Η ΣΥΝΤΗΡΗΣΗ ΤΩΝ ΤΟΙΧΟΓΡΑΦΙΩΝ ΣΤΟΝ Ι. Ν. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΚΟΥΜΠΕΛΙΔΙΚΗΣ ΚΑΣΤΟΡΙΑΣ. 1989-2009 Αμαλία Γκιμουρτζίνα1, Αγγελική Στρατή 2

1Συντηρήτρια Αρχαιοτήτων & Έργων Τέχνης, ΥΠ.ΠΟΤ. 16η Ε.Β.Α. 2 Αρχαιολόγος ΥΠ.ΠΟΤ. Προϊσταμένη 16η Ε.Β.Α. Περίληψη Οι εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης στην Καστοριά ξεκίνησαν το 1989 από την Προγραμματική Σύμβαση Καστοριάς, μεταξύ του ΥΠ.ΠΟ. – ΤΑΠΑ και Δήμου Καστοριάς και ολοκληρώθηκαν από την 16η ΕΒΑ. Οι εργασίες διακρίνονται σε τρεις χρονικές περιόδους : από το 1989 μέχρι το 1994, από το 2000 μέχρι και τον Απρίλιο του 2007 χρονιά που τερματίστηκε η σύμβαση της Προγραμματικής και από το Σεπτέμβριο μέχρι και το Νοέμβριο του 2008, που εργάσθηκε ωρομίσθιο προσωπικό της 16ης ΕΒΑ με σκοπό την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης. Εκτός από την αναφορά στις εργασίες συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν στις τοιχογραφίες, η ανακοίνωση πραγματεύεται και τις αλλαγές στα υλικά συντήρησης, όπως προκύπτουν μέσα από τα ημερολόγια εργασιών. Η αλλαγή του στερεωτικού υλικού όπως αποδείχτηκε υπήρξε καθοριστική στην ολοκλήρωση της στερέωσης των τοιχογραφιών και στην συνέχιση των εργασιών με αποτέλεσμα την απόδοση του μνημείου στο κοινό. Η επιστήμη της συντήρησης εξελίσσεται με σταθερά βήματα, αποσκοπώντας στις καλύτερες συνθήκες εργασίας και στην αρτιότερη, πιο τεκμηριωμένη, ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς. 1. Εισαγωγή ή Γενικά στοιχεία

Η παρακάτω ανακοίνωση αναφέρεται στις εργασίες

συντήρησης των τοιχογραφιών που πραγματοποιήθηκαν στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης στην Καστοριά Εικ. 1 από το 1989 έως το 2009. Πραγματεύεται το είδος των εργασιών που διενεργήθηκαν ανάλογα με τις φθορές που έφεραν οι τοιχογραφίες καθώς και τα υλικά συντήρησης που χρησιμοποιήθηκαν. Οι εργασίες ξεκίνησαν το 1989 από την Προγραμματική Σύμβαση Καστοριάς, μεταξύ του ΥΠ.ΠΟ. – ΤΑΠΑ και Δήμου Καστοριάς, χρονιά σύστασης και έναρξης της λειτουργίας της, υπό την επίβλεψη και καθοδήγηση της αρμόδιας τότε για την περιοχή, 11ης ΕΒΑ1.

Οι εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών στο ναό διακρίνονται σε τρεις χρονικές περιόδους:

1) Από το 1989 μέχρι το 1994 2) Από το 2000 μέχρι και τον Απρίλιο του 2007, χρονιά 1 Σκοπός της Προγραμματικής Σύμβασης Καστοριάς ήταν η ανάδειξη, διαφύλαξη, αναστήλωση και συντήρηση των βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων της πόλης της Καστοριάς. Το προσωπικό που απασχολούσε απαρτίζονταν από συντηρητές έργων τέχνης, τεχνίτες συντήρησης, αρχαιολόγους , μηχανικούς και εργατοτεχνικό προσωπικό. Στα χρόνια λειτουργίας της το γραφείο της προγραμματικής σύμβασης εκπόνησε μελέτες συντήρησης, αρχιτεκτονικές μελέτες, μελέτες ιστορικής τεκμηρίωσης. Τις χρονιές που απασχολούταν εργατοτεχνικό προσωπικό πραγματοποιήθηκαν σημαντικές εργασίες στην αποκατάσταση σκεπών των ναών της πόλης με αποτέλεσμα να διατηρηθούν ως σήμερα χωρίς να παρουσιάζουν ιδιαίτερα προβλήματα υγρασίας που να επηρεάζουν την σταθερότητα του μνημείου και την κατάσταση διατήρησης των τοιχογραφιών που φέρουν. Τα συνεργεία συντηρητών και τεχνιτών συντήρησης εργάστηκαν αρχικά σε σωστικές επεμβάσεις στους βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς ναούς της πόλης που αφορούσαν κυρίως τις τοιχογραφίες αλλά και τις φορητές εικόνες των τέμπλων, με την καθοδήγηση της 11ης ΕΒΑ και της ΔΣΑΝΜ. Επίσης πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών στους ναούς: Άγιο Αθανάσιο του Μουζάκη που αποδόθηκε στο κοινό το 2003, του Αγίου Δημητρίου Ελεούσης που δόθηκε το 2006, της Παναγίας Κουμπελίδικης που ολοκληρώθηκε από την 16η ΕΒΑ και των Αγίων Τριών που ωρομίσθιο προσωπικό της 16ης ΕΒΑ εργάζεται ως προς την ολοκλήρωση του.

Εικόνα 1. Νοτιοδυτική άποψη του ναού.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

2

που τερματίστηκε η σύμβαση της Προγραμματικής 3) Από το Σεπτέμβριο μέχρι και το Νοέμβριο του 2008, χρονικό διάστημα κατά το οποίο το ωρομίσθιο προσωπικό της 16ης ΕΒΑ εργάστηκε και περάτωσε τις εργασίες συντήρησης. Όλα αυτά τα χρόνια οι εργασίες πραγματοποιούνταν με αρκετά εμπόδια κυρίως λόγω των χρονικών κενών που μεσολαβούσαν μεταξύ των συμβάσεων, άλλοτε τρίμηνων, άλλοτε εξάμηνων ή και πολλές φορές ετήσιων εξαιτίας της γραφειοκρατίας που απαιτούνταν για την ανανέωση κάθε φοράς της σύμβασης εργασίας αλλά και της καθυστέρησης των χρηματοδοτήσεων.

2. Αρχιτεκτονική του Ναού

Ο ναός της Παναγίας Κουμπελίδικης βρίσκεται στην Βυζαντινή ακρόπολη της πόλης της Καστοριάς σε πολύ κοντινή απόσταση από τους πύργους του τείχους. Σχ.1 Πρόκειται για έναν μονόχωρο τρίκογχο ναό με τρούλο, η ανέγερση του οποίου χρονολογείται πιθανόν στα μέσα του 9ου αιώνα.(Πελεκανίδης και Χατζηδάκης 1984: 84) Σχ. 2 Τον 15ο αιώνα προστέθηκε στα δυτικά εξωνάρθηκας με διαστάσεις κάτοψης 2x2 μέτρα. (Τσαμίση 1949:110)

Ο κεντρικός τετράγωνος χώρος του ναού στεγάζεται με τρούλο, ο οποίος στηρίζεται πάνω σε τέσσερα τόξα

που υψώνονται στις τέσσερις πλευρές του τετραγώνου και μεσολαβούν ανάμεσα στον κεντρικό τετράγωνο χώρο και τις ημικυλινδρικές κόγχες. Τα τόξα αυτά που καλύπτονται με αετωματικές στέγες υψώνονται πάνω από τις αντίστοιχες στέγες των κογχών και σχηματίζουν στην ανωδομή το σχήμα του σταυρού πάνω στον οποίο εδράζεται η κυκλική βάση του τρούλου. Εικ. 2 (Μαυροπούλου - Τσιούμη 1973:27)

Στα δυτικά του κυρίως ναού οικοδομήθηκε μικρών διαστάσεων νάρθηκας, σύγχρονος με τον ναό που

καλύπτεται με εγκάρσια ημικυλινδρική καμάρα. Στη συνέχεια του προστέθηκε δεύτερος νάρθηκας τον 15ο αι., εξωνάρθηκας, που φέρει δίρριχτη στέγη. Η επικοινωνία μεταξύ του εσωνάρθηκα και του εξωνάρθηκα επιτυγχάνεται μέσω ενός μεταγενέστερου μεγάλου τοξωτού ανοίγματος στον δυτικό τοίχο του πρώτου, ενώ η επικοινωνία του εσωνάρθηκα με τον κυρίως ναό γίνεται με ένα μικρότερο τοξωτό άνοιγμα. (Μαυροπούλου - Τσιούμη 1973:27)

Σχέδιο 1. Τοπογραφικό Σχέδιο 2. Κάτοψη ναού.

