Stanisława Reszki Pieśń o śmierci Wielkiego Stanisława Hozjusza (1580) [A Funeral Ode on The Death of The Great Cardinal Stanisław Hosius by Stanisław Reszka (1580)], \"Barok

$Page 1: Stanisława Reszki Pieśń o śmierci Wielkiego Stanisława Hozjusza (1580) [A Funeral Ode on The Death of The Great Cardinal Stanisław Hosius by Stanisław Reszka (1580)], \"Barok$
165

Stanisław Sarbiewski, Oddanie córki od ojca do zakonu przy obłóczynach

Elwira Buszewicz, Wojciech RyczekKraków

Stanisław Reszka,Pieśń żałobna o śmierci

Wielkiego Stanisława Hozjusza (1580)

INEDITA

„TalisResciusintereruditos,qualisRosciusunusintheatro,cumsoluspopuliapprobationemetplausumsibicomparassetomnem.Tamfelixfuiteruditione,utsuadaemeritomedulladicicorculumsapientiaequepossitsuavisResciusinLatinitate.”1

„Reszkapośróduczonychbyłkimśtakim,jakwteatrzejedynytylkoRoscjusz;samdlasiebiezdobywałpodziwcały,tylkojegooklaskiwałytłumy.Takizdolnyitakbyłwykształcony,żewymowymożebyćzwanyrdzeniemorazsercemmądrościniebezracji,Reszka,pełensłodyczywswejłacinie.”

TużpośmiercibiskupawarmińskiegokardynałaStanisławaHozjusza(5sierp-nia1579r.)zaufanysekretarziwykonawcajegotestamentu,StanisławReszka2,

1 Elogium Jakuba Witeliusza (Ciołka), profesora Akademii Krakowskiej, zamieszczonew:S.Starowolski,Scriptorum Polonicorum Έκατοντάς, seu centum illustrium Poloniae scriptorum elogia et vitae,Francoforti,sumptibusIacobideZetter,1625,s.33.PorównanieuczonościReszki(Rescius)zgrąaktorskąKwintusaRoscjusza(Roscius),najsłynniejszegoaktorarzymskiegoiprzy-jacielaCycerona,ukazujerównieżjejpopisowyidemonstracyjnycharakter.PrzywołaniezaśzaCyceronem(Brut.15.58)Enniuszowegookreślenia„suadaemedulla”,odnoszonegozresztąpóźniejidosamegoCycerona,służypodkreśleniuretorycznychumiejętnościReszki,którydorównałpodtymwzględemwybitnemumówcyrzymskiemu,MarkowiKorneliuszowiCetegusowi.Przekłady,jeśliniezaznaczonoinaczej,pochodząodautorówniniejszegowprowadzenia.

2StanisławReszkaurodził sięwrodziniemieszczańskiejwwielkopolskimBukuw1544r.Kształcił się najpierwwKolegiumLubrańskiegowPoznaniu, a potem (od 1558)wAkademiiKrakowskiej. Studiował teżwe Frankfurcie i Lipsku. Zwróciwszy na siebie uwagę StanisławaHozjusza(najpóźniejw1560r.),porzuciłsympatieróżnowiercze.JakosekretarzHozjuszajeździł

166

Małgorzata Trębska

rozpocząłpracęnaddwomatekstami,którymipragnąłupamiętnićpostaćiukazaćwielkośćdokonańpolskiegoksięciaKościołakatolickiego.Wzakończeniulistuz16sierpnia1579r.,adresowanegodoJanaHozjusza,bratakardynała,ogłoszo-negonastępniedrukiemwRzymiew1580iwParyżuw1582r.3, Reszka szcze-gółowoprzedstawiłokolicznościśmiercibiskupa,piszącmiędzyinnymioogro-miestratyponiesionejprzezcałyówczesnyświatchrześcijański:

Quaesequutasunt,noncalamoetatramento,sedlacrimistibiscriberem,silegereposses.Hocunum addo, quod in huius tam sancti et in omne tempus laudati cardinalis transitu, reipsacognovipreciosamessemortemsanctoruminconspectuDomini.Tumetilludverissimumessedeprehendi,quodaquodamSanctoPatredictumest:„Nonpotestmalemori,quibenevixerit.”Planeenimfuitconsentiensinitiisvitaeexitus.Pluranonpossuminhocmeoincredibilietvixumquamconsolabilidolore.Nametoculosmeosistacommemoratiofletudebilitavitetmanumdolore impedivit.Amisiegopatronumbeneficentissimum.AmisitEcclesiadefensoremacer-rimum.Amisitpatriacivemprudentissimum.AmisitRomacardinalemsanctissimum.Amisitorbis christianus ornamentummaximum.Amisisti tu amicum benevolentissimum. Et putasiacturamhancsiccisoculiscommemorariposse?Quamvisegopotiusdicam,nonamisimus,sedpraemisimusinaeternatabernacula,ubinuncetinsempiternumtempuspronobisetprouniversaEcclesiaDeum,Patremmisericordiarum,deprecabitur,sicutincarnevivensincredibilianimicontentionedeprecariconsueverat,utnesitampliusinternosIudaetIsrael,RoboametIeroboam,HierusalemetSamaria,sedutsitmultitudiniscredentiumcorunumetanimauna,utsitunumovileetunuspastor4.

Rzeczy,któresięwydarzyły,opisałbymciniepióremiatramentem,alełzami,gdybyśtylkomógł toprzeczytać.Tojednododam,żedziękiśmierci takświętegoisławnegopowieczneczasykardynała,rzeczywiścieupewniłemsię,iżcenna jest w oczach Pana śmierć jego świętych [Ps116,15].Dowiedziałemsięteż,żewielceprawdziwejestto,cozostałopowiedzianeprzez

znimdoWiednia,Trydentu iRzymu,gdziepozostałażdośmiercikardynała.Powróciwszydokraju,działałwkancelariikrólewskiej,uzyskałteżgodnośćopatacystersówwJędrzejowie.PorazdrugiwyruszyłdoWłochjakoposełZygmuntaIII,najpierwdoRzymu,potemdoFlorencji,wresz-ciedoNeapolu.Tamzmarłw1600r.

3 S.Reszka,Epistola… de transitu et dormitione Illustrissimi et Reverendissimi Domini Stani-slai Hosii, Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis, Maioris Penitentiarii et Episcopi Varmiensis…Romae:apudheredesAntoniiBladiiimpressorescamerales,1580;idem, Epistola…. de transitu et dormitione…,Parisiis:apudGulielmumChaudiere,1582.

4 Cyt. za: idem, Epistola…,Romae 1580, k. C2r-v.Dwa egzemplarze tego listu podarowałReszkawkwietniu1580r.poznanemuwRzymieMichelowideMontaigne,któryodnotowałspo-tkaniezsekretarzemkardynałaHozjuszawswoimDzienniku podróży:„Encetampslà,jeprins,entr’autres,connoissanceàunPolonoisleplusprivéamiqu’eûtlecardinalHosius,lequelmefitpresantdedeusexamplairesdulivretqu’ilafaictdesamortetlescorrigeadesamein”(cyt.za:M.deMontaigne,Journal de voyage en Italie par la Suisse et l’Allemagne en 1580 et 1581,ed.M.Rat,Garnier,Paris1955,s.134).ListośmierciHozjuszawłączyłReszkazniewielkimizmia-nami redakcyjnymidoXXrozdziału:S.Reszka,Stanislai Hosii… Cardinali Varmiensis Vita…, Romae: imp. JacobiTornerii, apud Zannetum et Ruffimellum, 1587. Por. idem, Żywot księdza Stanisława Hozjusza, [Polaka], Kardynała Świętego Kościoła Rzymskiego, Penitencjarza Wielkie-go i Biskupa Warmińskiego,przekładzwydaniawOliwie1690r.ikomentarzeJ.A.Kalinowska,Olsztyn2009.Zob.takżeJ.Tazbir,Montaigne wśród Polaków,„PamiętnikLiteracki”82(1996),nr2,s.9–10.

167


któregośŚwiętegoOjca:„Niemożeumieraćźleten,ktożyłdobrze”[św.Augustyn,Sermo de disciplina christiana,PL40,col.676].Koniecżyciabyłbowiemcałkowiciezgodnyz jegopoczątkami.Niemogęwięcejpisaćwtymmoimniewiarygodnyminiemalnigdynieukojonymbólu.Albowiem to wspomnienie osłabiłomoje oczy płaczem i rękę powstrzymało bólem.Utraciłemopiekunanajłaskawszego.Kościółutraciłobrońcęnajgorliwszego.Ojczyznautraciłaobywatelanajmądrzejszego.Rzymutraciłkardynałanajświętszego.Światchrześcijańskiutra-ciłozdobęnajwspanialszą.Tyutraciłeśprzyjacielanajżyczliwszego.Czy sądzisz, żemożnawspominaćtęstratęzsuchymioczyma?[Horat.,Carm.I.3.18].Powiedziałbymraczej,żenieutraciliśmygo,alewysłaliśmydowiecznegoprzybytku,gdzieterazipowszeczasybędziesięmodliłzanasizacałyKościółdoBoga,Ojcamiłosierdzia,tak,jakżyjącwciele,miałwzwy-czajumodlićsięniewiarygodnymwysiłkiemduszy,byniebyłojużwięcejmiędzynamiJudyiIzraela,RoboamaiJeroboama,JerozolimyiSamarii,alebyrzeszawiernychposiadałajednoserceijednegoducha,bynastałajedna owczarnia i jeden pasterz[J10,16].

PrawdopodobniewówczasReszka–dzielącswójczasmiędzyrozliczneobo-wiązki,jakiespadłynaniegopośmierciHozjusza5,związanechociażbyzprzy-gotowaniem uroczystości pogrzebowych wraz z należytą oprawą, egzekucjątestamentuzmarłegokardynała,porządkowaniemjegopismiprzygotowaniemichdodrukuczyteżtworzeniempierwszejwersjiżywotubiskupawarmińskiego,sławnegozpowoduswejuczonościiświętościżycia–przystąpiłdopracynadpoetyckimepicediumDe obitu magni Stanislai Hosii cardinalis Odae lugubris (wyd.: Cracoviae, in officina Lazari, 1580).Dzięki staraniom zapobiegliwegosekretarzamieszkańcy stolicy chrześcijaństwamogli zapoznać się z listemdoJanaHozjusza,ukazującymśmierćpobożnegomężain odore sanctitatis,aoby-wateleKrakowa,stolicyRzeczypospolitej,otrzymalimożliwośćlekturypanegi-ryku,wświetlektóregoichrodakstawałsięwspółczesnymświętym,łączącym

5 OswoichodczuciachpośmierciHozjuszapisałReszkawielokrotniewlistachdoMarcinaKromera,koadiutoradiecezjiwarmińskiej;por.Z dworu Stanisława Hozjusza. Listy Stanisława Reszki do Marcina Kromera 1568–1582,wstęp,przekładikomentarzeJ.A.Kalinowska,Olsztyn1992.WlistachzRzymuczytamy:[Rzym15VIII1579r.:]„BardzokrótkopowiadamiamWasząPrzewielebnąDostojność o zbyt długim, nieustannym iwprost niewiarygodnymmoim smutkuibóluatakżeoudręcemojegoumysłuztrudemdającegosiępocieszyć.Spadłaznaszejgłowykorona.ZasnąłbowiemwPanu5sierpniaczłowiekniedającysięznikimporównać,obdarzonywielkąsławąnaukiipobożności.PanmójiDobroczyńcaKardynałStanisławHozjusznaskutekalvi fluxu [biegunki]. Z powodu podeszłegowieku iwyczerpania sił zbyt długimi czuwaniamiżadnezabiegilekarskie,żadnamocziółniemogłazatrzymaćanistłumićgwałtownościtejchoro-by”(s.226);[Rzym,18X1579:]„Gorzkismutekłagodzęstudiowaniemksiążekijaknajbardziejunikam tłumu pałacowego” (s. 229); [Rzym, 14XI 1579:] „Może temoje łzy i wspomnienieklęskiłatwiejmniezNimpołączyniżJegodlanasdotegożyciaprzywoła.Obymmógłzłatwościąusunąćsmutekzmojejduszyiwykreślićzpamięciwszystkiemojenieszczęścia,jakzłatwościąmogęodwieść rękęodpisaniaoprzykrych sprawach” (s. 230); [Rzym,13VI1580:] „Dlategoniech się nie dziwiWaszaPrzewielebnaDostojność, jeżeli cokolwiek spłynie z pióra, comożewyrażaćgoryczmegoducha.WobronieczciiszacunkunaszegoHozjusza,któregousiłująszarpaćiszarpaliby,jeślibymogli,będęwołać,dopókibędęmógł,ajeślibyktośminawetgardłozatkał,milczeniemwołaćbędę.[…]WjednymHozjuszuwszystkodlamnieumarło.Zostałempozbawio-nymożliwościwykonywaniasądu,rady,talentuiobowiązku.Pozostałotylkożycie,abyodczuwaćnieszczęścia”(s.237–238).

