072

073

B A RT Ł O M I E J RU S I N (U J)

KONSTYTUCJA TYRNOWSKA Z  1879 R. — HISTORIA, USTRÓJ, JĘZYK

Tylko ten, kto jest wolny,

może być nazywany człowie-

kiem w pełnym znaczeniu tego

słowa1.

Christo Botew

I

Państwowość bułgarska ma niezwykle długie tradycje liczące sobie już ponad

1300 lat. W jej dziejach długo jednak brakowało tego podstawowego, fundamen-

talnego wręcz dokumentu, jaki dla każdego państwa stanowi jego konstytucja.

Zasadniczym powodem takiego stanu rzeczy był upadek Bułgarii w końcu XIV w.,

a następnie okres niewoli ciągnący się prawie 500 lat2.

W tym czasie w zachodniej części kontynentu europejskiego, a także za Atlan-

tykiem, rozwijały się prądy ideowe i (lozo(czne, które doprowadziły do przewar-

tościowania dotychczasowego dorobku w myśleniu o prawie i polityce, a następ-

nie do ustanowienia nowej konstytucyjnej podstawy, na której miały opierać się

1

2 :

074

075

nowoczesne byty państwowe. Proces jej implementacji stopniowo postępował,

doprowadzając do powszechnego uznania tego dokumentu za podstawowy sym-

bol niezależności i suwerenności państwa. Było to szczególnie ważne dla narodów,

które — jak Bułgaria właśnie — odzyskiwały, nieraz po kilkuwiekowej niewoli,

swoją niepodległość, co chciały podkreślić w sposób jak najbardziej dobitny. Naj-

istotniejszą kwestią w każdej konstytucji było i jest jej tło aksjologiczne, wskazu-

jąc drogę, na jaką wstępuje państwo, regulując całość ustroju wewnętrznego oraz

wyznaczając kierunki w polityce zagranicznej.

Przypadek Bułgarii jest tutaj szczególny co najmniej z dwóch powodów. Po

pierwsze państwowość bułgarska zanikła dość wcześnie, kiedy nie istniała jeszcze

kategoria konstytucji pojmowana w nowożytnym sensie, później zaś dostęp Bułga-

rów do nowoczesnych prądów i doktryn �lozo�cznych był utrudniony ze względu

na uzależnienie od władz w Konstantynopolu. Po drugie zaś, co chyba najbardziej

niezwykłe w przypadku narodu pozbawionego państwa i szerokich, dobrze wy-

kształconych elit, uchwalona po wyzwoleniu konstytucja Księstwa Bułgarii, tzw.

Konstytucja tyrnowska (nazwana tak od miejsca toczonych obrad — Tyrnowa3)

nie ustępowała w niczym dorobkowi ówczesnego konstytucjonalizmu europej-

skiego. Okazała się ona również wyjątkowo trwała — pomimo dwóch nowelizacji

z 1893 i 1911 r.4 utrzymała się aż do 1947 r., kiedy to została zastąpiona przez

Konstytucję Bułgarskiej Republiki Ludowej5. Nie zmienia to jednak faktu, że

jej niedoskonałości były także powodem wielu kryzysów w nowo odrodzonym

państwie.

Warto również już na wstępie zasygnalizować, że Konstytucja tyrnowska sta-

nowiła zwieńczenie ważnego okresu w formowaniu się państwa i narodu bułgar-

skiego, jakim była epoka Odrodzenia Narodowego (1762-1878)6 w tym kraju.

Z tego względu ma on współcześnie szczególne znaczenie i obecny jest w świado-

mości każdego obywatela Bułgarii. Istnieje także ogromna ilość prac i przyczyn-

ków dotyczących treści tego dokumentu i okoliczności jego powstania, o czym

autor niniejszej pracy miał okazję przekonać się, prowadząc badania między inny-

3

4 v.

-

5 -

6 V

mi w Wielkim Tyrnowie. Niektóre z tych materiałów zostały wykorzystane przy

pisaniu poniższego tekstu.

I I

W wyniku kryzysu bałkańskiego (1875-1878) doszło do ogromnej zmiany ist-

niejącego w regionie układu geopolitycznego spowodowanego gwałtownym wy-

buchem nacjonalizmów narodowych tłumionych do tej pory przez nieustannie

słabnące centrum władzy w Konstantynopolu7. Po początkowych niepokojach

w Bośni i Hercegowinie przeciwko tureckiemu jarzmu wystąpili Bułgarzy, wznie-

cając powstanie, które do historii przeszło pod nazwą „powstanie kwietniowe”.

Mocarstwa zachodnioeuropejskie od lat realizujące politykę rozwijania własnych

stref wpływów w Imperium Osmańskim8, świadome gwałtownej reakcji świato-

wej opinii publicznej wobec krwawego stłumienia powstania kwietniowego, pod-

jęły próbę zażegnania kryzysowej sytuacji, próbując narzucić Porcie konstytucję.

Z tym nie chciały pogodzić się władze carskiej Rosji, prowokując wojnę z Turcją

(1877-1878)9, która zakończyła się odłączeniem części ziem bułgarskich od im-

perium i ustanowienia tam samodzielnego Księstwa Bułgarii, do którego w 1885 r.

przyłączone zostały ziemie tzw. Rumelii Wschodniej na mocy traktatu berlińskie-

go pozostawione w granicach Porty10.

Natychmiast przystąpiono do opracowywania zrębów ustrojowych nowego

tworu, który na mocy postanowień berlińskich miał być monarchią konstytu-

cyjną z narodowym przedstawicielstwem, pozostającą w wasalnym stosunku do

7 - ., -

8 :

: .,

9 V ,

- .,

v

-

10 -

076

077

Turcji11. W  tym duchu zostały również zredagowanego instrukcje dla księcia

Aleksandra Dondukow-Korsakowa, stojącego na czele tymczasowej administracji

rosyjskiej na ziemiach bułgarskich i znającego panujące tu stosunki. Prace nad tym

pierwszym, podstawowym projektem tzw. Ustawy Organicznej (nazwa konstytu-

cja zostanie nadana w czasie obrad Konstytuanty przez samych Bułgarów) toczyły

się w okresie września i października 1878 r., a w celu ich przyspieszenia powoła-

no specjalną komisję pod przewodnictwem S. Lukijanowa oraz konsultowano się

z przedstawicielami elit bułgarskich na temat podstawowych zasad ustrojowych12.

