Krzemieniarstwo stref rytualnych południowej Skandynawii

MIROSŁAW MASOJĆ

KRZEMIENIARSTWO STREF RYTUALNYCH POŁUDNIOWEJ SKANDYNAWII

UNIWERSYTET WROCŁAWSKIInstytut Archeologii

MIROSŁAW MASOJĆ

KRZEMIENIARSTWO STREF RYTUALNYCH POŁUDNIOWEJ SKANDYNAWII

WROCŁAW 2014

4

Recenzenci: prof. dr hab. Bogusław Gedigaprof. dr hab. Romuald Schild

Opracowanie redakcyjne: Barbara Krukiewicz, Karol BykowskiKorekta: Barbara Krukiewicz

Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba�ekTłumaczenie streszczenia i podpisów pod ryciny w języku angielskim:

Bartłomiej MadejskiTłumaczenie streszczenia w języku duńskim: Mikkel Kieldsen

Okładka: Nicole Lenkow

Zdjęcia na okładce:Dom kultowy Grydehøj . Archiwum muzeum w Thisted (fot. B. H. Nielsen)Przekłuwacze z obiektów kultowych kurhanu Torup Høje (fot. M. Jórdeczka)

Noże tylcowe ze stanowiska Stagstrup, Thy z prywatnej kolekcji Aksela Kristensena (fot. M. Masojć)

ISBN 978-83-61416-09-8

Uniwersytet WrocławskiInstytut Archeologii

© Copyright by Uniwersytet WrocławskiWrocław 2014

Nakład: 200 egz.

Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN

im. S. Kulczyńskiego, Sp. z o.o. 53-505 Wrocław, ul. Joachima Lelewela 4

5

SPIS TREŚCI

Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131. O fenomenie krzemieniarstwa przełomu epok metali . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152. Ramy czasowe i przestrzenne. Koncepcja pracy. Metody . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173. Domy kultowe. Definicja. Idea. Chronologia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.1. Domy kultowe epoki kamienia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.2. Obiekty kultowe wczesnej epoki brązu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.3. Definicja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 3.3.1. Lokalizacja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3.3.2. Konstrukcja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3.3.3. Charakter materiałów zabytkowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.4. Idea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.5. Chronologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334. Specyfikacja informacji źródłowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 4.1. Stan badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 4.2. Zespoły krzemienne późnej epoki brązu – konteksty występowania . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.2.1. Osadnictwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4.2.1.1. Obraz ogólny, na podstawie Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 4.2.1.2. Bjerre, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 4.2.1.3. Bulbjerg Troldsting, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 4.2.1.4. Fragtrup, Vesthimmerland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 4.2.1.5. Højby, Fionia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 4.2.1.6. Skamlebæk, Zelandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 4.2.1.7. Vinde Helsinge, Zelandia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 4.2.1.8. Voldtofte, Fionia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 4.2.2. Miejsca akwizycji surowca i pracownie krzemieniarskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 4.2.2.1. Knudshoved, Fionia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 4.2.2.2. Stagstrup, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 4.2.3. Depozyty krzemienne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4.2.4. Krzemienie jako znaleziska grobowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Wkładki – Dom kultowy Sandagegård – Sierp z torfowiska Stenild 5. Zróżnicowanie obiektów kultowych z późnej epoki brązu Jutlandii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 5.1. Domy kultowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 5.2. Półkoliste obiekty kultowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

6

5.3. Torup Høje i kolejne typy obiektów kultowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 5.4. Czworościenne instalacje kamienne południowej Jutlandii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 5.5. Pozostałe obiekty . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 756. Obiekty kultowe z zespołami krzemiennymi północnej Jutlandii . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 6.1. Grydehøj, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 6.1.1. Struktura zespołu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 6.1.2. Surowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 6.1.3. Technologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 6.1.4. Rdzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 6.1.5. Półsurowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6.1.6. Narzędzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 6.1.7. Formy doraźne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 6.1.8. Układ przestrzenny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 6.2. Høghs Høj, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 6.2.1. Struktura zespołu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 6.2.2. Surowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 6.2.3. Technologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 6.2.4. Rdzenie i półsurowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 6.2.5. Narzędzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 6.3. Gramstrup I, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 6.4. Ginnerup, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 6.5. Torpu Høje, Fjelsø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 6.5.1. Układy pionowo stojących głazów . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 6.5.2. Obiekty rowkowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 6.5.3. Pary obiektów posłupowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 6.5.4. Kopce otoczaków kamiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 6.5.5. Sektory eksploracji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 6.5.5.1. Sektor A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.5.2. Sektor B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.5.3. Sektor C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.5.4. Sektor D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.6. Struktura zespołu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.7. Układ przestrzenny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 6.5.8. Surowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 6.5.9. Technologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 6.5.10. Rdzenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 6.5.11. Półsurowiec . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 6.5.12. Narzędzia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1257. Zagadnienia technologiczno-typologiczne krzemieniarstwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.1. Aspekty technologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.2. Dynamiczne ujęcie zespołów stref rytualnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 7.2.1. Surowiec (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 7.2.2. Wczesna faza rdzeniowania (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 7.2.3. Zaawansowane rdzeniowanie (III) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 7.2.4. Eksploatacja końcowa (IV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 7.2.5. Odpady i wyroby nieokreślone (V) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 7.2.6. Narzędzia (VI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

7

7.3. Struktura narzędziowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 7.3.1. Noże tylcowe . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 7.3.2. Rylce . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1408. Badania mikrośladów użytkowania krzemieniarstwa stref rytualnych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 8.1. Przedmiot i metoda badań . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 8.2. Stan zachowania wyrobów krzemiennych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 8.3. Charakterystyka zniszczeń kulturowych na artefaktach . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 8.3.1. Ślady technologiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 8.3.2. Zróżnicowanie śladów pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 8.3.3. Nóż tylcowy z domu kultowego Gramstup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 8.4. Interpretacja mikrośladów – funkcjonalna specyfika narzędzi z domów kultowych . . . . . 1519. Dom kultowy Grydehøj. Wyniki analiz przyrodniczych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 9.1. Analiza antropologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 9.2. Analizy geochemiczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 9.2.1. Fosfor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 9.2.2. Miedź . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 9.3. Szczątki makrobotaniczne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 9.4. Analiza palinologiczna . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 9.5. Chronometria radiowęglowa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 9.6. Wnioski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16810. Krzemieniarstwo rytualne . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 10.1. Uwagi na temat znaczenia konstrukcji domów kultowych . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 10.2. Krzemieniarstwo rytualne czy krzemienie w domach kultowych? Sacrum versus profanum . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173 10.3. Rytuał . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17611. Zakończenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Literatura . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Tabele . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193Tablice . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205Streszczenie angielskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235 Streszczenie duńskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239 Spis rycin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 243Spis tabel . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248Spis tablic . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 249

9

CONTENTS

Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131. On the phenomenon of flintworking at the turn of the Metal Ages . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 152. Temporal and spatial framework. Concept of the work. Methods . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173. Cult houses. Definition. Idea. Chronology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.1. Cult houses from the Stone Age . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 3.2. Cult objects of the early Bronze Age . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 3.3. Definition. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 3.3.1. Location . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3.3.2. Construction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 3.3.3. Character of the artefacts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.4. Idea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31 3.5. Chronology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 334. Specification of source information . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 4.1. Current status of the research . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35 4.2. Flint assemblages of the late Bronze Age – contexts of occurrence . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38 4.2.1. Settlement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 4.2.1.1. General picture, on the basis of Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40 4.2.1.2. Bjerre, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 41 4.2.1.3. Bulbjerg Troldsting, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 4.2.1.4. Fragtrup, Vesthimmerland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 4.2.1.5. Højby, Funen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49 4.2.1.6. Skamlebæk, Zealand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 4.2.1.7. Vinde Helsinge, Zealand . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 4.2.1.8. Voldtofte, Funen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 4.2.2. Places of acquisition of the raw material and flintworking workshops . . . . . . . . . . 56 4.2.2.1. Knudshoved, Funen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 4.2.2.2. Stagstrup, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59 4.2.3. Flint deposits . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4.2.4. Flints as funerary finds . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63Inserts – Cult house Sandagegård – Sickle from the Stenild peat bog5. Diversity of cult objects from the late Bronze Age in Jutland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67 5.1. Cult houses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 70 5.2. Semicircular cult objects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72

10

5.3. Torup Høje and successive types of cult objects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73 5.4. Tetrahedral stone installations from southern Jutland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74 5.5. Remaining objects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 756. Cult objects with flint assemblages from southern Jutland . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 6.1. Grydehøj, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78 6.1.1. Structure of the assemblage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 6.1.2. Raw material . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82 6.1.3. Technology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83 6.1.4. Cores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84 6.1.5. Blanks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 6.1.6. Tools . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86 6.1.7. Ad hoc forms . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 6.1.8. Spatial arrangement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 6.2. Høghs Høj, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 6.2.1. Structure of the assemblage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95 6.2.2. Raw material . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 6.2.3. Technology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 6.2.4. Cores and blanks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 6.2.5. Tools . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100 6.3. Gramstrup I, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105 6.4. Ginnerup, Thy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106 6.5. Torpu Høje, Fjelsø . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 6.5.1. Arrangements of vertically positioned boulders . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114 6.5.2. Fluted objects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 6.5.3. Pairs of posthole objects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115 6.5.4. Mounds of pebble stones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116 6.5.5. Exploration sectors . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 6.5.5.1. Sector A . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.5.2. Sector B . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.5.3. Sector C . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.5.4. Sector D . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.6. Structure of the assemblage . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118 6.5.7. Spatial arrangement . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119 6.5.8. Raw material . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 6.5.9. Technology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122 6.5.10. Cores . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 6.5.11. Blanks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123 6.5.12. Tools . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1257. Issues in flintworking technology and typology. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.1. Technological aspects . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129 7.2. Dynamic view of assemblages from ritual zones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 7.2.1. Raw material (I) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130 7.2.2. Early phase of coring (II) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 131 7.2.3. Advanced coring (III) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132 7.2.4. Final exploitation (IV) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 7.2.5. Other flakes and unidentified products (V) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133 7.2.6. Tools (VI) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133

11

7.3. Tool structure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134 7.3.1. Backed knives . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 136 7.3.2. Burins . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1408. Examination of microtraces of use of flintworking from ritual zones . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145 8.1. Object and method of examination . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146 8.2. Preservation status of flint products . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147 8.3. Characteristics of cultural damage on artefacts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 8.3.1. Technological traces . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 8.3.2. Diversity of traces of work . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148 8.3.3. Backed knife from the Gramstup cult house . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150 8.4. Interpretation if microtraces – functional specificity of tools from cult houses . . . . . . . . . 1519. Grydehøj cult house. Results of biological analyses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 9.1. Anthropological analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159 9.2. Geochemical analyses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 160 9.2.1. Phosphorus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161 9.2.2. Copper . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162 9.3. Macrobotanical remains . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 163 9.4. Palynological analysis . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164 9.5. Radiocarbon chronometry . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 166 9.6. Conclusions . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16810. Ritual flintworking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 10.1. Remarks on the significance of construction of cult houses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 169 10.2. Ritual flintworking or flints in cult houses? Sacrum versus profanum . . . . . . . . . . . . . . . . 173 10.3. Ritual . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17611. Concluding remarks . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 185Tables . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193Charts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205English summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 235Danish summary . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 239List of figures . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 251List of tables . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256List of charts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257

13

W Oxfordzie, w 2009 roku, w międzynaro-dowej serii wydawniczej British Archaeological Reports (B.A.R.) (nr 1932) ukazała się praca do-tycząca krzemieniarstwa późnej epoki brązu na terenie Skandynawii, będąca dysertacją doktor-ską szwedzkiego archeologa Andersa Högberga. Kiedy sezon wcześniej, podczas grudniowego spotkania z Andersem, w jego ówczesnym miej-scu pracy – Muzeum w Malmö, dyskutowaliśmy o zajmujących nas zagadnieniach występowa-nia wyrobów krzemiennych przełomu epok metali w różnych kontekstach kulturowych, wspomniana praca była już w druku. Wymie-niając uwagi związane z moimi spostrzeżeniami dotyczącymi zespołów z północnej Jutlandii poruszyłem temat obecności artefaktów krze-miennych w strukturach kultowych regionu Thy. Okazało się, że zjawisko to nie zostało uwzględnione przez niego we właśnie druko-wanej, jak się później okazało doskonałej dyser-tacji1 (Högberg 2009). Mimo iż pierwsze kolekcje krzemienne z domów kultowych od przeszło trzydziestu lat znajdowały się w magazynach muzealnych (najwcześniejszy zespół krzemien-ny odkryty został w 1978 roku podczas badań domu kultowego Høghs Høj, Thy), żadna z nich nie była przedmiotem badań i publikacji, a wie-dza na ich temat zarezerwowana była jedynie dla niewielkiego grona osób związanych z ich pozyskaniem. Publikacje obiektów określanych jako domy kultowe nie zawierały informacji o masowo występujących w części z nich wy-robach krzemiennych (B.H. Nielsen 1999, 2000; B.H. Nielsen, Bech 2001; Victor 2002; Kaul 1993, 2006). Jedyna lakoniczna wzmianka o obecności zabytków krzemiennych „typowych” dla okre-

WSTĘP

su późnej epoki brązu zamieszczona została w publikacji Bjarne Henninga Nielsena i Jensa--Henrika Becha poświęconej domom kultowym regionu Thy na Jutlandii (2004).

Od spotkania w Malmö był już tylko krok do mojego zaangażowania w badania zespołów krzemiennych występujących w obrębie struk-tur kultowych późnej epoki brązu północnej Jutlandii i do porzucenia pierwotnego celu skandynawskich prac, jakim miało być studium porównawcze krzemieniarstwa przełomu epok metali obszarów południowej Skandynawii z Europą Środkową, głównie terenami ziem polskich. Rezultaty tych badań są przedmiotem prezentowanej książki. Wstępnie zostały one już zasygnalizowane w literaturze (Masojć, Bech 2011; Masojć, Bech, Kufel-Diakowska 2013).

Początku mojego zainteresowania zagad-nieniem krzemieniarstwa południowej Skan-dynawii dopatruję się w pracach terenowych wrocławskiego Zespołu Badań Ratowniczych Instytutu Archeologii i Etnologii Polskiej Aka-demii Nauk, na powstającym odcinku auto-strady A4 na terenie województwa opolskiego, które realizowaliśmy w terenie od 1998 roku wraz z Jarosławem Bronowickim (Bronowicki, Gediga, Masojć 2002). Moje zainteresowania badawcze koncentrowały się wówczas przede wszystkim wokół prehistorycznych społeczno-ści łowiecko-zbierackich (Masojć 2004). Kiedy więc w trakcie wykopalisk na każdym niemal stanowisku natrafialiśmy na odmienną i specy-ficzną wytwórczość krzemieniarską, pojawiającąsię w kontekście osad kultury łużyckiej, z zacie-kawieniem studiowaliśmy te trudne zespoły. Analizowaliśmy owe łużyckie krzemienie przy, trzeba powiedzieć, umiarkowanie optymistycz-nym spojrzeniu Profesora Bogusława Gedigi 1 Recenzje: Werra D. 2009; McLaren A.P. 2011; Werra D.

2011.

14

WSTĘP

na interpretacje dotyczące atrybucji kulturowej tych bardzo „późnych”, według nas, zespołów krzemiennych. Myślę, że dopiero znaleziska z obiektu 91B z Zakrzowa 41 w powiecie krap-kowickim, w postaci dwóch noży tylcowych umieszczonych pod odwróconym naczyniem kultury łużyckiej (Bronowicki, Masojć 2010, ryc. 8), przekonały naszego ówczesnego Szefa do trafności tych obserwacji. Sprawozdawcze publikacje łużyckich materiałów krzemiennych z terenu Opolszczyzny (Bronowicki, Masojć 2008), spotkały się również z pozytywnym przyjęciem kolegów, specjalistów „kamienia-rzy”. Prezentując wyniki prac na XV kongresie Międzynarodowej Unii Nauk Pra- i Protohisto-rycznych (UISPP) w Lizbonie przekonaliśmy się, iż nasze znaleziska wpisują się doskonale w wytwórczość krzemieniarską późnej epo-ki brązu północnej Europy (Bronowicki, Ma-łecka-Kukawka, Masojć 2006). Ścisłe analogie znajdowaliśmy m.in. na Wyspach Brytyjskich (Ballin 2010), w Skandynawii (Eriksen 2010), ale sięgały one również terenów Bliskiego Wschodu (Rosen 1996). Chęć bliższego przyjrzenia się zespołom skandynawskim i porównania ich do materiałów zakrzowskich leży więc u genezy moich studiów nad krzemieniarstwem struktur kultowych Jutlandii.

Stały się one możliwe dzięki rządowemu stypendium duńskiemu – Danish Government Scholarship (2008) oraz dwukrotnemu stypen-dium Fundacji Kazimierza Salewicza – Kazimierz Salewicz og hustru Marit Jensens Studiefond (2010, 2012). Analizy przyrodnicze domu kultowego Grydehøj, datowania radiowęglowe a także ana-lizy funkcji wyrobów krzemiennych możliwe były dzięki rocznemu grantowi Narodowego Centrum Nauki, trzeciej edycji programu Opus (2013).

Ich realizacja nie ujrzałaby efektu końcowego bez niezwykle przychylnego podejścia grona archeologów duńskich, z którymi przyszło mi współpracować. W pierwszej kolejności wymienić powinienem dwóch prehistoryków z muzeów jutlandzkich – Jensa-Henrika Becha z muzeum w Thisted i Martina Mikkelsena z muzeum w Viborgu, którzy użyczając mate-riałów krzemiennych, byli jednocześnie moimi przewodnikami po archeologii epoki brązu, imponując akademicką wiedzą połączoną z wie-loletnim doświadczeniem terenowym. Podzię-kowania kieruję również do kolegów: Klavsa Randsborga (Universitet w Kopenhadze), Poula O�o Nielsena oraz Flemminga Kaula (MuzeumNarodowe w Kopenhadze), Jørgena A. Jacobse-na oraz Mogensa Bo Henriksena (Odense Bys Museer), Mikkela Kieldsena (Viborg Museum) oraz Anne Loise Haack Olsen (Museum for Thy og Vester Hanherred, Thisted). Wszyscy oni byli niezmiernie pomocni podczas moich studiów skandynawskich. Specjalne podzię-kowania chciałbym złożyć Lisse i Knudowi Hove (Thisted) za okazaną życzliwość, a przede wszystkim za ich gościnność w trakcie pobytów w Thy. Osobą z mojej rodzimej uczelni stale mo-bilizującą mnie do realizacji niniejszej pracy, za co jestem mu wdzięczny, był Jerzy Piekalski.

Bez merytorycznej i administracyjnej pomocy wspomnianych wyżej osób i instytucji nie był-bym w stanie zrealizować zamierzenia, jakie sobie w niniejszej pracy postawiłem. Jednak wszelkie błędy i niedociągnięcia potencjalnie w niej zawarte są już jedynie moim „dorob-kiem”. Mam również nadzieję, że niniejsza monografia, będąca zwieńczeniem kilkuletnichstudiów, nie będzie ostatnim etapem mojej duńskiej i ogólnie skandynawskiej przygody z prehistorią.

15

Przez setki tysięcy lat ludzkiej prehistorii, aż do momentu pojawienia i późniejszego upo-wszechnienia się technologii wykorzystywania metali, łupliwe surowce skalne były najważ-niejszym źródłem w produkcji narzędziowej i gospodarce społeczeństw pradziejowych. Od najwcześniejszych świadectw wykorzystywania kamienia jako narzędzia przez wczesne homini-dy, posiadał on podstawową funkcję użytkową, ale niósł również ze sobą elementy kultury i zna-czeń symbolicznych. Symbolika i pozaużytkowy charakter łupanych wyrobów kamiennych są widoczne w epoce kamienia (Fiedroczuk i in. 2007; Płonka 2012). Są one stałymi, istotnymi elementami obrządku pogrzebowego i wielu innych pozautylitarnych aspektów życia (Gam-ble 1999). Szczególnie czytelne jest to w okresie neolitu, a może nawet bardziej we wczesnej epoce brązu, kiedy produkowane i dystrybu-owane po Europie były „fantazyjne” bifacjalnie retuszowane sztylety i sierpy krzemienne (Apel 2001; Libera 2001).

Koniec epoki brązu w Europie przynosi jednak, jak zwykło się przyjmować, załamanie i upadek produkcji krzemieniarskiej zarów-no w aspekcie technologicznym, jak i typolo-gicznym. Najprostszym tego wytłumaczeniem mógłby być wzrost dynamiki cyrkulacji wy-robów metalowych, skutecznie zastępujących „przestarzałe” narzędzia z kamienia. Według niektórych badaczy podtrzymujących tę opinię, upowszechnianie się wyrobów metalowych spowodowało zahamowanie produkcji narzędzi z kamienia, ograniczając ją w zasadzie jedynie do sfery użytkowej, pozbawiając natomiast wa-lorów estetycznych i symbolicznych (Humphrey 2004). Użytkowanie metalu spowodować miało odejście w niepamięć wiedzy na temat zaawan-

1. O FENOMENIE KRZEMIENIARSTWA PRZEŁOMU EPOK METALI

sowanych technik produkcji krzemieniarskiej. Krzemienie wciąż użytkowane były przez spo-łeczności późnej epoki brązu, lecz zdegenerowa-ne zostały do postaci jedynie oportunistycznych, doraźnych form. Paleta narzędzi formalnych stopniowo zredukowała się do minimum, na-dając wyrobom krzemiennym jedynie ściśle funkcjonalny i użytkowy charakter, podczas gdy znaczenie symboliczne przypisywać za-częto bardziej zaawansowanym technologicznie wyrobom metalowym (Edmonds 1995).

Powyższa teza stoi w sprzeczności do treści i wniosków, jakie przedstawione zostaną w tej pracy. Będę starał się wykazać, iż niepodważal-na zmiana technologiczna w krzemieniarstwie, jaka miała miejsce między starszą a młodszą epoką brązu, nie pozbawiła go walorów meta-fizycznych. Może nawet działo się odwrotnie,skoro to właśnie wówczas obserwujemy obec-ność zwartych zespołów krzemiennych w �w.strefach rytualnych.

Uważam, że zagadnienie obecności i zna-czenia wyrobów krzemiennych w kulturze społeczeństw końca epoki brązu i wczesnej epoki żelaza, pomimo ogólnie przyjmowanego ich marginalnego znaczenia, jest zjawiskiem złożonym i wieloaspektowym. Od czysto utyli-tarnego charakteru – jest ono częścią ówczesnej gospodarki ze swoistym systemem pozyski-wania surowca kamiennego, jego dystrybucją, produkcją krzemieniarską i wykorzystywaniem produktów tego rękodzieła, po aspekty poza-utylitarne – w postaci obecności krzemienia w kulturze symbolicznej – wykraczające poza ograniczenia prostej konsumpcji i ekonomii (Lech 1997a). Właśnie na tle krzemieniarstwa przełomu epok metali i przy powyższym zało-żeniu wieloaspektowości będę starał się przed-

16

ROZDZIAŁ 1

stawić czytelnikowi nieznany dotąd aspekt produkcji krzemieniarskiej okresu późnej epoki brązu na terenie Skandynawii – masową obec-ność zabytków krzemiennych w obrębie stref kultowych, w tym �w. domów kultowych,lokalizowanych u stóp kurhanów na terenie północnej Jutlandii.

Wykazane zostanie, jak wielkie znaczenie w dalszym ciągu miał krzemień w życiu ówcze-snych społeczności, zarówno jako surowiec, jak i artefakt. Nie tylko jako materia użytkowana w czynnościach życia codziennego, lecz również jako ważny komponent obrzędowości, silnie związany z religią i rytuałem końca epoki brązu Skandynawii.

17

Jeśli potraktujemy zakres pracy w sposób bardzo ogólny, dotyczy ona krzemieniarstwa okresu późnej epoki brązu na terenie południo-wej Skandynawii. Takie ramy chronologiczne i geograficzne wymagają jednak uwag precyzują-cych, podobnie jak jej zakres merytoryczny. Tym bardziej, że zamierzeniem moim jest sięganie również poza te ogólnie wyznaczone bariery.

Wspomniana we wstępie praca A. Högberga (2009) dotyczy zarówno tych samych prze-strzeni, jak i ram czasowych. Będzie ona przy-taczana wielokrotnie, gdyż wiąże się również merytorycznie z zakresem prezentowanego opracowania. Błędem byłoby pomijanie bądź niedostrzeganie tej wysoko ocenianej przeze mnie pracy, tym bardziej, że będąc dziełem autora skandynawskiego, przedstawia ona lo-kalne spojrzenie. Również, co nie mniej ważne, była mi niewątpliwie bardzo pomocna, poprzez obecne w niej liczne komentarze wobec istnieją-cej skandynawskiej literatury przedmiotu, rzad-ko publikowanej w językach kongresowych, przez którą przyszło mi się przedzierać.

Przechodząc do bardziej precyzyjnych ram pracy, w sensie geograficznym i merytorycz-nym jej jądrem jest północna Jutlandia, będąca częścią współczesnej Danii (ryc. 2.1). Jest to jednocześnie jedna z pięciu głównych jednostek administracyjnych kraju. Na tym terenie, a bar-dziej precyzyjnie – w jego zachodniej części, znajdują się wszystkie analizowane szczegóło-wo zespoły krzemienne stref rytualnych. Domy kultowe występują w regionie o nazwie Thy, rozpościerającym się pomiędzy Morzem Północ-nym a Lim�ordem. Pozostałe obiekty kultowewystępują na wschód i południe od Lim�ordu,w tym na wyspie Mors, głównie w okolicach Viborga (ryc. 2.3).

2. RAMY CZASOWE I PRZESTRZENNE. KONCEPCJA PRACY. METODY

Obiekty kultowe, w postaci �w. domów kul-towych, występują na szeroko pojętym obszarze południowej Skandynawii, w pasie, którego północną barierę wyznaczyć można na linii od północnej Jutlandii w Danii po Uppland w Szwecji, natomiast granica południowa prze-biegałaby od południowych wybrzeży wysp duńskich – Fionii i Zelandii po południowe rubieże Skanii w Szwecji (Victor 2002) (ryc. 2.2). W tak zarysowanej przestrzeni występowa-nia stref rytualnych, które będą przedmiotem analizy w pracy, jedynie na terenie północnej Jutlandii zaobserwowano obiekty kultowe za-wierające homogeniczne zespoły krzemienne. Na pozostałych obszarach wyroby krzemienne, o ile w ogóle obecne, występują jedynie w po-staci pojedynczych artefaktów. Stąd zachodnie peryferie północnej Jutlandii stanowią wyraźną odrębność na tle całej strefy występowania do-mów kultowych późnej epoki brązu.

Również tam znajduje się większość omawia-nych stanowisk o innym charakterze, z których materiały zabytkowe stanowią integralną część pracy. Ponieważ uznałem, iż niewłaściwe by-łoby przedstawianie problemu zespołów krze-miennych obiektów kultowych w oderwaniu od całości problematyki krzemieniarstwa późnej epoki brązu, również inne inwentarze będące przedmiotem moich studiów zostały do pracy włączone. Trzy z nich znajdują się we wspo-mnianym geograficznym jądrze opracowania(Bjerre, Fragtrup, Troldsting), trzy położone są na Fionii (Højby, Voldtofte, Knudshoved), a dwa kolejne na Zelandii (Skamlebæk, Vinde Helsinge). Są to stanowiska, które były dla mnie podstawą analizy całości zagadnienia krze-mieniarstwa tego okresu. Nie są one głównym tematem pracy, a stanowić mają jedynie tło dla

18

ROZDZIAŁ 2

zagadnienia tytułowego. Położone w jeszcze większym dystansie i jeszcze bardziej ogólni-kowo traktowane będzie stanowisko z części kontynentalnej środkowej Europy: Zakrzów 6 w południowo-zachodniej Polsce. Materiały z tego stanowiska stanowić będą tło porównaw-cze dla wybranych aspektów krzemieniarstwa (Bronowicki, Masojć 2010).

Wspomniane stanowiska z terenów współ-czesnej Danii były przedmiotem mojej bezpo-średniej analizy. Pojawią się oczywiście również odniesienia do stanowisk i analiz znanych mi jedynie z lektury. Tu również stosowana bę-dzie zasada największej szczegółowości wobec jądra geograficznego opracowania. Im dalej odpółnocnej Jutlandii tym wnioski i uwagi będą miały charakter bardziej ogólny.

Geograficzne jądro opracowania oznaczonoczerwoną elipsą na rycinie 2.2. Stanowiska poza północną Jutlandią, będące częścią moich analiz, oznaczono również mniejszymi czerwonymi okręgami. Zakres geograficzny niniejszej pra-

cy zaznaczono wraz z zakresem publikacji A. Högberga (2009), która bazowała na materiałach zabytkowych pochodzących z terenu Skanii w Szwecji oraz wschodniej Zelandii w Danii. Również merytorycznie opracowanie Högberga dotyczy innych zjawisk. Jest ono wieloaspekto-wym studium poświęconym w zasadzie jednej kategorii zabytków, �w. dużym nożom tyl-cowym, podczas gdy niniejsza praca traktuje o zespołach krzemiennych pozbawionych takich artefaktów. Obie prace natomiast osadzone są w szerokiej problematyce krzemieniarstwa póź-nej epoki brązu Skandynawii. Choć przestrzen-nie i merytorycznie się nie zazębiają, można traktować je jako wzajemnie się uzupełniające, poprzez wspólną problematykę krzemieniar-stwa w identycznych ramach czasowych.

Analizowane w pracy zjawiska związane są z młodszą częścią epoki brązu (okres IV–VI), co w ujęciu bezwzględnym odpowiada przedzia-łowi lat 1150/1000-500 p.n.e. Zakres czasowy, w jakim mieści się praca, zamyka się w około 500-600 latach kalendarzowych, kiedy spo-łeczności tradycji/kręgu nordyjskiego (ryc. 2.1) wykorzystywały nasypy kurhanów z wczesnej epoki brązu jako miejsca pochówków w obrząd-ku ciałopalnym, konstruując jednocześnie u ich stóp zróżnicowane w formie obiekty kultowe. W Europie Środkowej okres ten przypada na funkcjonowanie kultury łużyckiej i odpowiada fazom Ha A1/2 – Ha D1/2 według systemu chronologicznego Reineckego (Hvass, Storgaard 1993, tabela chronologiczna po stronie 312; Kri-stiansen 1998, ryc. 13; Earle, Kristiansen 2010b, 22) (ryc. 2.4).

Podsumowując, w pracy stawiam sobie za cel charakterystykę i interpretację wybranego, dotąd nieznanego aspektu krzemieniarstwa późnej epoki brązu Europy Północnej, jakim są zespoły krzemienne obecne w obrębie struktur kultowych. Zaobserwowano je na terenie pół-nocno-zachodniej Jutlandii, która stanowi cen-trum geograficzne opracowania (ryc. 2.3). Czymamy do czynienia jedynie ze zjawiskiem lokal-nym, czy jest ono obecne również w skali po-nadregionalnej, zostanie to bliżej przedstawione w dalszej części pracy. Opisywane zjawisko nie funkcjonowało w izolacji. Było elementem życia codziennego społeczności późnej epoki brązu. Tak traktowane powinno zostać przedstawione na szerszym tle kulturowym. Dlatego przydatne wydaje się przedstawienie generalnego obra-zu i specyfiki wytwórczości krzemieniarskiej

Ryc. 2.1. Podstawowe ramy przestrzenne pracy, w zielonym prostokącie, na tle zasięgów tradycji

kulturowych późnej epoki brązu Europy Północnej i Środkowej (wg: Kristiansen 1998)

Fig. 2.1. Basic spatial framework of the work, in the green rectangle, against the background of the extent of cultural traditions of the late Bronze Age in northern and central Europe (after: Kristiansen 1998)

19

RAMY CZASOWE I PRZESTRZENNE. KONCEPCJA PRACY. METODY

w tym okresie. Poza zespołami krzemiennymi stref rytualnych, w pracy pojawiają się więc również współczesne im stanowiska, na których obecne są zespoły krzemienne o odmiennym, m. in. osadniczym charakterze. Pochodzą one zarówno z obszarów znajdujących się w bez-pośrednim sąsiedztwie opisywanych zjawisk, a także z regionów bardziej odległych, jak np. wyspy duńskie. Obraz dopełnią dalekie analo-gie zespołów z centralnej części kontynentu.

Charakter i znaczenie powyższego zjawi-ska zostaną przedstawione w oparciu o jego szczegółową charakterystykę. Skoro mamy do czynienia z masowym „łupaniem” krzemieni wewnątrz �w. domów kultowych oraz w ob-rębie innych obiektów bezspornie kultowych, to moim zdaniem, już na tym wstępnym etapie

pracy, można założyć, iż krzemieniarstwo to ma potencjalnie charakter rytualny. Zaprezen-towana zostanie próba odpowiedzi na szereg pytań wyłaniających się w trakcie analizy źró-deł krzemiennych i kontekstu ich występo-wania, dotyczących powodów tak masowej obecności krzemienia w domach kultowych. Przeanalizowany zostanie charakter czynności wykonywanych w obrębie tych struktur oraz porównanie ich z typowymi działaniami gospo-darczymi, podobnych do tych odbywających się na osadach. Pozwoli to ustalić czy były to domy i struktury, w obrębie których odbywały się czynności gospodarcze, czy raczej ceremonialne. Masowa redukcja brył krzemiennych i produk-cja artefaktów rozważana będzie w odniesieniu do jej potencjalnego udziału w mających tam

Ryc. 2.2. Południowa Skandynawia. Czerwona elipsa na obszarze północnej Jutlandii wy-znacza jądro zasięgu geograficznego pracy. Pozostałe obszary zaznaczone

na czerwono na Fionii i Zelandii lokalizują dodatkowo analizowane stanowiska. Szary okrąg wyznacza zasięg geograficzny opracowania A. Högberga (2009) (rys. autor)

Fig. 2.2. Southern Scandinavia. The red ellipse in the area of northern Jutland marks the core of geographical extent of the work. The remaining areas marked in red

in Funen and Zealand show the location of additionally analysed sites. The grey circle marks the geographical extent of A. Högberg’s study (2009)

20

ROZDZIAŁ 2

miejsce obrzędach czy działaniach rytualnych. Scharakteryzowana zostanie analiza śladów użytkowania wyrobów krzemiennych z obiek-tów, w celu uzyskania odpowiedzi na temat ich funkcji oraz potencjalnego użycia w zabiegach ceremonialnych wyrobów zawierających ślady pracy. Wątpliwości te, jak i wiele innych, będę się starał analizować w przedstawionym opra-cowaniu.

Wyjaśnienia wymaga użyte już kilkukrotnie sformułowanie „stref rytualnych”. Terminu tego używam, aby połączyć w jedną definicjęzarówno obiekty jakimi są �w. domy kultowe,

jak i inne obiekty kultowe występujące u stóp kurhanów, nie tworzące jednak tak zwartych konstrukcji. Wszystkie one będą opisane w dal-szych ustępach pracy. Aby wielokrotnie nie wy-mieniać „domów kultowych i innych obiektów kultowych położonych bezpośrednio u podsta-wy kurhanów”, na których występują zabytki krzemienne, nazywam wszystkie te przestrzenie strefami kultowymi lub rytualnymi.

Praca niniejsza nie obejmuje zagadnienia wy-stępowania zabytków krzemiennych w grobach późnej epoki brązu. Miejsce ich wykonania jest zazwyczaj nieznane. Są to artefakty dostarczo-

Ryc. 2.3. Północno-zachodnia Jutlandia, region Thy, wyspa Mors i okolice Viborga (teren zaznaczony elipsą na poprzedniej rycinie). Główne stanowiska omawiane w pracy. 1-3 – osady; 4-8 – kurhany i ich strefy

rytualne. 1 – Bjerr; 2 – Bulbjerg Troldting; 3 – Fragtrup; 4 – Grydehøj; 5 – Høghs Høj; 6 – Ginnerup; 7 – Gramstrup; 8 – Torup Høje (rys. autor)

Fig. 2.3. North-western Jutland – the Thy region, the island of Mors and the vicinity of Viborg (the area marked with the ellipse in the previous illustration). Main sites discussed in the work. 1-3 – se�lements; 4-8 – barrows

and their ritual zones. 1 – Bjerr; 2 – Bulbjerg Troldting; 3 – Fragtrup; 4 – Grydehøj; 5 – Høghs Høj; 6 – Ginnerup; 7 – Gramstrup; 8 – Torup Høje (drawing by the author)

21

RAMY CZASOWE I PRZESTRZENNE. KONCEPCJA PRACY. METODY

ne w przestrzeń sakralną i tam zdeponowane. Nie ma jak dotąd śladów ich produkcji w obrę-bie przestrzeni sakralnych. Nie odróżniają się również, w przeciwieństwie do opisywanego tu krzemieniarstwa stref rytualnych, od analo-gicznych zabytków produkowanych i użytko-wanych w osadach bądź w warsztatach. Ustęp dotyczący wyrobów krzemiennych obecnych w grobach ma na celu przedstawienie pełnego spektrum obecności krzemienia w kulturze społeczności późnej epoki brązu. Wyraźnie jednak odróżniam produkcję krzemieniarską stref rytualnych od pojedynczych wyrobów krzemiennych obecnych w grobach. W świetle analizowanych w pracy źródeł nie zaobserwo-wałem bezpośrednich relacji między nimi. Przy-kład zespołów krzemiennych strefy kultowej kurhanu Torup Høje koło Viborga oraz obecne w popielnicach zdeponowanych w kurhanie zabytki krzemienne (por. ustęp 4.2.4) zdają się potwierdzać ich odmienny charakter.

Jedną wątpliwość można rozstrzygnąć już w tej wstępnej części pracy. Otóż konstrukcje kultowe północnej Danii, w obrębie których dominującą kategorią zabytków są wyroby krzemienne, wskazują na istotną rolę tego su-rowca zarówno w gospodarce, jak i świadomo-ści społeczeństw późnej epoki brązu Skandy-nawii. Przeczy to tezie, iż wyroby krzemienne, posiadające w epoce kamienia i wczesnej epoce brązu tak istotne funkcje zarówno praktyczne, jak i symboliczne, w późnej epoce brązu prze-stają mieć dla człowieka znaczenie symboliczne, spełniając jedynie funkcje utylitarne, czym tłu-maczono zmianę w technologii krzemieniarskiej tego okresu (Edmonds 1995, 188; Humphrey 2004, 244-245).

Krzemieniarstwo późnej epoki brązu jest zjawiskiem złożonym. Bez wątpienia nie jest ono wytwórczością najwyższej próby, szcze-gólnie w przypadku doraźnej produkcji obecnej powszechnie na osadach. Jednak jego masowa obecność na stanowiskach, dualizm technolo-giczny, a przede wszystkim wielowątkowość zastosowań i wieloznaczność użytkowania nie ustępuje okresom, kiedy kamień był przewod-nim surowcem używanym do wytwarzania narzędzi.

Prezentowane w pracy zespoły krzemien-ne pozyskane zostały przez muzea duńskie w toku wykopalisk na przestrzeni ostatnich czterdziestu lat. Zespoły te, analizowane w cało-ści przeze mnie, stanowią pełną bazę źródłową

Ryc. 2.4. Podstawowe podziały chronologiczne późnej epoki brązu (kolor zielony i niebieski) dla

obszaru objętego opracowaniem (wg: Kristiansen 1998)Fig. 2.4. Basic chronological divisions of the late Bronze

Age (green and blue) for the area comprised by the study (after: Kristiansen 1998)

krzemieniarstwa z powyżej zdefiniowanychstref rytualnych południowej Skandynawii. Inwentarze służące jako tło dla zaprezentowa-nia pełnego obrazu krzemieniarstwa późnej epoki brązu, również w całości były analizo-wane przeze mnie. Zdecydowana większość z nich nie była dotąd publikowana. Zespoły krzemienne analizowałem w oparciu o ich ce-chy stylistyczno-morfologiczne. Zastosowałem dynamiczną klasyfikację dla zespołów wyka-zujących homogeniczny charakter. Wybrane artefakty analizowane były mikroskopowo pod względem zachowania i interpretacji śladów ich użytkowania. W stosunku do dwóch najlepiej zachowanych obiektów – Grydehøj i Torup Høje – interpretacji poddałem również układ przestrzenny wyrobów krzemiennych. Brałem pod uwagę zarówno wzajemne przestrzenne re-lacje poszczególnych artefaktów, jak i charakter dystrybucji zespołu wobec struktur kultowych – wnętrza domu kultowego Grydehøj i obiektów

22

ROZDZIAŁ 2

kultowych Torup Høje, co dostarczyło interesu-jących danych dotyczących ich homogeniczno-ści oraz pozycji stratygraficznej.

Zróżnicowane metody badawcze zastoso-wane zostały wobec najlepiej przebadanego z prezentowanych w pracy obiektów – domu kultowego Grydehøj. Miały one na celu możli-wie szerokie zobrazowanie kontekstu, w jakim znajdował się zespół krzemienny z wnętrza tego domu kultowego, jak również sprecyzowanie re-lacji czasowych między grobami zlokalizowany-mi przy obiekcie, a samym obiektem. Większość analiz wykonana została na potrzeby niniejszej publikacji. Przed ich rozpoczęciem istniała je-dynie ekspertyza antropologiczna szczątków kostnych odkrytych w warstwie kulturowej obiektu oraz pochówków przy domu kulto-wym, autorstwa Signa Andersena z Muzeum Narodowego w Kopenhadze. Dzięki grantowi uzyskanemu z Narodowego Centrum Nauki możliwe było wykonanie dalszych ekspertyz: palinologicznej (Zakład Paleobotaniki, Instytut Nauk Geologicznych, Uniwersytet Wrocławski); makrobotanicznej (Moesgård Museum); geoche-micznej (Katedra Żywienia Roślin, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu); radiowęglowej (AMS 14C Dating Centre, Department of Physics & Astronomy, Aarhus University).

Podczas prac korzystałem ze zbiorów czte-rech muzeów duńskich: Muzeum Narodowego w Kopenhadze (Nationalmuseet, København), Muzeum w Odense (Odense Bys Museer), Muzeum w Viborgu (Viborg Stiftsmuseum) oraz, przede wszystkim, Muzeum w Thisted

(Museum for Thy og Vester Hanherred, Thi-sted). Aby czytelnik miał możliwość dotarcia do informacji na temat każdego ze stanowisk omawianych w pracy, w tabeli XXIII podana została numeracja stanowisk, pozwalająca na ich odszukanie w bazie duńskich stanowisk archeologicznych, dostępnej poprzez stronę in-ternetową www.kulturarv.dk , gdzie po zalogo-waniu można uzyskać wyczerpujące informacje dotyczące zarówno poszczególnych badań, jak i lokalizacji przechowywanych materiałów.

Praca została skonstruowana w taki sposób, aby wraz z kolejnymi jej rozdziałami, czytel-nik miał możliwość wystarczającego, moim zdaniem, zapoznania się z wybranym materia-łem ilustracyjnym, w postaci zdjęć zabytków krzemiennych i wybranych rysunków wraz z opisami, nie musząc sięgać do szczegółowych zestawień tabelarycznych oraz tablic prezentu-jących w sposób wyczerpujący opisywane krze-mieniarstwo. Zostały one umieszczone na końcu pracy, z myślą o czytelniku zainteresowanym pełną prezentacją materiałów krzemiennych będących przedmiotem pracy. Dodatkowo, do głównego wywodu, niejako obok, dodano dwie wkładki – ilustracje opatrzone opisem, przybli-żające istotne z punku widzenia poruszanej pro-blematyki dwa obiekty – najciekawszy dom kul-towy Skandynawii – Sandagegård oraz najlepiej zachowany, spośród znanych dotąd, kompletny sierp z późnej epoki brązu z torfowiska Stenild. Oba te obiekty wielokrotnie przewijają się na stronach pracy, stąd ich bliższa charakterystyka wydaje się być pomocną w lekturze.

23

Przed przystąpieniem do omówienia za-gadnień krzemieniarstwa obecnego w strefach kultowych północnej Jutlandii, będących przed-miotem analizy, nieco uwagi poświęcić wypada samym obiektom kultowym, a w szczególności domom kultowym, w obrębie których nieocze-kiwanie zaobserwowana została intensywna aktywność krzemieniarska. Jej pozostałością są zespoły krzemienne, które nawiasem mówiąc, nie od razu potraktowane zostały przez od-krywców jako związane z działaniami poten-cjalnie obrzędowymi, realizowanymi w obiek-tach kultowych. Pierwsze zespoły krzemienne pochodzące z Høghs Høj i Grydehøj na Jutlan-dii były na tyle zaskakujące dla odkrywców, że początkowo zinterpretowano ich obecność

i funkcję jako tożsamą z rumoszem i otoczakami kamiennymi, będącymi elementami konstruk-cyjnymi domów kultowych i otaczających je ław kamiennych. Jednak bliższy ich ogląd wykazał bezsprzecznie intencjonalny charakter zespo-łów krzemiennych, łatwo wydzielających się na tle konstrukcyjnego rumoszu skalnego ław kamiennych.

Obiekty określane jako �w. domy kultowerozpoznane zostały stosunkowo wcześnie, bo na przełomie XIX i XX wieku. Pierwszym budyn-kiem z epoki brązu odkrytym w południowej Skandynawii w początkach XX wieku był dom kultowy w Boda, blisko Enköping w Szwecji, zinterpretowany mylnie jako obiekt mieszkalny (Almgren 1912).

3. DOMY KULTOWE. DEFINICJA. IDEA. CHRONOLOGIA

3.1. DOMY KULTOWE EPOKI KAMIENIA

Dobrze udokumentowana tradycja wzno-szenia budynków kultowych sięga w Skandy-nawii okresu późnego neolitu (Becker 1993). Być może jednak wyrosła ona na jeszcze star-szym, mezolitycznym gruncie. Ze stanowiska Skateholm II w Szwecji, jednego z najbardziej znanych cmentarzysk europejskich środkowej epoki kamienia, znany jest obiekt uznawany przez Larsa Larssona (1988) za pozostałość bu-dynku ceremonialnego kultury Ertebølle. Była to czworokątna konstrukcja słupowa położona w centralnej części cmentarzyska, będącej jedno-cześnie miejscem najbardziej wyeksponowanym w terenie. Konstrukcja otoczona była wąskim pasem ochry, pokryta była także warstwą tego barwnika. Wypełniska obiektów posłupowych zawierały spaleniznę (ryc. 3.1). We wnętrzu budynku znajdowały się wyroby krzemienne oraz fragmenty kostne różnych gatunków zwie-

rząt, m.in. rzadko spotykane szczątki węgorza. L. Larsson konkluduje, iż obiekt wykorzysty-wany był do posiłków będących częścią cere-monii rytualnych. Autor odnosi się również do innego obiektu mieszkalnego kultury Ertebølle, z Bredasten (M. Larsson 1986), wskazując, iż za jego ceremonialnym charakterem przemawia obecność w jego wnętrzu jamowego pochówku młodego psa, co jednak nie wydaje się już tak przekonywującym dowodem na rytualny cha-rakter budynku (L. Larsson 1988).

Zdaniem I. J. Thorpa obiekt ze Skateholm II jest być może świadectwem istnienia pewnego rodzaju mezolitycznych domów kultowych w Skandynawii, choć powyższe dane nie są dla niego wystarczającymi przesłankami pozwala-jącymi jednoznacznie rozróżnić budynek o cha-rakterze ceremonialnym od obiektu świeckiego. Autor powołuje się na przykład budynków

24

ROZDZIAŁ 3

mieszkalnych, zawierających m.in. inhumacje i rzeźby postaci fantastycznych (hybryd ryb i ludzi), ze środkowej epoki kamienia, z rejonu Żelaznej Bramy na granicy serbsko-rumuńskiej (m.in. Lepenski Vir, Vlasac, Padina – zob. Srejo-vić 1972), które jego zdaniem wskazują, iż dla mezolitu taki jednoznaczny podział może nie znajdować uzasadnienia (Thorpe 1999, 24-26, 78). Zupełna wyjątkowość i brak większej liczby obiektów o takim charakterze może być dodat-

Ryc. 3.1. Skateholm, Szwecja. Plan i profile domniemanego domu kultowego. 1 – piasek z obfitądomieszką czerwonej ochry; 2 – piasek z domieszką czerwonej ochry; 3 – piasek przemieszany

ze spalenizną; 4 – piasek z obfitą spalenizną; 5 – piasek; 6 – kolor drewna; 7 – obiekty posłupowe;8 – kamienie. W części obiektu wypełnionej piaskiem z domieszką ochry wystąpiła koncentracja materiałów krzemiennych miejscami przekraczająca 100 artefaktów na metrze (wg: L. Larsson

1988; ze zmianami autora)Fig. 3.1. Skateholm, Sweden. Plan and profiles of a supposed cult house. 1 – sand with abundantadmixture of red ochre; 2 – sand with admixture of red ochre; 3 – sand mixed with burnt ma�er;

4 – sand with abundant burnt ma�er; 5 – sand; 6 – colour of wood; 7 – post objects; 8 – stones. In the part of the object filled with sand with admixture of ochre concentration of flint material

sometimes exceeding 100 artefacts per one metre was recorded (after: L. Larsson 1988; amended by the author)

kową barierą w uznaniu budynku ze Skateholm za mezolityczny dom ceremonialny.

Wracając do skandynawskich obiektów z młodszej epoki kamienia, jednym z pierw-szych, neolitycznych domów kultowych odkry-tych w latach 50. XX wieku było czworokątne założenie zlokalizowane w grupie megalitów kultury pucharów lejkowatych w Tustrup na półwyspie Djursland we wschodniej Jutlandii (ryc. 3.2) (Kjærum 1955; Jensen 2001). Była to

25

DOMY KULTOWE. DEFINICJA. IDEA. CHRONOLOGIA

podkowiasta w zarysie konstrukcja kamienna zawierająca pozostałości około trzydziestu na-czyń kultury pucharów lejkowatych. Niejasne jest, czy była to konstrukcja zadaszona. Według autora badań, prócz masywnej kamiennej pod-stawy posiadała ona dwuspadowy drewniany dach i ściany o konstrukcji słupowej (Kjærum 1955, ryc. 12). Wskazywać na to miały rzędy obiektów posłupowych biegnących wzdłuż ścian po wewnętrznych stronach ich konstrukcji (ryc. 3.2, szara szrafura).

Dom kultowy z Tustrup jest obiektem wy-jątkowym w stosunku do innych domów kul-towych kultury pucharów lejkowatych na Ju-tlandii, co być może wynika z jego przestrzennej i funkcjonalnej relacji z obiektami megalitycz-nymi. Większość neolitycznych obiektów o tym charakterze ma postać mniej monumentalną (Becker 1993, 111). Łącznie znanych jest jedena-ście takich obiektów. Występują one wyłącznie na terenie centralnej Jutlandii, koncentrując się w rejonach na południe od Lim�ordu, główniemiędzy Viborgiem a Holstebro (Jensen 2001, 397).

Zachowały się one zazwyczaj w postaci czwo-rokątnych rowów fundamentowych o jednym boku otwartym, w niektórych przypadkach

pełnego czworokąta o przedłużonych dwóch bokach, w postaci równoległych ramion two-rzących rodzaj westybulu (ryc. 3.3). Obecność pojedynczych jam posłupowych oraz otocza-ków kamiennych w rowach fundamentowych interpretowana jest jako pozostałość konstrukcji dźwigających dach (ryc. 3.4). Rozmiary obiek-tów, długość ramion boków ścian wahają się od największych, osiągających 9 m długości, do nie-wielkich struktur 1,5 metrowych. Podobnie jak w Tustrup w pozostałych domach znajdowane były naczynia kultury pucharów lejkowatych, którym towarzyszyły ceramiczne łyżki kultowe, niespotykane na osadach tej kultury (Becker 1993, 110-111).

W domach kultowych kultury pucharów lejkowatych na Jutlandii nie występują zwar-te zespoły krzemienne. Brak również w ich obrębie pozostałości pochówków. Pozostają one natomiast w ścisłej przestrzennej relacji do znajdujących się w pobliżu grobów czy cmen-tarzysk, nie wykazują tendencji w orientacji wobec kierunków świata, a jedynym przestrzen-nym determinantem wydaje się sąsiedztwo pochówków. Większość domów kultowych kul-tury pucharów lejkowatych została świadomie zdekonstruowana, zapewne jeszcze przez ich

Ryc. 3.2. Tustrup, Djursland, wschodnia Jutlandia. Dom kultowy kultury pucharów lejkowatych. Na rysunku okręgami oznaczono naczynia odkryte wewnątrz konstrukcji. W centralnej części znajdowała się jama pozbawiona artefaktów. Szrafura wzdłuż ścian wskazuje na lokalizację rzędów obiektów posłupowych. Fotografia przedstawia

lokalizację domu w grupie grobów megalitycznych. Na drugim planie dolmen. Poza zdjęciem, na prawo od obiektu znajduje się grób korytarzowy, �w. passage grave a kilkadziesiąt metrów dalej kolejny

z dolmenów (rys. wg: Kjærum 1955; fot. autor, XI 2012)Fig. 3.2. Tustrup, Djursland, eastern Jutland. Cult house from the Funnel Beaker culture. Circles denote the vessels

discovered inside the construction. A hole without artefacts was located in the central part. Hatching along the walls indicates the location of rows of post objects. The photograph shows the location of the house within the group

of megalithic graves. A dolmen is seen in the background. Outside the photograph, there is a passage grave to the right of the object and another dolmen several dozen metres further (drawing after: Kjærum 1955;

photograph by the author, Nov. 2012)

26

ROZDZIAŁ 3

Ryc. 3.3. Zarysy domów kultowych kultury pucharów lejkowatych północnej Jutlandii. Zaznaczono obiekty posłupowe oraz przestrzenie zniszczone (szrafura). Uwagę zwraca zróżnicowana orientacja obiektów.

Obiekty w kolejności od lewej, od górnego rzędu: Tustrup, Herrup XXVI, Trandum Skovby II, Søndermølle III, Herrup XLIII, Herrup XLIV, Engedal, Foulum (wg: Kjærum 1955; Jensen 2001)

Fig. 3.3. Outlines of cult houses from Funnel Beaker culture in northern Jutland. Hatching marks post objects and destroyed areas. Note differentiated orientation of the objects. Objects from the left top row: Tustrup,

Herrup XXVI, Trandum Skovby II, Søndermølle III, Herrup XLIII, Herrup XLIV, Engedal, Foulum (after: Kjærum 1955; Jensen 2001)

Ryc. 3.4. Rekonstrukcja domu kultowego Tustrup, Djursland (wg: Andersen 2000)

Fig. 3.4. Reconstruction of a cult house Tustrup, Djursland (after: Andersen 2000)

Budynki były niszczone, a pozostałości zostały zasłonięte warstwami otoczaków kamiennych (Becker 1993).

Przestrzenna relacja występowania domów kultowych kultury pucharów lejkowatych z gro-bami była wskazówką dla autorów badań, wią-żących te neolityczne obiekty kultowe z kultem zmarłych (Kjærum 1955; Fabricius, Becker 1996; Jensen 2001). Interpretacja funkcji powyższych obiektów nawiązuje do funkcji późniejszych domów kultowych epoki brązu. Podobnie jak większość archeologicznie czytelnych przeja-wów kultury późnego neolitu w Skandynawii, również idea neolitycznych domów kultowych kontynuowana była w epoce brązu (Jensen 1987, 156).

3.2. OBIEKTY KULTOWE WCZESNEJ EPOKI BRĄZU

użytkowników, prawdopodobnie w momencie zakończenia spełniania ich rytualnej funkcji.

W literaturze przedmiotu dostrzegalna jest pozorna dyskontynuacja występowania obiek-tów kultowych pomiędzy okresem neolitu

a późną epoką brązu. W zasadzie brak jest do-niesień o analogicznych do neolitycznych obiek-tach kultowych wczesnej epoki brązu z terenu

27


Jutlandii. Tę lukę wypełniają po części obiekty kultowe z terenów Skanii i dalszych regionów Szwecji, gdzie kamienne konstrukcje interpre-towane jako domy kultowe często posiadają metrykę wczesno brązową (Victor 2002). Jednak, jak wspomniałem, ten brak obiektów kultowych wczesnej epoki brązu na Jutlandii jest pozorny i wynika ze stanu badań oraz zakresu interpre-tacji istniejących publikacji.

W stosunku do neolitycznych domów kulto-wych obiekty rytualne wczesnej epoki brązu nie wykazują aż tak silnej standaryzacji konstrukcji. Ich zarysy czytelne są poprzez koncentryczne bądź czworokątne układy kamienne, co rów-nież odróżnia je od obiektów neolitycznych, zarysowujących się przede wszystkim poprzez czworokątne rowy fundamentowe. Związek przestrzenny z grobami jest analogiczny, przy czym obiekty z wczesnej epoki brązu zazwyczaj bezpośrednio przylegają do nasypów współ-czesnych sobie kurhanów. Obiekty neolityczne mogą znajdować się w pewnym oddaleniu od pochówków.

O kilku obiektach kultowych, m.in. Jernhyt koło Haderslev, których chronologię na posta-wie przesłanek stratygraficznych można spre-cyzować do przełomu końca neolitu i okresu wczesnego brązu, wspomina w swej pracy Be-nita Clemmensen (2005). Były to czworościenne obiekty kamienne, którym kilka słów zostanie poświęconych w rozdziale dotyczącym zróżni-cowania obiektów kultowych. Dalsze przykłady potencjalnych obiektów kultowych wczesnej epoki brązu odnaleźć można w tomach doty-czących rejonu Thisted (tom XI) i Viborga (tom XII), serii poświęconej znaleziskom wczesnej epoki brązu obejmującej, w przeszło dwudziestu tomach, obszar współczesnej Danii, Szlezwiku i Dolnej Saksonii (Aner i in. 2001, 2008). Są to w większości �w. kamienne groby skrzynkowe,symboliczne, nie zawierajace szczątków zmar-łych ani jakichkolwiek elementów wyposażenia. Najczęściej znajdują się u podstawy kurhanów z wczesnej epoki brązu. Poniżej przedstawione zostaną przykłady obiektów znanych z okolic Viborga i Thy, które, choć nie zostały w publi-kacjach zinterpretowane w ten sposób, należy, moim zdaniem, z dużym prawdopodobień-stwem traktować również jako pozostałości obiektów kultowych analogicznych do neoli-tycznych domów kultowych.

Na stanowisku Sennels (Thy 1007) badanym w latach 70. ubiegłego stulecia, J. Christoffer-

sen przebadał, według niego, dwa zachodzące na siebie kurhany (ryc. 3.5). W rzeczywistości układ ten należy interpretować jako kurhan z wczesnej epoki brązu, do którego od strony wschodniej przylegała nie najlepiej zachowana konstrukcja kamienna, będąca prawdopodobnie pozostałością obiektu kultowego. Kurhan nie zawierał pochówku centralnego. W jego SE czę-ści znajdowały się 4 groby (Grab A-D), z których grób A pozbawiony był znalezisk. Położony był u podstawy kurhanu tuż obok grobu D, będącego pochówkiem mężczyzny, w którym znaleziono m.in. brązowy miecz. Przy grobach D i A, zlokalizowanych w podstawie kurhanu, znajdowała się kamienna struktura pierwotnie określona jako pozostałość kolejnego kurhanu. Wydaje się, że jest to obiekt kultowy związany z grobem D, a grób A, również symboliczny, jest elementem tej struktury (Aner i in. 2001, 72-75, ryc. 49). Zarówno pochówki, jak i kurhan wraz z konstrukcją kamienną datowane były na wczesną epokę brązu.

Inne obiekty mogące potencjalnie stanowić pozostałości struktur kultowych w rejonie Thy dostrzec można np. na stanowisku w Egshvile (Thy 2554), gdzie od strony wschodniej kurha-nu (nr 12) widoczne są koncentracje kamienne (Aner i in. 2001, 78-80, ryc. 55), lub w Torup (Thy 1697), eksplorowanym przez M. Mikkelsena w 1976 roku, gdzie również od strony wschod-niej kurhanu (nr 121) wystąpiła konstrukcja określona jako krąg kamienny (Aner i in. 2001, 129-130, ryc. 106). W rejonie Viborga natomiast przykładem może być grób skrzynkowy zloka-lizowany u podstawy, będącego przedmiotem analizy, kurhanu Torup Høje (ryc. 6.42 – Sten-kiste). Był to przylegający do kurhanu obiekt symboliczny, pozbawiony wyposażenia.

W tomie XII pracy Anera i zespołu, poświę-conym rejonowi Viborga, można znaleźć ko-lejny przykład m.in. na stanowisku Bjerrevej (VSM 440), gdzie od strony wschodniej kurhanu (nr 103) znajdowała się struktura opisana jako koncentracja jam posłupowych (Aner i in. 2008, 216-219, ryc. 130). Faktycznie była to raczej po-zostałość po strukturze kamiennej (negatywy po usuniętych kamieniach zinterpretowano jako obiekty posłupowe) – potencjalnym obiek-cie kultowym. Drugi przykład pochodzi ze stanowiska Korsøgård (VSM 712), gdzie przy kurhanie (nr 208) wystąpiło kilka elementów mogących potencjalnie stanowić pozostałość struktur kultowych. Wyróżniającym elementem

29


Kryteria te znajdują uzasadnienie i można je zastosować również przy wyróżnianiu obiektów kultowych z młodszych okresów epoki brązu. Zostaną one poniżej szerzej skomentowane

w odniesieniu do domów i innych obiektów kultowych późnej epoki brązu. Same obiekty zostaną scharakteryzowane w rozdziale 5.

Ryc. 3.6. Orientacja wybranych obiektów kultowych późnej epoki brązu lokalizowanych przy kurhanach,

w tym m.in. domów kultowych z Thy (wg: Clemmensen 2005). Cyfry oznaczają liczbę obiektów kultowych dla poszczególnej orientacji. Znane są jednak przykłady z Jutlandii, np. z kurhanów Høghs Høj i Torup Høje, w obrębie których strefa kultowa zlokalizowana jest

przy południowo-zachodniej części postawy kurhanuFig. 3.6. Orientation of selected cult objects from

the late Bronze Age located at the barrows, including the cult houses from Thy (after: Clemmensen 2005).

Figures mark the number of cult objects for individual orientations. Yet, there are examples

known form Jutland, e.g. from barrows Høghs Høj and Torup Høje within which the cult zone is located at

the south-western part of the barrow’s base

3.3.1. LOKALIZACJA

Jak to już zostało zasygnalizowane, wystę-powanie domów kultowych zazwyczaj zwią-zane jest z bezpośrednim sąsiedztwem grobów bądź cmentarzysk (Kaul 1987, Victor 2002). Ten kontekst sepulkralny jest wyraźnie widoczny poprzez powszechne lokalizowanie obiektów kultowych u stóp kurhanów o starszej metryce, w miejscach, w których wykorzystywano je do umieszczania u ich podstawy pochówków cia-łopalnych z późnej epoki brązu (B.H. Nielsen, Bech 2004; Clemmensen 2005).

Istotne znaczenie ma dodatkowo rozmiesz-czenie względem kierunków świata wtórnych

pochówków i towarzyszących im obiektów kul-towych. Dominującą stroną kurhanu, po której lokalizowane są groby i domy/obiekty kultowe jest strona wschodnia (ryc. 3.6). Taka orientacja łączona jest powszechnie ze zjawiskiem wscho-dów słońca, a tym samym z kultem solarnym będącym jednym z centralnych założeń religii epoki brązu (Kaul 1998, 1999), ale także z siłami życiodajnymi i wskrzeszającymi (Turner 2010, 86). Zagadnienie religii powróci jeszcze w dal-szej części tego rozdziału.

3.3.2. KONSTRUKCJA

Mimo wspomnianych początkowych, myl-nych interpretacji konstrukcji budynków miesz-kalnych bazujących na analogii do domu kulto-wego z Boda, obecnie różnica między budynkami świeckimi znanymi z gospodarstw epoki brązu (Gröhn 2004, 280-332; M.L.S. Sørensen 2010, 127--135) a domami kultowymi jest dosyć oczywista (Victor 2002, B.H. Nielsen, Bech 2004). Kilka słów na temat charakteru osadnictwa w późnej epoce brązu oraz zabudowy osad zamieszczono w dalszych ustępach pracy. Konstrukcje kulto-we zostaną szczegółowo opisane przy okazji prezentacji materiałów krzemiennych. Różnią się one w sposób podstawowy na tyle, że spo-glądając na budynek mieszkalny i dom kultowy

z epoki brązu w gruncie rzeczy trudno znaleźć wiele elementów wspólnych. Domy mieszkalne były wydłużonymi założeniami trzynawowymi (ryc. 4.12), podczas gdy domy kultowe to formy kwadratowe, bądź owalne o bliżej nieznanej budowie (por. uwagi na temat konstrukcji domu kultowego – rozdział 10.1). Dom kultowy jest pojęciem niekoniecznie mającym wiele wspól-nego z dosłownym rozumieniem słowa dom, jako konstrukcji.

Warto zwrócić uwagę na dwa wybrane ele-menty wyraźnie różnicujące domy świeckie od kultowych. W monografii szwedzkich domówkultowych Helena Victor zwraca uwagę na zna-czącą grubość kamiennych ścian obiektów oraz

30

ROZDZIAŁ 3

z materiałów organicznych, a ich grubość nie jest znaczna. Specyfiką jutlandzką natomiast jestzarejestrowane w kilku przypadkach występo-wanie we wnętrzu obiektu, najczęściej w jego dalszej, głębszej części, półkolistego obiektu rowkowego będącego pozostałością pewnej odseparowanej jego części (ryc. 5.6: B; 6.2: C). Interpretowany jest on jako miejsce szczegól-nie ważne/uświęcone (Victor 2002, 183-185; B.H. Nielsen, Bech 2004, ryc. 9, 14). Ten element konstrukcyjny zaobserwowany został nie tylko w domach kultowych Thy, lecz również w ob-rębie �w. kultowych obiektów rowkowych(zob. rozdział dotyczący obiektów kultowych) (Clemmensen 2005, Hornstrup 1999).

Konstrukcja domów kultowych będzie jesz-cze przedmiotem analizy. Podkreślić należy, iż różni się ona znacząco od budynków o cha-rakterze świeckim. Główne różnice, pomijając funkcję, wskazać można w ich lokalizacji, zary-sie i konstrukcji, a także w charakterze zabytków występujących w obu typach budynków.

Ryc. 3.7. Hågahagen, Uppland, wschodnia Szwecja. Dom kultowy z wczesnej epoki brązu (II-III okres EB).

Zarys domu kultowego z oznaczonymi zasięgami prac wykopaliskowych (niebieskie tło) oraz prawdopo-dobnym przebiegiem ścian budynku (linia przerywa-na). Na obu końcach domu, po zewnętrznej stronie,

znajdowały się duże paleniska. Szerokość kamiennych ścian wynosiła około 2,5 m. Przestrzeń między ścianami

miała około 1,8 m szerokości. Zabytki znajdowały się na zewnątrz budynku i w jego ścianach. Na zewnątrz obiektu znajdowała się koncentracja grobów wczesnej

epoki brązu, a także pojedyncze pochówki z późnej epoki brązu (wg: Victor 2002). Nie zarejestrowano ze-

społów zabytków krzemiennychFig. 3.7. Hågahagen, Uppland, eastern Sweden. Cult

house from the early Bronze Age (II-III period). Outlines of a cult house and marked extent of excavations (blue

background) and probable locations of the house’s walls (do�ed line). Big hearths were located outside both gable

ends of the house. Width of stone walls was ca. 2.5 m. The space between the walls was ca. 1.8 m in width. The artefacts were outside the house and

in its walls. Outside the object there was a concentration of graves from the early Bronze Age and individual burials from the late Bronze Age (after: Victor 2002).

No assemblages of flint artefacts were recorded

brak w nich czytelnych otworów drzwiowych (2002, 65-67, ryc. 20, 21)1 (ryc. 3.7, 3.8). Cechy te wprawdzie nie zostały stwierdzone jak dotąd wśród obiektów kultowych Jutlandii (analogią może być znaczna grubość torfowych ścian domów kultowych Thy), ale są one dobrym przykładem odmienności w stosunku do bu-dynków świeckich, których ściany są wykonane

1 Victor wprowadza klasyfikację domów kultowych zeSzwecji na obiekty o konstrukcji kamiennej oraz na obiekty słupowe lub mniejsze domy kultowe (2002, 66-67), co nie do końca znajduje zastosowanie wśród jutlandzkich domów i obiektów rytualnych.

31


miennych na obiektach kultowych Jutlandii, dostrzeżona została stosunkowo późno, bo dopiero w końcu lat 70. XX wieku, podczas badań kurhanu Høghs Høj. Zespoły te różnią się od znanych ich odpowiedników z obiek-tów świeckich. Odmienności dostrzegalne są zarówno w sferze technologii, jak i ich skła-du typologicznego, a także funkcji artefaktów krzemiennych. Będzie to przedmiotem szerszej dyskusji w końcowej części pracy.

Zreferowane trzy aspekty charakteryzujące domy kultowe, ale także inne obiekty kultowe, które zostaną bliżej przedstawione w dalszej części studium, pozwalają na zwerbalizowanie ich definicji. Szerzej na ten temat pisze w mo-nografii domów kultowych H. Victor (2002, 64--66). Na potrzeby niniejszej pracy, poświęconej wybranemu aspektowi domów kultowych, w postaci źródeł krzemiennych, wystarczającą definicją tych domów jest, podobnie jak to za-proponował P. Kjærum, ich współwystępowa-nie z grobami ciałopalnymi u stóp kurhanów (1), odmienność konstrukcyjna w stosunku do budynków mieszkalnych epoki (2) oraz wystę-powanie w nich źródeł wykazujących odmienny niż domestykalny charakter (3).

3.3.3. CHARAKTER MATERIAŁÓW ZABYTKOWYCH

Według Poula Kjæruma materiały zabytko-we obiektu kultowego powinny wskazywać na jego specyficzną funkcję, to znaczy powin-ny różnić się od znajdowanych w obiektach o świeckim charakterze (Kjærum 1955, 20-25). Z opinią tą zgadza się F. Kaul podkreślając, iż w obiektach uznawanych za domy kultowe nie występują ślady aktywności dnia powsze-dniego (Kaul 1998, 42). Za przejaw symbolicz-nego charakteru domów kultowych uznawany jest, również nierzadki, zupełny brak w ich obrębie zarówno samych znalezisk, jak i war-stwy kulturowej (Clemmensen 2005, 292-294; Victor 2002, 65-67). Doskonałym przykładem oryginalności znalezisk w domu kultowym jest klasyczny obiekt z Sandagergård na Zelandii, gdzie w obrębie domu znajdowały się m.in. po-chówki ciałopalne oraz pozostałości metalurgii brązu (por. wkładka Dom kultowy Sandagergård) (Kaul 1987).

W większości skandynawskich domów kul-towych brak jest zespołów krzemiennych, jedy-nie sporadycznie występują obiekty zawierające pojedyncze artefakty krzemienne, np. w domu kultowym Ballermosen na Zelandii (Lomborg 1956). Obecność masowych zespołów krze-

Ryc. 3.8. Hågahagen, Uppland, wschodnia Szwecja. Rekonstrukcja domu kultowego (wg: Victor 2002)

Fig. 3.8. Hågahagen, Uppland, eastern Sweden. Reconstruction of a cult house (after: Victor 2002)

3.4. IDEADomy kultowe i obiekty o analogicznym cha-

rakterze, od samego początku ich definiowania,postrzegane były jako elementy sfery kultowo-

-ceremonialnej, pozostające w relacji między czynnościami życia doczesnego a duchowością i aspektami pozamaterialnymi. Różniące się niu-

32

ROZDZIAŁ 3

ansami koncepcje wiążą domy kultowe przede wszystkim z kultem zmarłych (Kaul 1987, 43; 1993, 159; 1998, 41-45; 2004, 105-126; 2006), defi-niowanym czasem jako kult ancestralny (Victor 2002, 41-43), rzadziej nawiązując również do kultu solarnego (Clemmensen 2005, 294; Kaul 1999).

Najpełniej koncepcję domu kultowego, jako elementu religii epoki brązu, rozwinął F. Kaul. Bazując na badanym przez siebie domu kulto-wym Sandagergård i znanych wówczas analo-giach skandynawskich, dostrzega jednoznaczną manifestację kultu zmarłych w relacji domów kultowych z grobami (Kaul 1998, 43)2.

Rozważając funkcje i obrzędy mogące mieć miejsce w domach kultowych, Kaul sugeruje, iż rytuały mogły przyjmować tam postać inicjacji oraz transformacji. Mogły wiązać się ze zdoby-waniem wiedzy i transformacją uczestników obrzędów z wieku dziecięcego w dorosłość. Podczas obrzędów w domach kultowych, jak pisze Kaul, żyjący doświadczający „obecności” zmarłych, zdobywali wiedzę o przeszłości, o dawnych mitach oraz podtrzymywali wielo-wiekowe ideologie dotyczące mitologicznych przodków. W otoczeniu symboliki śmierci, młodzież zdobywać mogła wiedzę na temat wszechświata i obrzędowości, ale także jedno-cześnie nabywać umiejętności praktycznych. W ten sposób Kaul tłumaczy obecność w domu kultowym Sandagergård śladów wytopu brązu – pozostałości typowych również dla stano-wisk o świeckim charakterze. Brąz, posiadający w epoce brązu znaczenie jak najbardziej prak-tyczne, wykazuje również silne asocjacje sym-boliczne. Inicjacja młodzieży i jej transformacja w osoby dorosłe mogła mieć miejsce w domu kultowym i odbywać się m.in. poprzez prak-tyczną naukę wytopu brązu (Kaul 1998, 44).

Brązowe brzytwy ofiarowywane podczasceremonii, zawierające często przedstawienia solarne oraz przedstawienia statków (ryc. 3.9), jako przedmioty o silnych asocjacjach symbo-licznych mogły spełniać, według Kaula, takie funkcje inicjacyjne. Także wyroby krzemienne, szczególnie niewielkie ostrokrawędziste odłup-

ki, mogły równie dobrze być wykorzystywane w rytuałach transformacji3.

Jeszcze dalej w interpretacjach posuwa się Joakhim Goldhahn, wskazując kowalstwo i ogólnie rękodzieło jako mające w epoce brązu szczególnie silne związki zarówno ze świa-tem materialnym, jak i pozamaterialnym. Dom w Sandagergård mógł być, według niego, miej-scem spotkań, w trakcie których odbywano ceremonie i rytuały inicjacyjne angażujące róż-nego rodzaju rzemiosła, jak np. kowalstwo. Szczególnie ono, według Goldhahna, związane było z metafizycznymi i rytualnymi aspekta-mi życia. Spotkania mogły odbywać się przy wyjątkowych okazjach zgonu i pogrzebu. Rola kowala w tych obrzędach zbliżona była do roli kapłana. Posługując się ogniem „niszczył, bu-dował i uwalniał” stając się mistrzem ceremonii transformacji (Goldhahn 2007, 279-314).

Obrzędy związane z wytopem brązu, w przy-padku Sadagergård, oraz innymi czynnościami w pozostałych domach kultowych, wprowadzać więc mogły młodych ludzi w świat dorosłych, świadomych swoich korzeni i religii, i łączyć tym samym kult zmarłych z inicjacją nowych pokoleń (Kaul 1998, 44-45).

Przy interpretacji domów kultowych z terenu Szwecji, H. Victor traktuje kult zmarłych jako sposób manifestowania przez elity społeczne związków ze swoimi przodkami (Victor 2002, 181-189; 2006). Miałyby one dla elit charakter nobilitujący. Domy kultowe byłyby siedzibą du-chów zmarłych. To tłumaczyłoby brak materia-łów zabytkowych w obrębie obiektów – nie były one przeznaczone do aktywności doczesnych. Również ich specyficzna konstrukcja: solidnekamienne fundamenty, grube ściany i brak zada-szenia projektowane były z myślą o siedzibach przodków, nieznacznie tylko przypominających budowle mieszkalne żyjących. Brak czytelnych wejść do domów miał uniemożliwiać przedosta-nie się duchów przodków do świata żywych. Znaczące różnice w konstrukcjach domów ze Skanii i innych obszarów południowej Szwecji w stosunku do terenów Jutlandii powodują, że interpretacja H. Victor nie znajduje uzasad-nienia dla obiektów zachodniej Danii. Być może znaczenie odgrywa tu czynnik chronologiczny – większość konstrukcji kamiennych tak inter- 2 We wzmiankowanej publikacji F. Kaul wymienia szereg

analogicznych domów kultowych, m.in. ze Szwecji: Koarum (Arne 1925), Tofte Högar (Burenhult 1983). Najbardziej aktualny, pełny katalog znalezisk znajduje się w pracy H. Victor (2002).

3 Opinia ustna Flemminga Kaula z Muzeum Narodowego w Kopenhadze (2008 r.).

33


pretowanych datowanych jest na wczesną epokę brązu. Obiekty kultowe z Jutlandii powstałe w późnej epoce brązu nie wykazują podobnych cech, a ich charakter wskazuje raczej, iż nie były one wykorzystywane jedynie przez elity społeczeństwa.

Interpretacja domu kultowego jako prze-strzeni służącej przechowywaniu ciała zmar-łego przed złożeniem go do grobu pojawia się w publikacjach obiektów neolitycznych. W myśl tej koncepcji dom kultowy stanowił rodzaj plat-formy, przejściowego medium umożliwiającego zmarłemu transformację ze stanu śmierci do ponownego odrodzenia. Ciało wystawiane było w domu kultowym i dopiero po jakimś czasie, np. po naturalnym usunięciu tkanek miękkich, składane było do grobu (Andersen 2000, 23-24; Jensen 2001, 392-398).

Jako manifestacja kultu solarnego interpre-towana jest orientacja niektórych domów kultowych (Clemmensen 2005, 294-295). Jak wspomniano wyżej, rozmieszczenie obiektów z późnej epoki brązu w Jutlandii wykazuje tendencję lokalizowania ich po stronie wschod-niej kurhanów (ryc. 3.6). Można założyć, iż taka lokalizacja nie była przypadkowa, biorąc pod uwagę, iż słońce było jednym z central-nych elementów religii epoki brązu (Müller 1903; Brøndsted 1938; Kaul 2004). F. Kaul widzi motywy solarne, obecne na przedstawieniach okrętów na brzytwach brązowych, jako przejaw koncepcji wędrówki słońca, interpretowanej również jako cykl od narodzin do śmierci (Kaul 1998: 259-263; 1999). Wschód słońca jako po-czątek cyklu utożsamiano z odradzaniem się, ponownymi narodzinami zmarłego, w których dom kultowy mógł odgrywać niebagatelną rolę (ryc. 3.9).

Skandynawskie domy kultowe były elemen-tem systemu wierzeń religijnych. Akty rytualne odbywające się w ich obrębie nie pozostawiały jednoznacznych w interpretacji śladów arche-ologicznych. Wykazują one różnorodność kon-strukcyjną. Być może jest to wskazówką zróż-nicowania odbywających się w nich obrzędów. Niekwestionowane pozostaje rytualne prze-znaczenie budynków i obiektów kultowych, nie wykazujące związków ze współczesną im aktywnością świecką.

Ryc. 3.9. Motywy solarne z brzytew brązowych z okolic Viborga na Jutlandii. Według F. Kaula, lokalizacja słońca w obrębie rysunku pozwala na umiejscowienie motywu

w cyklu wędrówki słońca pomiędzy dniem a nocą. Górny motyw odnosi się do wczesnego poranka, dolny do godzin południowych. Słońce transportowane jest

przez konie słoneczne (Kaul 1998, 262)Fig. 3.9. Solar motifs from bronze razors from

the vicinity of Viborg in Jutland. According to F. Kaul, the position of the sun within the drawing enables

locating the motif in the cycle of sun’s passage between the day and night. The motif above refers to an early

morning, the motif below – to the noon. The sun is carried by solar horses (Kaul 1998, 262)

3.5. CHRONOLOGIADatowanie obiektów kultowych często przy-

sparza trudności. Wynikają one z kilku po-wodów. Jako obiekty symboliczne, najczęściej nie dostarczają wielu źródeł archeologicznych umożliwiających ich precyzyjne datowanie. Wspomniane wyżej neolityczne domy kultowe, jak np. obiekt w Tustrup, zazwyczaj zawierają liczne fragmenty ceramiki, łatwo pozwalającej datować te obiekty. W przypadku późnej epoki brązu często jedyną podstawą datowania są pochówki pozostające w przestrzennej relacji z domami kultowymi. Rzadziej elementami

datującymi są materiały pochodzące z wnętrza budynków lub obiektów kultowych. Zupełnie wyjątkowe natomiast są oznaczenia absolut-ne wieku obiektów kultowych (Victor 2006, 114-122).

Przykładem obiektu o dobrze rozpozna-nej chronologii jest szwedzki dom kultowy Hågahagen (ryc. 3.7 i 3.8). Prace wykopaliskowe pozwoliły rozpoznać przybliżoną konstrukcję i historię obiektu, wraz z szerokim kontekstem kulturowym jego występowania, popartą licz-nymi datami radiowęglowymi potwierdzający-

34

ROZDZIAŁ 3

mi jego funkcjonowanie między II a V okresem epoki brązu (Victor 2002, 153-179). Przypadek ten jest jednak wyjątkowy w skali całej geo-graficznej przestrzeni występowania domówkultowych.

Chronologia obiektów kultowych późnej epoki brązu północnej Jutlandii opierała się jak dotąd wyłącznie na pozostających z nimi w relacji przestrzennej grobach oraz na spora-dycznie występującej w nich ceramice. W wielu przypadkach ceramika obecna w obiektach kultowych, a także naczynia pełniące funkcję popielnic w grobach są na tyle mało charaktery-styczne, że ich atrybucję chronologiczną można jedynie ogólnie odnieść do późnej epoki brązu (przykładem może być grób K49 z Torup Høje, ryc. 4.23).

Konstrukcje grobów, wtórnie umieszcza-nych w nasypach kurhanów, bywają czasami pomocne w określeniu chronologii. Tak było np. w przypadku domu kultowego Grydehøj, który towarzyszył trzem pochówkom zlokali-zowanym w kurhanie. Podczas gdy dwa z nich są niezbyt pewnie datowane w obrębie późnej epoki brązu, pochówek ciałopalny w kamien-nej obstawie posiada analogie do obiektów w Thy, datowanych względnie na pierwszą połowę późnej epoki brązu (B.H. Nielsen, Bech 2004, 134-135). Nieliczne fragmenty ceramiki w samym domu kultowym również określone zostały ogólnie na IV-V okres epoki brązu.

Obecność zespołów krzemiennych w obiek-tach jutlandzkich, pozwala także krzemieniar-stwo uznać za element datujący. Jeżeli wykaże się bezpośrednią relację chronologiczną za-bytków krzemiennych z obiektem, również materiał krzemienny wskazywać będzie jego względną chronologię. Cechy technologiczne oraz, w mniejszym stopniu, typologiczne wyro-bów krzemiennych umożliwiają ich datowanie ogólnie na późną epokę brązu.

Dodatkową trudnością komplikującą precy-zyjne datowanie obiektów kultowych z epoki brązu jest, przypadające mniej więcej na okres drugiej połowy późnej epoki brązu, a więc około 700-400 p.n.e., spłaszczenie krzywej kali-bracyjnej (�w. Hallsta� plateau – por. przebiegkrzywej kalibracyjnej w powyższym przedzia-

le na ryc. 9.5 w rozdziale 9.5). Powoduje to, iż datom radiowęglowym przypadającym na ten okres po kalibracji, przypisać można szeroki zakres dat kalendarzowych, co czyni je wysoce nieprecyzyjnymi (Kristiansen 1998, 35; Harding 2000, 16-17).

Helena Victor, w ramach zaproponowanego podziału domów kultowych na konstrukcje o fundamentach kamiennych oraz na mniejsze obiekty słupowe, adekwatnego głównie dla obszarów Szwecji, dostrzega również ich zróżni-cowanie chronologiczne. Masywniejsze obiekty powstawały we wczesnej epoce brązu i mogły funkcjonować długo, aż po późną epokę brązu. Ponownie przytoczyć można jako przykład dom kultowy Hågahagen4. Formy mniejsze, słupowe powstawały później, najprawdopo-dobniej w końcu epoki brązu (V-VI okres) oraz we wczesnej epoce żelaza (Victor 2002, 146-147). Tu również spłaszczenie krzywej kalibracyjnej uniemożliwia bliższe datowania.

Na terenie Jutlandii dostrzegalne jest także pewne chronologiczne zróżnicowanie. Domy kultowe Thy łączone są raczej z pierwszą po-łową późnej epoki brązu, podczas gdy wiek mniejszych form z okolic Viborga oraz innych części Jutlandii określa się na jej drugą połowę. Te ustalenia wymagają jednak gruntownej we-ryfikacji terenowej, a przede wszystkich uzy-skania nowych danych, w postaci chronologii bezwzględnej obiektów, przynajmniej tych ze starszej części późnej epoki brązu.

Próbę korelacji czasowej, przy zastosowaniu datowań radiowęglowych materiałów z obiek-tu kultowego, z pochówkami ciałopalnymi z kurhanu, podjęto w przypadku domu kulto-wego Grydehøj. Zostaną one zaprezentowane w rozdziale poświęconym wieloaspektowym analizom wykonanym dla tego obiektu (roz-dział 9).

4 Dostrzeżona została różnica w wykorzystywaniu tego obiektu w trakcie epoki brązu. We wczesnym jej okresie wnętrze domu pozostawało poza aktywnością ludzką. Dopiero w późnej epoce brązu pojawiają się zabytki w jego wnętrzu, co wskazuje na odmienne w czasie traktowanie przestrzeni wokół i wewnątrz domu kul-towego (Victor 2002, 147).

35

Przedmiotem tej monografii są zespoły krze-mienne odkrywane na terenie północnej Jutlan-dii, w obrębie obiektów kultowych datowanych na okres późnej epoki brązu. Zaawansowanie badań nad tym zagadnieniem można podsu-mować, i zarazem zamknąć, przywołując tytuł wystąpienia autora tych słów w kwietniu 2012 roku na sesji zatytułowanej: Z badań nad późnym krzemieniarstwem w Europie Środkowej1, zorgani-zowanej przez Profesora Jacka Lecha. Referat dotyczący poruszanej w tej pracy problematyki zatytułowano: Krzemieniarstwo nieznane… . Do momentu bowiem podjęcia studiów nad tym zagadnieniem było ono obecne jedynie w świa-domości kilku osób bezpośrednio związanych z badaniami obiektów kultowych zawierających zwarte kolekcje wyrobów krzemiennych (Masojć, Bech 2011), jeśli nie liczyć odosobnionej wzmian-ki w literaturze przedmiotu, w której autorzy piszą, że w obrębie domu kultowego Grydehøj, obok ceramiki obecne były również wyroby krze-mienne (B.H. Nielsen, Bech 2004, 139).

Stan taki dotyczy w zasadzie całego obszaru Skandynawii. Brak informacji na temat zespo-łów krzemiennych w obiektach kultowych jest z pewnością jedynie wynikiem stanu badań nad problemem, a nie faktycznej nieobecności zabytków krzemiennych. W jedynej dotychczas monografii domów kultowych Skandynawii,H. Victor zauważa, bazując na wynikach z kilku badanych wykopaliskowo domów z terenów

Szwecji, że cechują się one najczęściej brakiem warstwy kulturowej, małą liczbą znalezisk w postaci pojedynczych fragmentów ceramiki, kości a czasem zabytków krzemiennych (Victor 2002, 66-67). Autorka nie precyzuje przy tym czy chodzi o zabytki związane ze starszym, czy młodszym okresem epoki brązu. Wyroby krzemienne z domów kultowych, które wylicza to występujące pojedynczo sztylety wczesno brązowe lub inne pojedyncze zabytki bliżej nieopisywane, jak w przypadku domu kulto-wego Broby, Börje (Victor 2002, 108-111), czy słupowego obiektu kultowego Småland (Victor 2002, 142-144). Również badany metodycznie przez samą autorkę i szczegółowo w jej pracy opisany dom kultowy w Håga na Upplandzie nie przyniósł odkrycia zabytków krzemiennych (Victor 2002, 153-179).

Ciekawych odkryć związanych z poruszaną problematyką dostarczyły natomiast najnowsze badania sztuki naskalnej w Szwecji, ukazujące miejsca występowania rytów naskalnych jako przestrzeni aktywności rytualnych, w których kamień i wyroby krzemienne odgrywały nie-bagatelną rolę (Bengtsson, Ling 2007; Ling, Ragnesten 2009; Bengtsson 2010). Na półwyspie Sotenäset, w rejonie miejscowości Torp znajdują się stanowiska należące do największych aglo-meracji rytów naskalnych Skandynawii, kore-lowanych poprzez chronologię radiowęglową z osadnictwem z lat 1500-300 p.n.e. Obecność warstwy kulturowej wokół i pomiędzy panela-mi skalnymi zawierającymi przedstawienia była przyczyną podjęcia badań wykopaliskowych, m.in. na dwóch z wielu tamtejszych stanowisk: Tossene Raä 446: 2-3 oraz Tossene Raä 63: 1-2 (Bengtsson, Ling 2007; Ling Ragnesten 2009).

4. SPECYFIKACJA INFORMACJI ŹRÓDŁOWYCH

4.1. STAN BADAŃ

1 Z badań nad późnym krzemieniarstwem w Europie Środko-wej, II Konferencja Naukowa Samodzielnej Pracowni Prehistorycznego Górnictwa Krzemienia IAiE PAN, Warszawa, 26 kwietnia 2012 r., pełny tytuł wystąpienia brzmiał: Mirosław Masojć, Krzemieniarstwo nieznane. Skandynawskie domy kultowe późnej epoki brązu.

36

ROZDZIAŁ 4

Na pierwszym z nich, datowanym m.in. na późną epokę brązu, dwa panele skalne, zawie-rające m.in. przedstawienia ludzkie i �w. zagłę-bienia miseczkowate (cup-marks), przykryte były częściowo warstwą kulturową. W przestrzeni pomiędzy panelami, szerokości około metra, obok licznych przepalonych kamieni znajdo-wały się dwa poziomy bruku kamiennego. Warstwa poniżej bruku zawierała m.in. liczne wyroby krzemienne (autorzy nie precyzują ich charakteru) towarzyszące fragmentom cera-miki. Wokół paneli i w przestrzeni pomiędzy nimi, znajdowały się również kwarcytowe tłuki kamienne, łącznie kilka kilogramów odłupków krzemiennych, z których znaczna część była przepalona. Same ryty otoczone były pęknięcia-mi skalnymi o rozmiarach do 0,5 m szerokości i głębokości (ryc. 4.1). Pęknięcia te również zawierały spękane, przepalone otoczaki skalne, kwarcyty, bryłki gliny, ceramikę oraz wyroby

krzemienne, z których część składała się ze sobą. Niektóre z odłupków zostały powciskane w wąskie dna szczelin. W jednej z nisz, poziom z zabytkami został zamknięty warstwą ubitej gliny (Bengtsson, Ling 2007, 41-44).