Εικόνα 2. Απόψεις της ανωδομής του κυρίως ναού.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

3

Η τοιχοποιία του Ναού έχει κατασκευαστεί από πέτρες μικρών διαστάσεων (ασβεστόλιθους), που προέρχονταν πιθανότατα από κάποιο μικρό λατομείο του γειτονικού βουνού του Αγίου Αθανασίου, με τη μεσολάβηση αρκετού ασβεστοκονιάματος. (Μουτσόπουλος 1992:96) Οι λίθοι είναι τοποθετημένοι σε οριζόντιες στρώσεις και σε εναλλαγή με διπλή σειρά πλίνθων. Δεξιά και αριστερά των λίθων υπάρχουν απλές πλίνθοι κάθετα τοποθετημένες που δημιουργούν διακοσμητικά μοτίβα >I< ή <I>, χαρακτηριστικά σε όλα τα Βυζαντινά μνημεία της Καστοριάς. Ιδιαίτερο, επίσης, γνώρισμα της εξωτερικής διακόσμησης της τοιχοποιίας αποτελεί η οδοντωτή ταινία που περιτρέχει το ναό στο μέσο περίπου του ύψους του ακολουθώντας και τις ημικυκλικές απολήξεις των παραθύρων. Η οδοντωτή αυτή ταινία συνεχίζει και στον εσωνάρθηκα, αλλά και στον νότιο τοίχο του εξωνάρθηκα με μικρές αποκλίσεις. Διπλό οδοντωτό γείσο διακοσμεί τον ναό κάτω από τη στέγη. Μοναδικά φωτιστικά ανοίγματα στον ναό αποτελούν τα μονόλοβα παράθυρα, που ανοίγονται στις κόγχες, στον τρούλο και στον εσωνάρθηκα. (Μαυροπούλου-Τσιούμη 1973:28) Σχ. 3

3. Εικογραφικό Πρόγραμμα

Ο ναός είναι κατάγραφος. Τόσο οι εσωτερικές επιφάνειες των τοίχων του ναού όσο και ο εξωτερικός δυτικός τοίχος καλύπτονται από τοιχογραφίες που χρονολογούνται από τον 13ο έως τον 18ο αιώνα. Από την περιγραφή του Ορλάνδου (Ορλάνδου 1938:131) γνωρίζουμε τις παραστάσεις που αρχικά κοσμούσαν τον ναό και έχουν σήμερα καταστραφεί, όπως και από την εκτεταμένη ανάλυση του τοιχογραφικού διακόσμου στην διδακτορική διατριβή της Μαυροπούλου –Τσιούμη.

Στον τρούλο σήμερα δεν σώζεται καμία τοιχογραφία. Ωστόσο από τον Ορλάνδο γνωρίζουμε ότι . . . στην κορυφή του τρούλου εικονιζόταν ο Παντοκράτορας, στην κάτω από αυτόν ζώνη οι προφήτες με ανοιχτά ειλητάρια και πιο κάτω οι αγγελικές δυνάμεις… (Ορλάνδου 1938:131) Στα σφαιρικά τρίγωνα εικονίζονταν οι τέσσερις ευαγγελιστές από τους οποίους σώζονται σε πολύ κακή κατάσταση ο ευαγγελιστής στο βορειοδυτικό τμήμα και λίγα τμήματα τοιχογραφίας στο βορειοανατολικό και νοτιοανατολικό τριγωνικό τμήμα.

Στην κόγχη του ιερού εικονίζεται η Παναγία δεόμενη που κρατάει μπροστά στο στήθος της το Χριστό σε προτομή. Από κάτω η παράσταση του Μελισμού και οι τέσσερις ιεράρχες που κρατούν ανοιχτά ειλητάρια, δύο αριστερά και δύο δεξιά από το μικρό τοξωτό παράθυρο. Το μετώπο της κόγχης του Ιερού ως την κορυφή του τόξου καλύπτει σχηματοποιημένη φυτική διακόσμηση της εποχής της Τουρκοκρατίας. Η παράσταση του Χριστού Εμμανουήλ σε προτομή μέσα σε τετράκτινο εγκόλπιο, εγγεγραμμένο σε ορθογώνιο πλαίσιο, στο μέσο του εσωρράχιου του τόξου μπροστά από την κόγχη αποτελεί επίσης επιζωγράφηση του 17ου αι. και πρόκειται για μια εμβόλιμη παράσταση, η οποία διέσπασε το εικονογραφικό θέμα της Αναλήψεως που κάλυπτε όλο το εσωρράχιο του τόξου και το πάνω από την κόγχη μέτωπο του τοίχου. Σε διακόσμηση του 18ου αι. ανήκουν όλες οι μορφές που κοσμούν τα μέτωπα των τοίχων που βλέπουν προς το ιερό, κάτω από την παράσταση της Αναλήψεως, αριστερά ο άγιος Ρωμανός και δεξιά ένας αδιάγνωστος άγιος κάτω από τον οποίο σώζεται πολύ κατεστραμμένη η μορφή του αγίου Νικολάου. Την ίδια εποχή πρέπει να έγινε η παράσταση του Ευαγγελισμού στα μέτωπα των τοίχων του τόξου, μπροστά από την κόγχη του ιερού. Αριστερά εικονίζεται ο άγγελος και δεξιά όρθια η Παναγία. Στη διακόσμηση του 18ου αι. ανήκει επίσης το γεωμετρικό κόσμημα που αποτελείται από ζικ-ζακ γραμμές στο τμήμα του τοίχου κάτω από την μορφή της Παναγίας.

Στον κυρίως ναό η τοιχογράφηση διακρίνεται σε τρεις ζώνες. Την κάτω ζώνη καλύπτουν ολόσωμες μορφές αγίων, μαρτύρων και ασκητών και πάνω από αυτούς εικονίζονται συνθέσεις σε δύο ζώνες. Τέσσερις ολόσωμες μορφές που καλύπτουν το κάτω τμήμα της νότιας κόγχης, εικονίζονται ανά δύο, αριστερά και δεξιά από το μικρό παράθυρο που βρίσκεται στο μέσο της κόγχης. Αντίστοιχα στην βόρεια κόγχη ένας χαμηλός τοίχος, κατασκευασμένος μεταγενέστερα του ναού, δείχνει ότι οι μορφές που πρέπει να υπήρχαν αρχικά εκεί, είχαν καταστραφεί ήδη παλιότερα. Ολόσωμοι άγιοι καλύπτουν επίσης την κάτω ζώνη στις στενές επιφάνειες των τόξων. Ένας στυλίτης άγιος στο νότιο τμήμα του δυτικού τοίχου του ναού κάτω από την Κοίμηση στα αριστερά και ίχνη ενός δεύτερου στυλίτη άγιου σώζεται δεξιά. Ένας στρατιωτικός άγιος διατηρείται στο μέτωπο του δυτικού τόξου, αριστερά από την είσοδο και στην αντίστοιχη πλευρά ίχνη μόνο του προσώπου ενός άλλου αγίου που πρέπει επίσης να εικονίζονταν ολόσωμος. Μορφές αγίων σε προτομή καλύπτουν επίσης το εσωρράχιο του τόξου και οι ολόσωμες μορφές των κορυφαίων αποστόλων Πέτρου και Παύλου στις κάθετες πλευρές του εσωρράχιου του τόξου.

