Ο Καζαντζάκης Γνωστικός

ε π ι μ έ λ ε ι αΣ Ν Φιλιππίδης

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣΙδρυτική δωρεά Παγκρητικής Ενώσεως Αμερικής

ampΕΚΔΟΣΕΙΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣ

Ηράκλειο 2010bull

Ο Καζαντζάκης στον 21ο αιώνα ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΤΟΥ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟΥ

ΣΥΝΕΔΡΙΟΥ laquoΝΙΚΟΣ ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ 2007

ΠΕΝΗΝΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΜΕΤΑraquo

( ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΚΡΗΤΗΣ

ΗΡΑΚΛΕΙΟ amp ΡΕΘΥΜΝΟ

18ndash21 ΜΑΪΟΥ 2007 )

ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣΗράκλειο Κρήτης ΤΘ 1385 ΤΚ 711 10τηλ 2810 391083-84 fax 2810 391085Αθήνα Μάνης 5 Εξάρχεια ΤΚ 106 81τηλ 210 3849020-23 fax 210 3301583

infocupgr wwwcupgr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Κ Η Σ Σ Χ Ο Λ Η Σ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣΠανεπιστημιούπολη 741 00 Ρέθυμνοτηλ 28310 77780 fax 28310 77782deanphluocgr wwwphluocgr

ΣΕΙΡΑ ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Διευθυντής σειράς Γ Μ Σηφάκης

Φιλολογική επιμέλεια Σ Ν Φιλιππίδης Διορθώσεις σελιδοποίηση Κ Ε Ψυχογυιός Εκτύπωση βιβλιοδεσία Αλφάβητο ΑΒΕΕ

copy 2010 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης amp Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Κρήτης

ISBN 978-960-524-315-9 978-960-9430-01-2

Αγγέλα ΚαστρινάκηΠανεπιστήμιο Κρήτης

Ο ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΟΣ

O Νίκος Καζαντζάκης φαίνεται πως αιφνιδίως επανέρ-χεται στην επικαιρότητα Στην αυγή του 21ου αιώνα όταν τα μεγάλα υπαρξιακά ερωτήματα το laquoαπό πούraquo laquoπρος τα πούraquo και laquoγιατίraquo γίνονται ξανά ζωτικής σημα-σίας όταν πολλά από όσα θεωρούσαμε λυμένα με ορθο-λογικό τρόπο κατά τις προηγούμενες δεκαετίες τείνουν να βασανίζουν ξανά το ανθρώπινο γένος ο Καζαντζάκης της μεταφυσικής αγωνίας βρίσκει ξανά αυτιά ανοιχτά να ακούσουν την laquoκραυγήraquo του

laquoΝέα Εποχήraquo ονομάζουν κάποιοι την εποχή μας Αν τη χαρακτηρίσουμε εποχή ανασφάλειας άγχους και αναζήτησης μιας εσωτερικής laquoλύτρωσηςraquo νομίζω πως την περιγράφουμε σωστά Ανατολικές θρησκείες παγα-νισμός εσωτερισμός εναλλακτικές θεραπείες για το σώμα γιόγκα χορτοφαγία προσπάθειες πρόβλεψης του μέλλοντος όλα αυτά μαζί ή χωριστά αποτελούν πρακτι-κές στις οποίες ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού στις δυτικές κοινωνίες ολοένα και πιο συστηματικά επιδίδε-

Ο Καζαντζακησ στον 21ο Αιωνα mdash 3

ται Θρησκευτικές ορθοδοξίες και ετεροδοξίες μάχονται πάνω στο πνεύμα του σημερινού πιστούndashάπιστου Αιρε-τικές (αν τις πούμε έτσι) απόψεις για τον χριστιανισμό κάνουν θραύση παγκοσμίως ο κόσμος αναζητά μια έως τώρα κρυμμένη υποτίθεται αλήθεια Πολλοί μιλούν για μια αναβίωση του γνωστικισμού

Για τον Καζαντζάκη Γνωστικό επέλεξα να μιλήσω σήμερα γιrsquo αυτήν ακριβώς την πλευρά του συγγραφέα που τον ξαναφέρνει στην επικαιρότητα την οποία νέμε-ται πλουσιοπάροχα στον χώρο της λογοτεχνίας ο Νταν Μπράουν με τον Κώδικα Ντα Βίντσι καθώς και ο από εικοσαετίας ήδη καθοδηγητής εκατομμυρίων αναγνω-στών Πάολο Κοέλιου ομογάλακτοι του Κρητικού και οι δύο1

Θα μπορούσα να μιλήσω εξίσου για τον Καζαντζάκη Μανιχαϊστή Γνωστικισμός και μανιχαϊσμός το συνο-λικό θρησκευτικό ρεύμα και το παρακλάδι του το πιο δυναμικό ωστόσο Μια θρησκεία είναι ο μανιχαϊσμός που έχει τροφοδοτήσει την κοινή μη θρησκευτική χρήση του όρου ακριβώς επειδή νοεί απόλυτες αντιθέσεις ανά-μεσα στο καλό και στο κακό μια αέναη πάλη μεταξύ τους Στην παρακάτω ανακοίνωση θα δοκιμάσω να δεί-ξω τις γνωστικιστικές μανιχαϊκές καταβολές της σκέ-ψης του Καζαντζάκη πάνω στο σώμα της Ασκητικής του μυστικιστικού αυτού μανιφέστου του 1927 καθώς

Ο Κοέλιου παρουσιάζει στα έργα του την αέναη διαπάλη φωτός και σκότους περιγράφει μυητικά ταξίδια και πρεσβεύει μια προ-σωπική οδό προς τη λύτρωση Ο Νταν Μπράουν (2004 335ndash36) αναφέρεται ρητά στο μυθιστόρημά του στον Τελευταίο πειρασμό στην εκδοχή Σκορτσέζε

ΑΓΓΕΛΑ ΚΑΣΤΡΙΝΑΚΗ34

και την εφαρμογή των ιδεών αυτών στο κατεξοχήν γνω-στικό ―και λόγω θέματος― έργο του Καζαντζάκη τον Τελευταίο πειρασμό2

Λίγα λόγια ―αναγκαστικά λίγα― γιrsquo αυτό το ρεύμα που παρακολουθεί τον χριστιανισμό από τα γεννοφά-σκια του είναι απαραίτητα για να εννοήσουμε το καθο-λικό σχήμα σκέψης που βρίσκεται κατά τη γνώμη μου κάτω και από τον δικό μας Καζαντζάκη Ο γνωστικι-σμός προσπαθώντας να λύσει το πρόβλημα του κακού του πόνου του θανάτου πιστεύει ότι τον κόσμο δεν τον έχει φτιάξει ο καλός Θεός αλλά ένας κακός αυταρχι-κός Δημιουργός κατώτερος του καλού Θεού ο οποίος υπάρχει μεν αλλά είναι κρυμμένος κάπου πολύ μακριά Ο μανιχαϊσμός είναι η πιο δυϊστική εκδοχή του γνωστι-κισμού με σαφείς ζωροαστρικές καταβολές από πάντα υπήρχαν δύο δυνάμεις το Φως και το Σκοτάδι το Καλό και το Κακό Το κακό στις ελληνικές μανιχαϊκές πηγές ονομάζεται Ύλη

Ο πρώτος όσο γνωρίζω που κάνει μια νύξη στον γνωστικι-σμό του Καζαντζάκη είναι ο Αλέξης Ζήρας (1992 155) η σκέψη του Καζαντζάκη είναι laquoένα μάγμα όπου συνυπάρχουν με διάφορες αποκλίσεις η μαγεία η θεοσοφία ο γνωστικισμός ο μυστικισμόςraquo Είχα παραδώσει τη μελέτη αυτή για δημοσίευση όταν πληροφορή-θηκα ότι και άλλος μελετητής είχε ήδη επισημάνει τις γνωστικές καταβολές της σκέψης του Καζαντζάκη Ο Δημ Τσινικόπουλος (2005 24ndash49) στο πολύ αξιόλογο δοκίμιό του laquoΟι πνευματικοί πατέρες του Νίκου Καζαντζάκηraquo αναφέρεται στη Θεοσοφία στη Γνώση και στον Ελευθεροτεκτονισμό ως βασικές πηγές για την κοσμοθεωρία του συγγραφέα ο θρησκευτικός συγκρητισμός ο βου-δισμός η μεταποίηση της ύλης σε πνεύμα η θέωση του ανθρώπου η θετική παρουσίαση του Κάιν και του Ιούδα αποτελούν κατά τον μελετητή δείγματα του καζαντζακικού γνωστικισμού Βλ επίσης εδώ σημ 23 και 24

Ο ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΓΝΩΣΤΙΚΟΣ 35

Η κοσμογονία του μανιχαϊσμού αποτελεί έναν περί-πλοκο μύθο από όπου δίνω τις βασικές γραμμές3 Στην αρχή υπήρχαν δύο laquoφύσειςraquo αρχές ή ουσίες μία καλή που έμενε στο φως και μία κακή που έμενε στο σκότος Κάποια στιγμή το σκοτάδι επιτέθηκε στο φως και κατά-φερε να το νικήσει και να το εγκλωβίσει μέσα του για την ακρίβεια το φως πρόσφερε τον εαυτό του ως τροφή στο σκοτάδι με σκοπό να το αλώσει Έτσι ο εγκλωβι-σμός του φωτός στην Ύλη λειτουργεί και ως δηλητή-ριο που κάποτε θα την καταβάλει Αλλεπάλληλες μάχες δίνονται ανάμεσα στις δυνάμεις Ένα τμήμα του Φωτός απελευθερώνεται και επανέρχεται στην αρχική θεϊκή του κατάσταση είναι ο laquoΠρώτος Άνθρωποςraquo ένας προndashκοσμικός Θεός Άλλα όμως τμήματα παραμένουν φυλα-κισμένα Οι άνθρωποι ο Αδάμ και η Εύα είναι γεννή-ματα του Σκότους ανταπάντηση στα στρατηγήματα του Φωτός Το Σκότος τους έφτιαξε κατrsquo εικόνα του φωτεινού Θεού κάτι που συνιστά διαβολικό κόλπο ενα-ντίον του πρωτοτύπου Στο εξής πάντως από τη στιγ-μή που δημιουργήθηκε ο άνθρωπος ο αγώνας μεταξύ φωτός και σκότους επικεντρώνεται σε αυτόν και ο κάθε άνθρωπος αποκτά υψίστη σημασία για την όλη ιστορία της ύπαρξης του κόσμου

Μέσα στον Αδάμ και στην Εύα αντιπαλεύουν το φως με το σκοτάδι το πνεύμα με την ύλη Όμως η Εύα είναι πολύ πιο υποταγμένη στους δαίμονες γιrsquo αυτό άλλωστε και τη δημιούργησαν ως όργανο κατά του Αδάμ Της έδωσαν τη λαγνεία για να τον παρασύρει όχι μονάχα

Παρακολουθώ την εξιστόρηση του Jonas (1963 209ndash36)


στη σαρκική ηδονή αλλά και στην τεκνοποίηση Αυτή η τελευταία συνιστά το φοβερότερο τέχνασμα του σατα-νά γιατί προεκτείνει την αιχμαλωσία του φωτός διαχέ-οντάς το μέσα στην ύλη

Ωστόσο οι δυνάμεις του φωτός στέλνουν στη γη τον φωτεινό Ιησού (διάφορο από τον βιβλικό Ιησού) για να σώσει τον Αδάμ Αυτός είναι που ωθεί τον πρωτόπλα-στο να δοκιμάσει από το Δέντρο της Γνώσεως ώστε να του αποκαλυφθεί το καλό και το κακό Ο Ιησούς είναι η προσωποποίηση του φωτός του αναμεμιγμένου στην ύλη Βρίσκεται παντού σε όλα τα όντα ζώα και φυτά και κάθε μέρα γεννιέται υποφέρει και πεθαίνει Ταυτό-χρονα είναι και ο θεϊκός Νους που απελευθερώνει την αιχμάλωτη θεϊκή ουσία και διαρκώς έως το τέλος του κόσμου τη συγκεντρώνει εξάγοντάς την από τη διάχυ-σή της μέσα στη φύση Ο Ήλιος είναι το κοσμικό όργα-νο της μεταφοράς καθώς με τις ακτίνες του συγκεντρώ-νει το φως και το αποδίδει στον ζωδιακό κύκλο που με το συνεχές γύρισμά του το επιστρέφει εντέλει στον κόσμο του φωτός Έτσι όλα τα τμήματα του Φωτός ανεβαίνουν διαρκώς προς τα πάνω ενώ τα τμήματα του Σκότους αέναα κατακρημνίζονται στα βάθη

Ο μανιχαϊσμός ως ηθική ζωής (Jonas 1963 231ndash33) καταλήγει σε έναν αυστηρό ασκητισμό τουλάχιστον για την ελίτ των πιστών τους εκλεκτούς αποχή από έμψυ-χες τροφές αποχή από τον γάμο και την απόκτηση παι-διών που πολλαπλασιάζουν την ύλη Δίδεται ένα παράγ-γελμα πενίας καθώς και μια εντολή εναντίωσης στην απόκτηση σπιτιού Οι πιστοί του μανιχαϊσμού η μεγά-λη μάζα από αυτούς (όχι οι καθαυτό εκλεκτοί) ονομά-