168


wsobiecnotybohaterówbiblijnychzpobożnościąiuczonościąOjcówKościoła(alter Augustinus). Jużwcytowanymfragmencie listudostrzecmożnawaloryprozy Reszki – funeralne loci communes zostały silnie zdominowane przezkunsztowne i rozbudowane rozpamiętywanie straty (iacturae demonstratio), akcentowanezapośrednictwemparalelizmuskładniowegoiseriihomoioteleu-tów.Tekst jest finezyjnie inkrustowany cytatami z Pisma Świętego, pism św.AugustynaiHoracego.Zastosowaniuakuminutowarzyszyodrobinatrzeźwego,ironicznegodystansu–żałobępowinnosięopisywaćnieatramentem,ałzami,sąonejednaksłaboczytelnenabiałympapierze.

Oda De obitu Magni Stanislai Hosii CardinaliszajmujewyjątkowemiejscewtwórczościStanisławaReszki6,jestbowiemjedynymtekstempoetyckimogło-szonymdrukiemwjegocałkiempokaźnymdorobkuliterackim7.Możebyćonarównieżodczytywanajakodemonstracjasprawnościautorawposługiwaniusięmowąwiązaną,zaniechanąnarzeczuchodzącejzamniejwartościowąestetycz-nie prozy funkcjonalnej (epistolografia, rozprawy polemiczne, biografistyka),niepozbawionej–jakwidzieliśmy–wyjątkowokunsztownejretorycznieorga-nizacji.Oda tabyławięcprzedmiotemliterackiejdumyReszki,któryaż trzy-krotniezażyciaprzedrukowywałjąwswoichdziełachitonietylkotychzwią-zanychzpostaciąirozległądziałalnościązmarłegoprotektora.PojawiasięonawneapolitańskiejedycjikorespondencjisekretarzaHozjusza(1594)tużpoliściedokanonikawarmińskiego,JanaKreczmeraz13grudnia1579r.;zasadniczymtematempozostajetuśmierćbiskupawarmińskiegoipróbawyrażeniasłowemwielkościponiesionejstraty8.Niewykluczone,żetowłaśnietaodażałobnamiała

6 Por.J.A.Kalinowska,Stanisław Reszka (1544-1600) jako humanista i pisarz,„StudiaWar-mińskie” 27 (1990), s. 235–244; oraz eadem, Kardynał Stanisław Hozjusz w świetle spuścizny piśmienniczej księdza Stanisława Reszki,„StudiaWarmińskie”35(1998),s.461–467.

7 Conieoznacza,żejesttojedynytekstpoetyckinapisanyprzezReszkę;por.utworyDe ar-ticulo confederationis haereticorum 1573 oraz Dialogus de turbulenta haereticorum pace in Polo-nia quam Confederationem vocant (dialogSebastusazAsebiusem),wydanezrękopisuprzezT.Wierzbowskiego,Wiersze polityczne i przepowiednie, satyry i paszkwile z XVI wieku, Warszawa 1907, s. 33–43.W retorycznej różnorodności tekstów okolicznościowychReszki upatrywałM.Korolko(Klejnot swobodnego sumienia,Warszawa1974)jedynązaletęjegotwórczości,por.ibi-dem,s.72:„Reszka,którywokresiewalkioprawnąratyfikacjękonfederacjiwarszawskiejprze-bywałwRzymieubokuHozjusza,pisywałutwory polemicznewjęzykułacińskim,głównienaużytek czytelników zagranicznych, kolportowanew odpisach. Były to teksty literackomierne,ajedynaichzaletatoróżnorodnośćformretorycznych,którymiReszkasięposługiwał”.

8 Takżew tym liście posłużył się Reszka figurami opartymi na paraleizmach leksykalnychiskładniowych:„Ocalamitatemintolerabilem,cuiusexitusnonapparet!Onoctemacerbissimam,quaelucisortumnonexpectat,oinfelicestenebras,quaesolemnonsperant!AmisitEcclesiaDeiconfessorem,religiopropugnatorem,haeresiseversorem,patriasenatorem,antiquitasconservato-rem,novitasdepulsorem,populusdoctorem,doctipraeceptorem,pietastutorem,impietasperse-quutorem, pastores exemplum, impostores adversarium, veritas domicilium, falsitas inimicum,orbisuniversusintantistenebrislumenclarissimumamisit.[…]AliicolumnamEcclesiaevocant,aliiornamentumCollegiiCardinalium,aliiPhaenicemCardinalium,aliiPolonicumPatriarcham,alii senemvereAbrahamicum, aliimalleumhaereticorum, alii nostri temporisAugustinum, alii

169


wprzekonaniuprzyjaźniącegosięzTorquatemTassem9iSzymonemSzymono-wicem10 autora legitymizować jegoprzynależnośćdowczesnonowożytnej for-macjiintelektualnejznanejjakoRépublique des lettres.

W Ode lugubrisReszkakonsekwentniepodążazawskazaniamiteoretykówpoetykiszczegółowoomawiającychtopikęikompozycjęepicedium.OdwołującsiędocytatuzestarotestamentowejksięgiMądrości Syracha(44,1-2)iprzepisuz Prawa XII Tablic nakazującegowychwalanie na zgromadzeniach sławnychczynówzasłużonychmężów,szukauzasadnieniadla twórczościpanegirycznejzarównowtradycjichrześcijańskiej,jakiantycznej.Przypomocy50czterower-sowych strof safickich mniejszych o regularnej budowie metrycznej tworzy

alterumPoloniaeStanislaum,novumBessarionem,Melchisedechicumsacerdotem,numquamsatislaudatumEcclesiaedefensorem,rectaefideicustodemvigilantissimum,orbismiraculum,patrempatratum, Romani senatus ornamentum,Apostolicae sedis propugnaculum,Christi fortissimumathletam,formidabilemhaereticorumadversarium,senemsuaviloquentem,alterumNumam,mi-cansLatiilumen.Aliisinceraepietatismagistrum,Deiinterpretem,alteramPaulimanum,aliialislaudibuscelebrantetusqueadsideratollunt”;S.Reszka,Epistolarum liber unus,Naepoli:apudIo[annem]IacobumCarlinumetAntoniumPacem,1594(dalej:Ep. 1594),s.89,92–93.

9 Por.klasycznejużstudium:S.Windakiewicz,Tasso i Reszka,„Czas”1890,nr209,s.1;oraz„Czas”1890,nr212,s.1,poświęconedziejomprzyjaźnitychdwóchtwórców,gdzieautorprzy-taczadedykacjęTassawpisanąnakarcietytułowejegzemplarzapoematuGerusalemme conquista-taz1593r.,ofiarowanegoReszce(obecniewBritishMuseum).PoetyckadedykacjaTassawory-ginalebrzmi:„AlSignorStanislaoRescio,NuncioIllustrissimo.|Rescio,s’iopasseròl’alpestromonte|Portatoavoloda’toscanicarmi,|Giunto,diròconvergognosafronte, |Dovehatantiiltuorecavallietarmi,| AltridiVoigiascrive,altriracconte|Lealtereimprese,elescolpiscainmarmi;|Nètacciaatantipregionderimbomba|Nonminorfamalagiàstancatromba”;por.K.Chłędowski,Dwór w Ferrarze, Warszawa1958,s.310–311;tamżenas.310autorprzytaczasonetTassapoświęconyReszce.Możnazatempowiedzieć,żeReszkazainspirowałdwawierszeautoraJerozolimy wyzwolonej.WprzekładzieCyprianaNorwidadedykacjaTassawyglądanastępująco:„J.W.StanisławowiReszce,PosłowiNajszanowniejszemu. | Jeśli, oReszko,wpieśniwłoskichlocie|Tamsiędostanę,Alpprzebywszygrzbiety,|GdzietwójKrólmożnysprawiahufcówkrocie;|Powiem,spłoniony,uzabiegówmety:|Jużtyluśpiewapoklaskwaszejcnocie| Ityluwgłazachrżniewaszezalety,|Iżprzezcześćwinnądlatakślicznejchwały|Zaniemiećmusigłoswieszczazwątlały!”;cyt.za:C.K.Norwid,Okruchy poetyckie i dramatyczne, oprac.J.W.Gomulicki,War-szawa1956,s.409.Zob.takżeH.Barycz,Spojrzenia w przeszłość polsko-włoską,Warszawa–Kra-ków1965,s.99–101;S.Pigoń,W kręgu „Gofreda” i „Orlanda”,Wrocław–Warszawa–Kraków1970, s. 71; oraz J. Ślaski,«S’io passerò l’alpestro monte». Tasso e il suo traduttore polacco, „Padovaeilsuoterritorio”68(1997),s.17–20.

10 Por. początek listu Reszki do Szymona Szymonowica z 28marca 1590 r. (Ep. 1594, s.365–366):„Quodmelitteristuisappellasti,amoristuiinmeargumentumest,inquovaldeacqu-iesco.Socolovioveronostroplurimumsanedebeo,quodtibifidemfecerit,meingeniituielegan-tiam,nonvulgari illomore, sedpraecipuaquadam ratione admirari, quaeviris in aliquo laudisgenerepraestantissimissoletadhiberi,quodtuhumanitatimeaecumtribuis,egotibidebitumho-noris puto,magis etiam incendis, utme etiamatque etiamad te amandumacuam. Iosepho tuo nihilvidicastius.Divo Stanislaonilmaturius.Aelinopeane nilvehementius.Hosego tuo fetus,cumitavaldesuscipiam,quoanimoessemeputabis,intampulchraeprolisparentem?Quosumscilicet. Sed verborum lenociniamittamus.Tume tibi velim semper esse putes in omni officiigenereaddictissimum.Nonfalsamopinionemtuam”.

170


lirycznąopowieśćożyciukardynała.Zachowujeprzytymtrójdzielnąstrukturęretoryczną epicedium11, posługując się łatwo rozpoznawalnymi dla każdejz trzech części pieśni żałobnej toposami.Utwór otwiera comploratio, mającawłączyćcały światwopłakiwaniezmarłego.Cztery rzekinawadniające rajskiogród,Wisła,Warmia, Słońce, Księżyc i gwiazdy to elementy wyznaczająceprzestrzeńwspółistnieniatego,couniwersalneztym,coopisaneprzezgeogra-ficznykonkret.Wieśćozgoniekardynałapogrążawszystkich,łączniezżywio-łami, rzekami, planetami i gwiazdami, w nieukojonym żalu. Nagromadzonewznacznejilościpytaniaiwykrzyknieniaujawniająemocjonalnezaangażowanie„ja” lirycznego, dającego się z dużym prawdopodobieństwem identyfikowaćzsamymautorem.

CentralnączęśćepicediumstanowirozbudowanapochwałaHozjusza(lauda-tio),osnutawokółwybranychwydarzeńzżyciakardynała,ukazywanychjednakwdośćogólnyischematycznysposób,zgodniezporządkiemżywotaświętegomęża,przyczymfaktybiograficzneustępująmiejscaopowieściomuwiarygod-niającymświętośćjegożycia.Kolejneobrazypoetyckie,częstooproweniencjibiblijnej,zanurzoneponadtowalegorycznejwykładniPismaŚwiętego12,gdzieposzczególnepostacistająsięnośnikamiokreślonychcnótipostawżyciowych,układająsięwliterackąbiografiękardynała.Tradycyjnametaforykaflorystycznasłuży przedstawieniu młodości Hozjusza, wypełnionej zwalczaniem pokusi namiętności, praktykami ascetycznymi oraz studiowaniem ksiąg biblijnychipismOjcówKościoła.Opisowidziałalnościkapłanajakobiskupawarmińskiegoi szermierza reformacji katolickiej towarzyszy skonwencjonalizowaneobrazo-wanie przejęte z Ewangelii, przywołujące postać dobrego pasterza dbającegooswojeowceitroszczącegosięojednośćpowierzonejmuowczarni.

WedługpoetyckiejopowieściReszkiHozjuszprzyszedłnaświat,bystaćsięwzoremcnót.Tafrazeologiapoetyckanasuwaskojarzeniazezwięzłącharakte-rystykązmarłegokardynała,nakreślonąpióremJanaKochanowskiegowłaciń-skimepigramacieStanislai Hosii Cardinalis manibus (Cieniom kardynała Stani-sława Hozjusza):

Occiditexemplarmorumetvirtutisimago, diviniinteriitfonssacereloquii.Scriptaperennabunt,opequorumtuquoque,magne, omniavicturussaeclavideris,Hosi!13

Przepadłwzórobyczajóworazobrazcnoty,

11 Por.S.Zabłocki,Polsko-łacińskie epicedium renesansowe na tle europejskim,Wrocław1968,s.187–188.

12 Zob.K.Stawecka,Inspiracje biblijne łacińskiej poezji wczesnego chrześcijaństwa a tradycja literacka nowołacińskich poetów renesansu,w:Biblia a literatura, red.S.Sawicki iJ.Gotfryd,Lublin1986,s.111–130.

13 Cyt.za:I.Cochanovius,Elegiarum libri quattuor, eiusdem Foricenia, sive epigrammatum libellus,Cracoviae:inofficinaLazari1583,s.167.

171


boskiejwymowyznikłotakżeświęteźródło.Pismaprzetrwają–dziękiichmocyTyrównież, wielkiHozjuszu,będzieszżyćpowszystkiewieki!

Reszka,podobniejakKochanowski,wychwalaHozjuszagłówniejakodosko-nałego biskupa, uczciwością i świętością życia potwierdzającego zbawiennąnaukę, głoszoną wytrwale i z dużą mocą przekonywania dzięki wyjątkowejuczoności.Laudatio personae,charakterystycznadlawszelkiegotypuwystąpieńenkomiastycznych,stajesiętutajokazjądopodkreśleniaznaczeniaposzczegól-nych cnót chrześcijańskich,w doskonały sposób urzeczywistnionychw życiupolskiegokardynała.

