ΤΟ ΛΙΩΣΙΜΟ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ ΚΑΙ Η ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗ ΤΟΥ ΑΡΚΤΙΚΟΥ ΚΥΚΛΟΥ, του Μανώλη Γ. Βαρδή// manolisgvardis.wordpress.com

Η αλλαγή του Κλίματος αποτελεί μία ζοφερή πραγματικότητα για το ανθρώπινο γένος

του σήμερα και προπαντός του αύριο. Αυτή η νέου τύπου «οικολογική καταστροφή»

συμβαίνει με τρόπο δραματικό στην περιοχή του αρκτικού κύκλου, όπου το λιώσιμο των

πάγων αυξάνει ανεξέλεγκτα. Στην σύντομη ανάλυση μας θα εστιάσουμε στον τρόπο που

αυτές οι κλιματικές αλλαγές επηρεάζουν τη γεωστρατηγική μίας ολόκληρης,

ανεξερεύνητης μέχρι σήμερα, περιοχής, μην ξεχνώντας ταυτόχρονα ότι οι όποιες έρευνες,

αναλύσεις και σχολιασμοί μπορεί τελικά μην είναι τίποτε άλλο από μακάβριοι

αυτοσχεδιασμοί ενός φθίνοντος πολιτισμού.

Πολλοί κάνουν λόγο για Αρκτικό Κύκλο, Αρκτική Ζώνη, Αρκτικό Ωκεανό. Άλλοι μιλούν

απλά για την ευρύτερη περιοχή του Βορείου Πόλου. Όποια έννοια και αν χρησιμοποιήσει

κανείς για να περιγράψει αυτή τη γεωγραφική περιφέρεια της γης, δεδομένο είναι ότι

πρόκειται για το μόνο μέρος, στο οποίο μία σειρά από κράτη περικλείουν έναν εσώκλειστο

ωκεανό. Αυτή η ιδιαίτερη γεωγραφία της περιοχής οδήγησε μερικούς αναλυτές στο να

(ξανα)θυμηθούν τη Μεσόγειο Θάλασσα και τις ιστορικές ιδιαιτερότητές της, μόνο που εδώ

δεν πρόκειται για την αρχική κοιτίδα του πολιτισμού, αλλά πιο πολύ για το υστερόχρονο

κύκνειο άσμα του.

Οι προβλέψεις είναι δυσοίωνες: σύμφωνα με προγνώσεις του Arctic Climate Impact

Assessment το κατά την περίοδο του θέρους στρώμα του πάγου θα έχει εξαλειφθεί

ολοκληρωτικά μέχρι το τέλος της εκατονταετηρίδας, καθώς λόγω της «υπερθέρμανσης» του

πλανήτη οι πάγοι λιώνουν σε ποσοστό 3% ανά έτος, απελευθερώνοντας μεγάλες λωρίδες

θάλασσας. Ο «άγνωστος» αρκτικός ωκεανός τείνει να μεταβληθεί σε Βαλτική Θάλασσα.

Αυτή η πραγματικότητα «κεντρίζει» τη βουλιμία κρατών όπως ο Καναδάς, η Ρωσία, οι ΗΠΑ,

η Νορβηγία, η Δανία και η Ισλανδία, που ανταγωνίζονται εναγωνίως για την κατοχύρωση

των εθνικών τους δικαιωμάτων σε ζητήματα θαλάσσιας διέλευσης, εξόρυξης πρώτων υλών

και αλιευτικής πολιτικής. Στην παρούσα εργασία θα δώσουμε έμφαση σ’ αυτές ακριβώς τις

διενέξεις, θέλοντας να υπογραμμίσουμε το αυτονόητο, ότι δηλαδή ο ανταγωνισμός ισχύος και

συμφερόντων είναι τόσο παλιός όσο ο άνθρωπος, καθώς είναι βαθιά ριζωμένος στις

χωροχρονικές συνθήκες διαβίωσης του ανθρώπινου υποκειμένου.

1

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΠΡΩΤΟ. ΟΙ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΩΝ ΡΩΣΩΝ

Στις 2 Αυγούστου του 2007 το με ατομική ενέργεια κινούμενο ρωσικό παγοθραυστικό

«Russia» και το ερευνητικό σκάφος «Akademik Fedorov» κινούνται με κατεύθυνση το

Βόρειο Πόλο, συνοδευμένα από δύο ρωσικά υποβρύχια τσέπης, τα Mir-1 και Μir-2. Ο

σκοπός αυτής της επιστημονικό- στρατιωτικής αποστολής θα στεφθεί με επιτυχία και δεν θα

είναι άλλος από τη βύθιση σε βάθος 4.261 μέτρων της ρωσικής σημαίας, σε μία κίνηση που

θα θυμίσει έντονα την τοποθέτηση της αμερικανικής σημαίας στο φεγγάρι. Άλλωστε, αυτός ο

συνειρμός εξηγεί καλύτερα την live κάλυψη της επιχείρησης από την ρωσική κρατική

τηλεόραση.

Ο Ρώσος Υπουργός Εξωτερικών Sergej Lavrow θα δηλώσει ότι σκοπός αυτής της αποστολής

ήταν η συλλογή επιστημονικών τεκμηρίων για την κατοχύρωση της ρωσικής θέσης ότι η

υποθαλάσσια ορεινή γραμμή αποτελεί συνέχεια του ρωσικού εδάφους και κατά συνέπεια η

όλη περιοχή ανήκει στη ζώνη συμφερόντων της Ρωσίας.

Αρχηγός της αποστολής ήταν ο παλαίμαχος εξερευνητής των Πόλων και μέλος της κρατικής

Δούμας Artur Chilingarov, γεγονός που ερμηνεύθηκε από πολλούς σαν έμμεση κρατική

στήριξη της όλης προσπάθειας. Μέρες αργότερα ρωσικά βομβαρδιστικά για πρώτη φορά

μετά τη λήξη του ψυχρού πολέμου διατάχτηκαν να κάνουν πτήσεις περιπολίας πάνω από τον

αρκτικό ωκεανό. Όμως τα πράγματα εξακολουθούν να είναι ρευστά στη Ρωσία. Έτσι,

κάποιοι άλλοι ψυχραιμότεροι διαπίστωσαν ότι ένας μέλος του πληρώματος ήταν ο Σουηδός

Fredrik Paulsen, ο οποίος πλήρωσε 3 εκατομμύρια δολάρια για το εισιτήριό του και ένα άλλο

ο Αυστραλός επιχειρηματίας Michael McDowell1.

Έχουμε λοιπόν να κάνουμε με μία νέου τύπου «τουριστική επιχείρηση», η οποία θα

ικανοποιεί τους πλούσιους και φιλόδοξους επιχειρηματίες ή όντως πρόκειται για το

προανάκρουσμα μίας νέας γεωπολιτικής έντασης σε συνθήκες οικολογικής κρίσης;

«Δεν ζούμε στον 15ο αιώνα. Δεν μπορεί κανείς να πηγαίνει απλά και…..να τοποθετεί

σημαίες, λέγοντας ‘διεκδικούμε αυτή την περιοχή’», τόνισε σκωπτικά ο Καναδός Υπουργός

Εξωτερικών Peter MacKay, θέση που επαναλήφθηκε και από τον Αμερικάνο εκπρόσωπο του

State Department Tom Casey.