Οι σκηνές που ακολουθούν πάνω από τη ζώνη μεμονωμένων αγίων ανήκουν όλες στο Δωδεκάορτο, χωρίς όμως να το περιλαμβάνουν ολόκληρο. Ο εικονογραφικός κύκλος αρχίζει με τη Γέννηση, που εικονίζεται στο μέτωπο του νότιου τοίχου και στο εσωρράχιο του τόξου. Η Υπαπαντή εικονίζεται στο τεταρτοσφαίριο της κόγχης, κάτω από τη Γέννηση. Η εικονογράφηση του Δωδεκαόρτου συνεχίζεται με τη Μεταμόρφωση στον βόρειο τοίχο, σε επιφάνεια

Σχέδιο 3. Σχεδιαστική αποτύπωση της νότιας όψης του ναού.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

4

αντίστοιχη με αυτή της Γεννήσεως και ακολουθεί η Έγερση του Λαζάρου στο τετρατοσφαίριο της βόρεια κόγχης. Στο δυτικό τοίχο στη συνηθισμένη θέση εικονίζεται η Κοίμηση της Θεοτόκου που καλύπτει ολόκληρο τον δυτικό τοίχο και συνεχίζεται στο εσωρράχιο του τόξου με την απεικόνιση της «Έλευσης των αποστόλων εκ περάτων». Οι δύο ολόσωμοι προφήτες που εικονίζονται κάτω από αυτούς δεξιά (Σολομών) και αριστερά (Δαβίδ) συνδέονται με την παράσταση εξαιτίας των προφητειών τους. Για τους ανάλογους λόγους εικονίζονται στα μέτωπα των τοιχογραφιών που βλέπουν προς το ιερό αντίστοιχα οι μελωδοί Κοσμάς ο Μαϊουμά και Ιωάννης ο Δαμασκηνός, διότι το υμνογραφικό έργο τους συνδέεται με την Παναγία. Με την Κοίμηση κλείνει ο κύκλος του Δωδεκαόρτου στον κυρίως ναό. Μια ακόμη παράσταση του κύκλου αυτού, η Βαϊοφόρος, υπάρχει στον νάρθηκα. Οι σκηνές της Βάπτισης , Σταύρωσης, Ανάστασης και Πεντηκοστής απουσιάζουν από τις σκηνές του Δωδεκαόρτου πιθανότατα λόγω έλλειψης χώρου, πράγμα άλλωστε όχι ασυνήθιστο.

Η εικονογράφηση του εσωνάρθηκα γίνεται σε δύο ζώνες. Περιλαμβάνει μορφές αγίων στην κάτω ζώνη και συνθέσεις που χωρίζονται μεταξύ τους με πλαίσια στην πάνω ζώνη. Από τις μορφές των αγίων της κάτω ζώνης σώζονται στον ανατολικό τοίχο του νάρθηκα, αριστερά από την είσοδο, λείψανα ενός ολόσωμου αρχαγγέλου με στρατιωτική στολή, του οποίου σήμερα διατηρείται μόνον ο κορμός και δεξιά η ολόσωμη μορφή ενός αγγέλου που κρατεί ανοιχτό ειλητάριο και γράφει πάνω σε αυτό. Από τη θέση που βρίσκονται στο ναό φαίνεται να πρόκειται για τους αρχαγγέλους Μιχαήλ και Γαβριήλ φύλακες της εισόδου προς τον κυρίως ναό. Στο νότιο τοίχο το μικρό παράθυρο που ανοίχτηκε μεταγενέστερα, προφανώς κατέστρεψε τμήμα τοιχογραφιών με μορφές αγίων. Η ζώνη των αγίων δεν συνεχίζεται στον δυτικό τοίχο του εσωνάρθηκα, αφού η διάνοιξη του τόξου κατέστρεψε τις μορφές που μπορεί να υπήρχαν στον χώρο αυτό. Η παράσταση του αγίου Νικολάου στο βόρειο τοίχο σε προτομή παρουσιάζει τεχνοτροπικές διαφορές σε σχέση με τις υπόλοιπες τοιχογραφίες. Ο άγιος εικονίζεται κατά μέτωπο με αρχιερατική στολή, αριστερά και δεξιά του εικονίζονται στραμμένοι σε αυτόν αντίστοιχα η Παναγία και ο Χριστός, ο οποίος τείνει σε αυτόν ευαγγέλιο. Η μορφή του παρουσιάζει τεχνοτροπικά ομοιότητα με τις τοιχογραφίες του εξωτερικού δυτικού τοίχου που χρονολογούνται το 1496 και ίσως αντικατέστησε μια άλλη μορφή που υπήρχε στο χώρο αυτό. Το μεγαλύτερο μέρος της εικονογραφήσεως της πάνω ζώνης καλύπτουν σκηνές από τη ζωή της Θεοτόκου, στην οποία είναι αφιερωμένος ο ναός. Η εικονογράφηση του βίου αρχίζει από το νότιο τοίχο με την Γέννηση της Παναγίας, όπως άλλωστε και το Δωδεκάορτο στον κύριως ναό. Ο κύκλος συνεχίζεται στον δυτικό τοίχο, αριστερά από το τοξωτό διάνοιγμά, σώζεται ένα τμήμα της παραστάσεως των Εισοδίων της Θεοτόκου, δεξιά του πρέπει να ακολουθούσε η σκηνή της Βαϊοφόρου με τον Χριστό και τους μαθητές του να πορεύονται προς την πόλη της Ιερουσαλήμ. Τμήμα του θέματος διακρίνεται στην άκρη του τοίχου όπου σώζεται φοίνικας στον κορμό του οποίου παιδιά ανεβαίνουν. Στον βόρειο τοίχο απεικονίζεται η Ιερουσαλήμ με το πλήθος των Εβραίων. Στον ανατολικό τοίχο, αριστερά από την τοξωτή είσοδο προς τον κυρίως ναό εικονίζεται το Ύδωρ της Ελέγξεως και δεξιά από αυτή η Παράδοση της Θεοτόκου στον Ιωσήφ. Η εικονογράφηση συνεχίζεται και στην ημικυλινδρική καμάρα του νάρθηκα με την παράσταση της Αγίας Τριάδας. Το εσωρράχιο του τόξου του δυτικού τοίχου κοσμείται με μορφές μέσα σε εγκόλπια. Στο μέσο η Παναγία, κατά μέτωπο σε προτομή, υψώνει τα χέρια σε δέηση και έχει τον Χριστό βρέφος σε εγκόλπιο μπροστά στο στήθος. Αριστερά και δεξιά, επίσης σε προτομή, εικονίζονται οι αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ και κάτω από αυτούς οι άγιοι Ανάργυροι ολόσωμοι και κατά μέτωπο κρατούν ο καθένας τα σύνεργα της ιατρικής. Οι προφήτες, που κρατούν ειλητάρια και πλαισιώνουν τη μορφή της βρεφοκρατούσας Παναγίας εικονίζονται στο μέτωπο του τόξου και στο κάτω νότιο άκρο ο άγιος Ονούφριος.

Στον εξωνάρθηκα η παράσταση της Πεντηκοστής καλύπτει όλο τον ανατολικό τοίχο, ενώ χαμηλότερα εικονίζονται σε προτομή μέσα σε μετάλλια αριστερά η αγία Ιουλίτα και δεξιά ο άγιος Κήρυκος. Η εικονογράφηση του εξωνάρθηκα περιλαμβάνει στο κάτω τμήμα μορφές αγίων και πάνω συνθέσεις σε μία ή δύο ζώνες. Ο νότιος τοίχος είναι ολόκληρος αφιερωμένος στον βίο του αγίου Γεωργίου. Στη μεσαία ζώνη εικονίζεται ο άγιος Γεώργιος μέσα σε αβαθή κόγχη, έφιππος να σκοτώνει τον δράκο. Αριστερά και δεξιά από την αβαθή κόγχη εικονίζονται οι άγιοι Θεόδωροι Τήρων αριστερά και Στρατηλάτης δεξιά. Στην πάνω ζώνη εικονίζεται ο Χριστός στον τύπο του Αγγέλου της Μ. Βουλής και εκατέρωθεν σκηνές από το βίο του Αγίου Γεωργίου.

Στην κάτω ζώνη του δυτικού τοίχου η μορφή του αγίου Αντωνίου του νέου, με μοναχικό ένδυμα καταλαμβάνει όλο το χώρο αριστερά από τη θύρα ενώ δεξιά εικονίζονται με βασιλική στολή οι Άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη έχοντας ανάμεσα τους το σταυρό. Ακριβώς πάνω από τη θύρα υπάρχει επιγραφή που αναφέρει ως χρονολογία ιστόρησης των τοιχογραφιών το 1496. Η παράσταση της Γεννήσεως πάνω από αυτήν καταλαμβάνει ολόκληρη την επιφάνεια του τοίχου. Η παράσταση της Μεταμόρφωσης καλύπτει τον αετωματικό χώρο πάνω από τη παράσταση της Γεννήσεως. Στον βόρειο τοίχο η κάτω ζώνη διατίθεται ολόκληρη για την απεικόνιση του αγίου Μηνά, έφιππου με στρατιωτική στολή και ανεμιζόμενο μανδύα. Στην επάνω ζώνη υπάρχουν τρεις σκηνές του Ευαγγελισμού.