Epicediumzamykapocieszenie(consolatio),ograniczonedowyrażeniapew-ności,żewiekuistachwałairadośćzprzebywaniawniebie–„mieścieżyjących”stały się udziałemHozjusza.Także iw tej części dominuje tradycyjna topikakonsolacji, biorąca swój początek z chrześcijańskiej eschatologii, czyniącejpowóddoradościześmierciczłowieka,który,uwolnionyodwszelkichniedo-godnościziemskiejegzystencji,stajesięmieszkańcemniebios.Nauwagęzasłu-gujątefragmentyepicedium,gdziepoetabezpośredniozwracasiędoHozjuszazmodlitwąwstawienniczą,bystałsięorędownikiemRzeczypospolitejiwypra-szałuStwórcyniezliczonełaskidlaojczyzny.Podmiotlirycznywyraźniezazna-czatutajswojąobecność,nabierającprzytymkonkretnychcechjednostkowychjakopokornysługabiskupawarmińskiegoiświadekjegoświętegożycia.Dziękitemu może przemawiać w imieniu wspólnoty wiernych, znów zwracając siębezpośredniodoswegoprzełożonego,którypowiększyłgronoświętych.

W tekst ody żałobnejwplatawielokrotnie Reszka fragmenty hymnów św.Paulina z Noli (Ad Nicetam redeuntem in Daciam)orazPrudencjusza,fundatorówłacińskiejpoezjichrześcijańskiej.Ztwórczościtychpoetówkorzystadośćswo-bodnie,zapożyczającniekiedycałestrofyitylkozniewielkimizmianamiwłą-czającjedoswegotekstu.Praktykata,sprawia,żeniektórefragmentyodyReszkiprzypominającenton,któregointertekstualnośćwznaczącysposóbwspółtworządodatkowo liczne aluzje i kryptocytaty biblijne14.Transkrypcję odpowiednichstrofwyjętychzewspomnianychutworów,awięcichrekontekstualizację,uła-twiałReszcewybórtegosamegometrum(strofasafickamniejsza),dziękiczemuprzenoszenieichfragmentówwnowykontekstniewymagałonaruszaniaukła-dówwyrazówzespolonychdośćtrwalezapomocąstópmetrycznych.Porządeksłówwskazywałnadoskonałośćkompozycji.Taoperacjaimitacyjnaoddziały-wałazkoleizwrotnienasamegopoetę,którymusiałdołożyćwszelkichstarań,

14 Należy zdawać sobie sprawę z zupełnie innego niż dzisiejszewartościowania centonówiformcentonopodobnychwepocewczesnonowożytnej.JakzauważyłJ.A.Gaertner(Latin Verse Translations of the Psalms. 1500–1620, „HarvardTheologicalRevue”49(1956),nr4,s.281),centonypokazywały,jakdobrzeznanybyłdanyautoriczęstomogłynadawaćznamionapięknaidoskonałościskądinądwyrobniczemudziełu.WXVIw.niebyłybynajmniejpostrzeganejakocośniepożądanegoczywadliwegowpoezjinowołacińskiej.

172


abykontekstzachowałstylistyczną,a takżepojęciową, jednorodnośćz teksto-wymimplantem,a„miejscazszycia”obutkaneknietworzyływrażenianiezręcz-negozgrubienia,demaskującegonieudolnośćibrakwystarczającegoopanowaniaregułpoetyckiegorzemiosła.

Zhymnuśw.PaulinazNoli15,uczniaAuzoniuszaiśw.AmbrożegozMedio-lanu,przyjacielaśw.Augustynaiśw.Hieronima,czerpieReszka(w.125–128,w.129–132,w.134–136,w.137–140,w.161–164)poruszająceobrazyrozstania,wrzeczywistościbędącegotylkofizycznymrozłączeniem,atakże„życiamiło-ści”(vita amoris),któremunawetśmierćniejestwstaniepołożyćkresu.Utwórśw. Paulina tow istocie poetycki propemptikon dlawyruszającegow podróżpowrotnądoDacjiNicetasa,biskupaRemezjanywlatachok.366–414.Potrak-towanieprzezReszkęśmiercijakorozstaniaiudaniasięprzezzmarłegowpodróżumożliwiło przeniesienie obrazowania przejętego z propemptikonu na gruntlirycznegoepicedium.Wcałościzachowywałoonoswąwieloznaczność,nawetjeśliostatecznycel tychwyprawpozostowałzgołaodmienny.BraknadzieinapowrótHozjuszazpodróży,wjakąwyruszyłwdniuswejśmierci,mógłzostaćzłagodzony,anawetprzezwyciężonyjedynieprzezwizjęcudownościmiejsca,doktóregoprzybyłzmarłykardynał.

HymnowiPrudencjuszazawdzięczaReszka(w.185–188)topikęafektowanejskromności,wyrażonąwprzeświadczeniuomiłoścido świętych,którauspra-wiedliwiaodstąpienieodsztywnychregułpoetykinarzeczmówieniaoichżyciuiświętości,nawetjeślibędzieononieporadnejęzykowo.Wśródpoetównaśla-dowanychprzezwczesnonowożytnychtwórcówPrudencjuszzajmowałmiejsceszczególne;zpowodubiegłościwłączeniuantycznychwzorcówstylistycznychztematykąchrześcijańskązyskałmianoHoratius christianus16.Tytułemuzupeł-nieniawartopowiedzieć,żeautorzbioruPeristephanonotwierapoczetchrześci-jańskichHoracych;zaliczasiędonichtakżeśw.PaulinazNoliorazBoecjusza,awięcpoetów, których twórczość lirycznaposiadawiele „miejscwspólnych”zpoezjąWenuzyjczyka.Cociekawe,Hozjuszwliściedobiskupakrakowskiego,SamuelaMaciejowskiego,wskazywałnaimitacjęhymnówPrudencjuszajakonaznakrozpoznawczywydanychprzezsiebieHymnów kościelnychJanaDantyszka(Kraków1548)17:

Pervenit inmanusmeaslibellushicHymnorumadimitationemPrudentiiconscriptus,aviroquodampioetdocto,quimodestiaecausanomensuumedidinoluit.Quemegocumlegissem,dignumiudicavi,quimanibusomniumversaretur,quibuspietascordisest,adquamvehementerlibellushicexcitarevidetur. […]Namet iuvenisab iis,quaeaetas illa fertnonabhorruitetbonamaetatissuaeparteminaulaconsumpsit,cuiusvisreipotiusquamvirtutismagistra,ita

15 Por.M. Cytowska,Paulin z Noli, uczeń Auzoniusza, „Meander” 1994, nr 1/2, s. 33–42;atakżeD.E.Trout,Paulinus of Nola. Life, Letters, and Poems,Berkeley–LosAngeles1999.

16 Por.E.Buszewicz,Sarmacki Horacy i jego liryka. Imitacja – gatunek – styl. Rzecz o poezji Macieja Kazimierza Sarbiewskiego,Kraków2006,s.46–59.

17 Zob. J.A.Kalinowska,Stanisław Hozjusz jako humanista 1504–1579. Studium z dziejów kultury renesansowej,Olsztyn2004,s.57–59.

173


utlongetumabillodistaret,quemeumnuncessevidemus.DicasexSauloPaulum,experse-cutorefactumApostolum.NamutnosvitanuncnostrapersequimurEcclesiamDei,sicetillepersecutus est olim. Tandem vero misericordia Dei non postremum honoris gradum in eaconsecutus, exuit veterem hominem, novum induit et quanto saeculi quondam, tanto nuncChristiamoreexarsit,utnonaliamagisinreaffectainhacaetateetvaletudinesua,quaminiugiChristibeneficiorummeditationeversetur18.

Wpadławmojeręce taksiążeczkaHymnównapisananawzórPrudencjuszaprzezpewnegopobożnegoiuczonegomęża,któryzpowoduskromnościniechciałujawnićswegonazwiska.Gdyjąprzeczytałem,uznałemzawartątego,bytrafiładorąkwszystkich,mającychwsercupobożność,kuktórej,jaksięzdaje,książeczkatasilniepobudza.[…]Albowiemjakomłodzie-niecniestroniłodtychrzeczywłaściwychtemuwiekowiiznacznączęśćswegożyciaspędziłnadworze,któryjestraczejnauczycielemwszystkiegoinnegoniżcnota,takżedaleceodbiegałwówczasodtego,kimwidzimygoteraz.Mógłbyśrzec,żezSzawłastałsięPawłem,zprze-śladowcy–Apostołem.AlbowiemjakmyprześladujemyteraznaszymżyciemKościółBoży,tak ionprześladowałkiedyś.Wreszcie jednak,dziękimiłosierdziuBożemuosiągnąłwnim[Kościele]niepośledniągodność,porzuciłstaregoczłowiekaiprzyodziałsięwnowego[Ef4,21-24], i jakkiedyś[płonąłmiłością]ziemską, tak terazzapłonąłmiłościądoChrystusa,byprzyswoimwiekuisłabymzdrowiuniczyminnymniezajmowaćsiębardziej,niżrozważaniemdobrodziejstwChrystusowegojarzma.

Reszka, sprawujacy pieczę nad pismami zmarłego kardynała, z pewnościąznałlistdoSamuelaMaciejowskiego.Mógłzatemzrekonstruowaćpoetykępro-jektowanąprzezHozjusza,którejzasadniczympostulatembyłpowrótdotwór-czości najznakomitszych autorów chrześcijańskich. Pozwalając przemówićwswejodzieżałobnejśw.PaulinowiiPrudencjuszowi,przynajmniejczęścioworealizowałtendezyderat,ujawniającprzytymwielezręcznościwkonstruowaniusugestywnychobrazówpoetyckich19.

Zaplecze „centonowe” ody pozostaje zapewne o wiele szersze.Wiadomoniewątpliwie,żeReszkawłączyłdoswegoutworurównieżkilkastrofzoficjumkuczciświętegoPotyta,męczennikazIIw.n.e.,którywczasiepanowaniecesa-rzaAntoninusaPiusazostałściętyzpowoduwiarywChrystusa.Byłonszcze-gólnieczczonywpołudniowejItalii(regionTricarico),ajegożycieimęczeńskąśmierćprzypomniałwXVstuleciuLeoneBatisttaAlbertiwVita Sancti Potiti zok.1433r.20Strofytestanowiąkomponentnadającyżałobnejodzieznamiona

18 J. Dantyszek,Hymni aliquot ecclesiastici, variis versuum generibus, de Quadragesimae, Ieiunio et sex eius diebus Dominicis, deque horis canonicis Christi passionis tempore. Et de Re-surrectione, Ascensione, Spiritus Sancti missione Matreque gloriosissima Maria Virgine, recens aediti,Cracoviae:apudviduamHiero[nymi]Vieto[ris],AnnoDominiMDXLVIII,k.A3–A3v.Por.idem, Carmina,edidit,praefationeminstruxit,annotationibusillustravit,StanislausSkimina,Cra-coviae1950,Appendix 9,s.310.

19 Por.wyraźnietendencyjnąocenętwórczościliterackiejReszki,którawyszłaspodpióraJ.Nowaka-Dłużewskiego,Okolicznościowa poezja polityczna w Polsce,t.3,Warszawa1969,s.33:„[…] świeży atleta katolicki StanisławReszka, sekretarz i wierny sługa kardynała StanisławaHozjusza,żarliwy,choćpozbawionytalentuliterackiegopoplecznikobozukatolickiegowPolsce”.

20 Zob.L.B.Alberti,Opuscoli inediti… Musca, Vita S. Potiti,acuradiC.Grayson,prefazionediC.Vasoli,Firenze1954,s.65–85;J.Gajda,Wartości i wartościowania w historii filozofii, Wro-

174

Elwira Buszewicz, Wojciech Ryczek

utworuhagiograficznego.DowizerunkuHozjusza,jakikonstruujejegosekretarz,znakomicie pasują nie tylko zaczerpnięte z poetyckiego oficjum florystycznealegoriecnótibiblijnefigurycnotliwegożycia.Równieżstrofasaficka,zawie-rającaobrazmężamodlącegosięilamentującegonocami,odpędzającegoatakiszatana„słodkimipieśniami”(dulcibus odis),znajdujetutajswewłaściwemiej-sce.Opis taki służy charakterystyce ideału chrześcijańskiegomęża uczonego,aw dodatkumożna go odnieść do praktykowanejwewcześniejszym okresieżyciatwórczościpoetyckiejHozjusza.

