«Ο Άγιος Δημήτριος ή ‘Οικονομείον’ στο Στόμιο (Τσάγεζι): ιστορική ταυτότητα και ανάπτυξη μιας βυζαντινής

AringetheacuteigraveYacuteeumlaringeacuteaacute

Oacuteocircaacuteyacutentildeiumlograve Atilde Atildeiumlotildeeumliumlyacuteeumlccedilograve - Oacuteocircaacuteotildentildeiumlyacuteeumlaacute Ocirc Oacuteaumlntildeuumleumleacuteaacute

IacuteIumlIgraveAacuteNtildetimesEacuteAacuteKCcedil AacuteOtildeOcircIumlAumlEacuteIumlEacuteEcircCcedilOacuteCcedil EumlAacuteNtildeEacuteOacuteAacuteOacute

AtildeAringIacuteEacuteEcircAacute AacuteNtildetimesAringEacuteAacute OcircIumlOtilde EcircNtildeAacuteOcircIumlOtildeOacute - AacuteNtildetimesAringEacuteAacute Iacute EumlAacuteNtildeEacuteOacuteAacuteOacuteccedil7 AringOumlIumlNtildeAringEacuteAacute AcircOtildeAEligAacuteIacuteOcircEacuteIacuteUgraveIacute AacuteNtildetimesAacuteEacuteIumlOcircCcedilOcircUgraveIacute EumlAacuteNtildeEacuteOacuteAacuteOacute

AacuteAtildeEacuteIumlOacute AumlCcedilIgraveCcedilOcircNtildeEacuteIumlOacute OacuteOcircIumlIgraveEacuteIumlOtilde AacuteAtildeEacuteIumlOacute AumlCcedilIgraveCcedilOcircNtildeEacuteIumlOacute OacuteOcircIumlIgraveEacuteIumlOtilde

EumlAacuteNtildeEacuteOacuteAacute 2010

EacuteOacuteOcircIumlNtildeEacuteAacute - OcircAringtimesIacuteCcedil - EacuteOacuteOcircIumlNtildeEacuteEcircCcedil AtildeAringUgraveAtildeNtildeAacuteOumlEacuteAacute

OcircIumlOtilde IgraveIumlIacuteAacuteOacuteOcircCcedilNtildeEacuteIumlOtilde EcircAacuteEacute OcircCcedilOacute ETHAringNtildeEacuteIumltimesCcedilOacute

OcircUgraveIacute AringEcircAcircIumlEumlUgraveIacute OcircIumlOtilde ETHCcedilIacuteAringEacuteIumlOtilde

ΣΤΑΥΡΟΣ ΓΟΥΛΟΥΛΗΣ 19

ΣΤΑΥΡΟΣ Γ ΓΟΥΛΟΥΛΗΣ

Ο ΑΓΙΟΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ Η lsquoΟΙΚΟΝΟΜΕΙΟΝrsquo ΣΤΟ ΣΤΟΜΙΟ (ΤΣΑΓΕΖΙ) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΝHΣ

1 Το Στόmicroιο (Τσάγεζι) Ανάmicroεσα στα Τέmicroπη και την Ανατολική Όσσα Η microονή της Θεοτόκου και του αγίου ∆ηmicroητρίου στο Στόmicroιο (Τσάγεζι) Λαρίσης γνωστή και ως lsquoΟικονοmicroείονrsquo (Κονοmicroειό) ή lsquoΚοmicroνήνειοςrsquo είναι η microοναδική εν λειτουργία βυζαντινή microονή της Μητροπόλεως Λαρίσης Η ανάδειξή της στη σηmicroαντικότερη microονή της ανατολικής παραθαλάσσιας περιοχής είναι αποτέλεσmicroα microιας ένταξης σε τοποθεσία που συνδυάζει άρι- στες συνθήκες διαmicroονής δηλαδή ένταξης στον φυσικό περιβάλλοντα χώρο αλλά και σύν- δεσής της microε τους κύριους οδικούς άξονες και τα θαλάσσια δροmicroολόγια του ελλαδικού χώ- ρου τις microετακινήσεις των εmicroπόρων και των στρατών τις microεταναστεύσεις ∆εσπόζοντας πανοραmicroικά στον Θερmicroαϊκό κόλπο1 η θέση της microονής είναι εξαιρετική από κάθε πλευρά κτισmicroένη σε υψόmicroετρο 180 microέτρων και σε έδαφος microε απότοmicroη κλίση δίπλα σε βαθιά ρεmicroατιά συνδυάζει την ορεινή δασώδη τοποθεσία microε την πολύ πυκνή βλάστηση που παρατηρείται ιδιαίτερα ανάmicroεσα στα χωριά Στόmicroιο και Καρίτσα2 τη γειτνίαση microε τη θάλασ- σα τον καθαρό βορεινό αέρα το εύκρατο δροσερό κλίmicroα τα άφθονα πηγαία νερά -στοιχείο που τονίζουν ιδιαίτερα οι περιηγητές3- αλλά και τις δυνατές βροχές και χιονοπτώσεις

1 Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών Προmicroηθεύς ∆΄ (1892) 378 laquoΗ θέα από του εξώστου αυτής είναι εξαίσιος Φαίνονται καθαρώτατα η χερσόννησος Κασσάνδρα ο microυχός του Θερmicroαϊκού κόλπου αι ακταί της πόλεως Αικα- τερίνης το φρούριον Πλαταmicroώνος και η θάλασσαraquo Σπ Παγανέλης Οδοιπορικαί σηmicroειώσεις Α Οι σεισmicroοί της Χίου Β΄ Η στρατιωτική κατάληψις Άρτης και Θεσσαλίας Εν Αθήναις 1882 365 κε 409 laquoΗ από του εξώστου της microονής θέα είναι εξαισία Βλέπει τις εκείθενhellipraquo (Πλαταmicroώνα - Κατερίνη microυχό Θερmicroαϊκού Χαλκιδική) Για την επιλογή της θέσεως των βυζαντινών microονών βλ Φ Κουκουλές Βυζαντινών βίος και πολιτισmicroός τοmicro ς΄ Εν Αθήναις 1957 76-77 Α Κυριακίδου - Νέστορος Σηmicroάδια του τόπου ή η λογική του ελληνικού τοπίου Λαογραφικά Μελετήmicroατα Αθήνα 1975 15 κε 2 Ο πρώτος που το παρατήρησε ήταν ο Α Meacuteziegraveres Meacutemoire sur le Peacutelion et lrsquo Ossa Archives des Missions Scientifiques et Litteraires 3 (1853) III-IV 149-266 243 Για τα είδη φυτών που απαντούν βλ Th Von Heldreich Bericht uumlber die botanischen Ergebnisse einer Bereisung Thessaliens SB der Koumlniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 18831 155-164 158-160 ελλην microετάφραση εις Χ Βόγιας Η Καρύτσα του Κισσάβου Ιστορία-λαογραφία-τραγούδια εκδ Φύλλα Τρίπολη 2005 208-209 όπου παρατίθεται κατάλογος των απαντωmicroένων φυτών Τρ Γιούmicroης Φυτοκοινωνίες της Όσσης ΑΠΘ - ∆ασολογικό τmicroήmicroα Θεσσαλονίκη 1974 Σχετικώς αναφέρει ο Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών 378 laquoεις θέσιν microαγευτικήν εντός δάσους φιλυρών δρυών καστανεών και κρανιώνraquo Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον Προmicroηθεύς Η΄ (1896) 51 laquoΕυρίσκεται εν microέσω πυκνού και δασυσκίου δάσους εκ φιλυρών καστανεών λεπτοκαρυών δρυών κρανεών microηλεών αγριοmicroηλεών αγριοκερα- σεών και διαφόρων άλλων δένδρων Ουδεmicroία άλλη microονή της Θεσσαλίας (δηλ Φλαmicroουρίου Σουβιάς Ξενιάς Κορώνης Αγάθωνος ∆ούσκου) ούτε άλλα microονύδρια της Όσσης έχουσι τοιούτον και τοσούτον δάσος οίον υπάρχει πέριξ της microονής του Οικονοmicroείουraquo 3 Ι Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία Πέστη της Ουγγαρίας 1836 196 2η εκδ Θεσσαλός Λάρισα 1992 113 laquoΑι αέννααι βρύσεις πηγάζουσαι ψυχρά ύδατα και η τερπνή πρόσοψις προσελκύουν πολλούςraquo Σπ Παγανέλης Κατάληψις της Θεσσαλίας 409 laquomicroοναστηρίου ούτινος η απαράmicroιλλος τοποθεσία και το αδιακόπως ρέον ύδωρ τυγχάνουσιν εξαιρέτου φήmicroηςraquo Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος υπό του αυτού Ιεράρχου Εν Αθήναις 1895 40 laquoΝυν ο microόνος εναπολειφθείς θησαυρός της microονής είναι το ύδωρ αυτής

Ο ΑΓΙΟΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ Ή lsquoΟΙΚΟΝΟΜΕΙΟΝrsquo ΣΤΟ ΣΤΟΜΙΟ (ΤΣΑΓΕΖΙ) 20

Ταυτόχρονα η microονή βρίσκεται σε microία ενδιάmicroεση περιοχή δίπλα στο δέλτα των εκβολών του Πηνειού -τα συmicroβατικά σύνορα ανάmicroεσα σε Θεσσαλία και Μακεδονία4- που χρησί- microευσαν ως διαmicroετακοmicroιστικό κέντρο από και προς τη θάλασσα Η παρεmicroβολή των δύο microεγά- λων ορεινών όγκων του Ολύmicroπου και της Όσσας προσδίδει ιδιαίτερη στρατηγική σηmicroασία για τη σύνδεση της Βόρειας Ελλάδας (Μακεδονία) και της Νότιας Ελλάδας microέσω της διόδου των Τεmicroπών στη microοναδική ουσιαστικά έξοδο της θεσσαλικής λεκάνης προς το Αιγαίο όπως και microέσω της εναλλακτικής οδού κατά microήκος των ακτών της ανατολικής Θεσσαλίας ∆ύο παράγοντες διαmicroορφώνουν τη συνολική ανθρώπινη κινητικότητα της περιοχής η παραλιακή οδός και το λιmicroάνι των εκβολών του Πηνειού όπου αυτό βρισκόταν 1) Η παραλιακή οδός παρακαmicroπτήριος αυτής των Τεmicroπών ένωνε τους οικισmicroούς ή άλλες κατοικηmicroένες περιοχές που αναπτύχθηκαν σε όλη την πεδινή έκταση του σηmicroερινού δέλτα του Πηνειού και τις πέριξ κλιτείς της Όσσας Η οδός αυτή υπήρχε από την Αρχαιότητα και συνέδεε παράλιες πόλεις οι οποίες εντοπίζονται σε χώρους όπου έχουν εντοπισθεί αρχαιο- λογικά λείψανα Σύmicroφωνα microε τον Fr Staumlhlin αυτές ήταν Οmicroόλιον (Λασποχώρι)5 Μύραι (κοντά στο Τσάγεζι)6 Ευρυmicroεναί ή Ερυmicroναί (Κόκκινο Νερό)7 Ριζούς (Ταρσανάς)8 κοκ Αντίθετα κατά τον B Helly η σειρά ήταν Ευρυmicroεναί (Τέmicroπη) Ριζούς (Στόmicroιο κάτω από τον Άγιο ∆ηmicroήτριο) Οmicroόλιον (Κόκκινο Νερό)9 κοκ Η οδός κατέληγε στη Μελίβοια - Αγιά και από κει στη Λάρισα ή τη Μαγνησία microέσω των Φερών10 Η οχυρή ελληνιστική πόλη Φίλα προορισmicroένη για έλεγχο της ευαίσθητης περιοχής των Τεmicroπών και των εκβολών του Πη- νειού τοποθετείται από τον Fr Staumlhlin στην περιοχή lsquo∆ιαβατόrsquo (του Πυργετού)11 Νεώτερες έρευνες ορίζουν τη Φίλα στην περιοχή της Αιγάνης (ύψωmicroα Καραλή)12 ακριβώς επάνω από τον Παλαιόπυργο επίνειο κατά τη βυζαντινή περίοδο Από τον 19ο αι αναφέρονται ορεινές οδοί που συνδέουν microε την Αγιά13 τα Αmicroπελάκια14 και τη Μαρmicroάριανη - Σπηλιά όπου εντο-

όπερ λόγω microεν ποιότητος δεν υπάρχει δεύτερον καθrsquo όλον τον Κίσσαβον λόγω δε της ψυχρότητος απαράmicroιλλονraquo Το ίδιο κείmicroενο αναφέρει ο Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52 4 A Αβραmicroέα Η Βυζαντινή Θεσσαλία microέχρι του 1204 Συmicroβολή εις την ιστορικήν γεωγραφίαν Βιβλιοθήκη Σοφίας Ν Σαριπόλου 27 Εν Αθήναις 1974 19 21-22 5 F Staumlhlin Das Hellenische Thessalien Landeskundliche und gechichtliche Beschreibung Thessaliens in der hellenichen und roumlmischen Zeit Stuttgart 1924 46-49 (=Η Αρχαία Θεσσαλία Γεωγραφική και ιστορική περιγραφή της Θεσσαλίας κατά τους αρχαίους ελληνικούς και ρωmicroαϊκούς χρόνους εκδ Οίκος Αδελφών Κυριακίδη Θεσσαλονίκη 2002 110-111 Στράβων Θ΄ 22 C 443 laquo Ὁmicroόλιον ἐστὶ πρός τῇ Ὄσσῃ κατὰ τὴν ἀρχὴν τῆς

τοῦ Πηνειοῦ διὰ τῆς τῶν Τεmicroπῶν διεκβολῆςraquo 6 F Staumlhlin Thessalien 47 50σηmicro 2 (Αρχαία Θεσσαλία 111-113 114) θεωρείται όmicroως ανύπαρκτη 7 F Staumlhlin Thessalien 45 50 σηmicro 3 (Αρχαία Θεσσαλία 114-115) 8 F Staumlhlin Thessalien 50 (Αρχαία Θεσσαλία 115) 9 B Helly Sur quelques monnaies des citeacutes Μagnegravetes Eureacuteai Eurymenai Meliboia Rhizous Το Νόmicroισmicroα στο Θεσσαλικό χώρο Πρακτικά Συνεδρίου της Γ΄ Επιστηmicroονικής Συνάντησης Οβολός 7 (2004) 101-124 110-113 10 F Staumlhlin Thessalien 39-78 (Αρχαία Θεσσαλία 107 κε) Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 80-84 Γ Κου- λουράς Το οδικό δίκτυο της Θεσσαλίας κατά τους microέσους χρόνους Ιστορική γεωγραφία ∆ρόmicroοι και κόmicroβοι της βαλκανικής από την Αρχαιότητα στην ενιαία Ευρώπη ΑΠΘ - Τmicroήmicroα Αρχιτεκτόνων Τοmicroέας Πολεοδοmicroίας-Χωρο- ταξίας Θεσσαλονίκη 1997 133-143 Για την οδό Λάρισας - Μελίβοιας βλ Fr Mottas - J C Decourt Voies et milliaires romains de Thessalie BCH 121I (1997) 311-354 343-344 Β Helly Από τη Μελίβοια στη ∆ηmicroητρι- άδα Αγιά Ιστορικά Αρχαιολογικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού - Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της (3-441993) επιmicroέλεια ∆ηmicro Αγραφιώτης Αγιά Λάρισας 2002 35-43 11 F Staumlhlin Thessalien 37 (Αρχαία Θεσσαλία 95) E Oberhummer RE XIX2 2089 12 Στ Κατακούτα Αρχαιολογικό ∆ελτίο 49 (1994) Αθήνα 1999 B1 Χρονικά 337 B Helly Monnaies des citeacutes Magnegravetes 119 13 Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών 377 laquoΤο Τσιάγαζι είνε επίνειον της Καρύτσης απέχον της Αγιάς ώρας επτάraquo 14 Ιω Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία 113 laquoπαραθαλάσσιον κώmicroην Καρύτζαν την έως έξι ώρας microακράν κειmicroένην από τα Αmicroπελάκιαraquo Τα Αmicroπελάκια ιδρύθηκαν τον 15ο αι Βλ Μ Kiel Το lsquoπιστοποιητικό


πίζεται οδική σύνδεση microε τις εκβολές του Πηνειού περιοχή που βρίσκεται ακριβώς στον αντίποδα15 2) Στις εκβολές του Πηνειού πάντα υπήρχε ένα λιmicroάνι που έφερνε σε επικοινωνία τους εκ θαλάσσης ερχόmicroενους microε την οδό που ένωνε τα Τέmicroπη και την εκεί γέφυρα του Πηνειού ∆εν είναι απαραίτητο σε διάστηmicroα τόσων αιώνων το λιmicroάνι που αναφέρουν οι πηγές να ήταν στο σηmicroερινό Στόmicroιο (Τσάγεζι) αλλά και σε άλλο τmicroήmicroα του ∆έλτα16 Η ρηχή και ήσυ- χη περιοχή των εκβολών σε αντίθεση microε τις απότοmicroες ακτές της Όσσας και του Πηλίου17 προσέφερε καταφύγιο στα πλοία Στα πιο βαθιά όmicroως η θάλασσα ήταν άγρια18 Στην εγγύτερη περιοχή του Στοmicroίου αναφέρονται πλήθος από αρχαιολογικά ευρήmicroατα Έχει εντοπισθεί ένας οικισmicroός της παλαιοχριστιανικής εποχής στη θέση Αmicroπελική του Στο- microίου19 κοντά στην οποία βρίσκεται η τοποθεσία Παλαιόπυργος20 Μία άλλη θέση Παλαιό- πυργος εντοπίζεται ακριβώς κάτω από τη microονή του αγίου ∆ηmicroητρίου21 δίπλα στον φάρο και στο παρακείmicroενο σύγχρονο λιmicroάνι του Στοmicroίου όπου βρέθηκαν αρχαιοελληνικοί τάφοι22 Στην ίδια περιοχή κάτω από τον Άγιο ∆ηmicroήτριο ο Ιω Λεονάρδος (1836) αναφέρει ότι υπήρχαν laquoδιάφορα ερείπια αρχαίων microοναστηρίωνraquo23 Το ποτάmicroιο λιmicroάνι χρησιmicroοποιήθηκε ήδη από την Αρχαιότητα συνδέοντας την περιοχή microε το εσωτερικό της Θεσσαλίας τη Μακεδονία και το Αιγαίο24 Στη ρωmicroαϊκή εποχή υπήρχε το Ostium Penii25 Ο Ποmicroπήιος microετά τη microάχη των Φαρσάλων (48 πΧ) πέρασε τα Τέmicroπη και κατέληξε σε περιοχή που θυmicroίζει τις εκβολές του Πηνειού ένα ψαροχώρι δηλαδή όπου από

γεννήσεωςrsquo των Αmicroπελακίων Οθωmicroανικές πηγές της ίδρυσης και ιστορίας τους 1455-1570 Θεσσαλικό Ηmicroερο- λόγιο 30 (1996) 89-95 amp 31 (1997) 277-278 15 Πάνω από τη Μαρmicroάριανη (χάρτης ΓΥΣ 1 50000 ΤΣ 721) υπάρχει το Παλαιόκαστρο Η Σπηλιά κατοικήθηκε στη microυκηναϊκή εποχή (Βλ ∆ Θεοχάρης Α∆ Χρονικά 24 (1962) 223 H οδός συνέχιζε προς ανατολάς microέχρι το Άντρο των Ορειάδων Νυmicroφών (5ος αι πΧ) βλ A Wace - M Thompson The Cave of Nymphs on Mount Ossa The Annual of the British School at Athens 15 (19089) 243-247 A Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία κατά το έτος 1910 Πρακτικά Αρχαιολογικής Εταιρείας 1910 168 κε 183 Η Σπηλιά στη νεώτερη εποχή είναι γνωστή τον 15ο αι Στ Τσακmicroάκης Μία δικαστική απόφαση του 1677 για συνοριακές διαφορές των χωριών Σπηλιά Όσσα και Συκούριο Θεσσαλικό Ηmicroερολόγιο 11 (1987) 65-67 16 Το σηmicroερινό χωριό Στόmicroιο όπως αποδόθηκε η τουρκική ονοmicroασία lsquoΤσάγεζιrsquo (τσιάι-αγζί) [ccedilay=ποταmicroός ağiz= στόmicroα] αναπτύχθηκε στο β΄ microισό του 19ου αι Θα πρέπει να τονισθεί ότι η σηmicroερινή εικόνα των εκβολών είναι λόγω των προσχώσεων διαφορετική Σύmicroφωνα microε γνωστή καρτ ποστάλ των αρχών του αιώνα σχηmicroατιζόταν ένας microικρός κόλπος ανάmicroεσα στο Στόmicroιο και τον Πύργο του Νυχτερεmicroίου (Παλαιόπυργο) (βλ φωτ σ 48) Άλλο λιmicroάνι microε στρατιωτική παρουσία πρέπει να υπήρχε στο Καστρί Λουτρό στα Μεσάγγαλα 17 Στράβων 5 443 Ευριπίδης ΄Αλκηστις στχ 595 H Hansen Early Civilization in Thessaly Baltimore 1933 13 18 Πολύ αξιόλογη είναι η παρατήρηση της κας Βόγια-Παπαδοπούλου κατοίκου της περιοχής βλ Χ Βόγιας Καρύτσα 105 laquoήταν τόσο αφρισmicroένη η θάλασσα που πολλές φορές άmicroα δεν πρόφταιναν να microπουν microέσα στο ποτάmicroι να προφυλαχτούν τα πετούσε έξω και στοίχιζε τη ζωή των ναυτικώνraquo 19 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 190 F Staumlhlin Thessalien 47 σηmicro 7 (Αρχαία Θεσσαλία 113) (Αmicroπελική) Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 81 20 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 190 laquoτείχη λέγεται ότι υπάρχουσι κατά τας θέσεις ταύταςraquo F Staumlhlin Thessalien 48-49 (Αρχαία Θεσσαλία 113) 21 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 191 laquoίχνη τείχους ελληνικού ακροπόλεως τινος και πύργο βυζαντιακών χρόνων λίαν ισχυρόνraquo Υποθέτει ότι εδώ υπήρχε ιερό βλ F Staumlhlin Thessalien 47-48 (Αρχαία Θεσσαλία 113) Στην ίδια περιοχή ανασκάφηκαν τάφοι αρχαϊκής και κλασικής εποχής Αθ Τζιαφάλιας Α∆ 30 (1975) Β΄ Χρονικά Αθήναι 1983 196 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις από τα χωριά Στόmicroιο και Καρίτσα (4ος microΧ αιώνας - 1888) Θεσσαλονίκη 1979 4-6 22 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 4-5 23 Ιω Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία 196 (2η έκδ σ 113) 24 W Kentrick - Pritchett Studies in ancient Greek Topography III Berkeley - Los Angeles - London 1980 353-355 25 Plinius Νaturalis historia IV 9 32 laquoOstium Peniiraquo F Staumlhlin Thessalien 49 (Αρχαία Θεσσαλία 112)


ένα ποτάmicroιο όχηmicroα αποβιβάστηκε σε microεγαλύτερο φορτηγό πλοίο26 Το laquoστόmicroα Πηνειοῖοraquo είναι γνωστό από το ατύχηmicroα του ναυαγού Ανθέα όπου τον κατασπάραξε ένας λύκος27 Η ασφάλεια της ευαίσθητης αυτής περιοχής καταδεικνύεται από microια σειρά φρουρίων που προστάτευαν τις ακτές28 Μία ανάmicroνηση της ανασφάλειας που επικρατούσε σε ορισmicroένες περιόδους αποτελούν κάποιες πληροφορίες αγιολογικών κειmicroένων του αγίου Αχιλλίου Λαρίσης (10ος - 11ος αι)29 και του αγίου ∆ηmicroητρίου30 Η παραθαλάσσια πρόσβαση ήταν η microοναδική ίσως εναλλακτική λύση εκτός από την τυπική εmicroπορική κίνηση και για ναυτική - στρατιωτική επιχείρηση που συνεπάγεται microία microαζική πρόσβαση στις θεσσαλικές ακτές Κάτι τέτοιο συνέβη microε τον Ξέρξη (480 πΧ)31 τον στόλο των Μακεδόνων του Αλεξάν- δρου32 ή του Ευφράνορα (169 πΧ)33 Κατά τον 9ο - 10ο αι microΧ όταν αποκτά ιδιαίτερη χρήση η οδός Θεσσαλονίκης - Πελοποννήσου αναφέρεται σε πολλά αγιολογικά κείmicroενα34 Στρατός του Αλεξίου Κοmicroνηνού το 1083 πέρασε από τη Μακεδονία microέσω του παραλιακού βουνού των Κελλίων ή Ζαγοράς για να αποφύγει τους Νορmicroανδούς που πολιορκούσαν τη Λάρισα35 Το 1204 ο Βονιφάτιος Μοmicroφερρατικός πιθανόν microέσω της ίδιας οδού παρέκαmicroψε τα Τέmicroπη που φύλαγε στρατός του αυτοκράτορα Αλεξίου Γ΄ ο οποίος κατείχε τη Λάρισα36 Το 1309 οι Καταλανοί διαχείmicroασαν ανενόχλητοι στην κοιλάδα των Τεmicroπών37 Οι Αρσακίδες (Τούρκοι) τον 14ο αι (προ του 1362) όποτε ήθελαν microετέτρεπαν σε ορmicroητήριο τη microονή του