ζονται laquoακροατέςraquo ή laquoστρατιώτεςraquo Ακροατές επειδή ακούνε τη laquoφωνήraquo (ή μήπως την laquoκραυγήraquo) του Θεού και laquoστρατιώτεςraquo επειδή πολεμούν γιrsquo αυτόν

Θεωρώ πως η Ασκητική του Καζαντζάκη (51964) πιθα-νότατα αποτελεί μια εκδοχή της παραπάνω θεωρίας του κοσμικού οράματος των Mανιχαίων Ιδού μια χαρα-κτηριστική φράση της

Κινήσαμε από ένα χάος παντοδύναμο από μια αξεδιάshyλυτη πηχτή φως και σκοτάδι άβυσσο Και μαχόμαστε όλοι ―φυτά ζώα άνθρωποι ιδέες― στο λιγόστιγμο τούτο διάβα της ατομικής ζωής να ρυθμίσουμε εντός μας το Χάος να λαγαρίσουμε την άβυσσο να κατεργαστούμε μέσα στα κορμιά μας όσο πιότερο σκοτάδι μπορούμε να το κάμουμε φως (68ndash69)

Ο σκοπός του ανθρώπου κατά τον Καζαντζάκη είναι ακριβώς να πετύχει τον διαχωρισμό να βγάλει laquoτο Θεό το θαμμένο μέσα στην ύληraquo (70) να τον βοηθήσει να laquoανηφορήσειraquo

Καλό είναι ότι ορμάει προς τrsquo απάνω και βοηθάει το Θεό νrsquo ανηφορήσει Κακό είναι ότι βαραίνει προς τα κάτω κι αμποδάει το Θεό νrsquo ανηφορίσει (72)

Ο Θεός βρίσκεται παντού μες στην ύλη και πάσχει διαρ-κώς

Στρατόπεδο αλάκερου του Θεού είναι και το πιο ταπεινό έντομο κι η πιο μικρή ιδέα Μέσα τους όλος ο Θεός είναι


παραταγμένος σε κρίσιμη μάχη Και στο πιο ασήμαντο μόριο γης κι ουρανού ακούω το Θεό μου να φωνάζει Βοή-θεια (85)

Το φως και το σκοτάδι η κίνηση προς τα πάνω και η κίνηση προς τα κάτω η αέναη πάλη η μεγάλη συμ-μετοχή του κάθε ανθρώπου και η μεγάλη ευθύνη του4 για την πορεία του κόσμου του σύμπαντος κόσμου επί-σης5 ο Χριστός που αιώνια υποφέρει και ξανασταυρώ-νεται6 (σε αντίθεση με τη γραμμική σύλληψη του επίση-μου χριστιανισμού την laquoεφάπαξraquo θυσία)7 ― αυτά είναι σήματα κατατεθέντα του μανιχαϊσμού που οπωσδήπο-

Η πρώτη εκδοχή της Ασκητικής δημοσιευμένη στην Αναγέν-νηση του Δ Γληνού τχ 11ndash12 (ΙούλndashΑύγ 1927) τελείωνε με την έννοια της ευθύνης laquoΜακάριοι όσοι βαστούν απάνω στους ώμους τους την Υπέρτατη Ευθύνηraquo Το τέλος της πρώτης εκδοχής το laquoΠιστεύωraquo το αναδημοσιεύει και ο Πρεβελάκης (1958 84ndash85)

laquoΠοια στράτα από τις δυο αιώνιες να διαλέξω Ξαφνικά νογώ από την απόφασή μου τούτη κρέμεται όλη μου η ζωή κρέμεται όλη η ζωή του Σύμπαντουraquo (Καζαντζάκης 51964 28)

Μια χαρακτηριστική εκδοχή της ύπαρξης του Χριστού στην ύλη και μάλιστα στον φυτικό κόσμο εκεί όπου κυρίως βρίσκεται κατά τους Μανιχαϊστές αποτελεί το παρακάτω απόσπασμα του Καζαντζάκη (1946 159) laquoΔιαβάζουμε στον παλιό Συναξαριστή πως ένας ασκητής σήκωνε στο φως ένα δεντρόφυλλο το κοίταξε και τα δάκρυα έτρεχαν από τα μάτια του Κάποιος τον ρώτησε lsquolsquoΓιατί κλαις πάτερ άγιε Τι βλέπεις λοιπόν πάνω στο δεντρόφυλ-λο αυτόrsquorsquo Κι ο ασκητής αποκρίθηκε lsquolsquoΒλέπω τον Ιησού Χριστό σταυρωμένο βλέπω την ανθρωπότητα ολάκερη που υποφέρειrsquorsquo Να τι πρέπει ο ποιητής να βλέπει σήμερα στο κάθε τι και στα πάντα τη σταυρωμένη αγάπη τον άντρα και τη γυναίκα και το πνέμα που υποφέρουνraquo

Για τη σύλληψη της γραμμικότητας και της επαναληπτικότη-τας βλ Eliade 1966


τε απαντούν και στον Καζαντζάκη Ορισμένα τα συνα-ντάμε βέβαια και αλλού (την προς τα πάνω κίνηση πχ) όμως ο συνδυασμός όλων μαζί θεωρώ πως προϋποθέτει τη συγκεκριμένη θεωρία Ακόμα η στρατιωτική ορολο-γία της Ασκητικής (σημαίες πολιορκίες ενέδρες επι-στράτευση σύντροφοι στη μάχη και επικεφαλής ο στρα-τηγός θεός) κάλλιστα μπορεί να προέρχεται από αυτήν την πηγή8 Το ίδιο και η έννοια της laquoκραυγήςraquo Ο Θεός στην Ασκητική κραυγάζει ― ο άνθρωπος ακούει την laquoκραυγήraquo του που καλεί σε βοήθεια (26) Εκείνος που είχε laquoφωνάξειraquo στη μανιχαϊκή μυθολογία ήταν το Ζων Πνεύμα ―η Φωνή παρουσιάζεται ως υπόσταση (Jonas 1963 223)― και έτσι είχε ανασύρει τον laquoΆνθρωποraquo από την ύλη Βασική είναι στον μανιχαϊσμό και η μεταφορά της τροφής η πάλη ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι αποδίδεται και με όρους καταβροχθίσματος Το ίδιο και στον Καζαντζάκη

Δεν είμαι το φως είμαι η νύχτα μα μια φλόγα λοχίζει ανάμεσα στα σωθικά μου και με τρώει Είμαι η νύχτα που την τρώει το φως (29)

ή Συντηρώ το μυαλό μου ακοίμητο λαγαρό ανήλεο Το αμολώ να παλεύει ακατάλυτα και να κατατρώει φως αυτό το σκοτάδι της σάρκας (30)

Ο Πρεβελάκης (1958 80ndash81) συνδυάζει μάλλον χαλαρά το ύφος της Ασκητικής με μια laquoπαραίνεσηraquo του Νίτσε για το ύφος όπου ο φιλόσοφος προτείνει ανάμεσα σε άλλα και τη χρήση στρα-τιωτικών όρων


Στην ίδια την αφετηρία του γνωστικισμού βρίσκονται άλλωστε τα βασικά υπαρξιακά ερωτήματα τα οποία οι ορθοδοξίες εν γένει αποφεύγουν να θέσουν laquoΠοιοι υπήρ-ξαμε και σε τι εξελιχθήκαμε Από πού καταγόμαστε και πού καταλήξαμεraquo κλπ9 Ο γνωστικισμός έχει έναν διαφορετικό από τον χριστιανισμό τρόπο αντιμετώπι-σης των μεγάλων αυτών ζητημάτων laquoΤα μυστήρια του Θεού και της ανθρώπινης ύπαρξης δεν τα θεωρούσαν [οι Γνωστικοί] περιδεώς φυλασσόμενα ιερά αλλά προ-κλήσεις που άξιζε να τις αντιμετωπίσουν με θάρρος και αταραξίαraquo (Brumlik 2006 14) Η Ασκητική ξεκινά ως γνωστόν με μια προσωπική απάντηση στα ερωτήματα αυτά (laquoΕρχόμαστε από μια σκοτεινή άβυσσο καταλή-γουμε σε μια σκοτεινή άβυσσο το μεταξύ φωτεινό διά-στημα το λέμε Ζωήraquo) απάντηση που επεκτείνεται σε μια συνολική ανθρωπογνωσία Μα ο γνωστικισμός είναι πάνω από όλα ―καθώς λένε οι μελετητές του― laquoαντίλη-ψη του ίδιου του εαυτού μαςraquo (Houmlrmann 2000 13) και ένα προσωπικό ταξίδι προς τη laquoσωτηρίαraquo Η μεταφορά του ταξιδιού χρησιμοποιείται πράγματι συχνά από τους Γνωστικούς κάποτε και η ίδια η Οδύσσεια (Houmlrmann 2000 16)10

Τα ερωτήματα αυτά τα αποδίδει ο βασικός πολέμιος των Γνωστικών Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (2ος μΧ) στους οπαδούς του γνωστικισμού βλ Houmlrmann 2000 14 Πβ Brumlik 2006 11 ο μελετητής σχολιάζει laquoΤο ότι τέτοιου είδους ερωτήματα είτε δεν τίθενται είτε εάν παραταύτα τεθούν επιτρέπεται να απαντηθούν μόνο με έναν καθορισμένο τρόπο ήταν και είναι η απάντηση κάθε ορθοδοξίαςraquo

0 Για τη σχέση των Καθαρών (Γνωστικών επίσης) με την Οδύ-σεια βλ Γιαντσή 2007 101ndash14


Στο επίπεδο της πρακτικής ζωής πάλι ο Καζανshyτζάκης επίσης συντονίζεται με τις μανιχαϊκές εντολές όπως τις συνοψίσαμε παραπάνω Ο Θεός της Ασκητι-κής αίφνης προστάζει

Κάψε το σπίτι σου (hellip) Έρχουμαι Όποιος έχει σπίτι δεν μπορεί να με δεχτεί (76ndash77)

ή αποφαίνεται

Αγαπώ τους πεινασμένους τους ανήσυχους τους αλήτες Αυτοί αιώνια συλλογιούνται την πείνα την ανταρσία το δρόμο τον ατέλειωτο ― Εμένα Έρχουμαι Παράτα τη γυναίκα σου τα παιδιά σου τις ιδέες σου κι ακλούθα μου Είμαι ο μέγας Αλήτης (77)

Παράγγελμα πενίας και παράγγελμα εξέγερσης λοι-πόν Ο laquoμέγας Αλήτηςraquo του Καζαντζάκη θα βάλει φωτιά στον κόσμο θα κηρύξει πόλεμο στους χορτάτους με μίσος και laquoχωρίς συβιβασμόraquo (77)

Αυτή είναι η ακτιβιστική πλευρά του μανιχαϊσμού που είχε οδηγήσει σε πλείστες κοινωνικές επαναστά-σεις στο παρελθόν επαναστάσεις με κοινοκτημοσύνη αγαθών και ανατροπή του Νόμου εξεγέρσεις laquoαντινο-μισμούraquo11 Στην Ελλάδα ένα παράδειγμα λογοτεχνικού αντινομισμού προσφέρει ο Σκαρίμπας και το Θείο τρα-γί του (1933) με τον μεγάλο πεινασμένο αέναα περι-πλανώμενο αντινομικό Αλήτη του που δεν είναι άλλος

Βλ την ευσύνοπτη μελέτη Βλάχος 1998


από μια εκδοχή του Θεού (Καστρινάκη 2009)12 Ίσως ο Σκαρίμπας έχει ακριβώς ακούσει την laquoκραυγήraquo του Καζαντζάκη και σrsquo αυτήν απαντά13

Αλλά ας αφήσουμε την ακτιβιστική πλευρά για να επι-στρέψουμε στη θεωρία Δεν ισχυρίζομαι βέβαια ότι ο Καζαντζάκης δεν έχει αντλήσει από άλλες πηγές όσες κατά καιρούς έχουν εντοπίσει κριτικοί και μελετητές τον Νίτσε τον Δαρβίνο τον Μπερξόν14 τον Ουναμού-νο ή τον Σεστώφ15 τον Βούδα τον Λένιν τον Χέγκελ (Ruano 1998 83ndash94) και πολλούς άλλους16 Προφα-νώς Για ορισμένους από αυτούς πάντως πρέπει έτσι κι αλλιώς να λάβουμε υπόψη μας τις γνωστικές καταβολές

Σύμφωνα με την ανάλυσή μου ο αλήτης πρωταγωνιστής στο Θείο τραγί του Σκαρίμπα είναι ο ίδιος ο Διάβολος

Την κραυγή αγάπης προς τον laquoαλήτηraquo την είχε ακούσει και ο Φώτος Πολίτης (1983 244) ο οποίος παραθέτει το σχετικό από-σπασμα της Ασκητικής στην εγκωμιαστική παρουσίαση που της αφιερώνει το 1927 σε δύο επιφυλλίδες του στην εφ Πολιτεία laquoΜια κραυγή (Πέρα από τον κομμουνισμό)raquo