1 «Drawing lines in melting Ice». The Arctic. The Economist, Aug. 16th 2007, http://www.economist.com/world/international/PrinterFriendly.cfm?story_id=9660012 , Andrian Blomfield, «Russia claims North Pole with Arctic flag stunt», http://www.telegraph.co.uk/core/Content/ displayPrintable.jhtml;jsessionid=AZCLS44 , Douglas Birch, «Russian Arctic Team Reaches North Pole», The Washington Post, August 1 2007, http://www.washingtonpost.com/wp-dyn/content/article/2007/08/01/AR200708010025 , Adam Wolfe, «Russian claims to Pole foreshadow more Arctic Disputes to come», http://www.worldpoliticsreview.com/articlePrint.aspx?ID=1019 .

2

(Χάρτης Α. Χάρτης που απεικονίζει τις διεκδικούμενες περιοχές του αρκτικού κύκλου).

Οι Δυτικοί έχουν βάσιμους λόγους ανησυχίας, τους οποίους προσπαθούν να αποκρύψουν με

φαινομενικά ψύχραιμες και ελαφρά ειρωνικές δηλώσεις. Στις 13 και 14 Μαρτίου, στην

Σύνοδο Κορυφής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρουσιάστηκε, ανάμεσα στα άλλα θέματα, και

ένα έγγραφο συζήτησης με τίτλο «Αλλαγή του Κλίματος και Διεθνής Ασφάλεια»˙ σ’ αυτό το

paper η παρουσία της Ρωσίας ήταν εμφανής, καθώς αναγνωριζόταν ότι οι κλιματικές αλλαγές

και το λιώσιμο των πάγων που αυτές επιφέρουν, ανοίγουν νέους εμπορικούς και

μεταφορικούς δρόμους και ερεθίζουν το ενδιαφέρον της Ρωσίας για ενεργειακές πηγές.

Δεν είναι τυχαίο το ενδιαφέρον της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η εφημερίδα Los Angeles Times

ήδη είχε αναφέρει ότι η ρωσική εταιρεία «Νοrilskij Nikel» έχει προχωρήσει στην κατασκευή

ρωσικού στόλου, ο οποίος θα συμμετέχει ενεργά στις έρευνες αυτής της εταιρείας στις

περιοχές που λιώνουν οι πάγοι. Μάλιστα ο ειδικός σε θέματα εξωτερικής πολιτικής της

Washington Scott Borgerson έχει κάνει την πρόγνωση ότι η διαμάχη για την πλούσια σε

πετρέλαιο και φυσικό αέριο περιοχή της Αρκτικής- υπολογίζει ότι διαθέτει περίπου το 25%

των παγκόσμιων αποθεμάτων-, αναπόφευκτα θα οδηγήσει σε έναν νέο ψυχρό πόλεμο2.

Η κατάσταση προκαλεί πλέον ανασφάλεια στους Ευρωπαίους και αυτό συμβαίνει, διότι δεν

λείπουν από το όλο ενεργειακό παιχνίδι και ζητήματα δυνάμει αμφισβήτησης των συνόρων

της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι Ρώσοι χρησιμοποιούν σαν «διαπραγματευτικό τους

2 Αndrej Terexov, «Ochen Xolodnaja Vojna za Energoresursi», Nezavisimaja Gazeta 11-03-2008, http://www.ng.ru/printed/207591

3

χαρτί» τους πληθυσμούς της Γροιλανδίας και των Νήσων Φερόε, οι οποίοι-κατ’ αυτούς-

επιζητούν πλέον την ανεξαρτησία τους από τη Δανία και είναι πρόθυμοι να στηρίξουν τις

ρωσικές θέσεις. Η νέα γεωπολιτική πραγματικότητα της περιοχής και η δυνατότητα

εκμετάλλευσης των πλούσιων φυσικών πόρων, σε αντίθεση με τον περιορισμό της αλιευτικής

τους ικανότητας σαν αποτέλεσμα της εισόδου της Δανίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση και της

συνακόλουθης «φιλελευθεροποίησης» της αλιευτικής πολιτικής, διαμορφώνει ευνοϊκές

συγκυρίες για τις όποιες αυτονομιστικές τους προσπάθειες3. Οι Ρώσοι κάνουν ρελάνς

επικαλούμενοι τα δικαιώματα τοπικών πληθυσμών στις ενεργειακές τους πηγές και έτσι

στέλνουν σαφή μηνύματα στους πάντα ευαίσθητους για τα ανθρώπινα δικαιώματα

Ευρωπαίους.

Η Ρωσία σαν κύρια εξαγωγός χώρα ενέργειας θέλει με κάθε τρόπο να διασφαλίσει την

πρωτοκαθεδρία της. Σ’ αυτή της την προσπάθεια εχέγγυο αποτελούν τα ενεργειακά

αποθέματα της αρκτικής ζώνης. Ήδη σε συνεδρίαση τους οι αντιπρόσωποι των κολοσσών

Gazprom, Lukoil και Νοrilskij Nikel ασχολήθηκαν εκτενώς με τη δυνατότητα διασφάλισης

αυτών των κοιτασμάτων. Εκτιμήθηκε ότι στη ρωσική πλευρά της αρκτικής ζώνης υπάρχει το

25 με 30% των παγκόσμιων αποθεμάτων σε πετρέλαιο και αέριο, πρόβλεψη που αν ισχύει

ξεπερνά κατά πολύ τις αντίστοιχες πηγές της Δυτικής Σιβηρίας. Άλλωστε, το μεγαλύτερο

τμήμα της ρωσικής υφαλοκρηπίδας (περίπου 85%) εντοπίζεται στην Αρκτική. Σύμφωνα με

προβλέψεις επιστημόνων σ’ αυτή την υποθαλάσσια ζώνη είναι κρυμμένο και μέχρι στιγμής

αναξιοποίητο το 80% των αποθεμάτων υδρογονανθράκων όλης της χώρας. Και λέμε

αναξιοποίητο, γιατί ασφαλώς δεν επαρκούν τα 16 εν ενεργεία κοιτάσματα (όπως το

Shtokmanovskoe Ledovoe, το Prirazlomnoe και τα Rusanovskoe, Leningradskoe).

Στην προσπάθειά τους λοιπόν αξιοποίησης αυτού του κρυμμένου θησαυρού οι Ρώσοι

προετοιμάζονται πυρετωδώς για την βελτιστοποίηση του αρκτικού τους ερευνητικού στόλου.

Η περίπτωση του σκάφους «Sevmorput» δεν προσφέρει πλέον τις απαιτούμενες λύσεις, αφού

το ζητούμενο είναι τα ελαφρά σκάφη, τα οποία θα κινούνται με ατομική ενέργεια και θα

3 Η Γροιλανδία, το μεγαλύτερο νησί του κόσμου με έκταση 2,2 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα και πληθυσμό 56.000 ατόμων, πέρασε στην κυριαρχία της Δανίας το 1721 και αποτέλεσε τμήμα του Βασιλείου της Δανίας ήδη από το 1953. Ο διωγμός των ιθαγενών Εσκιμώων από τη βορειοδυτική περιοχή της Θούλης και η αναγκαστική τους μετοίκηση στο Νότο του Νησιού, τους στέρησε τις βασικές, παραδοσιακές μορφές επιβίωσης (κυνήγι και ψάρεμα) και τους πρόσδεσε στη εκ της Δανίας προερχόμενη οικονομική βοήθεια. Τον Αύγουστο του 1999 κέρδισαν την πρώτη τους δικαστική διαμάχη, αλλά το ποσό που τους επιδικάστηκε ήταν κάτι λιγότερο από 200 ευρώ το άτομο. Τελικά στα πλαίσια συμφωνιών της Δανίας με την άλλη αυτόνομη περιοχή των Νήσων Φερόε (το 1992) οι αντιπρόσωποι της Γροιλανδίας απέκτησαν το δικαίωμα της εκμετάλλευσης του «εδαφικού και θαλάσσιου βάθους τους» σε κάθε χρονική περίοδο. Εντούτοις η λαϊκή αίσθηση για Γενοκτονία των Δανών αποικιοκρατών δεν έχει ακόμη διασκεδασθεί, βλέπε «Separatisti Danii pomogut Rossii v bitve za Arktiku», Pravda, 18-4-2008, http :// www . pravda . ru / print / world / europe / european /264211- denmark -0 και «De quoi se mêlent les Groenlandais?», Courrier International No 902, 14-20 Février 2008, σ. 19.