Οι τοιχογραφίες του εξωτερικού δυτικού τοίχου χρονολογούνται το 1496 βάσει επιγραφής στην οποία αναφέρεται και ο κτήτορας Ανδρόνικος. (Ορλάνδος 1938:135) Στην κάτω ζώνη αριστερά εικονίζεται ο Προφήτης Ηλίας καθισμένος μπρος από το βράχο με στραμμένο κατά τρία τέταρτα το κεφάλι του. Δίπλα του χωρισμένη με πλαίσιο είναι η σπάνια παράσταση της Παναγίας του Πάθους. Η Παναγία παρουσιάζεται όρθια, στραμμένη δεξιά και κρατεί στα χέρια της το βρέφος που γεμάτο φόβο κοιτάζει τον άγγελο, ο οποίος εικονίζεται δεξιά κρατώντας τα σύμβολα του Πάθους. Η παράσταση αυτή είναι από τις παλιότερες γνωστές του τύπου αυτού. Ο άγιος Ιωάννης ο Πρόδρομος εικονίζεται δεξιά από την πόρτα όρθιος να κρατεί ειλητάριο. Η αγία Παρασκευή παριστάνεται δίπλα του και είναι επιζωγράφηση του 17ου αι.. Στον αετωματικό χώρο που διαμορφώνεται πάνω από τη ζώνη των μεμονωμένων μορφών εικονίζονται σε συνεχή σειρά σκηνές από τον αποκεφαλισμό του Προδρόμου και το Συμπόσιο του Ηρώδη. Η παράσταση στην άνω γωνία του αετώματος πάνω από το χορό της Σαλώμης συνδέεται επίσης με τις σκηνές του βίου

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

5

του αγίου Ιωάννη του Προδρόμου. Μέσα σε τμήμα ουρανού εικονίζεται ο Χριστός- Παντοκράτορας σε προτομή, προς τον όποιο δέονται η Παναγία και ο Πρόδρομος.

4. Ιστορικά στοιχεία

Η ονομασία του ναού ως Κουμπελίδικη ανάγεται στα χρόνια της Τουρκοκρατίας και οφείλεται στον χαρακτηριστικό ψηλό τρούλο, αφού στα τουρκικά κουμπές σημαίνει τρούλος. Ο ναός είναι ο μοναδικός στην πόλη της Καστοριάς που φέρει τρούλο.

Ο αρχ. Γερμανός Χρηστίδης το 1922 ανέγνωσε την επιγραφή στο τύμπανο του τρούλου ως εξής: … ανιστορηθείς ο θείος ούτος δομός … Κουρτιότισας Κακαταμάχητου δια συνδρομής κόπου και εξόδου… (Χρηστίδη 1922:165) Μεταγενέστεροι ερευνητές διάβασαν το επίθετο που συνοδεύει την Παναγία στην επιγραφή της βάσης του τρούλου ως Καστριώτισσα και το δικαιολόγησαν από τη θέση του μνημείου μέσα στα τείχη της πόλης. (Μαυροπούλου -Τσιούμη 1973:24) Ο Ορλάνδος μετέγραψε το δεύτερο επίθετο ως Ακαταμάχητος και το συνέδεσε με τη γνωστή προσωνυμία της Θεοτόκου ως προστάτιδα των μαχόμενων Βυζαντινών. Η επίκληση της βοήθειας της Παναγίας ήταν δικαιολογημένη την ταραγμένη και γεμάτη πολεμικά γεγονότα εποχή του τέλους του 13ου αιώνα.(Δρακοπούλου, 1997: 90,91) Επίσης, ασφαλή ένδειξη ότι ο ναός είχε αφιερωθεί στο όνομα της Παναγίας αποτελεί το γεγονός ότι το μεγαλύτερο μέρος του νάρθηκα τοιχογραφήθηκε με σκηνές από τον κύκλο της ζωής της.( Μαυροπούλου -Τσιούμη 1973:23)

5. Ιστορική αναδρομή

Όπως είναι γνωστό από παλαιότερους μελετητές, τις προφορικές παραδόσεις αλλά και από το φωτογραφικό

αρχειακό υλικό ο ναός και ο περιβάλλων χώρος αυτού έχει υποστεί πολλές επεμβάσεις μέσα στην πάροδο των αιώνων. Οι φθορές του μνημείου και ιδιαίτερα του τρούλου του, που κατέπεσε κατά τον Ιταλικό βομβαρδισμό του

1940, αλλά και η κακή διατήρηση του ναού τα προηγούμενα χρόνια, σύμφωνα με τον Αρχ. Γερμανό Χρηστίδη,2 επέβαλαν την πραγματοποίηση αναστηλωτικών εργασιών αμέσως μετά τον πόλεμο το 1949 από τον τότε Έφορο Βυζαντινών Αρχαιοτήτων καθ. Στυλ. Πελεκανίδη. ( Μαυροπούλου -Τσιούμη 1973:24) Εικ. 3.

Συγχρόνως με τις αναστηλωτικές εργασίες ο ναός καθαρίστηκε από τους σωρούς των χωμάτων που τον κάλυπταν σε αρκετό ύψος. Γύρω από το ναό κατασκευάστηκε ένας μικρός περίβολος έτσι ώστε η τοιχοποιία του μνημείου να προστατεύεται και να εξατμίζεται η ανερχόμενη υγρασία.( Μαυροπούλου -Τσιούμη 1973:24) Εικ. 3, 4

Οι πρώτες εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών στο ναό είναι καταγραμμένες στα ημερολόγια εκτελεσθέντων εργασιών που εκδόθηκαν από το Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο «Η εξέλιξη της συντήρησης στην Ελλάδα: Ιστορία και Εξέλιξη» όπου αναφέρεται ότι το 1967 πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών από τον συντηρητή Φώτη Ζαχαρίου « επι συνολικής επιφάνειας εκτάσεως 20 τ.μ. τοιχογραφιών εγένοντο στερεώσεις των αποκεκολλημένων μετα ζωγραφικής κονιαμάτων δι ενέσεων. Επίσης συνεπληρώθησαν τα εκ της πτώσεως τοιχογραφιών κενά, και επεσκευάσθη η στέγη του πρόναου.» ( ΒΧΜ 2008:138)

Ο περιβάλλων χώρος του ναού άλλαξε αρκετές φορές, όπως και το στέγαστρο που προστατεύει τις εξωτερικές τοιχογραφίες. Το 1915 αναγείρεται το 1ο Γυμνάσιο Καστοριάς πλησίον της Κουμπελίδικης, ένα μεγάλων διαστάσεων νεοκλασικό κτίριο. Το γυμνάσιο αυτό κατεδαφίστηκε την δεκαετία του 70΄ για να πάρει τη θέση του το νέο Γυμνάσιο. Εικ. 5

Το 1984 ο ναός της Παναγίας Κουμπελίδικης καθιερώνεται ως σύμβολο του Δήμου Καστοριάς. Έτσι, μετά από προτροπή του Δήμου το 1996 ξεκινά εκ νέου μία προσπάθεια διαμόρφωσης του περιβάλλοντος χώρου του 2 : ¨ η εκκλησία αυτή υπέστη φθορά και δη είς τον θόλον, ένθα κατεστράφη και η μεγάλη επιγραφή¨ (Αρχ. Γερμανό Χρηστίδη 1922:165)

Εικόνα 3. Φωτογραφία του ναού από το 1915 με το νέο Γυμνάσιο.

Εικόνα 4. Φωτογραφία του ναού μερικά χρόνια πριν από την ανέγερση του νέου Γυμνασίου.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

6

μνημείου, σύμφωνα με μελέτη που είχε εκπονηθεί από την Προγραμματική Σύμβαση Καστοριάς και είχε εγκριθεί από το ΚΑΣ. Απώτερος σκοπός ήταν να μετατραπεί ο χώρος σε πλατεία, καθώς προηγουμένως χρησιμοποιούνταν ως χώρος στάθμευσης. Ωστόσο, παρά την ολοκλήρωση των εργασιών της πλατείας, η περιοχή εξακολουθεί να παραμένει χώρος στάθμευσης των Ι.Χ. αυτοκινήτων των περίοικων. Εικ.6 6. Εργασίες Συντήρησης 6.1 Α. Χρονική περίοδος 1989- 1994

Με βάση το ημερολόγιο εργασιών συντήρησης της συναδέλφου συντηρήτριας Αναστασίας Ζγκάφα, οι εργασίες συντήρησης που πραγματοποιήθηκαν από το 1989 έως 1994 και αφορούσαν το σύνολο του ναού ήταν οι ακόλουθες: σωστικές επεμβάσεις, όπως οπλισμοί, στερεώσεις υποστρώματος των τοιχογραφιών και ζωγραφικής επιφάνειας, αφαίρεση των τσιμεντοκονιαμάτων του ’49 στο κάτω μέρος της τοιχοποιίας, καθαρισμός της τοιχοδομής, πρόχειρα αρμολογήματα και οριοθετήσεις τοιχογραφιών, στοκαρίσματα, μηχανικός καθαρισμός των τοιχογραφιών από το γύψο καθώς και δείγματα χημικού καθαρισμού. Εικ. 7, Εικ. 8. Μέχρι το 1994 είχαν στερεωθεί όλες οι επιφάνειες που έφεραν τοιχογραφίες και ο ναός ήταν πλέον σε καλή κατάσταση. Αμέσως μετά πραγματοποιήθηκαν εργασίες στον περιβάλλοντα χώρο του μνημείου για τη διαμόρφωση της πλατείας όπως ήδη αναφέρθηκε. Στο ημερολόγιο εργασιών δεν γίνεται καμία αναφορά στα υλικά και στις αναλογίες με τις οποίες χρησιμοποιήθηκαν. Από προφορικές μαρτυρίες των συναδέλφων συντηρητών γνωρίζουμε ότι χρησιμοποιούσαν το οργανικό πολυμερές Καζεΐνη σε μίγμα με ακρυλικό γαλάκτωμα υδατικής διασποράς Vinavil διαλυμένο σε ασβεστόνερο για την στερέωση του υποστρώματος και αραιωμένο διάλυμα Καζεϊνης για την στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας.