Próbę inwentaryzacji wszystkich składników poetyckiej mozaiki Reszkiutrudniasamcharaktertekstów,zktórychkorzystał,różnebowiemfrazyzsafic-kichhymnówoświętychznajdująswojezastosowanie(znieznacznymizmianamilubbez)winnych.JakoprzykładmożeposłużyćsposóbwszczepieniawtekstodyfragmentówzhymnówpoświęconychświetymRenatowiiPotytowi.Łączyjeniemalwspólnastrofarozwijającatopikęflorystyczną,aróżnicepomiędzyobujejwariantamiwwarstwie leksykalnej są bardzoniewielkie.Wersja tej strofyzawartawepicediumdlaHozjuszaróżnisięjednakodkażdegoznich.Reszkamusiałznać–jaksięwydaje–tekstoficjumkuczciśw.Potyta,jeszczekilka-krotniebowiemodwołałsiędoniego;musiałteżznaćhymndośw.Renata,gdyżwziąłzeństrofęsąsiadującązowym„kwiatowym”fragmentem.Zmieniłwniejtylko dwawyrazy: drugą osobę czasownika na trzecią (surgis → surgit) oraz rzeczownik mortis na matris. Przypomocykilkupociągnięćpióraprzekształciłwizerunekzmarłego,powstającego(jakświeżykwiat)zgrobu,bypotemzostaćbiskupemSorrentoiwzoremcnótwszelkich–wobrazczłowieka,któremujużwzaraniużyciazostaławytyczonadrogawielkościiświętości.Możnaprzypusz-czać,żehymnywykorzystaneprzezReszkębyłyprzez ludziXVIw.zapewnelepiej rozpoznawalne niż dziś, i że sekretarzHozjusza, komponując swą odę,uruchamiał sieć skojarzeńwumysłachodbiorców,podejmując z nimi swoistągrę.

IncipitQuis meo fundet capiti liquorem otwierapoetyckąlamentacjępasyjnąEpicedion in mortem Domini, zawartą w zbiorze Poesis christiana (Padwa 156521), benedyktyna Angela de Faggiis (zwanego Il Sagrino, 1500–1593),uczestnikasoborutrydenckiegoiautorawieluparafrazpsalmicznych.Nieudałosięnamdotąddotrzećdo tegozbioru i sprawdzić,na ile frazeologiapoetyckategowierszamogłaprzeniknąćdoepicediumReszki.Niezależnieodtegostwier-dzićwypada, żewizerunekHozjusza naszkicowanyw żałobnej odzie na jegocześćposiadawieleelementówchrystologicznych–kardynałzostałukazanyjakodobrypasterz,stróżswejtrzody,światłośćcałegoświata;pojegośmiercipowinnosię było zaćmić słońce i ulecwzburzeniuwszelkie żywioły.Odszedł bowiem

cław1992,s.77–78;A.K.Frazier,Possible Lives. Authors and Saints in Renaissance Italy, New York2005,s.67–71.

21 Jakwynikazopisumanuskryptutegozbioru(1561),jesttoostatni(41.)jegowiersz,koń-czącyserięutworównapisanychwmetrumsafickimmniejszym,por.Codices Urbinates Latini, oprac.C.Stornaiolo,t.2,codices501–1000,Rzym1912,s.283.

175

Stanisław Reszka, Pieśń żałobna o śmierci Wielkiego Stanisława Hozjusza (1580)

doskonały naśladowca Chrystusa, znamienity człowiek Kościoła, a przy tymuniwersalnyideałchrześcijana22.

Nota edytorska:

PodstawęniniejszejedycjiodyStanisławaReszkistanowijejpierwodruk:SReszka:De obitu magni Stanislai Hosii cardinalis Ode lugubris,Cracoviae:InOff. Lazari, 1580. 4°, [12] k., sygn.A6.Korzystano z egzemplarzaBibliotekiJagiellońskiej(sygn.Cim.4459).

[Tytuł,antykwa:]DEOBITVMA-|GNISTANISLAIHO-|SIICARDINA-LIS, |Ode lugubris. |ECCLESIAS[TICUS]44. |Laudemusvirosgloriosos&parentesnostrosingeneratione|sua.MultamgloriamfecitDominusmagnificen-MultamgloriamfecitDominusmagnificen-tia | sua a saeculo. [sygnetDrukarni Łazarzowej – dłoń trzymająca zapalonąpochodnię, umieszczona w kartuszu] [kursywa:] CRACOVIAE | In OfficinaLAZari,AnnoDomini1580.

K.A2r-A5rtekstodydrukowanykursywą.

ZażyciaReszkiepicediumtobyłojeszczeczterokrotnieprzedrukowywane:S.Reszka,Epistola… de transitu et dormitione Illustrissimi et Reverendissimi Domini Stanislai Hosii, Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis, Maioris Peni-tentiarii et Episcopi Varmiensis,Parisiis:apudGuilielmumChaudiere,1582,s.59–67;S.Hozjusz,Opera omnia in duos divisa tomos… Secundus autem totus novus, nuncque primum typis excusus (opera et studio S. Rescii),Coloniae:apudMater-numCholinum,1584,t.2,s.495–496;

22 PodobnieprzedstawiagoTomaszTreterwswympoetycko-miedziorytniczymcyklustuwier-szy-emblematówłacińskich:T.Treter,Theatrum virtutum Stanislai Cardinal[is] Hosii, Episcopi Warmiensis…,wyd.F.Hipler,Brunsbergae1879,s.119.Wepitafium(XCVIII)podkreślonazo-stajecnota„wzorcowości”(Exemplaritas):„Vivendispeculum,mundiluxalma,magister|Morum,duxfidei,malleushaereseon”(„Zwierciadłożycia,łaskawaświatłośćświata,nauczycielobyczajów,młotnaherezje”).Por.teżE.Buszewicz,Etos humanistyczny w polskiej poezji nowołacińskiej,w:Etos humanistyczny, red. P. Urbański („Humanizm. Idee, nurty i paradygmaty humanistycznewkulturzepolskiej.Syntezy”,podred.naukowąA.Nowickiej-Jeżowej,t.3),s.76–78.Oilejed-nakwdzieleTreteracnotyHozjuszawyrażonezostaływedługprawidełdyskursufilozoficznegoihierarchiiwartościhumanizmupotrydenckiego(Religio–Charitas–Castitas–Eruditio–Humi-litas–Humanitas–Prudentia–Sinceritas–Gravitas–Hospitalitas–Beneficentia),otyleuResz-kipoetyckacharakterystykaHozjuszaukładasięwmonumentalnąfiguręathleta Christi. Akcent położonyzostałnaascezęiumiłowanieChrystusa,atakżenauczonośćsłużącąpobożnościiwal-cezherezją,realizacjęideałówewangelicznychinaucieleśnieniefigurbiblijnych(jeślijesttonp.sinceritas, to pojawia sięw zestawieniu porównawczymmagis columba simplice simplex). Po-szczególnecnotyzmarłegozdająsiępromieniowaćaurądostojeństwaigodnościkapeluszakardy-nalskiego–HozjuszjestwielkimmężemKościoła,ajegoodejścietodlachrześcijańskiegoświa-taniewyobrażalnastrata–bodajnigdzienaprzestrzeni50strofodyniemawzmiankiotym,żezmarłykardynałbyłzażyciapoprostugościnnyczydobroczynny,uprzejmyalbożyczliwy.

176


S. Reszka, Stanislai Hosii, Sanctae Romanae Ecclesiae Cardinalis, Maioris Penitentiarii et Episcopi Varmiensis vita, Romae: imp. Iacobi Tornerii, apudZanettumetRuffinellum,1587,s.401–407;S.Reszka,Epistolarum liber unus,Neapoli:exofficinaHoratiiSalviani,apudIo.IacobumCarlinumetAntoniumPacem,1594,s.99–107.

Odę transkrybowano zgodnie z zasadami edycji tekstów nowołacińskich.PisowniędostosowanodonormypostulowanejwSłowniku łacińsko-polskim,red.M.Plezia,t.1–5,Warszawa1959–1979,idlategoujednoliconopisownięwyra-zówtypu:charus → carus;charitate → caritate;coecas→caecas;coelum →caelum;concione → contione;foelix → felix;inprimis → imprimis;lachrymis, lachrymosa → lacrimis, lacrimosa;Sathanam, Satanae→ Sathanam, Sathanae.Zrezygnowano z zapisu dużą literą początków każdego zwersów.Dokonanomodernizacjiinterpunkcjiprzezdostosowaniejejdonormwspółczesnych,kie-rującsięprzedewszystkimsensemtekstu.Strofasafickamniejszazostałaoddanawprzekładziepolskimjakopołączenietrzechwersówjedenastozłoskowych(5+6)i jednego wersu pięciosylabowego (jako odpowiednika wersu adonicznego),awięczgodnieztradycjąukształtowanąwpoezjipolskiejjeszczewXVIstule-ciu.

177


178


DE OBITUMAGNI STANISLAI HOSII

CARDINALIS,ODE LUGUBRIS

Ecclesias[ticus]44:Laudemusvirosgloriososetparentesnostrosingenerationesua.MultamgloriamfecitDominusmagnificentiasuaasaeculo.

CRACOVIAE,InOficinaLazari,AnnoDomini1580.

179


PIEŚŃ ŻAŁOBNAO ŚMIERCI

WIELKIEGO KARDYNAŁA, STANISŁAWA HOZJUSZA

Eklezjastyk[MądrośćSyracha]44,1-2:Wysławiajmymężechwalebneiojcenaszewrodzajuswoim.WielkąchwałęuczyniłPanwielmożnościąswąodwieku.

WKRAKOWIE,WDrukarniŁazarzowej,RokuPańskiego1580.

180


DEOBITUMAGNI [A2]STANISLAIHOSIICARDINALIS

ODELUGUBRIS

Quismeofundetcapitiliquorem?Quisdabitfontemlacrimisscatentem,fleredummortemparoluctuosam praesulisHosi?Tigrisemittatgemitustrepentes 5vortices,PhisonrigetorelatomixtusEuphrati,tribusatquefletus undasitunus.HisGeoniunctuslacrimosapandatora,diffusissuperarvarivis, 10irrigetlatoslacrimandocampos Vistulapraeceps.Axisasummobipatentisorbedepluatcaelumgravidisopertumnubibus,caelumpluaterecenti 15 fluminarore.QuidnitesTitan?TenebrasPolonis [A2v.]haecdiesadfert,Hosiumiacentemdumvides,albaspiceoquadrigas obtegevelo. 20NubesubtetralateatbicornisLuna,funebrescieantquerelasastra,deplorentmiseratamortem praesulisalmi.Praeferanttristeselementaluctus, 25nilsitincaelovelinorbelaetum,gaudiummaeret,subiteccevirtus iurasepulchri.MorsStanislaumferaVarmiensempraesulem,terraecolumenPolonae, 30 abstulitnobis,rubeinitentem laudegaleri.Sed notis tantis non erat neccese, utsemeldicasHosium,iuventusmillepostannosorituranotas 35 arrigetaures.Surgitematrisgremiofuturusfulgidumvitaespeculum,futurusformavirtutum,celebrisfuturus aetherisastrum. 40Surgit,utcandensrosaroretacta, [A3]surgit,utspargensfoliisodoremlilium,surgitvelutexcitatus rorehyacinthus.Matrisexalvoveniendo,semper 45puriorvitro,nivevixitalba

181


PIEŚŃŻAŁOBNAOŚMIERCIWIELKIEGO

KARDYNAŁASTANISŁAWAHOZJUSZA

Któżdomejgłowyzdołanalaćwody,któżłezfontannywmychoczachumieści,skorozgonsmutnybiskupaHozjusza mamopłakiwać?Tygrysniechmiotahucząceodszlochu 5fale,niechPisonsięzmieszazEufratustrugąszeroką,niechwszystkietrzywjednym złącząsiępłaczu.WrazznimiGeonniechzpłaczemotworzyusta,niechstrugiłezlejenaniwy 10wzburzonaWisła,nawadniającwokół polaszerokie.Niechzobukrańcówdeszczspuszcząniebiosa,ciężkimiwszędzieokrytechmurami,niechajniebiosaspuszcząświeżejrosy 15 całestrumienie.Pocóż,Tytanie,świecisz?WszakPolakomdzieńtenmrokniesie,gdywidziszHozjuszabezżycia,okryjswebiałekwadrygi czarnązasłoną. 20NiechsięukryjepodczarnymobłokiemdwurożnyKsiężyc,niechżałobnylamentpodniosągwiazdy,dobregobiskupa śmierćopłakując.Niechajżywiołygorzkiżalokażą, 25zniebaizieminiechznikniewesele!Radośćsięsmuci,gdypodprawemgrobu cnotaulega.ŚmierćsrogawzięłanamWarmiibiskupa,polskiejpodporęziemi,Stanisława,któryczerwieniąjaśniałkapelusza kardynalskiego.Nietrzebabyłoażtylutytułów,bopowiesztylko„Hozjusz”,achoćminielattysiącmłodzieżuszyswepodniesie 35 naznaneimię.Onzmatkiłonawyszedł,abystaćsiępromiennymżyciazwierciadłem,bystaćsięwszelkichcnótwzorem,abywreszciestaćsię gwiazdąnaniebie. 40Wzrastajakróżanawilżonamgiełką,wzrastajakliliawońrozsiewająca,wzrastajakhiacynt,pobudzonyrosą opadłązniebios.Wyszedłszyzłonamatki,pędziłżycie 45czystszenadkryształ,bielszenadśniegbiały,

182


albior,vixitmagisocolumba simplicesimplex.HiciugoChristipuerilecollumsubditetstivamcapiensaratri, 50utdecetsulcatbonitatisarvum vomerepacis.HicnovumservanshominemvetustumpergitantiquospoliareAdamo,sicnovotectussacrosanctaIesus 55 membrasubintrat.Cordisexagrotribulosrevellit,semenirroratlacrimisinaltamenteiactatum,geminasdaturum temporefruges. 60Spiritucarnemdomitatpetulcam,otiumpellitgelidumlaborefervido,somnumvigiliprofundum pellitocello.Totusincumbitprecibusbeata 65[A3v.]regnasuspirans,fluidisinhoris,pectusirroratlacrimisiuventae vincitamores.Nonminuscaelumprecibusfatigat,quampiocultulacrimisnigrantem70abluitnoctem,Sathanamrepellit dulcibusodis.Spepolopendet,nihilestinorbe,quodvelit,censussuperastraservansetLiamsponsussimuletRachelem 75 castusamavit.Ventreieiunofamisatradiraebelladevincit,superansanhelammoxsitimdulcismeditandoIesu felsubaceto. 80Rimulamtransitvelutanguisarctam,submanuSaraesubigitsuperbamAgar,adcursusagitatasellum verbereinertem.Divascrutatusmonimentapatrum,85sacradegustatrudimentaIesu,deditusMarthae,piaMagdalenae suscipitacta.Illedoctorescelebrandusinter, [A4]ignedivinirutilansamoris, 90pectuserrantumfaceveritatis irradiavit.HostiseffectusSathanaerepleturspirituChristi,capitarma,caecasdetegittechnas,precibusmaligni 95 proteritartes.

