Δημήτρης Ακριβούλης Επίκουρος Καθηγητής

Διεθνών Πολιτικών Σχέσεων στα Βαλκάνια

Τμήμα Βαλκανικών Σπουδών, ΠΔΜ

New York College, Thessaloniki

Πέμπτη, 17 Μαρτίου 2011

Οι ιδέες αποκτούν σημασία σε εποχές αβεβαιότητας.

«Η πουτίγκα δεν έχει θέμα», είπε κάποτε ο Winston Churchill επιστρέφοντας ένα μάλλον αποτυχημένο γλυκό σε εστιατόριο του Λονδίνου.

Με τα ίδια ακριβώς λόγια περιέγραψε και την παγκόσμια πολιτική το 1996 ο Gregory Treverton του Ινστιτούτου RAND, καλωσορίζοντας τους συνέδρους ενός συμποσίου με θέμα Πολυπλοκότητα, Παγκόσμια Πολιτική και Εθνική Ασφάλεια

«Πώς θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε τον κόσμο χωρίς ένα θέμα;»

Οι σύνεδροι (επιφανείς θεωρητικοί των ΔΣ, στρατιωτικοί, αναλυτές κλπ) κατέληξαν ότι για να αποκτήσει θέμα η πουτίγκα της διεθνούς πολιτικής απαιτείται να κατανοήσει κανείς τις εξελίξεις στον χώρο των φυσικών επιστημών.

Η εκτεταμένη χρήση μεταφορών ή μοντέλων από τη νευτώνεια επιστήμη ανέδειξε μια κυρίαρχη κοσμοθεωρία στον πολιτισμό της Δύσης που «διαμορφώνει τόσο τον τρόπο που ερμηνεύουμε τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε όσο και τις λύσεις που γενούμε σε αυτά» δίχως να το συνειδητοποιήσουμε πλήρως, επειδή αυτή η νευτώνεια κοσμοθεωρία έχει ήδη «εσωτερικευθεί» (Schmitt, 1996).

Πώς έχει ακριβώς εσωτερικευθεί αυτή η νευτώνεια κοσμοθεωρία στον αμερικανικό πολιτισμό;

Από την ποίηση του Ομήρου γνωρίζουμε ότι η ανθρώπινη σκέψη ταξιδεύει γοργά, γοργότερα από γοργόφτερο καράβι.

Όμως στην περίπτωση των νευτώνειων ιδεών, αυτές διέσχισαν τον Ατλαντικό σε αγγλικά πλοία με αντίγραφα των έργων του Νεύτωνα στα αμπάρια και τους πρώτους Νευτώνειους στο κατάστρωμα.

Η ιστορία που θα σας πω σήμερα αφορά αυτά ακριβώς τα διατλαντικά ταξίδια.

Στην Αγγλία, η σκέψη του Νεύτωνα

συστηματοποιήθηκε από όσους την ακολούθησαν

και την εκλαΐκευσαν, τους λεγόμενους Νευτώνειους

(the Newtonians), σε ένα αυθεντικό σύστημα,

μετατρέποντας τις θεωρίες του σε «νόμους»

καθολικής και αιώνιας ισχύος.

Οι μεταφορές που χρησιμοποιήθηκαν για να

καταστούν οι επιστημονικές του θεωρίες πιο

κατανοητές διευκόλυναν την εφαρμογή τους πέρα

από τον φυσικό κόσμο, ακόμη και στην πολιτική.

Αυτό αντανακλάται στην ποικιλία των πολιτικών

προγραμμάτων και στοχεύσεων που το έργο του

Νεύτωνα κλήθηκε να εξυπηρετήσει στη διάδοσή

του.

Sir Isaac Newton (1643 – 1727)

Για τους πρώτους Νευτώνειους που έγραφαν στα 1690 (ως επί το πλείστον κληρικοί), όπως ο Richard Bentley και ο Samuel Clarke, η φυσική φιλοσοφία του Νεύτωνα δεν θα μπορούσε να διαχωριστεί από τα θεολογικά-μεταφυσικά της θεμέλια. Διαδόθηκε λοιπόν ως μια τέλεια επιστημονική απόδειξη της δύναμης του Δημιουργού.

Richard Bentley (1662 –1742)

Samuel Clarke (1675 –1729)

Την ίδια στιγμή, πιο πρακτικές, τεχνικές

και μηχανικές εφαρμογές της

νευτώνειας επιστήμης εφαρμόστηκαν

στη μετάλλευση ορυκτών, στο σύστημα

αποχετεύσεων και στην άντληση υδάτων.

Χαρακτηριστική περίπτωση αυτής της

τάσης συνιστά το έργο του Γάλλου

Νευτώνειου Jean T. Desaguliers.

Δύο τάσεις λοιπόν. Μία μεταφυσική

στην Αγγλία και μία υλιστική στη

Γαλλία.

Jean T. Desaguliers (1683-1744)

Σε αυτή την πρώιμη περίοδο, οι ιδέες του Νεύτωνα λειτούργησαν με αποσταθεροποιητικό τρόπο τόσο ενάντια στην επίσημη εκκλησιαστική ανάγνωση της Βίβλου, όσο και στις ακραίες επιλογές του πολιτικού ριζοσπαστισμού.

Οι νευτώνειες μεταφορές εμπλούτισαν τους πολιτικούς ισχυρισμούς και δυναμίτισαν την πολιτική αντιπαράθεση, διαμορφώνοντας ένα πρώιμο νευτώνειο συλλογικό φαντασιακό που υποστήριζε το κίνημα των Προτεσταντών και την κοινοβουλευτική μοναρχία.

Το φαντασιακό αυτό ταίριαξε απόλυτα στη νέα πολιτική τάξη που ακολούθησε της λεγόμενης Ένδοξης Επανάστασης του 1688 και της κατάργησης της απόλυτης μοναρχίας. Παράλληλα φίμωσε ιδεολογικά τις ανατρεπτικές διεκδικήσεις ισχύος και γαιοκτησίας των ριζοσπαστών μεταρρυθμιστών και των ρεπουμπλικάνων της μεσαίας τάξης.