Ο Πρεβελάκης (1958 37ndash40 293ndash94) αναφέρεται στις οφει-λές του Καζαντζάκη στον Μπερξόν με συγκεκριμένα παραδείγμα-τα Ο Bien (2001) προχωρά ακόμη παραπέρα εξετάζοντας ανα-λυτικά τις σχέσεις του Καζαντζάκη με τον Μπερξόν Πβ και το τελευταίο βιβλίο του (Bien 2007 171) όπου ο Καζαντζάκης χαρα-κτηρίζεται laquoμεταχριστιανόςraquo αλλά και με laquoσημάδια της σκέψης ενός φιλελεύθερου κρυπτοπροτεστάντηraquo

Φώτος Πολίτης 1983 243 244 Ο κριτικός δεν αναφέρει τον Ουναμούνο και τον Σεστώφ ως laquoπηγέςraquo αλλά ως παράλληλους στοχαστές

Ο πρώτος που ασχολήθηκε συστηματικά με τις laquoιδεολογικές πατρίδεςraquo της Ασκητικής υπήρξε ο Δημ Ραυτόπουλος στο εξαιρε-τικό δοκίμιό του στην Επιθεώρηση Τέχνης τχ 37ndash38 (ΙανndashΦεβρ 1958) τώρα Ραυτόπουλος 1965 13ndash38


τους Όμως πιστεύω πως είναι γόνιμο να σκεφτούμε το ενδεχόμενο να έχει εντρυφήσει ο Καζαντζάκης είτε απευθείας στον μανιχαϊσμό από κάποια πηγή (ανασκα-φές είχαν φέρει στο φως μανιχαϊκά κείμενα στις αρχές του 20ού αιώνα και είχαν ακολουθήσει εκδόσεις και μελέτες) είτε να έχει απλώς γνωρίσει τη θεωρία μέσα από τις ευρύτατα διαδεδομένες τότε θεοσοφικές πραγ-ματείες Λατρείες του φωτός κυκλοφορούσαν σε πολ-λές παραλλαγές εκείνη την εποχή του συγκρητιστικού ζήλου στο ξεκίνημα του 20ού αιώνα Ο μιθραϊσμός με ζωροαστρικές αφετηρίες είχε σημαντική διάδοση ο Καρλ Γιουνγκ τον ανακάλυπτε σε όλα τα laquoασυνείδηταraquo των ασθενών του αναγνωστών ―προφανώς― των σχε-τικών πραγματειών (Wolin 2007 156ndash57) Ο Rudolf Steiner πάλι μαθητής του οποίου υπήρξε ο Καζαντζά-κης στη Βιέννη (Ματθιόπουλος 2005 324) υποστήριζε κι αυτός μια ηλιακή θρησκεία με στοιχεία μανιχαϊσμού όπου ο Χριστός αποτελούσε μετενσάρκωση του Ζωροά-στρη (Brumlik 2006 396ndash404) Ύμνους στον θεό Ήλιο έμελπε και ο Παλαμάς στην Αθήνα του 190017

Στη laquoδιάγνωσηraquo αυτή ή έστω στην υπόθεσή μου για τη μανιχαϊκή κοσμοθεωρία του Καζαντζάκη μια μικρή υποστήριξη προσφέρει και ο Πρεβελάκης ―ο πολύ οξύ-νους απέναντι στο έργο του δασκάλου του― όταν παρα-τηρεί μιαν ορισμένη σχέση του Καζαντζάκη με τον Ζωροάστρη

Νομίζω πως το πονηρό και το αγαθό είχαν για κείνον περισσότερο μεταφυσική παρά ηθική σημασία Ακολου-

Βλ στίχους του Παλαμά (1963 81) όπως laquoλάμπε ο Ήλιος ο θεός μουraquo Πβ Ματθιόπουλος 2005 314ndash15


θούσε σε τούτο τον παλιό Ζαρατούστρα (τον Πέρση το μυσταγωγό της φωτιάς όχι το δημιούργημα του Νίτσε) που είχε δει πρώτος στον αγώνα του καλού και του κακού laquoτον κύριο τροχό στην κίνηση των πραγμάτωνraquo (Πρεβελάκης 1958 54)

Ωστόσο και εάν ισχύουν όλα αυτά η μανιχαϊκή θεωρία του 3ου μΧ αιώνα είναι δύσκολο να μεταφερθεί αυτού-σια στον 20ό Αναγκάζεται κανείς σε ορισμένες τροπο-ποιήσεις Η μεγάλη εχθρότητα προς την ύλη πρώτα πρώτα έχει εν μέρει συγκαλυφθεί στην Ασκητική Γρά-φει για παράδειγμα ο Καζαντζάκης

Αγάπα το σώμα σου μονάχα με αυτό στη γης ετούτη μπο-ρείς να παλέψεις και να πνεματώσεις την ύλη Αγάπα την ύλη απάνω της πιάνεται ο Θεός και πολεμάει Πολέμα μαζί του (83)

Η σχέση των προτάσεων μεταξύ τους δεν είναι εντελώς σαφής Πόσο σοβαρά πρέπει να πάρουμε αυτή την laquoαγά-πηraquo για την ύλη και το σώμα Μήπως η αγάπη χρη-σιμεύει απλώς για να τα κατανικήσουμε Η παρακάτω παρόμοια φράση είναι λίγο σαφέστερη

Βαθιά απροσμέτρητη η αξία του ρεούμενου τούτου κόσμου από αυτόν πιάνεται ο Θεός κι ανεβαίνει από αυτόν θρέφεται ο Θεός και πληθαίνει (89)

Η αξία του κόσμου συνίσταται στο ότι ο Θεός (το φως) είναι αναμεμιγμένος μέσα του άπαξ και laquoπιαστείraquo laquoτρα-


φείraquo και ανέβει το υπόλειμμα δεν θα έχει προφανώς πια καμιά αξία Η ύλη είναι laquoφυλακήraquo και laquoφρούριοraquo ― το διατυπώνει ο συγγραφέας μας ξεκάθαρα αλλού

Με το φως του μυαλού με τη φλόγα της καρδιάς πολιορ-κώ την κάθε φυλακή του Θεού ψάχνοντας δοκιμάζοντας χτυπώντας νrsquo ανοίξω μέσα στο φρούριο της ύλης θύρα να δημιουργήσω μέσα στο φρούριο της ύλης τη θύρα της ηρωικής έξοδος του Θεού μας (85)

Ένα δεύτερο σημείο στο οποίο ο Καζαντζάκης δεν τολμά να μιλήσει ανοιχτά και με συνέπεια είναι το θέμα των καθημερινών ανθρώπινων αναγκών Αυτές είναι απολύτως περιφρονητέες για τον γνωστικισμό Η καθη-μερινότητα αποτελεί πάντα τον μεγάλο εχθρό ένα πεδίο συμβιβασμού και μικρότητας Κι όμως ο Καζαντζάκης έχει βρει και κάποια λόγια συμπάθειας γιrsquo αυτήν

Όλα αποχτούν απροσδόκητη αγιότητα ― η ομορφιά η γνώση η ελπίδα ο οικονομικός αγώνας οι καθημερινές [τάχατε] ασήμαντες έγνοιες (81)

Αυτά τα τελευταία οι laquoκαθημερινές έγνοιεςraquo (το laquoτάχα-τεraquo δεν υπήρχε στην αρχική δημοσίευση18) έρχονται βέβαια σε πλήρη αντίθεση με τον laquoαλητισμόraquo που κήρυσσε παραπάνω laquoπαράτα τη γυναίκα σου τα παιδιά σουhellipraquo κλπ

Η προσθήκη της λέξη laquoτάχατεraquo που δεν υπήρχε στη δημοσί-ευση του 1927 σ 627 δείχνει ακριβώς έναν προβληματισμό γύρω από αυτό το ζήτημα και μια προσπάθεια εξισορρόπησης


Κάτι τον ωθεί να μην μπορεί να υποστηρίξει την πλή-ρη απαξίωση της ύλης και της καθημερινότητας Με το ένα πόδι του πατάει πάνω στο Απόλυτο με το άλλο του όμως πατάει στους αγώνες για το ψωμί της εργατικής τάξης την επαύριο του Α΄ Παγκοσμίου πολέμου όταν το 1922ndash1923 γράφεται η Ασκητική Προφανώς κάπου εκεί εδράζεται ο επαμφοτερισμός του Ίσως άλλωστε είναι κι αυτός ένας από τους λόγους για τους οποίους δηλώνει ο ίδιος laquoμονιστήςraquo ενώ η όλη λογική του laquoασυμ-βίβαστουraquo οδηγεί προς την ακριβώς αντίθετη κατεύθυν-ση19 Οι Γνωστικοί είναι κατεξοχήν laquoασυμβίβαστοιraquo ενώ ο καθαυτό χριστιανισμός δεν αποκλείει από τη λογι-κή του τους μικρούς συμβιβασμούς τους ικανούς να οδηγήσουν σε μια καλύτερη ζωή εδώ και τώρα Αντί-θετα για τον Γνωστικό αυτό που μετρά είναι η τελική laquoλύτρωσηraquo (Λίποβατς 2006 30 48 και αλλού)

Δεν μπορούμε βεβαίως εδώ να θίξουμε το μεγάλο θέμα του μονισμού ή δυϊσμού του Καζαντζάκη Μερικές μόνο νύξεις Ο Bien (2001 48ndash49 58 75) παραδέχεται ως ισχύοντα τον ισχυρισμό του Καζαντζάκη ότι είναι Μονιστής συνδυάζοντάς τον και με τον μονι-σμό του Μπερξόν για τον οποίο η ύλη είναι πηγμένα μέρη ενέργει-ας Αντίθετα ο Φιλιππίδης (1997 32ndash42) θεωρεί πως η laquoσυμφιλι-ωτικήraquo διαδικασία που επικαλείται πολλές φορές ο Καζαντζάκης ουσιαστικά δεν αίρει τις αντιθέσεις laquoΗ διατήρηση των αντιθέσε-ων και η μη υπέρβασή τους είναι εμφανείς στην πλοκή των μυθι-στορημάτων του Καζαντζάκηraquo Από φιλοσοφική σκοπιά θίγει το θέμα του μονισμού ο Γουνελάς (2006 189ndash202) θεωρώντας τον Καζαντζάκη όχι Μονιστή (ούτε Μπερξονιστή) αλλά Πλατωνιστή με έναν δυϊσμό δηλαδή που επιδιώκει την laquoαρμονίαraquo Υπάρχουν πάντως και μυστικισμοί που ενώ αντλούν από τον μανιχαϊσμό προσπαθούν να εμφανιστούν ως μονιστικοί Τέτοιος είναι ο χασιδι-σμός εβραϊκός μυστικισμός για τον οποίο γνωρίζουμε ότι ενδιαφε-ρόταν ο Καζαντζάκης


Υπάρχει ωστόσο και το μεγάλο αγκάθι της γυναίκας Η Ασκητική διατηρεί και εδώ κάποια στοιχεία αμφιση-μίας Ο Μανιχαϊσμός είδαμε πως είναι εξόχως αρνητι-κός προς το θηλυκό γένος η Εύα πλάστηκε για να παρα-σύρει τον Αδάμ να τον κρατά δέσμιο στην ύλη Σε αυτή την κεφαλαιώδη εχθρότητα ανταποκρίνονται ορισμένα σημεία της Ασκητικής

Μέσα στο εφήμερο ραχοκόκκαλό μου δυο αιώνια ρέματα ανεβοκατεβαίνουν Μέσα στα σωθικά μου ένας άντρας και μια γυναίκα αγκαλιάζουνται Αγαπιούνται και μισιούshyνται παλεύουν Ο άντρας πλανταμένος φωνάζει lsquoΕίμαι η σαγίτα που θέλει να σκίσει το στημόνι να τιναχτεί όξω από τον αργαλειό της ανάγκης Να ξεπεράσω το νόμο να συντρίψω τα κορμιά να νικήσω το θάνατο Είμαι ο Σπόροςrsquo

ενώ η γυναίκα απαντά

λαχταρώ να γυρίσω πίσω να κατεβώ στο ζώο να κατεβώ πιο χαμηλά στο δέντρο μέσα στις ρίζες και στα χώματα να μη σαλεύω Κρατώ σκλαβώνω την πνοή δεν την αφήνω να πετάξει μισώ τη φλόγα που ανεβαίνει Είμαι η Μήτρα (22ndash23)

Με βάση όσα γνωρίζουμε για τη σημασία του ανε-βάσματος και της πτώσης του φωτός και του σκοταshyδιού ο άντρας είναι προφανώς το Καλό και η γυναίκα το Κακό Κι όμως ο συγγραφέας μας αποφεύγει να το πει κατηγορηματικά Στο σημείο αυτό έχει κάνει κιόλας μια προσθήκη διορθώνοντας το κείμενό του σε σχέση


με την πρώτη δημοσίευση του 1927 γράφει για τις δυο laquoφωνέςraquo ανδρική και γυναικεία στο οριστικό κείμενο της Ασκητικής

Αφουκράζομαι τις δυο φωνές μου δικές μου είναι κι οι δυο και τις χαίρουμαι και καμιά δεν αρνιέμαι (23)20

Εδώ με αυτήν την προσθήκη ο laquoασυμβίβαστοςraquo προφα-νώς προχωρά προς κάποιον συμβιβασμό Συμβιβασμό προς το γυναικείο ακροατήριό του Συμβιβασμό προς την ίδια τη γνωστική θεωρία που θεωρεί τη θεότητα ανδρόγυνη αρσενική και θηλυκή μαζί21 Ότι και να rsquoναι πάντως η αρχική γραφή με τον απόλυτο διαχωρισμό άντρα και γυναίκας είναι πιο κοντά στο άμεσο αίσθημα του συγγραφέα πριν το τροποποιήσει κάποιος εκ των υστέρων στοχασμός ή υπολογισμός22