Na położonym nieopodal stanowisku, w prze-strzeni pomiędzy dwoma panelami skalnymi odkryto paleniska, w obrębie których występo-wały wyroby krzemienne i ceramika (ryc. 4.2: A i B). Autorzy badań interpretują znaleziska występujące wokół i w obrębie paneli skalnych z rytami jako depozyty związane z aktywnością ceremonialną. Nie określają czy to sztuka naskal-na była przyczyną ich powstania czy odwrotnie (Bengtsson, Ling 2007, 45-47). Szczególnie inte-resujące wydają się depozyty znajdowane przy

Ryc. 4.1. Tossene Raä, stanowisko 446: 2-3, Szwecja. Szczelina w panelu kamiennym z rytami naskalnymi zawierająca m.in. pionowo powciskane zabytki krze-

mienne (wg: Ling, Ragnesten 2009)Fig. 4.1. Tossene Raä, site 446: 2-3, Sweden. A crevice

in a stone panel with rock carvings incorporating vertically pushed flint artefacts, among others

(after: Ling, Ragnesten 2009)

Ryc. 4.2. Tossene Raä, stanowisko 63: 1-2, Szwecja. Warstwa kulturowa (A) zawierająca liczne artefakty krzemienne, częściowo przykrywająca panel skalny z rytem postaci ludzkiej w pozie akrobatycznej oraz

paleniska pomiędzy panelami (B) (wg: Bengtsson, Ling 2007)

Fig. 4.2. Tossene Raä, site 63: 1-2, Sweden. Cultural layer (A) containing numerous flint artefacts, partly covering

a rock panel with a carving of a human figure in an acrobatic pose and the hearth between the panels (B) (after: Bengtsson, Ling 2007)

37

SPECYFIKACJA INFORMACJI ŹRÓDŁOWYCH

rytach w spękaniach paneli skalnych, odgry-wające istotną rolę w rytuałach, składaniu ofiarbądź w innego rodzaju celebracjach najbliższej okolicy przedstawień skalnych. Prace w Tossene Raä pokazują, że wyroby krzemienne były sta-łym elementem rytualnych czynności.

Interesującą koncepcję kamienia będącego symbolicznym elementem wszechświata pre-zentuje L. Karlenby, na podstawie badań du-żego centrum kultowego w rejonie Enköping w Upplandzie w Szwecji (2011). Wśród licz-nych obiektów kultowych, rytów naskalnych i grobów, znajdują się silnie przepalone sto-sy otoczaków kamiennych, także wyrobów krzemiennych (bliżej nieopisanych). Obecność otoczaków kamiennych stwierdzono również w innych domach kultowych na terenie Szwecji, gdzie, jak się przypuszcza, były elementem ry-tualnego rozcierania, miażdżenia kremowanych szczątków kostnych. Brak jednak w tej pracy bliższej charakterystyki bądź określenia funkcji wyrobów krzemiennych (Karlenby 2011).

Pewną analogią dla powyższych przykła-dów występowania wyrobów krzemiennych w kontekście symbolicznym, mogą być wyniki badań wokół głazów narzutowych prowadzo-ne na dwóch stanowiskach – Machary i Ża-bicko w północno-zachodniej Polsce (Gralak, Wyszyńska-Gralak 2010). Wokół obu głazów występowały charakterystyczne dla kultury łużyckiej wyroby krzemienne (ryc. 4.3: fot.). Liczniejszy zespół z Żabicka, obejmujący blisko

Ryc. 4.3. Głaz narzutowy na stanowisku Machary, północno-zachodnia Polska (wg: Gralak, Wyszyńska-Gralak 2010). 1-3 – Żabicko, północno-zachodnia Polska. Zabytki krzemienne

z późnej epoki brązu odkryte podczas badań wokół eratyka (rys. autor)Fig. 4.3. An erratic boulder in site Machary, north-western Poland

(after: Gralak, Wyszyńska-Gralak 2010). 1-3 – Żabicko, north-western Poland. Flint artefacts from the late Bronze Age discovered during the excavations around the boulder (drawing by the author)

pięćdziesiąt artefaktów, dostarczył amorficz-nych, bryłkowatych bloków skalnych wyka-zujących przypadkową lokalizację negatywów oddzielanych odłupków. Nie noszą one śladów żadnych zabiegów przygotowawczych (ryc. 4.3: 1). Znaleziono również otoczaki krzemienne noszące ślady silnych uderzeń, będących przy-czyną ich rozkawałkowania. Prawdopodobnie w wyniku uderzenia, spękana struktura otocza-ków ulegała rozbiciu na kilka mniejszych form. Poza wyrobem nawiązującym do zgrzebła, o stromym, zatępiającym retuszu obejmującym dłuższą krawędź okrucha (ryc. 4.3: 2), pozostałe narzędzia są formami oportunistycznymi. Ich sposób wykonania, bez dbałości o formę, wska-zuje na przeznaczenie dla doraźnych celów. Dwa przekłuwacze wykonane są za pomocą nieregularnego retuszu. Jedna z form posiada stosunkowo wyraźnie wyodrębnione żądło na okruchu przemysłowym, które objęto mikrołu-skaniem (ryc. 4.3: 3).

Ślady aktywności ludzkiej wokół dużych eratyków łączone są zazwyczaj ze sferą kul-tury duchowej, a więc wierzeniami i magią (Woźny 2008). Wyraźnie czytelne w krajobrazie eratyki mogły stanowić dogodne miejsce dla zgromadzeń i odbywania ceremonii o różno-rakim charakterze, w trakcie których w jakimś zakresie wykorzystywane mogły być również artefakty krzemienne. Warto dodać, iż na tere-nie południowej Skandynawii w późnej epoce brązu, w sąsiedztwie analogicznych eratyków

38

ROZDZIAŁ 4

W końcu epoki brązu na terenie Skandy-nawii surowiec krzemienny był ciągle jeszcze w powszechnym użyciu. Pierwsze publikacje traktujące o tak późnych wyrobach krzemien-nych wiązanych z badanymi osadami (Müller 1919) czy depozytami bagiennymi (Blinkenberg 1898) pochodzą sprzed około stu lat. Można zaryzykować tezę o znacznie lepszym rozpozna-niu, ale i rozumieniu tego zjawiska na terenie Skandynawii, w stosunku do innych regionów europejskich (Högberg 2009, 2010; Eriksen 2010). Nie było tu, jak m. in. w Polsce, fazy zwątpie-nia w związek wyrobów krzemiennych z tak późnym osadnictwem przełomu epok metali (Gedl 1975, 63-64), którą przełamano dopie-ro dzięki spektakularnym odkryciom kopalni krzemienia, pracowni i homogenicznych ze-społów krzemiennych kultury łużyckiej (Lech 1997b, 11-12). Pomimo to sami badacze duńscy i szwedzcy przyznają, iż ten aspekt kultury późnej epoki brązu był zaniedbywany, a duże kolekcje zabytków krzemiennych były przez długi czas ignorowane. Berit Valentin Eriksen (2010, 81), określiła krzemieniarstwo epoki brązu Danii jako „kopciuszka w badaniach krzemieniarskich”, czerpiąc to sformułowanie z artykułu A. van Gijn i M. Niekusa (2001). Czę-ściowo przyczynę takiego podejścia podaje, za Henrykiem Thrane (1985, 146), Anders Högberg. Odnosząc się do dużych noży tylcowych pisze on, iż wyroby krzemienne późnej epoki brązu, jako produkty kamienne, tradycyjnie trafiałydo części magazynów muzealnych ze zbiorami z epoki kamienia, gdzie, jako z nimi nie zwią-zane, były z kolei ignorowane i zapominane (2009, 49-51).

Krzemieniarstwo późnej epoki brązu, ule-gając technologicznej deterioracji, przybiera jednocześnie zaskakująco zunifikowaną postać,widoczną na znacznych obszarach europejskich (Edmonds 1995; Lech, Piotrowska 1997; Ballin 2010; Bronowicki, Masojć 2010; Eriksen 2010; Högberg 2004). Upraszczając, charakteryzuje się ono dominacją twardego tłuka w produkcji krzemieniarskiej, eksploatacją rdzenia wyłącz-nie odłupkowego, głównie amorficznego, bądźwielokierunkowego, pozbawionego zabiegów przygotowawczych. Produktami takiego rdze-niowania są masywne, często korowe odłupki, przy znacznym udziale okruchów z kawałko-wanych brył. Wióry są sporadyczne i nieza-mierzone. Czytelna jest rezygnacja z wielu klas narzędzi formalnych na rzecz rozbudowanej produkcji narzędzi doraźnych i powszechne użytkowanie ostrych krawędzi odłupków bez wtórnej ich modyfikacji (Masojć, Bech 2011,204).

Taki obraz jest jednak niepełny i byłby zbyt wielkim uproszczeniem, gdyż krzemieniar-stwo z późnej epoki brązu przyjmuje również odmienną postać i cechuje się wyraźnym duali-zmem technologicznym. Drugim jego obliczem jest wyjątkowy wynalazek owego czasu – duże noże tylcowe. Jako głównie narzędzia żniwne, lecz także o wielofunkcyjnych zastosowaniach, będąc zupełnie nową jakością w krzemieniar-stwie, duże noże tylcowe stały się bardzo po-pularne w północnej Europie w późnej epoce brązu. Według A. Högberga nie są one ewolucyj-nym stadium rozwojowym narzędzi żniwnych z wcześniejszych okresów, lecz nową jakością zastępującą sierpy z wczesnej epoki brązu wy-

niejednokrotnie składano depozyty krzemienne w postaci zespołów dużych noży tylcowych (por. rozdział 4.2.3).

Podsumowując, stwierdzić należy, że krze-mieniarstwo obiektów kultowych z późnej epoki brązu jest zjawiskiem dotąd nieznanym, w za-sadzie pozbawionym historii badań. Powyższe przykłady ukazują, iż stanowi ono duży, wielo-aspektowy potencjał badawczy, wykraczający poza zagadnienia poruszane w pracy. Samo krzemieniarstwo tego okresu posiada już tę historię stosunkowo zaawansowaną (Lech, Pio-

trowska 1997; Högberg 2009). Podobnie rzecz się ma z obiektami kultowymi, a w zasadzie doma-mi kultowymi Skandynawii (Kaul 1987; Victor 2002; B.H. Nielsen, Bech 2004). Aby przybliżyć problematykę poruszaną w monografii spróbujęscharakteryzować oba te zjawiska, dotąd funkcjo-nujące całkowicie od siebie niezależnie. Ponieważ zagadnienia te traktowane osobno nie stanowią sensu stricte bezpośredniego tematu pracy, a doczekały się w miarę zaawansowanego stanu badań i licznych źródeł, ich charakterystykę spró-buję przedstawić wyczerpująco, lecz zwięźle.

4.2. ZESPOŁY KRZEMIENNE PÓŹNEJ EPOKI BRĄZU – KONTEKSTY WYSTĘPOWANIA

39


konane z zastosowaniem technologii naciskowej (Högberg 2010). W Europie Środkowej analo-giczne, wielofunkcyjne noże tylcowe przyjmują postać odłupkową (Bronowicki, Masojć 2010, ryc. 6), choć występują również formy masywne i wiórowe, zbliżone do dużych noży tylcowych ze Skandynawii (Lech, Lech 1984; Kruk 2005).

Zdecydowanie bardziej złożonym zagadnie-niem, niż sama postać krzemieniarstwa z późnej epoki brązu, jest kontekst jego występowania. Pomimo znacznego uproszczenia w sposobie traktowania surowca krzemiennego, jego za-stosowanie w różnych aspektach aktywności ludzkiej nie ulega zubożeniu. Pod tym wzglę-dem nie ustępuje ono różnorodnością okresom wcześniejszym.

Na terenie południowej Skandynawii użytko-wanie krzemieni w końcu epoki brązu widoczne jest w kilku różnych kontekstach kulturowych. Najbardziej czytelnym w materiałach arche-ologicznych jest praktyczne wykorzystywanie wyrobów krzemiennych na stanowiskach osa-dowych. Powszechna obecność krzemienia na osadach jest manifestacją złożonego systemu aktywności związanego z atrybucją surow-ca krzemiennego, jego przystosowaniem do potrzeb użytkowników, wreszcie dystrybu-cją i użytkowaniem. Złożoność tego systemu pogłębia symboliczny aspekt występowania krzemienia manifestujący się krzemiennymi depozytami wotywnymi czy obecnością wyro-bów krzemiennych w grobach (Ebbesen 1981). W przypadku obecności surowca krzemiennego i wyrobów krzemiennych w obrębie kurhanów i struktur kultowych wokół nich, wydaje się wręcz niemożliwe, z punktu widzenia archeolo-ga, rozdzielenie ich praktycznego i symbolicz-

nego znaczenia (por. uwagi: Warren, Neighbour 2004, 92-93).

Pomimo doraźnej technologii i czytelnej zapaści estetycznej, krzemieniarstwo późnej epoki brązu wykazuje złożony charakter. Było ono wciąż istotne dla społeczności przełomu epok metali, nie jedynie w wymiarze użytko-wym lecz również pozautylitarnym. Podsu-mowując, obecność wyrobów krzemiennych w późnej epoce brązu południowej Skandynawii można rozpatrywać w aspekcie praktycznym i symbolicznym w czterech zróżnicowanych kontekstach kulturowych (1-4). Praktyczne wykorzystanie tego surowca manifestuje się szczególnie na stanowiskach osadowych (1) oraz w miejscach pozyskiwania surowca i pra-cowniach kamieniarskich (2). Symboliczna obec-ność krzemienia w świecie końca epoki brązu czytelna jest poprzez krzemienne depozyty wotywne i obecność zabytków krzemiennych w grobach (3).

Domy kultowe i inne obiekty kultowe pół-nocnej Jutlandii, z produkowanymi na nich ma-sowymi zespołami krzemiennymi, są kolejnym, nieznanym dotychczas, aspektem obecności tego surowca w sferze symbolicznej (4). Co więcej, jak pokażą dalsze ustępy pracy, są przejawem działań rytualnych z jego wykorzystaniem. Zanim to jednak nastąpi, chciałbym przybliżyć na wybranych przykładach zgeneralizowany obraz krzemieniarstwa z późnej epoki brązu, dotyczący trzech pierwszych sygnalizowanych aspektów. Prezentacja będzie, w miarę moż-liwości, bazować na materiałach, z którymi bezpośrednio się zapoznałem. Większość z nich była, jak dotąd, niepublikowana.

4.2.1. OSADNICTWO

Z terenu południowej Skandynawii znany jest szereg osad z końca epoki brązu, na któ-rych użytkowanie krzemieni miało charakter powszechny i masowy. Jak dotąd niewielka część tych materiałów doczekała się opracowa-nia w postaci publikacji, większość pozostaje jedynie wzmiankowana, jak np. Fragtrup (Dra-iby 1984) czy Voldtofte (Berglund 1982). Spo-śród wyczerpujących opracowań osadowych materiałów krzemiennych wymienić można szwedzkie stanowisko Lockarp 7E badane w ra-mach projektu Öresundsförbindelsen2 (Hög-berg 2001) czy Fosie IV (Björhem, Säfvestad

1993), z duńskich natomiast m.in. opracowanie zabytków krzemiennych pochodzących z do-mostw w Krogstrup na Jutlandii (Olesen, Erik-sen 2007), czy analizy krzemienne stanowisk jutlandzkich w ramach projektu badawczego osadnictwa epoki brązu wokół Viborga (Chri-stensen 1996). Najbardziej wyczerpującym jak dotąd opracowaniem krzemieniarstwa późnej epoki brązu Skandynawii jest wzmiankowana

2 Inwestycja budowy mostu poprzez cieśninę Sund łą-cząca Zelandię ze Skanią, a bezpośrednio Kopenhagę z Malmö.

40

ROZDZIAŁ 4

Osadnictwo w południowej Skandynawii w epoce brązu, również w jej późnych eta-pach, przyjmuje formę pojedynczych zagród składających się z dużego, wydłużonego bu-dynku mieszkalnego w konstrukcji słupowej o trzech nawach. Towarzyszyły mu zazwyczaj zabudowania gospodarcze. Zagrody, rozrzu-cone po okolicy, były podstawową jednostką osadniczą. Dystans pomiędzy poszczególny-mi, współczesnymi sobie zagrodami, wynosił przynajmniej kilkaset metrów, choć zdarzało się, że był on mniejszy. Osadnictwo z Bjerre Enge w Thy jest przykładem aglomeracji przy-najmniej dwóch – trzech zagród na przestrzeni mniejszej niż 1 km2. Dla Thy przyjęto model średnio 2 zagród na km2, co przy założeniu około 12 mieszkańców zagrody, dawałoby ponad tysiąc mieszkańców na powierzchni około 50 km2 (Artursson 2010, 95-98). Stano-wisko w Bjerre będzie jednym z elementów prezentacji zespołów krzemiennych w dalszej części pracy. Obraz intensywnego osadnictwa z Thy różni się bardzo od, na przykład, mocno zhierarchizowanego osadnictwa z Fionii, gdzie w późnej epoce brązu mamy do czynienia z bo-gatymi osadami, związanymi z kształtującym się silnym ośrodkiem władzy (Kristiansen 1998, 175-179). Powstają tam wówczas rozległe kur-hany książęce o bogatym wyposażeniu, będące bezpośrednią manifestacją władzy (Thrane 1984, 1993). Krzemieniarstwo jednej z osad fioń-skich – Voldtofte będzie omówione w kolejnych ustępach pracy.

W krajobrazie Thy, dyspersja zagród do pewnego stopnia odzwierciedlała obrządek po-grzebowy. We wczesnej epoce brązu na wznie-sieniach i innych eksponowanych miejscach powstało tysiące kurhanów. Ich zróżnicowanie w rozmiarach oraz wyposażeniu grobowym jest świadectwem zhierarchizowanej organizacji społecznej. W późnej epoce brązu ta hierarchia nie jest już dostrzegalna. Podczas gdy obraz osadnictwa generalnie się nie zmienia, nie po-wstają już nowe kurhany, a zmarli chowani są w nasypach kurhanów w pobliżu swoich zagród. Powstają niewielkie wtórne cmenta-rzyska w kurhanach, będące prawdopodobnie

odzwierciedleniem grupy społecznej, rodziny (Earle, Kolb 2010, 61-67).

Poza rozmiarami domów i sposobem grze-bania zmarłych przez całą epokę brązu różnice w dysponowaniu otaczającą przestrzenią po-zostają raczej niewielkie. Zagrody były gospo-darstwami samowystarczalnymi. Domostwa funkcjonowały przez określony czas, obliczany na około 30-60 lat, czyli okres jednego do dwóch pokoleń. Pozostawały raczej w niezmienio-nym stanie, choć sporadycznie obserwowane są również ślady napraw, dobudówek czy zmian w konstrukcji (M.L.S. Sørensen 2010, 128-129).

Domy, z najczęściej dwoma wejściami na dłuższych ścianach, posiadały wewnętrzny, funkcjonalny podział, w którego szczegóły nie wnikając warto wskazać, że jedna część domu była częścią mieszkalną, a pozostałe służyły za szopę i oborę. W domostwie znajdowały się paleniska i jamy do gotowania.

W obrębie zagród miała miejsce doraźna pro-dukcja krzemieniarska. Wokół samych domów, jak również w ich wnętrzu, wykonywano narzę-dzia krzemienne na potrzeby gospodarstwa. We wczesnej epoce brązu w obrębie zagród mogły mieścić się również warsztaty krzemieniarskie, produkujące wyspecjalizowane wyroby – asy-metryczne sierpy. Przykład warsztatu z wcze-snej epoki brązu, w którym na skalę masową prowadzono produkcję sierpów, zarejestrowano na stanowisku w Vilhøj, na wschodzie Thy (P. Mikkelsen 1996).

W późnej epoce brązu nie znajdujemy śladów wyspecjalizowanych warsztatów krzemieniar-skich w obrębie gospodarstw. Nie ma tam jak dotąd świadectw masowej produkcji „eksporto-wych” produktów późnej epoki brązu – dużych noży tylcowych. Powstawały one zapewne poza strefami osadnictwa, w warsztatach związanych z rejonami, w których pozyskiwano surowiec krzemienny. Zagadnienie to rozwinięte zosta-nie w kolejnym rozdziale. Natomiast doraźna produkcja, również na stosunkowo dużą skalę, miała miejsce na zagrodach późnej epoki brą-zu, czego przykładem może być wspomniane Bjerre. Niewykluczone, że taka oportunistyczna produkcja, lecz w większym wymiarze, toczyła

4.2.1.1. OBRAZ OGÓLNY, NA PODSTAWIE THY

już praca A. Högberga (2009), mimo iż dotyczy ona wybranego aspektu tego zjawiska – du-żych noży tylcowych. Tam również znajduje

się szczegółowo omówiona historia badań nad krzemieniarstwem epoki brązu południowej Skandynawii.

41


się również w pewnym oddaleniu od samych domów, w celu uniknięcia zaśmiecania rumo-szem krzemiennym miejsc mieszkalnych. Bez wątpienia pozostałości tłuków kamiennych, rdzeni i półsurowca w obrębie domów świadczą o produkcji krzemieniarskiej odpowiadającej bezpośrednim potrzebom gospodarstwa do-mowego.

Trudności w jednoznacznej interpretacji charakteru obecności wyrobów krzemiennych w domach wynikają ze specyfiki kształtowaniasię zabudowy w obrębie zagród. Jak wspo-mniano wyżej, czas funkcjonowania domostw szacuje się na kilkadziesiąt lat. Kiedy nadcho-dził kres funkcjonowania domu, wznoszono kolejny budynek, w pewnym oddaleniu bądź bezpośrednio obok starej lokalizacji. Stary bu-dynek zapewne dekonstruowano, wyciągając z ziemi słupy podtrzymujące dach, być może w jakimś zakresie używając ich ponownie przy wznoszeniu kolejnego domu (M.L.S. Sørensen 2010, 152). Przyjmując za Arturssonem (2010, 97), że w trakcie całej epoki brązu pojedyncze gospodarstwo mogło posiadać ponad trzydzieści sekwencyjnych epizodów wznoszenia nowych budynków, często z czasem nakładających się na siebie przestrzennie, określenie czy wyro-by krzemienne pochodzące z gospodarstwa powstały w obrębie budynku, czy jego otocze-nia, obarczone jest dużym marginesem błędu. Zespół krzemienny wyprodukowany kilkaset metrów od domu, tak aby rumosz skalny nie stanowił kłopotu dla jego mieszkańców, mógł z biegiem czasu i sekwencyjnej przebudowy gospodarstwa, znaleźć się w pewnym momencie w bezpośrednim sąsiedztwie kolejnego domu w zagrodzie. Nie można tu również wykluczyć indywidualnych zdarzeń, jak np. wyprzątania debitażu z domu, bądź z jego okolicy i depo-nowania w oddaleniu od niego, bądź sytuacji odwrotnej – porządkowania terenu pod nowy dom i zdeponowania znalezionych odpadów krzemiennych w miejscu właśnie opuszczonego domu.

Taka skomplikowana sytuacja przestrzenna dotyczy m. in. stanowisk w Bjerre, gdzie w epo-ce brązu, z powodu wyjątkowo atrakcyjnych warunków geomorfologicznych sprzyjających rozwojowi rolnictwa i hodowli, na powierzchni zbliżonej do 1 km2 występowały jednocześnie dwie, trzy zagrody (Bech 1991; 1997; Bech i in. w przygotowaniu). Liczba zabytków krzemien-nych pochodzących ze stanowiska w Bjerre, zapewne z różnych etapów funkcjonowania poszczególnych zagród, wynosi blisko trzydzie-ści tysięcy wyrobów (Eriksen 2010, tab. 1). Duża liczba odpadów z produkcji i towarzyszących im narzędzi funkcjonalnych jest wynikiem do-raźnej produkcji krzemieniarskiej, nie związanej z wyspecjalizowanymi rzemieślnikami. Być może również noże tylcowe z Bjerre, cechują-ce się niezbyt dużymi rozmiarami i pewnym brakiem standaryzacji, wykonywane były bez-pośrednio na osadach, w trakcie tych samych zabiegów doraźnej produkcji krzemieniarskiej (Sofaer 2010, 210-211).

Eksploracje pozostałości pojedynczych bu-dynków przynoszą odkrycia mniej licznych zespołów krzemiennych, często również od-notowuje się ich zupełny brak. Może być to argumentem za lokalizowaniem produkcji krzemieniarskiej poza budynkami mieszkal-nymi.

W dalszej części pracy przedstawione zo-staną przykłady i charakter obecności wyro-bów krzemiennych na wybranych osadach z późnej epoki brązu, które miałem okazję poznać równolegle ze studiami nad zespołami krzemiennymi z obiektów kultowych. Poniższa charakterystyka nie jest z założenia wyczer-pującym studium, lecz ma na celu przybliże-nie czytelnikowi charakteru krzemieniarstwa w poszczególnych kontekstach jego obecności, a tym samym jego porównanie z wytwórczością krzemieniarską obserwowaną w obrębie do-mów kultowych i innych obiektów o podobnym charakterze.

4.2.1.2. BJERRE, THY

Wyjątkową w skali ponadregionalnej jest, wspomniana już, aglomeracja stanowisk dato-wanych na epokę brązu w rejonie Bjerre Eng w północnej Jutlandii, na terenie Thy (Bech i in. w przygotowaniu). W latach 90. ubiegłego stu-lecia realizowano tam badania wykopaliskowe na szeregu osad, początkowo o charakterze ra-

towniczym – wyprzedzające niedoszłą budowę autostrady, później w ramach �w. Thy Archa-eological Project – kooperacji muzeum w Thisted z międzynarodowym zespołem badawczym (Bech 1993; 1997; 2003; Bech, Mikkelsen 1999; Earle i in. 1998; Earle, Kristiansen 2010a).

42

ROZDZIAŁ 4

W Bjerre znajdują się osady z wczesnego i późnego okresu epoki brązu, w obrębie któ-rych obecne są dobrze zachowane pozostałości budynków mieszkalnych. Były one zasiedlone przez przeszło 700 lat (1500-800 p.n.e.). Dzięki wyjątkowym warunkom geomorfologicznym, w obrębie osad zachowała się warstwa kultu-rowa będąca świadectwem ich intensywne-go i długotrwałego funkcjonowania (ryc. 4.4). Pozostałości osad, domostw, zabudowań go-spodarczych oraz warstwy kulturowej zostały zasłonięte przez osady eoliczne, co w znacznym stopniu wpłynęło na kompletny stan zacho-wania pozostałości archeologicznych na sta-nowisku, w tym również na obecność tysięcy artefaktów krzemiennych (Eriksen 2010).

Obok dominujących gospodarstw z II-III okresu epoki brązu, znajduje się tu również stanowisko Bjerre 7 – osada z V okresu epoki brązu, z pozostałością budynku mieszkalnego i towarzyszącą mu strefą aktywności gospo-darczej (Olsen w przygotowaniu). Materiały z tego stanowiska były przedmiotem mojej analizy. Osada położona jest we wschodniej części rejonu Bjerre, na przestrzeni nieznacznie wyniesionej. Poziom domostwa znajdował się około 5,4 m n.p.m., przykryty ponad metrową warstwą piasków eolicznych. Sedymentacja eoliczna interstratyfikowana jest poziomamibiogenicznymi. Spośród 7 wydzielonych po-ziomów, dwa bezpośrednio zalegające ponad osadą z późnej epoki brązu, datowane są ter-

moluminescencyjnie na przełom późnej epoki brązu i epoki żelaza (poziom 6) oraz na schyłko-wą część późnej epoki brązu (zalegający poniżej poziom 7).

Według Anne-Louise H. Olsen, prowadzą-cej badania na stanowisku nr 7 w Bjerre, po nietrwałych epizodach osadniczych z wczesnej epoki brązu, w późnej epoce brązu osadnictwo utrwaliło się, czego wynikiem było uformowa-nie warstwy kulturowej. W tym samym miejscu, w schyłkowej części późnej epoki brązu, na przestrzeni wykorzystywanej wcześniej jako pole orne (ślady intensywnej orki – ryc. 4.4), wzniesiono budynek mieszkalny. Budynek nie dotrwał do końca epoki brązu, a przestrzeń ta ponownie zamieniona została na pole orne. Uprawa ziemi trwała jeszcze przez jakiś czas, przy niesprzyjających warunkach środowi-skowych. Zakończyła się na przełomie epok metali wraz z początkiem intensywnej akumu-lacji wydmowej, przerwanej dwukrotnie przez rozwój wegetacji (w końcu okresu lateńskiego i we wczesnym średniowieczu). Osadnictwo nie powróciło już więcej w rejon stanowiska.

Krzemieniarstwo z Bjerre jest obecnie przedmiotem analiz B.V. Eriksen (2010). Będą-ca w przygotowaniu monografia osadnictwaw Bjerre jej autorstwa zawierać będzie rów-nież studium dotyczące wszystkich siedmiu zespołów krzemiennych (Bjerre 1-7) (Eriksen w przygotowaniu). Zespoły krzemienne z Bjerre datowane są głównie na wczesną epokę brązu.

Ryc. 4.4. Bjerre 7, Thy. Wykop 76 w trakcie prac wykopaliskowych. W profilu widoczna jest sedymentacja

eoliczna zalegająca ponad warstwą kulturową z późnej epoki brązu (fot. J.-H. Bech)

Fig. 4.4. Bjerre 7, Thy. Trench 76 during excavations. Aeolian sedimentation is seen above the cultural layer from the late Bronze Age (photograph by J.-H. Bech)

Ryc. 4.5. Bjerre 7, Thy. Wschodnia część wykopu 76. Ślady orki czytelne w stropowej części warstwy

kulturowej, pod którą znajdowały się pozostałości budynku mieszkalnego (fot. A.-L. H. Olsen)

Fig. 4.5. Bjerre 7, Thy. Eastern part of trench 76. Traces of ploughing in the ceiling part of the cultural layer, under

which were the remains of a residential building (photograph by A.-L. H. Olsen)

43


Jedynie zespół Bjerre 7 jest datowany na koniec epoki brązu. Stanowisko Bjerre 7, w swoim do-skonałym stanie zachowania, z warstwą kulturo-wą i kompletnym zestawem źródeł ruchomych, jest świadectwem, jak w późnej epoce brązu ma-sowe i wszechobecne (ze stanowiska pochodzi ponad 13 tysięcy zabytków krzemiennych), a co za tym idzie, istotne dla ówczesnej gospodarki, było użytkowanie surowców krzemiennych. W związku z homogenicznością zespołu – jest to jeden z najpełniejszych inwentarzy z późnej epo-ki brązu w Danii. Przy braku publikacji (w roku 2008 i do chwili obecnej) zostanie on przedsta-wiony na potrzeby niniejszego opracowania.

Zachowane na stanowisku 7 w Bjerre zabytki krzemienne reprezentują dwie różne tradycje technologiczne. Dominującą grupą jest krze-mieniarstwo bazujące na prostych sposobach pozyskania półsurowca. Półsurowiec oraz wy-roby retuszowane mają wyraźnie doraźny cha-rakter. Ta produkcja krzemieniarska odbywała się bezpośrednio na stanowisku i miała lokalny charakter. Obok takich prostych wyrobów są tu również formy związane z zaawansowaną

technologicznie produkcją dużych noży tylco-wych. Mimo cytowanej powyżej opinii Joanny Sofaer (2010, 210-211), nie dostrzegłem śladów produkcji tych wyrobów w zespole Bjerre 7. Naj-prawdopodobniej jednak były one wykonywane przez wyspecjalizowanych wytwórców i dostar-czane w postaci gotowej do gospodarstwa. Taki zgeneralizowany obraz dualizmu czytelnego w krzemieniarstwie jest analogiczny również na innych stanowiskach skandynawskich późnej epoki brązu (Högberg 2004).

Surowiec krzemienny użytkowany na sta-nowisku pochodził z eratycznych materiałów powierzchniowych powszechnie dostępnych na terenie Thy. Nie można wykluczyć, iż w jakimś zakresie korzystano również z pozostałości skał porzuconych na znajdujących się w oko-licy kopalniach neolitycznej kultury pucharów lejkowatych. Bardzo prawdopodobne jest, że jeszcze we wczesnej epoce brązu w jakimś za-kresie korzystano z tych opuszczonych kopalni. W przypadku Bjerre 7 brak na to jednoznacz-nych przesłanek (Earle, Kristiansen 2010c, 219; Eriksen 2010, 87-89).

Ryc. 4.6. Bjerre 7, Thy. Rdzeń ze zmienioną orientacją (rys. autor)Fig. 4.6. Bjerre 7, Thy. Core with changing orientation (drawing by the author)

44

ROZDZIAŁ 4

Strukturę zespołu, złożonego z przeszło 13 tysięcy artefaktów, przedstawiono w tabeli I3. Materiały krzemienne w obrębie warstwy kul-turowej eksplorowane były w kilku poziomach odpowiadających przebiegowi naturalnych jednostek stratygraficznych. Zespół w ogromnejprzewadze składa się z półsurowca i odpadów (94,66%). Jedynie około 1,5% inwentarza stano-wią formy negatywowe, natomiast pozostałe blisko 4% to grupa narzędzi. Struktura zespołu jest wynikiem specyfiki technologicznej typo-wej dla krzemieniarstwa z późnej epoki brązu. Eksploatacja rdzeni, kawałkowanie ich przy po-mocy wyłącznie twardego tłuka (0,5% zespołu) powodowała uzyskiwanie w dominującej ilości półsurowca odłupkowego, najczęściej korowe-go. Takie traktowanie surowca powodowało również rozbijanie brył i produkcję licznych okruchów. Stanowią one drugą, najliczniejszą

kategorię zabytków zespołu. Były traktowane na równi z odłupkami, co manifestuje się w czę-stym wykorzystywaniu okruchów jako narzędzi doraźnych. Nieliczne wióry nie są formami uzyskiwanymi celowo, lecz powstały dzięki specyficznym kształtom redukowanych brył.Redukcja odłupkowa stanowi tu jedyny sposób pozyskiwania półsurowca. Brak jest techniki łuszczniowej. Rdzenie z Bjerre 7, pomijając dominujące formy amorficzne o pojedynczychnegatywach, są bryłami noszącymi ślady eks-ploatacji wielokierunkowej, a także wielopię-towej (tabl. 1: 1-2). Często stosowane są zmiany podstawy uderzeń oraz wybieranie za kolejną piętę poprzedniej odłupni przy jednoczesnym zupełnym braku zabiegów przygotowawczych i naprawczych (co potwierdza również znikoma liczba form technicznych). Przykładem stosun-kowo dobrze zorganizowanej i zaawansowanej eksploatacji jest masywny rdzeń, z którego po zmianie orientacji, uzyskano szereg odłupków dookolnie redukując odłupnię (ryc. 4.6). Ostat-nia z pięt rdzenia ma charakter dookolny. Na jej

Ryc. 4.7. Bjerre 7, Thy. Nóż tylcowy (typ C) (rys. autor)Fig. 4.7. Bjerre 7, Thy. Backed knife (type C) (drawing by the author)

3 Struktura zespołu zestawiona została również przez B.V. Eriksen (2010, tab. 1). Między zestawieniami czy-telne są niewielkie różnice ilościowe.

45


części widoczne są głębokie negatywy wskazu-jące na rdzeniowanie twardym tłukiem. Rdzeń nie posiada śladów zapraw. Został porzucony w trakcie eksploatacji, która mogła być poten-cjalnie kontynuowana przy przyjęciu za podsta-wę uderzeń ostatniej odłupni. Kontynuowanie eksploatacji w ten sposób nadałoby rdzeniowi kształt dyskoidalny. Często dopiero na takim etapie rdzenie w Bjerre 7 porzucano (tabl. 1: 2).

Odłupki korowe, częściowo korowe lub okruchy służyły do produkcji narzędziowej. Struktura kategorii narzędziowych z Bjerre 7 jest bardzo uboga. Składa się z kilku klas narzę-dzi typologicznych (m.in. noże, drapacze) oraz dominującej grupy narzędzi doraźnych – niere-gularnie retuszowanych form bądź półsurowca noszącego ślady użytkowania. Jest wśród nich grupa odłupków nożowatych, posiadających najczęściej korowy tylec oraz silnie spracowaną krawędź pracującą (tabl. 2: 1, 2).

Grupa narzędzi typologicznych zdomino-wana jest przez drapacze (tabl. 3: 1-4) oraz przekłuwacze. Mimo iż są one wykonane na nieregularnym półsurowcu, opisanym powyżej, na korowych odłupkach bądź okruchach, te grupy narzędziowe wykazują pewną standary-zację. W przypadku drapaczy manifestuje się to starannością wykonania drapisk, w większości zakolonych. Przekłuwacze natomiast posiadają wyodrębnione, starannie retuszowane żądła. Część z nich wykonana jest za pomocą odbić analogicznych do klaktońskich.

Odrębną kategorią narzędziową są noże tylcowe (ryc. 4.7). Wykonane na wiórach lub masywnych odłupkach zmodyfikowanych doproporcji wiórowych, odbiegają technologicznie od reszty zespołu. Wydaje się raczej bezsporne, że nie zostały one wykonane na stanowisku. Sposób ich wykonania był odmienny od ma-jącego na stanowisku miejsca rdzeniowania. Specyfika rdzeniowania na stanowisku unie-możliwiała uzyskanie odpowiedniego do tego półsurowca.

Noże tylcowe z Bjerre 7, w porównaniu z pu-blikowanymi zespołami ze wschodniej Danii oraz Skanii, odbiegają od nich proporcjami (tab. II). Są nieznacznie mniejsze i nie mieszczą się w przedziałach wielkości typów proponowa-nych przez Björhema i Säfvestada (1993).

W obrębie podziału stosowanego na potrze-by tego opracowania, dominują w grupie noży tylcowych formy o tylcu naturalnym oraz formy posiadające retusz tylca (typ A, C – por. rozdział

7.2) (ryc. 7.4 i 7.5, tabl. 2: 3-6). W mniejszości znajdują się noże, zarówno o naturalnym, jak i zmodyfikowanym tylcu, posiadające dodatko-wy retusz podstawy krawędzi pracującej (typ B, D) (ryc. 7.4 i 7.5). Średnia wielkość noży z Bjerre 7 nie przekracza 8 cm długości oraz 3,5 cm sze-rokości. Ukształtowanie tylców noży często ma postać fragmentaryczną. Na niektórych znajdują się wyświecenia przy podstawie tylca objęty jest modyfikacją. Wśród noży typu C aż 36% mazachowaną powierzchnię naturalną w obrębie tylca – być może są to ślady po oprawie.

Bez mała wszystkie noże z Bjerre 7 posiadają makroskopowo bardzo czytelne ślady użytko-wania, zlokalizowane na krawędziach. Są to różnego rodzaju wyszczerbienia, wykruszenia, rzadziej wyświecenia. Na niektórych z nich znajdują się wyświecenia przy podstawie tylca – być może ślady po oprawie.

Pomijając rozmiary, noże z Bjerre 7 pozosta-łymi cechami nie odbiegają od noży tylcowych z późnej epoki brązu, znanych z innych rejonów południowej Skandynawii (Högberg 2009).

Zły stan zachowania zabytków, zniszczonych w procesach podepozycyjnych, nie pozwolił na bardziej rozległe studia funkcjonalne na stano-wisku nr 7. Helle Juel Jensen (w druku) poddała dokładniejszym obserwacjom dwie klasy zabyt-ków – 22 duże noże tylcowe oraz 4 skałki.

Według Autorki duże noże tylcowe noszą ślady cięcia łodyg zbóż (12 szt.) oraz trzciny (2 szt.). Układ wyświeceń i śladów liniowych wskazuje na paralelny bądź skośny kierunek pracy narzędzia. Obecność wyświeceń na tyl-cach wyrobów nie jest natomiast wynikiem pracy, lecz zapewne śladem ciągłego ocierania tyłu noża o stojące kłosy i łodygi podczas prac żniwnych. Podobne ślady użytkowania i układ wyświeceń był obecny na dużych nożach tyl-cowych ze Spjald (Becker 1990), a także na krzemiennym nożu będącym elementem sierpa odkrytego w torfowisku Stenild (por. wkładka Sierp z torfowiska Stenild). Sześć noży ze Spjald interpretowano jako narzędzia używane do ścinania trzcin, natomiast nóż w drewnianej oprawie ze Stenild wykazywał ślady cięcia kło-sów zbóż (Juel Jensen 1990, 1994). Noże z Bjerre 7, podobnie jak z dwóch wspomnianych wyżej stanowisk, posiadają więc wyświecenia dwóch krawędzi, z których jedna była aktywna (tnąca), druga natomiast pasywna (tył narzędzia).

Wśród siedmiu zachowanych w całości noży z Bjerre, aż sześć nosiło ślady mocowania

46

ROZDZIAŁ 4

w oprawie. Ich podobieństwo do mikrośladów obserwowanych na nożu ze Stenild wskazuje na analogiczny sposób mocowania w oprawę drewnianą (Juel Jensen 1990). Fragmenty noży pozbawione są wyświeceń – śladów pracy, co wynikało z ich ukrycia w oprawie. Na tych pozbawionych śladów pracy częściach znajdują się natomiast wyświecenia wynikłe z oprawiania. Ślady te ciągną się wzdłuż kra-wędzi i tylca w kierunku wierzchołkowym wyrobów co sugeruje, że oprawa obejmowała większą część tylca, analogicznie do sierpa ze Stenild, który w górnej partii posiada cha-rakterystyczne rozszerzenie umożliwiające

metalurgii brązu w postaci form odlewniczych i brył brązu, a także liczne szczątki zwierzęce. Osadnictwo to związane było z późną epoką brązu, głównie z jej V okresem (Jansen 1965, 48). Brak stwierdzonych pozostałości domów słupowych, przy licznych obiektach, w tym jamach posłupowych, tłumaczyć należy faktem, że badania prowadzono na długo przed odkry-ciem na terenie Danii jakiejkolwiek pozostałości zabudowy mieszkalnej (Bech 1997, 3).

Publikacja S. Müllera przynosi, jako jedna z pierwszych, ilustrację dużego noża tylcowe-go, typowego wyrobu krzemiennego z późnej

Ryc. 4.8. Bulbjerg Troldsting, Thy. Noże tylcowe w zbiorach muzeum kopenhaskiego (fot. autor)

Fig. 4.8. Bulbjerg Troldsting, Thy. Backed knives in the museum in Copenhagen (photograph by the author)

4.2.1.3. BULBJERG TROLDSTING, THY

Zlokalizowane w północnej części Thy sta-nowisko Bulbjerg Troldsting znalazło się, obok trzech innych, w jednym z pierwszych opraco-wań osadnictwa epoki brązu w Danii, autorstwa Sophusa Müllera, opublikowanym krótko po zakończeniu I wojny światowej (1919). Położo-ne u wybrzeża Morza Północnego, na szczycie morenowego wzniesienia wapiennego Bulbjerg, badane było w 1913 roku przez Carla Neerga-arda. Obok ceramiki, licznych zabytków krze-miennych, odkrytych w częściowo zniszczonej warstwie kulturowej, znaleziono również liczne nieobrobione bryłki bursztynu, pozostałości

mocowanie wkładki, a także zapewniające sta-bilną pozycję ostrza w trakcie pracy. Analogia śladów mocowania do noża ze Stenild, a także do sześciu noży ze Spjald sugeruje, że sposób mocowania, jaki znany jest z sierpa ze Stenild (Blinkenberg 1898), był powszechny w późnej epoce brązu przynajmniej na terenach północ-nej Jutlandii.

Za wielofunkcyjnością dużych noży tylco-wych z Bjerre 7 przemawia, zdaniem H. Juel Jensen (w druku), obecność na nożach o stwier-dzonej funkcji żniwnej również makro wykru-szeń powstałych podczas pracy w twardym materiale.

47


Ryc. 4.9. Fragtrup. Plan stanowiska z obiektami mieszkalnymi (I-IV) (wg: Draiby 1985)Fig. 4.9. Fragtrup. Plan of the site with residential objects (I-IV) (after: Draiby 1985)

epoki brązu, a także rozbudowany opis po-zyskanego inwentarza krzemiennego (Müller 1919, ryc. 17). Müller nie ma wątpliwości co do związku i przynależności zespołu krzemien-nego z osadnictwem z późnej epoki brązu. Podkreśla, iż Troldsting jest ważnym dowodem powszechnego użytkowania krzemienia w tym okresie, co, biorąc pod uwagę, że obok Oskara Monteliusa był centralną postacią archeolo-gii nordyckiej swojego czasu (Gräslund 1987), musiało mieć wielki wpływ na postrzeganie zjawiska krzemieniarstwa przełomu epok me-tali w Danii. Z warstwy kulturowej, jak i spoza niej, Müller wymienia ponad siedmiotysięczną kolekcję zabytków z krzemienia, wśród których, prócz form z kształtowania rdzenia, występują przede wszystkim liczne noże tylcowe, drapacze oraz przekłuwacze (Müller 1919, 66-67).

Z licznego inwentarza komentowanego przez Müllera, w zbiorach Muzeum Narodowego

w Kopenhadze przechowywanych w Ørholm (Lyngby) pozostała kolekcja mocno zdekom-pletowana. Większość zachowanych zabytków (w pięciu jedynie pudełkach) to noże tylcowe (ryc. 4.8), którym towarzyszą pojedyncze inne narzędzia, głównie drapacze i przekłuwacze. Noże z Troldsting wykonane są z senońskiego krzemienia skandynawskiego (tabl. 4 i 5). Do-minują wśród nich formy o retuszowanym tylcu (bądź częściowo retuszowanym). Podobnie jak noże z Bjerre 7 są one mniejsze niż egzempla-rze z terenów Zelandii czy Skanii. Ich średnia długość zbliżona jest do 10 cm przy średniej szerokości około 3 cm. Wiele z nich nosi czytelne na krawędziach ślady użytkowania. Ich propor-cje, konsekwentnie zmniejszone w stosunku do noży z wysp duńskich, są przesłanką wskazu-jącą na pewną regionalną, jutlandzką specyfikętych narzędzi (tab. II i III).

48

ROZDZIAŁ 4

Położone trzy kilometry na zachód od Farsø na Jutlandii, stanowisko Fragtrup było pierwszą na terenie Skandynawii osadą, na której odkryto pozostałości trzynawowych długich domów. Stanowisko badane w latach 50.i 60. XX wieku m. in. przez Muzeum Narodowe w Kopenha-dze, dopiero niedawno zostało częściowo opu-blikowane (Draiby 1987). Pozostałości domów z Fragtrup okazały się typowymi konstrukcjami

mieszkalnymi z późnej epoki brązu, jakie w ko-lejnych dekadach odkrywane były powszech-nie w Danii i całej Skandynawii (Müller-Wille 1977). Były to domy o dwóch wewnętrznych rzędach słupów wspierających dach, słupowej konstrukcji ścian o zaokrąglonych szczytach (ryc. 4.9). O ich wyjątkowości we Fragtrup de-cydowała wzajemna przestrzenna relacja dwóch położonych obok siebie i współczesnych sobie domów (I i II), a także stan zachowania całego stanowiska – podobnie jak w przypadku Bjerre, zachowanych struktur osadniczych zalegają-cych pod poziomami eolicznymi. Prócz dwóch dobrze zachowanych pozostałości domów, obu spalonych, znajdowały się również ślady kolej-nych domostw (III i IV).

Zbiór zabytków ze stanowiska jest bardzo pokaźny. Zawiera również liczne wyroby krze-mienne. Na podstawie ceramiki określono chro-nologię na V-VI okres epoki brązu, przy czym zdecydowana większość fragmentów z udo-kumentowanych jednostek stratygraficznychdatowana była na V okres epoki brązu. Radio-węglowe datowanie absolutne precyzowało osadnictwo w przedziale od połowy IX wieku p.n.e. (650±75 BP, K-3795) do połowy wieku VI p.n.e. (407±75 BP, K-3802) (Draiby 1987).

Materiały zabytkowe z Fragtrup przechowy-wane są w Muzeum Narodowym w Kopenha-dze. Zespół krzemienny liczy blisko siedemset

Ryc. 4.11. Fragtrup. Dom II. Odłupek o naturalnym tylcu i ostrzu; silnie spracowany (rys. autor)

Fig. 4.11. Fragtrup. House II. Flake with natural backed edge and point; considerably worn-out (drawing by the author)

Ryc. 4.10. Fragtrup. Dom I. Nóż tylcowy (rys. autor)Fig. 4.10. Fragtrup. House I. Backed knife

(drawing by the author)

4.2.1.4. FRAGTRUP, VESTHIMMERLAND

49


artefaktów (tabl. 6)4, pochodzących z poszcze-gólnych domów (dom I-III). Pozostałości domu III najsłabiej rysowały się w przestrzeni wyko-paliskowej. Pozyskano z niego również najmniej zabytków krzemiennych. Artefakty wykonane są z lokalnie dostępnego krzemienia narzutowe-go. Frekwencja zabytków jest znacznie uboższa od zespołów z Bjerre czy Troldsting, co wynika zapewne z lepszego stanu zachowania tych stanowisk.

Zespoły krzemienne z Fragtrup posiadają typowe cechy wytwórczości krzemieniarskiej z późnej epoki brązu. Profil technologicznyopiera się na doraźnych strategiach produkcji półsurowca, przy wykorzystaniu wyłącznie twardego tłuka. Rdzenie pozbawione zapra-wy redukowane są najczęściej dookolnie, przy częstych zmianach podstawy uderzeń (tabl. 6: 4). Wśród narzędzi dominują formy wykonane ad hoc, o nieregularnie retuszowanych bądź niemodyfikowanych krawędziach (tabl. 6: 5,

7–9). Narzędzia formalne zredukowane zostały jedynie do drapaczy i noży tylcowych (tab. IV). W każdym z domostw obecne były noże tylcowe (ryc. 4.10; tabl. 6: 10). Były to pojedyncze egzem-plarze. Nożom towarzyszyły drapacze. Wyka-zują one również doraźność wykonania – są to formy na odłupkach korowych, stosunkowo mało regularnych, a ich drapiska ograniczone są do niewielkiej części krawędzi półsurawiaków (tabl. 6: 1-3).

Zwracającym uwagę elementem zespołów z domów we Fragtrup są nożowate wyro-by wykonane na odłupkach oraz na okru-chach (ryc. 4.11). Są to narzędzia doraźne, na półsurowcu powstałym przy zastosowaniu oportunistycznych metod. Najczęściej mają naturalne/korowe tylce, rzadziej modyfiko-wane. Przeciwna krawędź, pełniąca funkcję ostrza, nosi makroskopowe ślady użytkowa-nia. W każdym z trzech zespołów obecne były liczne tłuki kamienne5.

5 Nie ujęto ich w zestawieniu tabelarycznym.

Ryc. 4.12. Højby. Rekonstrukcja domu trójnawowego zlokalizowana w Odense, nieopodal jego pierwotnej lokalizacji oraz rysunek jego pierwotnego zarysu (fot. autor; rys. wg: Odense Bys Museum)

Fig. 4.12. Højby. Reconstruction of a three-aisled house located in Odense, close to its original location and the drawing of its original outlines (photograph by the author; drawing after: Odense Bys Museum)

4.2.1.5. HØJBY, FIONIA

Przykładem osady z V okresu epoki brązu, niezachowanej w tak dobrym stanie jak Bjerre czy Troldsting, jest Højby, zlokalizowane na Fionii, położonej kilka kilometrów na południe od Odense (Her� 1987, ryc. 565). W trakcie pracratowniczych związanych z budową szosy w la-tach 80. XX wieku przebadano tam pozostałości typowego dla późnej epoki brązu trzynawowe-go budynku mieszkalnego, o rozmiarach około 15 × 12 × 22 m (ryc. 4.12).

W jego obrębie wystąpiły 364 zabytki krze-mienne. Pomimo fragmentaryczności zbio-ru, wynikającej ze stanu zachowania obiektu i braku warstwy kulturowej, struktura zespołu przedstawia reprezentatywne cechy zarówno technologiczne, jaki i typologiczne dla krze-mieniarstwa z późnej epoki brązu. W zespole dominują nieregularne odłupki (138 sztuk) i okruchy (83 sztuki), powstałe w wyniku wyko-rzystywania twardego tłuka i częstego rozpadu brył krzemiennych. Wśród zaledwie siedmiu

4 Wielkość zbioru, jaki miał do dyspozycji autor, nie-znacznie różni się od opublikowanego przez B. Draiby (1987, 205).

50

ROZDZIAŁ 4

narzędzi formalnych obecne są drapacze (tabl. 7: 1-2) oraz pojedyncze zgrzebło (tabl. 7: 3). Obecne są również dwa wyroby skałkopodobne (tabl. 7: 7, 8). Pozostałe narzędzia to odłupki i okruchy nieregularnie retuszowane, a także formy noszące ślady użytkowania bez wtórnej modyfikacji (16 sztuk – tabl. 7: 4-6, 9-10). Zbióruzupełnia masywny tłuk kamienny. Jedynie cztery rdzenie w tym zespole to dwie odłup-kowe formy jednokierunkowe (tabl. 7: 11, 13)

oraz dwa rdzenie krążkowate bez zaprawy pięty (tabl. 7: 12, 14).

Ponad 23% zespołu nosi ślady działalności ognia, przy czym jest to tylko półsurowiec i od-pady. Jest to być może świadectwem pozostało-ści paleniska w obrębie domostwa. W materiale krzemiennym z domu w Højby nie wystąpiły masywne noże tylcowe, obecne na wielu innych stanowiskach osadowych.

Ryc. 4.13. Skamlebæk, Zelandia. Noże tylcowe (fot. autor)Fig. 4.13. Skamlebæk, Zealand. Backed knives (photograph by the author)

4.2.1.6. SKAMLEBÆK, ZELANDIA

Badania na stanowisku Skamlebæk, położo-nym u północno-zachodniego wybrzeża Zelan-dii, związane były z dużą inwestycją budowlaną infrastruktury stacji radiowej, obejmującą blisko kilometr kwadratowy terenu. Wstępne prace ba-dawcze realizował, w porozumieniu z Muzeum Narodowym w Kopenhadze, inżynier bezpo-średnio zaangażowany w prace budowlane. Stanowisko, badane przez Sørena Gregersena, okazało się rozległą osadą z późnej epoki brązu, na której odkryto po raz pierwszy na terenie Danii, poza Jutlandią, pozostałości budynków mieszkalnych z epoki brązu (Gregersen 1960;

1963-1964). Zaowocowało to szczególnym za-interesowaniem tym stanowiskiem i badania-mi realizowanymi w latach 1976-1978 przez Muzeum Narodowe w Kopenhadze (Lomborg 1977, 1979). Prócz znalezisk z epoki brązu ze stanowiska pochodzą również ślady osadnictwa neolitycznego, jednak przebadana przestrzeń przyniosła przede wszystkim czytelnie rozpla-nowany (na około 40 arach) fragment osady z późnej epoki brązu. Niezniszczone działalno-ścią rolniczą obiekty, zachowały się pod war-stwą kulturową o miąższości przekraczającej miejscami 30 cm. Warstwa wypełniona była

51


ceramiką, wyrobami krzemiennymi, a także pojedynczymi zabytkami brązowymi.

Pozostałości budynku mieszkalnego, ana-logiczne do znanych dotychczas z terenów Jutlandii, o rozmiarach około 16 m długości i 6 m szerokości, wykazywały wyraźne ślady pożaru. Znajdowały się tam dwa rzędy do-łów posłupowych i palenisko zlokalizowane w centralnej części domu. Wejścia do budynku znajdowały się zapewne na dłuższych ścianach. Również materiał zabytkowy, ceramika i wyro-by krzemienne, wykazywały oznaki przepale-nia. Po stronie wschodniej budynku znajdowa-ły się obiekty posłupowe – prawdopodobnie pozostałość kolejnego budynku, natomiast od strony południowo-zachodniej wystąpiła linia niewielkich dołów posłupowych stanowiących zapewne pierwotnie rodzaj ogrodzenia. Według E. Lomborga, przynajmniej część budynku była zdobiona malowaniem, o czym świadczą pozostałości gliny oblepiającej ściany budyn-ku, noszące ślady białego barwnika (Lomborg 1979, 9).

Wokół budynku znajdowały się dwie studnie i piec do wypału ceramiki. Lomborg zaobser-wował zróżnicowanie w funkcji i zawartości tych obiektów, w zależności od ich położenia w stosunku do budynku mieszkalnego (Lom-borg 1977, 127). Bliżej budynku znajdowały się niewielkie, płaskie paleniska oraz inne jamy gospodarcze. W miarę oddalania się od do-mostwa, pojawiają się obiekty o różnych funk-cjach, z których największe i najgłębsze noszą ślady intensywnej działalności ognia (warstwy przepalenia, spalone otoczaki skalne). Zlokali-zowano je w największym oddaleniu od domu – ponad 40 m.

W materiale zabytkowym, zarówno z war-stwy, jak i obiektów, dominowała ceramika datowana na IV-V okres epoki brązu. Krzemie-niarstwo z osady również odpowiadało okre-sowi końca epoki brązu (Lomborg 1977, ryc. 4), przy nieznacznej obecności wyrobów neolitycz-nych i z wczesnej epoki brązu (Lomborg 1977, ryc. 5). Kolekcja wyrobów krzemiennych ze Skamlebæk, licząca wiele tysięcy artefaktów, stanowi – obok zespołów ze stanowiska Bjerre

– największy zbiór tych zabytków z późnej epo-ki brązu z terenów Danii. Przechowywana jest obecnie w magazynach Muzeum Narodowego w Kopenhadze (Ørholm, Lyngby).

Zespół Skamlebæk posiada typowe cechy przemysłu krzemiennego swojego czasu – prze-łomu epok metali. Jego wyróżniającym się ele-mentem jest obecność dużych noży tylcowych (ryc. 4.13). Są to masywne formy osiągające rozmiary kilkunastu centymetrów długości. Najczęściej posiadają tylec wykonany za pomo-cą retuszu stromego zatępiającego (tabl. 8: 1). Może on mieć jednak przebieg nieregularny, być częściowo naturalny lub składać się z na-turalnego tylca oraz retuszu zachodzącego na stronę dolną (tabl. 8: 3, 4). Mógł on również kształtować podstawę noża, obejmując całą jej dolną stronę i nadając kształt optymalny do mocowania w oprawę (tabl. 8: 2). Grupie ze-standaryzowanych noży tylcowych towarzyszy kategoria narzędzi doraźnych, składających się z szerokich masywnych wióro-odłupków noszą-cych ślady użytkowania (tabl. 9: 3, 4).

Obecne w zespole rdzenie wskazują na spo-soby produkcji półsurowca polegające na wyko-rzystywaniu form krążkowatych z zaprawioną piętą (tabl. 9: 1, 2), bądź form jednopiętowych o surowej lub też przygotowanej pięcie służącej do uzyskiwania masywnego, przede wszystkim odłupkowego debitażu przy wyłącznym użyciu twardego tłuka. Nie zaobserwowałem w zespole rdzeni będących pozostałością po produkcji półsurowca nadającego się do wykorzystania w wykonaniu tak znaczących rozmiarów noży tylcowych. Były one zapewne produkowane poza osadą w wyspecjalizowanych do tego pracowniach.

Mimo jasnych analogii i podobieństw do sobie współczesnych zespołów, inwentarz ze Skamlebæk wykazuje jednak odmienność w stosunku do np. osady w Bjerre. Noże ze Skamlebæk są zdecydowanie masywniejsze od pochodzących z Thy. Jak pokazuje zestawienie, średnie wielkości noży poszczególnych typów znacznie przewyższają odnośne wartości noży z Bjerre (tab. V).

4.2.1.7. VINDE HELSINGE, ZELANDIA

Stanowiskiem z późnej epoki brązu, na któ-rym powszechnie obecne były charakterystycz-ne wyroby krzemienne jest Vinde Helsinge Hals

(zwane również Helsinge Kirke). Na stanowisku tym wystąpiła również miąższa warstwa kultu-rowa przykrywająca obiekty wziemnie.

52

ROZDZIAŁ 4

Vinde Helsinge jest stanowiskiem archiwal-nym. W magazynach Muzeum Narodowego w Kopenhadze znajduje się niewielka kolekcja z badań w roku 1935 wraz z odręczną notatką A. Søndergaarda datowaną na wrzesień 1939 roku, w której pisze on, że przekazał materiały ze swoich badań do kopenhaskiego muzeum6. We-dług opisu Søndergaarda, warstwa kulturowa, zalegającą pod poziomem warstwy ornej, miała miąższość od 0,4 do 1 m. Prace wykopaliskowe objęły powierzchnię zaledwie kilku metrów kwadratowych (od 5 do 8). W obrębie tej prze-strzeni, poniżej warstwy kulturowej, wystąpiły dwa paleniska oraz dwie jamy gospodarcze. Za-równo warstwa, jak i obiekty zawierały materiał zabytkowy w postaci ceramiki oraz wyrobów krzemiennych.

W inwentarzu muzealnym znajduje się ogól-ny spis zabytków przekazanych do muzeum7. W spisie wymienione są dwa fragmenty miecza brązowego, ceramika pochodząca z co najmniej czterech naczyń, kości zwierzęce oraz kilkana-ście różnych wyrobów krzemiennych – narzę-dzi, rdzeni, półsurowca. Søndergaard w swojej

notatce zapisał, iż pracował na stanowisku jedynie 3-4 dni, lecz jego zdaniem zasługuje ono na systematyczne prace wykopaliskowe.

Pomimo archiwalnego charakteru, niewiel-kiego zbioru źródeł, a także oczywistej niedo-skonałości amatorskiego charakteru poczynio-nych prac i opisów, warto spojrzeć bliżej na pozyskane artefakty krzemienne. W dalszym ciągu bowiem niewiele znanych jest stanowisk z późnej epoki brązu, na których stwierdzono obecność warstwy kulturowej chroniącej homo-geniczność obiektów zalegających w jej obrębie i pod nią. Sądząc z opisu, Vinde Helsinge po-tencjałem zachowania pozostałości osadnictwa mogłoby dorównywać osadom z Bjerre czy Skamlebæk.

W zbiorach muzeum pozostało do dziś kil-kanaście wyrobów krzemiennych z Vinde Hel-singe.

Zbiór jest wyselekcjonowany, są tu jedynie narzędzia (ryc. 4.14; tabl. 10, 11). Na inwen-tarz składa się 12 noży oraz 4 drapacze. Noże z Vinde Helsinge są masywnymi formami wy-konanymi wyłącznie z rdzeni jednopiętowych. Największy z nich osiąga długość 16 cm (tabl. 10: 1). Ich proporcje, podobnie jak wyrobów ze Skamlebæk, zdecydowanie przewyższają pro-porcje noży tylcowych z Bjerre. W przypadku Vinde Helsinge średnia długość noży waha się

6 Płacąc za zabytki ówczesnemu ich właścicielowi bądź właścicielowi pola, na którym odbyły się badania – K. Rasmussenowi, 20 koron duńskich (w 2013 roku była to równowartość 12 złotych).

7 Nr inw. 618/39 i 685/39.

Ryc. 4.14. Vinde Helsinge, Zelandia. Noże tylcowe (fot. autor)Fig. 4.14. Vinde Helsinge, Zealand. Backed knives (photograph by the author)

53


od 10,4 cm do prawie 13,0 cm w zależności od typu noża, uśredniając długość – dla wszystkich wyniosłaby 11,7 cm (tab. VI). Noże z Bjerre sporadycznie przekraczają 10,0 cm, a ich śred-nia długość nie przekracza 8,0 cm. Podobnie uśrednione rozmiary szerokości i grubości noży z obu tych stanowisk, a także z radiosta-cji Skamlebæk, pokazują iż duże noże tylcowe z Zelandii są zdecydowanie większymi forma-mi niż analogiczne wyroby znane ze stanowisk jutlandzkich.

W porównaniu do noży z Bjerre posiadają one stosunkowo częściej wyświecenia (zarów-

no na krawędziach/ostrzu, jak i na innych bo-kach, będące zapewne śladami po mocowaniu w oprawie), prócz stale występujących innych śladów użytkowania na krawędzi. Występują tu wszystkie typy noży, od naturalnych pła-skich wiórów i wiórów z naturalnym, korowym tylcem (tabl. 11: 2) po formy z ciągłym, stromym retuszem tylca (tabl. 11: 1) oraz formy retuszo-wane prócz tylca dodatkowo na bokach (tabl. 11: 4). Jeden z drapaczy przypomina duży nóż tylcowy (tabl. 10: 2), drugi natomiast jest ba-nalną, masywną formą o zakolonym drapisku (tabl. 10: 3).

4.2.1.8. VOLDTOFTE, FIONIA

Na kolejnym stanowisku – Voldtofte (Kirke-bjerg), również zachowana jest miąższa warstwa kulturowa zalęgająca nad obiektami gospodar-czymi. W wyniku prac prowadzonych m. in. w latach 70. XX wieku uzyskano ponad 2 tysiące artefaktów krzemiennych, wykazujących cechy typowe dla krzemieniarstwa z późnej epoki brązu (Berglund 1982, 60, ryc. 11).

Voldtofte znane jest przede wszystkim ze znaleziska pochodzącego z początku XX wieku, kiedy podczas prac ziemnych realizowanych na niewielkiej przestrzeni odkryto obiekt z pięcio-ma, stojącymi obok siebie, dużymi naczyniami zawierającymi ziarna zbóż (Jensen 1967, ryc. 3; Thrane 1980, ryc. 2). W obu przypadkach – zarówno z naczyń, jak i z późniejszych ba-dań warstwy kulturowej (w latach 1976-1978), dominującym wśród ziaren zbożem okazał się jęczmień (Berglund 1982, tab. na s. 62).

Systematyczne prace wykopaliskowe, na nie-wielkich jednak przestrzeniach, podjęto w kolej-nych latach (1909-1911, 1915-1916), a znaleziska jako pierwszy upublicznił S. Müller we wspo-mnianej już wcześniej pierwszej monografiiepoki brązu w Danii (Müller 1919). Przestrzenne rozpoznanie stanowiska przyniosły dopiero pra-ce wykopaliskowe z lat 70. XX wieku. Obejmując zasięgiem przeszło hektar powierzchni stanowi-ska, dały one obraz zasięgu warstwy kulturowej na obszarze nie zajętym jeszcze przez współcze-sne osadnictwo (ryc. 4.15). Miąższość warstwy kulturowej wahała się od 15 cm do ponad 1,5 m (ryc. 4.16). Zawierała ona zwęglone ziarna zbóż, przepalone otoczaki kamienne, ceramikę, wyro-by krzemienne, bryły polepy, węgle drzewne i zabytki brązowe. Zaobserwowano, iż werty-kalna dystrybucja dominujących liczebnie frag-

mentów ceramiki i artefaktów krzemiennych obejmowała głównie górne poziomy warstwy kulturowej, poniżej poziomu 40 cm spadając drastycznie i osiągając zerowe wartości na dnie warstwy. Miąższość warstwy malejąca w kie-runku północno-wschodnim wskazywała, iż sama warstwa jest pozostałością intensywnego osadnictwa położonego poza badaną przestrze-nią, bardziej w kierunku zachodnim.

Poniżej warstwy kulturowej zbadano blisko 100 obiektów wziemnych, w większości zawie-rających ślady przepalenia, w postaci licznych węgli drzewnych i przegrzanych otoczaków skalnych. Ceramika i wyroby krzemienne znaj-dowane były jedynie w stropowych partiach obiektów, co uznano za wtórne położenie z pier-wotnego zalegania w warstwie kulturowej. Obiekty te określono jako piecowiska, służące być może do suszenia ziaren zbóż.

Grupa obiektów posłupowych oraz liczne fragmenty brył gliny w eksplorowanej prze-strzeni poniżej warstwy kulturowej były prze-słanką wskazującą na pozostałości budynku mieszkalnego o glinianej podłodze i ścianach. Nie udało się jednak jednoznacznie potwierdzić tych pozostałości jako domostwa. Ceramika na stanowisku, reprezentowana przez kilkanaście tysięcy fragmentów, pochodziła w większości z dużych naczyń zasobowych, w mniejszej licz-bie z naczyń stołowych o bardziej finezyjnymwykonaniu i bogatym zdobnictwie i związana była głównie z V oraz VI okresem epoki brązu. Na wspomnianych już fragmentach polepy konstrukcyjnej zaobserwowano pozostałości de-koracji w postaci białego, brązowego i czarnego barwienia płaskich powierzchni gliny/tynku. Wskazywać by to mogło, iż ściany budynków

54

ROZDZIAŁ 4

mieszkalnych w Voldtofte były częściowo malo-wane (Berglund 1982, 59). Analogiczny sposób zdobienia ścian wzmiankowano już w przy-padku pozostałości budynków ze Skamlebæk na Zelandii.

Przechodząc do wyrobów krzemiennych, będących głównym obiektem naszego zainte-resowania, podkreślić należy, iż ich największa frekwencja, odpowiadająca wertykalnej dystry-bucji ceramiki, wystąpiła w obrębie górnych partii warstwy kulturowej przy sporadycznej obecności w spągowych jej partiach, podobnie jak w stropowych partiach obiektów poniżej

warstwy kulturowej. Horyzontalnie krzemienie występowały w obrębie całego zasięgu warstwy kulturowej.

Zespół z Voldtofte składa się z ponad 2300 wyrobów krzemiennych. Ich ogólna postać nie odbiega od innych, znanych zespołów osadni-czych późnej epoki brązu. Jak pisze Berglund, krzemieniarstwo na Kirkebjerg pozbawione było finezji. Charakteryzowało się kawałkowaniemi roztrzaskiwaniem brył krzemiennych o inne twarde skały. Takie traktowanie surowca, przy stosowaniu twardego tłuka również do roztrza-skiwania konkrecji spowodowało, iż znaczna

Ryc. 4.15. Voldtofte, Fionia (Kirkebjerg). Zasięg warstwy kulturowej oraz

lokalizacja wykopów (wg: Berglund 1982)Fig. 4.15. Voldtofte, Funen (Kirkebjerg).

Extent of the cultural layer and location of the trenches (after: Berglund 1982)

55


część zespołu składa się z okruchów krzemien-nych nie noszących formalnych śladów inten-cjonalnej redukcji (jak punkt uderzenia, sęczek itd.). Wydzielono 18 wyrobów uznanych za wióry oraz 29 form negatywowych noszących ślady rdzeniowania (Berglund 1982, 60).

Ponieważ Kirkebjerg należy do nielicznych stanowisk z późnej epoki brązu, na których wyrobom krzemiennym poświęcono więcej niż jedno zdanie, bazowałem na publikowanym opisie Berglunda, jedynie częściowo przeglą-dając zespół krzemienny, w celu potwierdzenia obserwacji z istniejącym opisem. W zespole, wśród ograniczonej liczby wyrobów retuszowa-nych dominują masywne drapacze odłupkowe o zakolonych drapiskach (34 sztuki, w tym dwa wiórowe wg Berglunda), posiadające sporadycz-nie dodatkowy retusz krawędzi (tabl. 12: 1-3). Cztery przekłuwacze odłupkowe mają wydzie-lone żądła, wykonane jedno- bądź dwustronnie. Nie udało mi się odnaleźć w zespole trzech dużych noży tylcowych, o których wspomina Berglund. Zamieszczona w publikacji fotografiajednego z nich pozwala przypuszczać, iż fak-tycznie mamy do czynienia z nożem tylcowym aczkolwiek rozmiarami raczej nawiązywałby on do noży z Bjerre niż do noży z Skamlebæk czy Vinde Helsinge (Berglund 1982, ryc. 11). Wśród pozostałych narzędzi dominują formy doraźne oraz kilka wyrobów skałkopodobnych. Do produkcji krzemieniarskiej wykorzystywa-no sporych rozmiarów otoczaki kwarcytowe, wyraźnie poobtłukiwane na obwodzie, których kilkanaście znajduje się w zespole.

Masie dominujących okruchów i w mniej-szości występującego półsurowca towarzyszyły formy negatywowe (29 okazów), wśród których wystąpiły zarówno nieregularne, amorficznebryły „typowe” dla odpadów z ich roztrzaski-wania, jak i formy jednokierunkowe, odłupkowe o przygotowanych piętach (tabl. 12: 4-6). Te ostatnie wykazują, iż wytwórcy sporadycznie starali się nadać bryłom odpowiedni kształt, aby osiągnąć przez to bardziej przewidywalny produkt z ich redukcji.

Pochodząca z młodszej epoki brązu osa-da Kirkebjerg wykazuje szereg specyficznychcech wskazujących, iż była ona elementem osadniczym regionalnego ośrodka władzy, jaki wytworzył się w tym czasie na Fionii w rejonie Voldtofte, a którego najbardziej czytelną manife-stacją były 40-metrowej szerokości kurhany elit położone w bliskim sąsiedztwie osady (Thrane

1984). Prócz bardzo miąższej i bogatej warstwy kulturowej, wskazywałaby na to obecność ma-lowanych elementów budynków mieszkalnych, wyjątkowy magazyn z ziarnami zbóż, a także zaskakujący skład gatunkowy znalezisk zoolo-gicznych. W zbiorze ponad 3300 fragmentów kości, wśród szczątków zidentyfikowanychgatunkowo, aż około 82% należało do bydła a 11% do świń (Berglund 1982, tab. na s. 62). Przy dominującym udziale owcy i świni w skła-dzie gatunkowym udomowionych zwierząt na osadach z późnej epoki brązu w południo-wej Skandynawii, Voldtofte ze zdecydowanie większym udziałem bydła jest miejscem wy-jątkowym. Według K. Kristiansena uzupełnia to obraz ośrodka władzy, gdzie wyjątkowym pochówkom elit w kurhanach towarzyszą osa-dy, na których przeważa prestiżowe wówczas bydło. Zmonopolizowanie hodowli bydła było przejawem dominacji ośrodka władzy nad lo-kalną ekonomią (Kristiansen 1998, 179-180).

Warstwa kulturowa i obiekty w Kirkebjerg dostarczyły stosunkowo niewielu zabytków brązowych (około 30 niewielkich fragmentów). Powszechność krzemieniarstwa na osadzie będącej elementem jednego z ośrodków cy-wilizacji młodszej epoki brązu wskazuje, że

Ryc. 4.16. Voldtofte, Fionia (Kirkebjerg). Miąższość warstwy kulturowej zalegającej ponad obiektami późnej

epoki brązu (fot. archiwum Odense Bys Museum) Fig. 4.16. Voldtofte, Funen (Kirkebjerg). Thickness of

the cultural layer located above the objects from the late Bronze Age (photograph from the archives

of the Odense Bys Museum)

56

ROZDZIAŁ 4

w dalszym ciągu odgrywało ono w gospodarce funkcję podstawową, nie tylko dla społeczno-ści zamieszkujących w osadach na wyspach duńskich czy w północnych rejonach Jutlandii, ale także dla głównych i ówcześnie najbogat-

szych centrów kulturowych epoki. Pośrednio świadczy o tym również obecność zabytków krzemiennych w kurhanach książęcych Lusehøj w Voldtofte (Thrane 1984, 37, 108).

4.2.2. MIEJSCA AKWIZYCJI SUROWCA I PRACOWNIE KRZEMIENIARSKIE

W późnej epoce brązu na terenie południowej Skandynawii krzemień na potrzeby gospo-darcze pozyskiwany był w obrębie lokalnego zaplecza surowcowego. Brak w zespołach krze-miennych śladów dalekosiężnej wymiany su-rowcowej. Ostatnie zlodowacenie spowodowało pokrycie większej części omawianego obszaru osadami morenowymi zawierającymi wysokiej jakości narzutowy surowiec krzemienny. Bryły krzemienne trafiały do gospodarstw z najbliżejzlokalizowanych osadów morenowych, bądź wręcz z powierzchni pól miejscami zasłanych surowcem narzutowym. Również plaże mor-skie z powszechnie obecnym redeponowanym materiałem krzemiennym były doskonałym za-pleczem surowcowym (Eriksen 2010; Högberg, Olausson 2007).

Doraźna produkcja krzemieniarska miała miejsce w przestrzeni zajmowanej przez zagro-dy. Czy odbywała się w oddaleniu od budyn-ków mieszkalnych, czy w ich bezpośredniej okolicy pozostaje kwestią do rozstrzygnięcia, choć przyjąć należy raczej różnorodne indywi-dualne scenariusze (por. uwagi w punkcie 4.2.1). Masowość wyrobów krzemiennych, związa-nych z osadnictwem późnej epoki brązu jest świadectwem powszechności użytkowania tego surowca, będącego wciąż istotnym składnikiem gospodarki tego okresu, co jest szczególnie wi-doczne na dobrze zachowanych pozostałościach gospodarstw.

Charakter ówczesnej produkcji krzemie-niarskiej wskazuje, że nie była ona na osadach wynikiem działalności wyspecjalizowanych rzemieślników. Oportunistyczna technologia i brak dbałości o formę wyrobów, ukierunkowa-nie na uzyskanie, przy minimalnych wysiłkach, okazów nadających się do realizacji doraźnych czynności pokazuje, że znajomość rzemiosła u wytwórców mogła być zupełnie podstawowa. Cytując B.V. Eriksen, wykonanie takich doraź-nych narzędzi odłupkowych mogło być zre-alizowane przez „kogokolwiek, gdziekolwiek i kiedykolwiek” (Eriksen 2010, 89).

Jedyną kategorią zabytku wykraczającą poza sferę doraźnej produkcji krzemieniarskiej w póź-nej epoce brązu były �w. duże noże tylcowe.Były to wielofunkcyjne noże, wykonane na masywnych odłupkach bądź wiórach, produ-kowane poza osadami, w wyspecjalizowanych warsztatach krzemieniarskich. Do gospodarstw trafiały w postaci gotowych, skończonych wyro-bów. Tam były one mocowane w oprawy w spo-sób, jaki można zaobserwować na zachowanym sierpie ze Stenild (wkładka Sierp z torfowiska Stenild). Analizy funkcjonalne wykazały powta-rzalność w sposobie mocowania noży tylcowych w oprawach organicznych (Juel Jensen 2006). Można przypuszczać, że był to powszechny sposób konstruowania sierpów w późnej epoce brązu na terenie południowej Skandynawii.

Odpowiedzialni za produkcję noży wytwór-cy z pewnością posiadali umiejętności większe niż mieszkańcy zagród, produkujący odłupki i narzędzia na własne, codzienne potrzeby. Ich zdolności, niezbędne do osiągnięcia sukcesu w masowej produkcji dużych noży tylcowych, były jednak zdecydowanie uboższe wobec mi-strzostwa rzemieślniczego koniecznego do pro-dukcji bifacjalnych sierpów asymetrycznych i ostrzy z wczesnej epoki brązu.

Niewykluczone jednak, co zostało zaobser-wowane na osadzie w Bjerre 7, iż produkcja noży tylcowych mogła się odbywać również w obrębie osad przy zastosowaniu doraźnych metod (Sofaer 2010, 210-211). Zagadnienie to wymaga dalszych studiów.

Wieloaspektową charakterystykę dużych noży tylcowych przedstawił A. Högberg (2009). W publikacji tej również po raz pierwszy scha-rakteryzowane zostały pracownie, w których masowo produkowano noże tylcowe (2009, 196-215). Były one zlokalizowane w pobliżu obfitych złóż surowców krzemiennych.

Na terenie Skandynawii w późnej epoce brązu brak jest stanowisk kopalnianych. Niewy-kluczone, że korzystano wówczas w pewnym zakresie z zasobów surowcowych dostępnych

57


na obszarach kopalni z okresów wcześniejszych. Wspomniano już o takiej możliwości na tere-nie Thy, gdzie istniała potencjalna możliwość utylizowania hałd kopalnianych (znajdujących się w nich odpadów w postaci brył, okruchów, rdzeni i masywnego półsurowca pozostawio-nych przez neolitycznych górników i wytwór-ców) przez społeczności wczesnej epoki brązu zamieszkujące okolice, w tym stanowisko Bjer-re. Działalność górnicza nie została jak dotąd wykazana. Tym bardziej nie miała ona miejsca w późnej epoce brązu.

Podobne zjawisko zaobserwowano na tere-nie rozległych kopalni neolitycznych na terenie Skanii w Szwecji, w rejonie Södra Sallerup. Tam jednak w miąższych warstwach kulturo-wych, mimo braku dowodów na eksploatację kopalnianą zasobów skalnych, występują licz-ne wyroby krzemienne z późnej epoki brązu. Związane są z masową produkcją noży tylco-wych wykonanych z senońskiego krzemienia skandynawskiego. Znajdują się wśród nich masywne odłupki służące do produkcji noży a także fragmenty noży i ich półproduktów (Högberg 2009, 202).

Obok pracowni z Södra Sallerup, A. Högberg wymienia również stanowisko Tommerstrup na Zelandii, Hanaskog w Szwecji oraz dwa miejsca na terenie Rugii w północnych Niemczech: Re-idervi� i Ruschvi� (2009, 196-215). Są to wszyst-

Ryc. 4.17. Knudshoved na Fionii. Materiał masowy z pracowni krzemieniarskiej. Duże odłupki i inne półfabrykaty noży tylcowych. Zbiory Odense Bys Museum (fot. autor)

Fig. 4.17. Knudshoved in Funen. Mass material from a flint workshop. Big flakes and other semi-finished backed knives. The collection of the Odense Bys Museum

(photograph by the author)

kie, jak dotąd, opisane miejsca produkcji dużych noży tylcowych. Biorąc pod uwagę powszech-ność tych narzędzi na stanowiskach z późnej epoki brązu oraz przy założeniu, że zazwyczaj powstawały one w odrębnych pracowniach, pracowni takich musiało być znacznie więcej.

Wyjątkowym w skali europejskiej stanowi-skiem, na którym zaobserwowano pozyskiwanie surowca krzemiennego metodami górniczymi w późnej epoce brązu, jest Wierzbica „Zele”, w centralnej Polsce (Lech, Lech 1984; 1997a; Lech i in. 2011). Tu również zaobserwowano produkcję nakopalnianą noży tylcowych. Przed-miotem eksploatacji były złoża krzemienia cze-koladowego, określanego dodatkowo mianem odmiany „Zele” tego surowca. Dotychczas zlo-kalizowano 81 szybów górniczych. Zazwyczaj były to szerokie, otwarte szyby o głębokości sięgającej do 7 m. Datowania radiowęglowe wykazały, iż najstarsze szyby (m. in. nr 17) związane są z okresem wczesnej epoki brązu, natomiast największe z datowanych szybów (nr 19 i 28) wykonane zostały w późnej epoce brązu (Lech i in. 2011, ryc. 5) (ryc. 4.18). Górnicy późnej epoki brązu poszukiwali dużych kon-krecji krzemienia pozwalających na produkcję półsurowca i narzędzi dużych rozmiarów. Naj-bardziej charakterystycznym nożom tylcowym typu „Zele”, produkowanym na terenie kopal-ni, towarzyszyły duże rdzenie noszące ślady

58

ROZDZIAŁ 4

eksploatacji masywnych odłupków i wiórów. W jakimś stopniu noże typu „Zele” stanowią analogię dla południowo-skandynawskich du-żych noży tylcowych. Aktywność górnicza na uroczysku „Zele” w Wierzbicy zakończyła się we wczesnej epoce żelaza.

Co ciekawe, według autorów badań w Wierzbicy, działalność górnicza i krzemie-niarska mająca miejsce na terenie kopalni, niekoniecznie musiała mieć jedynie charakter gospodarczy. Zwracają oni uwagę, iż w drą-żeniu tak głębokich szybów „do odpowiednio uświęconych przez zwyczaj poziomów krze-mienionośnych” wymagających pokaźnych przedsięwzięć organizacyjnych, mogły kryć się również motywacje rytualne, obrzędowe. Pozyskiwanie znacznym nakładem pracy za-legających głęboko brył krzemiennych mogło nosić znamiona czynności symbolicznych, a wykonywanie z nich bardzo ograniczonej liczby wytworów finalnych mogłoby wskazy-wać na ich obrzędowe przeznaczenie (Lech,

Lech 1997b, 111-112). Analizy badania funk-cji wyrobów krzemiennych z pól górniczych „Zele”, pod kątem ich rytualnego użytkowania, nie przyniosły wyników potwierdzających (Małecka-Kukawka, Werra 2011, 141-143). Jak jednak zauważyły autorki analiz, a znalazło to również potwierdzenie w badaniach zespołów będących przedmiotem obecnego opracowania, krótkotrwałe czynności rytualne mogły po prostu nie pozostawiać na krzemieniach żad-nych śladów. Co ważne, wspomniane autorki zwracają również uwagę, iż kontekst odkrycia danych wytworów krzemiennych może mieć podstawowe znaczenie w uznaniu ich za „wy-twory szczególnego przeznaczenia” (Małecka--Kukawka, Werra 2011, 143). Obserwacje te w pełni znajdują potwierdzenie w przypadku skandynawskich zespołów krzemiennych stref rytualnych. Zagadnienia funkcji, potencjalnie rytualnych czynności realizowanych w tych strefach są przedmiotem osobnego rozdziału tej pracy (por. rozdział 8).

Ryc. 4.18. Wierzbica „Zele” w centralnej Polsce. Szyb nr 19. Skala w szybie ma długość 3 m (wg: Lech i in. 2011)Fig. 4.18. Wierzbica ’Zele’ in central Poland. Shaft no. 19. Scale in the shaft of 3 metres in length

(after: Lech et al. 2011)

4.2.2.1. KNUDSHOVED, FIONIA

Przykładem warsztatu krzemieniarskiego analogicznego do wcześniej wzmiankowanych, jest stanowisko Knudshoved, w gminie Nyborg, położone na wschodnim wybrzeżu Fionii, około 30 km od Odense (Masojć, Bech 2011, 208-210). Zlokalizowane jest wzdłuż wybrzeża, w obrębie którego zalega rumosz krzemienny. Ponadto w

położonym nieopodal niewielkim klifie morskimznajdują się warstwy dobrej jakości płytkowatego surowca krzemiennego. Wśród surowca zalega-jącego na plaży znajdują się konkrecje znacznych rozmiarów (ryc. 4.19). Materiały zabytkowe występują na odcinku około kilometra. Wśród nich obecne są masywne rdzenie, z czytelnymi

59


negatywami eksploatacji, dużych rozmiarów odłupki, fragmenty półfabrykatów noży tylco-wych i innego rodzaju odpady (ryc. 4.20).

Znaczna kolekcja zebrana z powierzchni stanowiska znajduje się w zbiorach muzeum w Odense. Są w niej liczne rdzenie oraz kilkaset sztuk półsurowca, w tym masywnych odłup-

ków, wiórów oraz półproduktów dużych noży tylcowych. Materiał jest silnie spatynowany (tabl. 13; ryc. 4.17 i 4.19: C).

Stanowisko Knudhoved jest jedynym jak dotychczas na Fionii warsztatem, w którym pro-dukowano w późnej epoce brązu noże tylcowe na potrzeby okolicznych gospodarstw.

4.2.2.2. STAGSTRUP, THY

Pracownie krzemieniarskie specjalizujące się w produkcji noży tylcowych nie są, jak dotąd, znane z Jutlandii. Ale na jednym ze stanowisk w Thy, rozpoznanym niestety tylko w stopniu podstawowym, wystąpiła kolekcja wyrobów krzemiennych wiążąca się prawdopodobnie z taką pracownią (Masojć, Bech 2011, 208-211). Stagstrup8 jest stanowiskiem znanym jedynie z materiałów powierzchniowych. Zbiór zabyt-ków składa z ponad stu charakterystycznych noży tylcowych z późnej epoki brązu (ryc. 4.21). Nie ma wśród nich wyrobów wskazujących na ich produkcję na stanowisku, �n. charakte-rystycznego półsurowca oraz półfabrykatów. Tłumaczyć to można przypadkowością zbioru,

w dużej części kolekcjonowanego przez pasjona-ta prehistorii regionu i jednocześnie właściciela okolicznych pól. Zastanawia jednak liczba wy-robów. Mimo iż jest to zbiór powierzchniowy, jest ona wielokrotnie wyższa od liczby noży od-krytych np. w dobrze zachowanym Bjerre 7.

Na stanowisku wykonano niewielkie prace sondażowe, które wykazały obecność warstwy kulturowej związanej z późną epoką brązu9. Choć podstawowy zaledwie etap rozpoznania stanowiska nie pozwala na daleko posunięte wnioski odnośnie jego charakteru, to dwie moż-liwości interpretacyjne wydają się tu najbardziej prawdopodobne.

Ryc. 4.19. Knudshoved na Fionii. A – widok na stanowisko i rumosz skalny na brzegu morza u podnóża klifu; B – pierwotna lokalizacja surwwca krzemiennego w obrębie stopniowo podmywanego klifu;

C – półsurowiec krzemienny w zbiorach Odense Bys Museum (fot. autor)Fig. 4.19. Knudshoved in Funen. A – view of the site and rock rubble on the seashore at the foot of a cliff;

B – original location of flint raw material within the gradually washed out cliff; C – flint blanks in the collection of the Odense Bys Museum (photograph by the author)

8 Lokalna nazwa Mølle Bakke. Zbiory w prywatnej ko-lekcji Aksela Kristensena.

9 Informacja ustna Jensa-Henrika Becha.

60

ROZDZIAŁ 4

Ryc. 4.20. Knudshoved na Fionii. Surowiec krzemienny zalegający na plaży. Wśród rumoszu widoczne masywne rdzenie i odłupki (fot. autor)

Fig. 4.20. Knudshoved in Funen. Flint blanks lying on the beach. Massive cores and flakes are seen among the rubble (photograph by the author)

Ryc. 4.21. Stagstrup, Thy. Duże noże tylcowe z prywatnej kolekcji będące, być może, pozostałością wyspecjalizowanego warsztatu krzemieniarskiego zlokalizowanego na osadzie (fot. autor)

Fig. 4.21. Stagstrup, Thy. Big backed knives from a private collection, possibly the remains of a specialised flint workshop located in the se�lement (photograph by the author)

61


Przyjąć można, iż było to miejsce, do którego trafiały noże tylcowe wykonane w pobliskiejpracowni krzemieniarskiej o nieznanej lokaliza-cji. Stąd były one dystrybuowane do pobliskich gospodarstw. Byłaby to więc zagroda specjali-zująca się w przechowywaniu i rozprowadzaniu gotowego produktu w postaci krzemiennych wkładek do sierpów. Wskazywałoby to, iż w systemie produkcji noży tylcowych nie mia-ła miejsca jedynie prosta zależność pomiędzy warsztatem krzemieniarskim i siecią osadniczą, a sieć dystrybucji, składowania wyrobów goto-wych z warsztatów zakładała również miejsca pośrednie.