26 Πλούταρχος Βίοι παράλληλοι Ποmicroπήιος 73 4-7 laquo κατῆλθεν εἰς θάλασσαν ἐκεῖ δὲ τῆς νυκτὸς τὸ

λοιπὸν ἀναπαυόmicroενος ἐν καλυβίῳ τινι σαγηνέων καὶ περὶ τὸν ὄρθρον ἐπιβὰς ποταmicroίου πλοίου παρὰ

γῆν κοmicroιζόmicroενος εἶδεν εὐmicroεγέθη φορτηγὸν ἀνάγεσθαι microέλλουσαν ἐξαίφνης δέ τις τῶν ναυτῶν ἔφρασε

κατιδὼν ὅτι πλοῖον π ο τ ά micro ι ο ν ἀπό τῆς γῆς ἐρέσσεται raquo 27 Παλατινή Ανθολoγία VII 289 550 Β Λαζανάς Αρχαία ελληνικά επιγράmicromicroατα εmicroπνευσmicroένα από τη Θεσσαλία Θεσσαλικό Ηmicroερολόγιο 2 (1981) 37-47 41 B Helly - J P Bravard - R Caputo H ανατολική Θεσσαλική πεδιάδα microεταβολές των ιστορικών τοπίων και η προσχωmicroατική εξέλιξη Θεσσαλικό Ηmicroερολόγιο 39 (2001) 73-96 77-78 28 Β ∆ούσmicroανης Στρατιωτική γεωγραφία της Θεσσαλίας Θεσσαλικά Χρονικά 5 (1936) 3 κε 31 Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 80-84 29 Σύmicroφωνα microε κανόνα του αγίου Αχιλλίου του Αρσενίου (11ος αι) laquohellip αἴτησαι ἡmicroῖν ἀεὶ hellip ἰσχὺν τοῖς

στρατεύmicroασι κατὰ τοῦ Ἰσmicroαὴλ δυσmicroενοῦς ἡmicroῖνraquo J Schirὸ Analecta Hymnica Graeca IX Roma 1973 176-188 187 στχ 288-295 30 Σύmicroφωνα microε το Γ΄ βιβλίο των Θαυmicroάτων του αγίου ∆ηmicroητρίου ο άγιος Αχίλλιος συνάντησε στην έξοδο των Τεmicroπών τον άγιο ∆ηmicroήτριο microετά την άλωση της Θεσσαλονίκης από τους Σαρακηνούς (904) βλ PG 116 1388-1393 1389 A Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 78 όπου βιβλιογραφία 31 Ηρόδοτος Ζ΄ 128-130 laquoΞέρξης δὲ ὁρῶν ἐκ τῆς Θέρmicroης τὸν ῎Ολυmicroπον καὶ τὴν Ὄσσαν διὰ microέσου τε

αὐτῶν αὐλῶνα στεινὸν πυνθανόmicroενος εἶναι ἐπεθύmicroησε πλώσας θεήσασθαι τὴν ἐκβολὴν τοῦ Πηνειοῦ

ὅτι τὴν ἄνω ὁδὸν ἔmicroελλε ἐλᾶν ἐπεὶ δὲ ἀπίκετο καὶ ἐθεήσατο Ξέρξης τὴν ἐκβολὴν τοῦ Πηνειοῦ ἐν

θώmicroατι microεγάλῳ ἐνέσχετο raquo 32 ∆ιόδωρος 18 12 2-3 laquo ἀνέζευξεν ἐκ τῆς Μακεδονίας εἰς Θετταλίαν συmicroπαραπλέοντος αὐτῷ τοῦ

στόλου παντός ὃν ἀπεσταλκὼς ἦν Ἀλέξανδρος οὐσῶν τῶν πασῶν τριήρων ἑκατὸν καὶ δέκαraquo 33 Τίτος Λίβιος 44 13 4-6 B Helly Από τη Μελίβοια στη ∆ηmicroητριάδα 36-37 34 Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 74-78 Ο Ιωσήφ Υmicroνογράφος έρχεται από την Κρήτη microέχρι τη Θεσσαλία κι από κει microε πλοίο (εκβολές του Πηνειού) φτάνει στη Θεσσαλονίκη Ευ Τωmicroαδάκης Ιωσήφ ο Υmicroνογράφος Βίος και έργον Εν Αθήναις 1971 54 35 Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 83-84 36 Μ Κορδώσης Η κατάκτηση της νότιας Ελλάδας από τους Φράγκους Ιστορικά και τοπογραφικά προβλήmicroατα Ιστορικογεωγραφικά 1 (1985-1986) 53-194 72-73 37 Φρ Ντε Μονκάδα Εκστρατεία των Καταλάνων και Αραγωνέζων κατά Τούρκων και Ελλήνων ελλην microετά- φραση Ι Ιατρίδη Εστία Αθήνα 1984 258-259


Αγίου Νικολάου που βρισκόταν στις εκβολές του Πηνειού38 Επιχειρήσεις πολεmicroικής φύσε- ως αναφέρονται και στην περίοδο του αγώνα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας39 2 Η ονοmicroασία lsquoΟικονοmicroείονrsquo (Κονοmicroιό) η microονή ως οικονοmicroικό κέντρο Σύmicroφωνα microε ορισmicroένες πηγές η microονή είχε την επίσηmicroη προσωνυmicroία lsquoΟικονοmicroείονrsquo (Θεοδόσιος Ζυγοmicroαλάς 157840 σιγίλλιο πατριάρχη Ιερεmicroία 158341) που απαντά και σε τεκmicroήρια από τον 16ο αι κε42 ή άλλες πηγές43 Ήταν εποχή επανίδρυσης της microονής (τουλάχιστον microετά το 1492 όταν ανακαινίζεται το τείχος) και οικοδοmicroής του νέου καθο- λικού H λαϊκή ονοmicroασία είναι Κονοmicroιό44 (Οικονοmicroιό45 ή Οικονοmicroειό46) Κοινό σηmicroείο όλων

38 Βλ πιο κάτω σηmicro 140 39 Το 1823 ήλθε microε 13 πλοία ο Λουmicroπούτ πασάς από τη Θεσσαλονίκη για να ελέγξει στρατιωτικά την περιοχή microε αποτέλεσmicroα να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους microερικοί Καριτζιώτες Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 12 Κ Καλλιανός Ο κατάλογος των Θεσσαλοmicroαγνήτων παροίκων της Σκοπέλου στα 1829 Θεσσαλικό Ηmicroερολόγιο 7 (1984) 31-38 Κ Σπανός Γεγονότα στην Καρίτσα κατά την περίοδο 1809-1828 Στόmicroιον Λαρίσης Ηmicroερίδα τοπικής ιστορίας Σάββατο 15-7-2000 Εταιρεία Ιστορικών Ερευνών Θεσσαλίας 37-43 40-42 Οmicroοίως το 1824 ελληνικά πλοία αποβίβασαν στις 25 Ιανουαρίου στο λιmicroάνι (λεγόmicroενο της Καρίτσας) 400 άνδρες ενώ στις 23 Ιουλίου 1824 ένα επτανησιακό πλοίο που είχε αράξει λήστεψε ένα γαλλικό πλοίο βλ Αθ Καραθανάσης Νέες ειδήσεις για την επανάσταση του 1821 στην Πιερία από τα γαλλικά αρχεία Επιστηmicroονικό Συνέδριο lsquoΗ Πιερία στα βυζαντινά και νεώτερα χρόνιαrsquo Κατερίνη 25-28 Νοεmicroβρίου 1993 εκδ Οίκος Αδελφών Κυριακίδη χχ 65-66 40 Κ Ι ∆υοβουνιώτης Θεοδόσιος Ζυγοmicroαλάς Θεολογία Α΄ (1923) 39 44 laquoἀντιπέραν τῆς θαλάσσης τῆς

Θεσσαλονίκης ἐστὶ microονὴ Παναγίας Οἰκονοmicroείου λεγοmicroένη ἐπάνω εἰς Τέmicroπεα ὄρη ἔχει microοναχοὺς ὡσεὶ

300raquo βλ Ν Παπαδηmicroητρίου Η Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου (Ιστορική Γεωγραφία - Τοπική εκκλη- σιαστική ιστορία) Αθήναι 2007 271 41 P Uspenskij Putesestvie v Meteorskie i Osoolimpiskie monastyri v Θessalii archimandrita Porfirija Uspenskago v 1859 godu S Petersburg 1896 273 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι της Όσσας microετάφραση Κ Γκριτζώνας σχόλια Στ Γουλούλης Θεσσαλικό Ηmicroερολόγιο 19 (1991) 53-63 55 laquomicroονής επονοmicroαζοmicroένη lsquoΟικονοmicroείονrsquoraquo (икοнοмiοнъ) 42 Αναφέρεται στις εξής περιπτώσεις 1) ενθύmicroηση του 1549 στην οποία laquoο microοναχός της microονής Οικονοmicroείου (иκοнοмiйckaгο мοнаctbipя) ∆ιονύσιος αντέγραψε το microηναίον του Οκτωβρίουraquo βλ P Uspenskij Putesestvie 272 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 267 286 2) ενθύmicroηση του 1562 έγινε αντιγραφή ευαγγελίου στη βασιλική microονή του Οικονοmicroείου (икοнοмiοнъ) βλ P Uspenskij Putesestvie 272 Πορφ Ουσπένσκι όπ 54 N Παπαδηmicroητρίου όπ 261 3) Ενθύmicroηση του 1564 έγινε η αντιγραφή βίων αγίων από τον ιεροmicroόναχο Συmicroεών laquoεις την microονήν της υπεραγίας Θεοτόκου ονοmicroαζοmicroένην Οικονοmicroείονraquo (икοнοмiοнъ) βλ P Uspenskij Putesestvie 273 Πορφ Ουσπένσκι όπ 54 N Παπαδηmicroητρίου όπ 260 4) ενθύmicroηση του 1660 στον κώδικα 134 της microονής Ξηροποτάmicroου Αγίου Όρους α) φ1 laquo ἐσιναθρίθην τὸ ἰερὼν microοναστήρι(ον) τοῦ ἀγί(ου) ἐνδόξου microεγαλοmicroάρτηρος

∆ηmicroητρίου του ἐπονοmicroαζοmicroένου Εἰκονοmicroίουraquo Και φ 230β laquoτὸ παρῶν βηβλίων ὑπάρχει τοῦ αγιου

ενδόξου microεγαλοmicroάρτυροςraquo βλ Σ Καδάς Σηmicroειώmicroατα χειρογράφων των microονών του Αγίου Όρους Μονή Ξηροποτάmicroου Βυζαντινά 14 (1988) 307-381 327 5) επιγραφή χορού του 1740 laquoἐτελιόθι ο χορός του αγίου ∆ηmicroητρίου ι(=ή) εκονοmicroίου ΑΨΜraquo Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52 43 1) Βίος του οσίων Συmicroεών Ανυπόδητου και Μονοχίτωνα εκ Βαθυρέmicroατος Θ Χατζηmicroιχάλης Ο όσιος Συmicroεών ο ανυπόδητος και microονοχίτων (ιστορικόν αφήγηmicroα) εισαγωγή σχόλια Ι Σακελλίωνα Αθήναι 31994 170 laquoανεχώρησεν εις την ιεράν microονήν Οικονοmicroείον ή ορθότερον Κοmicroνηνείον κειmicroένην εις τους πρόποδας του Κισσάβουraquo Ι Σακελλίων Έξαρση οσίου Συmicroεών του ανυποδήτου Αθήνα 1971 29 laquoεις ένα microοναστήριον οπού είναι υποκάτω εις τον Κίσσαβον hellip microετονοmicroαζόmicroενον Οικονοmicroείον raquo (συναξάρι) 2) Βίος και πολιτεία του οσίου ∆αβίδ του εν Ευβοία ασκήσαντος έκδ Ιεράς microονής οσίου ∆αβίδ Ροβιές Ευβοίας 1988 laquomicroαθόντες το microοναστήριον του Οικονοmicroείουraquo Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 270 286 44 P Uspenskij Putesestvie 269 laquoKономнeumlraquo Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 53 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία κατά το έτος 1911 ΠΑΕ 1911 280 κε 289 45 Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος 40


των αναφορών είναι ότι εκφέρονται σε πτώση ονοmicroαστική lsquoΟικονοmicroείονrsquo (Κονοmicroειό) και όχι σε γενική lsquoτου Οικονοmicroείουrsquo47 Για την προέλευση του ονόmicroατος έχουν γίνει διάφορες προτάσεις οικονοmicroείον είναι ο χώρος διαφυλάξεως των προς νοmicroήν ενός ιερού ιδρύmicroατος48 η χρηστική αποθήκη microονής49 (ή ευαγές ίδρυmicroα50) που διοικεί ο οικονόmicroος51 ο έφορος των κτηmicroάτων microιας microονής - ιδρύmicroα- τος ο οποίος είναι πρώτος στην ιεραρχία των αξιωmicroάτων microετά τον ηγούmicroενο52 -γιrsquo αυτό κατά τον Χαρ Μπούρα η microονή microπορεί να νοείται ως αυτή laquoτου Οικονόmicroουraquo53 Πέραν αυτών είναι η ονοmicroασία οικισmicroού ή συνοικίας54 ή ακόmicroη και χωριού55 Προσπαθώντας να ερmicroηνεύσουν το ασυνήθιστο όνοmicroα ο Ζωσιmicroάς Εσφιγmicroενίτης δέχεται ότι ιδρυτής της microονής ήταν ένας οικονόmicroος56 ενώ ο Γιάννης Κορδάτος βρίσκει σχέση microε τον όρο lsquoοικονοmicroίαrsquo στην οποία δίνει τη σηmicroασία της βυζαντινής αυλικής ιδιοκτησίας57 Ο όρος lsquoοικονοmicroίαrsquo (ή πρόνοια) αναφέρεται στη microεγάλη ιδιοκτησία στην οποία ανήκει και η microο- ναστηριακή58 Ο Πορφύριος Uspenskij δέχεται ότι η microονή - φρούριο περιείχε laquoοικονοmicroική

46 Ευ Γιανγκάλη-Καραουλάνη Τέσσερα microετόχια της microονής του ∆ουσίκου στη Λάρισα Τύρναβο και Αγιά (1742-1812) Θεσσαλικό Ηmicroερολόγιο 50 (2006) 341-348 347-348 laquoπαπα Αὐξέντιος ἡγούmicroενος ἀ[π]ὸ τὸ

Οἰκονοmicroειὸ microοναστήριraquo 47 Για τον ίδιο λόγο η αναφορά του Θ Ζυγοmicroαλά θα πρέπει να είναι σε ονοmicroαστική και όχι γενική laquoΜονή Παναγίας Οικονοmicroείον λεγοmicroένηraquo [η microετοχή lsquoλεγοmicroένηrsquo συνάπτεται microε τη λ lsquoΟικονοmicroείονrsquo και όχι microε τη λ lsquoΠαναγίαςrsquo (λεγοmicroένη lsquomicroονή Παναγίας Οικονοmicroείουrsquo)] 48 Γ Σωτηρίου Βυζαντινά microνηmicroεία της Θεσσαλίας ΙΓ΄ και Ι∆΄αιώνος 2 Η microονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου παρά το Τσάγεζι (Κοmicroνήνειον-Κονοmicroειό) ΕΕΒΣ Ε΄ (1928) 348-375 355 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 262 49 Χ Μπούρας Η αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου Στοmicroίου (τ Τσάγεζι) ∆ΧΑΕ περ ∆΄ Κ∆΄ (2003) 145-161 145 microε αναφορά στον Du Cange Glossarium ad scriptores mediae et infimae graecitatis Lyon 1688 στ 1033 50 Το Οικονοmicroείον του Αγίου Γεωργίου των Μαγγάνων υπήρχε στον Αλmicroυρό το 1246 βλ έγγραφο του Μιχαήλ Β΄ υπέρ της microονής Μακρινιτίσσης Γ Κουλουράς Η περιοχή του Παγασητικού κατά τους microέσους χρόνους (∆΄-Ι∆΄αι) (διδ διατριβή) Ιωάννινα 1997 131 51 Ε Α Sophocles Greek Lexicon of the Roman and Βyzantine Periods (From BC 146 to AD 1100) II New York 796 J Darrouzegraves Recherches sur les οφφίκια de lrsquo eacuteglise byzantine Paris 1970 303-309 52 De Meester De monachiso statu juxta disciplinam byzantinam Vatican 1942 (λ oeconomus) 53 Χ Μπούρας Αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής Στοmicroίου 145 54 Χ Μπούρας Αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής Στοmicroίου 145 και σηmicro 7 microε αναφορά στο Οικονόmicroιον των βυζαντινών ανακτόρων (βλ R Janin Constantinople byzantine Deacuteveloppement urbain et repertoire topographique Paris 1964 119 221) Επίσης ο Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 355 αναφέρει τη συνοικία lsquoΟικονοmicroείονrsquo κοντά στην Αχειροποίητο της Θεσσαλονίκης βλ Ιωακείmicro Ιβηρίτου Ιωάν- νου Σταυρακίου Λόγος εις τα θαύmicroατα του αγίου ∆ηmicroητρίου Μακεδονικά 1 (1940) 331 364 στχ 6-8 55 Για το Οικονοmicroείο της Συληmicroβρίας Θράκης βλ F Miklosich - J Muumlller Acta et Diplomata medii aevi sacra et profana I 507 (1367) II 62 63 64 (1384) Α Σαmicroοθράκης Λεξικόν γεωγραφικόν και ιστορικόν της Θράκης Αθήναι 21963 387 P Lemerle - A Guillou - N Svoronos - D Papachryssantou Actes de Lavra IV Eacutetudes historiques - actes serbes complements et index Archives de lrsquo Athos XI Paris 1982 121-122 χάρτης 7 2) Βλ P Lemerle - A Guillou - N Svoronos Actes de Lavra III De 1329 a 1500 Archives de lrsquo Athos X Paris 1979 19 στχ 46 (1334) Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 355 Επιπροσθέτως καταγράφεται και ο τύπος lsquoΟικονοmicroέικαrsquo βλ D J Georgacas - W A McDonald Place Names of Southwest Peloponnesus Register and Indexes Athens 1967 219 56 Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52 57 Γ Κορδάτος Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς από τα αρχαία χρόνια ως τα σήmicroερα Αθήνα 1960 505-506 Εδώ βέβαια δεν τίθεται τέτοιο θέmicroα επειδή το υπό εξέταση οικονοmicroείο βρισκόταν εντός των ορίων της microονής 58 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 262 Για τον όρο lsquoοικονοmicroίαrsquo βλ Ν Σβορώνος Ιστορία του Ελληνικού Έθνους Θ΄ 70-72 Α Λαΐου - Θωmicroαδάκη Η αγροτική κοινωνία στην Ύστερη βυζαντινή εποχή Αθήνα 1987 69 192-193 Τρ Μανιάτη - Κοκκίνη Ο βυζαντινός θεσmicroός της lsquoπρονοίαςrsquo Συmicroβολή στη microελέτη του χαρακτήρα του Θεσσαλονίκη 1990 (διδ διατριβή) Τρ Μανιάτη - Κοκκίνη Πρόνοια-οικονοmicroία και


αποθήκη όπλωνraquo59 Ο P Magdalino διερωτάται αν το lsquoΟικονοmicroείονrsquo προήλθε από εξελ- ληνισmicroό της σλαβικής λέξεως Χάρmicroαινα της γνωστής microεσαιωνικής πολίχνης του Κισσά- βου60 Όλοι οι άλλοι ερευνητές δέχονται ότι η ονοmicroασία οφείλεται στην ύπαρξη σε απόσταση π 400 micro δυτικά της microονής του microικρού οικισmicroού που λεγόταν Οικονοmicroείο ή Κονοmicroειό61 το οποίο οι περιηγητές αν δεν το αγνοούν πάντως δεν το αναφέρουν (Καταγράφεται ακόmicroη microία παρόmicroοια τοποθεσία laquoΟικονοmicroίαraquo microεταξύ Καρίτσας και Αθανάτης πάνω από το ακρωτήριο ∆ερmicroατάς)62 Σύmicroφωνα microε έναν εκ των υστέρων υπολογισmicroό είχε περί τα εκατό σπίτια αλλά σήmicroερα δεν υπάρχουν ούτε θεmicroέλια επειδή στον χώρο αναπτύσσονται από δεκαετίες κασταναριά63 Έχει διατηρηθεί microόνον ο microεταβυζαντινός (microονόχωρος microε δικλινή στέγη) ναός της Παναγίας αφιερωmicroένος στη Ζωοδόχο Πηγή64 Υπήρχε ακόmicroη microία βρύση λεγόmicroενη lsquoτης ∆εληmicroαρίαςrsquo ή lsquoΚατράνιναςrsquo όπου έκαναν ευχές οι νιόπαντροι65 Φαίνεται ότι το νερό το πλέον χαρακτηριστικό στοιχείο του τόπου έδωσε ζωή στις τοπικές λατρευ- τικές συνήθειες και έθιmicroα σχετικά microε την Πηγή της ζωής Η δηmicroιουργία του οικισmicroού πλησίον της microονής οφείλεται ίσως στο ότι όπως σε πολλά microοναστήρια της Θεσσαλίας έτσι κι εδώ διέmicroεναν οι λαϊκοί που εργάζονταν στα κτήmicroατα της microονής66 ζώντας σε κάποια απόσταση από τους microοναχούς Σε πρόσφατη σχετικά εποχή υπήρχαν και άλλοι οικισmicroοί στην περιοχή microε ηmicroιmicroόνιmicroο χαρακτήρα (Καλύβια Κεγχριά Λάπατο)67 που είχαν κατοίκους ποιmicroένες ή υλοτόmicroους - καρβουνιάρηδες Συνήθης κατά- ληξη ήταν λόγω της microη παρουσίας microοναχών να αναπτυχθούν ολόκληρα χωριά γύρω από οmicroώνυmicroες microονές68 Στην περίπτωσή microας ήταν το οικονοmicroείο της microονής ευρισκόmicroενο προς την κατεύθυνση του λιmicroανιού του Τσάγεζι όπου γινόταν η συγκέντρωση των αγαθών από τα microετόχια της microονής Εφόσον η microονή λέγεται Οικονοmicroείον τουλάχιστον από τον 16ο αι ίσως σηmicroαίνει ότι ο οικισmicroός προϋπήρχε ή τουλάχιστον ήταν σύγχρονος της ανανεωmicroένης microονής -συmicroβατικά η ανανέωση υπολογίζεται στα 1492 κε Οι τουρκικές πηγές δίνουν πλήρη την

microοναχοί-λαϊκοί Η διεκδίκηση των οικονοmicroικών προνοmicroίων στη Μακεδονία (12ος-15ος αι) Βυζαντινά 21 (2000) 251-270 59 P Uspenskij Putesestvie 272 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54 60 P Magdalino History of Thessaly (1266-1393) Oxford 1996 96 61 Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία Βόλος 1880 222 εκδ Έλλα Λάρισα 31995 261 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 191-192 Γ Σωτηρίου Η microονή της Παναγίας και του αγίου ∆ηmicroητρίου 355 την θεωρεί ως laquomicroονή του Οικονοmicroείουraquo το οποίο δέχεται ως microεσαιωνική πόλη Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυ- microήσεις 4 8-9 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 146-147 62 Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία Βόλος 21894 σ 224 κ ε Το τοπωνύmicroιο σηmicroειώνει ο Fr Staumlhlin Thessalien 49 (Αρχαία Θεσσαλία 113) Η ίδια τοποθεσία καταγράφεται ως lsquoΚοmicroνηνάrsquo σε χάρτη της ΓΥΣ 150000 (προφανώς κατά το πρότυπο Οικονοmicroείον-Κοmicroνήνειον 63 Όταν είχα επισκεφθεί τον χώρο στις αρχές της δεκαετίας του 1970 διακρίνονταν ερείπια και ένας τοίχος 64 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 355 H απλή microορφή του ναού microπορεί να χρο- νολογηθεί ακόmicroη και στον 19ο αι όπως υπάρχει τέτοια παράδοση 65 Ν Κουκάρας Από το παρελθόν ο οικισmicroός Οικονοmicroείο Στοmicroίου εφηmicroερίδα laquoΕλευθερίαraquo Λάρισα 5-4-1987 σ 2 8 66 Για το θέmicroα βλ Α Λαΐου-Θωmicroαδάκη Η αγροτική κοινωνία όπ 67 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 16 68 ∆ Τσοποτός Γη και γεωργοί της Θεσσαλίας κατά την Τουρκοκρατίαν Αθήνα 21983 31-32 Πχ η Μακρινίτσα ο Άγιος Γεώργιος και ο Άγιος Λαυρέντιος στο Πήλιο [βλ Ν Γιαννόπουλος Αι παρά την ∆ηmicroητριάδα βυζαντιναί microοναί ΕΕΒΣ Α΄ (1924) 235-237 Α Βακαλόπουλος Ιστορία του Νέου Ελληνισmicroού Τουρκοκρατία (1453-1669) Β΄ Οι ιστορικές βάσεις της νεοελληνικής κοινωνίας και οικονοmicroίας Θεσσαλονίκη 21976 103-105] τα Ζαβλά- ν(τ)ια η Λοξάδα η Πόρτα Παναγιά κτλ Βλ και στα σχετικά λήmicromicroατα στους J Koder - F Hild Hellas und Thessalia Tabula Imperii Byzantini 1 Wien 1976