0 Λείπει από την αντίστοιχη σελίδα 604 στη δημοσίευση της Αναγέννησης

Για το πολύπλοκο θέμα της ανδρόγυνης θεότητας των Γνω-στικών και για τις κοινωνικές επιπτώσεις αυτής της αντίληψης βλ Pagels (2004 107ndash34) σε γενικές γραμμές οι Γνωστικοί φαί-νεται πως υπήρξαν πιο ανοικτοί στο θέμα της ισοτιμίας των γυναι-κών ορισμένες σέκτες όμως υπήρξαν ιδιαιτέρως εχθρικές laquoΑλί-μονο σε σας που έρχεστε σε ερωτική επαφή με τις γυναίκες και σε μολυσμένη συνουσία με αυτέςraquo (Pagels 2004 130) Πβ επίσης φράσεις γνωστικού κειμένου που μοιάζουν πολύ με τις καζαντζακι-κές laquoΕίμαι άνδρας και γυναίκα μαζί [Μητέρα και] Πατέρας αφού [συνουσιάζομαι] με τον εαυτό μουhellip [και με όσους] με [αγαπούν]hellip είμαι η Μήτρα [που δίνει μορφή] στα Πάνταraquo (Pagels 2004 116)

Την ίδια αυτολογοκρισία φανερώνει η ύπαρξη μιας φράσης στο αδημοσίευτο Συμπόσιο του Καζαντζάκη γραμμένο την ίδια εποχή με την Ασκητική και με αρκετά κοινά σημεία ανάμεσα στα οποία και οι δυο laquoφωνέςraquo ανδρική και γυναικεία Η γυναικεία λέει όσα και στην Ασκητική αλλά και κάτι παραπάνω laquoκαι μάχομαι με την



Άλλωστε ο Καζαντζάκης επιδίδεται στην Ασκητι-κή σε πιο έμμεσα laquoσβησίματαraquo της γυναίκας όπως το παρακάτω

Μια λαμπάδα κρατούμε και τρέχουμε Το πρόσωπό μας μια στιγμή φωτίζεται μα βιαστικά παραδίνουμε τη λαμπάδα στο γιο μας κι ευτύς σβήνουμε κατεβαίνουμε στον Άδη Η μάνα κοιτάει μπροστά κατά την κόρη η κόρη κοιτάει κι αυτή μπροστά πέρα από του αντρός της το κορμί κατά το γιο ― να πώς πορεύεται στη γης ετούτη ο Αόρατος (41)

Προσέχουμε πώς η διαδοχή καταλήγει στον γιο και από τις δύο πλευρές από την καθολική πλευρά του α΄ πληθυ-ντικού προσώπου από ένα laquoεμείςraquo που αντιλαμβανόμα-στε ότι περιλαμβάνει πάντως μονάχα τους άντρες και από τη δεύτερη πλευρά την πλευρά της laquoμάναςraquo Ίσως ο απελευθερωμένος φωτεινός κόσμος του μέλλοντος ο laquoάυλοςraquo θα αποτελείται μόνο από άντρες Αν έχω κατα-λάβει καλά ούτε οι Μανιχαίοι δεν ήταν τόσο ακραίοι στην απαξίωση του γυναικείου φύλου Πάντως όλα αυτά δεν τα διατυπώνει ρητά ο Καζαντζάκης Και πράγμα-τι είχε λόγους Γνωρίζουμε ότι η Ασκητική επωάστηκε μέσα σε έναν κύκλο γυναικών στο Βερολίνο του 1922 (Πρεβελάκης 1958 80 300) Γυναικών που είχαν οπωσ-δήποτε στην τρίτη δεκαετία του 20ού αιώνα και μάλι-στα στις δυτικοευρωπαϊκές χώρες αποκτήσει μιαν ορι-σμένη αυτοσυνείδηση

πολλή την ηδονή να πνίξω τον άντραraquo (Καζαντζάκης 1971 53)


Όσα μισοκρύβει ο Καζαντζάκης στο θεωρητικό του μανιφέστο εκδηλώνονται σε όλη τους τη μανιχαϊκή αίγλη στα μυθοπλαστικά του κείμενα Εκεί ο συγγραφέ-ας φαίνεται να θεωρεί ότι ο μύθος συγχωρεί περισσότε-ρα Στην Οδύσεια αίφνης (αυτό το απάνθισμα αντινομι-κής συμπεριφοράς με έναν Οδυσέα που κλέβει σκοτώ-νει καταπατά το δίκιο της φιλοξενίας και μύρια άλλα) καταγγέλλονται με σφοδρότητα όλα όσα συνιστούν την καθημερινότητα τη φροντίδα του σπιτιού της απλής ζωής της επιβίωσης Αυτά τα ενσαρκώνει η Πηνελό-πη και ο συγγραφέας μας την laquoαδειάζειraquo με μεγάλη περιφρόνηση (Καστρινάκη 2007 89ndash96) Σε όλα του τα έργα η γυναίκα είναι η ύλη μια δύναμη που τραβά προς τα κάτω προς το σκότος Αν τη φονεύσει ο άντρας τού-το συνιστά μεγάλη νίκη του πνεύματος και του φωτός Η Εύα ελλοχεύει παντού Κάποτε τη λένε ας πούμε laquoΠερβόλαraquo και κατοικεί (πού αλλού) σε έναν laquoκήποraquo Κάτι αντράκια πάνε και την ταλαιπωρούν αλλά εντέ-λει την αφήνουν και φεύγουν ― κρίμα που δεν κρατού-σαν μαχαίρι Αυτά σε μερικές από τις πιο δυσάρεστες καζαντζακικές σελίδες ― συγκεκριμένα στον Καπετάν Μιχάλη (Καζαντζάκης 1974 115ndash18)

Το κατεξοχήν μανιχαϊκό βιβλίο του Καζαντζάκη ωστόσο είναι όπως είπαμε ο Τελευταίος πειρασμός Το έργο προϋποθέτει γνώση των απόκρυφων Ευαγγελί-ων των γνωστικών αυτών κειμένων των πρώτων μετα-χριστιανικών αιώνων Τελευταία και χάρη στη δημοσί-ευση του Ευαγγελίου του Ιούδα (2006) ορισμένοι ερευ-νητές επεσήμαναν τη συγγένεια ανάμεσα στις γνωστικές


αντιλήψεις και στον Καζαντζάκη ο Ιούδας του απόκρυ-φου Ευαγγελίου παρουσιάζεται ως θετική μορφή εκεί-νος που βοήθησε τον Ιησού να ολοκληρώσει την αποστο-λή του να απεκδυθεί το γήινο σώμα του και να λυτρώ-σει τον κόσμο ― ακριβώς όπως και στον Τελευταίο πει-ρασμό23 Η έρευνα έδειξε ότι Καζαντζάκης γνώριζε το συγκεκριμένο Απόκρυφο από τις αναφορές που είχαν αφιερώσει σε αυτό οι Πατέρες της Εκκλησίας καταγγέλ-λοντάς το24 Ας σημειώσουμε επίσης ότι ο Καζαντζάκης

Είχα ολοκληρώσει αυτή τη μελέτη όταν συνέβη να πληροφο-ρηθώ για την ανακοίνωση της βυζαντινολόγου καθηγήτριας στο Πανεπιστήμιο της Πράγας Ruzena Dostaacutelovaacute Η κα Dostaacutelovaacute που είχε την καλοσύνη να μου στείλει την υπό έκδοση εργασία της (Dostaacutelovaacute 2007) υποστηρίζει ότι ο Καζαντζάκης ήταν Γνωστι-κός τόσο με εξωτερικά τεκμήρια (είχε παραγγείλει πχ στην Έλλη Αλεξίου το 1912 μια σφραγίδα με τον ουροβόρο όφι το σήμα των Γνωστικών σύμβολο του κόσμου από τον οποίο οφείλει να απελευθερωθεί ο άνθρωπος είχε επίσης στη βιβλιοθήκη του ανάμεσα σε άλλα και μια εισαγωγή για τη μελέτη των αιρέσεων) όσο και με εσωτερικά τεκμήρια ορισμένες ομοιότητες με απόκρυ-φα Ευαγγέλια Ένα άλλος μελετητής ο Κ Γ Μακρής (2006) επι-σημαίνει και αυτός ότι ο Καζαντζάκης ανήκει στο ρεύμα του γνω-στικισμού και αναγνωρίζει εκλεκτικές συγγένειες ανάμεσα στον τρόπο που παρουσιάζεται η μορφή του Ιούδα στο Ευαγγέλιο του Ιούδα και στον Τελευταίο πειρασμό Χαλαρά συσχετίζει με τον γνωστικισμό και ο Chattaway (2005 157ndash71) ο μελετητής φαίνε-ται να μην επιθυμεί να μιλήσει ανοικτά για γνωστικισμό διακρί-νει ωστόσο καλά τον δυϊσμό του κειμένου

Η Dostaacutelovaacute (2007) παρατηρεί ότι το 1939 σε γράμμα του στον Πρεβελάκη ο Καζαντζάκης δηλώνει ότι σχεδιάζει σε κάποιο έργο του να βάλει τον Ακρίτα να γράφει το Ευαγγέλιο laquoτο εκ του κατά Ιούδαraquo και να laquoσυμφιλιώνει Χριστό και Ιούδαraquo Η μελετήτρια συμπεραίνει ότι ο συγγραφέας είχε διαβάσει τα κείμενα του Ειρη-ναίου και του Επιφανίου κατά των αιρέσεων ιδιαίτερα τα σχετικά με τους Καϊνίτες υποομάδας των Γνωστικών οι οποίοι αναδείκνυ-αν τον Ιούδα σε εξαιρετική μορφή που υπηρέτησε τον Χριστό προ-


δεν ήταν ο μόνος που κατείχε τέτοιου είδους γνώσεις και εντρυφούσε στα σχετικά κείμενα ο Βάρναλης είχε επίσης παρουσιάσει στους Σκλάβους πολιορκημένους το 1927 μια μορφή του Ιούδα επαναστάτη αρκετά συγ-γενική με του Καζαντζάκη όπως συγγενική ήταν και η όλη πραγμάτευση του θέματος Η μορφή της Παναγίας που θέλει τον γιο της laquoνοικοκερόπουλοraquo ο μετανοημέ-νος (επειδή δεν έδειξε τον δρόμο της κοινωνικής επανά-στασης) Χριστός ο δυϊσμός ψυχής και σώματος όλα αυτά υποδηλώνουν τις κοινές αφετηρίες των δύο συγ-γραφέων ανταρτών κατά της καθεστηκυίας τάξης Ο γνωστικισμός θρέφει και θρέφεται από την ανταρσία

Εδώ θα αναπτύξουμε ωστόσο ορισμένα χαρακτηρι-στικά του μυθιστορήματος τα οποία μαζί με τον ήδη αρκετά σχολιασμένο ιδιαίτερο ρόλο που επιφυλάσσει στον Ιούδα ορίζουν την laquoετεροδοξίαraquo του την απόκλισή του από τα δόγματα της ορθοδοξίας

Στον Τελευταίο πειρασμό ο Ιησούς παρουσιάζεται με το ξεκίνημα της αφήγησης να φθίνει μέρα τη μέρα ένας γέροndashραβίνος ο θείος του το παρατηρεί και κάνει λόγο γιrsquo αυτό στη μητέρα του

δίδοντάς τον καθώς οι άρχοντες αυτού του κόσμου δεν επιθυμούσαν τη Σταύρωση προκειμένου να μη λυτρωθεί η ανθρωπότητα Η υπό-θεση της Dostaacutelovaacute επιβεβαιώνεται από αυτόγραφο τετράδιο (104 64ndash65) του Καζαντζάκη που απόκειται στο Μουσείο Καζαντζάκη όπου απαντούν σημειώσεις του συγγραφέα σχετικές με το εν λόγω Ευαγγέλιο


διακρίνω μέσα στο σκοτάδι ένα φως Μαρία να τον αγλεί-φει και να του τρώει το πρόσωπο Γιrsquo αυτό και καθημερι-νώς και χλομιάζει και λιώνει δεν είναι η αρρώστια δεν είναι η προσευκή κι η νήστια όχι είναι το φως που τον τρώει (Καζαντζάκης 11955 65)

Η εικόνα αυτή του φωτός που laquoτρώειraquo τη σάρκα την ύλη η μεταφορά αυτή είναι χαρακτηριστική όπως είπα-με στη ρητορική του μανιχαϊσμού Στον Τελευταίο πει-ρασμό λοιπόν τον Χριστό τη σάρκα του για την ακρί-βεια την laquoτρώειraquo το φως ήδη από την αρχή του μυθι-στορήματος Η σκοτεινή ύλη έχει κιόλας πάρει τον δρό-μο της μετατροπής σε φωτεινό πνεύμα Ο Καζαντζάκης υποβάλλει κιόλας μια επιπλέον ταύτιση του Χριστού με την ίδια την πηγή του φωτός τον ήλιο Όταν ο Ιησούς στην αρχική του εκκίνηση προς την αυτογνωσία επι-σκέπτεται ένα μοναστήρι στην έρημο με έναν ηγούμενο που περιμένει να δει τον Μεσσία και να πεθάνει έχουμε την εξής σκηνή