4

μπορούν να κάνουν τη δουλειά τους πάνω στα λεπτά πλέον στρώματα πάγου, που απομένουν

μετά το λιώσιμο των μεγάλων παγόβουνων4.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΔΕΥΤΕΡΟ. ΟΙ ΔΙΑΚΡΑΤΙΚΕΣ ΑΜΦΙΣΒΗΤΗΣΕΙΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΧΗΣ

Ο αρκτικός ωκεανός αποτελεί μία περίκλειστη θαλάσσια λεκάνη, της οποίας κέντρο είναι ο

Βόρειος Πόλος. Τα θαλάσσια βάθη αυτού του ωκεανού διαπερνώνται από δύο μεγάλους

υποθαλάσσιους ορεινούς όγκους (αυτόν του Nansen και αυτόν του Lomonossov), οι οποίοι

διαμορφώνουν λεκάνες και κλειστές θάλασσες. Μάλιστα η «ράχη» Lomonossov περνά κάτω

από τον Βόρειο Πόλο και διαχωρίζει σε δύο την αρκτική λεκάνη, εκτεινόμενη από τα βόρεια

της Γροιλανδίας μέχρι τη στεριά της Σιβηρίας. Η υφαλοκρηπίδα, που περιβάλλει τον αρκτικό

ωκεανό, έχει το πιο μεγάλο της μέρος (φθάνοντας τα 700 χιλιόμετρα) στις ακτές της

Σιβηρίας. Η περίεργη γεωλογική διαμόρφωση έχει σαν αποτέλεσμα να δημιουργούνται 8

θαλάσσιες περιοχές: η θάλασσα του Barents, η οποία ορίζεται δυτικά από το αρχιπέλαγος των

νησιών Svalbard (Spitzberg) και ανατολικά από τις νήσους της Severmaya Zemlya, η

θάλασσα Kara, Laptev, αυτή των Tchouktches στα βόρεια του διαδρόμου Bering, θαλάσσιος

διάδρομος που ενώνει τον Ειρηνικό με τον Ατλαντικό ωκεανό, η θάλασσα Beaufort στα

βόρεια της Αλάσκας, και τέλος οι θάλασσες Lincoln και Wandel στα βόρεια της Γροιλανδίας.

Περαιτέρω, ο αρκτικός ωκεανός συνδέεται με τον Ατλαντικό ωκεανό μέσω του κόλπου

Baffin, στα δυτικά της Γροιλανδίας ή με την θάλασσα της Νορβηγίας5.

(Χάρτης Β. Χάρτης που προσδιορίζει γεωγραφικά την όλη περιοχή)

4 Βλέπε «Poterjaet li Rossija Arktiku?», Αrktika Segodnja, http :// arctictoday . ru / news /200000009 και Yurij Banko, «Vczera i Segodnja My-Pervye. A zavtra?», Rossijskaja Gazeta, http://www.rg.tu/2007/09/19/arktika-shelf.html 5 Το αρχιπέλαγος Svalbard καταλαμβάνει έκταση 62.700 τετραγωνικών χιλιομέτρων, των οποίων το 60% είναι καλυμμένο με πάγο. Οι κάτοικοι (γύρω στα 2.977 άτομα) είναι στην πλειοψηφία τους Ρώσοι, για την γεωγραφία της όλης περιοχής βλέπε L’ Arctique comme Zone Strategique: les evolutions géopolitiques et les enjeux, http :// www . cedoc . defense . gouv . fr / IME / pdf / GEOPOLITIQUE _ ARCTIQUE _1_ pdf

5

6

Για τους Νορβηγούς, η χώρα των οποίων κατέχει το μισό περίπου των ευρωπαϊκών

πηγών σε υδρογονάνθρακες, η οριοθετική διένεξη έχει να κάνει κύρια με την θάλασσα

του Barents και το αρχιπέλαγος των νησιών Svalbard. Επαφές πολλών ετών δεν έχουν

ακόμα φέρει αποτελέσματα και αυτό διότι μολονότι με την υπογραφή της Συνθήκης των

Παρισίων το 1920 επικυρώθηκε η κυριαρχία τους σ’ αυτά τα νησιά, τα τόσο ζωτικής

σημασίας για τα οικονομικά και αλιευτικά τους συμφέροντα, και μολονότι οι «ξένες

εταιρείες» θα μπορούσαν να δραστηριοποιηθούν ελεύθερα και σε ίδιο βαθμό με τις

νορβηγικές σ’ αυτή τη ζώνη (ρύθμιση που έτυχε εφαρμογής από τους Ρώσους κατά την

περίοδο του ψυχρού πολέμου), η εμφάνιση του ζητήματος της υφαλοκρηπίδας και η διαμάχη

γύρω από την οριοθέτηση αυτής οδήγησε και οδηγεί ακόμα σε διαπραγματευτικά αδιέξοδα.

Οι Ρώσοι προτιμούν να εφαρμόζουν την αρχή sector6, περικλείοντας όλα τα νησιά του

αρκτικού κύκλου στη δική τους επικράτεια, ενώ οι Νορβηγοί εμμένουν στην αρχή της «ίσης

απόστασης» (equidistance principle), η οποία διασφαλίζει τα συμφέροντά τους7.

Σαν αποτέλεσμα αυτής της νομικής διαμάχης 150.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα, ανάμεσα στα

νησιά Svalbard, από τη μια, και αυτά του François-Joseph και της Severmaya Zemlya, από

την άλλη8, αποτελούν μία «γκρίζα περιοχή», μία περιοχή αμφισβήτησης, η οποία σύμφωνα

με την πρόβλεψη της νορβηγικής εταιρείας Statoil μπορεί να «κρύβει» μέχρι και 12

δισεκατομμύρια βαρέλια πετρελαίου και αερίου. Ακόμη περισσότερο, η νέα τεχνολογία του

υγροποιημένου φυσικού αερίου, που χρησιμοποιείται ήδη στο σημαντικό νορβηγικό

κοίτασμα του Snøhvit, μπορεί να φέρει καταπληκτικά αποτελέσματα και στο άλλο σημαντικό

κοίτασμα του Chtokman, το οποίο όμως βρίσκεται στη ρωσική πλευρά της θάλασσας του

Barents9.

