συνεργεια παλιου και νεου: ιστορικη φρουριακη αρχιτεκτονικη και συγχρονες επεμβασεις

συνέργεια παλιού και νέουιστορική φρουριακή αρχιτεκτονική - σύγχρονες επεμβάσεις

Λαλαούνη ΑγγελικήΣτεφανίδου Λεμονιά

επιβλέπουσα καθηγήτρια

Δούση Μαρία

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ

ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015

ερευνητική εργασία διπλώματος

Ευχαριστούμε θερμά τη Μαρία Δούση, επιβλέπουσα καθηγήτρια αυτής της εργασίας, για την καθοδήγηση, υποστήριξη και την επιτυχημένη συνεργασία μας.

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΘεωρία και ιστορία της προστασίας μνημείων και συνόλων και σύγχρονες τάσεις

1. Βασικές έννοιες 2. Ιστορική εξέλιξη3. Σύγχρονες τάσεις συντήρησης και αποκατάστασης 4. Διαδικασία επανάχρησης και αποκατάστασης

ΜΕΡΟΣ ΔΕΥΤΕΡΟΙστορικά στοιχεία και εξέλιξη φρουριακής αρχιτεκτονικής

1. Οργάνωση οχυρωματικών δομών2. Άμυνα και επίθεση3. Ιστορική εξέλιξη

ΜΕΡΟΣ ΤΡΙΤΟΠαραδείγματα επεμβάσεων

1. Υφιστάμενη κατάσταση: ερειπιώδης

1.1 Διατήρηση κελύφους και σχεδιασμός διαδρομών Κάστρο του Castelo Novo Κάστρο στο Pombal Κάστρο Sandsfoot

1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης Κάστρο Moritzburg Castillo de la Luz (κάστρο του φωτός) Κάστρο Astley Αρχαίο τείχος της Νισύρου 1.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων Πύργος του Boraco Κάστρο στο Sobeslav

2. Υφιστάμενη κατάσταση: διατήρηση μορφής και δομής

2.1 Προσθήκη όγκου

Περιεχόμενα

8

10

111213 14

16

183030

34

36

37 374147

54 55616775818185

90

90

2.1.1 Προσθήκη σε απόσταση από το κέλυφος Πύργος Nazari, Huercal-Overa Draper’s bastion 2.1.1.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων Κάστρο στο Trancoso

2.1.2 Προσθήκη σε επαφή με το κέλυφος Μουσείο ιστορικής σκοποβολής Μουσείο ιστορίας πόλης Rapperswil-Jona 2.1.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων Κάστρο στην Ibiza

2.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό

2.2.1 Ήπια επέμβαση Λευκός πύργος Κάστρο Bruneck Κάστρο Castelgrande 2.2.1.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων Κάστρο στο Polpenazze Πύργος Nazari, Tahal

2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση Κάστρο Castelvecchio Κάστρο στο Rivoli Οχυρό στο Franzensfeste Κάστρο Firmian (Sigmundskron) Πύργος Moravola 2.2.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων Κάστρο Hambach

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

ΒιβλιογραφίαΠηγές εικόνων

909197

103103

106107115121121

124

124125133139147147149

152153165175183189199199

204

216221

7

8

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Ηπαρούσαεργασία,εξετάζειτιςσύγχρονεςεπεμβάσειςσειστορικάοχυρωματικάσυγκροτήματα.Οιεπεμβάσειςσεαυτάταμνημείαέχουνπολύμεγάλοενδιαφέρον,γιατίκαλούνταιναεπαναπροσδιορίσουνπολύ ιδιαίτερουςχώρους.Πρόκειταιγιαμιααρχιτεκτονικήπουδημιουργήθηκεμεστόχο τηνπροστασίααπό επιδρομές και επιθέσεις, καταστάσειςαρκετάσυνήθεις κατά τουςμεσαιωνικούς χρόνους.Ταδομήματααυτάπροκειμένουναανταπεξέλθουνσεαυτό τορόλο,ανέπτυξανμορφέςεσωστρεφείς,μεμικρούςκαιστενούςχώρους.Χαρακτηρίζονταν από συνωστισμό, αποπνικτική ατμόσφαιρα και οι χρήστες βίωναν δυσάρεστα συναισθήματα, λόγω του επικείμενουκινδύνου.Θαμπορούσαμεναπούμε,σύμφωναμετασύγχροναδεδομένα,ότιαποτέλεσεμιααρχιτεκτονικήακραίωνσυνθηκών. Καθώςηανάγκηγιαάμυνασταδιακάπαύειναυπάρχει,ταοχυράεγκαταλείπονταικαιυποβαθμίζονταισεκενάκελύφη,ταοποίαδενενσωματώνοντανστηζωήκαιτηλειτουργίατωνπόλεων,αποτελώνταςαστικάκενά.Μιανέαχρήσηθαέδινετηδυνατότηταόχιμόνοναδιασωθούν τα ιδιαίτερουαρχιτεκτονικούκαι ιστορικού ενδιαφέροντοςαυτάκελύφηκαι ναμεταβιβαστούνστις επόμενες γενιές,αλλάκαι να ενταχθούνστον αστικό ιστό τωνσύγχρονωνπόλεων. Για να γίνει εφικτή η επανάχρηση ενός τέτοιου χώρου, είναι αναγκαίος οεπαναπροσδιορισμόςτηςλειτουργίαςτου,ημετατροπήτουαπόκάτισκοτεινόκαιεσωστρεφές,σεκάτιευχάριστοκαιεξωστρεφές,πουθαανταποκρίνεταιστιςανάγκεςτηςσύγχρονηςδιαβίωσης. Αυτήακριβώςηπρόκληση,πουχαρακτηρίζειτηδιαδικασίατουμετασχηματισμούτους,μαςοδήγησεστηνεπιλογήτηςσυγκεκριμένηςκατηγορίαςκτιρίων,καθώςηριζικήαλλαγήτηςχρήσηςτουςπαρουσιάζειαυξημένοεπίπεδοδυσκολίας:οαρχιτέκτοναςπρέπειμέσααπότηνεπέμβασητου,νασεβαστείτιςαξίεςπουχαρακτηρίζουντοιστορικόκτίριο,καιεπιπλέονναδώσειλύσειςσταπολυάριθμαπροβλήματαπουπροκύπτουναπότηνιδιαίτερηφύσηκαιτηδομήτωνκτισμάτωναυτήςτηςκατηγορίας,σεσχέσημετιςυπόλοιπεςκατηγορίεςιστορικών κτιρίων(χωρικέςασυνέχειες,ελλιπήςφυσικόςφωτισμός,μικροίχώροι,κλπ). Στόχος είναι, μέσω αυτής της έρευνας, να προκύψουν συμπεράσματα σχετικά με τον τρόπο που η σύγχρονη αρχιτεκτονική«εισβάλει»σεέναιστορικόκτίριο,(στηνπερίπτωσημαςσεμεσαιωνικάκτίσματαφρουριακούχαρακτήρα),καιναγίνειμιαπροσπάθειανααπαντηθούνταεξήςερωτήματα:Πωςεπιτυγχάνεταιηισορροπίακαιηενότηταανάμεσαστονέοκαιτοπαλιό;Πωςαναδεικνύονταιοιαξίεςτουυπάρχοντοςκτίσματοςμέσααπότονέοσχεδιασμό;Σετιβαθμόμπορούμεναεπέμβουμεστοκτίριοκαιπώςδικαιολογείταιαυτήηαναγκαιότητα;Ποιέςχρήσειςείναιοιπλεόνκατάλληλες; Πιοσυγκεκριμένα,διερευνούμε,μέσααπόμιασειράπαραδειγμάτωνπουεντοπίζονταιστονευρωπαϊκόχώρο,τηδιαλεκτικήσχέσηανάμεσαστιςνέεςεπεμβάσειςκαιστουφιστάμενοιστορικόδόμημα.Ταπαραδείγματααυτάομαδοποιούνταιανάλογαμετηνέκτασηκαιτηφύσητηςεπέμβασης.Τοπρώτοκριτήριοδιαχωρισμούαφοράτηνκατάστασηδιατήρησηςτουκελύφουςτουςπριντηναποκατάσταση,καιτοεπόμενοτηνπροσέγγισητηςσχεδιαστικήςομάδας.Έτσιέχουμετηδιάκρισηανάμεσασεμνημείαπουβρίσκοντανσεερειπιώδηκατάσταση,καισεμνημείασταοποίαδιατηρούντανημορφήκαιηδομήτους. Η πρώτη κατηγορία περιλαμβάνει δυο σχεδιαστικές προσεγγίσεις: τη διατήρηση του μνημείου σε κατάσταση ερειπίου και τησυμπλήρωσηήολοκλήρωση τηςμορφής του.Ηδεύτερηκατηγορίαχωρίζεταιαντίστοιχασεδυουποκατηγορίες:στηνπρώτημελετάμεεπεμβάσειςστιςοποίεςοσχεδιασμόςαφοράτηνπροσθήκημεμονωμένωνόγκων,καιστηδεύτερηπαραδείγματασταοποίαοιαρχιτέκτονεςεπεμβαίνουνστοκέλυφοςκαιστοεσωτερικότηςιστορικήςκατασκευής. Σεορισμένεςπεριπτώσεις,στοπλαίσιοτηςομαδοποίησηςαυτής,γίνεταιεπίσηςαναφοράσεκάποιαεπιπλέονπαραδείγματα,ταοποίαόμωςδεναναλύονταιδιεξοδικάκαθώςπαρουσιάζουνπολλάκοινάσημείαμεαυτάπουπαρατίθενταιπαραπάνω. Γιατηνκαλύτερηκατανόησητωνεπεμβάσεωνπουπαρουσιάζονται,θεωρούμεσκόπιμημίασυνοπτικήπαρουσίασητωνκυρίαρχωντάσεωνστηναποκατάστασημνημείωνκαισυνόλων,καθώςκαιτηςιστορικήςεξέλιξηςτηςοχυρωματικήςαρχιτεκτονικής.

ΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΘεωρία και ιστορία της προστασίας μνημείων και συνόλων

και σύγχρονες τάσεις

11 Μέρος Α • Θεωρία και ιστορία της προστασίας μνημείων και συνόλων και σύγχρονες τάσεις

1. Βασικές έννοιες

Η έννοια του αρχιτεκτονικού μνημείου είναι πολύ σημαντική, καθώς αποτελεί το αντικείμενο προστασίας. Μέσα από την ύπαρξή του εκφράζεται μια ανάμνηση για ένα γεγονός. Οι επεμβάσεις που γίνονται σε αυτό αφορούν τη διάσωσής του, τη μετάβασή του στις επόμενες γενιές, καθώς και την επιλογή της νέας χρήσης του. Με βάση τον ορισμό του χάρτη της Βενετίας(1): «η έννοια ενός ιστορικού μνημείου δεν καλύπτει μόνο το μεμονωμένο αρχιτεκτονικό έργο, αλλά και την αστική ή αγροτική τοποθεσία, που μαρτυρεί έναν ιδιαίτερο πολιτισμό, μια ενδεικτική εξέλιξη ή ένα ιστορικό γεγονός. Αυτό ισχύει όχι μόνο για τις μεγάλες δημιουργίες, αλλά και για τα ταπεινά έργα που με τον καιρό απέκτησαν πολιτιστική σημασία». Τέσσερις είναι οι κυριότερες ιδιότητες που πρέπει να έχει ένα αρχιτεκτόνημα, προκειμένου να χαρακτηρίζεται ως μνημείο:• Η πρωτοτυπία ή γνησιότητα. Κάθε μνημείο είναι ένα

δημιούργημα του ανθρώπου που υλοποιήθηκε μια δεδομένη ιστορική στιγμή στο παρελθόν και κατά τη διάρκεια της κατασκευής του πολλοί παράγοντες(2) συνδυάστηκαν μεταξύ τους με έναν τρόπο μοναδικό και ανεπανάληπτο. Ως εκ τούτου, εάν κατασκευαστεί ένα αντίγραφό του, έστω και στην ίδια θέση, αυτό δε θα θεωρείται μνημείο, διότι θα στερείται τη μοναδικότητα της σύζευξης των παραγόντων του αρχικού.

• Η ιστορικότητά του, περιλαμβάνει όλα τα αποτυπώματα της ιστορίας του: οι κατασκευαστικές φάσεις του, (οι μεταγενέστερες προσθήκες και τροποποιήσεις που υπέστη το μνημείο), και οι φυσικές αλλοιώσεις, που οφείλονται στη φθορά που του προκάλεσε ο χρόνος.

• Η ποιότητα (καλλιτεχνική, κατασκευαστική κ.α.) αποτελεί υποκειμενικό στοιχείο και εξαρτάται από τα συστήματα αξιών της κάθε εποχής και χώρας.

• Η ιδέα ή συμβολισμός. Αφορά το μήνυμα και τις αξίες που μεταφέρει από το παρελθόν, τα οποία εκφράζονται μέσω της μορφής του.

1 Ο ορισμός αυτός διατυπώθηκε στο Δεύτερο Διεθνές Συνέδριο Αρχιτεκτόνων και Τεχνικών των ιστορικών μνημείων που πραγματοποιήθηκε στη Βενετία το 1964. 2 Ενδεικτικοί παράγοντες είναι: οι οικονομικοκοινωνικές συνθήκες, η ικανότητα του αρχιτέκτονα, τα οικοδομικά υλικά, οι τεχνικές και τα οικοδομικά υλικά.

Η αποκατάσταση είναι μια επιστημονική και τεκμηριωμένη επέμβαση που πρέπει να γίνει στο μνημείο, προκειμένου αυτό να προστατευτεί και να μεταβεί στις επόμενες γενιές. Χαρακτηριστικός είναι ο ορισμός που δόθηκε από τον C. Brandi to 1963: «αποκατάσταση είναι η αναγνώριση ενός έργου ως έργου τέχνης, μέσω μιας οποιασδήποτε αισθητικής, τόσο στη φυσική του σύσταση όσο και στη διπλή αισθητική και ιστορική του υπόσταση με την προοπτική της μεταβίβασής του στο μέλλον». Σε αυτήν τη διαδικασία περιλαμβάνονται και οι εργασίες συντήρησης, που στοχεύουν στην πρόληψη και στην προστασία, και αφορούν κυρίως το υλικό. Σημαντικό μέρος της αποκατάστασης αποτελεί και η επανάχρηση του μνημείου, η οποία μπορεί να παρατείνει τη ζωή του και να το προστατεύσει από μελλοντικές φθορές. Η αναστήλωση είναι μια εξειδικευμένη μορφή αποκατάστασης, κατά την οποία τα μετακινημένα αρχιτεκτονικά μέλη επανατοποθετούνται στην αρχική τους θέση, με την ελάχιστη δυνατή χρήση κονιάματος. Λόγω της φύσης της επέμβασης μπορεί να πραγματοποιηθεί μόνο σε μνημεία που αποτελούνται από αυτοτελή μέρη. Τέλος, η αποκατάσταση της αρχικής μορφής ενός μνημείου είναι η επαναφορά του στην αρχική του μορφή, όπως την είχε συλλάβει και υλοποιήσει ο αρχικός του δημιουργός. Επομένως, απομακρύνονται όλες οι μεταγενέστερες προσθήκες, γεγονός που έχει σημαντικές επιπτώσεις στην ιστορικότητά του. Για το λόγο αυτό δεν αποτελεί μέθοδο αποκατάστασης και πραγματοποιείται μόνο σχεδιαστικά, προκειμένου ο αρχιτέκτονας να κατανοήσει καλύτερα το μνημείο. Η εφαρμογή της δικαιολογείται μόνο κατ’ εξαίρεση: στις περιπτώσεις που τα στοιχεία που αφαιρούνται, κρίνεται ότι έχουν πολύ μικρή σημασία, και η απομάκρυνσή τους θα συμβάλει στην αποκάλυψη των κρυμμένων αξιών του κτίσματος (τυπολογικών, αισθητικών κ.α.). Βέβαια πρέπει να λάβουμε υπόψη ότι κάθε επέμβαση, της οποίας η αντιστρεψιμότητα δεν έχει προβλεφθεί, αλλοιώνει τα σημεία στα οποία συνενώνεται η προσθήκη με τα αυθεντικά τμήματα. Ως εκ τούτου, η αφαίρεση μεταγενέστερων φάσεων καθιστά εμφανή αυτή την παραμόρφωση, που πολλές φορές αισθητικά είναι πιο επιζήμια από την ίδια την προσθήκη.

12

«Το ξεκίνημα της αποκατάστασης είναι στενά συνδεδεμένο με τη σύγχρονη ιστορική συνείδηση, η οποία ωρίμασε στο τέλος του 18ου αιώνα. Έτσι η λέξη αποκατάσταση, με την πιο γενική έννοιά της, ως ισοδύναμη της συντήρησης, μπορεί να κατανοηθεί ως ο σύγχρονος τρόπος να διατηρούμε ζωντανή, γνήσια σχέση με τα πολιτιστικά έργα του παρελθόντος, μετά από τον ερχομό της βιομηχανικής επανάστασης και την ανάπτυξη μιας ιστορικής συνείδησης, οι οποίες διέκοψαν την παραδοσιακή συνέχεια της κοινωνικής, πολιτιστικής και οικονομικής ζωής, που μπορεί να λεχθεί ότι διήρκεσε από τις αρχές του πολιτισμού μέχρι το τέλος του 18ου αιώνα»(3). Κάθε εποχή στρεφόταν στο παρελθόν με το δικό της τρόπο. Όταν ένα αρχιτεκτόνημα δεν εξυπηρετούσε πια το σκοπό για τον οποίο χτίστηκε, τότε η διατήρησή του σταματούσε πρακτικά να αποτελεί ανάγκη, και η τύχη του εξαρτιόταν από τη στάση και τις προτεραιότητες των επόμενων γενεών. Στις αρχές του 19ου αιώνα και μέχρι το 1840, οι επεμβάσεις στα μνημεία γίνονταν με εμπειρικό τρόπο, διότι δεν υπήρχαν διατυπωμένες κατευθύνσεις. Το 1840 στη Γαλλία εμφανίστηκε η λεγόμενη «στυλιστική αποκατάσταση», κατά την οποία ο αρχιτέκτονας συντηρητής αποσκοπούσε στην επαναφορά του μνημείου στην αρχική του μορφή, αφαιρώντας τις μεταγενέστερες προσθήκες. Ακόμη, η τάση αυτή περιελάμβανε μεγάλης έκτασης ανακατασκευές και συμπληρώσεις με βάση το στυλ του κτίσματος, στα προβληματικά σημεία. Επομένως, μέτρο αξιολόγησης των ιστορικών κτισμάτων αποτελούσε η καθαρότητα του στυλ. Το κίνημα αυτό είχε ως κύριο εκφραστή τον Viollet-le-Duc, και σύμφωνα με τη σύγχρονη κριτική, έδινε έμφαση στη μορφή, υποβαθμίζοντας την ιστορικότητα. Ένα άλλο κίνημα, η ρομαντική αποκατάσταση, αναπτύχθηκε στην Αγγλία κατά τον 18ο-19ο αιώνα, δηλώνοντας μια εντελώς διαφορετική στάση: τον απόλυτο σεβασμό του μνημείου στη διασωζόμενή του μορφή (Anti-Restoration Movement) και τη θεώρηση της κάθε επέμβασης του ανθρώπου προς αυτό ιεροσυλία. Η τάση αυτή είναι πολύ σημαντική, διότι το μνημείο αναγνωρίστηκε για πρώτη φορά ως ένα ιστορικό τεκμήριο, που δεν ανήκει μόνο στο παρόν, αλλά στο παρελθόν και στο μέλλον.

3 Πηγή: «Ιστορία και θεωρία της αποκατάστασης», σελίδα 35

Την ίδια χρονική περίοδο (1880-1890) έκαναν ταυτόχρονα την εμφάνισή τους δύο νέες θέσεις: η ιστορική και η επιστημονική αποκατάσταση. Η πρώτη, αναθεώρησε τις αρχές της στυλιστικής αποκατάστασης, απορρίπτοντας τους άκριτους στυλιστικούς μιμητισμούς, όχι όμως και τις μεγάλης κλίμακας ανακατασκευές, οι οποίες βασίζονταν σε ιστορικά τεκμήρια (σχέδια, γραπτά κείμενα κ.α.). Η δεύτερη θέση, η επιστημονική αποκατάσταση, αποτέλεσε το θεμέλιο του σύγχρονου στοχασμού. Προτεραιότητα είχε η διατήρηση και όχι η αποκατάσταση, η αποκατάσταση και όχι η ανακατασκευή. Παράλληλα, δόθηκε έμφαση στο σεβασμό της ιστορικότητας και των κατασκευαστικών φάσεων του μνημείου, καθώς και στις διακριτές συμπληρώσεις ή προσθήκες που φέρουν τη σφραγίδα της εποχής στην οποία γινόταν η επέμβαση. Η θεωρία της επιστημονικής αποκατάστασης οριστικοποιήθηκε το 1931 με τη σύνταξη του «Χάρτη της Αθήνας», καθώς και του ιταλικού χάρτη αποκατάστασης. Σημαντικό είναι, επίσης, το γεγονός ότι το περιβάλλον του μνημείου, καθώς και η φυσιογνωμία των πόλεων κρίνονται άξια διατήρησης. Το 1963 δημοσιεύτηκε η «Θεωρία της αποκατάστασης» του Cesare Brandi, στην οποία διατυπώθηκαν δύο βασικά αξιώματα: η αποκατάσταση γίνεται μόνο στο υλικό του έργου τέχνης και πρέπει να αποσκοπεί στην ανάπτυξη της «εν δυνάμει ενότητάς» του. Επίσης, βασική προϋπόθεση αποτελεί η μη υποβάθμιση της αισθητική του, ο σεβασμός των ιστορικών του φάσεων και της φυσικής του φθοράς, καθώς και οι αναγνωρίσιμες συμπληρώσεις, όπου είναι αναγκαίες. Σύμφωνα με το δεύτερο αξίωμα, στις περιπτώσεις που διασώζεται τμηματικά η μορφή του μνημείου (ερειπιώδης κατάσταση), η ενότητα συνεχίζει να υπάρχει, καθώς στο κάθε τμήμα, εσωτερικεύεται το ίχνος της συνολικής μορφής. Ως εκ τούτου, απορρίπτεται μια επέμβαση ολοκλήρωσης εκ νέου της αρχικής μορφής, κατ’ αναλογία, και ενθαρρύνονται επεμβάσεις που αναπτύσσουν την εν δυνάμει ενότητα που παρέμεινε στα θραύσματα(4). Παράλληλα, το υλικό του έργου τέχνης θεωρείται μέσο έκφρασης της μορφής και τονίζεται η διττή του υπόσταση:

4 Το έργο τέχνης, σύμφωνα με τον Brandi, θεωρείται ως μια ενότητα του «ολόκληρου», και όχι του «συνόλου» και εισάγεται η λογική της νοητής επανασύνθεσης της εικόνας του, καθώς τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, όταν είναι τοποθετημένα στις αρχικές τους θέσεις, εμπεριέχουν τη συνολική μορφή και παραπέμπουν οπτικά σε αυτήν.

2. Ιστορική εξέλιξη

13 Μέρος Α • Θεωρία και ιστορία της προστασίας μνημείων και συνόλων και σύγχρονες τάσεις

Το Μάιο του 1964 οργανώθηκε στη Βενετία το Δεύτερο Διεθνές Συνέδριο των αρχιτεκτόνων και των τεχνικών των ιστορικών μνημείων στο οποίο συντάχτηκε ο Διεθνής χάρτης αποκατάστασης, ο γνωστός Χάρτης της Βενετίας. Ο χάρτης της Βενετίας διεύρυνε την έννοια του μνημείου, θεωρώντας ως αντικείμενο διατήρησης και το περιβάλλον του, καθώς και ταπεινά έργα και οικιστικά σύνολα. Σήμερα, αναγνωρίζεται ως ένα διαχρονικό πλαίσιο κατευθυντήριων αρχών που διέπουν τη θεωρία και την εφαρμογή της συντήρησης και αποκατάστασης. Αναφέρουμε ενδεικτικά το περιεχόμενο ορισμένων σημαντικών άρθρων του:• Διατήρηση, ανάδειξη και προβολή των αξιών και των ιδιαίτερων

χαρακτηριστικών του κτιρίου (αισθητικών, ιστορικών φάσεων, τυπολογικών, μορφολογικών κ.α.).

• Σεβασμός της αρχικής του υπόστασης και των αυθεντικών του στοιχείων, όπως τα υλικά, η τεχνολογία κατασκευής, καθώς και ο περιβάλλοντας χώρος του.

• Η κάθε επέμβαση σταματά εκεί που αρχίζουν να υπάρχουν υποθέσεις.

• Οι προσθήκες πρέπει να είναι διακριτές και αναγνωρίσιμες από τις αυθεντικές κατασκευές, και να φέρουν τη σφραγίδα της εποχής μας.

• Οι νέες επεμβάσεις πρέπει να είναι αντιστρέψιμες, δηλαδή, να μπορούν να αφαιρεθούν οποιαδήποτε στιγμή, έτσι ώστε το

μνημείο να έχει τη δυνατότητα να μεταβεί στην προγενέστερη της επέμβασης κατάσταση. πριν από την αποκατάστασή του κατάσταση. Συνεπώς, οι αναστρέψιμες επεμβάσεις δεν αφήνουν μόνιμο αποτύπωμα στο ιστορικό κτίσμα και εκφράζουν μια στάση σεβασμού.

Στο διάστημα μεταξύ 1960 και 1975 διαφαίνονται δύο νέες θεωρήσεις που διαφοροποιούνται ανάλογα με τη στάση τους απέναντι στα βασικά ζητήματα: τη διατήρηση ή την επέμβαση, την ιστορικότητα ή την αισθητική; Η πρώτη τάση είναι η «καθαρή διατήρηση», η οποία δίνει έμφαση στην επιστημονική έρευνα και στο σεβασμό της ιστορικότητάς του μνημείου. Εκφράζεται έντονα μια υπερευαισθησία για τη διατήρηση όλων των ιστορικών φάσεων, ακόμα και των δευτερευόντων στοιχείων, διότι ακόμα και αυτά θεωρούνται ιστορικά ντοκουμέντα. Η δεύτερη τάση είναι η «ξαναολολοκλήρωση της εικόνας» και υποστηρίζει ότι η αποκατάσταση πρέπει να είναι μια δυναμική επέμβαση που αποσκοπεί στην ανάπτυξη της εν δυνάμει ενότητας του έργου, μέσω της ανασύστασης της εικόνας του. Η επέμβασή θα πρέπει να ελέγχεται κριτικά, να είναι αναγνωρίσιμη (να έχει το λεξιλόγιο της εποχής μας) και αντιστρέψιμη. Οι μιμητισμοί και η υπερβολική δημιουργικότητα θα πρέπει να αποφεύγονται, καθώς, υπάρχει πιθανότητα υποβάθμισης και προσβολής του αυθεντικού κτίσματος.

3. Σύγχρονες τάσεις συντήρησης και αποκατάστασης

ως «εμφάνιση» και ως «δομή»(5).1Υποστηρίζεται ότι, κατά την αποκατάσταση, η μορφή του μνημείου είναι αναντικατάστατη και οι επεμβάσεις αφορούν κυρίως την ενίσχυση (στατική) της δομής του. Επίσης, ιδιαίτερη σημασία έχει και ο χειρισμός της2λακούνας(6) σε ένα έργο τέχνης. Ο Brandi θεωρεί ότι τα κενά αυτά αλλοιώνουν

5 Σε ένα μεσαιωνικό τείχος για παράδειγμα, η «εμφάνιση» είναι η εξωτερική επιφάνεια των λίθων, που είναι ορατή, και η «δομή», το εσωτερικό του τείχους. 6 Στην περίπτωση ενός ερειπίου, η λακούνα είναι το κενό μεταξύ των αρχιτεκτονικών μερών, που προέκυψε από καταστροφές η καταρρεύσεις, και σε ένα έργο τέχνης είναι η διακοπή του παραστατικού του ιστού.

τη σύνθεση, καθώς το έργο μεταβαίνει στο φόντο, γεγονός που το υποβαθμίζει. Προτείνει συμπληρώσεις ουδέτερου χρώματος, στα προβληματικά σημεία, οι οποίες προβάλλονται είτε σε ένα επίπεδο πιο πίσω, είτε σε ένα πιο μπροστά σε σχέση με το μνημείο, έτσι ώστε να μη δυσχεραίνεται η αναγνωσιμότητά του.

14

Ένα κτίριο που εγκαταλείπεται από τους χρήστες του είναι καταδικασμένο να υπόκειται σε μια διαρκή φθορά που οφείλεται στο χρόνο, στις συνθήκες του περιβάλλοντος, και στον άνθρωπο. Ο ασφαλέστερος τρόπος για τη συντήρηση και διατήρησή του είναι η επανάχρησή του. Η επιλογή μιας νέας χρήσης, επίσης, συμβάλει στην ένταξή του στον αστικό ιστό και στη ζωή των κατοίκων και εξαρτάται από τους εξής παράγοντες: • Την εποχή κατασκευής του μνημείου.• Τις προηγούμενες επεμβάσεις και αλλοιώσεις που έχει υποστεί.• Το βαθμό της φθοράς και την παθολογία του.• Την τυπολογία, τη μορφολογία και γενικότερα τις αξίες του,

και τη συμβατότητα του νέου κτηριολογικού προγράμματος με αυτές

• Τις ανάγκες της ευρύτερης περιοχής. Η αποκατάσταση ενός ιστορικού κτίσματος είναι μια εξαιρετικά πολύπλοκη συνθετική διαδικασία η οποία βασίζεται στην ανάλυση και στην τεκμηρίωση. Αρχικά, ερευνάται το μνημείο μαζί με τον περιβάλλοντα χώρο του και γίνεται μια προσπάθεια χρονολόγησης των διαφορετικών κατασκευαστικών του φάσεων. Ταυτόχρονα, αποτυπώνεται η υπάρχουσα κατάσταση, καταγράφονται τα υλικά κατασκευής, γίνονται εργαστηριακές δοκιμές και αξιολογείται το δομικό σύστημα και ο τρόπος μεταφοράς των φορτίων. Στη συνέχειά, ακολουθεί, μια εκτενής επεξεργασία των παραπάνω στοιχείων: εντοπίζεται η παθολογία και τα αίτιά της, και εκτιμάται η έκταση των απαιτούμενων επεμβάσεων.

Τέλος, λαμβάνονται σαφείς αποφάσεις που αφορούν την πρόταση αποκατάστασης. Διερευνώνται οι ανάγκες της νέας χρήσης, σε συνάρτηση με τις αρχές της συντήρησης και αποκατάστασης. Βασική αρχή της επανάχρησης πρέπει να αποτελεί η ικανοποίηση των σύγχρονων αναγκών άνεσης και λειτουργικότητας, αφού πρώτα διασφαλιστεί ο σεβασμός και η ανάδειξη των αξιόλογων χαρακτηριστικών του κτίσματος. Επομένως, η λήψη αποφάσεων, σχετικά με τις επεμβάσεις που πρόκειται να υλοποιηθούν, αποσκοπεί στη συνέχιση της ύπαρξης του κτιρίου, καθώς και στη λειτουργικότερη χρήση του, με την ταυτόχρονη, διατήρηση και προβολή των αξιών του. Κατά το στάδιο των καθαιρέσεων, απαιτούνται λεπτοί χειρισμοί, καθώς αφαιρώντας κάποιο δομικό μέλος, υπάρχει το ενδεχόμενο της ανακάλυψης χρήσιμων στοιχείων σχετικά με τον τρόπο κατασκευής και με την ιστορία του μνημείου, τα οποία δεν ήταν αντιληπτά κατά το στάδιο της αποτύπωσης και τεκμηρίωσης. Ανάλογα με τη σπουδαιότητα των ευρημάτων ενδέχεται να ανατραπούν ορισμένα συμπεράσματα της ανάλυσης και η μελέτη να τροποποιηθεί, προκειμένου να αναδειχτούν τα νέα στοιχεία. Στη παρούσα εργασία, στα παραδείγματα των φρουρίων που θα αναλυθούν, θα εξετάσουμε κατά πόσο τηρούνται οι αρχές της αποκατάστασης και θα δώσουμε έμφαση στον τρόπο με τον οποίο οι νέες προσθήκες αλληλεπιδρούν με το υφιστάμενο κέλυφος.

4. Διαδικασία επανάχρησης και αποκατάστασης


16 Μέρος Β • Ιστορικά στοιχεία και εξέλιξη της φρουριακής αρχιτεκτονικής

Σήμερα, γνωρίζουμε ότι τα κάστρα είχαν πολλές λειτουργίες, τόσο πρακτικές όσο και συμβολικές. Το κάστρο ήταν μια νέα αρχιτεκτονική μορφή που λειτουργούσε όχι μόνο ως φρούριο, αλλά και ως διοικητικό κέντρο, που περιλάμβανε και κατοικίες. Κάθε κάστρο ήταν διαφορετικό, ανάλογα με τον πλούτο του κατασκευαστή, τους λόγους της κατασκευής του (έλεγχος του εδάφους, των συνόρων, των ακτών), την τοπική γεωγραφία (διαθεσιμότητα οχυρής τοποθεσίας), τη γνώση του πρωτομάστορα, τα διαθέσιμα υλικά, το βαθμό του επείγοντος (ταχύτητα κατασκευής), και τέλος, τους παραδοσιακούς τρόπους δόμησης της περιοχής (τις

τεχνικές που οι εργάτες ήξεραν και χρησιμοποιούσαν). Η εξέλιξη της μορφής και της οργάνωσης των κάστρων ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την εξέλιξη των όπλων και των τρόπων επίθεσης, οι βασικές αρχές οργάνωσης όμως παρέμειναν ίδιες με το πέρασμα των ετών. Οι βασικοί άξονες της οργάνωσης ήταν η παροχή προστασίας σε περίπτωση επίθεσης, και η δυνατότητα απώθησης των επιτιθέμενων, με την ελάχιστη έκθεση των αμυνόμενων. Όλα τα μέρη του κάστρου σχεδιάζονταν προσεκτικά για να ανταποκρίνονται σε αυτούς τους στόχους.

Εικ. 1: Château de Peyrelade, Aveyron, Rivière-sur-Tarn, Γαλλία

Εικ. 2: Château de Montségur, Γαλλία

Εικ. 3: Castle Stalker, Σκωτία

17

Χωροθέτηση-φυσική άμυνα

Λόγω του εύρους των καθηκόντων που έπρεπε να εκπληρώσουν, τα κάστρα κτίζονταν σε διάφορες τοποθεσίες. Πολλαπλοί παράγοντες εξετάζονταν κατά την επιλογή ενός τόπου, ισορροπώντας μεταξύ της ανάγκης για μια υπερασπίσιμη θέση, με άλλα ζητήματα, όπως η εγγύτητα σε πόρους. Έτσι, τα κάστρα συνήθως χτίζονταν σε περιοχές που ήταν από τη φύση τους αμυντικές, όπως είναι για παράδειγμα οι κορυφές βουνών ή λόφων. Σε επίπεδα εδάφη, τα κάστρα τοποθετούνταν μέσα σε ποτάμια, για να ενισχυθεί η άμυνα της περιμέτρου τους, μέσω της προστασίας που παρείχε το υδάτινο στοιχείο. Αν δεν υπήρχε κάποιο ποτάμι στην περιοχή, τότε κατασκευαζόταν μια τεχνητή λίμνη ή μια τεχνητή τάφρος.(1)

Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι το γεγονός ότι, όπου υπήρχαν προϋπάρχουσες αμυντικές κατασκευές, ήταν σύνηθες να αξιοποιούνται. Μια εξέχουσα θέση που επέβλεπε τη γύρω περιοχή και προσέφερε ορισμένες φυσικές άμυνες μπορεί, επίσης, να είχε επιλεγεί επειδή η προβολή του κάστρου τo καθιστούσε σύμβολο δύναμης. Καθώς τα κάστρα δεν ήταν απλά στρατιωτικά κτίρια, αλλά τα κέντρα διοίκησης και τα σύμβολα της εξουσίας, είχαν σημαντικές επιπτώσεις στο τοπίο γύρω τους. Παρά το γεγονός ότι μερικές φορές η κατασκευή ενός κάστρου οδήγησε στην καταστροφή παρακείμενων οικισμών, ήταν πιο συνήθης η ανάπτυξη των γύρω οικισμών λόγω της παρουσίας του κάστρου. Μερικές φορές προγραμματισμένες πόλεις ή χωριά δημιουργήθηκαν γύρω από ένα κάστρο, λόγω της ασφάλειας που τους παρείχε.

1 Οι τάφροι ήταν χαντάκια που γενικά γεμίζονταν με νερό, περιβάλλοντας το κάστρο ή την πόλη, και είχαν ως στόχο να προσφέρουν μια πρώτη γραμμή άμυνας, δυσχεραίνοντας την προσέγγιση των αντιπάλων και τη διαδικασία της υπονόμευσης των τειχών. Σε ορισμένες περιπτώσεις, οι τάφροι είχαν πολύ μεγάλο πλάτος, διότι περιλάμβαναν φυσικές ή τεχνητές λίμνες, φράγματα και υδατοφράχτες. Σε κάποιες άλλες περιπτώσεις η τάφρος γεμιζόταν με κόπρανα, ούρα, χαλασμένα φαγητά και σωρούς νεκρών ζώων, προκειμένου οι εχθροί να αποθαρρυνθούν από το να τη διασχίσουν. Κατά την μετά-μεσαιωνική περίοδο, τα οχυρά σχεδιάστηκαν, προκειμένου να αντιστέκονται στα πυροβόλα όπλα και συχνά οι τάφροι δεν γεμίζονταν με νερό. Με την πάροδο του χρόνου, πολλά κάστρα μετατράπηκαν σε παλάτια ή σε μεγάλες κατοικίες και λειτουργούσαν ως οικιστικά καταλύματα. Έτσι οι τάφροι έχασαν τον αμυντικό τους ρόλο και έγιναν διακοσμητικές.

1. Οργάνωση οχυρωματικών δομών

Εικ. 4: Κάστρο με τάφρο, Warwickshire, Αγγλία

Εικ. 5: Caerlaverock Castle, Σκωτία


Ανάχωμα

Στο κέντρο του κάστρου υπήρχε ένα ανάχωμα (motte) με επίπεδη κορυφή. Μπορούσε να είναι τεχνητό ή φυσικό (χωρίς εκσκαφή). Μερικές φορές ήταν, επίσης, χτισμένο πάνω παλαιότερες τεχνητές κατασκευές. Τα μεγέθη τους διέφεραν σημαντικά, με τα αναχώματα να είναι από τρία μέτρα έως τριάντα μέτρα σε ύψος, και από τριάντα μέτρα έως ενενήντα μέτρα σε διάμετρο. Η εκσκαφή της γης για την κατασκευή του αναχώματος δημιουργούσε μια τάφρο γύρω του, η οποία σε ορισμένες περιπτώσεις γεμιζόταν με νερό. Ήταν σύνηθες η πρόσβαση στο λόφο να πραγματοποιείται μέσω μιας γέφυρας που διέσχιζε την τάφρο. Στην κορυφή του βρισκόταν συχνά κάποια αμυντική κατασκευή, όπως ο κεντρικός πύργος (keep), και ένα προστατευτικό τείχος. Μικρότερα αναχώματα θα μπορούσαν να υποστηρίξουν μόνο απλούς πύργους, με χώρο για μερικούς στρατιώτες, ενώ μεγαλύτερα θα μπορούσαν να είναι εφοδιασμένα ακόμα και με ένα μεγαλόπρεπο κτίριο.

Οχυρωμένη αυλή

Η οχυρωμένη αυλή (Bailey) βρισκόταν σε άμεση σχέση με το ανάχωμα και αποτελούσε βασικό χαρακτηριστικό των κάστρων. Το σχήμα της ήταν συνήθως κυκλικό, σε ορισμένες περιπτώσεις,

όμως, συναντάμε και ορθογώνιες, καθώς η κατασκευή τους επηρεαζόταν σε μεγάλο βαθμό από τη μορφολογία του εδάφους. Περιβαλλόταν από ξύλινα ή πέτρινα τείχη και μια τάφρο. Στην περίπτωση που οι επιτιθέμενοι διέσχιζαν την τάφρο και κατάφερναν να περάσουν τα τείχη, οι αμυνόμενοι χρειάζονταν μια δεύτερη γραμμή προστασίας. Για το λόγο αυτό υπήρχε ο κεντρικός πύργος στην κορυφή του αναχώματος. Επιπροσθέτως, η αυλή περιείχε ένα μεγάλο αριθμό κτιρίων, τα οποία περιλάμβαναν αίθουσα συνεστιάσεων και γιορτών, κουζίνα(2), παρεκκλήσι, φυλακές(3), στρατώνες, αποθήκες, στάβλους και εργαστήρια, και αποτελούσε το κέντρο της οικονομικής

2 Τα κάστρα είχαν πολλές φορές περισσότερες από μια κουζίνες, σε πολλές περιπτώσεις περισσότερες και από τρεις. Αυτές χωρίζονται σε κατηγορίες ανάλογα με τον τύπο του φαγητού που ετοίμαζαν σε αυτές. Στα πρώιμα παραδείγματα, αντί για καμινάδα υπήρχε μια τρύπα στην οροφή για να μπορεί να διαφεύγει ο καπνός.3 Τα κάστρα συνήθως λειτουργούσαν και ως φυλακές. Καθώς η φυλάκιση δεν ήταν συνηθισμένη τιμωρία κατά τον Μεσαίωνα, οι περισσότεροι φυλακισμένοι κρατούνταν προσωρινά, περιμένοντας κάποια δίκη που θα όριζε την ποινή τους. Η κατασκευή κελιών στα κάστρα έγινε πιο συχνή μετά τον 12ο αιώνα. Τα κελιά ήταν συνήθως απλά δωμάτια, με μια βαριά σιδερένια πόρτα ή βρίσκονταν στο υπόγειο, έχοντας πρόσβαση μόνο από μια καταπακτή στο έδαφος. Επρόκειτο για σκοτεινούς χώρους, οι οποίοι είχαν ελάχιστα έως καθόλου ανοίγματα. Όσον αφορά τις αίθουσες και τους χώρους βασανιστηρίων, ο προορισμός τους δεν έχει ξεκαθαριστεί απόλυτα, καθώς συχνά συγχέονται με αίθουσες βασανιστηρίων τα κτίρια κουζίνας και με κελιά απομόνωσης οι χώροι συγκέντρωσης των λυμάτων.