Namiestnik rosyjski w swoich pracach wziął pod uwagę przede wszystkim dwie

inne konstytucje z tego okresu — rumuńską z 1866 i serbską z 1869 r. Uważał, że

najbardziej odpowiadają one realiom bułgarskim, o czym poinformował władze

w Petersburgu, przesyłając im również teksty obu ustaw zasadniczych. Po zakoń-

czeniu prac komisji Lukijanowa wstępny projekt przesłano do Petersburga, gdzie

również został poddany gruntownej analizie, najpierw w ministerstwie spraw za-

granicznych i ministerstwie wojny, a następnie w komisji, na czele której stanął

niejaki Urusow. Komisja przyjęła bez dyskusji wszystkie poprawki wprowadzone

przez oba resorty, a następnie zajęła się umocnieniem i podniesieniem rangi Usta-

wy Organicznej i podkreśleniem niezależności nowego państwa, przede wszystkim

przez usunięcie z art. 7 projektu zdania mówiącego o wasalnej zależności Księstwa

od Porty Osmańskiej. Panowało przekonanie, że Ustawa Organiczna nie może być

bardziej konserwatywna niż konstytucje przyjęte w państwach sąsiednich, stąd

odwołano się również do rozwiązań przyjętych w belgijskiej ustawie zasadniczej

z 1831 r. Ciekawe, że przedstawiciele państwa rosyjskiego nie mającego przecież

własnej konstytucji potra�li działać na rzecz uniezależnienia się młodego państwa

od potęg europejskich, a także wzmocnili zapisy o charakterze demokratycznym

i liberalnym, ograniczając jednocześnie pełnomocnictwa przyszłego władcy Księ-

stwa. Wydaje się, że na taką postawę Petersburga wpłynęła przede wszystkim

chęć zabezpieczenia własnych interesów i uniemożliwienia zbytniego wzrostu

wpływów innych mocarstw w nowym państwie13. Ostatnim etapem długiej dro-

gi wypracowywania ostatecznej wersji projektu były poprawki wniesione w So�i.

Tutaj też dokonano przekładu projektu z języka rosyjskiego na język bułgarski,

11 v.

-

12 -

13

-

zmieniając sens niektórych zdań, co nie pozostało bez znaczenia. Teraz z Ustawą

Organiczną miało zmierzyć się Zgromadzenie Ustawodawcze w Tyrnowie14.

Pierwsze posiedzenie Konstytuanty odbyło się 10 lutego 1879 r. w miejscu

dawnego konaku (siedziby władz tureckich)15. Dzień ten był hucznie obchodzo-

ny w całym mieście. Na ulice wdarł się tłum ludzi czekających na przybycie po-

wszechnie szanowanego księcia Dondukow-Korsakowa, który wygłosił uroczyste

przemówienie. Następnie wraz z notablami Konstytuanty przeszedł do cerkwi

Czterdziestu Męczenników na mszę świętą celebrowaną przez patriarchę Antyma

I, który zakończył ją wartymi przytoczenia słowami:

Cały oświecony świat zwrócił swój wzrok na nas. Powodzenie naszego dzieła, dla którego wykonania

zebraliśmy się tutaj, zależy od politycznej mądrości, którą okażemy (…)16.

Następnego dnia rozpoczęły się zwykłe prace. Delegatów wyznaczonych do

Konstytuanty było w sumie 231, ale dwóch z nich nigdy nie zjawiło się na ob-

radach. Zgromadzenie nie było w pełni demokratyczne, gdyż jedynie 87 notabli

zostało wybranych (w stosunku 1 reprezentant na 10 tys. ludzi), resztę wyznaczo-

no odgórnie. W grupie tej było 12 duchownych, 105 urzędników i pracowników

sądów, 5 przedstawicieli stowarzyszeń i organizacji. Wśród członków zgromadze-

nia znalazło się także 21 osób powołanych osobiście przez księcia Dondukowa.

Powodem ich wprowadzenia do Konstytuanty była zbyt mała liczba reprezentan-

tów ludności muzułmańskiej, której było w społeczeństwie bułgarskim około 26%,

podczas gdy w skład zgromadzenia wchodziło zaledwie 16 delegatów niebędących

Bułgarami17. Deputowanych można było podzielić na dwie grupy. Pierwsza skła-

dała się z uczestników walk o niezależność cerkwi i państwa bułgarskiego w latach

60. i 70. XIX w., rewolucjonistów lub urzędników tymczasowej administracji ro-

syjskiej. Większość z nich uzyskała wykształcenie w państwach zachodniej Europy,

Rosji lub Konstantynopolu, gdzie istniały także szkoły zachodnie, na przykład Ro-

bert College. Drugą grupę notabli stanowiły osoby zupełnie nowe w bułgarskim

życiu społecznym i politycznym, nieodgrywające wcześniej większej roli18.

14 v.

-

15

16

17

18 -

078

079

Od samego początku ogromne znaczenie w  obradach przywiązywano do

dwóch kwestii. Pierwszą z nich był problem przyłączenia Rumelii Wschodniej

do Księstwa Bułgarii, za czym optowali wszyscy delegaci, a także liczne rzesze

ludności przybyłe zarówno z  tych ziem, jak i  terenów macedońskich i  Tracji

Wschodniej. Niedopuszczeni do obrad spotykali się z delegatami przy cerkwi św.

Mikołaja, naciskając na realizację swoich postulatów19. Drugim problemem było

ustalenie metody, za pomocą której miano po raz kolejny przeformować” tekst

Ustawy Organicznej. Podział zasadzał się głównie na tym, czy władzę powinno

się przekazać w ręce ówczesnych elit, czy też dopuścić do większej demokratyzacji

i udziału ludności w rządzeniu państwem20. Nie mogąc dojść do porozumienia,

powołano 15-osobową komisję, która miała zająć się opracowaniem podstawo-

wych zasad nowego dokumentu. W toku prac sformułowano wprost cztery �lary

nowego ustroju: wolność, równość wobec prawa, samostanowienie i własne bez-

pieczeństwo. Wskazywano przy tym na zachowanie zdrowego rozsądku i umiaru

w przyjmowanych rozwiązaniach, co budziło opór opcji radykalnej dążącej do

dalej idących zmian21.

Nie sposób opisać tutaj wszystkie zaproponowane projekty zmian, popra-

wek, nowych rozwiązań. Dlatego konieczne jest ograniczenie się do krótkiego

wyliczenia najważniejszych rozstrzygnięć Konstytuanty. Jak już wspomniano,

zmieniono samą nazwę dokumentu, wprowadzając termin „konstytucja” zapro-

ponowany przez Dragana Cankowa, a mający podkreślać niezależność nowego

państwa. Odrzucono także artykuł mówiący o zatwierdzeniu przez mocarstwa

nowo wybranego monarchy oraz o obowiązku płacenia podatku na rzecz Turcji.

Kolejnym, bardzo postępowym rozwiązaniem było wprowadzenie powszechne-

go prawa wyborczego, nieograniczonego żadnym cenzusem, poza wymogiem

osiągnięcia 21 lat życia. Prócz tego w konstytucji znalazł się szeroki wachlarz

praw i swobód obywatelskich stanowiący najbardziej rozbudowany rozdział

ustawy zasadniczej. Rozszerzono kompetencje Zgromadzenia Narodowego

(jednoizbowego parlamentu), położono fundamenty pod budowę gospodarki

wolnorynkowej, zwrócono baczniejszą uwagę na decentralizację, mając nadzie-

ję na pobudzenie aktywności obywatelskiej22.

