парсы тіліне аударылмаған болатын. Бұл кітаптың басылып шығуына Қазақстан Республикасындағы Иран Ислам Республикасының төтенше жəне өкілетті елшісі Расул Ислами септігін тигізді.

«Абай Құнанбаев. Таңдамалы өлеңдері» кітабын урду тіліне танымал пəкістандық аудармашы Халид Икбал Ясир аударған. Ол мұндай мүмкіндікке 1985 жылы «Жазушы» баспасынан ағылшын тілінде шыққан «Abai Kunanbaev. Selected poems» кітабының арқасында жетті. Халид Икбал Ясир «Абай Құнанбаев. Таңдамалы өлеңдер» кітабының алғысөзінде Абай Құнанбаевты Пəкістанның ұлт ақыны Мұхаммад Икбалмен теңестіреді.

Түрік тіліндегі «Абайдың таңдамалы шығармалары» кітабы түркі мəдениеті мен өнерін дамыту халықаралық ұйымы ТЮРКСОЙ төрағасының орынбасары Зия Йылмазердің кіріспе мақаласымен жарық көрді. Осы ұйымның арқасында Түркияда Абай кітаптары пайда бола бастайды.

Қазақстандық жазушы Роллан Сейсембаев 1995 жылы Абайдың «Қара сөздерін» ақын əрі аудармашы Ричард Маккейннің ағылшын тіліне аударуын жəне ақын əрі аудармашы Антуан Гарсианың француз тіліне аударуын ұйымдастырған болатын. Осы аудармалардың арқасында «Қара сөздер» шетел оқырмандары мен ғалымдарына жəне əдебиет сыншыларына кеңінен танымал болып, Абайдың шығармашылығына газет жəне журнал беттерінде баға берілген еді.

Француз тілінде Абайдың Құнанбаевтың тағы екі кітабы шығарылды. Бірінші кітапқа – Абай Құнанбаевтың «Қара сөздері» мен қазақ тілінен Ғалымжан Мұқановтың аударуындағы «Ескендір», «Масғұд» поэмалары енді. Ал, екінші кітапқа – «Өлең – сөздің патшасы...» деген атаумен таңдамалы өлеңдер жинағы енді. Осы кітаптарды аударып, редакциясын жүргізген француз авторлары екеніне көңіл бөлген жөн. Бірінші кітаптың Алғысөзін дайындаған Альбер Фишлер, ол сонымен қатар, Ғ.Мұқановтың аудармаларын редакциялаған болатын. А.Фишлер өзінің Алғысөзінде Абайдың əртүрлі мəдениеттер арасындағы қарым-қатынастарға байланысты ойларының маңыздылығына аса көңіл бөледі. Ол аударманың сапасының жақсы екеніне де тоқталып: «біз аудармашы Ғалымжан Мұқановты бізге мүлдем таныс емес ақын, ойшыл, қайратты ақылгөйдің ойының тереңдігін көрсете алғанын, тамаша сəтті аудармасымен құттықтауымыз керек» - дейді. Екінші кітапқа енген Абайдың өлеңдерін француз тіліне Ғалымжан Мұқанов сол жылдары Алматыда қызмет атқарған Кристиан Висантимен бірлесіп аударған болатын. Поэтикалық жинақтың алғысөзінде Кристиан Висанти «Абайдың үндеулері өзі өмір сүрген уақыттан əлдеқайда ілгері болды» [2] - дейді.

Əдебиет тарихында бір шығарма қандай да бір шетел тілінде бірнеше аудармашылардың аударуында кездесіп жатады. «Қара сөздер» француз тіліне үш рет аударылды. Жоғарыда аталған аудармалардан басқа 2000 жылы аудармашылар тобы Ж.Мартэн, Г.Сарсекеева жəне К.Дүйсекованың аударуында жарық көрді.

Абай Құнанбаевтың шығармашылығына деген қызығушылық жылдан жылға артпаса, азайған емес. Оның шығармаларын көркемдік тұрғыдан аудару үрдісі жалғасын табуда. 2007 жылы Кёльндегі «Oenel» баспасы «Abai. Zwanzig Gedichte» («Абай. Двадцать стихотворений») деп аталатын Абайдың өлеңдер


173

жинағын неміс əдебиеттанушысы, аудармашы Лео Кошут аударып жарыққа шығарды. Ол Абайды аударуға Алматыға алғаш 2003 жылы келгенде бел буады. Сол кезде Лео Кошутқа «қазақ мəдениетін насихаттауға жəне Қазақстан əдебиетін неміс тілінде шығаруға маңызды үлес қосқаны» үшін Қазақстандағы өкілеттік халықаралық ПЕН-клуб сыйлығын ұсынған болатын.

«Абай. Жиырма өлең» кітабының жарық көруі – Абай Құнанбаев шығармашылығының халықаралық деңгейде насихатталуына қосылған маңызды оқиға болды, себебі, аударма өте сəтті шыққан. Өйткені, Абай өлеңдерін аудару барысында Лео Кошут бірнеше рет қазақ, орыс, неміс тілдерін жетік білетін Г.К. Бель-герден кеңес алып отырған. Абайдың неміс тіліне аударған аудармалары оның тарапынан өте жоғары бағаға ие болды.

«Абай. Жиырма өлең» кітабы үш тілде: қазақ, неміс, орыс тілдерінде жарық көрді. Бұл кітапқа Лео Кошут «Менің Абайға жол тартуым жəне оның өлеңдерін аудару мəселелері» деп аталатын мақала жазып, онда Абай өлеңдерін неміс тіліне аудару үдерісінің қалай жүргенін баяндап береді. Ол Абай өлеңдерін аудару барысында «оның сөз саптауын, сөздің нақышын келтіруі, тармақтарының байсалды екпінін көзден таса қылмауға тырыстым» деп жазады. Абайдың поэтикалық ой-толғауларын бүкіл жан-дүниесімен сезініп, əр сөзді жіті таңдап, Абай поэзиясының ұлттық нақыштарын дəл нақты беруге тырысқаны сезіледі, бұл дегеніміз, əрине Лео Кошуттың шеберлігіне құрметпен қарауға шақырады.

Германияны тəуелсіздік кезеңінде қазақ əдебиетіне қызығушылық танытқан елдердің қатарынан болғанын атап өту керек. Бұған Германияда неміс тілінде шыққан «Қазақ кітапханасы» кітаптар сериясының шығуы дəлел бола алады. «Абай. Жиырма өлең» кітабы да осы сериямен жарыққа шықты. Сонымен қатар, 2000 жылы Берлин көшелерінің бірін «Abaj Strasse» (Абай көшесі) деп өзгерткені туралы деректі де атап өткіміз келеді. Бұған дейін, 1995 жылы Анкарада Абай көшесі беріліп, ал Стамбулда Абай Құнанбаевтың аты лицейге берілген болатын.

2007 жылы араб тілінде Абай Құнанбаевтың «Қара сөздері» Сауд Арабиясында, итальян тілінде Абай, Шəкəрім, Мұхтар Əуезовтің шығармалары Италияда жарық көрді. 2010 жылы корей тілінде «Абай. Алтын киізді үйдің өлеңдері», тəжік тілінде «Қара сөздері» басылып шықты. Неміс тілінде «Қара сөздері» 2001 жылы жəне 2010 жылдары басылып шыққан болатын. 2011 жылы «Абай. Стэпавы прастор. Выбранные вершы» деп аталатын поэтикалық жинағы беларусь тілінде жарық көрді. 2013 жылы Варшавада поляк тіліндегі «Қара сөздердің» тұсаукесері өткізілді. Ал, 2014 жылы Анкарада Абай Құнанбаевтың түрік тіліндегі поэтикалық жинағы мен «Қара сөздері» кітабының тұсаукесері өтті.

Абайдың шығармашылық мұрасы – жалпақ шетелдік оқырман қауымға, ғалымдар мен əдеби сыншы-ларға аудармалардың арқасында жетіп, газет, журнал беттерінде жəне жоғарыда аталған алғы сөздерде өз бағасын алуда.

Қорыта айтсақ, қазақ əдебиетінің ірі классигі Абай Құнанбаев шығармашылығының халықаралық дең-гейде мойындалғанын атап өтуге болады. Абайдың шығармалары рухы жағынан батыстық оқырманға да, шығыстық оқырманға да жақын болып келеді, себебі, оның поэзиясы өзіне батыс пен шығыстың классика-лық поэзиясының ерекшеліктерін бойына сіңірген. Абайдың он тоғызыншы ғасырда дүниеге келген шығар-малары өзінің жалпыадамдық маңызын əлі күнге дейін жоймай қазіргі əлемнің жоғары иедалдарына қызмет етіп келеді.

ƏДЕБИЕТ

[1] Nyar / Ford. Trencsenyi-Wildapfel I. – Kazah irodalmi szemelvenyek. – MSZBT, 1969, 01, 34-36. [2] Abai Kounanbaiouly. Reflexions en prose, poemes “Iskander” et “ Masgoud” / Traduir par Galimzhan Mukanov. –

Almaty: Raouan, 1994. – 108 p.

REFERENCES

[1] Nyar / Ford. Trencsenyi-Wildapfel I. – Kazah irodalmi szemelvenyek. – MSZBT, 1969, 01, 34-36. [2] Abai Kounanbaiouly. Reflexions en prose, poemes “Iskander” et “ Masgoud” / Traduire par Galimzhan Mukanov. –

Almaty: Raouan, 1994. – 108 p.

А.Т. Калиаскарова

Институт литературы и искусства им. М.О.Ауэзова, Алматы, Казахстан

ПЕРЕВОДЫ ПРОИЗВЕДЕНИЙ АБАЯ НА ЯЗЫКИ МИРА Аннотация. В статье представлена история переводов произведений Абая Кунанбаева на языки народов мира.

Благодаря переводам творческое наследие Абая стало доступно широкому кругу зарубежных читателей, ученых и литературных критиков, которые давали оценку творчеству Абая на страницах газет, журналов и во вступительных статьях к книгам. Произведения Абая являются понятными и близкими по духу и западным, и восточным читателям, так как его поэзия сочетает в себе черты западной и восточной классической поэзии. Произведения Абая, созданные в девятнадцатом столетии, до сих пор не утратили своего общечеловеческого значения и продолжают служить высоким идеалам современного мира.

Ключевые слова: казахский поэт, переводы, исследователи, языки мира.


174



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 174 – 176

A. K. Mashakova

M. O. Auezov Institute of Literature and Art, Almaty, Kazakhstan E-mail: [email protected]

REMY DOR AND KAZAKH LITERATURE

Abstract. The article is devoted to French researcher in Turkic studies, folklorist, professor at Paris National Institute of Oriental Languages and Civilizations Remy Dor, who refers to one of the most active foreign researchers of Kazakh literature. In 1997, in Paris, Remy Dor participated at the international colloquium "Mukhtar Auezov: Great singer of national greatness", dedicated to the centennial of Mukhtar Auezov. In 1998, in Kazakhstan Rémy Dor spoke at the international conference "Mukhtar Auezov and world literature". In the 2000s, as director of the Institute for Central Asian Studies (IFEAC), French researcher several times visited Kazakhstan for various events. In 2002 and 2006, M.O. Auezov Institute of Literature and Art organized meetings with Remy Dor.

Keywords: France, researcher, Kazakh literature

УДК 82.091 А. К. Машакова

Институт литературы и искусства им. М. О. Ауэзова, Алматы, Казахстан

РЕМИ ДОР И КАЗАХСКАЯ ЛИТЕРАТУРА

Аннотация. Статья посвящена французскому ученому-тюркологу, фольклористу, профессору Париж-ского Национального института восточных языков и цивилизаций Реми Дору, которого можно отнести к одним из наиболее активных зарубежных исследователей казахской литературы. В 1997 году в Париже Реми Дор участвовал в международном коллоквиуме «Мухтар Ауэзов: Великий певец национального величия», посвященом столетию Мухтара Ауэзова. В 1998 году в Казахстане Реми Дор выступил на международной конференции «Мухтар Ауэзов и всемирная литература». В 2000-е годы, будучи директором Института исследований Центральной Азии (IFEAC), французский ученый неоднократно приезжал в Казахстан для проведения различных мероприятий. В 2002 и 2006 годах в Институте литературы и искусства имени М.О. Ауэзова состоялись встречи с Реми Дором.

Ключевые слова: Франция, исследователь, казахская литература. Для глубокого и всестороннего исследования истории современной литературы казахского народа необ-

ходимо учитывать восприятие литературы своего народа в контексте мирового литературного сообщества. Восприятие художественного произведения в отечественной и иностранной аудитории может носить различ-ный характер и быть показателем востребованности той или иной национальной литературы в мировом контексте.

Франция относится к странам, которые в период независимости проявляют наибольший интерес к казахской литературе. Связано это с тем, что именно французские путешественники одними из первых зарубежных визитеров посетили казахские земли. Во Франции процесс рецепции казахской литературы начал активно развиваться еще в советский период. В настоящее время литературные контакты Казахстана с этой страной продолжают развиваться достаточно плодотворно.

Вхождение казахской литературы в мировой литературный процесс всегда было обусловлено таким фактором, как художественный перевод, который считается наиболее эффективным способом включения автора в иноязычную среду. Среди западноевропейских стран следует особо выделить значительную работу в области перевода казахской литературы, которая проводилась во Франции. Именно в этой стране в середине ХХ столетия начали переводить произведения наиболее известных советских казахских писателей на французский язык, раньше, чем на другие западноевропейские языки. Известный французский поэт, писатель и общественный деятель Луи Арагон был инициатором издания серии произведений под названием «Litteratures sovietiques». В этой серии в крупнейшем издательстве «Gallimard» изданы произведения Мухтара Ауэзова, Габита Мусрепова, Абдижамила Нурпеисова, Мориса Симашко, Олжаса Сулейменова.

Современная французская литературная рецепция представлена самым большим числом авторов. Среди них: Леон Робель, Реми Дор, Альбер Фишлер, Катрин Пужоль, Шанталь Лемерсье-Келькежей, Жан Ламбер, Кристиан Висанти, Жоселин Перар, Маривонн Перро и другие.


175

Остановимся подробнее на деятельности французского ученого-тюрколога, лингвиста, фольклориста Реми Дора, которого можно отнести к одним из наиболее активных зарубежных исследователей казахской литературы.

Реми Дор является автором ряда публикаций по литературе народов Центральной Азии. Ряд статей Реми Дор посвятил и казахской литературе, в них он показал отличное знание истории казахской литературы и наиболее видных её представителей. В 1990 году в Париже вышла в свет его книга «Центральная Азия и взаимодействие с соседними странами». Кроме того, им составлен учебник казахского языка для французских студентов.

С обретением независимости Казахстана, его история, культура и литература вызывают интерес у французских писателей, поэтов, переводчиков и ученых. В нашу страну приезжают многие из них. Причем, поводом для этого может стать одна книга или ряд стихов, способных вызвать желание посетить казахские земли. Например, одной из причин для путешествия по Казахстану для французского писателя Бернара Шамбаза оказались стихи Олжаса Сулейменова. Французский редактор Жан Ламбер решил приехать в Казахстан после знакомства с произведениями Абдижамила Нурпеисова.

Франция является страной, открытой для восприятия культур разных народов. Во Франции и вне её границ существуют организации, осуществляющие изучение литературы и искусства многих стран и регионов. В 1992 году был создан Институт исследований Центральной Азии (IFEAC), расположенный в Ташкенте. Одним из направлений его деятельности является изучение Казахстана в целом. Благодаря сотрудничеству с Казахстаном директор IFEAC Реми Дор неоднократно приезжал в Казахстан для организации различных мероприятий. Например, в 2005 году в Алматы состоялся коллоквиум «Тен-грианство как фактор формирования культурной идентичности в Центральной Азии». Участниками коллоквиума были представители из Франции, Казахстана, Кыргызстана, Татарстана.

Следует отметить, что доктор филологии, профессор Парижского Национального института восточных языков и цивилизаций Реми Дор и до этого бывал в Казахстане. Он выступал на международных юбилейных конференциях в Алматы в честь Мухтара Ауэзова во второй половине 1990-х годов.

Так, в 1998 году в Казахстане Реми Дор принял участие в международной конференции «Мухтар Ауэзов и всемирная литература» (конференция проходила под эгидой ЮНЕСКО).

В своем докладе «Мухтар Ауэзов и истоки казахского романа» он приходит к выводу, что романная техника Ауэзова и его мастерство в создании произведений сродни мастерству великих французских романистов. Он сравнивает Ауэзова с французскими писателями Золя и Бальзаком. Автор отводит Мухтару Ауэзову основополагающую роль в создании романа в казахской литературе и ставит его на такое же место для Казахстана, какое занимает Кретьен де Труа (ХII в.) в истории литературы Франции. Как пишет Реми Дор о Кретьене де Труа, «он первым создал понятие персонажа и при описании конкретного мира средневекового рыцарства выводит на сцену ряд героев и анти-героев и вплетает их приключения в эпизоды, очень мастерски организованные» [1].

Реми Дор находит много схожего в зарождении романа во французской и казахской литературах. В обоих случаях до появления романа существовала только эпическая и лирическая поэзия. Главные герои первых романов в этих литературах были реальные персонажи, таким образом, в романе была отражена реальность. Реми Дор считает, что Ауэзов нашел для своего романа образцовый персонаж – это известный поэт Абай, в котором собраны все достоинства казахского народа. В романном творчестве Ауэзова французский ученый выделяет точность описания исторической действительности и убедительность персонажей. По мнению Реми Дора, «также следовало бы поговорить о тонкости психологического анализа, превознести лиризм описаний, которые заставляют сверкать на наших глазах красоту степи, восхититься тысячью и одной деталью, которые раскрывают и объясняют нам механизм казахской культуры. Весь народ живет и проходит перед нашими глазами, и в этом заключается чудо романа» [1].

С творчеством Мухтара Ауэзова французский литературовед познакомился впервые в Афганистане, когда купил книгу «Юность Абая» на французском языке у букиниста в Кабуле в 1971 году. Как вспоминает Реми Дор: «Я прочитал ее от начала до конца, не в состоянии оторваться от нее. И когда я стал уходить вглубь страны, … изучая тюркоязычные народы Афганистана, эта книга всегда была в моем багаже. Она служила мне учебником этнологического характера» [1].

Интересным фактом является участие Реми Дора за год до этого в международном коллоквиуме «Мухтар Ауэзов: Великий певец национального величия» в июне 1997 года в Париже по случаю торжеств, посвященных столетию Мухтара Ауэзова.

Тогда в своем докладе «Казахская литература» Реми Дор познакомил слушателей с историей казахской литературы, начиная с устного народного творчества акынов до XIX века, останавливаясь подробно на трех видных деятелях казахского народа Чокане Валиханове, Ибрае Алтынсарине и Абае Кунанбаеве. Затем Реми Дор представил творческую деятельность участников движения Алаш-Орда – Миржакипа Дулата, Алихана Букейханова и Ахмета Байтурсынова. И, наконец, Реми Дор перешел к наиболее значительным представи-телям казахской литературы в советский период. Вот что отметил исследователь: «С 1925 года казахская советская литература, развивая традиции предшествующей национальной литературы, начинает свое вос-хождение и появляется самый славный ее представитель Мухтар Ауэзов» [2].

Примечательно, что Реми Дор написал о великом казахском поэте Абае Кунанбаеве в «Универсальной литературной энциклопедии», изданной в 1994 году в Париже. В своей статье о казахской литературе он


176

отводит Абаю Кунанбаеву исключительную роль в развитии казахской литературы: «Три человека, три сторонника утопических идей и русской культуры обеспечили казахскому народу переход от устной поэзии к письменной литературе: Валиханов, Алтынсарин и Кунанбаев; все трое – выходцы из знатных семей, а первый – принц по крови... Абай Кунанбаев (1845-1904), приобщенный к прогрессивным идеям и социаль-ному реформизму под влиянием революционера Михаэлиса, стремительно поднял казахскую литературу на высочайший уровень» [3].

Реми Дор знаком также и с творчеством известного казахского писателя Абдижамила Нурпеисова. В этой же статье в «Универсальной литературной энциклопедии» он дает положительную оценку произведе-ниям А.Нурпеисова. По мнению Реми Дора, роман-трилогия «Кровь и пот» является достойным продолже-нием дела великого казахского романиста Ауэзова: «… После такого прецедента (как роман М.О.Ауэзова «Путь Абая») необходимо было большое мужество, чтобы осмелиться взяться вновь за исторический роман. Тем не менее, Абдижамил Каримович Нурпеисов (родился в 1924 г.), романист, пришедший в литературу в начале 1950-х годов, принял этот вызов. Три романа «Сумерки», «Мытарства» (во французской версии «Время испытаний») и «Крушение» («Летний пепел») его трилогии «Кровь и пот» освещают жизнь поселка казахских рыбаков на берегу Аральского моря с 1914 года до периода гражданской войны» [3].

В 2002 и 2006 годах в Институте литературы и искусства имени М.О. Ауэзова КН МОН РК состоялись встречи с этим французским ученым. В первое посещение Института Реми Дор рассказал об интересном факте, относящемся к новым явлениям в зарубежной рецепции казахской литературы в период независи-мости. Дело в том, что один из французских ученых, действующих в рамках Института исследований Центральной Азии, работает над диссертацией «Казахские эпические сказания» [4]. Во время следующей встречи (2006) Реми Дор поделился радостью по поводу издания в Париже книги, посвященной Гороглы – персонажу известной древней тюркской легенды. Перевод с узбекского на французский язык был осуществлен Реми Дором. Занимаясь исследованиями общетюркского фольклора, он выпустил также сборник узбекских и каракалпакских скороговорок на французском языке. Получив в подарок книгу «Козы-Корпеш и Баян-сулу. Кыз-Жибек: Казахский романический эпос», Реми Дор пообещал использовать ее в преподавании казахского языка французским студентам. В заключение он подчеркнул, что будет «продолжать пропагандировать языки и культуру тюркских народов во Франции».

В процессе неуклонно возрастающего интереса и международного признания казахской литературы многогранная деятельность французского ученого Реми Дора играет большую и благородную роль в зарубежной популяризации казахской литературы.


[1] Дор Р. Мухтар Ауэзов и истоки казахского романа // М.О. Ауэзов и мировая литература. Материалы международной конференции. – Вестник КазГУ. Серия филологическая. – 1998. – 23. – С. 13-16.

[2] Дор Р. Казахская литература // Мухтар Ауэзов: Великий певец национального величия. Материалы международной конференции. – Алматы: ИРК, 1998. – С. 115-118.

[3] Dictionnaire universel des litteratures. – Paris: Presses Universitaires de France, 1994. – Vol. 2. – Р. 1867. [4] Ананьева С.В. Французы нас изучают // Наука и высшая школа Казахстана. – 2003, 1-15 января. – 1.

REFERENCES

[1] R. Dor. Mukhtar Auezov and origins of Kazakh novel. M.O. Auezov and world literature. Proceedings of the international conference. Vestnik KazGU. Series philological. 1998. 23. P. 13-16.

[2] R. Dor. Kazakh literature. Mukhtar Auezov: Great singer of national greatness. Proceedings of the international conference. Almaty: IRK, 1998. P. 115-118.

[3] Dictionnaire universel des litteratures. Paris: Presses Universitaires de France, 1994. Vol. 2. P. 1867. [4] S. Ananieva. The French are studying about us. Science and Higher Education of Kazakhstan. 2003, January 1-15. 1.

ƏОЖ: 82.091 А.Қ. Машақова


РЕМИ ДОР ЖƏНЕ ҚАЗАҚ ƏДЕБИЕТІ Аннотация. Мақала франциялық тюрколог-ғалым, фольклорист, Париж қаласындағы Шығыс тілдері мен өркениеті

Ұлттық институтының профессоры, шетел зерттеушілері арасында қазақ əдебиетін белсенді зерттеп жүрген Реми Дорға арналған. 1997 жылы Парижде Реми Дор Мұхтар Əуезовтің 100 жылдығына арналған «Мұхтар Əуезов׃ ұлттық ұлылықтың ұлы жыршысы» деп аталатын халықаралық коллоквиумге қатысады. 1998 жылы Қазақстанда Реми Дор «Мұхтар Əуезов жəне дүние жүзі əдебиеті» деп аталатын халықаралық конференцияда баяндама жасайды. 2000 жылдары Орталық Азияны зерттеу институтының директоры (IFEAC) болып жүргенде француз ғалымы əртүрлі шараларды іске асыру үшін Қазақстанға бірнеше рет келеді. 2002 жəне 2006 жылдары М.О. Əуезов атындағы Əдебиет жəне өнер институтында Реми Дормен кездесулер болып өтті.

Түйін сөздер: Франция, зерттеуші, қазақ əдебиеті.


177



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 177 – 179

N.A. Mukhazhanova

University of Narxoz, Almaty, Republic of Kazakhstan

[email protected]

ESTIMATION OF ENVIRONMENTAL RISK ON HEALTH OF THE POPULATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Abstract: The article describes the degree of damage to human health and methods for assessing the

environmental risk to human health in the conduct of human economic activities. Key words: ecology, damage to health, environment, risks, human health, factors, model.

УДК 502/504(075) Н.А. Мухажанова

Университета «Нархоз» г. Алматы Республика Казахстан

ОЦЕНКА ЭКОЛОГИЧЕСКОГО РИСКА НА ЗДОРОВЬЕ НАСЕЛЕНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Аннотация. В статье изложена степень ущерба для здоровья человека и методы его оценки эколо-

гического риска на здоровье населения при осуществлении хозяйственной деятельности человека. Ключевые слова: экология, ущерб здоровью, окружающая среда, риски, здоровье человека, факторы,

модель. Ускоренный рост научно-технического прогресса, с одной сторон, позволил удовлетворить потребности

человечества. Но с другой стороны во сто крат усилил техногенное воздействие на окружающую среду. По всей планете Земля, в том числе и в Казахстане, сложилась неблагоприятная экологическая обстановка, которая и сыграла роль в нарушении состояния здоровья человека.

Известно, по данным ученых, продолжительность жизни человека может составить 110-120 и даже 150 лет. В действительности же, многие факторы, в том числе и экологические, снижают жизненный цикл населения планеты.

По формулировке Всемирной организации здоровья (ВОЗ), “здоровье человека это не только отсутствие немощи или болезни, но и объективное состояние и субъективное чувство полного физического, психического и социального комфорта”[1]. На организм человека оказывают существенное влияние социально-экономические и не последнюю роль природные факторы во всем их взаимодействии.

Медико-экологическим исследования, проводимые в нашей стране показали, что увеличение некоторых заболеваний связано с различными антропогенными загрязнителями окружающей среды. Наиболее полно изучено около 80 химических элементов и их соединений влияющих на организм человека, сила их токсического действия определяется:

- химическим строением; - физико-химическими свойствами; - путями поступления в организм; - способностью к накоплению в организме(кумуляции); - концентрацией (дозой) - окружением; - временем воздействия и т.д. В своей жизни человек редко подвергается действию одного только вещества. Обычно на организм

влияет несколько загрязнителей одновременно. Скапливаясь в организме они начинают взаимодействовать


178

между собой, тем самым вызывая более токсичные вещества. Особую опасность представляют соединения тяжелых металлов, таких ка свинец, ртуть, кадмий, мышьяк и другие.

Из данных Агентства РК по статистике в 2015 году рост заболевания системы кровообращения остается на первом месте от общего показателя в особенности у населения промышленных городов Республики Казахстан.

Так, в результате статистического анализа у жителей г. Темиртау, Усть-Каменогорска, Тараз, Актау, Экибастуз выявлена достоверно значимая корреляционная взаимосвязь развития артериальной гипертензии с содержанием диокиси серы в атмосферном воздухе (r= 0,7; р=0,02), меди – в седиментированной пыли (r= 0,65 р=0,023), цинка в почве (r= 0,64; р=0,035) [2].