εικόνα της λειτουργίας και της παραγωγής κατά τον 16ο αι69 οπότε δικαιολογείται η ανά- πτυξη της microονής microέσα από την οικονοmicroική ευρωστία που παρουσιάζει70 Μία σοβαρή πιθα- νότητα θα microπορούσε να είναι -αλλά φυσικά δεν αποδεικνύεται- ο αριθmicroός των τριακοσίων microοναχών που αναφέρει ο Θεοδόσιος Ζυγοmicroαλάς να συmicroπεριλαmicroβάνει microαζί microε τους microονα- χούς και τους λαϊκούς παροίκους Τον 16ο αι microε βάση τα περιουσιακά στοιχεία όπως και τις κτιριακές εγκαταστάσεις της microονής οι microοναχοί δεν πρέπει να ξεπερνούσαν τους τριάντα71 δηλαδή το 110 του αριθmicroού που δίνει ο Ζυγοmicroαλάς Πάντως η όλη περιοχή microπορεί να χαρακτηρισθεί microοναστική microια και πάνω από το Οικονοmicroείο υπάρχει η ερειπωmicroένη microονή των αγίων Αποστόλων72 ή άλλα microικρότερα που δεν σώζονται σήmicroερα Η πλήρης παρακmicroή της microονής έγινε στο πρώτο τέταρτο του 19ου αι ∆εν microπορεί να ισχύει η υπόθεση του Γ Κορδάτου ότι η περιοχή εγκαταλείφθηκε ως ανήκουσα στον σουλτάνο κάτι που δεν ισχύει73 Το 1827 όταν πέθανε ο ηγούmicroενος Αυξέντιος δεν είχε microοναχούς74 Ο Πορφύριος Uspenskij (1854) βρήκε microόνον έναν75 Ο Α Meacuteziegraveres ως Γάλλος ίσως όχι τυχαία αναφέρει ότι η microονή Στοmicroίου ερηmicroώθηκε και λόγω laquoτου πολέmicroου της Ανεξαρτη- σίαςraquo76 Η πληροφορία του πρέπει να είναι σωστή επειδή είδαmicroε ότι στην Επανάσταση του 1821 συmicromicroετείχε η γειτονική Καρίτσα γεγονός που οι γαλλικές διπλωmicroατικές πηγές κατα- γράφουν ως πρόκληση σφαγών και καταστροφών στην Πιερία microέχρι τον Πηνειό σε απά- ντηση της δράσεως κλεφτών του Ολύmicroπου77 Λίγο αργότερα το 1831 κατέφυγε στη microονή ένας Κλέφτης ο Τάκας τον οποίο συνέλαβε ο Χασάν αγάς microε πεντακόσιους στρατιώτες78 Σύmicroφωνα microε microία τοπική παράδοση η εγκατάλειψη του χωριού Οικονοmicroείου έγινε και για έναν άλλον λόγο το ξέσπασmicroα λοιmicroικής ασθένειας79 Όmicroως η όψιmicroη ανάπτυξη όπως θα

69 Τον 16ο αι σύmicroφωνα microε τις τουρκικές πηγές η microονή (Άγιος ∆ηmicroήτριος) διέθετε την εξής περιουσία 1) Λασποχώρι ένα τσιφλίκι και ένας νερόmicroυλος microε χωράφια 2) Καρίτσα ένα αmicroπέλι δύο νερόmicroυλοι microία υδρο- κίνητη πρέσσα 3) ∆ιαβατό (βόρεια του Λασποχωρίου) δύο νερόmicroυλοι δύο πρέσσες 4) Θανάτου (Μελίβοια) χωράφι πέντε microύλοι τρία microαντάνια τέσσερα χωράφια αmicroπέλι Βλ Μ Kiel (συνεργασία ∆ηmicro Αγραφιώτη και Στ Γουλούλη) Επίσηmicroες τουρκικές πηγές για τη microοναστηριακή ζωή και τα microοναστήρια της Ανατολικής Θεσσαλίας κατά τον 16ο αιώνα Το κοινωνικό και οικονοmicroικό υπόβαθρο Βυζαντινός ∆όmicroος 13 (2002-2003) 69-100 88-91 Το ίδιο άρθρο δηmicroοσιεύθηκε microε αλλαγές στο ∆ Αγραφιώτης (επιmicroέλεια) Αγιά Ιστορικά - Αρχαιολο- γικά Πρακτικά του Α΄ Ιστορικού - Αρχαιολογικού Συνεδρίου για την Αγιά και την επαρχία της (3-4 4 1993) Αγιά Λαρίσης Πολιτιστικός Οργανισmicroός Κοινότητας Αγιάς 2002 225-276 70 Α Βακαλόπουλος Ιστορία του Νέου Ελληνισmicroού Β΄ 102-104 71 Μ Kiel Μοναστήρια της Ανατολικής Θεσσαλίας 91 72 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 363 Εικ 13 73 Γ Κορδάτος Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς 504 74 Βλ P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 laquoΤο 1827 πέθανε ο ηγούmicroενος Αυξέντιος επί ηγουmicroενείας του έφυγαν όλοι οι microοναχοί επειδή αυτός παραmicroελούσε κι εκείνους και τα οικήmicroατα raquo Ίσως ο Ρώσος περιηγητής είναι υπερβολικός επειδή τότε ήταν η περίοδος του Αγώνα Πάντως ο Αυξέντιος είχε πωλήσει στη microονή ∆ουσίκου το microετόχι της microονής Στοmicroίου στην Αγιά στις 4-1-1812 Βλ Ευ Γιανγκάλη-Καραουλάνη Τέσσερα microετόχια της microονής του ∆ουσίκου 347-348 75 Είναι ο ηγούmicroενος Ζαχαρίας που ζούσε στη microονή 54 χρόνια (δηλαδή από το 1800) P Uspenskij Putesestvie 273-275 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 53 56 57 Ν Παπαδηmicroητρίου Η επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 285 (όπου κατάλογος των microοναχών της microονής) 76 Α Meacuteziegraveres Meacutemoire 247 248 77 Αθ Καραθανάσης Νέες ειδήσεις για την επανάσταση του 1821 στην Πιερία 63-69 65-66 78 P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 79 Ν Κουκάρας Οικισmicroός Οικονοmicroείο 2 8 laquoΚατά όπως λένε οι παλιοί και microεταφέρεται από γενιά σε γενιά ο τόπος αυτός προσβλήθηκε από θανατηφόρα αρρώστια (χολέρα) που θέρισε τότε οmicroαδικά δεκάδες ανθρώπους Οι πιο πολλοί microετακινήθηκαν στην γειτονική Καρίτσα Μόλις όmicroως άρχισε να συγκροτείται το 1868 ο νέος οικισmicroός Τσάγεζι (Στόmicroιο) ήλθαν και εγκαταστάθηκαν microερικές οικονοmicroιώτικες οικογένειες από την Καρίτσα όπως οι Τσίτσικα - Βαζάκα - Τελπίζη κλπraquo Αναφέρεται επίσης microαρτυρία για Οικονοmicroιώτες από Σάmicroο και Μυτιλήνη laquoπου η ρίζα τους κρατούσε από το Οικονοmicroείο της Όσσαςraquo ενώ η εγκατάλειψη του οικισmicroού υπολογίζεται στα 1830-


δούmicroε στη συνέχεια του παραθαλάσσιου χωριού Τσάγεζι (Στόmicroιο) τον 19ο αι δίπλα στις εκβολές του Πηνειού συγχρονίζεται microε την παρακmicroή του Οικονοmicroείου Αυτό υπολογίζεται εmicroπειρικά ότι συνέβη στα microέσα της δεκαετίας του 186080 Έτσι η microετακίνηση των κατοίκων του στο Στόmicroιο θα έγινε εκούσια από ένα καθαρά αγροτικό microέρος προς ένα λιmicroανάκι αυτό της Φτέρης που όπως θα δούmicroε ήταν επίνειο της Καρίτσας81 και παρουσίαζε περισσότερες ευκαιρίες microεταπρατικής ενασχόλησης microέχρι και φιλοξενία λουοmicroένων82 Τη θέση αυτή ενισχύει και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος Αmicroβρόσιος Κασσάρας83 Η microονή Στοmicroίου δεν εξαρτάτο από το χωριό Οικονοmicroείο αλλά το περιείχε Στο σιγιλ- λιώδες γράmicromicroα του 1583 ο laquoεξ Αγχιάλουraquo πατριάρχης Ιερεmicroίας Β΄ ο Τρανός (1572 - 1595 σε τρεις περιόδους) πρώην microητροπολίτης Λαρίσης (1570 - 1572)84 ύστερα από παράκληση των microοναχών laquoπαραχώρησε ελευθερία και ανεξαρτησία υπό τον όρο να διατηρούν το κοι- νόβιο όπως προηγουmicroένως κατά το παράδειγmicroα του Αγίου Όρους να microνηmicroονεύουν τον αρχι- ερέα της επαρχίας τους (Πλαταmicroώνος) και να διατηρούν όσα δωρήθηκαν στη microονή ἔκπαλαιraquo (η λέξη καταγράφεται ελληνιστί)85 Στα τέλη του 19ου αι λόγω και της λειψανδρίας της λει- τουργούσε ως ενοριακή microονή και λεγόταν επιτοπίως lsquoΚαρυτζιώτικο microοναστήριrsquo86 Εξ αιτίας αυτού του γεγονότος φαίνεται να έχει λόγο στα πράγmicroατα της microονής ο προ- εστός της Καρίτσας ονόmicroατι Χατζή - Καmicroπέκος (Χατζή - Καmicroπέσης ή Χατζή - Καmicroπέζος) Ο Ανδρέας Καρκαβίτσας αναφέρει microια ενδιαφέρουσα ιστορία την οποία προφανώς έmicroαθε όταν συνέγραφε το γνωστό έργο του laquoΖητιάνοςraquo (1896)87 η υπόθεσή του διαδραmicroατίζεται στο κοντινό χωριό Νυχτερέmicroι88 ο γιος του Αλή πασά ο Βελής (διοικητής του σαντζακίου Τρικάλων στα 1804 - 1807 1812 - 1819) υποχρέωνε τους προεστούς των χωριών της περιοχής βορείως των Τεmicroπών να του παραδώσουν τη γη τους Μεταξύ αυτών ζήτησε το

1850 Κατά τον Χαρ Βόγια Καρύτσα 43 συνέβη το 1813 (την περίοδο που είχε ξεσπάσει πανώλης σε όλη τη Βαλκανική) όταν πολλοί Οικονοmicroιώτες κατέφυγαν στην Καρίτσα 80 Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος 40 laquoΠαρά την microονήν λέγεται ότι υπήρχε προ τριακονταετίας και το διαλυθέν χωρίον lsquoΟικονοmicroιόrsquoraquo Επίσης Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία Βόλος 1880 222 εκδ Έλλα Λάρισα 31995 146 laquorsquoΗρξατο δε ενταύθα από τινος χρόνου να γίνηται συνοικισmicroός τις και εκ των πέριξ raquo 81 Βλ στη συνέχεια στο κεφ 3 82 Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία 222 (3η εκδ 146) laquoπολλοί δε συνέρχονται εκ των θεσσαλικών χωρίων ενταύθα το θέρος όπως λουσθώσιν εις τα διαυγή ύδατα του θερmicroαϊκού κόλπουraquo 83 Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος 39-40 laquoΤσάγεζι Κώmicroη αλίmicroενος και νοσώδης κατοικουmicroένη νυν υπό εξήκοντα οικογενειών κατελθουσών εκ του ωριαίως από της παραλίας απέχοντος και επί των ανατολικών της Όσσης πλευρών κειmicroένου χωρίουraquo Το Τσάγεζι διακρίνεται από τη Σκάλα για την οποία σηmicroειώνει στα αναφερόmicroενα στο Λασποχώρι (όπ σ 39) laquo∆ύο δε ώρας κάτω του Λασποχωρίου ανα- τολικώς κείται επί της ακτής η εισέτι εξακολουθούσα να συνοικίζεται σκάλαraquo 84 Ν Γιαννόπουλος Επισκοπικοί κατάλογοι Θεσσαλίας Επετηρίς Φιλολογικού Συλλόγου Παρνασσός 10 (1914) 253-312 267 85 P Uspenskij Putesestvie 273 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 55-56 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 268 86 Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος 212 laquoη εν λόγω microονή microέχρις εσχάτων ανήκε εις την κατηγορίαν των ενοριακών λεγοmicroένων microοναστηρίων είτε διότι ως εκ γειτνιάσεως αυτής προς τα ρηθέντα χωρία (Τσάγεζι Καρύτσα) εθεωρείτο ως microονή ανήκουσα αποκλειστικώς εις τα χωρία ταύτα και εντεύθεν η προσωνυmicroία lsquoΚαρυτζιώτικο Μοναστήριrsquoraquo 87 Λ Πολίτης Ιστορία της Νεοελληνικής λογοτεχνίας ΜΙΕΤ Αθήνα 2004 207 88 Π ∆ Μαστροδηmicroήτρης Ο Ζητιάνος του Καρκαβίτσα εισαγωγή - κείmicroενο - γλωσσάριο Εκδ Κανάκη Ερmicroη- νευτικές Εκδόσεις Νεοελληνικών Κειmicroένων Αθήνα 1996 Ανδρέας Καρκαβίτσας Τα Άπαντα τυπωmicroένα - σκόρπια - ανέκδοτα αναστύλωσε και έκρινε Γ Βαλέτας τοmicro 2 εκδ οίκος Γιοβάνης Αθήναι 1973 (1η έκδ 1897)


Κονοmicroιό από τον προεστό Χατζή - Καmicroπέκο89 Πράγmicroατι η παρουσία του Βελή στα 1817 επιβεβαιώνεται από τον Πορφύριο Uspenskij σε σηmicroείωση χειρογράφου της microονής90 Ο Θεόδωρος Χατζηmicroιχάλης λόγιος της Αγιάς αναφέρει ότι ο Βελή - πασάς lsquoεπάτησεrsquo δηλαδή έκανε περιοδεία στον Κίσσαβο το 181691 και τελικά θανάτωσε τον Χατζη - Καmicroπέση που ήταν κοτζάmicroπασης της Καρίτσας92 Ο Βελής απέκτησε στην περιοχή Στοmicroίου microερικά τσι- φλίκια ΄Εγανη Πυργιωτός Μουχταρέmicroη (Νυχτερέmicroι) Λασποχώρι το Μπέη (τσιφλίκ) ενώ σε άλλο κατάστιχο αναφέρεται η Ράψανη - Πυργιωτός - Μουχτερέmicroη93 Ίχνη της αυταρχικής παρουσίας του στην περιοχή άφησε microε την απόκτηση του προαναφερθέντος τσιφλικιού του Μπέη (microεταξύ Οmicroολίου και Στοmicroίου) επιβάλλοντας αγγαρεία στους κατοίκους των γύρω χωριών (ενθύmicroηση της 10-6-1809)94 τίποτα όmicroως περισσότερο Εποmicroένως είναι άγνωστο σε τι ακριβώς αναφέρεται η διήγηση του Καρκαβίτσα ο οποίος διασκευάζει ότι είχε ακούσει Η microονή Στοmicroίου περιέχοντας το Οικονοmicroείον προσέλαβε κατά συνεκδοχήν το ίδιο όνο- microα ∆εν ανήκε ούτε έλαβε το όνοmicroα από το παρακείmicroενο χωριό το οποίο ήταν ενταγmicroένο στην εσωτερική ζωή της Η ονοmicroατοθεσία της ως laquoΠαναγίας του Οικονοmicroείουraquo πέρα από το ζήτηmicroα της αφιέρωσής της τη στιγmicroή που αγνοείται η κυρίαρχη την ίδια περίοδο τιmicroή του αγίου ∆ηmicroητρίου κρίνεται ανεπιτυχής επειδή ως παραγωγική microονάδα η microονή ήταν ή ίδια το Οικονοmicroείον και όχι lsquoη microονή του Οικονοmicroείουrsquo (γενική προσδιοριστική ή κτητική)95 3 Η ονοmicroασία laquomicroονή του Λυκοστοmicroίουraquo λιmicroάνι του Πηνειού - Καρίτσα Η laquoιερά Μονή Λυκοστοmicroίουraquo microαρτυρείται σε microία και microοναδική βυζαντινή πηγή η οποία καταγράφεται σε σηmicroείωση του έτους 1337 στον κώδικα 1080 (microηναίο Οκτωβρίου) της

89 Π ∆ Μαστροδηmicroήτρης όπ 101 laquoΚαι το Κονοmicroιό το πλούσιο microοναστήρι των Κοmicroνηνών που κρέmicroετrsquo επάνω από το Τσάγεζι επόθησεν ο Βελής κrsquo έστειλε χτίστες να του κάmicroουν κονάκι Αλλrsquo ο Χατζή Καmicroπέκος ο προεστώς επήγε κι έδιωξε τους χτίστες Αλλά το microοναστήρι microε τα κρύα νερά και τα δάση και τα πλούσια microετόχια δεν επατήθηκεraquo Βλ Α Καρκαβίτσας όπ 423 Πάντως η microονή διοικητικώς εξηρτάτο για ένα διάστηmicroα (18ος αι) από τον ζαπτιέ της Ραψάνης βλ Γ Κορδάτος Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς 506 (σε σχόλια της επι- γραφής της βρύσης laquoἔτος 1759 ἐκτήσθη ἡ ὡρέα βρύσι διά ἐξώδου τοῦ ενδοξωτάτου καί πωλιχρονεmicroέ[νου] καπετά[ν] ἀγά ζα[micro]πίτη τίς Ραψάνης κέ τοῦ Πηργητοῦraquo Βλ και Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 354 σηmicro 3 90 P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 laquo26-6-1817 ο βεζύρης Βελή Πασάς γιος του άγριου Πασά των Ιωαννίνων Αλή παρέmicroεινε για 8 ηmicroέρες και αγόρασε ένα πλοιάριο για 204 κιοσέλκα δηλ 102000 πιάστραraquo 91 ∆ Αγραφιώτης Α Ο Αετόλοφος (∆έσιανη) και το Βαθύρεmicroα της Αγιάς Β Σχόλια - επιmicroέλεια στο χειρόγραφο του Θεοδώρου Χατζηmicroιχάλη lsquoΤο συmicroπόσιον του σατράπουrsquo (του Βελή πασά) Θεσσαλικό Ηmicroερολόγιο 10 (1986) 17-74 60 92 Τ Αρχείο Αγιάς Αρχείο Θεοδώρου Χατζηmicroιχάλη φάκελος 2 014911 πρόχειρο Σηmicroειωmicroατάριο σ 40 1906 laquoΧατζή-Χαmicroπέσης Κοτζάmicroπασης της Καρύτσας υποβληθείς εις βασανιστήρια επί δύο έτη διότι ηρνείτο να υπογράψει το (κενό) δυνάmicroει του οποίου η Καρύτσα ήθελεν αφεύκτως περιέλθει εις την κατοχήν του Βελή - πασά Απέθανεν εν microέσω των βασάνων Άγνωστος ο τόπος της τελευτής του Σώζονται λείψανα της οικίας τουraquo Παρόmicroοια άποψη περιέχει προφορική microαρτυρία του Αστερίου Τσιάρα Πως έγινε το Τσάγεζι Πανθεσσαλικά Γράmicromicroατα τοmicro 4 τευχ 38-39 (1979) 533-536 laquoΑντώνης Χατζη-Καmicroπέζος της οικογένειας Μαντζούφα στον οποίο ο Βελής ζήτησε να του πωλήσει την περιοχή της Καρίτσας και τελικά τον κρέmicroασε στον πλάτανο του Κα- ζιάζηraquo 93 Ι Γιαννόπουλος Τα τσιφλίκια του Βελή πασά υιού του Αλή πασά Μνήmicroων 2 (1972) 135-158 143 148 156 94 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 29 Κ Σπανός Γεγονότα στην Καρίτσα κατά την περίοδο 1809-1828 37-38 95 Στο άρθρο Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 53-63 microε σχόλια δικά microου (βλ σηmicro 41) ο τίτλος αποδόθηκε microε πρωτοβουλία του εκδότη του περιοδικού κ Κ Σπανού και όχι δική microου Πρβλ και Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 4 18-19 Αθ Αγγελόπουλος Κληρονοmicroία 122 (1980) 471-474 472


Μονής Λαύρας Αγίου Όρους96 Η Ν Παπαδηmicroητρίου τη συσχετίζει microε τη microονή Στοmicroίου97 αλλά εmicroφανώς παίρνει θέση και ο Αθ Παπαζώτος98 προτείνοντας τον όρο lsquomicroονή Λυκο- στοmicroίουrsquo ως βυζαντινή ονοmicroασία της microονής αντί αυτής lsquoτου Τσάγεζιrsquo Πάντως δεν είναι δεδοmicroένο ότι όντως αποδίδεται στη microονή Στοmicroίου επειδή στην περιοχή υπήρχαν όπως θα δούmicroε και άλλα microοναστήρια Το Λυκοστόmicroιον κατά τη βυζαντινή εποχή εντοπίζεται στην περιοχή των Τεmicroπών99 Το όνοmicroα αποδίδει πρώτα οχυρή θέση και microετά επαρχιακή πολίχνη100 αν και εδώ υπήρχε η έδρα οmicroώνυmicroης επισκοπής όπως αναφέρεται στα Τακτικά laquoΛυκοστοmicroίου ἤτοι θεσσαλικῶν Τεmicroπῶνraquo101 Αυτή η ονοmicroασία αποδίδεται και στον Πηνειό ποταmicroό επειδή προφανώς διήρ- χετο ή είχε τις εκβολές του κοντά στη θέση (οικισmicroό) Λυκοστόmicroιο102 Με το ίδιο όνοmicroα στα τουρκικά λεγόταν ο Πηνειός (Κιοστέmicro103 ή Λυκοστούmicro - Κοστούmicro104) αφού η ονοmicroασία Σαλαmicroπριάς είχε επιβληθεί στους κατοίκους της εσωτερικής πεδινής (δηλαδή προ των Τεmicroπών) Θεσσαλίας105 Αν και υπήρξαν διάφορες προτάσεις (N Γεωργιάδης Ν Βέης Fr Staumlhlin Α Βακαλόπουλος Ι Κακριδής Th Tafel κα) που έφερναν τον οικισmicroό που συν- δέεται microε το Λυκοστόmicroιο εντός της κοιλάδας των Τεmicroπών ή και νοτιότερα106 σύmicroφωνα microε άποψη του L Heuzey το Λυκοστόmicroιο ως έδρα της επισκοπής βρισκόταν βορείως των

96 Σπυρίδωνος Λαυριώτου Σ Ευστρατιάδου Κατάλογος των κωδίκων της Μεγίστης Λαύρας της εν Αγίω Όρει Paris 1925 167 M Vogel - V Gardthausen Die griechischen Schreiber des Mittelalters und der Renaissance Leipzig 1909 Hildesheim 1966 52 laquo᾿Ετελειώθη ἡ παροῦσα βίβλος διὰ χειρὸς κἀmicroοῦ ἁmicroαρτωλοῦ

Βαρθολοmicroαίου τοῦ τάλα ἐξ ἐπιταγῆς Νήφωνος ῾Ιεροmicroονάχου καὶ προeσταmicroένου τῆς καθ᾿ ἡmicroᾶς ἱερᾶς

microονῆς Λυκοστοmicroίου raquo Βλ P Magdalino History of Thessaly 97 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 115 Ενδιαφέρον αποκτά το γεγονός ότι τον τίτλο της microονής δίνουν οι ίδιοι οι microοναχοί της 97 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 115 286 98 Θ Παπαζώτος Η microονή Ακαπνίου - Ο ναός του προφήτη Ηλία Θεσσαλονικέων Πόλις 2 (1997) 57-58 ο οποίος θεωρεί τη βυζαντινή microονή του Στοmicroίου ως microονή Λυκοστοmicroίου Th Papazotos The Identification of the Church of lsquoProfitis Eliasrsquo in Thessaloniki DOP 45 (1991) 121-127 99 Fr Staumlhlin Thessalien 13 36 (Αρχαία Θεσσαλία 61 σηmicro 60) J Koder F Hild Hellas und Thessalia 208 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 110 κε Απαντά για πρώτη φορά στο Λεξικό του Φωτίου (9ος αι) το οποίο laquoπροσπεφώνηται Θωmicroᾷ πρωτοσπαθαρίῳ καὶ ἄρχοντι Λυκοστοmicroίουraquo [Photii Patriarchae Lexicon I ed Chr Theocharides Berlin - New York 1982 σ 3] χωρίς όmicroως να διευκρινίζεται αν αφορά στο Λυκοστόmicroιο των Τεmicroπών ή άλλη τοποθεσία Βλ Ν Παπαδηmicroητρίου όπ 111 όπου βιβλιογραφία Απαντά επίσης στην Άννα Κοmicroνηνή Αλεξιάς έκδ Leib ΙΙ 27 στχ 1-2 και άλλες πηγές (Βλ Ν Παπαδηmicroητρίου όπ 111-112 κε) Πρβλ και P Magdalino History of Thessaly 97 100 Ιωάννης Καντακουζηνός Ιστορία έκδ Βόννης (1828) 1 473-474 laquoΛυκόστοmicroον πολίσmicroατα raquo Ιωάννης Καντακουζηνός Ιστορία έκδ Βόννης (1832) 3 130 (πολίχνιον) Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 114-115 101 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 130 κε 102 Άννα Κοmicroνηνή Αλεξιάς έκδ Leib ΙΙ 29 στ 16-23 31 στ 20-29 laquoποταmicroοῦ τοῦ Σαλαβρία τοῦτο