Εικόνα 5. Κατά τη διάρκεια της ανέγερσης του νέου Γυμνασίου.

Εικόνα 6. Η χρήση της πλατείας σήμερα.

Εικόνα 7. Στάδια των εργασιών: αφαίρεση στοκαρισμάτων, οπλισμοί και πρεσάρισμα μετά από την στερέωση του τοιχογραφικού υποστρώματος. Φωτογραφίες από το φωτογραφικό αρχείο της 16ης ΕΒΑ.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

7

6.2 Β. Χρονική περίοδος 2000-2007 Από το 2000 και μετά, αφού είχαν ολοκληρωθεί οι εργασίες στον περιβάλλοντα χώρο, συνεχίστηκαν οι

εργασίες συντήρησης στο ναό και πάλι από την Προγραμματική σύμβαση. Οι εργασίες ήταν πιο συγκεκριμένες και περιορίστηκαν στη τμηματική στερέωση των τοιχογραφιών μεταξύ της τοιχοποιίας και του ζωγραφικού υποστρώματος στον εξωνάρθηκα και στον εσωνάρθηκα. Το υλικό της στερέωσης όπως προαναφέραμε ήταν η καζεϊνη, ένα φυσικό οργανικό προϊόν που παράγεται από το γάλα αναμεμιγμένο με σβησμένη άσβεστο και μικρής ποσότητας Vinavil. Το χρονικό αυτό διάστημα έγινε και η επέκταση του στεγάστρου για την καλύτερη προστασία των εξωτερικών τοιχογραφιών από τη βροχή και τον ήλιο. Θα πρέπει να αναφερθεί ότι οι εργασίες συντήρησης στο ναό πραγματοποιούνταν μόνο τους θερινούς μήνες.

Κατά τη διάρκεια της θερινής περιόδου του 2005 εκτελέσθηκαν εργασίες εν μέρει μηχανικού καθαρισμού με τη χρήση νυστεριού για την αποφυγή τραυματισμού της ζωγραφικής επιφάνειας, σε συνδυασμό με χημικό καθαρισμό, με διαλύτες και χημικά αντιδραστήρια. Έτσι απομακρύνθηκαν οι λιπαρές επικαθήσεις και τα αλάτα από τις τοιχογραφίες του 17ου αιώνα του εξωνάρθηκα. Μετά από δοκιμαστικές επεμβάσεις σε μορφή μικρών δειγμάτων που πραγματοποιήθηκαν στην ζωγραφική επιφάνεια και την σύγκριση των αποτελεσμάτων χρησιμοποιήθηκαν τα ακόλουθα: Αρκάδι3 σε αναλογία με 1:5 White Spirt, Vulpex σε αναλογία αραίωσης 1:10 με White Spirt για την απομάκρυνση των λιπαρών επικαθήσεων, ενώ για την αφαίρεση αλάτων χρησιμοποιήθηκε επίθεμα ΑΒ57. Οι παραστάσεις στις οποίες πραγματοποιήθηκαν τα παραπάνω είναι οι ακόλουθες: στον δυτικό τοίχο η Μεταμόρφωση, η Γέννηση, ο άγιος Αντώνιος και οι άγιοι Κωνσταντίνος και Ελένη, στον νότιο τοίχο: ο άγιος Γεώργιος σε τυφλό αψίδωμα, οι άγιοι Θεόδωροι, η παράσταση των μαρτυρίων του αγίου Γεωργίου και ο Μεγάλης Βουλής Άγγελος, τον βόρειο τοίχο: οι τρεις συνεχόμενες σκηνές των Εισόδιων της Θεοτόκου και χαμηλότερα ο άγιος Μηνάς, ενώ στον ανατολικό τοίχο του εξωνάρθηκα η παράσταση της Πεντηκοστής. Εικ. 8

Μετά την ολοκλήρωση των παραπάνω εργασιών, το συνεργείο προχώρησε σε εργασίες στερέωσης του

υποστρώματος στα υψηλότερα μέρη του κυρίως ναού, όπου είχαν εντοπιστεί και οι μεγαλύτερες καταστροφές στη ζωγραφική επιφάνεια, όπως αποκόλληση υποστρώματος ζωγραφικής, απώλεια ζωγραφικής και επικαθήσεων αλάτων στην ζωγραφική επιφάνεια. Τα παραπάνω προκλήθηκαν από την εισροή υγρασίας, αφού ο ναός ήταν εκτεθειμένος, όπως προείπαμε, στις καιρικές συνθήκες για αρκετά χρόνια. Εκείνη τη χρονιά το στερέωτικό υλικό (καζεϊνη) αντικαταστάθηκε με το chaux blance. Η σύνθεση που χρησιμοποιήθηκε ήταν η ακόλουθη: 1 κιλό chaux blance, 20 γρ. vinavil σε 1 κουβά νερό. Παράλληλα έγινε απομάκρυνση των παλιών κονιαμάτων στα τμήματα που δεν σώζονταν πλέον τοιχογραφίες, κυρίως στον χώρο του Ιερού Βήματος και της βόρειας και νότιας κόγχης. Εκεί τοποθετήθηκαν

3 Εμπορική ονομασία ήπιου σαπουνιού σε μορφή νιφάδων.

Εικόνα 8. Άποψη του εξωνάρθηκα, λεπτομέρεια του τοιχογραφικού διακόσμου του νότιου τοίχου και της τοιχογραφίας της Γέννησης κατά τη διάρκεια του χημικού καθαρισμού και μετά την ολοκλήρωση.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

8

νέα αρμολογήματα όπως και τελικές οριοθετήσεις στα σημεία όπου είχε ολοκληρωθεί η στερέωση. Το υλικό του κονιάματος αποτελούνταν από 2 κιλά άμμο, 1 κιλό ασβέστη, 75ml βρασμένης κάσσιας για να δώσει χρώμα στο κονίαμα και νερό όσο πάρει ανάλογα με την υγρασία του πολτού ασβέστη. Το 2006 και 2007 -έτος κατά το οποίο έληξε η Προγραμματική Σύμβαση- ολοκληρώθηκε η στερέωση του υποστρώματος όλων των τοιχογραφιών στον εσωνάρθηκα και στον εξωνάρθηκα με τα υλικά που προαναφέρθηκαν και ξεκίνησαν εργασίες χημικού καθαρισμού στον εσωνάρθηκα και στον κυρίως ναό. Αποτέλεσμα ήταν να ολοκληρωθεί ο καθαρισμός της σκηνής της Βαϊοφόρου, τεσσάρων παραστάσεων από το Θεομητορικό κύκλο -το Γενέσιο, τα Εισόδια, το Ύδωρ Ελέγξεως και η Μνηστεία - όπως και της σπάνιας παράστασης της Αγίας Τριάδας στην οροφή του εσωνάρθηκα. Εικ.9

Μετά την ολοκλήρωση του χημικού καθαρισμού στις τοιχογραφίες της κάτω ζώνης του κυρίως ναού έγινε δυνατή η ταυτοποίηση των στρατιωτικών αγίων. Στην νότια κόγχη αποκαλύφθηκαν οι άγιοι Δημήτριος, Γεώργιος, Θεόδωρος ο Τήρων και Θεόδωρος ο Στρατηλάτης, Νικήτας και πιθανόν ο άγιος Μερκούριος. Επίσης, από τις εργασίες καθαρισμού αποκαλύφθηκαν δύο άγνωστες, έως σήμερα, σκηνές στη βάση του τυμπάνου του τρούλου, οι Μυροφόρες στον τάφο και η Κάθοδος στον Άδη. Εικ. 10 6.3 Γ. Χρονική περίοδος 2008-2009