По материалам Министерства здравоохранения заболеваемость населения Восточно-Казахстанской области, где больше всего сосредоточена вся черная и цветная металлургия Казахстана, по многим классам болезней превышает средний уровень по республике, это видно из таблицы 1.

Таблица 1 - Заболеваемость населения Восточно-Казахстанской области в сравнении с РК за 2015год

Класс болезней, колличество заболевших

на 100 тыс. человек ВКО Среднее

по республике Инфекционные болезни 4321,8 2868,3 Болезни эндокринной системы, обмена веществ 406,5 398,8 Психические растройства 737,9 405,4 Болезни нервной системы, органов чувств 5430,0 4864,4 Болезни системы кровообращения 1093,5 1068,2 Болезни органов дыхания 36958,5 22025,7 Примечание: [2]

В структуре профзаболеваемости данного региона патология верхних дыхательных путей составила

30,5%, вибрационная болезнь – 33%, кохлеарный неврит – 16,1%, бириллиоз, туберкулез, гепатит В – по 0,84%. 91,5% всех профзаболеваний по республике регистрируется на предприятиях отрасли цветной и черной металлургии [3].

Чтобы как-то снизить заболеваемость населения в регионах с развитой индустриальной инфраструктурой необходимо при управлении природопользованием предусмотреть риски, которые учитывают не только вероятность события, но и его возможные последствия.

Степень ущерба на здоровье человека и методы его оценки различаются в зависимости от длительности и уровней негативных воздействий. При постоянно или продолжительно действующих слабоинтенсивных негативных факторах(повышения концентрации вредных веществ в воздухе, в водной среде, в почве, малые дозы радиации и др.) в организме человека наблюдаются неблагоприятные эффекты, влияющие на его здоровье. Для количественной оценки ущерба от слабоинтенсивных факторов используются модели зависимости “доза-эффект”[4]. При кратковременно действующих поражающих факторах значительной интенсивности, ущерб для человека наступает в случае превышения уровней воздействий некоторых пре-дельных (пороговых) значений. Для количественных оценок используется факторная модель” действующая нагрузка - критическая нагрузка”.

Последствия для человека от негативных воздействий любого вида выражаются бинарной переменной W:

w = w0 = 0 если u ≤ uкр, (1); w = w1 = 1 если u > uкр, (2)

где и - действующая на человека нагрузка; икр - несущая способность конкретного человека. Несущая способность зависит от дифференциальных характеристик негативных воздействий, в

частности, длительности действия (экспозиции). По совокупности индивидов она имеет существенный разброс (т.е. является случайной величиной), который в задачах прогноза обычно не учитывается.

Риск здоровью человека можно определить с использованием модели «нагрузка - несущая способность» через частоту смертей:

λ = λ0P(u > uкр); (3) где λ0 и λ - частоты негативных и поражающих воздействий, соответственно; u - случайная величина уровней негативных воздействий, P(u > uкр) - условная вероятность смерти, т.е. поражающего воздействия, условием которого является превышение действующей нагрузки критической для человека.


179

Тогда математические ожидания числа поражающих воздействий в год α(Δt) = λ×Δt = λ0×Δt×P(u > uкр). (4) Для редких событий индивидуальная вероятность смерти вычисляется как вероятность хотя бы одного

поражающего воздействия в год:

Q(Δt) ≈ a(Δt) = λ×Δt, (5) т.е. риск выражается через частоту поражающих воздействий.

Логическим продолжением оценки риска является управление его уровнем, которое направлено на обоснование наилучших (оптимальных) в данной ситуации решений по его минимизации, а также динамическому контролю (мониторингу) экспозиций и рисков, оценке эффективности и корректировке оздоровительных мероприятий. Управление риском базируется на совокупности политических, социальных и экономических оценок величин риска, сравнительной характеристике возможных ущербов для окружающей природной среды и здоровья общества, возможных затрат на реализацию различных вариантов управленческих решений по снижению риска и выгод, которые будут получены в результате реализации мероприятий (например, предотвращенные случаи заболеваний и др.).

Процесс управления риском состоит из четырех элементов: сравнительная оценка и ранжирование рисков, определение уровней приемлемости риска, выбор стратегии снижения и контроля риска, принятие управленческих (регулирующих) решений.

В самом общем виде в основе управления риском лежит метод оптимизации соотношений выгоды и ущерба. Алгоритм стратегии управления риском основан на логических операциях выбора направления действий в зависимости от выполнения критериев приемлемости параметров экологического риска [4].

Предложенная методика позволит проводить количественную оценку экологических рисков, что в свою очередь будет способствовать выработке вариантов и выбору оптимальных управленческих решений, минимизирующих не только вероятность проявления факторов экологической опасности, но и ущерб в случае их реализации.


[1] Реймерс Н.Ф. Природопользование: словарь-справочник. М.: Мысль, переработтанный 2010. – 637с. [2] Л.К. Ибраева, А.С. Каракушикова, К.К. Тогузбаева. Заболевания сердечно-сосудистой системы у населения

промышленных городов Республики Казахстан. // Вестник КазНМУ. 2014. 3-3. URL: [3] Краткий статистический справочник. Январь-декабрь 2014 года / Управления статистики ВКО, - Усть-

Каменогорск .2014. – С. 55. Мукажанов Т.А. Экология города. – Усть-Каменогорск: Издательство, 2014. – с. 227 [4] Бельская Е.Н., Бразговка О.В., Сугак Е.В. Методика расчета экологических рисков// Современные проблемы

науки и образоания. – 2014- 6

REFERENCES

[1] Reimers N.F. Nature management: a dictionary-reference. M .: Thought, reworked 2010. - 637p. [2] L.K. Ibraeva, A.S. Karakushikova, K.K. Toguzbaeva Diseases of the cardiovascular system in the population of

industrial cities of the Republic of Kazakhstan // Bulletin of KazNMU. 2014. 3-3. URL: [3] A brief statistical handbook. January-December 2014 / Department of Statistics of East Kazakhstan region, - Ust-

Kamenogorsk .2014. - P. 55. Mukazhanov TA Ecology of the city. - Ust-Kamenogorsk: Publishing House, 2014. - p. 227 [4] Belskaya E.N., Brazgovka OV, Sugak E.V. Methodology for calculating environmental risks // Modern problems of

science and education. - 2014 - No. 6

ƏОЖ: 502/504(075) Н.А. Мухажанова

Нархоз университеті, Алматы қ., Қазақстан

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ДЕНСАУЛЫҒЫ ҮШІН

ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТƏУЕКЕЛДЕРДІ БАҒАЛАУ Аннотация. Бұл мақалада адам денсаулығына қоршаған ортадан зақымдау қаупін қарастыра отырып

бағалау əдістерін болжайды. Түйін сөздер: экология, денсаулығына зиян, қоршаған ортаны қорғау, тəуекелдер, адам денсаулығына

факторлар моделі.


180



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 180 – 184

M. O. Nassimov, B. Zh. Paridinova

«Bolashak» University, Kyzylorda, Kazakhstan, E-mail: [email protected]

DISCOURSE AS AN OBJECT OF POLITICAL SCIENCE Abstract. Discourse is one of complicated and difficult to define the concepts of modern linguistics, semiotics

and philosophy. There is no clear definition of discourse. Broadly, the discourse - a communicative action, a phenomenon which is a speech, dialogue, style, language, past through the prism of extralinguistic factors - knowledge of the world, attitudes, beliefs, cultural traditions, historical facts and ideological attitudes, knowledge of which is necessary for a full above understanding speech style, the dialogue.

Representatives of postmodern philosophy treat discourse as a specific form of social interaction; method of social life, which is characterized by polyphony, multidimensionality, spontaneity, polyvalent, and arising from the internal decentralization of intentions epistemic origin.

The study of political discourse is among the most urgent problems of political science and political linguistics. The concept is being a cross-cutting in their basic properties, interesting representatives of sociology, social psychology, cultural studies, experts in the theory of mass communication. The use of modern methods of analysis of political texts allows to obtain data on the state of social consciousness and political problems. This article explores the discourse as an object of political science.

Keywords: discourse, political communication, political linguistics, political philology. ƏОЖ: 32.019.52

М.Ө. Насимов, Б.Ж. Паридинова

Болашақ университеті, Қызылорда қ., Қазақстан

ДИСКУРС САЯСИ ҒЫЛЫМДАРДЫҢ НЫСАНЫ РЕТІНДЕ Аннотация. Дискурс заманауи лингвистика, семиотика жəне философиядағы анықтамасы күрделі жəне

ауыр түсінік. Дискурс ұғымына байланысты нақты анықтамалар жоқ. Кең мағынада дискурс – бұл əлем ту-ралы білім, мəдени дəстүрлер туралы ойлар, тарихи жəне идеологиялық қондырғылар негізінде өткен сөйлеу, диалог, стиль, тілді айқындайтын коммуникативтік қимыл.

Постмодернизм философиясының өкілдері дискурсты былайша анықтайды: əлеуметтік өзара байланыс-тардың ерекше түрі; көпдауыстылық, көпаспектілік, кенеттілік, жекелену, шарттылықпен ерекшеленетін əлеуметтік болмыстың тəсілі.

Саяси дискурсты зерттеу саяси ғылымдардың, оның ішінде саяси лингвистиканың өзекті мəселесі болып табылады. Ұғым пəнаралық сипатқа ие болғанымен, əлеуметтану, əлеуметтік психология, мəдениеттану, бұқаралық коммуникациялар теориясымен айналысатын мамандарды да қызықтырады. Себебі, саяси мəтіндерді қазіргі заманғы зерттеу əдістері арқылы қоғамдық сана жағдайы мен қоғамдық-саяси мəселелерді айқындай аламыз. Мақалада дискурс саяси ғылымдардың нысаны ретінде қарастырылады.

Түйін сөздер: дискурс, саяси коммуникация, саяси лингвистика, саяси филология. Кез келген ғылыми теория өте дəл болуы тиіс. Бұл тұста ғылымда қолданылатын терминдердің толық

анықтамасын айшықтау жəне дəйектемелер нəтижелерін ашып көрсету жөнінде айтқан дұрыс деп санаймыз. Қазіргі заманғы саяси ғылымдардың негізгі бағыттарын зерттеу саяси коммуникация немесе байланыс саласын айқындау арқылы жүреді десек қателеспейміз. М. Вебер мен Э. Дюркгеймнің қоғам мен билік арасындағы байланысты анықтайтын əлеуметтанулық бағыты, қоғамдық өмірді ұйымдастыру мен реттеудің тұрақты түрлері саналатын М. Липсеттің институтталған бағыты, саясатты жүйе ретінде қарастыратын Т. Парсонстың жүйелік-функционалдық бағыты, Р. Мертонның бюрократия теориялары, Э. Фроммның психологиялық бағыты, Ф. Фукуяманың футурологиялық бағыты, Г. Алмонд, С. Верба, С. Хантингтоннның


181

салыстырмалы саясаттануы саяси коммуникацияларды зерттеуге өзінің септігін тигізеді. Біздің зерттеп отырған мəселе осы саяси коммуникация саласы бойынша жүргізілген зерттеулермен тығыз байланысты.

Жалпы саяси коммуникация саяси жүйенің бір бөлігінен екіншісіне жəне саяси жүйе мен əлеуметтік жүйе арасында жүретін саяси ақпараттарды беру үдерісі болып табылады. Батыс ғалымдары саяси коммуникацияның үш негізгі тəсілдерін бөліп көрсетеді: 1) бұқаралық ақпарат құралдары арқылы жүретін байланыс; 2) басқарушылар мен басқарылатындар арасындағы байланыс; 3) бейресми арналар арқылы жүретін байланыс. Аталмыш тəсілдердің барлығының дискурс мəселесін зерттеуде маңыздылығы өте зор.

Берілген тақырыпты зерттеуде Нидерланд ғалымы Тён Адрианус ван Дейктің [1] (Teun Adrianus van Dijk) еңбегі зор. Сонымен бірге, Ф. Байрам [2] (F. Bayram)), З. Харрис [3] (Z.S. Harris), С. Харт [4] (C. Hart) сынды шет елдік ғалымдардың зерттеулері назардан тыс қалмауы керек деп ойлаймыз. Ресей ғалымдары арасынан А.Н. Баранов, О.В. Михайлова, Г.А. Сатаров, Е.А. Шипова [5], В.А. Маслова [6], Н.М. Перельгут, Е.Б. Сухоцкая [7], Е.В. Пилюгина [8], А.К. Хурматуллин [9] берілген тақырып бойынша ғылыми зерттеулер жүргізіп келеді.

Осы орайда саяси дискурстың Қазақстан Республикасы мемлекеттік жəне идеологиялық құрылыс шарттарындағы қалыптасуы мен дамуын саясаттанулық талдаудың өзектілігі келесі себептерге байланысты.

Біріншіден, саяси дискурс қоғамдық құрылыстың мазмұнына бағынып қана қоймай, үстемдік етуші дүниетаным, идеологиялық парадигмалармен өзара байланысты. Сондықтан оны мемлекеттік құрылыстан тыс қарауға болмайды. Осы арқылы мемлекет пен қоғам арасындағы тілдік коммуникацияның өзара байланыстары анықталады.

Екіншіден, саяси дискурс қоғамдағы мəдени үдерістердің көріністерін айқындайды, ықпал етудің үлкен күшін иеленген көрнекіліктері мен мүмкіндіктері мол, қоғамдық санаға жаңа құндылықтарды тарататын саясаттағы ақпараттардың тілдік ерекшеліктерін анықтайды.

Зерттеліп отырған тақырып барлығымыз күнделікті көріп, ұшырасып жүрген құбылыстардың бірі. Билік үшін күрес бұл саланың негізгі тақырыбы жəне өзектілігін алға жылжытушы болып табылады. Қоғам өмірі ашық жəне демократиялы болған сайын оның саяси тіліне ерекше назар аударыла бастайды. Саяси дискурсқа кəсіби саясаткерлер, журналистер жəне саясаттанушылармен қатар, бұқара халық та мəн береді. Жалпы саясаттанулық лингвистика жəне саясаттанулық филология ұғымдары бірге пайдаланылғанымен, айырмашылықтары өте мол. Мəселен, саясаттанулық лингвистика саяси түсініктердің шағын деңгейін қарастыру арқылы əрекет етеді де, оның төмендегідей пəні айқындалады: а) саяси дискурстың синтактикасы, семантикасы жəне прагматикасы; б) осы дискурстардың қойылымы мен түсіндіру үлгілері. Саясаттанулық филология «билік», «ықпал ету» жəне «бедел» ұғымдарының дискурстық қатынастарын бағамдайды [10].

Сондықтан саяси лингвистиканың негізгі зерттеу нысаны болып саяси дискурс қарастырылады. Лингвистика жəне саясаттану - екі жеке ғылымдар тоғысында пайда болған жəне бұл сала бүгінгі күнделікті дамып жатқан ақпарат заманында өзектілігін жоғалтпайды. ХХ ғасырдың 90-жылдарының ортасында осы бағыттар бойынша жарияланған ресейлік ғалымдар А. Алтунян [11], М.Р. Проскуряков [12], Е.И. Шейгал [13] еңбектері саяси лингвистиканың дамуын айқындады.

Берілген тақырыпты өзекті мəселе еткен қазақстандық тіл мамандары Б.А. Ахатова [14] мен Қ.Ө. Есенованың [15] қазақ ғылымындағы атқарған еңбектері өте маңызды. Қ.Ө. Есенованың 10.02.02 - қазақ тілі мамандығы бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дəрежесін алу үшін дайындалған диссертациясы авторефераты бойынша: «Кез келген ресми басылымда мəдениет, денсаулық сақтау, ғылым, білім беру, спорт, өнер тақырыбымен салыстырғанда саяси мəселелер кеңінен қамтылады. Өйткені, қоғам өмірінің бүкіл тыныс-тіршілігі осы саяси ахуалға тікелей байланысты болғандықтан, ондағы барлық əлеуметтік т.б. қатынастар саясат арқылы реттеліп отырады. Осымен байланысты күнделікті жаңалық жаршысы газет бетінде де негізгі орын саяси дискурсқа беріледі [15, 32 б.]», - делінеді. Сонымен қатар, ғалым аталмыш мəселе бойынша төмендегі пікірлерін ұсынады: «Ғылыми айналымға алғаш Зеллиг Харрис енгізген (1952) дискурстық талдау термині бастапқыда жарнамаға қатысты қолданылған болатын. Кейіннен ХХ ғасырдың 70-жылдары дискурстік талдауды дəстүрлі лингвистикамен байланысты қараған американдық жəне еуропа ғалымдарының еңбектерінде жиі байқала бастады. Ал 80-90-жылдары аталмыш мəселеге арналған алғашқы іргелі еңбектер жарық көрді. Дискурс ұғымы тіл біліміндегі антропоцентристік бағытты ұстанған көптеген арнаулы салалардың (психолингвистика, социолингвистика, паралингвистика, нейролингвистика, когнитивті лингвистика, прагмалингвистика т.б.) дербестенуіне байланысты айрықша маңызға ие болды. Аталмыш салалардың іштей жіктелуімен бірге интеграциясы да осы дискурс ұғымының төңірегінде шоғырланды деуге болады. Осымен байланысты əлі күнге дискурсқа берілген анықтамаларды аяқталған, толыққанды, дəл деп санауға болмайды. Біздіңше, дискурсты прагматикалық тұрғыдан талдағанда коммуникативтік ситуацияға жəне оған қатысушыларға байланысты экстралингвистикалық, этномəдени факторлар сондай-ақ коммуниканттардың мақсат-ниеттері басшылыққа алынуы тиіс. Қандай да бір ақпаратты алғанда оқырман автордың сол мəтінді дайындаған сəттегі қиял-дүниесін елестетуге тырысады. Басқаша айтқанда, дискурсты түсіну бөгде адамның ойлау дүниесіне еріксіз жəне ерікті түрде ену деуге


182

болады. Ал өз кезегінде адресант сол дүниені керекті нұсқада жасау үшін тілдегі семантиканың барлық мүмкіндіктерін пайдаланады.

Л.А. Кочетова дискурстың өзіндік ерекшеліктерін мынадай прагматикалық белгілер көрсететінін айтады: мақсатты бағыттылығы айқын əлеуметтік əрекет; ситуация шарттары (дискурсқа қатысушылар, ондағы рөлдер, коммуникативтік өзара əрекеттестік сипаты т.б.); құндылықтар, стратегиялар, жанрлар» [15, 32 б.].

Демек, аталған пікірлер бойынша отандық ғылымда саяси лингвистика бойынша зерттеулер жүріп жатқандығы дəлелденуімен қатар, саяси ғылымдар арасындағы өзара байланыстың барлығы қуантады. Сондықтан саясат тілін зерттеу қос ғылымның алдағы уақытта да бірлесе жүргізетін мəселесі деп ойлаймыз. Бұған дейін мақала авторлары берілген мəселе бойынша өз ойларын қозғағандығын ата кеткеніміз жөн [16].

Жалпы саясат тілінің немесе саяси тілдің қарапайым қолданыстағы сөздерден басты ерекшеліктері: - «саяси лексика» терминологияланған, ал «саяси» тілдік белгілер үнемі қолданыста емес; - дискурстың өзіндік ерекшелігі бар құрылымы - өзіне тəн тілдік тəсілдер нəтижесі; - дискурстың орындалу ерекшелігі – дыбыстық немесе оның жазбалық ресімделуі [17]. Ал «саяси тіл»

терминінің тарихы ертеден басталып, 1789 жылдан бастап кеңінен қолданысқа енген [18]. Ресей ғалымы Е.И. Шейгалдың пікірінше: «Мазмұны саясат саласына келетін кез келген сөйлеу

құрылымы саяси дискурсқа жатады» [13, 23 б.]. А.Н. Барановтың пайымдауынша: «Саяси дискурсқа қатысушы немесе нақты саяси коммуникация тақырыбын қалыптастырушы дискурсивті тəжірибелер жиынтығы» [19]. Ал, Ю.А. Сорокиннің анықтамасы бойынша: «Саяси дискурс идеологиялық дискурстың өзге түрі. Саяси дискурс қысқа прагматикалық ұғым болса, идеологиялық прагматика жағынан жасанды... Дискурстың бірінші түрі - субдискурс, екінші түрі – метадискурс [20]. Біздің пікірімізше, саяси дискурс қоғамның рухани-идеологиялық көрінісін айқындайтын, белгілі бір кезеңнің саяси көзқарасы мен дүниетаным ерекшеліктерін танытатын қазіргі саяси ғылымдардағы ұғым.

Жалпы саяси мəтіндерді зерттеудегі қызығушылықты бірнеше факторлармен түсіндіруге болады. Біріншіден, түрлі тарихи кезеңдердегі тіл жүйесі мен сөйлеу салаларына бағытталған ішкі лингвистикалық қажеттіліктер. Екіншіден, саяси ойдың саясаттанулық мəселелері мен оның саяси мінез-құлықпен өзара байланысы; саясаттанудағы болжам үлгілерін құру, бұқаралық ақпарат құралдарындағы мəтін мен саяси мəтіндерді сараптау əдістерін дайындау қажеттілігі. Үшіншіден, саяси коммуникацияларды қоғамдық пікір манипуляциясынан бөлу талпынысы.

Зерттеу тақырыбының Қазақстан жағдайында өзіндік мəселелері мол факторлары да баршылық. Біріншіден, саяси терминологияда қолданылатын ұғымдарды елімізде көбінесе жоғары білімді азаматтар түсінеді. Мерзімді баспасөз беттеріндегі саяси ақпарат түрлері көпшілікке түсініксіз. Сондықтан еліміздегі тұрғындардың саяси сауаттылығын айқындау өте маңызды жəне сауаттылық деңгейін жоғарылата түскен дұрыс. Екіншіден, кең байтақ мемлекетіміздің əр аймағындағы тұрғындардың менталитеті, сөйлеу жəне құндылық ерекшеліктері əртүрлі. Бұл саяси ақпараттарды түрлі деңгейде қабылдауға апаратыны анық. Үшіншіден, халық арасында таратылуы қажет саяси ақпараттың алғашқы нұсқасы орыс тілінде дайындалып, кейін қазақ тіліне аударылады.

Бүгінгі таңда мамандар саяси дискурстың келесі түрлерін атап көрсетеді: - институтталған саяси дискурс – саясаткерлер саяси коммуникацияда қолданған мəтіндер

(парламенттік стенограммалар, саяси құжаттар, саяси лидерлердің бұқара алдындағы сөздері мен сұхбаттары);

- масс-медиалық саяси дискурс – баспасөз, теледидар, радио, Интернет арқылы журналистер таратқан мəтіндер;

- ресми-іскерлік саяси дискурс – мемлекеттік аппарат қызметкерлеріне бағытталған аппарат коммуникациясымен тығыз байланысты мəтіндер;

- саяси коммуникацияларға қатысушы тəжірибелі саясаткер немесе журналист емес «қарапайым азаматтар» мəтіндері. Мұның қатарына саясаткер немесе мемлекеттік мекемелерге бағытталған түрлі хаттар мен ұсыныстар, БАҚ-та жарияланған хаттар жатады;

- бүгінгі күнде кеңінен тараған «саяси детективтер», «саяси поэзия» жəне «саяси мемуарлар»; - саясатқа арналған ғылыми коммуникация мəтіндері. Жоғарыда аталған мəселелерді саралай келе, бүгінгі кезеңнің қолданыстағы сөздері күннен күнге өзгеріп

жатқанын байқаймыз. Айталық, Кеңестер дəуірінің өзімен бірге келмеске кеткен қағидалармен қатар, қазіргі жаһандану заманында шетелденіп кеткен ұғымдар мен шет елден келген түсініктер санамызда жатталып жатыр. Кеңестер еліндегі соңғы «қайта құрулар» жəне жаңа тəуелсіз елдердің қалыптасуындағы негізгі түсінік болып табылған «демократия» құндылықтарымен бірге өзге де ұғымдар қалыптасып үлгерді. Отандық саяси ғылымдар терминологиясында батыста қолданылатын «саяси консалтинг», «саяси имиджеология», «саяси менеджмент», «саяси маркетинг», «саяси паблисити» секілді т.б. категориялар мен институттар кең қолданысқа енді.


183

Жалпы дискурс категорияларының саяси ғылымдардағы маңыздылығының кейбір көріністері осы зерттеуде бой көрсетті. Жоғарыда аталған пікірлерге қарап, саяси ақпараттың негізгі мақсаттарын айқындауымызға болады. Біріншіден, ол қоғам мүшелерінің барлығын хабарламаға назарын аудару; екіншіден, хабарламаның мазмұнын түсіндіру арқылы халықтың қызығушылығын туғызып, нəтижесінде оны қоғам санасына тереңдете сіңіру; үшіншіден, берілетін ақпараттарға сəйкес, қажеттілік пен ниетті ұштастыра біріктіру арқылы ой түюге əкелу; төртіншіден, осы ақпараттар негізінде еліміздің бүкіл аймағын үйлесімге келтірілген іс-əрекеттер жүйесін қалыптастыру болып табылатындығын атап көрсетуге болады.

ƏДЕБИЕТ

[1] Teun A (2014) Discourse and Knowledge. A Sociocognitive Approach. Cambridge University Press, United Kingdom.

ISBN: 978-1-107-41655-0 [2] Bayram F. (2010) Ideology and political discourse: a critical discourse analysis of erdogan’s political speech, ARECLS,

7: 23-40. [3] Harris ZS (1991) A Theory of Language and Information: A mathematical approach. Clarendon Press, United Kingdom,

USA. ISBN: 978-0-198-24224-6 [4] Hart C. (2005) Analysing political discourse: Toward a cognitive approach, Critical Discourse Studies. 2: 189-194. DOI:

10.1080/17405900500283706 [5] Баранов А.Н., Михайлова О.В., Сатаров Г.А., Шипова Е.А. Политический дискурс: методы анализа тематической

структуры и метафорики. - М.: Фонд ИНДЕМ, 2004. – 94 с. – ISBN: 5-902204-09-7 [6] Маслова В.А. Политический дискурс: языковые игры или игры в слова? // Политическая лингвистика. - 2008. -

1 (24). - С. 43-48. [7] Перельгут Н.М., Сухоцкая Е.Б. О структуре понятия «политический дискурс» // Вестник Нижневартовского

государственного университета. – 2013. - 2. - С. 35-41. [8] Пилюгина Е.В. Дискурс в политике и политика как дискурс: актуальные резонансы социального бытия

постмодерна // Вестник Челябинского государственного университета. – 2013. - 23 (314). – Политические науки. Востоковедение. Вып. 14. – С. 42-48.

[9] Хурматуллин А.К. Понятие дискурса в современной лингвистике // Ученые записки Казанского государственного университета. – 2009. – Том 151, кн. 6, гуманитарные науки. – С. 31-37.

[10] Januschek F (1985) Politische Sprachwissenschaft: Zur Analyse von Sprache als kultureller Praxis. Westdeutscher Verlag, Germany. ISBN: 978-3-322-87626-3

[11] Алтунян А.Г. От Булгарина до Жириновского. Идейно стилистический анализ политических текстов. - М.: Российск. гос. гуманит. ун-т, 1999. - 263 с. – ISBN: 5-7281-0007-4

[12] Проскуряков М.Р. Дискурс борьбы: Очерк языка выборов // Вестник Московского университета. - 1999. - Серия 9. Филология. - 1. - С. 34-49.

[13] Шейгал Е.И. Семиотика политического дискурса. - Волгоград, 2000. - 368 с. - ISBN 5-88234-394-1 [14] Ахатова Б.А. Политический дискурс и языковое сознание. - Алматы: Экономика, 2006. - 302 с. – ISBN: 9965-

734-26-7 [15] Есенова Қ.Ө. Қазіргі қазақ медиа-мəтінінің прагматикасы (қазақ баспасөз материалдары негізінде): 10.02.02 -

қазақ тілі мамандығы бойынша филология ғылымдарының докторы ғылыми дəрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның авторефераты.