Από τα 1720, οι Νευτώνειοι σταδιακά ταυτίστηκαν με το πολιτικό πρόγραμμα των Ουίγων και μέχρι το 1750 η εδραιωμένη πλέον κουλτούρα του λεγόμενου Νευτωνιασμού ταυτίστηκε με τον ευρύτερο αγώνα κατά των ρεπουμπλικάνων και των Ιακωβίνων.

Πράγματι, στις αρχές του 18ου αιώνα και ιδίως μετά τον θάνατο του Νεύτωνα το 1724, το νόημα των νευτώνειων μεταφορών απομακρύνθηκε πλήρως από το αρχικό του περιεχόμενο.

Οι ίδιες μεταφορές πλέον χρησιμοποιούνταν για να ανατρέψουν την ιδεολογία του πρώιμου Νευτωνιασμού εκ των έσω, προσφέροντας ένα εναλλακτικό, αυτή τη φορά, υλιστικό, ορθολογιστικό και μηχανιστικό φαντασιακό της κοινωνικής οργάνωσης και διάδρασης.

Καθώς αυτή η μηχανιστική παρερμηνεία της νευτώνειας επιστήμης διαδόθηκε με διάφορα εγχειρίδια, διαλέξεις και σχολιασμούς σε ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Γαλλία, η Ολλανδία και η Ιταλία, η κληρονομιά του Νεύτωνα κατέστη πλέον δυτική συμβάλλοντας στην ανάπτυξη μιας αίσθησης υπεροχής έναντι των υπολοίπων (Dobbs and Jacob, 1995).

Σύντομα, ο Νευτωνιασμός απέκτησε ένα σαφές ιδεολογικό περιεχόμενο.

Η επιστήμη θεωρήθηκε ως μια αυτόνομη περιοχή που εξελίσσεται γραμμικά, ικανή να απεικονίσει μιμητικά την αρμονία, την ιεραρχία και την αιτιότητα της φύσης, ο διαμεσολαβητής μεταξύ της φυσικής και πολιτικής τάξης.

Κατά τη διάδοση και εκλαΐκευση τους, οι θεωρίες του Νεύτωνα συνδέθηκαν λιγότερο με την αφομοίωση της νέας επιστήμης, παρά με την έμμεση αποκάλυψη της θείας τάξης της φύσης, προσφέροντας τα ασφαλή θεμέλια για την οικοδόμηση της πολιτικής τάξης.

Οι αποδέκτες αυτής της διάδοσης, «οι καταναλωτές της νέας επιστήμης» (Jacob 1987), θεωρούσαν πλέον ότι όσα μάθαιναν καθόριζαν όχι μόνο τον φυσικό κόσμο, αλλά και την υπάρχουσα κοινωνική και συνταγματική τάξη.

Η εξιδανίκευση της κοινωνικής τάξης και της κυβέρνησης είναι το επίκεντρο νευτώνειων έργων, όπως αυτό του Γάλλου Desaguliers Το Νευτώνειο Σύστημα του Κόσμου, Το Καλύτερο Μοντέλο Διακυβέρνησης: Ένα Αλληγορικό Ποίημα, που δημοσιεύτηκε έναν χρόνο μετά τον θάνατο του Νεύτωνα.

Απομακρυσμένο από τις προθέσεις του Νεύτωνα, το έργο αυτό συνέδεσε μεταφορικά την αρμονία της μετεπαναστατικής κυβέρνησης της Αγγλίας με αυτή του νευτώνειου πλανητικού συστήματος:

Αυτό που έκανε τους Πλανήτες να κινούνται σε Τροχιά.

Είπε [ο Νεύτωνας], ήταν η αρμονία και η αμοιβαία Αγάπη.

Η μουσική των [πλανητικών] Σφαιρών απεικονίζει

Αυτή την μακραίωνη Αρμονία της Κυβέρνησης.

(Desaguliers, The Newtonian System of the World, ..., 1728)

Συνοψίζοντας, τρεις επισημάνσεις είναι αναγκαίες αναφορικά με:

α) τη διαμόρφωση ενός νέου νοήματος των νευτώνειων μεταφορών κατά τον 18ο αιώνα,

β) την ιδεολογική λειτουργία του συλλογικού φαντασιακού που αναπτύχθηκε μέσω της εκτεταμένης χρήσης τέτοιων μεταφορών κατά την ίδια περίοδο και

γ) τη σχέση μεταξύ της χρήσης των νευτώνειων μεταφορών και της κοινωνικοπολιτικής πραγματικότητας της εποχής.

Το πρώτο θέμα σχετίζεται με την αναγέννηση του νοήματος των νευτώνειων μεταφορών, η οποία διευκολύνθηκε από δύο παράγοντες:

α) Τη διάρρηξη της λεγόμενης «διαλογικής σχέσης» μεταξύ του Νεύτωνα και των αναγνωστών του. Με απλά λόγια, το γεγονός ότι ο Νεύτωνας δεν μπορούσε πλέον να ελέγχει το νόημα των νευτώνειων μεταφορών ή τον τρόπο που διαβάζονται και ερμηνεύονται τα έργα του, εξέλιξη που επιτάθηκε μετά τον θάνατό του προφανώς. Κατ’ αυτή την έννοια, είναι ίσως πιο χρήσιμο να εξετάζει κανείς πως αναγνώστηκε ο Νεύτωνας, παρά τι πράγματι έγραψε.

β) Την ενσωμάτωση των μεταφορών αυτών σε κείμενα που δεν απευθύνονταν καταρχήν σε επιστήμονες (εκκλησιαστικά κηρύγματα, ποιήματα ή δημόσιοι λόγοι) στοχεύοντας τόσο στην πολιτική εκπαίδευση όσο και στη ψυχαγωγία του ακροατηρίου.

Το δεύτερο θέμα συνδέεται με τις ιδεολογικές λειτουργίες του συλλογικού φαντασιακού που αναδύθηκε από την ευρεία χρήση των νευτώνειων μεταφορών κατά τον 18ο αιώνα.