Εικ. 6: Οι ξύλινες περιφράξεις που περιέβαλλαν τα αναχώματα σε πολλές περιπτώσεις αντικαταστάθηκαν από πέτρινα τείχη, όπως σε αυτό το παράδειγμα του Château de Gisors στη Γαλλία

Εικ. 7: Τα κτίρια στην εσωτερική αυλή του κάστρου

17

δραστηριότητας του κάστρου. Για αρκετό καιρό, οι κατοικίες που υπήρχαν στο κάστρο ήταν πολύ υποβαθμισμένες, λόγω του περιορισμένου χώρου και των ελάχιστων ανοιγμάτων(4) προς μία αυλή, όπου η ψηλή περιτοίχιση δεν επέτρεπε τον φωτισμό. Όσον αφορά τα διαμερίσματα και την άμυνα, παρατηρούμε το διαχωρισμό των λειτουργιών. Ακόμη, στο βαθμό που αυτό ήταν δυνατό, κάθε διαμέρισμα εξυπηρετούταν από ένα κλιμακοστάσιο(5), ανεξάρτητο από το υπόλοιπο συγκρότημα. Αυτή η ανεξαρτησία, που συνοδευόταν από μια πολυπλοκότητα στον σχεδιασμό, ήταν θεμιτή για αμυντικούς λόγους.

4 Τα παράθυρα εμφανίζονταν σπάνια, και υπήρχαν συνήθως μόνο στους ψηλότερους ορόφους. Τα πρώτα, χρονολογικά, ανοίγματα ήταν σχετικά μικρά και, συχνά, είχαν ή ξύλινα σκίαστρα ή ένα είδος κερωμένου χαρτιού που άφηνε το μέρος του φωτός να εισέλθει. Κατά το τέλος του 14ου αιώνα, η ανάγκη για μια καλύτερη ποιότητα ζωής υπερτερεί των αμυντικών προφυλάξεων και η κατοικία του άρχοντα αρχίζει να φωτίζεται και από έξω5 Τα εξωτερικά κλιμακοστάσια αμυντικού χαρακτήρα, ήταν γενικά κατασκευασμένα από ξύλο, προκειμένου να είναι ελαφριά, να αφαιρούνται εύκολα, καθώς και να μπορούν να καταστραφούν σε περίπτωση απειλής. Τα υπόλοιπα κλιμακοστάσια ήταν κατασκευασμένα από πέτρα και συνήθως, ήταν κυκλικά. Η φορά τους ήταν δεξιόστροφη, ακολουθώντας τη φορά των δεικτών του ρολογιού, προκειμένου ο δεξιόχειρας εχθρός που επιτίθεται, να δυσκολεύεται να κρατήσει και να χειριστεί το σπαθί, ενώ ο αμυνόμενος, να έχει μεγαλύτερη ελευθερία κινήσεων στη δεξιά του πλευρά.

Κεντρικός πύργος

Ο κεντρικός πύργος (keep, donjon) ήταν το σημείο του κάστρου με τη μεγαλύτερη αμυντική ικανότητα. Όπως ήδη αναφέραμε, βρισκόταν στην κορυφή ενός αναχώματος που περιβαλλόταν αρχικά από ένα φράχτη με πασσάλους και από μια τάφρο. Παρότι συνήθως αποτελούσε το δυνατότερο σημείο του οχυρού και την τελευταία γραμμή άμυνας, χρησιμοποιούταν, παράλληλα, και ως κατοικία του άρχοντα. Επρόκειτο για ογκώδεις, συμπαγείς πύργους, οι οποίοι ήταν διατεταγμένοι με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορούν να αμύνονται ανεξάρτητα από το υπόλοιπο κάστρο. Οι τοίχοι τους είχαν πολύ μεγάλο πλάτος, και ο χώρος εσωτερικά χωριζόταν σε δυο τμήματα, περιλαμβάνοντας αίθουσες αποθήκευσης και χώρους διαβίωσης. Η πρόσβαση στα διαφορετικά επίπεδα πραγματοποιούταν μέσω μονοπατιών και σπειροειδών κλιμακοστασίων που ήταν χτισμένα στους παχείς τοίχους. Σε όλες τις εποχές συναντάμε τετράγωνους πύργους, μάλιστα από τον 11ο και 12ο αιώνα δε σώζονται άλλοι τύποι, ενώ από τον 13ο αιώνα εμφανίζεται και ο στρογγυλός πύργος(6).

6 Αν και οι τετράγωνοι πύργοι δεν σταμάτησαν να οικοδομούνται, έγινε σαφές ότι υπήρχαν συγκεκριμένα σχεδιαστικά προβλήματα τα οποία οδηγούσαν σε αδυναμία άμυνας. Το κυριότερο μειονέκτημα ήταν ότι οι επιτιθέμενοι μπορούσαν να

Εικ. 8: Ο κεντρικός πύργος του κάστρου Puivert

Εικ. 9: Ο κεντρικός πύργος του κάστρου του Raglan Εικ. 10: Languedoc, Γαλλία


Ακολουθεί η περιγραφή ενός αντιπροσωπευτικού τετράγωνου πύργου: Το ισόγειο χρησιμοποιούταν ως αποθήκη και αποτελούσε ιδανικό μέρος για τη διατήρηση των τροφίμων, καθώς το μεγάλο πάχος της τοιχοποιίας εμπόδιζε την αύξηση της θερμοκρασίας του χώρου. Επίσης, ήταν ένα ασφαλές μέρος για τη φύλαξη θησαυρών, καθώς δεν υπήρχε πρόσβαση, παρά μόνο μέσω του πάνω ορόφου. Στον πύργο, επίσης, σε χαμηλότερο επίπεδο από το ισόγειο, υπήρχε μια φυλακή για τους αιχμαλώτους. Σε μερικές περιπτώσεις, διέθετε ένα μικρό παράθυρο που επέτρεπε σε ελάχιστο φως και καθαρό αέρα να εισέλθουν στο χώρο. Η μόνη είσοδος του πύργου βρισκόταν στον πρώτο όροφο. Η πρόσβαση στην είσοδο πραγματοποιούταν μέσω μιας κρεμαστής γέφυρας, η οποία ανυψωνόταν σε περίπτωση επίθεσης. Σε ορισμένες περιπτώσεις, στον ίδιο όροφο υπήρχαν και χώροι κατοικίας για τη φρουρά, ώστε αυτή να μπορεί να δράσει άμεσα σε περίπτωση πολιορκίας. Μια εστία σε μια πλευρά παρείχε θέρμανση και περιορισμένες δυνατότητες για την προετοιμασία φαγητών, ενώ

υπονομεύσουν τις γωνίες τους ώστε να καταρρεύσουν. Οι γωνίες ήταν περισσότερο ευάλωτες, καθώς οι πέτρες στις στα σημεία αυτά ήταν εύκολο να μετακινηθούν προς τα έξω. Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι παραπάνω αδυναμίες, σχεδιάστηκαν κυκλικοί ή πολύπλευροι πύργοι, οι οποίοι καθιερώθηκαν κατά το τέλος του 12ου αιώνα. Λόγω των περισσότερων πλευρών τους, ελαχιστοποιούνταν τα τυφλά σημεία, στα οποία οι αμυνόμενοι δεν μπορούσαν να δουν αν πλησιάζουν οι επιτιθέμενοι, ενώ παράλληλα ήταν δυσκολότερο να υπονομευτούν.

χώροι υγιεινής ήταν χωροθετημένοι σε ένα πλευρικό πέρασμα. Σε ανώτερο όροφο υπήρχε μια μεγάλη αίθουσα που χρησιμοποιούταν για δεξιώσεις και για σημαντικές συνεδρίες. Στον όροφο αυτό δεν υπήρχε κουζίνα ή άλλα δωμάτια, εκτός από ένα ιδιωτικό εκκλησάκι, όπου οι άρχοντες μπορούσαν να προσεύχονται. Στον τελευταίο όροφο βρισκόταν το διαμέρισμα του άρχοντα, ενώ υπήρχε και μια τουαλέτα. Πάνω από αυτόν το όροφο ήταν η στέγη, όπου ενίοτε υπήρχε μια περιμετρική διαδρομή, προκειμένου οι φύλακες να μπορούν να επιβλέπουν το χώρο.

Κύριος αμυντικός περίβολος οχύρωσης

Ο κύριος αμυντικός περίβολος της οχύρωσης (En-ceinte) αποτελεί την κύρια γραμμή άμυνας, περιλαμβάνοντας τα εξωτερικά τείχη του κάστρου (curtain walls) και τους προμαχώνες. Ο περίβολος αποτελούταν από μια ή δυο σειρές τειχών και σχεδιαζόταν με βάση τη φυσική ροή του εδάφους. Οι οχυρωματικοί περίβολοι των κάστρων που βρίσκονταν σε ορεινές περιοχές είχαν συχνά ακανόνιστο πολυγωνικό σχήμα, που υπαγορευόταν από την τοπιογραφία, ενώ τα πεδινά κάστρα είχαν συχνότερα ένα κανονικό ορθογώνιο σχήμα. Ο περίβολος ήταν κατασκευασμένος είτε ως ανεξάρτητη δομή, είτε σε συνδυασμό με τα κτίσματα που γειτνίαζαν με τα εξωτερικά τείχη.

Εικ. 11: Πύργοι κατά μήκος των εξωτερικών τειχών Εικ. 12: Το εξωτερικό τείχος στο Carcassonne

17

Εξωτερικό τείχος

Ο όρος ‘’curtain walls’’ αναφέρεται στα αμυντικά τείχη που βρίσκονταν ανάμεσα σε δύο πύργους του περίβολου ενός κάστρου, φρουρίου, ή πόλης. Αυτού το τύπου τα τείχη συχνά διακόπτονταν από πύργους, προκειμένου να προστεθεί μήκος και να ενισχυθεί η άμυνα στο χώρο εξωτερικά του κάστρου(7). Ακόμη, τα τείχη θα έπρεπε να είναι αρκετά ψηλά ώστε να δυσχεραίνεται η ανάβαση στην κορυφή τους με κλίμακες, και αρκετά παχιά για να αντέχουν σε βομβαρδισμό από τις πολιορκητικές μηχανές(8). Αν επρόκειτο για διπλό τείχος, η εξωτερική γραμμή ήταν πιο ελαφριάς κατασκευής, το διάστημα που τη χώριζε με την εσωτερική γραμμή δεν ξεπερνούσε τα δεκαπέντε μέτρα και το ύψος της ήταν χαμηλότερο ώστε οι μακρινές βολές να περνούν από πάνω. Τα τείχη αυτά δεν παρείχαν μόνο παθητική προστασία. Αντίθετα, τα χαρακτηριστικά τους είχαν προσαρμοστεί έτσι ώστε να δίνουν επιπλέον δυνατότητες στους αμυνόμενους. Πιο συγκεκριμένα, είχαν μεγαλύτερο πάχος στη βάση τους, για την

7 Το μήκος του μετώπου ανάμεσα σε δυο πύργους καθοριζόταν από την εμβέλεια των τόξων, που έπρεπε να διασταυρώνουν τα πυρά τους στο διάστημα ανάμεσα στους δυο πύργους, θέτοντας έτσι ένα όριο περίπου σαράντα μέτρων.8 Ένα τυπικό τείχος θα μπορούσε να έχει τρία μέτρα πλάτος και δώδεκα μέτρα ύψος, αν και τα μεγέθη διέφεραν σημαντικά ανάλογα με την περίπτωση.

προστασία τους από την υπονόμευση(9), και έντονη κλίση για τον εξοστρακισμό των βλημάτων(10). Παράλληλα, κατά μήκος των κορυφών υπήρχαν διάδρομοι (chemin de ronde) οι οποίοι επέτρεπαν τη ρήψη βλημάτων στους εχθρούς που βρίσκονταν από κάτω, και οδοντωτές επάλξεις στο σημείο αυτό, παρείχαν επιπλέον προστασία.

Πύργοι ενσωματωμένοι στα περιμετρικά τείχη

Οι ενσωματωμένοι πύργοι στα αμυντικά τείχη, ποικίλλουν τυπολογικά. Συναντάμε τετράγωνους, στρογγυλούς και τριγωνικούς πύργους(11).

9 Οι αντίπαλοι έσκαβαν υπόγεια τούνελ κάτω από τον πύργο, προκειμένου να μετακινήσουν τα θεμέλια του και να τα αντικαταστήσουν με ξύλινα στηρίγματα. Εφόσον τα πέτρινα θεμέλια είχαν μετακινηθεί ήταν εύκολο να ανάψουν φωτιές και μετά να διαφύγουν προκειμένου να σωθούν, προτού τα ξύλινα στηρίγματα καούν και το κάστρο καταρρεύσει.10 Εξοστρακισμός βλημάτων: τα τείχη και οι πύργοι ήταν κατασκευασμένοι ώστε να γίνεται αδύνατη η παραμονή του επιτιθέμενου στη βάση τους. Όταν τα τείχη ήταν κάθετα, ο επιτιθέμενος μπορούσε να προστατευτεί από τα κατακόρυφα βλήματα με ένα θωρακισμένο παραπέτασμα. Έτσι δημιουργήθηκε μια έντονη κλίση στη βάση του τοίχου ώστε τα βλήματα που πέφτουν κατακόρυφα από την κορυφή, να εξοστρακίζονται, χτυπώντας τον πλαγίως.11 Οι τετράγωνοι αφήνουν ένα χώρο μπροστά τους όπου ο επιτιθέμενος είναι ασφαλής από τα βλήματα από τους πλευρικούς τοίχους (νεκρή γωνία). Οι στρογγυλοί πύργοι είναι ανθεκτικότεροι στις δονήσεις και ο χώρος αυτός μειώνεται, ενώ στους τριγωνικούς πύργους ο χώρος αυτός εξαλείφεται.

Εικ. 13: Τυπική μορφή πύργου ενσωματωμένου στο εξωτερικό τείχος Εικ. 14: Διαφορετικές μορφές πύργων, ενσωματωμένων στα τείχη (Bartizans)


Στις περιπτώσεις που υπήρχε δυνατότητα, υιοθετούταν μια κατασκευή με ολοκληρωτικά συμπαγή βάση. Ως εκ τούτου, ο πύργος στο επίπεδο αυτό, στα μέρη που εκτίθονταν στον εχθρό αποτελούσε μια συμπαγή μάζα οικοδομικού υλικού που καθιστούσε αδύνατη την εκσκαφή. Από το επίπεδο που δημιουργούνταν χώροι εσωτερικά του πύργου, υπήρχαν ανοίγματα στους εξωτερικούς τοίχους. Όσο ήταν δυνατό τα ανοίγματα αυτά επικαλύπτονταν εν μέρει από τον ένα όροφο στον άλλο, ώστε να επιτρέπουν την εκτόξευση προς όλες τις κατευθύνσεις. Τα κλιμακοστάσια που οδηγούσαν στην κορυφή των πύργων ήταν τοποθετημένα μέσα στο πάχος των τοίχων από την πιο ασφαλή πλευρά. Προκειμένου να υπάρχει πάντα επίβλεψη των ατόμων που μετακινούνταν, οι κλίμακες δεν τοποθετούνταν η μια στη συνέχεια της άλλης. Δεν κατέληγαν όλοι οι πύργοι στο έδαφος. Μερικοί ήταν χτισμένοι πάνω στα τείχη, και προεξείχαν σε σχέση με τον περίβολο (Bartizans). Οι κατασκευές αυτές, χρησιμοποιούνταν κυρίως για την προστασία του φρουρού, δίχως να περιορίζουν την ορατότητά του.

Οδοντωτές επάλξεις

Στις απολήξεις των τειχών υπήρχαν ενίοτε οδοντωτές επάλξεις. Αυτές διαμορφώνονταν από έναν αμυντικό χαμηλό τοίχο στον οποίο υπήρχαν κατά διαστήματα ορθογώνια κενά ή εγκοπές που επέτρεπαν την επίθεση με βέλη ή με βλήματα. Αυτή η δομή επέτρεπε τη δημιουργία προστατευμένων διαδρόμων κίνησης και επίθεσης, πίσω από τις επάλξεις (chemin de Ronde).

Προεξέχοντα παραπετάσματα (Machicolations)

Επιπροσθέτως, πολλές φορές στα ανώτερα σημεία των τειχών υπήρχαν προεξέχοντα παραπετάσματα, με οπές στο δάπεδό τους για την ρήψη βλημάτων, δίνοντας τη δυνατότητα στον αμυνόμενο να επιτίθεται σε εχθρούς που βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση, και ταυτόχρονα να βρίσκεται σε έναν ασφαλή χώρο(12). Βρίσκονταν είτε σε μεμονωμένα σημεία της τοιχοποιίας, είτε σε όλη της την περιφέρεια. Εμφανίστηκαν αρχικά σε ανατολικές χώρες, και στη συνέχεια εφαρμόστηκαν και στη δύση. Οι πρώτες κατασκευές ήταν ξύλινες, ενώ αργότερα αντικαταστάθηκαν από πέτρινες(13). Αντίστοιχες κατασκευές, μικρότερης κλίμακας (Brat-tice) χωροθετούνταν σε συγκεκριμένα ευάλωτα σημεία, όπως για παράδειγμα κοντά σε πύλες.

12 Στη περίπτωση που ο εχθρός ήταν πολύ κοντά στα τείχη, η κατασκευή αυτή υπερέχει σε σύγκριση με την απλή οδοντωτή απόληξη. Όταν ο εχθρός βρισκόταν μακριά δεν είχε διαφορά αν η σχισμή στον τοίχο βρισκόταν στο ίδιο επίπεδο ή σε πρόβολο. Όταν, όμως, ο εχθρός βρισκόταν στη βάση του τείχους, τα ανοίγματα που ήταν στο ίδιο επίπεδο με τα τείχη ήταν ανεπαρκή, διότι ο επιτιθέμενος έπρεπε να εκτεθεί για να επιτεθεί, ενώ το παραπέτασμα σε πρόβολο αντιμετώπιζε δραστικά αυτόν τον κίνδυνο.13 Πρώτου υιοθετηθεί η πέτρινη κατασκευή, χρησιμοποιούνταν ξύλινες κινητές κατασκευές που στήνονταν την ώρα της επίθεσης. Η ύπαρξη τους αποδεικνύεται από τις υποδοχές που υπάρχουν για στα τείχη. Ουσιαστικά επρόκειτο για δοκάρια πάνω στα οποία έμπαιναν σανίδες, σχηματίζοντας έναν εξώστη. Στόχος των προσωρινών αυτών κατασκευών ήταν να προστατεύσουν τον αμυνόμενο, κατά τη διάρκεια της αντεπίθεσης, και να του επιτρέψουν μια σχετική ελευθερία κινήσεων. Από τη στιγμή που άρχισε να κατασκευάζεται το οδοντωτό παραπέτασμα, σε πρόβολο οι προσωρινές κατασκευές σταμάτησαν να χρησιμοποιούνται.

Εικ. 15: Οδοντωτές επάλξεις στις απολήξεις των τειχών

17

Εικ. 16: Brattice

Εικ. 17: Προεξέχοντα παραπετάσματα στο ανώτερα τμήματα των τειχών


Εικ. 18: Σχισμές στην τοιχοποιία (arrow slits)

17

Οπές στα δάπεδα και στα τείχη

Σε διάφορα σημεία της τοιχοποιίας υπήρχαν οπές (mur-der holes), που επέτρεπαν τη ρήψη βελών και οβίδων προς τους επιτιθέμενους. Μπορούν να διαιρεθούν σε δύο κατηγορίες: τις οπές στο δάπεδο (murder holes, για τη ρίψη αντικειμένων ή βλημάτων στους εχθρούς) και τις σχισμές στα τείχη (arrow slits ή loop-holes, για την εκτόξευση βλημάτων και βελών)(14). Οι σχισμές στην τοιχοποιία επέτρεπαν στους αμυνόμενους να πυροβολούν ή να εκτοξεύουν βέλη(15). Αν και το άνοιγμα ήταν πολύ μικρό εξωτερικά, οι κατασκευές διευρύνονταν εσωτερικά. Το στοιχείο αυτό προσέφερε στο στρατιώτη τη δυνατότητα ανύψωσης και στόχευσης, ενώ η μικρή διατομή του ανοίγματος εξωτερικά ελαχιστοποιούσε τον κίνδυνο από εχθρικές επιθέσεις. Μορφολογικά, οι σχισμές αυτές ποίκιλαν. Διακρίνονταν σε κατακόρυφες και οριζόντιες, ανάλογα με τον προσανατολισμό της σχισμής που διαμορφωνόταν στον εξωτερικό τοίχο(16). Τέλος, μια άλλη παραλλαγή ήταν οι σταυροειδούς σχήματος σχισμές (crosslet loops)(17).

Πύλες

Οι πύλες, όπως και όλα τα ανοίγματα, θεωρούνταν ευάλωτα σημεία ενός οχυρού. Για το λόγο αυτό λαμβάνονταν δυο συγκεκριμένα μέτρα προφύλαξης: 1. Ελαχιστοποίηση του αριθμού των ανοιγμάτων. Αυτό το μέτρο επιτεύχθηκε με τον περιορισμένο αριθμό και τη μερική απαγόρευση του αριθμού των πυλών, με εξαίρεση τις δευτερεύουσες εισόδους. Ένα τυπικό κάστρο είχε συνήθως μόνο

14 Οι σχισμές για τα βέλη ονομάζονται arrow slits και για τα όπλα cannoniers.15 Οι σχισμές για τα βέλη εξελίχθηκαν σε κανονιέρες, για την επίθεση με πυροβόλα όπλα. Έτσι, τα ύστερα Μεσαιωνικά και τα πρώιμα Αναγεννησιακά κάστρα είχαν κανονίερες, αντί για σχισμές για τα βέλη.16 Οι κατακόρυφες, που ήταν και πιο συνηθισμένες, διευκόλυναν την κατακόρυφη κίνηση του όπλου, αυξάνοντας το εύρος της επίθεσης. Οι οριζόντιες, από την άλλη πλευρά, καθιστούσαν δυνατό ένα γρήγορο «σάρωμα» του στόχου, αλλά καθιστούσαν πολύ δύσκολη την ανύψωση του όπλου.17 Κατά τον 16ο και 17ο αιώνα, όταν ή χρήση του τόξου είχε εκλείψει, το σταυροειδές σχήμα των πολεμίστρων απέκτησε διακοσμητικό και συμβολικό χαρακτήρα του Χριστιανισμού.

Εικ. 19: Κεντρική πύλη κάστρου

Εικ. 20: Η κεντρική πύλη του κάστρου περιβάλλεται από δυο ογκώδεις πύργους


μία κεντρική είσοδο, ενώ μερικά δεν είχαν καμία. 2. Ενίσχυση της άμυνας στα σημεία των εισόδων. Προκειμένου να ενισχυθεί η άμυνα, το πέρασμα μέσα από την πύλη επιμηκύνθηκε, ώστε να αυξηθεί ο χρόνος που χρειαζόταν ο εχθρός για να το διανύσει. Στον περιορισμένο αυτό χώρο, οι αμυνόμενοι είχαν τη δυνατότητα να επιτίθενται, από ανοίγματα που υπήρχαν στην οροφή της διόδου της πύλης, τα οποία χρησιμοποιούνταν για τη ρήψη αντικείμενων στους επιτιθέμενους. Συνήθως η κεντρική πύλη βρισκόταν ανάμεσα σε δύο πύργους, ενώ στις οχυρώσεις με διπλή περιτοίχιση, περιοριζόταν σε ένα διαγώνιο πέρασμα που συνοδευόταν από έναν ημικυκλικό χώρο. Ένα πρόσθετο στοιχείο που καθιστούσε τις πύλες ευάλωτες ήταν το γεγονός ότι ήταν κατασκευασμένες από ξύλο. Προκειμένου να μεγιστοποιηθεί η αντοχή τους, κατασκευάζονταν παχύτερες με διαδοχικά κάθετα και οριζόντια επίπεδα ξύλων, ενώ μερικές θύρες ενισχύονταν με μεταλλικά στοιχεία. Εσωτερικά της πύλης υπήρχαν πολλά ‘κινητά πανό’, τα οποία λειτουργούσαν ως διαδοχικά εμπόδια, και έπρεπε να είναι ανεξάρτητα το ένα με το άλλο ώστε να μην βρεθούν όλα μαζί υπό την κατοχή του εχθρού(18).Εκτός από τις κεντρικές πύλες, στα φρουριακά συγκροτήματα, υπήρχαν και άλλες δύο κατηγορίες εισόδων: οι ανυψωμένες πύλες και οι δευτερεύουσες. Οι ανυψωμένες πύλες βρίσκονταν σε ανώτερο επίπεδο σε σχέση με τη στάθμη του εδάφους, γεγονός

18 Οι πύλες ήταν εξοπλισμένες με ξύλινες ή σιδερένιες σχάρες που έπεφταν και διέκοπταν το πέρασμα. Οι σχάρες αυτές ανυψώνονταν με τροχαλία, σε βαρούλκο, που ισορροπούσε με αντίβαρα και η κίνηση της οριζόταν από κάθετα αυλάκια. Μόλις οι σχάρες έπεφταν, δοκοί απρόσιτες από τον επιτιθέμενο, εμπόδιζαν την ανύψωσή τους από τον εχθρό. Το κτίριο από το οποίο ελεγχόταν η πύλη χωριζόταν σε τόσους ορόφους, όσες ήταν και οι σχάρες, κάθε μια από τις οποίες είχε το δικό της μηχανισμό. Συνεπώς, ο εισβολέας θα είχε τη δυνατότητα να ελέγχει όλες τις σχάρες, μόνο σε περίπτωση που είχε στην κατοχή του όλους τους ορόφους.

που τις καθιστούσε περισσότερο προστατευμένες. Σε περίοδο ειρήνης, ξύλινες κατασκευές καθιστούσαν δυνατή την πρόσβαση, στο εσωτερικό του φρουρίου, σε πεζούς και άλογα. Οι δευτερεύουσες πύλες ήταν τοποθετημένες σε κρυμμένα σημεία των περιμετρικών τειχών Σε περίπτωση πολιορκίας, μια πλαϊνή δευτερεύουσα πύλη θα μπορούσε να λειτουργήσει όχι μόνο ως έξοδος κινδύνου, αλλά και ως μέσο εξόρμησης, επιτρέποντας στους υπερασπιστές να διενεργήσουν αιφνίδια επίθεση προς τους πολιορκητές.

Κρεμαστές γέφυρες

Σε πρώιμα παραδείγματα οχυρωματικών συγκροτημάτων, οι γέφυρες, μέσω των οποίων επιτυγχανόταν πρόσβαση στην πύλη, πάνω από την τάφρο, είχαν σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε, σε περίπτωση επίθεσης, είτε να καταστρέφονται, είτε να αφαιρούνται. Σε μεταγενέστερες εκδοχές, οι γέφυρες αποτελούνταν από μια ξύλινη πλατφόρμα, με τη μια πλευρά της αρθρωμένη στο πρόθυρο της πύλης, με αποτέλεσμα όταν ανασηκώνεται η γέφυρα, να φτάνει στο ίδιο επίπεδο με την πύλη, έτσι ώστε να λειτουργούν ως ένα επιπλέον φράγμα εισόδου(19). Επίσης, σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να επεκτεινόταν και μέσα στο κάστρο, στο μονοπάτι μετά την πύλη, καθώς και πέρα από το σημείο περιστροφής(20).

19 Η γέφυρα ανυψωνόταν και κατέβαινε με τη βοήθεια σχοινιών ή αλυσίδων που συσχετίζονταν με βαρούλκο, τοποθετημένο πάνω από την πύλη. Συνήθως χρησιμοποιούσαν αντίβαρο, και μόνο οι πολύ ελαφριές γέφυρες δεν το χρειάζονταν.20 Από τον 14ο αιώνα οι κρεμαστές γέφυρες είχαν ανυψωτικούς βραχίονες που ήταν παράλληλοι με το δάπεδο της γέφυρας, και οι άκρες τους ενώνονταν με τη βοήθεια αλυσίδων με το κινητό άκρο της. Σε κάποιες περιπτώσεις, ένα μόνο βαρούλκο λειτουργούσε για τη γέφυρα και τη σχάρα της πύλης, ώστε να κινούνται ταυτόχρονα και οι δύο.

17

Εικ. 21: Μηχανισμός ανύψωσης σχάρας εισόδου

Εικ. 22: Σιδερένιες σχάρες στην κεντρική πύλη του κάστρου

Εικ. 23: Ανυψωμένη πύλη

Εικ. 24: Κρεμαστές γέφυρες


Εικ. 25: Επίθεση με πολιορκητικό κριό

Εικ. 26: Καταπέλτης Εικ. 27: Τροχοφόρο μηχάνημα που παρείχε στους επιτιθέμενους πρόσβαση στις επάλξεις

17

Η άμεση περιοχή επιρροής των κάστρων ήταν περίπου 400 μέτρα, καθώς τα όπλα τους είχαν ένα μικρό εύρος ρήψεως, ακόμη και στην πρώιμη εποχή του πυροβολικού. Οι φρουρές ήταν δαπανηρές, και για το λόγο αυτό ήταν συχνά, ολιγομελείς, εκτός από τις περιπτώσεις που το κάστρο ήταν πολύ σημαντικό. Το κόστος σήμαινε, επίσης, ότι σε καιρό ειρήνης οι φρουρές αποτελούνταν από ακόμη λιγότερα άτομα, και τα μικρά κάστρα ήταν επανδρωμένα με ελάχιστους φύλακες. Ακόμη και κατά τη διάρκεια του πόλεμου, οι φρουρές δεν ήταν κατ’ ανάγκη μεγάλες, καθώς, αν μια δύναμη υπεράσπισης απαρτίζονταν από πάρα πολλούς ανθρώπους, θα εξαντλούνταν οι προμήθειες και θα μειωνόταν η ικανότητα του κάστρου να αντέξει μια μακρά πολιορκία. Οι εχθρικές δυνάμεις, προκειμένου να αποκτήσουν τον έλεγχο ενός κάστρου, θα μπορούσαν είτε να εξαπολύσουν επίθεση, είτε να το πολιορκήσουν. Η αποτελεσματικότερη μέθοδος, ιδιαίτερα για τις τοποθεσίες με ισχυρότερη άμυνα, ήταν να οδηγήσουν τη φρουρά σε λιμοκτονία, καθώς χωρίς εφοδιασμό από μια εξωτερική πηγή, οι υπερασπιστές, τελικά, θα παραδίνονταν(21). Στα πρώιμα μεσαιωνικά χρόνια κύριο εργαλείο επίθεσης ήταν το τόξο. Παρείχε ακρίβεια ρήψης, είχε όμως μικρή εμβέλεια (έως σαράντα μέτρα). Από τις επιθέσεις αυτές οι αμυνόμενοι προστατεύονταν με απλά παραπετάσματα τοιχοποιίας, τα οποία κάλυπταν τον αμυνόμενο και του έδιναν τη δυνατότητα να παρακολουθεί, αλλά και να επιτίθεται στον εχθρό. Για την εκτόξευση μεγαλύτερων βλημάτων χρησιμοποιούνταν καταπέλτες. Επρόκειτο για μεγάλες μηχανές, οι οποίες ήταν δύσκολο να μετακινηθούν. Λόγω του μεγέθους των βλημάτων μπορούσαν να προξενήσουν μεγαλύτερες καταστροφές, το μειονέκτημά τους όμως, ήταν ότι οι ρήψεις τους δεν ήταν ακριβείς. Με την ανακάλυψη της πυρίτιδας τον 14ο αιώνα, αντικαταστάθηκαν από κανόνια και πυροβόλα όπλα. Το γεγονός αυτό επέφερε αλλαγές στην οργάνωση των οχυρωματικών δομών, όπως τη δημιουργία αναχωμάτων μπροστά και πίσω από τα εξωτερικά τείχη, για την προστασία και την απορρόφηση των κραδασμών. Επιπλέον, ένας διαδεδομένος τρόπος επίθεσης ήταν η υπονόμευση των εξωτερικών τειχών. Οι εισβολείς πραγματοποιούσαν εκσκαφή μέχρι τη θεμελίωση των τειχών, στη

21 Οι πολιορκίες, θα μπορούσαν να διαρκέσουν εβδομάδες, μήνες, και σε σπάνιες περιπτώσεις, χρόνια, αν οι προμήθειες τροφής και νερού αφθονούσαν. Μια τέτοια προσέγγιση δεν περιοριζόταν σε κάστρα, αλλά εφαρμοζόταν και στις οχυρωμένες πόλεις της εποχής.

συνέχεια τοποθετούσαν εκεί ξύλινες κατασκευές (στοές) για τη στήριξη της τοιχοποιίας, οι οποίες τους έδιναν χρόνο να διαφύγουν, και έπειτα έβαζαν φωτιά, ώστε το υπερκείμενο τείχος να καταρρεύσει. Για την αντιμετώπισης αυτής της επίθεσης, κατασκευάζονταν, είτε τείχη μεγαλύτερου πάχους, είτε δεύτερη εσωτερική τοιχοποιία. Οι επιτιθέμενοι χρησιμοποιούσαν επίσης πολιορκητικούς κριούς, που ωθούνταν βίαια προς την βάση του τοίχου, για να προξενήσουν τοπικές καταρρεύσεις, ή για να καταστρέψουν τις πύλες. Μια εναλλακτική μέθοδος επίθεσης ήταν η χρήση κλιμάκων ή τροχοφόρων μηχανημάτων, μέσω των οποίων οι εχθροί αποκτούσαν πρόσβαση στις επάλξεις των τειχών. Η χρήση κλιμάκων είχε το πλεονέκτημα της ευκολίας στη μεταφορά, όμως περιόριζε το ύψος, σε σύγκριση με τα τροχοφόρα μηχανήματα (πύργοι πολιορκίας), που παρείχαν πρόσβαση σε μεγαλύτερο ύψος, αλλά ήταν δυσκολότερο να μεταφερθούν.

3. Ιστορική εξέλιξη Η συσσώρευση του πλούτου και των πόρων, οδήγησε στην ανάγκη ύπαρξης αμυντικών δομών, γύρω στο 3000π.Χ. Οι πρώτες οχυρώσεις κατασκευάστηκαν στην Εύφορη Ημισέληνο, στην κοιλάδα του Ινδού ποταμού, στην Αίγυπτο και στην Κίνα, όπου οι οικισμοί προστατεύονταν από μεγάλα τείχη. Στην Ευρώπη οι αμυντικές δομές αναπτύχθηκαν αργότερα απ’ ότι στην ανατολή. Την εποχή του χαλκού φρούρια αναπτύχθηκαν σε υψώματα και άρχισαν να εξαπλώνονται σε όλο τον ευρωπαϊκό χώρο. Καθ’ όλη τη διάρκεια των αρχαίων χρόνων, στον ευρωπαϊκό χώρο υπήρχαν περιτειχισμένες πόλεις και φρούρια σε ορεινές περιοχές. Αυτές οι κατασκευές, καθώς και τα ρωμαϊκά οχυρά επηρέασαν την οργάνωση των πρώτων κάστρων που εμφανίστηκαν στην Ευρώπη κατά τον 9ο αιώνα, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία διαφοροποιήσεων στη μορφή και την τυπολογία τους. Στον ευρωπαϊκό χώρο, τα κάστρα εμφανίστηκαν τον 9ο αιώνα, μετά την πτώση της αυτοκρατορίας των Καρολιδών(22), που

22 Η Αυτοκρατορία των Καρολιδών (ή και Καρολίγγεια Αυτοκρατορία) (800–888) ήταν το τελικό στάδιο στην ιστορία του βασιλείου των Φράγκων του Πρώιμου Μεσαίωνα, το οποίο κυβερνούσε η Δυναστεία των Καρολιδών. Το μέγεθος της Αυτοκρατορίας στο απόγειό της περίπου το 800, ήταν 1.112.000 τ.χλμ, με πληθυσμό μεταξύ 10 και 20 εκατομμυρίων.

2. Άμυνα και επίθεση


είχε ως αποτέλεσμα την αναδιανομή της περιοχής της ανάμεσα σε ανεξάρτητους άρχοντες. Οι ευγενείς αυτοί κατασκεύασαν κάστρα ως μέσο ελέγχου της περιοχής γύρω τους και ως σύμβολα ισχύος. Επίσης, τα χρησιμοποιούσαν ως βάση, απ’ όπου, όχι μόνο μπορούσαν να πραγματοποιήσουν επιδρομές, αλλά και να προστατευτούν από εχθρούς. Τα αστικά κάστρα αποσκοπούσαν στον έλεγχο του τοπικού πληθυσμού και των εμπορικών περασμάτων, ενώ αυτά της υπαίθρου ήταν τοποθετημένα κοντά σε περιοχές που ήταν σημαντικές για την κοινότητα, όπως μύλοι και καλλιέργειες. Είναι αξιοσημείωτο ότι, παρόλο που τα κάστρα είχαν κυρίως στρατιωτικό χαρακτήρα, περιείχαν αναγνωρίσιμη δομή των κατοικιών μέσα στα τείχη τους, γεγονός που αντικατοπτρίζει την πολυλειτουργική τους χρήση. Από τις αρχές του 11ου αιώνα παρατηρείται μια μεγάλη αύξηση του αριθμού των κάστρων στον ευρωπαϊκό χώρο. Στην Ιταλία ξεκίνησε από τα μέσα του 10ου αιώνα, ενώ στα υπόλοιπα μέρη της Ευρώπης η ανάπτυξη πραγματοποιήθηκε με μικρότερους ρυθμούς. Παρά την κοινή περίοδο κατά την οποία τα κάστρα ήρθαν στο προσκήνιο, η μορφή και ο σχεδιασμός τους ποίκιλαν από περιοχή σε περιοχή. Στις αρχές του 11ου αιώνα, το ανάχωμα με τον αμυντικό πύργο στην κορυφή του αποτελούσε τη συνηθέστερη διάταξη κάστρου στην Ευρώπη. Η Βρετανία, η Γαλλία και η Ιταλία μοιράζονταν μια παράδοση ξύλινων κατασκευών που συνεχίστηκε και στην μεσαιωνική οχυρωματική αρχιτεκτονική, ενώ στην Ισπανία χρησιμοποιούνταν συχνότερα πέτρες ή πλίνθοι ως κύρια δομικά υλικά. Στα τέλη του 12ου αιώνα η μορφή του κάστρου αλλάζει και δίνεται έμφαση στα αμυντικά χαρακτηριστικά του. Ενώ πολλά κάστρα αρχικά χτίστηκαν με χρήση λάσπης και ξύλων, τα κύρια αμυντικά σημεία τους αντικαταστήθηκαν από πέτρα. Τα πρώιμα κάστρα, συχνά εκμεταλλεύονταν τα φυσικά χαρακτηριστικά του μέρους όπου κτίζονταν, δεν είχαν οχυρωματικούς πύργους και στηρίζονταν για την κυρίως άμυνά τους σε έναν κεντρικό πύργο. Πολλά μεταγενέστερα κάστρα, αντίθετα, είχαν πολυγωνικό σχήμα, με αλλεπάλληλες γραμμές αμυντικών τειχών. Την ίδια εποχή, άρχισαν να κατασκευάζονται οι πρώτοι οχυρωματικοί πύργοι, σε άμεση σχέση με τα εξωτερικά τείχη του κάστρου. Τα βοηθητικά μέρη συνδυάζονταν με τον κεντρικό πύργο για να αποτελέσουν

ένα αμυντικό σύνολο μεθοδικά συντονισμένο: έκτοτε όλα τα κτίρια παρατάσσονταν στην περιφέρεια και στις εισόδους της αυλής, αντιτάσσοντας στον επιτιθέμενο τη μάζα των τοίχων τους. Οι κεντρικοί πύργοι, τετράγωνης κάτοψης, οι οποίοι, παράλληλα με την αμυντική λειτουργία τους, φιλοξενούσαν και την κατοικία του άρχοντα του κάστρου, ήταν στο επίκεντρο της εξέλιξης της φρουριακής αρχιτεκτονικής τον 12ο αιώνα. Ο προσανατολισμός του σχεδιασμού τους άλλαξε, ώστε να αντικατοπτρίζει μια μετατόπιση από λειτουργικές σε διακοσμητικές απαιτήσεις, προβάλλοντας ένα σύμβολο ισχύος πάνω στο τοπίο, γεγονός που συχνά οδηγούσε στην υποβάθμιση της άμυνας για χάρη της εμφάνισης. Αυτά τα μεταγενέστερα κάστρα δε διέθεταν πάντα έναν κεντρικό πύργο, κάτι που πιθανόν να οφείλεται στο γεγονός ότι ο σύνθετος σχεδιασμός τους αύξησε το κόστος κατασκευής, και έτσι ο κεντρικός πύργος θυσιάστηκε για την εξοικονόμηση χρημάτων. Σε τέτοιες περιπτώσεις, προκειμένου να αναπληρωθεί αυτή η απώλεια χώρου, οι μεγαλύτεροι πύργοι παρείχαν χώρους κατοικίας. Σημαντικός είναι και ο τυπολογικός μετασχηματισμός των κεντρικών πύργων, που συνέχιζαν να υπάρχουν, δεν ήταν πλέον τετράγωνοι, αλλά πολυγωνικοί ή κυλινδρικοί. Οι πύλες ήταν ισχυρότερα αμυνόμενες, με την είσοδο του κάστρου συνήθως ανάμεσα σε ημικυκλικούς πύργους. Οι σταυροφορίες είχαν σημαντικό αντίκτυπο στην οχυρωματική αρχιτεκτονική, καθώς επέφεραν σημαντικές αλλαγές και καινοτομίες. Έτσι, ανάμεσα στον 13ο και 14ο αιώνα, ο τρόπος οργάνωσης των κάστρων άλλαξε, δίνοντας έμφαση στην άμυνα των εξωτερικών τειχών και αποφεύγοντας την εξάρτηση από ένα κεντρικό οχυρό. Για το λόγο αυτό, το αμυντικό τείχος αποτελούνταν από πολλαπλούς ομόκεντρους δακτυλίους, με τον εσωτερικό να υψώνεται σε μεγαλύτερο ύψος από τον εξωτερικό, έτσι ώστε το πεδίο βολής να μην είναι εντελώς κρυμμένο. Στην περίπτωση που οι επιτιθέμενοι κατάφερναν να περάσουν την πρώτη γραμμή άμυνας, θα παγιδεύονταν μεταξύ των εσωτερικών και εξωτερικών τειχών, και θα έπρεπε να επιτεθούν στο δεύτερο τείχος, γεγονός που τους καθιστούσε ευάλωτους και εκτεθειμένους. Οι σταυροφορίες οδήγησαν, επίσης, στην υιοθέτηση των οδοντωτών επάλξεων από τη δυτική αρχιτεκτονική. Μέχρι τον 13ο αιώνα, οι κορυφές των πύργων και των τειχών περιβάλλονταν από ξύλινες στοές,

17

που επέτρεπαν στους αμυνόμενους να ρίχνουν αντικείμενα στους εχθρούς (23). Η πυρίτιδα χρησιμοποιήθηκε στην Ευρώπη από τον 14ο αιώνα. Ωστόσο, τα πυροβόλα όπλα δεν ήταν αρκετά ισχυρά ώστε να απειλήσουν τα κάστρα, μέχρι και τον 15ο αιώνα, με την έλευση του βαρέως πυροβολικού των κανονιών, τα οποία μπορούσαν να διαπεράσουν τις οχυρώσεις κάνοντας τα κάστρα ιδιαίτερα ευάλωτα. Το αμυντικό σύστημα που περιγράψαμε παραπάνω, προορισμένο σχεδόν αποκλειστικά για να αντιστέκεται σε μια επίθεση από κοντινή απόσταση, από υπονόμευση ή από επίθεση με σκάλες, έμοιαζε να πρέπει να εγκαταλειφθεί όταν τα πυροβόλα όπλα έκαναν δυνατή την επίθεση από μεγάλη απόσταση, κάτι που όμως δεν έγινε. Το κανόνι εμφανίστηκε στο πεδίο της μάχης από τις αρχές του 14ου αιώνα. Ήταν μια μηχανή με αρκετές ατέλειες, για να καταστρέψει από μεγάλη απόσταση τα τείχη, παρά το μεγάλο μέγεθος των βλημάτων του. Για να προκαλέσουν ζημιά στα τείχη δεν αρκούσαν μεμονωμένα χτυπήματα, αλλά έπρεπε, να επικεντρώνονται σε ένα σημείο με ακριβείς βολές. Οι βολές, όμως, δεν είχαν ακρίβεια, και δεν προκαλούσαν παρά κραδασμούς, ικανούς να αποσυναρμολογήσουν ένα παραπέτασμα, όχι όμως να ανοίξουν τρύπα στην τοιχοποιία. Η απάντηση προς τα πυροβόλα ήταν η κατασκευή παχύτερων τοιχωμάτων και στρογγυλών πύργων, καθώς οι κυρτές πλευρές είχαν περισσότερες πιθανότητες να εκτρέψουν ένα βλήμα απ’ ότι μια επίπεδη επιφάνεια. Αν και αυτό αρκούσε για τα νέα κάστρα, οι προϋπάρχουσες κατασκευές έπρεπε να βρουν έναν τρόπο να αντιμετωπίσουν τις επιθέσεις από πυροβόλο. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ένα χωμάτινο ανάχωμα, συσσωρευμένο πίσω από τον εξωτερικό περίβολο του κάστρου, απορροφούσε ένα μέρος των κραδασμών της πρόσκρουσης. Έτσι, ο συνδυασμός αυτών των δυο συστημάτων, κάλυπτε τις ανάγκες άμυνας έως ότου το πυροβολικό εξελιχθεί, αποκτώντας σίγουρες και στοχευόμενες βολές. Στις αρχές του 16ου αιώνα άρχισε να αναπτύσσεται μια

23 Οι επάλξεις χρησιμοποιήθηκαν στην Ανατολή πολύ πριν από την άφιξη των Σταυροφόρων, και ίσως ήδη από το πρώτο μισό του 8ου αιώνα κατασκευάζονταν στη Συρία.