183


więcejprostotymiałniżgołębica prostaiczysta.WjarzmoChrystusapoddałkarkmłodzieńczy,arączkępługaujmującwswedłonie, 50orze,jaktrzeba,lemieszempokoju niwędobroci.Nowemusłużącczłowiekowi,niszczyto,cozdawnegozostałoAdama,by,nowąszatąodziany,wszedłJezus 55 wprześwięteciało.Wyrywacierniezglebyswegoserca,podlewałzamiziarno,którewpadłowsamągłąbduszy,abyplonpodwójny wydałowporę. 60Duchemujarzmiabuntowniczeciało,trudemgorliwymlenistwoniemrawepłoszy,aprzedsnemgłębokimczujnością oczusiębroni.Całkiemsięoddałmodlitwie,wzdychając 65dorajskichkrain,awchwilachsłabościserceswełzamiskrapia,zwyciężając miłośćmłodzieńczą.Takgęstowniebomodlitwamistrzela,jakłzypobożneleje,obmywając 70ciemnościnocy,aczartaodpędza pieśnisłodyczą.Nadziejęwniebiepokłada,odświataniechceniczego,tylkonagródzgóry,ajakoczystymałżonekmiłuje 75 LeęzRachelą.Postemżołądkazwyciężabójsrogizokrutnymgłodem,aostrepragnieniegasi,oocciesłodkiegoJezusa iżółcimyśląc. 80Przezciasnyotwórnibywążprzechodzi,podwładząSaryutrzymujepysznąHagar,abiczempopędzadobiegu osłagnuśnego.OnzbadałOjcówpismauświęcone, 85kosztujeświętychnaukChrystusowych,oddanyMarcie,bierzeteżpobożnie wzórzMagdaleny.Onwśróddoktorówpowinienbyćczczony,boogniemBożejmiłościjaśniejąc, 90oświeciłsercatych,którzybłądzili, pochodniąprawdy.On,wrógszatana,napełnionyDuchemChrystusa,orężZłemuzrąkwydziera,odkrywatajnefortele,modłami 95 sztuczkiniweczy.

184


OmnibuscarussuperumqueReginactusestillotribuentedotes,quasministratordominifidelis sparsitinomnes. 100 Oquotafalsisfideimagistrissauciosveramedicavitarte!OquotintactosperamoenaIesu pratacibavit!Hicovespastorvigilepericlis 105liberatmultas,licetoresiccoacerhucilluclupususquecircum- cursatovile.Laureafulsitgeminapudorisetbonumfamaeretinensodorem, 110carnisetservansanimaedecoram virginitatem.Martyrestcarnemcruciando,virgo [A4v.]esthabenspulchradonacastitatis,doctorexemplis,calamo,loquela, 115 instruitomnes.Ergoiamlassumlatushicreponit,haecquiesilliplacuitlaborum,pulchriornulluslocusestinorbe nobiliorque. 120Magne(tenomendecetistud)Hosi,Magneforma,spe,fide,caritate,Magnedoctrina,minimiclientis suscipedona.Iamneabisetnosproperansrelinquis, 125quostamensolaregionelinquis,semperadnixasinefinetecum mentefuturos.Iamneabis?Felixtamenetrecedenssemperhucadnosanimorecurre, 130estonobiscumlicetadpaternam venerisurbem.Entuam,praesulbone,caritatemorbisautalternequemorsrevellet,corporisvitamorientevita 135 vivetamoris.Undecomplexisinefinecarum [A5]pectushaeremuslaqueofideliquaquecontendescomitesferemur mentesequaci. 140Quandomortalisfueras,iuvastinosprecumsemperstudiotuarum,nuncpolicivistuearegentem oroPolonam.Patriaemagnuspateresruentis 145turatemportulaceramreponis,

185


WszystkimbyłdrogiiKrólowiNiebios,azJegorękiotrzymałtedary,których,szafarzembędącwiernymPana, wszystkimudziela. 100Iluż,zepsutychprzezfałszywychmistrzówwiaryuleczyłswąprawdziwąsztuką!Ilużbezszkodykarmiłnaprzyjemnych niwachChrystusa!Tenczujnypasterzliczneowcewyrwał 105zniebezpieczeństwa,chociażnaowczarnięwilkwygłodniałyisroginastaje ztejiztejstrony.Podwójnymjaśniałlauremwstydliwościizachowującwońuczciwejsławy, 110zachowałciałaiduszyzarazem szczytnedziewictwo.Byłmęczennikiem,boumartwiałciało,dziewicą–chroniącpięknydarczystości,doktorem–uczącwszystkichmową,piórem 115 orazprzykładem.Przetojużtutajzłożyłbokstrudzony,tenodpoczynekwtrudachjestmumiły.Apiękniejszegomiejscaniemawświecie nigodniejszego. 120Wielki(takzwaćCięnależy)Hozjuszu,Wielkimiłością,nadziejąiwiarą,Wielkinauką,piękny,przyjmijdary skromnegosługi.Jużwięcodchodzisz?Śpiesznienaszostawiasz, 125aleci,którychwkrajuopuszczenia,porzucasz,będąkuTobienazawsze wznosićswąduszę.Jużwięcodchodzisz?Leczwracajszczęśliwieizawszekierujkunamswegoducha. 130Bądźznami,nawetjeślijużprzybyłeś dokrajuojców.ATwejdobroci,przezacnybiskupie,aniświattamten,aniśmierćniezniszczy,choćżycieciałaumiera,żyćbędzie 135 życiemiłości.DlategozTwoimukochanymsercemzwiązaniwiernie,wciążtrwamywuścisku.Gdziekolwiekpójdziesz,pójdziemyzaTobą krokamiduszy. 140Jakośmiertelnikwspierałeśnaszawszeswojejgorliwejmodlitwystaraniem,ateraz,niebamieszkaniec,raczpolskie ochraniaćplemię.Tyświelkimojcemginącejojczyzny, 145doportuokrętwiodącymdziurawy,

186


hinclicetsurgatBoreasfremensque, hincruatEurus.Huiusimprimistibicuraregniadsitetclemenspatriaefaveto 150sitfamespestisqueproculquiescant asperabella.Nonnetunobismonumentavitae,vitadumterristualuxitaltavoceprompsisti,ogregisalmecustos, 155 obonepastor.Gaudeomundiiubaruniversi,quodmeisviditotiesdiebus,illudexcellensdecusomnedicam urbisanorbis? 160SintDeogratesquodamoretanto [A5v.]nostibiastrinxitperopertavincla,visutinternamvaleatcatenam rumperenulla.Prodatismagnistibi,divepastor, 165servitusquaenampoteritrependi?Nullacompensantpretiumsalutis votaprecantum.Namquetecelsummeritisinaltumculmenimponitpretiosavirtus 170inqueviventumsuperurbemagnis turribusaddit.Indiematquehoramsinetemisellusnequiorfio,vitioruminomnesproniorsordes,facilemruenti 175 porrigedextram.Pande,sivitaesttibinostracurae,utfuitquondam,rutilicoruscumaetheriscallemsacrapandesummi ostiaregni. 180Auribusgratispateralmetandem,quastibilaudescecinilibentersume,necspernasmodulosfideli pectorepromptos.Carminislegesamoraureorum 185[A6]nominumparvifacitetloquendicuradesanctisvitiosanonest quamlibetinfans.ScisDeumnumquampotuisseflectivocepeccantum,feropemroganti 190Divedefensor,piavotaIesus ociusexplet.UnicumgentisdecusoPolonae,haeresumvictorvenerandesalve,sissalusnobismiseristuamque 195 respicegentem.

187


choćzjednejstronyBoreaszsięsroży, azdrugiejEurus.Otokrólestwotroszczsięprzedewszystkim,Ojczyźnienaszejraczsprzyjaćłaskawie, 150oddalpowietrzeigłódorazsrogą wojnęuśmierzaj.Czyż,kiedyjeszczeżyłeśnatejziemi,niepouczałeśnasgłosemdonośnym,jakżyć,ozacnystróżuswojejtrzody, 155 dobrypasterzu?Cieszęsięwielce,żemtylekroćwidziałtęświatłośćświatawszegozadnimoich,czymamjąnazwaćwielkąchlubąRzymu czyraczejświata? 160Boguniechbędądzięki,żenaszTobązłączyłtajnymiwięzamimiłości,ażadnasiławewnętrznychłańcuchów zerwaćniezdoła.Świętypasterzu,zatakwielkiedary 165jakażdaninaodpłacićCizdoła?Żadnemodlitwyniesąrównoważne ceniezbawienia.Ciebie,dostojny,drogocennacnotanaszczytwyniosładziękijejzasługom 170ipostawiłapośródwieżwyniosłych wmieścieżyjących.Ja,nędzny,stajęsięzkażdymdniemgorszy,gdyCiebieniema,kubrudomwystępkówwszelkichskłonniejszy;upadającemu 175 podajdłońchętną.Jeślichcesznaszeżyciemiećnapieczy,wskażnam,jakniegdyś,tęświetlanądrogękuzłotymgwiazdom,otwórzświętewrota królestwaniebios. 180WreszcieTwechwały,którezchęciągłoszę,ŁaskawyOjcze,wdzięcznymprzyjmijuchem,niegardźpieśniami,którewierneserce śpiesznieskładało.Miłośćdosławnychimionlekceważy 185prawapoetyk–nienależyganićchęcimówieniaoświętych,choćwsłowach będzieniewprawna.Wiesz,żeBógnigdyniedasięnakłonićmodłamigrzesznych,nieśpomocproszącym, 190świętyobrońco–prędzejspełniJezus prośbypobożne.O,polskiejnacjiozdobojedyna,zacnypogromcoherezji,owitaj,bądźnam,biedakom,ratunkiem,iswoje 195 wspomagajplemię.

188


Impetrapacem,populisalutem,corporumvires,animae,benignumaerem,gratampluvium,quietae commodavitae. 200

LexRomanorum:Honoratorumvirorumlaudesincontionememorantor

easqueadcantusetadtibicinemprosequantor.

189


Wyjednajpokójzbawiennydlaludu,zdrowepowietrze,zdrowieciała,duszy,deszczpożądanyiwszelkiepożytki spokojużycia. 200

PrawoRzymian:Zasługidostojnychmężówprzypominasięnazgromadzeniu,

atowarzysząimśpiewigranaflecie.