Την ολοκλήρωση των εργασιών ανέλαβε η 16η ΕΒΑ από την 1η Σεπτεμβρίου έως 30η Νοεμβρίου 2008 και τις πραγματοποίησε με πρόσληψη ωρομίσθιου προσωπικού που συγκρότησε συνεργείο τριών συντηρητών και ενός εργατοτεχνίτη. Η συντάκτρια του άρθρου ορίστικε επιβλέπουσα του έργου αφού στο παρελθόν είχε εργαστεί στο ναό. Στο μνημείο απασχολήθηκαν και άλλοι δύο εργατοτεχνίτες της 16ης ΕΒΑ σε διάφορα στάδια των εργασιών, όπου κρίθηκε αναγκαία η συμβολή τους. Στόχος ήταν να ολοκληρωθούν οι εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών τόσο στο εσωτερικό του κυρίως ναού, στα τόξα, στη βάση του τρούλου και στις κόγχες του ιερού, όσο και στον εξωτερικό δυτικό τοίχο. Οι καλές καιρικές συνθήκες το Σεπτέμβριο του 2008 επέτρεψαν την έναρξη των εργασιών από την εξωτερική τοιχογραφία της δυτικής όψης, όπου είχαν γίνει μόνο σωστικές επεμβάσεις στο παρελθόν, όπως οριοθέτηση των τοιχογραφιών περιμετρικά με κονίαμα και οπλισμός ορισμένων παραστάσεων με τουλουπάνι και διάλυμα paraloid σε ακετόνη 40% . Τότε απομακρύνθηκε ο οπλισμός από την τοιχογραφία της αγίας Παρασκευής και στερεώθηκε το υπόστρωμά της με chaux blance στην παραπάνω αναλογία, ενώ συγχρόνως καθαιρέθηκαν τα παλαιά κονιάματα οριοθέτησης της τοιχογραφίας και τοποθετήθηκαν νέα. Κατά τη διάρκεια των εργασιών καθαίρεσης των παλιών τσιμεντοκονιαμάτων αποκαλύφθηκε τμήμα τοιχογραφίας στη βόρεια πλευρά που στερεώθηκε και στη συνέχεια συγκρατήθηκε περιμετρικά. Μετά, την ολοκλήρωση των παραπάνω εργασιών, ακολούθησε ο χημικός καθαρισμός. Οι εξωτερικές τοιχογραφίες παρουσίασαν πολύ έντονη αλλοίωση στα χρώματα και στην κατάσταση διατήρησης της ζωγραφικής επιφάνειας σε διάστημα 30 χρόνων. Αιτίες αυτής της κατάστασης μπορούμε να πούμε ότι είναι η παρατεταμένη έκθεση των τοιχογραφιών στα καιρικά φαινόμενα (ήλιος - βροχή), αφού το στέγαστρο επεκτάθηκε μόλις το 2000, η συνεχόμενη στάθμευση των Ι.Χ. οχημάτων στην πλατεία - κυρίως μπροστά στο ναό- που επιφέρει όξινους ρύπους και η χρήση τσιμέντου στην ανακατασκευή του περιβάλλοντα χώρου της πλατείας προκάλεσε πολλές φθορές. Αυτά συμπεραίνονται μελετώντας τον τρόπο εκδήλωσης των συμπτωμάτων φθοράς. Τα τμήματα της τοιχογραφίας που

Εικόνα 9. Άποψη του εσωνάρθηκα από δυτικά, η παράσταση της Αγίας Τριάδας στην οροφή του εσωνάρθηκα και η παράσταση της Γέννησης της Παναγίας στο νότιο τοίχο.

Εικόνα 10. Η παράσταση των Μυροφόρων και η Κάθοδος στον Άδη στη βάση του τυμπάνου του τρούλου.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

9

βρίσκονται κάτω από το στέγαστρο έχει τις λιγότερες αλλοιώσεις και μετά τον χημικό καθαρισμό τα χρώματα εμφανίστηκαν έντονα και ζωηρά, όπως τα γνωρίζαμε από παλαιότερες φωτογραφίες, ενώ το τμήμα των τοιχογραφιών από το ύψος της πόρτας και κάτω παρουσιάζει πολύ έντονες αλλοιώσεις, όπως και την ολοκληρωτική έλλειψη του χρώματος αλλά και την απόσπαση τμημάτων τοιχογραφίας.(Σκουλικίδης 2000:130) Εικ. 11

Στο εσωτερικό του μνημείου το συνεργείο των συντηρητών ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τις τοιχογραφίες της άνω ζώνης στις κόγχες του κυρίως ναού, όπου ολοκληρώθηκαν οι εργασίες στερέωσης του υποστρώματος, συγκρατήθηκαν περιμετρικά οι τοιχογραφίες και ακολούθησε χημικός καθαρισμός των παραστάσεων και η αισθητική τους αποκατάσταση. Οι τοιχογραφίες έφεραν τις ακόλουθες παραστάσεις: Ανάληψη, το Άγιο Μανδήλιον, την Έγερση του Λαζάρου, τη Κοίμηση της Θεοτόκου, της Θεοτόκου Πλατυτέρας (κόγχη Ιερού), του αγίου Ιωάννη του Θεολόγου, τριών στρατιωτικών αγίων και των αγίων Ρωμανού και Στεφάνου. Εικ. 12 Στη συνέχεια ακολούθησε αισθητική αποκατάσταση των παραπάνω τοιχογραφιών με ακριλικά χρώματα επιχρίζοντας το κονίαμα με το κατάλληλο χρωματικό τόνο. Παράλληλα με τις παραπάνω εργασίες στον κυρίως ναό, ολοκληρώθηκε η αισθητική αποκατάσταση του εξωνάρθηκα και συγκεκριμένα των παραστάσεων των αγίων Μηνά, Αντωνίου, Κωνσταντίνου και Ελένης, Κοσμά και Δαμιανού και αγίου Νικολάου.

Μετά την ολοκλήρωση των εργασιών συντήρησης των τοιχογραφιών που είχαν σκοπό την ανάδειξη τους, σταθεροποιήθηκαν και τα κεραμικά πλακίδια του δαπέδου του ναού από το εργατοτεχνικό προσωπικό της 16ης ΕΒΑ με κονίαμα που περιείχε άμμο, ασβέστη και γαιόχρωμα σε σκόνη.

Το καλοκαίρι του 2009 πραγματοποιήθηκαν εργασίες στη στέγη του εσωνάρθηκα, όπου είχε παρατηρηθεί, από παλαιότερα, πρόβλημα εισχώρησης υγρασίας λόγω κατασκευαστικής ατέλειας, αλλά δεν υπήρχε τότε το κατάλληλο εργατοτεχνικό προσωπικό για να το αντιμετωπίσει. Αφού στεγανοποιήθηκε η στέγη, συντηρητές της υπηρεσίας εργάστηκαν για την απομάκρυνση με πάστα ΑΒ 57 των επικαθήμενων αλάτων στην εσωτερική οροφογραφία. Επίσης, απομακρύνθηκαν παλιά ακριλικά στοκαρίσματα στα περιθώρια της τοιχογραφίας και αντικαταστάθηκαν με νέα από ασβεστοκονίαμα όμοιας σύνθεσης με αυτό που χρησιμοποιήθηκε στον υπόλοιπο ναό.

Εικόνα 11. Άποψη της εξωτερικής τοιχογραφίας από τη δεκαετία του ΄80 και φωτογραφίες της εξωτερικής δυτικής όψης κατά τη διάρκεια των εργασιών συντήρησης και μετά την ολοκλήρωση.

Εικόνα 12. Παράσταση της Έγερσης του Λαζάρου κατά της διάρκεια και μετά της συντήρηση.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

10

7. Προσωπικό Σε αυτό το σημείο θα πρέπει να αναφερθούμε στους συναδέλφους συντηρητές που εργάστηκαν στο ναό για

να έχουμε αυτό το επιτυχές αποτέλεσμα. Εργαζόμενοι αρχικά στην Προγραμματική σύμβαση και μετέπειτα μόνιμοι υπάλληλοι της 11ης και στη συνέχεια της 16ης ΕΒΑ είναι οι ακόλουθοι: Αναστασία Ζγκάφα, Μαρία Βούρκα, Κυριακή Φερδή, Ολυμπία Χαλικερά, Νικόλαος Σαββόπουλος, Φώτιος Σιδηρόπουλος, Αμαλία Γκιμουρτζίνα.

Εργαζόμενοι της Προγραμματικής Σύμβασης είναι οι : ο πατήρ Χαράλαμπος Δήμζας, Μιχάλης Ζήλας, Τάνια Σιαπέρα, Χρήστος Λιάνος, Βασιλική Βέργου, Ελβίρα Λουκάκου, Εύη Ηργη, Αναστάσιος Φερδής. 8. Γενικές παρατηρήσεις για την εξέλιξη του έργου συντήρησης στο μνημείο.