[16] Nassimov MO, Tolen ZM, Ibadullaeva SZ, Paridinova BZ, Ustagaliyev YO. (2015) Discourse as the form of political sciences (on the example of the Republic of Kazakhstan), Mediterranean Journal of Social Sciences. 6: 399-402. DOI: 10.5901/mjss.2015.v6n5s1p399

[17] Bayley P. Live oratory in the television age: The language of formal speeches // G. Ragazzini, D.R.B.P. Miller eds. Campaign language: Language, image, myth in the U.S. presidential elections 1984. – Bologna: Cooperativa Libraria Universitaria Editrice Bologna, 1985. - P. 77-174.

[18] Политический дискурс как предмет политологической филологии // Политическая наука. Политический дискурс: История и современные исследования. - М.: ИНИОН РАН, 2002. - 3. - С. 32-43.

[19] Баранов А.Н. Введение в прикладную лингвистику. – М., 2001. – 358 c. - С. 246. - ISBN 5-8360-0196-0 [20] Сорокин Ю.А. Политический дискурс: попытка истолкования понятия // Политический дискурс в России. – М.,

1997. – С. 57. REFERENCES

[1] Teun A (2014) Discourse and Knowledge. A Sociocognitive Approach. Cambridge University Press, United Kingdom.

ISBN: 978-1-107-41655-0 (In Eng.). [2] Bayram F. Ideology and political discourse: a critical discourse analysis of Erdogan’s political speech, ARECLS, 2010, 7,

23-40. (In Eng.). [3] Harris ZS (1991) A Theory of Language and Information: A mathematical approach. Clarendon Press, United Kingdom,

USA. ISBN: 978-0-198-24224-6(In Eng.). [4] Hart C. Analysing political discourse: Toward a cognitive approach, Critical Discourse Studies, 2005, 2, 189-194. DOI:

10.1080/17405900500283706 (In Eng.). [5] Baranov A.N., Mihajlova O.V., Satarov G.A., Shipova E.A. Politicheskij diskurs: metody analiza tematicheskoj struktury

i metaforiki. M.: Fond INDEM, 2004. 94 s. ISBN: 5-902204-09-7 (in Russ.).


184

[6] Maslova V.A. Politicheskij diskurs: jazykovye igry ili igry v slova? Politicheskaja lingvistika, 2008, 1, S. 43-48. (in Russ.).

[7] Perel'gut N.M., Suhockaja E.B. O strukture ponjatija «politicheskij diskurs». Vestnik Nizhnevartovskogo gosudarstvennogo universiteta, 2013, 2, 35-41. (in Russ.).

[8] Piljugina E.V. Diskurs v politike i politika kak diskurs: aktual'nye rezonansy social'nogo bytija postmoderna. Vestnik Cheljabinskogo gosudarstvennogo universiteta, 2013, 23, Politicheskie nauki. Vostokovedenie. Vyp. 14, 42-48. (in Russ.).

[9] Hurmatullin A.K. Ponjatie diskursa v sovremennoj lingvistike. Uchenye zapiski Kazanskogo gosudarstvennogo universiteta, 2009, Tom 151, kn. 6, gumanitarnye nauki, 31-37. (in Russ.).

[10] Januschek F (1985) Politische Sprachwissenschaft: Zur Analyse von Sprache als kultureller Praxis. Westdeutscher Verlag, Germany. ISBN: 978-3-322-87626-3 (In Ger.).

[11] Altunjan A.G. Ot Bulgarina do Zhirinovskogo. Idejno stilisticheskij analiz politicheskih tekstov. M.: Rossijsk. gos. gumanit. un-t, 1999. 263 s. ISBN: 5-7281-0007-4 (in Russ.).

[12] Proskurjakov M.R. Diskurs bor'by: Ocherk jazyka vyborov. Vestnik Moskovskogo universiteta, 1999, Serija 9. Filologija, 1, 34-49. (in Russ.).

[13] Shejgal E.I. Semiotika politicheskogo diskursa. Volgograd, 2000. 368 s. ISBN 5-88234-394-1 (in Russ.). [14] Ahatova B.A. Politicheskij diskurs i jazykovoe soznanie. Almaty: Jekonomika, 2006. 302 s. ISBN: 9965-734-26-7 (in

Russ.). [15] Esenova K.O. Kazirgi kazah media-matininin pragmatikasy (kazah baspasoz materialdary negizinde): 10.02.02 - kazah

tili mamandygy bojynsha filologija gylymdarynyn doktory gylymi darezhesin alu ushin dajyndalgan dissertacijanyn avtoreferaty. (In Kaz.).

[16] Nassimov MO, Tolen ZM, Ibadullaeva SZ, Paridinova BZ, Ustagaliyev YO. Discourse as the form of political sciences (on the example of the Republic of Kazakhstan), Mediterranean Journal of Social Sciences, 2015, 6, 399-402. DOI: 10.5901/mjss.2015.v6n5s1p399 (In Eng.).

[17] Bayley P. Live oratory in the television age: The language of formal speeches. G. Ragazzini, D.R.B.P. Miller eds. Campaign language: Language, image, myth in the U.S. presidential elections 1984. Bologna: Cooperativa Libraria Universitaria Editrice Bologna, 1985, 77-174. (In Eng.).

[18] Politicheskij diskurs kak predmet politologicheskoj filologii. Politicheskaja nauka. Politicheskij diskurs: Istorija i sovremennye issledovanija, 2002, 3, 32-43. (in Russ.).

[19] Baranov A.N. Vvedenie v prikladnuju lingvistiku. M., 2001. 358 c. S. 246. ISBN 5-8360-0196-0 (in Russ.). [20] Sorokin Ju.A. Politicheskij diskurs: popytka istolkovanija ponjatija. Politicheskij diskurs v Rossii. M., 1997. S. 57. (in

Russ.).

М. О. Насимов, Б. Ж. Паридинова

Университет «Болашак», Кызылорда, Казахстан,

ДИСКУРС КАК ОБЪЕКТ ПОЛИТИЧЕСКОЙ НАУКИ Аннотация. Дискурс - одно из сложных и трудно поддающихся определению понятий современной

лингвистики, семиотики и философии. Четкого определения понятия дискурс не существует. В широком смысле дискурс – это коммуникативное действие, явление, представляющее собой речь, диалог, стиль, язык, прошедшие через призму экстралингвистических факторов – знаний о мире, установок, мнений, культурных традиций, исторических фактов и идеологических установок, знание о которых необходимо для полного понимания вышеуказанных речи, стиля, диалога.

Представители философии постмодернизма трактуют дискурс как специфическую форму социальных взаимодействий; способ социального бытия, который отличается полифоничностью, многоаспектностью, спонтанностью, поливалентностью, децентризацией и обусловленностью внутренними интенциями эписте-мического происхождения.

Изучение политического дискурса относится к наиболее актуальным задачам политологии и политичес-кой лингвистики. Понятие, будучи междисциплинарным по своим базовым свойствам, интересует предста-вителей социологии, социальной психологии, культурологии, специалистов по теории массовой коммуника-ции. Применение современных методов анализа политических текстов позволяют получать данные о состоянии общественного сознания и общественно-политических проблем. В данной статье дискурс иссле-дуется как объект политической науки.

Ключевые слова: дискурс, политическая коммуникация, политическая лингвистика, политическая филология.


185



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 185 – 188 UDK: 323.1+343.352:297

S.B. Omarova

Master's Degree Student of the Egyptian University of Islamic Culture E-mail: [email protected]

THE IMPACT OF CORRUPTION ON SOCIETY, ECONOMY, NATIONAL SECURITY AND METHODS

OF FIGHTING CORRUPTION IN ISLAMIC SHARIA Abstract. The Islam religion draws great attention to peace of society and tries to fight against any kinds of

criminal manifestation. Corruption is the crime generated by a lie. The bribe taker and the recipient help each other not only with a lie, but also with concealment of obvious. It breaks the structure and foundation of the state, gradually destroying it. In addition, it negatively affects a person's character and destroys such qualities as trust and shame. Therefore, the sharia not only suppressesany kind of crime, but also warns it by fighting them. Besides, the task is also to clarify corruption as a social problem, deceiving a person, pushing humanity to eyewash,philistinism and spiritual degradation.

Keywords: The consequences of corruption, spiritual cleansing and education, prevention of danger, perseverance.

ƏОЖ: 323.1+343.352:297

С.Б. Омарова

Нұр-Мүбарак Египет ислам мəдениеті университетінің магистранты

ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ ҚОҒАМҒА, ЭКОНОМИКАҒА, ҰЛТТЫҚ ҚАУІПСІЗДІККЕ ƏСЕРІ ЖƏНЕ ИСЛАМ ШАРИҒАТЫНДА

ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ КҮРЕСУДІҢ ШАРАЛАРЫ Аннотация. Ислам діні қоғамның бейбітшілігі мен тыныштығына басты мəн береді, қылмыстық

құбылыстармен пəрменді күрес жүргізуге барын салуда. Жемқорлық – жалған мен өтіріктен туындаған қылмыс. Пара беруші мен пара алушы өзара бір-біріне өтірікте ғана жəрдем беріспей, сонымен қатар, ақиқатты жасыруда да бір-біріне көмектеседі.Ол мемлекеттің құрылымы мен негізіне балта шауып, бірте-бірте оны ыдыратып бұзады. Сонымен қатар, адам баласының мінез-құлқына жəне аманатшылдық, ұят атты қасиеттеріне үлкен сызат түсіреді.Сондықтан, шариғат қылмыстылықтың кез келген түріне жол бермей, оның алдын алу шараларына, онымен күресуде зор мəн береді, əрі жемқорлықтың адам баласын алдау-арбауға, көзбояушылық пен дүниеқоңыздыққа итермелейтін, рухани азғындыққа салатын қоғамдық проблемалардың бірі екендігін исламдық танымда түсіндіру.

Түйін сөздер: жемқорлық зардаптары, рухани тазару мен тəрбиелену, қауіп-қатердің алдын алу жəне табандылық.

Жемқорлық пара алушы мен пара берушіге қарсы өзіне үлкен қауіпті зардаптарды қамтығандықтан

ислам шариғаты оған қатаң тыйым салды. Келесі пунктерде оның бірнеше зардаптарына егжей-тегжейлі тоқталамыз:

1. Жемқорлық – заңсыз жолмен малды жемтік қылу:адамдардың мал-мүлкін жалғандық, əділетсіздік арқылы табыс табу жемқорлықтың салдары, нəтижесі болып табылады. Яғни, пара беруші өз ісінің заңсыз шешілуінде мемлекет қызметкерінен көмек алуы, қызметкердің оны қабылдауы заңсыз жолмен пайда табушылқ жəне сол харам табыстарымен өздерін, отбасы мүшелерін қамтамасыз етушілер болмақ. Алла Тағала Құранда:«Араларыңдағы малдарыңды арам жолмен жемеңдер. Сондай-ақ, біле тұра


186

адамдардың малынан бір бөлігін жеу үшін билерге апармаңдар» делінген. Пайғамбардан(с.а.у.): «Мұсылман кісіге жақсы жолмен тапқан малы ғана өзіне халал болып саналады» деген хадисі жеткен.

2. Жемқорлық берекеттің жойылуына жəне адамдардың зұлымдыққа ұшырауына əкеледі: хараммен іс жүргізу, адамдарға зұлымдық жасау жəне олардың дүниесін арам жолмен жеу жер бетіндегі деннің саулығы, уақыт берекесі, ризық-несібе жəне өмірдегі кез келген берекеттің жойылуына себепші болатын қатерлі істерден. Расында, өз мүддесін меңзеп алдау-арбау арқылы адамдарға зұлымдық жасаушы, олардың пайдаларына тосқауыл қоятын қызметкер Алла мен Оның елшісіне қарсы келген болады.

3. Жемқорлық – күнə мен дұшпандыққа сай жəрдем жасаудың бір түрі: Пара берушінің өзі лайық болмаған орынға жетуге жасаған əрекеттері. Ал, пара алушы күнə мен дұшпандыққа сай жəрдем жасауы. Бұл Алла Тағала тарапынан қатаң тыйым салынған, керісінше, адам адамға ізгілік пен жақсылықта жəрдем беруге бұйырылған. Құранда:«Жақсылыққа, тақуалыққа жəрдемдесіңдер. Күнəға жəне дұшпандыққа жəрдемдеспеңдер. Алладан қорқыңдар! Күдіксіз Алланың азабы қатты»[1; 106-б].

Жемқорлық – жалған мен өтіріктен туындаған қылмыс. Пара беруші мен пара алушы өзара бір-біріне өтірікте ғана жəрдем беріспейді, сонымен қатар, ақиқатты жасыруда да бір-біріне көмектеседі. Жемқорлықтың осы екі тарапы Алла елшісінің мына хадисінде баяндалады: «Кім бізге қарсы қару-жарақ көтерсе жəне бізді алдаса, бізден емес»[2; 67-б]

4. Жемқорлық – аманатқа қиянат жасау: Пара алушы жемқорлық арқылы пара берушіден өз қалтасы үшін басқалардың құқығына зиян тигізетін үкім шығарады немесе лайық адамға қарағанда, лайық емес адамға орын табыстайды не, қандай да бір істің жүзеге асуын заңсыз жеңілдетіп береді. Күмəнсіз, осы аталған бұрыс əрекеттерде ақиқат жалғандықпен бейнеленеді жəне жоғары мемлекет басшылығының аманаттап, сеніп тапсырған талаптарына жасаған қиянат болып есептеледі[3; 135-б]Негізінде, аманат дегеніміз – берілген міндетті өз орнына, не иесіне қайтару. Алла Тағала «Əнфəл» сүресінде қиянатқа кескінді тыйым салған:«Əй, мүміндер! Аллаға, əрі Елшісіне опасыздық қылмаңдар; тағы біле тұра аманаттарыңа қиянат қылмаңдар»[1; 77-б].

5. Жемқорлық адамнан парасаттылықты кетіріп, бойда опасыздық мінез-құлықты қалыптастырады: Жемқорлыққа қол батыру шариғатта заңсыз, харам іс деп көрсетілуі осы қылмыс пара алушының бойында опасыздық жаман қасиеттің бойлауына жəне күнделікті өмірде жанындағы адамдарға опасыз болуға дағдыландыруында. Нəтижеде, кез келген адамға əрдайым жақсылық жасауға сараң болады жəне дуние-мансаптың құлы болып, жүктелген жұмыстарды тек пара ұсынылған кезде ғана орындайтын болады.Пайғамбарымыз (с.а.у.) Алла Тағалаға, Ақыретке иман келтірген əрбір мұсылманды ізгілік пен жақсылыққа шақырып, қуанышты хабарлармен сүйіншілеген болатын. Мына хадисінде: «Мейірімділерді ерекше Рахымды Алла мейіріміне алады, жер бетіндегілерге мейіріммен қараңдар! Сонда сендерді аса ұлы Алла мейірімге бөлейді» деп келеді[2; 137-б]

6. Жемқорлық – пара беруші мен пара алушыны да Алла Тағаланың лағынеті мен ақыреттік жаза мен азапқа салатын қылмыс: Айша анамыздан (р. а), ол: «Алла елшісі пара беруші мен пара алушыны жəне делдал болушыны лағынеттеді, яғни екеуінің арасында жүретін адамды» деп айтты. Негізінде, лағынет сөзінің мағынасы – Алланың мейірімінен алыстатылу деген ұғымды білдіреді.Алла мен Оның елшісі тарапынан парақорларға түскен лағынет белгілері олардан жан тыныштығы, уайым, үрей, қорқыныш жəне жасқаншақтық пен жалтақтық, сайып келгенде, əлеуметтік тұрақсыздықтары секілді қимыл-əрекеттерінен байқалады. Өйткені, олар күнə табылған істі бас пайдаларына асырғандары үшін əрі мұсылман бауырларының құқықтарын жерге таптағандықтарынан олардың осындай жай-күйлерге салынулары бұл дүниеде лезде берілетін жазалары, жасаған қылмыстарының қайтарымы болып саналмақ. Пайғамбарымыздың (с.а.у.) мына хадисінде: «Ішінде парақорлық көрініс тапқан қауымды қорқыныш билейді» деп білдірілген.

10. Жемқорлық жүректе жасырын кекті тудырады жəне пара беруші өз бойында қорлықты сезеді: себебі, пара беруші пара алушыға пара беріп жатқан кезде оны жек көрген, ақшасын бергісі келмеген күйде болады, əрі қоғамда кез келген іс-əрекет өлшемге салына бастайды. Кім пара ұсынса, мақсат-қажеттілігіне жетеді, бірақ басқаның хақысына қол сұғады, оған зұлымдық жасайды, ал шамасы келмейтін əлсіздер қуғын сүргінге түсіп, хақысынан мақрұм қалады.

Қорыта келе, жемқорлық – мемлекеттің əлеуметтік құндылығына қауіп-қатер əкелетін, экономиканың қарқынды дамуына тосқауылдар салатын зиянкес дерт. Ол мемлекеттің құрылымы мен негізіне балта шауып, бірте-бірте оны ыдыратып бұзады. Сонымен қатар, сол мемлекеттің бір маңызды деталі болып саналатын адам баласының мінез-құлқын, табиғи болмысын жəне аманатшылдық, ұят атты жəне тағы басқа да қасиеттеріне үлкен сызат түсіреді.

Жемқорлықтың тигізетін зардаптары оның құрамдас бөліктерімен ғана шектелмейді, сонымен қатар, парақор тұлғалармен қарым-қатынас жасау барысында жеке құқық иелерінінің зардапқа ұшырауында əсерін тигізбей қоймайды. Өйткені, кісі параны басқаларға зиян тигізу ниетімен жəне оларға тиесілі құқықтарды өзіне алу үшін ұсынады. Ал, өзгенің құқықтарына келтірілген зор зардаптар жемқорлықтың салдары,


187

нəтижесі болып табылады. Есесіне, бұл шынайы құқық иелері парақорға өз құқықтарын қарызға берушілерге айналады. Егер парақор бұл дүниеде олардың құқықтары мен хақтарын алып беруге мүмкіндік тауып, қайтарған болса, үлкен жазадан құтылған болады, əйтпесе, олар Ақырет күні парақордан құқықтарының өтемін талап еткен болар еді. Сондықтан да, парақорлықтың тигізетін зардаптарының ең қауіптісі – өзге тұлғаға тиесілі құқықты жоюы, құртуы немесе кейбір заң шығару мекемелеріндегі сот қызметшілерінің адами құндылықтан жұрдай екендігін жəне əкімшілік басқару жүйесінің бұзылғандығын назарға ала отырып, құқығынан айырылған тұлғалардың ақысын қатару ісі ауыртпашылық, қиындық тудырады[3; 138-б].

Жемқорлық қылмысының экономикаға кері əсерлері Арнайы əдебиеттерде жемқорлықты экономикалық тараптан кіріс табу мақсатында қызметтік мансабын

пайдалану арқылы жүретін қызметтің заңсыз түрі ретінде қарастыру ұсынылған. Бүкіл Əлемдік банктың мамандары жемқорлықты қазіргі заманның ең маңызды экономикалық проблемасы деп санайды. Олардың мəліметі бойынша бүкіл əлемдегі кəсіпкерлердің 40%-ы пара беруге мəжбүр екен.

Жемқорлық экономика мен қоғамның əр түрлі салаларына ене отырып, елдің тұрақты саяси-экономикалық дамуына ыдыратушы əсер етеді, сондықтан оның ұлттық қауіпсіздігіне елеулі қауіп болып қала береді. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың жинақталған тəжірибесі жүргізіліп жатқан сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралардың тиімділігін арттыру қажет.

Жемқорлықтың мемлекеттік шығындарға əсері: жемқорлықтың жоғарғы дəрежесі мемлекеттік инвестициялау жобаларына байланысты шешім қабылдаудың барлық процестерін бұзатыны түйсікпен белгілі нəрсе. Əлеуметтік инфрақұрылымның кішігірім жобалары арқылы үлкен капиталды жобаларға басымдылық бере отырып, яғни ресурстарды орналастыра отырып, заңсыз кірістер табу үшін үлкен мүмкіндіктерге қол жеткізуі мүмкін. Нақты фактілер осы тұжырымды растайды. Мемлекетаралық мəліметтер негізіндегі статистикалық зерттеулер (солардың ішінде П.Моро зерттеулері) мемлекеттік шығындардың тиімділігі, соның ішінде, білім мен денсаулық сақтауға кеткен шығындар елдің жемқорлықтығы өсуімен азаяды.

Жемқорлық жəне халықаралық сауда: Жемқорлықтың халықаралық саудаға əсерін зерттеу барысында ескерілуі керек көптеген көрсеткіштермен талдау қиындай түседі, солардың ішінде: тілдік бөгеттер, географиялық ауқымдылық, экспорт пен импорттың құрылымы, сауда кедергілері жəне т.б. Алайда, жемқорлықтың саудадағы кедергінің себебі болып табылатындығы дəлелденген, яғни импортталатын тауарлардың бағасы өсуі мен тарифтік бағамдарының əр түрлілігіне алып келеді. Импорттық баж салығының əр түрлілігі кедендік шенеуніктердің импортталатын тауарлардың классификацияларымен айлакерлік əрекеттер жасай отырып, жемқорлықпен кірістер табу мүмкіндігін арттырады.

Бұл келтірілген мəліметтер жемқорлықтың бір экономика саласына келтірген кейбір əсерлері ғана. Ислам шариғатының адам баласына жүктеген міндеттерінің бірі – адал жолмен кəсіптену, қоғамға,

отанға адал қызмет ету. Кімде-кім отбасын адал жолмен асырау мақсатында шынайы еңбек етсе оның абыройы асады. Ауырдың үстімен, жеңілдің астымен тер төкпестен, алдап-арбау, түрлі қулық-сүмдық жолдармен тапқан дүниенің жақсы болмасы анық. Сондықтан, шариғат қылмыстылықтың кез келген түріне жол бермей, оның алдын алу шараларына, онымен күресуде зор мəн береді, əрі қылмыстың зардаптарын түсіндіреді.

Негізінде, қылмыстық əрекеттер жайында нақыл сөзде келгендей: «қылмысты алдын алуда қорғану, сақтану – оның тигізген зарарын қалпына келітуден жақсырақ». Ислам шариғаты адамзатқа дүние заңдылықтарының дұрыс жүзеге асуын осы негізде баяндайды. Себебі, қылмысқа ұрынып, оған қол сұққаннан кейін жасалатын түзету шараларына қарағанда оның алдын алып қайтару қанша есе пайдалырақ болар еді.

Жемқорлық қылмысы қауып-қатер жағынан ауқымды қылмыстардан болып есептелгендіктен, мемлекет басшылары қашан да аталмыш қылмысқа назар салып, бақылау қажет.

Жемқорлыққа қарсы күрестің алғашқы сатысы мемлекеттік басқарудың қатаң қадағалауынан басталады. Мəселен, Алла елшісі (с.а.у.) Мединада басқшылық істерін жүргізуді өз міндетіне алатын Ислам шариғатындағы басқармалық қадағалау түрлері не ішкі қадағалау шарасы (яғни мұсылман пендесінің өзімен байланысты болған қадағалауы) немесе мемлекет басқарып, қол астындағы қызметшілерге тапсырма беретін сыртқы қадағалау шарасы, сонымен қатар, жалпы мұсылмандар бір-бірін жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыятын қадағалау шаралары деп бөлінді.

Жоғарыдағы айтылған ішкі(жанды) басқарудағы мақсат: адам баласының өзін-өзі қадағалауы. Мəселен, жан тазалығы келесідей қағидалармен орнығады:

1. Алла Тағалаға деген шынайы сенім: Шынайы сенім жанның дұрысталуына, ұстанған жолдың тура болуына əкелетін тірек. Ол ішкі жəне сыртқы көріністі тəрбиелеуге жəне адамдардың құқықтары мен хақыларына сақ болуға итермелейді. Сенім сөзін жалпылама айтқанда, Алла Тағаланың разылығы мен махаббатына жеткізетін жол. Шынайы сенім Алладан сескенуге итермелейді, нəтижеде, жүрегінде қорқынышы бар адам Оның бұйрықтарын орындап, қайтарғандарынан аулақ жүреді.


188

2. үнемі атқарылатын құлшылықтарға (намаз, ораза, зекет, қажылық) бекем болу: Бұл ғибадаттар уақыты келсе, орындалып қана қойылатын əрекеттер емес, ішкі жанды оятып, тəрбиелікке үйретеді: «Күдіксіз, намаз арсыздықтан, жамандықтан тыяды»[1; 401-б]

3. аманатқа қиянат етуден сақсыну: «Муминун» сүресінің 3-аятында: «Олар аманаттарын, уəделерін сақтаушы»[1; 342-б] Міне, шариғатымыздың адамзатқа жүктеген алғашқы міндеті – түзету мен күресу шараларын адам

өзінен бастауы, нəтижеде, осындай əрекеттерімен де қоғамның дұрыс қоғам болып қалыптасуына себепші бола алады.

Жемқорлық қылмысы əлемнің барлық елдерінде өзекті мəселе болып отырған əлеуметтік жəне экономикалық, саяси-халықаралық проблемаға айналды. Қазақстан Республикасы өз кезегінде, осы дертке қарсы табысты реформалар жүргізіп келеді, яғни жемқорлыққа қарсы күрес тиімділігін арттыруда бірнеше нормативтік заңдар қабылданды. Қазіргі таңда, жемқорлықпен күресудің көптеген əдістері қарастырылуда: мемлекет заңын нығайту, оның орындалуын қатаң қадағалап бақылау, заңға бағынбаған тұстарда жазалау түрлерін күшейту секілді. Дегенмен, елдің хал-ахуалы мен тұрақтылығын сақтауда бұл дертпен күресудің ең тиімді, нəтижелі жолдарын əрдайым қарастыру «Отаным» деп жүрегі соққан əрбір азаматтың міндеті.Осы тұрғыда, ғылыми мақалаларда, еңбектерде жемқорлық мəселесін талдау, өзекті мəселенің шешілу жолдарын қарастыру ел сауаттылығына жауапты жанаашыр ғалымдардың құзырында.Бұл тақырыпты түпкілікті зерттеп, біліп, мақалалар, ғылыми еңбектер жазу басты міндеттердің бірі болмақ.

Алла Тағала өз кітабында адамға кез келген күнəларға жақындамауды бұйырады. Пайғамбарымыз айтқандай: «қылмыс атаулының есігін ашсаң, сол есікке кірмей қоймайсың» деп ескертуі де осыны меңзейді. Сол үшін, осы қылмыстың есігіне, яғни оған жақындататын əрекеттерге жеңілдік танытпауымыз керек.

ƏДЕБИЕТ

[1] Халифа Алтай, «Құран Кəрім қазақша мағынасы», Алматы, 2000 ж [2] Имам Əбу Дəуід Сүлайман ибн əл-Əшғаб əс-Сажистани «Сүнану Əби Дауд», 3 т, Бейрут: «Дару ибн Хазм» 1997 ж [3] Ибраһим ибн Салих ибн Хамд Əр-Раъуəжи, «Тəдəбируль-уəқия мин жəримəтир-ришуəти фиш-шариғатиль-

ислəмия» атты диссертациясы, Сауд Арабиясы, 2003 ж.

REFERENCES [1] HalifaAltaj, «ҚұranKərіmқazaқshamaғynasy», Almaty, 2000 zh. (inKaz.). [2] Imam Əbu Dəuіd Sүlajman ibn əl-Əshғab əs-Sazhistani «Sүnanu Əbi Daud», 3 t, Bejrut: «Daru ibn Hazm» 1997 zh.

(inKaz.). [3] Ibraһim ibn Salih ibn Hamd Ər-Ra#uəzhi, «Tədəbirul'-uəқija min zhərimətir-rishuəti fish-shariғatil'-isləmija» atty

dissertacijasy, Saud Arabijasy, 2003 zh. (in Kaz.).