19 -

20

21

-

22 -

Końcowy projekt został przyjęty przez delegatów w głosowaniu 16 kwietnia

1879 r. Następnego dnia zwołano w Tyrnowie I Wielkie Zgromadzenie Narodowe,

które miało zająć się wyborem nowego monarchy. Szczególne uznanie wyrażono

dla osoby księcia Aleksandra Ba!enberga, a jego wybór został de facto przesądzo-

ny, gdy okazało się, że właśnie tego kandydata popiera car Rosji, państwa, które

uznawane było powszechnie za wyzwoliciela Bułgarii spod jarzma tureckiego.

Obradujący zaczęli klaskać i wiwatować. Dla wszystkich stało się jasne, że to on

będzie nowym władcą Bułgarii. Nie przeprowadzono głosowania, a „wszystko za-

kończyło się zwykłą aklamacją”23. Kolejne lata pokazały, że nie był to najlepszy

wybór. Od początku bowiem w łonie władzy piętrzyły się kon"ikty prowadzące

do upadku kilku rządów i rozwiązania parlamentu. Nie bez znaczenia okazały się

tutaj niedoskonałości nowo uchwalonej konstytucji24.

I I I

Tekst konstytucji tyrnowskiej podzielony został na 22 rozdziały zawierające

w sumie 169 artykułów. Rozdziały te mają różną objętość, niektóre z nich zawie-

rają tylko po jednym artykule (np. rozdz. XIII o narodowym przedstawicielstwie),

a niektóre są bardzo rozbudowane. Najwięcej artykułów (30) zawiera rozdz. XII

(O obywatelach Księstwa) podzielony na 10 działów. Znaczące z punktu widzenia

układu politycznego w regionie było wprowadzenie w rozdz. I ustawy zasadniczej

(O terytorium Księstwa) problematyki dotyczącej terytorium państwa. Było to

spowodowane powołaniem do życia wspomnianej już Rumelii Wschodniej za-

mieszkiwanej przez Bułgarów. Oczywiste jest, że mieszkańcy obu tych terytoriów

dążyli do połączenia się w jeden twór państwowy, co zaakcentowali, wysuwając tę

problematykę na sam początek tekstu.

Podstawowym organem mającym sprawować władzę ustawodawczą był jedno-

izbowy parlament — Zgromadzenie Narodowe — choć spór o powołanie senatu

był jednym z ostrzejszych w czasie obrad Konstytuanty. Ostatecznie zwyciężyło

rozwiązanie forsowane przez liberałów obawiających się zbytniego umocnienia

klasy posiadającej i monarchy. Początkowo funkcję deputowanych sprawowali

wyłącznie mężczyźni, którzy mieli co najmniej 30 lat i potra�li czytać i pisać. Wy-

23

- -

24 -

080

081

bierano ich na okres 3 lat w proporcji 1 deputowany na 10 tys. wyborców, czyli

liczba parlamentarzystów była zależna od liczby ludności państwa. Konstytucja

uznawała ich za przedstawicieli nie tylko swojego elektoratu, ale również całego

narodu, co zobowiązywało ich do nieprzyjmowania żadnych instrukcji z okręgów,

z których startowali. Przewodniczącego izby i jego zastępców wybierano na pierw-

szym posiedzeniu nowo powołanego Zgromadzenia Narodowego, które prowa-

dził najstarszy wiekiem deputowany. Wybranym przedstawicielom przysługiwały

określone prawa mające zabezpieczyć swobodę sprawowania przez nich urzędu.

Powszechnie obowiązywała wolność myśli i słowa w parlamencie. Każdy z depu-

towanych posiadał gwarantujący nietykalność immunitet — parlamentarzystów

w okresie sprawowania mandatu nie można było postawić przed sądem ani za-

mknąć w więzieniu25.

Zwykłe Zgromadzenie Narodowe było jedynym organem w państwie upraw-

nionym do ustanawiania nowych praw oraz posiadającym inicjatywę ustawodaw-

czą dzieloną z głową państwa. Projekt ustawy mógł wnieść każdy deputowany,

przy czym do jego rozpatrzenia konieczne było uzyskanie zgody ¼ wszystkich

członków izby. Oprócz kompetencji prawodawczych parlament posiadał szerokie

uprawnienia w kwestiach �nansowych. Do deputowanych należało przygotowanie

i coroczne uchwalenie projektu budżetu, zmiana wysokości i nakładanie nowych

podatków, dystrybucja środków �nansowych państwa oraz zatwierdzanie udzie-

lanych bądź zaciąganych pożyczek. Zgromadzenie Zwykłe posiadało również roz-

ległe kompetencje kontrolne26.

W wyjątkowych wypadkach, z inicjatywy księcia lub rządu, zwoływano Wiel-

kie Zgromadzenie Narodowe mające uprawnienia do mody�kacji lub dopełnienia

tekstu konstytucji oraz zatwierdzania zmiany wielkości terytorium Księstwa, co

nastąpiło po zjednoczeniu z Rumelią Wschodnią w 1885 r. Organ ten był upraw-

niony także do dokonywania wyboru nowego władcy i przyjmowania od niego

przysięgi na wierność narodowi bułgarskiemu i  ustawie zasadniczej. Bez jego

zgody monarcha nie mógł objąć tronu w innym państwie. Skład Wielkiego Zgro-

madzenia Narodowego powoływano wedle zasady: 2 deputowanych na 10 tys.

obywateli. Z tej grupy wybierano przewodniczącego, zastępców oraz sekretarzy,

25 -

26

v.: -

-

którzy mieli nadzorować prace zgromadzenia działającego według ściśle określo-

nych uprawnień. Dla rozsądzenia kwestii wykraczających poza jego kompetencje

nie można go było powołać. W momencie zakończenia swoich zadań miało zostać

natychmiast rozwiązane27.

Nastroje polityczne w Bułgarii nie sprzyjały jednak od początku usankcjono-

waniu tej formy rządów. Zbyt duże uprawnienia pozostawiono w gestii monarchy.

Niedostatecznie także określono funkcje sądownictwa, a enigmatyczność struktu-

ry i odrębności tej władzy okazały się bolączką nowego państwa.

Wedle rozwiązań konstytucji tyrnowskiej władzę wykonawczą w  państwie

sprawowali książę i rząd. Ustrój monarchiczny został narzucony Bułgarii na mocy

postanowień pokoju w San Stefano oraz kongresu berlińskiego. Trzeba podkreślić

z całą mocą, że idea władzy króla wsparta na ustawie zasadniczej była powszech-

nie uważana za najlepiej odpowiadającą realiom i tradycji bułgarskiej. Świadczy

o tym choćby ankieta przeprowadzona jesienią 1878 r. Nie znaczy to, że nie znano

w ogóle idei republikańskich, były one jednak doceniane jedynie przez nieliczne

środowiska Bułgarów28.

Fundamentalne rozwiązania ustrojowe znajdują się w art. 4 konstytucji, który

mówi: „Księstwo Bułgarii jest monarchią dziedziczną i konstytucyjną z narodo-

wym przedstawicielstwem”29. Dalsze artykuły rozdziału II (Jaka jest władza księcia

i jakie są jej granice), wymieniają po kolei wszystkie kompetencje i prawa księcia.