Όπως είναι γνωστό η συντήρηση αποτελεί μια συνεχώς εξελισσόμενη επιστήμη. Η εξέλιξη αυτή αφορά τόσο στις μεθόδους, όσο στον τρόπο εργασίας και στα υλικά συντήρησης. Απώτερος σκοπός της εξέλιξης είναι τόσο η επίτευξη καλύτερων συνθηκών εργασίας για τους συντηρητές, ώστε να αποφευχθεί η επαφή τους με βλαβερές ουσίες, όσο και το αρτιότερο αποτέλεσμα μιας ολοκληρωμένης εργασίας συντήρησης. Μέσα από τις εργασίες συντήρησης στον Ι. Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης που διήρκησαν είκοσι περίπου χρόνια βρίσκουμε παραδείγματα αυτής της εξέλιξης. Πρόκειται κυρίως για αλλαγές στα υλικά που εφαρμόστηκαν τα πρώτα χρόνια από την περίοδο έναρξης των εργασιών και στη συνέχεια αντικαταστάθηκαν με υλικά νεότερης τεχνολογίας για την αντιμετώπιση των ίδιων φθορών. Τις πληροφορίες σχετικά με τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν τις αντλούμε από τα ημερολόγια εργασιών των συνεργείων συντήρησης.

Το συνολικό χρονικό διάστημα κατά το οποίο ολοκληρώθηκαν οι επεμβάσεις διήρκησε περίπου μία εικοσαετία. Ωστόσο, οι εργασίες συντήρησης δεν πραγματοποιούνταν στο μνημείο όλα αυτά τα χρόνια αν και η είσοδος στο κοινό δεν ήταν δυνατή όλο αυτό το χρονικό διάστημα με μικρές εξαιρέσεις π.χ. βραδιές της Αυγουστιάτικης Πανσελήνου του ΥΠ.ΠΟ. που έλαβαν χώρα στον αύλειο χώρο του ναού και μετά την εκδήλωση υπήρχε η δυνατότητα της επίσκεψης του κοινού στο εσωτερικό του μνημείου είτε για να θαυμάσει για πρώτη φορά τις τοιχογραφίες είτε για να ενημερωθεί για την εξέλιξη των εργασιών συντήρησης μέσα από πίνακες, όπου εξηγούνταν αναλυτικά όλα τα στάδια των εργασιών μέσα στην πάροδο του χρόνου.

Μελέτη συντήρησης και αποκατάστασης των τοιχογραφιών του ναού δεν είχε εκπονηθεί ποτέ μέσα σε αυτά τα χρόνια αλλά ούτε και μελέτη αποκατάστασης του μνημείου. Οι μόνες εργασίες που αφορούσαν την κατάσταση διατήρησης του μνημείου ήταν οι ανά τακτά χρονικά διαστήματα εργασίες στη στέγη του ναού για την αποφυγή εισροής υγρασίας. Σχετικά με την τοιχοδομία του ναού πάντοτε θεωρούνταν ότι είναι σε καλή κατάσταση με αποτέλεσμα να μην ενισχυθεί ποτέ με ενέματα, παρά τις ενστάσεις των συντηρητών που εργαζόντουσαν στο μνημείο και παρατηρούσαν τη μεγάλη ποσότητα του στερεωτικού υλικού που χρησιμοποιούσαν με την μέθοδο της έγχυσης να χάνεται χωρίς να υπάρχει ουσιαστικό αποτέλεσμα στην στερέωση του τοιχογραφικού υποστρώματος για αρκετά χρόνια. Ενίσχυση της τοιχοδομής δεν πραγματοποιήθηκε ακόμη και μετά την αναδιαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου του ναού σε πλατεία το 1996 και την χρήση βαρέων μηχανημάτων στον χώρο. Ωστόσο, κατά τη διάρκεια των παραπάνω εργασιών το μνημείο ήταν σε συνεχή παρακολούθηση από τους συντηρητές. Η καταγραφή των πρώτων σωστικών επεμβάσεων στο ναό που αφορούσαν τον τοιχογραφικό διάκοσμο, όπως προαναφέραμε, ξεκίνησαν το 1969 από τον συντηρητή Φώτη Ζαχαρίου. Τα πρώτα χρόνια της λειτουργίας της Προγραμματικής σύμβασης οι εργασίες ήταν κυρίως σωστικές ή καλύτερα σταθεροποιητικές της κατάστασης διατήρησης των τοιχογραφιών. Το απασχολούμενο προσωπικό στην Προγραμματική σύμβαση ήταν μικρό αριθμητικά με αποτέλεσμα να μην μπορούν τα πρώτα χρόνια λειτουργίας της να διενεργούν πάρα μόνο εργασίες σωστικού χαρακτήρα και στερεώσεις υποστρώματος στα πολλά Βυζαντινά και Μεταβυζαντινά Μνημεία που η πόλη της Καστοριάς αλλά και ο νομός της Καστοριάς διαθέτει. Επίσης, οι ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής δεν επέτρεψαν τις εργασίες στερέωσης του τοιχογραφικού υποστρώματος παρά μόνο τους θερινούς μήνες.

9. Η αλλαγή των υλικών συντήρησης μέσα από την πάροδο των εργασιών συντήρησης.

Αναφορικά με τα παραπάνω, για τη στερέωση του υποστρώματος της ζωγραφικής επιφάνειας, από το 1989 και μέχρι το 2004, χρησιμοποιήθηκε το οργανικό πολυμερές Καζεΐνη σε μίγμα με ακρυλικό γαλάκτωμα υδατικής διασποράς Vinavil διαλυμένο σε ασβεστόνερο. Το 2004 η Καζεΐνη αντικαταστάθηκε με μίγμα από Chaux Blanch, λευκό κονίαμα ασβεστίου υδραυλικής φύσεως σε συνδυασμό με το ακρυλικό γαλάκτωμα Vinavil διαλυμένο σε νερό. Επίσης, η στερέωση της ζωγραφικής επιφάνειας αρχικά πραγματοποιήθηκε με αραιωμένο διάλυμα Καζεΐνης, ενώ αργότερα χρησιμοποιήθηκε το ακρυλικό πολυμερές υδατικής διασποράς Primal διαλυμένο σε νερό συγκέντρωσης 5%. Οι οπλισμοί που είχαν πραγματοποιηθεί στο παρελθόν, αλλά και αυτοί που πραγματοποιήθηκαν κατά τη διάρκεια της στερέωσης του υποστρώματος, έγιναν με πολυακριλική ρητίνη paraloid Β72 σε ακετόνη 40%, οπότε και δεν παρουσιάζουν κάποια αλλαγή. Η περιμετρική συγκράτηση των τοιχογραφιών και τα αρμολογήματα πραγματοποιήθηκαν με κονίαμα κατασκευασμένο από άμμο και ασβεστοπολτό. Η απόχρωση του κονιάματος καθοριζόταν είτε με την προσθήκη κεραμιδόσκονης, όταν προοριζόταν για το εξωτερικό του ναού, είτε με την προσθήκη βρασμένης κάσσιας για το εσωτερικό του ναού. Ο χημικός καθαρισμός έλαβε χώρα τα τελευταία χρόνια των

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

11

εργασιών από το 2004 και μετά, οπότε δεν παρατηρείται καμία αλλαγή. Για αυτή την εργασία χρησιμοποιήθηκαν ανάλογα με το είδος του επιφανειακού ρύπου είτε ο αλκαλικός οργανικός διαλύτης vulpex σε white spirit ή vulpex με αρκάδι (εμπορική ονομασία ήπιας μορφής σάπωνος) σε white spirit και απιονισμένο νερό. Η αλλαγή του στερεωτικού υλικού με το Chaux Blanch, ένα υλικό που στις ιδιότητες του αναφέρεται ότι σταθεροποιείται σε μικρό χρονικό διάστημα, αντιδρά το ίδιο καλά και στις ιδιαίτερες κλιματολογικές συνθήκες της Καστοριάς σε σχέση με την Καζεϊνη η οποία παρουσίαζε έντονα προβλήματα στη σταθεροποίηση της από τις αλλαγές των κλιματολογικών συνθηκών. Έτσι, η αλλαγή ήταν καθοριστική και αποτέλεσε το πιο σημαντικό βήμα ως προς την ολοκλήρωση των εργασιών στερέωσης των τοιχογραφιών που πραγματοποιούνταν για πολλά χρόνια με πολύ αργούς ρυθμούς.

10. Συμπεράσματα

Η συντήρηση του ναού διήρκησε πολλά χρόνια, χωρίς να υπάρχει εγκεκριμένη μελέτη και αντιμετωπίζοντας πολλές δυσκολίες στην επίτευξη συνεχόμενης εργασίας του προσωπικού.