УДК: 323.1+343.352:297 С.Б. Омарова

Магистрант Египетского университета исламской культуры

ВЛИЯНИЕ КОРРУПЦИИ НА ОБЩЕСТВО, ЭКОНОМИКУ, НА НАЦИОНАЛЬНУЮ

БЕЗОПАСНОСТЬ И МЕТОДЫ БОРЬБЫ С КОРРУПЦИЕЙ В ИСЛАМСКОМ ШАРИАТЕ Аннотация. Религия ислам обращает большое внимание на мир и спокойствие общества и старается

бороться с любыми видами преступного проявления. Коррупция – это преступление, порождаемое ложью. Взяточник и получатель помогают друг другу не только во лжи, но и в сокрытии очевидного. Он ломает структуру и основу государства, постепенно разрушая его. Кроме того, негативно влияет на характер человека и разрушает такие качества, как доверие и стыд. Поэтому шариат не только пресекает любой вид преступления, но и предупреждает его, борясь с ними. Кроме того, задача состоит в том, чтобы разъяснить коррупцию как общественную проблему,обманывающую человека, подталкивающую человечество кочков-тирательству, мещанству и духовной деградации.

Ключевые слова: последствия коррупции, духовное очищение и воспитание, предупреждение опасности, упорство.


189



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 189 – 192 UDC 371:134:811.1.161.1(07)

Z.T. Suranchieva, A.S. Makhanova

Kazakh State Women's Teacher Training University, Almaty, Kazakhstan E-mail: [email protected]

EFFECTIVE ORGANIZATION AND MANAGEMENT OF EDUCATIONAL PROCESS IN INFORMATION EDUCATIONAL SPACE

Abstract. In this article there were considered ways and features of effective organization and management of

the learning process by using computer as the main tool in the area of general informational education. In modern pedagogical concepts learning is not considered only as the transfer of knowledge from teacher to student. Defining trends of modern education is the shift to student-centered education that can be provided through information and communication technologies (ICT). Similar techniques are used extensively for communication and interoperability of the teacher and the student in modern open and distance education. The modern teachers must not only have knowledge of ICT, but also to be an expert on their application in their professional activity.

Keywords: information and communication technology, educational games, interactive methods, distance learning, education of children with disabilities.

ƏОЖ 371:134:811.1.161.1(07)

З.Т. Суранчиева, А.С. Маханова

Қазақ мемлекеттік қыздар педагогикалық университеті, Алматы қ., Қазақстан

АҚПАРАТТЫҚ БІЛІМ БЕРУ КЕҢІСТІГІНДЕ БІЛІМ БЕРУ ҮРДІСІН ТИІМДІ БАСҚАРУ МЕН ҰЙЫМДАСТЫРУ

Аннотация. Мақалада жалпы білім беретін мектептегі ақпараттық білім беру кеңістігіндегі негізгі құрал

компьютер арқылы оқу үрдісін тиімді басқару мен ұйымдастырудың жолдары мен ерекшеліктері қарасты-рылған. Қазіргі заманауи педагогикалық концепцияларда оқыту оқушыға мұғалімнен берілетін білімді жет-кізу үдерісі ретінде қарастырылмайды. Заманауи оқытудың анықтаушы тенденциясы ақпараттық-коммуника-циялық технологиялар көмегімен қамтамасыз етілетін тұлғалық-бағытталған білім беру жүйесіне ауысу болып табылады. Мұндай технологиялар ақпаратты тасымалдауда, ашық жəне қашықтан оқытудың заманауи жүйелерінде оқытушы мен білім алушының қарым-қатынасын камтамасыз етуде кеңінен қолданылады. Қазіргі мұғалім ақпараттық-коммуникациялық технологиялар облысындағы білімді меңгеріп қана қоймай, оларды өзінің кəсіби қызметтерінде қолданудың маманы болу керек.

Түйін сөздер: ақпараттық-коммуникациялық технологиялар, дамытушы ойындар, интербелсенді əдіс, қашықтан оқыту, мүмкіндігі шектеулі балаларды оқыту.

Тəуелсіз туын көтерген жас мемлекетіміз білім саласында да өзіндік бағыт-бағдарын айқындап, əлемдік

білім кеңістігіне шығуда жалпы білімнің жүйесі қоғам дамуымен бірге дамып, үнемі өзгеріп отырады. Оқыту іс-əрекетін басқару – оған белгілі дəрежеде талап қою, педагогтың таным белсенділігін арттырып, шығармашылығын дамытатын жəне инновациялық білім беру мен инновациялық білім беру ортасын жасау. Мемлекеттік білім стандарты деңгейіне оқыту үрдісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді. Сондықтан оқу-тəрбие үрдісіне жаңа инновациялық əдіс-тəсілдерді енгізу оқушылардың білімге деген қызығушылығын, талпынысын арттырып, өз бетімен ізденуге, шығармашылық еңбек етуге жол салу. Бүгінгі басты мəселеміз – білім сапасы десек, осы білім сапасын арттырудың тиімді жолы – білім беру жүйесінде түрлі технологияларды қолдану. Білім беру саласында оқытудың жаңа педагогикалық технологияларын практикада меңгермейінше сауатты, жан-жақты маман болу мүмкін емес. Ал, жаңа технологияны меңгеру оқытушының интеллектуалдық, кəсіптік, адамгершілік, рухани, азаматтық жəне де басқа көптеген тұлғалық келбетінің қалыптасуына игі əсерін тигізеді, білімгер тұлғасын дамытып, оқу-тəрбие үрдісін тиімді ұйымдастыруына көмектеседі.


190

Оқу үдерісі бірнеше қызметтерді – білімдендіру, дамыту, тəрбиелеу, ынталандыру жəне ұйымдастыруды атқарады. Бұлардың бəрі кешенді іске қосылады, алайда, тəжірибелік іс-əрекетті дұрыс ұйымдастыру, оқу міндеттерін тиімді жоспарлау үшін олардың əрбірін өз алдына қарастырған жөн.

Оқыту іс-əрекетін басқару – оған белгілі дəрежеде талап қою, педагогтың таным белсенділігін арттырып, шығармашылығын дамытатын жəне инновациялық білім беру мен инновациялық білім беру ортасын жасау. Мемлекеттік білім стандарты деңгейіне оқыту үдерісін ұйымдастыру жаңа педагогикалық технологияны ендіруді міндеттейді.

Біртұтас педагогикалық үдерісті құраушы екі басты бірліктің біреуі – оқу үрдісі. Бұл үрдіс өте күрделі, сипаты жағынан ол тек тəрбие жəне даму үрдісінен кейін тұруы мүмкін. Сондықтан оған толық та жан-жақты анықтама беру қиынға соғады. Оқу үрдісі əр текті жəне табиғаты жағынан əртүрлі көптеген жағдаяттардың мың санды байланыстары мен қатынастарын қамтиды. Ежелгі жəне ортағасырлық ойшылдардың шығармаларында «оқу», «оқу үрдісі» ең алдымен оқушы мен оқытушының арасындағы білім беруді білдірген. Ғасырымыздың басында оқу ұғымы енді осы үрдісті құрайтын екі бірлікті – оқыту қызметі мен оқып – үйренуді қамтитын болды. Оқыту – оқу материалын игеруге ынталандырушы мұғалімдердің қызметін, ал оқып-үйрену ұсынылған білімдерді игеруге бағытталған оқушылар іс-əрекетін танытады. Кейінгі жылдары «оқу» ұғымы оқушылардың танымдық іс-əрекет тəсілдерін қалыптастырушы мұғалімнің басқару іс-əрекетінде, мұғалімдер мен оқушылардың бірлікті іс-əрекетін де анықталатын болды. Мұғалім мен оқушының бірлікті іс-əрекеті болған оқу үрдісінің мəні оқыту мен оқып үйренудің бірлігін анықтайды. Бүгінгі білім беру тұрғысынан оқу келесі белгілерімен сипатталады: 1) екі тараптылық; 2) мұғалім мен оқушының бірлікті əрекеті; 3) басқарым мұғалім тарапынан; 4) жоспарлы ұйымдасу жəне басқару; 5) біртұтастық жəне бірлік; 6) оқушылардың жас даму заңдылықтарына сəйкестік; 7) оқушылардың дамуы мен тəрбиесіне жетекшілік.

Педагог деңгейіндегі міндеттер: оқыту үрдісін дараландыру жəне ізгілендіру; білім стандарты көлемінде оқушылардың білім деңгейін бақылау жəне мониторинг жүйесін құру; психологиялық үрдістерді есепке алу; субъект-субъект қарым-қатынасы ретінде оқу үрдісін ұйымдастыру; мұғалімдердің біліктілігін көтеру жəне мамандық шеберлігін арттыру.

Білім беру мазмұны: оқытудың технологиялық құралы электронды оқулық негізінде іске асырылады. Басқару деңгейіндегі міндеттер: ғылыми-əдістемелік тұрғыдан мұғалімдердің əдістемелік жұмысын

дамыту; педагогтардың тəжірибелік жұмысына жағдай жасау; оптимальды түрде оқу жоспарларын құру; білім беру үрдісінде психологиялық-педагогикалық мониторинг жүйесін құру; мектептегі басқарудың біртұтас компьютерлік жүйесін құру.Білім беру жүйесін ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламасы негізінде білім беру үрдісін басқару.

Əдістемелік жəне ғылыми-əдістемелік жұмыстар:жаңа ақпараттық технология негізінде білім беру үрдісін ұйымдастыру; білім беру үрдісі нəтижелерін болжау.

Білім беру үрдісін сапалы ұйымдастыру – білім беру сапасын арттыру мақсатында оқытудың түрлі əдістерін тиімді қолдану. Білім беруді оқушылардың білу, орындай алу, бірігіп жұмыс жасау, жеке тұлға ретінде өзін сезіну, өзін жəне қоғамды өзгертуге негіздеу.

Дұрыс ұйымдастырылған оқу əрқашан дамыту қызметін атқаратыны сөзсіз, дегенмен оның нəтижелі іске асуы арнайы бағыт-бағдардың болуына тəуелді. Білім беру, тəрбиелеу жəне дамыту қызметтерімен қатар педагогика ғылымында оқудың ынталандыру жəне ұйымдасу қызметтері де өз алдына қарастырылуда. Оқу үдерісін шəкірттерді алдағы оқу-танымдық жұмыстарға еріксіз тартатындай, келер сабаққа ынтық болып күтетіндей дəрежеде құрастыру, оқушыны жаңаны білуге ынталандыратындай етіп ұйымдастыру қажет.

Білім беру жүйесін тиімді ұйымдастыру мектепте ақпараттық білім орталығын құруды талап етеді. Бұл мектептегі əдістемелік техника-технологиялық жəне ұйымдастыру басқару міндеттерін шешеді. Əдістемелік міндеті мұғалімдерді оқу-тəрбие процессінде коммуникациялық технологияға, ақпараттық ортаны кешенді пайдалануға дайындау, оқушылардың оқу ісін ұйымдастыру формаларын өзгертіп отыруға мектепшілік пəндік, пəндерден тыс дамытуды қамтуға дайындау.

Техника–технологиялық міндеттер: оқытудың электронды əдістемесін құру, мектептік локалдық жүйесін интернет технологиялық базасы арқылы құру, əдістемелік орталықтармен ақпараттық жүйе құру.

Ұйымдастырып басқару міндеттері: мектептің дамуы үшін жаңа функционалдық лауазымдар кіргізу, лауазымдық міндеттеріне өзгерістер енгізу, мектептік əдетке айналған құрылымына өзгеріс енгізуге міндетті.

Координациялық кеңес міндеттері: мектепте жобалық жұмысты ұйымдастыру шарттарын құруды, «уа-қытша ұжымдастыру» жобаны іске асыру үшін құруды қамтиды; оқу-тəрбие үрдісінде мектептік ақпараттық ресурстардын қолдану шарттарын құрады; білімге қатысты ортақ жоба құру, іске асыру мақсатында отандық жəне шетелдік партнерлер, əріптестер іздеу, өз мектебін əлемдік ақпараттық кеңістікке шығару, мектепшілік веб-серверіндегі білім ресурстарын толықтыру, оқушылар мен мұғалімдердің ақпараттық коммуникативтік техниканы (АКТ) өз практикалық əрекеттеріне пайдалану.

Координациялық кеңес əдістемелік кеңес негізінде құрылады, əр əдістемелік бірлестік өкілдерінен (же-текшілерімен) құрылады жəне де информатика мұғалімдері кіреді. Олардың ішінен желілік координаторлар жəне жоба жетекшілері алынады.


191

Жобалық топтар, координаторлар, жоба жетекшілері, уақытша оқу ұжымдары жəне ол ұжымдар жобаны іске асыру уақыты барысында құрылады. Жүйе координаторлары ақпараттық-коммуникативтік техноло-гияны пайдалануға көмек көрсетеді.

Қазіргі кездегі ақпараттану пəндерін оқытудың жаңа сатысы əрине электронды оқулықтарды пайдалану болып табылады. Электоронды оқулықты пайдалану білім мен ғылымның қай саласы болмасын компьютер жəне проектормен жабдықтауды қажет етеді. Кез келген сызбалар, кестелер, тіпті мəтінді де проектор арқылы тақтаға көрсетуге болады. Шет елдік аудиторияларды тақталардың өзі компьютердің үлкен мониторы ретінде жасалады. Бұл біріншіден, оқушының немесе студенттің техникаға деген ынтасын арттырады, екіншіден уақыт үнемделеді, өзіңе керекті ақпаратты жазып алудың да қажеттілігі шамалы болады. Оқушы немесе студенттің мүмкіншілігі болса, дəрістің электронды нұсқасын өзінің компьютеріне көшіріп те алады. Электронды оқулықтар институт компьютер жабдықтарына енгізіліп, оның негізі бір жүйеге (сеть) қосылса, бір мезгілде бірнеше студент бірнеше компьютерден оқулықты қарай алады.

Электронды оқулықты кез-келген пəннен жасауға болады, жəне де жасауға міндеттіміз. Қазіргі таңдағы студенттерге жақсы сапалы білім беру, оқытушының жаңа технологияларды игеруіне, жəне оны жеткізе білуіне де тығыз байланысты. Оқу мекемелерінде электронды оқулықты пайдаланған студент, ертең мектепке немесе басқа оқу орнына барғанда өз пəні бойынша электронды оқулық жасай алары сөзсіз.

Еліміздің 2020 жылға дейінгі даму стратегиясында қарастырылған бəсекеге қабілетті елдердің қатарынан көріну идеясының тікелей амалы да, болашақта өркениетті елдермен терезені тең ұстау қағидасына да білім саласын көтермелеумен,оның мемлекет тарапынан қолдауымен тығыз байланысты десек болады. Шындығында, ғылыми бəсекеге төтеп берудің жолы көбінесе білім сапасына байланысты болып отырады. Бірақ, білімнің сапасы қандай білім берілгендігіне байланысты емес, сол білімді сананың қаншалықты қабылдай, сіңіре алғандығына да байланысты. Ендеше, қазіргі заманғы білім бəсекелестігінде екі негізгі мəселе айқындалған деп айтуға негіз бар. Бұның бірі – білімнің сапалы іргетасын қалап, сол арқылы үздіксіз білім беру болса, екіншісі заман ағымынан қалай адамды өмір бойғы оқыту. Қазақстан Республикасының Білім жəне ғылым министрлігі ұсынған «Білімді дамытудың 2020 жылға дейінгі тұжырымдамасында» білім мен ғылымның қай саласы болмасын қазіргі таңдағы озық технологиялар мен озық ақпараттық технологияларды жан-жақты қолдану басты назарға алынған. Бəсекеге қабілетті ұрпақ тəрбиелеудегі басты нысана да ақпараттық технологияларды толық игеруден көрінеді.

Ақпараттық білім беру кеңістігінде негізгі құрал компьютер болып табылады. Сондықтан компьютерлік технологияның оқытуды тиімді ұйымдастыруда алатын ролі зор. Оқытудың компьютерлік технологиясы – оқытудың бағдарламалық идеяларын дамытады, мүлдем жаңа технологиялық жолдар ашады.

Оқытудың компьютерлік технологиясы – мəліметтерді компьютер көмегімен даярлау жəне беру процестері. Бұл технология материал мазмұнын кейбір модельдерді пайдалануға негізделеді.

Оқыту, білім беру тəжірибесі педагогикалық үрдістің сапасын үнемі арттырып отыруды талап етеді. Сол себепті педагогикалық үрдісті технологияландыру мəселесі маңызды болып саналады. Қазіргі ақпараттық қоғамда өндірістің дамуының негізгі құралы болып ақпараттық ресурстардың қажеттілігі көрінеді. Сондықтан білім беру саласы да өзінің дамуы үшін жаңа қадамдарға баруда. Осыған байланысты адамға ақпараттар кеңістігінде дұрыс бағытты таңдауға мүмкіндік жасай алатын оқытудың жаңа технологиялары пайда болуда. Жаңа ақпараттық технологиямен орындалатын қызмет өзінің кез келген нақты формасында тиімдірек орындалады, адам өркениетті бола бастайды. Ұрпақ үшін кітаптың маңызы қандай болса, компьютер де оқушы үшін қоршаған əлемді танудың табиғи құралы болып табылады. Олай болса, информатикадан сабақтарды компьютерлердің қуаттануымен жүргізуді үйрену – бүгінгі күннің кезек күттірмейтін өзекті мəселелерінің бірі. Компьютерлік технологияны қолдану өздігінен сабаққа дайындалу деңгейін арттырады; оқу үрдісін жүргізуді қызықты етеді; шығармашылық жағынан бұрын болмаған кəсіби дағдыларды қалыптастыратын жаңа мүмкіндіктер туғызады.

Соңғы жылдары информатиканы оқыту жүйесінде ғана емес білім беру жүйесінде компьютерлік техниканы пайдалану белсенді түрде жүзеге асырылуда. Білім беру жүйесіндегі жаңа ақпараттық технология дегеніміз – оқу жəне оқу-əдістемелік материалдар жинағы, оқу қызметіндегі есептеуіш техниканың техникалық құралдары, олардың ролі мен орны туралы ғылыми білімнің жүйесін жəне оқытушылар еңбектерін жүзеге асыру үшін оларды қолдану формалары мен əдістері деген анықтама беруге болады. Яғни, ақпараттық технология – білім беру мекемесі мамандарының жұмысын жүзеге асырушы əдістер мен формалар жəне балаларға білім беруші құрал.

Ақпараттық технология қызметінің құралы ретінде жаңа ақпараттық технологияның компьютерлік құралдары қолданылып жүр, алайда заман талабына сай компьютерлік техниканың дамып жетілуіне байла-нысты ғылыми сипаттағы компьютерлік бағдарламаларды жасау керек жəне ол оқушының іс əрекетінің интеллектуалды құрылысымен сəйкес келуі тиіс.

Педагогикалық жəне əдістемелік əдебиеттерде оқытуда ақпараттық технологияларды пайдаланудың бірнеше бағыттары көрсетілген, солардың ішінде мектептегі оқу практикасында қажеттілерінің негізгілері мыналар: компьютер - оқушы білімін бағалау құралы; компьютерлік модельдеуді қолданатын зертханалық практикум; мультимедиа-технология, жаңа материалды түсіндірудегі иллюстрациялық құрал; дербес компьютер, білім жетілдіру құралы.


192

Мұғалім жұмысы практикада оқушы білімін бағалау үшін алатын тақырыптық тестерден көрінеді. Тест көзі мультимедиа компакт-дискілер немесе интернет желісі болуы мүмкін.

Бұдан басқа да, тест генераторлары деп аталатын тестілеуші бағдарламалар құруға болатын арнайы компьютер бағдарламалары (қосымшалар) бар. Бұл жағдайда мұғалім тестің сұрақтарын жəне барысын өздігінен таңдап алады.

Қазіргі кездегі ақпараттық технологиялар оқу материалдарын иллюстрация жасау кезінде (мысалы анимациялы слайд-фильмдер) қолданылады. Бұл оқу үрдісін қозғалыста бейнелеуге мүмкіндік береді. Компьютердің көмегімен дыбыстық жəне бейнефрагменттерді де демонстрация жасауға болады.

Ақпараттық қоғамның дамуына байланысты мектептегi қайта құру, оқытудың мақсатын, мазмұнын, тəсiлiн жəне компьютерлiк технологиямен оқу үрдісін ұйымдастыру шараларын түбегейлi өзгертудi талап етедi. Бiлiм берудi iзгiлендiру, демократияландыру жəне саралау жаңа оқу мазмұнының ұстанымдары, сонымен бiрге ұлттық жəне аймақтық ерекшелiктердi ескеру, алға қойған педагогикалық мақсатқа жетудiң ең тиiмдi жолы болып есептеледi.

Қазіргі кезде компьютердің көмегімен тек белгілі бір аудиторияларда ғана емес, сонымен бірге қашық-тан оқыту үрдісі де дамып келе жатыр. Ол үшін Интернет желісіне қосылған компьютер керек. Қашықтан оқ-ыту кезінде тапсырманы жəне онымен бірге ұсынылған оқулықтарды қарап отырып білім алғысы келетін оқушы өзі ізденіп, жауаптарын салып жібереді. Немесе бірлескен телеконференцияларға, олимпиадаларға қатысады. Оқытудың бұл түрі анағұрлым арзан, əрі қалаған уақытыңда оқуыңа, тапсырмаларды орындауыңа мүмкіндік береді.

Сонымен жалпы білім беретін мектептегі ақпараттық білім беру кеңістігіндегі негізгі құрал компью-тердің көмегімен жүзеге асырылатын компьютерлік технологияны мұғалімдердің жетік меңгеруімен байла-нысты оқу үрдісін тиімді басқарып жəне ұйымдастыруының нəтижесінде заманауи талапқа сай білім көрсет-кіші аратыны сөзсіз деп айтуға болады.

ƏДЕБИЕТ

[1] King, W.R., and W. Lekse. 2006. Deriving managerial benefit from knowledge search: A paradigm shift Information

and Management 43(7): 874–883. [2] Жадрина М.Ж. Развитие компетенций в условиях профильного обучения // Открытая школа. - 2006. - 1 (50). -

С. 3-7. [3] Кудайкулов М.А., Нурпеисова С.А., Кудайкулов С.М.Дидактическая технология инновационного обучения:

учебно-методическое пособие. - Алматы: 2011. – 162 с.

REFERENCES

[1] King, W.R., and W. Lekse. 2006. Deriving managerial benefit from knowledge search: A paradigm shift Information and Management 43(7): 874–883.

[2] Zhadrina M.Zh. Razvitie kompetencij v uslovijah profil'nogo obuchenija // Otkrytaja shkola. - 2006. - 1 (50). - S. 3-7. [3] Kudajkulov M.A., Nurpeisova S.A., Kudajkulov S.M.Didakticheskaja tehnologija innovacionnogo obuchenija:

uchebno-metodicheskoe posobie. - Almaty: 2011. – 162 s.

З.Т.Суранчиева, А.С.Маханова

Казахский государственный женский педагогический университет, Алматы, Казахстан

ЭФФЕКТИВНАЯ ОРГАНИЗАЦИЯ И УПРАВЛЕНИЕ ОБРАЗОВАТЕЛЬНЫМ ПРОЦЕССОМ В ИНФОРМАЦИОННОМ ОБРАЗОВАТЕЛЬНОМ ПРОСТРАНСТВЕ

Аннотация. В современных педагогических концепциях обучение перестает рассматриваться только

как процесс передачи знаний от учителя ученику. Определяющей тенденцией современного обучения является переход к личностно-ориентированной системе образования, что можно обеспечить с помощью информационных и коммуникационных технологий (ИКТ). Подобные технологии активно применяются для передачи информации и обеспечения взаимодействия преподавателя и обучаемого в современных системах открытого и дистанционного образования. Современный преподаватель должен не только обладать знаниями в области ИКТ, но и быть специалистом по их применению в своей профессиональной деятельности.

Ключевые слова: информационно-коммуникативные технологии, развивающие игры, интерактивные методы, дистанционное обучение, обучение детей с ограниченными возможностями здоровья.


193



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 193 – 199

A. Khamrayev

M.O.Auezov Institute of Literature and Art, Doctor of Philological sciences, professor (Аlmaty) [email protected]

KAZAKH SYSTEM OF VERSIFICATION AS A FACTOR OF AESTHETIC INTERFERENCE IN ENGLISH (BASED ON THE WORKS BY ABAY,

S.TORAIGYROV, I.ZHANSUGUROV AND A. TAZHIBAYEV) Abstract. Translations of poems by Abay, S.Toraigyrov, I.Zhansugurov and A. Tazhibayev into English have

distinctive poetic values and some of them represent almost new poetic text in terms of its conceptual and general aesthetic information, and are characterized as a kind of re-expression, different expression of the original. Kazakh verse is difficult to objectively reproduce in English.

Keywords: system of versification, re-expression, different expression, interference

А. Хамраев

Главный научный сотрудник Института литературы и искусства имени М. О. Ауэзова, д.ф.н

КАЗАХСКАЯ СИСТЕМА СТИХОСЛОЖЕНИЯ КАК ФАКТОР ЭСТЕТИЧЕСКОЙ ИНТЕРФЕРЕНТНОСТИ

НА АНГЛИЙСКОМ ЯЗЫКЕ (НА ПРИМЕРЕ ПРОИЗВЕДЕНИЙ АБАЯ, С. ТОРАЙГЫРОВА,

И. ЖАНСУГУРОВА И А. ТАЖИБАЕВА) Аннотация. Переводы стихотворений Абая, С. Торайгырова И. Жансугурова и А. Тажибаева на

английский язык имеют отличительные поэтические ценности, а некоторые из них представляют почти новый поэтический текст по его концептуальной и общеэстетической информации, а также характеризуются как своеобразное перевыражение, точнее иновыражение подлинника. Казахский стих объективно трудно- воспроизводим на английском языке.

Ключевые слова: система стихосложения, перевыражение, иновыражение, интерференция. Система стиха в английской и казахской поэзии выступает одним из существенных бикультурных

факторов расхождения и схождения литературных форм и выполняет функцию эстетической интерференции между оригиналом и переводом.

Казахская поэзия на рубеже ХІХ и ХХ веков с точки зрения системы стихосложения, по мнению известного теоретика литературы З. Ахметова, чрезвычайно организована [1]. Силлабический стих в казахской поэзии становится доминирующим и постепенно обретает каноническую устойчивость и структурную целостность. Законы реалистического изображения действительности в казахском словесном искусстве наряду с фольклорными достижениями ведут к устойчивости поэтических традиций. В художест-венной системе казахской лирики функционируют канонизированные стиховые формулы. Наряду с тради-ционными размерами многими поэтами используются новые абаевские строфические формы – «алтыаяқ» и «сегізаяқ». Изменение формальных свойств казахского стиха обусловлено наполнением его жанровых и содержательных компонентов. В их основе лежат традиционные и нетрадиционные национальные символы, метафоры и ассоциации, которые в совокупности обнажают целостность структуры национального мировоззрения казахского народа и характеризуют, в свою очередь, некую специфичность национальной картины мира и ее отличительные признаки. Данное обстоятельство выявляет уровень художественно-эстетического познания окружающей среды и своеобразие эстетико-культурного и художественного переживания казахских поэтов обозначаемого времени. Подобные проблемы, как считает З. Латыпова,


194

представляют серьезные трудности для переводчиков, которые стремятся к адекватной передаче идейно-тематического содержания оригинала [2, с.171-172]. В этом плане перевод произведений казахских писателей и поэтов на английский язык красноречиво свидетельствует о наличии многочисленных признаков художественно-эстетической интерферентности, что видно на примере Антологий казахской литературы, изданных в США.

Сравнительное исследование оригинала и перевода с точки зрения адекватной передачи формальных компонентов стиха позволяет выявить факторы, связанные с проблемой художественно-эстетических несоответствий. Одним из таких показателей является интерферентность рифменной системы и способов рифмования оригинала и перевода. В литературоведении подобные трудности в области формы рассматриваются в русле проблемы «переводимости» и «непереводимости» оригинала, отсылающей к философской теории «познаваемости» и «непознаваемости» всего сущего.