Za mniej ryzykowną tezę można przyjąć funkcjonowanie w Stargstrup warsztatu wy-specjalizowanego w produkcji noży tylcowych w obrębie gospodarstwa mieszkalnego. Wspo-mniałem już, iż w okresie wczesnej epoki brązu w oddalonym o nie więcej niż 10 km Ǻs/Villhøj, na krawędzi klifu funkcjonowały gospodar-stwa mieszkalne specjalizujące się w produkcji asymetrycznych sierpów bifacjalnych (P. Mik-kelsen 1996, 113). Obok masowych odpadów z produkcji, półprodukty i fragmenty sierpów występowały tam bardzo licznie. Lokalizacja stanowiska w Stagstrup jest analogiczna – na krawędzi klifu fiordu, w pobliżu obfitych za-

sobów dobrej jakości surowca krzemiennego. Być może ta geograficzna zbieżność nie jestprzypadkowa. Istniejące przesłanki pozwalają przyjąć, że możemy mieć do czynienia z pierw-szą, jak dotąd, tego typu pracownią w obrębie gospodarstwa z późnej epoki brązu.

Podsumowując rozważania związane z war-sztatami i miejscami akwizycji surowca założyć należy, że miejsc produkcji noży tylcowych było z pewnością wiele. Dla poszczególnych regionów osadniczych mogło ich funkcjono-wać po kilka, tak aby zapewnić wystarczającą liczbę gotowych wyrobów na potrzeby oko-licznych osad. Ich obecność jest dowodem na funkcjonowanie zaawansowanego systemu produkcji i transportu surowca, półproduktów oraz wyrobów skończonych z miejsca produkcji do osad. Produkcja noży wymagała pewnego zaawansowania umiejętności sztuki krzemie-niarskiej. Stagstrup jest być może pierwszym znanym warsztatem potencjalnie funkcjonu-jącym w obrębie gospodarstwa mieszkalnego. Podstawowa produkcja krzemieniarska, zaspo-kajająca potrzeby codzienne, realizowana była na osadach przez ich mieszkańców. Na terenie południowej Skandynawii górnicza eksploata-cja złóż krzemieni w późnej epoce brązu nie miała miejsca.

4.2.3. DEPOZYTY KRZEMIENNE

Depozyty epoki brązu, określane jako wo-tywne, stanowią niezwykle wdzięczny i atrak-cyjny wątek prehistorii Skandynawii. Czę-sto mają one bardzo spektakularny charakter. Dotyczy to także �w. skarbów czy znaleziskgromadnych (hoards), najczęściej składających się z obiektów metalowych, nierzadko zawie-rających przedmioty prestiżowe. Były to świa-dome depozyty m.in. hełmów, mieczy, lur, sztyletów czy biżuterii stanowiące manifestację wierzeń religijnych i konsekwencję działań ce-remonialnych. Jednak według A.F. Hardinga, mimo iż problematyka depozytów i skarbów należy do najczęściej poruszanych przez ba-daczy epoki brązu, jej podłoże ideologiczne i religijne wciąż jest poznane najsłabiej (2000, 354). Za najbardziej widowiskowe znalezisko tego rodzaju należy prawdopodobnie uznać �w. wóz kultowy z Trundholm, odkryty przedprzeszło stu laty podczas prac rolnych na tere-nie bagiennym w północno-zachodniej Zelan-

dii (Kaul 1998, 30-34). Wóz ten, wystawiany w Muzeum Narodowym w Kopenhadze, jest jedną z głównych ozdób ekspozycji duńskiej prehistorii (ryc. 4.22).

Aspektem problematyki depozytów, rozpo-znanym w stopniu nieporównywalnie mniej-szym niż zabytki metalowe, są analogiczne składy wyrobów krzemiennych. Prace dotyczą-ce religii i depozytów epoki brązu w zasadzie pomijają tę kategorię znalezisk (Levy 1982, M.L.S. Sørensen 1989). W trakcie mojej pracy nad materiałami zabytkowymi z późnej epoki brązu w muzeach duńskich nie miałem okazji studiować składów krzemiennych. Nie są to powszechne znaleziska. Dla przykładu z te-renu Jutlandii znane są jedynie dwa depozyty wyrobów krzemiennych. Najbardziej znany jest skład noży ze Spjald (Becker 1972, 1990; Juel Jensen 1990). Pojedyncze składy tych wyrobów są wzmiankowane również z terenów ziem polskich (Kruk 1994, 2005).

62

ROZDZIAŁ 4

Depozyt ze Spjald na Jutlandii należy do najlepiej, jak dotąd, opracowanych znalezisk tego typu (Becker 1990, ryc. 5a, 5b). Kontekst jego odkrycia odbiega od pozostałych depo-zytów. Został on znaleziony podczas badań wykopaliskowych stanowiska, na którym znaj-dowały się pozostałości budynków mieszkal-nych z późnej epoki brązu oraz epoki żela-za. Wystąpił w obrębie obiektu posłupowego domu (nr XII) z późnej epoki brązu. Składał się z sześciu dużych noży tylcowych, którym towarzyszył krzemienny drapacz oraz kilka innych zabytków, jak fragmenty skamieniałej żywicy, fragment drewnianego naczynia i ce-ramika. Według C.J. Beckera zestaw ten nie sta-nowił jednorazowego aktu depozycji. Do jamy, w której znajdowała się belka podtrzymująca dach, w trakcie funkcjonowania budynku, kil-kakrotnie dokładano różne przedmioty (Becker 1990). Analiza mikrośladów obecnych na no-żach wykazała użytkowanie ich jako narzędzi do ścinania trzciny (Juel Jensen 1990). Nosiły one również ślady mocowania, analogiczne do zaobserwowanych na nożu ze Stenild (Juel Jensen w druku).

W monografii poświęconej skandynawskimnożom tylcowym A. Högberg w sposób wyczer-pujący analizuje pozostałe znane depozyty krze-mienne (2009, 172-196). Prezentuje ponad dwa-dzieścia zespołów analogicznych do depozytu ze Spjald, pochodzących z terenów wschodniej

Danii i południowej Szwecji oraz pojedyncze odkrycie z Norwegii (2009, ryc. 2.104; tab. 2.63). Zastanawiające jest, że blisko połowa składów odkryta została przed początkiem XX wieku, a kolejna duża grupa przed rokiem 1950, co ma wpływ zarówno na stan dokumentacji od-kryć, jak również na częste zdekompletowanie zbiorów. Brak późniejszych znalezisk depo-zytów bagiennych wynika przede wszystkim z zaprzestania eksploatacji torfu na potrzeby gospodarcze.

Jedynie dwa depozyty pochodziły z badań wykopaliskowych. Wszystkie pozostałe to zna-leziska przypadkowe, najczęściej związane z różnymi pracami ziemnymi. Z prezentowa-nych przez Högberga danych wynika, iż naj-częściej depozyty zawierają po kilka zabytków krzemiennych (od 2 do 10 sztuk), choć niektóre z nich zawierały po kilkadziesiąt artefaktów, do maksymalnie 60, w przypadku stanowiska Gamla Köpstad w Szwecji. Największym depo-zytem rytualnym z terenów Danii jest 20 zabyt-ków krzemiennych z miejscowości Dalegård na Bornholmie (Ebbesen 1981, F.O. Nielsen 2005). Odkrycie pochodzi z drugiej połowy XIX wieku, a znalezione zostało jako depozyt ułożonych blisko siebie noży i ich półproduktów tuż przy dużym ostańcu kamiennym.

Z zestawień kontekstów odkryć depozytów wg A. Högberga wynika, iż depozyty krzemien-ne nie były zazwyczaj umiejscawiane, jak by to można było zakładać, w obrębie torfowisk bądź bagnisk (2009, tab. 2.69). Najczęściej były one deponowane w kontekście mineralnym (8 de-pozytów), a także, jak w przypadku Dalegård, przy dużych głazach (6 depozytów). Jedynie dwa składy pochodziły ze środowiska bagien-nego, bez precedensu natomiast pozostaje wspo-mniany depozyt w obiekcie słupowym ze Spjald na Jutlandii.

Sposób ułożenia noży w depozytach wska-zuje, że były one prawdopodobnie zawijane bądź wiązane (np. skrawek skórzany, worek, rzemień) i osadzane mniej lub bardziej pionowo w obiekcie, co niektórzy badacze interpretowali jako efekt wbicia w obiekt. Fakt ich tak wzajem-nie bliskiego położenia eliminuje również moż-liwość deponowania całych sierpów, których częściami były wkładki krzemienne. Mimo że duża cześć z nich posiadała ślady użytkowania, obiektem depozytu pozostawał sam nóż krze-mienny a nie narzędzie złożone jakim był sierp (Högberg 2009, 193-194).

Ryc. 4.22. Wóz kultowy z Trundholm na Zelandii. Datowany na wczesną epokę brązu (1700-1300 p.n.e).

Zbiory Muzeum Narodowego w Kopenhadze (fot. archiwum Muzeum)

Fig. 4.22. Sun chariot from Trundholm in Zealand. Dated to the early Bronze Age (1700-1300 BC). In the collection

of the National Museum of Denmark in Copenhagen (photograph – courtesy of the Museum’s archives)

63


W bliskiej relacji przestrzennej do depozytów skandynawskich znajduje się opublikowany niedawno skład wyrobów krzemiennych z te-renów północno-zachodniej Polski, z wyspy Wolin – stan. nr 8, „Wzgórze Młynówka” (Kruk 2005). Istnieją przesłanki do traktowania skła-du z Wolina jako depozytu krzemiennego nie związanego jedynie z utylitarnymi strategiami działania. Mimo iż jest to znalezisko stosunko-wo niedawne – pochodzące z lat 80. ubiegłego stulecia, jego charakter nawiązuje do depo-zytów z północy. Jest ono znaleziskiem przy-padkowym, pochodzącym ze stromej ściany żwirowni. Brak bliższych informacji na temat wzajemnej relacji przestrzennej poszczególnych elementów depozytu. Skład wiązany jest przez Karola Kruka z kulturą łużycką, której pozosta-łości osady stwierdzono w obrębie żwirowni (2005, 210-213). Pochodzi on więc zapewne z kontekstu mineralnego. Być może znajdował się w obiekcie będącym częścią osady. Składa się z dziewięciu wyrobów krzemiennych – trzech noży tylcowych i sześciu sztuk półsurowca, w proporcjach wiórowego. Część z wiórów posiada krawędzie retuszowane, według autora obecne są na nich również retusze użytkowe, w tym wyświecenia żniwne. Wszystkie okazy wykonano z narzutowego krzemienia bałtyckie-go. Stanowisko datowane jest na V okres epoki brązu do okresu halsztackiego C-D.

Z terenów ziem polskich K. Kruk przytacza jeszcze jeden skład krzemienny, ze stanowiska Rudnik 10 koło Stalowej Woli (1994, 2005). Trudno, moim zdaniem, przesądzać o jego charakterze. Znaleziony został na osadzie w ob-rębie obiektu i być może był po prostu składem zabytków krzemiennych o znaczeniu gospo-darczym.

Osobnym zagadnieniem związanym z de-pozytami jest określenie ich charakteru, �n.jednoznaczne uznanie ich za rytualne bądź poza

rytualne manifestacje przejawów aktywności ludzkiej. Jest pewnym uproszczeniem określe-nie, że wszelkie odkrycia depozytów, szczegól-nie znaleziska bagienne, jednoznacznie określa-ne bywają jako pozostałości działań rytualnych. W pracy poświęconej rytualnym depozytom epoki brązu, Janet E. Levy zaproponowała kry-teria wyróżniania depozytów wykazujących podłoże religijne i składów niezwiązanych z działalnością rytualną (1982, 17-44). Opierając się głównie na analogiach etnograficznych po-chodzących ze społeczności o zróżnicowanym podłożu kulturowym i geograficznym, zauważaona, że o charakterze depozytu decyduje m. in. jego zawartość, układ, a także kontekst. Depo-zyty krzemienne znajdowane w środowisku mineralnym, zdeponowane dość płytko, nie wykazujące szczególnie specyficznego ułożenia,należałyby, według kryteriów przyjętych przez autorkę, do znalezisk o charakterze świeckim. Za znaleziska jednoznacznie rytualne autorka uznaje takie, które pochodzą z kontekstu ba-giennego, zawierają broń i zdeponowane zostały w pewnej aranżacji przestrzennej (np. wewnątrz naczynia) (Levy 1982, 24). Praca J. E. Levy do-tyczyła jednak wyrobów metalowych, wyroby krzemienne nie zostały w tym opracowaniu ujęte.

Nie przesądzając o charakterze poszcze-gólnych depozytów wyrobów krzemiennych z późnej epoki brązu, wydaje się, że składy wyrobów krzemiennych – noży tylcowych i ich półproduktów, jak np. depozyt ze Spjald, stano-wią element szerszej koncepcji manifestacji reli-gijnej bądź ceremonialnej w późnej epoce brązu. Nie należą one do najbardziej spektakularnych jej elementów, ale jednoznacznie wskazują na obecność krzemienia i wyrobów krzemiennych nie tylko w sferze gospodarczej, użytkowej, ale również w bardziej metafizycznym postrzega-niu rzeczywistości.

4.2.4. KRZEMIENIE JAKO ZNALEZISKA GROBOWEObecność wyrobów krzemiennych w gro-

bach z późnej epoki brązu należy do zjawisk dopiero oczekujących na w pełni problemo-we studia. Mimo iż występowanie wyrobów krzemiennych w grobach tego okresu nie jest niczym nadzwyczajnym, ani też rzadkim, liczba publikacji wykraczających poza wzmiankowa-nie krzemieni na marginesie charakterystyki innych elementów pochówków, jest znikoma.

Jest to tendencja ponadregionalna, obserwowal-na zarówno w Skandynawii (Högberg 2009), jak i w Europie Środkowej (Lech, Piotrowska 1997). Studia poświęcone wyrobom krzemiennym w grobach i na cmentarzyskach są wciąż nie-liczne (w Polsce m.in. Mogielnicka-Urban 1997; Piotrowska 1997, 2000; w Szwecji: Rudebeck, Ödman 2000; Högberg 2009; brak podobnych opracowań w literaturze duńskiej).

64

ROZDZIAŁ 4

Ustalenie homogeniczności znalezisk krze-miennych i ich relacji wobec pochówków sta-nowi stały przedmiot rozważań autorów. Wy-roby wykazujące cechy krzemieniarstwa epoki kamienia traktowane bywają jako mechaniczne domieszki niezwiązane pierwotnie z grobami (Kobusiewicz 1988). Istnieją również opinie mówiące o możliwości intencjonalnego depo-nowania w grobach wyrobów krzemiennych poprzednich epok przez społeczności końca epoki brązu (Piotrowska 2000, 308-309).

Interesujące obserwacje na podstawie zna-lezisk z kilku cmentarzysk z terenu Skanii w Szwecji poczynił A. Högberg (2009, 256-261). Bazując na znaleziskach z grobów ciałopalnych z czterech stanowisk datowanych na V i VI okres epoki brązu zauważył, iż zawierały one odłupki nie noszące śladów przepalenia. Były to wyroby wykonane w sposób analogiczny do krzemieniarstwa znanego z osad mieszkalnych, posiadające przynajmniej jedną naturalnie ostrą krawędź. Według Högberga były one specjal-nie wyselekcjonowane właśnie z uwagi na tę ostrą krawędź tnącą. Brak śladów przepalenia wskazuje, że trafiły one do obiektów dopieropo kremacji i mogły spełniać pewne funkcje podczas rytuałów i ceremonii pogrzebowych (2009, 260-261).

W grobach i na cmentarzyskach z późnej epoki brązu występują wyroby krzemienne odpowiadające charakterem krzemieniarstwu znanemu z osad i gospodarstw mieszkalnych. Jest to więc doraźnie produkowany półsurowiec odłupkowy oraz sporadyczne narzędzia, jak drapacze bądź odłupki retuszowane. Högberg zauważa, iż brak jest w zespołach grobowych dużych noży tylcowych. Jedynym przykładem noża tylcowego pochodzącego z grobu jest przepalony fragment ze stanowiska Lebedow koło Greifswaldu w Meklemburgii – Pomorzu Przednim w Niemczech. Wystąpił w jednym z grobów obok fragmentów przepalonych kości i innych fragmentów przegrzanych krzemieni. Zachowała się proksymalna część noża, o długo-ści około 8 cm (Högberg 2009, 260 i ryc. 2.195).

Pomimo iż zespoły krzemienne obiektów kultowych północnej Jutlandii występują w naj-bliższej przestrzeni grobów i znajdują się w bez-pośredniej relacji z nimi, nie zaobserwowano jak dotąd powszechnej obecności zabytków krzemiennych w obrębie samych obiektów grobowych. Jedyny znany mi przykład obec-ności krzemieni w obrębie grobu ciałopalnego pozostającego w relacji do obiektu kultowego, pochodzi z kurhanu Torup Høje. W przypadku tego kurhanu mamy do czynienia z cmentarzy-

Ryc. 4.23. Torup Høje, Jutlandia. Grób popielnicowy wtórnie umieszczony w podstawie kurhanu. Wewnątrz urny znajdowały się przepalone szczątki ludzkie oraz dwa krzemienie

niewykazujące śladów działania ognia. Urna miała podwójne zamknięcie, w postaci płaskiego otoczaka i fragmentu partii przydennej innego naczynia (rys. M. Mikkelsen)

Fig. 4.23. Torup Høje, Jutland. Urn grave in its secondary location at the foot of the barrow. The urn contained burnt human remains and two stones which did not display traces of fire.The urn had a double closing in the form of a flat pebble stone and a fragment of the bo�om

part of another vessel (drawing by M. Mikkelsen)

65


skiem złożonym z kilkunastu (pierwotnie być może więcej) pochówków ciałopalnych otaczają-cych przestrzeń podstawy kurhanu, gdzie miała miejsce aktywność krzemieniarska.

Grób ciałopalny (K49) zawierający popielnicę z wyrobami krzemiennymi znajdował się w po-łudniowo-zachodnim sektorze kurhanu Torup Høje (ryc. 6.42). Umieszczony został w podsta-wie kurhanu. Około metra od grobu znajdował się jeden z dwunastu obiektów kultowych. Był to kopczyk otoczaków kamiennych. Obiekty te będą omówione w dalszych rozdziałach książki wraz z towarzyszącymi im zespołami krzemiennymi. W tej części strefy rytualnej kurhanu nie prowadzono eksploracji w obrębie siatki metrowej, stąd brak informacji o zespo-le krzemiennym ewentualnie towarzyszącym konkretnie temu obiektowi kultowemu. Grób zawierał kompletnie zachowaną popielnicę (ryc. 4.23 i 4.24). Trudno o precyzyjne datowanie naczynia. Jego chronologia została określona przez Martina Mikkelsena jako ogólnie związa-na z późną epoką brązu. Po zadokumentowaniu w terenie urna została przeniesiona do muzeum gdzie przeprowadzono jej eksplorację.

Posiadała ona podwójne „zamknięcie”. Uży-to do niego fragmentu dna małego naczynia (wysokość 5 cm, średnica 5-6 cm) oraz płaskiego otoczaka kamiennego o grubości około 6 cm i średnicy około 13 cm. Tak zapieczętowana urna zawierała przepalone szczątki ludzkie o masie około 350 gramów.

Towarzyszyły im dwa zabytki krzemien-ne niewykazujące śladów przepalenia. Był to niewielkich rozmiarów odłupek korowy oraz zachowany w całości retuszowany wiór krze-mienny (ryc. 4.25). Podczas gdy odłupek jest formą banalną o trudnej do określenia atrybucji chronologicznej, wiór bez wątpienia nie należy do krzemieniarstwa z późnej epoki brązu. Jest to forma neolityczna, ewentualnie związana

z okresem wczesnej epoki brązu. Wykonana została z regularnego rdzenia jednopiętowego o zaprawionej pięcie. Na górnej stronie widocz-ne są negatywy dwóch poprzednich wiórów. Rdzeniowanie nie odbywało się za pomocą twardego tłuka, lecz zapewne tłuka miękkiego bądź pośrednika. Jedna z dłuższych krawędzi zaretuszowana została półstromym, ciągłym retuszem. W części wierzchołkowej wióra wy-konano lekko zakolone, skośne drapisko. Za-bytek nie posiada widocznych wyświeceń ani wykruszeń wskazujących na użytkowanie bądź mocowanie w oprawie. Stan zachowania obu krzemieni wskazuje, że nie były one elementem kremacji. Umieszczone zostały w popielnicy wraz z przepalonymi szczątkami. Stanowiły jedyny element wyposażenia grobu. Intere-sujące, że nie wykorzystano wytwarzanych współcześnie do pochówku i masowo znaj-dujących się, a także użytkowanych wokół wyrobów krzemiennych z późnej epoki brązu, lecz umieszczono w urnie wyrób starszy, być może nawet o kilkaset lat. Grób z Torup Høje jest potwierdzeniem tezy Danuty Piotrowskiej o możliwości intencjonalnego deponowania w grobach wyrobów krzemiennych poprzed-nich epok przez społeczności z końca epoki brązu (Piotrowska 2000, 308–309).

W przeciwieństwie do narzędzia wiórowego, w przypadku korowego odłupka nie można wy-kluczyć jego związku z aktywnością krzemie-

Ryc. 4.24. Torup Høje, Jutlandia. Popielnica grobu K49 zawierająca nieopalone wyroby krzemienne. Widoczny

otoczak kamienny przyciskający dno naczynia zamykającego popielnicę oraz lepiszcze, w postaci

prawdopodobnie żywicy, uszczelniające przestrzeń między pokrywą a urną (fot. Viborg Museum)

Fig. 4.24. Torup Høje, Jutland. Urn from grave K49 containing unburnt flint products. Note a pebble

pressing on the bo�om of the vessel closing the urn and binder, probably resin, sealing the space between

the lid and the urn (photograph – courtesy of the Viborg Museum)

66

ROZDZIAŁ 4

Ryc. 4.25. Torup Høje, Juylandia. Drapacz wiórowy z popielnicy grobu K49 (rys. autor)

Fig. 4.25. Torup Høje, Jutland. End-scraper on blade from the urn from grave K49 (drawing by the author)

niarską współczesną pochówkowi. Należy on do amorficznych form korowych, jakich bardzowiele powstawało w strefie rytualnej w późnejepoce brązu. Niestety, jak wspomniano, obiekt kultowy związany z grobem nie był przed-miotem systematycznej eksploracji. Gdyby tak było istniałaby teoretyczna możliwość podjęcia próby powiązania odłupka z bryłami krze-miennymi redukowanymi wokół obiektu. Być może udałoby się uchwycić bezpośrednią relację czasowo-przestrzenną zespołu krzemiennego obiektu kultowego z depozytem krzemiennym w grobie. Przykład ten wskazuje na potencjał tkwiący w analizach wyrobów krzemiennych przy wyjaśnianiu zjawisk związanych m. in.

z obrządkiem pogrzebowym okresów, w któ-rych krzemień stanowić miał już jedynie mar-ginalny element kultury.

Pozostałe pochówki kurhanu Torup Høje pozostające w relacji z obiektami kultowymi i towarzyszącymi im zespołami krzemiennymi nie zawierały wyrobów krzemiennych w po-pielnicach ani w jamach grobowych.

W obiektach kultowych północnej Jutlandii występują w zasadzie wyłącznie wyroby krze-mienne nawiązujące do produkcji krzemieniar-skiej znanej ze stanowisk osadniczych. Tu także jest jeden wyjątek – w obrębie domu kultowego Gramstrup I w Thy wystąpił pojedynczy duży nóż tylcowy (Masojć, Bech 2011, ryc. 20). Jest on dobrze zachowanym, kompletnym narzędziem posiadającym dodatkowo wyraźne ślady użyt-kowania. Będzie omówiony w dalszej części pracy, wraz z innymi zabytkami z domów kultowych.

Zwraca uwagę niedostatek interpretacji wy-stępowania wyrobów krzemiennych w grobach późnej epoki brązu. Zaproponowana przez D. Piotrowską (2000, 319) interpretacja, dotyczą-ca rytualnego charakteru obecności wyrobów krzemiennych w grobach oraz wykorzysty-wania ich podczas ceremonii pogrzebowych na cmentarzyskach, wydaje się być w pełni uzasadniona, szczególnie spoglądając przez pryzmat problematyki poruszanej w niniejszej pracy. Wyznacza ona właściwy kierunek dla dalszych problemowych studiów nad zagad-nieniem obecności wyrobów krzemiennych w grobach i na cmentarzyskach końca epoki brązu i wczesnej epoki żelaza.

DOM KULTOWY SANDAGERGÅRD Dom kultowy Sandagergård w gminie Ferslev w północnej Zelandii odkryto w 1985 roku podczas

inwestycji związanej z budową lokalnej sieci gazowej. W rejonie tym występuje jedna z największych koncentracji kurhanów i megalitów w Danii. Flemming Kaul zinterpretował to znalezisko jako rytualne, na podstawie obecności zaskakujących obiektów o bezsprzecznie kultowym charakterze oraz braku pozostałości typowych dla stanowisk osadniczych (Kaul 1987, 1993, 1998, 2004).

Zarys konstrukcji domu składał się z dwóch prostokątnych rzędów otoczaków kamiennych o rozmiarach do 50 cm. Zorientowany był na linii północ-południe. Miał rozmiary 18,5 m długości i 7,5 m szerokości. Wewnętrzny rząd kamieni oddalony był od zewnętrznego przestrzenią około 0,7 m. W północnej części budynku wewnętrzny rząd kamieni miał lekko zaokrąglone narożniki. Nie udało się zlokalizować wejścia do budynku. Być może znajdowało się ono na wschodniej ścianie, która się nie zachowała. Przykłady analogicznych domów kultowych z terenów Szwecji pokazują jednak, że najczęściej pozbawione były one wejścia (Victor 2002). Podobnie brak dowo-dów na istnienie ścian i zadaszenia domu.

Wewnątrz założenia wystąpiły fragmenty ceramiki oraz kawałki form odlewniczych. Ceramikę datowano na IV okres epoki brązu. Wewnątrz domu znajdowały się trzy pochówki popielnicowe z późnej epoki brązu. Prócz przepalonych fragmentów kości, nie zawierały wyposażenia. W obrę-bie domu znaleziono także łącznie dwanaście pochówków związanych z okresem przedrzymskim epoki żelaza, będących prawdopodobnie częścią większego cmentarzyska. Nie miały one jednak związku z założeniem domu kultowego, który bez wątpienia związany był ze starszą częścią późnej epoki brązu.

Około 3 m na południe od zewnętrznej ściany domu kultowego znajdowała się grupa czterech płaskich kamieni, rozmiarami nie przekraczających długości 50 cm. Każdy z nich, na płaskiej powierzchni, posiadał ryt przedramienia i otwartej dłoni ludzkiej oraz układ czterech równole-głych poziomych linii, w kierunku których wyciągnięte były dłonie. Trzy z kamieni ułożone były płasko, dwa z nich odwrócone rytem ku górze z przedstawieniem dłoni wyciągniętej w kierunku domu kultowego, natomiast trzeci odwrócony był ku dołowi również z rytem dłoni w kierunku konstrukcji domu. Czwarty z kamieni tkwił w pozycji prawie pionowej rytem w kierunku domu z dłonią skierowaną w dół. Kamienie leżące były granitowe, podczas gdy ten ustawiony pionowo był czerwonawym piaskowcem. Grupie kamieni z rytami towarzyszył piąty kamień, rozmiarami analogiczny do pozostałych. Można przypuszczać, że on również zawierał ryt dłoni i linii pozio-mych, lecz na skutek silnego zwietrzenia skały, przedstawienia się nie zachowały.

Około 2,5 m na zachód od kamieni z rytami dłoni znajdował się w prawie pionowej pozycji głaz (menhir) o rozmiarach 170 cm wysokości o 100 cm szerokości. W podobnej odległości na wschód od kamieni z dłońmi znajdowały się fragmenty kolejnego głazu (menhiru). Pierwotnie więc dwa menhiry stały z obu stron grupy kamieni z rytami dłoni. Bliżej linii kamiennego zarysu budynku obecny był również ślad po trzecim głazie podobnym rozmiarami do pozostałych dwóch.

Flemming Kaul interpretuje pięć palców dłoni każdego z rytów i cztery linie poziome jako sym-bol dziewięciomiesięcznego cyklu narodzin. Kamienie z rytami otoczone menhirami wyznaczać miały niedostępną strefę sacrum, w której znajdowały się duchy zmarłych pochowanych w obrębie domu. Mijając je wkraczało się w strefę świata duchów. Instalacja kamieni z rytami flankowanaprzez menhiry miała działać również w przeciwnym kierunku, nie dopuszczając duchów zmarłych do opuszczenia świętej strefy i ponownego wkroczenia do świata żywych (Kaul 1987, 43).

Pozostałości odlewnictwa brązu w obrębie domu kultowego skłoniły Kaula również do inter-pretacji jego funkcji jako miejsca praktyk rytualnych związanych z kultem zmarłych. Dom kultowy miałby być także miejscem rytuałów inicjacyjnych, wprowadzajacych młodzież, podczas obcowania z duchami przodków, w wiek dojrzały, poprzez poznawanie rzemieślniczych arkanów produkcji obiektów z brązu (Kaul 1998, 44).

W przeciwieństwie do dobrze zachowanych domów kultowych z Thy – Grydehøj oraz Høghs Høj, w domu kultowym Sandagergård nie zanotowano występowania zabytków krzemiennych.

Wkładka

SIERP Z TORFOWISKA STENILDW pierwszych dniach czerwca 1898 roku w miejscowości Ste-

nild koło Hobro w północnej Jutlandii, podczas wydobywania torfu, na głębokości około 1,1 m poniżej poziomu torfowiska, natrafiono na kompletnie zachowane narzędzie składające sięz krzemiennego ostrza osadzonego w drewnianej rękojeści (ryc. obok). W tym samym roku odkrycie zostało opublikowane przez C. Blinkenberga (1898, 125-156). Do dziś pozostaje ono jedynym, kompletnie zachowanym sierpem drewnianym z późnej epoki brązu. Krzemienne ostrze zamocowane zostało w brzozowej rękojeści za pomocą dwóch wydłużonych, trójkątnych klinów drewnianych. Rękojeść sierpa ma długość 36 cm. Jego uchwyt o grubości około 2,5 cm jest zaokrąglony u podstawy. Wierzcho-łek jest rozszerzony do około 5,5 cm, a w jego dolnej części wy-konano pazę i otwór, w którym zamocowano nóż krzemienny.

Wiór krzemienny, o rozmiarach 11,6 x 2,8 x 1,2 cm, będący częścią narzędzia należy do kategorii dużych noży tylcowych – charakterystycznych narzędzi późnej epoki brązu. Tylec ma charakter niemodyfikowany, korowy. Jedynie w części wierzchoł-kowej został uformowany w rodzaj półtylca. Krawędź tnąca ma lekko esowaty przebieg. Nosi szereg wyszczerbień i wyświeceń będących rezultatem użytkowania.

Od czasu pierwszej publikacji, sierp ze Stenild był przedmio-tem wielu opracowań, z których znaczna część dotyczyła jego funkcji (Steensberg 1943; Wyszomirski 1979). C. Blinkenberg określił jego zastosowanie jako narzędzia do żęcia zboża. Helle Juel Jensen analizując zabytek w dużych powiększeniach (HPA) potwierdziła spostrzeżenia Blinkenberga dodając, iż analogiczne noże z późnej epoki brązu wykazują również ślady żęcia trzcin (1990). Zaobserwowano również, iż drewniana oprawa pozo-stawiła na płaszczyznach tylca wióra charakterystyczne wy-świecenia. Szereg analogicznych wyświeceń obserwowanych na innych nożach, m. in. z depozytu w Spjald (Becker 1990), pozwala przypuszczać, iż sposób mocowania noża tylcowego w oprawie, jaki zastosowano dla noża ze Stenild, był powszechny w późnej epoce brązu przynajmniej na terenach północnej Jutlandii (Juel Jensen w druku).

Ostatnimi laty przeprowadzono prace eksperymentalne posługując się replikami sierpa ze Stenild, w celu obserwacji mikrośladów powstałych w trakcie pracy narzędziem oraz spo-wodowanych oprawą. Eksperymenty wykazały, iż duże noże tylcowe, takie jak okaz ze Stenild, służyły głównie do ścinania zbóż i trzcin, choć stosowane były również do innych czynno-ści, co pozwala je uznać za narzędzia wielofunkcyjne (Högberg 2009, 145-164). Nie potwierdziły się natomiast sugestie, iż mogły być one wykorzystywane do pracy w drewnie, czy cięcia gałęzi drzew, liści i pokrzyw (m. in. Wyszomirski 1979).

Zabytek jest wystawiany na ekspozycji stałej w Muzeum Narodowym w Kopenhadze.

Sierp ze Stenild. Zdjęcie oraz rysunek jego krzemiennego elementu (wg: Juel Jensen 1990)

Sickle from Stenild. Photograph and drawing of its flint element (after: Juel Jensen 1990)

Wkładka

67

Specyfiką współczesnego krajobrazu połu-dniowo-skandynawskiego są niezliczone kur-hany widoczne w zasadzie w każdym jego zakątku. Północna Jutlandia jest krainą, gdzie ich nagromadzenie jest szczególnie duże. Po-dróżując z Viborga do Thisted nie sposób nie dostrzec dziesiątków niewielkich nasypów będących stałym elementem krajobrazu od przeszło 3,5 tysiąca lat (ryc. 5.1). Wznoszono je w okresie wczesnej epoki brązu, choć większość z nich miało swoje początki w końcowych fa-zach neolitu podczas funkcjonowanie kultury grobów jednostkowych. Za regułę uznać można rozbudowywanie w okresie wczesnej epoki brą-zu kurhanów wzniesionych przez społeczności późnoneolityczne. Wiele z nich, od początków prac archeologicznych w pierwszej połowie XIX wieku, było przedmiotem badań wykopa-liskowych przynosząc spektakularne znaleziska z wczesnej a także późnej epoki brązu. Wiele natomiast nie dotrwało do czasów współcze-snych, głównie wskutek działalności rolniczej oraz rabunkowej. Wyobrażenie o ich faktycznej liczbie przybliżyć może opublikowany ostatnio fragment dokumentacji ortofotograficznej ob-szaru w rejonie Skjern, w środkowej Jutlandii, obejmujący dolinę jednej z największych rzek duńskich – Skern Ǻ, wykonany w ramach pro-gramu Basic Cover1 (Johansen, Laursen 2007). Zdjęcia lotnicze ujawniły o ponad 30% więcej kurhanów, niż dotąd zarejestrowano (ryc. 5.2).

Na terenie Thy zarejestrowanych jest 3741 zachowanych kurhanów (ryc. 5.3). Badania

wykopaliskowe prowadzone w sposób syste-matyczny, nowoczesnymi metodami, objęły dotychczas mniej niż 1% tej liczby, czyli około 30 obiektów. Na nielicznych z nich prace obejmo-wały również otoczenie kurhanów, umożliwia-jąc odkrycie obiektów kultowych wznoszonych u ich podstaw2.

Przez długi czas przedmiotem zaintereso-wania archeologów, amatorów archeologii, a także rabusiów, było przede wszystkim to, co kryły nasypy kurhanów, �n. to, co znajdowałosię wewnątrz ich konstrukcji i było najbardziej spektakularne – pochówki, również te wtór-ne, oraz ich wyposażenie. Tym należy przede wszystkim tłumaczyć sytuację tak dużej dyspro-porcji między liczbą przebadanych kurhanów, a liczbą zanotowanych obiektów kultowych im towarzyszących (B.H. Nielsen, Bech 2004,

5. ZRÓŻNICOWANIE OBIEKTÓW KULTOWYCH Z PÓŹNEJ EPOKI BRĄZU JUTLANDII

Ryc. 5.1. Północna Jutlandia. Rejon Thisted (fot. autor)Fig. 5.1. Northern Jutland. The vicinity of Thisted (photo

by the author)

1 Upubliczniony ostatnio Basic Cover był w latach 50. tajnym programem US Air Force, w ramach którego realizowano zdjęcia lotnicze z wysokości około 10 tys. stóp pokrywając przeszło 99% powierzchni kraju.

2 Informacja Jensa-Henrika Becha z muzeum w Thi-sted.

68

ROZDZIAŁ 5

150-151; Clemmensen 2005, 304-305). Koncen-trując się na centralnych sektorach kurhanów pomijano ich podstawy i najbliższe sąsiedztwo. A tam właśnie lokalizowane są różnego rodza-ju obiekty o charakterze kultowym związane bezpośrednio z samym kurhanem. Na skutek działalności rolniczej przestrzenie te, nie bę-dące jak same kurhany przedmiotem ochrony prawnej, były często niszczone. Jednak jak za-obserwowano na przykładzie kurhanu Høghs Høj – pierwszego dobrze zachowanego domu kultowego z Thy, działalność rolnicza mogła też chronić najbliższe sąsiedztwo kurhanu, poprzez

naorywanie ziemi wokół niego i przesłanianie nadmierną warstwą ziemi jego podstawy (B.H. Nielsen, Bech 2004, 129). Odkrycie, przed ponad trzydziestu laty, domu kultowego przy kurha-nie Høghs Høj spowodowało, iż większą wagę zaczęto przywiązywać również do przestrzeni wokół nasypów kurhanów.

Lokalizowane tam obiekty kultowe zwią-zane są z pochówkami ciałopalnymi, najczę-ściej popielnicowymi, wtórnie umieszczanymi w nasypach kurhanów w późnej epoce brązu. Kwestia relacji obiektów kultowych do wspo-mnianych pochówków będzie w dalszej części pracy rozwijana. W tym miejscu chciałbym jedynie podkreślić bezpośredni związek pomię-dzy lokalizacją �w. domów kultowych i innychobiektów o charakterze rytualnym przy pod-stawach kurhanów, w których w późnej epoce brązu umiejscawiano groby. Jak wspomniałem wcześniej, dla uproszczenia przestrzenie te na-zywane są w pracy strefami kultowymi. Obiekty kultowe obok swoich rytualnych przeznaczeń spełniać mogły również funkcje markerów prze-strzennych pozwalających na łatwą lokalizację pochówków zmarłych.

Taka relacja przestrzenna: grób – obiekt/dom kultowy uzasadnia przyjęcie za najbardziej uza-sadnioną interpretację łączącą pojawienie się i obecność struktur kultowych z kultem zmarłych czy kultem ancestralnym (Kaul 1998, 43). Zwią-zek domów kultowych z grobami nie jest zresztą czytelny jedynie na obszarze Jutlandii. Większość z ponad 80 domów kultowych znanych z tere-nów obecnej Szwecji wykazuje dokładnie taką samą relację (Victor 2002, 86% według ryc. 26). Innym kryterium przytaczanym jako motywacja do wznoszenia domów kultowych jest sąsiedz-two akwenów wodnych oraz obszarów silnie eksponowanych w krajobrazie.

Na obszarze będącym jądrem tego opraco-wania – północnej Jutlandii, obiekty kultowe z późnej epoki brązu, towarzyszące pochów-kom wkopywanym w kurhany o metryce neo-litycznej i z wczesnego okresu epoki brązu, wykazują zróżnicowanie konstrukcyjne, które, jak zaobserwowano, ma również geograficzneodzwierciedlenie (Hornstrup 2005, 279). Pierw-sze z nich odkryte zostały dopiero w latach 80. XX wieku (Hornstrup 1999, 128).

Wrócić wypada na chwilę do zagadnienia liczby zachowanych kurhanów i obecności obiektów kultowych z późnej epoki brązu lo-kalizowanych na ich obrzeżach. Nie ustalałem

Ryc. 5.2. Rejon Skjern w centralnej Jutlandii. Kurhany oznaczone czarnymi punktami. Pozostałe: 1-2 – tereny rolnicze; 3 – łąki, bagna; 4 – wrzosowiska; 5 – jeziora;

6 – morze; 7 – lasy (wg: Johansen, Laursen 2007)Fig. 5.2. The vicinity of Skjern in central Jutland. Barrows are marked with black points. Others: 1-2 – agricultural

areas; 3 – meadows, marshes; 4 – moors; 5 – lakes; 6 – sea; 7 – forests (after: Johansen, Laursen 2007)

69

ZRÓŻNICOWANIE OBIEKTÓW KULTOWYCH Z PÓŹNEJ EPOKI BRĄZU JUTLANDII

liczby nasypów kurhanów zarejestrowanych oraz metodycznie przebadanych w rejonie Vi-borga. Proporcje te, zdaniem M. Mikkelsena powinny być zbliżone do opisanych na przy-kładzie Thy. Dysponując wiedzą o przybliżonej liczbie systematycznie przebadanych obiektów w stosunku do odkrytych struktur kultowych im towarzyszących, można by nabrać prze-świadczenia, że zachodzi tu bez mała relacja 1:1. Tak jednak nie jest. Poszczególne kurhany wy-stępują najczęściej w niewielkich aglomeracjach, będących w jakimś stopniu odzwierciedleniem sieci osadniczej oraz powiązań społeczno-ro-dzinnych wczesnej epoki brązu, gdzie podsta-wową komórką było pojedyncze gospodarstwo. Mieszkańcy domostw, ale już w późnej epoce brązu, kontynuowali tę relację wybierając za miejsce chowania zmarłych konkretny kurhan. Powstawało w nim wówczas niewielkie cmenta-

rzysko będące zapewne również odzwierciedle-niem jakichś relacji, być może rodzinnych. Nie wszystkie więc kurhany służyły jako miejsca umieszczania wtórnych pochówków. Za regułę uznać można, że w grupie kilku kurhanów tylko jakaś część wykorzystywana była jako miejsce grzebania zmarłych w późnej epoce brązu. Ponieważ obiekty kultowe powstawały w bez-pośredniej relacji do konkretnych pochówków, bądź też grup pochówków, zrozumiałe jest, że nie wznoszono ich przy kurhanach wtórnie nie wykorzystywanych.

Przykładem obrazującym tę sytuację może być grupa pięciu kurhanów Torup Høje pod Viborgiem, z których jeden będzie przedmiotem szczegółowej analizy w tej pracy. W obrębie tej grupy, spośród trzech badanych kurhanów, jedynie obiekt nr 60 posiadał liczne wtórne pochówki z późnej epoki brązu. To im właśnie

Ryc. 5.3. Thy i wyspa Mors z naniesionymi nasypami kurhanów czytelnymi w terenie (punkty). Oprac. na podstawie skaningu laserowego (dzięki uprzejmości duńskiego

urzędu katastralnego, Milijøministeriet, Kort & Matrikelstyrelsen)Fig. 5.3. Thy and the island of Mors with barrow mounds marked in the area (points). On the basis of laser scanning (courtesy of Danish cadastral office, Milijøministeriet,

Kort & Matrikelstyrelsen)

70

ROZDZIAŁ 5

towarzyszyło kilkanaście obiektów kultowych. Można przypuszczać, że kurhan ten służył jako rodzinny cmentarz dla mieszkańców domostwa oddalonego o niecałe 300 m na wschód (M. Mik-kelsen w druku, ryc. 2). Był on jednocześnie położony najbliżej tego gospodarstwa spośród całej grupy kurhanów Torup Høje. Prawdopo-dobnie można uznać to za świadectwo trwania pamięci rodzinno-społecznej i kontynuowania grzebania zmarłych w tym samym miejscu przez kilkadziesiąt do kilkuset lat.

Podsumowując, nie należy zakładać, że wszystkie kurhany z wczesnej epoki brązu

wykorzystywane były jako miejsca grzebania zmarłych w późnej epoce brązu. Obiekty kulto-we, powstając w relacji do wtórnych pochów-ków, znajdują się tam gdzie chowano zmarłych w późnej epoce brązu. Na podstawie dotych-czasowego stanu badań, w tym liczby przeba-danych kurhanów i stwierdzonej częstotliwości towarzyszących im obiektów kultowych, można przypuszczać, iż strefy kultowe na obrzeżach kurhanów były zjawiskiem powszechnym. Po-niżej zaprezentowane zostanie zróżnicowanie obiektów kultowych w obrębie stref rytualnych na Jutlandii.

Ryc. 5.4. Kurhany będące stałym elementem krajobrazu jutlandzkiego. Rejon Sundstrup, Hjarbæk Fjord, centralna Jutlandia (fot. autor)

Fig. 5.4. Barrows constituting a permanent element of Jutland landscape. The vicinity of Sundstrup, Hjarbæk Fjord, central Jutland (photo by the author)

5.1. DOMY KULTOWE

Obiekty określane w literaturze jako �w.domy kultowe pojawiają się, jak już wspomnia-łem, w neolicie, są zjawiskiem obecnym przez całą epokę brązu a najmłodsze z nich znane są z wczesnej epoki żelaza (Victor 2002, 67--76; L. Larsson 2007, 11-25). Występują przede wszystkim na terenie południowej Skandyna-wii, choć jednostkowe znane są również z te-renów Niemiec (Kersten 1936) czy Norwegii (Myhre 1978). Domy kultowe znane są rów-nież z obszarów świata śródziemnomorskiego, m. in. wysp greckich (Randsborg 1995) oraz

z okolic Troi, gdzie datowane są na około 1300 p.n.e. (Besedow 2001). Taka chronologia dała podstawę do koncepcji kontaktów pomiędzy Anatolią a Skandynawią i potencjalnego przeję-cia z południa idei domów kultowych i naczyń ceremonialnych (T. B. Larsson 1999).

Mimo to dom kultowy wydaje się być trady-cją skandynawską. Największe ich nagromadze-nie występuje na terenie południowej Szwecji, skąd znanych jest przeszło 80 takich obiektów (Victor 2002, ryc. 26). Znane są z literatury już stosunkowo dawno (Almgren 1912). Cytowana

71


wcześniej praca Heleny Victor jest pierwszym i jedynym jak dotychczas studium poświęco-nym domom kultowym. Praca dotyczy obsza-rów południowej Skandynawii, a główny nacisk położony jest na domy kultowe z epoki brązu znane z terenów Szwecji. Obiektom tego typu z terenu Danii, m.in. z Sandagergård, Grydehøj i Ballermosen autorka również poświęca nieco uwagi (Victor 2002, 69-72).

Pierwszy dom kultowy z epoki brązu, opu-blikowany przez Almgrena na początku XX wieku, był równocześnie pierwszym takim obiektem znanym z południowej Skandynawii. Był to sławny dom z Boda, położony blisko Enköping. Odkrycie to spowodowało błędne mniemanie, utrzymujące się aż do lat 60. XX wieku, iż wszystkie domy z epoki brązu były małymi konstrukcjami o kamiennej podłodze (Almgren 1912, Victor 2002, 54).

W Danii, na terenie Thy występują domy kultowe, które wydają się lokalną specyfiką,jak dotąd nie mającą analogii poza Jutlandią (B.H. Nielsen, Bech 2001, 2004). Nie mieszczą się one w klasyfikacji domów kultowych za-proponowanej przez H. Victor, która, bazując na obiektach z obszarów Szwecji, wydziela dwie podstawowe ich kategorie: duże domy o ścianach kamiennych oraz mniejsze obiekty o konstrukcji słupowej (2002, 66-67). Najbardziej znany duński dom kultowy z Sandagergård na Zelandii (Kaul 1987), kamienną konstruk-cją podstawy i brakiem relacji przestrzennej do kurhanu zdecydowanie bardziej wykazuje związki z terenami Skanii i Upplandu w Szwecji niż z domami kultowymi Jutlandii.

Obiekty kultowe duńskich stref rytualnych wokół kurhanów to nie jedynie domy kulto-we. Wykazują one duże zróżnicowanie formy, poczynając od właściwych domów kultowych poprzez mniejsze założenia rowkowe do zupeł-nie pojedynczych, wręcz kameralnych obiektów kultowych, jak pozostałości ołtarzy czy pojedyn-czych wyznaczników przestrzennych. Do ich szczegółowej charakterystyki przejdę w dalszej części pracy.

W publikacji z 2004 roku, Bjarne H. Nielsen i Jens-Henrik Bech wymieniają ponad dwadzie-ścia kurhanów, z terenu Thy, wyspy Mors oraz rejonu Skive i Viborga na południe od Lim�or-du, na obrzeżach których odkryto pozostałości konstrukcji kamiennych zapewne związanych z domami kultowymi bądź analogicznymi za-łożeniami (B.H. Nielsen, Bech 2004, 150-151).

Rycina ukazująca przestrzenną dystrybucję obiektów jasno pokazuje, że 13 spośród 21 obiektów to domy kultowe położone na terenie Thy (jeden z nich na wyspie Mors) a pozostałe poza Thy, głównie w rejonie Viborga i Skive to półkoncentryczne obiekty rowkowe (B.H. Niel-sen, Bech 2004, ryc. 1).

Najlepiej zachowanym domem kultowym północnej Jutlandii jest obiekt z Grydehøj (B.H. Nielsen, Bech 2001, 2004), datowany do-tychczas jedynie względnie na wczesny okres późnej epoki brązu (około 1000 p.n.e.). Położony był u stóp kurhanu, u podstawy którego zloka-lizowano trzy groby będące zapewne powodem wzniesienia tego założenia kultowego. Miał on konstrukcję w zarysie prostokątną, w której w części południowej znajdowało się wydzielo-ne wejście długości około 1 m. Ściany budynku składały się z zewnętrznej i wewnętrznej części opartej na konstrukcji słupowej, w środku wy-pełnionej torfem. Grubość ścian osiągała około metra. Po stronie zachodniej i wschodniej domu, znajdował się płaszcz kamienny szerokości po-nad jednego metra, który zapewne sięgał wyj-ścia z domu, lecz w części południowej został zniszczony przez późniejszą orkę. Zakłada się, iż dom posiadał zadaszenie oparte na ścianach i słupie zlokalizowanym centralnie w obrębie domu (B.H. Nielsen, Bech 2001, 2004).

Dom kultowy Grydehøj, należący do klasycz-nych w konstrukcji obiektów kultowych z Thy, nie był pierwszym tego typu znanym obiektem. W latach 70. ubiegłego stulecia przebadano analogiczny obiekt podczas badań kurhanu Høghs Høj (B.H. Nielsen, Bech, 2004; Masojć i in. 2013). Domy kultowe Grydehøj oraz Høghs Høj stanowią podstawę analizy niniejszego opraco-wania. W obu wystąpiły zwarte zespoły krze-mienne (Masojć, Bech 2011). Szczegółowy opis, zarówno konstrukcji obu domów kultowych, jak i struktur zespołów krzemiennych zostanie przedstawiony w rozdziale 6.1 oraz 6.2.

Odkrycie domu kultowego Høghs Høj skło-niło do poszukiwań analogicznych obiektów na terenie Thy i Mors. Znalezione zbliżone obiekty były jednak silne zniszczone na skutek działalności rolniczej, głównie prac kultywa-cyjnych wokół kurhanów. Do analogicznych, choć zdecydowanie jeszcze gorzej zachowanych, należą pozostałości konstrukcji kultowych z Thy odkryte u stóp kurhanów Nørhå, Toftumhøjen oraz Sundbyhøjen (ryc. 5.5). Zlokalizowane od wschodniej oraz południowo-wschodniej stro-

72

ROZDZIAŁ 5

ny kurhanów, zachowały się w postaci słabo czytelnych fragmentów struktur kamiennych, co powoduje, że trudno stwierdzić jaki był faktycznie ich charakter. We wszystkich trzech przypadkach domy kultowe położone były w miejscu, gdzie u podstawy kurhanu znajdo-wały się wtórne pochówki głównie z IV okresu epoki brązu (B.H. Nielsen, Bech 2004).

Kolejnym, tym razem dobrze zachowanym, domem kultowym znanym z Thy jest obiekt przy kurhanie Gramstrup. Posiada on odmienną konstrukcję od wspomnianych wcześniej do-mów Grydehøj i Høghs Høj (B.H. Nielsen, Bech 2001, 2004). Nie zarejestrowano w jego obrębie zespołu zabytków krzemiennych, a jedynie

kilka sztuk krzemieni towarzyszących dużemu nożowi tylcowemu. Ta specyfika zarówno kon-strukcyjna, jak i inwentarzowa przedstawiona została w rozdziale 6.

W 2008 roku Muzeum for Thy og Vester Hanherred prowadziło badania kurhanu Gin-nerup. Zaobserwowano w tym obiekcie kolej-ną, typową strukturę kultową przylegającą do kurhanu. Jest ona konstrukcjnie bardzo zbliżona do obiektów Grydehøj i Høghs Høj – czwo-rokątny zarys budynku kultowego z dwóch stron ograniczony jest wydłużonymi ławami kamiennymi. Jest to kolejna konstrukcja kul-towa z Thy, w obrębie której licznie wystąpiły wyroby krzenienne.

Ryc. 5.5. Fragmentarycznie zachowane domy kultowe u podstaw kurhanów z Thy : A – Toftumhøjen; B – Sundbyhøjen (wg: B.H. Nielsen, Bech 2004; ze zmianami autora). Niebieski kolor wskazuje

prawdopodobny zasięg konstrukcji kultowej. W obrębie kurhanu elipsami zaznaczono lokalizację wtórnych pochówków z IV okresu epoki brązu

Fig. 5.5. Cult houses preserved in fragments at the foot of the barrows from Thy: A – Toftumhøjen; B – Sundbyhøjen (after: B.H. Nielsen, Bech 2004; amended by the author). Blue marks the probable extent of the cult construction. Location of secondary burials from the IV period of the Bronze Age

is marked with an ellipse within the barrow

5.2. PÓŁKOLISTE OBIEKTY KULTOWE

Poza Thy, na terenach ościennych, funkcję rytualną domów kultowych wydają się przej-mować obiekty o innym charakterze. Są one czytelne w przestrzeni w postaci rowów fun-damentowych (ditches) o kształcie półkolistym lub podkowiastym. Ich lokalizacja jest analo-

giczna do domów kultowych – położone są u stóp kurhanów, choć ich relacja do wtórnie umieszczonych tam pochówków nie jest tak oczywista. Obiekty te wydają się uproszczoną wersją domów kultowych. Znane są z badań z lat 90. XX wieku. Wzmiankowane są z kilku

73


stanowisk z okolic Viborga i Holstebro: Fly, Kobberup; Nr. Dalgaard Syd (Hornstup 1999, 2005; Clemensen 2005).

Półkoliste zarysy obiektów rowkowych opie-rają się o podstawy kurhanów (ryc. 5.6). W miej-scu największego wygięcia łuku rowu znajduje się przerwa spełniająca zapewne rolę wejścia do założenia. Wewnątrz jednego z takich obiektów, w Kobberup (ryc. 5.6: B), wystąpiło mniejsze półkoliste założenie, również z przerwą na wejście. Analogiczny element konstrukcyjny wystąpił w domu kultowym Grydehøj. Zinter-pretowany został jako najbardziej uświęcony element założenia kultowego. Zostanie przed-stawiony bliżej w dalszej części pracy.

Średnica obiektów rowkowych waha się od 4,5 do 9 m. Szerokość rowów natomiast od 0,2 m do 1 m. W ich obrębie występują kamienie, któ-re mogły stanowić mocowanie dla elementów konstrukcyjnych, np. żerdek drewnianych. Doły posłupowe znajdują się również wokół rowów lecz nie mają regularnego przebiegu. Oba te ele-menty, kamienie i obiekty posłupowe, wskazują być może na jakąś formę naziemnej konstrukcji – np. szałasowej (Hornstrup 2005, 283). Funkcja obiektów rowkowych wydaje się analogiczna do domów kultowych z Thy. W cytowanym arty-kule Karen M. Honstrup wspomina o wyrobach krzemiennych obecnych w obrębie pochówków na wspomnianych stanowiskach, lecz trudno ocenić czy miałyby to być wyroby z końca epoki brązu czy starsze, związane z samą konstrukcją kurhanu.

Ryc. 5.6. Kultowe obiekty rowkowe z rejonu Viborga i Holstebro. A – Fly; B – Kobberup; C – Nr. Dalgaard Syd. Półkoliste zaciemnienia wskazują hipotetyczną

lokalizację kurhanów (wg: Hornstrup 1999; ze zmianami autora)

Fig. 5.6. Cult fluted objects from the vicinity of Viborgand Holstebro. A – Fly; B – Kobberup; C – Nr. Dalgaard

Syd. Semi-circular shading in marks the hypothetical location of the barrows (after: Hornstrup 1999;

amended by the author)

5.3. TORUP HØJE I KOLEJNE TYPY OBIEKTÓW KULTOWYCH

Najważniejszym z punktu widzenia poru-szanej problematyki, a jednocześnie najlepiej przebadanym stanowiskiem poza Thy, jest kurhan Torup Høje, u stóp którego zarejestro-wano kilkanaście zróżnicowanych obiektów kultowych oraz towarzyszące im wyroby krze-mienne. Pomimo silnych zniszczeń kurhanu

oraz jego okolicy, zadokumentowane zostały co najmniej cztery różne typy obiektów kulto-wych w obrębie wyraźnie rysującej się strefy rytualnej (M. Mikkelsen w druku). W obrębie tych konstrukcji kultowych wystąpiła warstwa kulturowa zawierająca bardzo liczne wyroby krzemienne (Masojć i in. w przygotowaniu).

74

ROZDZIAŁ 5

Stąd, zarówno sam kontekst, jak i materiały krzemienne opisane zostaną oddzielnie. W tym miejscu wymienić jedynie należy typy obiek-tów kultowych odnotowanych podczas ba-dań podstawy kurhanu. Pierwszym z nich są obiekty o charakterze rowkowym, o kształcie półkolistym lub podkowiastym, analogiczne do opisanych powyżej, znanych z publikacji K.M. Hornstrup (2005). Obok dwóch takich obiektów rowkowych (1), w Torup Høje wy-stąpiły ponadto: układy pionowo strojących głazów (2), pary obiektów posłupowych (3), kopce kamienne (4). Cała strefa rytualna kur-hanu Torup Høje zostanie opisana w części poświeconej obiektom kultowym, na których wystąpiły kolekcje krzemienne.

Koncentracja obiektów kultowych przy kur-hanie Torup Høje, w pewnej przestrzennej aran-

żacji, w bezpośrednim związku z pochówkami z późnej epoki brązu, wśród masowej obecności wyrobów krzemiennych jest, jak dotąd, niespo-tykana w skali ponadregionalnej.

Aby zweryfikować swoje obserwacje poczy-nione podczas prac przy kurhanie Torup Høje, M. Mikkelsen przeprowadził w 2010 roku prace wykopaliskowe kolejnego, rokującego dobry stan zachowania kurhanu oraz jego najbliższego otoczenia – Nøragergård Høje II położonego około 10 km na wschód od Viborga (M. Mikkel-sen 2011; 2012). Prace te potwierdziły obecność obiektów kultowych, analogicznych do tych z Torup Høje, zlokalizowanych u stop kurha-nu, tuż przy wkopanych w niego pochówkach z młodszej epoki brązu. Warstwa kulturowa w ich obrębie nie zawierała jednak materiałów krzemiennych (M. Mikkelsen w druku).

5.4. CZWOROŚCIENNE INSTALACJE KAMIENNE POŁUDNIOWEJ JUTLANDII

Jeszcze inne kultowe konstrukcje opisuje B. Clemmensen (2005). Są to czworokątne w za-rysie układy kamieni, będące zapewne pozosta-łością bardziej złożonych konstrukcji. Położone są klasycznie, w stosunku do pozostałych typów obiektów kultowych, na obrzeżach kurhanów. Ten typ obiektów kultowych znany jest niemal wyłącznie z południowej Jutlandii, nie sięgając bardziej na północ niż w rejon Skanderborgu w centralnej jej części. Kilka z nich, np. obiekt z Warringholz, znajduje się również w Szle-swigu-Holsztynie w północnych Niemczech.

Brak ich w Thy oraz innych rejonach północnej Jutlandii.

Obiekty mogą mieć postać zwielokrotnionych (do pięciu) czworoboków kamiennych, przyle-gających do siebie bądź lokowanych oddzielnie na obwodzie płaszcza kamiennego kurhanu, ale połączonych rzędem kamieni (ryc. 5.7) (Clem-mensen 2005, ryc. 2, 3). Zazwyczaj nie posiadają wyposażenia. Ich chronologia na podstawie stratygrafii, �n. relacji do kolejnych faz budo-wy kurhanu, związana jest głównie z wczesną epoką brązu. Jedynie obiekt z Vrejlev Kloster ma potwierdzoną metrykę z młodszej epoki brązu. Brak w literaturze informacji o obecności wyrobów krzemiennych w tego typu obiektach kultowych. Według F. Kaula obiekty te mogły służyć jako przestrzenne markery lokalizujące pochówki (2004, 113).

Ryc. 5.7. Jernhyt koło Haderslev, południowa Jutlandia. Przykład dwóch czterościennych obiektów kultowych

połączonych pasem kamieni (wg: Clemensen 2005; ze zmianami autora)

Fig. 5.7. Jernhyt near Haderslev. Southern Jutland. An example of two four-wall cult objects linked

with a stone strip (after: Clemensen 2005; amended by the author)

75


5.5. POZOSTAŁE OBIEKTY

W 2007 roku Muzeum w Viborgu prowadzi-ło prace ratownicze na kurhanie Duehøj Syd, położonym na północno wschodnich rogat-kach miasta. Mimo iż kurhan był całkowicie rozorany i pozbawiony nasypu, zachowały się elementy wziemne, w tym obiekty kultowe z późnej epoki brązu towarzyszące pochów-kom popielnicowym – m.in. dobrze zachowany półkolisty obiekt rowkowy, można powiedzieć, że „klasyczny” w swojej konstrukcji, rozmia-rach i lokalizacji wobec kurhanu (M. Mikkelsen w druku).

O dość specyficznych obiektach z okolicViborga, prawdopodobnie kultowych, donosi również Martin Mikkelsen (w druku). Pochodzą one z dawnych badań muzeum viborgskiego. Pierwszy z nich – Langmosehøj, badany przez G. Rosenberga, pierwotnie zinterpretowany jako budynek mieszkalny z okresu rzymskie-go, jest obiektem o kształcie podkowiastym, podobnie jak obiekty rowkowe opierającym się rozwartą częścią o podstawę kurhanu (ryc. 5.8: A). Posiada podwójną kamienną konstrukcję. Wnętrze założenia wypełniała warstwa kultu-rowa zawierająca ceramikę datowaną na okres wpływów rzymskich. Według M. Mikkelsena istnieje szereg przesłanek wskazujących, że w Langmosehøj również mamy do czynienia

z obiektem o charakterze kultowym. Drugim z obiektów jest badany w latach 60. XX wieku kurhan St. Torup, położony na północ od Vi-borga (ryc. 5.8: B). Jest on obecnie interpretowa-ny jako pozostałość po dwóch fazach (dwóch obiektach?) struktury kultowej odpowiadającej domowi z Langmosehøj. Zarówno w przypad-ku Langmosehøj, jak i St. Torup, bezpośrednio przy obiektach kultowych u podstawy kurhanu znajdowały się pochówki ciałopalne związane z późną epoką brązu.

Oba te obiekty należałoby traktować jako domy kultowe. Ich konstrukcja łączyłaby w so-bie cechy domów kultowych z rejonu Thy oraz rowkowych obiektów półkolistych z północnej Jutlandii. Brak informacji o wyrobach krzemien-nych w tych instalacjach.

Podsumowując, domy kultowe na Jutlan-dii wydają się być lokalną specyfiką regionuThy, natomiast bardziej zróżnicowane w formie obiekty kultowe występują na terenie północnej Jutlandii, lecz już poza Thy. B. Clemmensen wspomina wprawdzie obiekty analogiczne do domów kultowych poza Thy – obiekt kultowy w Kragelund, koło Silkeborga oraz obiekt z Sten-dis koło Holstebro, lecz nie są to przykłady dobrze udokumentowane i nie mają określonej chronologii (Clemmensen 2005, 300). Ponieważ

Ryc. 5.8. Potencjalne domy kultowe z okolic Viborga: A – Langmosehøj; B – St. Torup (wg: M. Mikkelsen w druku)Fig. 5.8. Potential cult houses from the vicinity of Viborg: A – Langmosehøj; B – St. Torup

(after: M. Mikkelsen in print)

76

ROZDZIAŁ 5

jest to wciąż nowy aspekt dla archeologów ba-dających kurhany i przyległe do nich struktury, stan wiedzy zapewne ulegnie zmianie w trakcie kolejnych prac terenowych.

Dobrze udokumentowany i zinterpretowany został dom kultowy z północnej Zelandii – Bal-lermosen, badany przez E. Lomborga w latach 50. ubiegłego stulecia, datowany na podstawie relacji z konstrukcją kurhanu na II okres epoki brązu. Choć rozmiarami (3 x 3 m) przypomina on raczej wspomniane niewielkie konstrukcje czworoboczne z rejonu Niemiec i południowej Jutlandii, jest to jak dotąd jedno z najstarszych tego typu założeń faktycznie będących pozo-stałością budynku o charakterze kultowym (Lomborg 1956, 150-152, ryc. 7, 8). Opisując dom kultowy (dom G, związany z kurhanem I) Lom-borg informuje, iż w obrębie warstwy w nim zalegającej, analogicznej w strukturze do tej budującej kurhan (jego III fazę), wraz z cera-miką wystąpiły odłupki krzemienne i drapacz odłupkowy (1956, 151). Co być może nie jest bez znaczenia, Ballermosen położone jest jedynie około 15 km od słynnego domu kultowego, Sandagergård (Kaul 1987).

Obecność licznych zespołów krzemiennych w obrębie obiektów kultowych ograniczona jest do obszaru Thy i rejonów przyległych. To również, w świetle obecnego stanu badań nad problemem, wobec kilkunastu znanych takich założeń i jedynie kilku przebadanych nowoczesnymi metodami w ostatnich latach, powinno ulec zmianie w toku kolejnych prac te-renowych. Przykładem może być wspomniany, badany ostatnio dom kultowy Ginnerup w Thy (Masojć, Bech 2011, 221-222).

Zdaniem M. Mikkelsena3 można ostrożnie przyjąć pewną sekwencję chronologiczną dla instalacji kultowych północnej Jutlandii. Te naj-większe rozmiarami, czyli domy kultowe, miały-by być względnie najstarsze. W dalszej kolejności im mniejsze stawały się rozmiary konstrukcji obiektów kultowych – od rozległych półkoncen-trycznych założeń rowkowych po najmniejsze pary dołów posłupowych i kopczyki otoczaków, tym były one relatywnie młodsze. Obserwacja ta wymaga jednak potwierdzenia, choćby w posta-ci chronologii bezwzględnej przynajmniej części dających się datować obiektów. 3 Informacja ustna.

77

zu miejscem chowania zmarłych. Potwierdze-niem tego są konstrukcje kultowe badane w 2010 roku przy kurhanie Ginnerup w Thy. Zostaną one tutaj przedstawione jedynie wstępnie.

Domy kultowe znane z rejonu Thy są warian-tem lokalnym. Ich występowanie nie przekracza wód Lim�ordu. Poza Thy są one nieznane.W pozostałych rejonach Jutlandii obiekty kul-towe przy grobach wkopanych w kurhany mają postać mniej monumentalną. Są mniejsze, ale jednocześnie jest ich więcej przy pojedyn-czych kurhanach. Cechą łączącą je może być, prócz samej idei i lokalizacji, obecność zespołów krzemiennych. Poza Thy znany jest obecnie je-den obiekt kultowy z zespołem krzemiennym – przy kurhanie Torup Høje. Nie jest to przejaw wyjątkowości tego zjawiska poza Thy, lecz wypadkowa wielu elementów wspomnianych wyżej: stanu badań, charakteru badań i sposo-bów eksploracji.

Z rejonu Thy zespoły krzemienne w domach kultowych znane są z czterech obiektów: Høghs Høj, Grydehøj, Ginnerup i Gramstrup. Pozostałe rejony Skandynawii reprezentuje tylko obiekt z Torup Høje spod Viborga. Wszystkie one zostaną przedstawione, zarówno pod kątem konstrukcji obiektów kultowych, jak i zespołów krzemiennych stanowiących ich wyposażenie. Jak wynika z analizy, w ogólnej ich jednolito-ści dostrzec można znaczne różnice zarówno konstrukcyjne, jak i w pochodzących z nich zabytkach. Jednym z elementów stale powta-rzającym się jest obecność homogenicznych zespołów krzemiennych wytworzonych w ob-rębie obiektów.

Jak wspomniano wcześniej, występowanie dużych zespołów krzemiennych w obrębie domów kultowych oraz innych struktur kulto-wych nie było jak dotąd przedmiotem studiów. Zjawisko to zasygnalizowane zostało dopiero niedawno (Masojć, Bech 2011). Zespoły będące przedmiotem studiów pochodzą wyłącznie z obszaru północnej Jutlandii. Nie zaobserwo-wano jak dotąd analogii do nich na pozosta-łych obszarach Skandynawii czy z terenów na południe od Jutlandii. Niewykluczone jednak, że tak jak w przypadku materiałów z Thy, zespoły takie istnieją, lecz wiedza o nich nie wykracza poza obszar lokalnych muzeów. Na obecnym etapie należy założyć, iż podobnie jak same konstrukcje domów kultowych z Thy są regionalnym wariantem idei domu kultowego znanego ze znacznie większej przestrzeni geo-graficznej, tak występujące w nich materiałykrzemienne są również przejawem regionalnej specyfiki.

Wydaje mi się również, iż za przyczynę ist-nienia niewielu dobrze zachowanych pozosta-łości domów kultowych zawierających zespoły krzemienne, uznać należy charakter wcześniej prowadzonych badań, koncentrujących się na samych kurhanach, lub nawet na ich wybranych centralnych częściach. Nowoczesne metody wykopaliskowe, pozwalające na badanie całych obiektów wraz z ich najbliższym otoczeniem, ujawniają szerszy kontekst ich funkcjonowa-nia. Kolejne prace wykopaliskowe realizowane w szerokim zakresie przynosić będą nowe od-krycia domów kultowych i obiektów kultowych u stóp kurhanów, będących w późnej epoce brą-

6. OBIEKTY KULTOWE Z ZESPOŁAMI KRZEMIENNYMI PÓŁNOCNEJ JUTLANDII

78

ROZDZIAŁ 6

kurhanie wobec lokalizacji pochówków wtórnie wkopanych w podstawę kurhanu (B.H. Nielsen 1999, 2000; B.H. Nielsen, Bech 2001; 2004; Ma-sojć, Bech 2011).

Dom kultowy Grydehøj należy jednocześnie do najlepiej przebadanych struktur. W obrębie całego obiektu zastosowano metodę eksploracji nawarstwień w ramach siatki metrów kwadrato-wych (także ćwiartek metrów kwadratowych), co umożliwiło przestrzenną analizę dystrybucji materiałów zabytkowych (ryc. 6.3). Sedyment

Konstrukcja kultowa przylegająca do kur-hanu Grydehøj w południowym Thy jest przy-kładem najlepiej jak dotąd zachowanego domu kultowego wzniesionego w późnej epoce brązu na terenie północnej Jutlandii (ryc. 6.1; 6.2). Dom kultowy odkryty został i przebadany w końcu lat 90. XX wieku, przy okazji badań ratowniczych kurhanu zagrożonego zniszcze-niem w wyniku działalności rolniczej. Badania przyniosły precyzyjne informacje dotyczące przestrzennej relacji domu kultowego przy

6.1. GRYDEHØJ, THY

Ryc. 6.1. Grydehøj, Thy. Kurhan oraz dom kultowy w trakcie eksploracji. Widok od południa (fot. B. H. Nielsen)Fig. 6.1. Grydehøj, Thy. The barrow and the cult house during exploration. View from the south

(photograph by B. H. Nielsen)

79

OBIEKTY KULTOWE Z ZESPOŁAMI KRZEMIENNYMI PÓŁNOCNEJ JUTLANDII

Ryc. 6.2. Grydehøj, Thy. Dom kultowy (niebieski kolor) przy kurhanie (zielony kolor).

Etapy eksploracji. A – plan kurhanu i domu kultowego: 1 – kurhan kultury grobów

jednostkowych; 2 – krąg otoczaków kamiennych wyznaczających zasięg kurhanu z wczesnej epoki

brązu; 3-4 – groby(?); 5 – grób skrzynkowy; 6 – grób ciałopalny w drewnianej obstawie;

7 – grób popielnicowy; 8-10 – elementy konstrukcji kultowych; 11 – jama gospodarcza;

B – dom kultowy przed odsłonięciem jego podstawy; liczne otoczaki kamienne wewnątrz

domu pochodzą z ławy kamiennej biegnącej wzdłuż ścian: 1 – grób skrzynkowy; 2 – grób ciałopalny w drewnianej obstawie; 3 – grób

popielnicowy; C – dom kultowy po odsłonięciu podstaw: 1-3 – jak w punkcie B; 4 – obiekt posłupowy będący elementem konstrukcji

podtrzymującej dach(?); 5 – ślad po palenisku w postaci przepalonego na czerwono podłoża;

6 – jama; 7 – jama gospodarcza (wg: B.H. Nielsen, Bech 2004;

rys. B. H. Nielsen; ze zmianami autora)Fig. 6.2. Grydehøj, Thy. Cult house (blue) at the

barrow (green). Stages of exploration. A – plan of the barrow and the cult house: 1 – barrow from the Single Grave Culture;

2 – ring of pebbles marking the extent of the barrow from the early Bronze Age; 3-4 graves(?); 5 – box-shaped grave; 6 – cremated burial grave in wooden casing; 7 – urn grave; 8-10 – elements

of cult constructions; 11 – cooking pit; B – cult house before uncovering its base;

numerous pebbles inside the house come from the stone footing running along the walls:

1 – box-shaped grave; 2 – cremated burial grave in wooden casing; 3 – urn grave;

C – cult house after uncovering its base: 1-3 as in B; 4 – post object constituting an element

of the construction supporting the roof(?); 5 – traces of hearth in the form of the base burnt red; 6 – pit; 7 – cooking pit (after: B.H. Nielsen,

Bech 2004; drawing by B. H. Nielsen; amended by the author)

z poszczególnych eksplorowanych ćwiartek był przesiewany, dostarczając znaczącej liczby drobnego debitażu.

Kurhan Grydehøj, jego chronologia, jak rów-nież lokalizacja i konstrukcja domu kultowe-

go zostały wstępnie opisane we wcześniejszej publikacji (B.H. Nielsen, Bech 2004). Kurhan wzniesiony został w okresie funkcjonowania neolitycznej kultury grobów jednostkowych, po czym we wczesnej epoce brązu był kilkakrot-

80

ROZDZIAŁ 6

nie przebudowywany. Z najstarszego epizodu zachował się m.in. pochówek w drewnianej komorze, położony centralnie wewnątrz ka-miennego kręgu nie przekraczającego 10 m średnicy (ryc. 6.2: A, 1). Zarys kurhanu wczesno brązowego był już bez mała dwukrotnie większy (ryc. 6.2: A, 2). W jego obrębie, od strony połu-dniowej, znajdowały się trzy wtórne pochówki ciałopalne z późnej epoki brązu, zlokalizowane tuż po wewnętrznej stronie kamiennego krę-gu licującego kurhan z wczesnej epoki brązu (ryc. 6.2: A, 5-7). Najbardziej na wschód położo-ny był grób skrzynkowy o kamiennej konstrukcji (ryc. 6.2: A, 5). Około 2 m w kierunku zachodnim znajdował się pochówek ciałopalny wewnątrz drewnianej obstawy (ryc. 6.2: A, 6) oraz grób po-pielnicowy (ryc. 6.2: A, 7). Pochówki zawierały przepalone fragmenty kostne. Ich analiza poda-na została w ustępie poświęconym najnowszym badaniom kurhanu (por. rozdział 9.1). Według B.H. Nielsena i J.-H. Becha ich chronologia nie została sprecyzowana z powodu braku jedno-znacznych datowników, choć analogie z rejonu Thy, szczególnie w przypadku kamiennego gro-bu skrzynkowego, wskazują na pierwszą połowę późnej epoki brązu (2004, 134-135).

Właśnie w pierwszej połowie późnej epoki brązu, od strony południowej, po zewnętrznej stronie kamiennego lica kurhanu z wczesnej

epoki brązu, wzniesione zostały, jedna po dru-giej, co najmniej dwie konstrukcje kultowe. Najstarszą z nich, i najlepiej zachowaną, była pozostałość domu kultowego (ryc. 6.2: A, 9; B; C), przykrytego częściowo przez młodszą strukturę w postaci kamiennej rampy, ławy (ryc. 6.2: A, 8). Od strony wschodniej kurhanu znajdowała się struktura kamienna, prawdo-podobnie również o rytualnym charakterze, jednak jej fragmentaryczny stan zachowania uniemożliwiał jakąkolwiek bliższą charaktery-stykę (ryc. 6.2: A, 10).

Centralną częścią starszej konstrukcji był dom kultowy o rozmiarach 5,5 x 5,7 m (po-wierzchnia ponad 30 m2). Przed jego wzniesie-niem teren został zniwelowany, aby uzyskać płaską podstawę konstrukcji. Zarys obiektu wyznaczały pozostałości ścian w postaci regu-larnego, wąskiego rowu, w którym mniej lub bardziej regularnie rozstawione były doły po-słupowe (ryc. 6.2: B, C). Od strony południowej znajdowało się tunelowe wejście do budynku, o szerokości około 1 m i długości 1,5-1,7 m, a przy wschodniej krawędzi wejścia, obok rowu, znajdował się negatyw po słupie bądź kamieniu, będącym być może elementem konstrukcyj-nym blokującym wejście do budynku (drzwi?). Po wschodniej i zachodniej stronie domu znaj-dowały się struktury kamienne, w postaci wy-dłużonego płaszcza otoczaków tworzących rodzaj rampy. Zachodni mierzył około 7 m, a wschodni około 5 m długości, przy szerokości obu zbliżonej do 1,5 m. Można przypuszczać, że struktury te otaczały budynek również od fron-tu, sięgając wejścia, jednak nie zachowały się na skutek destrukcyjnych działań rolniczych wokół kurhanu (B.H. Nielsen, Bech 2004, 137-138).

Przestrzeń pomiędzy pozostałością ściany w postaci rowu a płaszczem kamiennym wy-pełniała gruba na około 1,5 m ściana zbudo-wana z torfu. Zachowała się ona do wysokości 30-40 cm, szczególnie od strony kurhanu, wy-znaczając jego krawędź. Od strony południowej ściana ta zapewne ciągnęła się z obu stron aż do wejścia do budynku, co tłumaczyłoby jego mocno wydłużony, tunelowaty kształt.

Otaczający dom i ścianę torfową płaszcz kamiennych otoczaków zachowany po obu stronach domu był raczej odsłonięty i mógł służyć, zdaniem badaczy, jako przestrzeń do przemieszczania się – droga procesyjna(?).

Materiały zabytkowe występowały zarówno w obrębie wnętrza domu kultowego, jak i „drogi

Ryc. 6.3. Grydehøj, Thy. Nawarstwienia wypełniska domu kultowego w trakcie eksploracji prowadzonej

w obrębie poszczególnych ćwiartek metrów kwadratowych. Widok od południa (fot. B. H. Nielsen)Fig. 6.3. Grydehøj, Thy. Layers of the cult house’s fill

during exploration carried out within individual quarters of square metres. View from the south


81


procesyjnej”, choć tam w zdecydowanie mniej-szych ilościach. Przestrzeń zajęta przez ścianę torfową była ich pozbawiona.

Według Nielsena i Becha, wiele z otoczaków kamiennych znajdowanych wewnątrz domu związanych było z jego wewnętrzną konstruk-cją. Nie były raczej pozostałością podłogi, gdyż w większości zalegały ponad materiałami zabyt-kowymi odkrywanymi w obiekcie. Koncentro-wały się natomiast wzdłuż ścian, szczególnie w lepiej zachowanej, tylnej części budynku. Mogłoby to wskazywać, iż były pozostałością ławy kamiennej zlokalizowanej wzdłuż części ścian pomieszczenia.

W centrum domu kultowego, poniżej pozio-mu otoczaków oraz poziomu zalegania zabyt-ków, znajdowała się pojedyncza, głęboka jama posłupowa (ryc. 6.2: C, 4). Autorzy prac wy-kopaliskowych interpretują ją jako pozostałość filaru, słupa podtrzymującego zadaszenie budyn-ku (B.H. Nielsen, Bech 2004, 139). Nieznacznie w kierunku tylniej ściany budynku, w poziomie podłogi, zlokalizowano pozostałość paleniska (ryc. 6.2: C, 5). Znajdowało się ono u zwieńczenia jednego z dwóch łukowatych rowków tworzą-cych półkolistą konstrukcję, częściowo zamkniętą przestrzeń opartą o hipotetyczną tylnią ścianę domu. Dostęp do tej przestrzeni – wejście do niej, zlokalizowane było dokładnie naprzeciwko wejścia do domu kultowego. Być może konstruk-cja ta spełniała szczególną rolę w funkcji całego

założenia kultowego. Autorzy opisują je jako �w.sanctum, w rozumieniu miejsca o szczególnym znaczeniu rytualnym.

W świetle powyższego opisu, dom kultowy Grydehøj miałby postać zadaszonego budynku o jednolitej, zwartej konstrukcji ścian. Taka in-terpretacja ma jednak swoich oponentów, utrzy-mujących, że obiekt nie posiadał dachu, a ściany nie były wysokie. Na dodatek nie mogłaby to być konstrukcja zamknięta ścianą od strony kurhanu, co w istocie odbierałoby jej zasadność istnienia jako obiektu pozostającego w relacji przestrzennej z grobami. Opinie te jednak nie

Ryc. 6.4. Grydehøj, Thy. Dom kultowy w trakcie eksploracji (fot. B. H. Nielsen)

Fig. 6.4. Grydehøj, Thy. Cult house during exploration (photograph by B. H. Nielsen)





82

ROZDZIAŁ 6

są jak dotąd publikowane. Szersza dyskusja na temat potencjalnej konstrukcji domów kulto-wych, w tym obiektu Grydehøj, przedstawiona zostanie w dalszej części pracy (por. rozdział 10.1). Nie przesądzając, czy faktycznie mamy do czynienia z zadaszonym budynkiem, określanie obiektu jako domu kultowego ma w dalszym ciągu uzasadnione podstawy.

W wypełnisku domu, w warstwie kulturowej składającej się z dwóch wydzielonych jednostek stratygraficznych (N17 zalegającej na N18),występowała ceramika z IV i V okresu epoki brązu – łącznie ponad 5 kg, pochodząca z nie-wielkich naczyń, prawdopodobnie czarek bądź pucharów. Fragmenty naczyń zalegały głównie po obu stronach wejścia do półkolistej struktury

w tylnej części budynku, a także w przedniej części domu, w przedsionku wejścia (ryc. 6.16). Obecność obiektów gospodarczych w najbliższej okolicy domu oraz fragmenty pucharów bądź czarek została zinterpretowana przez autorów badań jako pozostałości po ceremoniach odby-wających się w obrębie bądź w okolicy struktury kultowej (B.H. Nielsen, Bech 2004, 141, 156).

Prócz ceramiki wystąpiły nieliczne prze-palone kości (nie ustalono czy zwierzęce, czy ludzkie) oraz bardzo liczny zespół wyrobów krzemiennych. Dystrybucja zabytków krze-miennych oraz fragmentów ceramiki została przedstawiona w postaci graficznej na rycinach(ceramika – ryc. 6.16; artefakty krzemienne – ryc. 6.18-6.23).

6.1.1. STRUKTURA ZESPOŁU

Materiały zabytkowe, w tym również wyro-by krzemienne, występowały w obrębie struk-tury kultowej w Grydehøj zarówno w domu kultowym (warstwa N17 i N18), jak i, w znacz-nie mniejszej ilości, w otaczającym płaszczu kamiennym interpretowanym jako miejsce pro-cesyjne (warstwy N21, N22, N23, N29). Nie były one jednak eksplorowane tak systematycznie jak warstwy N17 i N18 w obrębie budynku (w ra-mach poszczególnych ćwiartek metrów kwa-

dratowych). Uzyskano w ten sposób niewielki zespół. Nie był on przedmiotem analizy.

Materiały krzemienne znajdowały się w ob-rębie niemal całej przestrzeni budynku. Zespół krzemienny z domu kultowego Grydehøj waży ponad 103 kg, licząc blisko 7 tysięcy zabytków. W stropowej warstwie kulturowej domu (N17) znajdowało się jedynie kilkaset artefaktów, podczas gdy większość wyrobów znajdowała się w warstwie dolnej wypełniska domu (N18). Ogólną strukturę zespołu przedstawia tabela VII oraz rycina 6.7.

Ryc. 6.7. Grydehøj, Thy. Struktura zespołu krzemiennego z domu kultowego (w ramach jednostek stratygraficz-

nych N17 i N18). I – surowiec; II – wczesna faza rdzeniowania; III – zaawansowana eksploatacja; IV – eksploatacja końcowa; V – odpady i wyroby

nieokreślone; VI – narzędzia (rys. autor)Fig. 6.7. Grydehøj, Thy. Structure of the flint assemblagefrom the cult house (within stratigraphic units N17 and

N18). I – raw material; II – early phase of coring; III – advanced exploration; IV – final exploration;

V – other flakes and unidentified products; VI – tools (drawing by the author)

6.1.2. SUROWIECZespół z Grydehøj wykonany został w zdecy-

dowanej przewadze z najbardziej powszechne-go wśród krzemieni południowej Skandynawii – skandynawskiego krzemienia senońskiego wieku późnej kredy. Jest to dobrej jakości suro-wiec barwy szarej bądź czarnej o cienkiej kredo-wej korze, posiadający czasem jasnoszare owal-ne plamy (do 25 mm średnicy). Wydzielane są

różne odmiany tego surowca (Becker 1988;Vang Petersen 1993). Występuje on pod wieloma na-zwami, między innymi jako krzemień typu Bjer-re (Högberg, Olausson 2007). Powszechny jest w utworach kredowych od Skanii przez Zelandię po północną Jutlandię, a także na wtórnych złożach w utworach morenowych na plażach i klifach morskich. W domu kultowym Grydehøj

83


osiąga on udział 90% we wszystkich klasach zabytków (tab. VIII). Pozostałe surowce w tym zespole to nakrapiany krzemień senoński, nie przekraczający udziałem 5% inwentarza (bardzo zbliżony do dominującego w zespole i często z nim mylony, a czasem łączony jako tożsamy), krzemień wieku danu o charakterystycznym szarym paśmie między korą a krzemieniem (do 2,4%) oraz brązowy krzemień wieku danu z charakterystycznymi szczątkami mszywiołów wypełniającymi jego strukturę (do 2%). Wszyst-kie one są lokalnie występującymi surowcami, łatwo osiągalnymi w okolicy. O ich obecności w zespole decydowała z pewnością dostępność, natomiast jakość – mimo że dobra, odgrywała raczej rolę drugorzędną.

Zespół krzemienny zachowany jest w do-brym stanie, nie nosi śladów patyny a jedynie 0,57% zabytków (52 sztuki) wykazuje ślady działania ognia. Zabytki przepalone pochodzą z przestrzeni gdzie zarejestrowano miejsce nie-cenia ognia w domu (ryc. 6.2: C, 5).

6.1.3. TECHNOLOGIACharakterem wykonania oraz cechami

technologicznymi zespół z domu kultowego Grydehøj odpowiada zespołom wyrobów krze-miennych występujących na osadach z późnej epoki brązu, wspominanych w poprzednich ustępach. Będzie to cechowało wszystkie po-zostałe zespoły krzemienne domów kultowych i obiektów kultowych Jutlandii. Jest to więc zespół powstały wyłącznie przy zastosowa-niu twardego tłuka (ryc. 6.8). Używano go do rozbijania i kawałkowania brył krzemiennych. Wielokrotne ślady uderzeń są często czytelne na bryłach. Rozbijanie brył prowadziło do po-wstawania wielu rdzeni – form negatywowych o amorficznych kształtach, często z pojedynczy-mi negatywami. Silne uderzenia powodowały rozpadanie się brył krzemiennych na wiele ostrokrawędzistych fragmentów, które nie wy-kazują cech odłupków, chodź powstały w wy-niku intencjonalnego kawałkowania surowca. Stąd tak duży udział w zespole okruchów przemysłowych, a także form określonych ogól-nie jako rdzenie (ryc. 6.9; tab. VII). Celem tak prowadzonego rdzeniowania było uzyskanie ostrokrawędzistych fragmentów krzemiennych, niekoniecznie odłupków.

Obecność narzędzi do produkcji krzemie-niarskiej – kwarcytowych twardych tłuków noszących ślady pracy wskazuje, iż zespół wy-

konany został na miejscu, w obrębie domu1. Jego przyniesienie do domu byłoby zresztą utrud-nione o tyle, iż jak wspomniano, zespół ważył przeszło 100 kg a ponadto jednym z głównych

Ryc. 6.8. Grydehøj, Thy. Tłuki kamienne z wnętrza domu kultowego (N18) (fot. J.-H. Bech)

Fig. 6.8. Grydehøj, Thy. Hammerstones from the interior of the cult house (N18) (photograph by J.-H. Bech)

1 W pierwszej publikacji dotyczącej krzemieniarstwa z domu kultowego Grydehøj podano, iż w jego ob-rębie nie znaleziono narzędzi służących do produkcji krzemieniarskiej (Masojć, Bech 2011, 213). Już po opu-blikowaniu artykułu okazało się, iż kwarcytowe tłuki stanowiły jednak element inwentarza pochodzącego z eksploracji struktury kultowej.

84

ROZDZIAŁ 6

Ryc. 6.9. Grydehøj, Thy. Rdzenie z domu kultowego (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.9. Grydehøj, Thy. Cores from the cult house (photograph by M. Jórdeczka)

6.1.4. RDZENIE

Odzwierciedleniem prostych zabiegów rozbi-jania i eksploatacji brył krzemiennych za pomocą twardego tłuka jest struktura grupy rdzeni (tab. IX), w której blisko 40% artefaktów to �w. formy

amorficzne. Są to bryły surowca noszące śladyoddzielania półsurowca bez czytelnej strategii, od najbardziej dogodnych płaszczyzn. Taka eksploatacja prowadziła często do rozbijania

jego elementów była kategoria łusek licząca bli-sko dwa tysiące zabytków. Niewykluczone, że o niewielkiej liczbie tłuków w zespole (5 sztuk), zadecydowała obecność w warstwach dużej liczby otoczaków pochodzących z konstrukcji domu (por. uwagi o konstrukcji). Być może

część z tłuków została omyłkowo potraktowana podczas eksploracji jako elementy konstruk-cyjne, na co mogłoby pośrednio wskazywać, iż zdecydowanie większa ich liczba, nosząca wyraźne ślady użytkowania, znana jest z domu kultowego Høghs Høj.