Ο ήλιος έπιανε τώρα την πόρτα κι ήθελε να μπει νrsquo αγγί-ξει τα πόδια του Ηγούμενου κι ο γιος της Μαρίας στέκο-νταν απόξω και περίμενε (136)

Και πράγματι μόλις ο Ιησούς παρουσιάστηκε στο νεκρι-κό δωμάτιο τα πόδια του Ηγούμενου έλαμψαν στον ήλιο Η υπαινικτική αυτή ταύτιση ήλιου και Χριστού γίνεται πιο ρητή παρακάτω


Ένας ήλιος είχε πέσει απάνω στο πρόσωπο ετούτο [του Ιησού] ένας ήλιος αβασίλευτος και δεν έφευγε ποιος ήλιος (137ndash38)

σκέφτεται ο θείος ραβίνος Αλλά και ο ίδιος ο Ιησούς αντιλαμβάνεται τον εαυτό του με αυτούς τους όρους φαντάζεται τάχα

χιλιάδες άντρες και γυναίκες χιλιάδες Μαγδαληνές με τα πρόσωπα σηκωμένα ευτυχισμένα κι έπεφτε απάνω τους ο ήλιος κι έλαμπαν Δεν ήταν ήλιος αυτός ο ίδιος ήταν ο γιος της Μαρίας που έσκυβε από πάνω τους και τα πρόσωπα πλημμύριζαν λάμψη (146)

Όταν πάλι βαφτίστηκε στον Ιορδάνη από τον Ιωάννη τον Πρόδρομο μόλις αφαίρεσε την ενδυμασία του laquoέπε-σε πάνω του ο ήλιος και τον σκέπασεraquo καθώς λέει το κείμενό μας (236)25

Ο ήλιος είναι διακριτικό στοιχείο του Ιησού σε όλο το κείμενο Αλλά όταν η απειλή αυξάνει σε βάρος του όταν κι ο ίδιος γνωρίζει ότι προχωρά προς τη θυσία ο ήλιος σταδιακά εξαφανίζεται και δίνει τη θέση του στο φεγ-γάρι το οποίο κυριαρχεί εμφατικά επί σαράντα περίπου σελίδες κειμένου (398ndash434) Πολλές φορές παρουσιάζε-ται να ανατέλλει

Η κλασική μανιχαϊκή σύλληψη της πάλης φωτός και σκότους βρίσκεται επίσης στο κείμενό μας ενσωματωμένη σε μια σκηνή Ο Ιησούς έχει ανέβει σε ένα λόφο όταν ο ήλιος βασιλεύει οπότε laquoΕίχε σταυρώσει ο Ιησούς απάνω στο στήθος του τα χέρια και κοίταζε το φως που πάλευε με το σκοτάδιraquo (Καζαντζάκης 1955 180)


σε λίγο θα ξεπρόβαινε τεράστιο βουβό το πασχαλινό φεγγάρι (419)

Και στη σκηνή του Μυστικού δείπνου κάνει πλήρη κατο-χή του χώρου

Κι άξαφνα σφοδρή ριπή ανέμου φύσηξε και τα λυχνάρια έσβησαν το φεγγάρι αλάκαιρο μπήκε μέσα Ο Ναθαναήλ τρόμαξε έσκυψε στο φίλο του― Δεν είναι αυτός αγέρας Φίλιππε κάποιος μπήκε μέσα ώχου μπας κι είναι ο θάνατος (429)

Το φεγγάρι συσχετίζεται λοιπόν ρητά με τον θάνατο Μερικές σελίδες παρακάτω ωστόσο θα χρησιμοποιη-θεί για να προσδιορίσει κάτι διαφορετικό όταν ο Ιησούς σμίγει με τη Μαρία του Λαζάρου (στον ύπνο της λιπο-θυμίας του)

ένα φεγγάρι μεγάλο είχε ανέβει στον ουρανό (hellip) κατα-στρόγγυλο πρόσωπο ερωτεμένης γυναίκας που νυχτογυ-ρίζει (458)

Αν λοιπόν είχαμε εμπεδώσει τη σχέση του φεγγαριού με τον θάνατο τώρα μαθαίνουμε τη σύνδεσή του και με τη γυναίκα Έτσι ισούνται τα προς τρίτον ίσα φεγγά-ρι = θάνατος γυναίκα = φεγγάρι άρα γυναίκα = θάνα-τος Αλλά την καταβαράθρωση της γυναίκας στο αξιακό πλαίσιο του μυθιστορήματος θα την εξετάσουμε παρα-κάτω


Προς το παρόν ας επισημάνουμε ότι αυτή η ταύτιση του Ιησού με τον ήλιο δεν βρίσκει καθόλου σύμφωνους τους Πατέρες laquoΑναθεματίζω αυτούς που λένε ότι ο Χρι-στός είναι ο Ήλιοςraquo διατυπώνεται στα κείμενα αποκή-ρυξης του γνωστικισμού των πρώτων αιώνων (Brumlik 2006 176)

Η μεγάλη έμφαση που δίνεται στη φωτιά άλλωστε μες στον Τελευταίο πειρασμό η συνεχής υπενθύμιση εκ μέρους του μυθιστορηματικού Ιησού ότι για την αλλα-γή του κόσμου χρειάζεται όχι μόνο η αγάπη αλλά και η φωτιά (Καζαντζάκης 1955 299 332 353ndash54 365 383 409) υπάγεται μάλλον στην ίδια φωτολατρική μανιχαϊκή πίστη Στα Ευαγγέλια απαντά η ρήση laquoπῦρ ἦλθον βαλεῖν εἰς τὴν γῆνraquo (Λκ 1249) αλλά η εμφατι-κή χρήση στον Καζαντζάκη παραπέμπει προς μια πολύ πιο ριζική επαναστατική εκκαθάριση του κόσμου από αυτήν που φαίνεται να εννοούν τα Ευαγγέλια κάτι που ταιριάζει με τις συχνά βίαιες όπως είπαμε εκδηλώσεις του μανιχαϊσμού ανά την Ιστορία

Στο μυθιστόρημα θα συναντήσουμε επιπλέον μερικούς από τους πολύ τυπικούς προβληματισμούς του γνωστι-κισμού τη διαφορά αίφνης ανάμεσα στη δικαιοσύνη και στην αγαθότητα του Θεού Ο θεός της Παλαιάς Διαθή-κης μπορεί να ήταν δίκαιος αλλά δεν ήταν αγαθός αυτό του καταμαρτυρούσαν οι Γνωστικοί και γιrsquo αυτό τον κατέτασσαν στην ιεραρχία των υπερβατικών δυνάμεων σε βαθμίδα χαμηλότερη από τον άγνωστο καλό θεό Το θέμα αυτό θίγεται τρεις φορές στον Τελευταίο πειρα-σμό Ο Ιησούς αντιμετωπίζει έναν πλούσιο γέρο laquoάδικο


και παράνομοraquo τον Ανανία αναπτύσσοντας μια παρα-βολή που μιλά για την τυραννία την οποία υφίσταται ο άδικος στον άλλο κόσμο τότε παρεμβαίνει ο Ιούδας

― Ο Θεός είναι δίκαιος πετάχτηκε κι είπε ο κοκκινογέ-νης και κόχεψε σαρκαστικά το γέρο Ανανία― Ο Θεός είναι πανάγαθος αντιμίλησε ο Ιωάννηςhellip (198)

Ο Χριστός παίρνει το μέρος του Ιωάννη και τελειώνει την παραβολή με συγχώρηση υπάρχει έλεος στον άλλο κόσμο ακόμα και για όσους έχουν αδικήσει laquoο Θεός δεν είναι μονάχα δίκαιος είναι και καλός και δεν είναι μονάχα καλός είναι και Πατέραςraquo λέει Συγχωρεί λοι-πόν τον πλούσιο φαύλο γέρο Ανανία με ιδιαιτέρως ευερ-γετικά αποτελέσματα για τον ίδιο τον γέρο καθώς και για τους φτωχούς γύρω του

Ένα άλλο στοιχείο που προσιδιάζει στις γνωστικές θεωρίες είναι η επίμονη αναφορά του Καζαντζάκη στον Χριστό ως laquoΓιο του Ανθρώπουraquo Η ρήση απαντά στα κανονικά Ευαγγέλια όμως οι Γνωστικοί κάνουν μια πολύ πιο ειδική χρήση του όρου

laquoΟ αρχέγονος πατέρας όλων η αρχέγονη αρχή και το αρχέγονο ασύλληπτο αποκαλείται Άνθρωποςhellip και πως αυτό είναι το μεγάλο και ανεξιχνίαστο μυστήριο δηλαδή πως η δύναμη που είναι υπεράνω όλων και αγκαλιάζει όλες τις άλλες αποκαλείται Άνθρωποςraquo (Pagels 2004 203ndash4)26

Το εντός εισαγωγικών χωρίο προέρχεται από τον Ειρηναίο


Για τον λόγο αυτό πίστευαν ορισμένοι Γνωστικοί ο Σωτήρας αυτοαποκαλείται laquoΥιός του Ανθρώπουraquo Η θεωρία αυτή αποδίδει εντέλει τεράστια σημασία στον άνθρωπο ο οποίος μπορεί να ομοιωθεί προς τον Θεό κάτι που ο ορθόδοξος χριστιανισμός αρνείται Ας περά-σουμε όμως τώρα σε μερικές από τις πιο παράδοξες τις πιο ακραίες εκδηλώσεις του καζαντζακικού μανιχαϊshyσμού

Ο Τελευταίος πειρασμός περιλαμβάνει μια ανατριχια-στική μια γκραν γκινιόλ θα λέγαμε ιστορία Πρόκειται για την ανάσταση του Λαζάρου Ο αναστημένος περι-γράφεται στο κείμενο με αναλυτικές αναφορές στη σήψη που έχει υποστεί κατά την παραμονή του στον τάφο

τα πόδια του τα μπράτσα του η κοιλιά του ήταν πρη-σμένα πρασινισμένα [hellip] το πρόσωπό του φουσκωμένο είχε ολούθε ραΐσει κι έτρεχε ένα ασπροκίτρινο νερό που του λέρωνε το άσπρο σάβανο που φορούσε ακόμα είχε κολλήσει απάνω του και δεν μπορούσαν να του το βγά-λουν Στην αρχή βρωμούσε πολύ (374) κλπ

Γιατί αυτές οι φρικώδεις λεπτομέρειες γιατί αυτή η αποστροφή προς τον αναστημένο Ας θυμηθούμε ότι τα Ευαγγέλια o Ιωάννης συγκεκριμένα περιγράφει πολύ λιτά τη σκηνή της ανάστασης27 και μετά από λίγο βάζει

laquoΚαὶ ἐξῆλθεν ὁ τεθνηκὼς δεδεμένος τοὺς πόδας καὶ τὰς χεῖρας κειρίαις [=με σάβανα] καὶ ἡ ὄψις αὐτοῦ [=το πρόσωπό του] σουδαρίῳ περιεδέδετο Λέγει αὐτοῖς ὁ Ἰησοῦς Λύσατε αὐτὸν καὶ ἄφετε αὐτὸν ὑπάγεινraquo (Ιω 1144)


τον Λάζαρο να παρακάθεται σε τραπέζι με τον Ιησού χωρίς κανένα πρόβλημα Στον Καζαντζάκη αντίθετα ο Λάζαρος παρουσιάζεται σαν ένας νεκροζώντανος που σέρνεται θλιβερά ανάμεσα στους ανθρώπους Αλλά δεν φτάνει αυτό σε συζήτηση με τον γέρο ραβίνο τον θείο του ο Ιησούς θα ομολογήσει ότι ανάστησε τον Λάζαρο ούτε λίγο ούτε πολύ κατά λάθος

― Γιατί τον έβγαλες από το μνήμα παιδί μου― Δεν το rsquoθελα αποκρίθηκε ο Ιησούς σιγά δεν το rsquoθελα γέροντα όταν τον είδα να ανασηκώνει την ταφόπετρα τρόμαξα έκαμα να φύγω μα ντράπηκα έμεινα εκεί κι έτρεμα― Όλα μπορώ να τα βαστάξω έκαμε ο ραβίνος όλα εξόν από τη βρώμα του κορμιού που σαπίζει (396)

Είναι δύσκολο να εννοήσουμε αυτή την ανασκευή των Ευαγγελίων την κατά λάθος ανάσταση εάν δεν λάβου-με υπόψη μας μια ουσιώδη διαφορά των Γνωστικών από τον ορθόδοξο χριστιανισμό Ο τελευταίος προβλέπει ανάσταση νεκρών όπως γνωρίζουμε ανάσταση σωμά-των Αυτό συνιστά μια αποδοχή της ύλης μια συγκατά-βαση προς το φθαρτό μέρος της ύπαρξης Ο γνωστικι-σμός πόσο μάλλον ο μανιχαϊσμός αρνείται οποιαδήπο-τε θετική σχέση με την ύλη το σώμα οφείλει να κατα-στραφεί το μόνο αθάνατο στοιχείο στον άνθρωπο είναι το πνεύμα

Έτσι πιστεύω εξηγείται και η αποτρόπαια περιγρα-φή του Λαζάρου ο Καζαντζάκης επιδιώκει να προκα-λέσει αποστροφή προς το αναστημένο σώμα να δείξει