νέα μορφή κάστρων, που αποσκοπούσε στην αντιμετώπιση των πυροβόλων όπλων. Στο φρούριο αυτό τα περιμετρικά τείχη είχαν σχήμα που θυμίζει «αστέρι» (star forts). Πρόκειται για μια δομή που αποτελούταν από πολλούς τριγωνικούς προμαχώνες, ειδικά σχεδιασμένους για να καλύπτουν ο ένας τον άλλο, και μια εξωτερική τάφρο. Προκειμένου να αντιμετωπιστούν οι επιθέσεις από κανόνια, τα αμυντικά τείχη σχεδιάστηκαν χαμηλότερα και παχύτερα. Επιπροσθέτως, για να αντισταθμιστεί το γεγονός ότι τα χαμηλότερα τείχη ήταν πιο εύκολο να αναρριχηθούν, η τάφρος διευρύνθηκε, έτσι ώστε οι επιτιθέμενοι να εξακολουθούν να εκτίθενται στα πυρά που προέρχονται από τους προμαχώνες. Στην εξωτερική πλευρά της τάφρου ήταν συνήθως διαμορφωμένη μια πλαγιά, προκειμένου να εκτρέψει τις οβίδες που στόχευαν το κάτω μέρος του κύριου τοιχώματος. Προς το τέλος του 16ου αιώνα, τα κάστρα παρήκμασαν και εγκαταλείφτηκαν χωρίς να διαδραματίζουν πλέον τον κεντρικό ρόλο που είχαν κάποτε. Σε ορισμένες περιπτώσεις διατήρησαν ένα ρόλο στην τοπική διοίκηση, ενώ άλλα εξακολούθησαν να ανήκουν σε αριστοκρατικές οικογένειες. Από τον 18ο αιώνα υπήρξε ένα ανανεωμένο ενδιαφέρον για τα κάστρα, το οποίο εκφράστηκε με την κατασκευή οχυρών, που δεν είχαν πλέον αμυντικό σκοπό, αλλά καλλιτεχνική και αρχιτεκτονική αξία, στο πλαίσιο της ευρύτερης Γοτθικής αναγέννησης στην αρχιτεκτονική. Η μορφή και το μέγεθος τους είχαν ως στόχο να αντικατοπτρίζουν το κύρος και τη δύναμη του ιδιοκτήτη τους. Οι απομιμήσεις ερειπίων, κατασκευασμένες με τέτοιο τρόπο, ώστε να μοιάζουν με υπολείμματα ιστορικών οικοδομημάτων, ήταν επίσης ένα χαρακτηριστικό γνώρισμα της συγκεκριμένης περιόδου. Χτίζονταν συνήθως ως κυρίαρχες δομές σε προσχεδιασμένα αριστοκρατικά τοπία. Άντλησαν στοιχεία από τη φρουριακή αρχιτεκτονική, όπως τις επάλξεις και τους πύργους, αλλά είχαν αποκλειστικά διακοσμητικό χαρακτήρα.


35

36


Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αφορούν οχυρά τα οποία έχουν υποστεί καταστροφές, λόγω φυσικών ή ανθρωπογενών παραγόντων, με αποτέλεσμα μεγάλο μέρος του κελύφους τους να έχει καταρρεύσει, και να διασώζονται σε μορφή ερειπίων. Ανάλογα με το μέγεθος της φθοράς, ο βαθμός διατήρησης ποικίλλει, οδηγώντας σε αναγνωρίσιμη ή μη μορφή των δομών, γεγονός που επηρεάζει σημαντικά την επέμβαση αποκατάστασης.

1.1 Διατήρηση κελύφους και σχεδιασμός διαδρομών

Η κατηγορία αυτή αφορά τα φρουριακά συγκροτήματα, στα οποία οι επεμβά-σεις που πραγματοποιήθηκαν είχαν ως στόχο τη συντήρηση του υφιστάμενου κελύφους στη διασωζόμενή του μορφή. Λόγω της επιλεγείσας χρήσης (αρχαιολογικός χώρος) δεν κρίθηκε αναγκαία η συμπλήρωσή της δομής και η προσθήκη νέων κατασκευών εφαπτόμενων στο κέλυφός. Αντίθετα, οι επεμβάσεις περιορίστηκαν στην κατασκευή ανεξάρτητων βοηθητικών κτιριακών όγκων με ρόλο υποστήριξης της νέας χρήσης, και στη χάραξη νέων πορειών ξενάγησης των επισκεπτών, μέσα από τις οποίες γίνεται δυνατή η καλύτερη κατανόηση του μνημείου και των ιδιαίτερων χαρακτηριστικών του.

35 Μέρος Γ • Παραδείγματα επεμβάσεων • 1. Υφιστάμενη κατάσταση: ερειπιώδης

Κάστρο του Castelo Novo

Τοποθεσία: Castelo Novo, Fundão, ΠορτογαλίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 12ου αιώναΝέα χρήση: αρχαιολογικός χώροςΧρονολογία επέμβασης: 2003-2008Αρχιτέκτονες: Luís Miguel Correia, Nelson Mota, Vanda Maldonado, Susana Constantino (COMOCO)Φορέας ανάθεσης: δήμος Fundão

Ιστορικά στοιχεία

Η περιοχή Castelo Novo στο Fundão της Πορτογαλίας αποτελεί ένα διατηρητέο οικισμό. Τυπολογικά, αναπτύσσεται με τη μορφή ομόκεντρων οργανικών σχηματισμών γύρω από το λόφο στον οποίο βρίσκεται το κάστρο. Η κάθε μια από τις κατοικίες του οικισμού έχει οικοδομηθεί σε διαφορετική χρονική περίοδο και έχει

τη δική της ιστορική σημασία. Τα γραφικά πλακόστρωτα σοκάκια και οι διάσπαρτες πλατείες προσδίδουν γραφικότητα στο σύνολο. Το κάστρο του Castelo Novo βρίσκεται σε ένα οχυρωμένο βραχώδες ύψωμα, έχει ακανόνιστο σχήμα περιμετρικών τειχών και δύο κεντρικές πύλες. Σημαντικός είναι ο πύργος στο ψηλότερο σημείο της οχύρωσης, που σήμερα σώζεται σε ερειπιώδη κατάσταση. Επίσης, άλλα αξιόλογα κτίσματα της ευρύτερης περιοχής είναι ο πύργος του κωδωνοστασίου και το δημαρχείο. Το κάστρο και ο πύργος αποτελούν αντιπροσωπευτικά δείγματα της ύστερης γοτθικής αρχιτεκτονικής της Πορτογαλίας. Όσον αφορά την ιστορία του κάστρου, κατασκευάστηκε το

1189 περίπου, όταν ήρθαν και οι πρώτοι κάτοικοι στην περιοχή. Κατά το 1300 κατασκευάστηκαν τα δεύτερα τείχη του και ο κεντρικός πύργος από τον βασιλιά D. Dinis. Η κατασκευή του προπυργίου και η ανακατασκευή του κάστρου είναι έργο των βασιλιάδων Fernando και João I στο πλαίσιο μιας ευρύτερης ανανέωσης της περιοχής. Επίσης, στον οικισμό έκτος από το κάστρο του 13ου αιώνα, συναντάμε και πολλά διατηρητέα μνημεία, όπως θρησκευτικά κτήρια, αρχοντικά, κρήνες και το σιδηροδρομικό σταθμό Linha da Beira Baixa. Ορισμένα από τα αρχοντικά έχουν μετατραπεί σήμερα σε φορείς αγροτικού τουρισμού.

Επεμβάσεις

Η ομάδα COMOCO architects ανέλαβε τη συντήρηση και την αξιοποίηση του κάστρου, στον διατηρητέο οικισμό Castelo Novo και του περιβάλλοντα χώρου του, συνολικού εμβαδού 3650m2. Σημαντικά σημεία ενδιαφέροντος αποτέλεσαν τα περιμετρικά τείχη, o κεντρικός πύργος και ο πύργος του κωδωνοστασίου. Βασικός στόχος του σχεδιασμού ήταν ο σαφής διαχωρισμός του μνημείου και της επέμβασης, καθώς και ο σεβασμός του ιστορικού συνόλου. Πιο συγκεκριμένα, οι προσθήκες

Εικ. 1: Αεροφωτογραφία οικισμού Εικ. 3: Αναπαράσταση επέμβασης Εικ. 2: Τοπογραφικό σχέδιο

36 1.1 Διατήρηση κελύφους και σχεδιασμός διαδρομών • Κάστρο του Castelo Novo

να μπορούν να αναιρεθούν οποιαδήποτε στιγμή, με αποτέλεσμα να μην αφήνουν μόνιμο αποτύπωμα στο χώρο. Η στάση αυτή, δείχνει την ευαισθησία των αρχιτεκτόνων απέναντι στις ιστορικές κατασκευές. Προτάθηκε η κατασκευή μιας νέας δομής που όχι μόνο δεν έχει άκαμπτα όρια, αλλά είναι οργανική και πολυμορφική, λειτουργώντας ανεξάρτητα από τα αυθεντικά μέλη του κάστρου, που έχουν διασωθεί. Ο ρόλος της είναι βοηθητικός, καθώς διευκολύνει τον προσανατολισμό και την κίνηση των επισκεπτών στο χώρο, χαράσσοντάς μια πορεία μέσα από την οποία θα μπορέσουν να κατανοήσουν καλύτερα τα μνημεία. Η κατασκευή αυτή σχεδιάστηκε έτσι ώστε να είναι ένα συνεχές και αφηρημένο στοιχείο, εύκολα αναγνωρίσιμο και διακριτό, από την αυθεντική κατασκευή, και

να παρέχει τις υποδομές που είναι απαραίτητες προκειμένου το κάστρο να γίνει ένας προσβάσιμος αρχαιολογικός χώρος. Παράλληλα, η νέα αυτή ελαφριά μεταλλική δομή έχει τη δυνατότητα να προσαρμόζεται βάσει των χαρακτηριστικών του αντίστοιχου χωρικού σημείου στο οποίο βρίσκεται (γεωλογικά χαρακτηριστικά, κλίση του εδάφους, τυπολογία και αξίες μνημείου κ.α.). Επομένως, συμπεριφέρεται ως ένας «ζωντανός» οργανισμός που μετασχηματίζεται ανάλογα με τις συνθήκες του περιβάλλοντός του. Για παράδειγμα στην πλατεία της εκκλησίας, αποκτά σαφή όρια, ενώ εσωτερικά των περιμετρικών τειχών του κάστρου, μετασχηματίζεται σε χώρο κίνησης των πεζών και περιλαμβάνει

ράμπες και σκάλες στα σημεία με έντονη υψομετρική διαφορά. Αξίζει να προστεθεί ότι το μονοπάτι που διαμορφώνεται, λόγω της μεταλλικής του κατασκευής, έχει τη δυνατότητα να βρίσκεται σε ψηλότερο επίπεδο σε σχέση με το έδαφος, δηλώνοντας με αυτόν τον τρόπο ότι είναι προσθήκη. Η είσοδος στο συγκρότημα γίνεται από τη βορειοδυτική πλευρά, στην οποία βρίσκεται και ο δρόμος, και οι επισκέπτες εισέρχονται με κατεύθυνση προς τον αρχαιολογικό περίπατο. Για την ικανοποίηση των αναγκών των επισκεπτών, αλλά και για τη σήμανση της εισόδου σχεδιάστηκε μια ελαφριά μεταλλική κατασκευή που περιλαμβάνει στο εσωτερικό της χώρους υγιεινής και έναν χώρο συγκέντρωσης των επισκεπτών. Όπως φαίνεται

στην κάτοψη (εικόνα 7), η κατασκευή αυτή δημιουργεί μια ροϊκή κίνηση που αρχίζει από μια μικρή στοά, στη συνέχεια ο επισκέπτης συναντάει ένα κλιμακοστάσιο και μετά εισάγεται στις διαδρομές και στις στάσεις του κυρίως χώρου. Το μονοπάτι ολοκληρώνεται στον κεντρικό πύργο του κάστρου, που βρίσκεται στο ψηλότερο σημείο του βράχου. Στο σημείο αυτό σχεδιάστηκε ένας τετράγωνος όγκος από χάλυβα που στο εσωτερικό του περιλαμβάνει ένα χώρο πολυμέσων. Ακόμη, στο κουτί αυτό, η ομάδα σχεδιασμού δημιούργησε μια πλατφόρμα, από την οποία οι επισκέπτες θα μπορούν να απολαύσουν την πανοραμική θέα του τοπίου.

Εικ. 4: Άποψη μεταλλικής διαδρομής Εικ. 5: Κατασκευή στο τέλος της διαδρομής, στο βάθος: ο πύργος του κωδωνοστασίου

Εικ. 6: Άποψη εισόδου του συγκροτήματος


Αξιολόγηση

Στο συγκεκριμένο παράδειγμα, βλέπουμε μια αντιμετώ-πιση του μνημείου που αφορά κυρίως τη συντήρησή του και την κατασκευή μεμονωμένων ανεξάρτητων κατασκευών που διευκολύνουν την προσβασιμότητά του. Ακόμη, γίνεται αντιληπτό ένα παιχνίδι μεταξύ αρχιτεκτονικής και αρχιτεκτονικής τοπίου που διέπεται από τις αρχές της αποκατάστασης. Πιο συγκεκριμένα, το περιβάλλον του μνημείου θεωρείται και αυτό μνημείο. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκαν, στο σύνολο των νέων κατασκευών, ελαφριές μεταλλικές δομές, οι οποίες είναι εύκολα διακριτές από τις αυθεντικές κατασκευές, ενώ ταυτόχρονα, αποτελούν αναστρέψιμες επεμβάσεις. Παράλληλα, οι κατασκευές αυτές στηρίζονται είτε στο έδαφος, είτε στα μνημεία, χωρίς να βάζουν σε κίνδυνο την ακεραιότητά τους, καθώς τα όρια μεταξύ του καινούργιου και του παλιού είναι σαφώς καθορισμένα. Συνεπώς, αυτή η μικρής κλίμακας επέμβαση στο Castelo Novo αποτελεί μια ενδιαφέρουσα εξωτερίκευση του σεβασμού προς την ιστορική κληρονομιά, ενώ ταυτόχρονα εισάγει νέες εντάσεις και παρέχει μια ολοκληρωμένη σύνδεση των μνημείων του λόφου. Η ομάδα σχεδιασμού φαίνεται ότι έλαβε, επίσης, υπόψη την τυπολογία και την οργανική ανάπτυξη του οικισμού γύρω από το κάστρο, καθώς η πρόταση έχει τη λογική της κίνησης με κέντρο

το λόφο. Επίσης, και το κτίσμα της εισόδου αποτελεί τη νοητή συνέχεια των παρακείμενων κατοικιών και εντάσσεται στην ευρύτερη τυπολογία και τις χαράξεις (εικ. 1). Ως εκ τούτου, συμπεραίνουμε ότι έγινε μια ουσιαστική μελέτη του οικισμού πριν κατατεθεί η πρόταση. Το γεγονός της ένταξης της κατασκευής στον τόπο και ο μετασχηματισμός της ανάλογα με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του εδάφους, της προσδίδει ένα είδος πλαστικότητας. Σαφέστερα, το κτίσμα της εισόδου αποτελείται από έναν όγκο τριών διαστάσεων, που προεξέχει από τη βορειοδυτική πλευρά της πλαγιάς προς τη πλευρά του δρόμου, και μοιάζει σαν να χάνεται μέσα στο βράχο, να σβήνει και να μετατρέπεται σε μια διαδρομή που διακλαδίζεται πάνω στο έδαφος (εικ. 3). Τέλος, όσον αφορά το μέταλλο (προ-οξειδωμένος χάλυβας) ως υλικό συνδυάζεται άψογα με τους λαξευτούς και ημι-λαξευτούς λίθους και το βράχο, αλλά κρίνοντας από το θερμό κλίμα της Πορτογαλίας, το βραχώδες έδαφος και την έλλειψη βλάστησης στην περιοχή, θεωρούμε ότι ενδέχεται να δημιουργήσει ένα δυσάρεστο μικροκλίμα που θα απωθήσει πολλούς επισκέπτες κατά τους θερινούς μήνες.

Εικ. 7: Κάτοψη που απεικονίζει την πρόσβαση-είσοδο στο συγκρότημα Εικ. 8: Διακλάδωση διαδρομής

38 1.1 Διατήρηση κελύφους και σχεδιασμός διαδρομών • Κάστρο του Castelo Novo

Εικ. 9: Άποψη εισόδου από τον δρόμο στη βορειοδυτική πλευρά του συγκροτήματος Εικ. 10: Σύνθεση μετάλλου και βράχου

Εικ. 11: Υφιστάμενες δομές και προσθήκες


Κάστρο στο PombalΤοποθεσία: Pombal, ΠορτογαλίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 1ου αιώναΝέα χρήση: Μουσείο Χρονολογία επέμβασης: 2004-2011, 2014Αρχιτέκτονες: Luís Miguel Correia, Nelson Mota και Susana Constan-tino (COMOCO)Φορέας ανάθεσης: Δήμος Pombal


Το μεσαιωνικό κάστρο στο Pombal της Πορτογαλίας βρίσκεται σε μια υπερυψωμένη κορυφή που περικλείεται από τον κυκλικό δρόμο “Rua da Encosta do castelo”. Δυτικά του βρίσκεται ο ποταμός Arunca και νοτιοανατολικά, το νεκροταφείο της πόλης. Τα περιμετρικά του τείχη έχουν κατά προσέγγιση ημικυκλικό σχήμα. Διαδρομές (chemin de Ronde) πίσω από τις επάλξεις, καθώς και πυργίσκοι είναι ενσωματωμένοι σε αυτά. Το κύριο τείχος διακόπτεται από δύο τοξωτές πύλες: η μια βρίσκεται

στη νοτιοανατολική πλευρά και πλαισιώνεται από πύργους και η δεύτερη, η μεγαλύτερη, στη βορειοδυτική. Έξω από τα τείχη, σε ένα χαμηλότερο ύψωμα του λόφου, βρίσκονται τα ερείπια μιας δεύτερης σειράς τειχών, με τρεις ορθογώνιους πύργους και το παρεκκλήσι της Santa Maria(1), που είναι επενδυμένο με ορθογωνικούς λίθους. Κοντά στη νοτιοανατολική πύλη, και εσωτερικά των τειχών υπάρχει ο κεντρικός πύργος: ένα διώροφο ορθογώνιο κτίσμα πάνω στο κεκλιμένο έδαφος. Επίσης, εσωτερικά, στην αυλή είναι ορατά και τα ερείπια θεμελιώσεων και υποδομών, καθώς και των δεξαμενών που υπήρχαν στο χώρο. Στο σημείο αυτό θα αναφέρουμε συνοπτικά κάποια ιστορικά στοιχεία. Ο συγκεκριμένος χώρος καταλήφτηκε κατά τη ρωμαϊκή περίοδο, και αργότερα από αγροτική κοινότητα μετατράπηκε σε οχυρό. Η κατασκευή του κάστρου άρχισε στα μέσα του 1ου αιώνα (περίπου το 1155-1156) και ολοκληρώθηκε στα τέλη του ίδιου αιώνα. Η ενσωμάτωση των πύργων στα τείχη, έγινε για την ενίσχυση της άμυνας και συνέβαλε στην πληθυσμιακή ανάπτυξη της πόλης. Ο κεντρικός πύργος χτίστηκε το 1171 στην αυλή του κάστρου και αποτελούσε την τελευταία γραμμή άμυνας, το τελευταίο οχυρό των υπερασπιστών. Μετά την επίθεση που δέχτηκε από τις Γαλλικές δυνάμεις κατά τη διάρκεια του Ιβηρικού πολέμου(2), έχασε τον αμυντικό του χαρακτήρα. Τα Γαλλικά στρατεύματα με αρχηγό τον General Ney προκάλεσαν πολλές ζημιές στο ρωμανικό κάστρο μετά από την εισβολή τους στη χερσόνησο το 1811. Κατά τη διάρκεια του 20ου αιώνα (1936-1938) έγιναν πολλές επεμβάσεις, συμπληρώσεις, και ολοκληρώσεις, προκειμένου το οχυρό να μεταβεί σε μια κατάσταση που θα παραπέμπει στην αρχική του μορφή. Ακόμη κατά τα έτη 1970 και 1975 έγιναν πρόσθετες επεμβάσεις: τα τείχη καθαρίστηκαν, οι διαδρομές πίσω από τις επάλξεις ενισχύθηκαν με τσιμέντο και έγιναν επισκευές στην κεντρική πύλη, στα πατώματα και στη στέγη του κεντρικού πύργου. Στις τελευταίες δεκαετίες, διαπιστώθηκε ότι το κάστρο χρειαζόταν πρόσθετες επεμβάσεις συντήρησης και αποκατάστασης, κάτω από το πρίσμα ενός ενιαίου σχεδιασμού. Ήταν ένα απρόσιτο μέρος, με πυκνή βλάστηση, αποκομμένο από την πόλη και για τον απλό πολίτη ήταν μόνο ένα φόντο, μια εικόνα στο βάθος, καθώς ο δρόμος γύρω από το λόφο, είχε γίνει το όριο μεταξύ του κάστρου και της πόλης.

1 Το παρεκκλήσι ανοικοδομήθηκε από το 1560 έως το 1834.2 Ο Ιβηρικός πόλεμος ήταν μια στρατιωτική σύγκρουση μεταξύ της Γαλλίας και των συμμαχικών δυνάμεων: της Ισπανίας του Ηνωμένου Βασιλείου και της Πορτογαλίας για τον έλεγχο της Ιβιρικής χερσονήσου κατά την διάρκεια των ναπολεόντειων πολέμων.

Εικ. 1: Η σχέση του κάστρου με την πόλη του Pombal

Εικ. 2: Τα τείχη και ο κεντρικός πύργος

42 1.1 Διατήρηση κελύφους και σχεδιασμός διαδρομών • Κάστρο στο Pombal

Το αρχιτεκτονικό γραφείο COMOCO ανέλαβε τη δημιουργία των απαραίτητων συνδέσεων, την αποκατάσταση του κάστρου και την επανάχρησή του ως μουσείο(3). Οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν χωρίζονται σε δύο φάσεις: την πρώτη από το 2004 ως το 2011 και τη δεύτερη το 2014.


Η πρώτη φάση (2004-2011) περιλαμβάνει την αναδιοργάνωση του λόφου και την ανάπλαση της ευρύτερης περιοχής, προκειμένου το κάστρο να γίνει μέρος της ζωής των κατοίκων. Όχι μόνο οι τεχνικοί και οι πολιτικοί του δήμου, αλλά και οι απλοί πολίτες συμμετείχαν στη διαδικασία του σχεδιασμού κατά το προκαταρκτικό στάδιο της πρότασης. Σχεδιάστηκαν νέες εγκαταστάσεις, (χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων, άνετα και ασφαλή μονοπάτια, χώροι ανάπαυσης και καφετέρια), οι οποίες είναι διακριτές από τις προϋπάρχουσες και σέβονται την ιστορική ταυτότητα του τόπου και του κάστρου, που αποτελεί το σήμα κατατεθέν της περιοχής. Παράλληλα, δόθηκε έμφαση στις εργασίες συντήρησης του ρωμανικού οχυρού και στις αρχαιολογικές ανασκαφές στον περιβάλλοντα χώρο του. Το συγκρότημα χωρίστηκε σε τρείς περιοχές, κάθε μια από τις οποίες προσεγγίστηκε σχεδιαστικά με διαφορετικό τρόπο. Οι νότιες και οι δυτικές πλαγιές του λόφου ορίζουν την πρώτη περιοχή, στην οποία ο σχεδιασμός στηρίχτηκε στην έννοια

3 Το μουσείο λειτουργεί από το 2005.

της ροϊκότητας. Η ομάδα δημιούργησε τεθλασμένα μονοπάτια και διαδρομές, από πέτρα ή χαλίκι (αμμοχάλικο), που συνδέουν τον αστικό ιστό με την πλαγιά και με τον περίβολο του κάστρου. Ξύλινα κιόσκια, χωροθετημένα σε στρατηγικές θέσεις και ενταγμένα στο φυσικό περιβάλλον, αναδεικνύουν τις νέες συνδέσεις, παρέχοντας χώρους στάσης και καταφύγια στους επισκέπτες. Τα ορθογώνιου σχήματος κιόσκια είναι κατασκευασμένα από ομοιόμορφα κατανεμημένα ξύλα και προσφέρουν οπτικές φυγές προς το φυσικό και το τεχνητό περιβάλλον. Η δεύτερη περιοχή, περιλαμβάνει τον περιβάλλοντα χώρο του νεκροταφείου, στον οποίο σχεδιάστηκαν χώροι στάθμευσης αυτοκινήτων με τέτοιο τρόπο, ώστε να αναδεικνύεται η τοπιογραφία του λόφου και τα διαφορετικά του επίπεδα. Τοιχία αντιστήριξης από μπετόν καθιστούν δυνατή τη μετάβαση από το ένα επίπεδο στο άλλο.

Εικ. 3: Τοπογραφικό σχέδιο, Α: είσοδος στο συγκρότημα, Β: οπτικές φυγές, C: νέο κτίριο καφετέριας, D: χώρος στάθμευσης, E: κέντρο επισκεπτών

Εικ. 4: Άποψη κιοσκιού Εικ. 5: Εσωτερικός χώρος κιοσκιού

Εικ. 6: Η καφετέριας συγκροτήματος Εικ. 7: Άποψη καφετέριας


Τέλος, στην τρίτη περιοχή, γύρω από τα τείχη του περιβόλου, έγιναν εργασίες συντήρησης και επανασχεδιάστηκε η δυτική πύλη του 12ου αιώνα. Ακόμη, αναδιαμορφώθηκε η περιοχή γύρω από το παρεκκλήσι της Santa Maria και δημιουργήθηκαν νέοι δημόσιοι χώροι, καθώς και ένας χώρος για παραστάσεις και άλλες πολιτιστικές δραστηριότητες. Το υλικό που χρησιμοποιείται κυρίως σε αυτήν την περιοχή είναι ο ασβεστόλιθος. Ο συνδετικός κρίκος των τριών προαναφερθέντων ζωνών, κατά τους αρχιτέκτονες, είναι ο νέος κτιριακός όγκος που στεγάζει την καφετέρια του συγκροτήματος. Η συγκεκριμένη χρήση επιλέχθηκε, προκειμένου να προσελκυθούν περισσότεροι επισκέπτες. Το νέο κτίριο έχει μεταλλικό σκελετό, επικαλυμμένο με πανέλα προ-οξειδωμένου χάλυβα(4). Επομένως, τόσο οι όψεις του, όσο και τα δώματά του συνεχώς μεταβάλλονται με την πάροδο του χρόνου

και έχουν την απόχρωση της φυσικής οξείδωσης, μιας πατίνας που προέκυψε από την αλληλεπίδρασή τους με τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Όσον αφορά τη δεύτερη φάση (2014) ανασχεδιάστηκε ο χώρος εσωτερικά των τειχών του κάστρου, αποκαταστάθηκε ο κεντρικός πύργος και προστέθηκε ένας ανεξάρτητος κτιριακός όγκος για να χρησιμοποιηθεί ως κέντρο επισκεπτών. Ο νέος

4 Ο προ-οξειδωμένος χάλυβας ή αλλιώς corten (weathered steel) είναι ένα υλικό, το οποίο με την πάροδο του χρόνου σκουριάζει με φυσικό τρόπο. Τα κράματα χάλυβα που περιέχει του προσφέρουν αυτό το οξειδωμένο φινίρισμα. Ταυτόχρονα, παρουσιάζει αυξημένη αντοχή, διότι ο χάλυβας αφήνεται να σκουριάζει και η σκουριά σχηματίζει μία προστατευτική επικάλυψη που επιβραδύνει το ρυθμό της μελλοντικής διάβρωσης και αποτρέπει την εισχώρησή της στο εσωτερικό (πηγή: www.corten.com).

σχεδιασμός λαμβάνει υπόψη του το χαρακτήρα και τη λειτουργία όλων των προϋπαρχόντων ερειπίων και δομών εσωτερικά των τειχών. Χαρακτηριστικά οι αρχιτέκτονες αναφέρουν: «Το νέο δεν θέλουμε να είναι υποτονικό και επιφανειακό, αλλά να εκφράζει την ήδη υπάρχουσα πολυφωνία και ανομοιομορφία του χώρου. Η κατανόηση όλων αυτών των εγκαταλελειμμένων χώρων του παρελθόντος είναι υψίστης σημασίας διότι εσωτερικεύουν τη συλλογική μνήμη και θέλουμε να τους διατηρήσουμε κριτικά και να τους συντηρήσουμε». Το δάπεδο συντηρήθηκε και αποκαλύφθηκαν οι παλιές λιθόστρωτες διαδρομές από ασβεστόλιθο ενώ συμπληρώθηκαν με χαλίκια τα υπόλοιπα τμήματα. Οι εσωτερικοί χώροι και τα δωμάτια του κετρικού πύργου επαναχρησιμοποιήθηκαν ως εκθεσιακοί χώροι και όλες οι

Εικ. 8: Άποψη κάτοψης εσωτερικής αυλής του κάστρου και του κέντρου επισκεπτών Εικ. 9: Κάτοψη πρότασης (δεύτερη φάση)

Εικ. 10: κατασκευαστική λεπτομέρεια κέντρου επισκεπτών

Εικ. 11: κάτοψη ισογείου κέντρου επισκεπτών


Εικ. 12: Νέο κέντρο επισκεπτών

Εικ. 13: Ο ανεξάρτητος κτιριακός όγκος του κέντρου επισκεπτών

Εικ. 14: Συνύπαρξη και συνδυασμός των υλικών

Εικ. 15: Άποψη συγκροτήματος: κέντρου επισκεπτών και κεντρικού πύργου στο βάθος


σύγχρονες εγκαταστάσεις και τα έπιπλα σχεδιάστηκαν από τους COMOCO. Επίσης, ο προ-οξειδωμένος χάλυβας αποτελεί κυρίαρχο στοιχείο της επέμβασης. Προστέθηκαν δύο νέες κατασκευές που εφάπτονται στο ιστορικό κτίσμα. Η πρώτη προσθήκη αποτελείται από το εξωτερικό κλιμακοστάσιο που οδηγεί στο στεγασμένο εξώστη στην ανατολική όψη του πύργου, από όπου οι επισκέπτες μπορούν να αντιληφθούν συνολικά το χώρο. Η δεύτερη μεταλλική κατασκευή, ορθογωνικού σχήματος, τοποθετήθηκε στο δώμα του. Η κύρια πρόκληση ήταν ο σχεδιασμός και η χωροθέτηση ενός νέου όγκου, του κέντρου επισκεπτών, διότι ο χώρος εσωτερικά των τειχών είναι αρκετά μικρός (1200τμ περίπου) και υπάρχουν διάσπαρτα ερείπια και θεμελιώσεις παλιών κατασκευών. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά καθιστούν αναπόφευκτη τη σύγκρουση της προσθήκης με τα υπάρχοντα στοιχεία. Οι αρχιτέκτονες ήθελαν να σχεδιάσουν ένα νέο ανεξάρτητο όγκο που να μπορεί να αναγνωστεί με δύο τρόπους. Από τη μια πλευρά μοιάζει σαν να τείνει να προσκολληθεί στο περιμετρικό τείχος, λόγω του τραπεζοειδούς σχήματος του κλιμακοστασίου και σε συνδυασμό με την προοπτική, δίνεται η ψευδαίσθηση ότι εφάπτεται με τα τείχη και ότι δεν αποτελεί ανεξάρτητη κατασκευή. Από την άλλη, δηλώνει τη διαφορετικότητά του σε σχέση με το σύνολο: το λευκό χρώμα της επένδυσής του έρχεται σε αντίθεση με τη φυσική φθορά των ερειπίων και δηλώνει τη συγχρονικότητα του. Συνεπώς, η ομάδα σχεδιασμού επιδίωξε μια σκόπιμη διφορούμενη κατάσταση που, δημιουργώντας αντιθέσεις, προκαλεί το ενδιαφέρον των επισκεπτών. Παράλληλα, επαναπροσδιορίζονται οι χωρικές σχέσεις και ασκούνται νέες δυνάμεις στο τοπίο. Οι COMOCO αναφέρουν: «προσπαθήσαμε να κάνουμε ένα δημιουργικό διάλογο με την υπάρχουσα κατάσταση και με τη βοήθεια της νέας κατασκευής να καταφέρνουμε να ενεργοποιήσουμε αδρανείς χωρικές εμπειρίες». Η προσθήκη έχει μεταλλικό σκελετό, όπως φαίνεται και στην κατασκευαστική λεπτομέρεια, επενδυμένο με μαρμάρινες πλάκες και με προ-οξειδωμένο χάλυβα στην εσοχή της νοτιοδυτικής πλευράς, στην οποία βρίσκεται η είσοδος του κτιρίου. Τέλος, όσον αφορά τη λειτουργία του: • το δώμα του αποτελεί μια πλατφόρμα, στην οποία η πρόσβαση

πραγματοποιείται μέσω του εξωτερικού κλιμακοστασίου. Από αυτό το επίπεδο, ο επισκέπτης μπορεί να δει από κοντά τη νοτιοδυτική πλευρά του περιμετρικού τείχους, στην οποία βρίσκεται το τμήμα του 16ου αιώνα.

• Εσωτερικά του κτιρίου υπάρχουν τρείς χώροι: ένας χώρος υποδοχής για τους επισκέπτες, ένα δωμάτιο στο οποίο προβάλλεται εικονικά η ιστορία του κάστρου και ένας αποθηκευτικός χώρος.


Το γεγονός ότι το κάστρο έγινε προσβάσιμο σε συνδυασμό με τη δημιουργία νέων δημόσιων χώρων και χώρων πρασίνου συμβάλει στην τουριστική και κατ’ επέκταση οικονομική ανάπτυξη του Pombal, καθώς το κάστρο λειτουργεί ως πόλος έλξης εξερευνητών και τουριστών. Ακόμη, μετά την ανάπλαση, το κάστρο δεν αποτελεί πλέον απρόσιτο τόπο, αλλά μέρος της ζωής των κατοίκων της πόλης. Στην αξιολόγηση θα επικεντρωθούμε στη δεύτερη φάση της επέμβασης, διότι συνδέεται άμεσα με τη διάδραση νέων και ιστορικών δομών. Η μεταλλική κατασκευή έχει δώσει ένα νέο χαρακτήρα στον πύργο: οι πέτρινοι εξωτερικοί τοίχοι μεγάλου πάχους έρχονται σε αντίθεση με τη λεπτή δομή από προ-οξειδωμένο χάλυβα έντονου καφέ χρώματος. Γενικά, δίνεται η εντύπωση ότι το καινούργιο (το εξωτερικό κλιμακοστάσιο και ο εξώστης) έχει αναρριχηθεί στο παλιό, στο οποίο και ενδεχομένως αγκυρώνεται, προκειμένου να μπορέσει να στηριχτεί σε αυτή τη θέση. Μέσα από την επιλογή των υλικών τονίζεται ο ενιαίος σχεδιασμός του χώρου: οι προσθήκες του πύργου συνδυάζονται με την εσοχή της εισόδου στο κέντρο επισκεπτών και με την καφετέρια, καθώς όλα αυτά τα στοιχεία είναι επενδυμένα με προ-οξειδωμένο χάλυβα. Παρόλο που ο όγκος του χώρου επισκεπτών φέρει τη σφραγίδα της εποχής μας, η χωροθέτησή του έχει ως αφετηρία την υπάρχουσα χωρική διάταξη των ερείπιων και η μορφή του είναι εμπνευσμένη από τα ιστορικά τείχη. Πιο συγκεκριμένα, το νέο κτίριο χτίστηκε στον κενό χώρο μεταξύ των παλιών κτισμάτων διατηρώντας κάποιες βασικές χαράξεις και παραλληλίες. Το γεγονός ότι είναι επηρεασμένο από το υπάρχον, φαίνεται από το ότι η εσοχή της εισόδου βρίσκεται στη νοητή συνέχεια του καμπύλου χαμηλού τείχους εσωτερικά της αυλής. Μορφολογικά, η μαρμάρινη επένδυση παραπέμπει στα λιθόκτιστα τείχη. Επίσης, θεωρούμε ότι και η μορφή του συμπαγούς και συνάμα στιβαρού όγκου μπορεί να παρομοιαστεί με ένα σύγχρονο τείχος. Τέλος, ο στόχος των αρχιτεκτόνων για τη δημιουργία μιας σκοπίμως διφορούμενης κατάστασης επιτυγχάνεται, διότι από τη μια πλευρά ο όγκος τείνει να αποτελέσει ένα κομμάτι του συνόλου, ένα σύγχρονο τμήμα του τείχους, αλλά ταυτόχρονα εκφράζει έντονα τη διαφορετικότητά του. Συμπερασματικά, ο σχεδιασμός εμπεριέχει την ύπαρξη του νέου μέσα σε ένα διατηρητέο περιβάλλον που εκφράζει την ταυτότητα και την ιστορία του τόπου. Οι αρχιτέκτονες πετυχαίνουν την αρμονική συνύπαρξη των φυσικών, των ιστορικών και των σύγχρονων δομών, αλλά και τη δημιουργία αντιθέσεων.


Εικ. 16: Απόψεις μεταλλικής προσθήκης και εξωτερικού κλιμακοστασίου κεντρικού πύργου

Εικ. 17: Ο κεντρικός πύργος και η μεταλλική προσθήκη, μέσα από την εσοχή του κέντρου επισκεπτών

Εικ. 18: Τα νέα και τα προϋπάρχοντα κλιμακοστάσια Εικ. 19: άποψη του κέντρου επισκεπτών και η σχέση του με τα ερείπια, η απόσταση της προσθήκης από τον περιμετρικό τείχος του κάστρου


Τοποθεσία: Weymouth, Ηνωμένο ΒασίλειοΑρχική λειτουργία: κάστρο 16ου αιώναΝέα χρήση: αρχαιολογικός χώροςΧρονολογία επέμβασης: 2009-2012Αρχιτέκτονες: Studio LavitateΦορέας ανάθεσης: Φίλοι του Rodwell Trail και Δήμος του Portland


Το κάστρο Sandsfoot βρίσκεται στο Weymouth, στη Μεγάλη Βρετανία, τοποθετημένο στην άκρη ενός απόκρημνου βράχου. Η κατασκευή του πραγματοποιήθηκε από το 1539 μέχρι το 1541, με διαταγή του βασιλιά Henry III, για να παρέχει, σε συνεργασία με το γειτονικό του Portland castle, άμυνα για τη ναυτιλία στο ασφαλές καταφύγιο του λιμανιού του Πόρτλαντ. Η αρχική κατασκευή αποτελούνταν από δυο ορόφους και ένα υπόγειο, που στέγαζε τις πυριτιδαποθήκες και είχε χωρητικότητα για περίπου πενήντα άνδρες. Προστατευόταν από μια τάφρο και ένα επίχωμα, υπολείμματα των οποίων είναι αναγνωρίσιμα στο σημερινό τοπίο των κήπων, που περιβάλλουν το μνημείο. Τα στοιχεία δείχνουν ότι μερικοί από τους οικοδομικούς λίθους προήλθαν από προγενέστερα τοπικά εκκλησιαστικά κτίρια τα οποία καταστράφηκαν μετά την διάλυση των μοναστηριών της περιοχής.