85


rdzenia na kilka fragmentów – okruchów, które również później służyły jako rdzenie. Poza tym, najczęstszym sposobem rdzeniowania, w obrębie domu kultowego dominują dwie kategorie rdze-ni – formy jednopiętowe oraz rdzenie krążkowate bez zaprawy pięty (tabl. 14: 1, 2). Podobnie jak w przypadku form amorficznych, o sposobieredukcji brył decydował kształt konkrecji krze-miennej. Za rdzenie jednopiętowe służyły bryłki klockowate, o jednej płaszczyznie płaskiej, nada-jącej się pod podstawę uderzeń. Formy krążko-wate to przede wszystkim bryły, w miarę płaskie i owalne. Wśród nich zdarzały się również formy poddawane obróbce dwustronnej. Powstała wtedy bryła dwupiramidalna, a odbijane na obwodzie odłupki posiadały wówczas przygo-towane piętki (tabl. 14:3, 4; 15:1).Trudno oprzeć się wrażeniu pewnego podobieństwa do techniki rdzeniowania lewaluaskiego rdzenia krążkowa-tego w wytwórczości środkowopaleolitycznej (Van Peer 1992). W naszym jednak przypadku rdzeniowanie prowadzone dwustronnie, dookol-nie, było celem samym w sobie. Tak uzyskane odłupki były produktami końcowymi.

Sporadycznie redukcja kontynuowana była poprzez zmianę orientacji rdzenia. Wówczas za podstawę uderzeń wybierano istniejącą odłup-nię, bądź zupełnie nową, nieprzygotowaną płaszczyznę. Takie rdzenie mają najczęściej kloc-kowatą postać, a zmiana orientacji stosowana była kilkukrotnie (tabl. 15: 2). Osobną kategorią są rdzenie o dwóch równorzędnych piętach (tabl. 15: 3-5). Najczęściej jednak eksploatacja rdzenia kończyła się po odbiciu kilku odłup-ków, po czym rdzeń porzucano. Zaawansowana redukcja, czytelna w postaci rdzeni szczątko-wych obecna była marginalnie.

Rozmiary rdzeni są zróżnicowane (tab. X). Osiągają w niektórych przypadkach blisko 10 cm długości, przekraczając tę wielkość szero-kością. Uśredniając wielkości rdzeni z Grydehøj – przeciętne rozmiary osiągają około 5 cm za-równo szerokości, jak i długości. Są natomiast stosunkowo płaskie – średnio nie przekraczają 3 cm. Płytkowaty kształt wielu z rdzeni, o sto-sunkowo niewielkiej grubości, determinował krążkowaty charakter redukcji części z nich.

6.1.5. PÓŁSUROWIECCała produkcja krzemieniarska w obrębie

domu kultowego Grydehøj miała charakter odłupkowy (tab. XI). Półsurowiec wiórowy jest przypadkowy i ma jedynie wymiar metrycz-ny, podobnie jak zupełnie pojedyncze rdzenie wiórowe.

Jako podstawowe kryterium podziału pół-surowca przyjęto przebieg negatywów na ich stronie górnej. Wzmiankowane powyżej spo-soby redukcji rdzeni znajdują odzwierciedlenie w charakterze półsurowca. Całość półsurowca wykazuje wspólne cechy: są to formy najczę-ściej krótkie i krępe, o szerokich piętkach, bar-dzo wyraźnych punktach uderzeń, wyraźnych sęczkach. Dominuje półsurowiec korowy. Obok niego, na drugim miejscu, występują odłup-ki negatywowe mające negatywy na stronie górnej zgodne z kierunkiem odbicia odłupka, co potwierdza dominację wśród rdzeni form jednopiętowych.

Analiza piętek półsurowca wskazuje, że w całości zespołu dominują piętki korowe bądź naturalne (tab. XII). Dotyczy to zarówno grupy odłupków korowych, jak również odłupków bezkorowych czy pojedynczych form o pro-porcjach wiórowych. Stosunkowo najmniejszy udział piętek nieprzygotowanych widoczny

jest wśród produktów zaprawy rdzeni. Zabiegi przygotowawcze czytelne są na 1/4 zespołu, natomiast zaprawa zdarzała się niezwykle rzad-ko. Tendencje zaobserwowane na półsurowcu i produktach zaprawy powtarzają się również wśród narzędzi (tab. XII). Tu także przygoto-wanie i zaprawa miały miejsce sporadycznie, co potwierdza dominujący doraźny charakter narzędzi.

Wśród obecnych w zespole pojedynczych form technicznych, przeważają zatępce jedno-stronne obok form zbliżonych do dwupiętni-ków. Są one jednak zupełnie wyjątkowe (tab. XII).

Poszczególne odłupki, szczególnie korowe, wykazują znaczne rozmiary (6-7 cm długo-ści; 7-8 cm szerokości). Uśredniając wielkości półsurowca z Grydehøj – przeciętne rozmia-ry odłupków nieznacznie przekraczały 3 cm zarówno długości, jak i szerokości (tab. XI, ryc. 6.10). W ogólnym obrazie nie jest to więc zespół o znaczących rozmiarach półsurow-ca, w tym również wiórowego. Twardy tłuk i brak zaprawy powodowały, że półsurowiec był raczej amorficzny, krępy oraz stosunkowogruby (przeciętny odłupek mierzył blisko 9 mm grubości).

86

ROZDZIAŁ 6

Kategoria narzędzi z Grydehøj złożona jest z wyrobów w pewien sposób zestandaryzo-wanych – narzędzi typologicznych oraz form doraźnych (tab. XIII). Jednak nawet takie gru-py narzędzi, jak drapacze czy przekłuwacze, mimo zachowania cech klasycznych tego typu wyrobów, odznaczają się wyraźną przypadko-wością doboru półsurowca i pewną doraźnością wykonania. Większość wykonana jest na niere-gularnych odłupkach korowych, część wręcz na okruchach. Zazwyczaj wykorzystywano kształt danego fragmentu krzemienia, aby nadać mu cechy narzędzia.

Wśród narzędzi typologicznych występują drapacze (tabl. 16: 1-8), przekłuwacze (tabl. 17:

1-12; ryc. 6.11; 6.12), narzędzia wnękowe i zębate (tabl. 18: 1-10; ryc. 6.13) oraz rylce (ryc. 6.14).

Drapacze wykonane są w większości na sporych rozmiarów odłupkach korowych (tabl. 16: 1, 3-5), część na okruchach (tabl. 16: 6-8). Z wyjątkiem odłupkowej formy z dodatkowym retuszem boku (tabl. 16:2), pozostałe drapacze należą do form krępych i krótkich, kilka z nich to formy okółkowe i podokółkowe (tabl. 16: 6, 8). Dominują zakolone drapiska.

Bardziej rozbudowaną kategorią są przekłu-wacze (ryc. 6.11; 6.12; tabl. 17). Dobór dobrego półsurowca miał tu również drugorzędne zna-czenie, na co wskazują liczne przekłuwacze na okruchach. Wykorzystywano formy, których przebieg krawędzi w sposób naturalny, jedy-

Ryc. 6.10. Grydehøj, Thy. Wielkości półsurowca (rys. autor)Fig. 6.10. Grydehøj, Thy. Sizes of blanks (drawing by the author)

6.1.6. NARZĘDZIA

Ryc. 6.11. Grydehøj, Thy. Przekłuwacze (rys. autor)Fig. 6.11. Grydehøj, Thy. Perforators (drawing by the author)

87


nie przy niewielkich zabiegach nadawał się do wykonania żądła.

Można wyróżnić dwa sposoby wykonywania żądeł przekłuwaczy. Pierwszym z nich było retuszowanie krawędzi odłupka bądź okrucha, niekiedy zwrotne. Tak wykonane formy mają żądła mniej lub bardziej przenikliwe (tabl. 17: 2, 5, 9, 10). Drugą z metod było kształtowanie krawędzi za pomocą odbijania odłupków two-rzących wnęki. Widać tu pewne podobieństwo do retuszu klaktońskiego znanego z zespołów paleolitycznych. W ten sposób żądło powstawa-ło u zbiegających się krawędzi wyrobu, będąc jednocześnie krawędzią między dwoma wnę-kami (tabl. 17: 1, 6, 7, 10).

W podobny sposób formowano narzędzia wnękowe i zębate co powoduje, że granice mię-dzy tymi kategoriami narzędziowymi stają się stosunkowo płynne. W przypadku gdy wykona-ne wnęki tworzyły ostry wierzchołek, uznawa-łem je za przekłuwacze (tabl. 17: 6, 7, 10).

Narzędzia wnękowe i zębate wykonywa-ne były w sposób opisany powyżej. Krawę-

dzie kształtowane odbiciami odłupków były wklęsłe, rzadziej wypukłe, czasem na takiej krawędzi znajdowało się kilka wnęk co nada-wało wyrobowi charakter narzędzia zębatego (tabl. 18: 1, 3, 4).

W tej kategorii narzędziowej dominują formy wykonane na okruchach. Płytkowate, ostrokra-wędziste okruchy pochodzące z kawałkowania brył z pewnością najbardziej nadawały się do tworzenia tak rozległych form wnękowych (tabl. 18).

W zbiorze znalazły się również formy uznane za rylce (ryc. 6.14). We wstępnie prezentowa-nych źródłach z domu kultowego Grydehøj autorzy potraktowali tę kategorię jako proble-matyczną (Masojć, Bech 2011, 215). Tym bar-dziej, że ta forma narzędziowa była jak dotąd zupełnie nieznana w zespołach późnej epoki brązu południowej Skandynawii (Högberg 2009, 133). Kwestia obecności i charakteru rylców w zespołach z późnej epoki brązu z pewnością wymaga dalszych badań. Z uwagi jednak na powtarzającą się obecność bezspornych form

Ryc. 6.12. Grydehøj, Thy. Przekłuwacze (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.12. Grydehøj, Thy. Perforators (photograph by M. Jórdeczka)

88

ROZDZIAŁ 6

rylcowych w innych domach kultowych Ju-tlandii (Høghs Høj, Torup Høje) oraz liczne już przykłady ze stanowisk środkowoeuropejskich o podobnej chronologii (patrz dalej: Zakrzów, Modlniczka), nie ma powodu negowania obec-ności tego typu narzędzi w zespołach późnej epoki brązu w Skandynawii.

Rylce z Grydehøj to wyłącznie jedynaki. Dwa wykonano na okruchach (ryc. 6.14: 1, 3, fot.). Jeden z nich (ryc. 6.14: 3) oraz okaz na odłupku (ryc. 6.14: 2) są formami zwielokrotnionymi o jednym z wierzchołków wykonanym za po-mocą kilku odbić rylcowych.

Ryc. 6.13. Grydehøj, Thy. Narzędzia wnękowe (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.13. Grydehøj, Thy. Notched tools (photograph by M. Jórdeczka)

Ryc. 6.14. Grydehøj, Thy. Rylce (fot. M. Jórdeczka; rys. autor)Fig. 6.14. Grydehøj, Thy. Burins (photograph by M. Jórdeczka; drawing by the author)

89


Wśród narzędzi z Grydehøj dominują formy doraźne (tab. XIII). Należą do nich najczęściej odłupki oraz okruchy, często masywne, amor-ficzne, o retuszowanych nieregularnie krawę-dziach. Wyroby te noszą ślady użytkowania w postaci wykruszeń, często na krawędziach pozbawionych retuszu. Obok wyrobów retu-szowanych wydzielono grupę zabytków po-zbawioną wtórnej modyfikacji przez łuskanie,na których jednak wyraźne są ślady pracy – róż-nego rodzaju wyszczerbienia krawędzi oraz wyświecenia płaszczyzn. Są to odłupki oraz okruchy przemysłowe użytkowane doraźnie jako narzędzia. W zestawieniu znalazły się te wyroby, na których ślady użytkowania były ma-kroskopowo wyraźnie obecne (tabl. 19: 1, 4).

W kategorii narzędzi doraźnych znalazły się również odłupki posiadające zaretuszowany tylec, ewentualnie o tylcu naturalnym – �w.„noże” bądź odłupki nożowate (ryc. 6.15). Wy-roby te nawiązują w pewien sposób do dużych noży tylcowych produkowanych w sposób ze-standaryzowany, obecnych na osadach z późnej epoki brązu. Mogą one imitować takie noże, bądź spełniać ich funkcje. Ich wykonanie jednak i technologia nie odbiega od pozostałych wyro-

bów doraźnych z obiektu. Są to formy odłup-kowe, o jednej krawędzi ukształtowanej w tylec (bądź o tylcu naturalnym – jednak silnie zazna-czonym) oraz o drugiej krawędzi ostrej, często wyszczerbionej, noszącej ślady użytkowania (tabl. 19: 1, 2, 4). Bliższe analogie tego typu wy-roby posiadają na stanowiskach z terenu ziem polskich, gdzie produkcja odłupkowych noży tylcowych przybiera postać zestandaryzowaną (Bronowicki, Masojć 2008, 2010). Pomimo doraź-nego charakteru „noży” widoczna jest wśród nich powtarzalność.

W zespole nieobecne są regularne, wiórowe noże tylcowe występujące na stanowiskach osadowych.

W pewnym zakresie zespół krzemienny z Grydehøj nawiązuje charakterem, strukturą typologiczną i technologią do zespołów osado-wych z późnej epoki brązu. Odmienności od zespołów osadowych zostaną przedstawione w dalszej części pracy. Na części zabytków za-obserwowano ślady użytkowania. Ich charakter pozwoli przybliżyć, w toku analiz traseologicz-nych, zakres czynności jaki realizowany był w obrębie domu kultowego.

6.1.7. FORMY DORAŹNE

Ryc. 6.15. Grydehøj, Thy. Odłupek nożowaty (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.15. Grydehøj, Thy. Knife-like flakes (photograph by M. Jórdeczka)

6.1.8. UKŁAD PRZESTRZENNYEksplorację wnętrza domu kultowego Gry-

dehøj przeprowadzono przy zastosowaniu po-działu na siatkę metrową. Każdy z metrów dodatkowo dzielono na ćwiartki. Ćwiartka me-

trowa była podstawową jednostką przestrzenną, w obrębie której, przy zachowaniu układów stratygraficznych, dokumentowano materiałyzabytkowe. Eksplorowany w ćwiartkach me-

90

ROZDZIAŁ 6

trowych sedyment poddawany był flotacji.Pozwoliło to na uzyskanie dokładnego obrazu dystrybucji źródeł archeologicznych badanej przestrzeni, zarówno ceramiki, jak i dominują-cych w obiekcie artefaktów krzemiennych.

Wspomniałem już, iż w obrębie domu wy-stąpiło ponad 5 kg ceramiki. Jej dystrybucja w ramach badanych ćwiartek metrów kwa-dratowych pokazuje, iż koncentrowała się ona w przedsionku wejścia, a także wewnątrz bu-dynku, wokół półkolistej przestrzeni tworzącej odrębną, wydzieloną strefę w budynku. W cen-tralnej części wnętrza domu ceramiki nie było (ryc. 6.16).

Przestrzenna dystrybucja materiałów krze-miennych w obiekcie niezupełnie pokrywa się z występowaniem ceramiki (ryc. 6.18-6.23).

Zabytki krzemienne, w przeciwieństwie do ce-ramiki, występowały na całej przestrzeni domu kultowego, we wszystkich eksplorowanych ćwiartkach metrowych, a ich liczebność waha się od kilkunastu do ponad trzystu egzempla-rzy z jednej ćwiartki metra. Na najobfitszychmetrach frekwencja wyrobów krzemiennych bliska była tysiąca sztuk.

Duża liczebność zabytków występowała wzdłuż całej północnej ściany domu kultowego, a największa ich koncentracja znajdowała się w północno-zachodnim narożniku. W kierun-ku wyjścia z budynku frekwencja materiałów krzemiennych zmniejszała się, a w odległości około metra od niego, frekwencja nieznacznie znów wzrastała, co pokrywało się z większą ilością ceramiki w tym miejscu. Przy samym

Ryc. 6.16. Grydehøj, Thy. Dystrybucja ceramiki wewnątrz domu kultowego; waga w gramach (wg: B.H. Nielsen, Bech 2004; ze zmianami autora)

Fig. 6.16. Grydehøj, Thy. Distribution of po�ery inside the cult house; weight in grams (after: B.H. Nielsen, Bech 2004; amended by the author)

91


Ryc. 6.17. Grydehøj, Thy. Warstwa kulturowa we wnętrzu obiektu kultowego z widocznymi licznymi

artefaktami krzemiennymi i otoczakami kamiennymi (fot. J.-H. Bech)

Fig. 6.17. Grydehøj, Thy. Cultural layer inside the cult object with visible numerous flint artefacts and pebbles

(photograph by. J.-H. Bech)

Ryc. 6.18. Grydehøj, Thy. Przedziały liczebności wyrobów krzemiennych w obrębie domu kultowego w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18) (ryc. 6.18-6.23 – rys. autor)

Fig. 6.18. Grydehøj, Thy. Quantity ranges of flint products within the cult house in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18) (fig. 6.18-6.23 – drawing by the author)

92

ROZDZIAŁ 6

przedsionku domu kultowego, jak również w tunelowanym wnętrzu wejścia zabytki krze-mienne, jak i ceramika nie występują.

Frekwencji zabytków na poszczególnych ćwiartkach odpowiada również waga mate-riałów krzemiennych, �n. miejsca największejliczebności zabytków są jednocześnie miej-scami o największej wadze obecnego surow-ca. Wskazuje to na fakt, iż nie miało miejsca selekcjonowanie wyrobów i deponowanie ich w odrębnych strefach.

Analizując dystrybucję kamieni wewnątrz domu, dostrzec można, iż pokrywa się ona z występowaniem wyrobów krzemiennych. Bez wątpienia widać związek przestrzenny pomię-dzy kamieniami i zabytkami krzemiennymi.

Czy wynikało to z czynności realizowanych w obrębie domu? Być może kamienie zostały przyniesione i zdeponowane wraz z bryłami krzemiennymi w jednym z narożników domu, i tam gdzie widoczna jest największa frekwencja wyrobów krzemiennych, wykorzystywano do jakichś czynności również otoczaki skalne.

Jeśli zaś przyjąć interpretację B. H. Nielsena i J.-H. Becha, że liczne otoczaki są pozostało-ścią konstrukcji wewnętrznej domu – ławy kamiennej biegnącej wzdłuż ścian pomiesz-czenia (przynajmniej jego części), to wówczas wzajemna relacja otoczaków z artefaktami wy-daje się stosunkowo klarowna. Kamienna ława mogła służyć jako miejsce pracy, siedzisko dla osób zaangażowanych w rdzeniowanie brył

Ryc. 6.19. Grydehøj, Thy. Przedziały wagi wyrobów krzemiennych w obrębie domu kultowego w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)

Fig. 6.19. Grydehøj, Thy. Weight ranges of flint products within the cult house in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

93


krzemiennych. Wyroby krzemienne w sposób naturalny deponowane byłby wówczas w bez-pośrednim sąsiedztwie ławy. Gdy dom kultowy przestał być wykorzystywany, jego ściany i cała konstrukcja stopniowo ulegały powolnej dekon-strukcji. Stopniowo również otoczaki kamienne

tworzące ławę zdeponowałyby się, „rozsypały” się wśród oraz ponad poziomem występowania artefaktów krzemiennych. W takiej też relacji stratygraficznej zostały one zarejestrowane pod-czas badań wykopaliskowych.

Ryc. 6.20. Grydehøj, Thy. Przedziały liczebności w kategorii łusek z domu kultowego w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)Fig. 6.20. Grydehøj, Thy. Quantity ranges in the category of chips from the cult house

in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

6.2. HØGHS HØJ, THYZlokalizowany niedaleko Thisted dom kul-

towy przy kurhanie Høghs Høj, badany w 1978 roku przez J.-H. Becha, był pierwszą w pełni zadokumentowaną strukturą kultową w Thy, a tym samym pierwszą na terenie Jutlandii (B.H. Nielsen, Bech 2004; Masojć, Bech 2011; Ma-sojć i in. 2013). Dom kultowy Høghs Høj należy

do klasycznych z rejonu Thy, choć nie jest tak dobrze zachowany jak obiekt Grydehøj.

Kurhan miał średnicę około 25 m. Wznie-siony został nad pochówkiem z III okresu epo-ki brązu. W nasypie kurhanu znajdowały się wtórne pochówki, m. in. grób popielnicowy z IV okresu epoki brązu, wkopany u podsta-

94

ROZDZIAŁ 6

wy kurhanu od jego południowo-zachodniej strony. W bezpośrednim sąsiedztwie struktury kultowej odkryto wydłużone konstrukcje ka-mienne zbudowane tuż przy wieńcu kamien-nym wyznaczającym podstawę kurhanu (ryc. 6.24). Kamienne konstrukcje zawierały jedną bądź dwie ławy, zbudowane z otoczaków, oka-lających kwadratową przestrzeń o rozmiarach około 6 m długości i zbliżonej szerokości. Na północ od ławy znajdował się kolejny, dobrze zachowany, wydłużony płaszcz kamienny. Przestrzeń pomiędzy ławą a płaszczem, szero-kości około 1,5 m, pozbawiona była kamieni,

zawierała natomiast zarysowujące się owalne zaciemnienia, wyznaczające być może pozycję słupów konstrukcyjnych budowli (ryc. 6.25; 6.26). Południowa część całego założenia zo-stała zniszczona działalnością rolniczą. Założyć można, iż zewnętrzny płaszcz kamienny miał ciąg dalszy i otaczał czworokątną przestrzeń wewnętrzną (B.H. Nielsen, Bech 2004, 129--131).

W obrębie płaszcza kamiennego oraz we-wnątrz czworokątnej struktury wystąpiły ma-sowo zabytki krzemienne i ceramika datowana na IV i V okres epoki brązu.

Ryc. 6.21. Grydehøj, Thy. Przedziały liczebności półsurowca z domu kultowego w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)Fig. 6.21. Grydehøj, Thy. Quantity ranges of blanks from the cult house in individual

quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

95


W konstrukcji obiektu kultowego Høghs Høj, jak i w jego lokalizacji wobec kurhanu widać znaczące podobieństwa do domu kultowego Grydehøj. Obie struktury wzniesione zosta-ły w związku z pochówkiem, w przypadku Grydehøj z pochówkami wtórnie umieszczo-

nymi w podstawie kurhanu. Umieszczanie w późnej epoce brązu obiektów o charakterze kultowym obok lokowanych w kurhanach po-chówków, należy uznać za regułę, i to nie tylko w Thy ale również w innych rejonach – por. uwagi o Torup Høje w rejonie Viborga.

Ryc. 6.22. Grydehøj, Thy. Frekwencja rdzeni w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)

Fig. 6.22. Grydehøj, Thy. Frequency of cores in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

6.2.1. STRUKTURA ZESPOŁU Zespół krzemienny domu kultowego Høghs

Høj liczy blisko 1600 zabytków (tab. XIV; ryc. 6.27). Jest ponad czterokrotnie mniejszy od ze-społu z Grydehøj. Nie był pozyskany w sposób tak metodycznie prowadzonej eksploracji, jak

ten ostatni. Warstwa kulturowa zawierająca ar-tefakty została usunięta bez podziału na siatkę metrową. Zabytki krzemienne pochodzą za-równo z wnętrza domu kultowego, jak i z prze-strzeni obejmującej wydłużone konstrukcje

96

ROZDZIAŁ 6

ław otoczaków kamiennych, co jest wynikiem stanu zachowania domu kultowego – jego erozji i wtórnej dystrybucji zabytków poza jego wnę-trze. Sposób eksploracji wpłynął bezpośrednio na strukturę zespołu, w której nieobecne są zabytki o rozmiarach poniżej 2 cm (okrzeski). Jest to zrozumiałe przy eksploracji warstwy kulturowej bez jej przesiewania lub flotowa-nia, a jedynie przy wybieraniu spostrzeżonych artefaktów. Drugim, bardziej zastanawiającym elementem jest prawie zupełny brak w zespo-le okruchów (1,6% inwentarza). Albo zespół z Høghs Høj różni się znacząco od innych zespo-łów krzemiennych zlokalizowanych w obrębie struktur kultowych (32% okruchów w Grydehøj i odpowiednio 21% w Torup Høje), albo doko-

nano selekcji źródeł eliminując te, które mogły wydawać się nieintencjonalne2.

Pobieżny ogląd pozwala ocenić, iż zespół krzemienny z Høghs Høj jest tożsamy zespołowi z domu kultowego Grydehøj. Wszystkie uwagi dotyczące technologii i struktury typologicznej zespołu z Grydehøj znajdują tu bliskie analo-gie. Sposób traktowania brył krzemiennych, jak i pozyskiwania półsurowca jest analogicz-ny. Podobnie struktura narzędziowa zespołu.

Ryc. 6.23. Grydehøj, Thy. Występowanie narzędzi w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)

Fig. 6.23. Grydehøj, Thy. Occurrence of tools in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

2 Jens-Henrik Bech potwierdził ostatnio (informacja ustna), iż mniej więcej w latach 1980-1981, kiedy ma-teriał z Høghs Høj poddany był myciu, sortowaniu i inwentaryzowaniu, nieopatrznie usunięto z zespołu wszystkie fragmenty nie posiadające jednoznacznych cech intencjonalności, w tym większość okruchów.

97


Ryc. 6.24. Høghs Høj, Thy. Dom kultowy (jasne tło) u podstawy kurhanu (zielone tło) (wg: B.H. Nielsen, Bech 2004, 131; ze zmianami autora)

Fig. 6.24. Høghs Høj, Thy. Cult house (bright background) at the foot of the barrow (green background) (after: B.H. Nielsen, Bech 2004, 131; amended by the author)

Kawałkowanie brył, tak powszechnie obecne w obu zespołach, prowadziło do powstawania dużej grupy okruchów. Ich prawie zupełny brak w Høghs Høj wytłumaczyć należy se-lekcją zespołu w trakcie eksploracji bądź bez-pośrednio po niej. Przyjmując za analogiczne do Grydehøj procentowe udziały kategorii łu-sek (28%) i okruchów (32%), możemy założyć, iż pierwotnie zespół Høghs Høj liczył około 2000 łusek i tyle samo okruchów. Liczyłby on wów-

czas około 6000 zabytków. Biorąc pod uwagę liczbę ponad pięciuset rdzeni poddanych reduk-cji w Høghs Høj (503 szt.) oraz prawie taką samą ich liczbę w Grydehøj (509 szt.), pamiętając o ich technologicznej tożsamości, założyć można, że oba zespoły pierwotnie posiadały zbliżoną wielkość (czyli około 6000 artefaktów). Wynika stąd, iż zespół z Høghs Høj jest w znacznym stopniu zachowany fragmentarycznie.

98

ROZDZIAŁ 6

Ryc. 6.25. Høghs Høj, Thy. Dom kultowy (fot. J.-H. Bech) Fig. 6.25. Høghs Høj, Thy. Cult house (photograph by J.-H. Bech)

Ryc. 6.26. Høghs Høj, Thy. Dom kultowy. Widok od strony kurhanu (fot. J.-H. Bech)

Fig. 6.26. Høghs Høj, Thy. Cult house. View from the barrow (photograph by J.-H. Bech)

6.2.2. SUROWIEC

Analogicznie do Grydehøj, omawiany zespół w zdecydowanej większości wykonany został ze skandynawskiego krzemienia senońskiego.

Pozyskany został zapewne w sposób oportu-nistyczny z najbliższego dostępnego rejonu jego występowania, np. wybrany z rumoszu skał pochodzenia skandynawskiego. Zespół nie został zważony, z uwagi na jego częściowy stan zachowania.

99


Ryc. 6.27. Høghs Høj, Thy. Fragment kolekcji krzemiennej z domu kultowego w zbiorach

muzeum w Thisted (fot. autor)Fig. 6.27. Høghs Høj, Thy. Fragment of flint collection

from the cult house displayed in the museum in Thisted (photograph by author)

Rdzeniowanie brył krzemiennych w Høghs Høj odbywało się przy zastosowaniu twardego tłuka. Otoczaki kwarcytowe, niektóre całkiem pokaźnych rozmiarów, noszące ślady obtłuczeń na obwodach, są w Høghs Høj najliczniejsze spo-śród analizowanych w pracy zespołów obiektów kultowych młodszej epoki brązu (13 okazów). Konkrecje krzemienne pozbawione zaprawy przygotowawczej (jedynie 12 zabytków związa-nych z różnymi zabiegami technicznymi), rozbi-jano na mniejsze fragmenty pozyskując z bryły niewielką liczbę odłupków sensu stricte. Poroz-bijane fragmenty konkrecji służyły w dalszych etapach do pozyskiwania z nich w analogiczny sposób odłupków i okruchów.

Dynamiczne przedstawienie sekwencji za-biegów technologicznych w zespole (ryc. 6.28) różni się od analogicznego zestawienia dla zespołu domu kultowego Grydehøj (ryc. 6.7), a także dla strefy rytualnej w Torup Høje (ryc. 6.47). W dwóch ostatnich, obok kategorii od-padów z zabiegów rdzeniowania, dominują

Ryc. 6.28. Høghs Høj, Thy. Struktura zespołu krzemien-nego z domu kultowego. I – surowiec; II – wczesna

faza rdzeniowania; III – zaawansowana eksploatacja; IV – eksploatacja końcowa; V – odpady i wyroby

nieokreślone; VI – narzędzia. Zwraca uwagę znikoma frekwencja kategorii odpadów (łusek bezkorowych,

okruchów), co jest wynikiem fragmentarycznego stanu zachowania zespołu (rys. autor)

Fig. 6.28. Høghs Høj, Thy. Structure of the flint assem-blage from the cult house. I – raw material; II – early

phase of coring; III – advanced exploitation; IV – finalexploitation; V – other flakes and unidentified products;VI – tools. Note scanty frequency in the category of other

flakes (non-cortical chips, chunks), which results from fragmentary state of the assemblage’s preservation

(drawing by author)

6.2.3. TECHNOLOGIA

produkty wczesnego etapu redukcji rdzeni, czyli m.in. odłupki i łuski korowe (powyżej 50% kory) i rdzenie zaczątkowe. W Høghs Høj nato-miast dominuje grupa zaawansowanej redukcji rdzenia, przy znikomej reprezentacji w grupie odpadów (co wyjaśniono wyżej). Taki obraz wskazywałby, iż rdzenie na stanowisku podda-wane były bardziej zaawansowanym zabiegom prowadzącym ogólnie do uzyskania dominu-jącej liczby wyrobów bezkorowych (odłupków i wiórów), którym towarzyszyłyby formy nega-tywowe wykazujące daleko posuniętą redukcję, ślady zaprawy, naprawy, zmiany orientacji itp. Zabiegi takie jednak nie miały miejsca w Høghs Høj, a uzyskany obraz jest wynikiem braku okrzesków (w tym przypadku korowych), które w obu zespołach stref kultowych stanowią jeden z głównych składników grupy II zestawienia (ryc. 6.28). Podobnie jak na tych stanowiskach, również w Høghs Høj, dominowała wstępna eksploatacja rdzenia prowadząca do uzyskania form korowych, po której tylko nieliczne z form negatywowych nie były porzucane. Zaawanso-wana eksploatacja rdzeni dotyczyła już znacznie mniejszej grupy.

Zwraca uwagę znikoma frekwencja kategorii odpadów (łusek bezkorowych, okruchów), co jest wynikiem fragmentarycznego stanu zacho-wania zespołu

100

ROZDZIAŁ 6

6.2.4. RDZENIE I PÓŁSUROWIECW Høghs Høj, podobnie jak w Grydehøj,

około 40% rdzeni stanowią formy amorficzne,będące odzwierciedleniem zabiegów rozbijania brył krzemiennych w sposób raczej przypadko-wy (tab. XV). Pozostałe główne kategorie rdzeni również odpowiadają tym najczęściej obecnym w Grydehøj: krążkowatym, jednostronnym rdzeniom bez zaprawy pięty (tabl. 20: 1) oraz odłupkowym rdzeniom jednopiętowym (tabl. 21: 4). Te trzy dominujące kategorie rdzeni są wyrazem minimalnych wysiłków wytwórców w uzyskaniu produktów rdzeniowania (ryc. 6.29). Nie wymagały one żadnych zabiegów przygotowawczych. Naturalny kształt bryły de-terminował sposób i formę rdzeniowania. Bryły o kształtach klockowatych (tabl. 21) z płaskimi płaszczyznami (lub tylko jedną) używane były do jednopiętowej eksploatacji. Formy owalne, często stosunkowo płaskie, obijano po obwodzie uzyskując kilka korowych odłupków (tab. XV). Jeśli były one owalne i relatywnie grube, uda-wało się wytwórcy przeprowadzić dwustronną redukcję dookolną, co traktowane jest jako rdzeń z zaprawą, a faktycznie jest oportunistycznym wykorzystaniem za podstawę uderzeń płasz-czyzny już przemysłowej. W sytuacji gdy bryła

nie była ani owalna ani klockowata, lecz najczę-ściej rozbitym amorficznym, dużym okruchem,przed jej porzuceniem oddzielano z niej jeden bądź kilka odłupków w sposób zupełnie przy-padkowy.

Pozostałe poszczególne kategorie rdzeniowe nie przekraczają 5% całości grupy rdzeni. Nie zaobserwowano rdzeni wiórowych. Obecność kilkudziesięciu wiórów w zespole należy trakto-wać jako nie mającą związku z chęcią uzyskania półsurowca odpowiednich proporcji – są to for-my o przypadkowych, smukłych proporcjach, uzyskanych dzięki adekwatnemu kształtowi bryły krzemiennej. Dowodzi tego aż 50% udział form korowych w grupie wiórów (powyżej 50% kory na stronie górnej).

Charakter stosowanej redukcji odzwierciedla struktura półsurowca z Høghs Høj (tab. XVI). W całości dominuje tu półsurowiec odłupkowy (90%). Połowa debitażu to odłupki korowe (43% w Grydehøj, 45% Torup Høje). Drugą co do wielkości kategorię stanowią odłupki zgodno kierunkowe pochodzące z eksploatacji rdzenia jednopiętowego (27%, Grydehøj – 38%, Torup Høje – 44%).

6.2.5. NARZĘDZIA

Instrumentarium narzędziowe zespołów z młodszej epoki brązu jest zawężone do kilku typów narzędzi formalnych i szerokiej grupy form doraźnych. Dostrzegalna jest tu, mimo zu-bożenia form, powtarzalność typów. Zazwyczaj są to drapacze, przekłuwacze i wiertniki, na-rzędzia wnękowe, rylce(!) oraz – co typowe dla osadnictwa tego regionu – duże noże tylcowe. W obrębie poszczególnych zespołów dostrzec można zróżnicowanie w postaci nieobecności pewnego elementu, bądź procentowego zróżni-cowania pomiędzy poszczególnymi kategoriami narzędzi. Dom kultowy Høghs Høj jest przy-kładem czytelnych odmienności w stosunku do obiektów o charakterze osadniczym.

Prawie 1/3 grupy narzędziowej z Høghs Høj stanowią narzędzia doraźne (tab. XIV). Narzę-dzia formalne to około 45% kategorii. Wśród liczącej ponad sto wyrobów grupy przeszło 1/10 to kamienne tłuki do produkcji krzemieniar-skiej. W obrębie kategorii narzędzi formalnych

dominują trzy typy narzędzi – przekłuwacze (ryc. 6.31; tabl. 24), rylce (ryc. 6.32; tabl. 25) i dra-pacze (ryc. 6.30; tabl. 26). Drapacze występują w dwóch odmianach: krępych i krótkich form, często podkrążkowatych (tabl. 26: 2, 3, 5-9) oraz odłupkowych masywnych wyrobów o zakolo-nych drapiskach, wykonanych zazwyczaj na odłupkach korowych (tab. 26: 1, 4, 10-12). Uwa-gę zwraca liczebność drapaczy – ich 16% udział jest największy w porównaniu z pozostałymi zespołami pochodzącymi ze struktur kultowych (5% w Grydehøj i około 2% w Torup Høje).

Grupa przekłuwaczy, w liczbie 17 zabytków, wykazuje podobieństwa do form obecnych w Grydehøj i Torup Høje. Najczęściej są to for-my o czytelnie wydzielonych żądłach (ryc. 6.31; tabl. 24). Widoczna jest też tendencja wyko-rzystywania naturalnych kształtów wyrobów (odłupka bądź okrucha), na którym formowano żądło. Ich wykonanie cechuje się starannością. Nie ma w zespole przekłuwaczy kształtowanych

101


za pomocą retuszu wnękowego. Krawędzie tworzące ostrze retuszowano jednostronnie bądź zwrotnie.

Trzecią dominującą grupą narzędzi formal-nych są rylce (ryc. 6.32; tabl. 25). Stanowią one jak dotąd największy zestaw tej kategorii na-rzędziowej, zarówno w omawianych w pracy zespołach ze struktur kultowych, jak również ze wszystkich stanowisk z późnej epoki brązu

na terenie południowej Skandynawii. Wspomi-nano wcześniej, iż nie są one jak dotąd znane ze stanowisk osadowych regionu. Pojedyncze rylce wystąpiły w Grydehøj (3 szt.) i Torup Høje (1 szt.). W Høghs Høj stanowią one pełen zestaw, będąc jedną z najliczniejszych kategorii narzędziowych.

W grupie rylców są jedynaki (tabl. 25: 3-6, 8-11) i formy klinowate (tabl. 25: 1, 2, 7). Nie

Ryc. 6.29. Høghs Høj, Thy. Wybór rdzeni (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.29. Høghs Høj, Thy. Selection of cores (photograph by M. Jórdeczka)

102

ROZDZIAŁ 6

zaobserwowałem form węgłowych i łamańców. Podobnie jak w przypadku całego opisywanego krzemieniarstwa, w tym narzędzi (np. przekłu-waczy), dobór formy o odpowiednich kształtach i proporcjach był kluczowy przy wykonaniu tych narzędzi. Wykorzystywano do ich pro-dukcji odłupki bądź okruchy, krótkie i krępe,

o stosunkowo szerokich bokach, co również ułatwiało wykonanie odbicia rylcowego.

Nie zarejestrowałem w zespole wyrobów, które można by jednoznacznie uznać za odpady z produkcji rylców. Zakładając, że mamy do czynienia z kilkudziesięcioma wierzchołkami rylcowymi wydaje się, że rylczaki powinny być

Ryc. 6.30. Høghs Høj, Thy. Drapacze (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.30. Høghs Høj, Thy. End-scrapers (photograph by M. Jórdeczka)

103


w zespole czytelne. Tym bardziej, że proporcja-mi znacznie odbiegałyby i przez to wyróżnia-łyby się wśród inwentarza. Może to skłaniać do wniosku, że rylce nie zostały wykonane na miejscu, ale zostały do domu kultowego przy-niesione. W żadnym z analogicznych zespołów nie znaleziono rylczaków.

W Høghs Høj sporadycznie występują na-rzędzia wnękowe i zębate, tak powszechne w pozostałych zespołach. W zestawieniu z dużą grupą rylców niespotykanych jak dotąd w ta-

kiej liczbie, a także wyjątkowo liczną kategorią drapaczy, wskazuje to, iż mamy do czynienia z mocno odmiennym zestawem narzędzio-wym. Właściwie jedynie przekłuwacze stanowią tu element wspólny. Trudno jednoznacznie ocenić czy jest to przejawem zróżnicowania funkcjonalnego pomiędzy zespołami struktur kultowych.

Dwa wyroby z zespołu określono jako zgrze-bła (tabl. 23: 2, 3). Są to zbliżone do siebie odłup-kowe formy o skośnym przebiegu krawędzi

Ryc. 6.31. Høghs Høj, Thy. Przekłuwacze (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.31. Høghs Høj, Thy. Perforators (photograph by M. Jórdeczka)

104

ROZDZIAŁ 6

retuszowanej. Choć mieszczą się one w kategorii odłupków retuszowanych, ich regularność i cha-rakter retuszu skłania do uznania za narzędzia formalne, podobnie jak pojedynczego narzędzia wnękowego o czterech odrębnych wnękach, wykonanego na okruchu (tabl. 23: 1).

Duża grupa narzędzi doraźnych, co jest typo-wą cechą dla całej młodszej epoki brązu, z for-

mami noszącymi ślady użytkowania w postaci różnego rodzaju wyszczerbień, zawiera również kilka form określonych jako noże (tabl. 27, ryc. 6.33). Nie należy mylić tych form z zestandary-zowanymi dużymi nożami tylcowymi spotyka-nymi na osadach. Tutaj opisano wyroby, które nie są wiórami, a często są to okruchy. Posiadają one tylec (najczęściej naturalny, ale bywa rów-

Ryc. 6.32. Høghs Høj, Thy. Rylce (rys. autor; fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.32. Høghs Høj, Thy. Burins (drawing by the author; photograph by M. Jórdeczka)

105


nież modyfikowany retuszem) oraz równoległądo niego ostrą krawędź, zawsze noszącą ślady wyszczerbień bądź wyświeceń. Wyroby te są częścią grupy narzędzi doraźnych, ale pewna analogia do dużych noży tylcowych powoduje, iż potraktowane zostały odrębnie, pozostając jednak wewnątrz tej grupy. Nieznane są z terenu południowej Skandynawii zestandaryzowane, krępe odłupkowe noże tylcowe z jakimi autor zetknął się podczas badań w południowo-za-chodniej Polsce (stanowisko Zakrzów 41 – por. Bronowicki, Masojć 2010). Wspomniane formy z Høghs Høj przypominają noże zakrzowskie, przy całej swojej doraźności wykonania.

Podobnie jak w Grydehøj, nie ma w zespole Høghs Høj krzesiwek, �w. skałek ani ich pół-wytworów. Znajdują się tu natomiast liczne tłuki kamienne, które potwierdzają, pomimo braku w zespole okrzesków, iż rdzeniowanie brył krzemiennych odbywało się w obrębie struktury kultowej.

Wybrane artefakty z Høghs Høj poddane zostały analizie mikrośladów użytkowania. Wy-niki obserwacji mikroskopowych dotyczących czynności realizowanych wybranymi zabytkami pochodzącymi z domu kultowego przedstawio-ne zostaną w odrębnej części pracy wraz z ana-lizą zabytków z innych obiektów kultowych.

6.3. GRAMSTRUP I, THY

W lekko pagórkowatym terenie, z rozległym widokiem na niewielką zatokę zachodniego Lim�ordu – Kirk Vig oraz na Morze Północne,zaledwie kilkaset metrów na północny zachód od kurhanu Grydehøj, położony jest kurhan Gramstrup. W związku z powtarzającym się za-grożeniem rozorania kurhanu, zrealizowane zo-stały prace ratownicze, w trakcie których u jego stóp odkryty został dom kultowy (ryc. 6.34; 6.35). Kurhan, wzniesiony w neolicie (kultura grobów jednostkowych), we wczesnej epoce brązu (zapewne w II lub III okresie epoki brązu) osiągając średnicę ok. 25 m, zawierał sześć do siedmiu faz użytkowania (B.H. Nielsen, Bech 2004, 141-145). Wykazuje on wiele analogii do sąsiedniego kurhanu Grydehøj, jednocześnie przejawiając odmienności, choćby w konstrukcji samego domu kultowego.

Zlokalizowany od strony wschodniej kurha-nu obiekt kultowy miał rozmiary około 8 x 13 m (ryc. 6.34: A, B). Od jego strony południowej i północnej zachowało się flankowanie w postaciław kamiennych. Północna część była zdecy-dowanie bardziej kompletna, z towarzyszą-cymi czytelnymi obiektami posłupowymi po wewnętrznej stronie. Konstrukcja zbudowa-na była z otoczaków kamiennych. Od strony wschodniej jej przebieg załamywał się pod kątem prostym, tworząc pierwotnie kamienną osłonę konstrukcji znajdującej się wewnątrz. Taki rodzaj flankowania jest analogiczny doinnych domów kultowych na terenie Thy, cho-ciażby najbliżej położonego domu z Grydehøj lecz także z Høghs Høj. W przeciwieństwie na-tomiast do wspomnianych struktur kultowych

w Gramstrup, wewnątrz kamiennej osłony znajdowała się konstrukcja w zarysie owalna, a nie czworokątna. Zarys ten, o średnicy około 7 m, wyznaczał układ kamiennych otoczaków oraz negatywów po otoczakach. B. H. Nielsen i J.-H. Bech zauważają, iż w zasadzie konstruk-cja ta mogłaby być pozostałością kolejnego, nie zachowanego kurhanu, gdyby nie jej odmienna wewnętrzna budowa oraz wspomniane flanko-wanie ławami kamiennymi (2004, 142).

Kwestią odrębną pozostaje pytanie, czy w Gramstrup mamy do czynienia z faktycz-nym budynkiem, jak to prawdopodobnie miało miejsce w Grydehøj. Wewnątrz kamiennej osno-wy, podobnie jak w Grydehøj, znajdowały się pozostałości po szerokiej na około 1,5 m ścianie ziemno-torfowej. Występowała ona zarówno wzdłuż wewnętrznej osnowy kamiennej, jak i od strony kurhanu, nakładając się na starsze jego poziomy. Wzdłuż torfowej ściany kamien-ne flankowanie mogło stanowić rodzaj ławy,platformy, miejsca do odpoczynku lub procesji. Niestety, od strony wschodniej obiektu trudno zrekonstruować jej wygląd. Tam zapewne zlo-kalizowane było wejście do budynku.

Wewnątrz owalnej struktury obiektu za-obserwowano pojedyncze skupienie kamieni (ryc. 6.34: B, 6) oraz obiekt posłupowy z tkwią-cym wewnątrz kamieniem (B, 4). Pozostałości obiektów słupowych, szczególnie przy północ-nej osnowie kamiennej (B, 3) oraz w central-nej części obiektu (B, 4) mogą wskazywać, że konstrukcja była zadaszona, podobnie jak to założono w przypadku Grydehøj. Nie można również wykluczyć, że obiekt stanowił kon-

106

ROZDZIAŁ 6

strukcję otwartą, niezadaszoną, o niskich ścia-nach i z bezpośrednim dostępem do grobu u podstawy kurhanu.

W przeciwieństwie do domu kultowego Grydehøj, w obrębie omawianego obiektu nie odnotowano wielu znalezisk. Jedynie w rejonie północnej ławy kamiennej występowały nielicz-ne fragmenty ceramiki. Tam również znaleziono klasyczny dla późnej epoki brązu duży nóż tylcowy oraz kilka mało charakterystycznych zabytków krzemiennych (ryc. 6.34: B, 7; 6.36).

U podstawy kurhanu, przy obiekcie kulto-wym znajdował się pojedynczy pochówek z póź-nej epoki brązu. Wkopany był w nasyp kurhanu około metra na zachód od domu kultowego (ryc. 6.34: B, 1). Był to pochówek ciałopalny w ryn-nowatej jamie o rozmiarach 1,2 x 0,75 m. Na jej obu końcach znajdowały się sporych rozmiarów otoczaki kamienne spoczywające na dnie jamy. W wypełnisku obiektu znajdował się miąższy poziom zawierający spalone kości. Brak jest ana-

liz osteologicznych szczątków kostnych z grobu, jak również datowania radiowęglowego.

Duży nóż tylcowy z obiektu kultowego za-chowany jest w całości. Wykonany został ze skandynawskiego krzemienia senońskiego. Ma wymiary 107 x 34 x 18 mm (ryc. 6.36). Należy do noży typu C według klasyfikacji zapropo-nowanej w tej pracy (por. rozdział 7.2). Tylec noża, w części wierzchołkowej lekko zakolony, retuszowany jest na całej długości boku zatępia-jącym, stromym retuszem. Widoczne są pozo-stałości zaprawy pięty rdzenia. Zabytek nosi też wyraźne wyświecenia użytkowe. Obserwacje mikroskopowe potwierdziły intensywne ślady jego użytkowania. Narzędzie wykazuje ślady zużycia typowe dla tych form artefaktów zna-nych ze stanowisk osadniczych z późnej epoki brązu. Szerzej aspekt ten zostanie omówiony w rozdziale poświęconym funkcji wyrobów krzemiennych stref rytualnych (rozdział 8).

Ryc. 6.33. Høghs Høj, Thy. Narzędzie doraźne – nóż tylcowy na okruchu (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.33. Høghs Høj, Thy. Ad hoc tools – a backed knife on chunk (photograph by M. Jórdeczka)

6.4. GINNERUP, THY

W 2008 roku, Museum for Thy og Vester Han-herred w Thisted prowadziło badania kurhanu Ginnerup w południowo-wschodnim Thy, na

wschód od miejscowości Hurup. Opracowanie wyników niedawno zakończonych badań jest w fazie realizacji, podobnie jak inwentaryzowa-

107


Ryc. 6.34. Gramstrup I, Thy. Kurhan (zielone tło) i dom kultowy (niebieskie tło). A – rzut kurhanu z obiektem kultowym po wschodniej stronie; B – rzut obiektu kultowego: 1 – grób ciałopalny;

2 – negatywy po otoczakach kamiennych; 3 – rząd obiektów posłupowych; 4 – obiekt posłupowy; 5 – pozostałość ściany zbudowanej z torfu; 6 – kopczyk kamienny; 7 – przybliżona lokalizacja

dużego noża tylcowego (wg: B.H. Nielsen, Bech 2004; 131; z uzupełnieniem autora)Fig. 6.34. Gramstrup I, Thy. Barrow (green background) and cult house (blue background). A – projection of the barrow with the cult object on the east; B – projection of the cult object: 1 – cremated burial grave; 2 – negatives of pebbles; 3 – a row of postholes; 4 – post object; 5 – remains of the walls built from peat;

6 – stone mound; 7 – approximate location of the big backed knife (after: B.H. Nielsen, Bech 2004, 131; amended by the author)

108

ROZDZIAŁ 6

Ryc. 6.35. Gramstrup I, Thy. Zarys domu kultowego i kurhanu w trakcie eksploracji (fot. B. H. Nielsen)Fig. 6.35. Gramstrup I, Thy. Outlines of the cult house and the barrow during exploration


Ryc. 6.36. Gramstrup I, Thy. Nóż tylcowy z obiektu kultowego (rys. autor; fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.36. Gramstrup I, Thy. Backed knife from the cult object (drawing by the author; photograph by M. Jórdeczka)

nie materiałów zabytkowych. Stąd nie mogą one zostać obecnie wykorzystane w pełni. Wstępne obserwacje pozwalają jednak uznać, iż kurhan Ginnerup jest kolejnym przykładem występo-wania obiektów kultowych późnej epoki brązu zawierających masowe inwentarze krzemienne. W związku z powyższymi uwagami – zapre-zentowana zostanie jedynie bardzo ogólna jego charakterystyka.

Kurhan Ginnerup wzniesiony został we wczesnej epoce brązu. Nie zaobserwowano śladów z wcześniejszych okresów. Pochówek centralny, w kamiennej obstawie umieszczony w miejscu kremacji, mimo iż pozbawiony ele-mentów umożliwiających jednoznaczne dato-wanie, był typowym grobem z wczesnej epoki brązu. Podczas prac terenowych u podstawy kurhanu, od jego wschodniej strony zaobser-

109


wowano układy kamienne będące pozostałością domu kultowego (ryc. 6.37). W zarejestrowanym układzie otoczaków kamiennych wyraźne są dwie ławy o szerokości około 1 m (ryc. 6.38). Lepiej zachowana ława, od strony północnej, ma długość około 5 m, podczas gdy ława połu-dniowa zachowana została jedynie na długości około 2 m. Pomiędzy ławami istniała przestrzeń około 5-6 m, w obrębie której znajdował się zbli-żony w zarysie do czworokąta układ kamieni. Strukturę tę oddzielał od ław kamiennych pas pozbawiony otoczaków o szerokości około me-tra. Zarówno ławy, jak i konstrukcja pomiędzy nimi opierały się o podstawę kurhanu i w tym miejscu zachowane były stosunkowo najlepiej. Przeciwna strona, to znaczy wschodnia część obiektu, została w znacznym stopniu zniszczona działalnością rolniczą. W tej części widoczne

były luźne otoczaki kamienne, nie tworzące układu dającego się zrekonstruować. Szcze-gółowy opis zastanych układów kamiennych w obrębie poszczególnych jednostek stratygra-ficznych nie został jeszcze wykonany. Zastanakonstrukcja, w postaci czworokątnego ukła-du otoczaków pomiędzy ławami kamiennymi jest najprawdopodobniej, bazując na analogii z Grydehøj, pozostałością kolejnego domu kul-towego datowanego na późną epokę brązu.

Interesujące, iż nie zanotowano wtórnych pochówków lokalizowanych w kurhanie i po-zostających w bezpośredniej relacji do obiektu kultowego.

W obrębie opisanej struktury kultowej wy-stąpiły licznie zabytki krzemienne (ryc. 6.40). Bliższa charakterystyka ich dystrybucji nie zo-stała jeszcze zrealizowana. Obecne były również

Ryc. 6.37. Ginnerup, Thy. Plan kurhanu (zielone tło) i obiektu kultowego położonego od strony wschodniej kurhanu (żółte tło) oraz prawdopodobnego kolejnego obiektu kultowego od jego strony południowej

(niebieskie tło) (rys. M.R. Hansen; z uzupełnieniami autora)Fig. 6.37. Ginnerup, Thy. Plan of the barrow (green background) and the cult object located on the barrow’s

eastern side (yellow background) as well as another cult object on the barrow’s southern side (blue background) (drawing by M.R. Hansen; amended by the author)

110

ROZDZIAŁ 6

fragmenty ceramiki ogólnie datowanej na późną epokę brązu. Doświadczenie nabyte przy eks-ploracji poprzednich struktur spowodowało, iż badania prowadzono tak, aby pozyskać cały zespół krzemienny. Nie został on jeszcze zin-wentaryzowany. W grudniu 2012 roku wykona-łem pobieżny przegląd zespołu krzemiennego. Mieści się on w 24 kartonach zawierających po kilkaset zabytków w każdym z nich. Zespół można oszacować na ponad 10 tysięcy zabyt-ków krzemiennych. Znajdują się wśród nich zarówno łuski, jak i narzędzia do produkcji krzemieniarskiej – tłuki kwarcytowe noszące ślady użytkowania. Nie znalazłem wielu narzę-dzi formalnych. Nie zaobserwowałem występo-wania dużych noży tylcowych. Technologicznie zespół jest bliźniaczy do pozostałych inwentarzy krzemiennych znanych z domów kultowych Thy. Wykonany został z otoczaków i okruchów senońskiego krzemienia skandynawskiego. Wśród kilkunastu narzędzi odnalezionych pod-czas wstępnego przeglądu uwagę zwracały przekłuwacze oraz narzędzia wnękowe i zębate, głównie na okruchach (ryc. 6.39). Nie znalazłem w zespole rylców, co jednak nie wyklucza ich obecności. Zarejestrowano obecność półsurowca

Ryc. 6.38. Ginnerup, Thy. Obiekt kultowy od strony wschodniej kurhanu (fot. M. R. Hansen)Fig. 6.38. Ginnerup, Thy. Cult object from the barrow’s eastern side (photograph by M. R. Hansen)

Ryc. 6.39. Ginnerup, Thy. Wybrane zabytki z domu kultowego. Przekłuwacz i narzędzie zębate (rys. autor)

Fig. 6.39. Ginnerup, Thy. Selected artefacts from the cult house. Perforators and denticulated tools


111


i okruchów noszących makroskopowo czytelne ślady użytkowania. Liczba rdzeni a także maso-wa obecność okruchów przypomina pozostałe zespoły z domów kultowych.

Przegląd zespołu krzemiennego oraz kon-tekst jego odkrycia wskazują, iż Ginnerup jest pozostałością kolejnego domu kultowego, w ob-rębie którego w późnej epoce brązu miała miej-sce intensywna aktywność krzemieniarska.

Spoglądając na plan kurhanu i jego otocze-nia, można zauważyć, iż w jego południowej części, u podstawy, około 10 m na południowy zachód od domu kultowego udokumentowano pozostałość słabo zachowanej kolejnej struktury kamiennej (ryc. 6.37, niebieskie tło). Zachowana

była w postaci trudnej do interpretacji koncen-tracji otoczaków kamiennych oraz fragmentu ławy kamiennej o długości około 2-3 m, ana-logicznej do tych z domu kultowego. Rozmia-rami oraz szczątkowo zachowaną konstrukcją przypominała obiekt opisany powyżej. Jej stan zachowania nie pozwalał na bliższą charaktery-stykę, wydaje się jednak uzasadnione założenie, iż znajdował się w tym miejscu drugi obiekt kultowy o znanej, kilkukrotnie rejestrowanej już w Thy konstrukcji.

Obok obiektu znajdował się grób ciałopalny w drewnianej obstawie umieszczony w płaszczu kurhanu. Brak informacji o obecności zabytków krzemiennych w rejonie obiektu rytualnego.

Ryc. 6.40. Ginnerup, Thy. Zespół krzemienny w obrębie domu kultowego podczas eksploracji (po lewej) oraz niewielki fragment zespołu w trakcie inwentaryzacji muzealnej (po prawej) (fot. M. R. Hansen)

Fig. 6.40. Ginnerup, Thy. Flint assemblage within the cult house during exploration (on the left) and a small fragment of the assemblage during museum inventory taking (on the right) (photograph by M. R. Hansen)

6.5. TORUP HØJE, FJELSØ

Grupa kurhanów Torup Høje położona jest w centralnej Jutlandii, około 25 km na północ od Viborga, nieznacznie na południe od miej-scowości Fjelsø. W odróżnieniu od obiektów kultowych z Thy – domów kultowych występu-jących zazwyczaj pojedynczo, w rejonie Viborga typowym wydaje się lokowanie u stóp kurha-nów wielu mniejszych obiektów kultowych o zróżnicowanych konstrukcjach (M. Mikkelsen w druku). Najlepiej poznanym przykładem takiego założenia kultowego jest kurhan Torup Høje. W obrębie wydzielonej tam strefy rytual-nej wystąpił bogaty zespół wyrobów krzemien-nych (Masojć i in. w przygotowaniu).

Torup Høje jest grupą pięciu kurhanów poło-żonych na grzbiecie niewielkiego, wydłużonego

wzniesienia, z których opisywany (nr 60) wysu-nięty jest najbardziej w kierunku wschodnim, co czyniło go doskonale widocznym w krajobrazie od północy, wschodu i południa. Był on przez to narażony na wielokrotny rabunek. Na żąda-nie właściciela terenu, chcącego usunąć kur-han i wykorzystywać teren pod pole uprawne, w 2002 roku przeprowadzono badania wyko-paliskowe.

Badania realizował M. Mikkelsen z muzeum w Viborgu3. Bogaty w doświadczenia z badań

3 W pełni wyniki badań przedstawione zostały przez Martina Mikkelsena w 2012 roku na sesji w muzeum w Viborgu, w wystąpieniu: Dødekulten i yngre bronze-alders lokale kulturlandskab (Kult zmarłych w krajobrazie kulturowym późnej epoki brązu).

112

ROZDZIAŁ 6

Ryc. 6.41. Torup Høje, Fjelsø. Kurhan w trakcie eksploracji w 2002 roku (fot. M. Mikkelsen)Fig. 6.41. Torup Høje, Fjelsø. Barrow during exploration in 2002 (photograph by M. Mikkelsen)

Ryc. 6.42. Torup Høje, Fjelsø. Plan kurhanu wraz z rozmieszczeniem wtórnych pochówków i konstrukcji rytualnych wokół kurhanu. 1-12 – obiekty kultowe strefy rytualnej późnej epoki brązu (1-3 – układy pionowych głazów; 4-6

– kopce otoczaków kamiennych; 7-10 – pary obiektów posłupowych; 11-12 – obiekty rowkowe); I-III – 3 fazy rozbudo-wy kurhanu w neolicie i wczesnej epoce brązu (højfase); A-D – najstarsze w obrębie założenia groby kultury pucharów

lejkowatych; stenkiste – grób skrzynkowy z wczesnej epoki brązu; LBA – groby popielnicowe (zielone) i jamowe groby ciałopalne (niebieskie) późnej epoki brązu; szara szrafura – przestrzeń zniszczona głównie

współczesnymi rabunkami; primær grav – pochówek neolityczny (kultura grobów jednostkowych); secundær grav – groby z wczesnej epoki brązu; lerkargrav – grób z wczesnej epoki żelaza (wg: M. Mikkelsen w druku)

Fig. 6.42. Torup Høje, Fjelsø. Plan of the barrow with the location of secondary burials and ritual constructions around the barrow. 1-12 – cult objects of the ritual zone from the late Bronze Age (1-3 – vertical arrangements of boulders;

4-6 – piles of pebbles; 7-10 – pairs of post objects; 11-12 – fluted objects); I-III – 3 phases of extension of the barrow inthe Neolithic and early Bronze Age (højfase); A-D – the oldest graves in the layout from the Funnel Beaker culture; Stenkiste – box-shaped grave from the early Bronze Age; LBA – urn graves (green) and pit cremated burial graves

(blue) from the late Bronze Age; grey hatching – area destroyed mainly by plundering in the modern times; primær grav – neolithic grave (Single Grave Culture); secundær grav – graves from the early Bronze Age; lerkargrav – grave

from the early Iron Age (after: M. Mikkelsen in print)

113


struktur kultowych przy kurhanach na terenie Thy, większą część prac wykopaliskowych zre-alizował ręcznie przy niewielkim zaangażowa-niu sprzętu mechanicznego. Metoda przyniosła odkrycie wielu konstrukcji kamiennych i wtór-nych pochówków w obrębie samego kurhanu jak i zupełnie nowych, dotychczas nie opisy-wanych, struktur położonych u stóp kurhanu. Poniższy opis rezultatów badań kurhanu Torup Høje bazuje na przyszłej publikacji autora badań (M. Mikkelsen w druku).

Przed przystąpieniem do charakterystyki systemu rytualnego kurhanu, warto wspomnieć, iż zanim był on wykorzystywany w późnej epoce brązu jako miejsce wielokrotnego grze-bania zmarłych, miał już za sobą długą historię funkcjonowania. W neolitycznej kulturze gro-bów jednostkowych wzniesiono stosunkowo niewielki kurhan, o średnicy około 15 m, wokół pochówku w obstawie kamiennej. Znajdują się tam również cztery pochówki należące do wcześniejszych społeczności kultury pucharów lejkowatych. Na szczycie kurhanu wzniesiono kolejny, bardziej stromy, o średnicy około 11 m, wokół pochówku jamowego związanego prawdopodobnie z późnym neolitem lub wcze-snym okresem epoki brązu (okres I-II). Został on we wczesnej epoce brązu rozbudowany do rozmiarów sięgających około 17 m średnicy. Upraszczając, można podsumować, iż do mo-mentu pojawienia się konstrukcji i pochówków w późnej epoce brązu, miały tu miejsce przy-najmniej cztery fazy użytkowania i rozbudowy kurhanu. Jak wykazały badania, we wczesnej

epoce żelaza miejsce przestało pełnić funkcje funeralne.

W późnej epoce brązu i prawdopodobnie także w okresie przedrzymskim, w płaszczu kurhanu jak i w jego sąsiedztwie deponowano liczne pochówki popielnicowe. W południowo--zachodniej strefie podstawy kurhanu odkryto10 popielnic. Istnieją doniesienia z lat 50. XX wieku o większej liczbie popielnic rabowanych w tym miejscu. M. Mikkelsen szacuje, iż liczba ta przekraczać mogła 20 pochówków popielni-cowych. Poza kurhanem, w jego najbliższym sąsiedztwie odkryto 6 dalszych popielnic jamo-wych grobów ciałopalnych, choć ich ostateczna liczba nie jest możliwa do sprecyzowania. Prócz przepalonych szczątków, w popielnicach znaj-dowało się niewiele innych zabytków: w pięciu z nich wystąpiły małe fragmenty bursztynu, w kilku znajdowały się pojedyncze przedmioty brązowe. W grobie nr 49, zlokalizowanym w na-sypie kurhanu, w popielnicy znajdowały się dwa zabytki krzemienne. Zostały one opisane we wcześniejszym rozdziale poświęconym za-bytkom krzemiennym z grobów z późnej epoki brązu (rozdział 4.2.4).

W strefie o szerokości około 5 m od pod-stawy płaszcza kurhanu znajdowały się po-zostałości szeregu struktur o zróżnicowanych konstrukcjach, które zinterpretowane zostały jako obiekty kultowe towarzyszące pochówkom popielnicowym. Można wyodrębnić wśród nich cztery odmienne typy obiektów kultowych: a – układy pionowo stojących głazów, b – obiekty rowkowe (rowy fundamentowe),

Ryc. 6.43. Torup Høje, Fjelsø. Przekrój przez kurhan i strefy mu towarzyszące. R Z – strefa rytualna gdzie lokalizowano obiekty kultowe (od strony SW sięgała ona do 9 m od podstawy kurhanu); UG Z – strefa około 3 m

lokalizowania pochówków popielnicowych w późnej epoce brązu w podstawie kurhanu; GZ – strefa występowania dalszych pochówków ciałopalnych (jamowych), silnie zniszczona i w małym stopniu przebadana

(wg: M. Mikkelsen w druku)Fig. 6.43. Torup Høje, Fjelsø. Cross-section of the barrow and accompanying zones. R Z – ritual zone where cult

objects were located (from SW it reached up to 9 m from the barrow’s base); UG Z – zone of ca. 3 m of locating urn burials in the late Bronze Age in the barrow’s base; GZ – zone where other cremated urn (pit) graves occur,

considerably destroyed and excavated to a small degree (after: M. Mikkelsen in print)

114

ROZDZIAŁ 6

W południowej strefie podstawy kurhanuznajdowała się grupa 4-5 pionowo ustawionych głazów (ryc. 6.42: 3; 6.44: A). Zostały wkopane w podstawę kurhanu. Wykazują lekko łuko-waty przebieg, wygięty w kierunku centrum kurhanu. Przed głazami znajdowało się duże

skupisko mniejszych kamieni. Pomiędzy nimi znajdowały się pojedyncze fragmenty ceramiki z późnej epoki brązu. Za głazami natomiast znalezione zostały dwa, współczesne ceramice, pochówki popielnicowe.

A)

B)

Ryc. 6.44. Torup Høje, Fjelsø. Jeden z typów obiektów kultowych przy kurhanie – układy pionowo stojących głazów (fot. M. Mikkelsen)

Fig. 6.44. Torup Høje, Fjelsø. One of the types of cult objects at the barrow – arrangements of vertically placed boulders (photograph by M. Mikkelsen)

6.5.1. UKŁADY PIONOWO STOJĄCYCH GŁAZÓW

c – pary obiektów posłupowych, d – kopce otoczaków kamiennych.

W obrębie tej strefy wystąpił również bo-gaty zespół krzemienny. Wymienione obiekty powstawały w bezpośredniej relacji do wtórnie

umieszczanych w podstawie kurhanu pochów-ków popielnicowych i grobów jamowych. Ich charakterystyka przedstawiona zostanie po-niżej.

115


W południowo-wschodniej strefie, przy pod-stawie kurhanu znajdowały się dwie przecina-jące się struktury rowkowe (ryc. 6.42: 11, 12). Ich wzajemna stratygraficzna relacja była nie-możliwa do ustalenia, poza obserwacją, iż nie były one sobie współczesne. Mniejsza struktura miała kształt półkolisty, najlepiej zachowany od strony południowej. Przy kurhanie miała ona szerokość około 4 m. Trudno przesądzać czy przerwa w przebiegu rowu obiektu, właśnie od południa, była pozostałością wejścia. We wschodniej części w wypełnisku rowu znajdo-wały się kamienie.

Mniejszy półkolisty obiekt (na ryc. 6.42: 11) przecinał, lub był przecinany przez analogiczną, nieco większą strukturę rowkową (na ryc. 6.42: 12). Była ona dobrze zachowana w południowej części, lecz w pozostałych zniszczona przez wkopy współczesne. Jeśli właściwa jest interpre-tacja o zachowanym fragmencie obiektu od jego strony północnej (tuż przy obiekcie kultowym – nr 10 na ryc. 6.42), wówczas struktura ta pier-wotnie miałaby mniej lub bardziej prostokątny kształt, o szerokości około 9 m. Znajdujący się wewnątrz obiektu wydłużony układ kamienny – symboliczny grób skrzynkowy, uznany został za niezwiązany z nim obiekt kultowy z wczesnej epoki brązu.

6.5.2. OBIEKTY ROWKOWE

6.5.3. PARY OBIEKTÓW POSŁUPOWYCH

W strefie rytualnej kurhanu wystąpiły czte-ry struktury składające się z położonych obok siebie par obiektów posłupowych. Ich funkcję autor badań określa jako pozostałość konstruk-cji, być może ołtarza. Stanowić mają one ślad konstrukcyjny po drewnianej płycie wpieranej

przez dwa drewniane słupy. Wszystkie zlokali-zowane zostały przy podstawie kurhanu, miały zbliżone rozmiary, głębokość i wypełnisko. Od-ległość pomiędzy obiektami w parze wynosiła około 0,4 m (ryc. 6.45).

Analogiczny układ pięciu pionowo stojących głazów wystąpił we wschodniej części pod-stawy kurhanu (ryc. 6.42: 2; 6.44: B). Była ona silnie zniszczona przez rabunki, więc kontekst tego obiektu uległ zniszczeniu. Podobnie jak w przypadku poprzedniego, ten układ kamieni

również jest lekko wygięty w kierunku centrum kurhanu. Trzeci z takich obiektów wystąpił najprawdopodobniej w zachodniej strefie pod-stawy kurhanu, gdzie zarejestrowano linię stoją-cych głazów (ryc. 6.42: 1). Tam również kontekst uległ zniszczeniu przez rabunek.

Ryc. 6.45. Torup Høje, Fjelsø. Doły posłupowe występujące w parach, interpretowane jako pozostałość obiektu kultowego (ołtarza?) (fot. M. Mikkelsen)

Fig. 6.45. Torup Høje, Fjelsø. Postholes occurring in pairs, interpreted as the remains of the cult object (altar?) (photograph by M. Mikkelsen)

116

ROZDZIAŁ 6

Opisane cztery typy obiektów kultowych położone były u podstawy kurhanu. Zostały uznane za związane z późną epoką brązu. To-warzyszyła im ceramika. Wokół nich wystąpiła duża kolekcja wyrobów krzemiennych, w tym rdzeni, półsurowca i narzędzi bez wątpienia związana z późnym okresem epoki brązu. Pro-dukcja krzemieniarska odbywała się na miej-scu, o czym świadczy m.in. obecność tłuków kamiennych wykazujących ślady użytkowania a także znaczna ilość łusek powstałych podczas redukcji rdzeni.

Spoglądając na lokalizację opisanych insta-lacji kultowych widać wyraźnie, że grupują się one w południowej strefie podstawy kurhanu(ryc. 6.42). Łącznie znajduje się tam dwanaście obiektów: trzy konstrukcje pionowo stojących głazów, dwa obiekty rowkowe, cztery pary dołów posłupowych oraz trzy koncentracje otoczaków. Ostatnie z nich znajdują się jedynie w południowo-zachodniej strefie, gdzie wystą-piło stosunkowo najmniej wtórnych zaburzeń. Można więc wnioskować, iż pierwotnie mogło ich być więcej w części południowej, o czym mogą świadczyć znajdujące się tam liczne oto-czaki kamienne, wtórnie(?) pozbawione czytel-nych układów. Jeśli uznalibyśmy, że znajdująca się wewnątrz mniejszego obiektu rowkowego para dołów posłupowych oraz grupa stojących kamieni tworzyły jedną złożoną strukturę kul-tową, wówczas należałoby mówić o jedynie 10 obiektach kultowych przy kurhanie Torup Høje.

Według M. Mikkelsena, wszystkie opisane obiekty są instalacjami rytualnymi związanymi z poszczególnymi, konkretnymi pochówka-mi popielnicowymi wkopanymi w podstawę płaszcza kurhanu. Ma to być szczególnie czy-telne w rejonie dobrze zachowanej strefy połu-dniowo-zachodniej, gdzie za każdą ze struktur kultowych, w odległości kilku metrów, znajduje się przynajmniej jeden pochówek popielnicowy,

położony w prostej linii pomiędzy środkiem obiektu kultowego, a centrum kurhanu (ryc. 10.2). Zasadność tej obserwacji, przestrzennej relacji obiektu kultowego do pochówku po-pielnicowego, została potwierdzona w trakcie późniejszych badań kurhanu Nøragergård Høje II (M. Mikkelsen w druku). Potwierdzeniem są również domy kultowe w północno-zachodniej Jutlandii, np. Grydehøj, gdzie wyraźnie wi-doczna jest relacja pomiędzy strukturą kultową a obiektami sepulkralnymi wkopanymi w nasyp kurhanu (B.H. Nielsen, Bech 2004).

Analizując przestrzenne rozmieszczenie po-chówków wewnątrz podstawy kurhanu, poza nim oraz struktur kultowych u podstawy kur-hanu, Mikkelsen proponuje wydzielenie trzech do czterech głównych stref w całości założenia, jakim jest kurhan Torup Høje (ryc. 6.49):• centralna część kurhanu, jako strefa pozba-

wiona wtórnych pochówków z późnej epoki brązu, co mogło być wynikiem specjalnego traktowania jądra kurhanu; znaczna część tej strefy została zniszczona przez wkopy rabunkowe, jednak w przeszło 20% dobrze zachowanej przestrzeni nie stwierdzono obecności grobów popielnicowych,

• strefa funeralna, wewnątrz południowej pod-stawy kurhanu – przestrzeń szerokości około 3 m, w obrębie której w późnej epoce brązu deponowano pochówki popielnicowe,

• strefa rytualna, pas około 5 m szerokości przy podstawie kurhanu w miejscu, gdzie zlokali-zowane zostały wszystkie opisane instalacje rytualne,

• strefa funeralna: poza kurhanem, na południe i południowy wschód od obiektów rytual-nych, gdzie również występowały pochówki popielnicowe; sprecyzowanie jej zasięgu jest utrudnione przez liczne zniszczenia terenu (pobieranie piasku); Torup Høje położone jest około 200 m na

wschód od najbliższej osady, gdzie stwierdzono

6.5.4. KOPCE OTOCZAKÓW KAMIENNYCH

Przy podstawie kurhanu od strony połu-dniowej i południowo-zachodniej, tam gdzie nie odnotowano większych zniszczeń, występowało nagromadzenie niewielkich kamieni. Ich układ był często przypadkowy, nieintencjonalny. W kilku miejscach tworzyły one jednak wyraźne

koncentracje, jak w przypadku grupy kamieni w zachodniej strefie (ryc. 6.42: 4). Wydzielonotrzy miejsca przy kurhanie, gdzie koncentracje kamiennych otoczaków uznano za struktury intencjonalne (ryc. 6.42: 4-6).

***

117


6.5.5. SEKTORY EKSPLORACJI

Podczas eksploracji kurhanu, szczególnie jego strefy rytualnej związanej z późną epoką brązu, zaobserwowano powszechne występo-wanie zabytków krzemiennych wokół obiektów kultowych. W miejscach tych przeprowadzono eksplorację warstwy kulturowej w obrębie siatki metrowej. Miąższość warstwy wahała się od 2-3 do około 10 cm, w zależności od lokalizacji a tak-

że stopnia zniszczenia przez ingerencję współ-czesną. Ratowniczy charakter badań uniemoż-liwiał przebadanie tą metodą całej przestrzeni uznanej za rytualną. Sektory usytuowano w taki sposób aby przynajmniej częściowo obejmowały zasięgiem każdy z czterech wydzielonych typów obiektów kultowych (ryc. 6.46).

Ryc. 6.46. Torup Høje, Fjelsø. Lokalizacja sektorów A-D w obrębie obiektów kultowych. W tabeli podano powierzchnię sektorów, a także wagę i liczebność zespołów krzemiennych w poszczególnych sektorach wraz

z udziałem zabytków przepalonych (wg: M. Mikkelsen w druku; z uzupełnieniami autora)Fig. 6.46. Torup Høje, Fjelsø. Location of sectors A-D within cult objects. The table presents surface areas of sectors,

weight and quantity of flint assemblages in individual sectors including the contribution of burnt artefacts (after: M. Mikkelsen in print; amended by the author)

pozostałości trzynawowego domu z późnej epo-ki brązu. Dom stał na tym samym wzniesieniu, na którym zlokalizowana jest grupa kurhanów.

Mieszkańcom tej osady kurhan Torup Høje mógł służyć jako miejsce grzebania zmarłych.

118

ROZDZIAŁ 6

Eksploracja warstwy kulturowej wydzielo-nych metrów kwadratowych w obrębie sek-torów wykonywana była drobnym sprzętem wykopaliskowym. Wyroby uznane za narzędzia bądź rdzenie dokumentowano w miejscu ich odkrycia, sporządzając ogólny plan dystrybu-cji przestrzennej zabytków. Całość sedymen-tu z metrów poddana była przesiewaniu na stanowisku za pomocą sita mechanicznego. Część osadów była również flotowana. Miałoto wpływ na kompletność pozyskanego zespołu krzemiennego i obecność w nim licznej grupy wyrobów najdrobniejszych.

Systematyczną eksplorację w obrębie siatki metrowej realizowano w czterech sektorach. W sektorze A eksploracja sięgnęła podstawy kurhanu. Pozostałe sektory obejmowały jedynie przestrzeń wydzielonej strefy rytualnej u stóp kurhanu.

6.5.5.1. SEKTOR A Znajdował się w południowo-zachodniej

strefie, w rejonie obiektu kultowego w postaciskupiska kamiennych otoczaków – jednego z trzech wydzielonych tego typu obiektów. Częściowo obejmował ów obiekt, wchodząc w podstawę kurhanu i sięgając po zdeponowa-

ny w niej pochówek popielnicowy. Eksploracją objęto 4 m2.

6.5.5.2. SEKTOR BZnajdował się w południowej strefie kurha-

nu, około 5 m na południowy wschód od sektora A. Eksploracja objęła rejon dwóch obiektów kultowych: pary dołów posłupowych oraz kolej-nego skupiska otoczaków. Przebadano 2,5 m2.

6.5.5.3. SEKTOR CPołożony około metra na wschód od sektora

B. Zlokalizowany został wewnątrz mniejszego obiektu rowkowego, dwóch par dołów posłu-powych oraz tuż przy grupie pionowo stojących głazów. Przestrzeń objęta eksploracją zajęła 2 m2.

6.5.5.4. SEKTOR DPołożony najbardziej na wschód, około me-

tra od sektora C. Usytuowany został w miejscu przecinania się dwóch obiektów rowkowych, obejmując wschodnią krawędź mniejszego z nich i zachodnią strefę wnętrza większego, sięgając aż po konstrukcję kamienną pochówku wczesnobrązowego. Eksploracją objęto około 9 m2

Ryc. 6.47. Torup Høje, Fjelsø. Struktura zespołu krze-miennego ze strefy rytualnej kurhanu.

I – surowiec; II – wczesna faza rdzeniowania; III – zaawansowana eksploatacja;

IV – eksploatacja końcowa; V – odpady i wyroby nieokreślone; VI – narzędzia (rys. autor)

Fig. 6.47. Torup Høje, Fjelsø. Structure of the flint assemblage from the barrow’s ritual zone. I – raw material; II – early phase of coring;

III – advanced exploitation; IV – final exploitation; V – other flakes and unidentified products; VI – tools


6.5.6. STRUKTURA ZESPOŁU

Cztery eksplorowane sektory dostarczyły przeszło 3500 zabytków krzemiennych (ryc. 6.46; tab. XVII). Zespół krzemienny waży 15,03 kg. Pozyskany został z powierzchni około 18 m2,

co daje średnią około 200 artefaktów na każdy eksplorowany metr, przy czym w sektorze A ich liczba, na dwóch metrach, wyniosła około 400 zabytków, natomiast na najbogatszym przekro-czyła 700 artefaktów.

Ponad połowę inwentarza stanowią okrzeski. Okruchy sięgają 1/5 zespołu, co jest wypadkową typowego dla późnej epoki brązu zabiegu roz-bijania brył surowca za pomocą twardego tłuka, często powodującego nie tylko oddzielanie pół-surowca, lecz również rozpadanie się konkrecji na ostrokrawędziste fragmenty. Jako takie były one atrakcyjne dla wytwórców. W inwentarzu wystąpiło około 100 rdzeni (blisko 3% zespołu). Wspomniane wartości dla całego inwentarza z Torup Høje mniej lub bardziej zbliżone były we wszystkich 4 eksplorowanych sektorach. Ogólną strukturę zespołu przedstawiono w ta-beli XVII oraz na rycinie 6.47. Struktura zbliżona jest do zespołów z domów kultowych Thy, gdzie dominuje grupa wstępnej eksploatacji rdzenia (II) oraz, w sposób znaczący, grupa odpadów (V) składająca się głównie z łusek bezkorowych i okruchów.

119


Ryc. 6.48. Torup Høje, Fjelsø. Stratygrafia w obrębie sektora A. Niebieski kolor przedstawia miąższość warstwy kulturowej z późnej epoki brązu. Wzrasta ona znacząco w kierunku centrum kurhanu. Wraz ze wzrostem

miąższości warstwy rośnie również frekwencja wyrobów krzemiennych (rys. M. Mikkelsen)Fig. 6.48. Torup Høje, Fjelsø. Stratigraphy within sector A. Blue represents the thickness of cultural layer

from the late Bronze Age. It considerably increases towards the centre of the barrow. Frequency of flint products increases with the increase of the layer’s thickness (drawing by M. Mikkelsen)

Ponieważ przebadane 18 m2 to zaledwie 10-15% powierzchni stanowiska, oszacowanie przestrzeni, na której miała miejsce aktyw-ność związana z produkcją krzemieniarską, jest problematyczne. Jeśli przyjąć, że była ona tak intensywna w obrębie całej strefy rytualnej, jak stwierdzono to na przebadanym fragmencie, możliwe, że mamy tu do czynienia z rozległą pracownią krzemienarską, długotrwale bądź wielokrotnie okazjonalnie funkcjonującą w prze-strzeni rytualnej. Dane uzyskane z przebada-nych metrów zdają się to potwierdzać. Do tego zagadnienia powrócę w kolejnych rozdziałach pracy, na obecnym etapie zwracając jedynie uwagę, iż pozyskane źródła krzemienne są niewielką częścią zespołu powstałego w strefierytualnej Torup Høje. Jest to sytuacja odmienna do struktur kultowych z Thy, gdzie eksplorowa-ne strefy miały ściśle ograniczony przestrzennie zasięg, a zabytki krzemienne sporadycznie występowały poza nimi.

Najbardziej interesujący pod względem dys-trybucji zabytków wydaje się sektor A (ryc. 6.46; 6.49; 6.50). Liczba zabytków na najobfitszym

6.5.7. UKŁAD PRZESTRZENNY

metrze wynosi przeszło 700 sztuk. W jego ob-rębie wystąpiło 15 rdzeni, ponad dwadzieścia doraźnych narzędzi, przekłuwacze oraz tłuki kamienne. Kolejny metr w kierunku pochówku popielnicowego, a tym samym ku centrum kur-hanu, jest zdecydowanie uboższy – 362 zabytki. Dystrybucja artefaktów w tym sektorze może wskazywać, iż podczas eksploracji udało się objąć siatką metrową centrum warsztatu krze-mieniarskiego położonego pomiędzy obiektem kultowym a urną, tuż przed podstawą kurhanu. Mógł on mieć postać koncentrycznej struktury o największym zagęszczeniu zabytków w jej środku – centralnym miejscu produkcji krze-mieniarskiej i ewentualnego wykorzystywania jej produktów. Dwa najbogatsze eksplorowane metry przylegają do obiektu kultowego. Z pew-ną ostrożnością można przyjąć, że mógł być on centralną częścią warsztatu.

Stratygrafia zaobserwowana w sektorze A,z wyraźnie wzrastającą miąższością warstwy kulturowej w kierunku centrum kurhanu, czę-ściowo uzasadnia liczbę zabytków rosnącą w tym samym kierunku (ryc. 6.48). Jeśli byłby

120

ROZDZIAŁ 6

to jednak tylko wyraz miąższości zachowanej warstwy kulturowej, wówczas metr najbliżej centrum kurhanu wykazywać powinien naj-większą frekwencję. Na tym metrze jednak frekwencja zabytków krzemiennych jest zdecy-dowanie mniejsza niż na poprzednim.

W sektorze B również dostrzec można wzra-stającą liczbę artefaktów w przestrzeni bliżej położonej do obiektów kultowych – w tym przypadku do dwóch par obiektów posłupo-wych (ołtarzy?) i krawędzi mniejszego z dwóch obiektów rowkowych (ryc. 6.50). Wprawdzie przebadana przestrzeń jest tu jeszcze mniejsza niż w sektorze A, lecz dokładnie pomiędzy

dwoma parami dołów posłupowych na połowie metra znajdowało się 130 zabytków, czyli przy pełnej jego eksploracji można by oczekiwać około 300 artefaktów, wśród których również znajdowały się rdzenie (4 sztuki), przekłuwacze (2 sztuki), obłęcznik i odłupek retuszowany. Wskazywałoby to na największą aktywność związaną z produkcją i użytkowaniem krze-mieni w najbliższym sąsiedztwie obiektów kultowych interpretowanych jako ołtarze.

Sektor C to jedynie 2 m2 eksplorowanej war-stwy kulturowej, położone jednak dokładnie w centrum całego kompleksu obiektów kul-towych (bądź jednej złożonej struktury). Metr

Ryc. 6.49. Torup Høje, Fjelsø. Stefy kurhanu wyznaczone arbitralnie: Fredet zone – centralna strefa, pozbawiona pochówków wtórnych z późnej epoki brązu (PEB) i być może chroniona przed ich umieszczaniem;

Begravelsezone – strefa funeralna z licznymi pochówkami wtórnymi PEB; Rituel zone – strefa rytualna z obiektami kultowymi i zespołami krzemiennymi PEB. Niebieskie okręgi prezentują frekwencję

zabytków krzemiennych w obrębie eksplorowanych sektorów (rys. M. Mikkelsen, M. Masojć)Fig. 6.49. Torup Høje, Fjelsø. Zones of the barrow arbitrarily determined: Fredet zone – central zone, devoid of secondary burials from the late Bronze Age (LBA) and possibly protected before the burials were placed;

Begravelsezone – funeral zone with numerous LBA secondary burials; Rituel zone – ritual zone with cult objects and LBA flint assemblages. Blue circles represent frequency of flint artefacts within explored sectors

(drawing by M. Mikkelsen, M. Masojć)

121


kwadratowy położony bliżej podstawy kurhanu, obejmujący pozostałość pary obiektów posłupo-wych jest liczebniejszy w zabytki krzemienne (ryc. 6.50). Położony jest również bezpośrednio przed zespołem pionowo stojących głazów. Wystąpił na nim tłuk kamienny, przekłuwacz, 5 wyrobów doraźnie retuszowanych i 7 rdzeni.

Niełatwy do interpretacji jest sektor D, któ-ry położony jest w miejscu przecięcia dwóch rowów fundamentowych, obejmując część za-chodnią większego z nich (ryc. 6.50). Nie znamy wzajemnej relacji stratygraficznej tych dwóchobiektów. Dodatkowo na wielkość zespołu sektora D i na jego stan zachowania mogło mieć wpływ znaczne zniszczenie jego wschodniej części przez wkopy rabunkowe. Frekwencja zabytków na tej przestrzeni jest wysoka, sto-sunkowo regularna, wahając się w przedziale 100-200 artefaktów. Obecne są zarówno rdzenie,

jak i narzędzia. Jeśli większy obiekt rowkowy był przestrzenią zamkniętą to wówczas można by oczekiwać zalegania na całej jego powierzch-ni materiału krzemiennego – analogicznie do domów kultowych z Thy.

Jak wspomniano wcześniej, przebadana zo-stała mała przestrzeń. Czy cały obszar strefy rytualnej zawierał porównywalną liczbę wyro-bów krzemiennych? Nie jesteśmy już w stanie tego stwierdzić. Dystrybucja artefaktów, którą dysponujemy wskazuje, że można mówić o kon-centracjach lokalizowanych w bezpośrednim związku przestrzennym z obiektami kultowy-mi – metry kwadratowe najbliżej obiektów są najobfitsze w zabytki, natomiast rejony naj-bardziej od nich oddalone są najuboższe, co szczególnie widać na przykładzie sektora A, B i częściowo C.

Ryc. 6.50. Torup Høje, Fjelsø. Dystrybucja klas zabytków na tle frekwencji w poszczególnych eksplorowanych sektorach strefy rytualnej z późnej epoki brązu (rys. M. Mikkelsen, M. Masojć)Fig. 6.50. Torup Høje, Fjelsø. Distribution of classes of artefacts confronted with their frequency

in individual explored sectors of the ritual zone from the late Bronze Age (drawing by M. Mikkelsen, M. Masojć)

6.5.8. SUROWIECW stosunku do dwukrotnie liczniejszego

zespołu krzemiennego z Grydehøj, inwentarz Torup Høje jest przeszło sześciokrotnie lżejszy.

Ten stosunek wagowy odzwierciedla różni-cę w wielkości surowca wykorzystywanego na obu stanowiskach. Surowiec z Torup Høje

122

ROZDZIAŁ 6

– powszechny lokalnie skandynawski krzemień senoński, zbierany zapewne z najbliższych do-stępnych odsłonięć morenowych, obecny był na stanowisku w postaci niewielkich konkrecji. Świadczą o tym niewielkie rozmiary zarówno półsurowca jak i rdzeni (ryc. 6.51). Być może krzemień pozyskiwany był w obrębie wzniesie-nia Torup Høje, na którym zlokalizowana jest grupa kurhanów. Istniejące powszechnie wokół kurhanu współczesne dzikie piaśnice, częściowo niszczące jego strukturę, odsłaniały liczne natu-ralne konkrecje analogiczne do wykorzystywa-nych na stanowisku przez społeczność z późnej epoki brązu. Różnice w proporcjach obu ze-społów (Grydehøj i Torup Høje) nie są może znaczne, lecz jednak czytelne w zestawieniach. Średnia długość rdzeni różni się ponad 1,2 cm

na korzyść zespołu z Thy. Największe z rdzeni z Grydehøj przekraczały rozmiarami 10 cm, podczas gdy rdzenie z Torup Høje sporadycz-nie osiągały wielkość 6-7 cm. Zestawienia obu zespołów wyraźnie obrazują różnice w ich proporcjach (Grydehøj – tab. X; Torup Høje – tab. XXII).

Zespół krzemienny z Torup Høje zachowany jest w dobrym stanie, nie nosi śladów patyny, a jedynie 1,27% (45 sztuk) zabytków wykazuje ślady działania ognia. Wartości te świadczą, iż kontakt zabytków z ogniem miał miejsce raczej przypadkowo. Podczas gdy w Grydehøj zabytki przepalone znajdowano w przestrzeni, gdzie zarejestrowano miejsce niecenia ognia w domu kultowym, w Torup Høje ich dystrybucja nie wykazywała takich relacji przestrzennych.

6.5.9. TECHNOLOGIA

Charakterem wykonania i cechami tech-nologicznymi zespół krzemienny Torup Høje zbliżony jest do zespołów występujących na osadach z późnej epoki brązu. Jest on również analogiczny do znanych zespołów krzemien-nych z domów kultowych Thy (por. uwagi do-tyczące Grydehøj – rozdział 6.1 oraz Høghs Høj

– rozdział 6.2). Tu również redukcja odbywała się na miejscu. Wśród poszczególnych obiektów kultowych rozbijano konkrecje krzemienne, redukowano je i porzucano. W masowym ma-teriale znajdują się tłuki kamienne wykazujące ślady użytkowania.