γὰρ πολλάκις ἔλεγε βαρβαρίζων τὸ Λυκοστόmicroιονraquo Επίσης απαντά στον Άραβα γεωγράφο Ιντρισί βλ Η Bresc - A Nef Idricircsicirc La premiegravere geacuteographie de lrsquo Occident Paris 1999 408 laquoLa riviegravere Liqstumi (Pinios)

passe dans le voisinage de Larissa κτλ Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 62 P A Jaubert La geacuteographie drsquo Edrisi Traduite de lrsquo arabe drsquo apregraves deux manuscrits de la Bibliothegraveque Nationale Paris 1836-1840 Amsterdam 1975 294 296 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 112 - 114 103 Ιω Οικονόmicroος - Λαρισσαίος ΙΙ Ιστορική τοπογραφία ενός microέρους της Θεσσαλίας - 1817 Εισαγωγή - φροντίδα Μ Μ Παπαϊωάννου Αθήνα 1989 150 Ιω Οικονόmicroος - Λογιώτατος Ιστορική τοπογραφία της τωρινής Θεσσα- λίας εισαγωγή - σχόλια - επιmicroέλεια Κ Σπανός Λάρισα 2005 34-35 104 Fr Staumlhlin Thessalien 36 (Αρχαία Θεσσαλία 61 σηmicro 60) 105 Για την ονοmicroασία laquoΣαλαmicroπριάςraquo βλ Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 61-63 όπου αναφορές για την προ- έλευση της ονοmicroασίας 106 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 119 κε όπου βιβλιογραφία


Τεmicroπών στη θέση της αρχαίας Φίλας107 Το Λυκοστόmicroιο ως οικισmicroός σχετιζόταν microε τη θα- λασσα και για έναν άλλο λόγο Υπήρχαν αλυκές γνωστές σε πηγές του 14ου αι ως laquoτου Λυκοστοmicroίου108raquo οι οποίες διατηρήθηκαν microέχρι και την Τουρκοκρατία109 Η παρουσία ενός οικισmicroού microπροστά στην κοιλάδα των Τεmicroπών microπορεί να σήmicroαινε αρχή του περάσmicroατος lsquoστο στόmicroα του Λύκουrsquo όπως το εννοούσε όmicroως ένας λόγιος (πχ η Άννα Κοmicroνηνή)110 Επειδή δεν έχει αποδειχθεί microε αρχαιολογικά - επιγραφικά ευρήmicroατα ύπαρξη πόλεως microε το όνοmicroα Λυκοστόmicroιο θα πρέπει να εξετασθεί και το ενδεχόmicroενο η έδρα της επισκοπής Λυκοστοmicroίου να ήταν σε οικισmicroό που είχε άλλο όνοmicroα δεδοmicroένου ότι είναι τοπωνύmicroιο που απαντά και σε άλλα τρία microέρη111 Αν το Λυκοστόmicroιο αποτελεί λόγιο -δηλαδή πλαστό- όνο- microα που επιβλήθηκε από τη κεντρική διοίκηση για τα Τέmicroπη και τον υπάρχοντα οικισmicroό τους θα πρέπει ίσως να αναζητήσουmicroε ένα λαϊκό όνοmicroα Τέτοιοι οικισmicroοί υπήρχαν στην πε- ριοχή όπως ο υστεροβυζαντινός οικισmicroός που βρισκόταν κοντά στη γέφυρα του Πηνειού αmicroέσως microετά τα Τέmicroπη και είχε την ονοmicroασία laquo∆ιαβατόraquo (η οποία απέδιδε τον χώρο (πέ- ρασmicroα διάβαση) Στο τουρκικό κατάστιχο του 145455 αναφέρεται ως Dijavata112 Το ∆ιαβατό σήmicroερα εντοπίζεται ως εγκαταλειmicromicroένος οικισmicroός στους πρόποδες microεταξύ Αιγά- νης και Πυργετού113 δεσπόζοντας στον κάmicroπο και σε όσους διέmicroεναν ιδίως κοντά στη γέ- φυρα (διάβαση) του Πηνειού Οmicroοίως έχει εντοπισθεί άλλος οικισmicroός ακριβώς απέναντι στο Οmicroόλιο - Λασποχώρι (θέση Παλαιοκλήσι στην έξοδο της Χαράδρας laquoΜέγας Λάκκοςraquo)114 Ο Άραβας γεωγράφος Μuhammad al Idricircsicirc (1164) δηλώνει ότι ο laquoποταmicroός του Λυκοστοmicroίουraquo (Liqstumi στην αναθεωρηmicroένη έκδοση της Annliese Nef115) είχε τις εκβολές στη ακτή της Kharista116 ή της Karitza117 Η πληροφορία αυτή έχει εκτιmicroηθεί ότι αφορά στη

107 L Heuzey Le mont Olympe et lrsquo Acarnanie Paris 1860 85-86 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 119 Πάντως η Φίλα τοποθετείται τώρα στην περιοχή της Αιγάνης βλ πιο πάνω σηmicro 12 108 Από τα τέλη του 1348 έγιναν κάτοχοι οι Σέρβοι και γιrsquo αυτό ποσότητες αλατιού χαρίζονται σε microονές της ∆υτικής Θεσσαλίας βλ Γ Σούλης Η πρώτη περίοδος της Σερβοκρατίας εν Θεσσαλία (1348-1350) Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών Κ΄ (1950) 56 κε Τα κείmicroενα είναι τα εξής 1) Χρυσόβουλλο του Στεφάνου ∆ουσάν προς τη microονή Λυκουσάδος του 1348 βλ J Radonić Fontes Rerum Slavorum Medionalium series sexta Fontes linqua graeca conscripti 1 Belgradi 1936 158 2) Χρυσόβουλλο του Συmicroεών προς τη microονή Ζαβλαντίων του 1359 βλ Ν Βέης Σερβικά και βυζαντιακά γράmicromicroατα Μετεώρου Βυζαντίς Β΄ 1911-12 79 στχ 91 3) Βίος του αγίου Αθανασίου Μετεωρίτου laquo ἦν διακονῶν τῷ πατρί καὶ ἐνταῦθα ἕως τοῦ Λυκοστοmicroίου διὰ

ἅλατος χρείανraquo Ν Βέης Συmicroβολή εις την ιστορίαν των microονών των Μετεώρων Βυζαντίς 1 (1909) 256 ∆ Σοφιανός Ο συντάκτης του Βίου του οσίου Αθανασίου του Μετεωρίτη Τρικαλινά 16 (1996) 51 (sect 43) Βλ και Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 69 N Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 115 116 120 η οποία τις τοποθετεί σωστά στο Στόmicroιο Οι J Koder F Hild Hellas und Thessalia 207 τοποθετούν τις αλυκές στο Λυκοστόmicroιο της περιοχής των Μετεώρων 109 Ι Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία 196 (2η έκδ σ 114) Ζωσιmicroάς ∆΄ 377 Ιω Οικονόmicroου 197 110 Αλεξιάς έκδ B Leib II 29 στ 16-23) laquo Λυκοστόmicroιον ὅτι τὸν Ἀλέξιον εἰς Λύκου στόmicroα ἐνέβαλον raquo 111 1) Στις εκβολές του ∆ούναβη 2) microεταξύ Φωκίδος και Λοκρίδος 3) πλησίον των Σταγών (Καλαmicroπάκας) Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 110 όπου βιβλιογραφία 112 Μ Delilbaşı - M Arikan Hicricirc 859 terihli sucircret-i defter-i sancak-ı Tirhala I Tuumlrk Tarih Kurumu Ankara 2001 141 (f 222b όπου εκφέρεται microαζί microε τα Αmicroπελάκια) Βλ και Μ Kiel Μοναστηριακή ζωή και microοναστήρια στην ανατολική Θεσσαλία 82 113 Βλ Ν Νικονάνος Πυργετός Α∆ 27 (1972) Β2 Χρονικά 429-430 114 Στ Σδρόλια Η πορεία του Αλεξίου Κοmicroνηνού το 1083 στη Θεσσαλία Τα νέα ευρήmicroατα στον Κίσσαβο και το Μαυροβούνι Αρχαιολογικό έργο Θεσσαλίας και Στερεάς Ελλάδας Πρακτικά επιστηmicroονικής συνάντησης Βόλος 272-232003 Υπουργείο Πολιτισmicroού - Πανεπιστήmicroιο Θεσσαλίας τόmicroος 1 Βόλος 2006 403-419 404 σηmicro 7 115 Η Bresc - A Nef Idricircsicirc 408 laquoLa riviegravere Liqstumi (Pinios) passe dans le voisinage de Larissahellipraquo κτλ 116 P A Jaubert La geacuteographie drsquo Edrisi Paris 1836-1840 Amsterdam 1975 294 296 laquola riviegravere de Lykostomi se jette dans la mer de Kharista raquo Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 112 - 113


σηmicroερινή Καρίτσα118 (gorica=microικρό βουνό)119 παρά το γεγονός ότι το ίδιο τοπωνύmicroιο απο- δίδει και την Κάρυστο της Εύβοιας120 Το σηmicroερινό χωριό Καρίτσα σε υψοmicro 300 - 400 micromicro έχει αρχαιότερο τεκmicroήριο την παρουσία του ναού του αγίου Παντελεήmicroονα (1642) στη θέση Ράχη Σύmicroφωνα όmicroως microε την τοπική παράδοση δηmicroιουργήθηκε microε microετακίνηση των κατοίκων από οικισmicroό που υπήρχε πιο χαmicroηλά και δυτικά δηλαδή προς τις εκβολές του Πηνειού στη θέση Παλαιοχώρι121 περίπου 1500 micro από την Καρίτσα αλλά και από microια άλλη θέση γνωστή σήmicroερα ως lsquoΚεραmicroαριόrsquo (από τα επιφανειακά κεραmicroίδια του αρχαιολογικού χώρου) ευρι- σκόmicroενη κοντά στον Παλαιόπυργο Στοmicroίου122 Στην Καρίτσα εντοπίσθηκαν συνολικά έξι τέτοιες θέσεις κατά microήκος της παράλιας διαδροmicroής και τρία βυζαντινά κτίσmicroατα (οι δύο ναοί)123 Η παράδοση αυτή επιβεβαιώνοντας τον Idricircsicirc φέρνει πιο κοντά την Καρίτσα (Gorica) στις εκβολές του Πηνειού σχεδόν κάτω από τη microονή Αγίου ∆ηmicroητρίου Η βυζαντινή Καρίτσα ελέγχει τον ζωτικό χώρο της οδού που ξεκινούσε από τα Τέmicroπη και κατέληγε στον κάmicroπο της Αγιάς όπως και το λιmicroάνι των εκβολών του Πηνειού microε την τεράστια σηmicroασία του Για τον ίδιο λόγο στη υστεροβυζαντινή εποχή αναπτύχθηκε κοντά στις εκβολές του Πηνειού η microονή του αγίου Νικολάου που εξελίχθηκε σε βιώσιmicroο κέντρο laquoαπό τα αγαθά της θάλασσαςraquo (προφανώς εmicroπόριο αλιεία αλάτι)124 Τι απέγινε αυτή η microονή είναι άγνωστο Πάντως ίσως δεν είναι τυχαίο που ο κεντρικός ναός του χωριού Τσάγεζι - Στοmicroίου είναι αφιερωmicroένος εις τον άγιο Νικόλαο και εγκαινιάστηκε το 1878 27 Ιουνίου125 Το χωριό Τσάγεζι αναπτύχθηκε ως επίνειο της Καρίτσας microόλις τον 19ο αι126 Οι πρώτοι κάτοικοι προέρχονταν από τα πέριξ (Οικονοmicroείο και Καρίτσα)127 Μέχρι και τον 20ο αιώνα εξυπηρετούσε τη συγκοινωνία και το εmicroπόριο microέσω θαλάσσης microε την Μακεδονία διαθέ- τοντας τελωνείο ήδη επί τουρκοκρατίας128 Μετά το 1881 πάλι εδώ ήταν το τελευταίο προς βορράν τελωνείο του ελληνικού βασιλείου129 Γιrsquo αυτό χρησιmicroοποιήθηκε κατά την περίοδο του Μακεδονικού Αγώνα (1904 - 1908)130

117 Η Bresc - A Nef Idricircsicirc 408 laquoLa riviegravere Liqstumi (Pinios) passe dans le voisinage de Larissa hellip de

Larissa agrave la localiteacute cocirctiegravere de Karitza trente (milles) hellip la riviegravere de Liqstumi (Pinios) qui se jette dans la

mer entre Karitza et Athenes hellipraquo 118 Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 81 J Koder - F Hild Hellas und Thessalia 182 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 8 119 Μ Vasmer Die Slaven in Griechenland Berlin 1941 (Leipzig 1970) 100 120 J Koder - F Hild Hellas und Thessalia 183 Βλ Η Bresc - A Nef Idricircsicirc 409 η οποία απέχει από την Αθήνα εξήντα microίλια laquosur la cocircteraquo και γενικά αναφέρεται στην Εύβοια 121 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 8 122 Χ ∆ Βόγιας Καρύτσα 41-42 112 123 Στ Σδρόλια Η πορεία του Αλεξίου Κοmicroνηνού το 1083 στη Θεσσαλία 405 124 Βλ πιο κάτω κεφ 4 125 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 41 laquo1878 ᾿Ιουνίου 27 σηmicroειόνω ὄτι εἰς τὸ Τσιάγαζι ἔγιναν τά ἅγια ἐγγαίνια εἰς τὴν νέαν ἐκκλησίαν τῆς δια microονής τοῦ ῾Αγίου Νικολάου raquo (στο Μηναίον Ιουνίου έκδ Βενετίας 1769 από τον ναό του Tαξιάρχη Καρίτσας) 126 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 7 16 41 Η οικοδοmicroή του πρώτου σπιτιού υπολογίζεται στα 1868 Βλ Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 14 ∆εν ξέρουmicroε όmicroως κατά πόσο microπορεί να ελεγχθεί κάτι τέτοιο 127 Για τους κατοίκους προερχόmicroενους από το Οικονοmicroείο βλ πιο πριν κεφ 2 Επίσης και οι προερχόmicroενοι από Καρίτσα εκτός του ότι ήταν ναυτικοί δεν είχαν άλλες ασχολίες από αγροτικές εργασίες (ξυλεία αγροτικά προϊόντα) Βλ W Μ Leake Travels in Northern Greece IV London 1835 (Amsterdam 1967) 415 128 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 9 (microε αναφορά στον περιηγητή P Lycas 1706) 15 16 26 Επίσης Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών 377 129 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 9 130 Βλ D Dakin Μακεδονικός αγώνας Εκδοτική Αθήνα 1985 87 125 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 15-16


Οι περιηγητές και συγγραφείς του 19ου αι αναφέρουν την ονοmicroασία του λιmicroανιού ως Φτέρη (Fteri για τους αλλοδαπούς)131 θέση που σήmicroερα λόγω των προσχώσεων του ποτα- microού βρίσκεται κάπου δύο χιλιόmicroετρα πίσω από τη σηmicroερινή κοίτη Αντίθετα στον 18ο αι ο περιηγητής R Pococke (1740) το αποκαλεί λιmicroάνι της Καρίτσας και αναφέρει την ύπαρξη δροmicroολογίου από θαλάσσης από Θεσσαλονίκη microέχρι Τσάγεζι132 Ανάλογο δροmicroολόγιο από Θεσσαλονίκη - Πλαταmicroώνα - σκάλα Καρίτσας (εδώ δεν λέγεται Φτέρη) microε Καριτσιώτη πλοίαρχο είχε κάνει και ο P Lycas (1706)133 Γύρω στο 1930 οι Καριτσιώτες και Τσαγεζιώ- τες είχαν περί τα σαράντα πλοιάρια134 Ήταν το επίνειο πρώτα της κοντινής Καρίτσας και microετά των Αmicroπελακίων της Αγιάς ή ακόmicroη και της Λαρίσης135 Η οικονοmicroία ενός microεγάλου τmicroήmicroατος του Κάτω Ολύmicroπου όπως και της Άνω Όσσας είχε άmicroεση σχέση microε την Καρίτσα και το λιmicroάνι της Ο πλούτος των Αmicroπελακίων ακόmicroη και της Αγιάς περνούσε από το λιmicroάνι των εκβολών Ο Ν Γεωργιάδης διαβλέπει ότι το Τσάγεζι microπορούσε να συναγωνισθεί τον Βόλο τον microοναδικό λιmicroένα της Θεσσαλίας136 Η αξία του ίσως ξεπερνούσε τις φυσικές δυνατότητές του λόγω του ότι στην περιοχή δεν υπήρχε άλλο λιmicroάνι εκτός του Πλαταmicroώνα και του κάστρου στη θέση Καστρί-Λουτρό Το άλλο αξιόλογο λιmicroάνι της περιοχής στη νεώτερη εποχή βρισκόταν στην περιοχή του Σκιαθά Αγιοκάmicroπου137 ενώ υπήρχε microία lsquoσκάλαrsquo της microονής αγίου Ιωάννου Θεολόγου στη Μελί- βοια138 Εκεί όmicroως αναπτύσσονται άλλοι οικισmicroοί και microονές139 Η microονή ευρισκόmicroενη πολύ κοντά στο λιmicroάνι σαν σε απόκεντρο κέντρο αποτελούσε microέρος της οικονοmicroίας microιας ολόκληρης περιοχής Καρίτσα Οικονοmicroείο και Τσάγεζι συγκρο-τούσαν ένα ενιαίο πληθυσmicroιακό και οικονοmicroικό σύνολο Το οδικό και θαλάσσιο δίκτυο συνέβαλε στην ανανέωση του έmicroψυχου υλικού της microονής (πχ εδώ έρχονται ο Συmicroεών Ανυπόδητος και ο ∆αβίδ Ευβοίας) αλλά και τη γενική εξωτερική εικόνα της

131 Bλ W Μ Leake Travells in Northern Greece IV 415 (1809) Ιω Οικονόmicroος - Λαρισσαίος ΙΙ Ιστορική τοπογραφία 197 Ιω Οικονόmicroος - Λογιώτατος Ιστορική τοπογραφία της τωρινής Θεσσαλίας 148-149 laquoέχει microόνον καλοκαιρινόν καραβοστάσι εις την Φτέρην όπου άλλοτε ήτον καλόν λιmicroάνι microέσα εις το στόmicroα του ποταmicroού εις microέρος ονοmicroαζόmicroενον Γιβάριαraquo (1817) Ιω Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία 113-114 (α΄ έκδ 196) Α Meacuteziegraveres Meacutemoire 243 (1851) N Γεωργιάδης Θεσσαλία 223 (3η εκδ 146) (1880) Πρβλ Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 6-7 12 Για τη Φτέρη του Αγίου Όρους βλ Γ Σmicroυρνάκης Το Άγιον Όρος εκδ Πανσέληνος Καρυές Αγίου Όρους 1988 (1903) σ 582 132 R Pococke Στη Θεσσαλία του 1740 Θεσσαλικό Ηmicroερολόγιο 27 (1995) 283-284 laquoΟ δρόmicroος από τη Θεσσα- λονίκη για τη Λάρισα είναι επικίνδυνος και δύσβατος Γιrsquo αυτό και οι ταξιδιώτες από τη Θεσσαλονίκη επιβι- βάζονται σε πλοία και αποβιβάζονται στο θεσσαλικό λιmicroάνι της Καρίτσαςraquo 133 Κ Σπανός Η Θεσσαλία του 1706 κατά τον γάλλο περιηγητή Πωλ Λυκάς Εφηmicroερίδα Λαρίσης laquoΕλευθερίαraquo φ 16-6-1977 σ 4 K Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 9 laquo∆εν θέλησα να αποβιβαστώ στον Πλαταmicroώνα Γιrsquo αυτό ταξιδέψαmicroε ακόmicroα microία ώρα και αποβιβαστήκαmicroε στις πλαγιές κάποιου βουνού Μου έφεραν από την Καρίτσα πέντε άλογα απέχει δύο microίλια Εκεί ήταν η κατοικία του ιδιοκτήτη της βάρκας microαςraquo 134 Χ Βόγιας Καρύτσα 21-22 135 Ιω Οικονόmicroου-Λαρισαίου Ιστορική τοπογραφία 197 Ιω Οικονόmicroος-Λογιώτατος Ιστορική τοπογραφία 148-149 Ιω Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία 196 (2η έκδ σ 114) Α Ανακατωmicroένος Τα νέα όρια της Ελλάδος ήτοι τοπογραφικαί σηmicroειώσεις περί της Θεσσαλίας εισαγωγή επιmicroέλεια Κώστας Σπανός Λάρισα 2004 52 Βλ και Κ Σπανός Επιγραφές 9-15 36 Η Νικολόπουλος ∆οmicroές και θεσmicroοί στην Τουρκοκρατία Τα Αmicroπε- λάκια Αθήνα 1988 177 σηmicro 148 Χ Βόγιας Καρύτσα 45-47 136 Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία 223 (3η έκδ σ 146) 137 Χ Ιντζεσίλογλου Η πόλη Μελίβοια της Μαγνησίας Προσπάθεια ταύτισης της θέσης της Αρχείον Θεσσα- λικών Μελετών Ζ΄ (1985) 127 κε 138 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 39 139 ∆ Αγραφιώτης Η επαρχία της Αγιάς κατά τη βυζαντινή εποχή Θεσσαλία ∆εκαπέντε χρόνια αρχαιολογικής έρευνας 1975-1990 Αποτελέσmicroατα και προοπτικές Πρακτικά ∆ιεθνούς Συνεδρίου Λυών 17-22 Απριλίου 1990 Υπουργείο Πολιτισmicroού Αθήνα 1994 423-430 όπου εντοπίζονται επτά οικισmicroοί και δέκα εκκλησίες


Υπήρξε όmicroως και η αντίστροφη πορεία των πραγmicroάτων σε δύσκολες εποχές οφειλόmicroενη σε έλλειψη ασφάλειας στην περιοχή Το γεγονός αυτό υποδηλώνει η ανακαίνιση του lsquoκα- στελλίουrsquo της microονής (1492 βλ στο Παράρτηmicroα) η οποία microπορεί να συναφθεί microε τα όσα σηmicroειώνει ο Αντώνιος για την ερήmicroωση του Αγίου Νικολάου σε κάποια περίοδο προ του 1362140 όταν οι Αρσακίδες (Τούρκοι) πειρατές τη microετέβαλαν συχνά σε ορmicroητήριο141 Το λιmicroάνι των εκβολών του Πηνειού εκτός από εmicroπόρους έφερνε και επιδροmicroείς 4 Η microονή Στοmicroίου κατά τη βυζαντινή εποχή το ζήτηmicroα της ονοmicroασίας Από τη βυζαντινή περίοδο πέρα από το ζήτηmicroα της χρονολόγησης του καθολικού στην υστεροβυζαντινά ή microεταβυζαντινά χρόνια το πιο σηmicroαντικό στοιχείο -ασφαλώς microαζί microε τη microεγάλη συλλογή γλυπτών- είναι τα θεmicroέλια του αρχικού καθολικού που εντοπίσθηκαν microε τις αναστηλωτικές εργασίες (2004 κε) και ανήκουν σε παλαιότερη microεσοβυζαντινή φάση Εποmicroένως το θέmicroα της ονοmicroασίας εκτός από την προφορική παράδοση η οποία αποδίδει την αφιέρωση της microονής στον άγιο ∆ηmicroήτριο αντιmicroετωπίζεται microε το να δίδεται βάρος σε microαρτυρίες ή τεκmicroήρια από microεταβυζαντινές πηγές Οι υπάρχουσες πληροφορίες σε ότι αφορά στην ιστορία της microονής κινούνται στην περιοχή του θρύλου ότι ήταν βασιλική microονή microε ιστορία χιλίων ετών142 ή σύmicroφωνα microε τον κατά τη δεκαετία του 1850 ηγούmicroενο Ζαχαρία ίδρυmicroα του Ιουστινιανού143 ότι κτίσθηκε το 777 microε βάση επιγραφή της θύρας του ναού144 ή ότι είχε ιδρυτή τον Αλέξιο Α΄ Κοmicroνηνό145 Λέγεται ακόmicroη microονή του Κοmicroνηνού146 ή microονή των Κοmicroνηνών147 -χωρίς να έχει σχέση microε τη laquomicroονή των Κοmicroνηνώνraquo στις Θερmicroοπύλες148 ή ακόmicroη Κοmicroνηνείον149 - Κοmicroνήνειον150 ή lsquoΚο-

140 Στ Γουλούλης Αντωνίου Λαρίσης εγκώmicroιο εις τον άγιο Κυπριανό Λαρίσης Προλεγόmicroενα - κείmicroενο - microετά- φραση Λάρισα 1991 29 Ο P Magdalino History of Thessaly 97 πιστεύει ότι ήταν ήδη έρηmicroη όταν ανέλαβε την διοίκησή της ο Κυπριανός που υπολογίζει microετά το 1300 141 Στ Γουλούλης Εγκώmicroιο εις τον άγιο Κυπριανό Λαρίσης 62 στχ 117-119 Β Ψευτογκάς Αντωνίου αρχι- επισκόπου Λαρίσης λόγοι θεοmicroητορικοί - δεσποτικοί - αγιολογικοί εκδ Οίκος Κυροmicroάνος Θεσσαλονίκη 2002 346 στχ 9-11 laquomicroικροῦ καὶ ἀοίκητον κατέστησεν Ἀρσακιδῶν ἐχόντων ὁπότε καὶ βούλοιντο ὁρmicroη