В процессе сопоставления произведений Абая на английском языке с подлинником прослеживаются дискретность художественно-эстетической системы на уровнях поэтического текста. К примеру, в переводе лирического произведения Абая «Осень» мы наблюдаем различные способы звуковой организации стиха, которые возникают из-за эстетической интерферентности.

Кемпір-шал құржаң қағып, бала бүрсең, Көңілсіз қара суық қырда жүрсең. Кемік сүйек, сорпа-су тимеген соң, Үйде ит жоқ, тышқан аулап, қайда көрсең. Күзеу тозған, оты жоқ елдің маңы, Тұман болар, жел соқса, шаң-тозаңы. От жақпаған үйінің сұры қашып Ыстан қорыққан қазақтың құрысын заңы.

В переводе на русский язык эти поэтические строки звучат следующим образом:

Дуют ветры, становится все холодней. Стужа мучает и стариков и детей. Псы голодные ловят мышей полевых, Не найдя, как бывало, объедков, костей.

Ветер пыль поднимает – над степью черно. Осень, сыро. Но так уж заведено – Плох обычай! – нельзя разжигать очага. В наших юртах теперь неуютно, темно.

Перевод на английский язык:

Winds blow. With every day it gets colder: young children and old men complain bitterly. Not finding the usual scraps and bones, village dogs chase after field mice.

The winds are kicking up dust, darkening the skies over the steppe. Inside it is cold and damp. But such is our melancholy custom: no fires may be lit in the dreary yurts. В переводах отчетливо видны различия рифменной системы. Абай применил традиционную систему

рифмования: ааха, ббхб и т.д. В русском тексте сохранены способы рифмования оригинала, но они не выполняют ту функцию, которая была в произведениях Абая. В английском же тексте мы наблюдаем совершенно другую ситуацию.

Поэзия для Абая – это особая, не ограниченная ничем зона выражения свободы. Поэт стремился свободно высказывать свои мысли, находил свою нишу, особые слова правды. Казахская степная традиция воспевания свободы второй половины ХIХ века продолжала традиции Казтуган жырау, Бухар жырау и др. Язык эпохи был эстетически эффектным и абсолютно свободным не только в истории казахской литературы, но и всех тюркских народов. Лингвистический всплеск на стыке ХІХ и ХХ столетий красноречиво свидетельствовал о том, что казахский язык сбросил с себя оковы усредненности, отправился в свободное плавание, как это было во времена великий гениев – жырау.

Это свойство казахской поэзии чрезвычайно сложно передавать на ином языке. К примеру в последнем четверостишии Абая ключевые слова неслучайно использованы в качестве рифменных повторов «елдің маңы», «шаң-тозаңы», «құрысын заңы». Поэт выносит суровый приговор общественной атмосфере


195

того времени. Он смело, свободно и открыто выражает свое отношение к существующим порядкам. А в переводах, фактически, нивелирован подтекст оригинала.

Творчество Абая, как известно, глубоко связано с традицией тюркского восточного классицизма, рифменные каноны восточного стиха глубоко переплетены со структурой бейта, который и определяет жанровую принадлежность произведения. Рассмотрим отрывок из стихотворения «Зима»:

Қар тепкенге қажымас қайран жылқы Титығы құруына аз-ақ қалды. Қыспен бірге тұмсығын салды қасқыр, Малшыларым, қор қылма итке малды.

Соныға малды жайып, күзетіңдер, Ұйқы өлтірмес, қайрат қыл, бұз қамалды! Ит жегенше Қондыбай, Қанай жесін, Құр жібер мына ант ұрған кəрі шалды.

Как видим, в оригинале рифмованы только четные строки, как в восточном бейте. Абай фокусирует внимание читателей на сквозных рифмах: қалды – малды – қамалды – шалды и т.д. Рифменная система в поэзии Абая отражает не только его широкий словарный диапазон и лексические пристрастия поэта, но и идейно-тематическое своеобразие его творчества, особенности художественного стиля и эстетические позиции. При переводе чрезвычайно тяжело сохранить формальные свойства оригинала. Они обусловлены художественно-эстетическими проблемами. Русский вариант перевода, имеющий рифмовку ааха и приближенный к оригиналу, благодаря рифме – предикату, до конца не сохранен:

Конь разбить безуспешно пытается лед, И голодный табун еле-еле бредет. Скалит жадную пасть волк – приспешник зимы. Пастухи, день и ночь охраняйте свой скот! Угоняйте на новое место табун, Не беда, если вам не придется поспать, Лучше вам с бедняками делиться скотом! Не давайте волкам средь степей пировать!

В целом, поэтическое творчество Абая показывает, что в казахской поэзии во второй половине ХІХ века происходит коренная перестройка стиховой культуры: появляются новые жанры лирики, новые темы и идеи, образы и символы, ведущие к разнообразию ритмо-рифменной системы.

Қан сонарда бүркітші шығады аңға, Тастан түлкі табылар аңдығанға. Жақсы ат пен тату жолдас – бір ғанибет, Ыңғайлы ықшам киім аңшы адамға. Салаң етіп жолықса қайтқан ізі, Сағадан сымпың қағып із шалғанда. Бүркітші тау басында, қағушы ойда, Іздің бетін түзетіп аңдағанда. Томағасын тартқанда бір қырымнан, Қыран құс көзі көріп самғағанда. Стихотворение Абая написано в форме бейта касыды с рифмовкой: аа ха ха, ха ха, ха и т.д. Здесь х –

холостая нерифмованная строка. Тем самым абаевский стих имеет характер сквозного рифменного скрепления: аңға –аңдығанда – адамға – шалғанда – аңдағанда – самғағанда и т.д. Таким образом, казахский поэт соединил в своем творчестве восточно-тюркскую и народно-силлабическую традиции. В русском переводе предлагается близкая к оригиналу формула. Стихотворение Абая переведено по форме бейта с рифмовкой: аа ха ха, ббхб, хб и т.д. Здесь х – также холостая нерифмованная строка. Тем самым абаевский стих имеет характер шестистишия. Сравните:

Всадник с беркутом скачет в ранних снегах. Будет зорок – добудет лису в горах. Вот находка в пути: удобный наряд, Конь хороший, да спутник, забывший страх, Да лисы осторожной обратный след, Обнаруженный чудом в горных кустах.


196

У подножья горы – охотников сбор. Всадник с беркутом скачет во весь опор. Он сорвет клубочек у беркута с глаз – Беркут крылья расправит, глядя в упор. «Слишком низко мы скачем: уйдет лиса!» – Так подумав, он взмоет к вершинам гор.

Ритмическая и рифменная система каждого этапа развития казахской литературы своеобразна так же, как и художественно – образная. Она различна не только по традиционным мотивам, но и по функционированию изобразительных и выразительных параллелизмов, звуковых повторов и т.д. Передавать своеобразие казахского стиха в переводе чрезвычайно трудно. Между тем оно становится определяющим при установлении стихотворных размеров и стилевых поисков поэтов. Наибольшую трудность, с нашей точки зрения, представляют проблемы передачи в переводе процесса обновления рифменной системы казахской поэзии, который мог бы показать ее имплицитные эволюционные качества и происходящие изменения в структуре рифм. Таким образом, проблема эстетической интерферентности охватывает не только сами явления, как таковые, но и их динамику, и эволюцию в целом, что, собственно говоря, убедительно доказывает творчество Абая.

Б. Пастернак в «Замечаниях к переводам Шекспира» в свое время утверждал, что художественный перевод по своей сути является самостоятельным произведением. Он, подобно оригиналу, «должен производить впечатление жизни, а не словесности» [3, с.408]. И. Жансугуров, как последователь абаевской литературной формы, обогащает традиции казахского стиха. Его стих в контексте силлабической системы стихосложения динамичен, как и в поэзии эпохи казахских ханств. Передача ритма, общего настроя оригинала предоставляет наибольшую сложность при поэтической переработке материала в переводе. Помимо безупречного воспроизведения оригинала переводчику требуется передать духовную связь поэта с историей и художественный стиль того времени.

Сравните формальные и структурные изменения в переводах отрывка «Степь» / «Steppe» из поэмы «Посвящение» / «Dedication» И. Жансугурова:

My heart and my song belong to you, O great Soviet steppe! Land that knows no boundaries… I was born and raised on these wondrous plains. O boundless, infinite steppe! You are my mother, I am your son, I and all of my king.

На русском языке текст звучит следующим образом:

И сердце, и песню тебе считаю за счастье отдать. Большая советская степь! Просторов твоих не объять... Родился я, рос и мужал среди твоих вольных равнин, Без края широкая степь! Ты мать мне, я – кровный твой сын. Как весь мой казахский народ, мужающий, как исполин. Как видно, английский текст с точки зрения формы серьезно отличается внутренним членением и

системой звуковых повторов. Реципиент прослеживает неизбежную трансформацию формальных категорий оригинала в переводе. Казахский силлабический стих по природе очень гибок. Поэзия И. Жансугурова подтверждает, что национальный силлабический стих ХХ века восприимчив к внутренним формальным изменениям. Сравните с произведением А. Тажибаева «Сыр-Дарья» / «Syr Darya», которое имеет такие же формообразующие признаки.

Лежу я в юрте белой, как лебедь, белой, как снег бел.


197

Облокачиваюсь на вершину, недоступен и смел. Этим скалам, Этим утесам я ближе, чем кто другой. Никто другой дойти до них пока еще не сумел. Говору этой горы великой внимаю, ночи и дни.

Противоречивый характер духовных исканий И. Жансугурова определил характер его произведений, являющихся ярким примером особого типа художественного сознания, что отразилось и в оригинальных литературных формах.

В контексте эстетической интерферентности рассмотрим творчество С. Торайгырова и переводы его произведений на английский язык. В Антологию, опубликованную в США в 2016 году, вошли два его стихотворения. Это «Замешательство в бурю» и «Дождь над Сары-Аркой», которые являются в историческом плане знаковыми, а в художественно-эстетическом – символическими. Образы «бури» и «дождя» – символы грядущих событий в казахской степи предреволюционных лет.

Художественный перевод стихотворений на английский язык красноречиво свидетельствует о том, что в процессе воспроизведения оригинала наблюдаются примеры речевого сотворчества. С другой стороны, это указывает на то, что полноценное воспроизведение совершенно чужого материала всегда сопрягается с неожиданными трудностями. Данное обстоятельство непосредственно связано с обновлением содержания и формы произведения в новом качестве – в переводе.

На имплицитном уровне можно наблюдать, что сложности перевода поэтических произведений всячески детерминированы адекватным воспроизведением идейно-тематической, изобразительной и выразительной системы, содержание и форма которой существенно меняются в связи с изменениями общественно-исторических и культурных реалий. Об этом красноречиво свидетельствует перевод стихотворения С. Торайгырова «Замешательство в бурю» / «Confusion in a Storm»:

A storm is coming! A storm from the north! Сhaos and confusion everywhere. The village bay trembles is terror, his starving field-hands rattle their chains. Like dust and ashes in a storm everything whirls in a savage dance.

В переводе на русский язык начало стихотворения выглядит так: Буря с севера! Буря идет! Всюду суматоха и разброд. Батраков заездивший до смерти Богатей аульный в страхе ждет. Под жестоким ветром, словно пух, Дико закружилось все вокруг. Правдолюбцы, удальцы, пройдохи – Кто кому сегодня враг? Кто друг? Кто идет с карающим мечом? При сравнительном анализе становится совершенно очевидно, что художественное время и прос-

транство перевода и оригинала интерферентны. При внимательном рассмотрении текстов можно обна-ружить серьезные различия. Например, в английский текст введены слова terror (террор) вместо слова смерть; «сhaos and confusion every where» («хаос и смятение во всем мире») вместо «всюду суматоха и разброд».

В стихотворении казахского поэта речь идет о революционных событиях казахской степи в начале ХХ века, которые облачены в символическую форму «буря идет». Указанное время – это период глубоких революционных потрясений, которые внесли «суматоху и разброд». Народ был разделен на красных и белых. Сложно стало разобраться, «кто друг, а кто враг».

С. Торайгырову выпало жить в самый сложный период общественно-политического развития, в судьбоносное историческое время. Он стал свидетелем крушения прежних идеалов и ценностей, доминирующих в обществе. Осознавая весь трагизм времени и бренность абсурдного бытия, поэт все же верил в будущее своего народа, в величие и красоту его нравственных идеалов, страстно выражал свой


198

бунтарский дух, но в то же время выступал против стихийного начала бытия, «хаоса и разброда». Между тем в английском варианте ощущается «современность», а историческое время, представленное в произведении С. Торайгырова, нивелировано на лингвокультурологическом уровне. «His starving field-hands», «every thing whirls in a savage dance» и «сharest’sprophecy» в оригинале отсутствуют.

Поэтический текст С. Торайгырова содержит элементы юмора, имеет ироническую подоплеку. Переводчику надо обладать особым мастерством, чтобы передать легкий и игривый ритмический тон, существенно определяющий общий стиль стихотворений. В переводе недостаточное внимание уделено эпитетам великая правда, кровавые шакалы, карающий меч, жестокий ветер и т.д., которые в оригинале передают особое душевное состояние поэта, жаждущего перемен. Его слова льются как бурный поток, горная лава, что характеризует острую, животрепещущую идею его времени. Поэт уверен, что наступят новые времена, и он указывает своему народу новые горизонты, новые пути в будущее.

Это наиболее ярко отражено в стихотворении С. Торайгырова «Дождь над Сары-Аркой». В определенном смысле художественный перевод может быть охарактеризован как конъюгативный, поскольку выступает как фактор особого словесного искусства. В оригинале отчетливо видна позиция нравственного протеста и неприятия окружающего мира. Данный факт делает творчество поэта особым и иным, а по сути – духовно противопоставленным устоявшимся морально-нравственным ценностям времени. Личный нарратор объективно оказывается в роли бунтаря, оспаривающегося общепринятые представления и стереотипы.

М. Фуко связывал подобные явления с «подрывным эстетическим сознанием», нарушающим узаконенные формы общественного дискурса [4, c.227]. Данный дискурс закрепляется в переводе благодаря всемерному воспроизведению идейно-тематических основ произведения. Однако он подвергается серьезному художественно-эстетическому переосмыслению, из-за чего возникают «дополнительные смыслы». Именно они и являются причиной возникновения и формирования художественной конъюгации.

Сарыарқаның жаңбыры Көп уақыт жаңбыр көрмей, қурап, күйіп, Жоқ еді Сарыарқада көрер сыйық, Шөлдеген сол қатарда жан – жануар Аузына тұра алмаған тілі сыйып. Айналған Сарыарқамен қоштасуға, Бір жаңбыр жібермесе құдай иіп, Садақа неше беріп, жаңбыр сұрап, Намазды неше оқыған жұрт жиылып. Көп уақыт зарықтырып, ақырында, Күнбатыстан қара бұлт жауды құйып.

Символический образ мощного, внезапного дождя безжалостно перекрывает лучи солнца. С пронзительным свистом небо «молниеносно» рушится на землю. Град, подобно разбитым яйцам, покрывает все вокруг. В русском переводе образ града передан, но не противоспоставлен солнцу как в оригинале, а лишь показывает объем и силу природной стихии. В английский вариант введен образ одинокого скорпиона, убежавшего от нежданной беды. В оригинале словосочетание жылан-шаян имеет большую обобщающую смысловую нагрузку, подразумевается, что все насекомые Сары-Арка сбежали, испугавшись грозных туч. Также неднозначно передан образ барана. В оригинале казахский поэт рисует конкретный образ худого стриженного барана: «Арба астында қалшылдап иіріліп тұр / Кеше қырыққан жүнсіз қой арық-тұрақ» («Вчера стриженный голый (жүнсіз) худой баран / Стоит, согнувшись под арбою, дрожа»).

В русском и английском текстах: «Под арбою бараны с утра дрожат – оглушил их, бедняжек, грома раскат». В английском: «Our lambshave been huddled under the cart since morning, terrified of thunder». Перед англоязычными читателями предстаёт художественный образ ягнят, которые с утра ютятся под корзиной, сжавшись в ужасе от грома. Идейной доминантой стихотворения С. Торайгырова является четверостишие, в котором описывается стремление лирического героя к свободе:

Бұл мысалдың мəнісін ұға алсаң тез, Келген заман бостандық жаңбырмен тең, Уақтыма тезек құрғақ болмады деп, Кемпірдей қашпа құдай рақыметінен. Для поэта чрезвычайно важен символический образ наступления нового времени, объективно

требующего, по его мнению, разработки концепта свободы [5, с.66-67]. С. Торайгыров убежден, что свобода пришла по воле бога – «құдай рақыметінен», и пришла она внезапно, как дождь после громовых раскатов.


199

Поэт выносит идею о свободе в скрытом виде, как это делали символисты начала ХХ века: «Сарыарқаның жаңбыры», «Дождь над Сары-Аркой», «Rain over Sary-Arka».

В переводе на русский язык идейная доминанта оригинала сохранена и передана верно:

Если понял, любезный, ты эту речь – Наступление свободы с дождем сравни, И не сетуй на то, что не смог разжечь Отсыревший кизяк в грозовые дни!

Однако переводчиком упущено самое главное высказывание поэта, выражение «құдай рақыметінен» («по одобрению бога»), несущее религиозный характер. В советскую эпоху переводчики вряд ли обратили внимание на подобные детали оригинала. В английском переводе идея о наступлении нового времени, которое поэт связывает с неожиданно обретенной свободой, фактически нивелирована, хотя присутствует of freedom:

If you have understood the meaning of these words, Think of freedom as a sudden downpour. Don’t complain about wet firewood In the days of thunder and lightning!

Проведенный анализ отчетливо показывает, что эстетическое напряжение между переводами и оригиналом возникает на всех уровнях художественного текста, вовлекая все содержательные и формальные элементы. Это хорошо видно при воспроизведении системы рифмования. В переводе на английский язык стихотворения «Замешательство в бурю» нивелирована функция звуковых повторов оригинала.

Таким образом, переводы стихотворений С. Торайгырова на английский язык имеют отличительные поэтические ценности и некоторые из них представляют почти новый поэтический текст по его концеп-туальной и общеэстетической информации, а также характеризуются как своеобразное перевыражение, точнее иновыражение подлинника. Казахская поэзия объективно трудно воспроизводима на английском языке, не случайно современные русскоязычные казахские поэты занимаются проблемами перевода и сами переводят поэтические тексты.


[1] Ахметов З. Основы теории казахского стиха. – Алматы, 2002. – 221 с. [2] Латыпова З.Х. Проблемы поэтического перевода. – Алматы, 2008. – 286 с. [3] Пастернак Б. Замечание к переводам Шекспира // Собрание сочинений Б. Пастернака в 5-ти томах. – М.: Терра-

книжный клуб, 2003. – 498 с. [4] Современное зарубежное литературоведение (страны Западной Европы и США): концепции, школы, термины.

Энц. справочник. – Москва: Интрада-ИНИОН, 1996. – 317 с. [5] Сагандыкова Н.Ж. Казахская поэзия в русском переводе. – Алма-Ата, 1983. – 181 с.

REFERENCES

[1] Ahmetov Z. Osnovy teorii kazahskogo stiha. – Almaty, 2002. – 221 s. [2] Latypova Z.H. Problemy pojeticheskogo perevoda. – Almaty, 2008. – 286 s. [3] Pasternak B. Zamechanie k perevodam Shekspira // Sobranie sochinenij B. Pasternaka v 5-ti tomah. – M.: Terra-

knizhnyj klub, 2003. – 498 s. [4] Sovremennoe zarubezhnoe literaturovedenie (strany Zapadnoj Evropy i SShA): koncepcii, shkoly, terminy. Jenc.

spravochnik. – Moskva: Intrada-INION, 1996. – 317 s. [5] Sagandykova N.Zh. Kazahskaja pojezija v russkom perevode. – Alma-Ata, 1983. – 181 s.

А. Хамраев


ҚАЗАҚ ӨЛЕҢ ЖҮЙЕСІ АҒЫЛШЫН ТІЛІНДЕ ЭСТЕТИКАЛЫҚ КЕДЕРГІ ФАКТОРЫ РЕТІНДЕ (АБАЙ, С. ТОРАЙҒЫРОВ, І. ЖАНСҮГІРОВ ЖƏНЕ Ə. ТƏЖІБАЕВ ШЫҒАРМАЛАРЫ НЕГІЗІНДЕ)

Аннотация. Абая, С. Торайғыров, І. Жансүгіров, Ə. Тəжібаевтың ағылшын тіліндегі өлең аудармала-рының ерекше

поэтикалық мəні бар. Олардың кейбіреулері дерлік жаңа поэтикалық мəтінге айланып қалған. Өлең мазмұнында жалпы жаңа мəдени-эстетикалық ақпарат байқалады. Аудармада басқаша айту (перевыра-жение, иновыражение) заңды поэтикалық құбылыс. Қазақ өлеңдерін басқа тілдерге аудары объективті қиынға түседі. Ойнатылатын ағылшын, кездейсоқ емес қазіргі заманғы орыс-қазақ ақындарының жеңе аударма мəселесіне өзіне аударуға поэтикалық мəтіндер.

Түйін сөздер: өлең қосудың жүйесі, басқаша айту, кедергі.


200



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 200 – 204

УДК: 811.512.122’373.2 N.A. Shamshen1, B.M. Suierkul

12nd year Master student at Institute of Linguistics named after A.Baitursynov of the SRI SC MES RK and the al-

Farabi KAZNU on the basis of the «Gylym ordasy», [email protected]; 2PhD of Philological Sciences, Docent, [email protected]

RELIGIOUS COGNITIVE BASES (GENESIS) OF SUPERSTITIONS AND PROHIBITIONS CONCERNING

PHYTONYMS Abstract: This article considers widespread formed traditional system associations of religious worship,

customs of antique turks, modern Kazakh people since ancient times, also content of mythological world perception in the aspect of common human values, cumulative character of sources of folk medicine reflected on language units.

This notion relates to the mystical association. Phytonyms are names of natural organic existence necessary for human life support and used from generation to

generation in daily life. Universally known that every language has phytonyms and the fact that one plant might have several names

within the language. Consequently, the existence of several variants of the plant is the result of human’s cognition. Thereby, authors analyzing phytonomical names representing a special role in onomastic vocabulary which

have specific semantics, etymology and internal motivation, focuses on sacred and medicinal properties of plants, mythological representations and role of floras in human’s activity.

Key words: religious cognition, worship, beliefs, prohibitions, phytonyms

Н.А. Шамшен1, Б.М. Суйеркул2

1Магистрант 2-курса магистратуры Института языкознания им. А.Байтурсынова объединенных с КазГУ им. аль-Фараби НИИ НК МОН РК на базе РГП «Ғылым ордасы»;

2доктор филологических наук, доцент

РЕЛИГИОЗНО-ПОЗНАВАТЕЛЬНЫЕ ОСНОВЫ (ГЕНЕЗИС) ВЕРОИСПОВЕДОВАНИЙ И ЗАПРЕТОВ, ОТНОСЯЩИХСЯ

К ФИТОНИМАМ

Аннотация: В данной статье рассматриваются сформировавшие распространенную систему традицион-ных представлений религиозные вероисповедания, обычаи древних тюрков, современного казахского народа с незапамятных времен, а также содержание мифологического мировосприятия в аспекте общечеловеческих ценностей, кумулятивный характер истоков народной медицины, отразившиеся в языковых единицах.

Это понятие связано с мистическим представлением. Фитонимы – это названия природных органических явлений, необходимых для жизнеобеспечения

человека и используемых из поколения в поколения в повседневном быту. Общеизвестной универсалией является то, что в любой язык богат на фитонимы, причем распростра-

ненным явлением является то, что в одном и том же языке одно и то же растение может иметь несколько названий.

Следовательно, наличие нескольких вариантов одного и того же растения является результатом чело-веческого познания.

Таким образом, авторы в процессе анализа фитонимических названий, представляющих собой особую группу ономастической лексики, наделенных специфической семантикой, этимологией и внутренней моти-вацией, фокусируют внимание на сакральные и целебные свойства растений, мифологические представления и место мира флоры в жизнедеятельности человека.

Ключевые слова: религиозное познание, вероисповедование, поверья, запреты, фитоним


201

Белгілі бір халықтың мəдениетін, құндылықтар жүйесін құрайтын іргелі ұғымдар мен категориялар оның тілінде, күнделікті қолданатын сөздерінде айқын көрініс табады. Ол сөздер қоршаған ортадағы заттар мен құбылыстарды адамдардың қалайша қабылдағанын, түсінгенін, өзіндік түйсінуін айшықтайды. Осымен байланысты, тілді адам мен оның санасы, ойлау жүйесі жəне рухани тəжірибесімен тығыз байланыста алып қарастыру қазіргі лингвистиканың басым бағыттарының бірі болып саналады. Ондағы негізгі ұғым ғаламның ұлттық бейнесін географиялық, климаттық, табиғи тіршілік ету жағдайлары мен кəсібіне байланысты қалыптасқан салттары мен дəстүрлері қалыптастырады.

Адам заттар мен құбылыстарды өзін қоршаған ортаны игеру барысында біртіндеп таныды. Өсімдіктер əлемін қорек көзі, баспана ретінде пайдаланып, олардың көптеген емдік қасиеттері сандаған ауруларға шипа болғандықтан адам баласының өмірінде флора айрықша орын алды.

Бұрынғы түркілер, қазіргі қазақтар, дархан далада өмір сүру тəсілдерін қоршаған ортадағы объективті жағдайларға сүйене отырып қалыптастырды. Сондықтан, тұрмыс пен тіршілік ету белгілі бір деңгейде, өзіндік тəжірибемен жалғасын тауып, салт-дəстүр мен əдет-ғұрыптар жүйесін жасады. Демек, тіршілік етудегі көшпелі немесе жартылай көшпелі тұрмыс, табиғатпен үндестікте болып, барынша тиімді салттар мен дəстүрлерді жинақтады. Ежелгі түркілердің дəстүрлі дүниетанымы да бүкіл жалпыадамзаттық руханиятқа сай мифологиялық кезеңді бастан кешірді. Осыған орай, байырғы қазақтар мифтік дүниеге көзқарас ұстанымдарын дəйекті қалыптастырып, діни сенімдер мен мифтің, астрологияның, бастапқы халықтық медицинаның ажырмаған көріністерін сақтай алды. Сондай көріністердің бірі – нанымдар-сенімдер мен ырым-тыйымдар.

Наным – ырымшылдыққа негізделген аңыз, оған сенуге де, сенбеуге де болады, алайда бұл – тəжірибеден жəне дəстүрден туған халық өмірінің мысалы. Ырым өз алдына бір жақсылықтың немесе жаманшылықтың хабаршысы, адамды сақтандыратын белгі іспетті. Ол – шығу тегі мен орындалу барысы жағынан кей жағдайда мистикалық сипат алатын құбылыс. Қазақта оны «жаман ырым» жəне «жақсы ырым» деп ажыратады. Ол көп жағдайда өмірлік тəжірибе сынағынан өткізілген, практикалық болып келеді. Бірақ оның түпкі себебі мен мағынасы кей жағдайда айқын, кей жағдайда көмескі болып қала береді жəне белгілі бір ниеттер мен пиғылдарды меңзеп тұрады. Мəселен, «аяғыңды көкке көтерме», «көкті жұлма», «топырақты үйме», «үйге қарай атпен шаппа» деген қағидалар – жаман ырым, себебі, үйге қарай атпен шабу жаман хабарды жеткізудің, қарбалас сəт пен соғыс жағдайындағы көрініс деп пайымдалады да, ондай жаманшылықтарды аулақтату үшін құрылады. Ал жақсы ырым, мысалы, талантты, қоғамдағы беделді адамның есімін баласына қояды, ол өзінің ұрпағы да сондай «биік мəртебеге көтерілсін, ұқсасын» деген ниеттен туған. Қазақ халқында ырымдар өте көп жəне сан алуан болып келеді. Бұнда этикеттен бастап, мистикалық түсініктер, күнделікті жүріп-тұрудың нұсқалары көрініс табады. Осыған орай, қазақта «тыйым» ұғымымен байланыстағы «ырымдар» да, яғни «табу», нені жасауға болмайды жəне нені жасауға рұқсат етілетіндігін ашып көрсететін əрекет немесе ой, тіпті сөз бен іс бар [1, 15-28 бб.]. Осы сынды біздің заманымызға дейін жеткен ырым-нанымдардың көпшілігі пұтқа табынушылықтың (тəңіршілдік, шамандық, сопылық, т.б.) іздерінен, Құранның жекелеген сүрелерінде баяндалатындықтан да халық арасында киелі, қасиетті деген ұғым қалыптасқан. Бүгінде бұл белгі-нышан түріндегі аңыздардың кейбіреуі тарихи тұрғыда ғана қызықты болуы мүмкін, бірақ олардың арасында адамдардың өмір сүруіне, рухани жəне материалдық байлықты жасап, көбейтуіне көмектесетіндері де аз емес.