H Ρωσία επιθυμεί να μετατρέψει το μεγαλύτερο μέρος της αρκτικής θάλασσας σε

περίκλειστο «ρωσικό ωκεανό» και για να το επιτύχει αυτό ή, τουλάχιστον, για να το

στηρίξει νομικά εκμεταλλεύεται τα νομικά ζητήματα της υφαλοκρηπίδας και της «ζώνης

αποκλειστικής οικονομικής εκμετάλλευσης», που σύμφωνα με τη Σύμβαση των Ηνωμένων

Εθνών για το Δίκαιο της Θάλασσας δικαιούται κάθε παράκτιο κράτος σε έκταση 200 μιλίων

ή 370 χιλιομέτρων από τις ακτές του, ή ακόμα πιο πολύ αν αποδειχθεί ότι η υφαλοκρηπίδα

6 Σύμφωνα με την οποία το θεμελιώδες κριτήριο για την οριοθέτηση της υφαλοκρηπίδας είναι η φυσική- γεωλογική συγγένεια του εδάφους της ξηράς με το έδαφος του βυθού ˙ αρχή την οποία, μη ξεχνάμε, επικαλείται και η Τουρκία, βασιζόμενη στη θέση του Διεθνούς Δικαστηρίου για τις υποθέσεις της Ηπειρωτικής Υφαλοκρηπίδας της Βόρειας Θάλασσας, για να κατοχυρώσει το βυθό του Αιγαίου σαν προέκταση του εδάφους της, βλέπε Χρ. Ροζάκη, «Το Διεθνές Νομικό Καθεστώς του Αιγαίου και η ελληνοτουρκική Κρίση», στο Οι Ελληνοτουρκικές Σχέσεις. 1923-1987, Εκδόσεις Γνώση, Αθήνα 1988, σσ. 312εξ.7 Βλέπε Kim Traavik/Willy Oestreng, «The Arctic Ocean and the Law of the Sea», Cooperation and Conflict, 1974, 9/105 και Konstantin Voronov, «Arktitseskij Krizis», Nezavisimaja Gazeta 24-10-2005, htpp://www.ng.ru/printed/politics/2005-10-24/2_kartblansh.html. 8 Erlends Calabuig, «Après-guerre froide en Europe arctique», Le Monde Diplomatique, Septembre 1996, σ. 23, http://www.monde-diplomatique.fr/imprimer/5761/9f293155cf 9 L’ Arctique comme Zone Strategique: les evolutions géopolitiques et les enjeux, ό.π.

7

του επεκτείνεται σε βάθος μεγαλύτερο. Σ’ αυτή τη ζώνη το κράτος έχει αποκλειστικά

δικαιώματα έρευνας, εκμετάλλευσης, διαχείρισης και διατήρησης των φυσικών πηγών.

Η Ρωσία τυπικά ενεργεί σύμφωνα με την ενιαία Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας

(1982)10, την οποία επικύρωσε το 1997 και έτσι, στη βάση του άρθρου 76, το οποίο ρυθμίζει

τα της οριοθέτησης της Υφαλοκρηπίδας, κατέθεσε το 2001 αίτηση στην αρμόδια Επιτροπή

των Ηνωμένων Εθνών για τα όρια της Υφαλοκρηπίδας (CLCS), θέλοντας να κατοχυρώσει

μία ευρεία υποθαλάσσια «no-mans» περιοχή και χρησιμοποιώντας βυθομετρικές αναλύσεις.

Κατά συνέπεια η ρωσική αποστολή του Αυγούστου του 2007, πέρα από την επικοινωνιακή

επιτυχία, είχε σαν σκοπό να αποδείξει ότι η «οροσειρά» Lomonossov» (Lomonossov ridge),

μήκους 1.240 μιλίων, αποτελεί φυσική προέκταση της ρωσικής ηπειρωτικής ζώνης.

Ο Βόρειος Πόλος, που μέχρι τώρα θεωρείτο «διεθνής περιοχή» (international territory),

αρχίζει να «τεμαχίζεται» σε εθνικές επικράτειες. Αυτό έρχεται σαν συνέπεια του

λιώσιμου των πάγων. Και μ’ αυτό δεν εννοώ μόνο την όποια απελευθέρωση

πλουτοπαραγωγικών πηγών ˙ είτε με τη μορφή της άτυπης αρχής «ο πάγος είναι ξηρά» (Ice is

land) των αρχών του 20ου αιώνα είτε με τη μορφή της αρχής sector, μεταγενέστερα, οι όποιες

εθνικές διεκδικήσεις (αναφέρουμε χαρακτηριστικά τα ρωσικά Διατάγματα του 1911, 1916

και 1926) είχαν πάντοτε μία αναφορά στη «στεριά» ως αφετηρία και βάση διαπραγμάτευσης.

Αυτό πλέον δεν ισχύει. Και δεν ισχύσει διότι το λιώσιμο των πάγων έχει καταστήσει τη

μέχρι πρότινος στερεή μάζα σε «περίπου» θάλασσα. Εάν λοιπόν η γεωγραφία αλλάζει, σαν

συνέπεια της αλλαγής του κλίματος, αυτό σημαίνει ότι οι διεκδικήσεις θα είναι πλέον

διεκδικήσεις θαλάσσιων περιοχών. Η Δανία στις 12 Αυγούστου του 2007 απέστειλε μία

επιστημονική αποστολή, στη προσπάθειά της να αποδείξει ότι η «ραχή» Lomonossov» είναι

συνέχεια της Γροιλανδίας, την οποία κατέχει, και του Βόρειου Πόλου, ενώ ταυτόχρονα μία

κοινή αμερικανο- νορβηγική αποστολή έκανε το ίδιο στην «ράχη Nansen- Gakkel», η οποία

βρίσκεται ανάμεσα στη Σιβηρία και την Γροιλανδία11.

10 Σ’ αυτό το σημείο είναι αναγκαία μία μικρή παρέκβαση: η εν λόγω Σύμβαση διακρίνει τα ύδατα σε «εσωτερικά», «εθνικά» και «υπερκείμενα» (internal waters, territorial waters και high seas)˙ συνήθως τα «εθνικά ύδατα» εκτείνονται στα 12 ναυτικά μίλια, και σ’ αυτά επιτρέπεται το δικαίωμα της «αβλαβούς διέλευσης» των πολιτικών πλοίων (η περίπτωση αφορά τα σχετικά ύδατα Δανίας, Καναδά και ΗΠΑ στο Βορειοδυτικό πέρασμα, ή της Ρωσίας στο Βορειοανατολικό πέρασμα). Παρά ταύτα, κατά καιρούς η Ρωσία έχει θεωρήσει ότι οι θαλάσσιοι δρόμοι, που περνούν ανάμεσα στα νησιά της, στον αρκτικό της ωκεανό, είναι και πρέπει να θεωρούνται «εσωτερικά ύδατα», θέση που αμφισβητείται από τις ΗΠΑ. Η Σύμβαση της Γενεύης για την Ηπειρωτική Υφαλοκρηπίδα (1958) κατοχυρώνει τα δικαιώματα του παράκτιου κράτους στην έρευνα και εκμετάλλευση των φυσικών πηγών της υφαλοκρηπίδας του ˙ όποιο κράτος θέλει να διατυπώσει κάποιο αίτημα γι’ αυτό το θέμα πρέπει να το κάνει εντός μίας δεκαετίας από την επικύρωση της Σύμβασης για το Δίκαιο της Θάλασσας, έτσι εξηγείται και η «βιασύνη» της Ρωσίας, τα χρονικά περιθώρια της οποίας λήγουν το 2009, ενώ για τον Καναδά το 2013 και για τη Δανία το 2014, βλέπε Peter Haldén, The Geopolitics of Climate Change. Challenges to the International System, December 2007, http://www.foi.se/upload/projekt/Climatools/Rapporter/FOI-R-2377-SE.pdf 11 Βλέπε Julian Coman, «Denmark causes international chill by claiming North Pole», 17-10-2004, http:www.telegraph.co.uk/core/Content/displayPrintable.jhtml;jsessionid=CS2JYAR4, Josef Girshovich, «Wem gehört eigentlich der Nordpol?», 14 Μärz 2007, Neue Zürcher Zeitung, http://www.nzz.ch/magazin/dossiers/pol_nordpol_rennen_arktis_bodenschaetze/pol_re , Hans Schuh-

8

Η Δανία εισέρχεται δυναμικά στο ενεργειακό παιχνίδι και κάνει έντονη την παρουσία

της σε διάφορα μέτωπα. Έτσι αμφισβητεί έντονα τις διεκδικήσεις της Νορβηγίας όσον

αφορά την υφαλοκρηπίδα του νησιού Jan Mayen, το οποίο βρίσκεται στη θάλασσα της

Γροιλανδίας και έχει περιέλθει από το 1929 στην κυριότητα της Νορβηγίας. Οι Νορβηγοί

προτείνουν την αρχή της «μέσης απόστασης» (median line), ενώ οι Δανοί διεκδικούν μία

«ζώνη αποκλειστικής οικονομικής εκμετάλλευσης» 200 ναυτικών μιλίων.