Από το 1584 το κάστρο αντιμετώπιζε προβλήματα λόγω της διάβρωσης του βράχου από την θάλασσα. Έτσι πραγματοποιήθηκαν πολυάριθμες εργασίες αποκατάστασης κατά τα έτη 1610-1611 και 1623. Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου Πολέμου χρησιμοποιήθηκε για τον βασιλιά, και στη συνέχεια μέχρι το 1644-1645 ως νομισματοκοπείο. Το Sandsfoot αποσύρθηκε από το στρατιωτικό μητρώο το 1665, αλλά παρέμεινε ως αποθήκη μέχρι το 1691. Μετά από αυτή την περίοδο το κτίριο εγκαταλείφθηκε, γεγονός που είχε σαν αποτέλεσμα μέχρι το τέλος του 17ου αιώνα να έχει περιέλθει σε ερειπιώδη κατάσταση, με αποκορύφωμα την πτώση του νότιου τμήματός του, στο οποίο στεγαζόταν το οπλοστάσιο, στη θάλασσα το 1837. Καθώς η περίφραξη του λιμένα του Portland ολοκληρώθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα, η απειλή ήταν μικρότερη από την πλευρά της θάλασσας και μεγαλύτερη από την αστάθεια της γης, η οποία οδήγησε σε διάβρωση της δομής του κατά τα τελευταία χρόνια. Με την πάροδο των ετών μεγάλο μέρος της πέτρινης επένδυσής του κλάπηκε, ειδικά από τα, εύκολα προσβάσιμα, χαμηλότερα επίπεδα. Η Weymouth Corporation αγόρασε το ερειπωμένο κάστρο το 1902 από το Τμήμα Δασών για £150. Το 1931 κήποι απλώθηκαν μπροστά από το κάστρο, οι οποίοι ήταν πάντα δημοφιλής στους κατοίκους της περιοχής. Ακόμη, ένα καφέ εγκαταστάθηκε το 2006.

Κάστρο Sandsfoot

Εικ. 1: Το κάστρο πριν και μετά την αποκατάσταση (1998, 2013)

481.1 Διατήρηση κελύφους και σχεδιασμός διαδρομών • Κάστρο Sandsfoot

Εικ. 2: Γενική άποψη του κάστρου


Εικ. 3: Προσθήκη διαδρομής και διατήρηση του ιστορικού κελύφους


Επέμβαση

Η μορφή του κάστρου πριν την επέμβαση αποκατάστασης ήταν πολύ διαφορετική από την αρχική δομή, όπως περιγράφηκε παραπάνω. Από την αρχική κατασκευή σώθηκαν μόνο οι εξωτερικοί τοίχοι και υπολείμματα των τοίχων του θυρωρείου στο μέτωπο όπου βρίσκεται η μπροστινή είσοδος, ενώ το νότιο τμήμα είχε πέσει στη θάλασσα. Οι εξωτερικοί τοίχοι, παρότι βρίσκονταν σε πολύ κακή κατάσταση σώζονταν σχεδόν σε όλο το ύψος τους, ενώ σε πολλά σημεία διατηρούνταν και η λαξευτή πέτρα τους. Τα ανοίγματα ήταν ορατά και η μορφή τους αναγνώσιμη, τόσο στο ισόγειο όσο και στον όροφο, ωστόσο υπήρχαν καταρρεύσεις περιμετρικά από αυτά. Το κάστρο είναι εντελώς αστέγαστο και δεν έχει πατώματα ή άλλα δομικά στοιχεία, εκτός από τα υπολείμματα ενός τζακιού και τα ανοίγματα των θυρών. Η κατάσταση αυτή είχε ως αποτέλεσμα το κάστρο να μην είναι ασφαλές για τους επισκέπτες από το 1930. Το 2009 η οργάνωση «Φίλοι του Rodwell Trail και του κάστρου του Sands-foot» σε συνεργασία με την πόλη του Weymouth και το Δημοτικό Συμβούλιο του Portland, έλαβε μια επιχορήγηση από το Ταμείο πολιτιστικής κληρονομιάς, ώστε να πραγματοποιηθούν εργασίες

αποκατάστασης και αναζωογόνησης του κάστρου. Το έργο περιελάμβανε δυο κατευθύνσεις: τη στερέωση και τη διατήρηση της δομής του, και την προσθήκη ενός εσωτερικού διάδρομου, εγκατάστασης φωτισμού και ενημερωτικών πάνελς, ώστε το κτίσμα να είναι ασφαλές και να δώσει τη δυνατότητα ελεύθερης πρόσβασης του κοινού, συμβάλλοντας παράλληλα στη διατήρησή του για τις μελλοντικές γενιές. Το έργο ανατέθηκε στο αρχιτεκτονικό γραφείο Levitate, από το Λονδίνο. Οι εργασίες αποκατάστασης ολοκληρώθηκαν το 2012, εγκαίρως για τους ολυμπιακούς αγώνες, όταν οι ιστιοπλοϊκοί αγώνες έλαβαν μέρος στο λιμάνι του Portland. Το κτίριο άνοιξε για το κοινό την 1η Ιουλίου 2012. Το κάστρο Sandsfoot έχει καταχωρηθεί από τον οργανισμό αγγλικής Πολιτιστικής Κληρονομιάς και είναι το μόνο διατηρητέο μνημείο στο Weymouth. Ο David Carter, υπεύθυνος του έργου, δηλώνει ότι: «Βασικός μας στόχος είναι να δούμε το κάστρο να έχει σωθεί από την πρόωρη καταστροφή. Απ’ όσο γνωρίζουμε δεν υπάρχει άλλο παράδειγμα αυτού του αποικιοκρατικού στιλ οχυρώσεως στη χώρα, οπότε είναι επιτακτική ανάγκη να γίνουν προσπάθειες για την στερέωση της κατασκευής που σώζεται. Έχουμε ακόμη δρόμο έως την επίτευξη της πλήρους χρηματοδότησης, αλλά, προς το παρόν, θα απολαύσουμε την επιτυχία της επιχορήγησης και της ανάπτυξης,

Εικ. 4: Η πλατφόρμα στο εσωτερικό του κάστρου


και με καλή υποστήριξη από το Ταμείο Κληρονομιάς, ελπίζουμε ότι και οι επόμενες γενιές θα είναι σε θέση να απολαύσουν το κάστρο»(1). Το αρχιτεκτονικό γραφείο levitate αποκατέστησε την πρόσβαση στο κάστρο επιδιορθώνοντας τη λιθοδομή και εισάγοντας μια συνεχή πλατφόρμα από δρυ στο κατεστραμμένο κέλυφος. Το γραφείο σχεδίασε μια ελαφριά πλατφόρμα που εισχωρεί στον εσωτερικό χώρο των ερειπίων. Περνά από τους ερειπωμένους τοίχους, σε επαφή με τον ιστό του κάστρου σε όσο το δυνατόν λιγότερα σημεία. «Είναι ευέλικτο, Παρέχοντας ένα σκηνικό για παραστάσεις, συναυλίες, αναπαραστάσεις και ένα σημείο συνάντησης» αναφέρουν οι αρχιτέκτονες(2).

Ο διάδρομος έχει εγκατασταθεί στο επίπεδο που βρισκόταν το ισόγειο, δίνοντας στον επισκέπτη μια πιο ρεαλιστική αντίληψη του χώρου, επιτρέποντας την καλύτερη κατανόηση του κάστρου και της αρχικής δομής του. Η συνεχής κουπαστή ξύλου που έχει τοποθετηθεί στο εσωτερικό μέρος της διαδρομής, προσφέρει ένα άνετο μέρος που επιτρέπει στους επισκέπτες να ακουμπούν και να ρεμβάζουν. Από την πλευρά της θάλασσας, ο διάδρομος εξέχει μέσω του ανοίγματος μιας πόρτας, δημιουργώντας έναν εξώστη με θέα στο λιμάνι του Portland, το οποίο προστατευόταν από το κάστρο. Οι αρχιτέκτονες χαρακτηριστικά αναφέρουν: «Η ρύθμιση της πλατφόρμας σε αυτό το επίπεδο καθιστά δυνατή την παρατήρηση του χώρου από τη νέα επιφάνεια και από το βάθος των παράθυρων, ώστε το κάστρο να εκτιμηθεί καλύτερα»(3).

Πινακίδες που διηγούνται την ιστορία του κάστρου σχεδιάστηκαν επίσης από τους Levitate και τοποθετήθηκαν κατά μήκος της διαδρομής. Ο διάδρομος είναι κατασκευασμένος από σανίδες από ξύλο δρυός που είναι τοποθετημένες πάνω σε ένα σκελετό από γαλβανισμένο χάλυβα, ενώ για την κατασκευή της κουπαστής χρησιμοποιήθηκε ξύλο βελανιδιάς. Αυτά τα υλικά επιλέχθηκαν, λόγω του χαμηλού κόστους συντήρησης και της ικανότητάς τους να αντέχουν στο σκληρό παράκτιο περιβάλλον τους. Ο γαλβανισμένος χάλυβας χρησιμοποιήθηκε τόσο για την κατασκευή του διαδρόμου, αλλά και για τον σχηματισμό εμποδίων για την πρόσβαση στο

1 BBC Δεκέμβριος 20092 Dezeen3 Dezeen

εσωτερικό των τειχών του κάστρου. Η απλή παλέτα των υλικών συμπληρώνει τα ακατέργαστα τείχη του κάστρου με ένα λειτουργικό, και ευχάριστα προσιτό τρόπο. Προκειμένου να αντιμετωπισθεί το ιστορικό πρόβλημα που προέκυψε από την διάβρωση του βράχου και την κλοπής της πέτρας, το έργο συντήρησης της πέτρας διεξήχθη μέσω της χρήσης ασβεστοκονιαμάτων, για την ενίσχυση της δομής, ώστε να αποφευχθεί η ανάγκη προσθήκης κάποιου σκελετού στερέωσης, ο οποίος θα αλλοίωνε την εικόνα του μνημείου.


Τον Νοέμβριο του 2012, ο σχεδιασμός του κάστρου και του υπαίθριου χώρου του ήταν ο νικητής του ετήσιου βραβείου του συλλόγου πολιτών του Weymouth. Οι κριτές επαίνεσαν τη συγκεκριμένη πρόταση, χάρη στην οποία το κάστρο μετατράπηκε σε ένα «κορυφαίο αξιοθέατο» της περιοχής. Ο Pru Bollam, πρόεδρος του συλλόγου, δήλωσε σε άρθρο της Dorset Echo: «Τα ερείπια του κάστρου του sandsfoot στέκονταν για πολλά χρόνια πίσω από ένα φράγμα υψηλών κιγκλιδωμάτων και σήμανσης «εκτός ορίων». Μέσω της επέμβασης λήφθηκαν απλά αλλά αποτελεσματικά μέτρα ώστε να στερεωθεί και να ανοιχθεί αυτό το μνημείο προς το κοινό, παράλληλα με προσεκτική εργασία γIα τη συντήρηση όλης της δομής που σώζεται. Μια νέα εμπειρία του κάστρου δημιουργήθηκε, δίνοντας τη δυνατότητα σε ένα σημαντικό κομμάτι της αγγλικής ιστορίας να εκτιμηθεί από το κοινό. Το κάστρο αποτελεί τώρα το κορυφαίο αξιοθέατο στο ευχάριστο και βελτιωμένο περιβάλλον του». Η επέμβαση στο κάστρο Sandsfoot ήταν επίσης ένα από τα 24 έργα που προκρίθηκαν για το AJ Small Projects 2014. Είναι εμφανές ότι το έργο έγινε αποδεκτό με ενθουσιασμό από το κοινό, εκπληρώνοντας τους στόχους που είχαν τεθεί κατά την έναρξή του. Μέσω μιας λιτής επέμβασης οι αρχιτέκτονες κατάφεραν να κάνουν το, μέχρι πρότινος, εγκαταλελειμμένο κέλυφος, προσβάσιμο από τους πολίτες, προσκαλώντας τους να μάθουν την ιστορία του μέσω αυτής της χωρικής εμπειρίας. Η επέμβαση χαρακτηρίζεται από απλότητα, είναι διακριτή και σέβεται το υφιστάμενο κέλυφος.


Εικ. 5: Η πλατφόρμα είναι τοποθετημένη σε απόσταση από τους ερειπωμένους τοίχους Εικ. 6: Ο εξώστης με θέα προς το λιμάνι

53

54


Τα παραδείγματα που μελετάμε σε αυτή την κατηγορία αφορούν οχυρά τα οποία έχουν υποστεί καταστροφές, λόγω φυσικών ή ανθρωπογενών παραγόντων, με αποτέλεσμα μεγάλο μέρος του κελύφους τους να έχει καταρρεύσει, και να διασώζονται σε μορφή ερειπίων. Ανάλογα με το μέγεθος της φθοράς, ο βαθμός διατήρησης ποικίλλει, οδηγώντας σε αναγνωρίσιμη ή μη μορφή των δομών, γεγονός που επηρεάζει σημαντικά την επέμβαση αποκατάστασης.

1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης

Στα παραδείγματα που παρουσιάζονται σε αυτό το κεφάλαιο, γίνεται μια προσπάθεια ολοκλήρωσης της μορφής του μνημείου, προκειμένου να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα που οφείλονται στην ασυνέχεια του ιστορικού ιστού και να γίνει δυνατή η στέγαση της νέας χρήσης. Για το λόγο αυτό, σε ορισμένες περιπτώσεις, πραγματοποιείται η ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων τους, ενώ σε αλλά παραδείγματα, τα αρχιτεκτονικά μέλη που είναι διασκορπισμένα στον περιβάλλοντα χώρο του μνημείου, χρησιμοποιούνται για την αναστύλωση του.


Κάστρο Moritzburg

Τοποθεσία: Halle, ΓερμανίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 15ου αιώναΝέα χρήση: μουσείο τέχνηςΧρονολογία επέμβασης: 2004-2008Αρχιτέκτονες: Nieto Sobejano ArquitectosΦορέας ανάθεσης: πολιτεία του Saxony-Anhalt

Ιστορικά στοιχεία Το Moritzburg είναι ένα κάστρο που χτίστηκε με βάση το στυλ της πρώιμης Αναγέννησης και αποτελεί ένα από τα πιο επιβλητικά κτίρια της γερμανικής πόλης Halle. Μορφολογικά, εντοπίζονται τα χαρακτηριστικά μιας φθίνουσας γοτθικής αρχιτεκτονικής, αλλά η σχεδόν κανονική του διάταξη, τα επίπεδα των δαπέδων του και οι προσόψεις του, που δίνουν έμφαση στην οριζοντιότητα, αποδεικνύουν ότι το κάστρο ανήκει σε νεότερη φάση της ευρωπαϊκής αρχιτεκτονικής. Το κάστρο Moritzburg είναι ένα αντιπροσωπευτικό παράδειγμα στρατιωτικής και θρησκευτικής αρχιτεκτονικής του 15ου

αιώνα. Είναι σημαντική η μελέτη της ιστορικής του εξέλιξης, διότι αντανακλά τις διαφορετικές επεμβάσεις που τροποποίησαν το κάστρο με την πάροδο των αιώνων. Αρχικά αποτέλεσε την πολυτελή έδρα των αρχιεπισκόπων του Μαγδεμβούργου. Ο πόλεμος των τριάντα χρόνων (1618-1648) και μια πυρκαγιά αποτέλεσαν τα αίτια της μερικής κατάρρευσης της δυτικής και της βόρειας πτέρυγας. Η εικόνα του κάστρου ως ερείπιο παρέμεινε για τρείς αιώνες και οι κάτοικοι του Halle είχαν συνδέσει την πόλη τους με τη ρομαντική αυτή εικόνα του κάστρου. Παρά τις διαδοχικές τροποποιήσεις, το κάστρο είχε κρατήσει τη βασική του δομή και τα σημαντικά αυθεντικά αρχιτεκτονικά του στοιχεία: τα περιμετρικά του τείχη, τους τρείς από τους τέσσερεις κυκλικούς γωνιακός του πύργους, και την κεντρική αυλή. Με εξαίρεση το project του Karl Friedrich Schinkel το 1828, που περιελάμβανε μια σειρά σχεδίων που πρότειναν την μετατροπή του κάστρου σε πανεπιστήμιο, μέχρι και πριν την αποκατάσταση από τους Nieto Sobejano Arquitectos, δεν υπήρχε ολοκληρωμένο έργο που να έχει προγραμματιστεί να αλλάξει και να διευρύνει τα ερείπια του κάστρου. Το παραπάνω πρόγραμμα μετατροπής του σε πανεπιστήμιο δεν ολοκληρώθηκε λόγω ελλιπούς χρηματοδότησης. Από το 1904 η νότια και η ανατολική πτέρυγα πωλήθηκαν στην πόλη και επαναχρησιμοποιήθηκαν ως μουσείο τέχνης με σημαντικές συλλογές έργων τέχνης του 20ου και 21ου αιώνα. Τέλος, το 2004 η διοίκηση Sachsen-Anhalt αποφάσισε να αναλάβει την αποκατάσταση του κάστρου, με στόχο την επέκταση του μουσείου και τη δημιουργία νέων μόνιμων και προσωρινών εκθέσεων.

Εικ. 1: Τυπολογικό σκαρίφημα

Εικ. 2: Το κάστρο Moritzburg (1900)

56 1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης • Κάστρο Moritzburg


Το κάστρο Moritzburg έχει σχεδόν κανονικό τετράγωνο σχήμα. H νότια, η ανατολική και η βόρεια πλευρά του περιβάλλονται από τάφρο και η δυτική του προστατεύεται από ένα σύστημα κλιμακωτών τοιχίων προς τον ποταμό Saale. Χαρακτηριστική είναι και η μεγάλη του αυλή που χρησιμοποιείται σήμερα για πολιτιστικές εκδηλώσεις. Το κάστρο αποτελείται από τρείς πτέρυγες(1). Όπως προαναφέρθηκε το κάστρο δεν είχε υποστεί ιδιαίτερες τροποποιήσεις και αλλαγές, και οι αρχιτέκτονες Nieto Sobejano το παρέλαβαν σε μορφή πολύ κοντινή στην αρχική του, διότι είχε διατηρηθεί ως ερείπιο για τριακόσια περίπου χρόνια. Η ομάδα σχεδιασμού, σεβάστηκε το γεγονός αυτό και αποφάσισε να διατηρήσει τα ερείπια που είχαν διασωθεί και να περιοριστεί μόνο στις επεμβάσεις που θεώρησε απαραίτητες. Η κεντρική ιδέα του σχεδιασμού είναι η επέκταση του μουσείου πάνω στα ερείπια της βόρειας και δυτικής πτέρυγας. Βάση δόθηκε στην κατασκευή μιας καινούργιας στέγης με επιστέγαση από λεπτά άκαμπτα φύλλα αλουμίνιου. Η προσθήκη αυτή αποτελεί μια ελαφριά δομή με πτυχώσεις που αναδιπλώνονται δημιουργώντας φεγγίτες, οι οποίοι επιτρέπουν στο φυσικό φώς να εισέρχεται στους εσωτερικούς χώρους. Οι αρχιτέκτονες έρχονται σε αντίθεση με τις αρχές του μοντέρνου κινήματος, απορρίπτουν το δώμα και υποστηρίζουν ότι οι πηγές έμπνευσης της νέας στέγης ήταν:• Οι ψηλές και απότομες στέγες της πόλης Halle, καθώς και η

μορφολογία των προϋπαρχόντων στεγών του συγκροτήματος.• Οι εξπρεσιονιστικοί πίνακες στης έκθεσης, με τις ακμές και τις

πτυχώσεις τους, καθώς και οι κυβιστικές μορφές. Με τον τρόπο αυτό, δημιουργείται ένας διάλογος μεταξύ

1 Τη δυτική, που έχει και την κύρια πλευρά του κάστρου. Στους τελευταίους ορόφους της υπάρχουν μεγαλοπρεπείς θολωτές αίθουσες που σήμερα στεγάζουν το μουσείο, όμως παλαιότερα πιθανότατα υπήρχαν εκεί τα δωμάτια των κατοίκων. Στο βόρειο τμήμα της δυτικής πτέρυγας ήταν οι θάλαμοι των ηγεμόνων και η βιβλιοθήκη.• Τη βόρεια πτέρυγα στην οποία βρισκόταν η αρχική κύρια είσοδος και έχει δύο ορόφους

που χρησίμευαν ως θάλαμοι για τους υπαλλήλους και ως αρχείο. Επίσης, σε αυτή τη πτέρυγα βρίσκεται και το παρεκκλήσι του κάστρου που χτίστηκε το 1505 και αφιερώθηκε στη Μαρία Μαγδαληνή το 1509.

• Την ανατολική πτέρυγα, όπου υπάρχει και ο πύργος της εισόδου που στέγαζε τους χώρους διημέρευσης και αρχικά υπήρχαν επάλξεις μεγάλου ύψους και πολεμίστρες. Το 1777 λέγεται ότι ανεγέρθηκε πάνω από τα θεμέλια των ανατολικών τειχών ένα νοσοκομείο για την πρωσική φρουρά. Το νοτιοανατολικό προπύργιο επεκτάθηκε το 1913 για τις ανάγκες του μουσείου και ο βορειοανατολικός πύργος στεγάζει έναν φοιτητικό σύλλογο από το 1972.

• Η Νότια πλευρά του κάστρου σήμερα δεν διατηρείται στην αρχική της μορφή και σε αυτήν ήταν οι χώροι στους οποίους ζούσε ο αρχιεπίσκοπος.

Εικ. 3: Πηγές έμπνευσης: παλιά εκκλησία στο κέντρο του Halle, έργο γερμανού εξπρεσιονιστή

Εικ. 4: Ρεύματα ζωγραφικής που επηρέασαν μορφολογικά τις προσθήκες


Εικ. 5: Άποψη συγκροτήματος Εικ. 6: Άποψη βόρειας πτέρυγας

Εικ. 7: Βόρεια πτέρυγα, προσθήκη νέας στέγης και νέου κτίσματος εισόδου Εικ. 8: Άποψη βόρειας πτέρυγας, με τεχνητό φωτισμό των εσωτερικών χώρων


της γωνιώδους γεωμετρίας της στέγης και των κεκλιμένων στεγών της πόλης και του κάστρου που διασώζονται. Οι φεγγίτες (skylights), πυραμιδοειδούς σχήματος, σε συνδυασμό με την ιδιαίτερη είσοδο του φυσικού φωτός στο εσωτερικό, εκφράζουν μέσα από τις διάφορες παραλλαγές τους, την πεποίθηση ότι η αρχιτεκτονική είναι μια συνδυαστική διαδικασία. Επιπλέον, η νέα στέγη, αποτελεί μια ελαφριά κατασκευή με ζευκτά και δικτυώματα, που στηρίζεται αποκλειστικά στους εξωτερικούς φέροντες τοίχους του κάστρου. Συνεπώς, δεν χρει-άστηκε να κατασκευαστούν νέα υποστυλώματα στο εσωτερικό του μουσείου, που θα δημιουργούσαν λειτουργικά προβλήματα, καθώς θα παρεμπόδιζαν την συνέχεια των εκθεσιακών χώρων. Πόλυ σημαντική για τους αρχιτέκτονες είναι η επιλογή του αλουμινίου ως υλικού, το οποίο λόγω των ανακλαστικών του ιδιοτήτων, σε συνδυασμό με τον ουρανό και τα σύννεφα μοιάζει σαν να εξαφανίζεται, τονίζοντας έτσι το κάστρο και τα αυθεντικά του στοιχεία. Με τον τρόπο αυτό δίνεται η αίσθηση ότι χάνεται προκειμένου να αναδειχθεί το κάστρο, εξωτερικεύοντας τον σεβασμό των αρχιτεκτόνων προς το μνημείο. Ακόμη, από τη στέγη κρέμεται μια νέα κατασκευή τετράγωνου σχήματος, (οι αρχιτέκτονες το αναφέρουν ως ‘’hanging box’’), που λειτουργεί ως πρόσθετος εκθεσιακός χώρος, η πρόσβαση στον οποίο επιτυγχάνεται μέσω ενός διαδρόμου προσκολλημένου στην παλιά τοιχοποιία. Το αναρτημένο κουτί απέχει από την αυθεντική τοιχοποιία, δίνοντας την αίσθηση ότι αιωρείται στο χώρο, δηλώνοντας ότι αποτελεί προσθήκη. Συγχρόνως, αποφεύγονται τα σημεία επαφής του νέου και του παλιού, σημεία στα οποία σχεδόν πάντα αλλοιώνεται η αυθεντική δομή. Το σχέδιο συμπληρώνεται με τη δημιουργία δύο νέων πυρήνων κατακόρυφης επικοινωνίας. Ο πρώτος βρίσκεται στη βόρεια πτέρυγα και συνδέει τα διάφορα επίπεδα μεταξύ τους, προκειμένου να επιτευχθεί η ενδοεπικοινωνία. Ο δεύτερος είναι ένας νέος σύγχρονος πύργος, ύψους εικοσιπέντε μέτρων, που σχεδιάστηκε όχι μόνο για να αντικαταστήσει τον πύργο που χάθηκε στο συγκεκριμένο σημείο, αλλά και για να επιτευχθεί η επικοινωνία του παλιού μουσείου με την επέκταση. Μορφολογικά, μοιάζει με τη στέγη, λόγω της πρισματικής του γεωμετρίας και του γεγονότος ότι χάνεται μέσα στις ανακλάσεις του περιβάλλοντός του, οι οποίες προκαλούνται από τα πάνελα αλουμινίου της εξωτερικής του επιφάνειας. Ακόμη, κατασκευάστηκε από αλουμίνιο η τραπεζοειδούς σχήματος είσοδος, ισχυροποιώντας με τη μορφή της αυτές τις σύγχρονες επεμβάσεις. Η γωνιώδης γεωμετρία, τα σαφή όρια και οι πρισματικοί σχηματισμοί χαρακτηρίζουν κάθε καινούργια επέμβαση. Τα στοιχεία αυτά έρχονται σε αντίθεση με το υφιστάμενο κέλυφος του κάστρου, τις τοιχοποιίες του από λιθοδομή και με τις ψηλές κεκλιμένες του στέγες. Αυτό το παράδειγμα, δείχνει με ποιο τρόπο μπορεί να συνδυαστεί

Εικ. 9: Η πρόσβαση στο μουσείο

Εικ. 10: Διάγραμμα προσθηκώνΕικ. 11: Τομή. Φαίνεται με ποιόν τρόπο

αναρτάται η προσθήκη από τη στέγη


και να συνυπάρξει το παλιό με το καινούργιο, με τέτοιο τρόπο ώστε να αναδεικνύει το ένα το άλλο χωρίς όμως να χάνει το κάθε ένα την ταυτότητά του. Η καθαρότητα και η απλότητα των γεωμετρικών μορφών της καινούργιας κατασκευής έρχεται σε αντίθεση με τις τραχιές επιφάνειες και τις βαριές τοιχοποιίες από πέτρα. Η προσοχή του επισκέπτη επικεντρώνεται σε αυτές τις στενές ενώσεις του παλιού και του καινούργιου και στην αλληλεπίδραση μεταξύ τους. Στους εσωτερικούς χώρους αυτή η αντίθεση έχει περαιτέρω αναπτυχθεί: λεία στοιχεία λευκού χρώματος που μοιάζουν σαν να αιωρούνται πάνω από την παλιά δομή παράγουν έντονες αντιθέσεις. Το νέο κτίριο διατηρεί την αξιοπρέπεια του ιστορικού κελύφους. Η χρήση του γυαλιού στα ευαίσθητα σημεία των ενώσεων της παλαιάς τοιχοποιίας, τα γυάλινα πετάσματα και οι άσπροι τοίχοι, εκφράζουν μια μινιμαλιστική αρχιτεκτονική διάθεση που προσπαθεί να μεταβεί στο φόντο προκειμένου να τονιστεί το μεγαλείο των εκθεμάτων. Γίνεται, δηλαδή μια προσπάθεια δημιουργίας ενός διαλόγου μεταξύ του δοχείου και του περιεχομένου. Τέλος, όσον αφορά την τυπολογική ανάλυση, οι επισκέπτες εισέρχονται στον προαύλιο χώρο της βόρειας πτέρυγας και μέσω ενός μονοπατιού από σχιστόπλακες οδηγούνται στον τραπεζοειδή όγκο στο επίπεδο του ισογείου που στεγάζει την κεντρική είσοδο. Αριστερά του χώρου αυτού, υπάρχει μια μικρή καφετέρια και εστιατόριο για τις ανάγκες των επισκεπτών, ενώ στην άλλη πλευρά βρίσκεται η αρχή του μόνιμου εκθεσιακού χώρου. Ακόμη, το κατάστημα του μουσείο χωροθετείται στο ισόγειο σχετικά κοντά στην είσοδο. Οι προσωρινοί εκθεσιακοί χώροι αναπτύσσονται στη δυτική πτέρυγα των υπόλοιπων ορόφων. Όλες αυτές οι εγκαταστάσεις σε συνδυασμό με τους κόμβους επικοινωνίας, ικανοποιούν όλες τις προδιαγραφές ενός σύγχρονου εκθεσιακού χώρου.


Η πρότασή σχετικά με την επέκταση του μουσείου βασίζεται με μια απλή αρχιτεκτονική ιδέα: την κατασκευή μιας νέας στέγης, που γίνεται αντιληπτή ως μια μεγάλη πτυχωτή πλατφόρμα από αλουμίνιο, με φεγγίτες και από την οποία κρέμονται οι νέοι εκθεσιακοί χώροι. Βασικός στόχος των αρχιτεκτόνων ήταν ο σεβασμός του μνημείου. Στο τελικό αποτέλεσμα όμως αναδεικνύεται το μνημείο ή η επέμβαση; Ποιο από τα δύο επικρατεί; Από τη μια πλευρά, η διαμόρφωση του προαύλιου χώρου, με τα γήινα χρώματα των υλικών, τις σχιστόπλακες που χαράσσουν μια διαδρομή προς την κεντρική είσοδο, ταιριάζει απόλυτα με τη λίθινη τοιχοποιία του κάστρου. Επίσης, μικρές λεπτομέρειες όπως η χρήση χαλικιού στο όριο μεταξύ του παλιού και του καινούργιου, φανερώνουν το σεβασμό προς το μνημείο. Παράλληλα, οι προσθήκες, δεν έρχονται σε όλη την επιφάνειά τους σε επαφή με το μνημείο, παρά μόνο σε κάποια συγκεκριμένα σημεία. Όπου είναι εφικτό, όπως βλέπουμε και

στη φωτογραφία της λεπτομέρειας εισόδου, έχουν μια μικρή απόσταση από τα αυθεντικά στοιχεία. Από την άλλη πλευρά, έγιναν μεγάλες επεμβάσεις που υπονόμευσαν την ιστορικότητα του κάστρου. Για παράδειγμα, στον πάνω όροφο της βόρειας όψης, έχουν προστεθεί μια σειρά από υαλοστάσια, προκειμένου να συμβολίσουν τον όροφο αυτής της πτέρυγας ο οποίος δε διασώζεται, και να μπορέσει να τοποθετηθεί η νέα στέγη. Αυτή η επέμβαση, δεν ταιριάζει με το χαρακτήρα του κάστρου. Βλέπουμε την όψη να χωρίζεται σε τρία επίπεδα, το πρώτο από μέταλλο που ορίζεται από τη στέγη και τους σχηματισμούς της, το δεύτερο από τη σειρά υαλοστασίων και το τρίτο από τα τείχη του κάστρου, που διακόπτεται στο ισόγειο από την προσθήκη της νέας εισόδου. Οι προσθήκες φέρουν τη σφραγίδα της εποχής μας και δείχνουν μια υπονόμευση του μνημείου προκειμένου να αυτοαναδειχτούν. Το κάστρο, δηλαδή, χρησιμοποιήθηκε ως βάση του νέου σχεδιασμού. Όπως προαναφέρθηκε, στόχος της ομάδας σχεδιασμού ήταν η αντίθεση μεταξύ του παλιού και του καινούργιου και όχι ο αρμονικός συνδυασμός τους. Η στάση αυτή είναι πιο έντονη στους εσωτερικούς χώρους με την επιλογή άσπρου χρώματος επένδυσης του μεταλλικού σκελετού που είναι οπτικά αταίριαστη με την πέτρινη τοιχοποιία. Όσον αφορά τη στήριξη της νέας στέγης και των αναρτημένων από αυτήν εκθεσιακών χώρων στους εξωτερικούς φέροντες τοίχους του κάστρου που προϋπήρχαν, προκειμένου να αποφευχθεί η κατασκευή νέων υποστυλωμάτων στο εσωτερικό, υπάρχει ο κίνδυνος να καταπονηθεί στατικά το μνημείο. Παρόλο που οι προσθήκες έχουν μικρό βάρος, το κάστρο με την πάροδο του χρόνου έχει υποστεί σημαντικές φθορές που μείωσαν τη δυνατότητά του να φέρει μεγάλα φορτία. Όπως και σε πολλά άλλα σύγχρονα παραδείγματα αποκαταστάσεων, έτσι και σε αυτό, έγιναν προσθήκες που αποσκοπούν στο διάλογο με το προϋπάρχον. Κατά την εργασία τους σε υπάρχοντα κτίσματα, οι Nieto and Sobejano υποστηρίζουν ότι τα κτίρια εμπεριέχουν τη γένεση της δικής τους αλλαγής και ότι εκείνοι το μόνο που χρειάζεται να κάνουν είναι να αποκαλύψουν τους εσωτερικούς τους κώδικες και να τους μεταφράσουν, προκειμένου να τα επεκτείνουν και να τα επαναχρησιμοποιήσουν. Χαρακτηριστικά αναφέρουν: «η αποκατάσταση και η προσαρμογή ενός υπάρχοντος κτιρίου δεν είναι ίσως τίποτα περισσότερο από την αποκωδικοποίηση των αρχικών κρυμμένων προθέσεων του αρχικού δημιουργού, προκειμένου να είμαστε σε θέση να διαβάσουμε το κτίριο σαν να είναι ένα παλίμψηστο, δηλαδή ως το άθροισμα πολλών προϋπαρχόντων κειμένων που συνυπάρχουν πάνω από τα ίχνη μιας προηγούμενης επιγραφής, τα οποία αν και μερικές φορές είναι δύσκολα αναγνώσιμα, μπορούν να γίνουν αντιληπτά»(2)

2 Fuensanta Nieto και Enrique Sobejano. “Reading the Existing Fabric.” Detail (Enlish Ed.), no. 1 (Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2010), σελ 6.


Εικ. 12: Άποψη εκθεσιακού χώρου. Ο συνδυασμός του επενδυμένου μετάλλου και της πέτρας Εικ. 13: Εισαγωγή γυάλινων κιγκλιδωμάτων

Εικ. 14: Εκθεσιακός χώρος. Έντονες αντιθέσεις ιστορικών δομών και λευκής επένδυσης προσθήκης

Εικ. 15: Λεπτομέρεια νέου κτιρίου εισόδου και η απόστασή του από την αυθεντική τοιχοποιία

Εικ. 16: Η σχολαστική επιλογή των υλικών


Castillo de la Luz (κάστρο του φωτός)

Τοποθεσία: Las Palmas de Gran Canaria, Ισπανία Αρχική λειτουργία: κάστρο 15ου αιώναΝέα χρήση: επέκταση ναυτικού μουσείουΧρονολογία επέμβασης: 1998-2013, 2003-2004 (πρώτη φάση), 2006- 2013 (δεύτερη φάση)Αρχιτέκτονες: Nieto Sobejano ArquitectosΦορέας ανάθεσης: Υπουργείο Δημοσίων Έργων


Το Castillo de la Luz, που στα ελληνικά σημαίνει το κάστρο του φωτός, δεν είναι μόνο ένα από τα σημαντικότερα κτίρια της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του Las Palmas, αλλά και ένα ιστορικό μνημείο των Kανάριων νήσων. Ο παλαιότερος πυρήνας του οχυρού είναι ο πύργος, που χτίστηκε το 1494 από τον πρώτο κυβερνήτη του Las Palmas, Juan Rejón, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως οχυρό κατά των Ολλανδών και Άγγλων πειρατών και γενικά ως άμυνα από τη πλευρά της θάλασσας. Διαπιστώθηκε ότι ο αρχικός πυργίσκος, λόγω του μικρού του μεγέθους, δεν μπορούσε να ικανοποιήσει τις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες άμυνας της περιοχής και των νησιών. Για το λόγο αυτό, λίγα χρόνια μετά την κατασκευή του προστέθηκαν τα εξωτερικά περιμετρικά τείχη και ο αρχικός όγκος έγινε μεγαλύτερος, σχηματίζοντας το σημερινό τετράγωνο σε κάτοψη σε κάτοψη σχήμα. Ακόμη, για την περαιτέρω ενίσχυση της αμυντικής ικανότητας του οχυρού εναντίον του πυροβολικού, ο χώρος ανάμεσα στον αρχικό πύργο και τα μεταγενέστερα τείχη γεμίστηκε με χώμα. Το κάστρο κατασκευάστηκε από λαξευμένους λίθους, είχε τρία επίπεδα

εσωτερικά, κυκλικούς πύργους και πολεμίστρες και η πρόσβαση σε αυτό γινόταν μέσω μιας κρεμαστής γέφυρας. Παρά τις ένοπλες επιθέσεις στα τέλη του 15ου αιώνα, και το γεγονός ότι λεηλατήθηκε και κάηκε, το σχήμα του κάστρου παρέμεινε άθικτο μέχρι και το τέλος του 20ου αιώνα. Το πέρασμα του χρόνου, επηρέασε όχι μόνο τη χρήση του, αλλά και την κατάσταση διατήρησης του κάστρου και του περιβάλλοντός του. Πιο συγκεκριμένα, παλιότερα κατά τη διάρκεια της υψηλής παλίρροιας τα εξωτερικά του τείχη έρχονταν σε επαφή με το νερό, ενώ σήμερα περιβάλλεται από τις κατασκευές του λιμανιού του La Luz και η εικόνα του έχει αλλάξει δραματικά, λόγω της αστικής εξάπλωσης. Κατά τον 20ο αιώνα, το κάστρο μετά από μια μεγάλη περίοδο απουσίας συγκεκριμένης χρήσης, διατηρούνταν σε κατάσταση ερειπίου. Το 1960, το φρούριο αποκαταστάθηκε, προκειμένου να επαναχρησιμοποιηθεί ως μουσείο. Οι επεμβάσεις αυτές, συνδέονταν με μεγάλης κλίμακας ανακατασκευές, βασιζόμενες σε υποθέσεις (όπως: σχεδιασμός τεχνητής περιμετρικής τάφρου κ.α.). Οι ανακατασκευές αυτές έρχονταν σε σύγκρουση με την ιστορικότητα του συνόλου. Σήμερα, θεωρείται μνημείο και αποτελεί κέντρο τέχνης και πολιτισμού, καθώς σε αυτό στεγάζεται το ναυτικό μουσείο της πόλης. Την αποκατάσταση του Castillo de la Luz και την επέκταση του προϋπάρχοντας μουσείου, ανέλαβαν οι αρχιτέκτονες Nieto Sobejano.


Το κάστρο de la Luz έπρεπε να αποκατασταθεί και να

Εικ. 1: Castillo de la Luz: 1950-1955, πριν την πρώτη αποκατάσταση Εικ. 2: Κάτοψη: Με μαύρο χρώμα φαίνεται το γέμι-σμα με χώμα και με άσπρο οι χώροι του κάστρου

Εικ. 3: Κάτοψη μετά την αποκα-τάσταση και την αφαίρεση του χώματος

621.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης • Castillo de la Luz (κάστρο του φωτός)

επαναχρησιμοποιηθεί προκειμένου να στεγάσει νέους εκθεσιακούς χώρους και να εξοπλιστεί με τις απαραίτητες εγκαταστάσεις ενός σύγχρονου μουσείου. Η επέκταση χωροθετήθηκε σε ένα νέο κτίριο-περίπτερο στην ανατολική πλευρά του φρουρίου. Η νέα κατασκευή σχεδιάστηκε ημιυπόγεια για να μην εμποδίζει τη θέαση του κάστρου, υποδηλώνοντας το σεβασμό των αρχιτεκτόνων προς το μέγεθός και τη σημασία του. Βασικό μορφολογικό στοιχείο αποτελεί το δώμα του, μια οριζόντια πλατφόρμα από προ-οξειδωμένο χάλυβα, ο οποίος προεξέχει ελάχιστα από το έδαφος και αποτελεί το μόνο ορατό ίχνος μιας επέμβασης που δρα συμπληρωματικά χωρίς να τραβάει την προσοχή του επισκέπτη. Τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, είναι αντίστοιχα με τα υλικά της επέμβασης που πραγματοποιήθηκε στο κυρίως φρούριο, προσδίδοντας ενότητα στο σύνολο της επέμβασης. Στους χώρους της προσθήκης υπάρχουν συμπληρωμα-τικοί χώροι και υποδομές του μουσείου, όπως: είσοδος, εκδοτήριο εισιτηρίων, βιβλιοπωλείο, χώροι υγιεινής, αίθουσες τέχνης και ένας χώρος πολλαπλών χρήσεων για την πραγματοποίηση ποικίλων εκδηλώσεων. Όσον αφορά το κυρίως φρούριο: • Σε πρώτη φάση η ομάδα σχεδιασμού, ξεκίνησε με μια

προσεκτική ανάγνωση της ιστορίας του και της εξέλιξής του κάστρου μέσα στους πέντε αιώνες της ιστορίας του και κατέληξε στο ότι είναι πολύ σημαντικό το «άδειασμα»(1) του κάστρου και η αποκάλυψη του κρυμμένου του παρελθόντος.

• Απώτερος στόχος της επέμβασης ήταν η παρουσίαση του ίδιου του κτιρίου και της ιστορίας του. Οι αρχιτέκτονες συνέβαλαν στην ανάδειξή του αξιοποιώντας κατάλληλα το φυσικό φωτισμό και σχεδιάζοντας διαδρομές για τους επισκέπτες.

• Παράλληλα, δηλώθηκε η διαφωνία τους με τις μεγάλης κλίμακας, αυθαίρετες ανακατασκευές βασιζόμενες σε υποθέσεις, που έγιναν στο κάστρο κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης του 1960. Πιο συγκεκριμένα, αφαιρέθηκαν όλες οι προσθήκες που δεν ήταν αρχικά μέρος του κτιρίου και έθιγαν την ιστορικότητά του. Ακόμη, αφαιρέθηκε η προσφάτως κατασκευασμένη τάφρος με αποτέλεσμα να απελευθερωθεί μια μεγάλη έκταση γης στο αρχικό επίπεδο του οχυρού, επιτρέποντας στους επισκέπτες τη θέασή του στις πραγματικές του διαστάσεις.