Біз осы мақалада қасиетті деп танылған түсінікке негізделген өсімдіктердің киесі мен емдік қасиетіне арнайы тоқталуды мақсат еттік. Себебі, адамзаттың тіршілік етуі барысында өсімдіктер əлемінің алатын орны ерекше екендігі аян. Мəселен, тұрмыстық өмірімізде жиі қолданылатын: бидай, пияз, сарымсақ, жасымық, құрма жəне жүзім, ажур (қияр тектес), асқабақ, райхан, дəмдеуіштер, зімбір, қара бұрыш, беде (клевер), қыша, камфора, адыраспан, арша сияқты 54 түрлі өсімдік түрі жайында Құранда баяндалған [2]. Бұл өсімдіктер қасиетті Құран кітабына жайдан-жай енбеген. Олардың əрқайсысының адам денсаулығына тигізетін пайдасы бар. Сол себепті, аталмыш өсімдіктер халық санасында киелі ұғымдар қатарынан орын алған.

Қазақтар киеге үлкен мəн береді. Табиғаттың кейбір апаттарын, отты, кейбір өсімдіктер мен жануарларды, құстарды, көшпелі тұрмысқа қажет заттарды киелі деп қастерлейді. Осы аталғандарды құрмет тұту, ырым жорасын жасап тұру – адам баласына байлық пен бақыт, яғни, құт əкеледі деп түсінеді. Ал, осы кəделерді ұстамау, киелерді құрметтемеу – жоқшылыққа душар етеді. Сондай құдіретті күші бар жан-жануарларды киесі бар немесе өсімдік атаулыны қасиетті дейді, ал олардың өзін киелі деп атайды. Жан-жануарлар, өсімдіктер мен заттардың киесін қадірлемеу киенің қаһарын туғызады. Киенің ашуы, қаһары – кесір деп аталады.

Қазіргі медицинада қолданыста жүрген дəрі-дəрмектердің 40 пайыздай бөлігі өсімдіктер дүниесінен жасалады екен [3]. Қоршаған орта өскіндерінің адам ағзаларын жақсартуға осындай өлшеусіз көмегі барын біздің ата-бабаларымыз бағзы замандардан бері жақсы білген. Ал бүгінгі медицина дəлелдеп отырған, адам ағзасына пайдасы зор барлық өсімдіктердің Құранда аты аталатындығы белгілі болды. Ол өсімдіктер көптеген аурулардың алдын алып, емдеуге оң əсер ететіні дəлелденген. Жеміс-жидектер Жер анадан қорек


202

алған ағаштарда өседі, осылайша табиғаттан пайдалы, шипалы қасиеттерді сіңіреді. Мұның бəрі, əрине, ұлық Алла Тағаланың құдіреті!

Сонымен, халқымыз дəрулік шипасынан бөлек əулиелік қасиеті мол санаған шөптерінің бірі адыраспан деп аталады. Ата-бабаларымыз оны үйдің босағасына іліп қойып, осы арқылы отбасын алуан түрлі бəле-жəлелерден сақтауға тырысқан. Осы өсімдіктің түтінімен үйдің ішін түгел ыстап, сол жын-шайтандарды, жаман адамдардың лас ниеттері мен қарғыстарын шаңырақтан аластайтын болған.

Атам қазақ өзі аса киелі деп білген бұл өсімдікті өсіп тұрған жерінен жұлып аларда да оның əдеп-ибасын қатаң сақтаған. Біріншіден, оны қауызы толып, тұқымы толық піскен кезде ғана жұлған. Екіншіден, ер адамның ғана жұлуына рұқсат етілген. Үшіншіден, сол жұлатын адамның жаны ғана емес, үсті-басы таза, дəреті бар екеніне мəн берілген. Төртіншіден, жұлушы кісі міндетті түрде Аллаға құлшылық етіп, «Бисмиллаһи-ир-рахман-ир-рахим! Мен келдім əр нəрсеге, адыраспан, Атыңды қойған екен Омар, Оспан. Бисмиллаһи-ир-рахман-ир-рахим!» деп барып, өсімдіктің сағағына қолын тигізген (бұл жердегі Омар мен Оспан – пайғамбарымыз Мұхаммед ғалейһи-ас-саламның əйгілі төрт сахабасының екеуі).

Тілімізде адыраспан фитонимінің қатысуымен жасалған «Адыраспан түтету» деген тілдік бірлік бар. Қазақ əдеби тілінің сөздігінде оған мынадай анықтама берілген: «Жын-шайтан, пəле-жəлені, ауру-сырқауды, тіл-көзді қуамын деген наным-сеніммен қураған адыраспан бұтақтарын жағып, үйдің т.б. іші-сыртын айналдыра түтіндету, аластау» [4, 96 б.]. Бұл тіркес еліміздің оңтүстігі мен оңтүстік-шығысындағы тұрғын-дардың сөзжұмсамында тұрақты қолданылады.

Сондай-ақ, адыраспан – барынша улы өсімдік. Оның мұндай қасиеті барын аталмыш өскінді ыстау үшін отқа тигізген кезінде шығатын ащы түтінінің өзі байқатады [5]. Сондықтан оны емдік мақсатта пайдаланғанда барынша абай болған жөн.

Адыраспан шөбінен жасалған дəрілер қабыну ауруын, бас, зəр айдауды жақсарту, тер шығару, ішек құрттарын өлтіру, орталық жүйке жүйесін қоздыру үшін қолданылады.

Халықтық медицинада да адыраспан шөбін қолдану кең қанат жайған. Мəселен, адыраспан шөбінен қолдан дайындалған тұнбаларды емшілер бұдан да басқа алуан түрлі науқастарды жазу үшін пайдаланады. Айталық, адыраспан тұнбасымен ішкі мүшелерге суық тигенін, малярия, безгек, мерез ауруларын жазған. Сол сияқты емшілер шөптің тұнбасымен ірі қара малдарының қотырын емдеген. Шөптің қайнатпасын невростения жəне қояншық ауруларына қарсы ішкізеді. Ауыздың қызыл иегі ауырғанда оны сол қайнатпамен шаяды. Бұдан бөлек, адыраспанды іш ауруының алғашқы кезеңінде жазуға пайдаланады. Адыраспан түтінімен сал ауруын емдейтін де емшілер бар. Оның жапырағын ісікке таңып, булама жасаса, ол тез қайтады. Кейбір елдерде адыраспанды ішек құртқа қарсы инсекцидтік құрал ретінде қолданады. Көзі нашар көретін кісілерді адыраспанды бал мен шарапқа араластырып емдейді. Аталмыш шөптің емдік қасиеттері бұдан да көп.

Адыраспан ерітіндісінің ауыл шаруашылығындағы зиянкестермен күресте де орны ерекше. Ол сонымен қатар ертеден бояғыш зат ретінде кəдеге асады. Оның тұқымынан негізінен жүннен тоқылған бұйымдарды бояйтын бояу алынады. Мəселен, ши тоқымасында əлі күнге дейін адыраспаннан жасалған бояуды пайдаланады. Түркияда ерте кезеңдерден ақ адыраспаннан қызыл бояу алып, онымен өздерінің ұлттық бас киімдері – фесканы бояған.

Ал шөптің киесіне байланысты ырымдар өз алдына бір бөлек. Халық арасында өздерінің тұрып жатқан үйлерін, баспанасын тіл-көзден, жын-шайтаннан тазартамыз деп, адыраспан тұтатып, түтіндетіп аластап жататыны тағы бар. Бұл – негізсіз де емес. Оның себебін адыраспанның түрлі микробтарды өлтіретін дезинфекциялық қасиетінен іздеген жөн. Мұны жын-шайтанды аластайтыны немесе иісінен жын-жыбырдың қашатындығы жайлы ерекшелігімен де түсіндіруге болады.

Халық ұғымында қасиетті, киелі деп саналатын осындай өсімдіктің бірі – арша. Аршамен аластағанда жын-шайтандар, ауру-сырқау, жалпы жамандық атаулы қуылады деген түсінік қалыптасқан. Бұл тегіннен-тегін айтылған сөз емес. Себебі, ғалымдар аршаның ең алдымен ауаны тазартушы өсімдік екенін айтады.

Мəселен, аршаның бір түбі жылына орта есеппен 1 тоннадан аса көміртегі газын жұтып, айналасына 1,5 мың литр оттегін бөліп шығарады екен. Арша ағашы ауаға оттегімен қоса ұшпалы заттар – фитиноциттер бөліп шығарады. Олар айналасындағы ауру тудыратын микробтарды жойып жібереді екен. Яғни, бактериялар мен саңырауқұлақтарды жəне бунақденелілердің өзін де өлтіретін фитонцидтік қасиеті бар. Оның жемісінде аса көп мөлшерде қант, сонымен бірге шайыр (древесная смола, камедь, канифоль), түрлі қышқылдар, юниперин пигменті жəне эфир майы кездеседі. Бұлар өсімдік жанған кезде түтін арқылы бөлінеді.

Аршаның қылқанында, сабағында жəне жемісінде антисептикалық əсері мол 5 пайызға дейін эфир майы болады. Бұдан біз аршаның бактериялардың көбеюін тоқтататын əсері күшті екендігін байқаймыз. Сол себепті, одан түрлі микробтарды жоятын дəрі-дəрмектер алынады.

Жалпы халық емінде арша ағашы ежелден-ақ несеп айдайтын, қуықтың, тістің қабынуын басатын дəрі ретінде де белгілі. Ертеректе өкпе, тері жəне астма ауруларын аршамен емдеген. Тұмаудың алғашқы белгілері яғни түшкіру, мұрын біту, т.с.с. біліне бастағанда, үй ішін аршамен аластауға болады, ол үйдегі микробтарды өлтіреді, сонымен бірге, түтінін иіскеу тұмаудың алдын алуға көмектеседі. Тіпті, ежелгі Рим мен Грекияда да жылан шаққан кезде пайдаланған екен.


203

Арша ағашының басқа ағаштарға қарағанда экологиялық ахуалды тазартуға тигізер пайдасы мол. Бір арша ағашы шығаратын оттегінің мөлшері 25-30 адамның тыныс алуына жетеді екен. Оған қоса, 20-25 тонна шаң тозаңды залалсыздандырады жəне көктемнен күзге дейін микробтарды жояды [5].

Қасиетті болатыны – оған анау-мынау ауру-сырқау жоламайды. Сондықтан, қазақ балаға бесікті арша ағашынан жасаған, мұндай бесікке қызамық, қара шешек сияқты бəлелі аурулар дарымайды. Аршаны халқымыз үй ішін, бала бесігін тазартып аластау үшін де пайдаланып отырған.

Арша ағашының осындай қасиеттерін ерекше ескергенін дана халқымыздың «Ағаштардың анасы – арша» деген сөзінен аңғаруға болады. Ертеде елден жырақ кеткен азаматтар бойтұмар ретінде арша ағашының кесінді жаңқасын алып кететіндігі, əрі мейірлене иіскеп мауқын басатындығы жайлы нақты дəлелді əдебиетімізден кездестіреміз. Мысалы үшін, Мұзафар Əлімбаевтың:

Не саған бойтұмардың көмегі бар? Иіскесем, ем дарулық себебі бар Тұмарда дұға орнында – Туған жер аршасы бұл! - дегені бар

дейтін өлең жолдары – аршаның тұмарлық қасиетін өз жырына арқау еткендігі. Осы сынды киелі өсімдіктер жайлы ырым-тыйымдар халық арасында өте көп. Сондай ырым-

тыйымдардың бірі дəнге (бидайға) қатысты. Оны мына мысалдан байқаймыз. Қазақы ортада егін егу барысында қарызға дəн сұраса, дəнді адам емес, қара жер тілеп жатыр деген сеніммен, қиналмастан сұрағанын толық береді. Тіпті, түк жоқ деген күнде де бір уыс дəн ұстатады. «Егін əлей болсын!», «Егер көбейсін!» деп тілек айтып, қарыз сұраушыны жылы шыраймен шығарып салады. Мұндай тілдік бірліктерде үйден дəн арылмасын, дəн тасып, елдің қажетіне жарап, ырысы молайсын деген ниетті білдіретін наным-сенім таңбаланған.

Сондай-ақ халық арасында бақилық болған адамды үйден шығарарда аяқ жағын есікке туырлап, аруақ үйден дəмін біржола үзіп кетсін деген ырыммен дəн түйілген ақ орамалды басынан айналдырып алып қалатын ырым да бар.

Қырманға астық бастырар алдында егінші Диқан атаға сиынып, бір шайнам дəнді аузына салып: «Дəн дəмді болсын, ішер көбейсін!» деп тілек айтып барып іске кіріседі. Мұнысы – қырмандағы дəн шашылмасын, алдымен өзіміз ауыз тиелік, бізге ырыс, береке əкелсін, басқаға жем боп кетпесін деген ниетті білдіргені. Дəнді жерге төгіп ысыраптауға тыйым салады. Əйтпесе, о дүниеге барғанда ақ түйеге мінгізіп, түйе үстінен дəн тергізеді деп есептеп, ұрпағын ысырапшылдықтан сақтануға шақырып, дəннің (бидайдың) қадіріне ерекше назар аудартқан.

Аспаннан Əбілхаят суы жауса да, Тал ағаш жеміс бермейді. Əбілхаят - мəңгі өмір дарытатын қасиетті су. Мұндағы əб - су, хаят - өмір деген мағынаны білдіреді.

Оны Қызыр пайғамбар тапқан, ол суды ішкендіктен, мəңгі өмір сүреді деген əпсана бар. Осылай кие дарыған Қызыр пайғамбар елсіз шөл далада қиындыққа душар болған жолаушыны желеп-жебеп жүреді. Əсіресе байырғы өлең жырларда Қызыр мен Ілияс аталардың аты қатар аталады. Əдетте қатар қолданылғанымен, Қызыр құрлықта, Ілияс теңіз сапарында жүрген жолаушыларды қолдап, жебеп жүреді деген сенім бар. Сондай-ақ, ел арасында мынандай əпсана бар: Ескендір патша мəңгі тірі болып қалу үшін өмір суын іздейді. Оған перілер көмектесіп, аңсаған арманы орындалады. Патша өмір суын ішпес бұрын ойға кетеді. "Егер мұны ішсем мың жасайды екенмін, болашақта мені не күтіп тұрғаны да бұлдыр, одан да Құдайдың өзі берген жасын жасап, өлшеулі күнін кешейін» деп бас тартады да, қасиетті су толтырылған торсықты балқарағайдың бұтағына іле салады. Сол торсықты карға шоқып, тесіп жібереді. Содан қарға мен əлгі балқарағай ағашы мың жасайтын болған екен деседі...

Бұл мифтің тағы бір нұсқасында Ескендір патша өмір суын торсыққа құйып əкеле жатып, қарағайдың түбінде демалып жатқанда құзғын шоқып, тесіп жібереді де, киелі су қарағайға, аршаға төгілгендіктен, ол ағаштар жап-жасыл болып, мəңгі жасайтын болады. Судың жердегі қалдығын түлкі жалап, жүні ағарғанша, тұмсығы тиіп құзғын да ұзақ жасайтын болғандығы айтылады. Жалпы түркі-моңғол халықтары, соның ішінде қазақтар мəңгі суды Тəңірдің сыйы, адамның жанын мəңгілік жасарту үшін жасалған шипалы су деп ұғады. Мəңгі су ұғымымен мəндес зəмзəм (Меккеде), кəусар (Жұмақта) деп аталатын қасиетті сулар да бар [6].

Бұл мысалдардан халық даналығының қасиетті Құран кітабымен үндесіп, қабысып жатқандығы анық көрінеді. Осы сынды діни кітаптарда аталатын киелі өсімдіктердің барлығы дерлік атам қазақтың ұрпағына өсиет еткен ырым-тыйымдарында кездесіп отырады. Олар туралы деректерді бір мақала аясына сыйғызу мүмкін де емес. Сондықтан өсімдіктердің халық танымындағы орнын, тілдік ұжым санасында қалыптасып орныққан ролін жан-жақты сипаттау үшін арнайы зерттеу жүргізу қажет. Жалпы тіл білімінде ондай зерттеулер бірлі жарым кездескенімен [7; 8] қазақ тілінің материалдарын бұл аспектіде арнайы қарастыру тəжірибесі жеткіліксіз деуге болады.


204

Жоғарыда келтірілген ой-тұжырымдардың тобықтай түйіні, қазіргі күнге дейін тілімізде сақталып келе жатқан қазақ халқының ырымдары мен нанымдарының негізгі қызметі жас ұрпақты жаманшылық пен өмір қиындықтарынан сақтандыру мен қорғау, адами ізгілік дəстүрімен тəрбиелеу, үлкендерді жəне шынайы халық өсиеттерін құрметтеуге баулу болмақ.

ƏДЕБИЕТТ

[1] Байтенова Н.Ж., Туғанбаев Қ. ҚазҰУ Хабаршысы. Дінтану сериясы. - 1 (1). – 2015. 15-28-бб. [2] http://e-islam.kz [3] https://halykemi [4] Қазақ əдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. 1 том. Алматы, 2011. –752 б. [5] https://kk.wikipedia [6] Энциклопедия. - Алматы: DPS, 2011. [7] Хатхе А. А. Номинации растительного мира в когнитивном и лингвокультурологическом аспектах.

Дисс. ... к.филол.н. – Майкоп, 2010. стр. 264. [8] Акулинина Е. П. Система флористических текстовых единиц в творческой картине мира

Б.А.Пастернака. Дисс. ... к.филол.н. – Тамбов, 2009. стр. 257.

Н.А.Шамшен1, Б.М.Сүйерқұл2

1«Ғылым ордасы» РМК базасындағы ҚР БҒМ ҒК ҒЗИ-лардың əл-Фараби атындағы ҚазҰУ-мен бірлескен А.Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты магистратурасының 2-курс магистранты;

2филология ғылымдарының докторы, доцент

ФИТОНИМДЕРГЕ ҚАТЫСТЫ ЫРЫМДАР МЕН ТЫЙЫМДАРДЫҢ ДІНИ ТАНЫМДЫҚ НЕГІЗДЕРІ (ГЕНЕЗИСІ)

Аннотация: Мақалада сонау ғасырлар қойнауынан келе жатқан ілкі замандағы ежелгі түркілер, қазіргі

қазақ халқының кең тараған салт-дəстүрлері мен діни наным-сенімдерін, əдет-ғұрыптар жүйесін, сонымен қатар жалпы адамзаттың руханиятқа сай мифтік дүниеге көзқарас, ұстанымдарын қалыптастырған тілдік бірліктердің мазмұны мифтік сананың, бастапқы халықтық медицинаның көріністерін сақтауы тұрғысынан қарастырылады. Бұл ұғым мистикалық сипат алатын құбылыс. Адамзат өміріне қажетті, ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан күнделікті тіршілікте пайдаланылатын табиғаттағы органикалық құбылыстардың атауы – фитоним екені заңдылық. Қай ұлттың тілі болса да фитонимдерге бай жəне əр өсімдіктің бір тілдің ішінде бірнеше атауға ие болуы жиі кездесетін құбылыстың бірі. Яғни болмыстың нақты бір нысанының бірнеше атауға ие болуы – адамның танымдық тəжірибесінің нəтижесі. Демек, ономастикалық лексика құрамындағы компоненттері семантикалық, этимологиялық, уəжділік жағынан ерекшеленіп, айрықша топ құрайтын сөздердің бірі фитонимдік атауларды авторлар қасиетті деп танылған түсінікке негізделген өсімдіктердің киесі мен емдік қасиеттеріне тоқтала отырып, мифтік сипаттағы құбылыстарды, адамзаттың тіршілік етуі барысында өсімдіктер дүниесінің алатын орнын талдауға көңіл бөледі.

Тірек сөздер: діни таным, наным-сенім, ырым, тыйым, фитоним.


205



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 205 – 210

K.S.Yakubaeva, A.S.Aitpaeva

Kazakh national university named after Al-Farabi, Almaty, Republic of Kazakhstan E-mail: [email protected] [email protected]

THE STUDY OF THE COMMUNICATIVE NEEDS OF FOREIGN STUDENTS IN EDUCATIONAL-PROFESSIONAL

SPHERE OF COMMUNICATION Abstract. The aim of this work is the study and identification of the real communicative needs of foreign

students groups biomedical profile listening at the initial stage of pre-University training. The approach to the socio-pedagogical method, descriptive analytical method, the intra-functional and structural-semantic descriptions.

The results of this work was to systematize the real communicative needs of foreign students in listening comprehension in Russian language, on the basis of medico-biological profile. Identified communicative needs will determine the necessary list of skills and abilities, the formation of which will help foreign students to engage in the communication process at the earliest stages of learning.

The author establishes communicative needs in listening arising in the period of entry of General subjects: 1) a complete and accurate understanding of the definitions of the concepts of objects, phenomena, processes, their classification, characteristics, composition, properties, structure and functions; specific to chemistry and biology signs, symbols, formulas; 2) in understanding the properties of the subject phenomena; examples of basic information, problem solving, calculations; information about the presence and place of phenomena in nature; historical information.

The results obtained by the author, can be used in teaching Russian as a foreign language at the faculties of pre-University education, as well as in designing training programs and manuals.

Key words: communicative needs of foreign students Russian as a foreign language, listening.

УДК 378.02 : 372.8 К.С.Якубаева, А.С.Айтпаева

Казахский национальный университет им. аль-Фараби, г. Алматы, Республика Казахстан,

ИЗУЧЕНИЕ КОММУНИКАТИВНЫХ ПОТРЕБНОСТЕЙ ИНОСТРАННЫХ УЧАЩИХСЯ

В УЧЕБНО-ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ СФЕРЕ ОБЩЕНИЯ Аннотация. Целью работы является изучение и выявление реальных коммуникативных потребностей

иностранных учащихся групп медико-биологического профиля в аудировании на начальном этапе предвузовской подготовки. Методологию работы составили социолого-педагогический метод, описательно-аналитический метод, метод внутрисистемного функционального и структурно-семантического описания.

Результатами работы явилась систематизация реальных коммуникативных потребностей иностранных учащихся в аудировании на русском языке с учетом медико-биологического профиля. Выявленные коммуникативные потребности позволят определить необходимый перечень навыков и умений, сформированность которых поможет иностранных учащимся включиться в процесс коммуникации уже на самых ранних стадиях обучения.

Автором установлены коммуникативные потребности в аудировании, возникающие в период ввода общеобразовательных дисциплин: 1) в полном и точном понимании определений понятий предметов, явлений, процесса, их классификации, характеристики по составу, свойствам, строению и функциям; специфичных для химии и биологии знаков, символов, формул; 2) в понимании описания свойств предмета, явлений; примеров основной информации, хода решения задачи, вычислений; информации о нахождении и месте явления в природе; исторических сведений.


206

Результаты, полученные автором статьи, могут быть использованы в преподавании русского языка как иностранного на факультетах довузовского образования, а также при составлении учебных программ и методических пособий.

Ключевые слова: коммуникативные потребности, иностранные учащиеся, русский язык как иност-ранный, аудирование.

Коммуникативно-деятельностный подход к обучению русского языка как иностранного предполагает, что «все методические решения (организация учебного материала, использованные приемы, способы, упражнения и т.д.) преломляются через призму личности обучаемого – его потребностей, мотивов, способностей, активности, интеллекта и других индивидуально-психологических особенностей» [1, 36]. Исследователь Л.П.Клобукова указывает, что существенным фактором повышения мотивации учебной деятельности учащихся является такая организация работы, когда учебный процесс строится на значимом для них учебном материале, т.е. на таком материале, который отобран с учётом их коммуникативных потребностей [2]. Таким образом, коммуникативные потребности учащихся являются самым важным компонентом стратегии овладения языком.

В связи с этим первоочередной задачей, стоящей перед лингводидактами, является «изучение реальных коммуникативных потребностей учащихся в ходе обучения и по возвращении на родину и составление на этой основе дифференцированных коммуникативных программ обучения, уточнение в свете результатов такого изучения действующих программ, содержания учебников русского языка и форм презентации, закрепления и контроля усвоенных знаний, сформированных речевых умений и навыков» [3, 9].

Проблема выявления коммуникативных потребностей была выдвинута как одна из основных и перво-очередных при определении целей и содержания обучения в 1962 году на V конгрессе МАПРЯЛ. Рассмот-рим само понятие «коммуникативные потребности» и возможные процедуры их изучения и описания.

В научно-методической литературе существует несколько определений понятия «коммуникативные потребности».

С общепсихологической точки зрения потребности есть внутреннее условие, стимул деятельности, нужда в чем-либо, мотив, который не приобрел еще предметного характера [4].

В.Л.Скалкин, например, понимает коммуникативные потребности как «желание (нужду) речевой дея-тельности, возникшее до начала коммуникативного акта и подкрепляющееся в ходе его реализации» [5, 49].

И.А.Зимняя и А.А.Леонтьев писали, что коммуникативная потребность – это осознаваемая учеником потребность совершить то или иное речевое действие (речевой поступок), что обучение предполагает обязательное формирование начального момента деятельности говорения – коммуникативной потребности, и создание условий её удовлетворения [6,7].

Э.Г.Азимов и А.Н.Щукин определяют коммуникативные потребности как вид потребностей, которые побуждают человека вступать в речевое общение с целью решения вербальных и невербальных задач [8].

На наш взгляд, наиболее методически целостное определение термина приводится М.Н.Вятютневым: коммуникативные потребности – это «те конкретные побуждения учащихся к восприятию и продуци-рованию актов коммуникации, которые диктуются существующими и прогнозируемыми ситуациями общения» [9, 96].

Наиболее распространенными формами изучения коммуникативных потребностей учащихся являются опрос (представлен в двух основных формах: а) анкета; б) интервью) и наблюдение за деятельностью студентов. Каждая из этих форм имеет как свои положительные стороны, так и недостатки, и только их совмещение позволяет получить адекватные результаты.

При проведении опроса исследователю важно знать, действительно ли респондент хочет ответить на поставленные перед ним вопросы и, что не менее важно, может ли он на них ответить. По процедуре опрос с применением метода анкеты или интервью может быть как индивидуальным, так и групповым.

По форме проведения опрос может быть устным или письменным. К достоинствам анкетирования относится, например, то, что все опрашиваемые получают одинаковый, строго регламентированный список вопросов: это облегчает последующую обработку материалов. Анкетированию может быть подвергнуто одновременно большое число учащихся. Анонимность при проведении анкетирования позволяет рассчитывать на вполне откровенные ответы со стороны опрашиваемых.

С другой стороны, такая форма исследования, как интервью, исключает возможность неверно понятого вопроса, позволяет при условии хорошего контакта между опрашиваемым и интервьюером, сделать более тонкие наблюдения и выводы.