Τα πράγματα είναι όμως πιο σοβαρά με την περίπτωση του νησιού Hans, που βρίσκεται

ανάμεσα στο νησί Ellesmere και τη Γροιλανδία. Η καναδική φρεγάτα Fredricton στα τέλη

του 2004 περιόδευσε στο αμφισβητούμενο Davis Strait, το πέρασμα ανάμεσα στη Γροιλανδία

και τον βόρειο- ανατολικό Καναδά, ενώ δύο καναδικά πολεμικά επισκέφτηκαν για πρώτη

φορά μετά από 30 χρόνια το λιμάνι Churchill σαν δείγμα της καναδικής βούλησης για

κατοχύρωση των εθνικών τους δικαιωμάτων. Στο ίδιο μήκος κύματος ο Καναδός Υπουργός

Άμυνας, Bill Graham, επισκέφτηκε το νησί Hans, πυροδοτώντας την οργισμένη αντίδραση

της Δανίας12. To καλοκαίρι του 2005 εκατοντάδες Καναδοί στρατιώτες, ελικόπτερα και

πολεμικά πλοία προσέγγισαν το νησί, το νομικό καθεστώς του οποίου δεν είναι ξεκάθαρο

μετά τη συμφωνία μεταξύ Καναδά και Δανίας το 1973, θέτοντας άκομψα τέλος σε μία σειρά

δηλώσεων και επισκέψεων Δανών αξιωματούχων. Το διακύβευμα δεν είναι τόσο το δικαίωμα

στην αλιεία, όσο το γεγονός ότι αυτό το μικροσκοπικό νησί δεν ανήκει στις τεκτονικές

πλάκες της Γροιλανδίας ή του νησιού Ellesmere, αλλά αποτελεί την άκρη της «ράχης

Lomonossov» και ως εκ τούτου όποιος το κατέχει εγείρει σοβαρά δικαιώματα για όλη την

περιοχή του αρκτικού κύκλου13.

Οι Καναδοί δεν έχουν σοβαρές έγνοιες μόνο στα βόρειο- ανατολικά σύνορά τους, το βόρειο-

δυτικό πέρασμα, ανάμεσα στις ΗΠΑ και τον Καναδά, το οποίο είναι ανοιχτό μόνο για

κάποιες μέρες το καλοκαίρι, μπορεί σαν αποτέλεσμα του λιώσιμου των πάγων να γίνει

προσβατό, σε όλη τη διάρκεια του χρόνου, εγκαινιάζοντας έναν ακόμη θαλάσσιο δρόμο

υψηλής αποτελεσματικότητας, καθώς τα πλοία θα μπορούν να περνάνε σύντομα και

ανέξοδα από τον Ατλαντικό στον Ειρηνικό ωκεανό14.

Oι ΗΠΑ, οι οποίες έχουν υιοθετήσει μία περισσότερο μονομερή προσέγγιση σ’ αυτά τα

ζητήματα και έχουν ανακηρύξει το μεγαλύτερο μέρος του αρκτικού ωκεανού, που τις αφορά,

σε «ουδέτερη ζώνη», αντιμετωπίζουν με καθυστέρηση τις προκλήσεις του μέλλοντος ˙ η

αμερικανική Γερουσία δεν έχει ακόμα επικυρώσει τη Σύμβαση για το Δίκαιο της Θάλασσας

Tschan/ Johannes Voswinkel, «Auf der Kappe», Die Zeit No 34, 16 August 2007, σ. 6, Dominique Kopp, «Début de guerre froide sur la banquise», Le Monde Diplomatique, Septembre 2007, σ. 4.12 Francis Harris, «Canada flexes its muscles in dispute over Arctic wastes», http://www. telegraph.co.uk/core/Content/displayPrintable.jhtml;jsessionid=JPYFYQQ 13 Πληροφοριακά αναφέρουμε ότι οι Δανοί επικαλούνται τη γροιλανδική καταγωγή των κατοίκων του νησιού, ενώ οι Καναδοί θέλουν να εφαρμόσουν την οριοθετική γραμμή sector, βλέπε Josef Girshovich, ό.π. και Hans Schuh-Tschan/ Johannes Voswinkel, ό.π.14 Paul Reynolds, «The Arctic’s new gold rush», http://newsvote.bbc.co.uk/mpapps/pagetools/print/news.bbc.co.uk/2/hi/business/43540

9

και έτσι έχει στερήσει στην αμερικανική Κυβέρνηση το νομικό δικαίωμα να εγείρει αξιώσεις

σ’ αυτά τα θαλάσσια περάσματα. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι διαμέσου του βόρειο-δυτικού

περάσματος ένα ταξίδι από το Seattle στο Rotterdam θα μπορεί να μειωθεί κατά 2.000

ναυτικά μίλια, δηλαδή να συντμηθεί σε ποσοστό 25% σε σχέση με τη διαδρομή διαμέσου της

Διώρυγας του Παναμά. Τα οφέλη πολλαπλασιάζονται όταν υπολογιστεί η αδυναμία των πολύ

μεγάλων πλοίων να περάσουν τη Διώρυγα του Παναμά ή το Σουέζ και προτιμούν τα

περάσματα του Ακρωτηρίου της Καλής Ελπίδας ή το Cape Horn ή όταν ληφθεί υπόψη η

αποφυγή των ταραγμένων νερών της Μέσης Ανατολής ή της Νότιας Κινεζικής Θάλασσας.

Ο Καναδάς θεωρεί τη παγωμένη δαιδαλώδη διαδρομή μέχρι το βόρειο-δυτικό πέρασμα σαν

«εσωτερικό του αρχιπέλαγος». Είναι χαρακτηριστικό ότι το 1987 σε απάντηση της διέλευσης

του αμερικανικού παγοθραυστικού Polar Sea απ’ αυτή τη θαλάσσια περιοχή, κήρυξε

μονομερώς τα ύδατα του περάσματος σε «εσωτερικά του ύδατα»˙ οι Αμερικανοί

επικαλέστηκαν την προηγούμενη απόφαση του Διεθνούς Δικαστηρίου όσον αφορά στην

περίπτωση των «Στενών της Κέρκυρας», ακριβώς για να αντιπαρατεθούν νομικά στις

αξιώσεις του γείτονά τους. Όμως η καχυποψία του Καναδά στις μονομερείς παρεμβάσεις του

άσπονδου φίλου εντείνεται και από την ανοιχτή διαμάχη όσον αφορά τα πετρελαιοφόρα

κοιτάσματα της θάλασσας Beaufort, ανάμεσα στον Καναδά (περιοχή Yuko) και την Αλάσκα,

μίας περιοχής που εκκρεμεί ακόμη σήμερα η οριστική οριοθέτησή της. «Use it or lose it»

είναι το slogan του Καναδού Πρωθυπουργού Harper και αυτή η πρόταση συγκεφαλαιώνει

την θέληση της πατρίδας του να αντιπαρατεθεί σοβαρά, πολύ περισσότερο όταν προχωρά με

ταχείς ρυθμούς στην κατασκευή νέου στόλου παγοθραυστικών και ελαφρών πλοίων15 .