Το νευτώνειο φαντασιακό συνέβαλε καταρχήν στην κοινωνική συνοχή της αγγλικής κοινωνίας. Προσέφερε τις βάσεις για ένα κοινό συμβολικό σύστημα που ακολούθησε της Επανάστασης στην Αγγλία, συμβάλλοντας στη διαδοχή των Προτεσταντών, την κατάργηση της απόλυτης μοναρχίας και τη νομιμοποίηση μιας νέας μορφής διακυβέρνησης, όπου κυβερνούσα ο βασιλιάς και το κοινοβούλιο από κοινού.

Χάριν αυτής της συνεκτικής του λειτουργίας, το νευτώνειο φαντασιακό μπορούσε να λειτουργήσει και στο επίπεδο της νομιμοποίησης, απεικονίζοντας μια νέα μορφή οργάνωσης της κοινωνίας και τις λειτουργίες της κυβέρνησης ως καθορισμένες από τη φύση.

Επιπλέον, χάριν αυτής της συνεκτικής λειτουργίας το νευτώνειο συλλογικό φαντασιακό λειτούργησε επίσης στο επίπεδο της στρέβλωσης της πραγματικότητας, επιβεβαιώνοντας την υπάρχουσα κοινωνική τάξη και κανονικοποιώντας το ισχύον πολιτικό σύστημα.

Το τρίτο θέμα συνδέεται τόσο με τη μεταμόρφωση του νοήματος των νευτώνειων μεταφορών, ώστε να ανταποκρίνεται σε μια μηχανή που διέπεται από προβλέψιμους κανόνες, όσο και με την παράλληλη μεταμόρφωση της πολιτικής πραγματικότητας μέσω της απεικόνισής της ως μηχανιστικής και προκαθορισμένης.

Εξετάζοντας τη χρήση των νευτώνειων μεταφορών στην αμερικανική πολιτική σκέψη, σκοπός μου είναι δεν είναι: να διερευνήσω τη συμφωνία τους ή μη με τις θεωρίες του ίδιου

του Νεύτωνα, να αναζητήσω την επίδραση της νευτώνειας επιστήμης στους

λεγόμενους Ιδρυτικούς Πατέρες των ΗΠΑ, να ισχυριστώ ότι οι νευτώνειες μεταφορές κυρίευσαν την

πρώιμη αμερικανική πολιτική σκέψη, να ερμηνεύσω τις τυχόν προθέσεις για τη διαμόρφωση ενός

μηχανιστικού Αμερικανικού Συντάγματος.

Αντίθετα, συζητώ τα αμερικανικά ιδρυτικά κείμενα ως ένα ιδεολογικό πεδίο, ως ένα εναρκτήριο γεγονός που πρέπει να επαναληφθεί, μια ιδρυτική πράξη που πρέπει διαρκώς να επαναπραγματώνεται.

Το ζήτημα δεν συνδέεται μόνο με την απεικόνιση αλλά και με το πεδίο της πολιτικής πράξης. Κι αυτό γιατί μέσω των κειμένων αυτών ο αμερικανικός λαός απεικόνισε και διαπίστωσε για πρώτη φορά τον εαυτό του και τις σχέσεις του με τους άλλους.

Δεδομένου του περιορισμένου αριθμού των αντιτύπων του έργου του Νεύτωνα, η διαδικασία της εκλαΐκευσης της νευτώνειας επιστήμης ήταν ακόμη πιο απαραίτητη στην Αμερική σε σύγκριση με την Αγγλία.

Στο αμερικανικό περιβάλλον, οι θεωρίες του Νεύτωνα σύντομα διαδόθηκαν μέσω των έργων των Άγγλων εκλαϊκευτών τους, καθώς και μέσω νέων εκλαϊκευτικών κειμένων που αφορούσαν είτε τη θρησκεία είτε την επιστήμη.

Όπως και στην Αγγλία, η σκέψη του Νεύτωνα

συνέχισε να λειτουργεί ως η νομιμοποιητική

βάση θεολογικών και πολιτικών στοχεύσεων.

Παράδειγμα, τα έργα του Jonathan Edwards,

ηγετικής φυσιογνωμίας της λεγόμενης

Πρώτης Μεγάλης Αφύπνισης (1734-).

Συνδυάζοντας μια ερμηνεία του νευτώνειου

‘νόμου της φύσης’ και της ‘μηχανιστικής

φιλοσοφίας’, ο Edwards ανασκεύασε τις ιδέες

του Νεύτωνα κατά το δοκούν και συμφέρον.

Jonathan Edwards (1703 – 1758)

Με παρόμοιο τρόπο, ο George Whitefield, Άγγλος ευαγγελιστής που κατάφτασε από την Αγγλία το 1739, επίσης χρησιμοποίησε τη σκέψη του Νεύτωνα στον αγώνα του κατά των αλλοδαπών άθεων και μιας μάλλον φιλελεύθερης ερμηνείας της επιστήμης.

George Whitefield (1714 - 1770)

Η διαδικασία της εκλαΐκευσης του Νεύτωνα ενισχύθηκε περαιτέρω από την ανάπτυξη της επιστήμης και της τεχνολογίας.

Οι νευτώνειες μεταφορές εξισώθηκαν με αυτή της μηχανής, η οποία προσέφερε μια υπεραπλουστευμένη απεικόνιση ενός πολιτικού συστήματος που καθορίζεται από τον Θεό ή τη Φύση.

Αυτή η εξέλιξη διευκολύνθηκε επίσης από την παράλληλη επίδραση των ευρωπαϊκών μηχανιστικών εννοιών που διατυπώθηκαν σε έργα όπως αυτό του Julien de la Mettrie με τίτλο «Ο Μηχανικός Άνθρωπος» (Man A Machine, 1748).

Julien Offray de La Mettrie (1709 - 1751)

Ο υλισμός που χαρακτήρισε τη νέα χρήση των νευτώνειων μεταφορών από Άγγλους ρεπουμπλικάνους όπως ο John Toland, ή από Γάλλους philosophes όπως ο Denis Diderot ή ο Baron d’ Holbach, σύντομα αποτυπώθηκε σε κείμενα Αμερικανών στοχαστών όπως ο Thomas Paine.