Однако, как показывает практика изучения коммуникативных потребностей учащихся, анкетирование и интервьюирование являются скорее вспомогательными, чем основными способами получения необходимого материала. Эти формы исследования невозможно использовать в полной мере из-за недостаточного уровня владения учащимися русским языком. Наиболее важные сведения дает метод наблюдения за речевым поведением учащихся в различных ситуациях и сферах общения.


207

Данные методы выявления коммуникативных потребностей учащихся были использованы во многих исследованиях методистов.

В методике преподавания иностранных языков проблемой изучения коммуникативных потребностей учащихся начал заниматься В.Л.Скалкин, который выделил восемь сфер применительно к устноязычному общению в условиях реальной коммуникации: социально-бытовую, семейную, профессионально-трудовую, социально-культурную, общественной деятельности, административно-правовую, игр и увлечений, зрелищно-массовую[5, 60-69].

В методике преподавания русского языка как иностранного имеются исследования, касающиеся изучения коммуникативных потребностей иностранных учащихся в различных видах речевой деятельности применительно к разным этапам и профилям обучения [10, 11, 12, 13].

Н.В.Иванова [11] впервые выявила реальные коммуникативные потребности студентов-иностранцев в письме и в учебно-профессиональной сфере, определила навыки и умения, необходимые для их реализации. Был использован метод наблюдения и беседа. Опрос и анкетирование не проводились из-за недостаточного уровня владения учащимися русским языком. Беседы с преподавателями и учащимися позволили уточнить результаты наблюдения, выводы и предположения.

Целенаправленное наблюдение проводилось в 36 группах (около 300 студентов). Фиксировался весь материал, предлагаемый преподавателями математики, физики, химии и русского языка для записи, а также тот материал, который выбирался для записи самими студентами, исходя из их личной потребности. После занятий все записи анализировались с преподавателями и студентами. В результате бесед было выяснено, с какой целью и в какой форме записывался тот или иной материал. Был зафиксирован весь письменный материал 320 занятий. Затем он был проанализирован по определенным параметрам:

1) по характеру записи (списывание, запись со слуха, собственное письменное высказывание); 2) по степени преобразования информации (дословная запись, с частичным преобразованием, с полным

преобразованием); 3) по характеру записываемого материала (лексический состав, грамматический материал, тематика). В работе Е.Л.Корчагиной [12] были изучены коммуникативные потребности иностранных учащихся в

целях формирования у них коммуникативной компетенции в чтении учебной литературы на начальном этапе. Изучение и описание коммуникативных потребностей проводилось на основе анализа нормативных для данной формы обучения документов (программ по общетеоретическим дисциплинам, учебно-методических карт, рабочих планов); результаты которого сопоставлялись с наблюдениями за ходом реального учебного процесса по этим предметам, а также с результатами анкетирования преподавателей и студентов.

При установлении коммуникативных потребностей важно было определить, каковы потребности в чтении различных видов литературы, потребности в видах чтения (изучающем, ознакомительном), а также потребности в формах чтения (вслух, про себя).

На основе анализа учебной литературы Е.Л.Корчагиной впервые выявлены авторские интенции («коммуникативные целеустановки автора»), определены коммуникативные потребности автора и адресата и на базе этого выделены коммуникативные задачи при чтении учебной литературы. В исследовании предложена новая концепция обучения языку специальности на подготовительных факультетах, в соответ-ствии с которой основным видом речевой деятельности является чтение, а не устная речь, как это признано большинством методистов.

Исследование Ж.В. Бутенко [13] посвящено обучению профессиональному общению в полилоге иностранных студентов медицинского вуза. Изучение коммуникативных потребностей было начато с наблюдения за поведением иностранных студентов старших курсов, ординаторов и аспирантов в условиях клиники. При этом ставилась задача выявления причины нарушения коммуникации в деловом общении медиков во время осуществления ими профессиональной деятельности. Обобщив мнения студентов-медиков по данному вопросу, автор выделил наиболее значимые и частотные причины нарушения коммуникаций.

Результаты исследования позволили конкретизировать подсферы и ситуации, в которых принимают участие студенты старших курсов, ординаторы и аспиранты во время своей учебно-профессиональной деятельности, а также соответствующие интенции и языковой материал, необходимый для их реализации.

Таким образом, из обзора отдельных исследований мы видим, что предметом анализа были комму-никативные потребности учащихся в отдельных видах речевой деятельности на отдельных этапах обучения.

В нашем исследовании мы ставили задачу проанализировать коммуникативные потребности студентов-иностранцев в аудировании в учебно-профессиональной сфере общения в период ввода общеобразова-тельных дисциплин медико-биологического профиля. Для этого использовались разные методы: опрос, бе-седы, анкетирование, наблюдение за деятельностью иностранных учащихся в процессе практических занятий.

Нами были проведены систематические, целенаправленные наблюдения на первых пяти практических занятиях по математике, физике, химии, биологии. С помощью магнитофона, диктофона был зафиксирован


208

весь материал этих занятий. Затем записи были расшифрованы и проанализированы по следующим пара-метрам:

1) по характеру восприятия: - вербальное; - с опорой на запись на доске; - с опорой на зрительную наглядность; 2) по степени восприятия информации: - полное и точное; - основная информация; 3) по характеру воспроизведения услышанного: - с установкой (без установки) на воспроизведение; - последующее дословное воспроизведение; - построение высказывания, аналогичного услышанному. Анализ полученных данных показал, что реальные коммуникативные потребности иностранных

учащихся в аудировании, возникающие уже на начальном этапе при изучении общеобразовательных учебных дисциплин – математики, физики, химии, биологии – на русском языке, т.е. в учебно-профессио-нальной сфере общения, состоят в следующем.

1. Полное и точное понимание вербального объяснения содержания учебного материала по общеобразо-вательным дисциплинам с опорой на запись на доске, с установкой на дословное воспроизведение. Этот материал представляет собой: новые слова; микротекст с использованием знаков, символов, специфичных для данной дисциплины; сокращения отдельных слов.

2. Понимание основной информации, записанной на доске в виде плана, схемы, таблицы; с установкой на построение высказывания, аналогичного услышанному. Предъявляемый учебный материал включает знаки, символы, формулы, уравнения.

3. Понимание хода решения примеров и задач. Данный материал включает вычисления с использова-нием сложносокращенных слов и символики, условия задачи, ход решения. Специфика коммуникативных потребностей иностранных учащихся в фиксации условий задач и их решения заключается в особой, характерной только для той или другой науки, форме, системе записи. Так, условие задач по химии требуется записывать в виде обычного текста, используя, где это необходимо химические символы.

4. Понимание основной информации с опорой на зрительную наглядность (таблицы, рисунки, схемы, чертежи, различные приборы, предметы) с установкой на построение высказывания, аналогичного услышанному. Этот материал представляет собой примеры, описания веществ, понятий, явлений, строение организмов. Примером такого объяснения, подкрепленного зрительной наглядностью, является учебный материал по биологии. Преподаватель использует при объяснении таблицу «Разнообразные формы клеток».

Иногда полному и точному пониманию какого-либо явления, понятия, подкрепленного записью на доске, предшествует рассуждение с использованием рисунков, схем. Кроме этого, словесное объяснение учебного материала с опорой на зрительную наглядность для лучшего понимания может быть подкреплено еще и жестами.

5. Понимание вербально предъявленной информации без установки на последующее воспроизведение. Это может быть информация о нахождении и месте явления в природе, некоторые исторические сведения.

При презентации нового материала преподаватель использует чисто вербальное объяснение, объяснение с опорой на зрительную наглядность (таблицы, схемы, рисунки, формулы). Различные приемы объяснения способствуют включению в процесс аудирования не только слуховых анализаторов, но и других: зрительных, моторных и взаимодействие видов речевой деятельности: аудирование перемежается с записью и с чтением про себя написанного на доске.

При словесном объяснении нового материала информация поступает по слуховому каналу. Речевые сигналы содержат неизученную студентами-иностранцами лексику, поэтому аудирование в этом случае вызывает наибольшие трудности для них. Восприятие сообщаемой информации облегчается, если при объяснении преподаватель использует зрительную опору, т.к. зрительный канал имеет большую пропускную способность, чем слуховой. На занятиях по биологии широко используется предметная наглядность (экспонаты, макеты, муляжи), картинная (рисунки, таблицы). На занятиях по химии словесное объяснение сочетается с объяснениями по таблицам, схемам, рисункам, формулам, с демонстрацией опытов.

При объяснении нового материала с одновременным выполнением схем, рисунков, их обозначений, написанием формул аудирование проходит труднее. Во-первых, студенты должны слушать и делать записи, их внимание рассредоточено; во-вторых, скорость письма студентов медленнее, чем скорость письма преподавателя. В результате этого восприятие и понимание сообщаемой информации затрудняется.

Таким образом, в результате сделанного анализа установлены следующие реальные коммуникативные потребности студентов-иностранцев в аудировании, возникающие в период ввода общеобразовательных дисциплин:


209

- полное и точное понимание определений понятий, предмета, явления, процесса с последующим дословным воспроизведением;

- полное и точное понимание классификации предмета, явления с последующим дословным воспроизведением или близким к услышанному;

- полное и точное понимание характеристики предмета по составу, свойствам, строению и функциям с дословным воспроизведением или близким к услышанному;

- полное и точное понимание знаков, символов, формул, специфичных для учебной дисциплины с установкой на их последующее воспроизведение;

- понимание описания свойств предмета, явлений с последующим построением высказывания, аналогичного услышанному;

- понимание примеров основной информации учебного материала и построение высказывания, содержащего аналогичный пример;

- понимание хода решения задачи, вычислений с использованием символов и сокращений; - понимание исторических сведений и информации о нахождении и месте предмета, явления в природе

без последующего воспроизведения; Выявленные нами коммуникативные потребности студентов-иностранцев в аудировании в учебно-

профессиональной сфере позволяют определить характер навыков и умений, обеспечивающих необходимый и достаточный уровень владения русским языком для изучения общеобразовательных предметов.


[1] Зимняя И.А. Психология обучения неродному языку. - М.: Русский язык, 1989. – 219 с. [2] Клобукова Л.П. Лингвометодические основы обучения иностранных студентов-нефилологов речевому общению

на профессиональные темы: Дис. … докт. пед. наук. – М., 1995. – 393 с. [3] Метс Н.А., Митрофанова О.Д., Одинцова Т.Е. Структура научного текста и обучение монологической речи. М.,

1981, 141с. [4] Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность. – М., 1975. – 304 с. [5] Скалкин В.Л. Основы обучения устной иноязычной речи. – М.: Русский язык, 1981. – 248 с. [6] Зимняя И.А. Проблема обучения устной речи. – //В кн.: Методика преподавания иностранного языка в вузе. Сб. научн. тр. МГПИИЯ им. М.Тореза, (137), Москва. – 1979. [7] Леонтьев А.А. Лекции по методике для слушателей факультета заочного обучения. – М., 1985. [8] Азимов Э.Г., Щукин А.Н. Словарь методических терминов, Санкт-Петербург: Златоуст, 1999. - 472 с. [9] Вятютнев М.Н. Теория учебника русского языка как иностранного (методические основы). – М., 1984. – 144 с. [10] Шипицо Л.В. Модель речевого поведения учащихся – основа отбора и организации учебного материала // В кн.:

Русский зык для студентов-иностранцев. – М., 1981. – Вып. 20. – С. 107 – 117. [11] Иванова Н.В. Обучение студентов-иностранцев письму на русском языке с учетом коммуникативных

потребностей в учебно-профессиональной сфере общения (технический профиль, начальный этап): Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1983. – 22 с.

[12] Корчагина Е.Л. Формирование коммуникативной компетенции в чтении учебной литературы на начальном этапе (технический профиль): Автореф. дис. … канд. пед. наук. – М., 1988. – 28 с.

[13] Бутенко Ж.В. Обучение профессиональному общению в полилоге иностранных студентов медицинского вуза: Автореф. дис. … канд. пед. наук. М., 1988. – 19 с.

REFERENCES

[1] Zimnyaya I. A. Psychology of teaching foreign language. - M.: Russian language, 1989, 219 p. (in Russ.). [2] Klobukova L. P. Linguistic and methodological bases of teaching foreign technical students at the speech

communication on professional topics: Dis. ... doctor. PED. Sciences. – M., 1995, 393 p. (in Russ.). [3] Mets N.A. O. D. Mitrofanova, Odintsova T. E. The Structure of scientific texts and teaching monologue speech. M.,

1981, 141 p. (in Russ.). [4] Leont'ev A. N. Activity. Consciousness. Personality. – M., 1975, 304 p. (in Russ.). [5] Skalkin V. L. The fundamentals of learning a foreign language oral speech. – M.: Russian language, 1981, 248 p. (in

Russ.). [6] Zimnyaya I. A. The Problem of learning spoken language. – //In kN.: Methods of teaching foreign language in high

school. SB. scientific. Tr. Mgee them. Maurice Thorez, (137), Moscow, 1979. (in Russ.). [7] Leont'ev A. A. Lectures on methodology for students of the faculty of distance learning. M., 1985. (in Russ.). [8] Azimov E. G., Shchukin A. N. The dictionary of methodical terms, St. Petersburg: Zlatoust, 1999, 472 p. (in Russ.). [9] Vetyutnev M. N. The theory of the textbook of Russian as a foreign language (methodical bases). M., 1984, 144 p. (in

Russ.). [10] Shipito L. V. Model of the speech behavior of students is the basis of selection and organization of educational material

// In kn.: Russian language for foreign students. M., 1981, Vol. 20, P.107 – 117. (in Russ.). [11] Ivanova N. V. Training of foreign students on the Russian language on the basis of communicative needs in academic


210

and professional communication (technical University, elementary stage): author. dis. kand. PED. Sciences. M., 1983, 22 p. (in Russ.).

[12] Korchagina E. L. Development of communicative competence in reading textbooks in the initial stage (technical University): abstract. dis. kand. PED. Sciences. M., 1988, 28 p. (in Russ.).

[13] Butenko J. V. Learning professional communication in discussion of foreign medical students: Avtoref. dis. kand. PED. Sciences. M., 1988, 19 p. (in Russ.).

ƏОЖ: 378.02 : 372.8

К.С. Якубаева, А.С. Айтпаева

Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Алматы қ., Қазақстан

ШЕТЕЛДІК ТЫҢДАУШЫЛАРДЫҢ ТІЛДЕСУДІҢ ОҚУ-КƏСІБИ САЛАСЫНДАҒЫ

КОММУНИКАТИВТІК ҚАЖЕТТІЛІГІН ЗЕРТТЕУ Аннотация. Медико-биологиялық бағыттағы бастауыш деңгей тобында білім алатын шетелдік тыңдау-

шылардың ЖОО алдындағы дайындық кезеңінде тыңдалым əрекетінде шынайы коммуникативтік қажетті-лігін анықтау мен зерттеу жұмыстың мақсаты болып табылады. Жұмыстың əдістемесін əлеуметтік-педагоги-калық əдіс, сипаттамалы-аналитикалық əдіс, ішкі жүйелік функционалдық жəне құрылымдық-семантикалық əдістері құрады.

Медико-биологиялық бағытта білім алатындарды есепке ала отырып, орыс тіліндегі тыңдалымда шетелдік тыңдаушылардың шынайы коммуникативтік қажеттілігін жүйелеу жұмыстың нəтижесі болып табылады. Анықталған коммуникативтік қажеттілік керекті дағды мен ептілікті айыруға, сонымен бірге шетелдік тыңдаушылардың қарым-қатынас үдерісіне оқытудың алғашқы кезеңінде қосылуға көмек беретін қалыптастыру дағдысын анықтауға мүмкіндік береді.

Автор жалпы білім беру пəндерін қосу кезеңінде туындайтын тыңдалымның коммуникативтік қажетті-лігін белгілеген. Олар: 1) нəрсе, құбылыс, үдеріс сынды ұғымдардың анықтамасын, сонымен қатар олардың топтастырылуын, құрамы бойынша сипаттамасын, қасиеттерін, құрылысы мен қызметін, химия мен биоло-гияға тəн ерекше белгілерін, таңбаларды, формулаларды толық əрі нақты түсінуге; 2) заттың, құбылыстың қасиеттерін сипаттауды, мəселені шешудің жолдарын, есептеуді; табиғаттағы құбылысты табу мен оның орны туралы ақпаратты, тарихи мəліметтерді ұғуға үйрету сынды қажеттіліктер анықталды.

Мақала авторы қол жеткізген нəтижелер ЖОО дейінгі білім беру факультеттерінде орыс тілін шет тілі ретінде оқытуда, сонымен қатар оқу бағдарламалары мен əдістемелік оқу құралдарын құрастыруда пайдалануға болады.

Түйін сөздер: коммуникатвитік қажеттілік, шетелдік тыңдаушылар, орыс тілі шет тілі ретінде, тыңдалым.


211



ISSN 2224-5294

Volume 3, Number 313 (2017), 211 – 214

UDC 811.512.122.37 A.N. Nazarova

Kazakh national university named after Al-Farabi, Almaty, Kazakhstan

[email protected]

LINGUOCULTURAL CHARACTERISTIC OF A GENDER CONCEPT “MAN”

Abstract. In the modern scientific research the national language of any people is used as the instrument of

relationship in everyday life in the society. At the same time, it is considered as the main component and an indicator of public and social system, and also as the tool of the reorganization of the society, information systems and as the mechanism of regulation of the interpersonal relations. Various aspects of language are studied comprehensively as the instrument of information transfer from generation to generation, and also as collective experience of collective lingvocultural association. In this article a concept “man” has been researched as the set phrase. Various examples of language applied in fiction were given. Thereby the substantial party of a concept “man’" reveals.

Key words: man, lingvoculturology, concept, gender, structure of language, national spirit, national traditions, customs, linguistic competence, examples of the speech.

Ə. Н. Назарова

ал-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті филология жəне əлем тілдері факультеті,

Қазақ тіл білімі кафедрасының 2-курс магистранты

«ЕР» ГЕНДЕРЛІК КОНЦЕПТІСІНІҢ ЛИНГВОМƏДЕНИ СИПАТЫ

Аңдатпа. Қазіргі заманғы ғылыми зерттеулерде кез келген халықтың ұлттық тілі қарым-қатынас құралы

ретінде адамның қатысымдық əрекетінің компоненті жəне қоғамдық-əлеуметтік жүйенің басты көрсеткіші, қоғамды жаңаша құрудың, ақпараттық байланыс пен тұлғааралық келісімді оңтайластырудың құралы, əлеуметтік қатынастарды бекітудің амалы тұрғысынан сарапталады. Лингвомəдени қауымдастықтың ұжымдық тəжірибесін жинақтаушы, сақтаушы, ұрпақтан-ұрпаққа жалғастырушы құрал ретінде тіл қабаттары жан-жақты зерттелуде. Мақалада «ер» концептісі тұрақты сөз тіркестері тұрғысынан қарастырылады. Көркем əдебиет кейіпкерлері тілінен мысалдар келтіріліп, «ер» концепті мағыналық тұрғыдан ашылады.

Кілттік сөздер: ер, лингвомəдениеттану, концепт, гендер, тіл құрылымы, ұлттық рух, ұлттық дəстүрлер, əдет-ғұрып, лингвистикалық құзыреттілік, сөйлеу үлгілері.

Антропоцентрлік парадигмадағы гендерлік лингвистика қоғамдағы гендерлік рөлдермен аста-сып, ұлттық-мəдени ерекшеліктермен, халықтың əдет-ғұрпы, салт-дəстүрі, наным-сенімдерімен тығыз байланыста қарастырылуды қажет етеді. ТМД елдерінде гендерлік топшылаулар, ой-тұжырымдар 1990 жылдарда пайда бола бастады. Ресейде М. Арутюнян, Т. Рурко, А. Клецин, О. Воронина, Т. Клименкова, В. Бодрова т.б. зерттеушілер гендерлік бағытты дамытты. XX ғасырдың 60-шы жылдарынан бастап гендерді лингвистикамен байланыста қарастырған ғылыми зерттеулер жарық көре бастады. Зерттеуші А.В. Кирилина өз еңбектерінде «гендер» жəне «жыныс» ұғымдарын ажыратып берді: «Гендер (социальный или социокультурный пол) не является языковой категорией, но его содержание может быть раскрыто путем анализа структур языка, что объясняет востребованность лингвистической компетенции для изучения культурной репрезен-тации пола» XX ғасырдың 80-шы жылдарынан бастап гендерлік зерттеулерге арналған еңбектер


212

көбейе түсті. Тіл білімінде жыныстарға қатысты сөйлеу үлгілерін зерттейтін ғылым – гендерлік лингвистика пайда болды. Гендерлік лингвистика теориясын, əдістемесін талдап-түсіндіруде батыс лингвистері Дж. Лакофф, Д. Спендер, О. Есперсон, орыс лингвистері А.В. Кирилина, М.А. Китайгородская, Н.Н. Розанова елеулі үлестерін қосты. Қазақ тіліндегі гендерлік факторды зерттеу тарихи сипатқа ие. Гендер факторы қазақ ағартушы, зиялыларының еңбектерінде де жиі ескеріліп отырған. Қазақ гендерлік лингвистикасының негізін қалаушы көрнекті ғалым, тұңғыш профессор Қ. Жұбанов əртүрлі халықта əйелдер тіліне тəн ерекшеліктер болатынын көрсеткен. Қ. Жұбанов-тың еңбектерінде əйел тілінің спецификалық ерекшеліктеріне баса назар аударылған . «Əйел», «Ер адам» концептілері кез келген мəдениетте кездесетін концепт болғандықтан, əмбебаптық сипатқа ие. Дегенмен, бұл концептілердің белгілі бір қоғамға тəн нақты ерекшеліктері де бар екені анық. «Ер адам» концептісі барша халыққа ортақ концепт болғанымен, əр халықтың менталитетіне, дүниетанымына, болмысына орай оның концептосферасы айқындалып отырады. Еркек атаулыны сипаттауда оның жас ерекшелігі, отбасындағы орны, əлеуметтік орны, туыстық байланысына қарай атаулары да əртүрлі лексемалармен беріледі. Мысалы, «ер адам» тезаурсын түзетін ұл, ер бала, бозбала, жігіт, ер, еркек, күйеу жігіт, отағасы, əке, ата, баба, ақсақал, шал сөздері мақал-мəтелдерде «еркек-ұл», «еркек-жігіт», «еркек-ер», «еркек-күйеу жігіт», «еркек-əке», «еркек-ата», «еркек-баба», «еркек-ақсақал» когнитивтік модельдерін құрады. Аталмыш ұйытқы сөздер қатысқан мақал-мəтелдерден «Ер адам» концептісіне байланысты этностық дүниетаным мен халықтың ұлттық-мəдени ерекшелігін аңғаруға болады. Ер адамға тəн қасиеттерді халық аса бағалап-қастерлеген. Ер адамға тəн ақылдылық, батырлық, өткірлік, білімділік, пысықтық т.б. қасиеттер ұлт мəдениеті шеңберіндегі «Ер адам» концептісін қалыптастырады. «Қазақ отбасында ер баланы ерекше қадірлеген, тіпті оның алғашқы рет атқа мінгенін де, бір жаққа жолаушы жүргенін де, алғашқы рет шаруашылыққа араласуын да шашу шашып, қуанышпен атап өтетін, «тоқым қағар», «тырнақ алдысы» деп жақын туыстары мен көрші-қолаңдарын шақырып кішігірім той-томалағын жасайтын» Мақал-мəтелдердің зерттелуі, гендерлік ерекшелігі, мақал-мəтелдердегі қосымшаның қызметі бейвербалды сипаты зерттеушілер еңбектерінде қарастырылып жатыр.

Концептінің белгісі болып табылаты сөздіктерде берілген «еркек» сөзінің мағынасы мен түп төркіні, этимологиясына зер салсақ, қазақ тілінің түсіндірме сөздігінде мынадай түсінік берілген:

«Еркек зат. 1 . Ер жынысты адам. Стол басында Дəмештен басқа үш кісі – екі еркек, бір əйел» (З.Шашкин). Еркек бала. Ереке кіндікті.

2. Күйеу, жұбай, бай. Еркегі ашу айтса, əйелі басу айтады деуші еді. Сен тіпті ердің аузы бармайтын сөзді айттың ғой. (М. Əуезов)

Сонымен бірге «еркек» сөзімен мағыналас «ер» сөзінің екі мағынасы түсіндірілген. Ер зат. Адамның еркек жыныстылары, еркек азамат. Ерден əйел жамандық та алады, қасиет

те алады (М. Əуезов). Ер бала. Ұл. Ер сын. Батыр, қаһарман, жаужүрек. Бекежанның басында батырларда, елерде болатын мінездің бірі де жоқ» (Қ. Жұмалиев)» (386 бет)

Еркек/ер сөзінің этимологиялық мағынасы көне дəуірлерден, яғни шумерлік кезеңнен бастау алады. Ежелгі шумер тілінде ER-IR көне түркі тілінде ER 1) еркек;2) күйеу, жұбай 3. күйеу, қаһарман, батыр» ERIN «əскер» - көне түркі тілінде eran «Күйеу, еркек, жауынгер, жасақшы» Тілімізде ер\еркек гендерлектісінен туындаған сөздер мен сөз тіркестері ер азамат, күйеу, ер, батыр мағыналарынан өрбиді. Мысалы: Еркек гендерлектісімен: еркек басыңмен, еркек бола тұрып, еркек атаулы, еркек біткен, еркек мінез, еркекше, еркексіз үй, еркек болмаған жерде, еркектік, т.б.

Ер гендерлектісімен: еңіреген ер, ер басына күн туды, ердің құны, ер жетті, ержүрек, ер мінезіді азамат, ер кезегі үшке дейін, ер келбетті, көзсіз ер, ердің ері, ер азаматтық борыш, т.б.

Тіл мəдени болмыстың бітімі. Ол тек дыбыс пен таңбаның бірлігі емес, ең маңыздысы – мəдени сабақтастықтың құралы. Əрбір этномəдени жүйеде ауызша жəне жазбаша мəдени кодтардың ара салмағы нақтылы тарихи жағдайларға қатысты. Ауызша мəдениетте ол мəтін-код, салт-дəстүр рəсімдері мен таңбалары, фольклор арқылы ұрпақтан ұрпаққа беріледі.

Халық ауыз шығармашылығындағы туындыларда бейнеленген дүние мен адам туралы қабылдау ұлттық мəдени ерекшеліктерге ие. Айталық, қиял ғажайып ертегілеріндегі (Жоя мерген, Арғы мерген, Таласпай мерген, Сұр мерген) аңшы-мерген образы өте ертедегі батыр бейнесін суреттейді, ол белгілі бір дəрежедегі идеалды ежелгі адамдар қауымындағы еркектің тұжырымдық түптұлғасын жасауға негіз болады.


213

«Еркектің ментальді образы мен осы образдың қабылдануы белгілі бір тарихи кезеңдер мен хронологиялық дəуірлерде əр түрлі болғанын шамалау керек» дейді Б.Тілеубердиев.

Сонымен «еркек» концептісінен ежелгі қатпар мифологиялық батырдың көптеген қасиеттеріне ие «мерген, батыр» бейнесі ерекше бөлініп көрінеді.

Кейінгі тарихи дəуірде батыр бейнесінде жаңа қасиеттер пайда болды. Мұны ғалымдар ерте-дегі батырлардың ментальді образға ауысуын зерттеушілер аңшы-мерген образынан туындайтын алғашқы қауымдық дəстүрді ауыстырған патриархаттық феодалдық дəуірмен байланыстырады.