Ryc. 6.51. Torup Høje, Fjelsø. Krzemienny materiał masowy z jednego z eksplorowanych sektorów oraz tłuk kamienny z czytelnymi śladami użytkowania (fot. autor)

Fig. 6.51. Torup Høje, Fjelsø. Flint mass material from one of the explored sectors and a hammerstone with visible traces of use (photograph by author)

123


6.5.10. RDZENIE

Podobnie jak reszta zespołu z Torup Høje, również rdzenie nie odbiegają od innych in-wentarzy z późnej epoki brązu, w tym również od zespołów towarzyszących strukturom kulto-wym (ryc. 6.52; tabl. 28; tab. XVIII). W stosunku do zespołu z Grydehøj oraz Høghs Høj dostrze-galna jest jednak pewna odmienność. Jest to, moim zdaniem, konsekwencją wspomnianych wyżej różnic w proporcjach zabytków, wynika-jących z kolei z różnic w wielkościach dostęp-nych konkrecji krzemiennych. Dostrzegalna jest tu bowiem przewaga w redukcji rdzenia jed-nopiętowego, sięgająca ponad 43% wszystkich rdzeni (22% w Grydehøj, 21% w Høghs Høj) kosztem zupełnego braku rdzeni wiórowych oraz sporadycznej obecności rdzeni krążko-wych (zarówno bez zaprawy, jak i z zaprawą). Zdecydowanie większe bryły z Thy łatwiej było rozbijać po obwodzie czy to jednostronnie, czy

obustronnie. Małe konkrecje z Torup prawdo-podobnie rozpadały się przy próbach dookolnej eksploatacji, stąd prawie jej tutaj nie stosowano (łącznie 7 rdzeni krążkowych).

Podobny jest natomiast udział procentowy wśród rdzeni amorficznych, sięgający około 40%we wspominanych tu zespołach. Formy te wy-kazują doraźny sposób traktowania bryły, bez zaprawy przygotowawczej, ukierunkowany na pozyskanie jednego bądź kilku ostrokrawędzi-stych odłupków bądź okruchów. Zupełny brak rdzeni wiórowych jest również wypadkową wielkości surowca i stosowanej technologii.

Zaprawa i zabiegi naprawcze stosowane były sporadycznie, o czym świadczy udział produktów zaprawy, poniżej 2% półsurowca, zarówno w Torup Høje, jak i w zespołach z do-mów kultowych Thy (tab. XXI).

Ryc. 6.52. Torup Høje, Fjelsø. Rdzenie jednopiętowe (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.52. Torup Høje, Fjelsø. Single-platform cores (photograph by M. Jórdeczka)

6.5.11. PÓŁSUROWIECJeszcze bardziej niż w przypadku obiektów

z Thy, w Torup Høje cała produkcja w eksplo-rowanej przestrzeni miała charakter wyłącznie odłupkowy (tab. XIX). Półsurowiec wiórowy jest przypadkowy i ma tylko wymiar metrycz-ny. Uzyskany został jedynie w postaci korowej (powyżej 50% kory).

Całość półsurowca wykazuje wspólne cechy: są to formy najczęściej krótkie i krępe, o sze-rokich piętkach, bardzo wyraźnych punktach uderzeń, wyraźnych sęczkach. Dominuje półsu-rowiec korowy. Obok niego, na drugim miejscu, występują odłupki negatywowe mające nega-tywy na stronie górnej zgodne z kierunkiem odbicia odłupka, co potwierdza bezwzględną

dominację redukcji jednopiętowej. Odłupki o przebiegu negatywów na stronie górnej in-nym niż jednokierunkowy nie przekraczają 4% debitażu, przy blisko 45% udziale odłupków o jednokierunkowym przebiegu negatywów.

Analiza piętek półsurowca oraz narzędzi pokazuje, że w całości zespołu dominują piętki korowe, bądź naturalne (tab. XXI), co pokrywa się z obserwacjami z obiektów z Thy. Odmien-ność, jaką zaobserwowano, to zupełny brak zaprawy wśród półsurowca i narzędzi z Torup Høje. Przygotowanie czytelne jest na około 30% debitażu. Te tendencje powtarzają się również wśród narzędzi. Tu przygotowanie czytelne było na jedynie 14% narzędzi przy zupełnym

124

ROZDZIAŁ 6

braku zaprawy i ponad 85% udziale narzędzi nie wykazujących żadnej zaprawy przygoto-wawczej.

W tym świetle zespół z Torup Høje prezen-tuje się jako nieznacznie gorzej przygotowany w stosunku do zespołów z Thy, co przy ana-logicznej technologii redukcji, jest wynikiem sygnalizowanej już różnicy w proporcjach ze-społu. Wytwórcy o zbliżonych umiejętnościach gorzej radzili sobie z drobniejszym materiałem krzemiennym z Torup Høje.

Jak wspomniano wcześniej, proporcje ze-społu z Torup Høje są mniejsze niż zespołów

z Thy. Średnia długości odłupków mieści się w przedziale 20-30 mm i szerokości około 25 mm (tab. XXII; ryc. 6.54). Porównując rozmia-ry półsurowca z zespołem z Grydehøj widać, iż wszystkie średnie wielkości są około 1 cm większe w zespole z Thy. W ogólnym obrazie inwentarz z Torup Høje jest zespołem o nie-znacznie mniejszych rozmiarach półsurowca, w tym również wiórowego. Twardy tłuk i brak zaprawy powodował, że półsurowiec był amor-ficzny, krępy oraz stosunkowo gruby. Mimoróżnic w proporcjach surowca, grubość zabyt-ków w obu zespołach jest zbliżona.

Ryc. 6.53. Torup Høje, Fjelsø. Odłupki nożowate, o jednej krawędzi tnącej oraz drugim boku w postaci naturalnego tylca (fot. M. Jórdeczka)

Fig. 6.53. Torup Høje, Fjelsø. Knife-like flakes, with one cu�ing edge and the other side in the form of natural backed edge (photograph by M. Jórdeczka)

Ryc. 6.54. Torup Høje, Fjelsø. Wielkości półsurowca (rys. autor)Fig. 6.54. Torup Høje, Fjelsø. Sizes of blanks (drawing by the author)

125


6.5.12. NARZĘDZIA

Grupa narzędzi strefy rytualnej Torup Høje wykazuje reprezentatywne cechy narzędzi bę-dących elementem krzemieniarstwa z późnej epoki brązu, wśród których wymienić należa-łoby brak dbałości o formę wyrobu, doraźność przygotowania, częste wykorzystywanie okru-chów bądź odłupków korowych, a także ogra-niczony zestaw kategorii narzędziowych.

Wśród kategorii narzędzi formalnych z To-rup Høje, w liczbie 16 sztuk, obecny jest rylec (ryc. 6.55: 1, 2), drapacze (ryc. 6.55: 3, 4), prze-kłuwacze (tabl. 29; ryc. 6.56) oraz narzędzia wnękowe (tabl. 30: 1, 2, 5, 10, 11). Jest to zestaw jeszcze bardziej uproszczony w stosunku do grup narzędziowych z Grydehøj czy Høghs Høj. Narzędzia doraźne, reprezentowane przez odłupki i okruchy fragmentarycznie retuszowa-ne, oraz półsurowiec noszący ślady użytkowa-nia były w zespole zdecydowanie liczniejsze niż narzędzia formalne (ryc. 6.57). Łącznie kategoria narzędziowa, uzupełniona jeszcze o 3 tłuki ka-mienne i fragmenty narzędzi nie przekroczyła 100 okazów (tab. XX).

Po raz kolejny w zespole pojawia się rylec (ryc. 6.55: 1, 2) – forma dotychczas w krzemie-niarstwie tego okresu w Skandynawii raczej niespotykana. Fakt, iż obecna jest również w do-mach kultowych w Thy, a w Høghs Høj stanowi nawet istotny ilościowo składnik grupy narzę-dziowej, pozwala na stwierdzenie, iż jest to stały element krzemieniarstwa obiektów kultowych późnej epoki brązu. Zabytek z Torup Høje jest formą wykonaną na okruchu, co uznane może już być za pewną regułę. Do produkcji rylców

używano zazwyczaj płytkowatych okruchów, wykorzystując ich naturalną grubość do spo-rządzania wierzchołków rylcowych. Omawiana forma jest okazem zdwojonym rylca jedynaka. Jeden z wierzchołków ukształtowany został dwoma odbiciami rylcowymi. Rylec przeanali-zowano pod kątem zachowanych śladów użyt-kowania (por. rozdział 8, poświęcony funkcji wyrobów).

Drapacze reprezentowane są przez dwa oka-zy. Są to formy na odłupkach, krótkie i krępe, z których jeden posiada dodatkowy retusz krawędzi (ryc. 6.55).

Najbardziej rozbudowaną grupą są przekłu-wacze (ryc. 6:56; 6:58; tabl. 29). Podobnie jak w Grydehøj, znajdują się tu wyroby, których żądła przygotowane zostały za pomocą retuszu w różnym stopniu zatępiającego (tabl. 29: 3, 6, 7), a także formy ukształtowane szeregiem wnęk (tabl. 29: 1, 2, 4, 5, 8, 9). Brak dbałości o mate-riał wyjściowy dla narzędzi jest powszechny również w tej kategorii. Wybierano okruchy, amorficzne odłupki bądź rdzenie, a w jednymprzypadku przekłuwacz wykonano na silnie zeolizowanym kawałku żwirka krzemiennego (ryc. 6.56: prawy dół). Kilka form wykazuje jednak dość staranne przygotowanie żądeł. Są to dwa przekłuwacze na okruchach, o dosyć przenikliwych żądłach, oraz masywna forma o częściowej bifacjalnej obróbce krawędzi zbie-gających się w szeroki pik (ryc. 6.58).

Pozostałe narzędzia z Torup Høje to obłęczni-ki (tabl. 30: 1, 2, 5, 9-11) i wyroby fragmentarycz-nie retuszowane bądź wykazujące makrosko-

Ryc. 6.55. Torup Høje, Fjelsø. 1-2 – rylec; 3-4 – drapacze (fot. M. Jórdeczka; rys. autor)Fig. 6.55. Torup Høje, Fjelsø. 1-2 – burin; 3-4 – end-scrapers (photograph by M. Jórdeczka; drawing by the author

126

ROZDZIAŁ 6

powe ślady użytkowania. Narzędzia wnękowe posiadają najczęściej pojedyncze wnęki, przy większej ich liczbie krawędzie przybierają po-stać wnękowo-zębatą (tabl. 30: 1, 5).

Jak wspomniano, omawiany tu kurhan ze strefą rytualną posiadał długą historię wyprze-

dzającą epizody z późnej epoki brązu. Ślady tej historii czytelne były nie tylko w kolejnych przebudowach kopca i kolejnych pochówkach, lecz również w pozyskanym materiale krze-miennym. W analizowanym zespole związanym ze strefą rytualną znalazły się co najmniej dwa

Ryc. 6.56. Torup Høje, Fjelsø. Przekłuwacze (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.56. Torup Høje, Fjelsø. Perforators (photograph by M. Jórdeczka)

Ryc. 6.57. Torup Høje, Fjelsø. Odłupki ze śladami użytkowania (fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.57. Torup Høje, Fjelsø. Flakes with traces of use (photograph by M. Jórdeczka)

127


Ryc. 6.58. Torup Høje, Fjelsø. Przekłuwacze (rys. autor; fot. M. Jórdeczka)Fig. 6.58. Torup Høje, Fjelsø. Perforators (drawing by the author; photograph by M. Jórdeczka)

128

ROZDZIAŁ 6

wyroby o starszej, neolitycznej, ewentualnie wczesnobrązowej metryce (tabl. 30: 3, 4). Prócz tego, z przestrzeni poza omawianymi sektora-mi pochodzi grocik sercowaty oraz masywny, bardzo regularny fragment wióra, długości

blisko 15 cm, również związany z najstarszym, neolitycznym epizodem funkcjonowania sta-nowiska. Poza strefami eksploracji znaleziona została ponadto skałka, być może pochodząca również z późnej epoki brązu.

129

Na znacznych obszarach europejskich krze-mieniarstwo z późnej epoki brązu przybiera za-skakująco zunifikowaną postać (Edmonds 1995;Lech, Piotrowska 1997; Högberg 2004, 2009; Libera 2006; Ballin 2010; Bronowicki, Masojć 2010; Eriksen 2010). Analogiczna jednorodność jest czytelna również na terenach bardziej od-ległych od Europy Centralnej, m. in. na Bliskim Wschodzie (Rosen 1996, 1997). W uproszczeniu, dla obszarów Skandynawii charakteryzuje się ono: • wyłącznym używaniem twardego tłuka w pro-

dukcji krzemieniarskiej,• uproszczoną redukcją rdzenia wyłącznie

odłupkowego, głównie amorficznego, bądźwielokierunkowego, pozbawionego zabie-gów przygotowawczych,

• produkcją odłupków przy znacznej liczbie okruchów,

• rezygnacją z wielu klas narzędzi formal-nych,

• produkcją narzędzi doraźnych,• użytkowaniem ostrych krawędzi odłupków

bez wtórnej ich modyfikacji.Tak zarysowanemu obrazowi krzemieniar-

stwa, określanego często mianem doraźnego, towarzyszy również jego odmienna postać, charakteryzująca się znacznym zaawansowa-niem technologicznym i dbałością formalną. Dualizm ten obecny jest na stanowiskach pol-skich, z północnych Niemiec, ale szczególnie wyraźnie dostrzegalny jest właśnie na terenie południowej Skandynawii (Högberg 2010). Ma-nifestacją tej odmiennej postaci krzemieniarstwa jest produkcja i wykorzystywanie specyficznego

jedynie dla późnej epoki brązu narzędzia krze-miennego, jakim jest nóż tylcowy (określany m.in. dla odróżnienia od form krępych, dużym nożem tylcowym).

Wraz z postępem badań nad europejskim krzemieniarstwem ze schyłku epoki brązu, ten w miarę prosty dualizm technologiczny przybierze zapewne bardziej złożoną postać, urozmaiconą o szereg lokalnych wariantów technologicznych. Przykładem takiego lokal-nego zróżnicowania mogą być dwa stanowiska z południowej Szwecji – Apalle i Hallunda, na których zaobserwowano obecność technolo-gii odmiennej od opisanych powyżej. Na obu stanowiskach produkowane były za pomocą twardego tłuka niewielkich rozmiarów odłupki pozyskiwane z małych rdzeni o zaprawionej odłupni, charakteryzujące się zaprawioną, rom-boidalną piętką (Högberg 2009, 253-256).

Jak pokazała prezentacja zespołów osadni-czych, duże noże tylcowe występują powszech-nie w obrębie zagród mieszkalnych z późnej epoki brązu na obszarze Skandynawii. Na ob-szarach położonych bardziej na południe nie jest on już tak powszechny. Na terenie ziem polskich jego egzemplifikacją są noże typu Zelez centralnej Polski. Więcej uwag temu zagadnie-niu poświęconych zostanie w części rozdziału dotyczącej typologii wyrobów krzemiennych. Warto podkreślić, iż duży nóż tylcowy nie jest ewolucyjnym elementem cyklu rozwoju narzę-dzi żniwnych, zastępującym sierpy wczesnej epoki brązu, lecz stanowi zupełnie nową jakość, jest niezależnym „wynalazkiem” późnej epoki brązu (Högberg 2010, ryc. 3) .

7. ZAGADNIENIA TECHNOLOGICZNO-TYPOLOGICZNE KRZEMIENIARSTWA

7.1. ASPEKTY TECHNOLOGICZNE

130

ROZDZIAŁ 7

Duże noże tylcowe są nieobecne w zespołach stref rytualnych południowej Skandynawii, gdzie krzemieniarstwo występuje wyłącznie w postaci oportunistycznej, doraźnej. Analizo-wane w pracy zespoły krzemienne mają charak-ter homogeniczny. Występują na ograniczonych przestrzennie powierzchniach i zawierają pełne cykle operacyjne produkcji krzemieniarskiej, od naturalnych konkrecji krzemiennych po narzę-dzia wykazujące ślady użytkowania. Produkcja krzemieniarska odbywała się bezpośrednio w obrębie stref rytualnych, tam również pro-dukty finalne (narzędzia) były użytkowane,a w etapie końcowym tam dochodziło do de-pozycji zespołów.

Zespoły krzemienne analizowane były za pomocą dynamicznej analizy technologicz-nej. Klasyfikowanie wyrobów krzemiennychwedług etapów ich wytwarzania, w obrębie następujących po sobie sekwencji umożliwiło z jednej strony wykazanie kompletności czę-

ści analizowanych zespołów, z drugiej zaś, zweryfikowanie ich homogeniczności. Jest tometoda powszechnie stosowana w analizie zespołów krzemiennych różnych epok (Schild 1980). Hierarchiczna klasyfikacja artefaktów,bazująca na cechach technologicznych, według sekwencji ich wytwarzania skonstruowana zo-stała na potrzeby analizy zespołów stref kulto-wych. Uwzględnia ona miejsce wyrobów krze-miennych w obrębie cyklu produkcyjnego oraz zawiera kategorie poszczególnych zabytków obecnych w zespołach, od rdzeni po narzędzia, wraz z ich typami.

Strukturę poszczególnych zespołów w ujęciu dynamicznym przedstawiają zbiorcze zesta-wienia tabelaryczne zamieszczone na końcu pracy. Zawierają również informacje dotyczące rozmiarów poszczególnych kategorii wyrobów, charakteru piętek itp. Częściowo te informacje uwzględnione zostały w tekście przy prezentacji poszczególnych zespołów ze stref rytualnych.

7.2. DYNAMICZNE UJĘCIE ZESPOŁÓW STREF RYTUALNYCH7.2.1. SUROWIEC (I)

I.1. Otoczaki, konkrecje,Surowiec krzemienny w postaci niemody-

fikowanych intencjonalnie konkrecji trafiał dostref rytualnych zapewne w znacznych ilo-ściach. Wstępna selekcja w miejscu pozyskania surowca raczej nie miała miejsca. W koncepcji pozyskania ostrokrawędzistych produktów krzemiennych nie było sensu eliminowania spękanych brył krzemienia, gdyż znakomicie spełniały one pożądane funkcje. Dostarczane bryły krzemienne były w znacznej większości wykorzystywane, o czym świadczy np. nie-wielka liczba konkrecji (8 sztuk) w stosunku do rdzeni (509 sztuk) w strukturze domu kultowe-go Grydehøj.

Surowcem skalnym wykorzystywanym w krzemieniarstwie analizowanych stref kul-towych jest wyłącznie krzemień. Jako narzę-dzia do produkcji krzemieniarskiej wykorzy-stywano tłuki kwarcytowe, niejednokrotnie o znacznej wadze i rozmiarach. Pozyskiwanie surowca odbywało się na zasadzie zbliżonej do jego eksploatacji – dominowało doraźne,

oportunistyczne podejście, polegające na zbie-raniu surowca w miejscach najbliżej położonych wobec planowanego miejsca rdzeniowania. W krajobrazie północnej Jutlandii krzemień jest powszechnym i łatwo dostępnym surowcem. Występuje zarówno w złożach pierwotnych, jak i wtórnych. Zbierano więc zapewne bryły krzemienne i rumosz krzemienny, zalegający we wtórnym położeniu, w najbliższym sąsiedztwie domów kultowych. Nie stosowano górniczych metod pozyskiwania surowca. Najczęściej wy-korzystywanym był skandynawski krzemień senoński.

Pomiędzy poszczególnymi zespołami do-strzegalne są różnice w wielkościach konkrecji, co znajduje odzwierciedlenie w proporcjach artefaktów krzemiennych. Dla przykładu, zarówno surowiec, jak i wyroby krzemienne z Grydehøj wykazują się znacznie większymi proporcjami w stosunku do zespołu z Torup Høje, co jest wynikiem zróżnicowania regional-nego wtórnych złóż tego samego surowca.

131

ZAGADNIENIA TECHNOLOGICZNO-TYPOLOGICZNE KRZEMIENIARSTWA

II.1. Rdzenie zaczątkowe, obłupnieII.2. Półsurowiec korowy II.2.1. Odłupki korowe > 50% kory II.2.2. Wióry korowe > 50% koryII.3. Produkty zaprawy II.3.1. Zatępce II.3.1.1. Zatępce jednostronne II.3.1.2. Zatępce dwustronne II.3.2. InneII.4. Łuski korowe

Dostarczone konkrecje krzemienne podle-gały rdzeniowaniu przybierającemu najczęściej postać kawałkowania, czyli rozbijania na frag-menty za pomocą twardego tłuka. Prowadziło ono zwykle do powstania kilku amorficznychfragmentów znacznych rozmiarów. Świadec-twem rozbijania są częste ślady wielokrotnych uderzeń na rdzeniach i dużych okruchach, służących następnie jako rdzenie o mniejszych rozmiarach. Zaprawa przygotowawcza w zasa-dzie nie była stosowana. Za postawę uderzeń wybierano bądź najbardziej dogodną natural-ną powierzchnię bryły, bądź płaską platformę uzyskaną z rozkawałkowania konkrecji. Często nie była to powierzchnia intencjonalna sensu stricte, czyli negatywowa po odłupku, lecz po-wierzchnia będąca wynikiem rozkawałkowania, pęknięcia bryły na skutek silnego uderzenia.

Konkrecje bez przygotowania bądź okruchy uzyskane przez kawałkowanie służyły do uzy-skania pojedynczego bądź kilku odłupków ko-rowych, po czym zazwyczaj rdzeń porzucano. Średnio stanowią one 5-7% wszystkich rdzeni (tab. 7.1).

Wśród pojedynczych form technicznych występują zatępce, najczęściej jednostronne, posiadające zazwyczaj powierzchnie korowe. Są to formy uproszczone w stosunku do zatępców znanych z przemysłów o rozwiniętej zaprawie przygotowawczej. Ich zatępiska składają się z pojedynczych nagatywów odbić. Istnieje przy tym możliwość błędnego potraktowania jako zatępiska krawędzi rdzenia dyskoidalnego dwustonnego jeśli zostałaby ona zniesiona.

We wczesnej fazie rdzeniowania powstawa-ły odłupki, rzadziej wióry całkowicie korowe i takie gdzie kora zajmowała powyżej 50% po-wierzchni strony górnej. Jest to jedna z bardziej licznych kategorii w całej strukturze zespołów. W przypadku domów kultowych jest to odpo-wiednio 44% całości półsurowca w Grydehøj i 53% w Høghs Høj, natomiast 47% w strefierytualnej kurhanu Torup Høje. Często również wyroby te wykorzystywane były do produkcji narzędziowej, np. powszechne jest wykonywa-nie drapaczy na całkowicie korowych odłup-kach. Stąd niejednokrotnie pozyskanie sporego w rozmiarach odłupka korowego stanowiło końcowy etap eksploatacji rdzenia.

Opisane traktowanie surowca krzemienne-go, �n. kawałkowanie konkrecji poprzez silneobtłukiwanie, szczególnie w specyficznym kon-tekście przestrzennym w jakim się ono odby-wało, wskazywać może na włączanie produkcji krzemieniarskiej w sferę zabiegów rytualnych. Spektakularne roztrzaskiwanie dużych brył na szereg mniejszych okruchów mogło stanowić jeden z zabiegów ceremonialnych w domach kultowych.

7.2.2. WCZESNA FAZA RDZENIOWANIA (II)

Tab. 7.1. Rdzenie i produkty zaprawy wczesnej fazy rdzeniowaniaTable. 7.1. Cores and products of preparation from the early phase of coring

StanowiskoRdzenie zaczątkowe

Produkty zaprawyZatępce

jednostronneZatępce

dwustronneInne/

Nieokreślonesuma %1 suma suma suma

Grydehøj 40 7,8522 8 3

1,92%2

Høghs Høj 25 4,97 1

0,8%2

Torup Høje 5 59 – 6

1,9%2

1 Odsetek w kategorii rdzeni. 2 Odsetek w kategorii półsurowca.

132

ROZDZIAŁ 7

III.1. Rdzenie III.1.1. Rdzenie jednopiętowe III.1.1.1. odłupkowe III.1.1.2. wiórowe III.1.2. Rdzenie o dwóch równorzędnych

odłupniach/piętach3

III.1.2.1. odłupkowe III.1.2.2. wiórowe III.1.3. Odłupkowe rdzenie krążkowe III.1.3.1. jednostronne (bez zaprawy pię-

ty) III.1.3.2. dwustronne (o zaprawionej pię-

cie) III.1.4. Odłupkowe rdzenie klockowate ze

zmienioną orientacją III.1.5. Odłupkowe rdzenie amorficzne, wie-

lokierunkoweIII.2. Półsurowiec III.2.1. Odłupki (korowe <50% i bezkoro-

we) III.2.1.1. zgodno kierunkowe – odłupki

mające negatywy na stronie górnej zgodne z kierunkiem odbicia odłupka

III.2.1.2. przeciwno kierunkowe/dwukie-runkowe – odłupki mające negatywy na stronie górnej przeciwne bądź zgodne i przeciwne do kierunku odbicia odłupka

III.2.1.3. skośne/prostopadłe – odłupki negatywowe mające na stronie wierzch-niej negatyw, którego oś przesunięta jest w stosunku do osi pozytywu odłupka o kąt ostry do prostego

III.2.1.4. wielokierunkowe – odłupki z wie-lokierunkowymi negatywami

III.2.2. Wióry (korowe <50% i bezkorowe) III.2.2.1. zgodno kierunkowe III.2.2.2. dwukierunkowe III.2.2.3. wielokierunkowe

W grupie wyrobów zaliczonych do rdzenio-wania zaawansowanego znalazły się rdzenie wykazujące więcej niż pojedyncze odbicia, do-datkowo obejmujące jego znaczną powierzch-nię. W obrębie półsurowca znalazły się tu wióry i odłupki bezkorowe bądź posiadające korę (powierzchnię naturalną) obejmującą poniżej 50% powierzchni strony górnej.

W analizowanych zespołach nie stwierdzono stosowania techniki bipolarnej. Mimo iż jest ona w zasadzie stałym elementem zespołów kojarzonych z �w. późnym krzemieniarstwem,na terenie południowej Skandynawii w późnej epoce brązu w zasadzie nie występuje.

Udział zabytków w poszczególnych kate-goriach grupy zaawansowanego rdzeniowania został przedstawiony w zestawieniach tabela-rycznych na końcu pracy. Z bardziej ogólnych obserwacji zwraca uwagę dominacja dwóch kategorii: form jednopiętowych i rdzeni krąż-kowych bez zaprawy. Rdzenie jednopiętowe, odłupkowe stanowią ponad 20% wszystkich rdzeni w zespołach, a w przypadku Torup Høje wartość ta przekracza 40% (tab. 7.2). Jednopię-towość zespołów potwierdza również dominu-

7.2.3. ZAAWANSOWANE RDZENIOWANIE (III)

Tab. 7.2. Procentowe zestawienie najliczniejszych kategorii rdzeni i półsurowca w grupie zaawansowanego rdzeniowania. Szczegółowe zestawienia wszystkich typów

znajdują się w zestawieniach tabelarycznych dla poszczególnych stanowiskTable. 7.2. Percent comparison of the most numerous categories of cores and blanks

in the group of advanced coring. All types are presented in detail in tables for individual sites

Kategoria rdzeni / półsurowca Grydehøj Høghs Høj Torup Højerdzenie odłupkowe, jednopiętowe 22,78 21,5 43,0odłupkowe rdzenie krążkowe jednostronne 16,4 18,9 6,0pozostałe rdzenie sekwencji III 12,55 9,2 5,0łącznie4 51,73 49,6 54,0

odłupki zgodno kierunkowe 38,99 27,7 44,0pozostały półsurowiec sekwencji III 13,61 17,2 6,8Razem4 52,6 44,9 50,8

3 W tym klasyczne dwupiętowe. 4 Odsetek wszystkich rdzeni w zespole. 5 Odsetek całości półsurowca w zespole.

133


jący udział odłupków zgodno kierunkowych w zespołach, zawsze przekraczający 1/4 całości półsurowca.

W przypadku kategorii rdzeni krążkowych warto zwrócić uwagę, iż mimo stosowanego wymiennie terminu „jednostronny/dwustron-ny” oraz „z zaprawą/bez zaprawy”, nie chodzi tutaj o obecność zaprawy pięty, analogiczną do rdzeni krążkowych przemysłów środkowo-paleolitycznych. Mimo iż rdzenie dwustronne

przypominać mogą ideę rdzenia z zaprawą pię-ty, faktycznie są one rdzeniami redukowanymi na obwodzie w jednym kierunku i, w mniejszej liczbie okazów, z kontynuacją redukcji na ob-wodzie w kierunku przeciwnym. Finalna postać tych rdzeni przypominać może rdzenie krąż-kowe paleolitu środkowego. Stosowany więc termin „jednostronny” i „dwustronny” wydaje się bardziej adekwatny.

7.2.4. EKSPLOATACJA KOŃCOWA (IV)

IV.1. Produkty naprawy rdzeniaIV.2. Rdzenie szczątkowe

Do grupy końcowego rdzeniowania zaliczo-no wyroby związane z podejmowanymi spora-dycznie próbami naprawy rdzenia. Wprawdzie wśród wyrobów krzemiennych stref kultowych nie zanotowano form odpowiadających takim zabiegom, znane są one ze stanowisk osadni-

czych z późnej epoki brązu omawianego regio-nu. Obok produktów naprawy drugą kategorią są rdzenie na końcowym etapie eksploatacji. W charakteryzowanych zespołach ich frekwen-cja waha się w przedziale 2-3% grupy rdzeni. Zazwyczaj rdzenie szczątkowe reprezentują silnie zredukowane okazy, na których licznych płaszczyznach widoczne są negatywy wskazu-jące na wielokrotną zmianę orientacji bryły.

7.2.5. ODPADY I WYROBY NIEOKREŚLONE (V)

V.1. Nieokreślone odłupki/wióryV.2. Łuski bezkorowe V.3. Okruchy

Wyroby krzemienne tej sekwencji trudno jednoznacznie przypisać do konkretnego etapu rdzeniowania. Zaliczyłem tu półsurowiec nie-określony, który z racji swojej fragmentaryczno-ści nie poddaje się bliższym charakterystykom. Łuski bezkorowe natomiast pochodzą głównie z zaawansowanych faz rdzeniowania, mogą również stanowić odpad z produkcji narzędzio-wej – retuszowania.

Okruchy w zespołach krzemiennych z późnej epoki brązu stanowią stały, znaczący kompo-nent. Były one traktowane przez użytkowników

na równi z półsurowcem, na co wskazuje częste wykorzystywanie ich jako narzędzi, zarówno tych retuszowanych, jak i form funkcjonalnych, dorywczych. Sposób podejścia do rdzeniowa-nia, oparty na fragmentowaniu i pozyskiwa-niu ostrokrawędzistych fragmentów skalnych, powodował powstawanie okruchów w trakcie różnych etapów rdzeniowania. Stąd ta kategoria zabytków nie została przypisana konkretniej se-kwencji. Frekwencja okruchów waha się między 20-30% w Grydehøj i Torup Høje. Jednoprocen-towy udział okruchów w Høghs Høj jest wyni-kiem ich wtórnego wyeliminowania z zespołu (patrz: uwagi w ustępie poświęconym krzemie-niarstwu domu kultowego – rozdział 6.2).

7.2.6. NARZĘDZIA (VI)

VI.1. Narzędzia retuszowaneVI.2. Narzędzia funkcjonalneVI.3. Narzędzia do produkcji kamieniarskiej

Do kategorii narzędzi zaliczone zostały wszystkie wyroby retuszowane oraz artefakty uznane za narzędzia funkcjonalne noszące ma-kroskopowo czytelne ślady użytkowania. W tej sekwencji znalazły się też przedmioty wykorzy-stywane w produkcji krzemieniarskiej, również noszące jednoznaczne ślady pracy.

Według zastosowanej metody klasyfikacjidynamicznej, zespoły stref rytualnych wykazują strukturalną zgodność w udziałach procento-wych wyrobów krzemiennych poszczególnych sekwencji, a w zasadzie taką zgodność wykazują zespoły z Grydehøj i Torup Høje, natomiast znacznie odbiega od nich zespół z domu kul-towego Høghs Høj (ryc. 7.1). Jest to skutkiem wspomnianej juz wtórnej selekcji części zespołu Høghs Høj. Brakujące tam okruchy i łuski osza-cowano hipotetycznie zgodnie z ich frekwencją

134

ROZDZIAŁ 7

w pozostałych zespołach, co pozwoliło przyjąć, iż zespół pierwotnie zbliżony był wielkością do domu kultowego Grydehøj. Przy takim ujęciu, dołączając okruchy i łuski, które nie znalazły się w strukturze inwentarza, zespół z Høghs Høj odpowiadałby strukturze pozostałych dwóch zespołów (ryc. 7.1: w ramce po prawej).

Jeśli założenie potencjalnej wielkości inwen-tarza krzemiennego z domu kultowego Høghs Høj jest poprawne, wskazywałoby to na ist-nienie pewnego schematu struktury zespołów krzemiennych stref rytualnych. Różni się on od kompozycji zespołów znanych ze stanowisk osadniczych o podobnej chronologii, choćby udziałem form negatywowych, których na tych

drugich jest zawsze niepomiernie mniej, po-dobnie zresztą jak okruchów (np. w Bjerre 7 – rdzenie stanowią 1,37% inwentarza, okruchy 13,9 – zob. tab. I).

Wskazywać to może na jeszcze dalej po-suniętą doraźność działań krzemieniarskich, niż to miało miejsce w produkcji na potrzeby gospodarcze. W domach kultowych rozbijanie brył stanowiło być może cel sam w sobie i nie miało podłoża pragmatycznego. Jedynie część powstałego półsurowca i odpadów, mniejsza niż na osadach, wykorzystywana była w trak-cie dalszych aktywności w obrębie przestrzeni rytualnych.

Ryc. 7.1. Udział procentowy wyrobów krzemiennych stref rytualnych w obrębie poszczególnych sekwencji klasyfikacji dynamicznej. Sekwencje od I do VI wg opisu w tekście. Dom kultowy Høghs Høj przedstawiony

został dwukrotnie, zgodnie ze stanem faktycznym zespołu (w ramce po lewej) oraz w potencjalnej pierwotnej postaci, przed selekcją okruchów i wraz z łuskami (w ramce po prawej) (rys. autor)

Fig. 7.1. Percent contribution of flint products from ritual zones within individual sequences of dynamic classification. Sequences from I to VI as described in the text. Cult house Høghs Høj is presented twice,

in accordance with the actual state of the assemblage (in the frame on the left) in potentially original form, before the selection of chunks and with chips (in the frame on the right) (drawing by the author)

7.3. STRUKTURA NARZĘDZIOWA

Krzemieniarstwo późnej epoki brązu połu-dniowej Skandynawii nie wykazuje znacznego zróżnicowania typologicznego. Czytelny jest dualizm technologiczny, znajdujący w pewnym stopniu odzwierciedlenie w zestawie narzędzi tego okresu. Noże tylcowe, uzyskiwane w toku zaplanowanej i zaawansowanej technologicz-nie produkcji mającej miejsce zazwyczaj poza osadami, odbiegają znacząco od pozostałego

instrumentarium narzędziowego spotykanego na osadach. Te różnice, i podobieństwa, miał czytelnik sposobność prześledzić w rozdziałach prezentujących zespoły krzemienne z duńskich stanowisk osadniczych i wydobywczo-pracow-nianych. Wypada obecnie zwrócić uwagę na różnice pomiędzy zespołami krzemiennymi z domów kultowych i innych obiektów kulto-wych z późnej epoki brązu, a krzemieniarstwem

135


tego okresu znanym z pozostałych – prezento-wanych w pracy rodzajów stanowisk – osad, warsztatów, depozytów, grobów. W kwestiach typologicznych są to różnice polegające na bra-ku pewnych kategorii zabytków w zespołach związanych z obiektami rytualnymi oraz na obecności tam narzędzi nieznanych ze stano-wisk o innym charakterze. W pierwszym wy-padku chodzi o duże noże tylcowe, w drugim natomiast, o sygnalizowaną już, pojawiającą się po raz pierwszy na stanowiskach południowej Skandynawii kategorię rylców.

Widoczne są również różnice we frekwencji pewnych kategorii narzędziowych, ale do tego typu wniosków baza źródłowa pozostająca w dyspozycji jest niewystarczająca, w głów-nej mierze z powodu braku publikacji zespo-łów krzemiennych z osad. Chodzi tu przede wszystkim o znaczący udział przekłuwaczy oraz narzędzi wnękowych w zespołach z do-mów kultowych, odbiegający od stanowisk osadniczych. Brak porównywalnych zestawień ilościowych pozostawić musi na razie tę kwestię nierozstrzygniętą.

Nie jest celem poniższej prezentacji wyczer-pujące przedstawienie cech i struktury wszyst-kich kategorii narzędziowych krzemieniarstwa z późnej epoki brązu. Zarysowane jego tło ma pozwolić czytelnikowi dostrzec specyfikę struk-tury zespołów z obiektów rytualnych.

W obrębie przedstawionej w poprzednim ustępie sekwencji technologicznej produkcji krzemieniarskiej stref rytualnych w ujęciu dy-

namicznym, kategoria narzędzi jest jej ostatnim etapem. Składa się z wyrobów retuszowanych ułożonych hierarchicznie z podziałem na grupy i podgrupy. Uzupełniona jest o kategorie wyro-bów retuszowanych, na których obserwowalne są ślady użytkowania – narzędzia funkcjonalne, a także o wyroby użyte w produkcji krzemie-niarskiej. Lista jest skonstruowana w taki spo-sób, aby w toku przyszłego rozrastanie się bazy źródłowej można było ją rozbudowywać o kolej-ne kategorie. Z braku czytelnego zróżnicowania części spośród kategorii narzędziowych, nie były one rozbudowywane o specyficzne pod-grupy. Lista nie obejmuje wyrobów z późnej epoki brązu występujących poza geograficznymzasięgiem pracy, jak na przykład noży półtyl-cowych znanych w terenów ziem polskich, czy form z retuszem bifacjalnym.

1. Narzędzia retuszowane 1.1. Noże tylcowe A. typ A (ryc. 7.4: 1) B. typ B (ryc. 7.4: 2) C. typ C (ryc. 7.5: 1) D. typ D (ryc. 7.5: 2) 1.2. Drapacze A. zwykłe B. masywne o zakolonym drapisku C. podkrążkowate i krążkowate 1.3. Zgrzebła 1.4. Rylce A. klinowate B. jedynaki

Ryc. 7.2. Wielkość kategorii narzędziowych w poszczególnych zespołach stref rytualnych północnej Jutlandii (rys. autor)

Fig. 7.2. Size of the tool categories in individual assemblages of ritual zones in northern Jutland (drawing by the author)

136

ROZDZIAŁ 7

A. z wnęką retuszowaną B. z wnęką klaktońską 1.6. Narzędzia zębate 1.6. Odłupki, wióry, okruchy retuszowane 1.7. Fragmenty i nieokreślone narzędzia re-

tuszowane.2. Narzędzia funkcjonalne 2.1. Odłupki, wióry, okruchy ze śladami

użytkowania.3. Narzędzia do produkcji kamieniarskiej 3.1. Tłuczki kamienne 3.2. Retuszery kamienne

7.3.1. NOŻE TYLCOWENajlepiej rozpoznanym i wielokrotnie opisy-

wanym, także w tej pracy, narzędziem z późnej epoki brązu z południowej Skandynawii są noże tylcowe wykonane na wiórach bądź masywnych odłupkach. W literaturze bywają one nazywane w różny sposób (Högberg 2009, tab. 2.4), w ni-niejszej pracy pojawiają się najczęściej jako duże noże tylcowe.

Noże tylcowe wykonane są zazwyczaj z du-żych, szerokich wiórów, bądź odłupków o trój-kątnym lub trapezowatym przekroju. Mają one zaretuszowany tylec wzdłuż jednego z boków bądź jego części. Spotykany jest również tylec, niemodyfikowany retuszem, w postaci natu-ralnej korowej powierzchni, bądź częściowo retuszowany.

Niektóre z noży są dodatkowo retuszowa-ne wzdłuż podstawy krawędzi tnącej (retusz mocujący).

Podjęto szereg prób usystematyzowania dużych noży tylcowych. Różnią się one za-stosowanymi kryteriami wydzielania typów. Jedną z pierwszych prób, z przełomu XIX i XX stulecia, było rozdzielenie noży ze względu na umiejscowienie retuszu tylca noża po stronie lewej bądź prawej narzędzia (Blinkenberg 1898, Müller 1919). Wiązało się to z dyskusją na temat lewo- bądź praworęczności użytkowników dużych noży tylcowych, co jak wykazała Helle Juel Jensen (w druku), nie miało żadnego uza-sadnienia.

Kolejnym pomysłem na podział noży było kryterium obecności retuszu tylca oraz retu-szu krawędzi pracującej (S.A. Sørensen 1984--1985).

W literaturze najnowszej obecne są dwa spo-soby klasyfikowania dużych noży tylcowych,autorstwa N. Björhema, U. Säfvestada (1993)

Ryc. 7.3. Dwa typy dużych noży tylcowych wydzielo-nych na stanowisku Fosie IV. Typ I – a, b; typ II – c, d

(wg: Björhem, Säfvestad 1993, 74-75)Fig. 7.3. Two types of big backed knives identified in site

Fosie IV. Type I – a, b; type II – c, d (after: Björhem, Säfvestad 1993, 74-75)

1.4. Przekłuwacze i wiertniki A. przekłuwacze zwykłe B. przekłuwacze o żądle wydzielonym C. wiertniki zwykłe D. wiertniki o żądle wydzielonym 1.5. Narzędzia wnękowe

137


oraz A. Högberga (2009). Pierwsza z klasyfi-kacji, bazująca na materiałach ze szwedzkiego stanowiska Fosie IV, opiera się na przesłankach typologicznych – proporcjach wyrobu, miejscu lokalizacji retuszu, kształcie poszczególnych krawędzi itp. (Björhem, Säfvestad 1993, 73). Au-torzy proponują wydzielenie 2 typów noży:

Typ I (ryc. 7.3: a, b)• wygięta część proksymalna (asymetryczna),• długość 100-145 mm (mediana 130 mm),• prosta bądź wklęsła krawędź pracująca, często

wykazująca ślady użytkowania,• prócz retuszu tylca możliwa retuszowana

przypiętkowa część ostrza,• największa szerokość wyrobu zazwyczaj

w jego medialnej części.

Typ II (ryc. 7.3: c, d)• zaokrąglona lub prosta część dystalna (syme-

tryczna),• długość 80-110 mm (mediana 100 mm),• prosta krawędź tnąca pozbawiona zazwyczaj

śladów użytkowania,• brak retuszu przypiętkowej części ostrza,• największa szerokość wyrobu zazwyczaj

w jego dystalnej części.

Jak wynika z powyższej charakterystyki, wymienione typy różnią się przede wszystkim kształtem części wierzchołkowej, rozmiarami oraz obecnością lub brakiem retuszu na kra-wędzi tnącej. Noże typu I są zazwyczaj więk-sze od noży typu II. Mogą również posiadać dodatkową modyfikację, interpretowaną jakoretusz ułatwiający mocowanie noża w oprawie (hafting retouch). H. Juel Jensen (w druku) zwra-ca uwagę, że noże typu II, szczególnie wyroby o regularnej, zakolonej części dystalnej, łatwo mylnie zinterpretować jako drapacze (miało to miejsce np. w przypadku materiałów ze środ-kowej Jutlandii – por. P. Mikkelsen 1996). Ana-lizy funkcjonalne tych wyrobów potwierdzają jednak ich użytkowanie jako noży, analogicznie do wyrobów typu I (Christensen 1996).

Bazując na podziale zaproponowanym przez N. Björhema i U. Säfvestada, Anders Högberg wprowadził, w oparciu o przesłanki technolo-giczne, bardziej szczegółowy podział dużych noży tylcowych (2009, 94-95). Kryterium do-datkowego podziału jest obecność zaprawy przygotowawczej odłupni rdzenia, z którego noże są wykonane. Högberg wydzielił cztery grupy dużych noży tylcowych: typ I – duże

Ryc. 7.4. Duże noże tylcowe: 1 – typ A; 2 – typ B. Stanowisko Troldsting, Thy (rys. autor)

Fig. 7.4. Big backed knives: 1– type A; 2 – type B. Site Troldsting, Thy (drawing by the author)

noże tylcowe z zaprawą przygotowawczą, typ I – duże noże tylcowe bez zaprawy, typ II oraz jako odrębny typ – noże tylcowe z Rugii (Hög-berg 2009, 94-95, 134-135, ryc. 2.36).

W zespołach analizowanych przez Hög-berga dominuje typ I dużych noży tylcowych.

138

ROZDZIAŁ 7

występują one sporadycznie, noże typu I po-zbawione tych śladów. Typ II noży tylcowych według A. Högberga pokrywa się z opisem N. Björhema i U. Säfvestada. Noże tego typu wy-stępują sporadycznie w zespołach przez niego analizowanych. Nowym typem są noże tylcowe z Rugii (Högberg 2009, ryc. 2.36). Posiadają one te same atrybuty technologiczne co noże tylcowe typu I, lecz różnią się wielkością – są mniejsze. Rozmiary noży rylcowych z Rugii mieszczą się w przedziale 80-100 mm. Są one nieznacznie węższe i cieńsze od noży tylcowych typu I.

Wydzielone przez N. Björhema i U. Säfve-stada, a także A. Högberga, typy dużych noży tylcowych wykorzystywane są w studiach krze-mieniarskich (Juel Jensen w druku). Należy za-uważyć, iż powstały one w oparciu o materiały z obszaru o stosunkowo wąskim zasięgu geo-graficznym. Stanowisko Fosie IV znajduje się naprzedmieściach Malmö, podobnie jak większość z analizowanych przez Högberga zespołów. Noże z Rugii są regionalnym wariantem noży typu I. Ich wydzielanie przy bardziej ponadre-gionalnym spojrzeniu wydaje się bezzasadne. Również noże z uroczyska „Zele” i z terenów zachodniej Danii wykazują w tej kwestii od-mienności. Proporcje zabytków oraz różnice w zabiegach technologicznych stosowanych w ich wykonaniu mają, w pewnym zakresie, charakter regionalny, lokalny, co przyznaje również A. Högberg (2009, 261-262).

Zakładając, że produkcja noży na obszarze ich występowania, to znaczy w południowej Skandynawii, Niemczech i Polsce miała zbli-żony, zestandaryzowany charakter, przy lokal-nych wariantach między innymi w proporcjach wyrobów, bardziej adekwatne wydaje się cha-rakteryzowanie ich pod kątem wyglądu tylca oraz krawędzi tnącej, co jest zbliżonym podej-ściem do propozycji S. A. Sørensena (1984-1985, 61). Stosując takie podejście można wydzielić 4 podstawowe typy noży:

typ A: nóż tylcowy z naturalnym tylcem (ryc. 7.4: 1),

typ B: nóż tylcowy z naturalnym tylcem i re-tuszem podstawy krawędzi tnącej (ryc. 7.4: 2),

typ C: nóż tylcowy z przygotowanym tyl-cem/póltylcem (ryc. 7.5: 1),

typ. D: nóż tylcowy z przygotowanym tylcem i dodatkowym retuszem podstawy krawędzi tnącej (ryc. 7.5: 2).

Zarówno noże z Bjerre 7, jak i z Troldsting nie mieszczą się w zakresie wielkości typu

Ryc. 7.5. Duże noże tylcowe: 1 – typ C; 2 – typ D. Stanowisko Troldsting, Thy (rys. autor)

Fig. 7.5. Big backed knives: 1 – type C; 2 – type D. Site Troldsting, Thy (drawing by the author)

Posiadają one ślady zaprawy rdzenia w postaci zatępienia krawędzi między piętą a odłupnią i ślady odbicia szeregu niewielkich odłupków, kształtujących krawędź pięty (prawcowanie). Na wielu nożach czytelne są również negatywy odłupków przygotowawczych o zawiasowych i piórkowych zakończeniach. Obok noży typu I noszących ślady zaprawy przygotowawczej, Högberg wydziela również, zaznaczając że

139


I wcześniej prezentowanych podziałów badaczy szwedzkich. Przy takim podejściu należałoby wydzielić kolejny, regionalny typ jutlandzki, analogiczny do noży z Rugii. Stąd zapropono-wany podział, chociażby na potrzeby obecnego opracowania, wydaje się bardziej adekwatny.

Duże noże tylcowe nawiązujące do form skandynawskich, znane są również z konty-nentalnej części Europy. Z terenu ziem polskich bezpośrednią analogią są noże typu Zele z pola górniczego w Wierzbicy, w centralnej Polsce (Lech, Lech 1997a, b) (ryc. 7.6). Do ich produkcji wykorzystywano doskonałej jakości krzemień czekoladowy. W rejonach pozbawionych surow-ca odpowiedniej jakości ekwiwalentem dużych noży tylcowych była produkcja krępych form odłupkowych. Miało to miejsce w zachodniej Polsce, skąd znany jest m.in. zespół krzemienny kultury łużyckiej ze stanowiska Zakrzów na Opolszczyźnie, na którym wystąpiło ponad 70 krępych noży tylcowych (Bronowicki, Masojć 2008, 2010). Są to formy w pewnym stopniu zestandaryzowane, mające ostrą i przenikliwą krawędź pracującą oraz krawędź przeciwległą do niej (tylec) zatępioną retuszem. Wzajemne usytuowanie obu krawędzi powoduje, że ich przekrój poprzeczny zbliżony jest do trójkątne-go (ryc. 7.7). Noże tylcowe były produkowane niemal wyłącznie z półsurowca odłupkowego. Tylko w jednym przypadku półsurowiakiem był łuszczeń. Natomiast w trzech przypadkach stwierdzono, iż były to okruchy przemysłowe. Interesująco przedstawia się kwestia przezna-

Ryc. 7.6. Wierzbica, woj. mazowieckie. Nóż tylcowy typu Zele (wg Lech, Lech 1997a)

Fig. 7.6. Wierzbica, province of Mazowsze. Backed knife of the Zele type (after: Lech, Lech 1997a)

Ryc. 7.7. Zakrzów 41, woj. opolskie. Odłupkowe noże tylcowe (rys. J. Bronowicki)Fig. 7.7. Zakrzów 41, province of Opole. Flake backed knives (drawing by J. Bronowicki)

140

ROZDZIAŁ 7

czenia noży tylcowych w świetle analizy trase-ologicznej (Małecka-Kukawka, Osipowicz 2005). Spośród 74 form tego typu aż 35 egzemplarzy ma wyświecenia charakterystyczne dla narzędzi używanych do sprzętu zbóż (ryc. 7.8).

Jakkolwiek duże noże tylcowe stanowią pod-stawową i najbardziej rozpoznawalną kategorię narzędziową zespołów krzemiennych z późnej epoki brązu, zarówno z osad, jak i depozytów, nie stwierdzono ich w zespołach z obiektów kul-towych. Przy ich powszechnym występowaniu na osadach, i jak się wydaje, przy powszechnym ich stosowaniu jako narzędzia żniwnego jest to zaskakujące. Istnieje wprawdzie jeden przykład – domu kultowego Gramstrup, skąd znany jest typowy duży nóż tylcowy (ryc. 6.36), ale jest to raczej wyjątek potwierdzający regułę. Wystąpił on bowiem w obrębie struktury kultowej, jednak nie w jej wnętrzu, lecz na obrzeżach. W domu kultowym Gramstrup nie miała miejsca produk-cja krzemieniarska, nóż ten jest znaleziskiem pojedynczym. Nosi ślady użytkowania typowe dla swojej kategorii. Został on więc złożony w rejonie obiektu, a nie wyprodukowany na nim i ma charakter daru grobowego.

Ryc. 7.8. Zakrzów 41, woj. opolskie. Odłupkowe noże tylcowe ze śladami wyświeceń żniwnych (fot. I. Dolata-Daszkiewicz)

Fig. 7.8. Zakrzów 41, province of Opole. Flake backed knives with traces of polishing from harvest use (photograph by I. Dolata-Daszkiewicz)

W zespołach z domów kultowych Thy, a tak-że z zespołu z Torup Høje, tam gdzie miała miejsce produkcja krzemieniarska, noże tylcowe są nieobecne. Nie przynoszono ich tam w celu wykorzystywania jako noże wielofunkcyjne, a przynajmniej, jak to miało miejsce na osadach, nie trafiały do archeologicznego kontekstu wrazz innymi wyrobami krzemiennymi.

Być może, jako wyroby będące przedmiotem wymiany handlowej, pochodzące z warsztatów, z których dostarczane były do zagród mieszkal-nych, duże noże tylcowe traktowane były jako elementy nie pasujące do bardzo lokalnych, a także kameralnych i rodzinnych ceremonii i rytuałów, odbywających się w domach kul-towych. Wyroby krzemienne w nich obecne mają charakter bardzo doraźny. Duże noże tylcowe nie trafiały również często do grobóww późnej epoce brązu, co przy ich liczebności na osadach może zastanawiać. A. Högberg przytacza jedyny przykład znanego sobie noża tylcowego z kontekstu grobowego – z Ladebow, w Niemczech (2009, 260-261). Nóż z Gramstrup byłby pierwszym przykładem skandynawskim obecności noża tylcowego z kontekstu rytualno--sepulkralnego.

7.3.2. RYLCE

W domach kultowych ta kategoria narzę-dziowa pojawia się po raz pierwszy jako stały element zespołów krzemiennych z późnej epoki brązu na terenie południowej Skandynawii. Obecność rylców w kontekście rytualnym jest o tyle zaskakująca, że jak dotąd brak jest przy-

kładów występowania rylców na stanowiskach osadniczych omawianego okresu. W cytowanej już wielokrotnie najnowszej monografii po-święconej krzemieniarstwu późnej epoki brązu w Skandynawii, A. Högberg pisze, że rylce są tam zupełnie nieznane (2009, 133).

141


Brak analogii i sugestie o nieobecności tej kategorii zabytków w zespołach z obiektów kultowych spowodowały początkowo ostrożne traktowanie rylców jako wyrobów świadomie tam wykonywanych (Masojć, Bech 2011, tab. 4, 5). Dalsze analizy oraz czytelne ślady użytkowa-nia tych wyrobów nie pozostawiają wątpliwości co do zasadności wydzielania tej kategorii.

Należy zaznaczyć, że na terenach poza Skan-dynawią, rylce w późnej epoce brązu również nie należą do form powszechnych, czego ilustracją może być wspominany już zespół krzemienny kultury łużyckiej z Zakrzowa w województwie opolskim. W grupie blisko czterystu narzędzi nie zanotowano obecności rylców (Bronowicki, Masojć 2010, tab. 2). Dobrym natomiast przykła-

Ryc. 7.9. Modlniczka 2, woj. małopolskie. Rylce kultury łużyckiej (fot. M. Jórdeczka; rys. autor)Fig. 7.9. Modlniczka 2, province of Małopolska. Lusatian culture burins (photograph by M. Jórdeczka;

drawing by the author)

142

ROZDZIAŁ 7

dem obecności tej kategorii narzędziowej może być kolejne stanowisko z terenu ziem polskich – Modlniczka pod Krakowem6 (Przybyła 2011). W zespole krzemiennym kultury łużyckiej, liczą-cym blisko tysiąc zabytków, wystąpiło kilkana-ście rylców. Dwa z nich, zaprezentowane na ryc. 7.9, zostały wykonane z krzemienia jurajskiego podkrakowskiego. Są to formy węgłowe, wyko-nane na masywnych wiórach z rdzenia jedno-piętowego o przygotowanej pięcie. Smuklejszy zabytek jest fragmentarycznie retuszowanym wiórem, natomiast drugi z rylców wykonany został na dużym nożu tylcowym.

Wyraźnie widać, że rylce występujące w do-mach kultowych Thy oraz w strefie rytualnej

kurhanu Torup Høje różnią się od tych z Mało-polski. Wykonane są najczęściej na okruchach, metrycznie odłupkowych (ryc. 7.10). Wierz-chołki rylcowe kształtowano pojedynczym, rzadziej kilkoma odbiciami rylcowymi. Typy ograniczone są do przeważających jedynaków i mniej licznych, form klinowatych (tab. 7.3). W kilku przypadkach obecne są formy zdwo-jone i zwielokrotnione.

W zespołach nie wydzielono jednoznacz-nych form pochodzących z produkcji rylców. Nie można przez to wykluczyć, iż wykonane zostały poza obiektami. Bardziej wiarygodne wydaje się jednak ich wykonanie na miejscu. Fakt, że formowane były na płaskich okruchach, na których wybierano dogodną płaszczyznę dla wierzchołka rylcowego bez wstępnego przygo-towania powodował, że tylczaki niekoniecznie miały charakterystyczny, trójkątny w przekroju kształt. Były one raczej płaskimi fragmentami okrucha ze śladem odbicia na wąskim boku. Takie formy są obecne, szczególnie w zespole z Høghs Høj.

Większość rylców nosi ślady użytkowania. Obok śladów technologicznych – punktów uderzeń i pasm wyświeceń pochodzących od oddzielenia rylczaków, czytelne są na nich jeszcze inne, dość enigmatyczne, wyświecenia. Szerzej omówione zostaną w części poświeco-nej funkcji wyrobów krzemiennych z obiektów kultowych (rozdział 8).

***Pozostałe grupy narzędziowe z zespołów

stref rytualnych mają analogie na stanowiskach z późnej epoki brązu. Licznie występujące dra-pacze wykonywane są na korowych odłupkach bądź okruchach, posiadają spore rozmiary i naj-częściej lekko zakolone drapiska (tabl. 16, 26). Szczególnie rozbudowaną kategorią są odłup-kowe formy nieregularnie retuszowane, często także wykonywane na okruchach. Powszechnie

Tab. 7.3. Rylce z obiektów kultowych północnej JutlandiTable 7.3. Burins from cult objects in northern Jutland

Stanowisko Liczba rylców

Liczba wierzchołków

rylcowych rylców

Typy rylców

Jedynak (J)

Klinowaty (K) Zdwojony Zwielokrotniony

Grydehøj 3 5 1 – J + J –Høghs Høj 16 20 10 4 – 2 x K + J + JTorup Høje 1 2 – – J + J –

Ryc. 7.10. Grydehøj, Thy. Rylec jedynak zdwojony na okruchu (fot. M. Jórdeczka)

Fig. 7.10. Grydehøj, Thy. Single-blow burin doubled on chunk (photograph by M. Jórdeczka)

6 Badania szerokopłaszczyznowe na stanowisku realizo-wał Krakowski Zespół do Badań Autostrad.

143


w tej grupie występują doraźne formy nożowate – odłupki bądź okruchy o ostrej krawędzi oraz naturalnym bądź zatępionym tylcu. Grupę tę uzupełniają liczne wyroby nieretuszowane, ma-kroskopowo wykazujące ślady użytkowania.

Wyróżniającą się kategorią narzędziową są przekłuwacze (tabl. 24). Są one stałym elemen-tem zespołów krzemiennych z późnej epoki brązu, a w analizowanych zespołach z domów kultowych oraz z obiektów w Torup Høje sta-nowią szczególnie wyraźną, dobrze czytelną grupę. Są to najczęściej amorficzne formy naokruchach o żądłach silnie wydzielonych. Część z nich posiada retusz zwrotny kształtujący żą-dło. Przekłuwacze w każdym z analizowanych zespołów stanowią istotną grupę wśród narzę-dzi, osiągając za każdym razem kilkunastopro-centowy udział.

Kolejnymi ważnymi elementami zestawu narzędziowego badanych zespołów krzemien-nych są narzędzia wnękowe oraz zębate (tabl. 18). Wnęki często wykonywano pojedynczymi odbiciami na sposób klaktoński, co przy kilku wnękach na wyrobie tworzyło krawędź wnę-kowo-zębatą.

***

Struktura narzędziowa poszczególnych ze-społów z analizowanych stref kultowych jest do siebie zbliżona. Dominującą kategorią na-rzędziową są formy doraźne, fragmentarycznie retuszowane okruchy, odłupki oraz sporadycz-nie wióry. Stałym komponentem są drapacze, przekłuwacze, narzędzia wnękowe oraz rylce. Obok rylców kategorią wyróżniającą się są przekłuwacze, stanowiące bardzo wyraźny element struktury narzędziowej. Pozostałe typy narzędzi, jak np. zgrzebła, występują spora-dycznie. Brak dużych noży tylcowych oraz obecność rylców w zespołach omawianych obiektów stref rytualnych północnej Jutlandii jest podstawową odmiennością typologiczną w stosunku do innych zespołów późnej epoki brązu w Skandynawii. Podkreślić należy częste występowanie noży tylcowych jako elementów depozytów wotywnych a także ich powszech-ność na osadach. Biorąc pod uwagę kompletność zespołów z domów kultowych oraz ich liczeb-ność, zupełny brak noży tylcowych nie wydaje się przypadkowy. Podobnie stała obecność rylców, narzędzi niespotykanych na skandy-nawskich stanowiskach osadowych z późnej epoki brązu, nadaje zespołom stref rytualnych wyjątkowy charakter.

145

Wyroby krzemienne z epok metali, w szcze-gólności zaś z końca epoki brązu, są rzadko obierane za przedmiot badań traseologów. Krzemieniarstwo późnej epoki brązu należy do jednego z najsłabiej poznanych epizodów prehistorycznej wytwórczości krzemieniarskiej. W konsekwencji mamy do czynienia z odczu-walnym niedostatkiem analiz mikrośladów użytkowania wyrobów krzemiennych tego okresu.

Analizy dotyczące epok metali koncentrują się na narzędziach krzemiennych odkrywanych na osadach (Högberg 2009, 2010; Gijn 2010a, 2010b; Piličiauskas, Osipowicz 2010). Rzadziej dotyczą także wyrobów krzemiennych wystę-pujących w kontekstach rytualnych (wotyw-nych) (Gijn 1988; Juel Jensen w druku; Grużdź i in. w druku). Trwają prace traseologiczne nad materiałami przykopalnianymi z uroczyska „Zele” w Wierzbicy (Małecka-Kukawka, Werra 2011).

W południowej Skandynawii dla późnej epo-ki brązu dominują analizy funkcji dużych noży tylcowych, czego przykładem jest publikacja Helle Juel Jensen analizy funkcjonalnej sierpa z torfowiska Stenild na Jutlandii (patrz: wkładka Sierp z torfowiska Stenild) oraz depozytu noży krzemiennych ze Spjald (1990). Sierp ze Stenild był przedmiotem wielu opracowań, z których znaczna część dotyczyła jego funkcji (Steensberg 1943; Wyszomirski 1979). Blinkenberg określił jego zastosowanie jako narzędzia do żęcia zbo-ża (1898). Helle Juel Jensen analizując zabytek w dużych powiększeniach (HPA) potwierdziła spostrzeżenia Blinkenberga, dodając iż analo-giczne noże z późnej epoki brązu wykazują rów-nież ślady żęcia trzcin (1990). Zaobserwowano również, iż drewniana oprawa pozostawiła na

płaszczyznach tylca wióra charakterystyczne wyświecenia będące efektem oprawiania. Sze-reg analogicznych wyświeceń obserwowanych na innych nożach, m. in. z depozytu w Spjald (Becker 1990), pozwala przypuszczać, iż sposób mocowania noża tylcowego w oprawie, jaki za-stosowano dla noża ze Stenild, był powszechny w późnej epoce brązu (Juel Jensen w druku).

Ostatnimi laty przeprowadzono obserwa-cje kilkudziesięciu dużych noży tylcowych ze stanowisk okolic Malmö w Skanii. Analizy połączono z pracami eksperymentalnymi, po-sługując się replikami sierpa ze Stenild. Celem było zaobserwowanie mikrośladów spowo-dowanych oprawą narzędzi oraz powstałych w trakcie pracy nimi. Analizy i eksperymenty wykazały, iż duże noże tylcowe, takie jak okaz ze Stenild, służyły głównie do ścinania zbóż i trzcin, choć stosowane były również do innych czynności, co pozwala uznać je za narzędzia wielofunkcyjne (Högberg 2009, 145-164). Nie potwierdziły się natomiast sugestie, iż mogły być one wykorzystywane do pracy w drewnie czy służyć do cięcia gałęzi drzew, liści i pokrzyw (m. in. Wyszomirski 1979).

Mniejszym zainteresowaniem badaczy cieszą się obserwacje śladów użytkowania odłupko-wych wyrobów krzemiennych znajdowanych na osadach późnej epoki brązu. Do nielicznych należy analiza wyrobów krzemiennych wy-konana w ramach projektu z lat 90. XX wieku badań osadnictwa centralnej i północnej Ju-tlandii (Christensen 1996). Natomiast Anders Högberg (2009) przytacza analizę 110 narzędzi oraz półsurowca z dwóch szwedzkich stano-wisk – Lockarp CT 7 i Tygelsjö w Skanii. Analiza wykonana została w celu wykazania czy wyro-by nosiły ślady użytkowania. Surowiec będący

8. BADANIA MIKROŚLADÓW UŻYTKOWANIA KRZEMIENIARSTWA STREF RYTUALNYCH

146

ROZDZIAŁ 8

przedmiotem kontaktu z krzemieniami nie był precyzowany. Mimo to, w jej wyniku zaobser-wowano wyświecenia będące efektem kontaktu z rożnymi materiałami (m. in. skórą, drewnem, mięsem). Wyświecenia będące śladami pracy dostrzeżono zarówno na wyrobach retuszo-wanych, m. in. na drapaczu jak i na odłupkach niemodyfikowanych (Högberg 2009, 235-237).

Obserwacje nad funkcją wyrobów krze-miennych, zarówno produkowanych seryjnie noży tylcowych, jak i zabytków pochodzących z produkcji przydomowej, poczynione przez badaczy duńskich i szwedzkich, znajdują ana-logie również poza Skandynawią. Datowany na Halsta� C (ok. 700-600 p.n.e.) zespół krze-mienny z Zakrzowa w województwie opolskim, liczący przeszło 2500 artefaktów, zawierał m.in. liczne odłupkowe noże tylcowe o czytelnych wyświeceniach żniwnych (Bronowicki, Masojć 2008, 2010). Ponad 1/4 zespołu została poddana analizie mikroskopowej1 w celu stwierdzenia obecności i charakteru mikrośladów użytkowa-nia (Małecka-Kukawka 2008). Na blisko połowie analizowanych zabytków stwierdzono wystę-powanie śladów użytkowania, a na kilkunastu zaobserwowano ślady zużycia, wskazujące na wielofunkcyjne ich zastosowanie. Jednak więk-szość wytworów krzemiennych była używana do wykonywania jednej, konkretnej czynności. Zakres surowców jakie poddawane były obrób-ce był szeroki. Krzemieniami obrabiano drewno, kość/poroże, mięso i skóry oraz ścinano zboża. Najliczniejszą grupę narzędzi funkcjonalnych z Zakrzowa stanowią wkładki sierpów do zbóż. Większość z nich to formy celowo ukształtowa-ne retuszem zatępiającym, formującym tylec narzędzia, lub też szczególne formy odłupko-we, gdzie wykorzystano naturalny, zazwyczaj korowy tylec. Łącznie blisko 10% materiału krzemiennego z Zakrzowa stanowią narzędzia funkcjonalne, związane z różnymi czynnościami

gospodarczymi, co wskazuje, iż inwentarz krze-mienny nie jest tylko pozostałością pracowni czy też warsztatu krzemieniarskiego, lecz stanowi świadectwo codziennej działalności mieszkań-ców osady. Warto dodać, iż na doraźny charak-ter śladów na analizowanych wyrobach, a także na fakt, iż wyroby wykorzystywane bardzo krótko mogą nie nosić żadnych śladów użyt-kowania, zwracał uwagę również A. Högberg (2009, 237).

Przystępując do analizy potencjalnych śla-dów użytkowania na wybranych wyrobach krzemiennych zespołów stref rytualnych z po-łudniowej Skandynawii nie dysponowano ob-serwacjami czy zespołami mogącymi służyć jako analogie. Podjęta problematyka różni się od poruszanych dotychczas zagadnień związanych z użytkowaniem i funkcją artefaktów kojarzo-nych z �w. późnym krzemieniarstwem. Podob-nie jak zespoły z Grydehøj czy Torup Høje nie mają jak dotąd żadnych paraleli w materiale kul-turowym z późnej epoki brązu, tak badanie ich potencjalnej funkcji jest również bezprecedenso-we. Obecność w strukturze zespołów narzędzi typologicznych, a także półsurowca i okruchów noszących krawędziowe uszkodzenia, o być może funkcjonalnym charakterze wskazywała, iż wyroby krzemienne w domach rytualnych były nie tylko tam produkowane, ale być może również wykorzystywane (symbolicznie?).

Wstępne wyniki obserwacji funkcji materia-łów krzemiennych z domu kultowego w Høghs Høj zostały już opublikowane (Masojć i in. 2013). Osobno przedstawiona zostanie rów-nież analiza funkcji krzemieni w obrębie strefy kultowej kurhanu Torup Høje na tle pozosta-łych zespołów z domów kultowych (Masojć i in. w przygotowaniu). Oba teksty bazują na poniżej referowanych wynikach analizy trase-ologicznej wykonanej przez Bernadetę Kufel--Diakowską.

8.1. PRZEDMIOT I METODA BADAŃ

Przedmiotem analizy były wybrane wyroby z domów kultowych Grydehøj, Høghs Høj oraz

ze strefy rytualnej kurhanu Torup Høje. Do-datkowo przeanalizowano duży nóż tylcowy z domu kultowego Gramstrup, będący jak dotąd wyjątkowym znaleziskiem w tym kontekście kulturowym.

Do określenia funkcji wyrobów krzemien-nych stref kultowych posłużyła metoda bada-

1 Analizę wykonano w Pracowni Traseologii Instytutu Ar-cheologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Wykorzystano mikroskop Nikon SMZ 2T z maksymal-nym powiększeniem obiektywowym 12,6x oraz mikro-skop Zeiss Axiotech, o powiększeniach obiektywowych od 5x do 50x.

147

BADANIA MIKROŚLADÓW UŻYTKOWANIA KRZEMIENIARSTWA STREF RYTUALNYCH

nia charakteryzująca artefakty na podstawie widocznych na ich powierzchniach i krawę-dziach mikrośladów użytkowania2. Badania traseologiczne były ukierunkowane na identy-fikację wszelkich zmian, które można by wiązaćz użytkowaniem, a także określenie stopnia zużycia wyrobów i rodzajów aktywności, po jakich pozostały widoczne mikroślady.

Zwrócono również uwagę na ślady po za-biegach technologicznych. Biorąc pod uwagę strukturę inwentarzy, które reprezentują cały łańcuch operacji, rozpatrywano dwa możliwe rozwiązania:• wyroby z domów kultowych nie mają śla-

dów pracy, zostały wykonane na miejscu lub przyniesione specjalnie na potrzeby ceremo-nii i zdeponowane wewnątrz obiektów,

• wyroby są użyte (zużyte), więc na podstawie charakterystyki mikrośladów można z pew-nym prawdopodobieństwem określić rodzaj czynności, jakie nimi wykonywano nieza-leżnie od czasu, kiedy dane działania miały miejsce; w rezultacie ich charakter należy rozpatrywać w kategoriach symbolicznych. W wybranej do analizy grupie zabytków

znalazły się narzędzia retuszowane, odłupki i nieliczne rdzenie.

Przeanalizowano łącznie 418 wyrobów krze-miennych, w tym:• 140 artefaktów z domu kultowego Gryde-

høj:3 drapacze, zgrzebło, 10 przekłuwaczy, 3 rylce, 2 odłupkowe noże tylcowe,

10 narzędzi zębatych i wnękowych,111 odłupków, w tym jeden z retuszem,

• 137 artefaktów z domu kultowego Høghs Høj: 11 drapaczy, 12 przekłuwaczy, w tym 5 wiertników, 11 rylców,3 odłupki retuszowane,100 odłupków bez retuszu,

• 140 artefaktów ze strefy rytualnej kurhanu Torup Høje: 4 rdzenie, 9 przekłuwaczy, odłupek retuszowany, rylec125 odłupków,

• duży nóż tylcowy z domu kultowego Gram-strup.

8.2. STAN ZACHOWANIA WYROBÓW KRZEMIENNYCH

Analizowane wyroby krzemienne zalegały w warstwach kulturowych obiektów kultowych z masowo występującymi w nich produktami krzemiennymi (np. w Grydehøj było średnio po-nad 250 zabytków na 1 m2). Teoretycznie zdepo-nowane materiały narażone były na zniszczenia mechaniczne spowodowane wzajemną interak-cją. Znajduje to potwierdzenie w ich obrazie mi-kroskopowym. Niemal wszystkie analizowane wyroby, według B. Kufel-Diakowskiej, noszą ślady kontaktu z innymi fragmentami skał lub wyrobami krzemiennymi, spowodowanego na przykład przez wdeptywanie (trampling). Zniszczenia te przyjmują postać nierównych, niezbyt szerokich pasm metalicznych wyświe-ceń, rozmieszczonych chaotycznie na różnych

fragmentach powierzchni, lub wybłyszczeń powierzchni. Cechy te nie sprawiają jednak żadnych trudności w interpretacji. Poza opisa-nymi zmianami powierzchnie wyrobów, prócz nielicznych wyjątków (np. przekłuwacz z Torup Høje obtoczony był w środowisku wodnym), nie uległy innym, makroskopowo widocznym modyfikacjom o podłożu mechanicznym i fizy-ko-chemicznym. Nie są również spatynowane czy obtoczone, nie mają śladów przepalenia, a ich krawędzie w większości nie są wykru-szone. Mimo to na wielu artefaktach dają się zaobserwować trudne do interpretacji drobne, błyszczące punkty lub plamy wyświeceń (bright spots). Niestety, w tym przypadku są to istotne cechy wpływające na rezultaty badań mikrośla-dów użytkowych, ponieważ ich pochodzenie mogło mieć związek zarówno z oddziaływa-niem lokalnych procesów podepozycyjnych, jak i z działalnością człowieka. Problem dotyczy w szczególności rylców z Høghs Høj. Niewielkie plamy jasnych wyświeceń mogą powstawać

2 Analizę przeprowadzono w Pracowni Archeometrii i Konserwacji Zabytków Archeologicznych Instytutu Archeologii Uniwersytetu Wrocławskiego. Obserwacje prowadzono przy użyciu mikroskopu stereoskopowego Olympus SZX9 (do 114×) i mikroskopu metalograficz-nego Nikon Eclipse LV100 (50-500×)

148

ROZDZIAŁ 8

w warunkach naturalnych i notuje się je na nieużywanych artefaktach z różnych okresów chronologicznych, lecz ich obecność może być również rezultatem kontaktu narzędzia z opra-wą (Rots 2010). Aby zredukować ewentualne błędy w interpretacji, dodatkowo posłużono się celowo wydzieloną grupą artefaktów, które z założenia nie były używane, czyli zwykłych odłupków. Próba liczyła powyżej 100 zabyt-

ków z każdego stanowiska. Najmniej tego typu zmian powierzchni zanotowano w Torup Høje, bo jedynie na czterech ze 125 przebadanych odłupków. Większy odsetek przypadkowych wyświeconych punktów zaobserwowano na odłupkach z Grydehøj (na 17 ze 111 egzem-plarzy) i Høghs Høj, gdzie aż 1/3 przejrzanych odłupków z wydzielonej grupy posiadała po-dobne ślady.

8.3. CHARAKTERYSTYKA ZNISZCZEŃ KULTUROWYCH NA ARTEFAKTACH

8.3.1. ŚLADY TECHNOLOGICZNE

W obrębie każdej grupy typologicznej znala-zło się wiele wyrobów z wyraźnie widocznymi śladami pochodzącymi jeszcze z etapu produk-cji półsurowca lub retuszowania narzędzi. Na powierzchniach zauważalne są liczne punkty uderzeń, wewnątrz których znajdują się bruz-dy i metaliczne pasma wyświeceń (ryc. 8.1: 1). Z jednej strony potwierdzają one stosowanie twardego tłuka podczas eksploatacji rdzeni, a także oddzielania potencjalnych rylczaków, z drugiej jednak świadczą o nienajlepszych umiejętnościach krzemieniarskich ich twórców. Narzędzia retuszowane noszą z kolei ślady po załuskaniu twardym retuszerem. Widoczne są one w formie jasno wyświeconych pasm lub abrazyjnych bruzd, prostopadłych do retuszo-wanej krawędzi (ryc. 8.1: 2-6).

Mikroślady technologiczne, traktowane zazwyczaj jako dane poboczne, informacje uzupełniające analizę technologiczną wyko-naną na bazie cech morfo-technicznych, pełnią w przypadku tych inwentarzy wyjątkową rolę. Na narzędziach używanych przez względnie długi okres czasu mikroślady technologiczne zacierają się i nie ma możliwości ich wykrycia w toku obserwacji traseologicznych. Tu obec-ność śladów liniowych po retuszowaniu ozna-cza, że wiele artefaktów, bez etapu użytkowa-nia, zostało porzuconych zaraz po wykonaniu. Świadczyć by to mogło pośrednio, iż wyroby produkowane były na miejscu, w obrębie stref rytualnych przy kurhanach.

8.3.2. ZRÓŻNICOWANIE ŚLADÓW PRACY

W stosunku do bardzo licznych inwentarzy pochodzących z domów kultowych odsetek przeanalizowanych mikroskopowo wyrobów wynosi odpowiednio: • 2,8% inwentarza Grydehøj,• 8,6% inwentarza Høghs Høj, • 8,1% inwentarza Torup Høje (nie brano pod

uwagę łusek w tych zespołach). W wyselekcjonowanej grupie znalazła się

większość narzędzi typologicznych oraz odłup-ki z makroskopowo widocznymi zmianami na krawędziach. Duża część wyrobów, bo od 85 do 95% nie nosi żadnych śladów pracy, a jedynie wyraźnie zaznaczone mikroślady technologiczne (w tym duża próba zwykłych odłupków). Wy-jątek stanowi artefakt z Gramstrup, lecz jest to jedyne narzędzie udostępnione do badań z tego

stanowiska, na dodatek pochodzące z okolic obiektu, dlatego zostanie omówione osobno.

Liczbę przeanalizowanych wyrobów oraz maksymalną liczbę okazów użytkowanych przedstawia tabela 8.1. Materiały ujęto w taki ogólny sposób, ponieważ przeważająca część zaobserwowanych śladów jest mało charakte-rystyczna i ich interpretacja jest utrudniona. Trudno je jednak wiązać z innymi działaniami niż z szeroko rozumianym etapem użytkowania narzędzi.

Według obserwacji B. Kufel-Diakowskiej, krawędzie retuszowanych drapaczy i zgrzebeł z Grydehøj i Høhgs Høj wyróżnia brak za-okrąglenia i wyrównania linii krawędzi, co jest charakterystyczne dla narzędzi nieużywanych. W przypadku tych wyrobów widoczne jest jednocześnie silne starcie fragmentów krawę-

149


dzi, zwłaszcza w części wierzchołkowej lub najbardziej wysuniętej (ryc. 8.2: 1). Taki rodzaj modyfikacji nie ma związku z retuszowaniem.Starciom towarzyszą inne ślady, na przykład lekkie zaokrąglenia z wybłyszczeniami (ryc. 8.2: 2), wyświecone krótkie bruzdki abrazyjne, ukośne do krawędzi (ryc. 8.2: 3). Jeśli znisz-czenia te przyjąć za ślady pracy, należałoby je wiązać z obróbką twardego i średnio twardego materiału. Niektóre cechy mogą wskazywać na skrobanie średniej twardości materiału orga-nicznego (ryc. 8.2: 4). Jeden z drapaczy z Høhgs Høj ma dodatkowo na całej powierzchni ślady brunatnej substancji (ryc. 8.2: 3), a inne narzę-dzia wyświecenia, analogiczne do naturalnych lub powstałych w strefie oprawy (ryc. 8.2: 5).

Zniszczenia użytkowe przekłuwaczy i wiert-ników są bardziej zróżnicowane. Autorka ana-liz zaobserwowała, iż wiele z okazów cechuje obecność śladów mechanicznych – są znisz-czone podobnie jak drapacze, ich krawędzie retuszowane są starte lub stłuczone, co spowo-dowało ich pogrubienie. Starciom towarzyszy często wyświecenie i/lub wyświecone ślady liniowe (ryc. 8.3: 1, 3-4). Na niektórych egzem-plarzach widoczne są wykruszenia wszystkich krawędzi, zdarzają się też wykruszenia „im-paktowe” (ryc. 8.3: 2), które są wynikiem ruchu prostopadłego. Zmiany są widoczne w rejonie kolca lub na fragmentach krawędzi od niego oddalonych. W pierwszym przypadku ślady można by wiązać z wierceniem(?) lub przebi-janiem(?) twardego materiału. W pozostałych przypadkach, podobnie jak u drapaczy, jeśli są to ślady pochodzenia użytkowego, miała miejsce obróbka twardego lub średnio twardego surowca. Jeden przekłuwacz z Torup Høje ma na obu krawędziach słabo wyodrębnionego

kolca intensywne ślady po skrobaniu miękkie-go materiału. Krawędzie oraz granie drobnych wykruszeń są silnie zaokrąglone, w tym miejscu obecne są pokrywające wyświecenia oraz liczne, drobne prostopadłe zadrapania (ryc. 8.3: 5). Niewykluczone natomiast, że inny przekłuwacz wykorzystywano jako krzesiwo. Ma on zatarte ślady technologiczne, a jedna z krawędzi dłu-giego kolca jest zaokrąglona; przy tej krawędzi znajduje się jasne, słabe wyświecenie. Sama krawędź jest starta, w wyniku czego pojawiły się na niej drobne, krótkie rysy (ryc. 8.3: 6; 8.4: 1). Niektóre okazy mają cechy charakterystyczne dla transportu lub trzymania (ryc. 8.4: 2).

Kontrowersyjne wyświecenia typu bright spots, czyli ślady naturalne lub powstałe w stre-fie opraw narzędzi występują wyjątkowo liczniena rylcach z Høhgs Høj (ryc. 8.4: 2-6; 8.5: 1). Są to najczęstsze modyfikacje powierzchni obok śla-dów technologicznych, czyli punktów uderzeń i pasm wyświeceń pochodzących od oddzie-lenia rylczaków. Niestety, rylce, które cechuje obecność takich wyświeceń, na hipotetycznych częściach pracujących, czyli na kantach lub krawędziach odbić rylcowych, albo nie mają żadnych śladów pracy, albo zestawy cech są trudne do identyfikacji (wykruszenia, delikat-ne wyświecenia, zgrubienia lub zaokrąglenia krawędzi) (ryc. 8.5: 2-6). Na podstawie takich zniszczeń krawędzi i kantów rylców problemem jest nawet hipotetyczne określenie twardości materiału, jaki miał kontakt z narzędziem krze-miennym.

Zdaniem B. Kufel-Diakowskiej problem częściowo rozwiązują wyniki obserwacji po-wierzchni 100 odłupków bez śladów pracy z Høhgs Høj, wydzielonych do obserwacji spe-cjalnie w celu zweryfikowania genezy tych

Tab. 8.1. Liczba przeanalizowanych artefaktów i maksymalna liczba wyrobów użytkowanychTable. 8.1. Number of analysed artefacts and maximum number of used products

Kategoria typologiczna Grydehøj Høghs Høj Torup Høje Gramstruprdzenie – – 4/0 –drapacze 3/1 11/6 – –zgrzebła 1/1 – – –przekłuwacze i wiertniki 10/6 12/7 9/5 –rylce 3/1 11/9 1/0 –narzędzia zębate i wnękowe 10/2 – – –noże 2/0 – – 1/1odłupki retuszowane 1/0 3/0 1/0 –odłupki 111/4 100/0 125/2 –Razem 140/14 137/22 140/7 1/1

150

ROZDZIAŁ 8

zniszczeń. Wprawdzie aż na 33 okazach zano-towano obecność bright spots, lecz wystąpiły one w zupełnie odmiennym natężeniu i formie. Są to tylko wyizolowane, pojedyncze punk-ty, o matowej, grudkowatej teksturze, jakby wtopione w powierzchnię, a nie o nałożonym charakterze, jak przedstawiają to przytoczone wyżej fotografie zniszczeń rylców. Wyjątek sta-nowią cztery artefakty, na których wyświecenia bardziej przypominają te na rylcach. W takiej sytuacji ślady zaobserwowane na rylcach można z większym prawdopodobieństwem kwalifiko-wać jako kulturowe.

Analizowane narzędzia wnękowe i zęba-te pochodziły tylko ze stanowiska Grydehøj. Osiem artefaktów cechuje obecność wyłącznie śladów retuszowania. Na narzędziu zębatym kombinowanym z drapiskiem uformowanym w części piętkowej, na silnie zaokrąglonej kra-wędzi tego drapiska znajduje się rozległa plama wyświecenia pochodzenia naturalnego (ryc. 8.6: 1). Stąd właściwa ocena ewentualnych śla-dów na krawędzi załuskanej nie jest możliwa. Drugie narzędzie ma starcie krawędzi wnęki w jej środkowej części, w postaci gęsto ułożo-nych bruzd (ryc. 8.6: 2). Ślady te są analogiczne

do zmian na krawędzi opisanego wyżej prze-kłuwacza z Torup Høje, czyli powstały w kon-takcie z miękkim materiałem (ryc. 8.4: 1).

Odłupki bez retuszu zostały wydzielone do szczegółowej analizy ze względu na roz-ległe wyświecenia widoczne makroskopowo na niektórych z nich. Te jednak okazały się naturalne, a odłupki nie mają żadnych śladów użytkowania. Inne egzemplarze są zniszczone analogicznie do narzędzi używanych do skro-bania drewna. Krawędzie dwóch odłupków z Grydehøj są zaokrąglone, mają roztopione wyświecenia i rysy (ryc. 8.6: 3-4). Mikroślady na odłupkach z Torup Høje są niełatwe do inter-pretacji. Występują na nich szerokie metaliczne pasma wyświeceń, na których zachowały się po-zostałości żelaza3.Trudno jednak stwierdzić, czy chodziło o intencjonalną modyfikację artefaktuprzy pomocy żelaznego narzędzia, czy o inny kontakt z tym metalem.

Na rdzeniach, ostrzu i odłupkach retuszo-wanych, poza śladami technologicznymi, nie zaobserwowano żadnych zniszczeń pocho-dzenia kulturowego, podobnie jak na nożach z Grydehøj, choć są to okazy nietypowe.

8.3.3. NÓŻ TYLCOWY Z DOMU KULTOWEGO GRAMSTRUP

Na dużym nożu tylcowym z domu kultowe-go Gramstrup zaobserwowane zostały inten-sywne ślady użytkowania (ryc. 6.36). Morfolo-gicznie i traseologicznie okaz ten nie odbiega od analizowanych dotychczas analogicznych egzemplarzy, odkrywanych dość licznie w róż-nych kontekstach w późnej epoce brązu szcze-gólnie w południowej Skandynawii. Ślady użyt-kowania na krawędzi wyrobu z Gramsptrup wskazują jednoznacznie na ścinanie trzcin lub zbóż, ze wskazaniem bardziej na trzciny. Wy-świecenia przybierają cechy charakterystyczne dla jednego lub drugiego gatunku, w zależności od fragmentu obserwowanej krawędzi. Linia krawędzi jest wyrównana, silnie zaokrąglona, widoczne jest jasne, oblewające, lustrzane wy-świecenie w formie wąskiego pasma wzdłuż całej krawędzi, po obu jej stronach (ryc. 8.6: 5). Topografia wyświecenia jest zmienna, kopula-sta z obecnością dołków o charakterze fluted, typowych dla ścinania trzciny albo lekko zma-towiała, pokrywająca w całości powierzchnię

z drobnymi nielicznymi rysami, typowa dla ścinania zbóż. Ślady są równoległe do krawędzi i nie zachodzą daleko na powierzchnię. Jest to typowa funkcja w przypadku skandynawskich noży tylcowych późnej epoki brązu. Według Andersa Högberga (2009, tab. 2.57), połowa analizowanych ostatnio przez niego dużych noży tylcowych nosi ślady po żęciu zbóż, druga połowa po ścinaniu trzcin. Zasięg i lokalizacja śladów na nożu z Gramstrup, zakres powierzch-ni wolnej od wybłyszczeń użytkowych (kwadra-towa powierzchnia w części proksymalnej) oraz wyświecenie od oprawy w rejonie wypukłego sęczka (ryc. 8.6: 6) pozwalają sądzić, że mo-del rękojeści był analogiczny do typu Stenild (Juel Jensen 1990; w druku; Högberg 2009) (por. wkładka Sierp z torfowiska Stenild).

3 Analiza spektroskopowa Beaty Miazgi z Instytutu Archeologii UWr. wykazała obecność żelaza, które nie pochodzi z artefaktu, ani z sedymentu.

151


Analizowane mikroskopowo wyroby krze-mienne ze stref rytualnych kurhanów Grydehøj, Høghs Høj, Torup Høje oraz Grampstup czę-ściowo nawiązują do materiałów znanych ze stanowisk osadniczych z epoki brązu (Eriksen 2010; Gijn 2010a, 153-154). Jednak w przeciwień-stwie do mocno zużytych narzędzi z inwentarzy przydomowych (Gijn 2010a, 206-208; 2010b), w tym także opisywanych we wstępie tego rozdziału (Lockarp CT 7, Tygelsjö, Zakrzów), większość wyrobów z obiektów przy kurhanach nie ma żadnych śladów pracy. Wyjątek stanowi nóż wiórowy z Gramstrup z typowymi śladami żęcia roślin (zbóż lub/i trzcin). Grupę artefaktów bez śladów użytkowania z Grydehøj, Høhgs Høj i Torup Høje cechują ostre, niezaokrąglone krawędzie oraz wyraźnie widoczne ślady tech-nologiczne, co wskazuje niezbicie na szybkie zdeponowanie świeżo wykonanych wyrobów.

Druga grupa to artefakty wykazujące rozma-ite zmiany na powierzchni i krawędziach, które można określić jako zniszczenia pochodzenia kulturowego lub prawdopodobnie kulturo-wego. Większość zaobserwowanych śladów jest niepodobna do ugruntowanych modeli. Nie stwierdzono na nich diagnostycznych wy-świeceń użytkowych, typowych dla narzędzi wykorzystywanych w ówczesnej gospodarce czy podstawowych codziennych czynnościach. Modyfikacje użytkowe na nielicznych zabytkachmają raczej charakter minimalny, przypadkowy jeśli chodzi o dobór form do określonej czyn-ności. Trudności w interpretacji tych śladów mogą wiązać się z faktem, iż były to nietypowe czynności lub przedmioty te były używane tylko przez chwilę. W przypadku materiałów z osad narzędzia krótko używane, czyli narzędzia do-raźne, to formy wykonane bez szczególnej dba-łości i przygotowania. Wyroby poddane analizie funkcjonalnej to w głównej mierze narzędzia formalne, wykonane według ścisłych zasad – rylce, przekłuwacze i drapacze. W przypad-ku materiałów z obiektów rytualnych, jakimi są opisane struktury przy kurhanach, może to oznaczać krótkie działania o charakterze symbo-licznym, wykonywane np. podczas ceremonii.