Αν και ούτε οι πρώτοι Νευτώνειοι ούτε ο ίδιος ο Νεύτωνας θα ενέκριναν ποτέ αυτή την υλιστική μεταμόρφωση του νοήματος των νευτώνειων μεταφορών, η εξέλιξη αυτή οδήγησε στον μεταφορικό συνδυασμό του νευτώνειου πλανητικού συστήματος που καθορίζεται από βαρυτικές δυνάμεις με τις λειτουργίες μιας μηχανής.

Thomas Paine (1737 –1809)

Ένα απτό παράδειγμα αυτού

του συνδυασμού εντοπίζεται

στα λεγόμενα orreries του

Rittenhouse, τα οποία

θεωρήθηκε ότι συνιστούν «την

καλύτερη απεικόνιση του

μηχανικού κόσμου του

Νεύτωνα» (Brooke, 1956). A Philosopher Giving a Lecture on

the Orrery (Joseph Wright of Derby, 1766)

Στα μηχανικά αυτά ρολόγια το νευτώνειο πλανητικό «σύστημα» απεικονιζόταν μεταφορικά ως ένα γιγάντιο διαπλανητικό ρολόι.

Υπό την επιρροή επίσης των κυρίων εκπροσώπων του Σκοτσέζικου Διαφωτισμού, ενισχύθηκε η πεποίθηση των πρώτων Αμερικανών ότι οι αμετάβλητοι νόμοι της ανθρώπινης φύσης είναι δυνατόν να ανακαλυφθούν μέσω του ορθού λόγου, διαμορφώνοντας μια επιστήμη του ανθρώπου και της κοινωνίας.

Ως αποτέλεσμα αυτού του «επιστημονισμού» (Voegelin, 1948), η προοδευτική αναδιάταξη των κοινωνικών, πολιτικών και οικονομικών θεσμών θα ήταν εφικτή μέσω του εναρμονισμού τους με το θεϊκό σχέδιο της φύσης, σχηματίζοντας μια νέα, φυσική, θεϊκή, και ως εκ τούτου νόμιμη και δίκαιη κοινωνική τάξη.

Για τους περισσότερους Αμερικανούς, η Principia του Νεύτωνα θεωρήθηκε ως μια εξήγηση του πως οι δυνάμεις που ασκούνται στα σώματα γεννούν την κίνηση σε έναν γραμμικό, απόλυτο και ακίνητο χώρο και χρόνο.

Απλοποιώντας την πολυπλοκότητα της θεωρίας του Νεύτωνα περί αιτιότητας, η πλέον δημοφιλής μεταφορά ήταν αυτή ενός μπιλιάρδου που οι μπάλες του κινούνται και συγκρούονται μεταξύ τους.

Κατ’ επέκταση, οι πολιτικές σχέσεις έγιναν αντιληπτές με όρους τέτοιων ομοιογενών σχέσεων αιτίας-αποτελέσματος που λαμβάνουν χώρα σε απόλυτο χώρο και χρόνο.

Αναγνωρίζοντας την παραγωγικό-

τητα ως το αποτέλεσμα του

ορθολογιστικού υπολογισμού και

του ατομικού συμφέροντος, ως

ένα στοιχείο «συμπληρωματικό της

ανθρώπινης φύσης», ο Thomas

Jefferson υποστήριζε ότι η

ανθρώπινη ζωή «δεν κατευθύνεται

αλλά σχεδιάζεται, δεν εξαναγκά-

ζεται αλλά υπακούει σε νόμους,

είναι ελεύθερη αλλά προβλέψιμη»

(στο Appleby, 1984). Thomas Jefferson

(1743 – 1826)

«Καθώς δεν μπορούμε να διαφωτιστούμε από τους Νόμους του Βασιλείου [της Αγγλίας], ή από την αρχαία Ιστορία, ως καθοδήγηση στην Αναζήτησή μας, πρέπει να αναζητήσουμε διέξοδο στον Νόμο της Φύσης, και στα Δικαιώματα του Ανθρώπινου Είδους που πηγάζουν από αυτή» (Bland, “An Inquiry into the Rights of the British Colonies, Williamsburg, 1766”).

Richard Bland (1710-1776)

Ήταν διάχυτη η πεποίθηση ότι οι νόμοι αυτοί ήταν γνωστοί και εφαρμόσιμοι στις κοινωνικές δομές, επιφέροντας το τέλος της Ιστορίας.

Θεωρήθηκε ότι ακριβώς όπως ο Νεύτωνας αποκάλυψε τους αιώνιους και αμετάβλητους νόμους της φύσης που διέπουν τον κόσμο, ήταν εφικτή η ανακάλυψη παρόμοιων αμετάβλητων νόμων που διέπουν τον κοινωνικό κόσμο.

Οι Ιδρυτικοί Πατέρες του αμερικανικού έθνους συμμερίζονταν την απόλυτη πίστη στη δύναμη της επιστήμης να αποκαλύψει αυτούς τους φυσικούς νόμους, καθώς και να συμβάλει προοδευτικά και προβλέψιμα σε μία νόμιμη και αμετάβλητη κοινωνική δομή.