τήριονraquo Βλ πιο κάτω σ 40-42 142 Αναφέρεται σε ενθύmicroηση του 1562 βλ P Uspenskij Putesestvie 272 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 268 Ιω Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία 196 laquoθεmicroέλιον βασιλικόν περίπου χιλίων χρόνων παλαιόνraquo 143 Α Meacuteziegraveres Meacutemoire 247 P Uspenskij Putesestvie 271 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 53-54 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 262-263 144 Βλ στη συνέχεια στο Παράρτηmicroα 145 Σπ Παγανέλης Κατάληψις Θεσσαλίας 409 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 264 146 Σπ Παγανέλης Κατάληψις της Θεσσαλίας 408-409 laquohellip ιεράς microονής Αγίου ∆ηmicroητρίου του Κοmicroνηνού hellip Ως και η προσωνυmicroία της microονής εδήλου το κτίριον ιδρύθη αναλώmicroασι των αυτοκρατόρων Κοmicroνηνών raquo Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών 378 laquoίδρυτο υπό τινων Κοmicroνηνών microονή αγίου ∆ηmicroητρίου επωνυmicroουmicroένη του Κοmicroνηνούraquo 147 Ο Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 191 καταγράφει τη σχετική φιλολογία laquoη λεγοmicroένη microονή των Κοmicroνηνώνraquo και laquoφαίνεται ότι ονοmicroασία της microονής των Κοmicroνηνών στηρίζεται επί τινος λογίας παρετυmicroολογίαςraquo (την οποία εντοπίζει στο χωριό Κονοmicroειό-Οικονοmicroείον) laquoΗ microονή του Κονοmicroειού microετετράπη εις microονήν του Κοmicroνηνού (των Κοmicroνηνών)raquo Επίσης ο Ανδρέας Καρκαβίτσας στον lsquoΖητιάνοrsquo αποδίδει την ονοmicroασία lsquoΚονοmicroιόraquo και laquomicroοναστήρι των Κοmicroνηνώνraquo Βλ πιο πάνω σηmicro 88-89 148 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 265-266 σηmicro 3 Πρόκειται για τη microονή Προδρόmicroου Βοδονίτσας βλ Β Κατσαρός Η κατά την Ελλάδα βυζαντινή microονή του Προδρόmicroου τελευταίος σταθmicroός της ζωής του Νικήτα Χωνιάτη Βυζαντιακά 1 (1981) 101 κε 119-120 149 Ως lsquoΚοmicroνηνείονrsquo laquoίδρυmicroα της βασιλικής οικογενείας των Κοmicroνηνώνraquo το θεωρεί ο Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος 40 Ο ίδιος εγκαινίασε ένα αντιmicroήνσιο που βρίσκεται σήmicroερα στην Αιγάνη laquoἘνεκαινίσθη ὑπό τοῦ σεβασmicroιωτάτου ἐπισκόπου Πλαταmicroῶνος Ἀmicroβροσίου ἐν τῇ ἱερᾷ microονῇ


microνηνιόςrsquo που διορθώθηκε σε lsquoΚοmicroνήνειοςrsquo και σήmicroερα είναι η επίσηmicroη ονοmicroασία της151 όνοmicroα λόγιας προελεύσεως152 Μία άλλη παράδοση θέλει να είναι microονή lsquoβασιλικήrsquo153 Ο Γ Σωτηρίου αναφέρει ότι είδε microορφές χωρίς φωτοστέφανο στο νοτιοδυτικό παρεκκλήσιο154 και οι οποίοι microπορούν να θεωρηθούν ως κτίτορες ποιας όmicroως εποχής είναι άγνωστο (microηπως του 16ου αι ή του 18ου αι) To πλέον βασικό ζήτηmicroα είναι η επίσηmicroα παγιωmicroένη ονοmicroασία της microονής Στοmicroίου κατά τη βυζαντινή περίοδο microέχρι τον 14ο αι Η ονοmicroασία lsquomicroονή Λυκοστοmicroίουrsquo155 είναι όπωσ- δήποτε σοβαρή πρόταση αλλά αφορά στον τοπικό προσδιορισmicroό της και δεν εισέρχεται στο πιο σηmicroαντικό ζήτηmicroα σε ποιον άγιο ήταν αφιερωmicroένη Σύmicroφωνα microε τις προαναφερθείσες πηγές η microονή ήταν αφιερωmicroένη στον άγιο ∆ηmicroήτριο πράγmicroα που διαπιστώνεται πρώτα από τις επίσηmicroες τουρκικές πηγές του 16ου αι (ταχρίρ του 156970 όπως και στον προηγούmicroενο κατάλογο του 1521 ή 153940156) Το πατριαρχικό σιγίλλιο του 1583 το microόνο επίσηmicroο αλλά τόσο βασικό έγγραφο που είναι γνωστό εξεδόθη υπέρ της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου157 Οι επιγραφές και ενθυmicroήσεις της microονής κατά κύ- ριον λόγον προβάλλουν την τιmicroή του αγίου ∆ηmicroητρίου α) Επιγραφές στον ξύλινο χορό του καθολικού (1740)158 στον χάλκινο δίσκο αγιασmicroού του 1759159 β) Ενθυmicroήσεις στον κώδικα 134 της microονής Ξηροποτάmicroου Αγίου Όρους (1660)160 σε περγαmicroηνό ευαγγέλιο lsquoτου αγίου Αχιλλίουrsquo της microονής (σηmicroείωση του 1783)161 στο χειρόγραφο Par Gr Suppl 564 (12ος αι) προερχόmicroενο από τη microονή (αχρονολόγητη σηmicroείωση)162 στο χειρόγραφο (αγιασmicroατάριο) αρ 167 microονής Ολυmicroπιωτίσσης φ 92v (18ος αι) (σηmicroείωση του 1811)163

Κοmicroνηνείου τῇ 15η Αὐγούστου 1883 ἔτουςraquo (Ο Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52 που έχει διαβάσει το βιβλίο του Αmicroβροσίου τον αντικρούει laquoαλλrsquo ηπατήθησαν υπό της επωνυmicroίας lsquoΚοmicroνηνείονrsquo δεν είνε Κοmicroνηνείον αλλrsquo Οικονοmicroείονraquo) Κοmicroνήνειος αναφέρεται στον κώδικα Πλαταmicroώνος (1881-1900) Β Καλογιάννης Ανέκδοτος αρχιερατικός Κώδιξ επισκοπής Πλαταmicroώνος (1882-1900) Επεξεργασία - σχόλια Βάσου Καλογιάννη Λάρισα 1960 (δακτυλογραφηmicroένο αντίτυπο) 55-56 67-70 (Τον κώδικα επιmicroελείται ο κ Ν Παπαθεοδώρου βλ Λαο- γραφικό Ιστορικό Μουσείο Λάρισας 30 χρόνια 1974-2004 Λάρισα 2004 48) Επίσης ο Θ Χατζηmicroιχάλης Ο Όσιος Συmicroεών ο ανυπόδητος 170 laquohellip Οικονοmicroείον ή ορθότερον Κοmicroνηνείον raquo 150 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγ ∆ηmicroητρίου 349 151 Β∆ της 20-9-1913 ΦΕΚ Α΄ 201 1913 Στοιχεία Συστάσεως και Εξελίξεως ∆ήmicroων και Κοινοτήτων τ 30 (1961) 45 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 261-262 152 Γ Κορδάτος Ιστορία της επαρχίας Βόλου και Αγιάς 504 153 Αναφέρεται σε ενθύmicroηση του 1562 (P Uspenskij Putesestvie 272 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 268 Ιω Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία 196 (2η έκδ σ 113) laquoθεmicroέλιον βασιλικόν raquo 154 Βλ στη συνέχεια στο Παράρτηmicroα 155 Βλ πιο πάνω στο κεφ 3 156 Μ Kiel Mοναστήρια στην Ανατολική Θεσσαλία τον 16ο αι 88 κε 89 157 P Uspenskij Putesestvie 273 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 55 laquo οι αδελφοί της τιmicroηmicroένης microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου επονοmicroαζοmicroένη Οικονοmicroείον raquo 158 Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52 laquoἐτελιοθι ο χορος του αγιου ∆ηmicroητρίου ι(=ή) εκονοmicroίουraquo 159 Κ Σπανός Επιγραφές 24 laquoΈτltεgtι 1759 Οκτ(ω)βρ(ί)ου 1 Αφιέροmicroα Νικολ(άου) Ράφτι τοῦ ἁγίου ∆(η)micro(η)τ(ρί)ουraquo 160 Βλ στη συνέχεια στο Παράρτηmicroα 161 P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 laquoανήκει στο Οικονοmicroείο την microονή του αγίου ∆ηmicroητρίου raquo Για το ευαγγέλιο βλ Πορφ Ουσπένσκι όπ 58-60 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 280 κε 162 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 276-277 laquoετοῦτο τω microυναίω εῖνη του ἁγιου

∆ιmicroυτρίου raquo 163 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 277-278 laquo+το παρών ἁγιασmicroατάριον ὑπάρ

χει τοῦ ἡγουmicroένῳ τοῦ παπᾶ χατζή εκ microονῆς τοῦ ἁγίου ∆ηmicroητρίου 1811 ∆εκεmicroβρίου 18 raquo και άλλη φ 94 laquoἉγίου ∆ηmicroητρίου ὑπάρχει raquo


Την προφορική παράδοση των γηγενών (Στόmicroιο Καρίτσα) -η οποία φυσικά υφίσταται microέχρι σήmicroερα και η οποία θέτει ως κυρίαρχη την τιmicroή του αγίου ∆ηmicroητρίου- καταγράφουν οι περιηγητές R Pococke (1740)164 W M Leake (1809)165 και A Meacuteziegraveres (1851)166 To ίδιο σηmicroειώνουν οι Έλληνες τοπικοί ιστορικοί και γεωγράφοι ο Αmicroπελακιώτης Ιωάννης Λεο- νάρδος (1836)167 Γρηγόριος Κωνσταντάς (1838)168 ή Νικ Μάγνης (1860)169 ο Νικ Γεωρ- γιάδης (1880)170 ο Σπ Παγανέλης (1881) [microονή Αγίου ∆ηmicroητρίου του Κοmicroνηνού βλ σηmicro 146] ο Αδάmicro Ανακατωmicroένος (1887)171 και ο Πλαταmicroώνος Αmicroβρόσιος Κασσάρας (1895)172 Ο Ζωσιmicroάς Εσφιγmicroενίτης (1892-1896) αναφέρει ως κυρίαρχη την τιmicroή του αγίου ∆ηmicroη- τρίου173 αλλά στον ναό δίδει διπλή αφιέρωση στον άγιο ∆ηmicroήτριο και την Κοίmicroηση της Θεοτόκου174 Είναι εποχή όmicroως που είναι καθιερωmicroένο το πανηγύρι του ∆εκαπενταύγου- στου175 όπως δείχνει το αντιmicroήνσιο της Αιγάνης (1883) και η αλληλογραφία του επισκόπου Αmicroβροσίου176 Τότε όmicroως ήδη είχε αναπτυχθεί το χωριό Τσάγεζι αλλά πενήντα χρόνια πιο πριν το 1836 ο Λεονάρδος αναφέρει ως επίσηmicroη την εορτή του αγίου ∆ηmicroητρίου177 Ίχνη της τιmicroής του αγίου ∆ηmicroητρίου υπάρχουν στον κώδικα της επισκοπής Πλαταmicroώνος όπου γίνεται λόγος για τη microετάδοση στους προσκυνητές του laquoλεγοmicroένου αγίου microύρουraquo το οποίο κατεδίκασε ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος (αλληλογραφία από 11-8-1881 έως 26-8-1881)178 Υπάρχει ακόmicroη παράδοση για την παρουσία (προ του 1940) δεξιά της εισόδου στο καθολικό ενός εικονοστασίου microε εικόνα που είχε το χάρισmicroα της microυροβλήσεως Η δυτική τοξοστοιχία ολοκληρώθηκε σύmicroφωνα microε επιγραφή στις 20 Οκτωβρίου 1778 δηλαδή πάλι παραmicroονές της γιορτής του αγίου ∆ηmicroητρίου179 Ο Πορφ Uspenskij γνωρίζοντας το σιγίλλιο του 1583 δεν αmicroφιβάλλει για την αφι- έρωση της microονής στον άγιο ∆ηmicroήτριο180 Λόγω όmicroως της επιγραφής της πύλης της microονής (1492) και της επιγραφής ανακαινίσεως του ναού (1543) που αναφέρουν η πρώτη την ανακαίνιση του lsquoκαστελλίου της Θεοmicroήτοροςrsquo και η δεύτερη την ανακαίνιση του lsquoναού της

164 R Pococke Στη Θεσσαλία του 1740 283 laquo το microοναστήρι του αγίου ∆ηmicroητρίουraquo 165 W M Leake Travels in Northern Greece ΙΙΙ 401 laquoa large monastery of St Demetrius IV 415 laquoa convent of St Demetriusraquo 166 Α Μeacuteziegraveres Meacutemoire 245 248 laquoLe couvent de Saint Dimitri raquo 167 Ι Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία 196 (2η έκδ 113) laquo εκκλησία microε τον λαmicroπρόν θόλον της φέρουσα την microνήmicroην του αγίου ∆ηmicroητρίου Αι αέννααι βρύσεις και η τερπνή πρόσοψις της θαλάσσης προσελ- κύουν πολλούς εκ των περιχώρων κατοίκους εις την εορτήν του αγίου raquo 168 Γ Θωmicroάς Η ανέκδοτη χωρογραφία της Ανατολικής Θεσσαλίας από το Γρηγόριο Κωνσταντά Ένα χειρόγραφο του 1838 Βόλος 1991 73 laquoαρχαίον microοναστήριον του αγίου ∆ηmicroητρίου raquo 169 Ν Μάγνης Τοπογραφία 96 laquomicroοναστήριον αρχαίον του αγίου ∆ηmicroητρίου raquo 170 Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία 222 (3η έκδ 145) laquoτο microοναστήριον του αγίου ∆ηmicroητρίου raquo 171 Α Ανακατωmicroένος Τα νέα όρια της Ελλάδος 53 laquoοι νυν ιεροmicroόναχοι επrsquo ονόmicroατι του Αγίου ∆ηmicroητρίου παρέχουσιν εις τους επισκεπτοmicroένους φιλοφρονήσεις raquo 172 Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος 40 laquoβασιλική microονή του Αγίου ∆ηmicroητρίου raquo 173 Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών 378 laquomicroονή του Αγίου ∆ηmicroητρίου raquo 174 Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 51 laquoευρισκόmicroενος ναός επrsquo ονόmicroατι της Κοιmicroήσεως της Θεοτόκου και της microνήmicroης του αγίου Μεγαλοmicroάρτυρος ∆ηmicroητρίου raquo 175 Χ Βόγιας Καρύτσα 20 176 Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος 207-216 211-212 laquoη microονή του αγίου ∆ηmicroητρίου ήτις πανηγυρίζει 15 Αυγούστου και εις ην συρρέουσιν εξ όλης της Θεσσαλίας προσκυνηταί raquo 177 Βλ πιο πάνω στη σηmicro 167 178 Β Καλογιάννης Κώδιξ Επισκοπής Πλαταmicroώνος 55-56 Αγνοούmicroε όmicroως για τι ακριβώς έθιmicroο πρόκειται και σε ποια εποχή ανάγεται 179 Βλ πιο κάτω στη σηmicro 248 180 P Uspenskij Putesestvie 269 271 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 53 laquo φθάσαmicroε στο microονα- στήρι Άγιος ∆ηmicroήτριος raquo laquoαφήγηση σχετικά microε την τύχη του microοναστηριού του αγίου ∆ηmicroητρίουraquo


Θεοmicroήτοροςrsquo δέχεται ως παλαιότερη την τιmicroή της Θεοτόκου Πιστεύει δε ότι αρχικά υπήρχε ένα φρούριο lsquoΟικονοmicroείονrsquo αφιερωmicroένο στη Θεοmicroήτορα και ότι microεταξύ 1564 και 1578 η microονή άδειασε ενώ τη χρονιά εκείνη (1578 έτος οικοδοmicroής της τράπεζας) εγκαταστάθηκαν microοναχοί microιας άλλης microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου181 Εξ αιτίας των επιγραφών δέχονται ως microονή της Θεοτόκου ο F Hild ως Theometor lsquomicroονή της Θεοmicroήτοροςrsquo182 και οι Κ Σπανός και Αθ Αγγελόπουλος που προτιmicroούν τον νεολογισmicroό lsquoΠαναγία του Οικονοmicroείουrsquo183 Επίσης και άλλοι ερευνητές δέχονται ότι η microονή τιmicroάται στη Θεοτόκο184 ή ότι η τιmicroή της Θεοτόκου ήταν αρχαιότερη185 Ο Γ Σωτηρίου βρίσκει τη microέση λύση αποδίδοντας τον τίτλο lsquomicroονή της Παναγίας και του αγίου ∆ηmicroητρίουrsquo Σε αντίθεση αυτών ο καθηγητής Χαρ Μπούρας τη δέχεται microόνον ως microονή του αγίου ∆ηmicroη- τρίου (αν και αποδίδει το καθολικό στην Θεοτόκο) προφανώς εκτιmicroώντας την προφορική και γραπτή παράδοση Οι υπάρχουσες πηγές εποmicroένως εκφράζουν ως κυρίαρχη την τιmicroή στον άγιο ∆ηmicroήτριο αλλά κατά τη microεταβυζαντινή και νεώτερη περίοδο Οπωσδήποτε όmicroως τιmicroάται και η Παναγία α) στο χωριό Οικονοmicroείον η ύπαρξη ναού της Ζωοδόχου Πηγής αν και πολύ microεταγενέστερου (19ος αι) εξαίρει την τιmicroή της ζωοδότριας Παναγίας (Πηγή της ζωής) σχετιζοmicroένης microε το πλέον ζωτικό στοιχείο της περιοχής το νερό (Κάτι ανάλογο εκφράζει και η παράδοση του laquoαγίου microύρουraquo που προαναφέρθηκε) β) ο κοιmicroητηριακός ναός της Υπαπαντής (εκτός του περιβόλου της microονής) Στην γύρω περιοχή θα υπήρχαν ανάλογα microονύδρια όπως η Παναγία στην Αmicroπελική του Στοmicroίου αλλά γενικώς δεν είναι γνωστή η όποια κατάσταση υπήρχε στη βυζαντινή περίοδο Οι δύο επιγραφές ουσιαστικά είναι τα microοναδικά επιτόπου τεκmicroήρια της τιmicroής της Θεο- τόκου αφού η σήmicroερα τιmicroώmicroενη ως lsquoεφέστιαrsquo εικόνα της Θεοτόκου σύmicroφωνα microε τον Ζωσι- microά ανήκε στο τέmicroπλο του καθολικού Η πρώτη επιγραφή βρίσκεται ακόmicroη σήmicroερα στο υπέρ- θυρο της πύλης στο laquoΚαστέλλιον της Πανάγνου και Θεοmicroήτορος Παρθένουraquo (1492) που ταυτίζεται αναmicroφίβολα microε το δυτικό τείχος και την πτέρυγα που περιέκλειε186 Η δεύτερη που βρέθηκε εκτός θέσεως υπήρχε σε laquoναό της Πανάγνου και Θεοmicroήτορος Παρθένουraquo (1543) Πρώτος την είδε ο Πορφ Uspenskij (1854)187 πιθανόν εκτός θέσεώς της σε εποχή microάλιστα που το καθολικό δεν είχε πάθει ακόmicroη ζηmicroιές188 Ιδιαίτερο στοιχείο άξιο προσοχής είναι η κοινή λεκτική φόρmicroουλα laquoκαστέλλιονraquo και laquoναόςraquo της laquoΠανάγνου και Θεοmicroήτορος Παρθένουraquo189 Οι δύο χρονολογίες του τείχους (έτος 7000 από κτίσεως κόσmicroου = 1492) και του ναού (έτος 7051 ακκ=1543) δείχνουν ότι

181 P Uspenskij Putesestvie 272-273 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54-56 182 F Hild Theometor στο J Koder - F Hild Hellas und Thessalia 272-273 183 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 4 18-19 Βλ και Α Αγγελόπουλος Κληρονοmicroία 122 (1980) 472 184 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 349 laquoη βυζαντινή Μονή της Παναγίας η τιmicroω- microένη σήmicroερον επrsquo ονόmicroατι του αγίου ∆ηmicroητρίουraquo 354-355 Α Βακαλόπουλος Ιστορία του Νέου Ελληνισmicroού Β΄ 104 185 Α Αβραmicroέα Βυζαντινή Θεσσαλία 81 186 Α Ορλάνδος Μοναστηριακή αρχιτεκτονική Αθήναι 21958 10-11 Για την πτέρυγα βλ και στο Παράρτηmicroα 187 P Uspenskij Putesestvie 272 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54 (εσφαλmicroένη χρονολόγηση στα 1546) Επίσης βλ Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52-53 188 ∆εν έχει δικαιολογηθεί σε ποια ακριβώς θέση υπήρχε η επιγραφή microήκους περ 60 εκ στο καθολικό που σώζει ακέραιους τους όρθιους τοίχους Κανονικά θα έπρεπε να είναι στο microέτωπο της πύλης του καθολικού όπου όmicroως δεν διακρίνεται κάποιο κενό 189 Παρατηρείται η ίδια έκφραση σε έγγραφα θεσσαλικών microονών Πχ microονή υπεράγνου Θεοmicroήτορος (F Miklosich - J Muumlller Acta et Diplomata τοmicro 4 330 332) και microονή πανάγνου Θεοmicroήτορος Μακρινιτίσσης (F Miklosich - J Muumlller Acta et Diplomata τοmicro 4 353) Μονή υπεράγνου Θεοmicroήτορος (Χαρmicroαίνης) (F Miklosich - J Muumlller Acta et Diplomata τοmicro 4 339 κτλ)


έγινε απλή ανακαίνιση microε αφορmicroή επέτειο εκατονταετίας190 Μια ανάλογη επετειακή ανακαί- νιση της microονής που κόστισε 44000 πιάστρα έγινε το 1792 (έτος 7300 ακκ)191 δηλαδή 300 χρόνια από την ανακαίνιση του καστελλίου Πράγmicroατι και η επιγραφή του τείχους microιλά ότι laquoΑνεκαινίσθη το καστέλλιον και η πύληraquo και η επιγραφή του 1543 για ανακαίνιση και όχι για οικοδοmicroή του ναού laquoανεκαινίσθη καί ετελειώθη raquo Παρά το γεγονός ότι οι όροι αυτοί δηλώνουν ενίοτε και εκτέλεση εργασιών σε εντελώς νέο ναό κτισmicroένο εξ ολοκλήρου στη θέση προϋπάρχοντος192 η κλασική διατύπωση υποδηλώνει ότι ο lsquoναός της Θεοmicroήτοροςrsquo προϋπήρχε Όσον αφορά στη χορηγία του έργου ο ναός ανακαινίσθηκε όπως τονίζεται microόνον microε την εργασία των microοναχών και του ηγουmicroένου της microονής εποmicroένως δεν πρόκειται για τόσο σηmicroαντικό έργο όπως είναι η εκ θεmicroελίων κατασκευή του Οmicroοίως το lsquoκαστέλλιον της Θεοmicroήτοροςrsquo lsquoκαι αύτη η πύληrsquo (οι δύο φάσεις όλης της επέmicroβασης) ανακαινίσθηκαν (δεν κτίσθηκαν εκ βάθρων επειδή προφανώς προϋπήρχαν) microε έξοδα του επισκόπου Πέτρας Ακακίου193 Η ανακαίνιση του ναού της Θεοτόκου δείχνει να είναι ήσσωνος σηmicroασίας έργο σε σχέση microε εκείνο του καθολικού και γιrsquo αυτό η επιγραφή του 1543 δεν φαίνεται ότι microπορεί να προσαφθεί σε αυτό αλλά σε άλλο ναό της microονής ιδίως αυτόν που η παράδοση θέλει να ήταν ενταγmicroένος στο δυτικό τείχος (καστέλλιον) (βλ στο Παράρτηmicroα)194 οπότε θα microπο- ρούσε να δικαιολογηθεί η αναφορά της επιγραφής ως laquoκαστέλλιον της Θεοmicroήτοροςraquo Το κενό της microη διατηρήσεως του ναού του καστελλίου αναπληρώνεται από την κοινή λεκτική φόρmicroουλα των επιγραφών πύλης και ναού της laquoπανάγνου και Θεοmicroήτορος Παρθένουraquo Σε τέτοιες περιπτώσεις ολόκληρες πτέρυγες microονών ή πύργοι προσλαmicroβάνουν την ονοmicroασία τους από τον ναό που περικλείουν195 Σε microεγάλες microονές όπως του Αγίου Όρους υπήρχε παρεκκλήσιο στην πτέρυγα της κεντρικής πύλης ή δίπλα σε αυτή Πιο χαρα- κτηριστικό παράδειγmicroα είναι η Παναγία Πορταΐτισσα των Ιβήρων Ενδιαφέρον όmicroως παρουσιάζει και η τιmicroή της Πορταΐτισσας και lsquoΟικονόmicroουrsquo της Μεγίστης Λαύρας196 επειδή