Charakterystyka i stopień wykształcenia zniszczeń sugeruje, że narzędzia były wyko-rzystane przez względnie krótki okres czasu, co zresztą miało ogromny wpływ na niejasny obraz

tych modyfikacji, trudnych do precyzyjnegozinterpretowania. Mikroślady mają charakter abrazyjny, mechaniczny, sugerujący krótko trwającą czynność, w czasie której narzędzia miały kontakt z twardym lub średnio twardym surowcem. Nie można wykluczyć użycia niektó-rych z nich do krzesania ognia. Eksperymenty pokazują, że ślady po wykonanej jednorazowo czynności są analogiczne do śladów po retu-szowaniu. Są też nieliczne ślady powstałe po obróbce drewna i miękkich materiałów pocho-dzenia zwierzęcego.

Problemem w interpretacji funkcji analizowa-nych wyrobów jest duża częstotliwość jasnych wyświeceń, których pochodzenie może mieć zarówno podłoże naturalne (friction gloss, bri-ght spots), jak i kulturowe (hafting friction gloss). Warto przypomnieć, że ogólny stan zachowania wszystkich artefaktów jest zadawalający. Nie uległy one zniszczeniom podepozycyjnym. Wspomniane wyświecenia występują tylko na niektórych wyrobach, na dodatek określonej ka-tegorii (głównie rylce, również drapacze). Taki stan rzeczy nie jest raczej efektem zbyt małej próby wyrobów wyselekcjonowanych spośród tak licznych inwentarzy. Próbę celowo uzupeł-niono o ponad 300 odłupków, obserwacje były ukierunkowane na weryfikację pochodzeniatego typu zniszczeń, a ich wynik można uznać za negatywny. Lokalizacja tych wybłyszczeń na artefaktach może sugerować, że są to ślady po rękojeściach, co jednak nie pasuje do ogólnej interpretacji tych narzędzi – używanych krótko, do pojedynczych czynności.

Na podstawie wyników obserwacji mikro-skopowych, nastawionych na wykrycie śladów po rozmaitych działaniach z udziałem mate-riałów krzemiennych, można zaproponować następujące rozwiązanie. Po pierwsze – czyn-ności określone mianem kultowych w obrębie lub okolicach obiektów polegały na produkcji wytworów rękodzieła krzemieniarskiego bez-pośrednio przed ich zdeponowaniem, na co wskazują liczne, wyraźne i niezatarte mikro-ślady technologiczne. Po drugie – obecne na narzędziach z domów kultowych mikroślady pozwalają na stwierdzenie, że przynajmniej część tych wyrobów była używana. Należy więc wziąć pod uwagę, że niektóre narzędzia wyko-rzystano do wykonania bliżej nieokreślonych

8.4. INTERPRETACJA MIKROŚLADÓW – FUNKCJONALNA SPECYFIKA NARZĘDZI Z DOMÓW KULTOWYCH

152

ROZDZIAŁ 8

czynności, podczas których zachodził kontakt z twardym i średnio twardym, a w nielicznych przypadkach miękkim materiałem. Były to czynności niewymagające czasu albo działania

o nietypowym charakterze, na przykład rytu-alne, związane z obróbką materiałów zwierzę-cych, drewna, czy nieceniem ognia.

Ryc. 8.1. Mikroślady technologiczne: 1 – Torup Høje, rylec; 2 – Grydehøj, przekłuwacz; 3 – Grydehøj, narzędzie wnękowe; 4 – Grydehøj, rylec; 5 – Høghs Høj, przekłuwacz; 6 – Høghs Høj, rylec

(ryc. 8.1-8.6 – fot. B. Kufel-Diakowska; rys. autor)Fig. 8.1. Technological microtraces: 1 – Torup Høje, burin; 2 – Grydehøj, perforator; 3 – Grydehøj,

notched tool; 4 – Grydehøj, burin; 5 – Høghs Høj, perforator; 6 – Høghs Høj, burin (Fig. 8.1-8.6 – photograph by B. Kufel-Diakowska; drawing by the author)

153


Ryc. 8.2. Mikroślady na drapaczach: 1-3, 6 – Høghs Høj; 4-5 – GrydehøjFig. 8.2. Microtraces on end-scrapers: 1-3, 6 – Høghs Høj; 4-5 – Grydehøj

154

ROZDZIAŁ 8

Ryc. 8.3. Mikroślady na przekłuwaczach: 1, 4 – Høghs Høj; 2-3 – Grydehøj; 5-6 – Torup HøjeFig. 8.3. Microtraces on perforators: 1, 4 – Høghs Høj; 2-3 – Grydehøj; 5-6 – Torup Høje

155


Ryc. 8.4. Mikroślady na przekłuwaczach i rylcach: 1 – Torup Høje, przekłuwacz; 2 – Grydehøj, przekłuwacz; 3-6 – Høghs Høj, rylce

Fig. 8.4. Microtraces on perforators and burins: 1 – Torup Høje, perforator; 2 – Grydehøj, perforator; 3-6 – Høghs Høj, burins

156

ROZDZIAŁ 8

Ryc. 8.5. 1-6: Mikroślady na rylcach z Høghs HøjFig. 8.5. 1-6: Microtraces on burins from Høghs Høj

157


Ryc. 8.6. Mikroślady: 1-2 – Grydehøj, narzędzie wnękowe; 3-4 – Grydehøj, odłupek; 5-6 – Gramstrup, nóż wiórowyFig. 8.6. Microtraces: 1-2 – Grydehøj, notched tool; 3-4 – Grydehøj, flake; 5-6 – Gramstrup, blade knife

159

Doskonały stan zachowania wnętrza domu kultowego Grydehøj, w postaci miąższej war-stwy kulturowej, a także szczątków ludzkich z towarzyszących domowi pochówków, stwa-rzał możliwość uzyskania w toku analiz przy-rodniczych szczegółowych informacji na temat charakteru tego obiektu. Ich realizacja była możliwa dzięki dofinansowaniu uzyskane-mu z Narodowego Centrum Nauki1. Część prac analitycznych (analiza antropologicz-na, makrobotaniczna i częściowo datowanie C14) wykonanych zostało na zlecenie muzeum w Thisted.

Do podstawowych pytań, jakie pojawiały się w trakcie prac nad materiałami krzemiennymi z wnętrza domu kultowego należały:• jaki był charakter czynności realizowanych

w obrębie domu kultowego?• jaka była konstrukcja domu kultowego?• jaka była relacja czasowa domu kultowego

i aktywności tam realizowanych do pochów-ków położonych w płaszczu kurhanu, uzna-wanych za bezpośredni powód wzniesienia obiektu?W celu uzyskania odpowiedzi na te podsta-

wowe, a także kolejne, bardziej szczegółowe pytania, wykonanych zostało szereg analiz spe-cjalistycznych:

• analiza antropologiczna szczątków ludzkich z wnętrza domu kultowego oraz pochówków przy domu,

• analiza makrobotanicznych pozostałości z wnętrza domu,

• analiza palinologiczna warstwy kulturowej z wnętrza domu,

• analiza geochemiczna zawartości fosforu w glebie z wnętrza domu i przestrzeni wokół niego,

• analiza traseologiczna zabytków krzemien-nych z zespołu z domu kultowego (scharak-teryzowana w rozdziale 8),

• datowanie radiowęglowe wybranych próbek z wnętrza domu oraz kości z pochówków to-warzyszących obiektowi kultowemu (łącznie 7 dat).Wyniki analiz i datowań przedstawione są

w kolejnych podrozdziałach tej części pracy. Ich podsumowanie zamyka rozdział.

W trakcie eksploracji domu rytualnego, z jego wnętrza i z przestrzeni go otaczającej, pobierano próby gleby w celu późniejszego wykorzystania ich w analizach przyrodniczych. Próby pobiera-no w ramach siatki metrowej, z poziomu war-stwy kulturowej i naturalnej warstwy zalegającej pod nią (zazwyczaj była to pojedyncza próbka z każdej warstwy w obrębie jednej z ćwiartek badanego metra kwadratowego).

9. DOM KULTOWY GRYDEHØJ. WYNIKI ANALIZ PRZYRODNICZYCH

1 Analizy finansowane ze środków Narodowego CentrumNauki jako projekt badawczy nr 2012/05/B/HS3/03829, pt. Krzemieniarstwo nieznane. Skandynawskie domy kultowe późnej epoki brązu.

9.1. ANALIZA ANTROPOLOGICZNA Analiza wykonana została przez Signa An-

dersena z Muzeum Narodowego w Kopenhadze. Dotyczyła wszystkich przepalonych szczątków osteologicznych pozyskanych w trakcie badań kurhanu Grydehøj. W pracy uwzględnione zostały te fragmenty analizy, które są związane z domem kultowym i wtórnymi pochówkami w kurhanie zlokalizowanymi bezpośrednio w sąsiedztwie domu kultowego (tab. 9.1).

160

ROZDZIAŁ 9

Bliższe określenie udało się przeprowadzić dla dwóch grobów. Znajdowały się w nich szczątki ludzkie osobników dorosłych, z czego dla jednego z nich udało się precyzyjnie wyzna-czyć wiek w chwili śmierci na maturus/senilis, a dla drugiego zastosowano przyporządko-

wanie do ogólnej klasy wieku: „dorosły”. Płci żadnego z osobników nie udało się ustalić. Niewielkie ilości fragmentów kostnych z po-zostałych obiektów z domu kultowego, z jego warstwy kulturowej oraz z trzeciego z sąsiadu-jących z domem pochówków, uniemożliwiły bliższe charakterystyki.

Tab. 9.1. Analiza antropologiczna materiału osteologicznego z warstwy kulturowej domu kultowego Grydehøj i jego otoczenia oraz pochówków związanych z domem kultowym (wg: S. Andersena)

Table. 9.1. Anthropological analysis of the osteological material from the cultural layer of the Grydehøj cult house and its surroundings as well as burials connected with the cult house (after: S. Andersen)

Nr próbki Jedn. strat. (N), nr. inw. (x) Obiekt Ciężar

szczątków (g) Kości ludzkie Wiek Płeć

405/2001 N14, x 785 grób skrzynkowy 24 ? – –

406/2001 N15 grób popielnicowy 595

fragmenty czaszki, fragmenty trzonów

i nasad kości długichmaturus/senilis –

407/2001 N18, x626 na obrzeżach domu 15 ? – –

N31 x 621-22 jama gosp. przy domu 26 ? – –

409/2001/ P1 N79grób ciałopal-ny w drewnia-nej obstawie

240fragmenty czaszki, fragmenty trzonów

i nasad kości długich

dorosły (ad/mat/sen) –

413/2001/ P1 N18 dom kultowy 1 ? – –413/2001/ P2 N18 dom kultowy 16 ? – –413/2001/ P3 N18 dom kultowy 3 ? – –413/2001/ P4 N18 dom kultowy 1 ? – –413/2001/ P5 N18 dom kultowy 6 ? – –413/2001/ P6 N18 dom kultowy 2 ? – –413/2001/ P7 N18 dom kultowy 4 ? – –

9.2. ANALIZY GEOCHEMICZNE

Analizy geochemiczne wykorzystują obec-ność wielu pierwiastków (np. miedzi, cyn-ku, rtęci, aluminium, żelaza), ale najczęstszym z nich jest fosfor, który dostarczany jest do podłoża wraz z wyrzucanymi i deponowany-mi odpadami organicznymi, głównie kośćmi czy mięsem, nasionami roślin a także ludzkimi i zwierzęcymi odchodami. Jego cechą jest mała mobilność w glebie, powodująca, że pozostaje w miejscu deponowania. Z tego powodu jest on dobrym wskaźnikiem nie tylko potwierdzenia śladów osadnictwa, ale również oceny jego zróżnicowania funkcjonalnego i intensywności w danej przestrzeni (Andrzejewski, Socha 1998; Furmanek i in. 2011).

Celem analiz geochemicznych dla domu kultowego Grydehøj było ustalenie potencjal-nych miejsc nagromadzenia fosforu w obrębie obiektu i jego najbliższej okolicy, mogących

być świadectwem ewentualnej aktywności ry-tualnej. Analiza obecności miedzi wykonana została w celu stwierdzenia śladów działalności związanej z metalurgią brązu o charakterze rytualnym, jak to miało miejsce w domu kulto-wym Sandagegård na Zelandii. Analizy ozna-czeń ilości fosforu i miedzi w domu kultowym Grydehøj wykonane zostały przez Krzysztofa Gedigę w Katedrze Żywienia Roślin Uniwer-sytetu Przyrodniczego we Wrocławiu.

Do analiz geochemicznych wykorzystano próby glebowe warstwy kulturowej domu kultowego oraz poziomu warstwy naturalnej zalegającej pod nią. Analizowano również pró-by pochodzące z przestrzeni otaczającej dom, szczególnie z rejonu wokół wejścia do budyn-ku, jako miejsca potencjalnych intensywnych aktywności ludzkich.

161

DOM KULTOWY GRYDEHØJ. WYNIKI ANALIZ PRZYRODNICZYCH

W wyniku analiz uzyskano szczegóło-wą mapę geochemiczną zawartości fosforu w obrębie badanej wykopaliskowo przestrzeni (ryc. 9.1). Na poszczególnych metrach kwadra-

towych zawartość fosforu w próbach wahała się w przedziale od około 300 do prawie 2600 mg/kg. Najniższe uzyskane wartości, �n. od około300 do 800-900 mg/kg, zaznaczone na ryc. 9.1

9.2.1. FOSFOR

Ryc. 9.1. Grydehøj, Thy. Dystrybucja fosforu w obrębie domu kultowego. Widoczne są trzy rejony aktywności wykazujące podwyższone wartości fosforu – dwie wewnątrz domu oraz trzecia

w tunelowym wejściu do budynku (rys. autor; foto B. H. Nielsen)Fig. 9.1. Grydehøj, Thy. Distribution of phosphorus within the cult house. Note three areas of activity displaying increased content of phosphorus – two inside the house and the third

in the tunnel-like entrance to the building (drawing by the author; photograph by B. H. Nielsen)

162

ROZDZIAŁ 9

kolorem żółtym, uznać należy jako lokalną wartość naturalnego poziomu fosforu w glebie, czyli �w. tło fosforanowe2. Dla rejonu północnej Jutlandii, w tym również Thy, brak jest analiz geochemicznych pokazujących na szerszym tle naturalne wartości fosforu w glebie3. Miejsca wykazujące obecność fosforu powyżej wartości 900 mg/kg związane są z akumulacją tego pier-wiastka w wyniku działalności ludzkiej.

Na analizowanej przestrzeni widocznych jest kilka miejsc wyraźnej akumulacji fosforu. Pomijając miejsca o wartościach nie przekra-czających 1300 mg/kg fosforu (np. narożnik północno-zachodni budynku czy południowo--wschodni róg od zewnętrznej strony obiektu), szczególnie wyraźnie rysują się trzy rozległe koncentracje sięgające wartości maksymalnych, czyli przekraczające 2000 P mg/kg. Dwie z nich znajdują się wewnątrz budynku. Największa koncentracja, obejmująca kilka metrów kwa-dratowych znajduje się blisko zachodniej ściany obiektu. Mniejsza koncentracja natomiast po-łożona jest przy wschodniej stronie budynku. Trzecia z akumulacji znajduje się w obrębie tu-nelowatego wejścia do pomieszczenia, zajmując niemalże całą jego przestrzeń.

Zaobserwowane koncentracje, będące świa-dectwem trudnej do scharakteryzowania aktyw-ności powodującej deponowanie substancji or-ganicznych zawierających fosfor, nie pokrywają się przestrzennie z obrazem dystrybucji skupisk materiałów krzemiennych w obiekcie (ryc. 6.18--6.21). Koncentracje fosforu we wnętrzu obiektu przylegają do przestrzeni, na których frekwencja artefaktów krzemiennych osiągała duże warto-ści. Nagromadzenie fosforu w rejonie wejścia do budynku nie wykazuje związków z zabytkami krzemiennymi, których w tej części obiektu prawie nie było.

Możliwe interpretacje obecności koncentracji fosforu w domu kultowym Grydehøj zostaną przedstawione w rozdziale poświęconym ry-tuałowi (rozdział 10.3). Warto podkreślić brak korelacji miejsc zwiększonego nasycenia fos-forem z przestrzenią występowania wyrobów krzemiennych. Wskazywać to może na istnienie przestrzennego, funkcjonalnego podziały bu-dynku, w którym aktywność krzemieniarska miała swoje wyodrębnione miejsce (północno--zachodni narożnik oraz wzdłuż północnej ściany). Nie dochodziło w nim do deponowania substancji organicznych.

2 W rejonach dłuższej bytności człowieka lokalna aku-mulacja fosforu (P) zwykle przekracza nawet o kilka rzędów wielkości naturalną zawartość tego pierwiastka w glebie. Naturalne zawartości fosforu w glebach mogą wahać się w szerokich granicach, co jest zależne od ro-dzaju skały macierzystej, z której dana gleba została wy-tworzona. Dlatego w badaniach dotyczących oznaczeń ilości nagromadzonego w glebach fosforu antropoge-nicznego, każdorazowo wymagane jest określenie �w.tła fosforanowego. Polega ono na określeniu zawartości P w glebie naturalnej, tą samą metodą analityczną, jaką przyjęto do określenia zawartości fosforu w obiekcie zasiedlonym w przeszłości.

Ze względu na znaczne zróżnicowanie rozpuszczalności związków fosforu występującego w glebach, w zależno-ści od celu badawczego do ekstrakcji tego pierwiastka z gleb używa się bardzo różnych roztworów pod wzglę-dem ich składu i stężenia.

Ekstrakcja fosforu z gleby, za pomocą mocnych kwasów mineralnych o stosunkowo niskim stężeniu (0,001 mol.

dm–3 H2SO4 ; 0,3 mol.dm–3 HCl lub 0,5 mol.dm–3 HCl) stosowana jest do oznaczania fosforanów dostępnych dla roślin. Roztwory te mają zdolność rozpuszczania zarówno fosforanów żelaza i glinu, jak również wapnia i magnezu.

Stężone kwasy mineralne oraz ich mieszaniny (HCLO4 +HNO3, HNO3 +H2O2+HF) zwykle wykorzystywane są do oznaczeń całkowitego fosforu np. w geochemii. Do ekstrakcji glebowych fosforanów nagromadzonych w wyniku działalności człowieka wytypowano roztwór 2 mol.dm-3 kwasu azotowego. W porównaniu do innych kwasów mineralnych, solnego i siarkowego, stosowa-nych dotychczas do oznaczeń P na potrzeby archeologii, kwas azotowy ma tylko nieznacznie mniejszą siłę roz-puszczania związków fosforu, ale za to stwarza o wiele mniej problemów przy kolorymetrycznym oznaczaniu P w ekstraktach. W uzyskanych wyciągach glebowych koncentrację fosforu oznaczano metodą kolorymetrycz-ną opisaną przez Watanabe i Olsena (1965). Oznaczenie w próbkach zawartości fosforu po ekstrakcji kwasem azotowym pozwala w prosty sposób rozróżnić gleby zawierające niewielkie ilości P pochodzącego jedynie ze skały macierzystej od gleb wzbogaconych w ten składnik w wyniku działalności człowieka – komentarz K. Gedigi dotyczący metody zastosowanej przy analizie wartości fosforu w próbkach z Grydehøj.

3 Informacja ustna dr. Vibeke Ernstsena z GEUS – Geo-logical Survey of Denmark and Greenland.

9.2.2. MIEDŹ

Analizę zawartości miedzi w domu kul-towym Grydehøj wykonano w celu zwerfiko-wania czy wartości tego pierwiastka w próbach

przekraczają naturalne poziomy jego obecności w glebie. Podwyższona zawartość miedzi, będą-cej podstawowym składnikiem brązu, mogłaby wskazywać na realizowaną w obiekcie dzia-

163


łalność metalurgiczną. Nie znaleziono w nim wprawdzie żadnych zabytków brązowych ani śladów odlewnictwa, jednak często przytaczane opinie o rytualnym traktowaniu metalurgii brą-zu (np. dom kultowy Sandagegård), skłoniły do podjęcia próby zweryfikowania tej tezy równieżw przypadku domu Grydehøj.

W wyniku analizy 61 próbek, o analogicznej dystrybucji przestrzennej jak próby analizowane na obecność fosforu, uzyskano obraz zawartości miedzi w obrębie domu kultowego. Otrzyma-ne wartości nie przekraczają 6 mg/kg miedzi

9.3. SZCZĄTKI MAKROBOTANICZNE

Ryc. 9.2. Grydehøj, Thy. Zawartość miedzi w próbach (1-61) pobranych z domu kultowego i jego otoczenia (rys. autor)

Fig. 9.2. Grydehøj, Thy. Content of copper in samples (1-61) collected in the cult house and its surroundings (drawing by the author)

w próbie, przyjmując uśrednioną obecność tego pierwiastka w przedziale 1-3 mg/kg (ryc. 9.2).

Według raportów geochemicznych wartości naturalnej obecności miedzi w glebach północ-nej Jutlandii wahają się w przedziale od 0 do kilkunastu mg/kg (Jensen, Bak, Larsen 1996, ryc. 1d). Dane uzyskane z domu kultowego Grydehøj nie wykazują podwyższonych warsto-ści miedzi, co przy braku znalezisk brązowych, jednoznacznie wskazuje na brak aktywności związanej z metalugią brązu w obiekcie.

Rozpoznanie szczątków makrobotanicz-nych wykonane zostało w Moesgård Muzeum przez Marianne Høyem Andreasen. Ich stan zachowania uniemożliwiał szczegółowe analizy.

W większości nie nadawały się one również do datowania radiowęglowego. Wśród 10 pró-bek zawierających szczątki makrobotaniczne powszechnie występowały fragmenty węgla

Tab. 9.2. Grydehøj, Thy. Szczątki makrobotaniczne z warstwy kulturowej domu kultowego (wg: M.H. Adreasen)Table. 9.2. Grydehøj, Thy. Macrobotanical remains from the cultural layer of the cult house (after: M.H. Adreasen)

Nr inw. próbki (x-nr)

Zboża Nasiona Węgle drzewne Uwagi

42 – – < 10 węgle drzewne66 – – < 5 węgle drzewne

71 1-2 1 +jęczmień (Hordeum vulgare sp.)bulwy z owsika (rajgras) wyniosłego (Arrhenatherum elatius var. bulbosum)

111 4 – + jęczmień (Hordeum vulgare sp.)128 – – < 5 węgle drzewne133 15–20 < 5 + jęczmień (Hordeum vulgare sp.)142 – 1 ? + węgle drzewne

147 – 1-3 + węgle drzewne; rdest plamisty, chwast (Persicaria maculosa /lapathifo-lium)

170 3 – + węgle drzewne; pszenica płaskurka/ orkisz (Triticum dicoccum/spelta)761 2 – – jęczmień (Hordeum vulgare sp.)

164

ROZDZIAŁ 9

drzewnego (tab. 9.2). Zboża reprezentowane są przez jęczmień, a w jednym przypadku przez pszenicę.

Obecność węgli drzewnych w domu kulto-wym nie jest zaskoczeniem, bowiem w central-

nej jego części znajdowało się palenisko. Nie-wielkie ilości zbóż wskazywać mogą natomiast na sporządzanie bądź spożywanie pokarmów w obrębie domu.

9.4. ANALIZA PALINOLOGICZNA

Analizie palinologicznej, wykonanej przez Małgorzatę Malkiewicz z Zakładu Paleobota-niki Uniwersytetu Wrocławskiego, poddano 24 próbki osadów z wnętrza i z najbliższej okolicy domu kultowego4. Materiał badawczy stanowił przede wszystkim osad mineralny.

W wyniku analizy pyłkowej oznaczono 9 taksonów drzew i krzewów, 17 taksonów roślin zielnych oraz 3 taksony roślin zarodnikowych.

Rycina 9.3 przedstawia ilościowy udział ozna-czonych drzew, krzewów i roślin zielnych i za-rodnikowych oraz przestrzenne zróżnicowanie florystyczne badanej powierzchni. Dominującyw materiale pyłkowym był procentowy udział roślinności zielnej (91%), wobec zdecydowanie słabiej reprezentowanych drzew i krzewów (7%) a także roślin zarodnikowych (2%).

Według autorki analiz, spektra pyłkowe 24 analizowanych próbek są do siebie bardzo po-dobne, zarówno pod względem składu taksono-micznego jak i ilościowego stosunku taksonów (ryc. 9.3). We wszystkich próbkach najliczniej występował pyłek traw (Poaceae) i złożonych, należących do rzędu astrowców (Astrales). W mniejszych ilościach odnotowano inne zielne, z rodzin: krzyżowe (Brassicaceae), jaskrowate (Ranunculaceae), różowate (Rasaceae), turzy-

Ryc. 9.3. Grydehøj, Thy. Wyniki analizy palinologicznej. Ilościowy udział oznaczonych drzew i krzewów (7%), roślin zielnych (91%) i zarodnikowych (2%) oraz przestrzenne zróżnicowanie florystyczne badanej

powierzchni wraz z liczbą przeanalizowanego pyłku (wg: M. Malkiewicz)Fig. 9.3. Grydehøj, Thy. Results of palynological analysis. Quantitative contribution of identified trees

and bushes (7%), herbaceous plants (91%) and cryptogams (2%), and spatial floristic diversity of the examined surface together with the number of analysed pollens (after: M. Malkiewicz)

4 Próbki macerowano przez prażenie w kwasie fluorowo-dorowym w połączeniu z acetolizą Erdtmana. Uzyskany materiał poddano analizie pyłkowej. Stan zachowania sporomorf był niezadowalający. Większość ziaren była zniszczona, miała skorodowaną egzynę lub była zacho-wana tylko fragmentarycznie. Ze względu na bardzo małą frekwencję materiału pyłkowego konieczne było zliczanie kilku preparatów z jednej próbki, a uzyskane sumy wahają się od 40 do 295.

165


cowate (Cyperaceae), komosowate (Chenopo-diaceae), goździkowate (Caryophyllaceae), bal-daszkowate (Apiaceae), wrzosowate (Ericaceae) i motylkowe (Fabaceae). Stwierdzono również bylicę (Artemisia), przytulię (Galium), babkę (Plantago), rdest (Polygonum) i szczaw (Rumex). Spośród drzew i krzewów oznaczono pyłek 3 taksonów z grupy szpilkowych – Pinus, Picea i Juniperus oraz 6 taksonów z grupy liściastych – Betula, Salix, Corylus, Alnus, Tilia i Ulmus. Ro-śliny zarodnikowe były reprezentowane tylko przez pojedyncze spory widłaków (Lycopodium), mchów torfowców (Sphagnum) i paprotkowa-tych (Polypodiaceae).

Spektra pyłkowe próbek pochodzących spo-za budynku oraz z różnych miejsc jego wnętrza zawierają w porównywalnych ilościach zarów-no pyłek roślin zielnych, jak i tych sporadycznie notowanych (drzew, krzewów i zarodniko-wych).

Nie jest wykluczone celowe nagromadzenie roślin zielnych we wnętrzu budowli. Oznaczony pyłek roślin zielnych jest odzwierciedleniem lokalnej flory kwiatowej bliższego i dalszegootoczenia domu kultowego. Znaczne ilości pył-ku Asteraceae mogą być efektem zbierania na pobliskich łąkach roślin kwiatowych z tej rodzi-ny i celowego przynoszenia ich w pobliże domu oraz wnoszenia do środka. Niewykluczone, że razem z Asteraceae (ryc. 9.4: 1) zbierano także inne rośliny np. z Ranunculaceae (ryc. 9.4: 2), Rosaceae (ryc. 9.4: 3) czy Brassicaceae. Liczni przedstawiciele powyższych rodzin charakte-ryzują się efektownymi i kolorowymi kwiatami, a część z nich ma właściwości lecznicze i od dawna wykorzystywana jest w zielarstwie.

Skład spektrów pyłkowych wszystkich ba-danych próbek przemawiać może za brakiem

barier ograniczających naturalny opad pyłku do wnętrza budowli, co nie pozostaje bez znaczenia w kwestii konstrukcji domu kultowego (por. rozdział 10.1). Według M. Malkiewicz, istnienie bariery ograniczającej rozprzestrzenianie pyłku, a przede wszystkim jego opad, powinno wpły-nąć na wyraźną różnicę w składzie jakościowym i ilościowym pomiędzy próbkami spoza i z wnę-trza budowli, czego nie stwierdzono w materiale badawczym. Przy założeniu, że dom kultowy był szczelnie zamknięty, bardziej uzasadnione wydawałoby się, że spektra pyłkowe próbek z jego wnętrza powinny być pozbawione pyłku z �w. transportu dalekiego (wiatropylny pyłekdrzew i krzewów), a pyłek roślin zielnych powi-nien wystąpić w znacznie mniejszych ilościach, jako skutek przypadkowego zawleczenia go z zewnątrz przez przemieszczających się ludzi, bądź z zawiania do wnętrza przez cyrkulację powietrza. Dane te idą w parze z moją tezą, iż dom kultowy był konstrukcją o otwartym, bądź półotwartym charakterze (por. ustęp 10.1).

Uzyskany obraz pyłkowy pozwala przyjąć, że w najbliższej okolicy kurhanu Grydehøj panowały zbiorowiska terenów otwartych, o czym świadczy dominujący w nim udział roślin zielnych (powyżej 90%). Prawdopodob-nie w większości były to zbiorowiska łąkowe, na co wskazują duże ilości pyłku traw oraz roślin kwiatowych. Natomiast pyłek bylicy, komosowatych, babki lancetowatej, niektórych krzyżowych, szczawiu czy rdestu może świad-czyć o obecności człowieka i rozwoju siedlisk o charakterze antropogenicznym. Udział pro-centowy drzew i krzewów (7%) jest na tyle niski, że można wykluczyć występowanie na tym obszarze zbiorowisk leśnych. Obecność w analizowanym osadzie pyłku drzew i krze-

Ryc. 9.4. Przykłady roślin zielnych, których znaczne ilości pyłku występowały w obrębie domu kultowego Grydehøj. Od lewej: 1 – astrowate; 2 – jaskrowate; 3 – różowate

Fig. 9.4. Examples of herbaceous plants, whose considerable amount of pollen occurred within the Grydehøj cult house. From the left: 1 – Asteraceae; 2 – Ranunculaceae; 3 – Rosaceae

166

ROZDZIAŁ 9

wów należałoby wiązać z transportem dalekim, chociażby ze względu na fakt, iż większość jego pochodzi od roślin wiatropylnych.

Zrekonstruowany obraz środowiska rejonu kurhanu Grydehøj znajduje potwierdzenie na większym obszarze północnej Jutlandii, gdzie w późnej epoce brązu występuje coraz mniej

zbiorowisk leśnych, przy coraz rozleglejszych łąkach, choć brzoza, jesion i dąb są wciąż obecne w krajobrazie. Liczne węgle drzewne poświad-czają gospodarkę wypałową, a silny wzrost pył-ku dzikich traw potwierdza coraz rozleglejsze otwarte przestrzenie zagospodarowywane pod uprawę zbóż (French 2010, 36-40, tabl. 2.1).

9.5. CHRONOMETRIA RADIOWĘGLOWADatowanie radiowęglowe domu kultowe-

go Grydehøj oraz grobów zlokalizowanych w płaszczu kurhanu tuż przy nim, miało na celu przede wszystkim ustalenie istnienia bądź braku wzajemnych relacji chronologicznych pomiędzy domem kultowym a tymi pochówka-mi. Koncepcja umiejscawiania w późnej epoce brązu obiektów kultowych przy współczesnych im pochówkach u podstaw kurhanów opierała się dotychczas jedynie na obserwacjach chro-nologii względnej materiałów zabytkowych, bądź na przesłankach stratygraficznych (por.rozdział 3.5). Datowania radiowęglowe skan-dynawskich domów kultowych i ich otoczenia są niezwykle rzadkie (Victor 2006, 114-122), co wynika poniekąd z ograniczeń tej metody dla młodszej części późnej epoki brązu, spowo-dowanych brakiem możliwości precyzyjnego określenia wieku kalendarzowego (por. spłasz-

czony przebieg krzywej kalibracyjnej na ryc. 9.5 w przedziale ok. 700-400 calBC). Szwedzki dom kultowy Hågahagen jest przykładem obiektu o sprecyzowanej chronologii absolutnej. Jest to jednak obiekt z wczesnej epoki brązu (Victor 2002, 153-179).

Datowaniu poddano fragmenty kości pocho-dzących z trzech pochówków, którym towa-rzyszył dom kultowy Grydehøj, a także próbkę szczątków kostnych i trzy próbki makrobota-niczne z warstwy kulturowej z wnętrza domu (tab. 9.3.)5.

Datowanie absolutne potwierdza obserwacje i ustalenia poczynione w oparciu o materiał za-bytkowy, lokujące pochówki oraz dom kultowy

Tab. 9.3. Grydehøj, Thy. Chronometria radiowęglowa próbek z warstwy kulturowej w obrębie domu kultowego oraz pochówków z jego bezpośredniego otoczenia

Table. 9.3. Grydehøj, Thy. Radiocarbon chronometry of samples from the cultural layer within the cult house and burials in its direct surroundings

Lp. Obiekt MateriałWiek C14

(BP)Kod lab.

Wiek kalenda-rzowy (cal BC) według OxCal

v. 4.2.26

Wiek kalendarzowy

(cal BC) według CalPal7

Nr inw. (x) w ramach jedn.

strat. (N), nr próbki (.../P)

1.grób ciałopalny w drewnianej obstawie

kości ludzkie (przepalone) 2863 ± 25 AAR-18304 1124-972 1043 ± 41 N79; 409/2001/

P1

2. dom kultowy ziarna jęczmienia 2847 ± 25 AAR-18327 1089-925 1007 ± 41 N18, x133

3. grób popielni-cowy

kości ludzkie (przepalone) 2808 ± 27 AAR-18302 1041-898 964 ± 32 N15

4. dom kultowy bulwa rajgrasu (przepalona) 2718 ± 25 AAR-18325 910-814 867 ± 28 N18, x71

5. grób skrzynkowy kości (przepalone) 2657 ± 27 AAR-18301 849-792 822 ± 14 N14, x785

6. dom kultowy kości (przepalone) 2582 ± 34 AAR-18303 816-748 741 ± 59 N18; 413/2001/

P2

6 Prawdopodobieństwo 95,4%. 7 Program kalibrujący The CalPal Online Radiocarbon Calibration: h�p://www.calpal-online.de/.

5 Próbka makrobotaniczna – ziarna jęczmienia (N18, x111), otrzymała datę 1175 ± 25 BP (AAR-18326), po kalibracji calAD: 840 ± 40. Nie została uwzględniona w zestawieniach.

167


częściowo w IV oraz w V okresie epoki brązu (por. lokalizację datowanych prób w obrębie domu kultowego na ryc. 10.1). Uzyskane da-towania precyzują czas funkcjonowania domu kultowego do mniej więcej 200 lat, w przedziale około 1000-800 lat p.n.e. (lata kalibrowane – ryc. 9.5). Wskazują na to daty próbek z warstwy kulturowej domu kultowego. Najstarsza z nich (AAR-18327), pochodząca z próby makrobota-nicznej otrzymała określenie wieku na przełom II i I tysiąclecia p.n.e. (około roku 1000 p.n.e. w latach kalibrowanych). Najmłodsza natomiast (AAR-18303), uzyskana z bliżej nieokreślonych fragmentów kostnych, wskazuje wiek próby na IX-VIII stulecie p.n.e.

Ryc. 9.5. Grydehøj, Thy. Kalibracja datowań radiowęglowych. Niebieskie przerywane linie lokalizują spłaszczenie krzywej kalibracyjnej przypadające na młodszą część późnej epoki brązu.

Na zielono wyznaczono przedział chronologiczny wyznaczany przez datowania dla domu kultowego i grupy pochówków z nim związanych

Fig. 9.5. Grydehøj, Thy. Calibration of radiocarbon dating. Blue do�ed lines indicate fla�ening of the calibration curve occurring in the younger part of the late Bronze Age.

Green indicates the chronological period determined by the datings for the cult house and burial groups connected with it

Wiek grobów sąsiadujących z domem kul-towym również odpowiada powyższemu przedziałowi i pokrywa się z chronologią bez-względną domu kultowego. Najstarszym z po-chówków jest grób ciałopalny w drewnianej obstawie, położony centralnie wobec osi domu kultowego. Wiek szczątków ludzkich z tego grobu ustalony został na koniec II tysiąclecia p.n.e. (1043 calBC, AAR-18304). Jest to jednocze-śnie najstarsze datowanie uzyskane dla całego założenia sepulkralno-rytualnego. Kości z po-zostałych dwóch grobów otrzymały datowania odpowiednio na połowę X stulecia p.n.e. – grób popielnicowy (964 calBC, AAR-18302) oraz na IX stulecie p.n.e. – grób skrzynkowy (822 calBC, AAR-18301).

168

ROZDZIAŁ 9

Analizy domu kultowego Grydehøj przynio-sły nowe informacje na temat samej struktury kultowej i potencjalnych czynności realizowa-nych w jej wnętrzu.

W toku analizy antropologicznej wykazano niewielką liczbę szczątków kostnych wewnątrz domu kultowego, które nie dawały możliwo-ści bliższej charakterystyki. Szczątki ludzkie z dwóch spośród trzech pochówków w nasypie kurhanu bezpośrednio przy domu, należały do osobników dorosłych.

Analizy geochemiczne ukazały koncentracje fosforu w budynku oraz w obrębie wejścia do pomieszczenia. Zarysowały się trzy wyraźne skupienia fosforu będące pozostałościami po zdeponowanych substancjach organicznych. Ich lokalizacja pozostaje w przestrzennej relacji z materiałami krzemiennymi. Największe sku-pienie fosforu sąsiaduje z rejonem największego zagęszczenia wyrobów krzemiennych. Analiza miedzi wykazała stężenie tego pierwiastka nie przekraczające naturalnych wartości jego obec-ności w glebie. Wskazuje to na brak aktywności metalurgicznej w obiekcie.

Analiza palinologiczna ukazała dom kultowy Grydehøj jako konstrukcję w jakimś stopniu

9.6. WNIOSKI

otwartą na materiał pyłkowy dalekiego zasięgu, być może pozbawioną dachu lub na przykład o ażurowej konstrukcji ścian. Spektrum pyłkowe odzwierciedla roślinność występującą w okoli-cy, w końcu epoki brązu. Dominowały wówczas rozległe łąki z dużą ilością roślinności zielnej i przy pojedynczo występujących drzewach. Interesujący, znaczący udział roślin zielnych w obrębie domu jest być może świadectwem gromadzenia w nim różnorodnych kwiatów.

Nieliczne makrobotaniczne szczątki zbóż wskazywać mogą na obecność żywności w ob-rębie domu. Liczne pyłki roślin zielnych oraz koncentracje fosforu są potencjalnym świadec-twem aktywności o charakterze rytualnym.

Ustalenia chronologiczne bazujące na da-towaniu radiowęglowym potwierdziły relacje równoczasowe pochówków w płaszczu kur-hanu, przylegających do domu kultowego, z samym obiektem kultowym. Seria datowań z domu kultowego, analogiczna do określeń wieku pochówków, obejmuje przedział oko-ło 200 lat kalendarzowych, określając czas jego funkcjonowania na lata 1000-800 p.n.e. (calBC).

169

Charakter konstrukcji obiektów kultowych, a także ich związek z pochówkami w kurhanach, ma znaczenie dla postrzegania miejsca i roli znajdowanych w nich zespołów krzemiennych, jak również innych źródeł archeologicznych. Warto więc odnieść się do relacji przestrzennej obiektu kultowego wobec wtórnych pochów-ków w kurhanie oraz ponownie do samej idei domu kultowego i analogicznych mu obiektów o bardziej otwartej strukturze.

Jak przedstawiono w poprzednich częściach pracy, obiekty kultowe z obszaru Jutlandii wy-kazują zróżnicowanie konstrukcyjne mające odzwierciedlenie również w ich lokalizacji geo-graficznej. Obiekty określane jako jutlandzkiedomy kultowe występują wyłącznie na tere-nie Thy, natomiast pozostałe obiekty kultowe opisane w pracy znajdują się na terenach poza tym regionem. Domy kultowe Thy nie mają analogii wśród innych domów kultowych Skan-dynawii. Analogiczne obiekty znane z terenów leżących bardziej na wschód, np. Sandagegärd na Zelandii czy liczne domy kultowe Skanii i z innych obszarów szwedzkich, mają odmien-ną konstrukcję, a także charakter, biorąc pod uwagę m.in. brak wyrobów krzemiennych. Dom kultowy Grydehøj i jemu podobne z Thy są więc specyficznym wariantem regionalnymnie znanym poza Thy.

Stan zachowania obiektów kultowych, w po-staci układów kamieni i towarzyszących im obiektów rowkowych, pozostawia swobodę interpretacji ich pierwotnego wyglądu i kon-strukcji. Dominuje pogląd, manifestujący się przede wszystkim publikowanymi rekonstruk-cjami (ryc. 10.1), iż dom kultowy był obiektem

zadaszonym o dość ograniczonym dostępie do jego wnętrza. Obserwacje te dotyczą jedynie obiektów kultowych Jutlandii i nie mają zasto-sowania wobec wyraźnie odmiennych domów kultowych z terenów Szwecji. Podstawowa różnica między nimi polega na powszechnym braku wejść (drzwi, bram lub przerw w kon-strukcji ścian) oraz założeniu braku zadasze-nia w szwedzkich domach kultowych (Victor 2002). Nawiązujący do nich konstrukcyjnie obiekt z Sandagergård również nie dostarczył jednoznacznych przesłanek pozwalających na lokalizację wejścia.

Wszystkie pozostałe obiekty kultowe z Ju-tlandii mają charakter w jakimś zakresie mniej lub bardziej otwarty. Czy pełniły one rolę mar-kerów przestrzennych lokalizujących miejsca istotne dla lokalnej społeczności, czy też odby-wały się w nich jakieś ceremonie, ma w dyskusji mniejsze znaczenie wobec tego, że ich położe-nie wynikało ze ścisłej relacji wobec grobów wtórnie usytuowanych w płaszczu kurhanu, a przestrzeń pomiędzy nimi pozostawała raczej niezakłócona, umożliwiając swobody dostęp do nich.

W przypadku obiektów opisanych szczegó-łowo na przykładzie kurhanu Torup Høje, ten swobodny dostęp, bądź inaczej – ta wolna prze-strzeń pomiędzy grobami a obiektami kultowy-mi, jest bardzo czytelna (ryc. 10.2). Najmniejsze obiekty: stojące głazy, pary dołów posłupowych i kopczyki kamienne, były instalacjami funkcjo-nującymi na otwartej przestrzeni. Obiekty row-kowe natomiast, o trudnych do zdefiniowaniakonstrukcjach ścian i nieznanej ich wysokości, opierały się o podstawy kurhanów, niejako obej-

10. KRZEMIENIARSTWO RYTUALNE

10.1. UWAGI NA TEMAT ZNACZENIA KONSTRUKCJI DOMÓW KULTOWYCH

170

ROZDZIAŁ 10

mując swym półkolistym zasięgiem wybraną część kurhanu, u podstawy której zlokalizo-wany był pochówek. Przebieg ich półkolistego zarysu, z przerwą w najbardziej wygiętej części wskazuje na ewentualny swobodny do nich dostęp, obecność przejścia. Wejście do obiektu kultowego umożliwiało jednocześnie dostęp do kurhanu i pochówków.

Natomiast w przypadku jutlandzkich do-mów kultowych, ich bezsprzeczna relacja prze-strzenna wobec wtórnych pochówków ma nieco bardziej złożony charakter. Dotychczasowe wyobrażenia i rekonstrukcje domów kultowych wydają się być nie do końca trafione. Te z obsza-rów Szwecji najczęściej przedstawiane są jako

budynki o pełnej konstrukcji, z grubymi ściana-mi i dachem (Victor 2002, ryc. 24, 25). Również w taki sposób najprościej byłoby sobie wyobrazić konstrukcje domów kultowych z Thy, zwłaszcza przyglądając się np. rycinie przedstawiającej za-rys domu kultowego Grydehøj, gdzie widoczny jest przebieg grubych ścian i obecność dołów po słupach, które mogły utrzymywać zadaszenie (ryc. 10.1). Wówczas jednak budynek stałby odwrócony tyłem do kurhanu i pochówków. Tylna gruba ściana torfowa i nieprzerwany jej przebieg nie tylko odcinałyby zupełnie dostęp do kurhanu z wnętrza domu, ale wręcz by go zasłaniały. Przy takim założeniu, aby dostać się do przestrzeni z grobami należałoby wyjść

Ryc. 10.1. Grydehøj, Thy. Rekonstrukcja zarysu domu kultowego (wg: B.H. Nielsen, Bech 2001), przedstawiająca obiekt jako budowlę opartą tylną ścianą o podstawę kurhanu, odwróconą wejściem od kurhanu, przy braku

kontaktu między wnętrzem obiektu a pochówkami w płaszczu kurhanu. Czerwona przestrzeń to gruba ściana torfowa. 1 – dół posłupowy interpretowany jako miejsce centralnego słupa podtrzymującego dach; 2 – palenisko, 3-5 – pochówki, w związku z którymi wzniesiony został dom kultowy. Na plan naniesiono

również daty radiowęglowe uzyskane dla obiektu wraz z miejscem pobrania prób do datowania (precyzyjna lokalizacja miejsca pobrania trzeciej datowanej próbki z domu kultowego [AAR-18303] nie była możliwa)

Fig. 10.1. Grydehøj, Thy. Reconstruction of the cult house’s outlines (after: B.H. Nielsen, Bech 2001) presenting the object as a building whose rear wall leans against the barrow’s foot while the entrance is turned away from it;

the interior of the object is separated from the burials in the barrow’s surface layer. The read space is a thick peat wall. 1 – posthole interpreted as the position of the central post supporting the roof; 2 – hearth;

3-5 – burials, which were the reason why the cult house was erected. The plan also features radiocarbon dates obtained for the object, including the place where samples for dating were acquired (precise location of the place

where the third sample was aquired the cult house [AAR-18303] was not possible)

171

KRZEMIENIARSTWO RYTUALNE

z budynku i podążać wzdłuż jego ścian po ka-miennych platformach.

Choć nie jest to wykluczone, byłaby to jednak sytuacja przeciwna niż w pozostałych typach obiektów kultowych, otwartych na przestrzeń sepulkralną, takich jak Torup Høje (ryc. 10.2). Byłaby ona również nielogiczna i odbierająca zasadność istnienia budowli kultowej, poprzez zasłanianie nią obiektów kultu i utrudnianie dostępu do nich.

Bardziej uzasadnione wydaje się, iż pomię-dzy wnętrzem domu kultowego a pochówkami w kurhanie nie istniała bariera w postaci grubej ściany torfowej, lub że istniały tam elementy konstrukcyjne umożliwiające dostęp do grobów bezpośrednio z wnętrza domu kultowego albo co najmniej swobodną możliwość ich obserwa-cji. Opierając się na przykładzie zarysu domu w Grydehøj można założyć, że grube ściany tor-fowe mogły mieć niewielką wysokość, aby stojąc

wewnątrz miało się pełną perspektywę kurhanu aż po miejsce lokalizacji pochówku centralnego. Natomiast dostęp do grobów mógł być możli-wy poprzez na przykład rodzaj platformy lub drewnianych schodów pomiędzy wnętrzem domu a podstawą kurhanu, aby wchodząc do obiektu kultowego miało się swobodny dostęp do pochówków umieszczonych u podstawy kurhanu, będących wszak bezpośrednim po-wodem jego wzniesienia.

Trudno przesądzać jednoznacznie o obec-ności bądź braku zadaszenia obiektu. Zakłada-jąc, że ściany byłyby stosunkowo niskie, dach mógłby wznosić się na pojedynczych słupach, co umożliwiałoby swobodną obserwację na zewnątrz, w tym również w kierunku kurha-nu. Porównywalny skład spektrów pyłkowych próbek z wnętrza domu kultowego, a także z jego najbliższej okolicy zdaje się dodatkowo przemawiać za brakiem zadaszenia ograniczają-

Ryc. 10.2. Torup Høje, Fjelsø. Obiekty kultowe i ich bezpośrednia relacja przestrzenna (czerwone strzałki) wobec pochówków wtórnie umieszczonych w kurhanie. 1-12 – obiekty kultowe strefy rytualnej późnej epoki brązu (1-3 – układy pionowych głazów; 4-6 – kopce otoczaków kamiennych; 7-10 – pary dołów

posłupowych; 11-12 – obiekty rowkowe) (wg: M. Mikkelsen w druku)Fig. 10.2. Torup Høje, Fjelsø. Cult objects and their direct spatial relationship (red arrows) with the secondary burials placed in the barrow. 1-12 – cult objects of the ritual zone from

the late Bronze Age (1-3 – arrangement of vertical boulders, 4-6 – piles of stone pebbles, 7-10 – pairs of postholes; 11-12 – fluted objects) (after: M. Mikkelsen in print)

172

ROZDZIAŁ 10

cego naturalny opad pyłku do wnętrza budowli. W przypadku istnienia szczelnego zadaszenia i pełnej konstrukcji ścian, spektra pyłkowe pró-bek z wnętrza obiektu powinny być pozbawione pyłku z �w. transportu dalekiego, a pyłek roślinzielnych powinien wystąpić w znacznie mniej-szych ilościach (por. obserwacje palinologiczne – rozdział 9.4).

Przechodząc do kwestii zespołu krzemien-nego obecnego w obrębie domu, przypomnieć trzeba, że koncentrował się on przede wszyst-kim w jego północno-zachodnim narożniku, �n. w części bliższej kurhanowi i pochówkom.Przyjmując, iż dom kultowy był obiektem z jed-nym wejściem od strony południowej, ze ścianą północną odgradzającą jego wnętrze od kurha-nu, odsuwałoby to aktywność krzemieniarską, podobnie jak wszystkie inne w obiekcie, od bezpośredniej relacji z kurhanem i grobami. Rytuały i ceremonie nie odbywałyby się wów-czas wewnątrz domu, a raczej na zewnątrz, bliżej grobów. Obecność samego domu byłaby wówczas raczej nieuzasadniona, taka lokalizacja wręcz przeszkadzałaby.

Rycina 10.2. przedstawiająca relację prze-strzenną obiektów kultowych i pochówków kurhanu Torup Høje pokazuje, iż obiekty kul-towe lokalizowane są bezpośrednio przy po-chówkach. Przedłużenie linii łączącej obiekty z grobami prowadzi do centrum kurhanu, co

jest regułą w zasadzie we wszystkich tego typu obiektach, również poza Torup Høje. W przy-padku domów kultowych, np. Grydehøj, tak przeprowadzona linia przechodziłaby przez wejście do domu, jego wewnętrzny półkolisty obiekt, pochówki w nasypie kurhanu aż po centralną część kurhanu (ryc. 10.3). Przy takim postrzeganiu obiektu nie może być mowy o bra-ku relacji przestrzennej z grobami bezpośrednio z domu kultowego.

Brak bariery w postaci wysokiej ściany i za-mkniętego pomieszczenia, ze swobodnym do-stępem do pochówków, dawał sposobność re-alizacji zamierzeń rytualnych. Analizując zarysy domów kultowych przyjąć można, że nie stały one tyłem do kurhanu i nie zasłaniały go gruby-mi torfowymi ścianami. Aktywność w obrębie domów, w tym również łupanie i wykorzysty-wanie krzemieni, toczyłaby się więc wprost u stóp kurhanu w bezpośredniej, otwartej relacji przestrzennej wobec pochówków, stanowiąc integralną część zabiegów rytualnych.

W świetle powyższego, obecne wewnątrz domów kultowych oraz w części kultowych obiektów rowkowych, półkoliste zarysy, w po-staci rowu, złożone z dwóch ramion i otwar-tej przestrzeni miedzy nimi, nie były, jak się przyjmuje, miejscem szczególnie uświęconym w obiekcie, lecz kolejnym elementem konstruk-cyjnym, umożliwiającym przejście, dostęp w po-bliże grobów. Z zarysu tego obiektu w Grydehøj można by wywnioskować, że była to półza-mknięta przestrzeń, oparta o tylną ścianę domu. Zapewne konstrukcja ta mogła mieć znaczenie nie tylko użytkowe, ale nie była ona zamknięta i mogła stanowić rodzaj przejścia ku najbliższej okolicy pochówków.

Pozostałe domy kultowe z Thy nie zachowały się tak dobrze w zarysie swojej podstawy jak obiekt Grydehøj. Założyć można, że powyższe uwagi dotyczą również orientacji i potencjalnej

Ryc. 10.3. Grydehøj, Thy. Dom kultowy i jego relacja przestrzenna z pochówkami wtórnie umieszczonymi

w kurhanie (zielone punkty) oraz ich lokalizacja wobec pochówku centralnego w kurhanie (rys. autor)

Fig. 10.3. Grydehøj, Thy. Cult house and its spatial relationship with the secondary burials placed in the

barrow (green points) as well as their location in relation to the central burial in the barrow


173


„Istnienie sacrum ma dla człowieka zna-czenie egzystencjalne wtedy, gdy posiada on możliwość nawiązania kontaktu ze świętą Rze-czywistością. Jest to możliwe poprzez udział w rytualnych działaniach, dzięki którym czło-wiek wychodzi poza czas historyczny, gdzie rozgrywa się jego życie, wstępując jednocześnie w czas święty, archetypiczny, gdzie działają bogowie i skąd wszystkie rzeczy biorą swój początek (...)” (Gadacz, Milerski 2009).

Dyskusja filozoficzna dotycząca opozycji sa-crum i profanum wykracza poza zamierzenia ni-niejszej pracy, podobnie jak próba rozdzielenia i przeprowadzenia czytelnej granicy pomiędzy dwiema przeciwstawnymi wartościami, pomię-dzy bytem a niebytem. Strefy kultowe w postaci domów i mniejszych obiektów rytualnych z Ju-tlandii były zapewne przestrzeniami, w których z natury rzeczy religia i rytuał współwystępo-wały z codziennością i rzeczywistością. Zespoły krzemienne powstałe i obecne w tych strefach traktować należy jako elementy przeplatających się działań praktycznych i symbolicznych.

O funkcji i znaczeniu krzemieniarstwa w stre-fach kultowych decydują relacje kontekstowe. Jednoznaczna dychotomia pomiędzy sacrum a profanum, pomiędzy artefaktem krzemiennym powstałym w trakcie obrzędu a „wyproduko-wanym” w celach doraźnych i funkcjonalnych musi pozostać nierozstrzygnięta. Jednak obec-ność zespołów krzemiennych w ceremonial-nym kontekście, a także ich odmienność wobec współczesnych osadniczych zespołów krze-miennych, skłania do określenia ich mianem krzemieniarstwa rytualnego (tab. 10.1). Przez krzemieniarstwo rytualne rozumiem więc ze-społy powstałe w przestrzeni rytualnej z zamie-rzeniem wykorzystania ich w trakcie ceremonii i obrzędów, bądź wykonane i wykorzystywane do ich przygotowania.

W zbliżonym rozumieniu używa się niekiedy terminu ceramiki kultowej, czyli takiej, która

została wykonana z myślą o przeznaczeniu wyłącznie do użytku pogrzebowego, ceremo-nialnego. Manifestuje się ona słabym wypałem wynikającym z potencjalnej jednorazowej uży-teczności (naczynia – trupięgi) (Mogielnicka--Urban 1984, 145; Mierzwiński 2012, 64-65 – tam dalsza lit.).

Zasygnalizowane również zostały przesłan-ki, w postaci masowego kawałkowania kon-krecji krzemiennych, wskazujące na możliwość działań krzemieniarskich będących rytuałem samym w sobie. Daleką parabolą do takich działań może być rytualne uszkadzanie naczyń zaobserwowane na cmentarzyskach kultury łu-życkiej na ziemiach polskich. Według Andrzeja Mierzwińskiego, zamierzona destrukcja naczyń miałaby oznaczać zakończenie biesiadnej fazy procesu pogrzebowego lub dotyczyć aktów rytualnych dokonywanych w jej trakcie przez poszczególnych uczestników (Mierzwiński 2012, 66-68). Niewykluczone, iż rozdrobnio-ne fragmenty naczyń w domach kultowych, szczególnie Grydehøj, mogłyby być również pozostałością takich działań.

Aby uzasadnić rytualny charakter jutlandz-kich zespołów krzemiennych należy jedno-znacznie wykazać, na podstawie obserwacji ar-cheologicznych (przestrzenno-horyzontalnych), bezpośrednią relację chronologiczną z obiektami kultowymi. Stan zachowania dwóch zupeł-nie różnych w strukturze instalacji kultowych – Grydehøj i Torup Høje, położonych u podstaw kurhanów i jednoznacznie związanych z po-chówkami ciałopalnymi tam zlokalizowanymi, może posłużyć w dyskusji na temat relacji cza-sowo-przestrzennych zespołów krzemiennych wobec obiektów kultowych, w obrębie których wystąpiły.

Wiedza dotycząca religii późnej epoki brązu Skandynawii, a także obrzędowości i rytuałów tego okresu bazuje na ściśle archeologicznych przesłankach. Można uznać za dopuszczalne,

konstrukcji wszystkich pozostałych obiektów. Wchodząc do domu kultowego uzyskiwało się

dostęp do miejsc lokalizacji pochówków w na-sypie kurhanu.

10.2. KRZEMIENIARSTWO RYTUALNE CZY KRZEMIENIE W DOMACH KULTOWYCH? SACRUM VERSUS PROFANUM

Problem in the study of prehistoric religion and rituals is that they make themselves known to us

only when they are extremely explicitFleming Kaul

174

ROZDZIAŁ 10

że w czasie późnej epoki brązu, liczącej przeszło 600 lat, stosunek do miejsc sepulkralnych zmie-niał się. Że sacrum i profanum w tych miejscach nie były czymś stałym.

Jeśli tak było, można by zaproponować koncepcję, według której zespoły krzemienne w strefach rytualnych pojawiły się bez związku z kultową funkcją tych obiektów. Można by więc przyjąć, że wyroby krzemienne w obiek-tach kultowych pojawiły się tam u schyłku funkcjonowania, bądź bezpośrednio po ich porzuceniu jako miejsc kultowych. Nie byłyby one wówczas związane z pierwotnym charak-terem tych obiektów (porzuconych/lub czasowo niewykorzystywanych), a jedynie pozostałością produkcji krzemieniarskiej na potrzeby funk-cjonującej kilkaset metrów od kurhanu osady. Mogłoby to mieć na celu np. uniknięcie zaśmie-cania zagrody mieszkalnej wielotysięcznym debitażem i dostarczenie tam jedynie wyselek-cjonowanych produktów.

Taka sytuacja mogła zaistnieć np. w jednym z obiektów rowkowych strefy rytualnej kurhanu Torup Høje z IV okresu epoki brązu, który wy-kazuje, na podstawie przesłanek stratygraficz-nych, pojawienie się wyrobów krzemiennych u schyłku jego funkcjonowania. Po tej aktywno-ści krzemieniarskiej w południowo-wschodniej strefie podstawy kurhanu działalność rytual-na pojawiła się ponownie i poziom odpadów z produkcji krzemieniarskiej przykryty został warstwą kulturową związaną z najmłodszymi obiektami kultowymi w Torup Høje, związany-mi zapewne z V okresem epoki brązu.

Obserwacje stratygraficzne domu kultowegoGrydehøj pokazują, że wyroby krzemienne wy-stąpiły poniżej warstwy otoczaków kamiennych, pochodzących z erozji elementu konstrukcyjne-go domu, jakim była ława kamienna biegnąca wzdłuż ścian wnętrza budynku. Znaczy to, że zespół krzemienny powstał w obrębie domu kiedy jego konstrukcja wciąż istniała. Teoretycz-nie mógł on jednak powstać bezpośrednio po zdarzeniu jakim było zaprzestanie wykorzysty-wania domu jako miejsca kultowego. Wówczas jego konstrukcja nie uległaby jeszcze zupełnej erozji, a zespół krzemienny powstały na tym etapie, związany z utylitarnymi przesłankami, zająłby analogiczne stratygraficznie miejsce dozespołu powstałego w trakcie funkcjonowania domu. Dalsza erozja domu spowodowałaby umiejscowienie zespołu krzemiennego w obrę-bie warstw związanych bezpośrednio z jej funk-

cjonowaniem. Zakładając więc, że dom kultowy bądź podstawa kurhanu nie były traktowane jako miejsca sakralne przez cały okres późnej epoki brązu, nie można odrzucić profanicznego traktowania miejsc kultowych w przerwach ich funkcjonowania.

Oba te przykłady nie są jednak wystarcza-jąco przekonywujące aby przyjąć za słuszną tezę o wykorzystywaniu miejsc rytualnych w przerwach ich użytkowania, jako miejsc pro-dukcji krzemieniarskiej na cele gospodarcze. W Torup Høje zespół krzemienny znajduje się w stropowych partiach warstwy kulturowej obiektu kultowego, stanowiąc jednak jego część, podobnie jak w przypadku jedenastu pozosta-łych obiektów rytualnych, którym towarzyszą zabytki krzemienne. Torup Høje jest ponadto obiektem o skomplikowanej stratygrafii i je-dynie częściowo przebadanej strefie rytualnej,co do pewnego stopnia utrudnia tego rodzaju rozważania. Natomiast dom kultowy Grydehøj jest obiektem dobrze zachowanym, jak również w całości systematycznie przebadanym. Warto zwrócić uwagę, iż zabytki krzemienne nie-obecne są w, położonym obok ich koncentracji, półkolistym obszarze uznanym za przestrzeń najbardziej uświęconą w domu bądź ewentu-alnie za miejsce dostępu do grobów. Można założyć, iż gdyby produkcja krzemieniarska miała miejsce po utracie przez obiekt funkcji rytualnej, krzemienie trafiałyby tam również.Ponadto dystrybucja wyrobów krzemiennych pokrywa się do pewnego stopnia z dyspersją ceramiki występującej w obiekcie, związanej z aktywnością ceremonialną.

Najistotniejszym prawdopodobnie argu-mentem przemawiającym za bezpośrednim związkiem czasowo-funkcjonalnym zespołów krzemiennych i struktur rytualnych jest powta-rzalność tego zjawiska, a także jednolity charak-ter krzemieniarstwa stref kultowych, odmienny od postaci jaką przyjmuje ono na osadach.

Jak wspomniałem we wstępnych rozdziałach pracy, w jednym z pierwszych opracowań neoli-tycznych domów kultowych Skandynawii, Poul Kjærum zaproponował kryteria odróżniające budynki mieszkalne od obiektów kultowych (Kjaerum 1955). Dla przypomnienia, według Kjaeruma o charakterze rytualnym budynku miałaby przesądzać: 1. jego specyficzna loka-lizacja, 2. jego konstrukcja, 3. charakter źródeł materialnych znajdujących się w obiekcie. My-ślę, że kryteria te mogą posłużyć również jako

175


indykatory odróżniające krzemieniarstwo defi-niowane przeze mnie jako rytualne od spotyka-nego np. na osadach, w pracowniach czy jako pojedyncze depozyty krzemienne w grobach (np. wiór w popielnicy z Torup Høje).

Lokalizacja zespołów krzemiennych zdaje się być najbardziej wyrazistym z powyższych kryteriów. Obecność krzemieniarstwa repre-zentującego wszystkie sekwencje procesów ob-róbki, od surowych brył skalnych po skończone i użyte narzędzia, jest świadectwem intencjo-nalnego umieszczenia w kontekście rytualnym. Podkreślić należy, że nie mamy tu do czynienia z wybranymi zabytkami przyniesionymi do obiektów kultowych bądź z lokalną produkcją wybranych form krzemiennych. Był to zapla-nowany proces, świadomie umiejscowiony i w całości zrealizowany w obrębie mniej (Torup Høje) lub bardziej (domy kultowe) zamkniętej przestrzeni o charakterze religijnym.

Zakładając lokalny charakter relacji prze-strzennych cmentarzy wobec osadnictwa późnej epoki brązu, to znaczy bezpośrednie sąsiedz-two kurhanów i wtórnych w nich pochówków wobec pozostających z nimi w związku zagród mieszkalnych (np. w przypadku Torup Høje było to około 200-300 m, por. M. Mikkelsen w druku), rytualny kontekst produkcji krzemie-niarskiej musiał mieć znaczenie. W przeciwnym razie wyroby krzemienne przynoszonoby w re-jon grobów wprost z zabudowań mieszkalnych. Intencją działań wytwórców było dostarczenie brył krzemiennych i realizacja całego proce-su krzemieniarskiego w przestrzeni rytualnej, z dala od sąsiadującej strefy ekonomiczno--mieszkalnej.

Drugim kryterium wyróżniającym domy kultowe od pozostałych jest ich konstrukcja. W przypadku krzemieniarstwa kryterium to rozumiem jako strukturę zespołów. W kilku miejscach pracy wskazywałem na odmienności w strukturze zespołów stref kultowych wobec tych znanych z kontekstów osadniczych. Pod-stawową różnicą w składzie typologicznym pomiędzy zespołami jest brak dużych noży tyl-cowych w zespołach stref rytualnych oraz obec-ność rylców. Rylce są, jak dotychczas, nieznane z osad południowej Skandynawii. W literaturze znaleźć można komentarz, iż takie narzędzie w późnej epoce brązu nie było tam stosowane (Högberg 2009, 133). Powtarzające się wystę-powanie rylców w poszczególnych obiektach kultowych wraz z dodatkowymi świadectwami

ich użytkowania, wskazuje na znaczną odmien-ność tych zespołów. Jeszcze bardziej znamienna wydaje się nieobecność wielofunkcyjnych du-żych noży tylcowych. Są one wyróżniającym się składnikiem struktury zespołów osadniczych, służącym głównie jako narzędzie żniwne, ale spełniającym również inne funkcje. Być może trafiały one do zagród mieszkalnych i zespołówkrzemiennych od rzemieślników – wytwórców niebędących członkami poszczególnych rodzin (mogli to być wędrowni specjaliści oferujący usługi krzemieniarskie). Lokalni wytwórcy nie byli w stanie samodzielnie wyproduko-wać noży, bądź nie chcieli, aby te specyficzne,nabyte i w jakimś sensie obce produkty były elementami ceremonii o charakterze rodzinnym, lokalnym. Być może również, jako najbardziej efektywne narzędzia, nie miały one zastosowa-nia w działaniach w domach kultowych, których podłożem nie była efektywność i skuteczność, a działania symboliczne. Nóż tylcowy z rejonu domu kultowego Gramstrup ma według mnie charakter daru grobowego.

W strukturze zespołów stref kultowych zwraca również uwagę znaczna ilość brył krze-miennych służących jako formy rdzeniowe. Ich nagromadzenie i świadectwa ich intensywnego rozbijania, kawałkowania mogą wskazywać na zabiegi nie mające związku z działaniami praktycznymi. Jeśli tak było, byłby to bardzo ważny element rytualnej aktywności krzemie-niarskiej.

Charakter źródeł znajdujących się w obiek-tach kultowych służył niektórym autorom za ko-lejny argument wskazujący na ich odmienność w stosunku do domów mieszkalnych. Również charakter zespołów krzemiennych wykazuje takie odmienności. Z typowego dla skandy-nawskich osad późnej epoki brązu dualizmu technologicznego, w postaci krzemieniarstwa doraźnego i noży tylcowych będących efektem wyrafinowanej produkcji, w strefach kultowychznajdują się jedynie wyroby produkowane do-raźnie. Mimo że produkcja krzemieniarska jest tam analogiczna do tej z osad, to jednak ma ona tylko i wyłącznie postać dorywczą, oportuni-styczną. Powstałe w ten sposób wyroby wyka-zują ślady użytkowania. Nie udało się niestety określić jednoznacznie jakie czynności nimi wykonywano. Zaobserwowane ślady użytkowa-nia wskazują, iż mogły to być działania bardzo krótkotrwałe, bądź jednorazowe. Czytelne ślady technologiczne (po zabiegach kształtujących na-

176

ROZDZIAŁ 10

rzędzia) na użytkowanych wyrobach są świadec-twem, iż czynności podejmowano krótko po wy-konaniu narzędzi i równie szybko te narzędzia porzucano. Można więc przyjąć jako hipotezę, iż część świeżo wyprodukowanych wyrobów krze-miennych była wykorzystywana do działań krót-kotrwałych, jednorazowych. Wskazywałoby to, iż czynności te wykonywane były w obrębie stref rytualnych, bądź w ich bezpośrednim sąsiedz-twie (np. przed wejściem do domu kultowego). W innym przypadku narzędzia nie trafiałyby dowspólnego kontekstu w warstwach kulturowych wraz z masowymi pozostałościami poproduk-cyjnymi. O trudnościach w rozpoznawaniu cha-rakteru podejmowanych czynności rytualnych na krzemieniach wspomniano również ostatnio w kontekście badań zespołów nakopalnianych z kopalni w Wierzbicy (Małecka-Kukawka, Werra 2011, 143).

Powyższe dane i argumenty skłaniają do wniosku, iż wyroby krzemienne w obrębie stref kultowych późnej epoki brązu w Jutlandii po-wstawały na potrzeby aktywności i wydarzeń mających tam miejsce, �n. z myślą o rytualebądź w trakcie toczącego się rytuału. Do miejsca

o charakterze religijnym przynoszono surowe bryły i poddawano je obróbce. Odbywała się ona w ramach czynności niezbędnych do wła-ściwego przeprowadzenia rytuału bądź miała miejsce bezpośrednio w trakcie sprawowania obrzędów, biesiad lub innych czynności o cha-rakterze religijnym. Po zakończeniu celebracji wyroby krzemienne pozostawiano w strefach rytualnych.

Do nieobecności wyrobów krzemiennych w domu kultowym Sandagergård odnosił się Fleming Kaul, wskazując ten fakt jako jeden z argumentów na pozautylitarny charakter obiektu (1998), jednocześnie obecne tam śla-dy metalurgii brązu wiązał z pozostałościami zabiegów religijno-inicjacyjnych. Traktował wyroby krzemienne jako świadectwo zwykłych zachowań gospodarczych. Myślę, że zespoły krzemienne jutlandzkich obiektów kultowych nie mają charakteru utylitarnego. Charakterem, strukturą i kontekstem wpisywałyby się, po-dobnie jak wspomniane pozostałości metalurgii brązu, w szeroko pojęte zabiegi religijne, być może o charakterze inicjacyjnym, jak by to chciał widzieć F. Kaul.

Tab. 10.1. Podstawowe różnice dostrzegalne pomiędzy zespołami krzemiennymi domów kultowych i stref rytualnych w stosunku do krzemieniarstwa znanego z kontekstów osadniczych i innych o charakterze użytkowym

Table 10.1. Basic differences perceived between stone assemblages of the cult houses and ritual zones and stone working known from se�lement contexts and other types of contexts of utilitarian character

Zespoły stref użytkowych Zespoły stref rytualnychKrzemieniarstwo związane z siecią osadniczą, pojedyn-cze zabytki mogą trafiać do kontekstu sepulkralnego.

Homogeniczne zespoły w całości powstałe i obecne w obrębie przestrzeni rytualnej.

Dualizm technologiczny, czytelny w postaci obecności noży tylcowych na osadach i pracowni do noży poza osadami.

Brak dualizmu technologicznego w postaci krzemie-niarstwa oportunistycznego i towarzyszącej technologii stosowanej w produkcji noży tylcowych.

Oportunistyczne krzemieniarstwo z wyrobami doraź-nymi przy stałej obecności dużych noży tylcowych, brak rylców.

W strukturze zespołów nieobecne duże noże tylcowe, pojawia się nowa kategoria narzędziowa – rylce.

Konkrecje w odpowiednich proporcjach wobec pozosta-łych części zespołów.

Liczne bryły krzemienne, stanowiące dużą część zespołów, rozbijane i kawałkowane.

Krzemieniarstwo wykorzystywane w działaniach go-spodarskich, typowe wielofunkcyjne ślady pracy.

Krzemieniarstwo wykorzystywane w strefach rytual-nych, krótkotrwałe wykorzystywanie wyrobów krze-miennych, ślady użytkowania odmienne od znanych ze stanowisk osadniczych.

10.3 RYTUAŁ

W archeologicznej literaturze skandynaw-skiej najpopularniejszą koncepcją dotyczącą cha-rakteru obrzędów odbywających się w domach kultowych jest przypisywanie im formy rytu-ałów inicjacyjnych (Kaul 1987, 1993, 1998; Victor 2002; Goldhahn 2007). Najogólniej, miałyby one

przyjmować postać zabiegów wprowadzających młodzież w tajniki świata doczesnego, w miej-scach potencjalnej obecności duchów przodków, czyli w strefach rytualnych u podstaw kurha-nów, w których tradycja grzebania zmarłych trwała nieprzerwanie od co najmniej kilkuset

177


lat. Dla przykładu, nauka odlewnictwa brązu miałaby być elementem obrzędów inicjacyjnych domu kultowego Sandagergård na Zelandii. F. Kaul widzi również w domach kultowych miejsca specyficznych praktyk rytualnych, któ-rych lokalizacja w obrębie kurhanów o młodszej chronologii wskazywać ma na związek z kultem ancestralnym (Kaul 1998, 44-45). W literaturze zwracano również uwagę na znaczącą rolę wy-twórcy-rzemieślnika jako duchowego przewod-nika w celebracji (Goldhahn 2007). Koncepcje te skrótowo przedstawiono już w rozdziale 3.4. Również w polskiej literaturze wskazuje się na związek między metalurgią a obrzędowością (w ujęciu biesiadniczym) w późnej epoce brązu i wczesnej epoce żelaza (Mierzwiński 2012).

Koncepcja rytuałów inicjacyjnych F. Kaula wydaje się atrakcyjna nie tylko w odniesieniu do procesu wytapiania brązu, lecz również do krze-mieniarstwa – rękodzieła w pełni związanego z przeszłością i przodkami. Przyjmując interpre-tację potencjalnych czynności rzemieślniczych odbywających się w obrębie domów kultowych można założyć, iż podobne rytuały mogły doty-czyć również innych zjawisk życia codziennego, jak np. umiejętności rdzeniowania brył krze-miennych, produkcji narzędzi krzemiennych, a także ich wykorzystywania w codziennych gospodarczych czynnościach. Niewykluczone, iż strefy rytualne były miejscami, gdzie przy starożytnych grobach (kurhanach neolitycznych i z wczesnej epoki brązu) prezentowano mło-dzieży surowiec krzemienny, jako w dalszym ciągu skuteczny i atrakcyjny. Tłumaczyłoby to zarówno liczne artefakty krzemienne w domach kultowych, jak również obecność na nich śla-dów wieloaspektowego użytkowania.

Odchodząc na chwilę od interpretacji au-torów skandynawskich, warto odnieść się do zachowań rytualnych społeczeństw tradycyj-nych, które mogą być pomocne w dalszych próbach rekonstrukcji potencjalnych obrzędów mających miejsce w domach kultowych Skan-dynawii. Domy te są tu wdzięczniejszą prze-strzenią do interpretacji niż obiekty kultowe strefy rytualnej znane z Torup Høje. Łatwiej dla nich o analogie etnograficzne jako przestrzeniz założenia zamkniętych, w obrębie których realizowane być mogły np. wszelkiego rodzaju rytuały przejścia. Aczkolwiek niewykluczone jest, iż podobne obrzędy odbywały się również w obiektach rowkowych Torup Høje czy wręcz na otwartej przestrzeni przy niewielkich insta-

lacjach kultowych tego kurhanu. Właśnie na te obrzędy transformacji, zdefiniowane przezA. van Gennepa (1909 [2006]) jako towarzyszą-ce zmianie stanu, miejsca, pozycji społecznej i wieku, chciałbym zwrócić uwagę.

Jeden z rytuałów, który przytacza van Gen-nep, odbywa się w okresie przejściowym obrzę-dów pogrzebowych (2006, 153-155). Manifestuje się on „dłuższym bądź krótszym pobytem zmar-łego na marach w pokoju czuwania, kaplicy, przedsionku domu itp.”. Okres ten mógł trwać nawet kilka lat. Prowadził do całkowitego po-zbawienia zmarłego ciała, co umożliwiało jego właściwy pochówek (szkieletu). Główny rytuał polegał więc na wyczekiwaniu by ciało uległo zniszczeniu bądź na zabiegach pozbawienia zmarłego tkanek miękkich. Ten okres przejścio-wy kończył się ceremoniami przypominającymi rocznicę ślubu lub urodzin. Van Gennep podaje liczne warianty takiego rytuału u różnych spo-łeczności tradycyjnych. Analogiczne obrzędy znane są z Karaibów, Madagaskaru czy terenów Indonezji. Niezmiennym pozostaje jednak prze-trzymywanie zmarłego w pewnej odseparowa-nej przestrzeni do momentu przeprowadzenia właściwego pochówku. Warto przypomnieć, iż analogicznych ceremonii pogrzebowych do-patrywał się P. Kjærum charakteryzując neoli-tyczne domy kultowe kultury pucharów lejko-watych z północnej Jutlandii (1955).

Rytuały grzebalne, w jakimś stopniu ana-logiczne do opisanych, mogły mieć miejsce również w obrębie stref kultowych i w do-mach kultowych późnej epoki brązu. Można sobie wyobrazić długotrwałe i wielokrotne przetrzymywanie zwłok w obrębie domu kul-towego Grydehøj. Pozostałością rozkładu ciała byłaby czytelna, rozległa koncentracja fosforu w jednym z narożników budynku (ryc. 9.1). Idąc dalej tym tropem, zdeponowane masowo krzemienie, tuż obok owej koncentracji fosforu, mogły służyć m.in. do obrzędowego usuwania tkanek miękkich. Akumulacja fosforu byłaby więc pozostałością po posoce i usuwanych fragmentach ciała długotrwale deponowanego w miejscu odbywającego się rytuału. Dopiero szkielet poddawany był kremacji, co tłuma-czyłoby prawie zupełny brak kości w domu kultowym. Przyjmując taką interpretację, dom kultowy służyłby za schronienie dla zmarłego w okresie przejściowym między prowizorycz-nym pogrzebem a pogrzebem ostatecznym.

178

ROZDZIAŁ 10

Z odmiennymi obrzędami można by wiązać koncentrację fosforu w obrębie tunelowatego wejścia do domu kultowego (ryc. 9.1). Będące świadectwem deponowania substancji orga-nicznych nagromadzenie fosforu jest być może związane z �w. rytuałami progu. Według vanGennepa drzwi są granicą między rzeczywisto-ścią profanum a sacrum, a ich przekroczenie jest wstąpieniem do nowego świata. „Przejście przez próg” ma szczególne znaczenie m.in. w obrzę-dach pogrzebu i mogło wiązać się z rytuałami wejścia, manifestującymi się biesiadowaniem, witaniem pokarmami i temu podobnymi. ob-rzędami (van Gennep 2006, 44-45).

Kolejną grupą rytuałów, mogących służyć za źródło inspiracji dla naszych interpreta-cji aktywności odbywających się w obrębie domów kultowych, są znane z afrykańskich społeczności różnorodne obrzędy separacji członków wspólnot pierwotnych. Nie muszą być one związane z obrzędami pogrzebowy-mi, a wręcz przeciwnie – mogą mieć związek z rytuałami prokreacji, znanymi na przykład ze społeczności środkowoafrykańskiego ludu Ndembu (Turner 2010, 50-71). Wiążą się one z koniecznością odosobnienia kobiety w celu przywrócenia jej mocy prokreacyjnej. Według V. Turnera rytuały prokreacji łączą się z „rytuałami duchów przodków”, które to duchy uważa się za ewentualną przyczynę zaburzeń (2010, 50--51). Jednym z elementów rytuału, określanego jako Isoma, jest czasowe odosobnienie kobiety w specjalnie skonstruowanej chacie, w której przebywa do momentu zakończenia pewnego etapu obrzędu.

Zakładając możliwość istnienia w prehistorii wielu analogicznych obrzędów wymagających odosobnienia, niekoniecznie związanych ze śmiertelnością, przyjąć można, iż domy kultowe lub obiekty przy kurhanach, których pozostało-ściami są rowy fundamentowe, mogły spełniać funkcję przestrzeni czasowej izolacji poszcze-gólnych członków wspólnoty. W trakcie odizo-lowania będącego częścią rytuału, w zależności od okresu jego trwania, czynności wykonywane w domu kultowym byłyby elementami cere-moniału. Długotrwałe przebywanie członków społeczności w takim odosobnieniu mogło na wiele sposobów generować deponowanie sub-stancji organicznych w glebie (fosfor), a przy założeniu użytkowania wyrobów krzemien-nych, prowadziłoby również do powstawania zespołów krzemiennych.

Źródła archeologiczne, a także przyrodni-cze, zazwyczaj nie przynoszą jednoznacznych rozwiązań problemów badawczych. I w tym przypadku nie będziemy niestety w stanie od-powiedzieć jednoznacznie, jaki był charakter ceremonii odbywających się w strefach ry-tualnych. Mogły być one miejscami biesiad pogrzebowych. Zapewne mogły być również wykorzystywane do rytualnych inicjacji. Jako miejsca położone bezpośrednio przy pochów-kach, wydają się odpowiednie dla wszelkie-go rodzaju obrzędów przejścia. Szczególnie domy kultowe mogły służyć jako passageway dla zmarłych pomiędzy ich zgonem a kremacją i pochówkiem. W opracowaniu o charakterze źródłoznawczo-syntetycznym, jakim jest ta praca, trudno zaproponować konkretne roz-wiązania dla podobnych rozważań. Pozostanie kwestią wyobraźni, jaki charakter miała aktyw-ność w domach kultowych i strefach rytualnych analogicznych do Torup Høje. Nieznane nie-stety pozostaną również powody tak masowej i powtarzalnej obecności krzemienia w domach kultowych. Mogła być ona związana z wyko-nywaniem czynności o charakterze gospodar-czym, przygotowawczym wobec zbliżających się ceremonii. Sam krzemień mógł stawać się częścią odbywającego się rytuału. Skoro były to strefy, gdzie dokonywał się obrzęd – rytuał – inicjacja – wtajemniczenie(?) niewykluczone, że właśnie rytuały inicjacyjne pociągały za sobą masową redukcję brył krzemiennych i produk-cję artefaktów.

Analiza śladów użytkowania wyrobów krze-miennych ze stref rytualnych niestety nie dała jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o funkcje tych obiektów. Ewidentnie obecne ślady pracy na części z wyrobów krzemiennych należy, moim zdaniem, interpretować jako pozostałości po zabiegach ceremonialnych. Nie ulega jednak wątpliwości, iż masowe zespoły krzemien-ne w obiektach kultowych, są pozostałością po zabiegach o charakterze rytualnym bądź przygotowaniach do nich. Wyroby krzemienne odgrywały pewną rolę w obrzędowości odby-wającej się w domach kultowych, stanowiąc tym samym element sfery duchowej.

Krzemieniarstwo w strefach rytualnych nie ma charakteru jednorazowego czy wyjątkowe-go. Zakładając na podstawie dostępnych źródeł, że zjawisko obiektów kultowych – domów kultowych – jest fenomenem powtarzalnym, należy oczekiwać, iż w kolejnych obiektach

179


również obecne będą homogeniczne zespoły krzemienne. W większości obiektów kultowych wzmiankowanych w przytaczanej literaturze, analogicznych do domu z Sandagergård, z tere-nów Zelandii czy południowej Szwecji, masowe zespoły zabytków krzemiennych nie występują.

Według F. Kaula stanowi to argument za tym, że nie wszystkie aktywności życia codziennego były realizowane w domach kultowych (Kaul 1998, 41-45). Przeczyłaby temu sytuacja zaob-serwowana w obiektach kultowych północnej Jutlandii, szczególnie na terenie Thy.

181

Wyroby krzemienne pozostające w użytko-waniu w obrębie struktur kultowych na terenie południowej Skandynawii, funkcjonujących w pierwszej połowie pierwszego tysiąclecia p.n.e., czyli w późnej epoce brązu, wskazują na wciąż istotną pozycję jaką zajmował suro-wiec krzemienny w świadomości ówczesnych społeczności północnej Europy. Ogólnie przy-jęty jest dualizm krzemieniarstwa późnej epoki brązu, manifestujący się dwoma odmiennymi obliczami. Z jednej strony jako wykształcone już rękodzieło, którego produkty – duże noże tylcowe produkowane w specjalnych warsz-tatach przez wyspecjalizowanych, być może wędrownych wytwórców, były zapewne przed-miotem handlu i wymiany. Z drugiej zaś strony jako dorywczy sposób produkowania ostre-go odłupka potrzebnego w danym momencie do bieżących prac w gospodarstwie, której to produkcji mógł się podjąć ktokolwiek. Nie wymagało to zaawansowanych umiejętności krzemieniarskich, a jedynie dysponowania bryłą krzemienną i inną, mniej łupliwą skałą służącą do jej rozbicia. Ta druga postać krzemieniarstwa, nazywana w pracy doraźną, ad hoc, bądź opor-tunistyczną, była powszechna w obrębie zagród późnej epoki brązu w Skandynawii. Świadczą o tym wielotysięczne zespoły z oportunistycznie połupanych brył krzemiennych, obecne m.in. na osadzie w Bjerre czy na innych stanowiskach przykładowo przedstawionych w pracy.

Obie te postaci krzemieniarstwa, jak zwykło się przyjmować, obecne wprawdzie masowo w gospodarce i ekonomii, zatraciły już swoje do-tychczasowe elementy kultury symbolicznej na rzecz zaawansowanych technologicznie, a przy tym nowych i atrakcyjnych wyrobów metalo-wych. Rzadkimi przejawami pozautylitarnego traktowania artefaktów z surowca kamiennego

było składanie ich w postaci depozytów o cha-rakterze wotywnym, jak to miało miejsce np. na osadzie Spjald, czy deponowanie pojedynczych wyrobów krzemiennych w grobach. Jak pokazał przykład grobu z Torup Høje, używano czasem również artefaktów z okresów poprzednich, np. z wczesnej epoki brązu bądź neolitu, deponując je w grobach późnej epoki brązu.

Obraz krzemieniarstwa zdegradowanego do postaci ostrych odłupków czy wielofunk-cyjnych noży stosowanych w gospodarstwach w ściśle użytkowym celu, okazał się obrazem niepełnym. Wynikał on z niezadowalającego stanu badań nad tym aspektem kultury późnej epoki brązu. Rozwój archeologii oraz stoso-wanych metod wykopaliskowych umożliwił z jednej strony bardziej świadome prowadzenie badań na obiektach archeologicznych, a z dru-giej stosowanie metod eksploracji stanowisk pozwalających na zebranie danych daleko bar-dziej kompletnych, niż to było możliwe jeszcze niedawno. Umożliwiło to odkrycie pierwszych zespołów krzemiennych powstałych i zdepono-wanych w przestrzeniach rytualnych północnej Jutlandii. Wcześniejsze eksploracje kurhanów koncentrujące się na pochówkach centralnych, bądź wtórnych pochówkach w ich nasypach, nie dawały możliwości dotarcia do opisywanych w pracy stref ceremonialnych wokół samych kurhanów. Dopiero ich systematyczne badania dostarczyły zarówno informacji na temat struk-tury stref rytualnych, jak i obiektów kultowych w nich występujących. Przyniosły również wiedzę o masowych kolekcjach wyrobów krze-miennych stanowiących ich zwarty element.

Pierwszą strukturą kultową zawierającą ho-mogeniczny zespół krzemienny był dom kul-towy Høghs Høj, położony niedaleko Thisted. Kolejno odkrywane obiekty z Thy w zasadzie

11. ZAKOŃCZENIE

182

ROZDZIAŁ 11

powielały zarówno charakterystyczną konstruk-cję obiektu kultowego, jak i charakter wystę-pujących w nich materiałów archeologicznych, w postaci dominujących artefaktów krzemien-nych. Ustalono, iż obiekty określane jako domy kultowe są regionalnym wariantem znanym wyłącznie z regionu Thy. Poza Thy domy kul-towe na Jutlandii nie występują, a poza nią, np. na Zelandii czy w Skanii, wykazują odmienności zarówno w konstrukcji, jak i występujących w nich zabytków. W pozostałych regionach Jutlandii, poza Thy, obecne są inne obiekty kultowe zawierające wyroby krzemienne. Mają one bardziej kameralny wymiar w stosunku do domów kultowych i cechuje je liczniejsze wy-stępowanie wokół kurhanów. Zobrazowano je na przykładzie kurhanu Torup Høje i obiektów rytualnych wokół niego. Regułą jest, już od okresu neolitu, kiedy pojawiają się pierwsze domy kultowe, że obiekty o tym charakterze lokalizowane były w pobliżu grobów. W póź-nej epoce brązu lokowano je u stóp kurhanów, gdzie jednocześnie umieszczano współczesne im pochówki, najczęściej popielnicowe. Obiekty kultowe były strukturami położonymi przy gro-bach, spełniającymi funkcję świątyń, miejsc ce-remonialnych czy np. drogowskazów mających ułatwić odnalezienie konkretnego pochówku. Występujące w niektórych z nich wyroby krze-mienne współtworzyły te struktury i w jakiś sposób służyły wypełnianiu ich funkcji.

Owym obiektom przypisywane są różnorod-ne funkcje magiczne związane przede wszyst-kim z kultem zmarłych, ale także z kultem solarnym i kultem ancestralnym. Odbywające się w nich obrzędy, nieodgadnione dla nas, mogły mieć bardzo zróżnicowany przebieg. Poszczególni badacze chcieliby widzieć w nich miejsca ceremonii o charakterze pogrzebowym, w tym rytuałów przejścia, w trakcie których cia-ło zmarłego ogołocone zostaje do szkieletu i do-piero takie trafia do właściwych pochówków.Inni traktują domy kultowe jako siedziby dusz zmarłych, w tym również odległych przodków. Jeszcze inni widzieliby te obiekty jako rodzaj wszechnic, w których nauczano o przeszłości i dokonywano zabiegów inicjacyjnych wobec młodzieży. Przykłady zaczerpnięte ze społe-czeństw tradycyjnych wskazują, że obiekty takie mogły służyć za miejsca odosobnienia w ramach wielu różnych obrzędów i rytuałów.