Η τελειότητα του νευτώνειου σύμπαντος είχε ήδη αισθητικοποιήσει μια φύση που λειτουργεί με νόμους θεϊκής προέλευσης, σύμφωνα προς ένα ευρύτερο σχέδιο όπου σύμφωνα με το Pope, «ότι είναι, είναι καλώς καμωμένο (δίκαιο, σωστό)» (“An Essay on Man”, 1734)

Σε αυτό το σύμπαν, που συχνά απεικονιζόταν ως μια ιεραρχική διάταξη, «μια συνεχής κλίμακα ή σκάλα πλασμάτων της φύσης», ο Άνθρωπος αναδύεται ως ικανός να ανακαλύψει μέσω του ορθού λόγου την ήδη προσχεδιασμένη τάξη της φύσης. (Wiley, 1940; Lovejoy, 1936)

Alexander Pope (1688 –1744)

Για τον John Adams, τόσο η πολιτική όσο και η φυσική επιστήμη θα μπορούσαν να απελευθερώσουν την ανθρώπινη λογική ώστε «να ανακαλύψει τα αμετάβλητα πρότυπα των κοινωνικών φαινομένων, αλλά τα ίδια τα φαινόμενα ακολουθούν μια προκαθορισμένη πορεία εξέλιξης. Η λογική του Ισαάκ Νεύτωνα κατά τον 17ο αιώνα ανακάλυψε τους νόμους του ηλιακού συστήματος, αλλά κανείς δεν θα μπορούσε να αλλάξει αυτούς τους νόμους ή το πρότυπο των πλανητικών τροχιών…» (στο Adair, 1974).

«Πολιτικός ντετερμινισμός»

John Adams (1735 – 1826)

Η εμπειρία περιγράφεται ως η καλύτερη

μέθοδος για την αποκάλυψη του θείου

«Σχεδίου» που κανονίζει τον μηχανισμό

της κυβέρνησης.

Για έναν από τους σχεδιαστές της

Διακήρυξης της Ανεξαρτησίας, τον

Δικαστή James Wilson, ο «Αθάνατος»

Νεύτωνας και το «δίκαιο και όμορφο

σύστημά του» τοποθετούνται στην κορυφή

της ιστορίας της εμπειρικής φιλοσοφίας,

από την οποία προέρχεται η πλουσιότερη

κληρονομιά των Αμερικανών

(“On Municipal Law, Philadelphia, 1804”).

James Wilson (1742 – 1798)

Για τους Ιδρυτικούς Πατέρες αυτοί οι φυσικοί νόμοι θα μπορούσαν να προσφέρουν το νόμιμο καλούπι για τη διαμόρφωση όχι μόνο της κοινωνικοπολιτικής τάξης, αλλά και των λειτουργιών της νέας ρεπουμπλικανικής κυβέρνησης και του ομοσπονδιακού συστήματος.

Για ακόμη μία φορά το νευτώνειο «σύστημα» έγινε αντιληπτό ως μια αρμονική και ισορροπημένη μηχανή και χρησιμοποιήθηκε ως μια νομιμοποιημένη απεικόνιση μιας «ισορροπημένης κυβέρνησης».

Ως εκ τούτου, η κυβέρνηση θα μπορούσε να αναδυθεί εδραιώνοντας παρόμοιες αιτιακές σχέσεις μεταξύ των ανθρώπινων δράσεων και φυσικών κινήσεων.

Ωστόσο, σε αυτή τη διαδικασία ούτε οι Νευτώνειες μεταφορές χρησιμοποιούνταν πάντοτε για τους ίδιους σκοπούς και με τα ίδια νοήματα, ούτε οι απεικονίσεις της πολιτικής ισορροπίας γίνονταν πάντοτε δεκτές ως δεδομένες.

Παρά τις παλαιότερες ανησυχίες του και τις ηθικές του ενστάσεις σχετικά με την κοινωνικοπολιτική ισορροπία, ο Adams υποστήριξε την πιθανότητα εδραίωσης μιας ισορροπημένης κυβέρνησης μετά την Αμερικανική Επανάσταση καταφεύγοντας σε μια σαφώς νευτώνεια γλώσσα: όπως ένας στρατός είναι «ένα καλοκουρδισμένο ρολόι, ... που διοικείται από αρχές και κανόνες, τόσο προκαθορισμένους όσο και σε κάθε μηχανική», έτσι «σύμφωνα με όλα όσα έχω διαβάσει στην ιστορία της ανθρωπότητας ... τείνω κατά πολύ να θεωρώ ότι μια κυβέρνηση πρέπει να διοικεί μια κοινωνία με τον ίδιο τρόπο και ότι αυτός είναι ο τρόπος της μηχανής επίσης» (“Adams to James Sullivan, May 26, 1776”).

Αναγνωρίζοντας, ωστόσο, τις ενδογενείς πολυπλοκότητες μιας τέτοιας μηχανής, αναφέρθηκε στη «Διοίκηση μιας τόσο πολύπλοκης και ισχυρής Μηχανής, όσο και οι Ηνωμένες Αποικίες», προτρέποντας ότι «οι βίαιες απόπειρες επιτάχυνσης των Κινήσεών τους, θα γίνονταν δεκτές με Δυσαρέσκεια και πιθανότατα Αναταραχές» (“Adams to James Waren, April 22, 1776”).

Ανάλογες νευτώνειες εννοιολογήσεις συμμερίζονταν και άλλοι Επαναστάτες της εποχής.

Εφιστώντας την προσοχή απέναντι σε ένα σύστημα που θα εξαρτιόταν από περίπλοκες ισορροπίες, ο Thomas Paine, για παράδειγμα, υποστήριζε την ανάγκη απλότητας στον σχεδιασμό, χρησιμοποιώντας ωστόσο τις ίδιες μεταφορές με τον Adams: «Καθώς το μεγαλύτερο βάρος πάντοτε θα μεταφέρει το μικρότερο, καθώς όλοι οι τροχοί της μηχανής τίθενται σε κίνηση από έναν [τροχό], παραμένει μόνο να μάθουμε ποια δύναμη στο σύνταγμα έχει το μεγαλύτερο βάρος, γιατί αυτή θα κυβερνήσει: και μολονότι οι άλλες, ή μέρος τους, ενδεχομένως να καθυστερούν, ή, όπως λένε, παρακολουθούν την ταχύτητα της κίνησής της, εφόσον δεν μπορούν να τη σταματήσουν, οι απόπειρές τους θα αποβούν άκαρπες: Η πρώτη κινητήρια δύναμη θα τεθεί επιτέλους σε κίνηση» (Paine, Common Sense, 1776).