Πιο αναλυτικά, προκειμένου να αποκαλυφθεί το κρυμμένο παρελθόν του φρουρίου, η ομάδα σχεδιασμού έκρινε σκόπιμη την απομάκρυνση του χώματος που υπήρχε μεταξύ του αρχικού πύργου και των περιμετρικών τειχών, το οποίο είχε προστεθεί κατά τον 16ο αιώνα για την ενίσχυση της αμυντικής ικανότητας του οχυρού.

1 Με τον όρο «άδειασμα» εννοούμε την αφαίρεση του χώματος μεταξύ των περιμετρικών τοίχων και του πύργου του 15ου αιώνα, με σκοπό την αποκάλυψη και την ανάδειξη του τελευταίου.

Εικ. 4: Εξωτερική άποψη

Εικ. 5: Νέο περίπτερο

Εικ. 6: Σχέση κάστρου και συμπληρωματικού περιπτέρου


Με την αφαίρεση του χώματος, αφενός μεν αποκαταστάθηκε η εικόνα του αρχικού πύργου, ο οποίος ήταν θαμμένος για περίπου 500 χρόνια, και αφετέρου απελευθερώθηκε αρκετός χώρος για να σχεδιαστεί μια μεγάλη αίθουσα, ικανή να φιλοξενήσει πρόσθετους εκθεσιακούς χώρους του ναυτικού μουσείου. Η αρχιτέκτων Fuen-santa Nieto υποστηρίζει ότι «το ενδιαφέρον αυτής της επέμβασης έγκειται στο ότι μετά την αφαίρεση του χώματος βρέθηκαν τείχη που κανείς δεν ήξερε ότι υπήρχαν εκεί. Τείχη που δεν υπήρχαν σε κανένα βιβλίο ιστορίας και σύμφωνα με τους αρχαιολόγους ήταν αμυντικά και χτίστηκαν μαζί με τον αρχικό πυργίσκο»(2) Η εύρεση

2 Συνεντεύξεις των αρχιτεκτόνων: Fuensanta Nieto και Enrique Sobejano στο

νέων αυθεντικών κατασκευών οδήγησε στη συνεργασία πολλών ειδικών προκριμένου να κατανοηθεί η φύση, η λειτουργία και η κατασκευή τους. Τα αρχαιολογικά ευρήματα που αποκαλύφθηκαν έγιναν μέρος της έκθεσης και αναδείχτηκαν. Όσον αφορά τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν, στόχος ήταν η χρήση όσο το δυνατόν λιγότερων υλικών. Για το λόγο αυτό χρησιμοποιήθηκαν δύο βασικά υλικά: προ-οξειδωμένος χάλυβας και λευκό σκυρόδεμα. Ο χάλυβας χρησιμοποιήθηκε σε όλα τα μη στατικά και συμπληρωματικά στοιχεία, όπως διαδρομές, πρόβολοι, κουφώματα, ανελκυστήρας για άτομα με ειδικές ανάγκες κ.α. Δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην ύπαρξη απόστασης ανάμεσα στα αρχικά τείχη και τις προσθήκες. Το λευκό σκυρόδεμα, χρησιμοποιήθηκε στα στατικά στοιχεία με την ίδια λογική της διατήρησης μιας μικρής απόστασης από τα αυθεντικά στοιχεία, ώστε να μην ακουμπούν μεταξύ τους και πάντα να διαχωρίζονται από τα ιστορικά υφιστάμενα τείχη. Οι νέοι χώροι που προέκυψαν με την αφαίρεση του χώματος καλύφθηκαν με πλάκες και τοίχους από λευκό σκυρόδεμα και στα σημεία σύνδεσης με το παλιό κέλυφος, σχεδιάστηκαν ανοίγματα στην οροφή. Με τη δημιουργία μιας σειράς φεγγιτών που επιτρέπουν στο φυσικό φως να ξεγλιστράει από ψηλά, φωτίζοντας τα τείχη και τις διαδρομές, οι εσωτερικοί χώροι άλλαξαν δραματικά σε σχέση με τους σκοτεινούς εσωτερικούς χώρους του κάστρου πριν τις επεμβάσεις αποκατάστασης. Στους τοίχους που ήταν κατασκευασμένοι από πέτρα και είχαν σχεδιαστεί έτσι ώστε αυτή να είναι ορατή, μετά την αποκατάσταση οι αρχιτέκτονες την άφησαν εκτεθειμένη, ενώ στις τοιχοποιίες που είχαν κατασκευαστεί ώστε η πέτρα να μην είναι ορατή, χρησιμοποίησαν λευκό στόκο για την κάλυψή της. Το ίδιο έκαναν και σε μερικά σημεία στα οποία η πέτρα είχε διαβρωθεί και ήταν σε πολύ άσχημη κατάσταση, οπότε ήταν αδύνατο να αποκατασταθεί. Τέλος, το έργο αυτό αφορά την επέκταση ενός υφιστάμενου μουσείου. Για το λόγο αυτό θεωρήθηκε σκόπιμος ο σχεδιασμός μιας συνεχούς κυκλοφορίας. Το σύστημα επικοινωνίας αναδιοργανώθηκε με βάση της λειτουργίες του μουσείου. Προστέθηκαν νέες ελαφριές γέφυρες και διαδρομές από προ-οξειδωμένο χάλυβα(3), ένα νέο κλιμακοστάσιο και ένας ανελκυστήρας, που ανεβαίνουν μέχρι την οροφή, δίνοντας τη δυνατότητα στους επισκέπτες να αντιληφθούν το σύνολο του μνημείου, του περιβάλλοντός του και της θέας του από ποικίλες οπτικές γωνίες.

πλαίσιο της “Encuentros de Arquitectura AE”, Arqs. Nieto y Sobejano. Βίντεο στο you-tube (2:50-3:30). 3 Κάποια σημεία, τα οποία λόγω της ιστορικότητας τους δεν μπορούσαν να καλυφθούν με τον ίδιο τρόπο, διότι θα κρύβονταν τα τείχη του 15ου αιώνα που βρίσκονταν από κάτω, για το λόγο αυτό τοποθετήθηκαν και πλάκες από γυαλί σε χαρακτηριστικά σημεία.

Εικ. 7: Κάτοψη δεύτερου ορόφου (απόσταση ανελκυστήρα από την αυθεντική τοιχοποιία)

Εικ. 8: Στη συγκεκριμένη τομή είναι εμφανής ο σεβασμός του παλιού και η απόσταση των προσθηκών από τα αυθεντικά τμήματα


Εικ. 9: Απόψη εσωτερικού χώρου: η προσθήκη και τα τείχη του πύργου Εικ. 10: Οι νέες διαδρομές από προ-οξειδωμένο χάλυβα

Εικ. 11: Απόψη εσωτερικού χώρου, στον οποίο αποκαλύφθηκαν τα τείχη: οι προσθήκες και τα νέα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν δεν «ακουμπούν» στις υφιστάμενες δομές, γεγονός που επιτρέπει τη δημιουργία ανοιγμάτων και την είσοδο του φωτός από ψηλά

Εικ. 12: Γυάλινες πλάκες κίνησης των επισκεπτών στο χώρο



Η επέμβαση αυτή αποτελεί ένα εξαιρετικό παράδειγμα στο οποίο γίνεται εφικτή η ελαχιστοποίηση των σημείων επαφής της νέας προσθήκης με την προϋπάρχουσα κατασκευή και ταυτόχρονα αναδεικνύεται το μνημείο με τη βοήθεια του φυσικού φωτός. Είναι αξιοσημείωτο το γεγονός ότι διερευνούνται όχι μόνο τα στοιχεία που είναι φανερά αλλά και αυτά που είναι κρυμμένα. Τέλος, δίνεται ιδιαίτερη έμφαση στη διαχείριση των προσθηκών προγενέστερων επεμβάσεων στο μνημείο, στην αξιολόγησή τους και στην επιλογή της απομάκρυνσης ή της διατήρησής τους. Το συγκεκριμένο φρούριο έφερε τους αρχιτέκτονες προ εκπλήξεως κατά τη διάρκεια των εργασιών, διότι ανακαλύφθηκε η κρυμμένη αρχική τοιχοποιία του κάστρου που δημιούργησε νέα δεδομένα και ζητήματα. Οι Nieto Sobejano ορθώς επέλεξαν να κάνουν τα αυθεντικά τείχη μέρος της έκθεσης και επίκεντρο του σχεδιασμού. Τα τείχη του 15ου αιώνα, τοποθετήθηκαν σε έναν προστατευμένο χώρο-μουσείο, σε ένα «κουτί» από λευκό σκυρόδεμα το οποίο έχει ανοίγματα ακριβώς πάνω από τις ιστορικές δομές, με αποτέλεσμα να φωτίζονται ατμοσφαιρικά. Η απόσταση των προσθηκών από το μνημείο, έστω και μικρή, υποδηλώνει το σεβασμό προς αυτό, ενώ ταυτόχρονα δείχνει στον επισκέπτη την αναγνωρισμένη αξία του. Παράλληλα, σχεδιάστηκαν διαδρομές και μικρές γέφυρες που επιτρέπουν την ανεμπόδιστη εξερεύνηση του χώρου. Οι διαδρομές από προ-οξειδωμένο χάλυβα κάνουν πιο περίπλοκη και ενδιαφέρουσα τη σύνθεση, έχοντας μια διαλεκτική στάση προς το παλιό, κάτω από τις εισβάλουσες ακτίνες του φωτός που φωνάζουν το όνομα του κάστρου.

Εικ. 13: Διαμόρφωση περιβάλλοντα χώρου Εικ. 14: Άποψη ανελκυστήρα

Εικ. 15: Συνέργεια παλιού και νέου στους εσωτερικούς χώρους


Εικ. 16: Οι εισβάλουσες ακτίνες του φωτός που φωνάζουν το όνομα του κάστρου


Κάστρο Astley

Τοποθεσία: Nuneaton, Ηνωμένο ΒασίλειοΑρχική λειτουργία: μεσαιωνική έπαυλη 13ου αιώναΝέα χρήση: ξενοδοχείοΧρονολογία επέμβασης: 2012 Αρχιτέκτονες: Witherford Watson Mann Architects Φορέας ανάθεσης: οργανισμός Landmark Trust


Το Astley Castle αποτελούσε κατά κύριο λόγο μια οχυρωμένη μεσαιωνική έπαυλη και δεν είχε την αυστηρή έννοια του κάστρου. Παρόλα αυτά είχε ορισμένα από τα βασικά χαρακτηριστικά ενός κάστρου όπως: τάφρο, κεντρική πύλη και περιμετρικά τείχη. Το σύνολο συμπλήρωνε μια μικρή εκκλησία και εντυπωσιακοί κήποι. Το κάστρο χτίστηκε στο βόρειο Warwickshire του Nunea-ton στις αρχές του 13ου αιώνα από τον Philip de Estlega. Το 1265 προστέθηκε η περιμετρική τάφρος και διαμορφώθηκαν επάλξεις προκειμένου να βελτιωθούν οι αμυντικές του δυνατότητες. Μέχρι το 1420 η οικογένεια Grey κατείχε την ιδιοκτησία του οχυρού και η κατοχή του κάστρου συνδέθηκε με τρείς βασίλισσες της Αγγλίας. Το 1600 το κάστρο αγοράστηκε από τον Sir Ed-ward Chamberlain, η οικογένεια του οποίου αποκατέστησε την εκκλησία και έκανε βελτιωτικές επεμβάσεις στο κάστρο. Κατά τον Αγγλικό Εμφύλιο του 1640 φιλοξενήθηκε σε αυτό η φρουρά του κοινοβουλίου και το 1674 αγοράστηκε από την οικογένεια Newdi-gate. Μετά την αγορά αυτή το κάστρο ανήκει στην ιδιοκτησία της Ar-bury Estate. Αξίζει να σημειωθεί ότι το 1770 το κάστρο νοικιάστηκε για μικρό χρονικό διάστημα, στο οποίο προστέθηκαν από τους νέους ιδιοκτήτες νέες κατασκευές στη βορειοανατολική του πλευρά. Κατά τη διάρκεια του 19ου αιώνα το κάστρο κατοικήθηκε από διαδοχικούς ενοίκους και ενέπνευσε τη διάσημη συγγραφέα George Eliot. Το 1950 το κάστρο μετατράπηκε από τους Tun-nicliffes σε ξενοδοχείο. Η χρήση αυτή ήταν η τελευταία του πριν την καταστροφική πυρκαγιά που προκλήθηκε από ανεξήγητα αίτια το 1978 και κατέστρεψε το μεγαλύτερο τμήμα του. Παράλληλα, η κατάσταση διατήρησής του έγινε χειρότερη, εξαιτίας των βανδαλισμών, της κακομεταχείρισης, καθώς και της μερικής του κατάρρευσης με την πάροδο των χρόνων. Για πολλά χρόνια δεν μπορούσε να βρεθεί κάποια λύση, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα το κάστρο να μετατραπεί σε ερείπιο. Το 2007 ο οργανισμός κληρονομιάς της Αγγλίας το θεώρησε ως ένα εκ των δεκαέξι ιστορικών συνόλων που βρίσκονται σε κατάσταση

έκτακτης ανάγκης και έκρινε αναγκαία την αποκατάστασή του, την οποία ανέλαβε ο οργανισμός Landmark Trust(1). Προκειμένου να διασώσει το κάστρο το νοίκιασε για 99 έτη από την Arbury Estate και διακήρυξε αρχιτεκτονικό διαγωνισμό το φθινόπωρο του 2006. Νικητές του διαγωνισμού ήταν το αρχιτεκτονικό γραφείο των With-erford Watson Mann. Η αποκατάσταση ολοκληρώθηκε το 2012 και το 2013 κέρδισε το βραβείο “RIBA Stirling Prize”, το οποίο θεωρείται ένα από τα πιο αξιόλογα αρχιτεκτονικά βραβεία του Ηνωμένου Βασιλείου.


Αντίθετα με άλλες αρχιτεκτονικές προτάσεις που διατυπώθηκαν από άλλες αρχιτεκτονικές ομάδες του διαγωνισμού, που πρότειναν τη διατήρηση του κάστρου ως ερείπιο και την πρόταση δημιουργίας μιας ανεξάρτητης κατασκευής στη περιοχή,

1 Ο φιλανθρωπικός οργανισμός Landmark Trust αποσκοπεί στη διάσωση ιστορικών συνόλων που βρίσκονται σε κίνδυνο. Τα κτίρια που αναλαμβάνει συντηρούνται και επαναχρησιμοποιούνται ενίοτε ως ενοικιαζόμενες εξοχικές κατοικίες (Πηγή: www.landmarktrust.org).

Εικ. 1: Διαγραμματική απεικόνιση των φάσεων και της τυπολογικής εξέλιξης

Εικ. 2: Τα ερείπια του κάστρου Εικ. 3: Mετά την αποκατάσταση

68 1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης • Κάστρο Astley

Εικ. 4: Σειρά προπλασμάτων που απεικονίζουν τα στοιχεία που διατηρήθηκαν και στοιχεία που προστέθηκαν

Εικ. 5: Άποψη κάστρου, σε ερειπιώδη κατάσταση, πριν την αποκατάσταση Εικ. 6: Μετά την αποκατάσταση


Εικ. 7: Διάγραμμα απεικόνισης κατασκευαστικών φάσεων και χώρων (το πρώτο σχέδιο είναι η κάτοψη ισογείου και το δεύτερο η κάτοψη του ορόφου)

οι Witherford Watson Mann επέλεξαν να μην κάνουν απλή συντήρηση, αλλά να προσθέσουν νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία, τα οποία να λειτουργούν συμπληρωματικά με τα παλαιά τείχη. Η νέα τοιχοποιία έχει διπλό στόχο: αφενός μεν ενισχύει και σταθεροποιεί το ερείπιο, και αφετέρου δημιουργεί ένα σκελετό που φέρει τα φορτία της ξύλινης στέγης και των υπόλοιπων στοιχείων που απαιτούνται για να γίνει κατοικήσιμο το κάστρο. Θεμελιώδης επιδίωξη των αρχιτεκτόνων αποτέλεσε ο σχεδιασμός μιας νέας κατασκευής που επιβιώνει παρασιτικά σε ένα υπάρχον κέλυφος. Αυτό το πετυχαίνουν με τη χρήση δύο υλικών: • του ξύλου που συμβολίζει την επανακατοίκηση του κάστρου • και των φερουσών πλινθοδομών που χρησιμοποιούνται για τη

διαμόρφωση του στατικού σκελετού και τη συμπλήρωση των υπαρχόντων δομών, διατηρώντας τις ακανόνιστες απολήξεις των πέτρινων τειχών.

Η στρατηγική της ομάδας σχεδιασμού ήταν να συντηρηθεί το υπάρχον κέλυφος και να επαναχρησιμοποιηθεί. Οι επεμβάσεις τους όχι μόνο είναι διακριτές από τα αυθεντικά τμήματα, καθώς έχουν τη σφραγίδα της εποχής μας, αλλά και έχουν ως στόχο να επαναδιατυπώσουν μορφολογικά στοιχεία. Σύμφωνα με τους

αρχιτέκτονες, ο απώτερος στόχος του σχεδιασμού δεν είναι η δημιουργία μιας δραματικής αντίθεσης μεταξύ του παλιού και του καινούργιου, αλλά ένας διάλογός που οδηγεί στη δημιουργία μιας διακριτής ενότητας με διδακτικό χαρακτήρα, καθώς ο επισκέπτης θα είναι σε θέση να αναγνωρίσει τις διαφορετικές φάσεις του κάστρου και να κατανοήσει την ιστορική του εξέλιξη. Χαρακτηριστικά οι αρχιτέκτονες αναφέρουν: «Οι νέες αυτές σχέσεις, έχουν ως στόχο να αυξήσουν την επίγνωση των χρηστών σχετικά με το ερείπιο που βρήκαμε και όχι να κυριαρχήσει το νέο εις βάρος του παλιού»(2). Οι αρχιτέκτονες περιγράφουν τα ζητήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν: «Οι τοίχοι ή ταλαντεύονταν επικίνδυνα ή είχαν καταρρεύσει στο έδαφος, τα σκίτσα και οι μακέτες ήταν τα μόνα εργαλεία μας. Υπήρχε μια πρώτη επιθυμία οι πέτρινοι τοίχοι να κατοικηθούν και να μπουν σε μια λογική συνέχειας»(3). Ακόμη, η ομάδα σχεδιασμού αναφέρει ότι αποκαταστάθηκε

2 Ellis Woodman, “Astley Castle by Witherford Watson Mann”3 “Negotiating the ruin: The story of Stirling Prize winning Astley Castle in drawings”, δημόσια διάλεξη στις 12/02/14 στο Sheikh Zayed Lecture Theatre, London School of Economics.


το ένα τρίτο περίπου του κάστρου και το υπόλοιπό διατηρήθηκε σε κατάσταση ερειπίου, λόγω του περιορισμένου χρηματικού κεφαλαίου που είχαν στη διάθεσή τους. Αρχικά, καθάρισαν και επανατοποθέτησαν τα διασκορπισμένα μέλη του ερειπίου και στη συνέχεια προχώρησαν σε εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης, αποσκοπώντας στην ανάπτυξη ενός συνόλου που θα δηλώνει μια εξέλιξη και μια χωρική και δομική διαπραγμάτευση, η οποία θα βιώνεται μέσα από σχέσεις αλληλεξάρτησης του παλαιού και του καινούργιου. Η κάτοψη του κάστρου μεταβαλλόταν με την πάροδο των αιώνων προκειμένου να ικανοποιηθούν οι ανάγκες που υπήρχαν ανάλογα με την εκάστοτε χρονική περίοδο. Για το λόγο αυτό αναγκαία θεωρήθηκε η ανάδειξη των διαφορετικών φάσεων. Οι Witherford Watson Mann Architects υποστηρίζουν ότι με τη διατήρηση του παλαιού κελύφους, που λειτουργεί ως φορέας μηνυμάτων του παρελθόντος, παρέχεται η δυνατότητα στους χρήστες να κατανοήσουν τις διαφορετικές οικοδομικές του φάσεις και την ιστορική του εξέλιξη. Κατά συνέπεια, διαφαίνεται μέσα από το έργο, όχι μόνο η δυναμική της σύγχρονης τεχνολογίας, αλλά και οι διαχρονικές ποιότητες του Astley Castle. Οι προσθήκες του 19ου αιώνα, εξαιτίας των καταστροφών που είχαν υποστεί, αποφασίστηκε να αφαιρεθούν τελείως. Από το υπόλοιπο συγκρότημα, το μισό περίπου αποτελείται από το αυθεντικό τμήμα της έπαυλης του 11ου-13ου αιώνα, που περιλαμβάνει τα περιμετρικά τείχη και την κεντρική κατασκευή, την οποία η ομάδα μελέτης επέλεξε να στεγάσει και να επαναχρησιμοποιήσει. Το άλλο μισό περιλαμβάνει τις προσθήκες που πραγματοποιήθηκαν μεταξύ του 15ου και του 18ου αιώνα. Οι τελευταίες δεν αποκαταστάθηκαν παρά μόνο ενισχύθηκαν και συντηρήθηκαν, και οπτικά παρέμειναν ερείπια. Όσον αφορά τα τυπολογικά στοιχεία της νέας κατασκευής: η είσοδος βρίσκεται στο επίπεδο του ισογείου και οι επισκέπτες, προκειμένου να μπουν στην νέα κατοικία, πρέπει να διασχίσουν την ανατολική αυλή, που αποτελεί προσθήκη του 15ου αιώνα και είναι διατηρημένη σε κατάσταση ερειπίου. Στη συνέχεια ο χρήστης οδηγείται σε ένα ευρύχωρο χωλ στο οποίο υπάρχει ένας ανελκυστήρας και το κεντρικό κλιμακοστάσιο που οδηγούν στον όροφο. Γύρω από το χωλ χωροθετούνται οι χώροι υγιεινής και τα τέσσερα υπνοδωμάτια, που επεκτείνονται σε υπαίθριους ή ημι-υπαίθριους χώρους (αυλές). Δύο από τα υπνοδωμάτια τοποθετήθηκαν στο παλαιό τμήμα του 13ου αιώνα και τα άλλα δύο στην επέκταση που σχεδίασαν οι αρχιτέκτονες μεταξύ του κάστρου και του εξωτερικού περιμετρικού τοίχου. Ένα υπνοδωμάτιο και ένα μπάνιο είναι σχεδιασμένα για άτομα με ειδικές ανάγκες. Σε αντίθεση με το ισόγειο, ο όροφος αποτελεί έναν ενιαίο χώρο διαστάσεων: 14μ μήκος, 7μ πλάτος, και 4μ ύψος, και

Εικ. 8: Πρόπλασμα πρότασης

Εικ. 9: Άποψη εσωτερικού χώρου

Εικ. 10: εσωτερική θέα κάστρου - καδράρεται το ερείπιο


Εικ. 11: Δυτική άποψη Εικ. 12: Νότια άποψη

Εικ. 13: Βόρεια άποψη Εικ. 14: Βορειοανατολική όψη


περιλαμβάνει την κουζίνα και το καθιστικό. Το ευρύχωρο καθιστικό τοποθετήθηκε στον ίδιο χώρο που βρισκόταν το καθιστικό του13ου αιώνα. Αντίθετα όμως με το παλιό, το καινούργιο είναι πολύ πιο φωτεινό, καθώς έχει τέσσερα μεγάλα ανοίγματα, καθένα από τα οποία προσφέρει διαφορετική θέα στους χρήστες. Τα τρία από αυτά έχουν θέα το ωραίο τοπίο της ευρύτερης περιοχής και της εκκλησίας της St Mary, που βρίσκεται 100 μέτρα νότια του κάστρου, ενώ το τέταρτο μεγάλο παράθυρο αποτελεί ένα ισχυρό αρχιτεκτονικό στοιχείο και έχει θέα σε δύο προαύλιους χώρους σε ερειπωμένη κατάσταση (εσωτερική θέα του κάστρου - καδράρεται το ερείπιο). Στην πρώτη αυλή διπλού ύψους διαμορφώνεται μια πρόσβαση προς το εσωτερικό μέσα από τα ερείπια και στη δεύτερη, μια εξωτερική τραπεζαρία, στην οποία διατηρήθηκε και επαναχρησιμοποιήθηκε η αρχική καπνοδόχος. Επιπρόσθετα, πολύ σημαντική είναι η σημασιολογική/εννοιολογική διάκριση των υλικών:• της αυθεντικής τοιχοποιίας από αμμόλιθο που συντηρήθηκε

και περιλαμβάνει το υπάρχον κέλυφος.• Των νέων τοίχων από πλίνθους που συμβολίζουν τα χαμένα

τμήματα και έχουν στατική λειτουργία, καθώς σταθεροποιούν το παλιό κέλυφος. Η καινούργια κατασκευή κτίστηκε ακριβώς πάνω στα ερείπια του κάστρου και για το λόγο αυτό δεν προστέθηκαν θεμέλια.

• Και των ξύλινων στοιχείων που έχουν εισαχθεί προκειμένου το σύνολο να μπορεί να γίνει κατοικήσιμο.

Στην καινούργια τοιχοποιία χρησιμοποιήθηκαν επίπεδα δανέζικα τούβλα. Το μικρό τους ύψος τους επιτρέπει να προσαρμόζονται στις ακανόνιστες και οργανικές απολήξεις των υπαρχόντων τοιχοποιιών από αμμόλιθο. Το γεγονός ότι η νέα τοιχοποιία προσαρμόζεται στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του μνημείου, μαρτυρεί το σεβασμό της νέας κατασκευής προς τα αυθεντικά τμήματα. Η ομάδα μελέτης, έκανε περίπου εκατό εκδοχές, με τη βοήθεια σκαριφημάτων, προκειμένου να διερευνήσει τον τρόπο με τον οποίο θα συνδέεται η υπάρχουσα κατασκευή με τα νέα τμήματα, και συγκεκριμένα τον τρόπο διάταξης των πλίνθων για την καλύτερη ένωση με τους ακανόνιστους πέτρινους τοίχους. Επίσης, οι πλίνθοι και οι αμμόλιθοι ταιριάζουν οπτικά, προσδίδοντας μια χρωματική αρμονία στο σύνολο και μια αίσθηση ενότητας, καθώς η παλέτα των χρωμάτων που επιλέχθηκαν είναι εμπνευσμένη από αυτή των υφιστάμενων κτισμάτων. Αξίζει να τονιστεί ότι, οι προσθήκες είναι διακριτές από τις μεσαιωνικές τοιχοποιίες. Αυτό γίνεται σαφές σε συγκεκριμένες κατασκευαστικές λεπτομέρειες, όπως:• η υποχώρηση της πλινθοδομής σε σχέση με την αυθεντική

τοιχοποιία. Ως εκ τούτου, τα νέα υλικά είναι μετατοπισμένα σε ένα επίπεδο πίσω, στο φόντο, προκειμένου να αναδειχτεί

το παλιό. Μέσω αυτής της τεχνικής, διαφαίνεται η στάση του καινούργιου απέναντι στο παλιό, μια σχέση αλληλεπίδρασης και διαπραγμάτευσης και όχι επιβολής.

• Οι προσθήκες δεν αποσκοπούν στη μίμηση του παλιού. Δεν προσπαθούν να αντιγράψουν μορφολογικά στοιχεία, όπως είναι για παράδειγμα οι οδοντωτές επάλξεις του στηθαίου. Είναι λιτές και χαρακτηρίζονται από μινιμαλιστική διάθεση, πρεσβεύοντας το πνεύμα της εποχής μας.

Ακόμη, εκτός από το γεγονός ότι η πλινθοδομή σταθεροποιεί το ερείπιο, αποτελεί και ένα επίπεδο βάσης πάνω στο οποίο τοποθετείται η νέα ξύλινη στέγη. Το ξύλο στην κατασκευή έχει συμβολικό χαρακτήρα. Συμβολίζει την επανακατοίκηση του κάστρου, με τη βοήθεια μιας κατασκευής που τοποθετείται στο εσωτερικό ενός προϋπάρχοντος κελύφους και επιβιώνει «παρασιτικά» σε σχέση με αυτό. Επιλέχτηκε ως υλικό των πατωμάτων, των διαχωριστικών στους εσωτερικούς χώρους, των κουφωμάτων, του κεντρικού κλιμακοστασίου και της στέγης, διότι θεωρήθηκε από τους αρχιτέκτονες ότι αντικατοπτρίζει το πνεύμα των εσωτερικών χώρων του κατά τις προγενέστερες αποικήσεις του. Όσον αφορά τη στέγη, αποτελείται από μια επίπεδη επιφάνεια με δοκάρια από ξύλο πεύκου, με μικρές αποστάσεις μεταξύ τους. Η κατασκευή αυτή στεγάζει την δομή του 11ου- 13ου αιώνα, και παρέχει μια μερική κάλυψη στους δύο όγκους διπλού ύψους της νοτιοανατολικής πλευράς, που αποτελούν τις μεταγενέστερες προσθήκες. Οι χώροι αυτοί στεγάζονται μόνο περιμετρικά προκειμένου να προστατευτεί η παλαιά τοιχοποιία από τη διάβρωση και την περαιτέρω φθορά. Με αυτόν τον τρόπο καδράρουν τον ουρανό και επιτρέπουν στη βροχή να πέσει στο εσωτερικό, όπως ακριβώς συνέβαινε και στα ρωμαϊκά αίθρια. Ελάχιστες προσθήκες έγιναν στους δύο αυτούς χώρους που σήμερα χρησιμοποιούνται ως αυλές και οι Witherford Watson Mann Architects επέλεξαν να τους συντηρήσουν και τους διατηρήσουν σε κατάσταση ερειπίου. Οι αρχιτέκτονες εκμεταλλεύτηκαν το γεγονός ότι πολλοί τοίχοι είχαν καταστραφεί από τη πυρκαγιά του 1978, για να εισάγουν στους νέους τοίχους μεγάλα ανοίγματα που θα επιτρέψουν τον καλύτερο φωτισμό των χώρων και τη δημιουργία οπτικών συνδέσεων, όχι μόνο προς το ιδιαίτερο τοπίο, αλλά και προς τα ίδια του τα ερείπια. Στα πρέκια των καινούργιων ανοιγμάτων χρησιμοποιήθηκε ως υλικό το σκυρόδεμα. Τα αυθεντικά παράθυρα του κάστρου με τις γοτθικές τους αναλογίες και τα κάθετα διαχωριστικά τους χωρίσματα αποτέλεσαν το σημείο αναφοράς για το σχεδιασμό των νέων υαλοπινάκων. Πιο συγκεκριμένα, στα νέα ανοίγματα, διατηρείται ο ρυθμός επανάληψης των κατακόρυφων στοιχείων και στα μεγάλα


ανοίγματα, τα επιμέρους υαλοστάσια τοποθετούνται σε διαφορετικά σημεία του τοίχου, με αποτέλεσμα να δημιουργούνται διαφορετικά επίπεδα στις γυάλινες επιφάνειες. Η λογική των διαχωριστικών χωρισμάτων που εφαρμόστηκε στα παράθυρα, χαρακτηρίζει γενικά τα ξύλινα στοιχεία των εσωτερικών χώρων. Στο κεντρικό κλιμακοστάσιο χρησιμοποιούνται κατακόρυφα ξύλινα στοιχεία από ξύλο βελανιδιάς που έχουν διπλή λειτουργία: αφενός μεν στηρίζουν τα σκαλιά και αφετέρου χρησιμοποιούνται ως εξωτερικό κιγκλίδωμα, παρέχοντας προστασία στο χρήστη. Αντίθετα, το εσωτερικό στηθαίο της σκάλας, έχει επιδεικτικά στριφογυριστή μορφή και ράβδους χάλυβα μπρούντζινου χρώματος.


Οι επεμβάσεις στο Astley Castle κατάφεραν να διασώσουν το μνημείο και να αποτρέψουν την περαιτέρω φθορά του. Με τη συγκεκριμένη προσέγγιση επιτυγχάνεται ο διάλογος μεταξύ των διαφορετικών φάσεων του κτιρίου και ο σεβασμός στα αυθεντικά τμήματα ως τεκμήρια της ιστορικής του εξέλιξης. Ακόμη, με τις πρωτότυπες αυτές επεμβάσεις, με την επιλογή κατάλληλων υλικών, υφών και χρωμάτων, καθώς και με τη συναισθηματική δύναμη των ερειπίων, ο επισκέπτης βιώνει μια ιδιαίτερη εμπειρία. Ο αρχιτέκτονας Witherford Watson υποστηρίζει ότι: «Δεν θέλαμε να σχεδιάσουμε κάτι που κάποιος απλά θα το κοιτούσε, αλλά θέλαμε να είναι κάτι περισσότερο από μια εμπειρία. Κάτι που κάποιος θα μπορούσε να το ζήσει και να μπορεί να αισθανθεί την ιστορία του»(4). «Έχει να κάνει με τις χωρικές ποιότητες και το φώς, γι αυτό και οι άνθρωποι το αγαπούν, όπως είναι τώρα», λέει στις Financial Times ο κριτικός της αρχιτεκτονικής Edwin Heathcote(5). Από την άλλη πλευρά, μέσα από την ανάλυση της επέμβασης μας δημιουργήθηκε το ερώτημα: μήπως με την αποκατάσταση υπονομεύτηκε ο χαρακτήρας του μνημείου και η ιστορικότητά του; Πιο αναλυτικά, συγκεκριμένες επεμβάσεις κρίνονται προβληματικές. Συνοπτικά αναφέρουμε:• την επέκταση των υπνοδωματίων στο επίπεδο του ισογείου

μεταξύ του κάστρου του 11ου -13ου αιώνα και των περιμετρικών τειχών (τα υπνοδωμάτια 3 και 4, όπως απεικονίζονται στην εικόνα 7), η οποία πιθανότατα πραγματοποιήθηκε προκειμένου να κατασκευαστούν περισσότερα δωμάτια, είναι αταίριαστη

4, 5, 6 Lucy Townsend, “BBC News Magazine”,”The ruins of Astley Castle have been turned into a modern holiday home. Is this an acceptable approach to conserva-tion?“

τυπολογικά με το συγκεκριμένο μνημείο και τις φάσεις του. Ο περιμετρικός τοίχος, στα μεσαιωνικά κάστρα είναι σαφώς διαχωρισμένος από το κυρίως κάστρο.

• Τα νέα μεγάλα ανοίγματα που σχεδιάστηκαν για τη δημιουργία οπτικών φυγών προς το μνημείο και το περιβάλλον του, καθώς και για το φωτισμό των χώρων, δεν εντάσσονται μορφολογικά στο σύνολο. Είναι εκτός κλίμακας και έχουν μεγάλο ύψος, ενοποιώντας το ισόγειο με τον όροφο, με αποτέλεσμα, να χάνονται ορισμένα χαρακτηριστικα του προϋπάρχοντος κτίσματος του Astley Castle, όπως για παράδειγμα η εσωστρέφεια και οι σκοτεινοί εσωτερικοί χώροι. Επίσης, εκτός από τις αναλογίες, οι αρχιτέκτονες δεν έλαβαν υπόψη τις χαράξεις των ανοιγμάτων που προϋπήρχαν, με αποτέλεσμα να μην υπάρχει λογική συνέχεια και συσχέτιση μεταξύ τους.

• Το υλοποιημένο concept: «ένα νέο σπίτι στα θεμέλια του παλιού», συνοδεύεται με μια μορφολογική σύγχυση και με μια μάχη των εποχών, λόγω των μεγάλης κλίμακας επεμβάσεων που πραγματοποιήθηκαν.

• Τέλος, τίθεται το ζήτημα της αντιστρεψιμότητας των επεμβάσεων και το αν και κατά πόσο μπορούμε να επαναφέρουμε το μνημείο στην προ των επεμβάσεων κατάσταση.

Ο ιστορικός Peter Lee που επισκεπτόταν το κάστρο το 1960 πριν την πυρκαγιά όταν λειτουργούσε ως ξενοδοχείο και εστιατόριο υποστηρίζει ότι: «ήταν γεμάτο με ξύλινα στοιχεία σκούρου χρώματος και είχε μεσαιωνική εμφάνιση. Ήταν σκοτεινό και τρομακτικό». Δικαιολογεί αυτή την αλλαγή της ατμόσφαιράς από το γεγονός ότι πρέπει να ικανοποιεί ποίκιλα γούστα χρηστών, καθώς θεωρεί ότι: «οι περισσότεροι άνθρωποι δεν προτιμούν τους σκοτεινούς και τρομαχτικούς χώρους, και το σημαντικότερο είναι ότι το κάστρο χρησιμοποιείται, αλλά ως ιστορικός είμαι απογοητευμένος από το αποτέλεσμα»(5). Συμπερασματικά, τουριστικοί και στεγαστικοί λόγοι οδήγησαν στην υποβάθμιση της ιστορικής αξίας του μνημείου, αλλά ταυτόχρονα, συνέβαλαν στην εκ νέου ολοκλήρωση της εικόνας του. Οι Witherford Watson Mann Architects, λαμβάνοντας υπόψη το περιβάλλον του και τον φωτισμό, διαμόρφωσαν διαδοχικά στρώματα παλιών και νέων αρχιτεκτονικών στοιχείων, τοποθετώντας τους πλίνθινους τοίχους, σε ένα επίπεδο πίσω, στο φόντο, προκειμένου να αναδειχτούν οι αυθεντικοί. Γίνεται έτσι μια προσπάθεια οι επισκέπτες να μπορέσουν να ανασυνθέσουν την κομματιασμένη του εικόνα μέσω ενός «κριτικού διαλόγου».


Εικ. 15: Ποιότητες εσωτερικών χώρων Εικ. 16: Το νέο μεταβαίνει στο φόντο Εικ. 17: Σύνδεση νέων πλίνθων με την αυθεντική τοιχοποιία

Εικ. 18: , Εικ. 19, Εικ 20: Απόψεις νέου κλιμακοστασίου


Αρχαίο τείχος της Νισύρου

Τοποθεσία: Νίσυρος, ΕλλάδαΑρχική λειτουργία: Τείχος αρχαίας ακρόποληςΝέα χρήση: Αρχαιολογικό πάρκοΧρονολογία επέμβασης: 2003-2008Αρχιτέκτονας: Άννα ΑποστόλουΦορέας ανάθεσης: Περιφέρεια νότιου Αιγαίου


Η αρχαία πόλη της Νισύρου, το σημερινό Παλαιόκαστρο, είναι κτισμένη στην κορυφή του λόφου πάνω από τον οικισμό Μανδράκι. Η οχύρωσή της ανήκει κατά το μεγαλύτερο τμήμα της στον 4ο αι. π.X. Η αρχαία πόλη προϋπήρχε τουλάχιστον από τον 8ο αι. π.Χ. και διατηρήθηκε μέχρι και την ελληνιστική εποχή, σύμφωνα με τα ανασκαφικά ευρήματα. Το πλεονέκτημα της θέσης της έγκειται στο γεγονός ότι το βορειοδυτικό τμήμα του λόφου καταλήγει σε μια απόκρημνη βραχώδη ακτή, η οποία αποτελεί φυσική οχύρωση προς τη θάλασσα. Για το λόγο αυτό, η αρχαία πόλη έδωσε έμφαση κυρίως στην οχύρωση της ανατολικής και νότιας πλευράς της, που ήταν πιο ευπρόσβλητες στις επιθέσεις από τα πεδινά. Σήμερα, σώζονται τα αρχαία τείχη της ανατολικής και της νότιας πλευράς, ύψους περίπου δέκα μέτρων και πάχους από τρία έως πέντε μέτρα. Είναι κατασκευασμένα από μαύρο ηφαιστειακό πέτρωμα, το βασαλτικό ανδεσίτη(1) και τόσο η εσωτερική, όσο και η

1 Το τείχος είναι χτισμένο με μεγάλους λίθους από ηφαιστειογενή μαύρη πέτρα, στην οποία οφείλεται τόσο το εντυπωσιακό, κοκκινόμαυρο χρώμα του.

εξωτερική τους πλευρά είναι κατασκευασμένες με την ίδια επιμέλεια, καθώς οι μεγάλοι τετραγωνισμένοι ογκόλιθοι εφαρμόζουν τέλεια μεταξύ τους. Για την ενίσχυση της άμυνας χτίστηκαν σε κανονικές αποστάσεις οκτώ πύργοι, έξι στο νότιο και δύο στο ανατολικό τμήμα του τείχους. Οι πύργοι έχουν κατά προσέγγιση τετράγωνη κάτοψη, και είναι συμπαγείς. Χαρακτηριστικά είναι και τα κλιμακοστάσια που οδηγούσαν στις απολήξεις, καθώς και η κύρια πύλη που βρίσκεται βόρεια του νοτιοανατολικού γωνιακού τοίχου. Εντός των τειχών υπάρχουν και τα ερείπια μιας παλαιοχριστιανικής βασιλικής. Το αρχαίο τείχος ήταν για αιώνες σε κατάσταση ερειπίου, εκτεθειμένο στις συνθήκες του περιβάλλοντος και εξαιτίας της βλάστησης και των επιχώσεων, πολλά τμήματά του δεν ήταν ορατά. Το 2001 ανατέθηκε η μελέτη για την ένταξη του έργου: «Αποκατάσταση και Ανάδειξη του αρχαίου τείχους της Νισύρου» στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα της Περιφέρειας Νότιου Αιγαίου. Το 2003 ξεκίνησαν οι εργασίες στερέωσης και αναστήλωσης της αρχαίας οχύρωσης και της ανάπλασης του περιβάλλοντα χώρου, με τη χρηματοδότηση του προαναφερθέντος προγράμματος. Το έργο εκτελέσθηκε από την ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και επικεντρώθηκε στο κεντρικό τμήμα στην κορυφή του λόφου. Την επίβλεψή του ανέλαβε η αρχιτέκτονας Άννα Αποστόλου.


Οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στο αρχαίο τείχος της Νισύρου χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τη συντήρηση και την αναστήλωση των πύργων και του τείχους και τη διαμόρφωση

Εικ. 1: Η περιοχή της αρχαίας ακρόπολης, τοπογραφικό υπάρχουσας κατάστασης πριν την αποκατάσταση (με πορτοκαλί, τα προς αποκατάσταση-αναστήλωση τμήματα)

Εικ. 2: Η περιοχή της αρχαίας ακρόπολης, τοπογραφικό μετά την αποκατάσταση

76 1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης • Αρχαίο τείχος της Νισύρου

του περιβάλλοντα χώρου, που περιλαμβάνει την προσθήκη των απαραίτητων εγκαταστάσεων για τη μετατροπή του σε αρχαιολογικό πάρκο. Οι εργασίες στερέωσης και αναστήλωσης βασίστηκαν στις διεθνείς συμβάσεις και κυρίως στο Χάρτη της Βενετίας, λαμβάνοντας υπόψη κάθε φορά τις σύγχρονες αντιλήψεις τόσο σε θεωρητικό επίπεδο, όσο και σε επίπεδο τεχνικών, υλικών και μέσων. Η πρόταση τιμήθηκε με έπαινο από την Europa Nostra το 2009(2). Συνολικά αναστηλώθηκαν τρείς πύργοι και τρία τμήματα των μεσοπυργίων. Ακολουθεί η συνοπτική περιγραφή της διαδικασίας και των βασικών αρχών της:• Βασίστηκε στην επιτόπια έρευνα, στη συστηματική ανασκαφή

και στη διεπιστημονική συνεργασία.• Οι αναστηλώσεις που έγιναν αφορούν την τοποθέτηση

των ευρεθέντων παλιών μελών στην αρχική τους θέση. Οι συμπληρώσεις με νέο υλικό περιορίστηκαν στο ελάχιστο(3) και όπου ήταν αναπόφευκτες έγιναν μετά από διεπιστημονική έρευνα ώστε τα νέα υλικά να είναι συμβατά, αναστρέψιμα και αβλαβή για το μνημείο(4).

• Δόθηκε έμφαση στην επίτευξη μιας αρμονική σχέσης και ενός διακριτού διαχωρισμού των ελάχιστων συμπληρώσεων από τα αυθεντικά μέλη. Στις συμπληρώσεις χρησιμοποιήθηκε ο τοπικός φυσικός λίθος, λαξευμένος με βάση τον αρχαίο τρόπο. Η διάκριση του νέου από το αυθεντικό γίνεται με τη διακριτική εγχάραξη της χρονολογίας επέμβασης, καθώς και με την παρεμβολή φύλλων μολύβδου ανάμεσά στο παλιό και στο νέο.

• Η αναστρεψιμότητα της επέμβασης αποτέλεσε βασική αρχή. Οι λίθοι εδράστηκαν και στερεώθηκαν εν ξηρώ και με απουσία συνδέσμων. Μόνο σε έναν από τους πύργους (ΠΝ5) τοποθετήθηκαν σύνδεσμοι από τιτάνιο για τη στατική ενίσχυση των αναστηλωμένων στρώσεων.

2 Η μη κυβερνητική ευρωπαϊκή οργάνωση για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς, ΕUROPA NOSTRA τίμησε το αναστηλωτικό έργο του αρχαίου τείχους της Νισύρου στην κατηγορία «Συντήρηση». Στην απόφαση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής γίνεται αναφορά στην «..εξαιρετική ποιότητα της αναστήλωσης σε ένα από τα σημαντικότερα οχυρωματικά έργα της κλασικής αρχαιότητας στη νησιωτική Ελλάδα, η οποία μετέτρεψε το αρχαίο τείχος σε πολιτιστική κυψέλη της θερινής ζωής της Νισύρου». (Πηγή: monumenta) 3 Οι πύργοι, παραδείγματος χάριν, αναστυλώθηκαν με χρήση αποκλειστικά αρχαίου υλικού και μόνα σε ένα πύργο η χρήση του αρχαίου υλικού πέφτει στο 95%. 4 Αναφέρουμε ενδεικτικά περιπτώσεις στις οποίες χρησιμοποιήθηκε νέο υλικό. Η τελική επίστρωση του δώματος του πύργου κατασκευάστηκε κατ’ αναλογία με την αυθεντική, με ασβέστη και τοπικά ηφαιστειακά αδρανή. Επίσης, η υποθεμελίωση ενός από τους πύργους, καθώς και ενός μεσοπυργίου αποκαταστάθηκε με σύγχρονα υλικά, από οπλισμένο σκυρόδεμα, διότι η παλιά δομή ήταν πολύ κατεστραμμένη.

Εικ. 3: Άποψη του αρχαίου τείχους από ψηλά, μετά την αποκατάσταση

Εικ. 4: Το κλιμακοστάσιο που οδηγεί στις επάλξεις

Εικ. 5: Σκαρίφημα πύργου: πριν και μετά την αναστήλωση


Το έργο της διαμόρφωσης και της επανάχρησης του συγκροτήματος βραβεύτηκε από το περιοδικό «διεθνής επιθεώρησης αρχιτεκτονικής ΔΟΜΕΣ»(5) και παρουσιάστηκε στην έκθεση της 6ης Biennalle νέων ελλήνων αρχιτεκτόνων τo 2010. Αποσκοπεί στην ανάδειξη του μνημείου μέσα από την επίτευξη μιας αρμονικής εικόνας που προέρχεται από την ενότητα του συνόλου: του ιστορικού, του σύγχρονου και του φυσικού στοιχείου. Για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου έγιναν, σε πρώτη φάση, εκτεταμένοι καθαρισμοί και αποχωματώσεις μέσω μιας διαδικασίας συστηματικής ανασκαφής, που στόχευαν στην αποκάλυψη λίθων αλλά και τμημάτων του τείχους. Στη συνέχεια σχεδιάστηκαν διαδρομές και νέες εγκαταστάσεις που ήταν απαραίτητες για τη μετακίνηση των επισκεπτών στο χώρο και για την παροχή υπηρεσιών. Πιο συγκεκριμένα, σχεδιάστηκε η είσοδος στο συγκρότημα, ένα νέο κτίσμα σε άμεση σχέση με την είσοδο, μονοπάτια, πλατώματα στάσης με χώρους ανάπαυσης και εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης των επισκεπτών. Στόχος ήταν η ηπιότερη και διακριτικότερη δυνατή επέμβαση, με σεβασμό στις αξίες των τειχών και η ομαλή ένταξή της στο φυσικό περιβάλλον, αποτελώντας τη φυσική απόληξη του βράχου στον οποίο βρίσκεται. Οι διαδρομές που δημιουργούν προσβάσεις εντός και εκτός των τειχών, οριοθετούνται από λιθόκτιστες πεζούλες. Τοποθετήθηκαν μεγάλες πέτρες εκατέρωθεν των μονοπατιών που λειτουργούν ως αναλημματικοί τοίχοι που συγκρατούν τα πρανή. Η χρήση των φυσικών υλικών του τόπου είναι το σήμα κατατεθέν της πρότασης. Στις επιστρώσεις των διαδρομών χρησιμοποιήθηκε το τοπικό αδρανές, που είναι ποζολανικό, και για τη σταθεροποίησή του προστέθηκε οξείδιο του ασβέστη στο μίγμα. Η επιτυχία αυτής της συγκεκριμένης μεθόδου οφείλεται σε καθοριστικό βαθμό στα τοπικά αδρανή(6). Συνεπώς, στις επιστρώσεις των διαδρομών και των πλατωμάτων δεν προστέθηκε τσιμέντο, και τα φυσικά υλικά τις καθιστούν ανθεκτικές στο χρόνο και στις καιρικές συνθήκες, ενώ ταυτόχρονα τους προσδίδουν τη φυσική απόχρωση του πατημένου χώματος. Έμφαση δόθηκε στην ασφάλεια κατά την κίνηση των επισκεπτών, στην ικανοποίηση των προδιαγραφών για τη χρήση του χώρου από ατόμα με ειδικές ανάγκες, καθώς και στην καλύτερη κατανόηση του μνημείου που επιτυγχάνεται με την τοποθέτηση ενημερωτικών πινακίδων σε επιλεγμένα σημεία. Επίσης, φωτιστικά σώματα εγκαταστάθηκαν και εντάχτηκαν με διακριτικό τρόπο στις

5 Βραβεία «ΔΟΜΕΣ 2011», έπαινος στην κατηγορία «Το καλύτερο πρώτο έργο νέου αρχιτέκτονα των ετών 2008-2010». 6 Οι πληροφορίες που αφορούν το υλικό των διαδρομών προέρχονται από το αρχείο της εταιρίας που το κατασκεύασε: «Δαλκαφούκη οίκος ΕΠΕ».

λιθόκτιστες διαμορφώσεις, αναδεικνύοντας την εικόνα του μνημείου κατά τη διάρκεια της νύχτας. Ακόμη, παρουσιάζουν ενδιαφέρον οι κατασκευαστικές λεπτομέρειες όπως τα λιθόκτιστα καθιστικά, που γίνονται ένα με το φυσικό χώρο και οι λιθόκτιστες υδρορροές, που επίλυσαν το προβλήματα απορροής των όμβριων υδάτων. Παράλληλα, φυτεύτηκαν ενδημικά φυτά σε στρατηγικά σημεία, με κριτήρια αισθητικά αλλά και με βάση τις τοπικές συνθήκες. Για την κατασκευή των προσθηκών χρησιμοποιήθηκε η πέτρα από τους βράχους της ευρύτερης περιοχής. Όσον αφορά τη μορφή τους και τα υλικά τους, μπορούμε να πούμε ότι, είναι αντίστοιχα με τα παραδοσιακά κτίσματα της υπαίθρου. Οι νέες χρήσεις αφορούν εγκαταστάσεις εξυπηρέτησης επισκεπτών που περιλαμβάνουν ένα φυλάκιο-εκδοτήριο εισιτηρίων και χώρους υγιεινής. Είναι ημιυπόσκαφες και ενταγμένες στο έντονα κεκλιμένο φυσικό έδαφος, προκειμένου να μη τραβούν την προσοχή και να μην κυριαρχούν εις βάρος των μνημείων. Η θέση τους εμπεριέχει ένα συμβολισμό, καθώς χωροθετήθηκαν στην απόληξη του παλαιού μονοπατιού που οδηγούσε από τον οικισμό στο τείχος. Επιπλέον, κατασκευάστηκε μια μνημειώδης ελικοειδής λίθινη κλίμακα που οδηγεί στην πύλη του τείχους. Η θέση στην οποία τοποθετήθηκε, πιθανότατα, ταυτίζεται με τη θέση της αρχαίας πρόσβασης, η οποία σήμερα δεν διασώζεται. Χαρακτηριστικός είναι ο τρόπος υδροδότησης των νέων εγκαταστάσεων, ο οποίος έγινε μέσω της αποκατάστασης και επανάχρησης του παλιού συστήματος συγκέντρωσης του βρόχινου νερού σε μια υπάρχουσα υπόγεια δεξαμενή.


Από τη μια πλευρά, παρατηρούμε μια ήπια μετάβαση από το φυσικό στο δομημένο περιβάλλον και εναρμονισμένες προσθήκες και διαδρομές με το μνημείο και το τοπίο. Όλα τα υλικά που χρησιμοποιήθηκαν προέρχονται από τον συγκριμένο τόπο, γι’ αυτό και οι υφές και τα υλικά παραπέμπουν στο χώμα και στο βράχο της ακρόπολης. Παράλληλα, οι νέες κατασκευές εντάσσονται στην έντονη κλίση του εδάφους, αποτελώντας τη συνέχειά του. Επομένως, μέσω του σχεδιασμού δηλώνεται η υποταγή του νέου προς το αρχαίο και προς τον περιβάλλοντα χώρο του. Από την άλλη πλευρά, οι αναλημματικοί τοίχοι, το νέο κλιμακοστάσιο και ο νέος κτιριακός όγκος δίνουν την εντύπωση ότι ήταν πάντα εκεί. Δεν εκφράζουν τη συγχρονικότητα και το πνεύμα της εποχής μας. Ο νέος ανεξάρτητος όγκος αναπαράγει παραδοσιακές μορφές και τρόπους δόμησης, με αποτέλεσμα να προκαλείται σύγχυση


Εικ. 6: Τοπογραφικό σχέδιο πρότασης

Εικ. 7: Σκαρίφημα νέου κτίσματος Εικ. 8: Τοπογραφικό σχέδιο χώρου εισόδου και νέου κτιριακού όγκου


στους επισκέπτες σχετικά με τη χρονολόγησή του. Αυτό συμβαίνει, διότι μοιάζει με κάτι που προϋπήρχε και η σημερινή του εικόνα μπορεί να θεωρηθεί ότι είναι το προϊόν της αποκατάστασής του. Ο διάλογος μεταξύ των καινούργιων και των προϋπαρχόντων δομών επιτυγχάνεται μόνο μέσω των μορφών και όχι των υλικών. Πιο αναλυτικά, το καινούργιο κτίσμα μορφολογικά παραπέμπει στους συμπαγείς πύργους του αρχαίου τείχους. Αποτελεί μετασχηματισμένη μικρογραφία τμήματός του τείχους, όπως μπορούμε να διακρίνουμε και στα σκίτσα της αρχιτέκτονος. Συμπερασματικά, παρόλο που και οι νέες εγκαταστάσεις εκφράζουν το πνεύμα του τόπου, εσωτερικεύουν συντηρητισμό και φόβο δημιουργικότητας.

Εικ. 9: Άποψη αρχαίου τείχους και διαδρομών

Εικ. 10: Σκίτσο που δείχνει τη σχέση της προσθήκης με το αρχαίο τείχος, καθώς και την ένταξή της στο ιδιαίτερο ανάγλυφο

Εικ. 11: Διαδρομές που δημιουργούν προσβάσεις εντός και εκτός των τειχών

Εικ. 12: Η προσθήκη (κτίριο εισόδου: φυλάκιο-εκδοτήριο εισιτηρίων) και η σχέση της με τις διαδρομές, τις ιστορικές κατασκευές, και το ανάγλυφο.


Εικ. 13: Ο φωτισμός της διαδρομής του αρχαιολογικού χώρου και των μνημείων

Εικ. 14: Άποψη τεχνητού φωτισμού των τειχών Εικ. 15: Η ημι-υπόσκαφη προσθήκη

Εικ. 16: Αναπαράσταση νέου κτιριακού όγκου


Πύργος του Boraco

Τοποθεσία: Manduria, ΙταλίαΑρχική λειτουργία: πύργος 16ου αιώνα Νέα χρήση: μουσειακή χρήσηΧρονολογία επέμβασης: 2008–2012Αρχιτέκτονες: Gloria Valente, Vittorio Carofiglio

Ο πύργος Boraco αντιπροσωπεύει το μοντέλο των πύργων της περιοχής, που χτίστηκαν μετά το 1560. Έχει μορφή κόλουρης πυραμίδας, με τετράγωνη βάση, δέκα μέτρων σε κάθε πλευρά, και ύψος δώδεκα μέτρων. Το κτίριο στηρίζεται απευθείας στο βράχο, χωρίς ειδικές εργασίες θεμελίωσης, και τα περιμετρικά τοιχώματα του είναι κατασκευασμένα από τοπική πέτρα. Ο πύργος πριν την επέμβαση βρισκόταν σε ερειπιώδη κατάσταση. Μεγάλο τμήμα της βάσης του είχε υποστεί σοβαρές

ζημιές και η οροφή, καθώς και μέρος της στέψης του είχαν καταρρεύσει. Το γεγονός αυτό οδήγησε με το πέρασμα του χρόνου στην περεταίρω υποβάθμιση του, στην κατάρρευση εσωτερικών τοίχων και δαπέδων, και στην ανάπτυξη βλάστησης στο εσωτερικό του. Οι πέτρες που αποκολλήθηκαν λόγω της κατάρρευσης, βρίσκονταν συσσωρευμένες στη βάση και στο εσωτερικό του πύργου. Έτσι επιλέχθηκε από τους αρχιτέκτονες ως λύση η ανάκτηση τους, με σκοπό την ανακατασκευή των κατεστραμμένων τμημάτων, από τα οποία αποκολλήθηκαν. Οι αρχιτέκτονες προχώρησαν στην ανοικοδόμηση του άνω μέρους των τειχών και της στέψης του πύργου, με τα παραπάνω υλικά, ενώ όπου αυτό δεν ήταν δυνατό, χρησιμοποιήθηκαν νέα υλικά, η επιλογή των οποίων είχε ως σημείο αναφοράς τα προϋπάρχοντα.

Εικ. 1: Ο πύργος πριν την επέμβαση αποκατάστασης Εικ. 2: Ο πύργος μετά την επέμβαση αποκατάστασης

82 1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης • 1.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Πύργος του Boraco

Εικ. 3: Γενική άποψη του πύργουΕικ. 4: Το νέο κλιμακοστάσιο

Εικ. 5: Το ανώτερο τμήμα και η στέψη του πύργου

Εικ. 6: Θέα από το δώμα του πύργου


Κατά την αποκατάσταση του πύργου κρίθηκε απαραίτητη η δημιουργία πρόσβασης στην αρχική του είσοδο, η οποία βρίσκεται σε ύψος 5,50 μέτρων από το επίπεδο του εδάφους. Έτσι δημιουργήθηκε ένα νέο κλιμακοστάσιο, κατασκευασμένο από πέτρα, το οποίο τοποθετήθηκε σε μικρή απόσταση από το κέλυφος του πύργου. Το νέο αυτό στοιχείο είναι σχεδιασμένο ως ένας συμπαγής πέτρινος όγκος, με μινιμαλιστική μορφή. Ο άξονας του κλιμακοστασίου είναι τοποθετημένος παράλληλα με τον πύργο, και τα δυο αυτά στοιχεία συνδέονται, στο ύψος της εισόδου, με μια μεταλλική γέφυρα, από προ-οξειδωμένο χάλυβα και ξύλο. Παρατηρώντας το αποτέλεσμα αυτής της επέμβασης, αρχικά μας δίνεται η εντύπωση ότι η προσθήκη περιορίζεται μόνο στο νέο κλιμακοστάσιο, και ότι ο πύργος δέχθηκε μόνο επεμβάσεις στερέωσης. Δημιουργείται δηλαδή, η εσφαλμένη εντύπωση στον

παρατηρητή ότι πρόκειται για τον αυθεντικό πύργο, καθώς το τμήμα που ανακατασκευάστηκε δεν είναι άμεσα διακριτό από το τμήμα του πύργου που είχε διασωθεί. Η επέμβαση αυτή επιδιώκει να επαναφέρει το ιστορικό κτίσμα στην αρχική του μορφή. Χρησιμοποιεί τα αυθεντικά υλικά του πύργου που είχαν διασωθεί, όπως ορίζεται από τις διεθνείς συμβάσεις, ωστόσο αφήνει ένα περιθώριο αμφισβήτησης όσον αφορά την ανακατασκευή των διακοσμητικών στοιχείων της στέψης, για την ανακατασκευή των οποίων δεν φαίνεται να υπάρχει σαφής τεκμηρίωση. Η προσθήκη του νέου κλιμακοστασίου αποτελεί μια ορθή επέμβαση αποκατάστασης, η οποία είναι διακριτή από την υφιστάμενη ιστορική δομή, βρίσκεται σε απόσταση από αυτήν και δεν την υποβαθμίζει.

Εικ. 7: Άποψη νέου κλιμακοστασίου

82 1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης • 1.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Πύργος του Boraco

Εικ. 8: Γενική άποψη του πύργου


Κάστρο στο Sobeslav

Τοποθεσία: Soběslav, ΤσεχίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 13ου αιώναΝέα χρήση: Δημοτική βιβλιοθήκηΧρονολογία επέμβασης: 2010Αρχιτέκτονες: Jaromír KročákΦορέας ανάθεσης: Δήμος Soběslav

Πρόκειται για τις επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν στο κάστρο Rosenberg του 13ου αιώνα, που βρίσκεται στο νότιο Bohe-mian Soběslav της Τσεχίας. Την αποκατάσταση και την επανάχρηση τμήματος του κάστρου, ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Jaromír Kročák. Οι βασικοί στόχοι και η στρατηγική του αρχιτέκτονα μπορούν να συνοψιστούν στα ακόλουθα:• Διατήρηση του υπάρχοντος κελύφους.• Συγκερασμός και αντίστιξη γοτθικής τοιχοποιίας και σύγχρονης

αρχιτεκτονικής. Τα σύγχρονα υλικά που χρησιμοποιηθήκαν: εμφανές σκυρόδεμα, γυαλί και ξύλο, συνδιαλέγονται με την ιστορική λιθοδομή.

• Προσθήκη ενός γυάλινου όγκου στο εσωτερικό του κάστρου (box in box), μέσα στο οποίο στεγάζεται η νέα δημοτική βιβλιοθήκη.

• Τονισμός της εισόδου στη βιβλιοθήκη και του αυθεντικού δυτικού τοίχου μέσω της προέκτασης του γυάλινου κουτιού προς το εξωτερικό. Ο μεσαιωνικός τοίχος αυτής της πλευράς μεταβαίνει σε ένα επίπεδο πιο πίσω.

• Αναστρεψιμότητα της επέμβασης. Η δυνατότητα απομά-κρυνσης οποιαδήποτε στιγμής του όγκου από γυαλί, χωρίς να διαταραχθεί το υπάρχον κέλυφος, επιτρέποντας την εύκολη προσαρμογή του κτιρίου σε πιθανές μεταγενέστερες χρήσεις.

• Η απλότητα του σχεδιασμού, η διαφάνεια, η συμμετρική διάταξη και η οργανωτική σαφήνεια χαρακτηρίζουν τη σύνθεση.

Ο Jaromír Kročák ανέλαβε την πρόκληση να διατηρήσει τα ερείπια και να επενερμηνεύσει την αρχιτεκτονική του οχυρού με την τοποθέτηση σύγχρονων προσθηκών. Η νέα βιβλιοθήκη παίρνει τη μορφή ενός γυάλινου κουτιού τοποθετημένου μέσα στο κάστρο που συνδέει τον πύργο-παρατηρητήριο (watchtower) με την πτέρυγα του κάστρου. Η κάτοψη έχει άξονα συμμετρίας τη μακρόστενη πλευρά και διακρίνεται για τη σαφή και απλή δομή της. Ο χώρος της Εικ. 1: Άποψη νέας εισόδου, με φυσικό φωτισμό

86 1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης • 1.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Κάστρο στο Sobeslav

Εικ. 2: Άποψη νέας εισόδου, με τεχνητό φωτισμό Εικ. 3: Λεπτομέρεια πρόσοψης και γυάλινης προσθήκης


Εικ. 4: Εσωτερικός χώρος βιβλιοθήκης Εικ. 5: Λεπτομέρεια σύνδεσης

Εικ. 6: Εσωτερικό άνοιγμα

Εικ. 7: Η οροφή του γυάλινου όγκου και η σύνδεσή της με το σκελετό της στέγης Εικ. 8: Άποψη κλιμακοστασίου

86 1.2 Επέμβαση συμπλήρωσης/ολοκλήρωσης • 1.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Κάστρο στο Sobeslav

βιβλιοθήκης μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως χώρος πολλαπλών χρήσεων. Εκθέσεις, συναντήσεις, διαλέξεις και άλλες πολιτιστικές εκδηλώσεις μπορούν να λάβουν χώρα στο εσωτερικό της, γεγονός που καθιστά τους χώρους λειτουργικούς. Δόθηκε, επίσης, έμφαση στη χρήση σύγχρονων υλικών και στην αντιστρεψιμότητα των νέων στοιχείων, προκειμένου τα τελευταία να είναι αναγνωρίσιμα ως μια διακριτή ιστορική φάση, η οποία μπορεί να αφαιρεθεί χωρίς να βλάψει το μνημείο. Τα ανεπίχριστα τμήματα της ιστορικής τοιχοποιίας βρί-σκονται στο επίκεντρο. Σε πολλές περιπτώσεις προβάλλονται στο βάθος των διαδρόμων και σε άλλα σημεία περιβάλλονται από γυάλινες επιφάνειες, χειρονομία που τα παρομοιάζει με αρχαιολογικά ευρήματα. Σε όλες τις περιπτώσεις ο χρήστης βιώνει μια συναρπαστική εμπειρία που προέρχεται από τις αντιπαραθέσεις και τις αντιστίξεις των υλικών του χώρου. Το εμφανές σκυρόδεμα, το γυαλί και το ξύλο έρχονται σε αντίθεση με τα λίθινα αδρά τείχη. Όσον αφορά τα στατικά και στεγαστικά ζητήματα, η δίρριχτη στέγη ανακατασκευάστηκε και δοκάρια από οπλισμένο σκυρόδεμα αντικατέστησαν τα ξύλινα που είχαν σαπίσει, προκειμένου να στηρίξουν το ενδιάμεσο πάτωμα και να συγκρατήσουν τις πλάγιες όψεις του κάστρου. Όλα αυτά τα στοιχεία είναι ορατά από το εσωτερικό του γυάλινου όγκου, δίνοντας στους χρήστες μια αίσθηση του συνολικού ύψους της πτέρυγας του κάστρου και του τρόπου κατασκευής της στέγης. Τέλος, σχεδιάστηκε η νέα είσοδος της δημοτικής βιβλιο-θήκης στη δυτική πρόσοψη, προσανατολισμένη προς το πάρκο. Η είσοδος περικλείεται από ένα γυάλινο κέλυφος με μεταλλικό σκελετό, που αποτελεί την προέκταση του εσωτερικού όγκου, και καδράρει την αυθεντική πρόσοψη του κάστρου, προσφέροντας στους επισκέπτες μια ενδιαφέρουσα οπτική της. Το κλιμακοστάσιο στο εσωτερικό της σύγχρονης προεξοχής οδηγεί στο μεσαιωνικό παρατηρητήριο του κάστρου. Η τολμηρή χειρονομία μπορεί να χαρακτηριστεί επιτυ-χημένη, διότι αποσκοπεί στην ανάδειξη των ιστορικών κατασκευών. Τα τείχη του κάστρου και ο σύγχρονος όγκος από γυαλί εκφράζουν τη διαφορετικότητά τους μέσα από την αρμονική τους συνύπαρξη. Παράλληλα ο νέος όγκος απέχει από τα τείχη (είναι αυτόνομος) και η επέμβαση είναι αντιστρέψιμη, με αποτέλεσμά να ικανοποιούνται οι σύγχρονες απαιτήσεις της αποκατάστασης. Χαρακτηριστικά ο αρχιτέκτονας υποστηρίζει: «Η κατευθυ-ντήρια αρχή που διέπει την πρόταση είναι η διαφάνεια. Με την κατασκευή ενός γυάλινου όγκου και μιας νέας στέγης, στοχεύουμε να ρίξουμε νέο φώς στην ιστορική τοιχοποιία και στα ορατά δοκάρια της στέγης». Ο στόχος του πραγματοποιείται, καθώς οι αξίες και τα μορφολογικά στοιχεία του παλιού επαναδιατυπώνονται, αποτελούν το επίκεντρο της σύνθεσης και αποκτούν νέο νόημα.

Εικ. 9: Σχέση παλιών και σύγχρονων μορφών

Εικ. 10: Εσωτερικός χώρος αναγνωστηρίου

89

90


Τα φρούρια που παρουσιάζονται σ’ αυτή την κατηγορία, έχουν υποστείλιγότερες καταστροφές και διασώζεται σχεδόν ακέραια η δομή τους. Επομένως,απαιτούνταιπροσεκτικοίχειρισμοίκατάτηναποκατάστασήτους,προκειμένουναγίνειδυνατήησυνύπαρξητηςνέαςχρήσηςμετοιστορικόκτίσμα.


Κοινόσημείο τωνπαραδειγμάτωνπουπαρουσιάζονταιστοκεφάλαιοαυτό,αποτελείηεπιλογήτωναρχιτεκτόνωνναστεγάσουνμέροςήκαιολόκληρητηνέαχρήσησεμιανέακατασκευή,καιναπραγματοποιήσουνπεριορισμένεςμόνοεπεμβάσειςστοίδιοτοιστορικόκτίσμα.Ονέοςόγκοςπουπροστίθεταιχωροθετείταιείτεσεαπόστασηείτε σε άμεση επαφή με την υφιστάμενη δομή. Στην πρώτη περίπτωση, διατηρείαπόστασηαπότοκέλυφος,καιλειτουργείωςμιακατασκευήμεσχετικήαυτονομία,ενώ στη δεύτερη σχετίζεται άμεσα με το υφιστάμενο κτίσμα, και αναπτύσσεται σεεπαφήμεαυτό.

2.1.1 Προσθήκη σε απόσταση από το κέλυφος

91 Μέρος Γ • Παραδείγματα επεμβάσεων • 2. Υφιστάμενη κατάσταση: διατήρηση μορφής και δομής

Τοποθεσία: Huercal – Overa, Almeria, ΙσπανίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 13ου αιώναΝέα χρήση: πολιτιστικό κέντροΧρονολογία επέμβασης: 2010Αρχιτέκτονες: Mercedes Miras Varela, Luis Castillo VillegasΦορέας ανάθεσης: Δήμος Almeria


Ο πύργος χρονολογείται στον 13ο αιώνα: κατασκευάστηκε από τους Άραβες όταν το βασίλειο της δυναστείας των Ναζάρι κυριαρχούσε στα νότια της ιβηρικής χερσονήσου. Η τοποθεσία του αποτελούσε το όριο ανάμεσα στα χριστιανικά βασίλεια και το αραβικό βασίλειο των Ναζάρι, σε μια περίοδο που η ανακατάληψη των εδαφών από τους πρώτους είχε προχωρήσει και το αραβικό βασίλειο είχε περιοριστεί στη νότια περιοχή της Ανδαλουσίας.(1) Η

1 Το βασίλειο της δυναστείας των Ναζάρι, γνωστό ως Emirate of Granada ή Nasrid Kingdom of Granada, 1232-1492, αποτέλεσε το τελευταίο αραβικό βασίλειο της Ισπανίας.

κατασκευή αποτελούσε μέρος ενός μεγαλύτερου οχυρού, το οποίο έχει από καιρό καταστραφεί, αλλά ο πύργος συνεχίζει να υπάρχει ως ανάμνηση του παρελθόντος του. Τοποθετημένος στην άκρη ενός βράχου, περιβάλλεται από τα υπάρχοντα ερείπια του οχυρού αυτού, που είχε πλέον εξαφανιστεί. Αυτός ο ανυψωμένος θύλακας ήταν μέρος μιας αμυντικής ζώνης από την αρχαιότητα: στη γύρω περιοχή υπάρχουν αρχαιολογικά κατάλοιπα που χρονολογούνται από την Εποχή του Χαλκού. Μετά την πτώση του βασιλείου των Ναζάρι το οχυρό έχασε την αρχική του λειτουργία και υποβαθμίστηκε, πέφτοντας σε μια κατάσταση φθοράς. Κατά τη διάρκεια του ισπανικού εμφυλίου πολέμου χρησιμοποιήθηκε σαν καρβουναποθήκη και δημιουργήθηκαν πολλά ανοίγματα για τη χρήση πολυβόλων όπλων. Τα τελευταία πενήντα χρόνια ο πύργος ανήκε σε ιδιώτες και ο ιδιοκτήτης πραγματοποίησε έναν αριθμό σημαντικών μετατροπών για τον προσαρμόσει στις ανάγκες του. Πρόσφατα οι δημοτικές αρχές κέρδισαν τα δικαιώματα ιδιοκτησίας και πραγματοποίησαν την αποκατάστασή του.

Πύργος Nazari, Huercal-Overa

Εικ. 1: Ο πύργος πριν την επέμβαση αποκατάστασης Εικ. 2: Γενική άποψη του πύργου πριν την επέμβαση αποκατάστασης

92 2.1 Προσθήκη όγκου • 2.1.1 Προσθήκη σε απόσταση από το κέλυφος • Πύργος Nazari, Huercal-Overa

Επέμβαση

Βασικός στόχος του έργου ήταν να γίνει ο πύργος προσβάσιμος, να συντηρηθεί και να αποκατασταθεί το αρχικό κτίσμα. Τα κριτήρια που ακολουθήθηκαν ήταν να διατηρηθούν όσο το δυνατόν περισσότερο τα αυθεντικά υλικά, να αφαιρεθούν οι μεταγενέστερες προσθήκες, και να ξαναστρωθούν οι αυθεντικοί τοίχοι με πλίνθους και συνδετικό πηλοκονίαμα και η τούβλινη τοιχοποιία. Η επέμβαση στόχευε στην αποκατάσταση της κατασκευής με βάση το αρχικό της σχέδιο, χρησιμοποιώντας τα ήδη γνωστά έγγραφα τεκμηρίωσης και μελετώντας παρόμοιες τυπολογίες πύργων της αραβικής αρχιτεκτονικής, ώστε να εξασφαλίσει τη μορφολογική ακρίβεια. Αποφασίστηκε να δημιουργηθεί σαφής διαφοροποίηση ανάμεσα στο νέο και στο παλιό, επιτρέποντας στα στοιχεία που προστίθενται να στέκονται εμφανώς διαχωρισμένα από την υπάρχουσα δομή και αφήνοντας παράλληλα αυτή τη διχοτόμηση να παρουσιάσει με τη σειρά της τα ερείπια ως ένα παρατηρήσιμο και κατοικήσιμο δόμημα.

Δεδομένης της αρχαιολογικής σημασίας του χώρου, οι νέες προσθήκες κατασκευάζονται σαν αφαιρούμενα αντικείμενα, απευθείας πάνω στο έδαφος, χωρίς θεμελίωση, κατασκευασμένα από υλικά που έρχονται σε αντίθεση με αυτά του αυθεντικού κτίσματος, καθώς και με τη συνολική εικόνα του πύργου που χαρακτηρίζεται από γήινους τόνους. Αντί της ανακατασκευής δίνεται έμφαση στις νέες προσθήκες και σχολιάζονται τα πλήρως κατεστραμμένα τμήματα. Το έργο προσπαθεί να επαναχρησιμοποιήσει την υπάρχουσα τοπογραφία για να ελαχιστοποιήσει τις μετατροπές στο ανάγλυφο του εδάφους. Έτσι, για παράδειγμα ο χώρος στάθμευσης χωροθετείται σε ένα υπάρχον πλάτωμα στο τέλος του δρόμου πρόσβασης. Ένα μονολιθικό κουτί από προ-οξειδωμένο χάλυβα τοποθετείται για να φιλοξενήσει το γραφείο ενημέρωσης. Ως κοντέινερ μεταφορών, η πρόθεση είναι να αναδείξει την αφαιρούμενη, ταξιδιωτική φύση της εγκατάστασης. Από αυτό το σημείο, ένα μονοπάτι για πεζούς χαράχτηκε με τη βοήθεια αρχαιολόγων, λόγω της ύπαρξης αρχαιολογικών ευρημάτων στην περιοχή. Η τοπογραφία του χώρου, σε

Εικ. 3: Γενική άποψη του πύργου μετά την αποκατάσταση Εικ. 4: Το κοντέινερ που στεγάζει το γραφείο ενημέρωσης


συνδυασμό με τις οδηγίες που παρείχαν οι αρχαιολόγοι, οδήγησε στο σχεδιασμό του μονοπατιού. Η επιλεγμένη διάταξη ακολουθεί την πλαγιά, και δημιουργεί κενούς χώρους για ανάπαυση και θέα. Το μονοπάτι έχει επιστρωθεί με πλάκες από προκατασκευασμένο σκυρόδεμα. Όγκοι που μιμούνται την πέτρα, είναι τοποθετημένοι κατά μήκος της διαδρομής, αναδυόμενοι σαν μέρος του ανάγλυφου, δημιουργώντας σημεία στάσης, στα οποία ο επισκέπτης μπορεί να καθίσει, να αναπαυθεί και να απολαύσει το τοπίο. Η αρχική είσοδος του πύργου βρίσκονταν τέσσερα μέτρα πάνω από τη στάθμη του εδάφους. Προκειμένου να αποκατασταθεί αυτή η πρόσβαση, κατασκευάστηκε ένα κλιμακοστάσιο από προ-οξειδωμένο χάλυβα (επίσης χωρίς μόνιμη θεμελίωση). Σχεδιάστηκε ως ένα ελαφρύ, αφαιρούμενο αντικείμενο, του οποίου η φύση έρχεται σε αντίθεση με το υπάρχον κτίριο. Σε αντίθεση με το συμπαγή, τετράπλευρο όγκο του πύργου, το κλιμακοστάσιο είναι μια κυκλική, σκουριασμένη, προσωρινή κατασκευή. Πρόκειται για ένα ξένο

αντικείμενο, του οποίου η υλικότητα και η μορφή αντιτίθενται στη γλώσσα που υπαγορεύεται από το υπάρχον κτίσμα, ενισχύοντας παράλληλα την προσωρινή φύση του. Αυτός ο κύλινδρος από χάλυβα είναι διάτρητος σε επιλεγμένα σημεία ώστε να προσφέρει περιοδικές και ελεγχόμενες θεάσεις προς το τοπίο και τον άμεσο χώρο, δίνοντας στον επισκέπτη τη δυνατότητα παρατήρησης από διαφορετικές οπτικές γωνίες. Μέσα σε αυτή τη δομή δημιουργείται ένα είδος «αρχιτεκτονικού περιπάτου», που καλεί τους επισκέπτες να απολαύσουν την ομορφιά αυτού του άγονου τοπίου, μέχρι να φτάσουν στην κορυφή, όπου συναντούν την είσοδο του πύργου. Από το σημείο αυτό προσφέρεται στον επισκέπτη μια θέα που απλώνεται χιλιόμετρα πάνω από το ορεινό ανάγλυφο στο βάθος του ορίζοντα. Η αποκατάσταση του εσωτερικού δεν βασίστηκε τόσο σε μια ξένη προς το μνημείο παρέμβαση, αλλά περισσότερο στην αναζωογόνηση του αρχικού σχεδιασμού. Καθώς το εσωτερικό

Εικ. 5: Το μονοπάτι που οδηγεί στον πύργο Εικ. 6: Το μονοπάτι που οδηγεί στον πύργο


Εικ. 7: Η κατασκευή που στεγάζει το κλιμακοστάσιο

Εικ. 8: Είσοδος στον πύργο

Εικ. 9: Είσοδος στον πύργο του κλιμακοστασίου


του πύργου είχε μετατραπεί σημαντικά τα τελευταία χρόνια, οι αρχιτέκτονες έκριναν ότι προκειμένου να αποκατασταθεί η υπάρχουσα δομή ήταν απαραίτητο να απομακρυνθούν όλες οι προσθήκες, να κλειστούν τα νέα ανοίγματα που δημιουργήθηκαν κατά τη χρήση του πύργου ως καρβουναποθήκη και να αφαιρεθεί το επίχρισμα που έκρυβε την αυθεντική τοιχοποιία. Βασικός άξονας των παραπάνω επεμβάσεων ήταν η προσπάθεια να διατηρηθούν και να επισκευαστούν τα αυθεντικά υλικά, όπου αυτό ήταν δυνατό. Πιο συγκεκριμένα, οι τοίχοι με πλίνθους και συνδετικό πηλοκονίαμα στερεώθηκαν και καθαρίστηκαν ώστε να αποκαλύψουν τον αυθεντικό χρωματισμό τους. Κατά τη διάρκεια αυτών των επεμβάσεων αποκαλύφθηκε η αυθεντική τοιχοποιία, η οποία είναι ορατή σε πολλά σημεία. Στα σημεία όπου η αυθεντική επίστρωση ήταν κατεστραμμένη σε μεγάλο βαθμό, εφαρμόστηκε μια νέα επίστρωση χυτού δαπέδου, ακολουθώντας ένα γεωμετρικό σχήμα που πλαισιώνει το αρχικό τελείωμα του τοίχου, εκθέτοντας διακριτικά τη διαφορά του από το υπάρχον υλικό. Η χρήση χρώματος και υλικών στο εσωτερικό έχει την πρόθεση να δημιουργήσει ένα ζεστό, φιλόξενο συναίσθημα, σε αντίθεση με την κατακερματισμένη

και εσωστρεφή φύση του εξωτερικού του κτιρίου. Η αυθεντική σκάλα που βρισκόταν στο εσωτερικό, η οποία είχε μερικώς καταρρεύσει, ανακατασκευάστηκε αναλογικά με βάση την τυπολογία που ακολουθείται σε αντίστοιχους πύργους. Το δάπεδο ήταν καλυμμένο με πλακάκια που προστέθηκαν στο τέλος του 20ου αιώνα, τα οποία αφαιρέθηκαν: ένα νέο πλωτό ξύλινο δάπεδο τοποθετήθηκε στη θέση τους, σε απόσταση από τους αυθεντικούς τοίχους.


Η ισχυρή παρουσία του πύργου, ο οποίος υπάρχει πάνω από 800 χρόνια στο ιστορικό αυτό τοπίο, «αναβιώνει» μια αρχιτεκτονική που έχει σχεδιαστεί και κατασκευαστεί από ανώνυμους ανθρώπους, με απλά υλικά. Η νέα προσθήκη, αντίθετα, αποτελεί μια προσωρινή, ελαφριά, ανακλητή κατασκευή. Μέσω της αντιπαράθεσης των δυο αυτών μορφών, οι αρχιτέκτονες επιχειρούν να δώσουν έμφαση στις διαφορές τους, ώστε να τονίσουν τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της κάθε μιας.

Εικ. 10: Η είσοδος στον πύργο, 4 μέτρα πάνω από τη στάθμη του εδάφους Εικ. 11: Η θέα από την κορυφή του κλιμακοστασίου


Η τοποθέτηση της προσθήκης δίπλα και σε μικρή απόσταση από τον πύργο εκφράζει τον διάλογο ανάμεσα στο παλιό και το νέο, οι δύο πύργοι μοιάζουν να συνδιαλέγονται. Η αντιπαράθεση των δυο μορφών εκδηλώνεται μέσω: • Του σχεδιασμού του όγκου της προσθήκης, με την επιλογή της κυλινδρικής μορφής, σε αντίθεση με τον τετράπλευρο όγκο του πύργου. • Της επιλογής των υλικών: ο νέος όγκος είναι κατασκευασμένος με σύγχρονα υλικά, με διάθεση διαφοροποίησης από το υφιστάμενο κτίσμα. Η λιτότητα της μορφής του αποτελεί ένδειξη σεβασμού και υποταγής προς τον πύργο. • Της αναλογίας των μεγεθών: το ύψος του νέου όγκου είναι το ήμισυ από αυτό του πύργου. Η σχέση αυτή εκφράζει την αναλογία της σημαντικότητας των δυο στοιχείων όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από τους αρχιτέκτονες: η προσθήκη αποτελεί μια νέα ιστορική φάση, που δεν προσπαθεί να επισκιάσει τον ιστορικό πύργο. Ταυτόχρονα παρατηρούμε μια διάθεση εναρμόνισης,

τόσο ως προς την απλότητα της νέας μορφής, όσο και προς την τοποθέτηση των ανοιγμάτων, η οποία ακολουθεί αυτή των ανοιγμάτων του πύργου: βρίσκονται περιμετρικά, σε διαφορετικές θέσεις καθ’ ύψος. Σημαντικό είναι επίσης το γεγονός ότι οι αρχιτέκτονες θεώρησαν εξίσου σημαντική τη διαμόρφωση του περιβάλλοντα χώρου, τον οποίο αντιμετώπισαν με την ίδια σοβαρότητα όπως τον πύργο. Στο εσωτερικό του πύργου, ο σεβασμός προς τη δομή εκφράζεται με τη μέριμνα για αντιστρεψιμότητα της εγκατάστασης του νέου δαπέδου, το οποίο τοποθετήθηκε σε απόσταση από την παλαιά τοιχοποιία. Παράλληλα όμως η ανακατασκευή της κλίμακας, η οποία αποτελεί μια μη αναστρέψιμη επέμβαση, θίγει το μνημείο. Παρότι προηγήθηκε η μελέτη αντίστοιχων παραδειγμάτων, ώστε η τυπολογία της νέας κλίμακας να είναι τεκμηριωμένη σύμφωνα με τα ιστορικά πρότυπα, το αποτέλεσμα υπονομεύει το κτίριο, καθώς η μορφή της δεν είναι σύγχρονη και διακριτή, και συγχέεται με ιστορικό μέλος του πύργου.