Analizy przyrodnicze dla domu kultowego Grydehøj pozwoliły w pewien sposób przybli-

żyć potencjalny charakter ceremonii czy rytu-ałów jakie mogły odbywać się przy kurhanie. Analiza zawartości fosforu w glebie wyka-zała obecność jego koncentracji czyli miejsc, gdzie dochodziło do deponowania substancji organicznych zawierających ten pierwiastek. Ich lokalizacja w obrębie domu jednoznacznie wskazuje, że mogły one wiązać się ze specy-ficznymi rytuałami, w trakcie których wyrobykrzemienne mogły odgrywać niebagatelną rolę. Wykluczono natomiast, poprzez analizę zawar-tości miedzi w glebie, jakąkolwiek aktywność rytualną związaną z metalurgią brązu. Od-lewnictwo brązu było wskazywane jako jedna z czynności mogących stanowić przedmiot ry-tuałów w analogicznym do jutlandzkich domu kultowym w Sandagergård. Dalsze ekspertyzy pozwalają przypuszczać, iż w obrębie domów znajdowały się produkty spożywcze, oraz że prawdopodobnie powszechne składano w nich kwiaty. Jeśli miało w nim miejsce np. pozba-wianie zmarłego ciała przed jego kremacją lub długotrwałe wyczekiwanie tego momentu, wówczas zrozumiały stawałby się niemal zupeł-ny brak kości w obiekcie. Obraz uzyskany dzięki analizom przedstawia dom kultowy Grydehøj, jako strukturę, w której mogły dokonywać się złożone i bardzo zróżnicowane czynności kultowe.

Analiza materiałów krzemiennych z obiek-tów kultowych pokazała, iż stanowią one zwarte i homogeniczne zespoły, występujące, jak w przypadku domu kultowego Grydehøj w ściśle ograniczonych ramach przestrzennych. Obserwacje potwierdziły, że obróbka brył krze-miennych miała miejsce w obiektach rytualnych. Tam również wykonywano narzędzia krze-mienne i tam je wykorzystywano do różnorod-nych czynności o charakterze rytualnym. Po ich użyciu być może część z nich była z obiektów wynoszona, lecz w większości zapewne były porzucane w miejscu ich użytkowania, o czym świadczy masowość odkrywanych zabytków. W Grydehøj przekroczyły one liczbę sześciu tysięcy w przestrzeni ograniczonej do około 25-30 m2.

Zespoły krzemienne ze stref rytualnych pół-nocnej Jutlandii wykazują szereg odmienności wobec krzemieniarstwa znanego z sieci zagród późnej epoki brązu. Różnice te nie mają cha-rakteru technologicznego, choć zespoły krze-mienne, zarówno w strefach domestykalnych, jak i rytualnych, wykonywane były przez wy-

183

ZAKOŃCZENIE

twórców o zbliżonych umiejętnościach. Różnice widoczne są również w strukturze zespołów, będącej być może odzwierciedleniem ich funk-cji. Dostrzegalne są także inne zastosowania wyrobów z tych dwóch przestrzeni aktywności ludzkiej. Obserwacje mikrośladów użytkowania na wyrobach ze stref kultowych wskazują, że czynności tam realizowane nie były tożsame z czynnościami realizowanymi w zagrodach mieszkalnych. Odmienności dowodzą zupełnie innego przeznaczenia i wykorzystania zespołów krzemiennych odnajdywanych w obrębie do-mów kultowych i stref rytualnych. Ich odmien-na postać wynikała być może z wykorzystywa-nia w ramach odbywających się w obiektach kultowych obrzędów.

Krzemieniarstwo będące przedmiotem pra-cy określone zostało jako rytualne. Przemawia

za tym symboliczny kontekst jego powstania i występowania, a także zróżnicowanie w struk-turze i charakterze wobec znanych zespołów krzemiennych ze stref domestykalnych późnej epoki brązu. Wszystkie rodzaje aktywności mające miejsce w obiektach jakimi były domy kultowe potraktowano jako w jakimś sensie związane z obrzędowością i praktykami reli-gijnymi. Obiekty te nie wykazują związków ze sferą domestykalną. Wykazane odmienności krzemieniarstwa stref kultowych wobec sfery domestykalnej dodatkowo uzasadniają trak-towanie go jako krzemieniarstwa rytualnego. Liczę, że hipoteza ta, nie będąca przecież, co oczywiste, prawdą obiektywną, poddana zosta-nie wkrótce weryfikacji w toku kolejnych praci obserwacji archeologicznych.

Thisted – Viborg 2010-2013

185

Almgren O. 1912 En uplands bronzåldershydda, Fornvännen 7,

132-151.Andersen N. 2000 Kult og ritualer i den ældre bondestenalder (Cult and

Rituals in the TRB-Culture), Kuml 2002, 13-57.Andrzejewski M., Socha T. 1998 Fosfor i jego przydatność w badaniach archeologicz-

nych, (w:) W. Śmigielski (red.), Nauki przyrod-nicze i fotografia lotnicza w archeologii, Poznań, 57-64.

Aner E., Kersten K., Willroth K. H. 2001 Die Funde der älteren Bronzezeit des nordischen

Kreises in Dänemark, Schleswig-Holstein und Nie-dersachsen, XI, Thisted Amt, Wachhol� VerlagNeumünster.

2008 Die Funde der älteren Bronzezeit des Nordischen Kreises in Dänemark, Schleswig-Holstein und Nie-dersachsen, XII, Viborg Amt, Wachhol� VerlagNeumünster.

Apel J. 2001 Daggers, Knowledge and Power. The Social Aspects

of Flint-Dagger Technology in Scandinavia 2350-1500 cal BC, Coast to Coast Project 3, University of Uppsala, Uppsala.

Arne T.J. 1925 Hus från bronsåldern i Sverige, Rig 1-2, Stock-

holm.Artursson M. 2010 Se�lement Structure and Organisation, (w:) T. Ear-

le, K. Kristiansen (red.), Organizing Bronze Age Societies. The Mediterranean, Central Europe, and Scandinavia compared, Cambridge University Press, Cambridge, 87-121.

Ballin T.B. 2010 The lithics industries of Later Bronze Age Great

Britain, (w:) B.V. Eriksen (red.), Lithic technology in metal using societies, Jutland Archaeological Society Publications 67, Højbjerg, 95-105.

Bech J.-H. 1991 Et bronzealderlandskab ved Bjerre I Nordthy. Om

arkæologiske udgravninger forud for en planlagt motorbane, MIV (Museer i Voborg Amt) 16, Viborg, 41-48.

1993 Se�lements on the raised sea-bed at Bjerre, northernThy, (w:) S. Hvass, B. Storgaard (red.), Digging into the Past. 25 Years of Archaeology in Denmark, Copenhagen, 142-143.

1997 Bronze Age se�lement on raised sea-beds at Bjerre,Thy, NW Jutland, (w:) J. J. Assendorp (red.), For-schungen zur bronzezeitlichen Besiedlung in Nord- und Mi�eleuropa, Internationales Symposium vom 9.-11. Mai 1996 in Hi�acker, InternationaleArchäologie 38, 3-15.

2003 The Thy Archaeological Project – Results and Reflec-tions from a Multinational Archaeological Project, (w:) H. Thrane (red.), Diachronic Se�lementStudies in the Metal Ages. Report on the ESF workshop Moesgård, Denmark, 14-18 October 2000, 45-60.

Bech J.-H., Eriksen B., Kristiansen K. (red.), w przygotowaniu, Bronze Age Se�lement Structure and

Land Use in Thy, Northwestern Denmark – primar-ily based on se�lement from Bjerre Enge, NorthernThy.

Bech J.-H., Mikkelsen M. 1999 Landscapes, se�lement and subsistence in Bronze

Age Thy, NW Denmark, (w:) J. Ringtved, C. Fa-bech (red.), Se�lement and Landscape, Jutland Archaeological Society, Højbjerg, 69-77.

Becker C.J. 1972 Hal og hus i yngre bronszealder, Natinalmuseets

Arbejdsmark, Copenhagen, 5-16. 1988 Sydskandinavisk flint I nordsvenske fund fra mel-

lem- og sen-neolitisk tid, XVII Nordiska Arkeo-logmötet i Ǻbo 1985,vol. 7, ISKOS, Helsinki, 43-53.

1990 Ein ungewöhnliches „Depot“ der jüngeren Bron-zezeit von Spjald, Westjütland, Acta Archaeologi-ca 60, 193-208.

1993 Cult houses of the Funnel Beaker Culture, (w:) S. Hvass, B. Storgaard (red.), Digging into the Past. 25 Years of Archaeology in Denmark, Aarhus, 110-111.

Bengtsson L. 2010 To Excavate Images: Some results from the Tanum

Rock Art Project 1997-2004, (w:) A. C. Fredell, K. Kristiansen, F. C. Boado (red.), Representa-tions and Communications: Creating an Archaeolo-gical Matrix of Late Prehistoric Rock Art, Oxbow Books, Oxford.

LITERATURA

186

LITERATURA

Bengtsson L., Ling J. 2007 Scandinavia’s most finds associated rock art sites,

Adoranten, 40-50. Berglund J. 1982 Kirkebjerg – A Late Bronze Age Se�lement at Vold-

tofte, South-West Funen. An Interim Report on the Excavations of 1976, Journal of Danish Archaeol-ogy 1, 51-63.

Besedow M. 2001 Das spätbronzezeitliche Friedhod am Besiktepe. Ge-

schichte und Landschaft, (w:) B. Theune-Großkopf (red.), Troia: Traum und Wirkilichkeit, Landesmu-seum Baden-Wür�emberg, WissenschaftlicheBuchgesellschaft, Darmstadt, 415-418.

Björhem N., Säfvestad U. 1993 Fosie IV. Bebyggelsen under brons- och järnålder

(Fosie IV. The Habitation During the Bronze- and Iron Age), Malmöfynd 6, Malmö.

Blinkenberg C. 1898 Skæftede Stenalders Redskaber, Aarbøger for Nor-

disk Oldkyndighed og Historie, 125-156.Bronowicki J., Gediga B., Masojć M. 2002 Badania archeologiczne na trasie budowy autostra-

dy A4 w woj. opolskim, Badania archeologiczne na Górnym Śląsku i ziemiach pogranicznych w latach 1999-2000, Katowice, 464-480.

Bronowicki J., Małecka-Kukawka J., Masojć M. 2006 The Flint Industry of the Lausi� Culture Societies

(SW Poland), Lithic technology in metal using societies, Session WS11, XV Congress UISPP 4-9 September 2006, Lisbonne, Book of Abstracts, vol. II, 604-605.

Bronowicki J., Masojć M. 2008 Krzemieniarstwo ludności kultury łużyckiej na

Śląsku na przykładzie stanowiska Zakrzów 41, pow. krapkowicki, Silesia Antiqua 44, 23-45.

2010 Lusatian Flint Industries in Silesia, SW Poland, (w:) B.V. Eriksen (red.), Lithic technology in metal using societies, Jutland Archaeological Society Publications 67, Højbjerg, 107-127.

Brøndsted J. 1938 Bronzealderens soldyrkelse, Nationamuseets

Arbejdsmark 1938, 81-100.Burenhult G. 1983 Arkæologi i Sverige 2, Bönder och bronsgjutare,

Höganäs.Christensen M. 1996 Slid på flintredskaber fra bronzealderen, (w:) J. Niel-

sen, J. Simonsen (red.), Bronzealderens bopladser i Midt- og Nordvestjylland, De Arkæologiske Museer i Viborg Amt, 76-89.

Clemmensen B. 2005 Bronzealderens kultanlæg – en undersøgelse af

anlæggene unden for gravhøjene, (w:) J. Goldhahn (red.), Mellan sten och järn. Del. I. Rapport från det 9:e nordiska bronzålderssymposiet, Göte-borg 2003-10-09/12, 291-305.

Draiby B. 1985 Fragtrup – en boplads fra yngre bronzealder i Vest-

himmerland (A Late Bronze Age Se�lement fromFragtrup, Jutland), Aarbøger for nordisk Old-kyndighed og Historie, 127-213.

Earle T., Bech J.-H., Kristiansen K., Aperlo P., Kelertas K., Steiberg J. 1998 The Political Economy of Late Neolithic and Early

Bronze Age Society: The Thy Archaeological Project, Norwegian Archaeological Review 31, No. 1, 1-28.

Earle T., Kolb M. 2010 Regional Se�lement Pa�erns, (w:) T. Earle, K. Kris-

tiansen (red.), Organizing Bronze Age Societies. The Mediterranean, Central Europe, and Scandi-navia compared, 57-86, Cambridge University Press, Cambridge.

Earle T., Kristiansen K. 2010a (red.), Organizing Bronze Age Societies. The

Mediterranean, Central Europe, and Scandinavia compared, Cambridge University Press, Cam-bridge.

2010b Introduction: Theory and Practice in the Late Pre-history of Europe, (w:) T. Earle, K. Kristiansen (red.), Organizing Bronze Age Societies. The Medi-terranean, Central Europe, and Scandinavia com-pared, Cambridge University Press, Cambridge, 1-33.

2010c Organizing Bronze Age Societies: Concluding Remarks, (w:) T. Earle, K. Kristiansen (red.), Or-ganizing Bronze Age Societies. The Mediterranean, Central Europe, and Scandinavia compared, Cam-bridge University Press, Cambridge, 218-256.

Ebbesen K. 1981 Broznealderens offerfund af flintredskaber, Fra

Holbæk Amt. Ǻrbog for Historisk Samfund for Holbæk Amt, 7-20.

Edmonds M. 1995 Stone Tools and Society. Working Stone in the Neo-

lithic and Bronze Age Britain, B.T. Batsford Ltd., London.

Eriksen B.V. 2010 Flint working in the Danish Bronze Age: The decline

and fall of a master craft, (w:) B.V. Eriksen (red.), Lithic technology in metal using societies, Jutland Archaeological Society Publications 67, Højb-jerg, 81-93,.

w przygotowaniu, The Flintworking, (w:) J.-H. Bech, B. Eriksen, K. Kristiansen (red.), Bronze Age Se�lement Structure and Land Use in Thy, North-west Denmark – primarily based on se�lement fromBjerre Enge, Northern Thy. Jutland Archaeologi-cal Society Publications, Højbjerg.

Fabricius K., Becker C. J. 1996 Stendyngegrave og Kulthuse, Studier over tagt-

bägerkulturen i Nord- og Vestjylland, Køben-havn.

Fiedroczuk J., Bratlund B., Kolstrup E., Schild R. 2007 Late Magdalenian feminine flint plaque�es from

Poland, Antiquity 81 (1), 97-105.French Ch. 2010 The Paleo-Environments of Bronze Age Europe,

(w:) T. Earle, K. Kristiansen (red.), Organizing Bronze Age Societies. The Mediterranean, Central Europe, and Scandinavia compared, Cambridge University Press, Cambridge, 34-56.

187

LITERATURA

Furmanek M., Wiśniewski A., Gediga K., Jary Z., Lisa L., Piszcz U., Skrzypek G. 2011 „Odkryć niewidoczne”. Wybrane zagadnienia

z geoarcheologii Śląska, (w:) A. Żelaźniewicz, J. Wojewoda, W. Ciężkowski (red.), Mezozoik i kenozoik Dolnego Śląska, WIND, Wrocław, 159-168.

Gadacz T., Milerski B. (red.), 2009 Religia. Encyklopedia PWN, Wydawnictwo

Naukowe PWN, Warszawa.Gamble C. 1999 The Palaeolithic Societies of Europe, Cambridge

University Press, Cambridge.Gedl M. 1975 Kultura łużycka, Kraków.Gennep A. van 1909 Les rites de passage, Paris, Noury, [2006], Obrzędy

przejścia. Systematyczne studium ceremonii, PIW, Warszawa.

Gijn A. L. van 1988 The use of Bronze age flint sickles in the Nether-

lands: a preliminary report, (w:) S. Beyries (red.), Industries lithiques; tracéologie et technologie, BAR International Series 411, Archaeopress, Oxford, 197-218.

2010a Flint in focus. Lithic Biographies in the Neolithic and Bronze Age, Sidestone Press, Leiden.

2010b Not at all obsolete! The use of flint in the BronzeAge Netherlands, (w:) B.V. Eriksen (red.), Lithic technology in metal using societies. Proceedings of a UISPP Workshop, Lisbon, September 2006, Jutland Archaeological Society Publications 67, 45-60.

Gijn A. L. van, Niekus M. J. L. Th. 2001 Bronze Age Se�lement Flint from the Nether-

lands: the Cinderel la o f Lithic Research, (w:) W. H. Me�, B. L. van Beek, H. Steegstra(red.), Patina. Essays presented to Jay Jordan Butler on the Occasion of his 80th birthday, Groningen, Amsterdam, 305-320.

Goldhahn J. 2007 Dödens hand – en essä om brons- och hällsmed,

Gotarc Serie C, Arkeologiska Skrifter 65, Go-thenburg.

Gralak T., Wyszyńska-Gralak J. 2010 Badania wykopaliskowe przy głazach narzutowych

na stan. Machary 1 oraz Żabicko 2 w gminie Strzelce Krajeńskie, Strzeleckie Zeszyty Historyczne, nr 1, Zeszyt Dankowski, 51-60.

Gräslund B. 1987 The birth of prehistoric chronology. Dating methods

and dating systems in nineteenth-century Scandi-navian archaeology, New studies in archaeology, Cambridge.

Gregersen S. 1960 Efterlyst, Skalk 4, 28-29. 1963-1964 Skamlebæk i oldtiden, Museet for Holbæk

og omegn, Ǻrsberetning 1963-1964, 13. Gröhn A. 2004 Positioning the Bronze Age in social theory and

research context, Acta Archaeologica Lundensia, seria 8, nr 47, Lund.

Grużdź W., Migal W., Pyżewicz K. w druku Bifacial flint daggers from the Early Bron-

ze Age in the Volhynia-Lesser Poland zone, (w:) C. J. Frieman, B. V. Eriksen (red.), Flint daggers in prehistoric Europe and beyond, Oxbow Books, Oxfrod.

Harding A. F. 2000 European Societies in the Bronze Age, Cam-

bridge.Her� J. (red.), 1987 Danmarks længste udgravning. Arkæologi på na-

turgassens vej 1979-86, Herning.Hornstrup K. M. 1999 Brandgrave fra yngre bronzealder. Muligheder og

perspektiver (Cremation graves from the late Bronze Age – possibilities and perspectives), Kuml 1999, 99-145.

2005 Kultanlæg og stenrækker – højenes funktion i yngre bronzealder, (w:) J. Goldhahn (red.), Mellan sten och järn. Del. I. Rapport från det 9:e nordiska bronzålderssymposiet, Göteborg 2003-10-09/12, 279-289.

Högberg A. 2001 Öresundsförbindelsen. Flinta under yngre bronsålder

och äldre järnålder, Malmö Kulturmiljö, Rapport Nr 37, Malmö.

2004 The use of flint during the south ScandinavianLate Bronze Age: two technologies, two traditions, (w:) E. A. Walker, F. Wenban-Smith, F. Healy (red.), Lithics in Action. Papers from the Confer-ence “Lithic Studies in the Year 2000”, Lithic Studies Society Occasional Paper 8, Oxbow Books, Oxford, 229-242.

2009 Lithics in the Scandinavian Late Bronze Age. Socio-technical change and persistence, BAR International Series 1932, Oxford.

2010 Two traditions and a hybrid? South Scandinavian Late Bronze Age flint, (w:) B.V. Eriksen (red.), Lithic technology in metal using societies, Jutland Archaeological Society Publications 67, Højbjerg, 61-80.

Högberg A., Olausson D. 2007 Scandinavian Flint – an Archaeological Perspective,

Aarhus University Press, Aarhus.Humphrey J. 2004 The use of flint in the British Iron Age: results

from some resent research, (w:) E. A. Walker, F. Wenban-Smith, F. Healy (red.), Lithics in Action. Papers from the Conference Lithic Studies in the Year 2000, Lithic Studies Society Occasional Paper 8, Oxbow Books, Oxford, 243-252.

Hvass S., Storgaard B. (red.), 1993 Digging into the Past. 25 Years of Archaeology in

Denmark, Aarhus.Jansen J. 1965 Bernsteinfunde und Bernsteinhandel der jüngeren

Bronzezeits Dänemarks, Acta Archeologica 36, 43-86.

Jensen J. 1967 Voldtofte-fundet (Voldtofte and Late Bronze Age

Se�lement Archaeology in Denmark), Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie 1967, 91-154.

188

LITERATURA

1987 Bronze Age Research in Denmark 1970-1985, Jour-nal of Danish Archaeology 6, 155-174.

2001 Danmarks Oldtid. Stenalder 13.000-2.000 f.Kr, Gyldendal, Köpenhamn.

Jensen J., Bak J., Larsen M. M. 1996 Tungmetaller i danske jorder (Heavy Metals in

Danish Soils), Danmarks Miljøundersøgelser, Silkeborg.

Johansen K. L., Laursen S. T. 2007 Gravhøje set fra luften. En kildekritisk undersøgelse

(Burial Munds seen from the air. A source critical investigation), Kuml 2007, 47-72.

Juel Jensen H. 1990 Funktionsanalyse der bronzezeitlichen Flintmesser

von Spjald und Stenild. Vorläufige Mi�eilung,Acta Archaeologica 60:1989, 209-214.

1994 Flint tools and plant working. Hidden traces of stone age technology, Aarhus University Press, Aarhus.

2006 Flintknive fra yngre bronzealder (Flint knives from Late Bronze Age), Kuml 2006, 101-116.

w druku, Blade-knives and strike-a-lights from Bjerre, Site 7. A functional study of two special implements, (w:) J.-H. Bech, B. V. Eriksen, K. Kristiansen (red.), Bronze Age Se�lement Structure and LandUse in Thy, Northwestern Denmark – primarily based on se�lement from Bjerre Enge, NorthernThy.

Karlenby L. 2011 Stenbärarna. Kult och rituell praktik i skandinavisk

bronsĺlder, Uppsala.Kaul F. 1986 Hændernas hus, Skalk 1986 (4), 3-9. 1987 Sandagergård. A Late Bronze Age Cultic Building

with Rock Engravings and Menhirs from North-ern Zealand, Denmark, Acta Archaeologica 56, 31-54.

1993 The cult house at Sandagergård, (w :) S. Hvass, B. Storgaard (red.), Digging into the Past. 25 Years of Archaeology in Denmark, Aarhus, 159.

1998 Ships on Bronzes. A Study in Bronze Age Religion and Iconography, PNM, Studies in Archaeology, History 3, Copenhagen.

1999 I østen stiger solen op, Skalk 5, 20-30. 2004 Bronzealderens religion. Studier af nordiske bron-

zealders ikonografi, København. 2006 Kulthuset ved Sandagergård og andre kulthuse

– betydning og tolkning, (w:) M. Anglert, M. Artursson, F. Svanberg (red.), Kulthus, döds-hus. Det ritualiserade rummets teori och praktik, Riksantikvarieämbetet, Stockholm, 99-112.

Kersten K. 1936 Das Totenhaus von Grünhof-Tesperhude, Kreis

Herzogtum-Lauenburg, Offa 1936, 56-87.Kjærum P. 1955 Tempelhus fra Stenalder (A Neolithic Temple), Kuml

1955, 7-35.Kobusiewicz M. 1988 Zabytki krzemienne i kamienne z cmentarzyska

kultury łużyckiej w Laskach, (w:) T. Malinowski (red.), Laski. Materiały z cmentarzyska kultury łużyckiej, część I, Słupsk, 75-83.

Kristiansen K. 1998 Europe before History, Cambridge University

Press, Cambridge.Kruk K. 1994 Przemysł krzemienny ludności grupy tarnobrzeskiej

kultury łużyckiej, Woliński Informator Muzealny 1, 1-226.

2005 Krzemienne noże tylcowe i półtylcowe lud-ności kultury łużyckiej na ziemiach polskich, (w:) M. Fudzinski, H. Paner (red.), XIV Sesja Pomorzoznawcza, vol. 1, Od epoki kamienia do okresu rzymskiego, Gdańsk, 209-247.

Kruszewski E. 2000 Krakowianina peregrynacja na północ – Kazimierz

Salewicz (1907-1993), (w:) E. Judycka, B. Klima-szewski (red.), Materiały V Sympozjum Biogra-fistyki Polonijnej, Kraków, 22-23 września 2000, Wydaw. Czelej, Lublin, 360-369.

Larsson L. 1988 A construction for ceremonial activities from the

Late Mesolithic, Meddelanden från Lunds uni-versitets historiska museum (Papers of the Archaeological Institute University of Lund) 1987-1988, New Series, vol. 7, 5-18.

2007 The Iron Age ritual building at Uppåkra, southern Sweden, Antiquity 81, no. 311, 11-25.

Larsson M. 1986 Bredasten—an early Ertebølle site with a dwelling

structure in south Scania, Meddelanden från Lunds universitets historiska museum (Papers of the Archaeological Institute University of Lund), New Series, vol. 6, 52-83.

Larsson T. B. 1999 Symbols in European Bronze Age Cosmology, (w:)

C. Orrling (red.), Communication in Bronze Age Europe, Transactions of the Bronze Age Symposium in Tanumstrand, Bohuslän, Sweden, September 5-7, 1995, The Museum of National Antiquities, Stokholm, Studies 9, 9-16.

Lech H., Lech J. 1984 The prehistoric flint mine at Wierzbica ‘Zele’,

a case study from Poland, World Archaeology 16, 186-203.

1997a Flint mining among Bronze Age communities: a case study from central Poland, (w:) R. Schild, Z. Sulgostowska (red.), Man and flint. Proceed-ings of the VII-th International Flint Symposium, Warszawa-Ostrowiec Świętokrzyski, September 1995, Warszawa, 91-98.

1997b Górnictwo krzemienia w epoce brązu i wczesnej epoce żelaza. Badania uroczyska „Zele” w Wierzbicy, woj. radomskie, (w:) J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wcze-snej epoki żelaza (Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze Age and Early Iron Ages), Proceedings of the flint symposium heldin Warsaw 20-22 October 1994, Polish Academy of Sciences. The Pre- and Protohistorical Science Commi�ee works II, PWN, Warszawa, 95-113.

189

LITERATURA

Lech H., Lech J., Adamczak K., Werra D. 2011 Extraction methods in the Bronze Age At the Wierz-

bica „Zele” flint mine site (Central Poland): a model, (w:) M. Capote, S. Consuegra, P. Diaz-del-Rio, X. Terradas (red.), Proceedings of the 2nd Interna-tional Conference of the UISPP Commission on Flint Mining in Pre- and Protohistoric Times (Madrid, 14-17 October 2009), BAR S2260, Oxford, 109--116.

Lech J. 1997a Krzemieniarstwo postneolityczne i jego badania,

(w:) J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki że-laza (Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze Age and Early Iron Ages), Proceedings of the flint symposium held in Warsaw 20-22October 1994, Polish Academy of Sciences, The Pre- and Protohistorical Science Commi�eeWorks II, PWN, Warszawa, 337-349.

1997b O zainteresowaniu krzemieniem w późnej prehi-storii słowo wstępne, (w:) J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze Age and Early Iron Ages), Proceedings of the flint symposium heldin Warsaw 20-22 October 1994, Polish Academy of Sciences, The Pre- and Protohistorical Science Commi�ee Works II, PWN, Warszawa, 9-15.

Lech J., Piotrowska D. (red.), 1997 Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wcze-

snej epoki żelaza (Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze Age and Early Iron Ages), Proceedings of the flint symposium heldin Warsaw 20-22 October 1994, Polish Academy of Sciences, The Pre- and Protohistorical Science Commi�ee Works, volume II. PWN, Warsza-wa.

Levy J. E. 1982 Social and Religious Organization in Bronze Age

Denmark. An Analysis of Ritual Hoard Finds, BAR International Series 124, Oxford.

Libera J. 2001 Krzemienne formy bifacjalne na terenach Polski

i zachodniej Ukrainy (Summary: Flint Bifaces in the Territory of Poland and Western Ukraine from the Middle Neolithic to the Early Iron Age), Wydaw-nictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin.

2006 „Late” flint industries – flint production od LusatianCulture peoples in SE Poland, (w:) A. Wiśniewski, T. Płonka, J.M. Burdukiewicz (red.), The stone: Technique and Technology, Wrocław, 199-214.

Ling J., Ragnesten U. (red.), 2009 Tanumprojektet. Arkeologiska undersökningar vid

hällristningar i Tossene socken, 2005-2008 – Rap-port, GOTARC Serie D, Arkeologiska rapporter no. 72, Göteborg (raport niepublikowany).

Lomborg E. 1956 En højgruppe ved Ballermosen, Jægerspris. Gra-

vfund, hustomt og højryggede agre fra ældre bron-zealder, Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie 1956, 144-203.

1977 Bronzealderbopladsen på Skamlebæk radiostation, Antikvariske studier, 123-130.

1979 Urnehuset, Skalk 1, 5-9.Małecka-Kukawka J. 2008 Analiza traseologiczna materiałów krzemiennych ze

stanowiska Zakrzów 41, powiat Krapkowice, (w:) B. Gediga (red.), Osada ludności kultury łużyckiej w Zakrzowie, powiat Krapkowice, stan. 41, Arche-ologiczne Zeszyty Autostradowe, z. 7, Badania na autostradzie A4, cz. V, Wrocław, 225-260.

Małecka-Kukawka J., Osipowicz G. 2005 Analiza traseologiczna materiałów krzemien-

nych ze stanowiska Zakrzów 41, gm. Krapkowice, woj. opolskie. Opracowanie w archiwum Zespołu Badań Ratowniczych, IAiE PAN o/Wrocław.

Małecka-Kukawka J., Werra D. 2011 O możliwościach i ograniczeniach metody tra-

seologicznej w badaniach masowych materiałów archeologicznych z kopalń krzemienia, Archeologia Polski 56, z. 1-2, 135-164.

Masojć M. 2004 The Mesolithic In Lower Silesia in the Light of

Se�lement Phenomena of the Kaczawa River Basin, Studia Archeologiczne 35, Wrocław.

Masojć M., Bech J-H. 2011 Cult houses, flint knapping in the Scandinavian Late

Bronze Age, Acta Archaeologica 82, Copenhagen, 203-226.

Masojć M., Bech J-H., Kufel-Diakowska B. 2013 Krzemieniarstwo w obiektach kultowych późnej epoki

brązu południowej Skandynawii na przykładzie domu kultowego Høghs Høj, Thy, Jutlandia, (w:) J. Kolenda, A. Mierzwiński, S. Moździoch (red.), Z badań nad kulturą społeczeństw pradziejowych i wczesnośredniowiecznych. Księga jubileuszowa dedykowana Profesorowi Bogusławowi Gedidze w osiemdziesiątą rocznicę urodzin przez przyjaciól, kolegów i uczniów, Wrocław 2013, 51-59.

Masojć M., Mikkelsen M., Kufel-Diakowska B. w przygotowaniu, Ritual or secular? Flint knapping within

the barrow’s ritual zones of the Scandinavian Late Bronze Age.

McLaren A. P. (rec.), 2011 Anders Högberg: Lithics in the Scandinavian Late

Bronze Age: Sociotechnical Change and Persistence, BAR International Series 1932, Archaeopress, Oxford, 2009, Norwegian Archaeological Re-view 44/1, 126-129.

Mierzwiński A. 2012 Biesiady w rytuale pogrzebowym nadodrzańskiej

strefy pól popielnicowych, IAiE PAN, Wrocław.Mikkelsen M. 1996 Bronzealderbosæ�elserne på Ǻs-højderyggen i Thy,

(w:) J. Nielsen, J. Simonsen (red.), Bronzealderens bopladser i Midt- og Nordvestjylland, De Arkæo-logiske Museer i Viborg Amt, 110-123.

2011 Fårdalfundet i yngre bronzealders kulturland-skab – fra periferi til centrum?, (w:) S. Boddum, M. Mikkelsen, N. Terkildsen (red.), Depotfund i yngre bronzealders lokale kulturlandskab, Yngre bronzealders kulturlandskab vol. 1, Viborg Stiftsmuseum, Holstebro Museum, 37-61.

190

LITERATURA

2012 ”Dobbeltgårde” i yngre bronzealder, (w:) S. Bod-dum, M. Mikkelsen, N. Terkildsen (red.), Bebyg-gelsen i yngre bronzealders lokale kulturlandskab, Yngre bronzealders kulturlandskab vol. 2, Vi-borg Museum, Holstebro Museum, 41-65.

w druku, Rituelle anlæg i relation til yngre bronzealders dø-dekult, (w:) Yngre bronzealders kulturlandskab vol. 3, Viborg Museum, Holstebro Museum.

Mikkelsen P. 1996 Gruber, fund samt aspekter af økonomien på boplad-

serne, (w:) J. Nielsen, J. Simonsen (red.), Bron-zealderens bopladser i Midt- og Nordvestjylland, De Arkæ ologiske Museer i Viborg Amt, 64-75.

Mogielnicka-Urban M. 1984 Warsztat ceramiczny w kulturze łużyckiej, Ossoli-

neum, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk--Łódź.

1997 Rola krzemienia w obrzędowości ludności kultury łużyckiej na przykładzie cmentarzyska w Maciejo-wicach, woj. siedleckie, (w:) J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wczesnej epoki żelaza (Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze Age and Early Iron Ages), Proceedings of the flint symposiumheld in Warsaw 20-22 October 1994, Polish Aca-demy of Sciences, The Pre- and Protohistorical Science Commi�ee Works II, PWN, Warszawa,277-287.

Müller S. 1903 Solbilledet fra Trundholm, Nordiske Fortidsmin-

der I, København, 303-325. 1919 Bopladsfund Fra Bronzealderen, Aarbøger for

Nordisk Oldkyndighed og Historie, 35-105.Müller-Wille M. 1977 Bäurliche Siedlungen der Bronze- und Eisenzeit in

den Nordseegebieten, Gö�ingen.Myhre B. 1978 Agrarian development, se�lement history, and so-

cial organisation in south west Norway in the Iron Age, (w:) K. Kristiansen, C. Paludan-Muller (red.), New Directions in Scandinavian Archaeol-ogy, København, 224-271.

Nielsen B. H. 1999 Grydehøj ved Vestervig i Thy – et velbevaret kultan-

læg fra den yngre bronzealder, Sydthy Ǻrbog. 2000 Grydehøj – et velbevartet kultanlæg,(w:) S. Hvass

(red.), Vor skjulte kulturarv. Arkæologien under overfladen, Til Hendes Majestæt Dronning Mar-grethe II 16. april 2000, Udg. af Det kongelige Nordiske Oldskriftselskab, Jysk Arkæologisk Selskab, 80-81.

Nielsen B. H., Bech J.-H. 2001 Tilbehør, Skalk 6, 5-11. 2004 Bronzealderens kulthuse i Thy. Anlæg med relation

til gravkulten (Bronze Age cult houses in Thy), Kuml 2004, 129-159.

Nielsen F. O. 2005 Bornholm i yngre bronzealder, (w:) F. Kaul,

M. Stol�e, F. O. Nielsen, G. Milstreu (red.),Helleristninger. Billeder fra Bornholms bronzealder, Bornholms Museum, Wormaianum, 113-133.

Olesen M. W., Eriksen B. V. 2007 Krogstrup ved Snejbjerg. En bronzealderboplads

med Flintværktøj, Herning Museum, Midtjyske fortællinger, 77-92.

Olsen A.-L. H. w przygotowaniu, Bjerre Site 7, (w:) J.-H. Bech, B. Erik-

sen, K. Kristiansen (red.), Bronze Age Se�lementStructure and Land Use in Thy, Northwestern Denmark – primarily based on se�lement from BjerreEnge, Northern Thy, Jutland Archaeological So-ciety Publications, Højbjerg.

Piličiauskas G., Osipowicz G. 2010 The Processing and Use of Flint in the Metal Ages.

A Few Cases from the Kernavè and Naudvaris sites in Lithuania, Archaeologia Baltica 13 (At the Origins of the Culture of the Balts), 110-125.

Piotrowska D. 1997 Problem występowania materiałów krzemiennych

na cmentarzysku kultury łużyckiej w Gąsawie, woj. bydgoskie, (w:) J. Lech, D. Piotrowska (red.), Z badań nad krzemieniarstwem epoki brązu i wc-zesnej epoki żelaza (Studies of Flint-Mining and Flint-Working in the Bronze Age and Early Iron Ages), Proceedings of the flint symposium heldin Warsaw 20-22 October 1994, Polish Academy of Sciences, The Pre- and Protohistorical Sci-ence Commi�ee Works II, PWN, Warszawa,259-275.

2000 Krzemienie w grobach z pól popielnicowych: przy-padek czy rytuał?, (w:) B. Gediga, D. Piotrowska (red.), Kultura symboliczna kręgu pól popielnico-wych epoki brązu i wczesnej epoki żelaza w Europie Środkowej, Biskupińskie Prace Archeologiczne 1, Warszawa-Wrocław-Biskupin, 293-330.

Płonka T. 2012 Kultura symboliczna społeczeństw łowiecko-zbierac-

kich środkowej Europy u schyłku paleolitu, Studia Archeologiczne 45, Wrocław.

Przybyła M. 2011 Osada kultury łużyckiej ze schyłku epoki brązu

i z wczesnej epoki żelaza na stanowisku 2 w Modl-niczce, pow. krakowski, maszynopis opracowania w archiwum Krakowskiego Zespołu do Badań Autostrad, Kraków.

Randsborg K. 1995 Hjortsprong. Warfare and Sacrifice in the early

Europe, Ǻrhus.Reimer P. J., Baillie M. G. L., Bard E., Bayliss A., Beck J. W., Blackwell P. G., Bronk Ramsey C., Buck C. E., Burr G. S., Edwards R. L., Friedrich M., Grootes P. M., Guilder-son T. P., Hajdas I., Heaton T. J., Hogg A. G., Hughen K. A., Kaiser K. F., Kromer B., McCormac F. G., Manning S. W., Reimer R. W., Richards D. A., Southon J. R., Talamo S., Turney C. S. M., van der Plicht J. 2009 IntCal09 and Marine09 Radiocarbon Age Calibration

Curves, 0-50,000 Years cal BP, Radiocarbon 51(4), 1111-1150.

Rosen S. A. 1996 The Decline and Fall of Flint, (w:) G. H. Odell

(red.), Stone Tools. Theoretical Insights into Hu-man Prehistory, Interdisciplinary Contributions To Archaeology, Plenum Press, New York, London, 129-158.

191

LITERATURA

1997 Lithics after the Stone Age, Alta Mira Press, Walnut Creek.

Rots V. 2010 Prehension and Hafting Traces on Flint Tools:

A Methodology, Leuven University Press, Leu-ven.

Rudebeck E., Ödman C. 2000 Kristineberg. En gravplats under 4500 år, Malmö-

fynd 7, Stadsantikvariska avdelningen, Kultur Malmö, Malmö.

Schild R. 1980 Introduction to Dynamic Technological Analysis of

Chipped Stone Assemblages, (w:) R. Schild (red.), Unconventional Archaeology New Approaches and Goals in Polish Archaeology, Ossolineum, Wro-cław, 57-85.

Sofaer J. 2010 Technology and Craft, (w:) T. Earle, K. Kristian-

sen (red.), Organizing Bronze Age Societies. The Mediterranean, Central Europe, and Scandinavia compared, Cambridge University Press, Cam-bridge, 185-217.

Sørensen S. A. 1984-1985 Nye fund fra den yngre bronzealders affaldsgru-

ber, ROMU 3, Ǻrsskrift fra Roskilde Museum, 53-62.

Sørensen M. L. S. 1989 Ignoring innovation-denying change: the role of iron

and the impact of external influences on the trans-formation of Scandinavian societies 800-500 BC, (w:) S. E. van der Leeuw, R. Torrence (red.), What’s New? A closer look at the Process of Inno-vation, One World Archaeology 14, London, 182-202.

2010 Households, (w:) T. Earle, K. Kristiansen (red.), Organizing Bronze Age Societies. The Mediterra-nean, Central Europe, and Scandinavia compared, Cambridge University Press, Cambridge, 122-154.

Srejović D. 1972 Lepenski Vir, Thames and Hudson, London.Steensberg A. 1943 Ancient Harvesting Implements. A Study in

Archaeology and Human Geography, Nationalmu-seets skrifter, Arkæologisk-Historisk Række, I. Gyldendalske Boghandel, Nordisk Forlag, Copenhagen.

Thorpe I. J. 1999 The origins of agriculture in Europe, Routledge,

London, New York.Thrane H. 1980 Fem lerkar med korn – Om baggrunden for de første

udgravning på Kirkebjerg i Voldtofte (Fife grain vessels from Kirkebjerg at Voldtofte), Aarbøger for Nordisk Oldkyndighed og Historie 1980, 73-84.

1984 Lusehøj ved Voldtofte – en sydvestfynsk storhøj fra yngre broncealder, Fynske Studier 13, Odense Bys Museer. Odense.

1985 Bronze Age Se�lement, (w:) K. Kristiansen (red.), Archaeological Formation Processes. The represen-tativity of archaeological remains from Danish Pre-history, Nationalmuseets forlag, Copenhagen, 142-151.

1993 Lusehøj on Fyn, (w:) S. Hvass, B. Storgaard (red.), Digging into the Past. 25 Years of Archaeology in Denmark, Aarhus.

Turner V. 2010 Proces rytualny, PIW, Warszawa.Van Peer P. 1992 The Levallois Reduction Strategy, Monographs in

World Archeology 13.Vang Petersen P. 1993 Flint fra Danmarks Oldtid, Høst, Søns Forlag,

Copenhagen.Victor H. 2002 Med graven som granne. Om bronsålderns kulthus

(The Grave as a Neighbour. On Bronze Age Ritual Houses), Aun 30, Uppsala.

2006 Bronsålderns kulthus – e� dateringsproblem i enkomplex miljö, (w:) M. Anglert, M. Artursson, F. Svanberg (red.), Kulthus, dödshus. Det ritualise-rade rummets teori och praktik, Riksantikvarieäm-betet. Stockholm, 113-122.

Warren G., Neighbour T. 2004 Quality Quar�: Working Stone at a Bronze Age

Kerbed Cairn at Olcote, near Calanais, Isle of Lewis, Norwegian Archaeological Review 37, No. 2, 83-94.

Watanabe F. S., Olsen S.R. 1965 Test of an ascorbic acid method for determining

phosphorus in water and NaHCO3 extracts from soil, Soil Sci. Am. Proc. 29, (6), 677-678.

Werra D. (rec.) 2009 Anders Högberg: Lithics in the Scandinavian Late

Bronze Age: Sociotechnical Change and Persistence, BAR International Series 1932, Archaeopress, Ox-ford, 2009, Archaeologia Polona 47, 296-299.

2011 (rec.) Anders Högberg: Lithics in the Scandinavian Late Bronze Age: Sociotechnical Change and Persis-tence, BAR International Series 1932, Archaeopress, Oxford, 2009, Przegląd Archeologiczny 59, 185-194.

Woźny J. 2008 Ikonografia kamiennych pomników pogańskich

wierzeń, (w:) B. Gediga, W. Piotrowski (red.), Sztuka pradziejowa i wczesnośredniowieczna jako źródło historyczne, Biskupin-Wrocław, 323-341.

Wyszomirski M. 1979 Svenska depåfynd med s.k. lövknivar, Fornvän-

nen 74, 145-150.

193

TABELE

Tab. I. Bjerre 7, Thy. Struktura zespołu krzemiennegoTable I. Bjerre 7, Thy. Structure of flint assemblage

Poziom 1 Poziom 2 Poziom 3 Poziom 4Łącznie

N %

I: Formy przedrdzeniowe i rdzenie 52 52 45 36 185 1,37

II: Odpady 12707 94,66odłupki 3882 1804 2805 2225 10716 79,84wióry 8 14 6 2 30 0,22formy techniczne – z krawędzi rdzeni 5 7 2 – 14 0,1podstawiaki/odnawiaki – 1 – – 1 –odłupek łuszczniowy – 3 – – 3 0,02okruchy 644 360 476 386 1866 13,91łuski 7 37 14 19 77 0,57III: Narzędzia 537 3,97noże tylcowe 13 11 6 3 33 0,24drapacze 14 49 21 11 95 0,7zgrzebła – 1 – – 1 –przekłuwacze i wiertniki 5 41 2 2 50 0,37narzędzia wnękowe 2 2 0,01narzędzia doraźne – odłupki bądź wió-ry retuszowane 83 28 88 66 265 1,99

fragmenty narzędzi nieokreślonych – 12 – – 12 0,08wyroby skłkopodobne 3 – 8 – 11 0,08tłuki kamienne 31 6 16 15 68 0,5Razem 4747 2428 3489 2765 13429 100

Tab. II. Bjerre 7, Thy. Wielkości noży tylcowych według typów A-D. D – długość; S – szerokość; G – grubość; K – obecność kory; U – obecność makroskopowo widocznych śladów użytkowania

Table II. Bjerre 7, Thy. Sizes of backed knives according to types A-D. D – length; S – width; G – thickness; K – presence of cortex; U – presence of macroscopically visible traces of use

Typ Liczba D max D min D med. S max S min S med. G med. K% U%A 15 101 46 71,7 46 23 32,66 13,8 100 93,3B 1 0 – 75 – – 33 19 100 100C 11 93 58 69,6 35 24 30,18 11 36 100D 6 92 64 77,5 42 22 31,66 13,8 66,6 100

194

TABELE

Tab. III. Bulbjerg Troldting, Thy. Wielkości noży tylcowych według typów A-D. D – długość; S – szerokość; G – grubość; K – obecność kory; U – obecność makroskopowo widocznych śladów użytkowania

Table III. Bulbjerg Troldting, Thy. Sizes of backed knives according to types A-D. D – length; S – width; G – thickness; K – presence of cortex; U – presence of macroscopically visible traces of use

typ Liczba D max D min D med. S max S min S med. G med. K% U%A 15 120 84 104 35 23 29 10,6 66,6 80B 3 120 70 95 33 30 31 13,3 100 100C 40 119 89 93,6 40 25 31,3 11,3 47,5 65D 15 112 86 96,9 43 25 32,1 14 33,3 60

Tab. VI. Vinde Helsinge, Zelandia. Wielkości noży tylcowych według typów A-D. D – długość; S – szerokość; G – grubość; K – obecność kory; U – obecność makroskopowo widocznych śladów użytkowania

Table VI. Vinde Helsinge, Zealand. Sizes of backed knives according to types A-D. D – length; S – width; G – thickness; K – presence of cortex; U – presence of macroscopically visible traces of use

typ Liczba D max D min D med. S max S min S med. G med. K% U%A 5 136 100 119,4 39 27 34 15 40 100B – – – – – – – – – –C 5 159 108 129,6 39 30 34,4 18,1 40 100D 2 107 102 104 40 35 37,5 20 0 100

Tab. V. Skamlebæk, Zelandia. Wielkości noży tylcowych według typów A-D. D – długość; S – szerokość; G – grubość; K – obecność kory; U – obecność makroskopowo widocznych śladów użytkowania

Table V. Skamlebæk, Zealand. Sizes of backed knives according to types A-D. D – length; S – width; G – thickness; K – presence of cortex; U – presence of macroscopically visible traces of use

typ Liczba D max D min D med. S max S min S med. G med. K% U%A 2 129 91 110 37 36 36,5 20 100 100B – – – – – – – – – –C 8 132 103 118 44 33 39,1 18,1 25 87D 4 – – – 39 32 35,7 16,2 25 100

Tab. IV. Fragtrup. Struktura zespołu krzemiennegoTable IV. Fragtrup. Structure of flint assemblage

Dom I Dom II Dom IVI: Formy przedrdzeniowe i rdzenie 7 14 3II: Odpady 127 390 57 odłupek 102 348 36 wiór 1 4 3 okruch 19 38 18 łuska 5 – –III: Narzędzia 16 44 12 noże tylcowe 2 5 6 drapacze 5 19 3 przekłuwacze i wiertniki – 2 – narzędzia wnękowe 1 – narzędzia doraźne – odłupki bądź wióry retuszowane 8 16 3 fragmenty narzędzi nieokreślonych – 1 – skałka – 1 –Razem 150 448 72

195

TABELE

Tab. VII. Grydehøj, Thy. Struktura zespołu krzemiennego z dwóch jednostek stratygraficznych (N17, N18) w obrębie domu kultowego

Table VII. Grydehøj, Thy. Structure of flint assemblage from two stratigraphic units (N17, N18) within the cult house

KategoriaN17 N18 N17+N18

N % N % N %surowiec 0 0 8 0,1 8 0,12rdzenie 22 5,2 487 7,6 509 7,45narzędzia 11 2,7 163 2,5 174 2,54odłupki 127 30 1793 28 1920 28,11wióry 5 1,2 52 0,8 57 0,83łuski (poniżej 2 cm) 168 39,8 1766 27,6 1934 28,32okruchy przemysłowe 89 21,1 2138 33,4 2227 32,63Razem 422 100 6407 100 6829 100

Tab. VIII. Grydehøj, Thy. Surowce krzemienne w obrębie jednostek stratygraficznych (N17, N18) domu kultowegoTable VIII. Grydehøj, Thy. Flint raw material within the cult house’s stratigraphic units (N17, N18)

Kategoria zabytków

Jedn. strat. N/100%

SSF SpSF GDF BB UN/B

N % N % N%1,6

N % N %

PółsurowiecN17 132 125

89,81

4,82 0

1,54

2,3N18 1845 1648 94 29 0,2 32 42

RdzenieN17 22 20

91,90

1,40 1

1,71

4,8N18 487 448 7 1 2,4 8 23

Narzędzia1N17 11 11

90,40

3,00 0

1,2 3,0N18 154 138 5 4 2 5

SSF – skandynawski krzemień senoński (Scandinavian Senonian Flint),SpSF – nakrapiany krzemień senoński (Speckled Senonian Flint),GDF – krzemień wieku danu z szarym pasmem między korą a krzemieniem (Gray Band Danian Flint),BB – brązowy krzemień wieku danu ze szczątkami mszywiołów (Brown Bryozoan),UN/B – nieokreślone/przepalone (unidentified/burned)

1 Dziewięć narzędzi (4 tłuki i 5 przekłuwaczy) dodanych zostało do zespołu po jego analizie.

Tab. IX. Grydehøj, Thy. Rdzenie z dwóch jednostek stratygraficznych (N17, N18) w obrębie domu kultowegoTable IX. Grydehøj, Thy. Cores from two stratigraphic units (N17, N18) within the cult house

Kategoria rdzeni N17 N18Łącznie

N %rdzeń zaczątkowy 1 39 40 7,85rdzeń odłupkowy, jednopiętrowy 9 107 116 22,78odłupkowy rdzeń o równorzędnych odłupniach/piętach 1 11 12 2,35wiórowy rdzeń o równorzędnych odłupniach/piętach – 3 3 0,58odłupkowy rdzeń krążkowy bez zaprawy piety 1 82 83 16,4odłupkowy rdzeń krążkowy z zaprawą pięty – 27 27 5,3odłupkowy rdzeń klockowaty ze zmienioną orientacją – 22 22 4,32odłupkowy rdzeń amorficzny/fragment 10 180 190 37,28rdzeń szczątkowy – 16 16 3,14Razem 22 487 509 100

196

TABELE

Tab.

X. G

ryde

høj,

Thy.

Roz

mia

ry p

oszc

zegó

lnyc

h kl

as z

abyt

ków

w o

bręb

ie je

dnos

tek

stra

tygr

aficz

nych

(N17

,N18

)(w

ielk

ości

w m

ilim

etra

ch);

D

– d

ługo

ść; S

– s

zero

kość

; G –

gru

bość

Tabl

e X.

Gry

dehø

j, Th

y. S

izes

of i

ndiv

idua

l cla

sses

of a

rtef

acts

with

in s

trat

igra

phic

uni

ts (N

17, N

18) (

in m

illim

etre

s); D

– le

ngth

; S –

wid

th; G

– th

ickn

ess

Kat

egor

ia z

abyt

kuje

dn. s

trat

ND

min

D m

axD

med

.D

Med

.S

min

S m

axS

med

.S

Med

.G

Min

G M

axG

med

.G

Med

.

odłu

pek

koro

wy

>50%

N

1737

2060

34,7

1960

34,1

518

9,5

N18

734

1274

3214

7631

,62

699,

9

odłu

pek

zgod

noki

erun

kow

y N

1759

1757

30,1

1556

29,8

418

7,6

N18

656

1170

30,9

32,4

984

32,1

31,2

240

8,9

8,9

odłu

pek

prze

ciw

noki

erun

kow

yN

17, N

1821

1862

35,1

1646

30,9

319

9,7

odłu

pek

skoś

ny/p

rost

opad

ły

N17

1023

4732

,715

4228

,25

97

N18

9716

7032

,414

6230

,54

239

odłu

pek

wie

loki

erun

kow

yN

17, N

1882

1254

31,3

1470

32,6

328

9,9

wió

r kor

owy

>50%

N17

, N18

2131

5640

,67

2113

,63

198

wió

r zgo

dnok

ieru

nkow

yN

17, N

1834

2770

42,3

41,1

822

15,2

13,5

230

8,6

7,9

wió

r dw

ukie

runk

owy

N17

, N18

434

5540

,58

1411

,75

97

prod

ukty

zap

raw

yN

17, N

1838

2169

38,6

948

23,4

426

13,4

rdze

ń za

cząt

kow

yN

17, N

1839

2595

64,1

2210

148

,918

8533

,4

rdze

ń od

łupk

owy,

jedn

opię

trow

y N

179

2760

43,8

3573

49,1

1325

19,2

N18

101

2184

45,3

2585

45,2

1468

28,1

odłu

pkow

y rd

zeń

o ró

wno

rzęd

nych

od

łupn

iach

/pię

tach

N17

, N18

1430

8452

,426

6041

2061

29,5

wió

row

y rd

zeń

o ró

wno

rzęd

nych

odł

up-

niac

h/pi

ętac

hN

181

8028

43

odłu

pkow

y rd

zeń

krąż

kow

y be

z za

praw

y pi

ety

N17

, N18

7524

8655

,152

,125

101

46,3

45,7

1160

24,6

26,4

odłu

pkow

y rd

zeń

krąż

kow

y z

zapr

awą

pięt

yN

1827

3584

55,1

2784

45,7

1237

21,5

odłu

pkow

y rd

zeń

kloc

kow

aty

ze z

mie

-ni

oną

orie

ntac

jąN

1821

3370

49,2

3390

45,6

1648

29,6

odłu

pkow

y rd

zeń

amor

ficzn

yN

17, N

1856

2484

51,8

2310

144

,514

6026

drap

acz

N17

, N18

720

4628

,817

3926

,25

128,

4pr

zekł

uwac

z i w

iert

nik

N17

, N18

1523

5941

,224

5238

,26

1610

,8na

rzęd

zie

wnę

kow

eN

189

3311

663

45,1

2858

47,1

36,1

1226

17,8

11,7

ryle

cN

183

2960

48,6

2642

3310

1110

,6na

rzęd

zie

dora

źne

N17

, N18

102

1882

44,3

1386

36,3

326

10,9

197

TABELE

Tab.

XI.

Gry

dehø

j, Th

y. P

ółsu

row

iec

z dw

óch

jedn

oste

k st

raty

grafi

czny

ch(N

17,N

18)w

obrę

bie

dom

uku

ltow

ego

Tabl

e XI

. Gry

dehø

j, Th

y. B

lank

s fr

om tw

o st

ratig

raph

ic u

nits

(N17

, N18

) with

in th

e cu

lt ho

use

Kat

egor

ie p

ółsu

row

caN

17N

18N

17+N

18N

%od

łupe

k ko

row

y >5

0%37

814

851

43,0

6w

iór k

orow

y >5

0%1

2021

1,06

prod

ukty

zap

raw

y 5

3338

1,92

odłu

pek

zgod

no k

ieru

nkow

y62

709

771

38,9

9od

łupe

k pr

zeci

wno

kie

runk

owy

119

201,

01od

łupe

k sk

ośny

/pro

stop

adły

1011

812

86,

5od

łupe

k w

ielo

kier

unko

wy

580

854,

29w

iór z

godn

o ki

erun

kow

y2

2931

1,56

wió

r dw

ukie

runk

owy

23

50,

25ni

eokr

eślo

ny p

ółsu

row

iec

720

271,

36R

azem

132

1845

1977

100

Tab.

XII

. Gry

dehø

j, Th

y. O

becn

ość

i spo

sób

przy

goto

wan

ia p

ięte

k pó

łsur

owca

i na

rzęd

zi w

obr

ębie

jedn

oste

k st

raty

grafi

czny

ch(N

17,N

18)

Tabl

e XI

I. G

ryde

høj,

Thy.

Pre

senc

e an

d w

ay o

f pre

pari

ng b

u�s

ofbl

anks

and

tool

sw

ithin

stra

tigra

phic

units

(N17

,N18

)

List

a ce

ch

N10

0%K

orow

a/na

tura

lna

Przy

goto

wan

aZa

praw

iona

N17

N18

N%

%N

17N

18N

%%

N17

N18

N%

%od

łupe

k ko

row

y >5

0%74

139

523

562

75,8

616

617

223

,31

67

0,9

wió

r kor

owy

>50%

211

1617

80,9

–4

419

,1–

––

–pr

oduk

ty z

apra

wy

384

1620

52,7

116

1744

,7–

11

2,6

odłu

pek

zgod

no k

ieru

nkow

y71

447

536

583

81,7

1111

012

116

,93

710

1,4

prze

ciw

no k

ieru

nkow

y23

114

1565

,471

,9–

66

26,0

26,3

–2

28,

61,

8sk

ośny

/pro

stop

adły

115

880

8876

,62

2325

21,7

–2

21,

7w

ielo

kier

unko

wy

82–

4747

57,4

428

3239

,0–

33

3,6

wió

r zgo

dno

kier

unko

wy

422

2022

52,4

218

2047

,6–

––

–dw

ukie

runk

owy

42

13

75,0

–1

125

,0–

––

–w

ielo

kier

unko

wy

21

12

100,

0–

––

––

––

–ra

zem

pół

suro

wie

c 17

8213

5939

825

narz

ędzi

a12

15

8792

76,1

–25

2520

,6–

44

3,3

198

TABELE

Tab. XIII. Grydehøj, Thy. Narzędzia z dwóch jednostek stratygraficznych (N17, N18) w obrębie domu kultowegoTable XIII. Grydehøj, Thy. Tools from two stratigraphic units (N17, N18) within the cult house

Kategorie narzędziowe N17 N18N17 + N18

N %Narzędzia formalne

drapacze 2 7 9 5,2przekłuwacze i wiertniki 2 18 20 11,5narzędzia wnękowe – 9 9 5,2rylce – 3 3 1,7

Narzędzia doraźnenoże – 5 5 2,8odłupki/wióry/okruchy retuszowane 3 77 80 45,9narzędzia funkcjonalne 3 33 36 20,8

Innenarzędzia nieokreślone/fragmenty 1 7 8 4,6tłuczki kamienne – 4 4 2,3Razem 11 163 174 100

Tab. XIV. Høghs Høj, Thy. Struktura zespołu krzemiennego w obrębie domu kultowego Table XIV. Høghs Høj, Thy. Structure of flint assemblage within the cult house

Ogólna struktura zespołu N %rdzenie/bryłki surowca 503 31,5narzędzia 111 7,0debitaż 944 59,1formy techniczne 12 0,8okruchy 26 1,6łuski 0 0Łącznie 1596 100

Kategorie narzędziowe Narzędzia formalnedrapacze 18 16,23przekłuwacze i wiertniki 17 15,33narzędzia wnękowe 1 0,9zgrzebła 2 1,8rylce 16 14,41 Narzędzia doraźneodłupki/wióry/okruchy retuszowane 24 21,6noże 4 3,6narzędzia funkcjonalne 6 5,4 Innenarzędzia nieokreślone/fragmenty 10 9tłuczki kamienne 13 11,73 Razem 111 100

199

TABELE

Tab. XV. Høghs Høje, Thy. Rdzenie w obrębie domu kultowego Table XV. Høghs Høje, Thy. Cores within the cult house

Kategoria rdzeniŁącznie

N %rdzeń zaczątkowy 25 4,9rdzeń odłupkowy, jednopiętowy 108 21,5odłpkowy rdzeń o dwóch równorzędnych odłupniach/piętach 7 1,4wiórowy rdzeń o dwóch równorzędnych odłupniach/piętach – –odłupkowy rdzeń krążkowy bez zaprawy piety 95 18,9odłupkowy rdzeń krążkowy z zaprawą pięty 17 3,4odłupkowy rdzeń klockowaty ze zmienioną orientacją 22 4,4odłupkowy rdzeń amorficzny/fragment 218 43,3rdzeń szczątkowy 11 2,2Razem 503 100

Tab. XVI. Høghs Høj, Thy. Półsurowiec w obrębie domu kultowego Table XVI. Høghs Høj, Thy. Blanks within the cult house

Kategorie półsurowcaN17+N18

N %odłupek korowy >50% 473 49,5wiór korowy >50% 41 4,3produkty zaprawy 12 1,3odłupek zgodno kierunkowy 265 27,7odłupek przeciwno kierunkowy 14 1,5odłupek skośny/prostopadły 31 3,2odłupek wielokierunkowy 71 7,4wiór zgodno kierunkowy 49 5,1wiór dwukierunkowy – –Razem 956 100

Tab. XVII. Torup Høje, Fjelsø. Struktura zespołu krzemiennegoTable XVII. Torup Høje, Fjelsø. Structure of flint assemblage

KategoriaStrefa A Strefa B Strefa C Strefa D Łącznie

N % N % NN % N % N %surowiec 5 0,3 – 3 1 6 0,5 14 0,4rdzenie 35 2,1 7 2,4 10 3,4 49 3,8 101 2,9narzędzia 43 2,6 6 2,1 10 3,4 32 2,6 91 2,6odłupki 391 23,5 36 12,6 57 19,6 250 19,6 734 20,9wióry 13 0,8 – 3 1 13 1 29 0,8łuski (poniżej 2 cm) 885 53,1 212 74,5 137 47,2 550 43,1 1784 50,7okruchy 293 17,6 24 8,4 71 24,4 375 29,4 763 21,7Razem 1665 100 285 100 291 100 1275 100 3516 100

200

TABELE

Tab. XIX. Torup Høje, Fjelsø. Półsurowiec

Table XIX. Torup Høje, Fjelsø. Blanks

Kategorie półsurowca Strefa A Strefa B Strefa C Strefa DŁącznie

N %odłupek korowy >50% 207 19 40 83 349 45,8wiór korowy >50% 3 – 2 5 10 1,3produkty zaprawy 1 2 3 9 15 1,9odłupek zgodno kierunkowy 170 14 11 142 337 44,2odłupek przeciwno kierunkowy – 1 1 3 5 0,7odłupek skośny/prostopadły 10 – 1 9 20 2,6odłupek wielokierunkowy 3 – 1 4 8 1wiór zgodno kierunkowy 10 – 1 8 19 2,5wiór dwukierunkowy – – – – – 0Razem 404 36 60 263 763 100

Tab. XVIII. Torup Høje, Fjelsø. RdzenieTable XVIII. Torup Høje, Fjelsø. Cores

Kategoria rdzeni Strefa A Strefa B Strefa C Strefa DŁącznie

N %rdzeń zaczątkowy – – 3 2 5 5rdzeń odłupkowy, jednopiętowy 13 4 3 23 43 43odłpkowy rdzeń o dwóch równorzędnych odłupniach/piętach – – 1 – 1 1

wiórowy rdzeń o dwóch równorzędnych odłupniach/piętach – – – – – 0

odłupkowy rdzeń krążkowy bez zaprawy piety 3 – 1 2 6 6odłupkowy rdzeń krążkowy z zaprawą pięty – – – 1 1 1odłupkowy rdzeń klockowaty ze zmienioną orientacją 1 1 – 1 3 3

odłupkowy rdzeń amorficzny/fragment 17 2 2 19 40 39rdzeń szczątkowy 1 – – 1 2 2Razem 35 7 10 49 101 100

Tab. XX. Torup Høje, Fjelsø. NarzędziaTable XX. Torup Høje, Fjelsø. Tools

Kategorie narzędzioweStrefa A Strefa B Strefa C Strefa D

Łącznie Narzędzia formalne N %drapacze – – – 2 2 2,2przekłuwacze i wiertniki 5 3 1 1 10 11narzędzia wnękowe – 1 – 2 3 3,3rylce – – – 1 1 1 Narzędzia doraźneodłupki/wióry/okruchy retuszo-wane 14 2 5 17 38 41,9

narzędzia funkcjonalne 21 – 4 6 31 34 Innenarzędzia nieokreślone/fragmenty 1 – – 2 3 3,3tłuczki kamienne 2 – – 1 3 3,3Razem 43 6 10 32 91 100

201

TABELE

Tab. XXI. Torup Høje, Fjelsø. Obecność i sposób przygotowania piętek półsurowca i narzędziTable XXI. Torup Høje, Fjelsø. Presence and way of preparing bu�s of blanks and tools

Lista cech N

100%Korowa/naturalna Przygotowana ZaprawionaN % % N % % N % %

odłupek korowy >50% 230 192 83,5 38 16,5wiór korowy >50% 10 10 100 – –produkty zaprawy 14 8 57 6 43odłupek zgodno kierunkowy 248 166 67 70,5 82 33 29przeciwno kierunkowy 4 1 25 3 75skośny/prostopadły 18 15 83,3 3 16,7wielokierunkowy 7 6 85,7 1 14,3wiór zgodno kierunkowy 19 12 63,1 7 36,9razem półsurowiec 550 410 140 – – –narzędzia 64 55 86 9 14 – – –

202

TABELE

Tab.

XXI

I. To

rup

Høj

e, F

jels

ø. R

ozm

iary

pos

zcze

góln

ych

klas

zab

ytkó

w (w

ielk

ości

w m

ilim

etra

ch).

D –

dłu

gość

; S –

sze

roko

ść; G

– g

rubo

śćTa

ble

XXII

. Tor

up H

øje,

Fje

lsø.

Siz

es o

f ind

ivid

ual c

lass

es o

f art

efac

ts (i

n m

illim

etre

s); D

– le

ngth

; S –

wid

th; G

– th

ickn

ess

Kat

egor

ia z

abyt

ku∑

D m

in.

D m

aks.

D m

ed.

D m

ed.

S m

in.

S m

aks.

S m

ed.

S m

ed.

G

min

.G

mak

s.G

med

.G

med

.

odłu

pek

koro

wy

>50%

202

1574

27,2

1548

26,7

333

8,3

odłu

pek

zgod

no k

ieru

nkow

y21

216

4726

,611

5825

,82

277,

4od

łupe

k pr

zeci

wno

kie

runk

owy

520

3225

,226

1432

22,4

25,5

69

7,8

7,5

odłu

pek

skoś

ny/p

rost

opad

ły

1916

3824

,121

3527

,33

126,

9od

łupe

k w

ielo

kier

unko

wy

821

3327

1833

25,7

412

7,3

wió

r kor

owy

>50%

1027

4432

,85

129

312

5,6

wió

r zgo

dno

kier

unko

wy

1823

3830

,131

,45

1510

,19,

52

94,

65,

1w

iór d

wuk

ieru

nkow

y–

––

––

––

––

–pr

oduk

ty z

apra

wy

1418

5235

,114

4525

,75

2111

,3rd

zeń

zacz

ątko

wy

432

5545

,236

5646

1232

23,7

rdze

ń od

łupk

owy,

jedn

opię

trow

y 41

2060

34,9

2070

42,4

845

20,5

odłu

pkow

y rd

zeń

o ró

wno

rzęd

nych

odł

upni

ach/

pięt

ach

127

–35

–8

–

wió

row

y rd

zeń

o ró

wno

rzęd

nych

odł

upni

ach/

pię-

tach

––

––

––

––

––

odłu

pkow

y rd

zeń

krąż

kow

y be

z za

praw

y pi

ety

634

7251

,640

,630

5741

,840

,212

5428

21,4

odłu

pkow

y rd

zeń

krąż

kow

y z

zapr

awą

pięt

y1

56–

33–

15–

odłu

pkow

y rd

zeń

kloc

kow

aty

ze z

mie

nion

ą or

ien-

tacj

ą2

3338

35,5

2831

29,5

1113

12

odłu

pkow

y rd

zeń

amor

ficzn

y21

2060

35,9

2670

41,5

846

22,7

drap

acz

229

3130

2621

23,5

711

9pr

zekł

uwac

z i w

iert

nik

626

5242

1758

34,6

522

14na

rzęd

zie

wnę

kow

e2

4347

4538

,938

4039

318

1411

10,8

ryle

c1

45–

37–

17–

narz

ędzi

e do

raźn

e55

1871

38,7

1148

26,9

433

9,2

203

TABELE

Tab. XXIII . Lista głównych stanowisk omawianych w pracy. Numeracja stanowisk pozwalająca na ich odszukanie w bazie duńskich stanowisk archeologicznych według Fund og Fortidsminder, dostępnej poprzez stronę internetową www.kulturarv.dk. Kody muzealne: THY – Muzeum w Thisted (Museum for Thy og Vester Hanherred, Thisted);

NM – Muzeum Narodowe w Kopenhadze (Nationalmuseet, København); OBM – Muzeum w Odense (Odense Bys Museer); GM – Muzeum w Gilleleje (Gilleleje Museum); VSM – Muzeum w Viborgu (Viborg Stiftsmuseum)

Table XXIII . List of main sites discussed in this work. Numbering of sites enables their identification in the databaseof Danish archaeological sites after Fund og Fortidsminder available on the webpage www.kulturarv.dk. Codes of museums: THY – Museum in Thisted (Museum for Thy og Vester Hanherred, Thisted); NM – National Museum in Copenhagen (Nationalmuseet, København); OBM – Museum in Odense (Odense Bys Museer); GM – Museum

in Gilleleje (Gilleleje Museum); VSM – Museum in Viborg (Viborg Stiftsmuseum)

Nazwa stanowiska Gmina Region Nr w systemie Nr stanowiska Lokalny numer muzealnyBjerre Thisted Thy 128575 110211-32 THY 3718Bulbjerg Troldsting Thisted Thy 22713 110707-15 NM B9853,K/492-K/908Fragtrup Farsø Vesthimmerland 23731 120204-135 NM 766/56Ginnerup Thisted Thy 21254 110605-58 THY 5055Gramstrup Thisted Thy 21665 110612-58 THY 3874Grydehøj Thisted Thy 21939 110612-322 THY 3759Høghs Høj Thisted Thy 19036 110310-6 THY 1417Højby Odense Fionia 124012 080804-15 OBM 4640Knudshoved Nyborg Fionia 146821 090611-101 OBM 7446Sandagergård Ferslev Zelandia 92893 010202-262 GM 3063Skamlebæk Odsherred Zelandia 165314 030403-531 NM 1040/75Stagstrup Thisted Thy 164511 110111-148 THY 1962Torup Høje Viborg N Jutlandia 38449 130901-60 VSM 254GVinde Helsinge Kalundborg Zelandia 100797 030209-58 NM 685/39Voldtofte Assens Fionia 167458 080205-335 OBM 1625

205

TABLICE

Tabl. 1. Bjerre 7, Thy. 1-2 – rdzenie (rys. autor) Chart 1. Bjerre 7, Thy. 1-2 – cores (drawing by the author)

206

TABLICE

Tabl. 2. Bjerre 7, Thy. 1-2 – odłupki nożowate; 3-6 – noże tylcowe (rys. autor)Chart 2. Bjerre 7, Thy. 1-2 – knife-like flakes; 3-6 – backed knives (drawing by the author)

207

TABLICE

Tabl. 3. Bjerre 7, Thy. 1-4 – drapacze; 5 – narzędzie zębate; 6-7 – skałki (rys. autor)Chart 3. Bjerre 7, Thy. 1-4 – end-scrapers; 5 – denticulated piece; 6-7 – rocks (drawing by the author)

208

TABLICE

Tabl. 4. Bulbjerg Troldsting, Thy. 1-6 – duże noże tylcowe (rys. autor)Chart 4. Bulbjerg Troldsting, Thy. 1-6 – big backed knives (drawing by the author)

209

TABLICE

Tabl. 5. Bulbjerg Troldsting, Thy. 1-4 – duże noże tylcowe (rys. autor)Chart 5. Bulbjerg Troldsting, Thy. 1-4 – big backed knives (drawing by the author)

210

TABLICE

Tabl. 6. Fragtrup, Vesthimmerland. Wybór wyrobów krzemiennych. 1-4 – dom I; 5-7 – dom II; 8-10 – dom III (rys. autor)

Chart 6. Fragtrup, Vesthimmerland. Selection of flint products. 1-4 – house I; 5-7 – house II; 8-10 – house III (drawing by the author)

211

TABLICE

Tabl. 7. Højby, Fionia. 1-14 – wybór wyrobów krzemiennych (rys. autor)Chart 7. Højby, Funen. 1-14 – selection of flint products (drawing by the author)

212

TABLICE

Tabl. 8. Skamlebæk, Zelandia. 1-4 – duże noże tylcowe (rys. autor)Table 8. Skamlebæk, Zealand. 1-4 – big backed knives (drawing by the author)

213

TABLICE

Tabl. 9. Skamlebæk, Zelandia. 1-6 – wybór zabytków (rys. autor)Chart 9. Skamlebæk, Zealand. 1-6 – selection of artefacts (drawing by the author)

214

TABLICE

Tabl. 10. Vinde Helsinge, Zelandia. 1 – duży nóż tylcowy; 2-3 – drapacze (rys. autor)Chart 10. Vinde Helsinge, Zealand. 1 – big backed knife; 2-3 – end-scrapers (drawing by the author)

215

TABLICE

Tabl. 11. Vinde Helsinge, Zelandia. 1-4 – duże noże tylcowe (rys. autor)Chart 11. Vinde Helsinge, Zealand. 1-4 – big backed knives (drawing by the author)

216

TABLICE

Tabl. 12. Volftofte, Fionia. 1-6 – wybór zabytków (rys. autor)Chart 12. Volftofte, Funen. 1-6 – selection of artefacts (drawing by the author)

217

TABLICE

Tabl. 13. Knudshoved, Fionia. 1-3 – wybór zabytków (rys. autor)Chart 13. Knudshoved, Funen. 1-3 – selection of artefacts (drawing by the author)

218

TABLICE

Tabl. 14. Grydehøj, Thy. 1-6 – rdzenie (rys. autor)Chart 14. Grydehøj, Thy. 1-6 – cores (drawing by the author)

219

TABLICE

Tabl. 15. Grydehøj, Thy. 1-5 – rdzenie (rys. autor)Chart 15. Grydehøj, Thy. 1-5 – cores (drawing by the author)

220

TABLICE

Tabl. 16. Grydehøj, Thy. 1-8 – drapacze; 9-11 – odłupki retuszowane (rys. autor)Chart 16. Grydehøj, Thy. 1-8 – end-scrapers; 9-11 – retouched flakes (drawing by the author)

221

TABLICE

Tabl. 17. Grydehøj, Thy. 1-12 – przekłuwacze (rys. autor)Chart 17. Grydehøj, Thy. 1-12 – perforators (drawing by the author)

222

TABLICE

Tabl. 18. Grydehøj, Thy. 1-10 – narzędzia wnękowe (rys. autor)Chart 18. Grydehøj, Thy. 1-10 – notched tools (drawing by the author)

223

TABLICE

Tabl. 19. Grydehøj, Thy. 1, 2, 4, 6 – doraźne noże odłupkowe; 3, 5, 7 – odłupki retuszowane (rys. autor)Chart 19. Grydehøj, Thy. 1, 2, 4, 6 – ad hoc flake knives; 3, 5, 7 – retouched flakes (drawing by the author)

224

TABLICE

Tabl. 20. Høghs Høj, Thy. 1-2 – rdzenie (rys. autor)Chart 20. Høghs Høj, Thy. 1-2 – cores (drawing by the author)

225

TABLICE


226

TABLICE


227

TABLICE

Tabl. 23. Høghs Høj, Thy. 1 – narzędzie wnękowe; 2-3 – zgrzebła (rys. autor)Chart 23. Høghs Høj, Thy. 1 – notched tool; 2-3 – side-scrapers (drawing by the author)

228

TABLICE

Tabl. 24. Høghs Høj, Thy. 1-11 – przekłuwacze (rys. autor)Chart 24. Høghs Høj, Thy. 1-11 – perforators (drawing by the author)

229

TABLICE

Tabl. 25. Høghs Høj, Thy. 1-11 – rylce (rys. autor)Chart 25. Høghs Høj, Thy. 1-11 – burins (drawing by the author)

230

TABLICE

Tabl. 26. Høghs Høj, Thy. 1-12 – drapacze (rys. autor)Chart 26. Høghs Høj, Thy. 1-12 – end-scrapers (drawing by the author)

231

TABLICE

Tabl. 27. Høghs Høj, Thy. 1-6 – doraźne noże odłupkowe (rys. autor)Chart 27. Høghs Høj, Thy. 1-6 – ad hoc flake knives (drawing by the author)

232

TABLICE

Tabl. 28. Torup Høje, Fjelsø. 1-9 – rdzenie (rys. autor)Chart 28. Torup Høje, Fjelsø. 1-9 – cores (drawing by the author)

233

TABLICE

Tabl. 29. Torup Høje, Fjelsø. 1-9 – przekłuwacze (rys. autor)Chart 29. Torup Høje, Fjelsø. 1-9 – perforators (drawing by the author)

234

TABLICE

Tabl. 30. Torup Høje, Fjelsø. 1-11 – wybór narzędzi (rys. autor)Chart 30. Torup Høje, Fjelsø. 1-11 – selection of tools (drawing by the author)

235

Despite common assumption of their marginal significance, the issue of presence and importance offlint products in the culture of societies from the endof he Bronze Age and the early Iron Age is a complex and multifaceted phenomenon. From purely utilitar-ian character – it is an element of the economy of that time with a specific system of acquisition of rawmaterial, its distribution, flintworking and the use ofproducts of this process – to non-utilitarian aspects such as presence of flint in the symbolic culture ex-ceeding the limitations of ordinary consumption and economy. It is the flintworking from the turn of bothAges and the assumption of its multifaceted character mentioned above that will constitute the background for my presentation of the so-far unknown aspect of flintworking from the late Bronze Age in Scandinavia– mass presence of flint artefacts within cult objects,including the so-called cult houses located at the foot of the barrows in northern Jutland.

Northern Jutland, part of today’s Denmark (Fig. 2.1), constitutes the heart of this work in the geo-graphic and substantive sense. It is one of the fiveadministrative units of the country and it is there, or more precisely – in its western part, that all the flint complexes from ritual zones are situated. Culthouses occur in the region of Thy, occupying the area between the North Sea and Lim�ord. The remainingcult objects occur to the east and south of Lim�ord,including the island of Mors, mainly in the vicinity of Viborg (Fig. 2.3).

Cult objects in the form of the so-called cult hous-es occur in the widely-understood area of southern Scandinavia, in the belt whose northern border is marked by the line stretching from northern Jutland in Denmark to Uppland in Sweden and its southern border – by the line connecting the southern shores of Danish islands of Funen and Zealand and the southern frontier of Scania in Sweden (Victor 2002) (Fig. 2.2). In this area of occurrence of ritual zones,

FLINTWORKING FROM RITUAL ZONES IN SOUTHERN SCANDINAVIA

SUMMARY

which are analysed in this study, cult objects contain-ing homogenous flint complexes – the eponymousritual flintworking – were observed only in northernJutland. In the remaining area flint products, if at allpresent, occur only in the form of individual arte-facts. Therefore, the periphery of northern Jutland constitutes a distinctly different area as comparedwith the whole zone of occurrence of cult houses from the late Bronze Age.

Most of the discussed sites of a different charac-ter, whose artefacts constitute an integral part of the work, also occur in this region. Because I decided that discussion of complexes of flint cult objects inseparation from the whole issue of flintworking fromthe late Bronze Age would be inappropriate, other collections constituting the object of my research are included in this work. Three of them are situated in the heart of the discussed area (Bjerre, Fragtrup, Troldsting), another three are situated in Funen (Højby, Voldtofte, Knudshoved) and two in Zealand (Skamlebæk, Vinde Helsinge). These sites have be-come the basis for my analysis of the general issue of flintworking from that period. They are not themain subject of this work – their role is to constitute the background for the issue defined in the title. Onemore, even more remote site from the continental part of central Europe: Zakrzów 6 situated in south-western Poland will be referred to in more general terms. The material from this site will constitute the reference background for selected aspects of flint-working (Bronowicki, Masojć 2010).

The phenomena analysed in this work are con-nected with the younger part of the Bronze Age (pe-riods IV – VI), which in absolute terms corresponds to the period of 1150/1000 – 500 BC. The temporal framework of the work comprises ca. 500 – 600 calen-dar years, when the communities from the Norse tra-dition/circle (Fig. 2.1) used the culminations of early Bronze Age barrows as locations for cremated burial

236

graves, at the same time constructing cult object of diversified forms at their foot. In central Europethis period coincided with the time of functioning of Lusatian culture and corresponds to phases Ha A1-2 + Ha D1-2 according to Reinecke’s chronologi-cal system (Hvass, Storgaard 1993, the chronological table following page 312; Kristiansen 1998, Fig. 13; Earle, Kristiansen 2010a, 22) (Fig. 2.4).

In my work I aim at providing the characteristics and interpretation of the selected, so-far unknown aspect of flintworking from the late Bronze Agein northern Europe constituted by flint complex-es present within the cult structures. They were observed in north-western Jutland, which consti-tutes the geographical centre of this work (Fig. 2.3). Whether this is only a local phenomenon or is it present on supra-regional scale will be discussed in more detail further on in the work. The discussed phenomenon did not function in isolation. It was an element of everyday life of communities from the late Bronze Age. This interpretation should be presented in a wider cultural context; therefore it seems useful to sketch a general picture and discuss the specific character of flintworking of that period.Beside flint complexes from ritual zones, the workfeatures contemporary sites with flint complexes ofa different nature, testifying to human se�lement.They come both from the area in the direct proximity of the discussed phenomena and from more remote regions, such as Danish islands. The picture is com-plete with remote analogies of the complexes from the continent’s central part.

The phrase “ritual zones” requires a few words of explanation. I use the term as a combined definitioncovering both the cult houses and other cult objects occurring at the foot of the barrows which do not form such dense and compact constructions. They will all be discussed further on in this monograph. In order to avoid mentioning “the cult houses and other cult objects occurring directly at the foot of the barrows” repeatedly, I refer to all these spaces as cult or ritual zones. This work ignores the issue of occurrence of flint artefacts in the graves fromthe late Bronze Age. The place of their production is usually unknown; they are artefacts transported to the sacred area and deposited there. They also do not differ, contrary to the flintworking from ritual zonesdiscussed here, from analogous artefacts produced and used in se�lements or workshops.

This work has been organised in such a way that with each consecutive chapter the reader will have a sufficient opportunity, I hope, to become familiarwith selected illustration material in the form of pho-tographs of flint artefacts and selected drawings ac-companied by detailed commentaries, thus not being forced to consult the tables exhaustively presenting the discussed flintworking. The la�er were includedat the end of this work for the reader interested in

complete presentation of the flint material discussedhere. Moreover, two appendices were included – il-lustrations presenting in detail two object essential from the point of view of the discussed ma�er – themost interesting cult house in Scandinavia – Sand-egegård – and the best preserved, complete sickle form the late Bronze Age recovered from the peat bog Stenild. Both objects are often mentioned on the pages of this work and therefore their characteristics may be helpful for the reader.

Flint products used within cult structures in southern Scandinavia functioning in the first half ofthe first millennium BC (ca. 1000 – 500 BC), i.e. in thelate Bronze Age, prove how important flint raw ma-terial was in the consciousness of the contemporary communities from northern Europe. It is generally accepted that dualism of flintworking from the lateBronze Age manifests itself in two ways. On the one hand it is fully-fledged handiwork, whose products– massive backed knives produced in special work-shops by specialising and possibly travelling produc-ers – were bought and traded. On the other – it was an occasionally produced, sharp flake used for cur-rent needs, which could be produced by anyone. It did not require advanced flintworking skills, all thatwas needed was a block of flint and a piece of lessbri�le rock to break it. The la�er form of flintworking,referred to in this work as occasional or opportunis-tic, was very common in Scandinavian homesteads in the late Bronze Age, which is substantiated by assemblages numbering thousands of opportunisti-cally broken flint blocks present in the se�lement inBjerre or other sites quoted in the work.

While commonly present in economy, both forms of flintworking had lost elements of their symbolicculture, replaced by new, a�ractive and technologi-cally advanced metal products. Rare manifestations of non-utilitarian use of flint artefacts consisted indepositing them as votive offerings, e.g. in the set-tlement of Spjald or in graves. The example of the grave from Torup Høje proves that artefacts from preceding periods, e.g. from the early Bronze Age or Neolithic were deposited in the late Bronze Age graves.

The picture of flintworking reduced to sharpflakes or multifunctional knives used in farms forpurely utilitarian purposes is incomplete. It resulted from unsatisfactory status of research of this aspect of the late Bronze Age culture. Development of ar-chaeology and excavation methods on the one hand resulted in more conscious research of archaeological objects and on the other hand – in application of ex-ploration methods which enabled acquiring far more complete data than it was still possible quite recently. Consequently, first flint assemblages which appearedand were deposited in ritual areas of northern Jut-land were discovered. Early exploration of barrows focusing on central burials or secondary burials in

237

their culminations failed to explore ceremonial zones surrounding the barrows discussed in this work. It was systematic research that finally provided infor-mation about the structure of ritual zones and the cult objects occurring there. It also provided knowledge about mass collections of flint products constitutingtheir dense and compact element.

The first cult structure containing a homogenousflint assemblage was the Høghs Høj cult housesituated in the proximity of Thisted. The objects discovered in Thy in principle duplicated both the characteristic construction of the cult object and the nature of the archaeological material occurring there, predominantly in the form flint artefacts. Itwas established that the objects determined as cult houses are a regional variant known solely in the Thy region. In Jutland cult houses do not occur outside Thy, while in other regions, e.g. Zealand or Scania, they display differences in their construction andsources occurring in them. In the other regions of Jutland, outside Thy, other cult objects containing flint products are present. They are less imposingthan the cult houses and are more numerous in close proximity of barrows. They were illustrated with the example of the Torup Høje barrow and ritual objects around it. As a rule, from the time of the Neolithic, when the first cult houses appeared,they were situated in the proximity of graves. In the late Bronze Age they were situated at the foot of the barrows, where at the same time contemporary urn graves were located. Cult objects were the structures situated in the proximity of graves and performing the function of temples, ceremonial places or, e.g. signposts indicating individual graves. Flint products occurring in some of them were an integral part of these structures and to an extent were instrumental in performing the objects’ functions.

Various magical functions are a�ributed to theseobjects, primarily connected with the veneration of

the dead but also with sun worship and ancestral cult. The rites taking place there, unknown to us, must have been considerably diversified. Some re-searchers would like to see them as venues for burial ceremonies, transition places where bodies of the dead were cleaned out to bare skeletons and only then did they find their way to the graves proper.Others interpret cult houses as places where the souls of the dead, including distant ancestors, resided. Still others see them as a kind of academy, where young people were taught about the past and went through the rites of passage. Examples taken from traditional societies indicate that such objects may have served as places of seclusion, used in extremely differentrites and rituals.

Biological analyses carried out in the cult house in Grydehøj helped us understand the possible na-ture of ceremonies or rituals which may have taken place in the vicinity of the barrow. The analysis of phosphorus content in the soil proved the presence of its concentrations, i.e. the places where organic substances containing this element were deposited. The fact that they were situated within the house unequivocally proves that they may have been con-nected with specific rituals, when flint productsmay have played a considerable role. On the other hand, the analysis of copper in the soil eliminated the possibility of any ritual activity connected with bronze metallurgy. Bronze founding was proposed as one of the activities constituting the object of ritu-als in a cult house in Sandagergård analogous to the houses from Jutland. Further research prompts the conclusion that food was stored in the house and that flowers were probably commonly laid there. Ifit was a place where the dead were deprived of their bodies before cremation or the bodies were deposited until that moment eventually took place, this would explain almost complete lack of bones in the object. The analyses show the cult house in Grydehøj as the

Table. Basic differences perceived between stone assemblages of the cult houses and ritual zones and stone workingknown from se�lement contexts and other types of contexts of utilitarian character

Assemblages of utilitarian zones Assemblages of ritual zonesFlintworking connected with se�lement network, indi-vidual artefacts may be encountered in the sepulchral context.

Homogeneous assemblages wholly emergent and present within ritual zone.

Technological dualism, seen in the presence of backed knives in the se�lements and knife workshops outsidethe se�lements.

Absence of technological dualism in the form of oppor-tunistic flintworking and accompanying technologyapplied in the production of backed tools.

Opportunistic flintworking with ad hoc tools permanen-tly accompanied by the presence of big backed knives, absence of burins.

Big backed knives absent in the structure of assemblages, a new category of tools, i.e. burins, appears.

Concretions in the proportions appropriate for the rema-ining parts of the assemblages.

Numerous flint blocks constituting a substantial part ofassemblages fragmented and broken into pieces.

Flintworking used in farming, typical multi-functional traces of work.

Flintworking used in ritual zones, short-term use of flintproducts, traces of use differ form those known fromse�lement sites.

238

structure where very complex and diversified cultactivity may have taken place.

The analysis of flint material present in the cultobjects showed that they constitute dense and ho-mogenous assemblages, occurring within precisely determined spatial arrangements as is the case of the cult house in Grydehøj. Observations confirmed thefact that working of flint blocks took place within theritual objects. Flint tools were also produced there and used in various rituals. Some of them may have been taken out after use, but in their majority they were probably discarded where they were used, which is substantiated by massive numbers of ar-tefacts discovered there. In Grydehøj their number exceeded six thousand in the area limited to 25 – 30 square metres.

Flint assemblages from ritual zones in Jutland differ in a number of ways from flint artefacts fromthe late Bronze Age homesteads. The differences donot consist in technological features, even though flint assemblages, both in domestic and ritual zones,were produced by the craftsmen of similar skills. The differences are also seen in the structure of the as-semblages, which may reflect their functions. Differ-

ent uses of products from these two areas of human activity may also be seen. Observation of microtraces of use on the products from the cult zones prove that the activities performed there were not the same as those from homesteads; the assemblages found in the cult houses and ritual zones were employed for different purposes, while their different forms mayresult from their use during the rites taking place in the objects.

The flintworking to which this work is devotedhas been described as ritual. This is substantiated by the symbolical context of its production and occur-rence as well as the different character of its structurein comparison with flint assemblages from domesticzones of that period. All the activity performed in the cult houses was to a greater of lesser degree interpret-ed as connected with rituals and religious practices. These objects show no relation to the domestic zone and the differences shown in this work additionallyjustify its interpretation as ritual flintworking. I hopethat this hypothesis, which obviously is hardly the objective truth, will soon be verified by archaeologi-cal work and observation.

239

På trods af almen antagelse om marginal betyd-ning, er spørgsmålet om tilstedeværelse og betydning af flintprodukter i samfundets kulturer i slutningenaf bronzealderen og begyndelsen af jernalder et kom-pleks af multiface�eret fænomen. Fra ren utilitariskkarakter – er det et element af datidens økonomi med et specifikt system af erhvervelse af råmateriale, detsdistribution, flintbearbejdning og brugen af produk-ter fra denne proces – til ikke-utilitariske aspekter så som tilstedeværelsen af flint i den symbolskekultur, der overstiger begrænsninger i almindeligt forbrug og økonomi. Det er flintbearbejdningen frabegge perioder og antagelsen af dets multiface�e-rede karakter, som vil udgøre baggrunden for min præsentation af det hidtil ukendte aspekt af flintbe-arbejdning fra den sene bronzealder i Skandinavien – stor tilstedeværelse af flintgenstande i kultobjekter,inklusiv såkaldte de såkaldte kulthuse, placeret ved foden af gravhøje i Nordjylland.