Καταφεύγοντας σε μία ξεκάθαρα νευτώνεια γλώσσα, ο Paine περιέγραψε στη συνέχεια την ανάδυση μιας κοινωνίας σε έναν άγριο και αφιλόξενο τόπο, όπου η αναγκαιότητα, «ακριβώς όπως μια βαρυτική δύναμη, θα ενσωματώσει σύντομα τους νεοαφιχθέντες μετανάστες μας σε κοινωνία». Η αμοιβαία «βαρυτική» αυτή σχέση θα είναι τόσο δυνατή, ώστε ακόμη και οι υποχρεώσεις που θέτει ο νόμος και η κυβέρνηση θα είναι περιττές.

Ωστόσο, «δεδομένου ότι μόνο ο Παράδεισος παραμένει απόρθητος από την ανθρώπινη κακία», μόλις οι μετανάστες ξεπεράσουν τις πρώτες δυσκολίες «που τους ενώνουν σε έναν κοινό σκοπό», θα αρχίσουν να χαλαρώνουν οι δεσμοί της υποχρέωσης και της σύνδεσης μεταξύ τους. Το αποτέλεσμα θα είναι η αναγκαιότητα κάποιας μορφής κυβέρνησης που θα προσφέρει το αντίδοτο στην ατέλεια της ηθικής αρετής. (Paine, Common Sense, 1776)

Ενδιαφέρον παρουσιάζει και το

εκπαιδευτικό Σχέδιο του Benjamin Rush,

το οποίο περιέγραφε ο ίδιος ως μια

απόπειρα «να μετατρέψει τους

ανθρώπους σε ρεπουμπλικανικές

μηχανές», υποστηρίζοντας ότι «αυτό θα

πρέπει να γίνει, αν αναμένουμε από

αυτούς να εκτελούν όπως πρέπει αυτό που

τους αναλογεί, στη μεγάλη μηχανή της

κυβέρνησης του κράτους»

(Rush, A Plan for the Establishment of

Public Schools and the Diffusion of

Knowledge in Pennsylvania, 1786).

Benjamin Rush (1745 – 1813)

Στην πολιτική συζήτηση σχετικά με τη

φύση και τις λειτουργίες του νέου

Συντάγματος, οι μεταφορικές εικόνες

μηχανών και πλανητικών συστημάτων

αναδύονται συχνά, πότε η μία και πότε

η άλλη, με διάφορα νοήματα.

Στο Ομοσπονδιακό Συνέδριο του 1787,

ο John Dickinson συνέκρινε «το

προτεινόμενο Εθνικό Σύστημα με το

Ηλιακό Σύστημα, όπου τα Κράτη ήταν οι

πλανήτες και θα έπρεπε να τους

επιτραπεί να κινούνται στις κανονικές

τους τροχιές» (στο Farrand, 1937).

John Dickinson (1732 –1808)

Στην απάντηση του Madison, ωστόσο, οι ίδιες μεταφορές χρησιμοποιήθηκαν για να υποστηρίξουν ακριβώς τον αντίθετο ισχυρισμό:

«Επιστρέφοντας στις εικόνες που μας δανείζει το πλανητικό Σύστημα, αυτό το προνόμιο της Γενικής Κυβέρνησης είναι η μεγάλη διαχέουσα αρχή που πρέπει να ελέγχει τις κεντρόφυγες τάσεις των Πολιτειών, οι οποίες δίχως αυτή [τη δύναμη] θα ίπτανται διαρκώς εκτός των κανονικών τροχιών τους, καταστρέφοντας την τάξη και την αρμονία του πολιτικού συστήματος» (στο Farrand, 1937).

James Madison

(1751 – 1836)

Ωστόσο, η χρήση τέτοιων μεταφορών δεν στόχευε απλά στην επεξήγηση του προτεινόμενου συστήματος διακυβέρνησης, αλλά στην ηθική υποστήριξη του τρόπου με το οποίο θα έπρεπε να οργανωθεί το πολιτικό σύστημα.

Αν και οι Dickinson και Madison χρησιμοποίησαν τις ίδιες νευτώνειες μεταφορές, ο συμβολισμός τους ήταν εκ διαμέτρου αντίθετος. Οι πολιτείες της ομοσπονδίας μπορεί να μοιάζουν με «πλανήτες» του «Ηλιακού» εθνικού συστήματος, αλλά οι πορείες της «κίνησής» τους παραμένουν αντικείμενο διαφωνίας πάνω στη βάση του τι συνιστά μια «κανονική τροχιά», αμετάβλητη, δεδομένη και νομιμοποιημένη από την ίδια τη φύση.

Υποστηρίζοντας την αναγκαιότητα μιας βουλής δύο νομοθετικών

σωμάτων, ο Adams επίσης αναφερόταν με παρόμοιο τρόπο

«σε εκείνες τις έλξεις και τις απωθήσεις μέσω των οποίων

διατηρείται η ισορροπία της φύσης, ή … τις κεντρομόλες και

κεντρόφυγες δυνάμεις μέσω των οποίων τα ουράνια σώματα

συνεχίζουν τις τροχιές τους, αντί να τρέχουν προς τον ήλιο ή να

ίπτανται σε εφαπτόμενες μεταξύ κομητών και μόνιμων αστέρων,

προωθημένα ή ελκυόμενα από διαφορετικές δυνάμεις σε

διαφορετικές κατευθύνσεις, … αλλά αν έλκονταν μόνο από μία

[δύναμη], θα επερχόταν αναρχία, όπου και αν κατευθύνονταν»

(Adams, A Defence of the Constitutions of the Government of the

United States of America, 1786-1787).

Σύμφωνα με τα δημοφιλή λόγια του George Washington, από την άλλη,

«τα διάφορα τμήματα της Κυβέρνησης θα μπορούσαν να διατηρηθούν στην απόλυτη Συνταγματική τους καθαρότητα, δίχως κάθε προσπάθεια του ενός να επιβληθεί στα δικαιώματα ή προνόμια του άλλου – ώστε η Γενική Κυβέρνηση και αυτή της Πολιτείας θα μπορούν να κινούνται στις κανονικές τους Τροχιές» (“Farewell Address” 1796).