Η πλευσιμότητα του βόρειο-δυτικού περάσματος θα μπορούσε να μειώσει κατά 7.000

χιλιόμετρα την απόσταση Ευρώπης- Ιαπωνίας και κατά 8.000 αυτήν μεταξύ Κίνας και ΗΠΑ.

Δεν είναι όμως η μοναδική διαδρομή συντομίας. Το βόρειο- ανατολικό πέρασμα, στη

θάλασσα Bering, που χωρίζει Ρωσία και ΗΠΑ, έχει γίνει αντικείμενο συνομιλιών ανάμεσα

στις δύο υπερδυνάμεις, όμως το ρωσικό Κοινοβούλιο αρνείται ακόμα και σήμερα να

επικυρώσει τη συμφωνία του 1990, καθώς θεωρεί ότι αφαιρεί από τη Ρωσία 50.000

τετραγωνικά χιλιόμετρα εθνικού εδάφους16.

Η κατάσταση αντιπαράθεσης αγγίζει τα όρια της «διεθνούς αναρχίας», όταν

πληροφορούμαστε ότι περιοχές χωρίς άμεση πρόσβαση στον αρκτικό ωκεανό, όπως η Κορέα,

η Ιαπωνία και η Κίνα, κατασκευάζουν ειδικά πλοία, τα οποία θα μπορούν να πλέουν σε

θάλασσες με πάγο ˙ μήπως η πρόβλεψη ότι το δυναμικό μεταφοράς της Αρκτικής θα περάσει

από 3 εκατομμύρια τόνους το 2005 σε 14 εκατομμύρια το 2015 εξηγεί κάπως αυτά τα

γεωπολιτικά παράδοξα;

15 Βλέπε Scott G. Borgerson, «Arctic Meltdown. The Economic and Security Implications of Global Warming», Foreign Affairs, March- April 2008, σσ. 63εξ.16 Paul Reynolds, ό.π.

10

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΡΙΤΟ. ΤΡΟΠΟΙ ΕΙΡΗΝΙΚΗΣ ΕΠΙΛΥΣΗΣ ΤΩΝ ΔΙΑΦΟΡΩΝ

Σε αντίθεση με την Ανταρκτική η Αρκτική δεν έχει ακόμα περιέλθει σε καθεστώς κάποιας

διεθνούς Συμφωνίας. Το 1961 η Σύμβαση της Ανταρκτικής, η οποία επικυρώθηκε από 12

χώρες, ανάμεσα στις οποίες οι ΗΠΑ, η Γαλλία, η Μεγάλη Βρετανία και η Ρωσία, «πάγωνε»

κάθε εθνική διεκδίκηση- και, μάλιστα, εν μέσω ψυχρού πολέμου-και καθιέρωνε τον Νότιο

Πόλο σαν τόπο ειρήνης και επιστημονικής συνεργασίας, χωρίς πυρηνικά όπλα. Η Σύμβαση

αυτή ενισχύθηκε από το σχετικό Πρωτόκολλο της Μαδρίτης, το οποίο τέθηκε σε ισχύ το

1998 και ορίζει ρητά τη ζώνη κάτω από τον 60ο παράλληλο σαν «réserve naturelle», ενώ

απαγορεύει κάθε εκμετάλλευση των πλουτοπαραγωγικών πηγών μέχρι τουλάχιστον το

204117.

Tί είναι λοιπόν αυτό που διαφοροποιεί τις καταστάσεις; Πρώτα και κύρια ο ανταγωνισμός

των υπερδυνάμεων την περίοδο του ψυχρού πολέμου σε μία περιοχή τόσο κοντά και στις

δύο εμπόδιζε την οποιαδήποτε προσπάθεια διαμόρφωσης διεθνών οργάνων για την

επίλυση των διαφορών. Από την άλλη πλευρά οι δεδομένες ατέλειες του Δικαίου για τη

Θάλασσα μεγαλώνουν σε μία περιοχή που ο πάγος, μέχρι τώρα, την διαφοροποιούσε από τις

υπόλοιπες «υπερκείμενες» ή ανοιχτές θάλασσες και οδηγούσε μερικούς να κάνουν λόγο για

μη εφαρμοσιμότητα των διεθνών αρχών σ’ ένα τέτοιο sui generis περιβάλλον. Τέλος, δεν

πρέπει να μας διαφεύγει της προσοχής το μικρό βάθος των θαλασσών της Αρκτικής (λέγεται

ότι το κατά μέσο όρος βάθος στη θάλασσα Barents είναι 220 μέτρα, στη θάλασσα Kara 118

μέτρα, στη θάλασσα Laptev 519 μέτρα και στην Ανατολική Θάλασσα της Σιβηρίας 88

μέτρα), γεγονός που τις συνδέει ακόμα περισσότερο με τις υφαλοκρηπίδες των παράκτιων

περιοχών, άρα και με τις διεκδικήσεις τους18.

Παρά ταύτα οι προσπάθειες δεν έλειψαν παντελώς. Το 1996 ιδρύεται σαν διεθνής

Οργανισμός το Συμβούλιο της Αρκτικής (Arctic Council), με πρωτοβουλία του Καναδά, το

οποίο περιλαμβάνει στους κόλπους του 8 χώρες: τη Νορβηγία, Δανία, Σουηδία, Φινλανδία,

Ισλανδία, Ρωσία, Καναδά και ΗΠΑ (έχουν προσκληθεί και μετέχουν σαν παρατηρητές η

Μεγάλη Βρετανία, η Ολλανδία και η Πολωνία), καθώς και αντιπροσώπους των ιθαγενών

πληθυσμών, όπως την Inuit Circumpolar Conference των Εσκιμώων Inuit του Καναδά, το

Saami Council και την RAIPON, τον οργανισμό των ρωσικών μειονοτήτων του Βορρά, σαν

μόνιμους παρατηρητές. Με το «λόγο του Murmansk» από τον Προέδρο Gorbachev το 1987

κορυφώθηκε η στροφή του παγκόσμιου ενδιαφέροντος προς μία περιοχή, η οποία μέχρι τότε

θεωρείτο ερημική και άνευ ενδιαφέροντος19˙ ο σχετικός λόγος ενέτασσε την ειρηνική επίλυση

17 Βλέπε Dominique Kopp, ό.π.18 Kim Traavik/Willy Oestreng, «The Arctic Ocean and the Law of the Sea», ό.π., σσ. 59-61.19 Είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τη μεταπολεμική περίοδο και λόγω της στρατηγικής σημασίας της Αρκτικής Ζώνης διαμορφώθηκε η θεωρία του «Αρκτικού Κέντρου» ή της «Αρκτικής Μεσογείου»˙ πρόκειται για μία θεωρία, η οποία έτυχε επεξεργασίας από τον πολιτικό γεωγράφο George T. Renner, κατά τον οποίον η «περιβόητη» ευρασιατική Heartland του Mackinder πρέπει να επεκταθεί προς Βορρά, βλέπε Carina Keskitalo, «International Region-Building:Development of the Arctic as an

11

των διαφορών στην περιοχή στο πλαίσιο μίας παγκόσμιας ύφεσης των ανταγωνισμών και

μίας μέριμνας για τους περιβαλλοντικούς κινδύνους. Η εποχή ευνοούσε και πραγματικά το

1991 ιδρύεται η «Στρατηγική για τη Προστασία του Αρκτικού Περιβάλλοντος» (AEPS ή

Arctic Environmental Protection Strategy), πρόδρομος του Συμβουλίου της Αρκτικής, η

οποία όμως δεν μπόρεσε να αντιμετωπίσει με την αναμενόμενη αποφασιστικότητα τα καίρια

περιβαλλοντικά ζητήματα.