Przełożyła Elwira Buszewicz

190


Objaśnienia: Motto:Wysławiajmy męże… tekstbiblijnywprzekładzieJakubaWujka.DalejtekstyzPisma

Świętego,jeśliniezaznaczonoinaczej,podajemywtłumaczeniuBibliiTysiąclecia.w. 1–2:Quis meo fundet… lacrimis scatentem – por. Jer 8, 23: „Któż uczynimoją głowę

źródłemwody, |aoczymojefontannąłez, |bymmógłdnieminocąopłakiwać |zabitychCórymojego ludu?”.Dokładnie takim samym cytatem rozpoczyna się kazaniewygłoszone podczaspogrzebu Hozjusza przez jego sekretarza, Tomasza Tretera (1547–1610), 14 sierpnia 1579 r.wkościeleNMPnaZatybrzu:„Quisdabitcapitimeoaquametoculismeisfontemlacrimarumetplorabo, non, ut Hieremias ait, vulneratos populi mei, nec ut IesusmiseriamHierusalem, sedplorabosanctitatem,misericordiam,innocentiam,castitatem,ploraboomnespariterinuniusmortedefecissevirtutes?”;kazanieprzedr.w:S.ReszkaDivi Stanislai Hosii… vita…s.329–339.Por.takżeA.Poliziano, In Laurentium Medicem. Monodia intonata per Arrigum Isaac: „Quis dabitcapitimeo|Aquam,quisoculismeis|Fontemlacrimarumdabit,|Utnoctefleam?|Utlucefleam?”;cyt.za:idem, Prose volgari inedite e poesie latine e greche edite e inedite… ,ed.I.DelLungo,Firenze1867,s.274–275.

w.3-4:flere dum mortem… Hosi–StanisławHozjuszzmarłwśrodę5sierpnia1579r.ok.godz.dziewiątejwmiejscowościCapranicapodRzymem.ZgodniezżyczeniempochowanogowkościeletytularnymNMP na Zatybrzu (Basilica di Santa Maria in Trastevere). Koniec życiaHozjuszaszczegółowoopisałReszkazgodniezporządkiemkompozycyjnymutworuhagiograficznegowewspominanympowyżejdziele(rozdz.XX,s.319–328);dzieńostatniorganizuje liturgiagodzinprzewidziana na przypadające świętoMatki Bożej Śnieżnej (śniegw środku lata naWzgórzuEskwilińskimmiał być dla papieża Liberiusza znakiem, gdzie powinienwybudować kościół).CierpieniespoczywającegonałożuchoregoHozjuszapogłębiasięzpowoduniemożnościwzięciaudziału w modlitwach, które od samego rana usiłuje odmawiać wraz z Tomaszem Treterem.PowstrzymującykardynałaprzedpowstaniemzłożaReszkausłyszałodniegogorzkiesłowaupo-mnienia:„Quamobremsemeletiterummanibusmesuisalectulo,cuiassistebamremovebat,dicenslinguanostramaterna:«Odstęppokuso!Discedeametentatormequequemdebeocultumetrev-Discedeametentatormequequemdebeocultumetrev-erentiam Deo et Salvatori meo exhibere permitte.» Ego vero me a lectulo paululum seiunxi”(s.318).SamHozjuszprzeczuwałgodzinęśmierciidlategostwierdził,żenonęodmówizaniołamiwniebie: „His omnibus ad eummodumperactis adorationem se convertit et primam, tertiam,sextam, ut vocant, cumThomaTretero, devotissime attentissimeque recitavit, subindeVirginisgloriosaeetintemerataeDeiGenitricisMariaeintercessionemimplorans,utsibiviamadperpetuasnivesetsempiternitemporisrefrigerium,orationibussuispatefaceret.Cumautemadnonamventumesset,«sufficit–inquit–iamnondicemusnonam,nisifortassecumAngelisincaelo»”(s.321).TużprzedśmierciąkardynałpoprosiłoodczytanieMękiPańskiej,poczympobłogosławiłswoichkrewnych czuwającychprzy jego łożu i przyciskająckrzyżdo serca, spokojnie zasnąłwPanu:„[…]illoipsoBeataeVirginisMariaefesto,quodinnonasAugustiincidit,horanona,quaspiritumsuumDominus incruceemisisse legitur,plenusdierumetgratiaeDei,plenusomnisapientiaetintellectu,insenectutebona,quietissimeetplacidissimeobdormivitinDomino”(s.325).ŚmierćHozjusza zostaław relacjiReszki przedstawiona jakowydarzeniebędącenaustachwszystkichludzi.Rzeszeludzkiemiałyjednomyślniewychwalaćzmarłegokardynałajakoświętegomędrca,doktoraKościołaijegopodporę:„Vulgushominumnilaliudhabetmagisinore,quacumquenosvertimus, quam: «Mortuus estmagnus vir, sanctus vir, doctus vir, verus doctorEcclesiae, veracolumna»”(s.328).

w.5:Tigris emittat gemitu–Tygrys–jednozczterechodgałęzieńrzekiwypływającejzraj-skiegoogroduwEdenie,znanepodnazwąChiddekel(Rdz2,14:„Nazwarzekitrzeciej–Chid-dekel;płynieonanawschódodAszszuru[Asyrii]”).NależaładonajwiększychrzekMezopotamii.Obrazczterechrzekrajskichnietylkowzbogacatopikęakwatyczną,lecztakżeodnosijądokate-goriiuniwersalnych.WewprowadzonymprzezOjcówgreckich,popularnymzwłaszczawśrednio-wieczu,systemiepowiązanychalegoriiopartychnaschemacieczwórkowymwkontekściemakro-

191


imikrokosmosu,rzekirajskiebyłyodpowiednikamiczterech:epokwdziejachludzkości,żywiołów,Ewangelii, zmysłów ciała i cnót kardynalnych.Tygrysowi, nad którymmieszkająAsyryjczycy,czyli‘ci,którzyrządzą’,odpowiadają:okresodMojżeszadoWcielenia,powietrze,Ewangeliaśw.Łukasza,męstwo,węch.

w.6:Phison riget ore lato–Pison(Piszon)–kolejnezrozwidleńrzekiprzepływającejprzezEden(Rdz2,11:„Nazwapierwszej–Piszon;jesttota,któraokrążacałykrajChawila,gdziesięznajdujezłoto.Azłotoowejkrainyjestznakomite; tamjest takżewonnażywicaikamieńczer-wony”).Znaczenienazwytejrzeki,utożsamianejprzeważniezGangesem,wykładanojako‘otwar-cieust’.Należy jąkojarzyćz:okresemodpoczątkuświatadokarypotopu,ogniem,Ewangeliąśw.Jana,mądrością,wzrokiemisłuchem.

w.7:mixtus Euphrati–Eufrat–następnazodnógrzekiposiadającejsweźródłowrajskimogrodzie, (Rdz2, 14: „Rzeka czwarta – toPerat”).Wypływa z gór położonychwewschodniejTurcjiinawadniapołudnioweterenydawnejMezopotamii.Nazwęrzekitłumaczonojako‘obfitość’.Eufratowiodpowiadają:okresodWcieleniadokońcaświata,żywiołziemi,Ewangeliaśw.Mate-usza,cnotasprawiedliwości,zmysłdotyku.

w.9:His Geon iunctus–Geon(Gichon),ostatniezodgałęzieńrajskiejrzeki(Rdz2,13:„Nazwadrugiej rzeki –Gichon; okrąża ona cały krajKusz”).Utożsamiany zNilemGeon (‘rozpadlinawziemi’)jestfigurą:okresuodAbrahamadoMojżesza,wody,Ewangeliiśw.Marka,umiarkowa-niaismaku.

w.12:Vistula praeceps–poprzezWisłępoetaprzywołujenazasadziepars pro totocałeKróle-stwoPolskie,pogrążonewbóluiżałobiepośmiercikardynałaHozjusza.WtensposóbWisłastajesiękonkretnymgeograficzniekontrapunktemdlauniwersalnej topografiiEdenuorazelementemrodzimymwwyliczeniurzekwystępującychzbrzegu,bymiećswójudziałwopłakiwaniuzmarłego.

w.17:Quid nites Titan?–Tytan–Helios(Sol),bógipersonifikacjaSłońca,synHyperionaitytanidyTei,bratSeleneiEos.

w.19:Mors Stanislaum fera–określenie‘morsfera’stałosięwczasachśredniowieczaniemalprzysłowiowe,por.„Morsfera,morsnequamquaenulliparcitetequam|datcunctislegemmiscenscumpaupereregem”czy„Morsfera,morsdura,cuinonestparcerecura,|singulanaturametitettrahitinsuaiura”.

w.19:albas… quadrigas–wedługwierzeństarożytnychGrekówHeliosprzemierzałcodzien-nienieboskłonnazłotym(ognistym)rydwanie,zaprzężonymwczterybiałeinieśmiertelnekonie:Ajtona,Eoosa,FlegonaiPyroeisa.

w.21–22:bicornis | Luna–Selene, tytanida,bogini iuosobienieKsiężyca, siostraHeliosa.Wnocyprzemierzałaniebonasrebrnymrydwaniezaprzężonymwdwakonie.Por.Horat.Carm. saec.35–36:„siderumreginabicornis,audi, |Luna,puellas” („a ty,królowogwiazddwurożna,usłysz,|Luno,dziewczęta.”,przeł.A.Lam).UpowszechnionywpoezjiłacińskiejprzezHoracego(atakżeAuzoniusza,Cupido cruciatus,w.42:„etastrigerodiademateLunabicornis”)epitet‘bicor-nis’(‘dwurożny’),wykorzystywanywpoetyckimopisieKsiężyca,zostałprzejętyzpoezjigreckiej.PosługiwałsięnimpoetazwiązanyzeszkołąfilozoficznąEpikura,FilodemoszGadary,por.Phi-lodem.Epigr. 9. 1–6,Anth. Palat.V. 123: „Świeć nocna, dwurożna [dikeros] Selene,miłującacałonocneczuwanie;świeć,arzucającświatłoprzezpodziurawioneokienka,oświećzłotąKalli-stion.Dlanieśmiertelnejpodglądaniepracykochankówniejestczymśzłym.Wiedziałem,Selene,żeimnieijąmożeszuszczęśliwić,albowiemitwojąduszępaliłEndymion”.

w.25:tristes elementa luctus–epicedialnytopospłaczunatury(planctus naturae), konwen-cjonalnymotyw poteokrytejskiej bukoliki żałobnej (np.wEpitafium Biona Pseudo-Moschosa),wtradycjichrześcijańskiejczęstywśredniowiecznejpoezjipasyjnej,wktórejzwracasięuwagęnazaćmienieSłońca,trzęsienieziemi,„smutek”żywiołówiwylewwódjakoreakcjęprzyrodynaśmierćChrystusa(por.S.Zabłocki,Polsko-łacińskie epicedium renesansowe na tle europejskim, Wrocław1968,s.129–130).Poetyckiewezwania,bySłońce,Księżyc,gwiazdyiżywiołyopłaki-wałyśmierćHozjusza, służą realizacji tejczęścikompozycyjnejepicediumzwanejcomploratio (opłakiwaniezmarłego).

192


w.29–30:Varmiensem | praesulem–StanisławHozjuszzostałnominowanybiskupemwar-mińskimw1551r.przezZygmuntaIIAugusta(pośmiercibiskupaTiedemannaGiese,23X1550)ifunkcjętępełniłdokońcażycia.

w. 31–32: rubei nitentem laude galeri –kapelusz kardynalski otrzymałHozjusz od papieżaPiusaIV26lutego1561r.,a10marcategorokuzostałmianowanyprzezniegolegatem-teologiemnasobórwTrydencie.

w. 37:Surgit e matris gremio – StanisławHozjusz przyszedł na światwKrakowie 5maja1504r.JegomatkąbyłaAnnavonderSchlacke,wdowapoErhardzie,kupcuzKrakowa.

w.37–44:Surgit ut candens… aetheris astrum–A.Florentinus,Hymn do św. Renata:„Surgis,ut candens rosa rore tacta, | rore ceu surgit foliis apertum | lilium, surgis veluti profusus | rorehyacinthus.|Surgisemortis[!]gremiofuturus|fulgidumvitaespeculum;futurus|formavirtutumcelebris;futurus|aetherisastrum”(cytza:I.C.Capacius,Historiae Neapolitanae libri duo, Neap-oli1771,t.2,s.155).

w.40:aetheris astrum–zgodniezwyobrażeniamistarożytnychGrekówwybitnepostaciebyłyczęstounieśmiertelnianezwolibogówprzezumieszczeniepośródgwiazd (jw.).WpsychologiiPlatona,rozumianejzgodniezetymologiąjakonaukaoludzkiejpsyche,połączenieduszyzgwiazdąjestdziełemstwarzającegowidzialnyizmysłowyświatDemiurga(Timajos41d-e).

w.41–44:Surgit… rore hyacinthus–tradycyjnametaforykaflorystyczna(róża,lilia,hiacynt)wykorzystywanaw obrazowymmówieniu o czystości (castitas) i dziewictwie, pojawiająca sięczęstowliteraturzemaryjnej.Istotnąrolęodgrywawtymobrazowaniubarwaizapachwspomnia-nychkwiatów.

w.41–44:Surgit, ut candens rosa… rore hyacinthus–Hymnus IX de sancto Potito,v.25-28:„Vernatutcandensrosaroretecta,|Roreceuvernatfoliisapertum|Lilium,vernatvelutiprofusus|Rorehyacinthus”(cyt.za:Acta sanctorum,oprac.I.Bollandus,Ianuarii,t.2,Paryż1866,s.48).

w. 45–48:Matris ex alvo… simplice simplex – poetycka amplifikacjametaforyki związanejzczystością:przejrzystośćkryształu,bielśniegu,nieskazitelnośćiprostotałączonazbiałągołębicą,symbolemDuchaŚwiętego. Ponadto aluzja doMt 10, 16b: „Bądźciewięc roztropni jakwęże,anieskazitelnijakgołębie![etsimplicessicutcolumbae]”(por.przyp.dow.81).

w.50:et stivam capiens aratri–por.Łk9,62:„Ktokolwiekprzykładarękędopługa,awsteczsięogląda,nienadajesiędokrólestwaBożego”.

w.49–52:Hic iugo Christi… vomere pacis–Hymnus VIII de sancto Potito,w.17–20:„SiciugoChristipuerilecollum|Subditetstivamretinensaratri,|Utdecet,sulcatbonitatisarvum|vomerepacis”.

w.53:Hic novum servans hominum–„nowyczłowiek”tookreślenieupowszechnioneprzezśw. Pawła (Kol 3, 9–11] (anakainoumenos anthrôpos – ‘człowiek, który sięwciąż odnawia’),odnoszącegojedoczłowiekaochrzczonego,atymsamymwłączonegowzbawcząśmierćizmar-twychwstanieChrystusa.

w.54:antiquo spoliare Adamo–zgodnieztropologiczną(awłaściwietypologiczną)wykład-niąKsięgiRodzajuzaproponowanąprzezśw.Pawła,ChrystusdziękiposłuszeństwuswemuOjcustajesiędrugim(nowym)Adamem(1Kor15,45–49;Rz5,12–21),„duchemożywiającym”(1Kor15,45).„Stary”Adam,„człowiekziemski”,jakwinnymmiejscunazywagośw.Paweł(1Kor15,47),oznaczawięcczłowiekapogrążonegowgrzechunieposłuszeństwawzględemBogaioczeku-jącego na łaskę odkupienia. Zgodnie z obrazowaniem św. Pawła obyczaje „starego człowieka”możnaporzucić tak, jakzdejmuje sięz siebie starą szatę.Podobnie też, jakbyzakładającnowąszatę,rozpoczynasięnowysposóbżycia;por.Ef4,21–24:„SłyszeliścieprzecieżoNimizosta-liście pouczeniwNim, zgodnie z prawdą, jaka jestw Jezusie, że – co się tyczy poprzedniegosposobużycia–trzebaporzucićdawnegoczłowieka,któryulegazapsuciunaskutekzwodniczychżądz, odnawiać się duchemwwaszymmyśleniu i przyoblec człowieka nowego, stworzonegowedługBoga,wsprawiedliwościiprawdziwejświętości”.

w.55:sic novo tectus–wapokaliptycznejwizjiśw.Janazbawieni,którzygromadząsięprzedBarankiem,odzianisąwbiałeszaty,awrękachtrzymajągałęziepalmowe(Ap7,9–17).Nowa(biała)szataoznaczatakżeprzyjęciesakramentuchrztuświętego.