Бұл жөнінде С.А. Қасқабасов былай деп жазады: «Қазақтардың сыртқы жəне ішкі жаулармен ұзақ мерзімді соғыс жүргізген патриархаттық-феодалдық дəуірде құбыжықтарды жеңуші бұрынғы «жеңімпаз батыр, «жауынгер» қасиеттерін иеленді, «батыр-мерген, батыр-аңшы» енді батыр жауынгерге айналып құбыжықтар тұтқынындағы əлсіз қыздарға емес, өз ауылы мен бүкіл рудың қорғанышы атанды. Олармен қақтығысу кезеңінде іс батырдың қарындасын немесе əйелін ұрлап кетумен шектелмейді. Жау ауылды қиратып, батырдың руластарын тұтқындап, малын əкетеді, осы кезеңнен кейін батыр өз туыстарын қорғау мен азат ету үшін жаумен ауыр шайқасқа шығуға мəжбүр болады».

Сөйтіп руды қорғаушы, батыр, жауынгер, образына сəйкес келетін, еркектің батыр образы қалыптасқан.

Қазақ ауыз əдебиетіндегі кейбір ертегілер мен эпостық жырларда, батырлық эпостарда антропонимдердің алдына «ер» гендерлектісімен тіркесіп келген есімдер кезесіп отырады: Ер Қосай, Ер Қодар, Ер Тарғын, Ер Көкше, Ер Төстік, Ер Сайын, т.б.

Р. Сыздық «қолына қару ұстап, ел қорғауға немесе ел жаулауға аттанатын адам, батыр, əскери адам» бейнесін «азамат», «шора» сөздерінің мағынасымен байланыстыра отырып талдайды: «Заман озған сайын «азамат» сөзінің мағынасы өзгерген. Өткен ғасырларда бұл сөз «жалпы ересек адам, ер адам дегенді білдіргенін сол кездегі сөздіктер көрсетеді. Бұл күні «азамат» сөзі ресми «жолдас» сөзімен синонимдес болып қолданады».

Өткен дəуірлерде ер адамның ер жүректілігі, батырлық, қаһармандық қасиеттері бағаланса, көшпелі кезеңде жігіт гендерлектісін этикалық, эстетикалық қырынан таныту басты рөл атқара бастады.

Жігіт – ер жеткен, кəмелетке толған ер азамат, бозбала. Кейбіржігіт жүреді мақтан сөйлеп, Сыртқа пысық келеді, көзге сынық (А. Құнанбаев)

Жергілікті тіл ерекшеліктерінде бозбалдақ, боздақ, дондықша жас жігіт мағынасында, қосшы бала жігіт мағынасында жұмсалады.

Жігіт сөзінің ертедегі, алғашқы мағынасы өзгешерек болған. Орхон-Енесей жазба ескерткіш-теріндегі Күлтегін немесе Тоныкөк жазуларына көңіл аударсақ, «ігід» сөзін оқып, қолдау, көтермелеу дегн түсінік аламыз. Ал Ж.Баласағұнның «Құтты білігінде» «ігід» - тəрбиелеу, дағды-ландыру, өнеге беру мағыналарына ие. Осы деректерге қарағанда, қазіргі қолданып жүрген «жігіт» сөзінің алғашқы мағынасы «қолдау, көтермелеу», одан бертін келе «өнеге беру, тəрбиелеу» мағынасына жетіп, ой-өрісі қалыптаса бастаған адамға айтылатындығын көріп отырмыз.

Жігіттің гендерлік бейнесі жастықтың, адамгершіліктің ұлттық өлшемдерімен егіз өріледі. Мұны сипаттайтын тілдік бірліктер жігіттікті рəміздейтін гендерлік концепт төңірегінде орна-ласқан.

«Жігіттік» концептісінде бастапқы ұғым – жастық кезеңмен, жас ерекшелігімен байланысты өрбіген гендерлектілер: жігіт болу, жігіт-желең, бозбала, бала жігіт, жасөспірім жігіттер, балаң жігіт, жас жігіт, жігітше, жігіт болғансу, дүр жігіт, ер жігіт т.б.; аралық ұғым – некелік жəне туыстық жағдайынан туындайды: бойдақ жігіт, үйленген жігіт, күйеу жігіт, күйеу бала, өкіл күйеу, жігіттің үш жұрты, т.б.

Ерге байланысты гендерлік мақал-мəтелдердің келесі тобы оның ерлік қасиеттерін, батыр тұлғасын дəріптейді: Ердің аты - ер: Ер - қайыспас қара нар; Ердің ері - егеудің сынығы; Ат басына күн туса, ауыздықпен су ішер, Ер басына күн туса, етігімен су кешер; Ермен жауласпа, елмен дауласпа; - Ер - батыр: Батыр - елдің сəулеті, бал құрақ - көлдің сəулеті; Батырдың шаһары - еліне қорған; Айлалы батыр алдырмас; Батыр туса, ел ырысы, жаңбыр жауса, жер ырысы; Батыр қол бастар, көсем сөз бастар; Батырға оқ дарымайды, батылға дау жоламайды. Батыр сөзіне қатысты Қ. Өмірəлиев мынадай пікір келтіреді: «Махамбетте ер сөзі 40-тан артық, ал батыр сөзі 5-ақ рет


214

қолданылған: біздің қайсар батырдың; Махамбет атты батырмын; Исатай батыр кеткелі; батыр болмақ ойдан-ды, асынбас еді біздің батырлар. Ал ер сөзінің тіркес аясы да əр тарап: ардақты ермен бірге өлсе; ер қобыланын жөнелтіп; асыл ердің баласы; азамат ердің баласы; тарығып келген ерлерге; еңіреп жүрген ер едік; кесекті ердің сойымен; мұңдас ерлер болмаса; қызғыштай болған есіл ер т.б. Тегінде батыр сөзі атақ сияқты қызмет атқарып, ер сөзі жауға аттанып, майданға түскен азаматтың аты, азамат ұлдың синонимі болса керек» [3]. Олай болса батыр - ер мəртебесі; - сонымен бірге халық нағыз ерлерді қадірлей білуге шақырады: Ер елінде қадірлі, гүл жернде қадірлі; Ер қадірін білмеген, ел қадірін білмейді; асты көрсең қадір тұт, ерді көрсең қадір тұт.

Қорыта айтқанда, ұлттық рухымыздың, салт-дəстүріміздің, ұлттық болмысымыздың қайта жаңғырып жатқан қазіргі кезеңінде, ана тілін терең зерттеу, ондағы қазіргі қоғамдағы тапшылық көріп отырған құндылықтарымыз, жанұядағы, білім беру жүйесіндегі ер адамдардың орны, болашақ отансүйгіш азаматтар тəрбиелеудегі мəні мен маңызы жойыла бастаған кезде, дəстүрлі қазақ қоғамындағы ерлердің орынын жаңғырту лингвистикадағы өте маңызды мəселелердің бірі деп есептейміз. Сондықтан да осы мақалада айтылған ойларымызда оның маңыздылығын дəлелдеуге тырыстық.

ƏДЕБИЕТ

[1] Ə. Нұрмағамбетов. Бес жүз бес сөз. – Алматы, Рауан. – 1994-304 б. [2] Шоқым Г.Т. Тілдің гендерлік жіктелімінің ғылыми негіздері. Филол.ғыл.докт.дис. – Алматы, 2009. – 227 б. [3] Əмірбекова А.Б. Концептілік құрылымдардың поэтикалық мəтіндегі вербалдану ерекшеліктері: Филол.

ғыл.канд.дис. – Алматы, 2006. – 117 б.

REFERENCES [1] А. Nurmagambetov. Five hundred words. – Алмаty, Rauan. – 1994. – 304 p (in Kaz.). [2] Shokym G.Т. Scientific bases of gender learning of the language. Diss. of Doctor of philology. – Аlмаty, 2009. – 227 p.

(in Kaz.). [3] Аmirbekova А.B. Peculiarities of verbalization of poetic texts of concept. Diss. of PhD on philology. – Аlмаty, 2006. –

117 p. (in Kaz.).

УДК 811.512.122.37 А.Н. Назарова

КазНУ им.аль-Фараби, г. Алматы, Республика Казахстан

ЛИНГВОКУЛЬТУРНАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ГЕНДЕРНОГО КОНЦЕПТА «МУЖЧИНА»

Аннотация. В современных научных исследованиях национальный язык любого народа используется

как инструмент взаимоотношений в повседневной жизни в обществе. Вместе с тем, он рассматривается, как основной компонент и показатель общественно-социальной системы, а также как инструмент пере-устройства общества, информационных систем и как механизм регуляции межличностных отношений. Раз-личные аспекты языка изучаются всесторонне, как инструмент передачи информации от поколения к поколе-нию, а также в качестве собирательного опыта коллективной лингвокультурной ассоциации. В данной статье концепт «мужчина» рассматрвается как устойчивое словосочетание. Приводятся различные примеры языка, применяемые в художественной литературе. Тем самым раскрывается содержательная сторона концепта «мужчина».

Ключевые слова: мужчина, лингвокультурология, концепт, гендер, структура языка, национальный дух, национальные традиции, обычаи, лингвистическая компетенция, примеры речи.


215

МАЗМУНЫ

Қазіргі заманның жаһандық мəселелері Сатыбалдин А.А., Нұрланова Н.К. Париж климаттық келісімін ЕАЭО елдерінде іске асыру алғышарттары ...............5 Есекина Б.К., Сафонов Г.В., Туебекова Ш.Ж. Ұлттық экономиканың декарбонизациялануы: стратегиялары жəне

сценарийлері......................................................................................................................................................................................13 Османов Ж.Д. Еуразиялық экономикалық одаққа мүше елдер арасында ынтымақтастықтың қазіргі заманғы

ерекшеліктері....................................................................................................................................................................................23 Ұлттық экономиканың өзекті сұрақтары

Дауранов И.Н. Қазақстан экономикасының үшінші жаңарту жағдайында əкімшілік-мемлекеттік басқару жүйесін реформалау....................................................................................................................................................................................... 29

Брімбетова Н.Ж. Қазақстан аймақтарының əлеуметтік инфрақұрылымның қаржылық қамытуының қалыптасу принциптері.......................................................................................................................................................................................35

Абдулвалиева Т.В. Аймақ өнеркəсібінің салалық құрылымы тиімділігін бағалау мəселесіне.........................................39 Бодаубаева Г.А. Қазақстан республикасының гағын жəне орта кəсіпкерліктің даму мəселелері мен болашағы.........46

Еңбек қарым-қатынасы Ғайсина С.Н. Əлеуметтік-еңбек салаларындағы əлеуметтік-экономикалық шектеулерді жаңғырту......................... 53 Чуланова З.К. Əлеуметтік-еңбек қатынастарын реттеу моделін құру факторлары ................................................... 58 Сулейменова А.Ш., Молдабекова А.Т. Қазақстанның өндірістік кəсіпорындарында əлеуметтік-еңбек

қатынастарын зерттеу..................................................................................................................................................................... 64 Экономикалық теория жəне экономикалық ілімдер тарихы

Панзабекова А.Ж. Қазіргі заманғы қауіпсіздік парадигмасының генезисі...................................................................... 69 Доғалов А.Н., ДосмағанбетовН.С., Қайранбеков Б.О. Смағұл Сəдуақасовтың ағартушылықты дамыту бойынша

экономикалық көзқарастары.......................................................................................................................................................... 76 * * *

Жүнісбек Д.Н., Кудашова Л.Р., Кефер Н.Э., Маврудиева Н. Жоғары дəрежелі гандболшы қыздардың модельді мінездемесін құру.......................................................................................................................................................................... 80

Дархан Қыдырəлі. Ергенеқон............................................................................................................................................... 88 Байпаков М.К., Коновалов С.А., Кучинская Ю.В. Саяси модернизация жəне Қазақстан республикасының

саяси-партиялық жүйесі: өзгерістер логикасы............................................................................................................................. 92 Аюпова З.К., Құсайынов Д.Ө. Қазақстан республикасы жанұя-неке қатынастары заңнамасындағы ерлі-

зайыптылар мүліктік құқықтарын құқықтық реттеудің кейбір мəселелері........................................................................... 100 Курманов Н.А., Бактымбет С.С., Бактымбет А.С., Сатбаева А.Ж. Еңбек миграциясы жəне ақша аударымдары:

күн көріс стратегиясы немесе даму стратегиясы?...................................................................................................................... 106 Абдулина Г.А. Аймақтағы коммерциялық қызметті басқару ерекшеліктері................................................................... 115 Абикеева Б. Құрылымдық лингвистиканың қалыптасуы ................................................................................................. 121 Алмабаева Г.Б., Артыкова Е.О., Калиева А.Ж. Метафораның когнитивтік теориясы ................................................ 125 Ананьева С.В. АҚШ-тың қазіргі əдебиеттануы мен сыны қазақ əдебиеті туралы......................................................... 130 Есайдар У.С., Бельгибаев А.К., Мырзагулова Г.Р. Қазақстанның қонақ үй шаруашылығының қазіргі жағдайы...... 136 Жанатбекова Н.Ж., Абдулаева Ə.Б., Исаева Г.Б. Сыни тұрғыдан ойлауға үйрету – бəсекеге қабілетті болашақ

кепілі................................................................................................................................................................................................140 Жолмуханова А.Ж., Байдаков А.К. Шамуратова Н.Б., Абдрахманова Р.С. Курманкулова Н.Ж. Қазақстан

туризміндегі маркетингтік қызметтерді ұйымдастыру.............................................................................................................. 145 Игілік М.И., Суйеркул Б. М. Абай шығармашылығындағы діни дискурс....................................................................... 151 Исмагулова Р.С., Жұмабаева Ə.Е. Бастауыш сыныптарда шет тілін оқыту арқылы коммуникативтік дағдыларды

Қалыптастыру.................................................................................................................................................................................158 Кусаметова Г.К., Бахтиярова Г.Р., Бородулина Т. Ю. Жұмысындағы Арт-терапия психологиялық қызмет білім

беру мекемесінің............................................................................................................................................................................ 163 Қалиасқарова А.Т. Абай туындыларының əлем тілдеріне аударылуы........................................................................... 171 Машақова А.Қ. Реми дор жəне қазақ əдебиеті.................................................................................................................. 174 Мухажанова Н.А. Қазақстан республикасында денсаулығы үшін экологиялық тəуекелдерді бағалау ................... 177 Насимов М. О., Паридинова Б. Ж. Дискурс как объект политической науки............................................................. 180 Омарова С.Б. Жемқорлықтың қоғамға, экономикаға, ұлттық қауіпсіздікке əсері жəне ислам шариғатында

жемқорлыққа қарсы күресудің шаралары................................................................................................................................... 185 Суранчиева З.Т., Маханова А.С. Ақпараттық білім беру кеңістігінде білім беру үрдісін тиімді басқару мен

Ұйымдастыру................................................................................................................................................................................. 189 Хамраев А. Қазақ өлең жүйесі ағылшын тілінде эстетикалық кедергі факторы ретінде (Абай, С. Торайғыров,

І. Жансүгіров жəне Ə. Тəжібаев шығармалары негізінде)......................................................................................................... 193 Шамшен Н.А., Сүйерқұл Б.М. Фитонимдерге қатысты ырымдар мен тыйымдардың діни танымдық негіздері

(генезисі)........................................................................................................................................................................................ 199 Якубаева К.С., Айтпаева А.С. Шетелдік тыңдаушылардың тілдесудің оқу-кəсіби саласындағы коммуникативтік

қажеттілігін зерттеу....................................................................................................................................................................... 205 Назарова А.Н. «Ер» гендерлік концептісінің лингвомəдени сипаты.............................................................................. 211


216

СОДЕРЖАНИЕ

Глобальные проблемы современности Сатыбалдин А.А., Нурланова Н.К.Предпосылки реализации Парижского климатического соглашения в странах

ЕАЭС................................................................................................................................................................................................... 5 Есекина Б.К., Сафонов Г.В., Туебекова Ш.Ж. Декарбонизация национальной экономики: стратегии и сценарии......13 Османов Ж.Д.Современные особенности сотрудничества стран-членов в Евразийском экономическом союзе.........23

Актуальные вопросы национальной экономики Дауранов И.Н. Реформирование системы административно-государственного управления в условиях третьей

модернизации экономики Казахстана...........................................................................................................................................29 Бримбетова Н.Ж. Принципы формирования финансовой обеспеченности социальной инфраструктуры регионов

Казахстана.........................................................................................................................................................................................35 АбдулвалиеваТ.В. К вопросу оценки эффективности отраслевой структуры промышленности региона.......................39 Бодаубаева Г.А.Проблемы и перспективы малого и среднего предпринимательства в Республике Казахстан.......... 46

Социально-трудовые отношения Гайсина С.Н. Социально-экономические ограничения модернизации социально-трудовой сферы........................... 53 Чуланова З.К. Факторы формирования модели регулирования социально-трудовых отношений............................... 58 Сулейменова А.Ш., Молдабекова А.Т. Исследование социально-трудовых отношений на промышленных

предприятиях Казахстана................................................................................................................................................................ 64 Экономическая теория и история экономических учений

Панзабекова А.Ж.Генезис современной парадигмы безопасности....................................................................................69 ДогаловА.Н., ДосмаганбетовН.С., Кайранбеков Б.О. Экономические взгляды Смагула Садвакасова по развитию

просвещения.................................................................................................................................................................................... 76 * * *

Жүнісбек Д.Н., Кудашова Л.Р., Кефер Н.Э., Маврудиева Н. Построение модельных характеристик гандболисток высокой квалификации.................................................................................................................................................................. 80

Дархан Кыдырали. Эргенекон.............................................................................................................................................. 88 Байпаков М.К., Коновалов С.А., Кучинская Ю.В. Политическая модернизация и партийно-политическая система

республики Казахстан: логика перемен......................................................................................................................................... 92 Аюпова З.К., Кусаинов Д.У. Некоторые проблемы правового регулирования имущественных прав супругов

в семейно-брачном законодательстве республики Казахстан................................................................................................. 100 Курманов Н.А., Бактымбет С.С., Бактымбет А.С., Сатбаева А.Ж.Трудовая миграция и денежные переводы:

стратегия выживания или стратегия развития?..................................................................................................................... 106 Абдулина Г.А.Особенности управления коммерческой деятельностью в регионе ..................................................... 115 Абикеева Б. Формирование структурной лингвистики.................................................................................................... .121 Алмабаева Г.Б., Артыкова Е.О., Калиева А.Ж. Когнитивная теория метафоры........................................................... 125 Ананьева С.В. Современное литературоведение и критика США поэтических произведений казахских авторов... 130 Есайдар У.С., Бельгибаев А.К., Мырзагулова Г.Р. Современное состояние гостиничного хозяйства Казахстана.... 136 Жанатбекова Н.Ж., Абдулаева Ə.Б., Исаева Г.Б. Учить критически мыслить – залог конкурентоспособного

будущего...................................................................................................................................................................................... 140 Жолмуханова А.Ж., Шамуратова Н.Б., Абдрахманова Р.С. Курманкулова Н.Ж. Организация маркетинга услуг

в туризме Казахстана..................................................................................................................................................................... 145 Игилик М. И., Суйеркул Б. М. Религиозный дискурс в творчестве Абая......................................................................... 151 Исмагулова Р.С. Жумабаева А.Е. Формирование коммуникативных навыков учащихся начального класса

посредством обучения иностранного языка............................................................................................................................... 158 Кусаметова Г.К., Бахтиярова Г.Р., Бородулина Т.Ю. Арт-терапия в работе психологической службы

образовательного учреждения...................................................................................................................................................... 163 Калиаскарова А.Т. Переводы произведений Абая на языки мира .................................................................................. 171 Машакова А. К. Реми дор и казахская литература.............................................................................................................174 Мухажанова Н.А. Оценка экологического риска на здоровье населения республики Казахстан............................... 177 Насимов М.Ө., Паридинова Б.Ж. Дискурс саяси ғылымдардың нысаны ретінде......................................................... .180 Омарова С.Б. Влияние коррупции на общество, экономику, на национальную безопасность и методы борьбы

с коррупцией в исламском шариате......................................................................................................................................... 185 Суранчиева З.Т., Маханова А.С. Эффективная организация и управление образовательным процессом

в информационном образовательном пространстве...................................................................................................................189 Хамраев А. Казахская система стихосложения как фактор эстетической интерферентности на английском языке

(На примере произведений Абая, С. Торайгырова, И. Жансугурова и А. Тажибаева)........................................................... 193 Шамшен Н.А., Суйеркул Б.М. Религиозно-познавательные основы (генезис) вероисповедований и запретов,

относящихся к фитонимам........................................................................................................................................................... 199 Якубаева К.С., Айтпаева А.С. Изучение коммуникативных потребностей иностранных учащихся в учебно-

профессиональной сфере общения...............................................................................................................................................205 Назарова А.Н. Лингвокультурная характеристика гендерного концепта «мужчина».................................................. 211


217

CONTENTS

Global problems

Satybaldin A.A., Nurlanova N. K. Prerequisites for the implementation of the Paris climate agreement in the countries of the eurasian economic UNION....................................................................................................................................................... 5

Yessekina B.К., Safonov G.V., Тuyebekova Sh.Zh. Decarbonization of the national economy: strategies and scenarios.........13 Osmanov Z.D. Modern features of cooperation among member countries of the Eurasian economic UNION....................... 23

Topical issues of national economy Dauranov I. Reforming the system of administrative and public management in the framework of third economic

modernization of Kazakhstan..............................................................................................................................................................29 Brimbetova N. Zh. Principles of formation of financial provision of social infrastructure in the regions of Kazakhstan.........35 Abdulvaliyeva T. ON Assessment of the effectiveness of the sectoral structure of regional industry..................................... 39 Bodaubayeva G.А. Problems and prospects of development of small and medium business in the republic of Kazakhstan...46

Socially-labour relations Gaisina S.N. Socioeconomic constraints of labor force modernization................................................................................ 53 Chulanova Z.K. Factors of a new model of social and labor relations formation ............................................................... 58 Suleimenova A.Sh., Moldabekova A.T. Study of social and labor relations at industrial enterprises of Kazakhstan.............. 64

Economic theory and history of economic thought Panzabekova А.Zh. Genesis of contemporary safety paradigm............................................................................................. 69 Dogalov A., Dosmaganbetov N., Kairanbekov B. Economic views of Smagul Sadvakasov on the development

of education...................................................................................................................................................................................... 76 * * *

Zhunisbek D.N., Kudashova L. R., Kefer N.U., Mavrudieva N. Construction of model characteristics of highly qualified handball players................................................................................................................................................................................ 80

Darkhan Kydyrali. Ergenekon.................................................................................................................................................. 88 Baipakov M.K., Konovalov S.A., Kuchinskaya Yu.V. Political modernization and political party system of the republic

of Kazakhstan: the logic of change.................................................................................................................................................... 92 Ayupova Z.K., Kussainov D.U. Some problems of legal regulation of property rights of spouses in the family and marriage

legislation of the republic of Kazakhstan..................................................................................................................................... 100 Kurmanov N., Baktymbet S., Baktymbet A., Satbayeva A.Labour migration and remittances: strategy for survival or

development?.................................................................................................................................................................................. 106 Abdulina G.A. Regional business service management features............................................................................................ 115 Abikeyeva В. Structural linguistics' formation ...................................................................................................................... 121 Alambayeva G.B., Artykova E.O., Kaliyeva A.Zh. Cognitive theory of metaphor................................................................. 125 Ananyeva S.V. Contemporary american literary studies of kazakh literature.......................................................................130 Yesaydar U.S., Belgibayev A.K., Mirsagylova G.R. Current state of hotel economy of Kazakhstan..................................... 136 Zhanatbekova N.Zh., Abdulayeva A.B., Issayeva G.B. Teaching critical thinking as a key to a competitive future.............. 140 Zholmuhanova A.Zh., Shamuratova N.B., Abdrakhmanova R.S. Kurmankulova N.J. Organization of marketing services

in tourism of Kazakhstan................................................................................................................................................................. 145 Igilik M.I., Suіyerkul B.М. Religious discourse in the works of Abai.................................................................................. 151 Ismagulova R.S., Zhumabaeva A.E. Formation of primary school students’ communicative skills by means of teaching

a foreign language............................................................................................................................................................................ 158 Kusametova G.K., Bahtiyarova G.R., Borodulina T.Y. Art therapy in the work of the psychological service of

an educational institution................................................................................................................................................................. 163 Kaliaskarova A.T. Translations of abay’s works into world languages ................................................................................. 171 Mashakova A. K. Remy dor and kazakh literature.................................................................................................................. 174 Mukhazhanova N.A. Estimation of environmental risk on health of the population of the republic of Kazakhstan...............177 Nassimov M. O., Paridinova B. Zh. Discourse as an object of political science ................................................................... 180 Omarova S.B. The impact of corruption on society, economy, national security and methods of fighting corruption

in islamic sharia................................................................................................................................................................................185 Suranchieva Z.T., MakhanovaA.S. Effective organization and management of educational process in information

educational space............................................................................................................................................................................. 189 Khamrayev A. Kazakh system of versification as a factor of aesthetic interference in English (based on the works

by Abay, S.Toraigyrov, I.Zhansugurov and A. Tazhibayev).......................................................................................................... 193 Shamshen N.A., Suierkul B.M. Religious cognitive bases (genesis) of superstitions and prohibitions concerning

phytonyms........................................................................................................................................................................................ 199 Yakubaeva K.S., Aitpaeva A.S. The study of the communicative needs of foreign students in educational-professional

sphere of communication................................................................................................................................................................ 205 Nazarova A.N. Linguocultural characteristic of a gender concept “Man”.............................................................................. 211


218

PUBLICATION ETHICS AND PUBLICATION MALPRACTICE IN THE JOURNALS OF THE NATIONAL ACADEMY OF SCIENCES

OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

For information on Ethics in publishing and Ethical guidelines for journal publication see http://www.elsevier.com/publishingethics and http://www.elsevier.com/journal-authors/ethics.

Submission of an article to the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan implies that the work described has not been published previously (except in the form of an abstract or as part of a published lecture or academic thesis or as an electronic preprint, see http://www.elsevier.com/postingpolicy), that it is not under consideration for publication elsewhere, that its publication is approved by all authors and tacitly or explicitly by the responsible authorities where the work was carried out, and that, if accepted, it will not be published elsewhere in the same form, in English or in any other language, including electronically without the written consent of the copyright-holder. In particular, translations into English of papers already published in another language are not accepted.

No other forms of scientific misconduct are allowed, such as plagiarism, falsification, fraudulent data, incorrect interpretation of other works, incorrect citations, etc. The National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan follows the Code of Conduct of the Committee on Publication Ethics (COPE), and follows the COPE Flowcharts for Resolving Cases of Suspected Misconduct (http://publicationethics.org/files/u2/New_Code.pdf). To verify originality, your article may be checked by the originality detection service Cross Check http://www.elsevier.com/editors/plagdetect.

The authors are obliged to participate in peer review process and be ready to provide corrections, clarifications, retractions and apologies when needed. All authors of a paper should have significantly contributed to the research.

The reviewers should provide objective judgments and should point out relevant published works which are not yet cited. Reviewed articles should be treated confidentially. The reviewers will be chosen in such a way that there is no conflict of interests with respect to the research, the authors and/or the research funders.

The editors have complete responsibility and authority to reject or accept a paper, and they will only accept a paper when reasonably certain. They will preserve anonymity of reviewers and promote publication of corrections, clarifications, retractions and apologies when needed. The acceptance of a paper automatically implies the copyright transfer to the National Academy of sciences of the Republic of Kazakhstan.

The Editorial Board of the National Academy of sciences of the Republic of Kazakhstan will monitor and safeguard publishing ethics.

Правила оформления статьи для публикации в журнале смотреть на сайте:

www:nauka-nanrk.kz

social-human.kz

Редакторы М.С. Ахметова, Д.С. Аленов, Т.А. Апендиев Верстка на компьютере А.М. Кульгинбаевой

Подписано в печать15.04.2017.

Формат 60х881/8. Бумага офсетная. Печать – ризограф. п.л. Тираж 2000. Заказ 2.

Yациональная академия наук РК 050010, Алматы, ул. Шевченко, 28, т. 272-13-18, 272-13-19