George Washington (1732 –1799)

Το ίδιο το Σύνταγμα γινόταν φαντασιακά αντιληπτό είτε ως ένα γιγαντιαίο ρολόι, είτε ως μια μηχανή, είτε ως το διαπλανητικό σύστημα. Παρά τις σχετικές τους διαφορές, όλες αυτές οι μεταφορές απεικόνιζαν μια αρμονική, καθορισμένη και ισορροπημένη τάξη που εντοπίζεται είτε απευθείας στη φύση (πλανητικό σύστημα), είτε στις αντανακλάσεις της αρμονίας της (μηχανή), σε μια προσπάθεια νομιμοποίησης της πολυπόθητης ομαλής και προκαθορισμένης λειτουργίας της νέας κυβέρνησης.

Οι έντονες συζητήσεις σχετικά με το ομοσπονδιακό κυβερνητικό σύστημα αποκάλυψε επίσης τη διαλεκτική σχέση της νευτώνειας ρητορικής με άλλες επιστημονικές και τεχνολογικές συζητήσεις της εποχής.

Απαντώντας στους αντιφεντεραλιστές της Νέας Υόρκης, ο Alexander Hamilton δήλωνε:

«Κάντε το σύστημα ολοκληρωμένο στη δομή του, δώστε μια τέλεια συμμετρία και ισορροπία στα μέρη του, και οι δυνάμεις που θα του δώσετε δεν θα επηρεάσουν ποτέ την ασφάλειά σας» (Address of June 27, 1788). Πρέπει να επινοήσει κανείς «την εσωτερική δομή της κυβέρνησης έτσι ώστε τα διάφορα συστατικά του μέρη, με τις αμοιβαίες σχέσεις τους, να καταστούν τα μέσα ώστε να διατηρεί το ένα το άλλο στις προκαθορισμένες τους θέσεις» (The Federalist, No. 5).

Alexander Hamilton (1755/1757 – 1804)

Η πίστη τις νομιμοποιητικές δυνάμεις της νευτώνειας μεταφοράς

ήταν επίσης εμφανής στη μετέπειτα χρήση της σε περιόδους

κρίσης που προέκυψαν είτε από την αμφισβήτηση της

αποτελεσματικότητας του συστήματος ελέγχου των λεγόμενων

checks and balances, είτε από την επιδείνωση των κομματικών

αντιπαλοτήτων.

Σε μια προσπάθεια ενίσχυσης της πίστης στις συνταγματικές

λειτουργίες, ο Jefferson μιλούσε για μια «όμορφη ισορροπία»

πάνω στην οποία εδραιώθηκε το Σύνταγμα, προβλέποντας ότι το

ομοσπονδιακό σύστημα, «όπως οι πλανήτες που γυρνούν γύρω από

τον ήλιο τους», θα αποκάλυπτε τελικά «έναν βαθμό τελειότητας,

που δεν συναντάται πουθενά παρά μόνο στο ίδιο το διαπλανητικό

σύστημα» (Jefferson to Peregrine Fitzhugh, February 23, 1798).

Σε αυτή την πρώιμη φάση, η αμερικανική ρητορική επικεντρωνόταν ως επί το πλείστον στην οργάνωση του κυβερνητικού συστήματος.

Λίγες μόνο αναφορές αφορούσαν τις εξωτερικές σχέσεις του αμερικανικού κράτους και αυτές σχετίζονταν κυρίως με τις σχέσεις με την Αγγλία.

Στο έργο του Common Sense (1776), ο Thomas Pain μιλά με νευτώνεια γλώσσα, παρομοιάζοντας την Αγγλία με τον «κύριο πλανήτη» και την Αμερική με τον «δορυφόρο» του. Στη συνέχεια, όμως ο ισχυρισμός αλλάζει:

[Π]οτέ η φύση δεν έχει πλάσει τον δορυφόρο μεγαλύτερο από τον κύριο πλανήτη. Καθώς λοιπόν η Αγγλία και η Αμερική, σε σχέση μεταξύ τους, ανατρέπουν την κοινή τάξη της φύσης, είναι προφανές ότι ανήκουν σε διαφορετικά συστήματα.

Εδώ η «κοινή τάξη της φύσης» αναφέρεται για να αποσταθεροποιήσει

την τάξη της σχέσης των δύο κρατών και, ως εκ τούτου, να νομιμοποιήσει την ανεξαρτησία της Αμερικής ως ανήκουσας σε ένα διαφορετικό σύστημα βαρύτητας.

Η ίδια αγωνία να αναγνωριστεί το νεοσύστατο κράτος ως μια αυτόνομη, ανεξάρτητη οντότητα είναι επίσης εμφανής στο έργο του Thomas Pownall Memorial ... to the Sovereigns of Europe (1780).

Ο Pownall χρησιμοποιεί μια νευτώνεια μεταφορά που απεικονίζει μια δυναμική, σχεδόν κοσμογονική εικόνα του αμερικανικού κράτους, περιγράφοντας την ανεξαρτησία ως την «κανονική τροχιά» του κράτους, αμετάβλητη, καθορισμένη, και νομιμοποιημένη από τη φύση:

Αυτό το νέο σύστημα ισχύος ενωμένο σε κίνηση γύρω από το δικό του κανονικό κέντρο ... μεγεθύνεται από ιδέες που επιταχύνονται και από τμήματα που συνδέονται και αθροίζονται, και μετατρέπεται σε μια ανεξάρτητη οργανωμένη οντότητα, μια σπουδαία και ισχυρή αυτοκρατορία. Έχει αναλάβει την ισότιμη θέση του μαζί με τα άλλα έθνη πάνω στη γη.

Ωστόσο, στη συνέχεια, ο Pownall

σημειώνει ότι η Αμερική έχει

καταστεί «ένας νέος κύριος

πλανήτης στο σύστημα του

κόσμου».