193


w.57:Cordis ex agro–por.PaschasiusRadbertus,Expositio in Psalmum XLIV:„Namvirgi-nitatemnemoalterquamChristusseminat,quoniamipsesatorsemenestetfructus.Cordaverofidelium,hortusdeliciarum,vomeresanctiEvangeliiexarata,quiquamvishortusingenereprae-tendatur,tameninvobis,quiaspeciesestisetdecus,conclususetsignatusincanticisdecantatur,abomnigraminepessimofideChristipurgatus,Verbiseminesatus,castitatisliliodecoratus,viridi-tatevirtutumamoenus,fragransfloribussempiternis.Sedquiainunaeademqueterrasimulspinaeet liliaoriuntur,assiduecolendusestagercordis,ne liliacastitatis laedanturspinis”(„Nikt innybowiemopróczChrystusaniemożeobsiewaćdziewictwa,ponieważsamsiewcajest[tutaj]nasie-niem i owocem. Serca zaświerzących, zaorane pługiem świętej Ewangelii, to ogród rozkoszyichociażnazywasięgoogólnieogrodem,to jednakwwaszym,szczególniezaszczytnymprzy-padku, jest onopiewanywPieśni nad Pieśniami jako zamknięty i zapieczętowany [Pnp4, 12],oczyszczonyChrystusowąwiarąodwszelkiejnajgorszejtrawy,obsianyziarnemSłowa,ozdobionyliliami czystości, przyjemny żywotnością cnót, pachnącywiekuistymi kwiatami.Ale ponieważjednai tasamaziemiarodzijednocześniecierniei lilie[Pnp2,2], totrzebawytrwaleuprawiaćziemięserca,abylilieczystościniezostałyzniszczoneprzezciernie”.

w.57–60:Cordis ex agro… tempore fruges–aluzjadoprzypowieściosiewcy(Mt13,3–8;Mk4,1–9;Łk8,4–8).Zgodniezwykładniątejparaboli,jakąprzedstawiłuczniomChrystus(Łk8,11–15),wrolisiewcywystępujetutajBóg,zaśziarnemsąJegosłowa,którepadająnaróżnegorodzaju rolę (ludzkie serca) i w zależności od tegowydają zróżnicowane plony (życie zgodneznaukąEwangelii).

w.69–72:Non minus caelum… dulcibus odis–Hymnus VIII de sancto Potito,w.21–24:„Nonminuscaelumpraecibusfatigat, |Quampiocultulacrimisnigrantem|Abluitnoctem,Sathanamrepellit|Dulcibusodis”(cyt.za:Acta sanctorum…,s.47).

w.73–74:nihil est in orbe, | quod velit–topikawyrzeczeniasięświata,deklaracjapogardydlategowszystkiego(contemptus mundi),codoczesneiprzemijające.Praktycznąrealizacjątakiejpostawyjestucieczkaodświata(fuga mundi),skromneżyciewukryciulubmiejscuodosobnionym.

w.75–76:et Liam sponsus… castus amavit–Hymnus VIII de sancto Potito,w.27–28:„TumLiamstringens,fruiturRachele|MoreIacobi”(cyt.za:Acta sanctorum…,s.47).

w.75:et Liam sponsus–Lea(hebr.‘dzikakrowa’albo‘zmęczona’)–córkaLabana,siostraRacheli, pierwsza żona Jakuba.W zamian za siedmioletnią służbę u Labana, który byłwujemJakuba,miałonotrzymaćzamałżonkęRachelę,aleprzyszłyteśćzmieniłwostatniejchwilizdanieioddałsynowiIzaakaswąstarszącórkęLeę(wrazzniewolnicąZilpą).LeastałasięmatkąsześciusynówJakubaijegojedynejcórki,Diny.Por.Rdz29,16–17:„MiałzaśLabandwiecórki;starszanazywałasięLea,amłodszaRachela.OczyLeibyłyjakbyzgaszone(hebr.rakkôt–‘delikatne’,‘smutne’,‘bezbarwne’,‘przymglone’),Rachelazaśmiałapięknąpostaćimiłąpowierzchowność”.

w.75:et simul Rachelem–Rachela,córkaLabanaimłodszasiostraLei,ukochanażonaJakuba,którą spotkał po raz pierwszy przy studni (por. Rdz 29, 6–12), gdzie Rachela (hebr. rachel –‘owieczka’)jakopasterkaprzyprowadziłaowceswojegoojca(por.Rdz29,11:„ApotemucałowałRachelęirozpłakałsięwgłos”).Bypojąćjązażonę,JakubmusiałpozostaćnasłużbieuLabanaprzezkolejnesiedemlat.Rachelaurodziłamudwóchsynów,którychdarzyłszczególnymuczuciemojcowskiejmiłości, Józefa i Beniamina. Przy porodzie tego ostatniego zmarła, a na jej grobie,znajdującymsięprzydrodzewiodącejdoBetlejem,Jakubustawiłstelę.LeaiRachelabyłyrozu-mianejakofiguryodpowiedniożyciaczynnegoikontemplacyjnego;por.DanteAlighieri,Boska komedia, przeł.E.Porębowicz,Warszawa1959,s.298,Czyściec, 100–108:„Ktospyta,wiedz,żejestemLija;|Tusiękrzątająpalcemojeskore,|Wmychpięknychrękachwianuszeksięzwija.|Przedzwierciadełkiemwkwiatysięubiorę;|SiostrzyczkaRachelstroisięastroi|Iuzwierciadłasiedziwkażdąporę.|Onasięwdziękiempięknychoczupoi,|Jazaśsięrąkmychzakrzątaniemcieszę;|Jakjąpatrzenie,takmnieczynpokoi”.

w.80:fel sub aceto–por.J19,29:„Stałotamnaczyniepełneoctu.Nałożonowięcnahizopgąbkę pełną octu i do ustMu podano”;Ewangelia Nikodema 10, 1: „Wyśmiewali go równieżżołnierze,którzypodchodzili,podawaliMuocetzżółciąimówili:«Ty,któryjesteśkrólemŻydów,

194


wybawsamegosiebie»”(cyt.za:Apokryfy Nowego Testamentu, t.1, Ewangelie apokryficzne,oprac.M.Starowieyski,Lublin1980,s.433).

w.81:Rimulam transit velut anguis arctam–por.Łk13,24:„Usiłujeciewejśćprzezciasnedzwi;gdyżwielu,powiadamwam,będziechciałowejść,aniebędąmogli”;orazMt10,16:„OtoJawasposyłamjakowcemiędzywilki.Bądźciewięcroztropnijakwęże,anieskazitelnijakgołę-bie!”.WtłumaczeniuJakubaWujkafragmentMt10,16bmapostać:„bądźcieżtedymądrymijakowężowie,aprostymijakogołębice”.

w.82:sub manu Sarae–Sara(Saraj),żonaAbrahama,matkaIzaaka.ZpowoduniepłodnościniemogłaobdarzyćpotomstwemAbrahama,któremuBógoznajmił,zestaniesięojcemniezliczo-negonarodu(por.Rdz17,15–16:„ImówiłBógdoAbrahama:«ŻonytwejniebędziesznazywałimieniemSaraj,leczimięjejbędzieSara[‘Królewska’].Błogosławiącjej,damcizniejsyna,ibędęjejnadalbłogosławił,takżestaniesięonamatkąludówikrólowiejejbędąpotomkami»”.).GdyjedenzBożychwędrowców,przyjętychprzezAbrahamapoddębamiMamre,oświadczył,żezarok o tym czasie Sara będzie mieć syna, ta przyjęła zapowiedź upragnionego macierzyństwazuśmiechempowątpiewania(por.Rdz18,1–15),podobniezresztą,jakwcześniejsamAbraham(Rdz17,17).

w. 82–83: superbam | Agar –Hagar, egipska niewolnica Sary,matka pierworodnego synaAbrahama, Izmaela.NiemogącurodzićAbrahamowidziecka,Sarazaproponowała,by spłodziłpotomkazjejsłużącą(por.Rdz18,1–16).GdyHagarstałasiębrzemienna,zaczęłalekceważyćswojąpanią.ZniewagiokazywanenastępnieniewolnicyprzezSarędoprowadziłydoucieczkiHagarnapustynię.TamspotkałaAniołaPańskiego,którynakazał jejpodporządkowaćsiężonieAbra-hama,por.Rdz18,9:„WtedyAniołPańskirzekłdoniej:«Wróćdoswejpaniipokorniepoddajsiępodjejwładzę»”.PonarodzinachIzaakaAbrahamzanamowąSaryoddaliłHagarwrazzIzma-elem(por.Rdz21,1–21).AlegorycznaopowieśćoSarze iHagarwyjaśnionazostałaprzez św.PawławGal4,22–31:„Przecieżnapisanejest,żeAbrahammiałdwóchsynów,jednegozniewol-nicy,adrugiegozwolnej.Lecztenzniewolnicyurodziłsiętylkowedługciała,tenzaśzwolnej–naskutekobietnicy.Wydarzeniatemająjeszczesensalegoryczny:niewiastytewyobrażajądwaprzymierza;jedno,zawartepodgórąSynaj,rodzikuniewoli,awyobrażajeHagar:SynajjesttogórawArabii,aodpowiednikiemjejjestobecneJeruzalem.Onobowiemwrazzeswoimidziećmitrwaw niewoli. Natomiast górne Jeruzalem cieszy sięwolnością i ono jest nasząmatką. […]Właśniewy,bracia,jesteściejakIzaakdziećmiobietnicy.Alejakwówczasten,którysięurodziłtylkowedługciała,prześladowałtego,którysięurodziłwedługducha,takdziejesięi teraz.Cojednakmówi Pismo?Wypędź niewolnicę i jej syna, bo nie będzie dziedziczyć syn niewolnicyrazemz synemwolnej.Tak to, bracia, nie jesteśmydziećminiewolnicy, alewolnej”. UReszkiakcentpada raczejnapodporządkowanie tego, cocielesne, temu, coduchowe, choćmożna teżrozumieć Hagar jako figurę wyznawców judaizmu albo zuchwałych wrogów Kościoła.WartorównieżodczytaćtęalegorięwświetlebiblijnychkomentarzyFilonazAleksandrii,starającegosiępogodzićfilozofięPlatonaztradycjążydowską.WedługjegointerpretetacjiopowieśćprzekazanawRdz21,9–21(AbrahamnażądanieSarywypędzaHagar)manastępującysensmoralny:człowiekpowinienbyćposłusznywładzyintelektu,reprezentowanegoprzezSarę,ioddalaćpokusyrodzącesięznamiętnościcielesnych,którychfigurąjestHagar.

w.83–84:asellum | verbere inertum–por.Apul.Metam.IX.39:„inersasellusetnihilominusferoxmorboquedestabilicaducus”.Obrazczłowiekapoganiającegoosłabatemmaprzejrzystysensalegoryczny:człowiekoznaczaduszę,osiołzaś–ciało.Wtensposóbkomentatorzyśredniowieczniwyjaśnialinp.bajkęEzopowąDe negotiatore et asello.Wśredniowiecznymzbiorzeopowieściuży-wanymdocelówdydaktycznych(Auctores octo morales)czytamy:„Perasinum[intellige]corpuscuiuslibethominis,perinstitoremanimamquaestimulatutbenefaciat”(„Przezosłanależyrozumiećciałoczłowieka,przezpoganiacza–duszę,którajepobudzadoczynieniadobrze”);por.E.Wheat-E.Wheat-ley, Mastering Aesop. Medieval Education. Chaucer and His Followers, Gainesville2000,s.82.

w.85–86:Diva scrutatus… rudimenta Iesu–Hymnus VIII de sancto Potito,v.25–26:„Divascrutatusmonumentavatum,|SacradegustatrudimentaIesu”(cyt.za:Acta sanctorum…,s.47).