το προβληματικό αποτέλεσμα μιας διαδικασίας που άλλωστε έγινε laquoκατά λάθοςraquo Επιπλέον δεν είναι καν βέβαιο ότι συνέβη πράγματι η ανάσταση όταν αργότε-ρα ο Βαραβάς ρίχνεται να σκοτώσει τον Λάζαρο διαπι-στώνει ότι δεν μπορεί να τον πιάσει ότι σφάζει κάτι σαν μπαμπάκι ή σαν αέρα όχι αληθινό κορμί (414ndash15) Άρα αυτό που έμοιαζε με σώμα μπορεί στην πραγματικότη-τα να μην ήταν ακριβώς υλικό η ανάσταση ίσως ήταν φαινομενική28

Αυτήν λοιπόν την εντελώς απαξιωμένη μέσα στην αφήγηση φιγούρα του Λαζάρου επιλέγει ο Καζαντζά-κης για να δείξει τη μετεξέλιξη του Ιησού σε άνθρωπο νοικοκύρη (κατά τη λιποθυμία του βέβαια) όταν αρνεί-ται τη μεγάλη θυσία για χάρη των μικρών χαρών της ζωής τότε μετατρέπεται υποτίθεται σε έναν μαστροndashΛάζαρο ο οποίος σμίγει ερωτικά με Μάρθα και Μαρία κάνοντας ένα τσούρμο παιδιά29 Έτσι καθίσταται ακόμα

Είναι βέβαια αντιφατικό να παρουσιάζεται από τη μία η φρίκη του σάπιου σώματος (άρα έγινε η ανάσταση έστω και κατά λάθος) και από την άλλη η άυλη υπόσταση του Λαζάρου (άρα η ανάσταση ήταν φαινομενική) Αλλά ο Καζαντζάκης χτυπάει την ανάσταση με όποιον τρόπο βρει έστω κι αν έτσι υποπίπτει σε αντιφάσεις

Η μετεξέλιξη του Ιησού σε νοικοκύρη εικονογραφεί αυτό που κατά τους Γνωστικούς συνιστά τη μεγάλη πλάνη των laquoπολλώνraquo ανθρώπων Ιδού πώς την αποδίδει η Pagels (2004 231) στα laquoΣυμπεράσματάraquo της laquoΑν lsquolsquoοι πολλοίrsquorsquo ―μη φωτισμένοι άνθρω-ποι― πίστευαν πως θα ολοκληρώνονταν μέσα από την οικογενειακή ζωή τις σεξουαλικές σχέσεις τις επιχειρήσεις την πολιτική την κανονική απασχόληση ή τον ελεύθερο χρόνο ο γνωστικός απέρρι-πτε την πεποίθηση αυτή ως πλάνη Ορισμένοι ριζοσπαστικοί απέρ-ριπταν όλες τις συνδιαλλαγές που αφορούσαν στη σεξουαλικότητα ή στα χρήματα ισχυρίζονταν πως όποιος απέχει από τη σεξουαλική συνεύρεση και απορρίπτει τον Μαμωνά lsquolsquoαποδεικνύει πως ανήκει


πιο αποτρόπαια η ερωτική πράξη όχι μόνο επειδή υπό-κειται αιμομιξία (ο Λάζαρος φέρεται να είναι αδελφός της Μάρθας και Μαρίας) αλλά και επειδή στο νου του αναγνώστη παραμένει πάντα ενεργά ταυτισμένη με το όνομα του Λαζάρου η φρικώδης μορφή του ως αναστη-μένου Το μίσος προς το σώμα κατέστησε τον Λάζαρο μια από τις πιο δυσάρεστες μορφές του αφηγήματος

laquoΑναθεματίζω αυτούς που αρνούνται την ανάσταση της σάρκαςraquo λέει ωστόσο η ορθόδοξη εκκλησία απα-ντώντας στον γνωστικισμό (Brumlick 2006 177)30

Το σεξ είπαμε είναι βέβαια πράξη μιαρή Ο Διάβολος ο ίδιος είναι αυτός που παρίσταται πάντα σε κάτι τέτοιες περιστάσεις στο μυθιστόρημά μας και ωθεί προς το σμίξιμο των φύλων31 Ο Καζαντζάκης ωστόσο συγκα-τατίθεται να παρουσιάσει κάποια στιγμή τον φυσικό έρωτα όπως ίσως τον βλέπει ο καθημερινός άνθρωπος ως μία από τις χαρές της ζωής Αυτή η συγκατάβαση εκ μέρους του συγγραφέα αποβλέπει βέβαια στην αναίρε-ση απλώς της πλάνης του κοινού ανθρώπου Ο Ιησούς λοιπόν κατά τη λιποθυμία του υποτίθεται ότι βιώνει τη χαρά του έρωτα και της οικογένειας Το φανερό επιχεί-ρημα του συγγραφέα σε βάρος αυτής της επιλογής συνί-σταται στο ότι η χαρά είναι δυσανάλογα μικρή σε σχέση με την προσφορά της laquoλύτρωσηςraquo στους ανθρώπους η

στη γενιά του [Υιού του Ανθρώπου]rsquorsquoraquo0 Για το επίσης πολύπλοκο αυτό ζήτημα βλ και Pagels 2004

49ndash80 Στην έρημο πχ ένα φίδι με laquoγυναίκειο στήθοςraquo προσπα-

θεί να πείσει τον Ιησού να σμίξει με τη Μαγδαληνή (Καζαντζάκης 1955 253ndash56)


οποία τώρα δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί Έμμεσα εντούτοις ο συγγραφέας έχει φροντίσει να υπονομεύσει αυτή τη laquoχαράraquo με αλλεπάλληλα στρατηγήματα όσα αναφέραμε παραπάνω και επιπλέον με το να βάλει τον Ιησού να σμίγει με δύο γυναίκες μαζί (ή έστω εναλλάξ αλλά δεν διευκρινίζεται) άρα να επιτελεί κάτι ηθικά κολάσιμο για τα ήθη των αναγνωστών του Η τεκνοποι-ία που για λίγο παρουσιάζεται επίσης ως ευδαιμονία αποδεικνύεται εντέλει μια ολέθρια ούτε λίγο ούτε πολύ πρακτική

Καυκιέσαι πως νίκησες το θάνατο αλίμονό σου Έτσι νικούν το θάνατο Έκαμες παιδιά μπουκιές για το Χάρο μπουκιές για το Χάρο Τι θα πει παιδί Μπουκιά για το Χάρο Γίνηκες ο χασάπης του και του κουβαλάς κρέατα για να φάει (492)

Αυτά τα λέει στον Ιησού ο Ιούδας όταν ο προδότης των Ευαγγελίων (των εγκεκριμένων Ευαγγελίων) έχει ανα-δειχθεί σε πλήρως θετική φυσιογνωμία μες στο κείμενό μας χάρη σε αυτόν αφυπνίζεται ο Ιησούς και επιστρέφει στον προορισμό του32 Στο παραπάνω απόσπασμα συνα-ντάμε και πάλι την γκραν γκινιόλ τρομοκρατική τεχνι-

Ο Καζαντζάκης χειρίζεται κάπως αντιφατικά τη μορφή του Ιούδα στο μισό περίπου μυθιστόρημα ο Ιούδας δεν εκπροσωπεί τον συγγραφέα όπως φάνηκε και από τη συζήτηση για τη δικαιοσύ-νη και την αγαθότητα του θεού που παραθέσαμε Από ένα σημείο και πέρα όμως παρατηρείται μια σύγκλιση του Ιησού με τον Ιούδα όταν ο πρώτος αποδέχεται τη χρήση της φωτιάς για την εκκαθάρι-ση του κόσμου Τέλος ο Ιούδας είναι εκείνος που παρουσιάζεται ως ο μόνος άφθαρτος ο μόνος από τους μαθητές που δεν γέρασε ο επα-ναστάτης τα λόγια του εκπροσωπούν πια πλήρως τον συγγραφέα


κή του Καζαντζάκη η εντυπωσιακή φράση laquoμπουκιές για το Χάροraquo με την επανάληψη θα ενσφηνωθεί ―αυτός είναι ο στόχος― στο μυαλό του αναγνώστη ανατρέπο-ντας την απλοϊκή του δοξασία ότι τάχα τα παιδιά είναι διαιώνιση της ζωής Όχι τα παιδιά είναι ακριβώς το αντίθετο ο ίδιος ο θάνατος Αλλά η αντίληψη αυτή είναι ότι χαρακτηριστικότερο για τον μανιχαϊσμό τα παιδιά συνιστούν πολλαπλασιασμό της μιαρής ύλης εμποδί-ζουν λοιπόν το πνεύμα να ανέλθει εκεί που είναι η αληθι-νή ζωή η ταύτιση με τον αγαθό Πατέρα

Το σημείο όμως όπου η αντίθεση προς την ύλη φτάνει στο αποκορύφωμά της είναι όταν ο Καζαντζάκης χειρί-ζεται το θέμα γυναίκαndashμάνα Από την αρχή του μυθιστο-ρήματος ξαφνιάζει η μεταχείριση της μητέρας του Ιησού Η Μαρία είναι μια καθημερινή γυναικούλα που έχει laquoβαριεστήσειraquo με τον γιο της τον αντιμετωπίζει αυστη-ρά θυμωμένα με ένα βλέμμα laquoπου δεν του συχωρούσε τίποταraquo (32ndash33) ― πολύ βαριά κατηγορία αλήθεια σε ένα βιβλίο που τάσσεται υπέρ της χριστιανικής laquoσυγχώ-ρησηςraquo Λίγο παρακάτω ο συγγραφέας φροντίζει να μει-ώσει τη Μαρία ακόμη περισσότερο παρουσιάζοντάς την να παρευρίσκεται σε μια σταύρωση (σταύρωση ενός προ-φήτη προεικόνιση της σταύρωσης του Χριστού) όχι για κανέναν άλλο λόγο παρά για laquoνα περάσει η ώρα τηςraquo (35) Στην ίδια τη σταύρωση του γιου της στο τέλος του μυθιστορήματος η Παναγία δεν παρίσταται

Λιγότερο εμφανής προορισμένη για τους πιο προσshyεκτικούς αναγνώστες ίσως είναι η συσχέτιση της Μαshyρίας με μια αινιγματική παρουσία μες στο κείμενο Από την αρχή του έργου ακολουθούν τον Ιησού κάποια βήμα-


τα Αυτός τα αναγνωρίζει και τα κατονομάζει είναι η laquoΚατάραraquo (80) Αργότερα στην έρημο ακούει πάλι τα ίδια βήματα

laquoΤην είχα ξεχάσει συλλογίστηκε αυτή δε με ξεχνά-ει έρχεται μαζί μου η Μάναraquo Ήξερε καλά ήταν η Κατάρα μα από πολύν καιρό τώρα μέσα του την έλεγε Μάνα (245)

Σχετίζεται άραγε αυτή η ΜάναndashΚατάρα με την Πανα-γία Ο αναγνώστης διστάζει ίσως να πιστέψει ότι ένας τέτοιος χαρακτηρισμός μπορεί να αποδίδεται στη μεγα-λόχαρη μητέρα της Χριστιανοσύνης33 Κι όμως Δύο σημεία του μυθιστορήματος αίρουν την αμφιβολία Το πρώτο είναι ένα όνειρο του Ιησού όπου βλέπει τη μητέ-ρα του να τον καταριέται

laquoΩς μrsquo έκαψεςraquo του rsquoπε laquoο Θεός να σε κάψει (hellip) Την κατάρα μουraquo (404)

Το δεύτερο σημείο είναι κατά τη στιγμή της σταύρω-

Έχω διαπιστώσει ρωτώντας (επαρκείς) αναγνώστες ότι δεν έχουν σχηματίσει ιδέα για το τι είναι η laquoΚατάραraquo Μια αμερι-κανίδα φεμινίστρια ωστόσο έχει την ίδια με τη δική μου άποψη laquoJesusrsquo fear of the Motherrsquos awesome power is personified in his companion the Curse with whom he replaces his mother So terrifying are womanrsquos reproductive abilities that they solidify in his imagination [hellip]raquo (Harrison 2005 128) Παραδόξως η ερευ-νήτρια καταλήγει (εφαρμόζοντας ιδέες φεμινιστριών θεολόγων για τον χριστιανισμό ως απελευθέρωση από την πατριαρχία) ότι ο Χριστός του Καζαντζάκη θριαμβεύει επί του αμαρτήματος της πατριαρχίας λυτρώνοντας την κοινωνία του όπως και τον ίδιο τον συγγραφέα από τη μισογυνία



σης όταν ανεβάζουν τον Ιησού στον σταυρό πάλι βλέ-πει την Κατάρα και την αποχαιρετά laquoέχε γεια Μάναraquo (443) Τη θέση του αποχαιρετισμού της Παναγίας και της ανάθεσής της στον αγαπημένο μαθητή όπως την περιγράφει ο Ιωάννης (1927) την παίρνει στον Καζανshyτζάκη ο αποχαιρετισμός της Κατάρας

Οι χριστιανικές έννοιες υφίστανται συστηματική παshyραποίηση Όταν για παράδειγμα η Μαρία η αδελφή του Λαζάρου κατηχεί τον Ιησούndashσύζυγό της στη φύση της γυναίκας του εκμυστηρεύεται