Konstytucja tyrnowska uznawała go za najwyższego zwierzchnika i głowę pań-

stwa, nadając mu też tytuł „Waszej Wysokości”. Piastowaną godność traktowano

jako świętą i nienaruszalną. Książę był naczelnym dowódcą sił zbrojnych zarówno

w czasie pokoju, jak i wojny, reprezentował także Księstwo Bułgarii w stosunkach

z innymi państwami. Jemu też przypadała władza wykonawcza, a wszystkie urzędy

i instytucje miały działać w jego imieniu i pod jego nadzorem. Książę miał również

prawo inicjatywy ustawodawczej oraz zatwierdzania uchwalonych przez parlament

ustaw. Ponadto mógł on rozwiązać Zgromadzenie przed końcem kadencji. Szcze-

gólnie te ostatnie uprawnienia należy poczytywać za narzędzie siły i ewentualnego

nacisku księcia na władzę ustawodawczą, ich wykorzystanie bowiem blokowało

wszelkie niekorzystne dla monarchy działania30.

Drugi człon władzy wykonawczej stanowiła Rada Ministrów oraz ministerstwa

działające pod przewodnictwem i nadzorem monarchy, którego dodatkową formą

27

28 -

29 -

30 -

082

083

nacisku była możliwość swobodnego powoływania i odwoływania szefów resor-

tów. De facto był to więc organ całkowicie uzależniony od władcy. Radę Mini-

strów tworzyli wszyscy ministrowie, z grona których książę wyznaczał przewodni-

czącego. Każdy z członków rządu składał przysięgę wierności władcy i konstytucji,

a także brał pełną odpowiedzialność za działania związane ze sferą działalności

swojego resortu31. Rząd miał również prawo wyznaczać urzędników do służby

publicznej. Konstytucja nie wymieniała zbyt wielu obowiązków rządu i mini-

sterstw. Członkowie Konstytuanty zadowolili się krótkim stwierdzeniem mówią-

cym o ”ogólnych obowiązkach w czasie pokoju”32, wprowadzając jednocześnie

szerokie, 7-punktowe uściślenie dotyczące zobowiązań w okresie nadzwyczajnym.

Dotyczyły one uprawnień Rady Ministrów do rządzenia państwem w okresie po

śmierci władcy a przed objęciem tronu przez regenta. Ministrom przysługiwało

ponadto prawo do uczestnictwa w obradach parlamentu, na których mogli zabrać

głos, jeśli wyrazili takie życzenie33.

Sądownictwo stanowiło najbardziej niedookreślony rodzaj władzy. W konstytu-

cji tyrnowskiej brak osobnego rozdziału poświęconego tej dziedzinie. Poszczególne

artykuły dotyczące kompetencji i struktury sądów znajdują się w różnych częściach

tekstu. Zasadnicze znaczenie ma tutaj art. 13, który całość władzy sądowniczej od-

dawał w ręce sądów i sędziów działających w imieniu księcia. Kolejne zasady, na

podstawie których działało sądownictwo w Księstwie, wywodzono z innych przepi-

sów prawa. Przede wszystkim odnosi się to do normy działania tej władzy wyłącznie

z mocy i na podstawie prawa. Chodzi tutaj przede wszystkim o zasady równości

wszystkich obywateli wobec prawa, zasadę domniemania niewinności oraz zasadę

nietykalności cielesnej — wprowadzono zakaz wymierzania kar �zycznych34. Sę-

dziowie Sądu Najwyższego mogli również sprawować funkcję regentów w okresie

małoletniości następcy tronu35. Pierwsze szczegółowe przepisy wprowadzono do-

piero w 1880 r., a dotyczyły one struktury sądownictwa, która przedstawiała się

następująco: sądy pokojowe, sądy okręgowe, sądy apelacyjne (jako pierwsza instan-

cja) i Najwyższy Sąd Kasacyjny (druga instancja). Kolejne zmiany pojawiły się już

siedem lat później. Powołano wtedy do życia najniższe sądy wiejsko-gminne, jednak

pozostały one poza strukturą stworzoną na mocy poprzednich przepisów36.

31

32

33

34 -

35

36 -

Jednym z najważniejszych osiągnięć konstytucji tyrnowskiej, świadczącym o jej

demokratycznym charakterze, było wprowadzenie do tekstu jasnych rozwiązań

dotyczących praw, swobód i obowiązków obywatelskich. Niektórzy posuwają się

nawet do stwierdzenia, że szerokość zakreślenia i zabezpieczenia tych praw była

nie tylko największa w ówczesnym konstytucjonalizmie europejskim, ale też po-

została niedoścignionym wzorcem dla innych państw jeszcze na przełomie XIX

i XX w.37

W sferze praw indywidualnych Konstytucja tyrnowska ustalała równość

wszystkich obywateli wobec prawa, zabraniając jednocześnie wprowadzania po-

działów społeczeństwa na klasy. Dotyczyło to również niewolnictwa i handlu ludź-

mi, które zostały zniesione na mocy art. 61 stanowiącego również, że każdy, kto

znajdzie się na terytorium Księstwa, staje się automatycznie wolnym, niezależnie

od swojej narodowości. Takim ludziom przysługiwały wszystkie prawa właściwe

mieszkańcom Bułgarii, oprócz praw politycznych przypadających wyłącznie oby-

watelom. Nadając to prawo, notable Konstytuanty chcieli podkreślić demokra-

tyczność nowej konstytucji oraz jej kompleksowość, gdyż w niektórych rejonach

handel ludźmi ciągle był praktykowany38. Nie bez znaczenia również, zdaniem

autora, było zachęcenie Bułgarów do migracji do nowo powstałego państwa oraz

wskazanie im ośrodka, gdzie mogli szukać pomocy w obronie swojej osobistej

godności.

W dalszej kolejności obywatelom przysługiwało prawo do nienaruszalności

własności prywatnej, od którego jednak można było uczynić wyjątek w wyjąt-

kowych sytuacjach rangi państwowej, za co miała przysługiwać odpowiednia

rekompensata. Ponadto w konstytucji ustanowiono prawo nienaruszalności cie-

lesnej i miejsca zamieszkania każdego przebywającego na terytorium Księstwa,

zakaz karania obywateli bez prawomocnego wyroku sądu oraz zakaz nakładania

kar nieprzewidzianych przez prawo. Na mocy art. 77 zapewniona została również

tajność i nienaruszalność prywatnej korespondencji oraz depesz telegra�cznych39.

Ostatnia ustawa dotycząca spraw jednostki gwarantowała każdemu wolność

wyznania, niezależnie od narodowości czy czasu przebywania na terytorium

Księstwa, pod warunkiem, że kwestie wyznania nie będą wpływały na łamanie

37

38

39

v.:

084

085

istniejącego prawa państwowego40. W ten sposób starano się uniknąć kon�iktów

religijnych, bowiem ludność Księstwa Bułgarii stanowili ludzie różnych wyznań

— głównie prawosławni i muzułmanie. Nie bez znaczenia jest również fakt, że pod

tekstem ustawy zasadniczej znalazły się podpisy muzułmańskiego i żydowskiego

hierarchy kościelnego41.