Αν και ο πλανήτης αυτός φυσικά

ακολουθεί τη δική του τροχιά, αυτό

«πρέπει να επηρεάζει τις τροχιές

όλων των άλλων πλανητών», και

αναγκαστικά «μετατοπίζει το

κέντρο βαρύτητας του όλου

συστήματος του Ευρωπαϊκού

κόσμου»

Thomas Pownall (1722 – 1805)

Αυτός ο μεγάλος Φιλόσοφος έχει

απεικονίσει την Αυλή της Μεγάλης Βρετανίας με τον Ήλιο και αυτή της Γαλλίας με έναν Κομήτη. Η Γαλλία στην εκκεντρικότητα των Πολιτικών της κινήσεων έχει επί μακρόν συγκρουστεί βίαια με τη Βρετανία και, μέσω της Σύγκρουσης, έχει αποσπαστεί ένα Τμήμα του Σώματός της, το οποίο, ισορροπημένο από τις διαδραστικές Δυνάμεις της κεντρόφυγης και κεντρομόλου Ισχύος, έχει βρει μια δική του Τροχιά, και σχηματίζει έναν νέο Πλανήτη στο Σύστημα, που αποκαλείται η Αμερικανική Αυτοκρατορία. (Francis Hopkinson “Literary Christmas Gambol”)

Francis Hopkinson (1737 – 1791)

Σε μια προσπάθεια να προσαρμοστεί σε ένα διεθνές διακρατικό

σύστημα που λειτουργεί με όρους ισχύος, το νέο αμερικανικό

κράτος όφειλε πρώτα να κατανοήσει το δικό του σύστημα και στη

συνέχεια να ανακαλύψει τους νόμους που το διέπουν.

Στην Ευρώπη, το φαντασιακό της ισορροπίας ισχύος

περιέγραφε ήδη τη δυναμική του διεθνούς συστήματος. (i.e.

Vattel, The Law of Nations, 1758)

Δεδομένης της εκτεταμένης χρήσης των νευτώνειων μεταφορών

για την περιγραφή της οργάνωσης και λειτουργίας της

κυβέρνησης, δεν είναι δύσκολο να κατανοήσουμε την ένταξή τους

στον πολιτικό λόγο σχετικά με τις διεθνείς σχέσεις των ΗΠΑ.

Η τάξη του φυσικού κόσμου θα μπορούσε για μια ακόμη φορά να λειτουργήσει ως το φυσικό και νόμιμο σχέδιο για την κατανόηση των νόμων που καθορίζουν τη συμπεριφορά, τα συμφέροντα και τις σχέσεις των κρατών.

Αν αυτοί οι νόμοι είναι γνωστοί, τότε θα ήταν εφικτός ο ακριβής προσδιορισμός της κρατικής ισχύος με επιστημονικό τρόπο, σύμφωνα με το μέγεθος της επικράτειας, του πληθυσμού, της οικονομίας, αντανακλώντας τη νευτώνεια πίστη στην τελειότητα των μαθηματικών.

Συνεπώς, το διεθνές σύστημα περιγράφηκε μεταφορικά ως ένα διαπλανητικό σύστημα και τα μέρη του (τα κυρίαρχα κράτη) ως πλανήτες που κινούνται σε προκαθορισμένες τροχιές (βλ. Gilbert, 1961).

Η νευτώνεια μεταφορικότητα στην αμερικανική πολιτική σκέψη συνδέεται αναπόσπαστα με την πολιτική οντολογία του νεοσύστατου κράτους.

Το ζήτημα συνδέεται με τη σχέση μεταξύ: α) των πρώτων Αμερικανών ως μιας ιστορικής κοινότητας που

καθορίστηκε από την ιστορική τους παρουσία και μακροημέρευση και

β) της ιδρυτικής πράξης που εδραίωσε αυτή την ιστορική κοινότητα (Paul Ricoeur 1984)

Οι νευτώνειες μεταφορές συνέβαλαν στην

«επαναληψιμότητα» αυτής της ιδρυτικής πράξης στην

κοινωνική μνήμη, διαιωνίζοντας την αρχική ενέργεια

της ιδρυτικής πράξης (βλ. Ellul, 1973).

Προσέφερε δηλαδή μια βάση ταύτισης για τις

μελλοντικές γενιές που κατανόησαν τον εαυτό τους και

την αφετηρία τους με όρους των ιδεών που

ενσωματώθηκαν στα ιδρυτικά κείμενα του έθνους και

στην μεταφορικότητα της πολιτικής σκέψης.

It is into this gap, characteristic of all situations après

coup, that the images and interpretations intervene. A

founding act can be revived and reactualised only

in an interpretation which models it retroactively,

through a representation of itself. Perhaps no social

group could exist without this indirect relation to its

own inaugural event. (Ricoeur, 1981)

Η νευτώνεια μεταφορικότητα λειτούργησε ιδεολογικά ως η

νομιμοποίηση και ο ορθολογισμός, η αυτοεκπληρούμενη

προφητεία του Pownall.

Σε αυτή τη διαδικασία σχηματοποίησης το νευτώνειο φαντασιακό ενδυνάμωσε, α) την εξιδανίκευση της αμερικανικής εικόνας για τον

εαυτό της και για τις σχέσεις της με τους άλλους και β) τη διαιώνιση αυτής της νέας εξιδανικευμένης εικόνας.

Αν η αρχική λειτουργία της ιδεολογίας είναι να «διαιωνίζει μια ιδρυτική πράξη μέσω της ‘απεικόνισής’ της», τότε η ιδεολογική λειτουργία του νευτώνειου συλλογικού φαντασιακού στα ιδρυτικά κείμενα των ΗΠΑ ήταν να ερμηνεύσει και να προεγγράψει αυτό που είναι πολιτικά πραγματικό και εφικτό (Ricoeur, 1981).

Παράδειγμα, επέμβαση στην Κορέα (1950).

Τουλάχιστον στην περίπτωση του λεγόμενου Αμερικανικού Νευτωνιασμού, αυτή η ιδεολογική λειτουργία θεωρώ ότι είναι βαθιά ριζωμένη στην ιδρυτική πράξη της ίδιας της αμερικανικής κοινωνίας.