Μονάχα σε σύνορα μέσα είναι η γυναίκα ευτυχισμένη το ξέρεις ραβί μου στέρνα μαθές είναι η γυναίκα δεν είναι πηγή (473ndash74)

Έτσι ένας τυπικός χαρακτηρισμός της ΜάναςndashΠαναγί-ας ως Ζωοδόχου Πηγής ανασκευάζεται Καμιά γυναίκα δεν είναι laquoπηγήraquo όλες είναι στεκάμενα ύδατα

Χαρακτηριστικό είναι και το γεγονός ότι ο Καζανshyτζάκης παραλείπει από την εξιστόρησή του μια διάση-μη στιγμή των Ευαγγελίων τον έπαινο του Χριστού για την προσηλωμένη στα λόγια του Μαρία έναντι της περί πολλά τυρβάζουσας αδελφής της Μάρθας (στιγμή που την έχουν αξιοποιήσει άλλοι λιγότερο εχθρικοί προς το γυναικείο φύλο γνωστικοί εντούτοις συγγραφείς34) ενώ

Ο Κοσμάς Πολίτης στο Λεμονοδάσος ο Πάολο Κοέλιου ως μότο στον Αλχημιστή Μέσω της Μάρθας που τυρβάζει περί πολλά οι Γνωστικοί απαξιώνουν την καθημερινότητα και την ύλη Για τις παραλληλίες του Καζαντζάκη με τον Κοσμά Πολίτη στο πεδίο του γνωστικισμού βλ τώρα Καστρινάκη 2010


λοιπόν η σκηνή της συνάντησης και της φιλοξενίας του Ιησού από τις αδελφές Μαρία και Μάρθα παρουσιάζε-ται αναλυτικά στον Τελευταίο πειρασμό η συγκεκριμέ-νη στιγμή όπου η Μαρία ακούει τον λόγο του Χριστού την ώρα που η Μάρθα διαμαρτύρεται επειδή επωμίζεται όλες τις δουλειές του σπιτιού απουσιάζει Εύλογα για-τί στο Ευαγγέλιο (Λκ 1041) μια γυναίκα αναδεικνύεται σε ικανή ακροάτρια του θεϊκού λόγου στον Καζαντζάκη όμως όλες οι γυναίκες τυρβάζουν περί πολλά κατατρί-βονται δηλαδή με την επαίσχυντη καθημερινότητα ― δεν υπάρχει καμία που να έχει λάβει την laquoαγαθή μερίδαraquo

Όλα αυτά κορυφώνονται με την απαξίωση της γης Ο Ιησούς στο ξεκίνημα της έκπτωσής του (καθrsquo ὕπνον) όταν έχει ήδη επαναλάβει το προπατορικό αμάρτημα σμίγοντας με τη Μαγδαληνή μες στις λεμονιές κι ετοι-μάζεται να συνεχίσει την καθοδική πορεία σμίγοντας και με τις Μαρία και Μάρθα τότε ενθουσιασμένος από τη ζωή σκύβει και φιλά τη γη

Μάνα της είπε σιγά κράτα με καλά κι εγώ καλά σε κρατώ Μάνα γιατί να μην είσαι εσύ ο Θεός μου (455)

Αυτή η σκέψη γίνεται ακριβώς τη στιγμή της αλλοίω-σης όταν ο άρρην ευτελίζεται ξεπέφτει στις αγκάλες της γυναικός γίνεται χώμα ξεχνάει τον ουράνιο προο-ρισμό του Ο απόλυτος διχασμός ύληndashπνεύμα γηndashουρα-νός γυναίκαndashάντρας έχει βρει εδώ την πιο μανιχαϊκή εφαρμογή του

Άρνηση του σεξ άρνηση της τεκνοποιίας άρνηση της ίδιας της έννοιας laquoμητέραraquo Ο Γνωστικός μισεί τον


φθαρτό κόσμο που δεν είναι το δημιούργημα ενός καλού θεού αλλά ενός κακού δημιουργού Γιατί υπάρχει φθο-ρά και θάνατος Είναι αυτά έργο της Θείας Πρόνοιας ή μήπως ενός σαδιστή κατώτερου θεού Η σεξουαλική επαφή είναι ακριβώς ότι πολλαπλασιάζει τον κόσμο πολλαπλασιάζει τη φθορά Η γέννηση πρέπει να καταρ-γηθεί γενικά ως αιτία θανάτου35 Μαζί και οι μητέρες που εκπροσωπούν ότι laquoγεννάraquo

Σε όλα αυτά οι θεωρητικοί του χριστιανισμού των πρώτων αιώνων έχουν ήδη απαντήσει αντιπαρατασσό-μενοι προς τον γνωστικισμό Όχι χωρίς αντιφάσεις φαίνεται πάντως ότι συγκλίνουν στην αποδοχή της ερωτικής συνεύρεσης των φύλων συχνά συγκατατίθε-νται και στην ηδονή ως κίνητρο για την επαφή και την παιδοποιία ενώ την ίδια την τεκνογονία την αναγνωρί-ζουν ως συνέργεια στο θεϊκό σχέδιο για την ύπαρξη του κόσμου (Σκαλτσάς 2004 125ndash38)36 Ο χριστιανισμός άλλωστε όπως έχει παρατηρηθεί αποπνέει ένα αρκετά ευδιάκριτο laquoάρωμα γυναίκαςraquo37

Ωραία συνοψίζει τις θέσεις των Γνωστικών στο θέμα αυτό ο Γ Σκαλτσάς (2004 108ndash20) ακολουθώντας τον J M Robinson (επιμ) 1984

Πβ Pagels 2004 232 laquoΟι ορθόδοξοι αναγνώριζαν τις διαδικα-σίες της ανθρώπινης βιολογίας ως κομμάτι αυτής της lsquoκαλήςrsquo δημι-ουργίας είχαν την τάση να εμπιστεύονται και να επιβεβαιώνουν τη σεξουαλικότητα (τουλάχιστον εντός του γάμου) την αναπαραγωγή και την ανθρώπινη εξέλιξηraquo

Πολύ εύγλωττα αναδεικνύει αυτό το laquoάρωμα γυναίκαςraquo του χριστιανισμού την αποδοχή της σάρκας (και της Εικόνας έναντι του άυλου Λόγου) ο αριστερός διανοούμενος και ακτιβιστής Ρεζίς Ντεμπρέ (2005 253ndash86)


Η αντίθετη προς τον γνωστικισμό στάση βέβαια αυτή που εκπροσωπεί τον χριστιανισμό όπως και τον ιουδαϊshyσμό η θεώρηση του κόσμου ως laquoκαλούraquo ενέχει στοι-χεία εφησυχασμού ο άνθρωπος οφείλει να τα θεωρεί όλα καμωμένα laquoἐν σοφίᾳraquo ακόμα και την κοινωνική αδικία Μπορεί επίσης να αποτελεί η θεώρηση αυτή μια βολική ιδεολογία για τους κρατούντες Ο Καζαντζάκης δεν κουράζεται να το επισημαίνει βάζοντας τον πλούσιο και τσιγκούνη γεροndashΖεβεδαίο του να υμνεί τον κόσμο ως έχει (laquoΌτι κάνει ο Θεός καλά καμωμένο (hellip) ότι κι αν κάνει ο Θεός έχω εμπιστοσύνηraquo) και τον Ιούδα να του απαντά

Έχεις εμπιστοσύνη γέρο Ζεβεδαίο γιατί καλά σου στρώ-νει τις δουλειές σου ο Παντοδύναμος έχεις μαθές η αφε-ντιά σου πέντε ψαρόβαρκες στη δούλεψή σου έχεις πενή-ντα τρατάρηδες σκλάβους σου (111) κλπ

Οι φτωχοί όμως επισημαίνει ο συγγραφέας δεν είναι λογικό να συμμερίζονται τις ίδιες απόψεις για την ευτα-ξία του κόσμου και της κοινωνίας

Δίπλα ωστόσο στην απόλυτη άρνηση που αντέτασσε ο γνωστικισμός έναντι του κόσμου υπάρχει και μια κριτι-κή μεν αλλά όχι αρνησίκοσμη προσέγγιση Στον αρχαίο κόσμο έχει διατυπωθεί η άποψη ότι αυτή τη στάση την εξέφραζαν οι προφήτες38

Για την άποψη αυτή του Μαξ Βέμπερ βλ Λίποβατς 2006 28 κεξ


Ο Καζαντζάκης λοιπόν φαίνεται πως είχε γοητευθεί βαθιά από τον μανιχαϊκό μύθο που ταίριαζε και σε ορι-σμένα φυσικά του στον ασκητισμό στην προβληματική του σχέση με το άλλο φύλο Ο γνωστικισμός άλλωστε έχει στενή συγγένεια ιστορική και ιδεολογική με τους Ελευθεροτέκτονες μέλος των οποίων υπήρξε και ο συγ-γραφέας μας μυημένος το 190739 Μπορούμε να υπο-θέσουμε ότι τα Χριστούγεννα του 1907 όταν ο Καζανshyτζάκης υμνούσε τον Εωσφόρο σε ένα δοκίμιό του είχε ήδη προσχωρήσει βαθιά στην αντιστροφή των αξιών της Παλαιάς Διαθήκης που χαρακτηρίζει τους Γνωστικούς στην κλίση προς εκείνον που laquoφέρνει το φωςraquo η οποία διέκρινε και τους Τέκτονες

Ο Εωσφόρος έχει περισσοτέρα ποίηση όταν υψώνει το μέτωπο γκρεμισμένος παρά ο Γαβριήλ όταν το ταπεινώ-νει νικητής laquoΕίμαι το πνεύμα το αιώνιο που αρνείταιraquo

Βλ laquoΤα βιογραφικάraquo (Πρεβελάκης 1984 4) Επίσης ο Καζανshyτζάκης αναφέρεται ανάμεσα στους laquoΕπιφανείςraquo της τεκτονικής στοάς Μεγάλη Ανατολή βλ την ιστοσελίδα ltwwwgrandlodgegrFamous_gr_homehtmlgt Ο γνωστικισμός συνδέεται με τη μασονία ιδεολογικά και ιστορικά Η μυστική γνώση της μασο-νίας η ενασχόληση με τη φύση της θεότητας με τις αρχές του σύμπαντος κλπ θεωρούνται γνωστικής προέλευσης Ο πρώτος πρόεδρος της γνωστικιστικής laquoΘεοσοφικής Εταιρείαςraquo 1875 υπήρξε Μασόνος Οι ίδιοι οι Μασόνοι σε προγενέστερες εποχές τοποθετούσαν τον γνωστικισμό στην προϊστορία τους αλλά και στους στόχους τους που ορίζονταν ως laquoη προπαγάνδα και ο θρίαμ-βος του καθαρού γνωστικισμού και του ορθολογιστικού φιλελευθε-ρισμού σε ολόκληρο το σύμπανraquo βλ Ανώνυμος 1885 Σήμερα οι Τέκτονες άλλοτε αρνούνται την εκλεκτική συγγένειά τους με τον γνωστικισμό και άλλοτε την αποδέχονται


είναι ομορφότερο από το laquoγεννηθήτω κατά το ρήμα σουraquo και το αίμα που βοά του αδελφού μέσα στrsquo αυλάκια της γης γεννά μέσα μου περισσότερους θεούς παρά όλα τα laquoΩσαννά εν Υψίστοιςraquo που θα ακουστούνε τώρα επάνω από τη laquoφάτνη των αλόγωνraquo (Κάρμα Νιρβαμή 1908 172ndash73)40

Χαρακτηριστικό για την ενότητα της σκέψης του Καζανshyτζάκη για την εμμονή του στις μανιχαϊκές ιδέες από τη νεότητά του έως το τέλος της ζωής του είναι και το γεγονός ότι στην τελευταία του κατάθεση την οιο-νεί αυτοβιογραφία του επαναδιατυπώνει τη θεωρία της σύγκρουσης Φωτός και Σκότους απευθύνοντας μάλι-στα ―με στρατιωτικό ζήλο― την laquoαναφοράraquo του στον laquoστρατηγόraquo Γκρέκο

Στην αρχή όπως κηρύχνουν οι ψυχές οι καταπλακωμένες από τα ξύγκια και τα κρέατα δεν ήταν ο Λόγος μήτε η Πράξη μήτε το χέρι του Δημιουργού γεμάτο ζωοδόχα λάσπη στην αρχή ήταν η Φωτιά Και στο τέλος δεν είναι η αθανασία η ανταμοιβή ο Παράδεισος μήτε η Κόλαση στο τέλος είναι η Φωτιά Ανάμεσα στις δυο αυτές φωτιές οδεύαμε αγαπημένε παππού κι οι δυο μας και μαχόμα-σταν ακολουθώντας την εντολή της Φωτιάς συνεργαζό-μενοι μαζί της να κάμουμε τη σάρκα φλόγα τη σκέψη φλόγα την ελπίδα την απελπισιά την τιμή την ατιμία τη δόξα φλόγα (Καζαντζάκης 1962 598)

0 Στο κείμενο αυτό ο συγγραφέας δηλώνει βέβαια τη συμπά-θειά του και για τον Κάιν τον laquoαπελπισμένο και περήφανοraquo laquoτον αγαπώ ως αγαπούμε ότι μοιάζει μrsquo εμάςraquo