W konstytucji tyrnowskiej znalazły się również ustawy regulujące kwestie wol-

ności słowa i druku, prawa do gromadzenia się i powoływania stowarzyszeń, pra-

wa petycji oraz prawa wyborczego przysługującego każdemu obywatelowi, także

kobietom, co w ówczesnych patriarchalnych stosunkach społecznych było bardzo

postępowym rozwiązaniem. W czasie obrad Konstytuanty szczególne oburzenie

wywołała kwestia wolności druku. Obawiano się sytuacji, w której zostałyby na-

ruszone prawa jakichś grup społecznych czy poszczególnych obywateli. Duże zna-

czenie miała także sytuacja polityczna kraju, bowiem w okresie obowiązywania

konstytucji tyrnowskiej (1879–1947), ze względu na walkę między parlamentem

a monarchą, dążącym do maksymalizacji swoich uprawnień, przepisy dotyczące

wydawnictw prasowych zmieniano aż 16-krotnie42.

W kwestii wolności zgromadzeń konstytucja zapewniała wszystkim mieszkań-

com Księstwa prawo do swobodnego zrzeszania się — wymagano jedynie, żeby

cel i środki prowadzonej działalności nie szkodziły ładowi państwowemu i spo-

łecznemu, wolności wyznania i dobrym obyczajom. To samo tyczyło się również

wolności zgromadzeń, które można było zwoływać w celach pokojowych dla roz-

sądzenia każdej kwestii, bez konieczności wcześniejszego uzyskania pozwolenia43.

W tej właśnie możliwości danej obywatelom upatruje się również zagwarantowa-

nia prawa do wolności słowa, co nie zostało wyrażone expressis verbis w żadnej

innej części konstytucji. Niewątpliwie była to pewna słabość ówczesnych rozwią-

zań, nie zmienia to jednak faktu, że biorąc pod uwagę całość wysiłku delegatów

tyrnowskich, tekst ustawy zasadniczej zyskał wyraźnie demokratyczny ton.

Prawo wyborcze zostało w całości uregulowane w art. 86 konstytucji. Czynne

prawo wyborcze przysługiwało wszystkim obywatelom, niezależnie od płci, którzy

ukończyli 21 rok życia oraz cieszyli się pełnią praw politycznych i obywatelskich.

Jeśli chodzi natomiast o bierne prawo wyborcze, to tutaj istniały dwa cenzusy:

40

41 -

42

- -

43 -

obowiązek ukończenia 30 lat życia oraz piśmienność kandydata. Pomimo po-

wszechnego prawa wyborczego praktyka pokazała, że kobiety nie korzystały po-

czątkowo ani z czynnego, ani z biernego prawa wyborczego, co zmienione zostało

dopiero w 1937 r.44 Należy jednak podkreślić postępowość rozwiązania, jakim

było przyjęcie powszechnego prawa wyborczego.

Każdy obywatel był zobowiązany do płacenia określonych podatków — z tego

obowiązku zwolnieni byli tylko władca oraz następca tronu.

Ważną rolę przywiązywano do służby wojskowej, którą musiał odbyć każdy

mężczyzna zamieszkujący terytorium Księstwa. Z uregulowanym stosunkiem do

służby wojskowej wiązała się na przykład zmiana obywatelstwa, która była możli-

wa wyłącznie po odbyciu szkolenia w armii. Ważną kwestią było również określe-

nie samej kategorii obywatela państwa — obywatelem był każdy Bułgar, niezależ-

nie czy urodził się na terytorium kraju, czy poza jego granicami, jeśli jego rodzice

również byli Bułgarami. Zasadniczym powodem takiego stanu rzeczy była chęć

rozbudzenia w narodzie uczuć patriotycznych, a z drugiej strony rozbudowy sił

zbrojnych, aby w przyszłości ułatwić Bułgarom pełne wyzwolenie i zjednoczenie

podzielonego kraju. Faktyczne wysiłki w tym kierunku podjęto tuż po uchwaleniu

ustawy zasadniczej 16 kwietnia 1879 r.45

W kwestiach ekonomicznych największą uwagę należy skupić na wprowa-

dzeniu do konstytucji tyrnowskiej pewnych rozwiązań kierujących gospodarkę

Księstwa w stronę wolnego rynku. Było to istotne novum ze względu na panujące

w Imperium Osmańskim stosunki głęboko feudalne, których nie mogło zmie-

nić nawet kształtowanie się od połowy XIX w. bułgarskiej klasy średniej, przede

wszystkim kupiectwa. Drugim powodem zastosowania takich rozwiązań była chęć

uniezależnienia młodego państwa od kapitału i wpływów wielkich mocarstw, któ-

ry wyrażał się przede wszystkim poprzez tzw. kapitulacje nałożone na Bułgarię

jeszcze w czasie kongresu berlińskiego46.

44

-

45

46

v. ,

-

086

087

Naród bułgarski nie zgadzał się z tymi postanowieniami, odrzucając niektóre

artykuły z przygotowanego przez stronę rosyjską projektu Statutu Organicznego.

W tekście konstytucji znalazł się między innymi art. 63 stanowiący, że każdy ma-

jątek nieruchomy znajdujący się na terytorium Księstwa, chociażby był własnością

cudzoziemców, podlega prawom ustanowionym przez władze Bułgarii. Podkre-

ślono również, że tylko bułgarskie sądy są kompetentne do orzekania w sprawach

dotyczących cudzoziemców lub też stosunków między cudzoziemcami a Bułgara-

mi47. Należy pamiętać także o wprowadzeniu obowiązku płacenia podatków i in-

nych świadczeń na rzecz państwa, które zobowiązany był uiszczać każdy obywatel,

chyba że został zwolniony z tego obowiązku przez samą głowę państwa48.

Szczególne znaczenie miał art. 67 mówiący jasno:: „prawo własności jest niena-

ruszalne”49. Widoczne jest tutaj dążenie do ograniczenia możliwości ingerowania

państwa w stosunki handlowe panujące między obywatelami, przestrzeganie pra-

wa do konkurencji i realizacji prywatnych interesów. W konstytucji tyrnowskiej

zostało ono wzmocnione również przez ustawy dotyczące wolności osobistych

i równości wszystkich wobec prawa, co otwierało obywatelom możliwości swo-

bodnego dysponowania swoim życiem i majątkiem. Zgodnie z tą właśnie zasadą

były później uchwalane dalsze, szczegółowe prawa50.

Kilka artykułów ustawy zasadniczej poświęcono również kwestii zadłużania się

państwa. Zaciągać kredyty i pożyczki można było tylko po wcześniejszym zatwier-

dzeniu ich przez Zgromadzenie Narodowe, w przypadku zaś gdy nie obradowało,

należało jak najszybciej zwołać deputowanych na posiedzenie, aby dokonali wy-

maganych czynności. Prawo księcia w tej materii także było ograniczone, gdyż

mógł on podjąć jedynie kwotę do miliona franków, która musiała być następnie za-

twierdzona przez parlament. Powodem takich obostrzeń z pewnością była świado-

mość notabli Konstytuanty, że słabość młodego państwa może szybko doprowa-

dzić do jego niekontrolowanego zadłużenia i kłopotów �nansowych. Przed tymi

problemami nie udało się jednak ustrzec kraju. Zaciągnięte pożyczki doprowadziły

do kryzysu, co poskutkowało podniesieniem podatków. W połączeniu z klęskami

żywiołowymi (susze) znacznie pogorszyło to i tak ciężkie położenie ludności51.