Εικ. 12: Διαμώρφωση εσωτερικών χώρων μετά την αποκατάσταση. Παρατηρούμε τις θολωτές οροφές, με εκτεθειμένα τα υλικά κατασκευής, και το ανακατασκευασμένο ξύλινο δάπεδο


Τοποθεσία: Brasov, ΡουμανίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 15ου αιώναΝέα χρήση: μουσείο Χρονολογία επέμβασης: 2008Αρχιτέκτονες: Point 4 space (Radu Enescu, Constantin Goagea, Jus-tin Baroncea)Φορέας ανάθεσης: δήμος της πόλης Brasov


Ο πύργος Drapers’ Bastion (οχυρό των υφασματοπωλών) βρίσκεται στην πόλη Brasov, μία από τις πόλης της Τρανσυλβανίας, στη Ρουμανία, που χτίστηκε το μεσαίωνα από Γερμανούς αποίκους. Οι συχνές επιδρομές από Τούρκους Τατάρους ώθησαν τους κατοίκους της πόλης στην κατασκευή οχυρώσεων που περιέβαλλαν τον οικισμό, και η πόλη έγινε γνωστή ως το “οχυρό των επτά προμαχώνων». Ανάμεσα στους προμαχώνες κατασκευάστηκαν και πολλοί πύργοι, οι περισσότεροι από τους οποίους δυστυχώς καταστράφηκαν κατά τον 19ο και 20ο αιώνα λόγω της ανάπτυξης της πόλης, ενώ από τους προμαχώνες σώζονται έξι μέχρι και σήμερα. Το Drapers’ Bastion κατασκευάστηκε από την συντεχνία των χρυσοχόων, ένα από τα πλουσιότερα επαγγέλματα του Brasov, το 1450-1455. Ήταν τοποθετημένο στην νοτιοανατολική γωνία της μεσαιωνικής ακρόπολης, και είχε ισχυρή οχύρωση προκειμένου να αντιμετωπίσει τους ξένους εισβολείς. Εσωτερικά αναπτυσσόταν σε τέσσερα επίπεδα με ξύλινες στοές. Το σχήμα του ήταν ελλειπτικό, με διάμετρο δεκαέξι μέτρων. Στους τοίχους του, ύψους είκοσι μέτρων, υπήρχαν οπές για βολές και στη βάση τους, όπου είχαν πάχος δύο μέτρων, υπήρχαν οπές για μικρά κανόνια. Καταλαβαίνουμε λοιπόν ότι επρόκειτο για έναν από τους καλύτερα αμυνόμενους πύργους της πόλης. Το 1646 οι χρυσοχόοι έχτισαν έναν άλλο πύργο στην βόρεια πλευρά της πόλης, κι έτσι το Drapers’ Bastion πέρασε στη συντεχνία των υφασματοπωλών(1), απ ’όπου πήρε και το όνομά του. Κατά τα έτη 1961-62 ο πύργος στερεώθηκε, και το 2005 αποκαταστάθηκε εξωτερικά. Ωστόσο, λόγω της πολυετούς εγκατάλειψης του, τα εύθραυστα στοιχεία που κάποτε υπήρχαν στο εσωτερικό του (κλίμακες, πλατφόρμες, κλπ) είχαν εξαφανιστεί τελείως, αφήνοντας μόνο το ογκώδες κυκλικό τείχος.

1 Η συντεχνία των υφασματοπωλών την εποχή εκείνη απολάμβανε μεγάλη οικονομική ανάπτυξη λόγω των παραγγελιών υφασμάτων από τους ηγεμόνες των Ρουμανικών χωρών για το ανάκτορο και για τις ανάγκες του στρατού.

Draper’s bastion

Εικ. 1: Εξωτερική άποψη του πύργου πριν την απόκασταση

Εικ. 2: Εσωτερική άποψη του πύργου πριν την αποκατάσταση

97 2.1 Προσθήκη όγκου • 2.1.1 Προσθήκη σε απόσταση από το κέλυφος • Draper’s bastion

Επέμβαση

Το 2008, μέσω του προγράμματος αναβίωσης του οχυρωμένου περίβολου της πόλης, άρχισε μια ολοκληρωμένη επέμβαση αποκατάστασης του πύργου, που στόχο είχε τη δημιουργία ενός διαδραστικού μουσείου σχετικά με τις οχυρώσεις της πόλης. Ο στόχος της ομάδας αρχιτεκτόνων ήταν η δημιουργία μιας κατασκευής όσο το δυνατόν πιο ελαφριάς και αναστρέψιμης. Πράγματι, όπως θα δούμε στη συνέχεια, εκτός από την θεμελίωση από σκυρόδεμα, όλη η κατασκευή μπορεί να απομακρυνθεί και να ξαναχρησιμοποιηθεί, επιτρέποντας μελλοντικές επεμβάσεις στον πύργο. Σύμφωνα με τις αρχικές σκέψεις των αρχιτεκτόνων, η κάλυψη του πύργου θα περιελάμβανε μια μεταλλική κατασκευή για τη στέγαση. Μια τέτοια απόφαση όμως, θα απαιτούσε κατά συνέπεια την ενίσχυση του άνω τμήματος του πύργου με μια κυκλική ζώνη σκυροδέματος, που αναπόφευκτα θα κατέστρεφε την υπόσταση του μνημείου. Έτσι, οι αρχιτέκτονες πρότειναν εναλλακτικά τη στέγαση του κέντρου ενημέρωσης σε έναν ανεξάρτητο εσωτερικό πύργο, ο οποίος δε καταπατά με κανέναν τρόπο τη δομή ή την εξωτερική εικόνα του πύργου. Στους τοίχους του πύργου υπήρχαν σημάδια από τις αρχικές κατασκευές, τα οποία επέτρεψαν τον εντοπισμό των παλιών ξύλινων διαδρόμων που υπήρχαν για την κίνηση των φυλάκων. Έτσι αποφασίστηκε να ξανακατασκευαστούν με σύγχρονο τρόπο: οι νέες πλατφόρμες υιοθετούν τη θέση και τη γεωμετρία των παλιών, αλλά αποτελούνται από σκελετό από χάλυβα, δάπεδα από ξύλο οξιάς και στηθαίο από μεταλλική επιφάνεια. Κατά τις ανασκαφικές εργασίες που πραγματοποιήθηκαν στο επίπεδο του υπογείου, βρέθηκαν τμήματα παλαιότερων τοίχων. Οι θεμελιώσεις τους έπρεπε να συντηρηθούν και να μείνουν εν μέρει εκτεθειμένες, κάτι που περιόριζε σημαντικά την δυνατότητα χρήσης του χώρου. Κατά συνέπεια, ο νέος πύργος ξεκινά στο υπόγειο με ένα ελάχιστο ίχνος, για να μην καταπατά τις προϋπάρχουσες κατασκευές, και πλαταίνει καθώς υψώνεται, ώστε να έχει την απαιτούμενη επιφάνεια για την φιλοξενία της νέας χρήσης. Επιτρέπει μια εσωτερική θέα του προμαχώνα καθ’ όλο το ύψος του και ταυτόχρονα δίνει πρόσβαση σε όλες τις ανακατασκευασμένες πλατφόρμες.

Εικ. 3: Ο νέος πύργος στο εσωτερικό του παλιού

Εικ. 4: Οι νέες πλατφόρμες κατασκευασμένες απο σύγχρονα υλικά


Εικ. 5: Γενικές απόψεις του νέου πύργου


Οι αρχιτέκτονες έκαναν κάθε προσπάθεια να μην γεμίσουν τον εσωτερικό χώρο, κάτι που θα είχε υποβιβάσει τα τείχη σε ένα ιστορικό περίβλημα για ένα εντελώς νέο εσωτερικό. Αντίθετα, δημιούργησαν ένα νέο, ασαφές επίπεδο, το οποίο μπορεί να γίνει αντιληπτό είτε σαν το εσωτερικό του πύργου, είτε σαν το εξωτερικό της νέας κατασκευής. Σε ορισμένες περιοχές η ένταση ανάμεσα στις δυο περιφράξεις είναι δραματική. Σε άλλες, αντίθετα, μεγάλα παράθυρα εξυμνούν την διαφάνεια και τις οπτικές ενώσεις. Τόσο η μορφή της νέας κατασκευής, όσο και η τοποθέτηση και το μέγεθος των ανοιγμάτων, προσδιορίζονται άμεσα από τη θέση που είχαν οι πολεμίστρες στο ιστορικό κτίριο. Ο Justin Baroncea, μέλος της ομάδας αρχιτεκτόνων αναφέρει: «Η γενική γεωμετρία της νέας κατασκευής ακολουθεί τις κατευθύνσεις του παλιού τείχους της ακρόπολης, και βρίσκεται σε συσχέτιση με ιστορικά τοπόσημα. Η νέα δομή αναπτύσσεται παράλληλα και πάνω από τα τείχη του κτίσματος, τα οποία αποφεύγονται στο μεγαλύτερο μέρος τους από την βάση του πύργου. Το οχυρό ήταν μια αμυντική κατασκευή, ένα μέρος όπου έβραζαν πίσσα και επιτίθονταν στον εχθρό ρίχνοντας κουβάδες με καυτό λάδι και οβίδες. Φανταζόμαστε το χάος, τις οσμές, τις εικόνες από μια μάχη. Αυτό ήταν το μέρος όπου θα εγκαθιστούσαμε έναν χώρο ενημέρωσης, που θα παρουσίαζε την ιστορία των οχυρώσεων της πόλης. Το μόνο σύγχρονο υλικό που θα μπορούσε να διηγηθεί την ιστορία σχετικά με την πίεση και την δυσφορία ενός τέτοιου χώρου, με σύγχρονη γλώσσα, είναι ο χάλυβας: η αίσθηση του να περιβάλλεσαι από οξειδωμένο χάλυβα είναι κι αυτή ισχυρή. Η αντήχηση του χώρου, η ακουστική του, και οι ανωμαλίες της οξειδωμένης επιφάνειας, θα σε κάνουν να σκεφτείς το τσούγκρισμα των όπλων. Κατασκευάσαμε έναν πύργο πολιορκίας στο κέντρο ενός αμυντικού οχυρού, κάτι οξύμωρο, που ελπίζουμε ότι θα λειτουργήσει σαν ένα κλειδί ερμηνείας, για την μελλοντική ανάγνωση του χώρου που μένει ανάμεσα στα δύο κατακόρυφα κελύφη».

Εικ. 6: Το εσωτερικό του νέου πύργου



Η επέμβαση αυτή είναι αρκετά ισχυρή: έχουμε την τοποθέτηση ενός ολόκληρου όγκου στο εσωτερικό του υφιστάμενου κτίσματος. Οι ισορροπίες που πρέπει να διατηρηθούν είναι πολύ λεπτές, ώστε να μπορέσει να επιτευχθεί η συνύπαρξη των δυο μερών. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η εγκατάσταση ενός τέτοιου όγκου υπερβαίνει τα επιτρεπτά όρια, δεν αποτελεί πλέον επέμβαση αποκατάστασης, αλλά δείγμα ενός σύγχρονου σχεδιασμού, που δε λαμβάνει υπόψη την υφιστάμενη δομή. Πράγματι, βλέποντας το έργο για πρώτη φορά, παρατηρούμε τη νέα κατασκευή, και έχουμε την εντύπωση ότι κυριαρχεί απόλυτα στον χώρο. Μελετώντας όμως τις αρχές σχεδιασμού του, καταλαβαίνουμε ότι το εσωτερικό κτίριο είναι ανεξάρτητο, αλλά όχι αυτόνομο: αποκτά νόημα μόνο μέσω της παρουσίας του πύργου που το περιβάλλει, επιτρέποντας στους επισκέπτες να τον εξερευνήσουν και να ρίχνουν μέσω αυτού φευγαλέες ματιές προς την πόλη. Σε ένα πιο διακριτικό επίπεδο, το έργο αποκαλύπτει κι επανερμηνεύει την ταυτότητα του χώρου: όπως ανέφερε και ο Jus-tin Baroncea: «τείνουμε να προβάλλουμε μια εξιδανικευμένη εικόνα της ιστορικής κληρονομιάς. Οι μεσαιωνικές πόλεις μετατρέπονται σε συμπαθείς τοποθεσίες, χώρους πολιτισμού και, αυξανόμενα, χώρους για κατανάλωση. Οι συγκρούσεις, οι μεταβολές και οι αντιφάσεις των κοινωνιών που τα δημιούργησαν και τα άλλαξαν, περνούν με κάποιο τρόπο στο παρασκήνιο. Σαν αντίδραση σ’ αυτό, το έργο αυτό αναγνωρίζει το γεγονός ότι ο πύργος σχεδιάστηκε, χτίστηκε και χρησιμοποιήθηκε για μάχες, και το νέο κέντρο ενημέρωσης εστιάζει στην αμυντική αρχιτεκτονική. Η οπτική, ακουστική και φυσική εμπειρία της διαβρωμένης επιφάνειας κατά κάποιο τρόπο αποκαλύπτει, χωρίς να γίνεται καταπιεστική, την αρχική ένταση του χώρου». Συμπεραίνουμε λοιπόν, ότι πρόκειται για μια επέμβαση, η οποία εκφράζεται σκόπιμα μέσα από έντονες χειρονομίες, και δεν περιορίζεται σε κατά τόπους επεμβάσεις ή προσθήκες. Οι αρχιτέκτονες, χωρίς καμία διάθεση ωραιοποίησης, παρουσιάζουν ξεκάθαρα την ιστορία του πύργου μέσω του έργου τους. Το γεγονός ότι δεν θεωρούν την προσθήκη σημαντικότερη από το ιστορικό κτίσμα, δηλώνεται άμεσα από την μέριμνα για αναστρεψιμότητα της επέμβασης.

Εικ. 7: Χρήση προ-οξειδωμένου χάλυβα στη νέα κατασκευή


Εικ. 8: Ο νέος πύργος σε σχέση με το υφιστάμενο κέλυφος


Κάστρο στο Trancoso

Τοποθεσία: Trancoso, ΠορτογαλίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 10ου αιώναΝέα χρήση: αρχαιολογικός χώροςΧρονολογία επέμβασης: 2005Αρχιτέκτονας: Gonçalo Byrne

Το κάστρο χρονολογείται περίπου από το 960, και από το 1921 αποτελεί εθνικό μνημείο της Πορτογαλίας. Η επέμβαση που πραγματοποιήθηκε το 2005 είχε ως στόχο να αξιολογήσει εκ νέου και να αναζωογονήσει το χώρο του κάστρου, μέσω της δημιουργίας προσβασιμότητας και υποδομών για τους επισκέπτες και τους εργαζόμενους. Έτσι περιορίστηκε στην ενσωμάτωση νέων στοιχείων στους υπαίθριους χώρους του κάστρου, τα οποία έχουν το χαρακτήρα αστικού εξοπλισμού και παρέχουν λειτουργική υποστήριξη πολλαπλών χρήσεων, αποσκοπώντας στην κοινωνική και πολιτιστική τόνωση του μνημείου. Τα στοιχεία αυτά, αποτελούν προσθήκες οι οποίες είναι απόλυτα διακριτές, τόσο μέσω της μορφής τους, όσο και των υλικών κατασκευής τους. Ωστόσο, εντάσσονται

στο ιστορικό περιβάλλον, χωρίς να το υποβαθμίζουν ή να διασπούν την ενότητα του. Πρωταρχικός στόχος της αρχιτεκτονικής ομάδας άλλωστε ήταν «μια σιωπηλή αξιοποίηση, στο πλαίσιο της αυστηρής εξυγίανση της υπάρχουσας ανέπαφης δομής»(1). Πιο συγκεκριμένα, στα περίπου 3600τμ που καθορίζουν τη συνολική έκταση του κάστρου, εγκαταστάθηκαν οκτώ νέες κατασκευές. Σε αυτές περιλαμβάνονται η πέτρινη σκάλα και η ράμπα πρόσβασης στο κάστρο, η νέα πύλη του κάστρου από χάλυβα, ο νέος όγκος από ξύλο και γυαλί που στεγάζει το χώρο υπηρεσιών, η ξύλινη πλατφόρμα στο υπάρχον παρεκκλήσι και η ανασυρόμενη γέφυρα από ξύλο και ατσάλι που παρέχει πρόσβαση στον κεντρικό πύργο. Επίσης κατασκευάστηκε ένα παρατηρητήριο με ξύλινη επένδυση στην κορυφή ενός πύργου, ένα φυλάκιο με επικάλυψη από χάλυβα και μια πλατφόρμα πρόσβασης από χάλυβα, στον νοτιοδυτικό πυργίσκο.

1 Πηγή: http://www.byrnearq.com/?lop=projectos&list_mode=4&id=a3f390d88e4c41f2747bfa2f1b5f87db

Εικ. 1: Γενική άποψη του κάστρου Εικ. 2: Οι νέες κατασκευές μέσα στο κάστρο

104 2.1 Προσθήκη όγκου • 2.1.1 Προσθήκη σε απόσταση από το κέλυφος • 2.1.1.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Κάστρο στο Trancoso

Εικ. 3: Ράμπα και σκάλα πρόσβασης στο κάστρο Εικ. 4: Πρόσβαση στον κεντρικό πύργο

Εικ. 5: Ξύλινη πλατφόρμα μπροστά στο παρεκκλήσι Εικ. 6: Χώρος υπηρεσιών

105

106




Κοινόσημείο τωνπαραδειγμάτωνπουπαρουσιάζονταιστοκεφάλαιοαυτό,αποτελείηεπιλογήτωναρχιτεκτόνωνναστεγάσουνμέροςήκαιολόκληρητηνέαχρήσησεμιανέακατασκευή,καιναπραγματοποιήσουνπεριορισμένεςμόνοεπεμβάσειςστοίδιοτοιστορικόκτίσμα.Ονέοςόγκοςπουπροστίθεταιχωροθετείταιείτεσεαπόστασηείτε σε άμεση επαφή με την υφιστάμενη δομή. Στην πρώτη περίπτωση, διατηρείαπόστασηαπότοκέλυφος,καιλειτουργείωςμιακατασκευήμεσχετικήαυτονομία,ενώ στη δεύτερη σχετίζεται άμεσα με το υφιστάμενο κτίσμα, και αναπτύσσεται σεεπαφήμεαυτό.

2.1.2 Προσθήκη σε επαφή με το κέλυφος


Τοποθεσία: Duderstadt, Γερμανία Αρχική λειτουργία: μεσαιωνικός πύργος και κτίριο κατοικίας Νέα χρήση: Μουσείο ιστορικής σκοποβολήςΧρονολογία επέμβασης: 2009-2011Αρχιτέκτονες: Gnädinger ArchitektenΦορέας ανάθεσης: δήμος Duderstadt


Η πόλη του Duderstadt στην κεντρική Γερμανία, κατατάσσεται ανάμεσα στις δέκα πιο σημαντικές πόλεις με ξυλόπηκτα κτίρια της Γερμανίας.(1) Ένα από τα πιο εντυπωσιακά αξιοθέατα της πόλης είναι ο μεσαιωνικός πύργος Westerturm,

1 Τα γερμανικά ξύλόπηκτα (half-timbered) κτίρια έχουν συνήθως θεμέλια από πέτρα, ή μερικές φορές από τούβλα, τα οποία φτάνουν σε ύψος μέχρι και μερικά μέτρα, και όπου στηρίζεται το ξύλινο πλαίσιο που βρίσκεται στους ορόφους. Τα κενά του πλαισίου γεμίζονται με μη φέροντα υλικά πλήρωσης, από τούβλα ή καλάμια και σοβά (ή παρόμοιες μεθόδους). Το πλαίσιο είναι συχνά εκτεθειμένο στο εξωτερικό του κτιρίου, ενώ άλλες φορές οι τοίχοι μπορεί να καλύπτονται από επιστρώσεις όπως ασβεστοκονίαμα, πλακάκια, ή σχιστόλιθο.

ο οποίος αποτελεί την τελευταία διατηρημένη πύλη των τειχών της μεσαιωνικής πόλης. Χτισμένος το 1343, ο πύργος West-erturm ήταν ένας από τους οκτώ πύργους του οχυρωματικού τείχους της πόλης. Το 1424 ο πύργος και τμήματα της πόλης καταστράφηκαν από μια μεγάλη πυρκαγιά. Το ίδιο έτος άρχισε η ανακατασκευή του με τη χρήση νέων στοιχείων, η οποία διήρκησε δώδεκα χρόνια, και σε αυτήν οφείλεται η παρούσα μορφή του πύργου, και κατ’ επέκταση της πύλης της πόλης. Εξαιτίας ενός ελαττώματος του σχεδιασμού της οροφής του, ο πύργος απέκτησε μια πολύ ξεχωριστή συνεστραμμένη οροφή, γεγονός που τον έχει καταστήσει το έμβλημα της πόλης. Αν και δεν είναι ο μοναδικός πύργος στη Γερμανία με συνεστραμμένη στέγη, ξεχωρίζει από τους υπόλοιπους, καθώς η εκτέλεσή της ήταν ιδιαίτερα επιτυχής. Η ιδιαίτερη αυτή μορφή έχει οδηγήσει στη δημιουργία μιας σειράς από λαϊκά παραμύθια, που αποδίδουν τη συστροφή σε υπερφυσικές δυνάμεις και φαινόμενα. Ο πύργος δέχθηκε εκτεταμένη ανακαίνιση και εργασίες αποκατάστασης κατά τα έτη 2002-2004 λόγω κινδύνου κατάρρευσης. Στις 12 Αυγούστου του 2004, ο πύργος άνοιξε για την επέτειο των 1075 χρόνων της πόλης.

Μουσείο ιστορικής σκοποβολής

Εικ. 1: Ο μεσαιωνικός πύργος Westerturm Εικ. 2: Ο πύργος Westerturm, το αποκατεστημένο κτίριο της κατοικίας και στο βάθος η νέα πτέρυγα του μουσείου

1082.1 Προσθήκη όγκου • 2.1.2 Προσθήκη σε επαφή με το κέλυφος • Μουσείο ιστορικής σκοποβολης

Εικ. 3: Η νέα πτέρυγα σε επαφή με το ιστορικό τείχος. Στο βάθος είναι ορατή η στέγη του πύργου Westerturm


Εικ. 4: Η χρυσή, επικλινής όψη της νέας πτέρυγας Εικ. 5: Αντανακλάσεις που δημιουργούνται λόγω της μεταλλικής όψης


Επέμβαση

Το 2009 αποφασίστηκε η εγκατάσταση του μουσείου ιστορικής σκοποβολής σε ένα εγκαταλελειμμένο ξυλόπηκτο σπίτι που βρίσκεται δίπλα στον πύργο. Για το λόγο αυτό ήταν απαραίτητη η εύρεση επιπλέον χώρων, προκειμένου να στεγαστούν οι χώροι του μουσείου. Το αρχιτεκτονικό γραφείο Gnädinger Architekten ανέλαβε το δύσκολο έργο της ενσωμάτωσης της νέας κατασκευής στο γραφικό τοπίο της πόλης, δίπλα στο ιστορικό δημαρχείο και το αξιοσημείωτο ορόσημο, τον πύργο Westerturm. Δημιουργήθηκε έτσι μια πρισματική μορφή, σε επαφή με το ιστορικό τείχος της πόλης του 18ου αιώνα, η οποία ενσωματώνει τον πύργο και την κατοικία στη δομή της. Η κατασκευή του κτιρίου ολοκληρώθηκε το 2011, και το μουσείο έκτοτε είναι ανοικτό για το κοινό, προσφέροντας μια εικόνα της σκοποβολής, της άμυνας της πόλης και της τοπική ζωής της στον μεσαίωνα.

Πέραν της αποκατάστασης της δομής της ξυλόπηκτης κατοικίας, οι αρχιτέκτονες σχεδίασαν μια νέα πτέρυγα από σκυρόδεμα, που αποτελείται από συναρμολογημένες τριγωνικές πτυχώσεις. Το ογκώδες ιστορικό τείχος, που βρίσκεται στη μία πλευρά του συνόλου, ενεργεί ως ένα υποστήριγμα της κατασκευής. «Η συγκεκριμένη μορφή επιλέχθηκε, προκειμένου ναδημιουργήθει ένα νέο τοπόσημο της παλιάς μεσαιωνικής πόληςκαιμιααρχιτεκτονικήυπογραφήαυτούτουμουσείου.Οιεπικλινείςπροσόψειςτηςνέαςπτέρυγαςαποτελούναναφοράστιςπαρόμοιεςεπικλινείςπροσόψειςτωνπαλιώντυπικώνξυλόπηκτωνσπιτιώνστηγειτονιά,αλλάμετελείωςδιαφορετικούςκαινέουςτρόπους» δήλωσε ο αρχιτέκτων Christoph Claus.(2)

Το επίκεντρο της νέας πτέρυγας είναι η πρόσοψη της, η οποία είναι ντυμένη με φύλλα από κράμα χαλκού διαφόρων μεγεθών, που της δίνουν τη χρυσή επένδυση. Τα φύλλα αυτά έχουν εγκατασταθεί από έναν παραδοσιακό σιδηρουργό, σύμφωνα με

2 Dezeen

Εικ. 6: Σχέδιο της νότιας όψης του κτιριακού συνόλου. Παρατηρούμε την σχέση ανάμεσα στις χαράξεις των όψεων του νέου και του παραδοσιακού κτιρίου


υψηλά πρότυπα κατασκευαστικής τεχνικής, και, όπως και τα μεγάλα πολυγωνικά παράθυρα, είναι τοποθετημένα με τέτοιο τρόπο ώστε να δημιουργούν ένα ακανόνιστο γεωμετρικό μοτίβο, που αποτελεί αναφορά στον παραδοσιακό τρόπο δόμησης των γειτονικών κτισμάτων. Ο αρχιτέκτονας Christoph Claus προσθέτει: «Διαλέξαμε τη χρυσή επιδερμίδα ως αναφορά στις μεταλλικές γυαλιστερές επιφάνειες των παλαιών όπλων, όπως πανοπλίες, σπαθιά και ασπίδες. Μια εξαιρετική ιδιαιτερότητά της είναι η ανάκλαση του ήλιου σε αυτόν τον πολύ στενό δρόμο»(3).

Η προσθήκη αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα και στεγάζει τα κλιμακοστάσια και μια επιπλέον γκαλερί. Η είσοδος βρίσκεται στο παλιό κτίριο κατοικίας, από όπου οι επισκέπτες οδηγούνται, μέσω της επέκτασης, στις αίθουσες που βρίσκονται σε κάθε όροφο. Στο εσωτερικό, προκειμένου να διατηρηθεί το σχήμα του κτιρίου, οι κλίμακες, με ελεύθερο ύψος τριών ορόφων, έχουν σχεδιαστεί με γλυπτική και οργανική διάθεση. Εφάπτονται στην εξωτερική πλευρά της κατασκευής και διατηρούν απόσταση από το μεσαιωνικό τείχος, το οποίο είναι ορατό στους περισσότερους χώρους. Ο εσωτερικός σχεδιασμός χαρακτηρίζεται κυρίως από την περιορισμένη παλέτα υλικών. Χρησιμοποιήθηκε ακατέργαστος χάλυβας στο πάτωμα και στα κιγκλιδώματα και βαμμένες μαύρες ξύλινες επιφάνειες στα έπιπλα και στις πόρτες, στις οποίες είναι εντυπωμένα κίτρινα κείμενα και εικόνες. Το εμφανές σκυρόδεμα, που επιλέχθηκε για το εσωτερικό της νέας πτέρυγας, έρχεται σε αντίθεση με το παλιό πέτρινο τείχος, η κατασκευή του οποίου είναι εμφανής σε μερικές από τις αίθουσες του μουσείου, επιτρέποντας στους επισκέπτες να παρατηρήσουν τη δομή και τις αυθεντικές αψίδες του, που σώζονται μέχρι σήμερα. Η χρήση των συγκεκριμένων υλικών εκφράζει την πρόθεση των αρχιτεκτόνων να δημιουργήσουν αντιθέσεις μέσα στον χώρο, ανάμεσα στη νέα κατασκευή και το μεσαιωνικό τείχος, ώστε να αναδειχθεί η ιστορική σημασία του δεύτερου μέσω του σύγχρονου σχεδιασμού και της απλότητας των υλικών. Η έκθεση αναπτύσσεται σε τρία επίπεδα με διαφορετικές εγκαταστάσεις ενημέρωσης και ιστορικά εκθέματα, παρέχοντας γνώσεις για θέματα όπως η σκοποβολή, η άμυνα και η ζωή της πόλης στον μεσαίωνα. Ένα διαδραστικό μοντέλο της πόλης

3 Dezeen

Duderstadt επιτρέπει στους επισκέπτες να ενεργοποιήσουν εκ νέου διαφορετικά σενάρια επίθεσης. Ο πρώτος όροφος είναι αφιερωμένος στους τοξοβόλους και σκοπευτές που αποτέλεσαν μια ιδιαίτερη πολιτοφυλακή που είχαν ως στόχο την υπεράσπιση της πόλης κατά τον μεσαίωνα. Οι επισκέπτες μπορούν να δοκιμάσουν τις δυνατότητές τους στο άθλημα της σκοποβολής ή τη βαλλίστρα, σε δύο εικονικά σκοπευτήρια. Περαιτέρω ηχητικές εγκαταστάσεις εξαπλώνονται σε όλη την έκταση του μουσείου, προσφέροντας γνώσεις για την μεσαιωνική ζωή της πόλης. Οι αρχιτέκτονες σχεδίασαν επίσης μια νέα γέφυρα από χάλυβα στο εξωτερικό της προσθήκης, που επιτρέπει στους επισκέπτες να περπατήσουν από τον πύργο Wester-turm, περνώντας στη συνέχεια μέσα από τη σύγχρονη επέκταση, ώστε να φτάσουν τελικά στην επόμενη οχύρωση κατά μήκος του ιστορικού πέτρινου τείχους. Η διαδρομή αυτή δίνει στον επισκέπτη τη δυνατότητα παρατήρησης του χώρου από μια νέα οπτική γωνία, και ταυτόχρονα αποτελεί, από την πλευρά των αρχιτεκτόνων, μια χειρονομία σύνδεσης των διαφορετικών ιστορικών φάσεων που συνθέτουν σήμερα το αρχιτεκτονικό αυτό σύνολο.


Το αποτέλεσμα της επέμβασης αποκαλύπτει ένα εντελώς ξένο σώμα, μια σύγχρονη οντότητα τοποθετημένη σε μια γειτονιά της πόλης που αποτελείται από παραδοσιακά κτίσματα. Πρόκειται για μια τολμηρή επέμβαση. Οι αρχιτέκτονες δημιουργούν μια εκκεντρική πρισματική μορφή, η οποία τονίζεται ακόμη περισσότερο από το χρυσό χρώμα που επιλέγεται για την όψη της. Αποτελεί μια χειρονομία που εκ πρώτης όψεως φαίνεται να θέλει να επικεντρώσει την προσοχή του επισκέπτη στην προσθήκη, δίχως να αφήνει περιθώρια παρατήρησης του ιστορικού περιβάλλοντος στο οποίο βρίσκεται. Με μια προσεκτικότερη ανάγνωση του κτιρίου όμως, μπορούμε να κατανοήσουμε την τακτική των αρχιτεκτόνων. Όπως ήδη αναφέραμε, η πρισματική όψη με το ακανόνιστο γεωμετρικό μοτίβο αποτελεί αναφορά στα ξηλόπηκτα παραδοσιακά κτίρια της πόλης, εκφράζοντας έτσι το κύριο αρχιτεκτονικό γνώρισμά τους, επαναδιατυπώνοντας με σύγχρονα μέσα τους παραδοσιακούς τρόπους δόμησης, δημιουργώντας έτσι ένα μορφολογικό διάλογο ανάμεσα στις ιστορικές φάσεις.


Εικ. 7: Το εσωτερικό της νέας προσθήκης: το κλιμακοστάσιο ακολουθεί την χάραξη του κτιρίου, και βρίσκεται σε απόσταση από το μεσαιωνικό τείχος

Εικ. 8: Το εσωτερικό της νέας προσθήκης: σύγχρονα υλικά σε αντιπαράθεση με το ιστορικό τείχος


Εικ. 9: Η γέφυρα στο εξωτερικό της προσθήκης


Οι αρχιτέκτονες προσπάθησαν να εισάγουν ένα ξεκάθαρα σύγχρονο και διακριτό από τον περίγυρο του όγκο, ο οποίος διατηρεί σχέσεις με το ιστορικό περιβάλλον του και εμπνέεται από αυτό. Ωστόσο η επιλογή του χρυσού χρώματος έχει το αντίθετο αποτέλεσμα, καθώς δυσχεραίνει την ένταξη του στον ιστορικό πυρήνα. Η χρωματική συσχέτιση με τα μεσαιωνικά όπλα δε μπορεί να δικαιολογήσει από μόνη της την επιλογή του συγκεκριμένου χρώματος για μια τόσο μεγάλη επιφάνεια, και εκφράζει μια προσπαθεί αυτοπροβολής των αρχιτεκτόνων. Η τοποθέτηση της προσθήκης σε άμεση επαφή με το ιστορικό τείχος είναι επίσης ένα ζήτημα που προκαλεί προβληματισμό σχετικά με την αντιστρεψιμότητα της επέμβασης. Οι αρχιτέκτονες διαχειρίζονται αυτό το ζήτημα τοποθετώντας υαλοστάσια στο σημείο που η εξωτερική πλευρά ενώνεται με το τείχος, και σε ορισμένα από τα δάπεδα στα αντίστοιχα σημεία.

Ωστόσο, αυτή η λογική δεν ακολουθείται σε όλους τους χώρους: παρατηρούμε ότι στον πρώτο όροφο το τείχος καλύπτεται με μια νέα επιφάνεια στην οποία εφάπτεται και το δάπεδο. Έτσι η ιστορική διάσταση του χώρου αποκρύπτεται και θα μπορούσαμε να πούμε ότι δε λαμβάνεται υπόψη κατά το σχεδιασμό, καθώς δημιουργείται η εικόνα ενός σύγχρονου εσωτερικού. Η επέμβαση μας προκαλεί αρχικά να αμφισβητήσουμε την ορθότητα της, δημιουργώντας αντιρρήσεις λόγω της μορφής και της τοποθέτησής της σε άμεση επαφή με το τείχος. Στις περισσότερες περιπτώσεις καταφέρνει να αναιρέσει τις παραπάνω κατηγορίες, χάρη στον τρόπο με τον οποίο διαχειρίζεται και λύνει τα ζητήματα που προκύπτουν. Παραμένει ωστόσο το ζήτημα της χρωματικής επιλογής της όψης και η ρήξη που προκαλεί στον ιστορικό ιστό.

Εικ. 10: Κάτοψη ισογείου Εικ. 11: Κάτοψη 1ου ορόφου

Εικ. 12: Κάτοψη 2ου ορόφου Εικ. 13: Κάτοψη δώματος


Μουσείο ιστορίας πόλης Rapperswil-Jona

Τοποθεσία: Rapperswil-Jona, ΕλβετίαΑρχική λειτουργία: μεσαιωνικός πύργος και κτίριο κατοικίας Νέα χρήση: Μουσείο ιστορίας της πόληςΧρονολογία επέμβασης: 2007-2011Αρχιτέκτονες: αρχιτεκτονικό γραφείο mlzd Φορέας ανάθεσης: Δήμος Rapperswil-Jona


Το κάστρο στο Rapperswil χτίστηκε στις αρχές του 13ου αιώνα στην ανατολική πλευρά της λίμνης της Ζυρίχης. Η μεσαιωνική πόλη αναπτύχτηκε γύρω από το κάστρο, το οποίο ήταν χωροθετημένο σε περίοπτη θέση: στην κορυφή ενός μακρόστενου βραχώδους λόφου. Ήταν πολύ καλά προστατευμένο, διότι περιβαλλόταν από τις τρείς πλευρές του από τη λίμνη και πολλοί πύργοι ήταν ενσωματωμένοι στα περιμετρικά τείχη του. Το νέο εφαπτόμενο κτίσμα χωροθετήθηκε μεταξύ ενός πύργου-παρατηρητηρίου και μιας κατοικίας που αναπτύσσονται κατά μήκος της εσωτερικής πλευράς των βορειοανατολικών τειχών της μεσαιωνικής πόλης.

Ο πύργος χτίστηκε τον 1355 και κατά την κατασκευή του χρησιμοποιήθηκαν τα ερείπια ενός προηγούμενου οικοδομήματος, που είχε καταστραφεί το 1350 μετά από επίθεση στην πόλη. Το 1431 προστέθηκε ο τελευταίος του όροφος με την κωνική στέγη. Η κατοικία απέκτησε τη μορφή που έχει σήμερα το 1490 από τον ιππότη Hans του Landenberg. Οι επόμενοι κάτοικοι του συγκροτήματος ήταν το 1530-1660 η οικογένεια Göldlin, στη συνέχεια η οικογένεια Good και το 1758 η οικογένεια Breny(1). Έχουν διασωθεί ύστερο-γοτθικά στοιχεία στις προσόψεις του, καθώς και πολλοί αυθεντικοί, περίτεχνα διακοσμημένοι, εσωτερικοί χώροι, που χρονολογούνται στα μέσα του 16ου αιώνα. Το 1943 ο πρώτος και ο δεύτερος όροφος της κατοικίας μετατράπηκαν σε μουσείο ιστορίας. Η τελευταία ιδιοκτήτρια, η Hein-rika Breny, παραχώρησε την ιδιοκτησία της, που περιελάμβανε και τον πύργο, στο δήμο για να επεκταθεί το μουσείο. Το 1960 έγιναν πολλές αλλαγές στο συγκρότημα και σχεδιάστηκε ένα ενδιάμεσο συνδετικό κτίσμα, για να στεγαστούν επιπλέον εκθεσιακοί χώροι. Το κτίσμα αυτό είχε νέο-γοτθική πρόσοψη και ξύλινα στηρίγματα.

1 Λόγω των τελευταίων ιδιοκτητών, ο πύργος πλέον ονομάζεται «ο πύργος των Breny» και το αρχοντικό «το σπίτι των Breny».

Εικ. 1: Άποψη της πόλης και του κάστρου του Rapperswill. Αριστερά διακρίνεται το μουσείο πριν την αποκατάσταση

Εικ. 2: Πρόπλασμα πρότασης

116 2.1 Προσθήκη όγκου • 2.1.2 Προσθήκη σε επαφή με το κέλυφος • Μουσείο ιστορίας πόλης Rapperswil-Jona

Εικ. 3: Άποψη προσθήκης Εικ. 4: Ο νέος εφαπτόμενος κτιριακός όγκος


Εικ. 5: Η νέα είσοδος του μουσείου

Εικ. 6: Λεπτομέρεια νέας στέγης _ ανατολική όψη μεταβατικού κτίσματος

Εικ. 7: Βόρεια όψη


Το 2002 ο δήμος έκρινε ότι το μουσείο έπρεπε να αποκατασταθεί, διότι είχε σημαντικά διαρθρωτικά προβλήματα και η σύνδεση των δύο μεσαιωνικών κτιρίων ήταν προβληματική. Ο τρόπος με τον οποίο συσχετίζονταν τα κτίρια ήταν περίπλοκος, με αποτέλεσμα να μην πληρούνται οι απαιτήσεις ασφάλειας και λειτουργικότητας ενός σύγχρονου μουσείου. Το 2007 επιλέχθη-κε η πρόταση του αρχιτεκτονικού γραφείου mlzd, μετά από αρχιτεκτονικό διαγωνισμό που έγινε, στον οποίο οι συμμετέχοντες αξιολογήθηκαν από τους πολίτες με ανοιχτή ψηφοφορία. Το 2011 ολοκληρώθηκε το νέο κτίσμα, το λεγόμενο “Janus Project” κατά τους αρχιτέκτονες, που όχι μόνο αποτελεί την επέκταση του μουσείου ιστορίας της πόλης Rapperswil-Jona, αλλά και το συνδετικό κρίκο του μεσαιωνικού πύργου και της κατοικίας.


Στο νέο μουσείο παρουσιάζεται, στη μόνιμη έκθεση, η επτακοσίων χρόνων ιστορία της πόλης Rapperswil-Jona. Ακόμη, εκτίθενται οι περίτεχνα διακοσμημένοι εσωτερικοί χώροι του 16ου αιώνα και παρουσιάζεται η τέχνη της χρυσοχοΐας και του πολέμου, καθώς και παλιά καθημερινά αντικείμενα. Έχει σχεδιαστεί με τέτοιο τρόπο, ώστε να προσελκύει την προσοχή του κοινού που ενδιαφέρεται για τον πολιτισμό. Με τη χρήση της εικόνας, του βίντεο και άλλων διαδραστικών μέσων, ενθαρρύνεται η συμμετοχή των πολιτών. Οι αρχιτέκτονες, κατασκεύασαν ένα τετραώροφο μεταβατικό κτίσμα που συνδέει τα δύο τμήματα του μουσείου: τον πύργο και το αρχοντικό. Η βόρεια όψη του ενδιάμεσου κτίσματος και τμήμα της ανατολικής, που προεξέχει σε σχέση με τον πύργο, κρίθηκαν διατηρητέα διότι αν άλλαζαν θα διαταρασσόταν η συνολική εικόνα του οικισμού και η οπτική εντύπωση της πόλης. Για το λόγο αυτό, ο εξωτερικός τοίχος διατηρήθηκε και η νέα δομή προσαρμόστηκε στην εσωτερική παρειά του. Ανακατασκευάστηκε η νότια όψη, ο εσωτερικός χώρος και η στέγη του ενδιάμεσου κτιρίου. Ο νέος όγκος προσαρμόστηκε στις ιστορικές δομές και

είναι διακριτός, καθώς είναι κατασκευασμένος με σύγχρονα υλικά και φέρει τη σφραγίδα της εποχής μας. Ακόμη, έγινε και ανάπλαση του περιβάλλοντα χώρου. Το νέο δάπεδο, οι χαράξεις του και τα εξωτερικά κλιμακοστάσια ανασχεδιάστηκαν, για να τονιστεί η νέα κύρια είσοδος του μουσείου που βρίσκεται στη χάλκινη πρόσοψη του νέου κτίσματος. Οι βασικοί στόχοι των αρχιτεκτόνων συνοπτικά είναι:• Η ενσωμάτωση μιας σύγχρονης πρόσοψης σε ένα ιστορικό

σύνολο.• Η προσθήκη να σέβεται τα μνημεία και να δοθεί έμφαση στη

διατήρηση των υπαρχόντων παράθυρων και των θυρών των πλευρικών όψεων(2).