Καθώς οι φωνές των ιθαγενών πληθυσμών του Καναδά μεγάλωναν και τα αιτήματα για

αυτοδιάθεση πλήθαιναν, η Κυβέρνηση του Καναδά αποφάσισε να «αποσυμπιέσει» την πίεση

στο εσωτερικό της χώρας και ταυτόχρονα να πάρει «το πάνω χέρι» σε σχέση με τις ΗΠΑ ως

περιφερειακός παίχτης, εγκαινιάζοντας τη πρωτοβουλία για το Συμβούλιο της Αρκτικής ˙

κατ’ ουσία πρόκειται για μία πολιτικά ανώδυνη λύση, καθώς τα αντικείμενα

δραστηριότητας του είναι ζητήματα «ελαφριάς πολιτικής» (soft politics)20 και, ακόμη

περισσότερο, διότι λείπει παντελώς η παρουσία των ιθαγενών πληθυσμών και των

ενδιαφερόντων τους (επιτρέπεται μόνο η παρουσία συγκεκριμένων μη- κυβερνητικών

οργανώσεων)21. Έτσι, για τους Saami, αυτόχθονο πληθυσμό της αρκτικής περιοχής, είναι

πλέον αργά για την αναστροφή της πορείας προς την εξαφάνισή τους. Οι βιομηχανικές

εγκαταστάσεις των Σοβιετικών και αργότερα οι πυρηνικές βάσεις στη περιοχή του Murmansk

δεν έχουν απλά και μόνο μολύνει το περιβάλλον τους, αλλά έχουν οδηγήσει και σε

αναγκαστικές μετοικήσεις τους σε άλλες περιοχές, στερώντας τους ουσιαστικά το δικαίωμα

ύπαρξης. Και φυσικά τα πράγματα δεν είναι καλύτερα για ανάλογους πληθυσμούς στις άλλες

παράκτιες χώρες22.

Ένα άλλο forum διεθνούς και διακυβερνητικής συνεργασίας είναι το Barents Euro-Arctic

Region (BEAR), το οποίο ιδρύθηκε το 1993 και έχει σαν μέλη τη Δανία, Φινλανδία,

Νορβηγία, Ισλανδία και Ρωσία. Σκοπός αρχικά της πρωτοβουλίας ήταν να αποτελέσει θεσμό

σταθερότητας σε μία περιοχή αλλοτινό θέατρο του ψυχρού πολέμου, η οποία όμως εκείνη τη

χρονική περίοδο είχε μία σχετική επικινδυνότητα, καθώς η κατάρρευση της Σοβιετικής

Ένωσης ήταν πρόσφατη και η ανασφάλεια μεγάλη. Και πάλι ο αποκλεισμός θεμάτων εθνικής

ασφάλειας ή «υψηλής πολιτικής» (high politics) και η αδυναμία ουσιαστικής αντιμετώπισης

του ζητήματος της οριοθέτησης της θάλασσας του Barents στην ουσία αδρανοποιούν αυτόν

τον Οργανισμό23.

‘International Region’», Cooperation and Conflict 2007,42, σ. 193.20 Οι ΗΠΑ υποβάθμισαν από την αρχή το εν λόγω Συμβούλιο, απαγορεύοντας του την ενασχόληση με ζητήματα εθνικής ασφάλειας, βλέπε Scott G. Borgerson , «Arctic Meltdown. The Economic and Security Implications of Global Warming», ό.π., σ. 72., αντίθετα έντονη δραστηριότητα επιδεικνύει το Συμβούλιο για ζητήματα περιβάλλοντος, βιώσιμης ανάπτυξης, υγείας, τουρισμού και μεταφορών.21 Carina Keskitalo, «International Region-Building:Development of the Arctic as an ‘International Region’», ό.π., σσ. 197εξ.22 Erlends Calabuig, «Après-guerre froide en Europe arctique», ό.π. 23 Αξίζει να αναφέρουμε την επιστημονική διακρατική συνεργασία, όπως αυτή αποτυπώνεται στην International Arctic Science Committee (1990), ενός σχήματος που περιλαμβάνει επιστήμονες από 18 χώρες, το Northern Research Forum (1999), ένα πλαίσιο διαλόγου για ζητήματα του Βορρά, που

12

Σε κάθε περίπτωση είναι περισσότερο από αυτονόητο ότι χωρίς την ενεργό συμμετοχή

ΗΠΑ και Ρωσίας δεν μπορεί οποιαδήποτε διεθνής πρωτοβουλία να έχει άμεση και

ορατή αποτελεσματικότητα. Και οι προοπτικές είναι ακόμη πιο απαισιόδοξες, όταν σκεφτεί

κανείς ότι χρειάζεται διπλωματική πρωτοβουλία και πολύ κόπο για να έλθουν σε συμφωνία

δύο σύμμαχες και γειτονικές χώρες, όπως οι ΗΠΑ και ο Καναδάς, και να ανανεώσουν παλιές

τους συμφωνίες, όπως η Συμφωνία Rush-Bagot του 1817 και ο μεταγενέστερος μη

κερδοσκοπικός οργανισμός St. Lawrence Seaway Development Corporation για την

αποστρατικοποίηση των Μεγάλων Λιμνών και την ειρηνική διευθέτηση των περασμάτων.

(Χάρτης Γ. Χάρτης που δείχνει τις πληθυσμιακές συγκεντρώσεις στην περιοχή του αρκτικού κύκλου)

περιλαμβάνει μη- κυβερνητικές οργανώσεις, υπαλλήλους, επιχειρηματίες και ακαδημαϊκούς, βλέπε σχετικά Lassi Heininen, Circumpolar International Relations and Geopolitics, http :// www . svs . is / AHDR / AHDR %20 chapters / AHDR _ chp %2012. pdf

13

14

ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ. ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΙΚΕΣ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ

Ένα δίκτυο Καναδών ερευνητών (ArcticNet) έχει εδώ και καιρό μελετήσει τα αποτελέσματα

της υπερθέρμανσης του Πλανήτη και έχει οδηγηθεί στην απαισιόδοξη πρόβλεψη ότι σε

περίπου είκοσι χρόνια η παγοστρωμάτωση στο καναδικό αρχιπέλαγος θα έχει εξαφανιστεί.

Άλλοι επιστήμονες, κυρίως της NASA, έχουν διαπιστώσει την απώλεια του πάγου της

Αρκτικής σε ποσοστό 20% από το 1979˙ έχουν χαθεί περίπου 1,3 εκατομμύρια τετραγωνικά

χιλιόμετρα και δεν έχουν απομείνει παρά 5,3 εκατομμύρια τετραγωνικά χιλιόμετρα, έναντι

7,5 το 197824.