190 Το φαινόmicroενο απαντά τουλάχιστον από την εποχή του Βυζαντίου βλ Στ Γουλούλης Oι επέτειοι της εκατο- νταετίας και ο ρόλος τους στην δηmicroιουργία έργων λόγου και τέχνης Βυζαντιακά 20 (2000) 79-117 Στη microετα- βυζαντινή εποχή άξια λόγου είναι η έρευνα που έχει καταγραφεί για την περιοχή Τρικάλων που ενήργησε ο Τρ Παπαζήσης Τοιχογραφίες και εικόνες 400 χρόνων στο νοmicroό Τρικάλων Τρικαλινό Ηmicroερολόγιο 1992 255-272 Τρ Παπαζήσης Εκκλησιαστικά microνηmicroεία και κειmicroήλια 4ων 3ων 2ος και 1ος αιώνων στο νοmicroό Τρικάλων Τρικαλινό Ηmicroερολόγιο 1993-1994 277-288 191 P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 Ν Παπαδηmicroητρίου Η επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 273 192 Βλ Χ Μπούρας Η αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου Στοmicroίου 160 193 Για την επιγραφή βλ στο Παράρτηmicroα Ο Ακάκιος της οmicroόρου επισκοπής Πέτρας Πιερίας πιθανόν είχε σε ανάθεση ή ήταν τοποτηρητής και της επισκοπής Λυκοστοmicroίου το 1494 αναφέρεται στην κτιτορική επιγραφή ιστορήσεως πάλι laquoπροπυλαίουraquo του ναού αγίου Γεωργίου Ρητίνης Πιερίας βλ Θαν Παπαζώτος Η microετα- βυζαντινή ζωγραφική στην Πιερία Οι αρχαιολόγοι microιλούν για την Πιερία 1984 Θεσσαλονίκη 1985 σ 63-64 Ευχαριστώ τον κ Ευάγγ Παπαθανασίου που microου υπέδειξε την επιγραφή και τον όλο προβληmicroατισmicroό 194 Την άποψη αυτή υποστηρίζει ο Χ Μπούρας όπ 146 160 θεωρώντας ότι το καθολικό ήταν αφιερωmicroένο στην Παναγία και το Ν∆ παρεκκλήσιο στον άγιο ∆ηmicroήτριο (για το δεύτερο η θεmicroατολογία των τοιχογραφιών υποδεικνύει microία πιθανή αφιέρωση στον αρχ Μιχαήλ βλ πιο κάτω στο Παράρτηmicroα) 195 Α Ορλάνδος Μοναστηριακή αρχιτεκτονική 10-11 Το ίδιο φαινόmicroενο υπήρχε στην Αρχαία Ελλάδα Πχ Νυmicroφάδες πύλες στα Μέγαρα (Παυσανίας Ι 44 2) Ιερά Πύλη Αθηνάς στη Σικυώνα (Παυσανίας ΙΙ 111) Πύλη Ειλειθυίας στο Άργος και Ερmicroιόνη (Παυσανίας ΙΙ 18 3 amp 2 35 11) 196 Το Προσκυνητάριον της Παναγίας Οικονοmicroίσσης βρίσκεται microπροστά στο Αρχονταρίκι ή ∆οχειό (Αποθήκη) Η Παναγία εmicroφανίστηκε στον άγιο Αθανάσιο microόλις εισήλθε από την πύλη στην αυλή του έδειξε γεmicroάτη από τρόφιmicroα και του υπέδειξε εαυτήν ως Οικονόmicroο της microονής Εις ανάmicroνηση του θαύmicroατος ο όσιος Αθανάσιος ίδρυσε τον ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου της Πορταϊτίσσης και Οικονόmicroου ο οποίος ανηγέρθη εκ νέου το 1713 η γνωστή Παναγία Κουκουζέλισσα microε την οmicroώνυmicroη εικόνα πρώην Οικονόmicroισσα ή Φωβηνή Ο ναός αυτός έχει τα δευτερεία στη microονή Λαύρας Βλ Νικοδήmicroου microοναχού (Μπιλάλη) Ο όσιος Αθανάσιος ο Αθωνίτης τόmicroος Α΄ Ο βίος του οσίου Ιστορική βιογραφία εκδ Παρουσία Αθήναι 2000 106

DooM Space marine
Text Box


εmicroφανίζει παράλληλα στοιχεία microε τη microονή Στοmicroίου α) την τιmicroή της Παναγίας Οικονόmicroου και β) την τιmicroή αγίου στην πύλη του τείχους Η microονή Λαύρας η microητρική του Αγίου Όρους και πρότυπο οργάνωσης για όλες τις άλλες microονές197 έρχεται πολύ κοντά στη microονή Στοmicroίου η οποία άλλωστε σύmicroφωνα microε το σιγίλλιο του Ιερεmicroία Β΄ (1583) δεσmicroευόταν να ακολουθεί τον κοινοβιακό τύπο του Αγίου Όρους198 Στο Άγιον Όρος υπήρχαν εικόνες που ανα- φέρονταν στην παραγωγή πχ Ελαιοβρύτις (Μ Λαύρας Μ Βατοπεδίου)199 Για το Στόmicroιο η παράδοση δεν διέσωσε την παράδοση τέτοιας εικόνας αλλά είναι σίγουρη η ιδιαίτερη τιmicroή της Θεοmicroήτορος σχετιζόmicroενη microε την πύλη και το καστέλλιον της microονής Είχε η microονή Στοmicroίου πιο σηmicroαντικό ίσως microοναστήρι στην Όσσα ρόλο ανάλογο microε τη Λαύρα πρώτη τη τάξει microονή του Αγίου Όρους ώστε να δεχτούmicroε κι εδώ την ύπαρξη τιmicroής της Θεοτόκου ως Όικονόmicroουrsquo Είναι προφανές ότι από τα τέλη του 15ου αι τουλάχιστον ελέγχει την οικονοmicroία της περιοχής διαθέτοντας κτήmicroατα λιmicroάνι έργα οικοδοmicroής και τέχνης και γιrsquo αυτό είναι η microόνη που επιβιώνει Σχέσεις της περιοχής microε τη microονή Λαύρας και το Άγιον Όρος υπήρχαν λόγω της απευθείας επικοινωνίας microέσω θαλάσσης200 ∆εν υπάρχουν βέβαια στοιχεία microεταφοράς της τιmicroής της lsquoΠαναγίας Οικονόmicroισσαςrsquo αφού στο Στόmicroιο δεν σώθηκε κάποια τέτοια λατρευτική εικόνα αλλά ενδεχοmicroένως να ενισχύθηκε microια τοπική ιδιαιτερότητα -δηλαδή εξ αναλογίας- τη στιγmicroή που υπήρχε η εγκατάσταση του Οικονοmicroείου στη σήmicroερα γνωστή θέση ή σε άλλο microέρος (προς το λιmicroάνι) όπου όπως δείχνουν τα πράγmicroατα ετιmicroάτο η Θεοτόκος (16ος αι) Έτσι χάρη στην παρουσία του σηmicroαντικού οικονοmicroικού κόmicroβου της microονής και όλης της περιοχής του οικονοmicroείου -άσχετα αν αυτό βρισκόταν εξαρχής στο ίδιο σηmicroείο ή microετακινήθηκε- η περίπτωση της διπλής τιmicroής (ή microετονοmicroασίας201) της microονής Στοmicroίου δεν πρέπει να οφείλεται αποκλειστικά και microόνον στην ύπαρξη κάποιου ιδιαίτερου κειmicroηλίου (εικόνας λειψάνου κοκ) του αγίου ∆ηmicroητρίου ή της Θεοτόκου όπως συνήθως συmicroβαίνει γενικώς παντού και ειδικώς στη Θεσ- σαλία202 Όλα τα παραπάνω στοιχεία αξιοποιούνται χάρη στις δύο επιγραφές του lsquoκαστελλίουrsquo της Θεοτόκου που αναπτύχθηκε στο microέτωπο του microοναδικού χώρου πρόσβασης της microονής Η συνειρmicroική ταύτιση της ονοmicroασίας της microονής microε τη Θεοτόκο δεν ήταν δύσκολο να γίνει αν

197 Π Χρήστου To Άγιον Όρος Aθωνική πολιτεία-ιστορία τέχνη ζωή ΠΙΠΜ Αθήνα 1987 365 198 Βλ πιο πάνω κεφ 2 199 Π Χρήστου Άγιον Όρος 421-422 200 Κατrsquo αρχήν ο κώδικας της microονής Λυκοστοmicroίου εντοπίζεται στη Λαύρα αρ 1080 (βλ σηmicro 96) Ο όσιος Συmicroεών ο Ανυπόδητος (16ος αι) από το Οικονοmicroείον microεταβαίνει κατευθείαν στη Λαύρα (Θ Χατζηmicroιχάλης Ο Όσιος Συmicroεών 170-171) όπως το ίδιο έκανε αφού πρώτα περιηγήθηκε το Άγιον Όρος και ο όσιος ∆αβίδ (π 1510) (Βίος και πολιτεία οσίου ∆αβίδ 11) Στη βυζαντινή εποχή ο Κυπριανός έρχεται από το Άγιον Όρος στη microονή αγίου Νικολάου στις εκβολές του Πηνειού Τέλος η ονοmicroασία Φτέρη του λιmicroανιού των εκβολών του Πη- νειού συνδέεται άγνωστο πως microε τη Φτέρη του Αγίου Όρους βλ Γ Σmicroυρνάκης Το Άγιον Όρος 1903 582 Κ Σπανός Επιγραφές 6 Χρειάζεται περαιτέρω έρευνα για να φανεί η έκταση του θέmicroατος 201 Το φαινόmicroενο της microετωνοmicroασίας ναών-microονών είναι διαδοmicroένο Για ιστορικά αίτια βλ Β Κατσαρός Ζητή- microατα ιστορίας ενός βυζαντινού ναού κοντά στο Ευπάλιο ∆ωρίδος Βυζαντινά 10 (1978) 47-48 202 Φθάνει microέχρι το σηmicroείο να υποσκελίσει την τιmicroή του πάτρωνα αγίου ακόmicroη και της Θεοτόκου Παραδείγmicroατα 1) Μονή Λαύρας Αγίου Όρους αφιερωmicroένη στον Ευαγγελισmicroό αλλά εορτάζει στις 5 Ιουλίου ηmicroέρα microνήmicroης του κτίτορα αγίου Αθανασίου 2) Μονή Σταυρονικήτα Αγίου Όρους αφιερωmicroένη στην Παναγία αλλά microε την εύρεση της εικόνας του αγίου Νικολάου Στρειδά άλλαξε σε Άγιο Νικόλαο 3) Μονή αγίας Θεοδώρας Άρτας αρχικά microονή του αγίου Γεωργίου άλλαξε λόγω του τάφου της αγίας 4) Μονή Οσίου Λουκά Βοιωτίας αρχικά αφιε- ρωmicroένη στην αγία Βαρβάρα άλλαξε λόγω παρουσίας προσκυνηταρίου στη λιτή βλ Π Μυλωνάς 7ο Συmicroπόσιο ΒΜΑΤ της ΧΑΕ (1987) 52-54 Για τη Θεσσαλία παραδείγmicroατα υπάρχουν 1) Μονή Υπαπαντής Μετεώρων αρχικά αφιερωmicroένη στην Ανάληψη του Χριστού βλ Ν Βέης Βυζαντίς Α΄(1909) 569 2) Μονή αγίου Στεφάνου Μετεώρων τιmicroάται και στον άγιο Χαράλαmicroπο λόγω της κάρας του αγίου 3) Μονή Ρεντίνας αφιερωmicroένη στην Κοίmicroηση της Θεοτόκου αλλά και στον άγιο Βασίλειο Αγκύρας λόγω της κάρας του


ληφθεί υπόψη η microεγάλη παράδοση που τη θέλει να είναι προστάτης από τα κύmicroατα των εχθρών αλλά και microε αλληγορική σηmicroασία laquoΤείχος εἶ τῶν παρθένων Θεοτόκε hellipraquo (Ακά- θιστος Ύmicroνος)203 Εποmicroένως αν και δεν είναι σίγουρο θα microπορούσαmicroε να φανταστούmicroε στο καστέλλιον να ετιmicroάτο ή και να υπήρχε ακόmicroη εικόνα της Θεοτόκου ως laquoΟικονόmicroουraquo Άλλες δύο πηγές (ενθυmicroήσεις) αναφέρουν την αφιέρωση της microονής στη Θεοτόκο η ανα- φορά του Θεοδοσίου Ζυγοmicroαλά (π 1578)204 και microία ενθύmicroηση σε χειρόγραφο (1564)205 1) Η αναφορά του Ζυγοmicroαλά προέρχεται από έναν πατριαρχικό αξιωmicroατούχο που δεν έχει επι- σκεφθεί την περιοχή δεν έχει δει επί τόπου το καθολικό και εποmicroένως γράφει ότι έχει ακούσει περί αυτής δηλαδή το Οικονοmicroείον και την τιmicroή της Θεοτόκου τίποτα άλλο Με- ταφέρει microία σύνθετη πραγmicroατικότητα της οποίας τις λεπτοmicroέρειες αγνοεί ή δεν σχολιάζει Είναι laquoη λεγοmicroένη microονή της Παναγίαςraquo Το lsquoλέγεταιrsquo όmicroως είναι το ίδιο ταυτίζεται microε το lsquoείναιrsquo 2) Η ενθύmicroηση του 1564 που προέρχεται από microεταγραφή του Uspenskij είναι πράγmicroατι πολύ σοβαρή περίπτωση αλλά δίδεται από δεύτερο χέρι οπότε δεν microπορεί να αποτελέσει το βαρίδιο που θα κλείνει τη ζυγαριά υπέρ της microιας απόψεως ∆εν έκανε λάθος ο συντάκτης της όπως και ο Ζυγοmicroαλάς Η microονή Στοmicroίου όσον αφορά τον πυρήνα της εσωτερικής αγιολατρείας της και για το διάστηmicroα τουλάχιστον τον 16ο αι κε ετιmicroάτο στον άγιο ∆ηmicroήτριο λόγω του καθολικού ως παραγωγική microονάδα ακόmicroη κι ως εντειχισmicroένο σύνολο περιείχε την τιmicroή της Θεοτόκου Ήταν ή ίδια το Οικονοmicroείον και όχι η microονή ενός παρακείmicroενου ανεξάρτητου οικισmicroού Οικονοmicroείου που πάντως δεν είναι γνωστό αν υπήρχε πριν από τον 19ο αι Πάντως η έννοια Οικονοmicroείο(ν) έφτασε να είναι ισοδύναmicroης σηmicroασίας για τη microονή που είχε microεν το καθολικό αφιερωmicroένο στον άγιο ∆ηmicroήτριο αλλά στην προmicroετωπίδα της (καστέλλιον) προβαλλόταν η τιmicroή της Θεοτόκου microε αποτέλεσmicroα να προσδιορίζει την ίδια την ταυτότητά της Οι λίγες επιγραφές ενθυmicroήσεις και αναφορές που δηλώνουν την ύπαρξη της τιmicroής Θεοτόκου δεν κάνουν λάθος Απλώς είναι θέmicroα οπτικής γωνίας των συντακτών τους Η έξαρση της παραγωγικής λειτουργίας της microονής στη microορφή της Θεοmicroήτορος (16ος αι κε) αν όχι για την ίδια την microονή τουλάχιστον για την περιοχή έχει βυζαντινές lsquoρίζεςrsquo αν ληφθούν υπόψη τα λεγόmicroενα του Αντωνίου Λαρίσης για την ύπαρξη στην περιοχή των εκβολών του Πηνειού της πλούσιας microονής του Αγίου Νικολάου της οποίας ηγούmicroενος - διαχειριστής ήταν ο Κυπριανός microετέπειτα microητροπολίτη Λαρίσης (1318-133233) προς τιmicroήν του οποίου ο διάδοχός του Αντώνιος έγραψε εγκώmicroιο (1362) όπου σηmicroειώνει τα εξής laquoἘντεῦθεν καὶ ἐπὶ ἀρχικὴν λυχνίαν ψυχῶν δηλαδή προστασίαν ἀναβαίνειν ἄξιος

κρίνεται καὶ φροντιστήριον ἐγχειρίζεται ἧττον microὲν τῆς εἰρηmicroένης microεγίστης ἐν ᾗ τι

microᾶται ὁ microάρτυς ∆ηmicroήτριος τῶν ἄλλων δὲ τῶν κατὰ τὴν ἐπαρχίαν εἰς περιφάνειαν

οὐmicroενοῦν ἀπολειπόmicroενον Μονὴ αὕτη ἦν ἣ τὸ microέγα πλουτεῖ τοῦ ἐν ἱεράρχαις παmicromicroά

καρος ὄνοmicroα Νικολάου ᾗ δὴ καὶ Πηνειὸς παραρρεῖ ποταmicroὸς καὶ θάλασσα καὶ τὰ ἐκ

ταύτης ἀ γ α θ ά δ ε ξ ι ο ῦ τ α ι Καὶ ἦν τὰ ταύτης ἐναντία καὶ δυσχερῆ microικροῦ καὶ

ἀοίκητον κατέστησεν Ἀρσακιδῶν ἐχόντων αὐτὴν ὁπότε καὶ βούλοιντο ὁρmicroητήριον

203 A Cutler The Virgin on the Walls Transfigurations Studies in the Dynamics of Byzantine Iconography The Pennsylvania State University 1975 111-141 204 Κ Ι ∆υοβουνιώτης Θεοδόσιος Ζυγοmicroαλάς 259 laquoαντιπέραν της θαλάσσης της Θεσσαλονίκης εστι microονής Παναγίας Οικονοmicroείου λεγοmicroένη έχει microοναχούς ωσεί 300raquo Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 116 271 205 Αναφέρεται ότι ο ιεροmicroόναχος Συmicroεών αντέγραψε βίους αγίων laquoεις την microονή της Υπεραγίας Θεοτόκου ονοmicroαζοmicroένην Οικονοmicroείον και ευρισκοmicroένην εις το όρος των Κισσαιώνraquo P Uspenskij Putesestvie 273 laquoна горђ Kйссeoнъraquo Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54 N Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 260 268


Ταύτης τὴν προστασίαν ἐγχειρισθεὶς καὶ τὸ ἐν αὐτῷ τοῦ θείου πνεύmicroατος ἀρξάmicroενος

ἐmicroφανίζειν θησαύρισmicroα πόθον ἐντίθησιν τοῖς προκεκτηmicroένοις τοῦ προλαβόντος

πλείονα θερmicroότερον καὶ ἐπιθυmicroίαν τοῦ ἐπί τὴν ἀρχικὴν λυχνίαν τὴν ἑαυτῶν τοῦτον

θεάσασθαι Καὶ γὰρ ἦν καὶ ὁ τῆς πνευmicroατικῆς ἀρχῆς τῶν οἰάκων τούτων ἐπειληmicro

microένος ἤδη hellip τῷ τοῦ βίου προσεγγίζων τέλειraquo206 Τα παραπάνω σηmicroαίνουν ότι ο Κυπρια- νός αρχικά ήταν microοναχός της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου Μαρmicroαριανών ή Μαρmicroαριάνων207 -η microεγαλύτερη για τον Αντώνιο της Μητροπόλεως Λαρίσης208- η οποία βρισκόταν microάλλον κοντά στη Μαρmicroάριανη της ∆υτικής Όσσας δηλαδή στον αντίποδα του Στοmicroίου209 Η microονή αυτή σε έγγραφα του 12ου αι δηλώνεται ως βασιλική και πατριαρχική210 Ο P Magdalino ο οποίος microελέτησε τον βίο του Κυπριανού υπέδειξε ότι η microονή αγίου ∆ηmicroητρίου Μαρmicroαριανών είχε microετόχι τον Άγιο Νικόλαο211 Αυτό διαπιστώνεται από τις κινήσεις του ίδιου του Κυπριανού γυρίζοντας από το Άγιον Όρος και πριν γίνει ηγούmicroενός της (προ του 1318) microε το που ανέλαβε τη διοίκηση στον microικρότερο αλλά οικονοmicroικά ακmicroαίο Άγιο Νικόλαο ήταν σαν να επέστρεφε laquoστην αρχική του λυχνίαraquo κι όχι microόνον αυτό αλλά λίγο αργότερα να κριθεί άξιος να διαδεχθεί τον επί microακρό διάστηmicroα ασθενή ηγούmicroενο του Αγίου ∆ηmicroητρίου Τότε απέδειξε και το διοικητικό χάρισmicroα στην εξοικονόmicroηση των προ- αναφερθέντων laquoαγαθώνraquo των πόρων της microονής αγίου Νικολάου από την αλιεία το αλάτι τη ναυτιλία κοκ Οι σχέσεις των δεν ήταν microεταξύ γειτόνων αλλά σχέσεις εξάρτησης ενός microετοχίου (Άγιος Νικόλαος) από την κεντρική microονή (Άγιος ∆ηmicroήτριος) ∆υνατότητα επι- κοινωνίας από Μαρmicroάριανη προς τις εκβολές του Πηνειού θα υπήρχε όχι microόνον microέσω των Τεmicroπών ή της οδού Λαρίσης - Αγιάς - Μελίβοιας αλλά microέσω συντοmicroότερης οδού διάβασης του Κισσάβου (εκβολές Πηνειού - Σπηλιά - Μαρmicroάριανη βλ πιο πάνω κεφ 1) Το να υπάρχουν κατά τη βυζαντινή περίοδο δύο microεγάλα microοναστήρια του Αγίου ∆ηmicroη- τρίου στις δύο εκ διαmicroέτρου αντίθετες πλευρές του Κισσάβου εκτιmicroάται ως όχι πολύ πιθανό Αντίθετα microπορεί να ερmicroηνευτεί η microεταφορά της τιmicroής του αγίου ∆ηmicroητρίου στην ανατολική πλευρά microετά από microία υποτιθέmicroενη εγκατάλειψη της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου στη Μαρ- microάριανη που θα συνέβη microε τη microείωση του ελληνικού πληθυσmicroού (14ος αι) και την άφιξη των Τούρκων (138687) Η νέα κατάσταση που προέκυψε προκάλεσε ειδικά στη Θεσσαλία τη microετακίνηση microερικών microονών (των διοικήσεων) σε πιο ήσυχα microέρη (Μονή Ζαβλαντίων και

206 Στ Γουλούλης Εγκώmicroιο εις τον άγιο Κυπριανό Λαρίσης 62 στχ 112-125 Β Ψευτογκάς Αντωνίου Λαρίσης λόγοι 346 στχ 2-18 207 Στ Γουλούλης Εγκώmicroιο εις τον άγιο Κυπριανό Λαρίσης 28 208 Στ Γουλούλης Εγκώmicroιο εις τον άγιο Κυπριανό Λαρίσης 60 στχ 38-42 laquoπαρὰ γὰρ τὴν ἱερὰν τῶν

Μαρmicroαριανῶν φοιτᾶ καὶ σεβασmicroίαν microονήν οὐ microόνον κατὰ πᾶν εἶδος φαινόmicroενον τῶν ἐν τῆς πατρίδος

ἐπαρχιῶν τὸ ἀσύγκριτον ἔχουσαν ἀλλὰ καὶ κατὰ τὸν ἀφανῆ πλοῦτον raquo Β Ψευτογκάς Αντωνίου Λαρίσης λόγοι 342 στχ 12-17 209 Στ Γουλούλης Η βυζαντινή microονή του αγίου ∆ηmicroητρίου Μαρmicroαριανών Λαρίσης Προσπάθεια εντοπισmicroού Ιστορικογεωγραφικά 7 (1997-1998) 121-144 Στ Γουλούλης Μαρmicroάριανη-Μονή Μαρmicroαριανών (ή Μαρmicroα- ριάνων) Πρακτικά 4ου Συνεδρίου Λαρισαϊκών Σπουδών Λάρισα 12-13 Απριλίου 1997 Η Λάρισα όψεις της ιστορίας της περιοχής Όmicroιλος Φίλων Θεσσαλικής Ιστορίας - Βιβλιοθήκη Θεσσαλικών Μελετών αρ 8 Λάρισα 2002 139-145 210 Η Hunger - O Kresten Das Register des Patriarcats im Konstantinopel Wien 1981 378 (d e) 382 στχ 20-22 384 στχ 56-59 laquoχρυσοβούλλων δηλονότι παρὰ τῶν ἀοιδίmicroων γεγονότων βασιλέων τοῦ τε κῦρ

Ἰσαακίου καὶ τοῦ αὐταδέλφου αὐτοῦ κῦρ Ἀλεξίου ἔτι δὲ καὶ πατριαρχικῶν ὑποmicroνηmicroάτων καὶ λοιπῶν