Αν αναλογιστούμε ότι οι εργασίες συντήρησης στον Ι.Ν. της Παναγίας Κουμπελίδικης ολοκληρώθηκαν σε είκοσι περίπου χρόνια, αντιλαμβανόμαστε το μόχθο και την προσπάθεια των συναδέλφων συντηρητών αλλά και ότι το μνημείο προσφέρεται για τη μελέτη της εξέλιξης της επιστήμης της συντήρησης μέσα από τη χρήση κυρίως νέων υλικών που επέφεραν γρηγορότερο και αρτιότερο αποτέλεσμα.

Όπως προαναφέραμε η συντήρηση αποτελεί μια συνεχώς εξελισσόμενη επιστήμη τόσο στις μεθόδους, όσο στον τρόπο εργασίας και στα υλικά συντήρησης. Ακόμη, με τα χρόνια έγινε κατανοητό ότι για να πραγματοποιηθεί οποιαδήποτε εργασία συντήρησης μέσα σε ένα ναό είναι απαραίτητη η ύπαρξη μελέτης συντήρησης των τοιχογραφιών, εγκεκριμένης από την αρμόδια Δ/νση, η οποία και θα εφαρμοστεί κατά την εκτέλεση των εργασιών. Ακόμη έγινε κατανοητό ότι καμία εργασία συντήρησης σε μνημείο δεν πρέπει να υλοποιείται αν δεν έχει γίνει προηγουμένως έλεγχος της στατικότητας της τοιχοποιίας του. Επιπλέον, χάρη στα ευρωπαϊκά προγράμματα, οι εργασίες συντήρησης πραγματοποιούνται σε πολύ μικρότερο χρονικό διάστημα, αφού συνήθως υπάρχει αυστηρό χρονοδιάγραμμα που πρέπει να ακολουθηθεί. Έτσι, επιτυγχάνεται καλύτερη συνέχεια στις εργασίες συντήρησης με άριστο αποτέλεσμα.

Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι προάγουμε καλύτερα την επιστήμη μας, όταν υπάρχει διεπιστημονική συνεργασία, δηλαδή, όταν οι αποφάσεις που αφορούν άμεσα το αντικείμενο της εργασία μας λαμβάνονται σε συνεργασία με τους αρχαιολόγους και το υπόλοιπο επιστημονικό προσωπικό μέσα από συνεχή ανταλλαγή των απόψεων μας, καθώς από τις δικές μας επεμβάσεις εξαρτάται η μακροβιότητα των αναρίθμητων προϊστορικών, αρχαίων, βυζαντινών, μεταβυζαντινών και νεότερων μνημείων, που απαρτίζουν την πολιτιστική μας Κληρονομιά. Ευχαριστίες

Θα ήθελα να ευχαριστήσω την συνάδελφο κα. Αναστασία Ζκγάφα για τις πληροφορίες σχετικά με τις εργασίες συντήρησης τα πρώτα χρόνια των εργασιών της προγραμματικής σύμβασης. Επίσης, την συνάδελφό κα. Ανδρομάχη Σκρέκα και κ. Πασχάλη Σκρέκα για την ουσιαστική συμβολή τους. Βιβλιογραφία Δρακοπούλου Ε. (1997) Η πόλη της Καστοριάς τη Βυζαντινή και μεταβυζαντινή Εποχή (12ος -16ος αι. ) Ιστορία – Τέχνη- Επιγραφές, Χριστιανική Αρχαιολογική Εταιρία, Αθήνα. Μαυροπούλου – Τσιούμη Χ. (1973) Οι τοιχογραφίες του 13ου αιώνα στην Κουμπελίδικη της Καστοριάς, Κέντρο Βυζαντινών Ερευνών, Θεσσαλονίκη. Μουτσόπουλος Ν.Κ. (1992) Εκκλησίες της Καστοριάς 9ος – 11ος αιώνας. Βυζαντινά μνημεία της Δυτικής Μακεδονίας. Παρτηρητής, Θεσσαλονίκη. Ορλάνδος Α. (1938) Αρχείον των Βυζαντινών Μνημείων της Ελλάδος, τόμος 4, Αθήνα. Πελεκανίδη Σ. και Χατζηδάκης Μ. (1984) Βυζαντινή τέχνη στην Ελλάδα Καστοριά, Μέλισσα, Αθήνα. Σκουλικίδη Θ.Ν. (2000) Διάβρωση και συντήρηση των δομικών υλικών των μνημείων. Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο. Τσαμίση Π. (1949) Η Καστοριά και τα μνημεία της, Αλευροπούλου, Αθήνα. Αρχ. Γερμανό Χριστίδη (1922) Αι Εκκλησίαι της Καστοριάς, Γρηγόριος ο Παλαμάς, σελ 132 και 165.

Η συντήρηση των τοιχογραφιών στον Ι.Ν. Παναγίας Κουμπελίδικης Καστοριάς.

1989- 2009.

12

Υπουργείο Πολιτισμού- Βυζαντινό και Χριστιανικό Μουσείο, (2008) Η συντήρηση στην Ελλάδα: Ιστορία και εξέλιξη, Μικρά μουσειολογικά, Αθήνα. Βιογραφικά σημειώματα Αμαλία Γκιμουρτζίνα Σπούδασε συντήρηση έργων τέχνης σε χαρτί και βιβλίο στο Camberwell College of Arts – University of Arts London στο Λονδίνο όπου και ολοκλήρωσε τις μεταπτυχιακές της σπουδές στη συντήρηση αρχειακού υλικού και βιβλίου το 2000. Πραγματοποίησε τις πρακτικές των πτυχίων τις στο V&A και στο CLRO αντίστοιχα. Έχει παρακολουθήσει σεμινάρια και ημερίδες σχετικά με τη συντήρηση στο εξωτερικό αλλά και στην Ελλάδα από το LCC, ICOM, ΑΜΘ, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, ΠΕΣΑ, ΙΝΕΠ. Από το 2002 εργάσθηκε στην Προγραμματική Σύμβαση Καστοριάς με αντικείμενο εργασίας τη συντήρηση τοιχογραφιών. Το 2006 διορίστηκε κατόπιν γραπτού διαγωνισμού στο ΥΠ.ΠΟ. και στη 16η ΕΒΑ όπου ασχολείται με την εκπόνηση μελετών συντήρησης τοιχογραφιών. Αγγελική Στρατή Σπούδασε Αρχαιολογία και Ιστορία της τέχνης καθώς και Ιταλική γλώσσα και φιλολογία στο Α.Π.Θ. και συνέχισε τις μεταπτυχιακές της σπουδές στην Ρώμη. Το 1979 διορίστηκε κατόπιν γραπτού διαγωνισμού στο ΥΠ.ΠΟ. ως επιμελήτρια αρχαιοτήτων και εργάσθηκε αρχικά στη 12η ΕΒΑ, κατόπιν στη 10η μέχρι το Μάιο του 2006 όπου και τοποθετήθηκε ως διευθύντρια της νεοσύστατης 16η ΕΒΑ ( νομούς Καστοριά – Φλώρινα). Είναι συγγραφέας του βιβλίου Η ζωγραφική στην Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών. 14ος -19ος αιώνας, Θεσσαλονίκη 2007. Έχει γράψει πολλές μελέτες και άρθρα σε επιστημονικά περιοδικά, ελληνικά και διεθνή και πήρε μέρος σε ελληνικά και διεθνή συνέδρια , συμπόσια και επιστημονικές συναντήσεις. Είναι μέλος διαφόρων διεθνών και ελληνικών επιστημονικών συλλογών, όπως του ICOM, της Εταιρίας Μακεδονικών Σπουδών, της ΧΑΕ και της Μακεδονικής Καλλιτεχνικής Εταιρίας ¨Τέχνη¨. Abstract The current paper deals with the conservation that was carried out in the interior and exterior wall paintings of the Byzantine church of Panagia Koumpelidiki which is situated in Kastoria a town in the northern region of Greece. The church is dated in the mid 9th cen. and the wall paintings date between the 13th -18th cen. The conservation work started in 1989 by the Programmatiki Simbasi of Kastoria and was completed by the 16th Ephorate of Byzantine Antiquities in 2009. The conservation work was carried out in three chronological periods: from 1989 until 1999, from 2000 until 2007 and last from September to December of 2008. The paper deals with the kind of treatments that were carried out during those years as well as the materials which were used. Also deals with the factors that defined the progress of the conservation work that had many different forms: Climate conditions that allowed work to be down at certain periods throughout the year due to low temperatures, bureaucracy and luck of personnel.