Ο Γκρέκο της Αναφοράς δεν είναι απλώς ο διάση-μος συμπατριώτης Είναι και ο μέγας μυστικός Η θεω-ρία για τον Γκρέκο μυστικιστή είχε πράγματι μεγάλη διάδοση στα 1900 αλλά και σημερινές έρευνες ανάγουν τις συλλήψεις του ζωγράφου στον νεοπλατωνισμό σε έναν δυϊσμό που προϋποθέτει την απελευθέρωση απrsquo το σώμα για την κατάκτηση της αληθινής γνώσης41 Ήξε-ρε βέβαια πού laquoαναφερότανraquo ο συγγραφέας μας

Ίσως δεν είναι λοιπόν χωρίς σημασία να μνημονεύ-σουμε ότι κάποιοι σημερινοί μυστικιστές θεωρούν τον Δομίνικο Θεοτοκόπουλο μέλος της αποκρυφιστικής αδελφότητας των Ροδοσταύρων (προγόνου κατά ορι-σμένους των Tεκτόνων) κάποιον που laquoπροσπάθησε να περάσει στο ευρύ κοινό (hellip) την υποταγή του φυσικού κόσμου στον πνευματικόraquo και οι οποίοι αναγγέλλοντας τη laquoΝέα Εποχήraquo κάνουν έκκληση για μια ανανέωση του αγώνα laquoΜήπως ήρθε λοιπόν η ώραraquo λένε laquoγια μια νέα αντιπαράθεση του φωτός με τη σκιάraquo42

Γκρέκο ndash Καζαντζάκης επίκαιροι σε μια εποχή ανα-σφάλειας και αναζήτησης Αγωνίες κατανοητές εξε-γερσιακές ενδεχομένως καθότι εδράζονται στη λογική του laquoασυμβίβαστουraquo θεωρίες γοητευτικές για πολλούς διανοουμένους άλλοτε και τώρα Ωστόσο κάποιοι άλλοι σκεπτόμενοι άνθρωποι επίσης συνεχίζουν να προτιμούν

Για τον Γκρέκο νεοπλατωνιστή βλ Davis 1990 20ndash55 Για την αντίκρουση της θεώρησης του Γκρέκο ως μυστικιστή βλ Χατζηνι-κολάου 1990 102ndash4

Στην ιστοσελίδα ltwwweshyzinegrgt θεματική ενότητα laquoεσωτε-ρισμόςraquo τίτλος laquoΡοδόσταυροι μια ιστορία φωτόςraquo ltwwweshyzinegrmodulesphpname=Newsampfile=articleampsid=45gt


αντί για τις κοσμικές ή υπερκόσμιες συγκρούσεις τις γήινες αντιπαραθέσεις με τους συμβιβασμούς τους και αντί για τις μυστικές λάμψεις και τις μεγάλες πυρκαshyγιές το ταπεινότερο φως του ορθού λόγου43

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Ανώνυμος 1885 Τεκτονισμού ιστορία ltwwwastrologiconorgastro2bibliothecafreemasonrygt (πρόσβαση τον Απρ 2007)

Βλάχος Γ Σ 1998 Η Συνείδηση ενάντια στο νόμο Επαναστα-τικές σέκτες και ουτοπιστικές αιρέσεις στον 16ο και 17ο αιώνα Αθήνα

Γιαντσή Νικολέττα 2007 laquoΟ lsquolsquoφωτεινόςrsquorsquo κόσμος της Οδύσ-σειας και ο lsquolsquoσκοτεινόςrsquorsquo μεσαίωναςraquo Μύθοι και ιδεολογή-ματα στη σύγχρονη Ελλάδα επιμ Ουρανία Καϊάφα Αθή-να 101ndash114

Γουνελάς ΧndashΔ 2006 laquoΠλατωνικές προεκτάσεις στον Τελευ-ταίο πειρασμόraquo Νίκος Καζαντζάκης Το έργο και η πρόσshyληψή του επιμ Κ Ε Ψυχογυιός Ηράκλειο 189ndash202

Ζήρας Αλέξης 1992 laquoΝίκος Καζαντζάκηςraquo Μεσοπολεμική πεζογραφία Δ΄ Αθήνα 126ndash158

Καζαντζάκης Νίκος 1908 laquoΧριστουγεννιάτικοraquo Πινακοθήκη (Ιαν) 172ndash173

Τα βιβλία των Λίποβατς (2006) Wolin (2007) και Brumlik (2000) που χρησιμοποίησα παραπάνω συνιστούν πολεμικές κατά του γνωστικισμού και του ανορθολογισμού


Καζαντζάκης Νίκος 1946 laquoΗ υποδοχή του Ελυάρraquo Ελεύθερα Γράμματα 46 (171946) 159

Καζαντζάκης Νίκος 11955 Ο Tελευταίος πειρασμός ΑθήναΚαζαντζάκης Νίκος 1962 Αναφορά στον Γκρέκο Αθήνα

[11961] Καζαντζάκης Νίκος 51964 Ασκητική Αθήνα [11927]Καζαντζάκης Νίκος 11971 Συμπόσιο ΑθήναΚαζαντζάκης Νίκος 1974 Ο Καπετάν Μιχάλης Αθήνα

[=51964]Κάρμα Νιρβαμή 1908 βλ Καζαντζάκης 1908 Καστρινάκη Αγγέλα 2007 laquoΟ Καζαντζάκης και οι Πηνελό-

πεςraquo Πόρφυρας 123 89ndash96Καστρινάκη Αγγέλα 2009 laquoΠαίζοντας με σουρντίνα στον

Μεσοπόλεμο O Χάμσουν και οι αντιφωνητές του Βουσβού-νης Στρατής Δούκας Σκαρίμπαςraquo Πρακτικά του συνεδρίου lsquoΧαμηλές φωνέςrsquo στη λογοτεχνία Αθήνα 1ndash3 Δεκ 2006 Αθήνα 99ndash115

Καστρινάκη Αγγέλα 2010 laquoΑναζητώντας το χρυσόμαλλο δέραςraquo Επίμετρο στο Κοσμάς Πολίτης Λεμονοδάσος σει-ρά laquoΠεζογραφικές επισημάνσειςraquo Αθήνα

Λίποβατς Θάνος 2006 Δοκίμιο για τη Γνώση και τον Γνω-στικισμό Αθήνα

Μακρής Κ Γ 2006 laquoΤο Ευαγγέλιο του Ιούδα και Ο Τελευ-ταίος πειρασμός του Νίκου Καζαντζάκη διακειμενικές σχέ-σεις και αντιndashδογματικές συγκλίσειςraquo ldquoΠρακτικά του Ι΄ Διεθνούς Κρητολογικού Συνεδρίουrdquo Χανιά 1ndash8 Οκτ 2006 (υπό δημοσίευση)

Ματθιόπουλος Ευγένιος Δ 2005 Η Τέχνη πτεροφυεί εν οδύνη Η πρόσληψη του νεορομαντισμού στην Ελλάδα Αθήνα

Μπράουν Νταν 2004 Κώδικας Da Vinci μτφρ Χρ Καψάλης Αθήνα

Ντεμπρέ Ρεζίς 2005 Ο Θεός Μια ιστορική διαδρομή μτφρ Μαρία Παραδέλη Αθήνα [2001]


Παλαμάς Κωστής 1963 laquoΚομμάτια από το τραγούδι του Ήλιουraquo Άπαντα Γ΄ Αθήνα [11899]

Πολίτης Φώτος 1983 Επιλογή κριτικών άρθρων Γ΄ επιμ Ν Πολίτης Αθήνα

Πρεβελάκης Παντελής 1958 Ο Ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας Αθήνα

Πρεβελάκης Παντελής (επιμ) 1984 Τετρακόσια γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη Αθήνα

Ραυτόπουλος Δημήτρης 1965 laquoΤα πρόσωπα της Ασκητικήςraquo Οι Ιδέες και τα έργα Αθήνα [11958]

Σκαλτσάς Γεώργιος 2004 laquoΤο άφυλο του θεού και η ανθρώπινη σεξουαλικότητα Ιστορική μελέτη στη θεολογική σκέψη των πρώτων χριστιανικών αιώνωνraquo Φύλο και θρησκεία Η θέση της γυναίκας στην εκκλησία επιμ Π Καλαϊτζίδης και Ν Ντόντος Αθήνα 87ndash141

Τσινικόπουλος Δημήτρης 2005 laquoΟι πνευματικοί πατέρες του Νίκου Καζαντζάκηraquo Οδός Πανός 127 24ndash49

Φιλιππίδης Σ Ν 1997 laquoΣημειωτικές και αφηγηματικές αντι-θέσεις στα μυθιστορήματα του Καζαντζάκηraquo Τόποι Αθήνα 31ndash60

Χατζηνικολάου Νίκος 1990 laquoΔομήνικος Θεοτοκόπουλος 450 χρόνια από τη γέννησή τουraquo Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης επιμ Ν Χατζηνικολάου Ηράκλειο 56ndash111

Bien Peter 2001 Καζαντζάκης Η πολιτική του πνεύματος μτφρ Ασπασία Δ Λαμπρινίδου Ηράκλειο

Bien Peter 2007 Οκτώ κεφάλαια για τον Νίκο Καζαντζάκη επιμ Σ Ν Φιλιππίδης Αθήνα

Brumlik Micha 2000 Οι Γνωστικοί Το όνειρο της αυτολύ-τρωσης του ανθρώπου μτφρ Μ Ευσταθίου Αθήνα

Chattaway Peter Τ 2005 laquoBattling the Flesh Sexuality and Spirituality in The Last Temptation of Christraquo Scandalizing Jesus Kazantzakisrsquos The Last Temptation of Christ Fifty


Years On επιμ Darren J N Middleton Νέα ΥόρκηΛον-δίνο 157ndash171

Davis David 1990 laquoΗ επίδραση του Χριστιανικού Νεοπλατω-νισμού στην τέχνη του Γκρέκοraquo Δομήνικος Θεοτοκόπουλος Κρης επιμ Ν Χατζηνικολάου Ηράκλειο 20ndash55

Dostaacutelovaacute Ruzena 2007 laquoChristus Judas und Maria Magda-lena in Nikos Kazantzakis Werkenraquo ldquoΠρακτικά Συνεδρί-ου lsquoNikos Kasantzakis in seiner europaumlischen Dimension mit besonderem Bezug zu Deutschlandrsquo Wuumlrzburg Ιούλιος 2007rdquo (υπό δημοσίευση)

Eliade Mircea 1966 Κόσμος και ιστορία Ο μύθος της αενάου επαναλήψεως μτφρ Θ Λαζάκης Αθήνα

Harrison Jen 2005 laquoAn Unholy Trinity Women in PreshyEaster Patriarchyraquo Scandalizing Jesus Kazantzakisrsquos The Last Temptation of Christ Fifty Years On επιμ Darren J N Middleton Νέα ΥόρκηΛονδίνο 125ndash133

Houmlrmann Werner 2000 Γνώσις Το βιβλίο των απόκρυφων Ευαγγελίων μτφρ Ε Γεωργούλα Αθήνα

Jonas Hans 21963 The Gnostic Religion ΒοστώνηPagels Elaine 2004 Τα Γνωστικά ευαγγέλια μτφρ Θ Δαρβί-

ρη Αθήνα [1979]Robinson J M (επιμ) 1984 The Nag Hammadi Library

Leiden Ruano Cristina Mayorga 1998 laquoΟ Καζαντζάκης και το πρό-

βλημα του κακού στην Ιστορίαraquo Πεπραγμένα επιστημονι-κού διημέρου lsquoΝίκος Καζαντζάκης Σαράντα χρόνια από το θάνατό τουrsquo (Χανιά 1ndash2 Νοεμβρίου 1997) επιμ Κ Μου-τζούρης Χανιά 83ndash94

Wolin Richard 2007 Η Γοητεία του ανορθολογισμού μτφρ Μ Φιλιππακοπούλου Αθήνα


ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣΙΔΡΥΜΑ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΕΡΕΥΝΑΣΗράκλειο Κρήτης ΤΘ 1385 ΤΚ 711 10τηλ 2810 391083-84 fax 2810 391085Αθήνα Μάνης 5 Εξάρχεια ΤΚ 106 81τηλ 210 3849020-23 fax 210 3301583

infocupgr wwwcupgr

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Φ Ι Λ Ο Σ Ο Φ Ι Κ Η Σ Σ Χ Ο Λ Η Σ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΚΡΗΤΗΣΠανεπιστημιούπολη 741 00 Ρέθυμνοτηλ 28310 77780 fax 28310 77782deanphluocgr wwwphluocgr

ΣΕΙΡΑ ΣΥΜΒΟΛΕΣ ΣΤΙΣ ΕΠΙΣΤΗΜΕΣΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ ΦΙΛΟΛΟΓΙΑ

Διευθυντής σειράς Γ Μ Σηφάκης

Φιλολογική επιμέλεια Σ Ν Φιλιππίδης Διορθώσεις σελιδοποίηση Κ Ε Ψυχογυιός Εκτύπωση βιβλιοδεσία Αλφάβητο ΑΒΕΕ

copy 2010 Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης amp Φιλοσοφική Σχολή Πανεπιστημίου Κρήτης

ISBN 978-960-524-315-9 978-960-9430-01-2













































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































































Documents

Ο Καζαντζάκης Γνωστικός