Nie trzeba dodawać, że pożyczki zagraniczne silnie uzależniały gospodarkę buł-

garską od woli państw zachodnich, które umieszczały w tym kraju swoich przed-

47 -

48

49

50

51 -

stawicieli mających gwarantować realizację już podpisanych umów, często zresztą

na bardzo niedogodnych dla So�i warunkach, między innymi poprzez nałożenie

lichwiarskiego oprocentowania od udzielonych kredytów52.

Podsumowując, można stwierdzić, że pomimo oczywistych niedostatków

— a czasem i błędnych rozwiązań — obradujący w Tyrnowie delegaci dokonali

ogromnego wysiłku, pracując nad tekstem ustawy zasadniczej. W tekście znalazło

się bowiem wiele rozwiązań bardzo postępowych, a dotychczas w tym kraju zu-

pełnie nieznanych, wprowadzających odrodzone państwo na drogę rozwoju na

wzór państw zachodnich. Taki efekt udało się uzyskać nawet mimo braku tradycji

konstytucyjnych na ziemiach bułgarskich, a niekiedy także braku fachowego przy-

gotowania niektórych członków Konstytuanty.

I V

Konstytucja tyrnowska stanowiła również ważny etap w formowaniu się norm

i zasad nowożytnego języka bułgarskiego, szczególnie w aspekcie leksyki admini-

stracyjno-prawnej i tworzenia podstaw stylu urzędowego oraz określenia dominu-

jących w ostatniej ćwierci XIX w. reguł ortogra�cznych.

Proces przenikania do języka specjalistycznego słownictwa prawniczego zaczął

się właściwie dopiero wraz z uchwaleniem ustawy zasadniczej i dwóch innych

dokumentów związanych z obradami Konstytuanty: Regulaminu wewnętrznego

Zgromadzenia Ustawodawczego i Tymczasowych zasad wyboru przedstawicieli do

Zwykłego Zgromadzenia Narodowego. Istniała także pewna ilość dokumentów

przetłumaczonych z języka tureckiego, w których znajdowały się pierwsze spe-

cjalistyczne terminy z dziedziny prawa. Podobnie jak w przypadku słownictwa

społeczno-politycznego53 znaczną ilość nowych terminów przejmowano z języka

rosyjskiego lub też — rzadziej jednak — przywracano słowa i pojęcia, jakie można

było spotkać w dorobku piśmienniczym epoki Odrodzenia Narodowego. Nie bez

związku było również wykształcenie zdobyte przez wielu uczestników Konstytu-

anty w Rosji. Najbardziej charakterystycznym przykładem jest postać Marina Dri-

52

-

53 V

-

088

089

nowa, profesora na uniwersytecie w Charkowie, który przełożył projekt Statutu

Organicznego na język bułgarski54.

Przejmowanie terminów z języka rosyjskiego potwierdzają również spory to-

czące się wśród delegatów w Tyrnowie. Często podkreślano bowiem, że chociaż

jakieś słowo pochodziło z obcego języka, to było ono w pełni zrozumiałe i uży-

wane przez Bułgarów. Nie sposób wymienić tutaj wszystkich wyrazów zaczerp-

niętych przez Bułgarów z języka rosyjskiego, pomocnych w procesie tworzenia

Konstytucji tyrnowskiej i dwóch wskazanych wyżej dokumentów. Z pewnością

była to ogromna grupa słów obejmująca wszystkie części mowy55.

W tekście ustawy zasadniczej pojawiły się również po raz pierwszy nazwy in-

stytucji i organów państwowych, w tym przede wszystkim: Zwykłe Zgromadze-

nie Narodowe, Wielkie Zgromadzenie Narodowe i nazwy poszczególnych mini-

sterstw. Wraz z rozwojem poszczególnych instytucji państwowych określenia te

ulegały zmianom. Oprócz wymienionych wyżej wyrazów pojawiły się opisowe

terminy i wyrażenia odnoszące się do dziedzin administracji i prawa, na przykład

„służba wojenna”, „władza wykonawcza”, „władza sądownicza”, „prawo własności”,

„wolność myśli”56 itd.

W późniejszym okresie leksyka i styl administracyjno-prawny mogły się dalej

rozwijać między innymi dzięki założonemu w lipcu 1879 r. Dziennikowi Ustaw,

w którym publikowano wszystkie uchwalone przez parlament akty prawne. Na

przełomie XIX i XX w. język bułgarski dysponował już sporym zasobem słów

i zwrotów właściwych dla tej dziedziny. W znacznej mierze pochodziły one z ję-

zyka rosyjskiego i pomimo faktu, że z biegiem lat część niepotrzebnych słów od-

padła z języka bułgarskiego, to nadal oba języki zachowały tutaj znaczną bliskość57.

W drugiej połowie XIX w. spór dotyczący ustalenia podstawy formowania

nowożytnego literackiego języka bułgarskiego został już zakończony. Uznano,

że ma być on oparty na żywej mowie ludowej pochodzącej z dialektów wschod-

niobułgarskich. Nadal jednak trwała dyskusja dotycząca reguł gramatycznych

i ortogra!cznych prowadzona przez cztery ośrodki nazywane umownie szkołami

ortogra!cznymi: szkołą Drinowa, szkołą Karawełowa, szkołą płowdiwską i szkołą

tyrnowską58.

54 -

55 v.: -

56

57 -

58 V

Jak uważa jeden z największych językoznawców bułgarskich, Rusin Rusinow,

język konstytucji tyrnowskiej nosi ślady wpływów przede wszystkim szkoły Dri-

nowa oraz szkoły tyrnowskiej59. Wyraźnie widoczna jest dominacja elementów

proponowanych przez przedstawicieli tych dwóch ośrodków, wpływy pozostałych

są natomiast dostrzegalne tylko w niewielu aspektach, co świadczy o ich malejącej

popularności w społeczeństwie bułgarskim.

Nie wszystkie z  rozwiązań proponowanych przez szkołę tyrnowską zosta-

ły zachowane w języku bułgarskim. Należy jednak podkreślić, że w pierwszych

dwudziestu latach po wyzwoleniu Bułgarii normy te znalazły uznanie i odegra-

ły ważną rolę w dalszych procesach uni!kacji literackiego języka bułgarskiego.

Do elementów postulowanych przez działaczy szkoły tyrnowskiej, które można

spotkać w tekście ustawy zasadniczej oraz we współczesnym języku bułgarskim,

zaliczamy m.in.: zachowanie miękkich końcówek w czasownikach z II (i niektó-

rych z I) koniugacji 1. os. l. pojedynczej i 3. os. l. mnogiej w czasie teraźniejszym,

tworzenie czasu przyszłego przy pomocy nieodmiennej partykuły ще, zachowanie

rodzajnika -те dla rzeczowników rodz. męskiego i żeńskiego oraz przymiotników

wszystkich trzech rodzajów w l. mnogiej, rodzajnik przymiotników rodz. męskie-

go l. pojedynczej -ият (-ия)60.