δικαιωmicroάτωνraquo 386 στχ 89O90 laquoτὸ παλαιὸν δικαίωmicroα βασιλικὴν οὖσαν ἅmicroα καὶ πατριαρχικήνraquo 211 P Magdalino History of Thessaly 97 laquo a metochion of S Nicholas belonging to Marmariana raquo


microονή αγίου Νικολάου Τρικάλων προς Μετέωρα212 microονή Παναγίας Μεγάλων Πυλών προς microονή Σωτήρος ∆ουσίκου213 οι microονές Ξενιάς Αλmicroυρού)214 Προκύπτουν λοιπόν οι εξής εκδοχές για τη βυζαντινή περίοδο της ιστορίας της microονής Στοmicroίου (αν ληφθεί υπόψη ότι δεν microπορεί να υπήρχαν δύο microεγάλες microονές του αγίου ∆ηmicroητρίου στην Ανατολική και ∆υτική Όσσα) 1) Ήταν αφιερωmicroένη στον άγιο Νικόλαο -δηλαδή ταυτίζεται microε τη microονή του αγίου Κυπριανού- όπως υποδηλώνει η αφιέρωση του Β∆ παρεκκλησίου του καθολικού στον ίδιο άγιο215 το οποίο microπορεί να θεωρηθεί και κατάλοιπο παλαιότερης τιmicroής του ενδεχοmicroένως εκ microέρους των ναυτικών της περιοχής (Λυκοστόmicroιο Καρίτσα)216 Ίχνη microιας τέτοιας τιmicroής του αγίου Νικολάου διατηρούνται σήmicroερα microόνον στο Στόmicroιο στον κεντρικό ναό του οικισmicroού (1878) Πουθενά αλλού δεν εντοπίζεται (microέχρι στιγmicroής) άλλος ναός ή συναφές τοπωνύmicroιο (εκτός από microία θέση lsquoΓκαβο-Νικόλαςrsquo [cavo-Nikola] στον κάmicroπο κοντά στο Στόmicroιο που θα microπορούσε να είναι κυριωνύmicroιο) 2) Ετιmicroάτο εις το όνοmicroα της Θεοτόκου Στην πράξη αυτό αναλύεται ότι όταν θα ήλθαν οι microοναχοί των Μαρmicroαριανών στη νέα έδρα για να συνεχίσουν τα δικαιώmicroατα της παλαιάς microονής έδωσαν microεν στο καθολικό το όνοmicroα του αγίου ∆ηmicroητρίου αλλά το συγκρότηmicroα ως καταφύγιο (ή καστέλλιον) το άφησαν να τιmicroάται στο παλαιό του όνοmicroα δηλαδή της Παναγίας 3) Αν ακόmicroη και η τιmicroή της Θεοτόκου microεταφέρθηκε από άλλο microοναστήρι της περιοχής (πχ η microονή του ∆ιονυσίου Καmicroψορύmicroη στην Αmicroπελική Στοmicroίου) διαφαίνεται η συνένωση δύο ή τριών microονών (Άγιος ∆ηmicroήτριος Μαρmicroαριανών Άγιος Νικόλαος Παναγία) Πάντως από τα τέλη του 15ου αι microε αρχάς 16ου αφού αποκαταστάθηκε το τείχος (1492) (τον 16ου αι παρατηρούνται ιδρύσεις νέων microονών ή ανακαινίσεις στον χώρο παλαιών microο- νών217) το καθολικό ανακαινίσθηκε ή κτίσθηκε εξ αρχής στη θέση εκείνου του 11ου - 12ου αι ή άλλου της εποχής των Παλαιολόγων218 Αν συνέβη έτσι θα αφιερώθηκε στον άγιο ∆ηmicroήτριο εις ανάmicroνηση της παλαιάς βασιλικής microονής και η προϋπάρχουσα τιmicroή του αγίου

212 Στ Γουλούλης laquoἜστω δὲ καὶ microετὰ γνώmicroης τοῦ ἡγουmicroένου τοῦ Ἁγίου Νικολάουraquo Η διορατικότητα του οσίου Αθανασίου στην ίδρυση και οργάνωση του Μετεώρου Τρικαλινά 14 (1994) 193-202 213 Στ Γουλούλης Η δίδυmicroη microονή Πόρτας Παναγιάς και ∆ουσίκου Μεγάλων Πυλών Ιστορικογεωγραφικά 5 (1985) 79-121 214 Από την υστεροβυζαντινή εποχή microέχρι τον 18-19ο αι υπάρχουν τρεις microονές microε το ίδιο όνοmicroα η Παληο-Ξενιά στον κόλπο του Πτελεού η Άνω microονή Ξενιάς ή Κισσιώτισσας microε καθολικό της Κοιmicroήσεως Θεοτόκου (όπου microεταφέρθηκε η πρώτη) και η Κάτω microονή Ξενιάς παλαιό microετόχι του αγίου Νικολάου όπου microεταφέρθηκε η δεύτερη βλ Ν Γιαννόπουλος Η ιερά microονή Ξενιάς εν Θεσσαλία Θεσσαλικά Χρονικά 4 (1933) 64-84 64-66 215 Στ Γουλούλης Βυζαντινή microονή αγίου ∆ηmicroητρίου Μαρmicroαριανών 140 Επίσης ανεπιφύλακτα ταυτίζει τον Άγιο Νικόλαο microε τη microονή Στοmicroίου ο Β Ψευτογκάς Αντωνίου Λαρίσης λόγοι 346 σηmicro 33 Βλ και Χ Μπούρας Αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής Αγίου ∆ηmicroητρίου Στοmicroίου 145 σηmicro 5 216 Για τη νεώτερη εποχή βλ Α Ανακατωmicroένος Τα νέα όρια της Ελλάδος 52 laquoτο Οικονοmicroείον microίαν ώραν απέχον από την θάλασσαν εις ο πορεύονται microετά κατανύξεως οι ναυτικοί κάτοικοι raquo 217 Α Βακαλόπουλος Ιστορία του Νέου Ελληνισmicroού Β΄ 242-256 218 Η εκ βάθρων οικοδοmicroή είναι άποψη του καθ Χ Μπούρα ενώ η παλαιολόγεια φάση των Παπαζώτου και Μεσσή που τη συγκρίνουν microε τη microονή Ακαπνίου - Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης (1360-1370) βλ στο Παράρτηmicroα σηmicro 244 Για το παλαιό καθολικό βλ Στ Μαmicroαλούκος - Στ Σδρόλια Το αρχικό καθολικό και ο παλαιός περίβολος της microονής Στοmicroίου στον παρόντα τόmicroο Πρέπει να τονισθεί ότι η δύσκολη για τη Θεσσαλία περίοδος του 14ου αι -όπως microε τις οι επιδροmicroές των Αρσακιδών στο Λυκοστόmicroιο που microετέτρεψαν τον Άγιο Νικόλαο σε lsquoαοίκητοrsquo (ο P Magdalino History of Thessaly 97 microάλιστα δέχεται ότι ήταν έρηmicroος όταν ανέλαβε τη διοίκησή της ο Κυπριανός microετά το 1300)- δεν microπορεί να θεωρηθεί ως στοιχείο που συmicroβάλει στον αποκλεισmicroό microιας πρότασης χρονολόγησης του καθολικού στο β΄ microισό του 14ου αι όπως δείχνει κυρίως η σχέση της κάτοψης microε αυτή της microονής Ακαπνίου-Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης Ο όρος lsquoαοίκητοςrsquo για τη microονή (όπως και για τη Λάρισα) αποτελεί microία υπερβολή του Αντωνίου Λαρίσης -άλλωστε η περιοχή συνεχίζει τη ζωή της πχ στα microέσα του αιώνα οι αλυκές λειτουργούν βλ πιο πριν σηmicro 108 και Ν Παπαδηmicroητρίου Η επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 115-116 ενώ το 1362 ο Άγιος Νικόλαος lsquoδεξιούταιrsquoτα αγαθά της θαλάσσης (σε χρόνο ενεστώτα)


Νικολάου ή της lsquoΘεοmicroήτοροςrsquo θα πέρασε σε δεύτερη microοίρα Υπάρχει ενδεχόmicroενο να έγινε microία προσπάθεια οικοδόmicroησης νέου καθολικού πχ επί Ανδρονίκου Γ΄ (1328-1341) microετά το 1333 (όταν η Θεσσαλία υπήχθη στο Βυζάντιο και ταυτόχρονα ήλθε ο Αντώνιος Λαρίσης) ή αργότερα πχ στη δεκαετία 1360-1370 εποχή ανάκαmicroψης για τη Θεσσαλία ενώ θα πρέπει ληφθεί υπόψη ότι ο άγιος ∆ηmicroήτριος υπήρξε ο προστάτης άγιος των Παλαιολόγων219

Παράρτηmicroα Οικοδοmicroική εξέλιξη - λατρευτικές παραδόσεις

Η microονή ως κτιριακό σύνολο περιήλθε σε ερειπιώδη κατάσταση microετά την πυρκαϊά του 1868 οπότε και ξανακτίσθηκε220 Μετά τον Β΄ Παγκόσmicroιο Πόλεmicroο όταν οι Γερmicroανοί έκα- ψαν το καθολικό και τα κελλιά της microονής (Σεπτέmicroβριος - Οκτώβριος 1943)221 οι πτέρυγες κατεδαφίστηκαν εκτός από το δυτικό τείχος ενώ το καθολικό διατηρήθηκε microόνο microε τους κατακόρυφους τοίχους Με βάση τις πληροφορίες των περιηγητών είναι δυνατόν να ανα- συντεθεί κατά το δυνατόν Πιο σηmicroαντικό είναι το έργο του αρχαιολόγου Αlfrend Meacuteziegraveres και του αρχιτέκτονα Alfrend Normand που αποτύπωσαν τον Νοέmicroβριο του 1851222 την κά- τοψη223 και τη βόρεια και νότια όψη του ναού (microε προοπτική από δυτικά)224 Η microονή σχεδόν σε τετράγωνο σχήmicroα225 (διαστάσεις περ 50 x 50 micro) ήταν κατά ένα τmicroή- microα εντειχισmicroένη microε υψηλό τείχος (αντί για πύργο) στο δυτικό microέρος226 Το συγκρότηmicroα αυτό ανακαινίσθηκε το 1492 από τον επίσκοπο Πέτρας Ακάκιο227 Την πύλη προστάτευε microία ζε-

219 Για τον Αντώνιο ως προσκείmicroενο στην οικογένεια των Παλαιολόγων τον Ανδρόνικο Γ΄ ή τη microητέρα του Ιωάννη Ε΄ Άννα Παλαιολογίνα βλ Στ Γουλούλης Εγκώmicroιο εις τον άγιο Κυπριανό Λαρίσης 69-70 74 στχ 554-558 Β Ψευτογκάς Αντωνίου Λαρίσης λόγοι 362 370-371 Έτσι πχ το 1362 ο Αντώνιος ανακαινίζει τον επισκοπικό ναό του Αρχ Μιχαήλ Τρικάλων και ιδρύει τη Σκήτη Σταγών microε τον Συmicroεών Ούρεση 220 Σπ Παγανέλης Κατάληψις Θεσσαλίας 409 laquohellipπρο δεκαπενταετίας σχεδόν άθλιος microοναχός ελαυνόmicroενος υπό της δοξασίας ότι υπό τα τείχη της microονής κρύπτεται θησαυρός έθηκε πυρ εις το κτίριον hellip raquo Ο Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία 222 (3η έκδ 145) laquoπυρποληθέν δέ πρό τινων ετών υπό τινος ηγουmicroένου ως λέγεται ονειρευοmicroένου υπό τα ερείπια αυτού θησαυρόν ανεκτίσθη εις microικροτέρας διαστάσεις το microοναστήριον υπό των κατοίκων της Καρίτσηςraquo Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος 40 laquoπυρποληθείσα τω 1868 υπό του τότε κακούργου ηγουmicroένου αυτής raquo Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 51 όπου σηmicroειώνει laquo φρενοβλαβής τις ηγού- microενος Στέφανος Μετεωρίτης ονειροπωλών ότι υπό τα τείχη ευρίσκεται θησαυρός έθηκε πυρ κατά το 1868raquo Τα ίδια περίπου λέγει και στο άρθρο ∆ήmicroος Ευρυmicroενών Προmicroηθεύς ∆΄ (1892) 378 laquo άθλιος και ανόητός τις microοναχός ονειροπωλών ότι υπό τα τείχη της microονής κρύπτεται θησαυρός επυρπόλησε microετά της πλουσιωτάτης αυτής βιβλιοθήκηςraquo Βλ και Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 352 Μάλλον πρόκειται για τον microοναδικό microοναχό της microονής που είχε τον τίτλο του ηγουmicroένου όπως ακριβώς ο Πορφ Ουσπένσκι συνάντησε τον Ζαχαρία microοναδικό microοναχό και ηγούmicroενο 221 Αικ Παπαδοπούλου Κατοχή και Αντίσταση στην Επαρχία Αγιάς (1943-1944) Το Έπος του 40 και η Εθνική Αντίσταση στη Θεσσαλία 1941-1944 επιmicroέλεια Στ Γουλούλη ΕΣ∆ΙΑ Λάρισας Λάρισα 2004 224-240 226 222 Ν Παπαδηmicroητρίου Η αποστολή του Alfrend Meacuteziegraveres (1826-1915) στην Ανατολική Θεσσαλία Παρνασσός 24 (1982) 605-616 223 Βλ στον Α Meacuteziegraveres Meacutemoire 224 M -C Hellman Les architectes de lrsquo Eacutecole franccedilais drsquo Athegravenes BCH 120 (1996) 191-221 193 195 figs 4 5 X Μπούρας Η αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής Αγίου ∆ηmicroητρίου Στοmicroίου Εικ 1-2 225 Γιrsquo αυτό περιηγητές τονίζουν ότι είναι τετράγωνη Α Μeacuteziegraveres Meacutemoire 245 laquoun cloicirctre carreacute entoureacute de galleriesraquo P Uspenskij Putesestvie 275 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 57 laquoη microονή είναι ένα τετράγωνο ισόπλευρο κτίριοraquo Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία 222 (3η έκδ 145) laquoτετράγωνον οικοδόmicroηmicroαraquo Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 51 laquoτετραγώνου προαυλίουraquo Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγ ∆ηmicroητρίου 349 226 Α Ορλάνδος Μοναστηριακή αρχιτεκτονική 11 Εικ 5 227 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 194 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 353 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 259 laquoἈνεκαινίσθη τὸ παρὸν καστέλltλιον τῆς Πανάγgtνου καὶ Θεοmicroήτορος Παρθένου ὑπὸ τοῦ θεοφιλεστάτου ἐπισκόπου Ἀκακίου Πέltτρας διὰ ψυgtχικὴν σωτηρίαν καὶ αὕτη ἡ πύλη Ζ΄raquo (7000=1492)


microατίστρα (microασικούλι) οπότε εσωτερικά είχε δεύτερο όροφο οδηγούσε σε προθάλαmicroο (στο ισόγειο) που έφερνε microε microία δεύτερη πόρτα προς το περιστύλιο228 Υπάρχει ακόmicroη παράδοση ότι άλλος ένας ναός υπήρχε στη νοτιοδυτική γωνία της microονής στον β΄ όροφο και κατά- στράφηκε microαζί microε όλη την πτέρυγα από τις microπουλντόζες του στρατού το καλοκαίρι του 1960 προκειmicroένου ο χώρος να χρησιmicroεύσει για τις Κατασκηνώσεις της Μητροπόλεως επί πλέον δε ότι σε αυτό είχαν λειτουργήσει καθολικοί δηλαδή ενωτικοί (επί Ιωάννου Βέκκου 1275 - 1282229) Η ανατολική πλευρά δεν σώθηκε επειδή το τείχος συγκεκριmicroένα το ΒΑ τmicroήmicroα κατέρρευσε το 1837 από σεισmicroό στην απότοmicroη χαράδρα230 Ωστόσο ο Π Uspenskij δίνει microια επιπρόσθετη πληροφορία σύmicroφωνα microε την οποία όταν το 1827 είχε πεθάνει ο ηγούmicroενος Αυξέντιος άφησε τη microονή laquomicroόνο microε τρεις τοίχουςraquo231 Αυτό σηmicroαίνει ότι η κατα- στροφή του ανατολικού τείχους (ή τουλάχιστον του microεγαλύτερου τmicroήmicroατος) είχε γίνει προ του 1827 Από βορράν (εξωτερική περασιά) σώζονται microέχρι σήmicroερα οι βάσεις της πτέρυγας όπου πρέπει να ήταν τα κελλιά των microοναχών ή ακόmicroη και το δωmicroάτιο επισκέψεων232 το αρχονταρίκι233 όπου υπήρχε εξώστης (στο αναστηλωmicroένο microετά το 1868 συγκρότηmicroα)234 Η νότια πτέρυγα βλέποντας προς το βουνό σύmicroφωνα microε microαρτυρίες είχε εξωτερικά όmicroοια microορφή microε τη δυτική Εδώ υπήρχαν η τράπεζα η οποία θεmicroελιώθηκε το 1578235 και το microαγει- ρείο που κτίσθηκε το 1497236 Η εσωτερική προς την αυλή θεmicroελίωση της νότιας πτέρυγας διασώζεται microέχρι σήmicroερα Η βιβλιοθήκη και το αρχείο πιθανόν βρισκόταν στο καθολικό στον β΄ όροφο της λιτής στα κατηχούmicroενα237 που θεωρείται εκ παραδροmicroής και γυναικωνίτης238 (παρόλο που σε βυζαντινούς αυτοκρατορικούς ναούς υπήρχε τέτοιο διαmicroέρισmicroα) Όmicroως ο Ζωσιmicroάς Εσφιγ-

228 Α Μeacuteziegraveres Meacutemoire 245 laquoUn porte basse deacutefendue par un macircchicoulis donne entreacutee agrave une sorte de vestibulle qui communique par un seconde porte agrave un cloicirctre carreacute raquo 229 Ανάλογη παράδοση υπάρχει για τη microονή Ξενιάς ή Κισσιωτίσσης βλ Ν Γιαννόπουλος Η ιερά microονή Ξενιάς 66 230 P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι της ΄Οσσας 56 Μέχρι προ εικοσαετίας διακρινόταν στην χαράδρα microεγάλα τmicroήmicroατα των τοίχων 231 Βλ Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 57 232 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 53 233 Το αρχονταρίκι σηmicroειώνει ο Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι της Οσσας 53 61 234 Σπ Παγανέλης Κατάληψις Θεσσαλίας 409 (βλ πιο πάνω σηmicro 1) Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών Προmicroηθεύς ∆΄ (1892) 378 235 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 193 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 354 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 268 Επίσης βλ P Uspenskij Putesestvie 277-278 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 60 Η επιγραφή βρέθηκε πάλι το 2004 236 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 267 όπου βιβλιογραφία Η αποκατάσταση της χρονολογίας ltεgtζε΄ (7005 = 1497) στηρίζεται στον Α Αρβανιτόπουλο Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 192) Ο Ζωσιmicroάς Οικονοmicroείον 52 εξετάζει την περίπτωση αντί laquoζraquo να είναι ltξgt δηλαδή ξε΄ (7065 = 1555 το σωστό 1557) Η απόδοση της επιγραφής στα 1497 κρίνεται επισφαλής 237 O Α Meziegraveres Meacutemoire 248 σηmicroειώνει που βρήκε τα χειρόγραφα laquodans le vestibule et sous les arcades de lrsquo eacutegliseraquo Ο ίδιος σηmicroειώνει (σ 247 248) ότι το αρχείο microε τα έγγραφα καταστράφηκε όπως και τα χειρόγραφα της βιβλιοθήκης λόγω της λεηλασίας των Τούρκων στον πόλεmicroο του 1821 Ο Σπ Παγανέλης Κατάληψις Θεσσαλίας 408-409 σηmicroειώνει laquoέθηκε πυρ εις το κτίριον καταστρέψας microετrsquo αυτού και την πλουσίαν και εκλεκτήν βιβλιοθήκηνraquo 238 Στον κώδικα της Επισκοπής Πλαταmicroώνος (1881-1900) αναφέρεται έγγραφο microε αρ 119 11-8-1881 του αγροτικού αστυνόmicroου Τυρνάβου στο οποίο δηλωνόταν ότι laquoεις τον γυναικονίτην της εκκλ του microοναστηρίου Κοmicroνηνείου υπάρχει επιγραφή τιςraquo (που αναφέρει ότι ο Ανδρόνικος Κοmicroνηνός είναι κτίτορας της γέφυρας Ξηριά Τυρνάβου) βλ Β Καλογιάννης Kώδιξ Επισκοπής Πλαταmicroώνος 55


microενίτης βρήκε εικόνες και βιβλία στα παρεκκλήσια239 Μία κρήνη εντός της microονής κτίστηκε το 1759240 και βρισκόταν στο καθολικό δίπλα στον ναό241 Το καθολικό βρίσκεται σχεδόν στον άξονα της εισόδου242 Ανήκει στον τύπο του σταυ- ροειδούς εγγεγραmicromicroένου ναού microε χορούς (αθωνικό τύπο) Παλαιότερα είχε χρονολογηθεί από τον Γ Σωτηρίου στον 13ο - 14ο αι243 Ο Αθ Παπαζώτος και πρόσφατα ο Β Μεσσής το συνδέουν microε τον ναό του Προφήτη Ηλία Θεσσαλονίκης (microονή Ακαπνίου Θεσσαλονίκης π 1360-1370) αφού οι κατόψεις των δύο microνηmicroείων είναι όmicroοιες244 Ο καθηγ Χαρ Μπούρας χρονολογεί το microνηmicroείο στον 16ο αι αλλά το αρχιτεκτονικό σχέδιο το φέρει να microιmicroείται άλλο του 14ου αι245 Άλλη επιγραφή του 1543 αναφέρει την laquoανακαίνιση και τελείωσηraquo ναού της lsquoΘεοmicroήτοροςrsquo246 Είναι άγνωστο από που προέρχεται αλλά δεν είναι απαραίτητο να αποδοθεί στο καθολικό (άποψη του καθ Χαρ Μπούρα) όπου ακόmicroη και σήmicroερα δεν διαφαίνεται κάποιο κενό σηmicroείο κυρίως microία θύρα όπου θα ήταν πακτωmicroένο το σε β΄ χρήση microάρmicroαρο της επιγραφής (κόπηκε στα δύο πιθανόν από υποχώρηση του υποβαστάζοντος ξύλινο υπέρθυρο σε στενή πύλη δροmicroέα) Γιrsquo αυτό και microπορεί να αποδοθεί στον ναό του καστελλίου πρωτίστως λόγω της συγγένειας της λεκτικής φόρmicroουλας των επιγραφών της πύλης και του ναού laquoκαστέλλιονraquo και laquoναός της πανάγνου και Θεοmicroήτορος Παρθένουraquo Στο πέρασmicroα του χρόνου το καθολικό υπέστη microία σειρά επεmicroβάσεων247 Η δυτική στοά που είχε πάθει ζηmicroιές το 1738 αναστηλώθηκε microόνον microε τοξοστοιχία microε φουρνικά στα πλά- για και απλή ξύλινη στέγη στο δυτικό microέρος σύmicroφωνα microε επιγραφή στις 20 Οκτ 1778248 ενώ είχε προηγηθεί κατά τον Πορφ Uspenskij microια περίοδος σαράντα ετών ερείπωσης249 Για τον ίδιο λόγο microία χρονιά πιο πριν το 1777 είχε κατασκευαστεί από λαϊκούς δωρητές τον Ιωάννη και την Καλή η καινούργια θύρα του καθολικού -αν ερmicroηνευτεί έτσι η επιγραφή της

239 Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52 laquo δύο έρηmicroα παρεκκλήσια εν οις ευρίσκονται ερριmicroένα πεπαλαιωmicroέναι εικόνες και σεσηπότα βιβλίαraquo 240 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 194 Την κρήνη αναφέρει και ο Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών 378 και Μονή Οικονοmicroείον 52 laquoη πλαξ άλλοτε λέγει ο ηγούmicroενος ήτο επί της εντός της microονής βρύσεως και ήδη εφέρθη εν τω παρεκκλησίωraquo Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγ ∆ηmicroητρίου 354 241 Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία 222 (3η έκδ 145 laquoεις τους τοίχους (του ναού) ως και εν τη παραρρεούση κρήνη παρετηρούντο κιονόκρανα και σπόνδυλοι και ανάγλυφα τινάraquo 242 Κ Σ Παπαϊωάννου Τα ελληνικά microοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις ∆ιεύρυνση των διατάξεών τους Αθήνα 1977 73-79 243 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 356 κε 363-364 244 Th Papazotos Church of lsquoProfitis Eliasrsquo 121-127 Αθ Παπαζώτος Η microονή Ακαπνίου 34-73 57-58 Β Μεσσής Το καθολικό της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου στο Τσάγεζι Ζητήmicroατα οικοδοmicroικών φάσεων 29ο Συmicroπό- σιο ΧΑΕ Πρόγραmicromicroα και περιλήψεις εισηγήσεων και ανακοινώσεων Αθήνα 2009 78-79 Βλ και στον παρόντα τόmicroο 245 Χ Μπούρας Η αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου Στοmicroίου 145-161 Επίσης βλ Χ Μπούρας Η αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής Αγίου ∆ηmicroητρίου παρά το Στόmicroιον (Τσάγεζι) Εικοστό Πρώτο συmicroπόσιο Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης Πρόγραmicromicroα και περιλήψεις 4-6 Μαΐου 2001 Αθήνα 2001 68-69 246 Α Αρβανιτόπουλος Ανασκαφαί και έρευναι εν Θεσσαλία (1910) 193-194 (δίνει χρονολόγηση έτος 7041 = 1533) Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 353-354 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 260 267 laquo+ Ἀνεκαινίσθη καὶ ἐτελειώθη ὁ πάνσεπτος ναὸς τῆς Πανάγνου καὶ Θεοmicroήτορος Παρθένου διὰ συνδροmicroῆς καὶ κόπου τῶν microοναχῶν καὶ τοῦ ἡγουmicroένου [hellip] ἱεροmicroονάχου ἔτει ζνα΄ ἰνδ α΄raquo (7051=1543) Το όνοmicroα που λείπει απεσβέσθη σε microεταγενέστερη εποχή αλλά ο Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52-53 αναφέρει τα εξής laquoτο όνοmicroα του ηγουmicroένου εξήληψε χερί βέβηλος δια σφύρας αλλά εικάζεται ότι ήτο Νεόφυτοςraquo Η περίπτωση θυmicroίζει damnatio memoriae 247 Χ Μπούρας Η αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου Στοmicroίου 146 248 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγ ∆ηmicroητρίου 354 laquo1778 ΟΚΤΩΒΡΙΟΥ 20raquo 249 P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56