Αυτές είναι κάποιες από τις προβλέψεις που τα κρατικά επιτελεία λαμβάνουν σοβαρά υπόψη

και διαμορφώνουν κάθε φορά τις πολιτικές των κυβερνήσεων τους. Η Coast Guard των

ΗΠΑ, στην οποία ανήκουν 3 παγοθραυστικά, θα δεχτεί έκτακτη οικονομική ενίσχυση ύψους

8,7 δισεκατομμυρίων δολαρίων, εκ των οποίων τα 100 εκατομμύρια θα πάνε στην

ανακαίνιση του υπάρχοντος στόλου. Ο Καναδάς με το πρόγραμμα του «Ο Καναδάς στη

πρώτη γραμμή» κατασκευάζει 3 πολεμικά παγοθραυστικά προηγμένης τεχνολογίας και

αποστέλλει συνεχώς επιστημονικές αποστολές25. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση λαμβάνουν χώρα

πρωτοβουλίες που ολοένα και περισσότερο τονίζουν τη περιφερειακή προοπτική του Βορρά

στις πολιτικές της Ένωσης. Τίτλοι εισηγήσεων όπως «Κατασκευάζοντας μία Θάλασσα χωρίς

Νερό», «Όνειρα για τη περιοχή Barents», «Ανακάλυψη της περιοχής Barents» πιστοποιούν

την αλήθεια των λεγομένων «είναι εύκολο να τραβήξεις μία γραμμή στο χάρτη, να ορίσεις

μία έκταση σαν ιδιαίτερη περιοχή και να περιμένεις τα αποτελέσματα. Στη περίπτωση της

Νορβηγίας και των θέσεων της, ανακαλύψαμε (invented) μία περιοχή, και αυτή έγινε

πραγματικότητα»26. H φινλανδική πρωτοβουλία για το Βορρά, η οποία τέθηκε το 1997, έφερε

αποτελέσματα, αφού το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αναγνώρισε την ανάγκη αντιμετώπισης

προβλημάτων της βόρειας περιφέρειας και αξιολόγησε αυτά ως παράγοντες ύψιστης

σημασίας για την ασφάλεια και την ανάπτυξη όλης της Ευρώπης.

To να βρεθεί μία γεωγραφική περιοχή στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος μπορεί να σημαίνει

πολλά αλλά και τίποτε. Θυμίζουμε ότι ο «πόλεμος» των υποβρυχίων, τη περίοδο του ψυχρού

πολέμου, λάμβανε χώρα σ’ αυτές τις θάλασσες (αφού το στρώμα πάγου κάλυπτε από τα radar

τις κινήσεις των υποβρυχίων), αλλά αυτό καθαυτό, τελικά, δεν σήμαινε κάτι το πολύ

ιδιαίτερο.

Η κύρια περιοχή ενδιαφέροντος των Ρώσων, η υποθαλάσσια κοιλάδα ανάμεσα στις «ράχες»

Lomonossov και Mendeleev, δεν θεωρείται από τις πιο πλούσιες σε κοιτάσματα (σε σχέση

βέβαια με τις θάλασσες Barents και Kara). Από την άλλη πλευρά, πόσο προχωρημένη

τεχνολογία διαθέτουν οι Ρώσοι για την εκμετάλλευση αυτών των δυνητικών κοιτασμάτων; 24 L’ Arctique comme Zone Strategique: les evolutions géopolitiques et les enjeux, ό.π.25 Yurij Banko, «Vczera i Segodnja My-Pervye. A zavtra?», ό.π.26 Sergei Medvedev, The Blank Space. Glenn Gould, Russia and the North, http://www.ctheory.net/printer.aspx?id=128

15

Είναι χαρακτηριστικό ότι το Κρεμλίνο ακύρωσε το σχέδιο εκμετάλλευσης του γιγαντιαίου

κοιτάσματος αερίου στη θάλασσα του Barents τον Οκτώβριο του 2006 και ανέθεσε το όλο

έργο στην Gazprom. H Gazprom δεν μπόρεσε μόνη της να προχωρήσει τη διαδικασία και

«στο παιχνίδι» μπήκε, ως μικρότερος εταίρος, και η συνεργαζόμενη γαλλική Total27. Oι

Καναδοί υπολείπονται, με τη σειρά τους, σε στρατιωτική πολεμική τεχνολογία ˙ έχοντας

αποτύχει να κατασκευάσουν το 1990 το μεγαλύτερο παγοθραυστικό του κόσμου, είναι

αναγκασμένοι να ζητούν την απαιτούμενη τεχνογνωσία από τους Ρώσους. Οι Νορβηγοί

διαθέτουν υψηλή τεχνολογία εξόρυξης, αλλά είναι φανερό ότι αδυνατούν να ανταγωνιστούν

ανοιχτά τους Ρώσους σε θέματα στρατιωτικών εξοπλισμών. Οι δε Αμερικανοί ακόμα δεν

έχουν εισέλθει ενεργά στο πεδία των ανταγωνισμών της περιοχής, εν μέρει φοβούμενοι

μία αναθέρμανση της επιθετικότητας σε ένα γεωγραφικά ευαίσθητο σημείο και εν μέρει

επειδή αισθάνονται ενεργειακά ασφαλείς με τα κοιτάσματα της Αλάσκας.

Το ζήτημα της διάνοιξης των θαλάσσιων οδών μπορεί να είναι μία πρόκληση για τα

οικονομικά συμφέροντα των ενδιαφερόμενων κρατών, όμως είμαστε ακόμη μακριά από μία

τέτοια προοπτική και, επιπρόσθετα, δεν πρέπει να μη λαμβάνουμε υπόψη μας τα συνοδευτικά

κόστη μίας τέτοιας δυνητικής πραγματικότητας: τμήμα 24,5% της στερεής μάζας της

Αρκτικής θεωρείται σαν «διαρκώς παγωμένη» (permafrost). To λιώσιμο των πάγων

βραχυπρόθεσμα μπορεί να επιφέρει ζημιές και αστάθεια σε μία σειρά ανθρώπινων

κατασκευών στη περιοχή, όπως δρόμοι, γέφυρες, λιμάνια και κέντρα εξόρυξης28.

Άλλωστε ποιος θα ήταν διατεθειμένος να μπει σε κατάσταση πολεμικού ανταγωνισμού με

γειτονικά κράτη, όταν ακόμα οι επιστημονικές έρευνες δεν έχουν δώσει σαφή και

συγκεκριμένα στοιχεία για τον ορυκτό υποθαλάσσιο πλούτο της Αρκτικής. Βέβαια, φαίνεται

ότι και κανένα κράτος δεν είναι διατεθειμένο να δεσμεύσει τον εαυτό του σε κάποιας μορφής

διακρατική συμφωνία ή συνεργασία, η οποία θα ήταν ανασχετικός παράγοντας για

μελλοντικές κινήσεις στο γεωστρατηγικό παζλ.

Κατά συνέπεια, η αστάθεια στη περιοχή θα συνεχιστεί. Θα είναι μία ισορροπία σε

τεντωμένο σχοινί, που άλλοτε θα έχει στιγμές έντασης και άλλες φορές θα παίρνει τη

μορφή κοινών επιστημονικών ερευνών ή κοινών προσπαθειών για περιβαλλοντική

προστασία.

Σε κάθε περίπτωση αποδεικνύεται περίτρανα πόσο ισχυρές είναι οι τάσεις ισχύος και

επιβολής όταν διακυβεύονται οικονομικά ή άλλα συμφέροντα. Ακόμα και από προηγμένες

και φιλειρηνικές χώρες, όπως ο Καναδάς, η Δανία και η Νορβηγία. Το λιώσιμο των πάγων θα

επιφέρει και λιώσιμο της «πολιτισμένης επιφάνειας» κάποιων; Μέλλει ν’ αποδειχθεί.

27 Pavel Baev, Russia’s race for the Arctic and the new Geopolitics of the North Pole, The Jamestown Foundation, October 2007, σ.7, http://www.jamestown.org/docs/Jamestown-BaevRussiaArctic.pdf 28 Peter Haldén, The Geopolitics of Climate Change. Challenges to the International System, ό.π.

16