Także pewne postulaty formułowane przez szkołę Drinowa i znajdujące swo-

je odzwierciedlenie w Konstytucji tyrnowskiej przetrwały do dziś. Chodzi tutaj

przede wszystkim o enklityczne formy zaimków, zastosowanie sonantów według

wymowy północno-wschodniej, końcówek -и dla l. mnogiej wielosylabowych rze-

czowników oraz formy rodzajnika -те dla l. mnogiej61. Język Drinowa — podob-

nie jak postulaty szkoły tyrnowskiej — zyskał sporą popularność w pierwszych

dziesięcioleciach po wyzwoleniu i odegrał ważną rolę w przygotowaniu ogólno-

narodowej reformy ortogra!i w 1899 r.62 Warto podkreślić, że zaproponowane

wtedy rozwiązania przetrwały dosyć długi czas, bo ponad cztery dziesięciolecia,

i zostały zmienione dopiero pod koniec II wojny światowej63.

Ciekawy był również sposób sporządzenia rękopisu Konstytucji tyrnowskiej,

w której znaleźć można zarówno tekst w języku bułgarskim, jak i rosyjskim, zapi-

sane równolegle w dwóch kolumnach na każdej stronie. Nie ma wątpliwości, że

59 -

60 ., -

61 - ., -

62 v.:

-

63 v.: -

090

091

spisujących tekst ustawy zasadniczej było kilku, o czym świadczą różne charaktery

pisma widoczne na kartach dokumentu. Piszący nie ustrzegli się również błędów,

kilkakrotnie daje się bowiem zauważyć wtrącenia do treści zasadniczej, a nawet

pomylenie kolejności (!) punktów w art. 105 konstytucji. Kłopot ten rozwiąza-

no poprzez poprowadzenie strzałki między tymi punktami64. Biorąc pod uwagę

gorące spory i dyskusje toczone w czasie posiedzeń Konstytuanty, można chyba

uznać, że do samego przygotowania tekstu nie przywiązano należytej uwagi, co

nie świadczy najlepiej o zgromadzonych w Tyrnowie delegatach. Jeszcze tego sa-

mego dnia rozpoczęto również drukowanie tekstu, które odbywało się w podzie-

miach budynku obrad.

V

Konstytucja tyrnowska, pierwsza w  wyzwolonej Bułgarii, obowiązywała

w okresie 1879-1947, czyli przez 67 lat. Nie był to łatwy czas dla państwa, które

niemal od samego początku swego istnienia musiało zmagać się z trudną sytuacją

międzynarodową. Także kolejni władcy Bułgarii nadużywali swoich praw i nagi-

nali zasady tego dokumentu, stając się niejednokrotnie bezpośrednią przyczyną

kon"iktów w łonie obozu rządzącego, a co gorsza, powodując również paraliż pod-

stawowych instytucji państwa. Najczęściej było to spowodowane zbyt wybujałą

ambicją osób zasiadających na tronie. Dostrzegali to również niektórzy uczestnicy

tamtych wydarzeń — delegaci Zgromadzenia Ustawodawczego. Dragan Cankow

po latach tak ocenił swoje dzieło:

(…) My, twórcy starej partii liberalnej, opracowaliśmy konstytucję, która sama w sobie nie była

złym tworem. Źli byli ci, którzy czytali jej tekst, tak jak diabeł czyta Ewangelię, tzn. na opak, od końca65.

Oskarżenie to skierowane było w stronę rządzących, jednak także deputowani

Konstytuanty nie ustrzegli się błędów w swoich pracach Wskutek tego przyzna-

no władcy zbyt szerokie uprawnienia, których nie były w stanie zrównoważyć

ani parlament, ani tym bardziej władza sądownicza. Nie należy jednak popadać

w przesadną krytykę. Konstytucja tyrnowska nie odbiegała pod tym względem

64

- -

65

zbyt mocno od innych ustaw zasadniczych tego okresu, w których akcentowano

silną władzę monarszą. Co więcej, „ojcowie” konstytucji wzorowali się na krajach,

które uważali za bardzo demokratyczne (np. Belgia). Problemem młodego pań-

stwa bułgarskiego był jednak przede wszystkim brak tradycji rządów przedstawi-

cielskich i poszanowania dla prawa, co miało niestety zgubne skutki dla sposobów

rządzenia.

Do silnych stron Konstytucji tyrnowskiej należy zaliczyć przede wszystkim

szeroki katalog praw i wolności obywatelskich. Nigdy wcześniej w historii lud-

ność zamieszkująca terytorium Bułgarii nie mogła cieszyć się większymi swobo-

dami niż te, które przyznała jej nowa konstytucja. Ważne były przede wszystkim

prawo do wolności zgromadzeń i zakładania stowarzyszeń, co w sytuacji dotych-

czasowej biernej postawy ludności stawało się istotną i potrzebną regulacją. Co

prawda w kwestiach socjalno-ekonomicznych dorobek nowej ustawy zasadniczej

przedstawiał się bardzo skromnie, należy jednak mieć na uwadze trudne warunki,

w jakich budowano podstawy gospodarki oraz wielowiekowe zacofanie kraju pod

tym względem. Niektórzy wskazują jednak, że Bułgaria w momencie wyzwalania

była jedną z najszybciej rozwijających się prowincji dawnego Imperium Osmań-

skiego66.

Uchwalenie konstytucji tyrnowskiej było też znaczącym etapem normalizacji

nowożytnego języka bułgarskiego, szczególnie w  dziedzinie administracyjno-

-prawnej. Po raz pierwszy do języka urzędów i osób publicznych wprowadzone

zostały pojęcia i nazwy, które z jednej strony umożliwiały funkcjonowanie o$-

cjalnych instytucji na poziomie nieodbiegającym od innych państw, z drugiej zaś

stawały się w pewnym stopniu osią, wokół której miała budować się następnie

nowoczesna świadomość każdego Bułgara. W warstwie językowej dokument ten

jest także świadectwem ówczesnego stopnia rozwoju języka bułgarskiego i wska-

zuje na kierunki, w jakich podążano przy jego normalizacji.

Ze swojej strony autor może jedynie dodać, że w trakcie analizy materiałów

doszedł do wniosku, iż Konstytucja tyrnowska jest tym dla tradycji i poczucia

narodowego Bułgarów, czym dla Polaków jest Konstytucja 3 Maja. To porównanie

chyba najlepiej wyraża fenomen omawianego tutaj dokumentu.

66 V

092

093

B i b l i o gra f i a

Brodecki Bogusław, Szypka i Plewna 1877, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodo-

wej, Warszawa 1986.

Dymitrow Iłczo (red), Bułgaria. Zarys dziejów, Książka i Wiedza, Warszawa 1986.