θύρας που αναγνώσθηκε ως 777250 και την οποία είδε ο Uspenskij -αφού το ltζgt οmicroοιάζει microε τον αριθmicroό (7)- ως τρία ζήτα [ζζζ] (7000+7+7=1506)251 χρονολόγηση που δεν ισχύει Η καταστροφή από πυρκαϊά που έπληξε τις πτέρυγες της microονής θεωρείται ότι επηρέασε άmicroεσα τον ναό αλλά κάτι τέτοιο δεν πρέπει να θεωρηθεί δεδοmicroένο εφόσον σrsquo αυτόν εντοπίζονται ρωγmicroές252 τις οποίες επεσήmicroανε και ο Uspenskij αιτιολογώντας τις από τον σεισmicroό του 1837253 Ίσως συνετέλεσε το επισφαλές έδαφος το οποίο επηρεάζει η ύπαρξη πολλών πηγαίων υδάτων Όπως σηmicroειώνει ο Ζωσιmicroάς βρήκε τον ναό να είναι laquoετοιmicroόρροπος και εις κακήν κατάστασινraquo254 microε την οροφή ξύλινη χωρίς τον τρούλλο έχοντας στο κέντρο πολυέλαιο255 και microε κυρτή στέγη που είχε απλή διακόσmicroηση (βλ φωτογραφία του Γ Σωτηρίου πιθ του 1912)256 Το καθολικό ιστορήθηκε σε δύο φάσεις Ο A Meacuteziegraveres διέκρινε γενικά σε όλον τον ναό νεώτερες τοιχογραφίες σε ένα laquostyle assez grossierraquo αρκετά άτεχνο Στα δύο τεταρτο- σφαίρια (culs-de-four) δεξιά κι αριστερά της πύλης εισόδου παρατήρησε microία παλαιότερη φάση (πιθανόν σύγχρονη του καθολικού) microε microία σειρά microορφών microεγάλης λεπτότητας (une seacuterie de figures qui paraissent drsquo une grande finesse)257 Από τον Uspenskij γίνεται γνωστό ότι οι τοιχογραφίες έγιναν το 1758 επί ηγουmicroένου ∆αmicroιανού258 Ο ζωγράφος ανήκε στο εργαστήριο του ζωγράφου Θεοδώρου που έδωσε την παρουσία του στην Αγιά και αλλού259 Το πρόγραmicromicroα είναι αυτό του 18ου αι Στον τρούλλο υπήρχε ο Παντοκράτωρ περιστοι- χισmicroένος από αγγέλους Πιο κάτω είναι οι προφήτες (ο Μeacuteziegraveres θεωρεί ότι είναι άγιοι) καθώς και παράσταση της Αγίας Τριάδος ενώ οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη ίσως βρίσκονταν στον δυτικό τοίχο260 Τα τέσσερα γωνιαία παρεκκλήσια διατήρησαν τις τοιχογραφίες microέχρι τον 20ό αιώνα (περιγραφή Γ Σωτηρίου) 1) Το βορειοδυτικό σώζει στην κορυφή τον Παντοκράτορα και στα λοφία τους τέσσερις υmicroνογράφους Ιωσήφ Υmicroνογράφο (ΒΑ) Ιωάννη ∆αmicroασκηνό (ΝΑ) Κοσmicroά Μαϊουmicroά (Ν∆) Θεοφάνη (Β∆) και στα τύmicroπανα σκηνές από τον βίο του αγίου Νικολάου Νότιος τοίχος Γέννησις - ο άγιος στο σχολείο - η χειροτονία εις ιερέα ∆υτικός τοίχος Η απελευθέρωση των τριών θυγατέρων του άρχοντα των Πατάρων261 Βόρειος τοίχος η Α΄ Οικουmicroενική Σύνοδος και δεξιά το ράπισmicroα του αγίου στον Άρειο Πρόκειται

250 Α Meacuteziegraveres Meacutemoire 247 Ν Γεωργιάδης Θεσσαλία 222 (3η εκδ 145) Κ Σπανός Επιγραφές 24 251 Ν Παπαδηmicroητρίου Η επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοπστοmicroίου 263 που παραπέmicroπει στο ρωσικό κείmicroενο σ 491 αρ 4 P Uspenskij Putesestvie 272 Πρβλ Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54 laquomicroε έξοδα του Ιωάννη και της Καλής έγινε από microωσαϊκό η θύρα του καθολικούraquo (εννοεί κατασκευή microε πινακίδια από ελεφαντοστό κοκ) 252 Χ Μπούρας Η αρχιτεκτονική του καθολικού της microονής του αγίου ∆ηmicroητρίου Στοmicroίου 147 253 P Uspenskij Putesestvie 274 275 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 57 laquoέπαθε ρωγmicroές από τον σεισmicroό του 1837raquo 254 Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 51 255 Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52 laquoαι στήλαι αι υποβαστάζουσαι τον νυν ξύλινον και ετοιmicroόρροπον θόλον του ναού raquo 52 256 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 352 359 Εικ 9 Βλ και Χ Μπούρας Αρχιτε- κτονική του καθολικού της microονής Αγίου ∆ηmicroητρίου 146 257 Α Meacuteziegraveres Meacutemoire 246 258 P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 273 259 Ι Τσιουρής Ο τοιχογραφικός διάκοσmicroος του καθολικού της microονής Αγίας Τριάδας ∆ρακότρυπας (1758) και η εντοίχια θρησκευτική ζωγραφική του 18ου αι στην περιοχή των Αγράφων Ιωάννινα 2004 348 κε 361 260 Α Meacuteziegraveres Meacutemoire 246-247 261 Για τον βίο και τα θαύmicroατα βλ Ν Ševčenko The Life of St Nicolas in Byzantine Art Torino 1983 66 κε


microάλλον για παρεκκλήσιο του αγίου Νικολάου262 2) Το νοτιοδυτικό παρεκκλήσιο περιείχε εκτός από τον Παντοκράτορα την Πλατυτέρα τη Θεία Λειτουργία και σκηνές του Αρχαγ- γέλου Μιχαήλ (Θυσία του Αβραάmicro Όνος Βαλαάmicro) και δύο microορφές χωρίς φωτοστέφανο που κατά τον Γ Σωτηρίου ήταν οι κτήτορες ή ανακαινιστές της microονής263 Αν οι σκηνές δεν ληφθούν ως χριστολογικές αλλά ως θαύmicroατα αγγελικής δυνάmicroεως όπως ενίοτε ερmicroηνεύ- ονται264 ίσως πρόκειται για παρεκκλήσιο του Αρχαγγέλου Μιχαήλ265 γεγονός που θα δικαιολογούσε ταφικές τιmicroές (προς τιmicroήν των κτιτόρων) Ας σηmicroειωθεί ότι το Σάββατο προ της εορτής του αγίου ∆ηmicroητρίου τελούνται microνηmicroόσυνα των θανόντων Τα άλλα δύο διαmicroερίσmicroατα στα πλάγια της κεντρικής κόγχης είναι τυπικαριά 1) Το βορειοανατολικό υπήρχε στην οροφή ο Χριστός Εmicromicroανουήλ και στην κόγχη ο Μέγας Αρχι- ερεύς Στα τύmicroπανα εικονίζονταν σκηνές θαυmicroάτων Η Ανάστασις του υιού της χήρας (βόρειο τύmicroπανο) η lsquoΞηρανθείσα συκήrsquo (ανατολικό) και lsquoΟ Χριστός ιώmicroενος την Μαγδα- ληνήνrsquo (δυτικό) Στον βόρειο τοίχο σώζεται ακόmicroη το όραmicroα του Πέτρου Αλεξανδρείας και στη δυτική κόγχη ο άγιος Λαυρέντιος ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαmicroάς266 ενώ στη οροφή της εισόδου στο τυπικαριό εικονίζεται ο άγιος Νικόλαος σε προτοmicroή (άραγε συναρτάται προς το Β∆ παρεκλήσιο του αγίου Νικολάου) 2) Το νοτιοανατολικό τυπικαριό περιέχει στην οροφή τον Μεγάλης Βουλής Άγγελο στην κόγχη είναι ο Αναπεσών και στα τύmicroπανα σκη- νές θαυmicroάτων του Χριστού η lsquoΊασις της κόρης του Ιαείρουrsquo (δυτικά) η lsquoΊασις της αιmicroορρο- ούσηςrsquo (δεν σώζεται) (νότια) και η lsquoΊασις του λεπρούrsquo (βόρεια)267 Πιο κάτω στον δυτικό τοίχο άγιοι αρχιερείς ο άγιος Λουκιανός δύο άγνωστοι ο άγιος Πατρίκιος ο άγιος Πορ- φύριος και άγνωστος Στον νότιο τοίχο δύο άγνωστοι οι άγιοι Ρούφος και Ευστάθιος Το καθολικό είχε εικονοστάσιο microε τις δύο σωζόmicroενες σήmicroερα εικόνες του Χριστού (71 x 99 εκ) και της Παναγίας Οδηγητρίας (72 x 100 εκ)268 Έχουν εγχάρακτο φωτοστέφανο που συνηθίζεται στις αρχές του 16ου αι Η εικόνα της Παναγίας microέχρι το 1970 ήταν αντικείmicroενο περιοδείας για έρανο και ευλογία στα χωριά της Θεσσαλίας ∆εν είναι η εφέστιος εικόνα της microονής όπως θεωρείται Σίγουρα έχει χρησιmicroεύσει ως τέτοια λόγω των φθορών που υπάρ- χουν στο κάτω αριστερό microέρος της και προφανώς προέρχονται από τον ασπασmicroό των πιστών Ο χορός που έγινε το 1740 βρισκόταν το 1854 κάτω από τον microεγάλο τρούλλο του καθολικού και ήταν έργο του Ιωάννη και Νικολάου Ταλιαδούρα269 Αργότερα microετά την

262 Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 23 Βλ και G Babić Les chapelles annexes des eacuteglises byzantines Paris 1969 134 κε 263 Η επιγραφή που παραθέτει ο Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 371 λέγει laquoΗ του αγγέλου οmicroιλία προς τον microάταιον (sic=microάντιν) Βαλαάmicroraquo Βλ G Babić Les chapelles annexes 40 κε 264 Σ Κουκιάρης Τα θαύmicroατα-εmicroφανίσεις των αγγέλων και αρχαγγέλων στην βυζαντινή τέχνη των Βαλκανίων Αθήνα - Γιάννινα 1989 32-33 (θυσία Αβραάmicro) 34 (΄Ονος Βαλαάmicro) 265 G Babic Les chapelles annexes 47 κε 160-161 266 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 370-371 Εικ 26 267 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 371 τη θεωρεί ως lsquoΊαση του υδρωπικούrsquo Πράγmicroατι το σώmicroα του είναι σε τυmicroπανιαία κατάσταση αλλά έχει και τα σηmicroάδια της λέπρας 268 Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 51 laquoεν τω ναώ σώζονται τα εξής άξια λόγου αι δύο εικόνες του εικονοστασίου του Χριστού και της Θεοτόκουraquo Τονίζει ακόmicroη ότι είχαν επιζωγραφηθεί χωρίς επιτυχία 269 P Uspenskij Putesestvie 273 Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 56 laquoΤο 1740 (επί ηγουmicroένου Ιωακείmicro και προηγουmicroένου Παρθενίου) microε έξοδα του επισκόπου Πλαταmicroώνα Νεοφύτου κατασκευάστηκε ξύλινος χορός στο καθολικό από τους Ιωάννη και Νικόλαο Ταλιαδούρα Αυτός κρέmicroεται ακόmicroη σήmicroεραraquo και στη συνέχεια σ 57 laquoΣτο κέντρο του κρέmicroεται ο ξύλινος χορός που κατασκευάσθηκε το 1740 Επάνω σrsquo αυτόν ανάβουν κεριά κατά τις microεγάλες γιορτές και στο κάτω άκρο του κρέmicroονται εικόνες στις οποίες είναι ζωγραφισmicroένες και από τις δύο microεριέςraquo Την επιγραφή αναφέρει ο Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 57 laquoἘτελιόθι ὁ θιος κε πάνσεπτος

χορὸς τοῦ ἁγίου microεγαλοmicroάρτυρος ∆ιmicroιτρίου τοῦ microυροβλίτου ι εκονοmicroίου ΑΨΜ δαπάνις κ(αὶ) ἐξόδου

θεοφιλεστάτου Κ Κ κιρ Νεοφίτου ἐπισκόπου Πλαταmicroῶνος ἡγουmicroενεύοντος Αιοακίmicroraquo Κ Σπανός Επιγραφές και ενθυmicroήσεις 23 Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 261 272 Παρrsquo όλα


πτώση του microεταφέρθηκε στο βόρειο (Β∆) παρεκκλήσιο που χρησίmicroευε ως κειmicroηλιοθήκη όπου τον βρήκε ο Ζωσιmicroάς (1896)270 Στο καθολικό υπήρχε και άmicroβωνας του 1785271 ενώ ειδικό κεφάλαιο κατέχει η πλούσια συλλογή γλυπτών άλλων εντειχισmicroένων στο καθολικό και άλλων ανευρέθησαν microεmicroονωmicroένα272 Η διαmicroόρφωση του συνόλου microε τον ναό στο κέντρο της αυλής να περιβάλλεται από τις πτέρυγες σε κλειστό περίκεντρο σχήmicroα που συγκροτεί ένα ελεύθερο τετράπλευρο είναι η τυπική για ένα microοναστήρι του ελλαδικού χώρου273 Ο περιορισmicroένος αύλειος χώρος φέρει όλες τις βοηθητικές εγκαταστάσεις (τράπεζα microαγειρείο καστέλλιον ξενώνες) να εντάσ- σονται στις πτέρυγες των κελιών274 Το υψηλό καθολικό (σχέδιο του Α Normand) και το επίσης υψηλό τείχος (φωτογραφία Α Ορλάνδου) σε συνδυασmicroό microε την ανωφέρεια του χώρου στο εξωτερικό και τη στενότητα του χώρου στο εσωτερικό πετυχαίνουν την εντύ- πωση του περιορισmicroού και της αποmicroόνωσης275 δηmicroιουργώντας την εικόνα ενός πραγmicroατι- κού καστροmicroονάστηρου276 όπως microαρτυρεί η ονοmicroασία της επιγραφής της πύλης laquoκαστέλ- λιον της Θεοmicroήτοροςraquo277 Εκτός microονής υπάρχει άλλος ένας ναός αφιερωmicroένος στην Υπαπαντή του Χριστού όπου τηρείται το οστεοφυλάκιο της microονής Η οργάνωση της microονής ορίζεται από τα τέλη του 15ου αι και τον 16ο αι -που είναι όντως microια εποχή ανάπτυξης του microοναχισmicroού- έως και τον 18ο αι

STAVROS GOULOULIS

SAINT DEMETRIΟS OR OECONOMION AT STOMION (TSAYESI) HISTORICAL IDENTITY AND EVOLUTION OF A BYZANTINE MONASTERY A systematic recording of Saint Demetriusrsquo monastery history is being attempted based on the known historical sources as well as a fundamental historical geographical approach in order to fore the preservation renewal and evolution of the monastery unique to the eastern Ossa area which was outlasted for a such long interval of time (ca 12th century and mainly since 1492 onwards) The focal point is given to the interpretation of several issues such as 1) the name ldquoOeconomionrdquo originating not by the nearby settlement but by the overall economical activity of the wealthy monastery which flourished since 16th century as shown by the construction of the new catholicon the ottoman documentary evidence and the historical-epigraphic material 2) the likely appellation ldquoMonastery of Lykostomionrdquo taken by the name of the nearby mediaeval settlement as well as by the mediaeval name of the

αυτά ο Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 354-355 διερωτάται αν microεταφέρθηκε laquoεξ άλλου τινός ναού της πόλεως Οικονοmicroείουraquo 270 Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον 52 laquoδύο έρηmicroα παρεκκλήσια εν οις ευρίσκονται ερριmicroένα πεπαλαιωmicroέναι εικόνες και σεσηπωmicroένα βιβλία ενώ τω προς βορράν παρεκκλησίω έχουσι προς τοις άλλοις και τον ορειχάλκινον χορόν του ναού τοποθετηmicroένον κακώς raquo 271 P Uspenskij Putesestvie 274 Πορφ Ουσπένσκι Στο Βυζαντινό microοναστήρι 56 272 Γ Σωτηρίου Μονή της Παναγίας και του Αγίου ∆ηmicroητρίου 365-370 273 Κ Σ Παπαϊωάννου Τα ελληνικά microοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις 13 κε 24 274 Κ Σ Παπαϊωάννου Τα ελληνικά microοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις 21 275 Κ Σ Παπαϊωάννου Τα ελληνικά microοναστήρια σαν αρχιτεκτονικές συνθέσεις 59 276 Γιrsquo αυτό ο Π Ουσπένσκι το θεώρησε ως φρούριο P Uspenskij Putesestvie 271-272 Βλ Πορφ Ουσπένσκι Στο βυζαντινό microοναστήρι 54 277 Για την επιγραφή βλ Ν Παπαδηmicroητρίου Επισκοπή Πλαταmicroώνος και Λυκοστοmicroίου 259


river Peneios which is related with the port of the embouchure of river Peneios and the medieval- post-byzantine Karitsa and finally 3) the issue of the dedication of the monastery to Saint Demetrius possible after the 15th century the worship of Virgin Mary (mainly after the 19th century) and the appellation ldquoKomneneiosrdquo (by the ldquoOeconomionrdquo) However the paper verges the potential identification with the byzantine monastery of Saint Nicolaos (14th century) which was situated near the embouchure of Stomion

Κάρτ-Ποστάλ Θεσσαλία - Το Τσάγεζι (Έξοδος της κοιλάδας των Τεmicroπών) Thessalie - Vue de Tsaghezi (Lrsquo extreacutemiteacute de la Valleacutee de Tempeacute)

Φωτογράφηση γύρω στο 1900


ΣΤΑΥΡΟΣ Γ ΓΟΥΛΟΥΛΗΣ

Ο ΑΓΙΟΣ ∆ΗΜΗΤΡΙΟΣ Η lsquoΟΙΚΟΝΟΜΕΙΟΝrsquo ΣΤΟ ΣΤΟΜΙΟ (ΤΣΑΓΕΖΙ) ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΤΑΥΤΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΑΝΑΠΤΥΞΗ ΜΙΑΣ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΝHΣ

1 Το Στόmicroιο (Τσάγεζι) Ανάmicroεσα στα Τέmicroπη και την Ανατολική Όσσα Η microονή της Θεοτόκου και του αγίου ∆ηmicroητρίου στο Στόmicroιο (Τσάγεζι) Λαρίσης γνωστή και ως lsquoΟικονοmicroείονrsquo (Κονοmicroειό) ή lsquoΚοmicroνήνειοςrsquo είναι η microοναδική εν λειτουργία βυζαντινή microονή της Μητροπόλεως Λαρίσης Η ανάδειξή της στη σηmicroαντικότερη microονή της ανατολικής παραθαλάσσιας περιοχής είναι αποτέλεσmicroα microιας ένταξης σε τοποθεσία που συνδυάζει άρι- στες συνθήκες διαmicroονής δηλαδή ένταξης στον φυσικό περιβάλλοντα χώρο αλλά και σύν- δεσής της microε τους κύριους οδικούς άξονες και τα θαλάσσια δροmicroολόγια του ελλαδικού χώ- ρου τις microετακινήσεις των εmicroπόρων και των στρατών τις microεταναστεύσεις ∆εσπόζοντας πανοραmicroικά στον Θερmicroαϊκό κόλπο1 η θέση της microονής είναι εξαιρετική από κάθε πλευρά κτισmicroένη σε υψόmicroετρο 180 microέτρων και σε έδαφος microε απότοmicroη κλίση δίπλα σε βαθιά ρεmicroατιά συνδυάζει την ορεινή δασώδη τοποθεσία microε την πολύ πυκνή βλάστηση που παρατηρείται ιδιαίτερα ανάmicroεσα στα χωριά Στόmicroιο και Καρίτσα2 τη γειτνίαση microε τη θάλασ- σα τον καθαρό βορεινό αέρα το εύκρατο δροσερό κλίmicroα τα άφθονα πηγαία νερά -στοιχείο που τονίζουν ιδιαίτερα οι περιηγητές3- αλλά και τις δυνατές βροχές και χιονοπτώσεις

1 Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών Προmicroηθεύς ∆΄ (1892) 378 laquoΗ θέα από του εξώστου αυτής είναι εξαίσιος Φαίνονται καθαρώτατα η χερσόννησος Κασσάνδρα ο microυχός του Θερmicroαϊκού κόλπου αι ακταί της πόλεως Αικα- τερίνης το φρούριον Πλαταmicroώνος και η θάλασσαraquo Σπ Παγανέλης Οδοιπορικαί σηmicroειώσεις Α Οι σεισmicroοί της Χίου Β΄ Η στρατιωτική κατάληψις Άρτης και Θεσσαλίας Εν Αθήναις 1882 365 κε 409 laquoΗ από του εξώστου της microονής θέα είναι εξαισία Βλέπει τις εκείθενhellipraquo (Πλαταmicroώνα - Κατερίνη microυχό Θερmicroαϊκού Χαλκιδική) Για την επιλογή της θέσεως των βυζαντινών microονών βλ Φ Κουκουλές Βυζαντινών βίος και πολιτισmicroός τοmicro ς΄ Εν Αθήναις 1957 76-77 Α Κυριακίδου - Νέστορος Σηmicroάδια του τόπου ή η λογική του ελληνικού τοπίου Λαογραφικά Μελετήmicroατα Αθήνα 1975 15 κε 2 Ο πρώτος που το παρατήρησε ήταν ο Α Meacuteziegraveres Meacutemoire sur le Peacutelion et lrsquo Ossa Archives des Missions Scientifiques et Litteraires 3 (1853) III-IV 149-266 243 Για τα είδη φυτών που απαντούν βλ Th Von Heldreich Bericht uumlber die botanischen Ergebnisse einer Bereisung Thessaliens SB der Koumlniglich Preussischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin 18831 155-164 158-160 ελλην microετάφραση εις Χ Βόγιας Η Καρύτσα του Κισσάβου Ιστορία-λαογραφία-τραγούδια εκδ Φύλλα Τρίπολη 2005 208-209 όπου παρατίθεται κατάλογος των απαντωmicroένων φυτών Τρ Γιούmicroης Φυτοκοινωνίες της Όσσης ΑΠΘ - ∆ασολογικό τmicroήmicroα Θεσσαλονίκη 1974 Σχετικώς αναφέρει ο Ζωσιmicroάς ∆ήmicroος Ευρυmicroενών 378 laquoεις θέσιν microαγευτικήν εντός δάσους φιλυρών δρυών καστανεών και κρανιώνraquo Ζωσιmicroάς Μονή Οικονοmicroείον Προmicroηθεύς Η΄ (1896) 51 laquoΕυρίσκεται εν microέσω πυκνού και δασυσκίου δάσους εκ φιλυρών καστανεών λεπτοκαρυών δρυών κρανεών microηλεών αγριοmicroηλεών αγριοκερα- σεών και διαφόρων άλλων δένδρων Ουδεmicroία άλλη microονή της Θεσσαλίας (δηλ Φλαmicroουρίου Σουβιάς Ξενιάς Κορώνης Αγάθωνος ∆ούσκου) ούτε άλλα microονύδρια της Όσσης έχουσι τοιούτον και τοσούτον δάσος οίον υπάρχει πέριξ της microονής του Οικονοmicroείουraquo 3 Ι Λεονάρδος Νεωτάτη Θεσσαλίας χωρογραφία Πέστη της Ουγγαρίας 1836 196 2η εκδ Θεσσαλός Λάρισα 1992 113 laquoΑι αέννααι βρύσεις πηγάζουσαι ψυχρά ύδατα και η τερπνή πρόσοψις προσελκύουν πολλούςraquo Σπ Παγανέλης Κατάληψις της Θεσσαλίας 409 laquomicroοναστηρίου ούτινος η απαράmicroιλλος τοποθεσία και το αδιακόπως ρέον ύδωρ τυγχάνουσιν εξαιρέτου φήmicroηςraquo Αmicroβρόσιος (Κασσάρας) Η επισκοπή και ο επίσκοπος Πλαταmicroώνος υπό του αυτού Ιεράρχου Εν Αθήναις 1895 40 laquoΝυν ο microόνος εναπολειφθείς θησαυρός της microονής είναι το ύδωρ αυτής















































































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS





















































































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS

















































































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS














































































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS



































































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS




























































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS
























































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS





















































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS


















































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS















































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS












































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS





































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS

































DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS




























DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS

























DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS





















DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS
















DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS













DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS










DooM Space marine
Text Box
















































STAVROS GOULOULIS






















































STAVROS GOULOULIS



















































STAVROS GOULOULIS










































STAVROS GOULOULIS































STAVROS GOULOULIS




























STAVROS GOULOULIS























STAVROS GOULOULIS




















STAVROS GOULOULIS

















STAVROS GOULOULIS














STAVROS GOULOULIS









STAVROS GOULOULIS











Documents

«Ο Άγιος Δημήτριος ή ‘Οικονομείον’ στο Στόμιο (Τσάγεζι): ιστορική ταυτότητα και ανάπτυξη μιας βυζαντινής