195


w.87:deditus Marthae–MartazBetanii,miasteczkapołożonegowodległościpiętnastusta-diów (ok. 2 700m) od Jerozolimy, siostraMarii i Łazarza.Rodzeństwo zBetanii cieszyło sięprzyjaźniąChrystusa,któryczęstounichgościł.Wczasiejednejztakichucztdałasięonapoznaćjakozapracowanaizapobiegliwagospodyni(Łk10,38–42).PośmierciŁazarzaMartawyszłanaspotkanieChrystusowi,awtrakcierozmowyzMistrzemzłożyławyznaniewiarywzmartwych-wstanieumarłych(J11,17–27).

w. 87–88:pia Magdalenae…acta –Maria zBetanii, za sprawą św.Grzegorza IWielkiegomylnieutożsamianazMariąMagdaleną,siostraMartyiŁazarza,por.Łk10,39:„MiałaonasiostręimieniemMaria,którasiadłaunógPanaiprzysłuchiwałasięJegomowie”.NasześćdniprzedPaschąChrystusgościłwBetanii,apodczastejucztyMarianamaściłaMunogiolejkiemnardowymiotarłajeswoimiwłosami(J12,1–3).WegzegeziepatrystycznejpostępowaniesióstrzBetaniistanowiilustracjędwóchmodeliżycia–Marta(vita activa) i Maria (vita contemplativa).

w.101–102:O quot falsis… medicavit arte–HozjuszbrałudziałwobradachsoboruwTryden-cie(należałdozwolennikówprzeprowadzenianiezbędnychreformwKościelekatolickim)igorli-wiezabiegałowprowadzeniewżycieuchwałsoborowychwRzeczypospolitejinaLitwie.Zcałąstanowczością zwalczałwszelkienieortodoksyjnepoglądy religijne. Jeszczeza życianazywanogo„PodporąKościoła”(Columna Ecclesiae)i„Młotemnaheretyków”(Malleus Haereticorum).

w.103–104:O quot intactos… prata cibavit–obrazwpisanywtopikępasterskątypowądlaprzedstawianianauczycielskiejposługiKościoła.JakstwierdzaMikołajzKuzywkazaniuwygło-szonymnasynodziewBressanone(Brixen),„HabemusigituriuxtavaticiniumIeremiae3pastoreschristiformespascereinscientiaetdoctrinaetquodideonospastores,siquaerimuspascerecredi-tasnobisoves,inprataSancteScripturaeeasduceredebemus,ethocperostium,quodChristusest”(„WiemyzatemdziękiproroctwuJeremiasza(rozdział3),żepodobnidoChrystusapasterzekarmią wiedzą i nauką;dlategojeślimy,pasterze,chcemypaśćpowierzonenamowce,powinniśmyjeprowadzićnałąkiPismaŚwiętego,itoprzezbramę,którąjestChrystus”.);por.Sermo 280:Ego sum pastor bonus,1457BrixinaelunaepostdominicamMisericordiasDomini(cyt.za:NicholasofCusa,Writings on Church and Reform, przeł.ThomasM.Izbicki,Cambridge(MS)2008, s.490).WspomnianyfragmentzKsięgiJeremiasza(Jr3,15)brzmiwprzekładzieJ.Wujkanastępująco:„Idamwampasterzewedługsercamego,ibędąwaspaśćumiejętnościąinauką”.

w.105–108:Hic oves pastor… circum- | cursat ovile–obrazowanieprzejętezprzypowieściodobrympasterzu,por.J10,1–17,stanowiącekontynuacjępoprzedniejstrofy.

w.115:doctor exemplis, calamo–Hozjuszpozostawiłwielepismteologicznychipolemicznychm.in.Confessio fidei catholicae christiana(Moguncja1557),De expresso Dei verbo, libellus valde utilis ac his temporibus necessarius(Rzym1559),De origine haeresium nostri temporis(Lowanium1559).

w.113–116:Martyr est carnem… instruit omnes–wspólnotaświętychobejmujem.in.męczen-ników,dziewiceiwyznawców.TytułDoktoraKościoła(doctor Ecclesiae)przyznajesiętymświę-tym,którzywnieśliszczególnywkładwrozwójdoktrynychrześcijańskiej.ArgumentacjaReszkisłużydowodzeniutezy,żeHozjuszzasługujenietylkonatenostatnitytuł,alerównieżnagodność„dziewicy”(jakożyjącywczystości)oraz„męczennika”(jakoumartwiającyswewłasneciało).

w.121–123:Magne… minimi clientis–anaforycznakonstrukcjastrofy(jejtrzykolejnewersyrozpoczynająsięodepitetu‘magne’)podkreślalaudacjęzmarłegobiskupazapomocąjejkunsz-townejorganizacjijęzykowej,azestawieniedwóchantytetycznychokreśleńwzakończeniuzwrotki(magne – minime)służyautodeprecjacjimówiącego(topikaafektowanejskromności).

w.122:spe, fide, caritate–trzycnotyteologiczne:wiara,nadziejaimiłość,por.1Kor13,13:„Takwięctrwająwiara,nadzieja,miłość–tetrzy:znichzaśnajwiększajestmiłość”.

w.125–128:Iamne abis… mente futuros–św.Paulin z Noli (Paulinus Nolanus), Poema XVII. Ad Nicetam redeuntem in Daciam,w.1–4:„Iamneabisetnosproperansrelinquis?|Quostamensolaregionelinquis,|Semperadnexasinefinetecum|Mentefuturos?”(PL61,col.483).

w.129–132:Iamne abis… veneris urbem–św.PaulinzNoli,Poema XVII,w.317–320:„Nuncabifelixtamenetrecedens|Semperhucadnosanimorecurre,|Estonobiscum,licetadpaternam|venerisurbem”(PL61,col.490).

196


w.134–136:orbis aut alter… vivet amoris–św.PaulinzNoli,Poema XVII,w.294–296:„Orbisautalternequemorsrevellet,|Corporisvitamoriente,vita|Vivetamoris”(PL61,col.489).

w. 137–140:Unde complexi sine fine… mente sequaci – św. Paulin z Noli,Poema XVII, w.285–288:„Undecomplexisinefinecarum|Pectushaeremuslaqueofideli|Quaquecontendas,comiteserimus|Mentesequaci”(PL61,col.489).

w.146: tu ratem portu laceram–alegoriaojczyzny jakookrętupłynącegopowzburzonymmorzu,por.m.in.Horat.Carm.I.14.1–2:„Onavis,referentinmaretenovi|fluctus.Oquidagis?”.

w. 147: surgat Boreas –Boreasz, synAstrajosa i Eos, bóg zimnego i gwałtownegowiatrupółnocnego,identyfikowanyzrzymskimAkwilonem(Aquilo).

w.148:hinc ruat Eurus–Eurus(gr.Euros‘ten,któryspala’),określanytakżejakoWulturnus(Vulturnus),syntytanaAstrajosaiEos,bratBoreasza,NotosaiZefira,bógsilnego,leczciepłegowiatrupołudniowo-wschodniego.

w.151–152:sit fames pestisque procul… aspera bella–najsroższeplagizagrażająceczłowie-kowi,głód,zarazaiwojna,zabijającemasowonietylkowdobieśredniowiecza,alerównieżwewczesnonowożytnejEuropie,budziłygrozęwśródludzi.OdniepamiętnychczasówbyłyuważanezakaręBożą.W2Sm24,11–14BógkarzącDawidazapychę,pozwalamuwybraćrodzajmają-cejgodotknąćplagi:siedemlatgłodu,trzymiesiącewojnylubtrzydnizarazy.Jednozwezwańw Litanii do wszystkich świętych brzmi:„Apeste,fameetbello,liberanos,Domine!”(„Odpowie-trza,głoduiwojnywybawnasPanie!”).UHoracego(Carm. I.21.13–16)znajdujesięwystępującawhymnachformułaapopompe (gr. ‘odesłanie’)wyrażającanadzieję,żepodwpływemmodlitwApolloskierujeklęskigłodu,zarazyiwojnyprzeciwkowrogomRzymu,PersomiBrytanom:„Hicbellumlacrimosum,hicmiseramfamem|pestemqueapopuloetprincipeCaesarein|PersasatqueBritannos|Vestramotusagetprece”.

w.156:o bone pastor–por.słowaChrystusa,którymówiosobiejakooDobrymPasterzu:„Jajestemdobrympasterzemiznamowcemoje,amojeMnieznają,podobniejakMnieznaOjciec,aJaznamOjca”(J10,14–15).Por.teżobjaśnieniedow.105–108.

w.159:urbis an orbis–dlastarożytnychRzymiansłowo‘Urbs’oznaczałowpierwszejkolej-nościRzym,będącyodczasówAugustametropoliąświata(caput orbis, caput mundi).Formułą‘Urbietorbi’określasięuroczystebłogosławieństwoudzielaneprzezpapieżazbalkonuBazylikiśw.Piotrawnajważniejszeświętarokuliturgicznego(BożeNarodzenieiWielkanoc).

w.161–164:Sint Deo grates… rumpere nulla–św.PaulinzNoli,Poema XVII,w.281–284:„NamDeogrates,quodamoretanto|Nostibiadstrinxitperopertavincla,|Visutinternamvaleatcatenam|Rumperenulla”(PL61,col.489).

w.165–168:Pro datis magnis…vota precantum – Prudencjusz,Cathemerinon IV, Hymnus post ieiunium, w.49–52:„Hisceprodonistibi,fidepastor,|servitusquaenampoteritrependi?|Nullacompensantpretiumsalutis|votaprecantum”.HymnPrudencjuszaadresowanyjestdoChrystusa–ReszkaniewahasięużyćpodobnychsłówwodniesieniudoHozjusza(PL59,col.859).

w.169–172:Namque te celsum… turribus addit–św.PaulinzNoli,Poema XVII,w.301–304:„Namquetecelsummeritis,inaltum|Culmenimponetpretiosavirtus|Inqueviventumsuperurbemagnis|turribusaddet”(PL61,col.489).Wyobrażeniespołecznościzbawionychjakofortyfikacji„miastażyjących” (urbs viventium) jestodwołaniemzarównodometaforyki„żywychkamieni”(1P2,5:„IwyjakożywekamienienaNimsiębudujciejakodomduchowy,świętekapłaństwo”),dowizji„niebieskiejJeruzalem” (Ap21–22), jakidostarotestamentalnegoobrazu„ziemi(krainy)żyjących” (terra viventium),por.Ps142(141),6:„Tyśjestmojąnadzieją,mojącząstkąwziemiżyjących”.

w.177:Pande, si vita… curae–począwszyodparyskiejedycjiodyz1582r.,wers tenmanastępującąpostać:Pande,siResciest tibivitacurae…(JeślichceszReszkiżyciemiećnapie-czy…).Tazpozorudrobnazamiana słów (nostra→Resci),wprowadzonaprawdopodobnienażyczenie samego autora, zmienia niecowymowę całej strofy. Eksponuje osobistą relację, jakałączyłaReszkęzezmarłymkardynałem.WyróżniagoonaspośródwszystkichopłakującychśmierćHozjusza,którzyniedostąpiliszczęściaprzebywaniazeświętymjużzażyciabiskupem.Tenlocus

197


varians zostałodnotowanyprzezJ.Starnawskiego,choćwwyliczeniuedycjiodyReszki, jakiemiałymiejscezażyciaautora,badaczpominął jejwydaniaz1582i1594r.,por.J.Starnawski,Poeci nowołacińscy Warmii,w: idem, Z dziejów renesansu w Polsce. Studia i szkice, Warszawa 2007,s.41–42.

w. 185–188:Carminis leges amor… quamlibet infans – Prudencjusz,Peristephanon, Hym-nus IV: In honorem decem et octo martyrum Caesaraugustanorum,w.165–168:„Carminislegesamor aureorum |Nominumparvi facit et loquendi |Curade sanctisvitiosanonest |Nec rudisumquam”(PL60,col.375).

lex Romanorum–nakazpośmiertnegoupamiętnieniawybitnychczynówRzymianwmowachpochwalnych i pieśniach żałobnych zwanych neniami został zapisanywnajstarszej kodyfikacjiprawarzymskiegozpoł.V.p.n.e.,zwanejprawemXIItablic(lex duodecim tabularum),por.Cic.De leg.II.62:„[…]honoratorumvirorumlaudesincontionememorentur,easqueetiam[et]cantusadtibicinemprosequatur,cuinomenneniae,quovocabuloetiam[apud]Graecoscantuslugubresnominantur”(„zwyczajkaże,[…]bywybitneczynydostojnychmężówwielbiononazgromadze-niachludowychorazbytowarzyszyłtemuodgłosfletugrającegożałobnąmelodiępodnazwąnenia,którytowyrazoznaczapieniażałobnetakżeuGreków.”),por.M.T.Cicero,Pisma filozoficzne,t.2(O państwie, O prawach, O powinnościach, O cnotach), przeł.W.Kornatowski, komentarzemopatrzyłK.Leśniak,Warszawa1960,s.278–279.


Documents

Stanisława Reszki Pieśń o śmierci Wielkiego Stanisława Hozjusza (1580) [A Funeral Ode on The Death of The Great Cardinal Stanisław Hosius by Stanisław Reszka (1580)], \"Barok