Crampton Richard, Bulgaria, Oxford University Press, Oxford 2008.

Czekalski Tadeusz, Bułgaria, TRIO, Warszawa 2010.

Państwa bałkańskie w polityce imperializmu niemieckiego w latach 1871-1945. Referaty i ko-

munikaty wygłoszone w czasie sympozjum zorganizowanego przez Zakład Historii Po-

wszechnej Nowożytnej i Najnowszej Instytutu Historii UAM w Poznaniu w dniach 24-25

listopada 1980 r., red. Czubiński Antoni, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 1982.

Dąbek-Wirgowa Teresa, Historia literatury bułgarskiej, Ossolineum, Wrocław 1980.

Klejn Zbigniew, Okoliczności towarzyszące ogłoszeniu niepodległości Bułgarii w 1908 roku,

[w:] Państwa europejskie na drodze do niepodległości (w drugiej połowie XIX i w XX wie-

ku), red. Irena Stawowy-Kawka, Wojciech Rojek, Historia Iagellonica, Kraków 2003.

Klejn Zbigniew, Położenie Bułgarów pod zaborem osmańskim. Próba obnażenia mitów i stereo-

typów, „Studia z Dziejów Rosji i Europy Środkowo-Wschodniej” 2006, t. XLI.

Morawski Wojciech, Wojny rosyjsko-tureckie od XVII do XX wieku, TRIO, Warszawa 2006.

Reychman Jan, Dzieje Turcji. Od końca XVIII wieku, PWN, Warszawa 1970.

Reychman Jan, Historia Turcji, Ossolineum, Wrocław 1973.

Rusin Bartłomiej, Polityka Rosji na Bałkanach a udział Bułgarów w wojnach rosyjsko-turec-

kich w XIX wieku, [w:] Ślady obcego panowania w języku, kulturze i świadomości narodów

południowosłowiańskich, red. Robert Sendek, AT Group, Kraków 2011.

Rusin Bartłomiej, Besarabscy Bułgarzy — ochotnicy w wojnie rosyjsko-tureckiej (1877–1878),

„Studenckie Zeszyty Naukowe Wkoło Rosji”, [w druku].

Sławski Franciszek, Bułgaria. Dzieje i piśmiennictwo z zarysie, Wydawnictwo Studium Sło-

wiańskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1947.

Solak Elżbieta, Znaki szczególne. Językowe i wokółjęzykowe problemy bułgarskiego Odrodze-

nia, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2009.

Tanty Mieczysław, Kon+ikty bałkańskie w latach 1878-1918, Państwowe Zakłady Wydaw-

nictw Szkolnych, Warszawa 1968.

Tanty Mieczysław, Bosfor i Dardanele w polityce mocarstw, PWN, Warszawa 1982.

Walczak Mariola, Język piśmiennictwa bułgarskiego. Zarys dziejów, Wydawnictwo Naukowe

UAM, Poznań 1998.

Wandycz Piotr, Pax Europea. Dzieje systemów międzynarodowych w Europie 1815-1914, Ar-

cana, Kraków 2003.

Wasilewski Tadeusz, Historia Bułgarii, Ossolineum, Wrocław 1988.

Zawilski Apoloniusz, Bułgaria trzynastu wieków, Nasza Księgarnia, Warszawa 1979.

Аретов Николай, Българското възраждане в Европа, „Кралица Маб”, So`a 1995.

Атанасова Светла, Бейков Стефан, Кънчева Татяна, Йорданов Драгомир, Учредително

събрание 1879 г., Регионален исторически музей — Велико Търново, Wielkie Tyr-

nowo 2009.

Блек Сирил, Установяването на конституционно управление в България, Отворено

общество, So`a 1996.

Вълканов Вълкан, Търновската конституция в спор с времето, ВТУ „Черноризец Хра-

бър”, Warna 2009.

Галунов Тодор, Политическите права на гражданите според търновската конститу-

ция, [w:] Човекът и законът минало, настояще, бъдеще. Научна конференция-април

2000 г., ред. Марияна Йовевска, Николай Проданов, ВТУ „Св. cв. Кирил и Мето-

дий”, Wielkie Tyrnowo 2002.

Георгиева Ира, Петрова Валентина (ред.), Началата на българския парламентаризъм,

Народното събрание, So`a 2010.

Гешева Йорданка, Първото българско Велико народно събрание и изборът на княз Алек-

сандър Батенберг, „Исторически преглед”, 1993, кн. 4 5.

Димитров Божидар, Истинската история на Освобождението 1860-1878, Стандарт,

So`a 2010.

Козменко Ирина, Руската дипломация и формирането на българската държавност след

освобождението, Наука и изкуство, So`a 1982.

094

095

Конев Илия, Българското възраждане и просвещението (история, историческо съзна-

ние, взаимодействия), Българската Академия на Науките, So/a 1983.

Косев Димитър, Христов Христо (ред.), История на България. Възстановение и ут-

върждаване на българска държава. Национално-освободителни борби (1878-1903),

Българската Академия на Науките, So/a 1991.

Кутиков Владимир, Борбата на българския народ против режима на капитулации,

наложен от берлинския договор, [w:] Освобождението на България. Материали от

юбилейна международна научна сесия в София, отг. ред. Христо Христов, Българска-

та Академия на Науките, So/a 1982.

Манолова Мария, Създаване на търновската конституция, Българската Академия на

Науките, So/a 1980.

Методиев Веселин, Стоянов Лъчезар, Българските конституции и конституционни

проекти, Издателска къща „Петър Берон”, So/a 1990.

Палангурски Милко, Държавно-политическата система на България (1879-1919),

Слово, Wielkie Tyrnowo 1995.

Петков Петко, Идеи за държавно устройство и управление в българското обществo

1856-1879 г., ВТУ „Св. Св. Кирил и Методий”, Wielkie Tyrnowo 2003.

Попова Венче, Възникване на обществено-политическата лексика и фразеология в бъл-

гарския книжовен език, „Български език” 1964, кн. 4 5.

Първев Христо, Руското езиково и културно влияние като фактор в изграждането

и  развитието на новобългарския книжовен език, „Български език и литература”

1/1978.

Райчевски Стоян, Търновската конституция 1879. България се завръща в Европа, Бъл-

гарски бестселър, So/a 2009.

Русинов Русин, Българският книжовен език след освобождението (1878-1944), ВТУ „Св.

cв. Кирил и Методий”, Wielkie Tyrnowo 1985.

Русинов Русин, История на новобългарския книжовен език, Абагар, Wielkie Tyrnowo

1999.

Танкова Василка, Конституционно право „свобода на печата” в България (1879-1881),

„Исторически преглед”, 1992, кн. 4.

Токушев Димитър, Съдебната власт в България (от древността до наши дни), Сиби,

So/a 2003.

Токушев Димитър, История на новобългарската държава и право 1878-1944, Сиби,

So/a 2006.

Търновските законодатели. Юбилеен сборник. Научни студии, доклади и съобщения, пос-

ветени на 100 г. на Учредителното събрание и Търновската конституция, Военно

издателство, So/a 1980.