Det nordlige Jylland (Fig. 2.1) udgør materielt og geografisk set den centrale del af de�e arbejde. Deter et af fem administrative regioner i Danmark, og der er her, eller mere præcist i den vestlige del at alle flintkomplekser fra rituelle zoner er placeret. Kulthu-se forekommer i Thy, området mellem Nordsøen og Lim�orden. De resterende kultobjekter forekommerøst og syd for Lim�orden, inklusiv Mors, men ho-vedsageligt i omegnen af Viborg (Fig. 2.3).

Kultobjekter i form af de såkaldte kulthuse fore-kommer i det der i almenhed forstås ved Sydskandi-navien; i det område, hvis nordlige grænse strækker sig fra Nordjylland i Danmark til Uppland i Sverige og sydlige grænse strækker sig fra Fyns sydkyst i vest til den sydligste spids af Skåne mod øst (Fig. 2.2). I de�e område med rituelle zoner, som er analyseret idenne undersøgelse, er kultobjekter med homogene flintkomplekser – såkaldte rituel flintbearbejdning– kun observeret i Nordjylland. I resten af området optræder flintprodukter, hvis de overhovedet er til

BEARBEJDET FLINT FRA RITUELLE OMRÅDER I DET SYDLIGE SKANDINAVIEN

DANSK RESUME

stede, kun i form af individuelle genstande. Derfor udgør periferien af Nordjylland et distinkt ander-ledes område sammenlignet med hele det område, hvor kulthuse optræder.

De fleste af de diskuterede lokaliteter af en ander-ledes karakter, hvis genstande udgør en integreret del af undersøgelsen, optræder også i de�e område.Da jeg har beslu�et at diskussion af kultiske flint-komplekser i separation fra flintbearbejdning somhelhed fra den sene bronzealder ville være omsonst, er andre samlinger, som indgår i mit projekt også inkluderet i de�e arbejde. Tre af dem er lokaliseret iden centrale del af det diskuterede område (Bjerre, Fragtrup og Troldsting), endnu tre er lokaliseret på Fynd (Højby, Voldtofte og Knudshoved), og to på Sjælland (Skamlebæk og Vinde Helsinge). Disse lokaliteter er blevet basis for min analyse af den almindelige flintbearbejdning fra perioden. De erikke hovedtemaet for de�e arbejde – deres rolle erat udgøre baggrunden for emnet defineret i titlen.Endnu en lokalitet, mere �ern fra den kontinentaledel af central Europa; Zakrzów 6, lokaliseret i det sydvestlige Polen, vil blive refereret til i mere gene-relle termer. Materialet fra denne lokalitet vil udgøre baggrundsreferencen for udvalgte aspekter af flint-bearbejdning (Bronowicki, Masojć 2010).

Det analyserede fænomen i de�e arbejde er for-bundet med den yngre del af bronzealderen (periode IV-VI), der i absolu�e termer korresponderer medperioden fra 1150/100 – 500 BC. Den tidsmæssige ramme for de�e arbejde omfa�er altså ca. 500 – 600kalenderår, hvor samfundene i den nordiske tradi-tion/kulturkreds (Fig. 2.1) brugte periferien af ældre bronzealders gravhøje til placering af kremations-grave, og på samme tid konstruerede kultobjekter af forskellig form ved foden af dem. I Centraleuropa sammenfalder denne periode med Lusatiakulturen og korresponderer med faserne Ha A1-2 + Ha D1-2 ifølge Reinecke’s kronologiske system (Hvass, Stor-

240

gaard 1993, det kronologiske skema efter side 312; Kristiansen 1998, Fig. 13; Earle, Kristiansen 2010a, 22) (Fig. 2.4).

I mit arbejde sigter jeg efter at bibringe karakte-ristika og tolkningen af de udvalgte, indtil videre ukendte aspekter af flintbearbejdning fra den senebronzealder i det nordlige Europa udgjort af flint-komplekser, der er til stede inden for kultstrukturer. De er observeret i Nordvestjylland, der således udgør det geografiske centrum for de�e arbejde. (Fig.2.3).Om det kun er et lokalt fænomen eller det er til stede på et overregionalt niveau, vil blive diskuteret mere detaljeret senere i de�e arbejde. Det diskuteredefænomen fungerede ikke alene. Det var et element af hverdagen i samfund i den sene bronzealder. Denne tolkning bør være til stede i en større kul-turel kontekst; derfor er det frugtbart, at skitsere et generelt billede og diskutere den specifikke karakteraf flintbearbejdning i perioden. Udover flintkom-plekser fra rituelle zoner, bliver der også inddraget samtidige lokaliteter med flintkomplekser af en an-den art, der vidner om menneskelig bosæ�else. Dekommer både fra området i direkte nærhed til det diskuterede fænomen og fra mere �erne regioner,så samt de danske øer. Billedet bliver fuldendt med mere �erne analogier fra komplekser fra den centraldel af kontinentet.

Udtrykket ”rituelle zoner” kræver et par forkla-rende ord. Jeg bruger termen som en kombineret definition dækkende både kulthusene og andrekultobjekter, der forekommer ved foden af gravhøje, som ikke udgør så tæ�e og kompakte konstruktioner.De vil alle blive diskuteret indgående i denne mono-grafi. For at undgå at nævne ”kulthusene og andrekultobjekter, der forekommer ved foden af gravhøje” gentagne gange, vil jeg referere til alle disse rum som kult eller rituelle områder. De�e arbejde ignorerertilfældet af forekomst af flintartefakter i grave fra densene bronzealder. Produktionsstedet er oftest ukendt; det er artefakter, som er bragt til det hellige område og nedlagt her. De adskiller sig heller ikke fra ana-loge artefakter, der er produceret på bopladser eller i værkstedsområder, i modsætning til flintarbejderfra rituelle områder.

De�e arbejde er organiseret således, at læseren(håber jeg), med hvert fortløbende kapitel vil få en tilstrækkelig mulighed for at blive fortrolig med ud-valgte illustrationer i form at fotografier af flintarte-fakter og udvalgte tegninger, ledsaget af detaljerede kommentarer, dog ikke således, at man tvinges til at konsultere plancher, som udtømmende præsenterer det diskuterede flintbearbejdning. Det sidstnævnte erinkluderet i slutningen af de�e arbejde til den læser,der må være interesseret i en komplet præsentation af det diskuterede flintmateriale. Desuden er der in-kluderet to appendikser – illustrationer, der i detaljer præsenterer to objekter, som er essentielle for det diskuterede emne – det mest interessante kulthus i

Skandinavien, Sandegård – og det bedst bevarede og mest komple�e segl fra den sene bronzealder fundeti tørvemosen Stenild. Begge objekter er nævnt ofte på siderne for de�e arbejde og deres karakteristikakan derfor være ny�ig for læseren.

Flint produkter, brugt inden for kultstrukturer i det sydlige Skandinavien, der er i funktion i den første halvdel af det første årtusinde f.Kr. (ca. 100 – 500 f.Kr.) dvs. yngre bronzealder, viser hvor vigtigt flintråmateriale var i bevidstheden i de samtidigesamfund fra det nordlige Europa. Det er generelt accepteret at flintbearbejdnings dualisme fra yngrebronzealder manifesterer sig på to måder. På den ene side er det fuldgyldig håndarbejde, hvis produkter – store flækkeknive produceret i specielle værkstederaf specialister og måske af rejsende håndværkere – blev købt og handlet. På den anden side var der en til lejligheden produceret, skarpt afslag eller flækketil aku�e behov, som kunne frembringes af enhver.Det krævede ikke avanceret flintbearbejdningsfær-digheder, alt man skulle bruge var en flintknold oget stykke mindre skørt sten til at slå den itu. Sidst-nævnte form for flintbearbejdning, refereret til ide�e arbejde som lejlighedsvis eller opportunistisk,var meget almindeligt i Skandinaviske bebyggelser i yngre bronzealder., hvilket er understø�et af tilste-deværelsen af tusindtals lejlighedsvist producerede flintgenstande i bebyggelsen ved Bjerre og andrelokaliteter citeret i de�e arbejde.

Mens almindeligt forekommende i økonomien, havde begge former for flintbearbejdning mistet deleaf deres symbolske aspekt, ersta�et af nye, a�raktiveog teknologisk avancerede metalprodukter. Sjældne manifestationer af ikke-utilitarisk brug af flintarte-fakter bestod af deponering af votivofringer, f.eks. i bebyggelsen ved Spjald eller i grave. Eksemplet fra graven fra Torup Høje beviser, at artefakter fra de forgående perioder, f.eks. ældre bronzealder el-ler neolitikum var deponeret i yngre bronzealders grave.

Billedet af flintbearbejdning var reduceret tilskarpe afslag eller multifunktionelle knive på går-dene udelukkende til utilitære formål er ukomplet. Det kommer af utilfredsstillende status på forskning inden for de�e aspekt af yngre bronzealders kultur.Udviklingen inden for arkæologi og udgravnings-metoder resulterede på den ene side i mere bevidst forskning i arkæologiske objekter, og på den anden side – i anvendelsen af efterforskningsmetoder, hvilket gjorde man kunne få langt mere komple�edata end det var muligt for kun ganske kort tid siden. Følgelig blev de første flintsamlinger, som optrådteog blev deponeret i rituelle områder i Nordjylland opdaget. Tidligere undersøgelser af gravhøje fokuse-rede på central eller sekundære begravelser i højenes periferi, og missede derfor at undersøge de ceremo-nielle zoner omkring højene, der diskuteres i de�earbejde. Det var systematisk forskning, som endelig

241

gav oplysningerne om strukturerne i de rituelle zoner og kultobjekterne, der forekommer her. Det gav også en viden om store samlinger af flintprodukter, somudgør deres tæ�e og kompakte element.

Den første kultstruktur, der indeholdte homo-gene flintsamlinger var Høghs Høj kulthuset, derligger i udkanten af Thisted. Objekterne, der blev opdaget i Thy duplikerede i princippet både den karakteristiske konstruktion af kultobjektet og ar-ten af det arkæologiske materiale, der fremkom her, hovedsageligt i form af flintartefakter. Det blevfastslået, at de objekter der bestemtes til kulthuse er en regional variant kendt udelukkende fra Thy. I Jyl-land forekommer kulthuse ikke uden for Thy, mens det andre regioner som f.eks. Sjælland eller Skåne, udviser de en forskelle i konstruktionen og kilderne, der forekommer i dem. I de andre regioner i Jylland uden for Thy, er der andre kult objekter med flintpro-dukter. De er mindre imponerende end kulthusene og hyppigere i tæt tilknytning til gravhøje. De er illustreret ved eksemplet fra Torup Høje gravhøjen og rituelle objekter omkring den. Som hovedregel, fra neolitisk tid, hvor de første kulthuse optræder, var de placeret i umiddelbar nærhed af gravhøjene. I yngre bronzealder blev de placeret ved foden af gravhøjene, hvor der på samme tid også blev ned-sat urner. Kultobjekter var de strukturer, som var placeret i nærhed til gravene og udfyldte en tempel-funktion, ceremonielle steder eller f.eks. markerede individuelle grave. Flintprodukter, som forekom i nogle af dem, var en integreret del af strukturen og i en hvis udstrækning også medvirkende i udførelsen af objektets funktion.

Forskellige magiske funktioner er tilskrevet disse objekter, primært forbundet med at ære de døde, men også med tilbedelse af solen og forfædrekult. Riterne, som foregik her, der er ukendte for os, må have været meget alsidige. Nogle forskere vil gerne se dem som steder til begravelsesceremonier, over-gangssteder hvor de dødes legemer blev renset til rene skele�er og først derefter fandt de vej til deresegentlige grave. Andre tolker kulthuse som steder, hvor de dødes sjæl, inklusiv �erne forfædres, reside-rede. Endnu andre ser der som en form for akademi, hvor unge mennesker blev undervist om fortiden og gennemgik en overgangsrite. Eksempler taget fra traditionelle samfund indikerer, at sådanne objekter kan have fungeret som et sted til afsondrethed, brugt til meget forskellige riter og ritualer.

Biologiske analyser foretaget i kulthuset ved Grydehøj hjælper os til at forstå de mulige ceremo-niers eller ritualers karakter, der kan have foregået i gravhøjenes nærhed. Fosfatanalysen af jorden viser tilstedeværelsen af koncentrationer, hvor organiske substanser med fosfatindhold er afsat. Da de er pla-ceret inden for huset, må det utvetydigt bevise, at de må have været forbundet med specifikke ritualer,hvor flintprodukter må have spillet en væsentlig

rolle. På den anden side udelukker analysen af kob-ber i jorden muligheden for, at der har foregået no-gen for ritual med bronzestøbning. Bronzestøbning blev foreslået som en af de aktiviteter, der udgjorde ritualerne i et kulthus ved Sandagergård, analogt til husene fra Jylland. Videre forskning går til den konklusion, at der var opbevaret mad i husene og, at blomster måske almindeligvis blev lagt her. Hvis det var stedet, hvor de døde blev frataget deres kroppe før kremation eller legemerne blev depone-ret her indtil kremationen til sidst fandt sted, ville det forklare den næsten fuldstændige mangel på knogler i objekterne. Analysen viser, at kulthuset ved Grydehøj var en struktur, hvor meget komplekse og alsidige handlinger kan have fundet sted.

Analysen af flintmateriale fra kultobjekterne vi-ste, at de udgøres af tæ�e og homogene samlinger,forekommende inden for præcist fastsa�e rumligeforanstaltninger, som det var tilfældet ved kulthuset ved Grydehøj. Observationer bekræfter det faktum, at bearbejdning af flintblokke fandt sted inden for derituelle objekter. Der blev også produceret flintværk-tøjer her, og brugt i forskellige ritualer. Nogen af dem kan være taget ud efter brug, men i det store hele blev de sandsynligt kasseret, hvor de var brugt, hvilket er underbygget af et stort antal af artefakter fundet der. Ved grydehøj oversteg antallet sekstusinde i et område begrænset til 26 – 30 kvadratmeter.

Flintsamlinger fra rituelle zoner i Jylland adskil-ler sig på en række måder fra artefakter fra yngre bronzealders bebyggelser. Forskellen består ikke i teknologiske træk, selvom flintsamlinger både ihjemlige og rituelle zoner, blev produceret af hånd-værkere med tilsvarende færdigheder. Forskellen ses også i samlingernes struktur, der kan afspejle deres funktion. Der kan endvidere ses forskellig brug af produkter fra disse to områder af menneskelig aktivi-tet. Observationer af slidspor fra brug af produkterne fra kul�onerne viser, at de aktiviteter, som udøvedesher, ikke var de samme som på bopladserne; sam-lingerne fundet i kulthusene og rituelle zoner blev brugt til forskellige formål, medens deres forskel-lige former kan skyldes deres brug under riter, der fandt sted i disse objekter. De flintarbejder som de�earbejde er viet, er blevet beskrevet som rituelle. Det er underbygget både af produktionens symbolske kontekst og fundsted samt den anderledes karakter af sammensætning i sammenligning med flintsam-linger fra den hjemlige sfære fra samme periode. Alle aktiviteter, der blev udført i kulthusene, var i større eller mindre grad tolket som forbundet med ritualer i den religiøse praksis. Disse objekter viser ingen relation til den hjemlige sfære og forskellene vist i de�e arbejde bere�iger endvidere dets tolkningsom rituel flintbearbejdning. Jeg håber at denne hy-potese, der åbenlyst ikke er den objektive sandhed, snart vil blive verificeret af arkæologisk arbejde ogobservation.

Tabel. Grundliggende forskelle observeret mellem stensamlinger fra kulthusene og rituelle zoner og stenbearbejdning kendt fra bebyggelseskontekst og andre kontekster af utilitær karakter

Samlinger fra utilitære zoner Samlinger fra rituelle zonerFlintbearbejdning I forbindelse med bebyggelsesnetværk, enkelte artefakter kan forekomme I gravmæssig kontekst.

Homogene samlinger udelukkende opstået, og tilstede inden for rituelle zoner.

Teknologisk dualisme, set I tilstedeværelsen af store flækkeknive på bebyggelserne og knivværksteder udenfor bebyggelserne.

Fraværet af teknologisk dualisme i form af opportu-nistisk flintbearbejdning og ledsagende teknologi, deranvendes i produktionen af flækkeværktøjer.

Opportunistisk flintbearbejdning med ad hoc værktøjerpermanent ledsaget af tilstedeværelsen af store flækkeknive, fravær af stikler.

Store flækkeknive fraværende I samlingernessammensætning, en ny kategori af værktøjer forekommer, nemlig stikler.

Fastfrysning af proportionerne i forhold til den reste-rende del af samlingerne.

Talrige flintblokke udgør en væsentlig del af samlinger-ne, fragmenteret og slået i mindre stykker.

Flintbearbejdning brugt til landbrug, typisk multifunk-tionelle spor efter brug.

Flintbearbejdning brugt I rituelle zoner, kort brugstid for flintprodukter, brugsspor afviger fra de der kendesfra bebyggelser.

243

SPIS RYCINRozdział 2. Ramy czasowe i przestrzenne. Koncepcja pracy. Metody

Ryc. 2.1. Podstawowe ramy przestrzenne pracy, w zielonym prostokącie, na tle zasięgów tradycji kulturowych późnej epoki brązu Europy Północnej i Środkowej (wg: Kristiansen 1998)

Ryc. 2.2. Południowa Skandynawia. Czerwona elipsa na obszarze północnej Jutlandii wyznacza jądro zasięgu geogra-ficznego pracy. Pozostałe obszary zaznaczone na czerwono na Fionii i Zelandii lokalizują dodatkowo analizowanestanowiska. Szary okrąg wyznacza zasięg geograficzny opracowania A. Högberga (2009)

Ryc. 2.3. Północno-zachodnia Jutlandia, region Thy, wyspa Mors i okolice Viborga (teren zaznaczonyelipsą na poprzedniej rycinie). Główne stanowiska omawiane w pracy. 1-3 – osady; 4-8 – kurhany i ich strefy rytualne. 1 – Bjerr; 2 – Bulbjerg Troldting; 3 – Fragtrup; 4 – Grydehøj; 5 – Høghs Høj; 6 – Ginnerup; 7 – Gramstrup; 8 – Torup Høje (rys. autor)

Ryc. 2.4. Podstawowe podziały chronologiczne późnej epoki brązu (kolor zielony i niebieski) dla obszaru objętego opracowaniem (wg: Kristiansen 1998)

Rozdział 3. Domy kultowe. Definicja. Idea. ChronologiaRyc. 3.1. Skateholm, Szwecja. Plan i profile domniemanego domu kultowego. 1 – piasek z obfitą domieszką czerwonej

ochry; 2 – piasek z domieszką czerwonej ochry; 3 – piasek przemieszany ze spalenizną; 4 – piasek z obfitą spale-nizną; 5 – piasek; 6 – kolor drewna; 7 – obiekty posłupowe; 8 – kamienie. W części obiektu wypełnionej piaskiem z domieszką ochry wystąpiła koncentracja materiałów krzemiennych miejscami przekraczająca 100 artefaktów na metrze (wg: L. Larsson 1988; ze zmianami autora)

Ryc. 3.2. Tustrup, Djursland, wschodnia Jutlandia. Dom kultowy kultury pucharów lejkowatych. Na rysunku okręgami oznaczono naczynia odkryte wewnątrz konstrukcji. W centralnej części znajdowała się jama pozbawiona artefaktów. Szrafura wzdłuż ścian wskazuje na lokalizację rzędów obiektów posłupowych. Fotografia przedstawia lokalizacjędomu w grupie grobów megalitycznych. Na drugim planie dolmen. Poza zdjęciem, na prawo od obiektu znajduje się grób korytarzowy, �w. passage grave, a kilkadziesiąt metrów dalej kolejny z dolmenów (rys. wg: Kjærum1955; fot. autor, XI 2012)

Ryc. 3.3. Zarysy domów kultowych kultury pucharów lejkowatych północnej Jutlandii. Zaznaczono obiekty posłupowe oraz przestrzenie zniszczone (szrafura). Uwagę zwraca zróżnicowana orientacja obiektów. Obiekty w kolejności od lewej, od górnego rzędu: Tustrup, Herrup XXVI, Trandum Skovby II, Søndermølle III, Herrup XLIII, Herrup XLIV, Engedal, Foulum (wg: Kjærum 1955; Jensen 2001)

Ryc. 3.4. Rekonstrukcja domu kultowego Tustrup, Djursland (wg: Andersen 2000)Ryc. 3.5. Sennels, Thy. Struktura kultowa z wczesnej epoki brązu (jasne tło) u podstawy kurhanu (szare tło) (wg: Aner

i in. 2001; ze zmianami autora)Ryc. 3.6. Orientacja wybranych obiektów kultowych późnej epoki brązu lokalizowanych przy kurhanach, w tym m.in.

domów kultowych z Thy (wg: Clemmensen 2005). Cyfry oznaczają liczbę obiektów kultowych dla poszczególnej orientacji. Znane są jednak przykłady z Jutlandii, np. z kurhanów Høghs Høj i Torup Høje, w obrębie których strefa kultowa zlokalizowana jest przy południowo-zachodniej części postawy kurhanu

Ryc. 3.7. Hågahagen, Uppland, wschodnia Szwecja. Dom kultowy z wczesnej epoki brązu (II-III okres EB). Zarys domu kultowego z oznaczonymi zasięgami prac wykopaliskowych (niebieskie tło) oraz prawdopodobnym przebiegiem ścian budynku (linia przerywana). Na obu końcach domu, po zewnętrznej stronie, znajdowały się duże paleniska. Szerokość kamiennych ścian wynosiła około 2,5 m. Przestrzeń między ścianami miała około 1,8 m szerokości. Zabytki znajdowały się na zewnątrz budynku i w jego ścianach. Na zewnątrz obiektu znajdowała się koncentracja grobów wczesnej epoki brązu, a także pojedyncze pochówki z późnej epoki brązu (wg: Victor 2002). Nie zarejestrowano zespołów zabytków krzemiennych

Ryc. 3.8. Hågahagen, Uppland, wschodnia Szwecja. Rekonstrukcja domu kultowego (wg: Victor 2002)Ryc. 3.9. Motywy solarne z brzytew brązowych z okolic Viborga na Jutlandii. Według F. Kaula, lokalizacja słońca w ob-

rębie rysunku pozwala na umiejscowienie motywu w cyklu wędrówki słońca pomiędzy dniem a nocą. Górny

244

motyw odnosi się do wczesnego poranka, dolny do godzin południowych. Słońce transportowane jest przez konie słoneczne (Kaul 1998, 262)

Rozdział 4. Specyfikacja informacji źródłowychRyc. 4.1. Tossene Raä, stanowisko 446: 2-3, Szwecja. Szczelina w panelu kamiennym z rytami naskalnymi zawierająca

m.in. pionowo powciskane zabytki krzemienne (wg: Ling, Ragnesten 2009)Ryc. 4.2. Tossene Raä, stanowisko 63: 1-2, Szwecja. Warstwa kulturowa (A) zawierająca liczne artefakty krzemienne,

częściowo przykrywająca panel skalny z rytem postaci ludzkiej w pozie akrobatycznej oraz paleniska pomiędzy panelami (B) (wg: Bengtsson, Ling 2007)

Ryc. 4.3. Głaz narzutowy na stanowisku Machary, północno-zachodnia Polska (wg: Gralak, Wyszyńska-Gralak 2010). 1-3 – Żabicko, północno-zachodnia Poiska. Zabytki krzemienne z późnej epoki brązu odkryte podczas badań wokół eratyka (rys. autor)

Ryc. 4.4. Bjerre 7, Thy. Wykop 76 w trakcie prac wykopaliskowych. W profilu widoczna jest sedymentacja eolicznazalegająca ponad warstwą kulturową z późnej epoki brązu (fot. J.-H. Bech)

Ryc. 4.5. Bjerre 7, Thy. Wschodnia część wykopu 76. Ślady orki czytelne w stropowej części warstwy kulturowej, pod którą znajdowały się pozostałości budynku mieszkalnego (fot. A.-L. H. Olsen)

Ryc. 4.6. Bjerre 7, Thy. Rdzeń ze zmienioną orientacją (rys. autor)Ryc. 4.7. Bjerre 7, Thy. Nóż tylcowy (typ C) (rys. autor)Ryc. 4.8. Bulbjerg Troldsting, Thy. Noże tylcowe w zbiorach muzeum kopenhaskiego (fot. autor)Ryc. 4.9. Fragtrup. Plan stanowiska z obiektami mieszkalnymi (I-IV) (wg: Draiby 1985)Ryc. 4.10. Fragtrup. Dom I. Nóż tylcowy (rys. autor)Ryc. 4.11. Fragtrup. Dom II. Odłupek o naturalnym tylcu i ostrzu; silnie spracowany (rys. autor)Ryc. 4.12. Højby. Rekonstrukcja domu trójnawowego zlokalizowana w Odense, nieopodal jego pierwotnej lokalizacji

oraz rysunek jego pierwotnego zarysu (fot. autor; rys. wg: Odense Bys Museum)Ryc. 4.13. Skamlebæk, Zelandia. Noże tylcowe (fot. autor)Ryc. 4.14. Vinde Helsinge, Zelandia. Noże tylcowe (fot. autor)Ryc. 4.15. Voldtofte, Fionia (Kirkebjerg). Zasięg warstwy kulturowej oraz lokalizacja wykopów (wg: Berglund 1982)Ryc. 4.16. Voldtofte, Fionia (Kirkebjerg). Miąższość warstwy kulturowej zalegającej ponad obiektami późnej epoki brązu

(fot. archiwum Odense Bys Museum) Ryc. 4.17. Knudshoved na Fionii. Materiał masowy z pracowni krzemieniarskiej. Duże odłupki i inne półfabrykaty noży

tylcowych. Zbiory Odense Bys Museum (fot. autor)Ryc. 4.18. Wierzbica „Zele” w centralnej Polsce. Szyb nr 19. Skala w szybie ma długość 3 m (wg: Lech i in. 2011)Ryc. 4.19. Knudshoved na Fionii. A – widok na stanowisko i rumosz skalny na brzegu morza u podnóża klifu; B – pier-

wotna lokalizacja surowca krzemiennego w obrębie stopniowo podmywanego klifu; C – półsurowiec krzemienny w zbiorach Odense Bys Museum (fot. autor)

Ryc. 4.20. Knudshoved na Fionii. Surowiec krzemienny zalegający na plaży. Wśród rumoszu widoczne masywne rdzenie i odłupki (fot. autor)

Ryc. 4.21. Stagstrup, Thy. Duże noże tylcowe z prywatnej kolekcji będące, być może, pozostałością wyspecjalizowanego warsztatu krzemieniarskiego zlokalizowanego na osadzie (fot. autor)

Ryc. 4.22. Wóz kultowy z Trundholm na Zelandii. Datowany na wczesną epokę brązu (1700-1300 p.n.e.). Zbiory Muzeum Narodowego w Kopenhadze (fot. archiwum Muzeum)

Ryc. 4.23. Torup Høje, Jutlandia. Grób popielnicowy wtórnie umieszczony w podstawie kurhanu. Wewnątrz urny znaj-dowały się przepalone szczątki ludzkie oraz dwa krzemienie niewykazujące śladów działania ognia. Urna miała podwójne zamknięcie, w postaci płaskiego otoczaka i fragmentu partii przydennej innego naczynia (rys. M. Mik-kelsen)

Ryc. 4.24. Torup Høje, Jutlandia. Popielnica grobu K49 zawierająca nieopalone wyroby krzemienne. Widoczny otoczak kamienny przyciskający dno naczynia zamykającego popielnicę oraz lepiszcze, w postaci prawdopodobnie żywicy, uszczelniające przestrzeń między pokrywą a urną (fot. Viborg Museum)

Ryc. 4.25. Torup Høje, Juylandia. Drapacz wiórowy z popielnicy grobu K49 (rys. autor)

Wkładki

Dom kultowy SandagegårdDom kultowy Sandagegård, Zelandia. U góry: zarys obiektu kultowego (wg: Kaul 1987) i zdjęcie podczas prac wyko-

paliskowych – postaci ludzkie stojące od strony południowej (wg: Kaul 1993). U dołu: kamienie z przedstawie-niami rąk; po lewej – in situ (trzy z czterech przedstawień rąk, czwarty z kamieni położony najbardziej na zachód

245

spoczywał odwrócony przedstawieniem dłoni ku dołowi) (wg: Kaul 1987); po prawej – widoczne powyżej dłoni poziome linie (wg: Kaul 2004). Rysunek poniżej fotografii: swobodna rekonstrukcja domu kultowego od stronypołudniowej (wg: Kaul 1986)

Sierp z torfowiska StenildSierp ze Stenild. Zdjęcie oraz rysunek jego krzemiennego elementu (wg: Juel Jensen 1990)

Rozdział 5. Zróżnicowanie obiektów kultowych z późnej epoki brązu JutlandiiRyc. 5.1. Północna Jutlandia. Rejon Thisted (fot. autor)Ryc. 5.2. Rejon Skjern w centralnej Jutlandii. Kurhany oznaczone czarnymi punktami. Pozostałe: 1-2 – tereny rolnicze; 3

– łąki, bagna; 4 – wrzosowiska; 5 – jeziora; 6 – morze; 7 – lasy (wg: Johansen, Laursen 2007)Ryc. 5.3. Thy i wyspa Mors z naniesionymi nasypami kurhanów czytelnymi w terenie (punkty). Oprac. na podstawie

skaningu laserowego (dzięki uprzejmości duńskiego urzędu katastralnego, Milijøministeriet, Kort & Matrikelsty-relsen)

Ryc. 5.4. Kurhany będące stałym elementem krajobrazu jutlandzkiego. Rejon Sundstrup, Hjarbæk Fjord, centralna Jutlandia (fot. autor)

Ryc. 5.5. Fragmentarycznie zachowane domy kultowe u podstaw kurhanów z Thy : A – Toftumhøjen; B –Sundbyhøjen (wg: B.H. Nielsen, Bech 2004; ze zmianami autora). Niebieski kolor wskazuje prawdopodobny zasięg konstrukcji kultowej. W obrębie kurhanu elipsami zaznaczono lokalizację wtórnych pochówków z IV okresu epoki brązu

Ryc. 5.6. Kultowe obiekty rowkowe z rejonu Viborga i Holstebro. A – Fly; B – Kobberup; C – Nr. Dalgaard Syd. Półkoliste zaciemnienia wskazują hipotetyczną lokalizację kurhanów (wg: Hornstrup 1999, ze zmianami autora)

Ryc. 5.7. Jernhyt koło Haderslev, południowa Jutlandia. Przykład dwóch czterościennych obiektów kultowych połączo-nych pasem kamieni (wg: Clemensen 2005; ze zmianami autora)

Ryc. 5.8. Potencjalne domy kultowe z okolic Viborga: A – Langmosehøj; B – St. Torup (wg: M. Mikkelsen w druku)

Rozdział 6. Obiekty kultowe z zespołami krzemiennymi północnej JutlandiiRyc. 6.1. Grydehøj, Thy. Kurhan oraz dom kultowy w trakcie eksploracji. Widok od południa (fot. B. H. Nielsen)Ryc. 6.2. Grydehøj, Thy. Dom kultowy (niebieski kolor) przy kurhanie (zielony kolor). Etapy eksploracji. A – plan kurhanu

i domu kultowego: 1 – kurhan kultury grobów jednostkowych; 2 – krąg otoczaków kamiennych wyznaczających zasięg kurhanu z wczesnej epoki brązu; 3-4 – groby(?); 5 – grób skrzynkowy; 6 – grób ciałopalny w drewnianej obstawie; 7 – grób popielnicowy; 8-10 – elementy konstrukcji kultowych; 11 – jama gospodarcza; B – dom kultowy przed odsłonięciem jego podstawy, liczne otoczaki kamienne wewnątrz domu pochodzą z ławy kamiennej bie-gnącej wzdłuż ścian: 1 – grób skrzynkowy; 2 – grób ciałopalny w drewnianej obstawie; 3 – grób popielnicowy; C – dom kultowy po odsłonięciu podstaw: 1-3 – jak w punkcie B; 4 – obiekt posłupowy będący elementem konstrukcji podtrzymującej dach(?); 5 – ślad po palenisku w postaci przepalonego na czerwono podłoża; 6 – jama; 7 – jama gospodarcza (wg: B. H. Nielsen, Bech 2004; rys. B. H. Nielsen; ze zmianami autora)

Ryc. 6.3. Grydehøj, Thy. Nawarstwienia wypełniska domu kultowego w trakcie eksploracji prowadzonej w obrębie poszczególnych ćwiartek metrów kwadratowych. Widok od południa (fot. B. H. Nielsen)

Ryc. 6.4. Grydehøj, Thy. Dom kultowy w trakcie eksploracji (fot. B. H. Nielsen)Ryc. 6.5. Grydehøj, Thy. Dom kultowy w trakcie eksploracji (fot. B. H. Nielsen)Ryc. 6.6. Grydehøj, Thy. Dom kultowy w trakcie eksploracji (fot. B. H. Nielsen)Ryc. 6.7. Grydehøj, Thy. Struktura zespołu krzemiennego z domu kultowego (w ramach jednostek stratygraficznych N17

i N18). I – surowiec; II – wczesna faza rdzeniowania; III – zaawansowana eksploatacja; IV – eksploatacja końcowa; V – odpady i wyroby nieokreślone; VI – narzędzia (rys. autor)

Ryc. 6.8. Grydehøj, Thy. Tłuki kamienne z wnętrza domu kultowego (N18) (fot. J.-H. Bech)Ryc. 6.9. Grydehøj, Thy. Rdzenie z domu kultowego (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.10. Grydehøj, Thy. Wielkości półsurowca (rys. autor)Ryc. 6.11. Grydehøj, Thy. Przekłuwacze (rys. autor)Ryc. 6.12. Grydehøj, Thy. Przekłuwacze (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.13. Grydehøj, Thy. Narzędzia wnękowe (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.14. Grydehøj, Thy. Rylce (fot. M. Jórdeczka; rys. autor)Ryc. 6.15. Grydehøj, Thy. Odłupek nożowaty (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.16. Grydehøj, Thy. Dystrybucja ceramiki wewnątrz domu kultowego; waga w gramach (wg: B. H. Nielsen, Bech

2004; ze zmianami autora)Ryc. 6.17. Grydehøj, Thy. Warstwa kulturowa we wnętrzu obiektu kultowego z widocznymi licznymi artefaktami krze-

miennymi i otoczakami kamiennymi (for. J.-H. Bech)

246

Ryc. 6.18. Grydehøj, Thy. Przedziały liczebności wyrobów krzemiennych w obrębie domu kultowego w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18) (ryc. 6.18-6.23 – rys. autor)

Ryc. 6.19. Grydehøj, Thy. Przedziały wagi wyrobów krzemiennych w obrębie domu kultowego w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)

Ryc. 6.20. Grydehøj, Thy. Przedziały liczebności w kategorii łusek z domu kultowego w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)

Ryc. 6.21. Grydehøj, Thy. Przedziały liczebności półsurowca z domu kultowego w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)

Ryc. 6.22. Grydehøj, Thy. Frekwencja rdzeni w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu poziomów: N17 i N18)

Ryc. 6.23. Grydehøj, Thy. Występowanie narzędzi w poszczególnych ćwiartkach metrów kwadratowych (z obu pozio-mów: N17 i N18)

Ryc. 6.24. Høghs Høj, Thy. Dom kultowy (jasne tło) u podstawy kurhanu (zielone tło) (wg: B.H. Nielsen, Bech 2004, 131; ze zmianami autora)

Ryc. 6.25. Høghs Høj, Thy. Dom kultowy (fot. J.-H. Bech)Ryc. 6.26. Høghs Høj, Thy. Dom kultowy. Widok od strony kurhanu (fot. J.-H. Bech)Ryc. 6.27. Høghs Høj, Thy. Fragment kolekcji krzemiennej z domu kultowego w zbiorach muzeum w Thisted (fot.

autor)Ryc. 6.28. Høghs Høj, Thy. Struktura zespołu krzemiennego z domu kultowego. I – surowiec; II – wczesna faza rdzenio-

wania; III – zaawansowana eksploatacja; IV – eksploatacja końcowa; V – odpady i wyroby nieokreślone; VI – na-rzędzia. Zwraca uwagę znikoma frekwencja kategorii odpadów (łusek bezkorowych, okruchów), co jest wynikiem fragmentarycznego stanu zachowania zespołu (rys. autor)

Ryc. 6.29. Høghs Høj, Thy. Wybór rdzeni (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.30. Høghs Høj, Thy. Drapacze (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.31. Høghs Høj, Thy. Przekłuwacze (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.32. Høghs Høj, Thy. Rylce (rys. autor; fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.33. Høghs Høj, Thy. Narzędzie doraźne – nóż tylcowy na okruchu (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.34. Gramstrup I, Thy. Kurhan (zielone tło) i dom kultowy (niebieskie tło). A – rzut kurhanu z obiektem kultowym

po wschodniej stronie; B – rzut obiektu kultowego: 1 – grób ciałopalny; 2 – negatywy po otoczakach kamiennych; 3 – rząd obiektów posłupowych; 4 – obiekt posłupowy; 5 – pozostałość ściany zbudowanej z torfu; 6 – kopczyk kamienny; 7 – przybliżona lokalizacja dużego noża tylcowego (wg: B. H. Nielsen, Bech 2004, 131; z uzupełnieniem autora)

Ryc. 6.35. Gramstrup I, Thy. Zarys domu kultowego i kurhanu w trakcie eksploracji (fot. B. H. Nielsen)Ryc. 6.36. Gramstrup I, Thy. Nóż tylcowy z obiektu kultowego (rys. autor; fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.37. Ginnerup, Thy. Plan kurhanu (zielone tło) i obiektu kultowego położonego od strony wschodniej kurhanu

(żółte tło) oraz prawdopodobnego kolejnego obiektu kultowego od jego strony południowej (niebieskie tło) (rys. M. R. Hansen; z uzupełnieniami autora)

Ryc. 6.38. Ginnerup, Thy. Obiekt kultowy od strony wschodniej kurhanu (fot. M. R. Hansen)Ryc. 6.39. Ginnerup, Thy. Wybrane zabytki z domu kultowego. Przekłuwacz i narzędzie zębate (rys. autor)Ryc. 6.40. Ginnerup, Thy. Zespół krzemienny w obrębie domu kultowego podczas eksploracji (po lewej) oraz niewielki

fragment zespołu w trakcie inwentaryzacji muzealnej (po prawej) (fot. M. R. Hansen)Ryc. 6.41. Torup Høje, Fjelsø. Kurhan w trakcie eksploracji w 2002 roku (fot. M. Mikkelsen)Ryc. 6.42. Torup Høje, Fjelsø. Plan kurhanu wraz z rozmieszczeniem wtórnych pochówków i konstrukcji rytualnych wokół

kurhanu. 1-12 – obiekty kultowe strefy rytualnej późnej epoki brązu (1-3 – układy pionowych głazów; 4-6 – kopce otoczaków kamiennych; 7-10 – pary obiektów posłupowych; 11-12 – obiekty rowkowe); I-III – 3 fazy rozbudowy kurhanu w neolicie i wczesnej epoce brązu (højfase); A-D – najstarsze w obrębie założenia groby kultury pucharów lejkowatych; stenkiste – grób skrzynkowy z wczesnej epoki brązu; LBA – groby popielnicowe (zielone) i jamowe groby ciałopalne (niebieskie) późnej epoki brązu; szara szrafura – przestrzeń zniszczona głównie współczesnymi rabunkami; primær grav – pochówek neolityczny (kultura grobów jednostkowych); secundær grav – groby z wcze-snej epoki brązu; lerkargrav – grób z wczesnej epoki żelaza (wg: M. Mikkelsen w druku)

Ryc. 6.43. Torup Høje, Fjelsø. Przekrój przez kurhan i strefy mu towarzyszące. R Z – strefa rytualna gdzie lokalizowano obiekty kultowe (od strony SW sięgała ona do 9 m od podstawy kurhanu); UG Z – strefa około 3 m lokalizowania pochówków popielnicowych w późnej epoce brązu w podstawie kurhanu; GZ – strefa występowania dalszych pochówków ciałopalnych (jamowych), silnie zniszczona i w małym stopniu przebadana (wg: M. Mikkelsen w druku)

Ryc. 6.44. Torup Høje, Fjelsø. Jeden z typów obiektów kultowych przy kurhanie – układy pionowo stojących głazów (fot. M. Mikkelsen)

247

Ryc. 6.45. Torup Høje, Fjelsø. Doły posłupowe występujące w parach, interpretowane jako pozostałość obiektu kultowego (ołtarza?) (fot. M. Mikkelsen)

Ryc. 6.46. Torup Høje, Fjelsø. Lokalizacja sektorów A-D w obrębie obiektów kultowych. W tabeli podano powierzchnię sektorów, a także wagę i liczebność zespołów krzemiennych w poszczególnych sektorach wraz z udziałem zabyt-ków przepalonych (wg: M. Mikkelsen w druku; z uzupełnieniami autora)

Ryc. 6.47. Torup Høje, Fjelsø. Struktura zespołu krzemiennego ze strefy rytualnej kurhanu. I – surowiec; II – wczesna faza rdzeniowania; III – zaawansowana eksploatacja; IV – eksploatacja końcowa; V – odpady i wyroby nieokreślone; VI – narzędzia (rys. autor)

Ryc. 6.48. Torup Høje, Fjelsø. Stratygrafia w obrębie sektora A. Niebieski kolor przedstawia miąższość warstwy kultu-rowej z późnej epoki brązu. Wzrasta ona znacząco w kierunku centrum kurhanu. Wraz ze wzrostem miąższości warstwy rośnie również frekwencja wyrobów krzemiennych (rys. M. Mikkelsen)

Ryc. 6.49. Torup Høje, Fjelsø. Stefy kurhanu wyznaczone arbitralnie: Fredet zone – centralna strefa, pozbawiona pochów-ków wtórnych z późnej epoki brązu (PEB) i być może chroniona przed ich umieszczaniem; Begravelsezone – strefa funeralna z licznymi pochówkami wtórnymi PEB; Rituel zone – strefa rytualna z obiektami kultowymi i zespołami krzemiennymi PEB. Niebieskie okręgi prezentują frekwencję zabytków krzemiennych w obrębie eksplorowanych sektorów (rys. M. Mikkelsen, M. Masojć)

Ryc. 6.50. Torup Høje, Fjelsø. Dystrybucja klas zabytków na tle frekwencji w poszczególnych eksplorowanych sektorach strefy rytualnej z późnej epoki brązu

Ryc. 6.51. Torup Høje, Fjelsø. Krzemienny materiał masowy z jednego z eksplorowanych sektorów oraz tłuk kamienny z czytelnymi śladami użytkowania (fot. autor)

Ryc. 6.52. Torup Høje, Fjelsø. Rdzenie jednopiętowe (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.53. Torup Høje, Fjelsø. Odłupki nożowate, o jednej krawędzi tnącej oraz drugim boku w postaci naturalnego tylca

(fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.54. Torup Høje, Fjelsø. Wielkości półsurowca (rys. autor)Ryc. 6.55. Torup Høje, Fjelsø. 1-2 – rylec; 3-4 – drapacze (fot. M. Jórdeczka; rys. autor)Ryc.6.56. Torup Høje, Fjelsø. Przekłuwacze (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.57. Torup Høje, Fjelsø. Odłupki ze śladami użytkowania (fot. M. Jórdeczka)Ryc. 6.58. Torup Høje, Fjelsø. Przekłuwacze (rys. autor; fot. M. Jórdeczka)

Rozdział 7. Zagadnienia technologiczno-typologiczne krzemieniarstwaRyc. 7.1. Udział procentowy wyrobów krzemiennych stref rytualnych w obrębie poszczególnych sekwencji klasyfikacji

dynamicznej. Sekwencje od I do VI wg opisu w tekście. Dom kultowy Høghs Høj przedstawiony został dwukrotnie, zgodnie ze stanem faktycznym zespołu (w ramce po lewej) oraz w potencjalnej pierwotnej postaci, przed selekcją okruchów i wraz z łuskami (w ramce po prawej) (rys. autor)

Ryc. 7.2. Wielkość kategorii narzędziowych w poszczególnych zespołach stref rytualnych północnej Jutlandii (rys. autor)

Ryc. 7.3. Dwa typy dużych noży tylcowych wydzielonych na stanowisku Fosie IV. Typ I – a, b; typ II – c, d (wg: Björhem, Säfvestad 1993, 74-75)

Ryc. 7.4. Duże noże tylcowe: 1 – typ A; 2 – typ B. Stanowisko Troldsting, Thy (rys. autor)Ryc. 7.5. Duże noże tylcowe: 1 – typ C; 2 – typ D. Stanowisko Troldsting, Thy (rys. autor)Ryc. 7.6. Wierzbica, woj. mazowieckie. Nóż tylcowy typu Zele (wg Lech, Lech 1997a)Ryc. 7.7. Zakrzów 41, woj. opolskie. Odłupkowe noże tylcowe (rys. J. Bronowicki)Ryc. 7.8. Zakrzów 41, woj. opolskie. Odłupkowe noże tylcowe ze śladami wyświeceń żniwnych (fot. I. Dolata-Daszkie-

wicz)Ryc. 7.9. Modlniczka 2, woj. małopolskie. Rylce kultury łużyckiej (fot. M. Jórdeczka, rys. autor)Ryc. 7.10. Grydehøj, Thy. Rylec jedynak zdwojony na okruchu (fot. M. Jórdeczka)

Rozdział 8. Badania mikrośladów użytkowania krzemieniarstwa stref rytualnychRyc. 8.1. Mikroślady technologiczne: 1 – Torup Høje, rylec; 2 – Grydehøj, przekłuwacz; 3 – Grydehøj, narzędzie wnęko-

we; 4 – Grydehøj, rylec; 5 – Høghs Høj, przekłuwacz; 6 – Høghs Høj, rylec (ryc. 8.1-8.6 – fot. B. Kufel-Diakowska; rys. autor)

Ryc. 8.2. Mikroślady na drapaczach: 1-3, 6 – Høghs Høj; 4-5 – GrydehøjRyc. 8.3. Mikroślady na przekłuwaczach: 1, 4 – Høghs Høj; 2-3 – Grydehøj; 5-6 – Torup HøjeRyc. 8.4. Mikroślady na przekłuwaczach i rylcach: 1 – Torup Høje, przekłuwacz; 2 – Grydehøj, przekłuwacz; 3-6 – Høghs

HøjRyc. 8.5. 1-6: mikroślady na rylcach z Høghs Høj

248

Ryc. 8.6. Mikroślady: 1-2 – Grydehøj, narzędzie wnękowe; 3-4 – Grydehøj, odłupek; 5-6 – Gramstrup, nóż wiórowy

Rozdział 9. Dom kultowy Grydehøj. Wyniki analiz przyrodniczychRyc. 9.1. Grydehøj, Thy. Dystrybucja fosforu w obrębie domu kultowego. Widoczne są trzy rejony aktywności wyka-

zujące podwyższone wartości fosforu – dwie wewnątrz domu oraz trzecia w tunelowym wejściu do budynku (rys. autor; fot. B. H. Nielsen)

Ryc. 9.2. Grydehøj, Thy. Zawartość miedzi w próbach (1-61) pobranych z domu kultowego i jego otoczenia (rys. au-tor)

Ryc. 9.3. Grydehøj, Thy. Wyniki analizy palinologicznej. Ilościowy udział oznaczonych drzew i krzewów (7%), roślin zielnych (91%) i zarodnikowych (2%) oraz przestrzenne zróżnicowanie florystyczne badanej powierzchni wrazz liczbą przeanalizowanego pyłku (wg: M. Malkiewicz)

Ryc. 9.4. Przykłady roślin zielnych, których znaczne ilości pyłku występowały w obrębie domu kultowego Grydehøj. Od lewej: 1 – astrowate; 2 – jaskrowate; 3 – różowate

Ryc. 9.5. Grydehøj, Thy. Kalibracja datowań radiowęglowych. Niebieskie przerywane linie lokalizują spłaszczenie krzywej kalibracyjnej przypadające na młodszą część późnej epoki brązu. Na zielono wyznaczono przedział chronologiczny wyznaczany przez datowania dla domu kultowego i grupy pochówków z nim związanych

Rozdział 10. Krzemieniarstwo rytualneRyc. 10.1. Grydehøj, Thy. Rekonstrukcja zarysu domu kultowego (wg: B.H. Nielsen, Bech 2001), przedstawiająca obiekt

jako budowlę opartą tylną ścianą o podstawę kurhanu, odwróconą wejściem od kurhanu, przy braku kontaktu między wnętrzem obiektu, a pochówkami w płaszczu kurhanu. Czerwona przestrzeń to gruba ściana torfowa. 1 – dół posłupowy interpretowany jako miejsce centralnego słupa podtrzymującego dach; 2 – palenisko; 3-5 – po-chówki, w związku z którymi wzniesiony został dom kultowy. Na plan naniesiono również daty radiowęglowe uzyskane dla obiektu wraz z miejscem pobrania prób do datowania (precyzyjna lokalizacja miejsca pobrania trzeciej datowanej próbki z domu kultowego (AAR-18303) nie była możliwa)

Ryc. 10.2. Torup Høje, Fjelsø. Obiekty kultowe i ich bezpośrednia relacja przestrzenna (czerwone strzałki) wobec pochówków wtórnie umieszczonych w kurhanie. 1-12 – obiekty kultowe strefy rytualnej późnej epoki brązu (1-3 – układy pionowych głazów, 4-6 – kopce otoczaków kamiennych; 7-10 – pary dołów posłupowych; 11-12 – obiekty rowkowe) (wg: M. Mikkelsen w druku)

Ryc. 10.3. Grydehøj, Thy. Dom kultowy i jego relacja przestrzenna z pochówkami wtórnie umieszczonymi w kurhanie (zielone punkty) oraz ich lokalizacja wobec pochówku centralnego w kurhanie (rys. autor)

SPIS TABELTab. 7.1. Rdzenie i produkty zaprawy wczesnej fazy rdzeniowaniaTab. 7.2. Procentowe zestawienie najliczniejszych kategorii rdzeni i półsurowca w grupie zaawansowanego rdzeniowa-

nia. Szczegółowe zestawienia wszystkich typów znajdują się w zestawieniach tabelarycznych dla poszczególnych stanowisk

Tab. 7.3. Rylce z obiektów kultowych północnej JutlandiTab. 8.1. Liczba przeanalizowanych artefaktów i maksymalna liczba wyrobów użytkowanychTab. 9.1. Analiza antropologiczna materiału osteologicznego z warstwy kulturowej domu kultowego Grydehøj i jego

otoczenia oraz pochówków związanych z domem kultowym (wg: S. Andersena)Tab. 9.2. Grydehøj, Thy. Szczątki makrobotaniczne z warstwy kulturowej domu kultowego (wg: M.H. Adreasen)Tab. 9.3. Grydehøj, Thy. Chronometria radiowęglowa próbek z warstwy kulturowej w obrębie domu kultowego oraz

pochówków z jego bezpośredniego otoczeniaTab. 10.1. Podstawowe różnice dostrzegalne pomiędzy zespołami krzemiennymi domów kultowych i stref rytualnych

w stosunku do krzemieniarstwa znanego z kontekstów osadniczych i innych o charakterze użytkowym

Tab. I. Bjerre 7, Thy. Struktura zespołu krzemiennegoTab. II. Bjerre 7, Thy. Wielkości noży tylcowych według typów A-D. D – długość; S – szerokość; G – grubość; K – obecność

kory; U – obecność makroskopowo widocznych śladów użytkowaniaTab. III. Bulbjerg Troldting, Thy. Wielkości noży tylcowych według typów A-D. D – długość; S – szerokość;

G – grubość; K – obecność kory; U – obecność makroskopowo widocznych śladów użytkowaniaTab. IV. Fragtrup. Struktura zespołu krzemiennegoTab. V. Skamlebæk, Zelandia. Wielkości noży tylcowych według typów A-D. D – długość; S – szerokość; G – grubość;

K – obecność kory; U – obecność makroskopowo widocznych śladów użytkowania

249

Tab. VI. Vinde Helsinge, Zelandia. Wielkości noży tylcowych według typów A-D. D – długość; S – szerokość; G – grubość; K – obecność kory; U – obecność makroskopowo widocznych śladów użytkowania

Tab. VII. Grydehøj, Thy. Struktura zespołu krzemiennego z dwóch jednostek stratygraficznych (N17, N18) w obrębiedomu kultowego

Tab. VIII. Grydehøj, Thy. Surowce krzemienne w obrębie jednostek stratygraficznych (N17, N18) domu kultowegoTab. IX. Grydehøj, Thy. Rdzenie z dwóch jednostek stratygraficznych (N17, N18) w obrębie domu kultowegoTab. X. Grydehøj, Thy. Rozmiary poszczególnych klas zabytków w obrębie jednostek stratygraficznych (N17, N18)

(wielkości w milimetrach); D – długość; S – szerokość; G – grubośćTab. XI. Grydehøj, Thy. Półsurowiec z dwóch jednostek stratygraficznych (N17, N18) w obrębie domu kultowegoTab. XII. Grydehøj, Thy. Obecność i sposób przygotowania piętek półsurowca i narzędzi w obrębie jednostek stratygra-

ficznych (N17, N18)Tab. XIII. Grydehøj, Thy. Narzędzia z dwóch jednostek stratygraficznych (N17, N18) w obrębie domu kultowegoTab. XIV. Høghs Høj, Thy. Struktura zespołu krzemiennego w obrębie domu kultowegoTab. XV. Høghs Høje, Thy. Rdzenie w obrębie domu kultowegoTab. XVI. Høghs Høj, Thy. Półsurowiec w obrębie domu kultowegoTab. XVII. Torup Høje, Fjelsø. Struktura zespołu krzemiennegoTab. XVIII. Torup Høje, Fjelsø. RdzenieTab. XIX. Torup Høje, Fjelsø. PółsurowiecTab. XX. Torup Høje, Fjelsø. NarzędziaTab. XXI. Torup Høje, Fjelsø. Obecność i sposób przygotowania piętek półsurowca i narzędziTab. XXII. Torup Høje, Fjelsø. Rozmiary poszczególnych klas zabytków (wielkości w milimetrach). D – długość;

S – szerokość; G – grubośćTab. XXIII . Lista głównych stanowisk omawianych w pracy. Numeracja stanowisk pozwalająca na ich odszukanie w ba-

zie duńskich stanowisk archeologicznych według Fund og Fortidsminder, dostępnej poprzez stronę internetową www.kulturarv.dk. Kody muzealne: THY – Muzeum w Thisted (Museum for Thy og Vester Hanherred, Thisted); NM – Muzeum Narodowe w Kopenhadze (Nationalmuseet, København); OBM – Muzeum w Odense (Odense Bys Museer); GM – Muzeum w Gilleleje (Gilleleje Museum); VSM – Muzeum w Viborgu (Viborg Stiftsmuseum)

SPIS TABLICTabl. 1. Bjerre 7, Thy. 1-2 – rdzenie (rys. autor)Tabl. 2. Bjerre 7, Thy. 1-2 – odłupki nożowate; 3-6 – noże tylcowe (rys. autor)Tabl. 3. Bjerre 7, Thy. 1-4 – drapacze; 5 – narzędzie zębate; 6-7 – skałki (rys. autor)Tabl. 4. Bulbjerg Troldsting, Thy. 1-6 – duże noże tylcowe (rys. autor)Tabl. 5. Bulbjerg Troldsting, Thy. 1-4 – duże noże tylcowe (rys. autor)Tabl. 6. Fragtrup, Vesthimmerland. Wybór wyrobów krzemiennych. 1-4 – dom I; 5-7 – dom II; 8-10 – dom III (rys. au-

tor)Tabl. 7. Højby, Fionia. 1-14 – wybór wyrobów krzemiennych (rys. autor)Tabl. 8. Skamlebæk, Zelandia. 1-4 – duże noże tylcowe (rys. autor)Tabl. 9. Skamlebæk, Zelandia. 1-6 – wybór zabytków (rys. autor)Tabl.10. Vinde Helsinge, Zelandia. 1 – duży nóż tylcowy; 2-3 – drapacze (rys. autor)Tabl.11. Vinde Helsinge, Zelandia. 1-4 – duże noże tylcowe (rys. autor)Tabl. 12. Volftofte, Fionia. 1-6 – wybór zabytków (rys. autor)Tabl. 13. Knudshoved, Fionia. 1-3 – wybór zabytków (rys. autor)Tabl. 14. Grydehøj, Thy. 1-6 – rdzenie (rys. autor)Tabl. 15. Grydehøj, Thy. 1-5 – rdzenie (rys. autor)Tabl. 16. Grydehøj, Thy. 1-8 – drapacze; 9-11 – odłupki retuszowane (rys. autor)Tabl. 17. Grydehøj, Thy. 1-12 – przekłuwacze (rys. autor)Tabl. 18. Grydehøj, Thy. 1-10 – narzędzia wnękowe (rys. autor)Tabl. 19. Grydehøj, Thy. 1, 2, 4, 6 – doraźne noże odłupkowe; 3, 5, 7 – odłupki retuszowane (rys. autor)Tabl. 20. Høghs Høj, Thy. 1-2 – rdzenie (rys. autor)Tabl. 21. Høghs Høj, Thy. 1-5 – rdzenie (rys. autor)Tabl. 22. Høghs Høj, Thy. 1-6 – rdzenie (rys. autor)

250

Tabl. 23. Høghs Høj, Thy. 1 – narzędzie wnękowe; 2-3 – zgrzebła (rys. autor)Tabl. 24. Høghs Høj, Thy. 1-11 – przekłuwacze (rys. autor)Tabl. 25. Høghs Høj, Thy. 1-11 – rylce (rys. autor)Tabl. 26. Høghs Høj, Thy. 1-12 – drapacze (rys. autor)Tabl. 27. Høghs Høj, Thy. 1-6 – doraźne noże odłupkowe (rys. autor)Tabl. 28. Torup Høje, Fjelsø. 1-9 – rdzenie (rys. autor)Tabl. 29. Torup Høje, Fjelsø. 1-9 – przekłuwacze (rys. autor)Tabl. 30. Torup Høje, Fjelsø. 1-11 – wybór narzędzi (rys. autor)

251

LIST OF FIGURES

2. Temporal and spatial framework. Concept of the work. MethodsFig. 2.1. Basic spatial framework of the work, in the green rectangle, against the background of the extent of cultural

traditions of the late Bronze Age in northern and central Europe (after: Kristiansen 1998)Fig. 2.2. Southern Scandinavia. The red ellipse in the area of northern Jutland marks the core of geographical extent of

the work. The remaining areas marked in red in Funen and Zealand show the location of additionally analysed sites. The grey circle marks the geographical extent of A. Högberg’s study (2009)

Fig. 2.3. North-western Jutland – the Thy region, the island of Mors and the vicinity of Viborg (the area marked with the ellipse in the previous illustration). Main sites discussed in the work. 1-3 – se�lements; 4-8 – barrows and their ritualzones. 1 – Bjerr; 2 – Bulbjerg Troldting; 3 – Fragtrup; 4 – Grydehøj; 5 – Høghs Høj; 6 – Ginnerup; 7 – Gramstrup; 8 – Torup Høje (drawing by the author)

Fig. 2.4. Basic chronological divisions of the late Bronze Age (green and blue) for the area comprised by the study (after: Kristiansen 1998)

3. Cult houses. Definition. Idea. ChronologyFig. 3.1. Skateholm, Sweden. Plan and profiles of a supposed cult house. 1 – sand with abundant admixture of red ochre;

2 – sand with admixture of red ochre; 3 – sand mixed with burnt ma�er; 4 – sand with abundant burnt ma�er; 5 – sand; 6 – colour of wood; 7 – post objects; 8 – stones. In the part of the object filled with sand with admixtureof ochre concentration of flint material sometimes exceeding 100 artefacts per one metre was recorded (after: L. Larsson 1988, amended by the author)

Fig. 3.2. Tustrup, Djursland, eastern Jutland. Cult house from the Funnel Beaker culture. Circles denote the vessels di-scovered inside the construction. A hole without artefacts was located in the central part. Hatching along the walls indicates the location of rows of post objects. The photograph shows the location of the house within the group of megalithic graves. A dolmen is seen in the background. Outside the photograph, there is a passage grave to the right of the object and another dolmen several dozen metres further (drawing after: Kjærum 1955; photograph by the author, Nov. 2012)

Fig. 3.3. Outlines of cult houses from Funnel Beaker culture in northern Jutland. Hatching marks post objects and destroyed areas. Note differentiated orientation of the objects. Objects from the left top row: Tustrup, Herrup XXVI, TrandumSkovby II, Søndermølle III, Herrup XLIII, Herrup XLIV, Engedal, Foulum (after: Kjærum 1955; Jensen 2001)

Fig. 3.4. Reconstruction of a cult house Tustrup, Djursland (after: Andersen 2000)Fig. 3.5. Sennels, Thy. Cult structure from the early Bronze (bright background) at the foot of the barrow (grey backgro-

und) (after: Aner at al. 2001, amended by the author)Fig. 3.6. Orientation of selected cult objects from the late Bronze Age located at the barrows, including the cult houses

from Thy (after: Clemmensen 2005). Figures mark the number of cult objects for individual orientations. Yet, there are examples known form Jutland, e.g. from barrows Høghs Høj and Torup Høje within which the cult zone is located at the south-western part of the barrow’s base

Fig. 3.7. Hågahagen, Uppland, eastern Sweden. Cult house from the early Bronze Age (II-III period). Outlines of a cult house and marked extent of excavations (blue background) and probable locations of the house’s walls (do�edline). Big hearths were located outside both gable ends of the house. Width of stone walls was ca. 2.5 m. The space between the walls was ca. 1.8 m in width. The artefacts were outside the house and in its walls. Outside the object there was a concentration of graves from the early Bronze Age and individual burials from the late Bronze Age (after: Victor 2002). No assemblages of flint artefacts were recorded

Fig. 3.8. Hågahagen, Uppland, eastern Sweden. Reconstruction of a cult house (after: Victor 2002)Fig. 3.9. Solar motifs from bronze razors from the vicinity of Viborg in Jutland. According to F. Kaul, the position of the

sun within the drawing enables locating the motif in the cycle of sun’s passage between the day and night. The

252

motif above refers to an early morning, the motif below – to the noon. The sun is carried by solar horses (Kaul 1998, 262)

4. Specification of source informationFig. 4.1. Tossene Raä, site 446: 2-3, Sweden. A crevice in a stone panel with rock carvings incorporating vertically pushed

flint artefacts, among others (after: Ling, Ragnesten 2009)Fig. 4.2. Tossene Raä, site 63: 1-2, Sweden. Cultural layer (A) containing numerous flint artefacts, partly covering a rock

panel with a carving of a human figure in an acrobatic pose and the hearth between the panels (B) (after: Bengts-son, Ling 2007)

Fig. 4.3. An erratic boulder in site Machary, north-western Poland (after: Gralak, Wyszyńska-Gralak 2010). 1-3 – Żabic-ko, north-western Poland. Flint artefacts from the late Bronze Age discovered during the excavations around the boulder (drawing by the author)

Fig. 4.4. Bjerre 7, Thy. Trench 76 during excavations. Aeolian sedimentation is seen above the cultural layer from the late Bronze Age (photograph by J.-H. Bech)

Fig. 4.5. Bjerre 7, Thy. Eastern part of trench 76. Traces of ploughing in the ceiling part of the cultural layer, under which were the remains of a residential building (photograph by A.-L. H. Olsen)

Fig. 4.6. Bjerre 7, Thy. Core with changing orientation (drawing by the author)Fig. 4.7. Bjerre 7, Thy. Backed knife (type C) (drawing by the author)Fig. 4.8. Bulbjerg Troldsting, Thy. Backed knives in the museum in Copenhagen (photograph by the author)Fig. 4.9. Fragtrup. Plan of the site with residential objects (I-IV) (after: Draiby 1985)Fig. 4.10. Fragtrup. House I. Backed knife (drawing by the author)Fig. 4.11. Fragtrup. House II. Flake with natural backed edge and point; considerably worn-out (drawing by the au-

thor)Fig. 4.12. Højby. Reconstruction of a three-aisled house located in Odense, close to its original location and the drawing

of its original outlines (photograph by the author; drawing after: Odense Bys Museum)Fig. 4.13. Skamlebæk, Zealand. Backed knives (photograph by the author)Fig. 4.14. Vinde Helsinge, Zealand. Backed knives (photograph by the author)Fig. 4.15. Voldtofte, Funen (Kirkebjerg). Extent of the cultural layer and location of the trenches (after: Berglund 1982)Fig. 4.16. Voldtofte, Funen (Kirkebjerg). Thickness of the cultural layer located above the objects from the late Bronze

Age (photograph from the archives of the Odense Bys Museum)Fig. 4.17. Knudshoved in Funen. Mass material from a flint workshop. Big flakes and other semi-finished backed knives.

The collection of the Odense Bys Museum (photograph by the author)Fig. 4.18. Wierzbica ’Zele’ in central Poland. Shaft no. 19. Scale in the shaft of 3 metres in length (after: Lech et al. 2011)Fig. 4.19. Knudshoved in Funen. A – view of the site and rock rubble on the seashore at the foot of a cliff; B – original

location of flint raw material within the gradually washed out cliff; C – flint blanks in the collection of the OdenseBys Museum (photograph by the author)

Fig. 4.20. Knudshoved in Funen. Flint blanks lying on the beach. Massive cores and flakes are seen among the rubble(photograph by the author)

Fig. 4.21. Stagstrup, Thy. Big backed knives from a private collection, possibly the remains of a specialised flint workshoplocated in the se�lement (photograph by the author)

Fig. 4.22. Sun chariot from Trundholm in Zealand. Dated to the early Bronze Age (1700-1300 BC). In the collection of the National Museum of Denmark in Copenhagen (photograph – courtesy of the Museum’s archives)

Fig. 4.23. Torup Høje, Jutland. Urn grave in its secondary location at the foot of the barrow. The urn contained burnt human remains and two stones which did not display traces of fire. The urn had a double closing in the form ofa flat pebble stone and a fragment of the bo�om part of another vessel (drawing by M. Mikkelsen)

Fig. 4.24. Torup Høje, Jutland. Urn from grave K49 containing unburnt flint products. Note a pebble pressing on thebo�om of the vessel closing the urn and binder, probably resin, sealing the space between the lid and the urn(photograph – courtesy of the Viborg Museum)

Fig. 4.25. Torup Høje, Jutland. End-scraper on blade from the urn from grave K49 (drawing by the author)

Inserts

Cult house SandagegårdSandagergård cult house, Zealand. Top: outlines of the cult object (after: Kaul 1987) and photograph during excavations

– human figures standing in the south (after: Kaul 1993). Bo�om: stones with representations of hands; on the left– in situ (three from four representations of hands, the fourth, westernmost stone was situated with the represen-

253

tation of hand downwards) (after: Kaul 1987); on the right – horizontal lines seen above hands (after: Kaul 2004). Drawing below the photographs: free reconstruction of the cult house as seen from the south (after: Kaul 1986)

Sickle from the Stenild peat bogSickle from Stenild. Photograph and drawing of its flint element (after: Juel Jensen 1990)

5. Diversity of cult objects from the late Bronze Age in JutlandFig. 5.1. Northern Jutland. The vicinity of Thisted (photo by the author)Fig. 5.2. The vicinity of Skjern in central Jutland. Barrows are marked with black points. Others: 1-2 – agricultural areas;

3 – meadows, marshes; 4 – moors; 5 – lakes; 6 – sea; 7 – forests (after: Johansen, Laursen 2007)Fig. 5.3. Thy and the island of Mors with barrow mounds marked in the area (points). On the basis of laser scanning

(courtesy of Danish cadastral office, Milijøministeriet, Kort & Matrikelstyrelsen)Fig. 5.4. Barrows constituting a permanent element of Jutland landscape. The vicinity of Sundstrup, Hjarbæk Fjord,

central Jutland (photo by the author)Fig. 5.5. Cult houses preserved in fragments at the foot of the barrows from Thy: A – Toftumhøjen; B – Sundbyhøjen

(after: B.H. Nielsen, Bech 2004, amended by the author). Blue marks the probable extent of the cult construction. Location of secondary burials from the IV period of the Bronze Age is marked with an ellipse within the barrow

Fig. 5.6. Cult fluted objects from the vicinity of Viborg and Holstebro. A – Fly; B – Kobberup; C – Nr. Dalgaard Syd.Semi-circular shading in marks the hypothetical location of the barrows (after: Hornstrup 1999; amended by the author)

Fig. 5.7. Jernhyt near Haderslev. Southern Jutland. An example of two four-wall cult objects linked with a stone strip (after: Clemensen 2005, amended by the author)

Fig. 5.8. Potential cult houses from the vicinity of Viborg: A – Langmosehøj; B – St. Torup (after: Mikkelsen in print)

6. Cult objects with flint assemblages from southern JutlandFig. 6.1. Grydehøj, Thy. The barrow and the cult house during exploration. View from the south (photograph by B. H.

Nielsen)Fig. 6.2. Grydehøj, Thy. Cult house (blue) at the barrow (green). Stages of exploration. A – plan of the barrow and the

cult house: 1 – barrow from the Single Grave Culture; 2 – ring of pebbles marking the extent of the barrow from the early Bronze Age; 3-4 graves(?); 5 – box-shaped grave; 6 – cremated burial grave in wooden casing; 7 – urn grave; 8-10 – elements of cult constructions; 11 – cooking pit; B – cult house before uncovering its base, numerous pebbles inside the house come from the stone footing running along the walls: 1 – box-shaped grave; 2 – cremated burial grave in wooden casing; 3 – urn grave; C – cult house after uncovering its base: 1-3 as in B; 4 – post object constituting an element of the construction supporting the roof(?); 5 – traces of hearth in the form of the base burnt red; 6 – pit; 7 – cooking pit (after: B.H. Nielsen, Bech 2004; drawing by B. H. Nielsen; amended by the author)

Fig. 6.3. Grydehøj, Thy. Layers of the cult house’s fill during exploration carried out within individual quarters of squaremetres. View from the south (photograph by B.H. Nielsen)

Fig. 6.4. Grydehøj, Thy. Cult house during exploration (photograph by B. H. Nielsen)Fig. 6.5. Grydehøj, Thy. Cult house during exploration (photograph by B. H. Nielsen)Fig. 6.6. Grydehøj, Thy. Cult house during exploration (photograph by B. H. Nielsen)Fig. 6.7. Grydehøj, Thy. Structure of the flint assemblage from the cult house (within stratigraphic units N17 and N18).

I – raw material; II – early phase of coring; III – advanced exploration; IV – final exploration; V – other flakes andunidentified products; VI – tools (drawing by the author)

Fig. 6.8. Grydehøj, Thy. Hammerstones from the interior of the cult house (N18) (photograph by J.-H. Bech)Fig. 6.9. Grydehøj, Thy. Cores from the cult house (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.10. Grydehøj, Thy. Sizes of blanks (drawing by the author)Fig. 6.11. Grydehøj, Thy. Perforators (drawing by the author)Fig. 6.12. Grydehøj, Thy. Perforators (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.13. Grydehøj, Thy. Notched tools (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.14. Grydehøj, Thy. Burins (photograph by M. Jórdeczka; drawing by the author)Fig. 6.15. Grydehøj, Thy. Knife-like flakes (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.16. Grydehøj, Thy. Distribution of po�ery inside the cult house; weight in grams (after: Nielsen, Bech 2004; amen-

ded by the author)Fig. 6.17. Grydehøj, Thy. Cultural layer inside the cult object with visible numerous flint artefacts and pebbles (photo-

graph by. J.-H. Bech)

254

Fig. 6.18. Grydehøj, Thy. Quantity ranges of flint products within the cult house in individual quarters of square metres(from both horizons N17 and N18) ((fig. 6.18-6.23 – drawing by the author)

Fig. 6.19. Grydehøj, Thy. Weight ranges of flint products within the cult house in individual quarters of square metres(from both horizons N17 and N18)

Fig. 6.20. Grydehøj, Thy. Quantity ranges in the category of chips from the cult house in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

Fig. 6.21. Grydehøj, Thy. Quantity ranges of blanks from the cult house in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

Fig. 6.22. Grydehøj, Thy. Frequency of cores in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

Fig. 6.23. Grydehøj, Thy. Occurrence of tools in individual quarters of square metres (from both horizons N17 and N18)

Fig. 6.24. Høghs Høj, Thy. Cult house (bright background) at the foot of the barrow (green background) (after: B.H. Niel-sen, Bech 2004, 131, amended by the author)

Fig. 6.25. Høghs Høj, Thy. Cult house (photograph by J.-H. Bech)Fig. 6.26. Høghs Høj, Thy. Cult house. View from the barrow (photograph by J.-H. Bech)Fig. 6.27. Høghs Høj, Thy. Fragment of flint collection from the cult house displayed in the museum in Thisted (photo-

graph by author)Fig. 6.28. Høghs Høj, Thy. Structure of the flint assemblage from the cult house. I – raw material; II – early phase of

coring; III – advanced exploitation; IV – final exploitation; V – other flakes and unidentified products; VI – tools.Note scanty frequency in the category of other flakes (non-cortical chips, chunks), which results from fragmentarystate of the assemblage’s preservation (drawing by the author)

Fig. 6.29. Høghs Høj, Thy. Selection of cores (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.30. Høghs Høj, Thy. End-scrapers (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.31. Høghs Høj, Thy. Perforators (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.32. Høghs Høj, Thy. Burins (drawing by the author; photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.33. Høghs Høj, Thy. Ad hoc tools – a backed knife on chunk (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.34. Gramstrup I, Thy. Barrow (green background) and cult house (blue background). A – projection of the barrow

with the cult object on the east; B – projection of the cult object: 1 – cremated burial grave; 2 – negatives of pebbles; 3 – a row of postholes; 4 – post object; 5 – remains of the walls built from peat; 6 – stone mound; 7 – approximate location of the big backed knife (after: Nielsen, Bech 2004, 131; amended by the author)

Fig. 6.35. Gramstrup I, Thy. Outlines of the cult house and the barrow during exploration (photograph by B. H. Niel-sen)

Fig. 6.36. Gramstrup I, Thy. Backed knife from the cult object (drawing by the author; photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.37. Ginnerup, Thy. Plan of the barrow (green background) and the cult object located on the barrow’s eastern side

(yellow background) as well as another cult object on the barrow’s southern side (blue background) (drawing by M.R. Hansen; amended by the author)

Fig. 6.38. Ginnerup, Thy. Cult object from the barrow’s eastern side (photograph by M. R. Hansen)Fig. 6.39. Ginnerup, Thy. Selected artefacts from the cult house. Perforators and denticulated tools (drawing by the

author)Fig. 6.40. Ginnerup, Thy. Flint assemblage within the cult house during exploration (on the left) and a small fragment of

the assemblage during museum inventory taking (on the right) (photograph by M. R. Hansen)Fig. 6.41. Torup Høje, Fjelsø. Barrow during exploration in 2002 (photograph by M. Mikkelsen)Fig. 6.42. Torup Høje, Fjelsø. Plan of the barrow with the location of secondary burials and ritual constructions around

the barrow. 1-12 – cult objects of the ritual zone from the late Bronze Age (1-3 – vertical arrangements of boulders; 4-6 – piles of pebbles; 7-10 – pairs of post objects; 11-12 – fluted objects); I-III – 3 phases of extension of the barrowin the Neolithic and early Bronze Age (højfase); A-D – the oldest graves in the layout from the Funnel Beaker cul-ture; stenkiste – box-shaped grave from the early Bronze Age; LBA – urn graves (green) and pit cremated burial graves (blue) from the late Bronze Age; grey hatching – area destroyed mainly by plundering in the modern times; primær grav – neolithic grave (Single Grave Culture); secundær grav – graves from the early Bronze Age; lerkargrav – grave from the early Iron Age (after: Mikkelsen in print)

Fig. 6.43. Torup Høje, Fjelsø. Cross-section of the barrow and accompanying zones. R Z – ritual zone where cult objects were located (from SW it reached up to 9 m from the barrow’s base); UG Z – zone of ca. 3 m of locating urn burials in the late Bronze Age in the barrow’s base; GZ – zone where other cremated urn (pit) graves occur, considerably destroyed and excavated to a small degree (after: Mikkelsen in print)

Fig. 6.44. Torup Høje, Fjelsø. One of the types of cult objects at the barrow – arrangements of vertically placed boulders (photograph by M. Mikkelsen)

255

Fig. 6.45. Torup Høje, Fjelsø. Postholes occurring in pairs, interpreted as the remains of the cult object (altar?) (photo-graph by M. Mikkelsen)

Fig. 6.46. Torup Høje, Fjelsø. Location of sectors A-D within cult objects. The table presents surface areas of sectors, weight and quantity of flint assemblages in individual sectors including the contribution of burnt artefacts (after:Mikkelsen in print; amended by the author)

Fig. 6.47. Torup Høje, Fjelsø. Structure of the flint assemblage from the barrow’s ritual zone. I – raw material; II – earlyphase of coring; III – advanced exploitation; IV – final exploitation; V – other flakes and unidentified products; VI – tools (drawing by the author)

Fig. 6.48. Torup Høje, Fjelsø. Stratigraphy within sector A. Blue represents the thickness of cultural layer from the late Bronze Age. It considerably increases towards the centre of the barrow. Frequency of flint products increases withthe increase of the layer’s thickness (drawing by M. Mikkelsen)

Fig. 6.49. Torup Høje, Fjelsø. Zones of the barrow arbitrarily determined: Fredet zone – central zone, devoid of seconda-ry burials from the late Bronze Age (LBA) and possibly protected before the burials were placed; Begravelsezone – funeral zone with numerous LBA secondary burials; Rituel zone – ritual zone with cult objects and LBA flintassemblages. Blue circles represent frequency of flint artefacts within explored sectors (drawing by M. Mikkelsen,M. Masojć)

Fig. 6.50. Torup Høje, Fjelsø. Distribution of classes of artefacts confronted with their frequency in individual explored sectors of the ritual zone from the late Bronze Age (drawing by M. Mikkelsen, M. Masojć)

Fig. 6.51. Torup Høje, Fjelsø. Flint mass material from one of the explored sectors and a hammerstone with visible traces of use (photograph by author)

Fig. 6.52. Torup Høje, Fjelsø. Single-platform cores (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.53. Torup Høje, Fjelsø. Knife-like flakes, with one cu�ing edge and the other side in the form of natural backed

edge (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.54. Torup Høje, Fjelsø. Sizes of blanks (drawing by the author)Fig. 6.55. Torup Høje, Fjelsø. 1-2 – burin; 3-4 – end-scrapers (photograph by M. Jórdeczka, drawing by the authorFig.6.56. Torup Høje, Fjelsø. Perforators (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.57. Torup Høje, Fjelsø. Flakes with traces of use (photograph by M. Jórdeczka)Fig. 6.58. Torup Høje, Fjelsø. Perforators (drawing by the author; photograph by M. Jórdeczka)

7. Issues in flintworking technology and typologyFig. 7.1. Percent contribution of flint products from ritual zones within individual sequences of dynamic classification.

Sequences from I to VI as described in the text. Cult house Høghs Høj is presented twice, in accordance with the actual state of the assemblage (in the frame on the left) in potentially original form, before the selection of chunks and with chips (in the frame on the right) (drawing by the author)

Fig. 7.2. Size of the tool categories in individual assemblages of ritual zones in northern Jutland (drawing by the au-thor)

Fig. 7.3. Two types of big backed knives identified in site Fosie IV. Type I – a, b; type II – c, d (after: Björhem, Säfvestad1993, 74-75)

Fig. 7.4. Big backed knives: 1 – type A; 2 – type B. Site Troldsting, Thy (drawing by the author)Fig. 7.5. Big backed knives: 1 – type C; 2 – type D. Site Troldsting, Thy (drawing by the author)Fig. 7.6. Wierzbica, province of Mazowsze. Backed knife of the Zele type (after: Lech, Lech 1997a)Fig. 7.7. Zakrzów 41, province of Opole. Flake backed knives (drawing by J. Bronowicki)Fig. 7.8. Zakrzów 41, province of Opole. Flake backed knives with traces of polishing from harvest use (photograph by

I. Dolata-Daszkiewicz)Fig. 7.9. Modlniczka 2, province of Małopolska. Lusatian culture burins (photograph by M. Jórdeczka; drawing by the

author)Fig. 7.10. Grydehøj, Thy. Single-blow burin doubled on chunk (photograph by M. Jórdeczka)

8. Examination of microtraces of use of flintworking from ritual zonesFig. 8.1. Technological microtraces: 1 – Torup Høje, burin; 2 – Grydehøj, perforator; 3 – Grydehøj, notched tool; 4 – Grydehøj,

burin; 5 – Høghs Høj, end-scraper; 6 – Høghs Høj, burin (fig. 8.1-8.6: photograph by B. Kufel-Diakowska, drawingby the author)

Fig. 8.2. Microtraces on end-scrapers: 1-3, 6 – Høghs Høj; 4-5 – GrydehøjFig. 8.3. Microtraces on perforators: 1, 4 – Høghs Høj; 2-3 – Grydehøj; 5-6 – Torup HøjeFig. 8.4. Microtraces on perforators and burins: 1 – Torup Høje, perforator; 2 – Grydehøj, perforator; 3-6 – Høghs Høj,

burins

256

Fig. 8.5. Microtraces on burins from Høghs HøjFig. 8.6. 1-6: microtraces: 1-2 – Grydehøj, notched tool; 3-4 – Grydehøj, flake; 5-6 – Gramstrup, blade knife

9. Anthropological analysisFig. 9.1. Grydehøj, Thy. Distribution of phosphorus within the cult house. Note three areas of activity displaying increased

content of phosphorus – two inside the house and the third in the tunnel-like entrance to the building (drawing by the author; photograph by B. H. Nielsen)

Fig. 9.2. Grydehøj, Thy. Content of copper in samples (1-61) collected in the cult house and its surroundings (drawing by the author)

Fig. 9.3. Grydehøj, Thy. Results of palynological analysis. Quantitative contribution of identified trees and bushes (7%),herbaceous plants (91%) and cryptogams (2%), and spatial floristic diversity of the examined surface together withthe number of analysed pollens (after: M. Malkiewicz)

Fig. 9.4. Examples of herbaceous plants, whose considerable amount of pollen occurred within the Grydehøj cult house. From the left: 1 – Asteraceae; 2 – Ranunculaceae; 3 – Rosaceae

Fig. 9.5. Grydehøj, Thy. Calibration of radiocarbon dating. Blue do�ed lines indicate fla�ening of the calibration curveoccurring in the younger part of the late Bronze Age. Green indicates the chronological period determined by the datings for the cult house and burial groups connected with it

10. Ritual flintworkingFig. 10.1. Grydehøj, Thy. Reconstruction of the cult house’s outlines (after: B.H. Nielsen, Bech 2001) presenting the ob-

ject as a building whose rear wall leans against the barrow’s foot while the entrance is turned away from it; the interior of the object is separated from the burials in the barrow’s surface layer. The read space is a thick peat wall. 1 – posthole interpreted as the position of the central post supporting the roof; 2 – hearth, 3-5 – burials, which were the reason why the cult house was erected. The plan also features radiocarbon dates obtained for the object, including the place where samples for dating were acquired (precise location of the place where the third sample was aquired the cult house [AAR-18303] was not possible)

Fig. 10.2 Torup Høje, Fjelsø. Cult objects and their direct spatial relationship (red arrows) with the secondary burials placed in the barrow. 1-12 – cult objects of the ritual zone from the late Bronze Age (1-3 – arrangement of vertical boulders, 4-6 – piles of stone pebbles, 7-10 – pairs of postholes; 11-12 – fluted objects) (after: M. Mikkelsen in print)

Fig. 10.3. Grydehøj, Thy. Cult house and its spatial relationship with the secondary burials placed in the barrow (green points) as well as their location in relation to the central burial in the barrow (drawing by the author)

LIST OF TABLESTable. 7.1. Cores and products of preparation from the early phase of coringTable. 7.2. Percent comparison of the most numerous categories of cores and blanks in the group of advanced coring. All

types are presented in detail in tables for individual sitesTable 7.3. Burins from cult objects in northern JutlandTable. 8.1. Number of analysed artefacts and maximum number of used productsTable. 9.1. Anthropological analysis of the osteological material from the cultural layer of the Grydehøj cult house and

its surroundings as well as burials connected with the cult house (after: S. Andersen)Table. 9.2. Grydehøj, Thy. Macrobotanical remains from the cultural layer of the cult house (after: M. H. Andreasen)Table. 9.3. Grydehøj, Thy. Radiocarbon chronometry of samples from the cultural layer within the cult house and burials

in its direct surroundingsTable. 10.1. Basic differences perceived between stone assemblages of the cult houses and ritual zones and stone working

known from se�lement contexts and other types of contexts of utilitarian character

Table I. Bjerre 7, Thy. Structure of flint assemblageTable II. Bjerre 7, Thy. Sizes of backed knives according to types A-D. D – length; S – width; G – thickness; K – presence

of cortex; U – presence of macroscopically visible traces of useTable III. Bulbjerg Troldting, Thy. Sizes of backed knives according to types A-D. D – length; S – width;

G – thickness; K – presence of cortex; U – presence of macroscopically visible traces of useTable IV. Fragtrup. Structure of flint assemblage

Table V. Skamlebæk, Zealand. Sizes of backed knives according to types A-D. D – length; S – width; G – thickness; K – presence of cortex; U – presence of macroscopically visible traces of use

Table VI. Vinde Helsinge, Zealand. Sizes of backed knives according to types A-D. D – length; S – width; G – thickness; K – presence of cortex; U – presence of macroscopically visible traces of use

257

Table VII. Grydehøj, Thy. Structure of flint assemblage from two stratigraphic units (N17, N18) within the cult houseTable VIII. Grydehøj, Thy. Flint raw material within the cult house’s stratigraphic units (N17, N18)Table IX. Grydehøj, Thy. Cores from two stratigraphic units (N17, N18) within the cult houseTable X. Grydehøj, Thy. Sizes of individual classes of artefacts within stratigraphic units (N17, N18) (in millimetres);

D – length; S – width; G – thicknessTable XI. Grydehøj, Thy. Blanks from two stratigraphic units (N17, N18) within the cult houseTable XII. Grydehøj, Thy. Presence and way of preparing bu�s of blanks and tools within stratigraphic units (N17,

N18)Table XIII. Grydehøj, Thy. Tools from two stratigraphic units (N17, N18) within the cult houseTable XIV. Høghs Høj, Thy. Structure of flint assemblage within the cult houseTable XV. Høghs Høje, Thy. Cores within the cult houseTable XVI. Høghs Høj, Thy. Blanks within the cult houseTable XVII. Torup Høje, Fjelsø. Structure of flint assemblageTable XVIII. Torup Høje, Fjelsø. CoresTable XIX. Torup Høje, Fjelsø. BlanksTable XX. Torup Høje, Fjelsø. ToolsTable XXI. Torup Høje, Fjelsø. Presence and way of preparing bu�s of blanks and toolsTable XXII. Torup Høje, Fjelsø. Sizes of individual classes of artefacts (in millimetres); D – length; S – width; G – thick-

nessTable XXIII . List of main sites discussed in this work. Numbering of sites enables their identification in the database of

Danish archaeological sites after Fund og Fortidsminder available on the webpage www.kulturarv.dk. Codes of museums: THY – Museum in Thisted (Museum for Thy og Vester Hanherred, Thisted); NM – National Museum in Copenhagen (Nationalmuseet, København); OBM – Museum in Odense (Odense Bys Museer); GM – Museum in Gilleleje (Gilleleje Museum); VSM – Museum in Viborg (Viborg Stiftsmuseum)

CHARTSChart 1. Bjerre 7, Thy. 1-2 – cores (drawing by the author)Chart 2. Bjerre 7, Thy. 1-2 – knife-like flakes; 3-6 – backed knives (drawing by the author)Chart 3. Bjerre 7, Thy. 1-4 – end-scrapers; 5 – denticulated piece; 6-7 – rocks (drawing by the author)Chart 4. Bulbjerg Troldsting, Thy. 1-6 – big backed knives (drawing by the author)Chart 5. Bulbjerg Troldsting, Thy. 1-4 – big backed knives (drawing by the author)Chart 6. Fragtrup, Vesthimmerland. Selection of flint products. 1-4 – house I; 5-7 – house II; 8-10 – house III (drawing

by the author)Chart 7. Højby, Funen. 1-14 – selection of flint products (drawing by the author)Chart 8. Skamlebæk, Zealand. 1-4 – big backed knives (drawing by the author)Chart 9. Skamlebæk, Zealand. 1-6 – selection of artefacts (drawing by the author)Chart 10. Vinde Helsinge, Zealand. 1 – big backed knife; 2-3 – end-scrapers (drawing by the author)Chart 11. Vinde Helsinge, Zealand. 1-4 – big backed knives (drawing by the author)Chart 12. Volftofte, Funen. 1-6 – selection of artefacts (drawing by the author)Chart 13. Knudshoved, Funen. 1-3 – selection of artefacts (drawing by the author)Chart 14. Grydehøj, Thy. 1-6 – cores (drawing by the author)Chart 15. Grydehøj, Thy. 1-5 – cores (drawing by the author)Chart 16. Grydehøj, Thy. 1-8 – end-scrapers; 9-11 – retouched flakes (drawing by the author)Chart 17. Grydehøj, Thy. 1-12 – perforators (drawing by the author)Chart 18. Grydehøj, Thy. 1-10 – notched tools (drawing by the author)Chart 19. Grydehøj, Thy. 1, 2, 4, 6 – ad hoc flake knives; 3, 5, 7 – retouched flakes (drawing by the author)Chart 20. Høghs Høj, Thy. 1-2 – cores (drawing by the author)Chart 21. Høghs Høj, Thy. 1-5 – cores (drawing by the author)Chart 22. Høghs Høj, Thy. 1-6 – cores (drawing by the authorChart 23. Høghs Høj, Thy. 1 – notched tool; 2-3 – side-scrapers (drawing by the author)Chart 24. Høghs Høj, Thy. 1-11 – perforators (drawing by the author)Chart 25. Høghs Høj, Thy. 1-11 – burins (drawing by the author)

258

Chart 26. Høghs Høj, Thy. 1-12 – end-scrapers (drawing by the author)Chart 27. Høghs Høj, Thy. 1-6 – ad hoc flake knives (drawing by the author)Chart 28. Torup Høje, Fjelsø. 1-9 – cores (drawing by the author)Chart 29. Torup Høje, Fjelsø. 1-9 – perforators (drawing by the author)Chart 30. Torup Høje, Fjelsø. 1-11 – selection of tools (drawing by the author)

Documents

Krzemieniarstwo stref rytualnych południowej Skandynawii