• Ο σχεδιασμός μιας νέας δομής με σύγχρονα υλικά που να αποτελεί μια νέα κατασκευαστική φάση και να δημιουργεί αντιθέσεις, που θα συμβάλουν στην προσέκλυση περισσότερων επισκεπτών.

• Η επίτευξη μιας καλής σύνδεσης του πύργου και της κατοικίας και η λειτουργική αναδιάρθρωση του συνόλου. Ως ένα νέο τμήμα του όλου συγκροτήματος, το “Janus” να πληροί όλες τις λειτουργικές απαιτήσεις ενός σύγχρονου, μουσείου που είναι ανοιχτό όλο το χρόνο.

• Το συγκρότημα να γίνει προσβάσιμο από άτομα με ειδικές ανάγκες (με την τοποθέτηση ανελκυστήρα στον εσωτερικό χώρο της προσθήκης).

Από τη μια πλευρά, στη βόρεια όψη διατηρήθηκε το υφιστάμενο κέλυφος και αντικαταστάθηκε η παλιά στέγη. Από την άλλη, στη νότια, σχεδιάστηκε μια χάλκινη πρόσοψη από TECU Bond(3). Τόσο η νέα στέγη, όσο και η νέα πρόσοψη έχουν

2 Ο αρχιτέκτονας του έργου Andreas Frank αναφέρει: «Έχει προκληθεί σκόπιμα μια αντίθεση μεταξύ παλαιού και νέου, που αναπτύσσει μια συνομιλία-συνδιάλεξη μεταξύ τους. Ως εκ τούτου, το σχήμα (του νέου όγκου) αναπτύσσεται άμεσα από τις πλευρικές όψεις των υπαρχόντων κτιρίων, βάσει τη θέση των προϋπαρχόντων ανοιγμάτων. Έτσι, η μορφή ξετυλίγεται πρώτα από τη δεξιά πλευρά, στη συνέχεια από την αριστερή και στο σημείο σύνδεσης των δύο αυτών πλευρικών γραμμών δημιουργείται η ογκομετρία του νέου κτιρίου». πηγή: video-artwork. 3 Το TECU Bond αποτελεί ένα συνθετικό υλικό που χρησιμοποιείται σε

Εικ. 8: Διάγραμμα τομής νέου και παλιού Εικ. 9: Ενδεικτική τομή Εικ. 10: κάτοψη ισογείου, κάτοψη 1ου ορόφου, κάτοψη 2ου ορόφου, κάτοψη 3ου ορόφου


κοινά μορφολογικά χαρακτηρίστηκα. Αναλυτικότερα, είναι κατασκευασμένα από το ίδιο υλικό, έχουν το ίδιο χρώμα και διάτρητη εμφάνιση. Πρόθεση των αρχιτεκτόνων ήταν να διατηρήσει η νέα κατασκευή μια διακριτική παρουσία στον αστικό ιστό. Πιο συγκεκριμένα, να μεταβαίνει στο φόντο της πόλης, σεβόμενη το χαρακτήρα της. Αυτή η στάση σεβασμού, όχι μόνο προς την πόλη, αλλά και ως προς τα μνημεία που την πλαισιώνουν, υποδηλώνεται από τη θέση της. Υποχωρεί σε σχέση με τα ιστορικά κτίσματα και βρίσκεται σε ένα επίπεδο πιο πίσω, σε εσοχή, αφήνοντας ορατά τα τμήματα των πλάγιων όψεων των ιστορικών κτισμάτων. Συνεπώς, αποτελεί μια προσθήκη σε ένα υπάρχον κέλυφος, στο οποίο όμως δεν παρασιτεί, εφόσον δεν αλλοιώνονται οι πλευρικές όψεις των υπαρχόντων κτισμάτων, και ιδιαίτερα τα ανοίγματά τους. Τα κελύφη της νέας στέγης και της πρόσοψης έχουν κατασκευαστεί με σύγχρονα υλικά που έρχονται σε πλήρη αντίθεση με τους εμφανείς λίθους του πύργου και με την επιχρισμένη όψη της κατοικίας. Το νέο είναι διακριτό από το παλιό και δηλώνει τη συγχρονικότητά του. Η διαφορετικότητά τους, προκαλεί και ξαφνιάζει, ενώ ταυτόχρονα δίνει ένα νέο χαρακτήρα στο σύνολο, τονίζοντας την είσοδο του σύγχρονου μουσείου. Ο σκελετός και τα στοιχεία πλήρωσης της προσθήκης είναι κατασκευασμένα από οπλισμένο σκυρόδεμα. Τα στοιχεία του εσωτερικού χώρου έχουν καλυφθεί με λευκό επίχρισμα, με εξαίρεση τον τοίχο που χωρίζει το νέο κλιμακοστάσιο από την είσοδο, ο οποίος έμεινε ανεπίχριστος. Αυτή η διαφοροποίηση γίνεται για αισθητικούς και λειτουργικούς λόγους, διότι εκφράζει μια αντίθεση, όσον αφορά τα υλικά του εσωτερικού χώρου, και συμβάλει στον καλύτερο προσανατολισμό των επισκεπτών στο χώρο. Οι καθαρές γραμμές, η κυριαρχία του άσπρου χρώματος και της έντονης γεωμετρίας προσδίδουν ένα μινιμαλισμό στους εσωτερικούς χώρους της προσθήκης. Ο φωτισμός του κτιρίου γίνεται όχι μόνο με κατακόρυφα ανοίγματα, αλλά και μέσω ενός μεγάλου ανοίγματος στην οροφή. Το νέο κτίριο είναι πολύ φωτεινό, ενώ αντίθετα, τα υπάρχοντα κτίρια είναι πιο σκοτεινά. Ο νέος όγκος αποτελεί τον κορμό του μουσείου, καθώς επεκτείνει και ενώνει τους ορόφους των δύο μνημείων και ενοποιώντας το σύνολο. Στη νέα κατασκευή χωροθετείται η κεντρική είσοδος, ο χώρος αναμονής και η κατακόρυφη επικοινωνία του συγκροτήματος. Μετά την είσοδό, οι επισκέπτες κινούνται προς την κύρια αίθουσα, η οποία έχει διπλό ύψος και σε περίοπτη θέση παρουσιάζεται το πρόπλασμα της πόλης. Στο δεύτερο όροφο τα

προσόψεις και σε εσωτερικούς χώρους και είναι πολύ ανθεκτικό και οικονομικό. Τα σύνθετα φύλλα κατασκευάζονται με μια σχετικά απλή διαδικασία: υπό υψηλή πίεση, φύλλα χαλκού πάχους 0.3 ή 0.5mm εφαρμόζονται πάνω δύο πλευρές μιας πλαστικής επιφάνειας από πολυαιθυλένιο πάχους 3.4 ή 3mm, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί μια πολύ ισχυρή επιφάνεια που έχει όψη χαλκού.

παράθυρα που είναι ενσωματωμένα στους τοίχους προσφέρουν διαφορετικές και απροσδόκητες οπτικές φυγές, δημιουργώντας την επιθυμία της μετακίνησης, όχι μόνο μέσα στο μουσείο, αλλά και στην πόλη. Στον τρίτο όροφο, αποκαλύφθηκε, μετά την αποκατάσταση, η ξύλινη στέγη της κατοικίας, η οποία στο παρελθόν δεν ήταν ορατή από το εσωτερικό.


Η νέα πρισματική όψη μπορεί να παρομοιαστεί με τσαλακωμένο χαρτί και παραπέμπει στην έντονα κεκλιμένη στέγη του πύργου και στην οξυκόρυφη στέγη της κατοικίας. Αυτός ο μορφολογικός υπαινιγμός συνδέει τη σύγχρονη μορφή με την παλιά και εντάσσει την κατασκευή ανάμεσα στα δύο ιστορικά κτίρια. Δημιουργείται, επίσης, ένας διάλογος ανάμεσα στα ανοίγματα της προσθήκης και των παλιών κτιρίων. Παρόλο που κατά τη διάρκεια της ημέρας, η νέα όψη φαίνεται ως μια ενιαία επιφάνεια, που αντί για ανοίγματα έχει μικρές στρογγυλές οπές, κατά τη διάρκεια της νύχτας, φανερώνονται, με τη βοήθεια του τεχνητού φωτισμού των εσωτερικών χώρων, τα παράθυρα του υφιστάμενου τοίχου, που ήταν κρυμμένα πίσω από το εξωτερικό κέλυφος. Συνεπώς, η όψη μετασχηματίζεται και εκφράζει διαφορετικά μηνύματα καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Την ημέρα, τονίζεται η αντίθεση του νέου με το παλιό, ενώ όταν σκοτεινιάζει, εξωτερικεύονται οι ομοιότητές τους και η συσχέτισή τους. Γίνεται έτσι αντιληπτό ότι το καινούργιο έχει τις ρίζες του στο παρελθόν και ότι χωρίς το παλιό και την ιστορία του δεν θα μπορούσε να προκύψει η σύγχρονη αρχιτεκτονική. Όπως αναφέρθηκε παραπάνω, ο καινούργιος όγκος δηλώνει το σεβασμό του προς τα προσκείμενα κτίσματα με την υποχώρησή του και με τη διατήρηση των πλευρικών τους ανοιγμάτων. Στους εσωτερικούς χώρους ωστόσο, διακρίνουμε την κυριαρχία του νέου εις βάρος του παλιού. Η προσθήκη αποτελεί μια αυτόνομη κατασκευή, με δικό της κέλυφος. Το τρωτό σημείο του σχεδιασμού είναι το γεγονός ότι η έμφαση δίνεται στις νέες δομές και ότι οι μεσαιωνικοί πλάγιοι τοίχοι κρύβονται, με αποτέλεσμα τα αυθεντικά στοιχεία να μεταβαίνουν στο φόντο, πίσω από τοίχους και υαλοστάσια. Επομένως, στους εσωτερικούς χώρους συνδιαλέγονται τα σύγχρονα υλικά μεταξύ τους και τονίζεται η έντονη γεωμετρία τους, υποβαθμίζοντας το διάλογο παλιού και νέου. Τέλος, ένα άλλο ζήτημα είναι η αντιστρεψιμότητα της επέμβασης. Σύμφωνα με την τομή της εικόνας 9, ο φέρων οργανισμός εφάπτεται στα εκατέρωθέν του ιστορικά κτίσματα, καθιστώντας μη αναστρέψιμη την επέμβαση, εφόσον τα σημεία επαφής τους δεν θα επανέλθουν ποτέ στη μορφή που είχαν πριν.


Εικ. 11: Άποψη εσωτερικού χώρου προσθήκης Εικ. 12: Αντίθεση εμφανούς σκυροδέματος και επιχρίσματος Εικ. 13: Έντονη γεωμετρία και μινιμαλισμός

Εικ. 14: Άπόψη νέας πρόσοψης με τεχνητό φωτισμό Εικ. 15: Η νέα πρόσοψη την ημέρα Εικ. 16: Η σχέση του παλιού με το νέο στους εσωτερικούς χώρους


Κάστρο στην Ibiza

Τοποθεσία: Ibiza, ΙσπανίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 16ου αιώναΝέα χρήση: κλιμακοστάσιο Χρονολογία επέμβασης: 1991Αρχιτέκτονες: Josi Antonio Martnnez Lapepa, Elnas TorresΦορέας ανάθεσης: Υπουργείο Πολιτισμού, Ινστιτούτο Συντήρησης και Αποκατάστασης της Πολιτιστικής Κληρονομιάς

Η επέμβαση αφορά την κατασκευή ενός κλιμακοστασίου, το οποίο επιτρέπει την πρόσβαση στην είσοδο του αραβικού τείχους του κάστρου της πόλης της Ιμπιζα, από την μικρή πλατεία, που βρίσκεται εκτός του πυρήνα του κάστρου, δίπλα στο ανάκτορο των επισκόπων. Η μορφή του διαμορφώνεται από ένα μονοπάτι παρόμοιο με τις ράμπες του 18ου αιώνα. Το κλιμακοστάσιο δημιουργεί ακανόνιστες γωνίες, και από την οροφή του πρώτου επιπέδου επιτρέπει τη θέα προς το φρούριο της πόλης, το οποίο σχεδιάστηκε το 1544 από τον Giovanni Baptista. Οι τοίχοι της προσθήκης έχουν επενδυθεί με πέτρα, από την Ίμπιζα, το χρώμα της οποίας πλησιάζει αρκετά αυτό του τείχους, κάνοντας την να εντάσσεται ομαλότερα στο περιβάλλον της. Η πέτρα είναι τοποθετημένη με τέτοιο τρόπο ώστε, με το μοτίβο που δημιουργεί, να προσομοιάζει τον τρόπο δόμησης του ιστορικού τείχους στο οποίο εφάπτεται. Ταυτόχρονα όμως μέσω της πρισματικής μορφής της είναι απολύτως διακριτή ως σύγχρονη προσθήκη και δεν συγχέεται με την ιστορική κατασκευή. Πρόκειται για μια έξυπνη λύση, έναν σχεδιασμό που εκθέτει ξεκάθαρα τον σύγχρονο χαρακτήρα του, χωρίς να υπερβαίνει ή να υποβαθμίζει το ιστορικό περιβάλλον στο οποίο βρίσκεται.

Εικ. 1: Γενική άποψη της προσθήκης

Εικ. 2: Λεπτομέρεια από το εσωτερικό της προσθήκης

1222.1 Προσθήκη όγκου • 2.1.2 Προσθήκη σε επαφή με το κέλυφος • 2.1.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Κάστρο στην Ibiza

Εικ. 3: Γενική άποψη από το εσωτερικό της προσθήκης Εικ. 4: Η προσθήκη σε επαφή με το ιστορικό τείχος

123

124




Τα παραδείγματα αυτής της υποκατηγορίας αφορούν επεμβάσεις πουεπικεντρώνονται στο ίδιο το περίβλημα του μνημείου και στο εσωτερικό του.Ανάλογαμετηνέκτασηκαι τηφύσητους,χωρίζονταισεήπιεςκαιεκτεταμένες,καιθαμελετηθούνως χωριστές κατηγορίεςστησυνέχεια. Στις ήπιες, συγκαταλέγονταιεπεμβάσεις στις οποίες δίνεται έμφαση στην υπάρχουσα δομή, και στην ανάδειξήτης με λεπτούς χειρισμούς, ενώ οι εκτεταμένες χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερηελευθερίααρχιτεκτονικώνκινήσεωνωςπροςτιςνέεςπροσθήκεςκαιτηδιαχείρισητηςυφιστάμενηςδομής.

2.2.1 Ήπια επέμβαση


Τοποθεσία: Θεσσαλονίκη, ΕλλάδαΑρχική λειτουργία: πύργος 15ου αιώναΝέα χρήση: μουσείο πόλης της ΘεσσαλονίκηςΧρονολογία επέμβασης: 1983-1985Αρχιτέκτονες: Άννα Κλημεντίδου - Παπαδάμου, Άννα Ζόμπου - Ασημή Φορέας ανάθεσης: 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων


Ο Λευκός Πύργος, που σήμερα θεωρείται χαρακτηριστικό μνημείο της Θεσσαλονίκης, στο παρελθόν αποτελούσε το νοτιοανατολικό πύργο της οχύρωσής της. Δεν είναι γνωστό πότε ακριβώς χτίστηκε, στη θέση προϋπάρχοντος βυζαντινού πύργου, ο οποίος συνέδεε το ανατολικό τμήμα της οχύρωσης της Θεσσαλονίκης (που σώζεται και σήμερα), με το θαλάσσιο (το οποίο κατεδαφίστηκε το 1867). Κατά μία εκδοχή, η χρονολογία κατασκευής του μνημείου τοποθετείται περί το 1450-1470, λίγο μετά την κατάληψη της Θεσσαλονίκης από τους Τούρκους (1430) και πρόκειται για ένα από τα πρωιμότερα δείγματα οθωμανικής οχυρωματικής που λαμβάνει υπόψη της το πυροβολικό(1).

1 Κατά την Τουρκοκρατία έγιναν προσθήκες και τροποποιήσεις στα τείχη της πόλης, στις οποίες εντάσσεται και ο Λευκός Πύργος, μαζί με το Επταπύργιο και τον Πύργο Τριγωνίου.

Γύρω από τον πύργο υπήρχε χαμηλός οκταγωνικός περίβολος (προτείχισμα) με τρεις επίσης οκταγωνικούς πύργους, το οποίο κατεδαφίστηκε στις αρχές του 20ου αιώνα. Ο περίβολος αυτός χρησίμευε κυρίως για να προστατεύει τον Πύργο από τη θάλασσα αλλά θεωρείται πιθανή η χρήση του και για την τοποθέτηση βαρέων πυροβόλων τα οποία θα έλεγχαν την ακτογραμμή και το λιμάνι. Το τείχος (περίβολος) που τον περιέβαλλε κατεδαφίστηκε το 1917. Πριν από τη σημερινή ονομασία του ήταν γνωστός ως Πύργος του Λέοντος το 16ο αιώνα και Πύργος της Καλαμαρίας (Kele-meriye Kal’asi) το 18ο αιώνα, ύστερα έγινε Πύργος των Γενιτσάρων το 19ο αιώνα, όταν στάθμευε εκεί το σώμα των γενιτσάρων, και στη συνέχεια Πύργος του Αίματος (Kanli-Kule), όταν έγινε φυλακή και τόπος εκτέλεσης θανατοποινιτών. Ώσπου το 1883 ο σουλτάνος Αβδούλ Χαμίτ, στο πλαίσιο του εκσυγχρονισμού της αυτοκρατορίας του και της καλύτερης εικόνας της απέναντι στις ευρωπαϊκές δυνάμεις, έδωσε διαταγή να μετονομαστεί, οπότε και του δόθηκε η ονομασία «Λευκός Πύργος», με την οποία είναι γνωστός έως σήμερα(2).

2 Η χρονολόγηση της μετονομασίας του έχει τροποποιηθεί με βάση τα βρετανικά έγγραφα που δημοσίευσε ο Βασίλης Κ. Γούναρης. Το 1883 ο Σουλτάνος Αβδουλ-Χαμίτ Β έτυχε να διαβάσει κάποια έγγραφα από τη Θεσσαλονίκη. Σ› αυτά συνάντησε την ονομασία «Πύργος του Αίματος», που προφανώς ήταν σε χρήση ακόμη και από τις κρατικές υπηρεσίες. Σύμφωνα με τη μαρτυρία του Sir John Blunt, του πάντα καλά πληροφορημένου Βρετανού Γενικού Προξένου στη Θεσσαλονίκη, ο Σουλτάνος

Λευκός πύργος

Εικ. 1: Ο λευκός πύργος το 1912 Εικ. 2: Αναμνηστική φωτογραφία του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα, επί οθωμανικής περιόδου

126 2.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.1 Ήπια επέμβαση • Λευκός Πύργος

Μετά την απελευθέρωση της Θεσσαλονίκης, το 1912, ο πύργος περιήλθε στο ελληνικό δημόσιο και είχε κατά καιρούς διάφορες χρήσεις. Στη διάρκεια του Α΄ Παγκοσμίου Πολέμου στέγαζε το κέντρο διαβιβάσεων των Συμμάχων, ενώ το 1916 ένας του όροφος χρησιμοποιήθηκε για τη φύλαξη αρχαιοτήτων από αρχαιολογικές εργασίες στη ζώνη ευθύνης του Βρετανικού εκστρατευτικού σώματος. Στους χώρους του φιλοξενήθηκαν επίσης, η αεράμυνα της πόλης, το εργαστήριο μετεωρολογίας του Αριστοτέλειου Πανεπιστημίου και συστήματα ναυτοπροσκόπων. Τέλος, το 1983 ο Πύργος παραχωρήθηκε στο Υπουργείο Πολιτισμού.

Επέμβαση

Ο πύργος είναι κυλινδρικός με ύψος 33,90 μέτρα και διάμετρο 22,70 μέτρα. Έχει ισόγειο και έξι ορόφους, που επικοινωνούν με εσωτερικό κλιμακοστάσιο μήκους 120 μέτρων, το οποίο περιστρέφεται κοχλιωτά σε επαφή με τον εξωτερικό τοίχο. Έτσι, σε κάθε όροφο σχηματίζεται μια κεντρική κυκλική αίθουσα διαμέτρου 8,5 μέτρων, με την οποία επικοινωνούν μικρότερα ορθογώνια δωμάτια, καθένα από τα οποία φωτίζεται με τοξοειδές άνοιγμα. Τα δωμάτια αυτά δημιουργούνται κάτω από τη σκάλα, σε θέσεις όπου εξασφαλίζεται το απαραίτητο ύψος. Ο αριθμός τους αυξάνει σταδιακά ανεβαίνοντας, για λόγους στατικής επάρκειας του κτίσματος αλλά και αμυντικής κάλυψης του οχυρωματικού αυτού έργου. Στον πρώτο και δεύτερο όροφο υπάρχουν δύο δωμάτια, στον τρίτο και τέταρτο τέσσερα και στον πέμπτο δέκα. Δηλαδή λιγότερα είναι τα κενά στη μάζα των τοιχοποιιών κοντά στη βάση του κτιρίου. Στον 6ο και τελευταίο όροφο, η κυκλική αίθουσα περικλείεται από δυο ομόκεντρες τοιχοποιίες, ανάμεσα στις οποίες υπάρχει διάδρομος πλάτους 0.70 μέτρων. Έξω από αυτήν δημιουργείται δώμα, που προσφέρει εξαιρετική θέα του γύρω τοπίου, της πόλης και της θάλασσας. Η μοναδική είσοδος στον πύργο βρίσκεται στο ισόγειο, στη στάθμη των -1.30 μέτρων από το περιβάλλον διαμορφωμένο έδα-φος. Οδηγεί σε τετράγωνο προθάλαμο απ’ όπου υπάρχει πρόσβαση στην κυκλική αίθουσα του ισογείου και στο κλιμακοστάσιο.

τηλεγράφησε αμέσως στον Νομάρχη (Βαλή), διατάζοντάς τον να ονομάζει στο εξής τον πύργο «Λευκό» (Ak-koule) και να απαγορεύσει -με την απειλή μάλιστα ποινής- την παλαιότερη δυσφημιστική ονομασία. Σύμφωνα με την εντολή ο Πύργος ασπρίστηκε και μέσα σε ένα χρόνο, όπως γράφει ο Blunt, δηλαδή εντός του 1884, η νέα ονομασία είχε επικρατήσει πλήρως.

Εικ. 3: Κάτοψη 2ου και 5ου ορόφου αντίστοιχα

Εικ. 4: Θέα της πόλης από τον εξώστη του λευκού πύργου


Εικ. 5: Η είσοδος του λευκού πύργου Εικ. 6: Άποψη του κλιμακοστασίου


Από κατασκευής του το μνημείο είχε πλήρως οργανωμένο αποχετευτικό δίκτυο, ενσωματωμένο στη δόμηση των τοιχοποιιών του, όπως επίσης και οργανωμένο δίκτυο θέρμανσης, καθώς σε όλους τους ορόφους βρέθηκαν τζάκια, τα περισσότερα από τα οποία δυστυχώς είχαν κλειστεί(3). Το γεγονός αυτό μας βοηθά να συμπεράνουμε ότι ο πύργος δεν είχε μόνο αμυντική χρήση, αλλά ήταν και στρατιωτικό κατάλυμα(4). Με δεδομένη την ιστορικότητα του μνημείου και του χαρακτήρα του ως σύμβολο της πόλης της Θεσσαλονίκης, αποφασίστηκε να επαναχρησιμοποιηθεί ως εκθεσιακός χώρος στον οποίο παρουσιάζεται η ιστορία και η τέχνη της πόλης. Για το σκοπό αυτό πραγματοποιήθηκαν από την 9η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης του μνημείου, που ξεκίνησαν τον Νοέμβριο του 1983 και ολοκληρώθηκαν τον Δεκέμβριο του 1985, και τότε ο πύργος άνοιξε για το κοινό. Η αποκατάσταση είχε σαν γνώμονα το μικρότερο δυνατό ποσοστό επεμβάσεων, έτσι ώστε να διατηρηθεί αναλλοίωτο το μνημείο και οι ιστορικές φάσεις του. «Στη διαδικασία απόδοσης νέας χρήσης στο ιστορικό αυτό κτίριο, βασικός μας στόχος ήταν η ισορροπία μνημείου και εκθεμάτων ώστε να συνυπάρχουν αρμονικά αναδεικνύοντας την ποιότητα και των δύο»(5). Πέρα από μερικές ρηγματώσεις μικρής κλίμακας που εμφανίστηκαν στο μνημείο, η στατική του κατάσταση ήταν άριστη, και η κατάσταση της τοιχοποιίας του αρκετά ικανοποιητική. Έτσι, οι επεμβάσεις περιορίστηκαν στα απολύτως αναγκαία επίπεδα, ώστε η αυθεντικότητα του μνημείου να θιχτεί κατά το λιγότερο δυνατό. «Στόχος μας ήταν η στερέωση στο επίπεδο της αναγκαίας εξασφάλισης από καταστροφές χωρίς υπερβολικές ενισχύσεις πέρα από την αρχική αντοχή που είχε το κτίριο, οι οποίες θα επέφεραν αλλοιώσεις και άσκοπους τραυματισμούς»(6). Οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκαν αφορούσαν τόσο την αντιμετώπιση των προβλημάτων του κτιρίου, αποσκοπώντας

3 Το μοναδικό τζάκι που διατηρείται μέχρι σήμερα ανοικτό βρίσκεται σε δωμάτιο στον 5ο όροφο.4 Τα παράθυρα της σκάλας είναι συνολικά 11. Τα 5 πρώτα που συναντάμε ανεβαίνοντας είναι ορθογώνια και μεταγενέστερα ανοιγμένα όταν ο πύργος έπαψε να έχει αμυντικό ρόλο.5 «Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», 1993 6 «Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», 1993

Εικ. 7: Η είσοδος στην αίθουσα του ισογείου πριν και μετά τις εργασίες αποκατάστασης

Εικ. 8: 2. Κεντρική είσοδος 2ου ορόφου πριν τις εργασίες. Διακρίνεται το πλαίσιο από σκυρόδεμα και το αυθεντικό τοξωτό υπέρθυρο

Εικ. 9: 1. Αφαίρεση πλαισίου από οπλισμένο σκυρόδεμα σε παράθυρο της σκάλας. Με διακεκομμένη σημειώνεται το πλαίσιο πάχους 25 εκ που προϋπήρχε


στην εξυγίανση του, όσο και στις απαραίτητες προσθήκες για τη στέγαση της νέας χρήσης. Συνοπτικά περιλαμβάνουν: α) τη διαχείριση των νεώτερων προσθηκών, β) την αποκατάσταση της εξωτερικής τοιχοποιίας και των επάλξεων, γ) την αντιμετώπιση των προβλημάτων υγρασίας,(7) και δ) τη δημιουργία αναψυκτηρίου και χώρων υγιεινής, απαραίτητων για τη μουσειακή χρήση του μνημείου. Ιδιαίτερη έμφαση δόθηκε στη διακριτική διαφοροποίηση των ανακατασκευασμένων τμημάτων από τα αυθεντικά, ώστε να αποφευχθούν έντονες αντιθέσεις που θα διασπούσαν την αισθητική ενότητα του μνημείου. Προκειμένου οι ανακατασκευές να είναι αναγνωρίσιμες σε μια πιο προσεκτική εξέταση, εφαρμόστηκαν, ανάλογα με την περίπτωση, οι ακόλουθες μέθοδοι: λεπτή λωρίδα μπρούτζου, χάραξη ημερομηνίας, χρήση παρεμφερούς υλικού που να ταιριάζει χρωματικά. «Βασική γραμμή καθ’ όλη τη διάρκεια της εκτέλεσης του έργου μας ήταν η όσο το δυνατόν πιο περιορισμένη και διακριτική

7 Έντονα προβλήματα υγρασίας παρατηρήθηκαν κυρίως στην αίθουσα του ισογείου, στις οροφές των περιμετρικών δωματίων του 5ου ορόφου και στην αίθουσα του πυργίσκου.

προσθήκη, νέων δομικών στοιχείων, με επιλογή τους από το ίδιο με το αυθεντικό υλικό, αποφυγή χρωματικών και άλλων αντιθέσεων αλλά και σαφώς διακρινόμενα από το αυθεντικό»(8). Οι περισσότερες εσωτερικές τοιχοποιίες έφεραν νεώτερα επιχρίσματα, τα οποία ήταν σε πολύ κακή κατάσταση. Έτσι αποφασίστηκε η καθαίρεσή τους, μετά το πέρας της οποίας η τοιχοποιία εμφανίστηκε σε καλή κατάσταση, ενώ ταυτόχρονα αποκαλύφθηκαν και όλες οι νεώτερες επεμβάσεις που είχε δεχθεί το μνημείο. Αυτές περιελάμβαναν κατασκευές από σκυρόδεμα ή τούβλα, που έδιναν σε όλα τα ανοίγματα, πόρτες και παράθυρα ορθογώνιο σχήμα, παραμορφώνοντας την αρχική τοξωτή κατασκευή τους, γεγονός που παρέμενε άγνωστο έως τότε. Τα πλαίσια αυτά αφαιρέθηκαν, ώστε να αποκατασταθεί η αυθεντική μορφή των ανοιγμάτων, και στις θέσεις τους τοποθετήθηκαν σύγχρονα μεταλλικά κουφώματα από λεπτές διατομές σιδήρου. Στις κεντρικές εισόδους κάθε ορόφου, όπου αρχικά υπήρχαν ξύλινες πόρτες, την ακριβή μορφή των οποίων αγνοούμε, τοποθετήθηκαν κρυστάλλινες πόρτες, ως αναφορά στην αρχική

8 «Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», 1993

Εικ. 10: Οι επάλξεις του πύργου Εικ. 11: Η αυθεντική ξύλινη οροφή αποκαλύφθηκε κατά τις εργασίες αποκατάστασης

Εικ. 12: Η οροφή από σκυρόδεμα στον 6ο όροφο


κατάσταση, οι οποίες επιτρέπουν το φυσικό φως που προέρχεται από τα παράθυρα της σκάλας, να εισέρχεται στις κεντρικές αίθουσες. Στην είσοδο του πύργου τοποθετήθηκε νέα μεταλλική πόρτα. Το μέταλλο επιλέχθηκε τόσο για λόγους ασφαλείας, όσο και σαν υπενθύμιση της παλιάς ξύλινης πόρτας, που βρισκόταν στη θέση αυτή, η οποία ήταν επενδυμένη με μέταλλο και αδιαφανής. Η πόρτα είναι σχεδιασμένη στις αρχικές διαστάσεις αλλά με σύγχρονα υλικά και μορφή, ώστε να μην υπάρξει σύγχυση με την αυθεντική, της οποίας δεν γνωρίζουμε την μορφή. Οι κεντρικοί όροφοι του πύργου έφεραν ξύλινες οροφές, οι οποίες καλύπτοταν με ξύλινες νεώτερες ψευδοροφές, και δάπεδα από πλάκα οπλισμένου σκυροδέματος (μεταγενέστερη επέμβαση, όταν στον λευκό πύργο στεγαζόταν η αεράμυνα της πόλης). Οι ψευδοροφές απομακρύνθηκαν, αποκαλύπτοντας τις αυθεντικές ξύλινες οροφές, οι οποίες επισκευάστηκαν, συντηρήθηκαν και παρέμειναν ορατές. Τα δάπεδα σκυροδέματος αντίθετα θεωρήθηκε παρακινδυνευμένο να αφαιρεθούν, καθώς είχαν πάχος 35εκ, διπλή σχάρα και εδράζονταν στις περιμετρικές τοιχοποιίες. Για την απομάκρυνση τους το μνημείο θα έπρεπε να υποστεί ισχυρούς κραδασμούς με άγνωστες συνέπειες. Έτσι διατηρήθηκαν και

καλύφθηκαν με κεραμικά χειροποίητα πλακάκια. Ένα μεγάλο μέρος της εξωτερικής τοιχοποιίας, το οποίο περιλάμβανε μια ζώνη 5 έως 7 μέτρων κάτω από τις επάλξεις, ήταν σε κακή κατάσταση. Προκειμένου να αποκατασταθεί πραγματοποιήθηκαν εργασίες που περιελάμβαναν αρμολογήματα, συμπληρώσεις τούβλων και λίθων, όπου έλειπαν, και ανακτήσεις των τοξυλίων. Οι επάλξεις του πύργου λόγω του ρόλου τους και της θέσης τους είχαν δεχθεί βιαστικές και πολλαπλές επεμβάσεις χωρίς να διατηρούνται οι αρχικές τους διαστάσεις και η μορφή τους. Αρχικά ήταν κατασκευασμένες εξ ολοκλήρου από πλίνθους και έφεραν σφηνοειδή σχισμή στόχευσης. Η αποκατάσταση τους έγινε σύμφωνα με τα ίχνη που υπήρχαν και με τις επάλξεις που διατηρούσαν το αρχικό τους στέγαστρο. Η αποκατάσταση της αρχικής σφηνοειδούς σχισμής πραγματοποιήθηκε ενδεικτικά σε δυο επάλξεις: σε μια του πύργου και μια του πυργίσκου. Ο εκθεσιακός χώρος του Λευκού Πύργου ανήκει διοικητικά στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και από το 2006 λειτουργεί μόνιμα ως Μουσείο Πόλης της Θεσσαλονίκης. Το Σεπτέμβριο του 2008 εγκαινιάστηκε η νέα μόνιμη έκθεση που αφορά την ιστορία της Θεσσαλονίκης από την ίδρυσή της, το 316/15 π.Χ., μέχρι και τις

Εικ. 13: Τα πλευρικά δωμάτια


μέρες μας, ενώ είχαν προηγηθεί άλλες εκθέσεις(9). Η μουσειολογική μελέτη προσανατολίστηκε στη θεματολογική οργάνωση της πληροφορίας, αναπτύσσοντας σε κάθε όροφο ένα θέμα διαχρονικά. Σε κάθε ενότητα έχουν προβλεφθεί δύο επίπεδα πληροφόρησης: στον κεντρικό χώρο του ορόφου

9 Από το 1985 έως το 1994 λειτούργησε η μόνιμη έκθεση «Θεσσαλονίκη: Ιστορία και Τέχνη». Το 1994 άνοιξε το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού και τα εκθέματα άρχισαν να μεταφέρονται σταδιακά σε αυτό. Το 2001 παρουσιάστηκε στο Λευκό Πύργο η έκθεση «Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο» στο πλαίσιο του δικτύου τριών εκθέσεων με το γενικό τίτλο «Ώρες Βυζαντίου, Έργα και Ημέρες στο Βυζάντιο».

αναπτύσσεται κάθε θέμα συνοπτικά, ενώ στα περιμετρικά δωμάτια υπάρχουν εφαρμογές για εμβάθυνση σε επί μέρους πτυχές του. Η παρουσίαση γίνεται με χρήση πολυμέσων (βίντεο, προβολές, διαδραστικές και ηχητικές εφαρμογές) και με έντυπες γραφιστικές συνθέσεις (φωτοτράπεζες), ενώ το αρχαιολογικό υλικό είναι ελάχιστο. Ο εξώστης του 6ου ορόφου λειτουργεί όχι μόνο ως χώρος θέασης της πόλης και της γύρω περιοχής, αλλά και ως προέκταση του εκθεσιακού χώρου. Σε επιλεγμένες επάλξεις έχουν τοποθετηθεί ενημερωτικές πινακίδες, που πληροφορούν τον επισκέπτη για το τι βλέπει σήμερα και τι έβλεπε κανείς άλλοτε.

Εικ. 14: Άποψη της έκθεσης στον 2ο και 4ο όροφο αντίστοιχα



Η επέμβαση αποκατάστασης πραγματοποιήθηκε με απόλυτο σεβασμό προς το μνημείο. Βασικός στόχος των αρχιτεκτόνων ήταν η μικρότερη δυνατή επέμβαση, ώστε να διατηρηθούν και να αναδειχθούν όλες οι ιστορικές φάσεις του, χωρίς να θιχτεί η αυθεντικότητα του. Η εγκατάσταση της νέας χρήσης απαιτούσε ωστόσο ορισμένες επεμβάσεις, ώστε να πληροί τα σύγχρονα κριτήρια του μουσειολογικού σχεδιασμού. Μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια πραγματοποιήθηκαν μικρής κλίμακας επεμβάσεις, οι οποίες έδωσαν λιτές λύσεις στα προβλήματα που τέθηκαν από τους παραπάνω περιορισμούς. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μια διστακτική επέμβαση. Οι αρχιτέκτονες δεν τολμούν να εισάγουν σύγχρονα στοιχεία στο κτίριο, παρά μόνο τα απολύτως απαραίτητα για τη φιλοξενία της νέας χρήσης. Ουσιαστικά προσπαθούν να πραγματοποιήσουν μια «αόρατη» επέμβαση, φοβούμενοι ίσως, το γεγονός ότι η παρουσία σύγχρονου σχεδιασμού σε μεγάλη έκταση θα προσέβαλλε το ιστορικό κτίριο. Αυτή η διστακτικότητα είναι

δικαιολογημένη, αν αναλογιστεί κανείς το συμβολισμό του μνημείου για την πόλη της Θεσσαλονίκης. Παρόλα αυτά το αποτέλεσμα δεν υστερεί σε κανένα σημείο, αντιθέτως διαθέτει όλες τις υποδομές που απαιτεί ένα σύγχρονο μουσείο, καταφέρνοντας ταυτόχρονα να αναδείξει το ίδιο το ιστορικό κτίσμα. Μέσω της νέας χρήσης που του δόθηκε, ο Λευκός Πύργος εντάχθηκε στη σύγχρονη ζωή της πόλης και έγινε προσιτός στο ευρύ κοινό, ενώ ταυτόχρονα μέσω της χρήσης αυτής διασφαλίστηκε η συνέχιση της μακραίωνης ιστορίας του. «Η νέα λειτουργία που έχει ήδη κελυφωθεί στο μνημείο, θα βοηθήσει στη συντήρηση του κτιρίου, χωρίς ταυτόχρονα να επιφέρει αρνητικές επιπτώσεις με ανεπίτρεπτες επεμβάσεις που αλλοιώνουν τον χαρακτήρα του. Δηλαδή προσπαθήσαμε να πετύχουμε μια χρυσή τομή μεταξύ της προσαρμογής του σε μια ζώσα δραστηριότητα και του σεβασμού του αρχικού έργου».(10)

10 «Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», 1993

Εικ. 15: Λεπτομέρειες των θυρών, των παραθύρων και των νέων κουφωμάτων


Τοποθεσία: Bruneck, ΙταλίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 13ου αιώναΝέα χρήση: μουσείο Χρονολογία επέμβασης: 2008-2011Αρχιτέκτονες: ΕΜ2Φορέας ανάθεσης: Reinhold Messner


Η πόλη Bruneck βρίσκεται στη βόρεια Ιταλία, στην επαρχεία του Μπολτσάνο. Αποτελεί τη μεγαλύτερη πόλη της κοιλάδας Pusteria , στο νότιο Τιρόλο. Η κατασκευή του κάστρου που βρίσκεται εκεί άρχισε το 1250, με πρωτοβουλία του επισκόπου Bruno von Kirchberg, ο οποίος ήθελε να προστατεύσει τα εδάφη της εκκλησίας στην κοιλάδα.(1) Η επιλογή της συγκεκριμένης θέσης εκφράζει την στρατηγική διορατικότητα του επισκόπου, καθώς δίνει την δυνατότητα στο κάστρο να προστατεύεται από τις συχνές πλημμύρες του ποταμού Rienz, ενώ παράλληλα οι απότομες πλαγιές του βουνού, καθιστούν το κάστρο προσβάσιμο μόνο από τη νότια πλευρά, παρέχοντας ωστόσο θέα -και άρα τη δυνατότητα επίβλεψης- προς την γύρω περιοχή. Σχεδόν ταυτόχρονα με την ανέγερση του κάστρου, ξεκινά και η ανάπτυξη της πόλης στους πρόποδες του βουνού. Με την πάροδο των ετών η οχύρωση του κάστρου ολοκληρώνεται: κατά την περίοδο της θητείας του επίσκοπου Albert von Enn (1324-1336), προστέθηκε περιτείχιση με τέσσερις πύλες, και τάφρος, και αργότερα, κατά την θητεία του επισκόπου Ulrich Putsch (1427-1437), το ύψος του κεντρικού πύργου αυξήθηκε, και οι χώροι κατοικίας επεκτάθηκαν. Ταυτόχρονα εξελίχθηκε και η πόλη, με τέτοιο τρόπο ώστε να έχει τη μορφή πόλης φρουρίου, καθώς το τείχος της αποτελούσε μέρος της όψης πολλών κτιρίων. Το 1460 το κάστρο υπέστη καταστροφές, όταν πολιορκήθηκε από τον δούκα του Sigmundskron, οι οποίες επισκευάστηκαν από τον επίσκοπο Georg Golser (1464-1488). Την ίδια περίοδο, λόγω του φόβου για επίθεση των Τούρκων, ενισχύθηκαν οι οχυρώσεις. Στη συνέχεια το οχυρό μετατράπηκε σε κατοικία των επισκόπων. Το 1825 πέρασε στο δήμο του Bruneck, και μετατράπηκε σε κτίριο στρατώνων

1 Ήταν μια περίοδος πολέμων ανάμεσα στους τοπικούς άρχοντες, κυρίως για τα εδάφη της εκκλησίας, που ξέσπασαν μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Federico II.

Κάστρο Bruneck

Εικ. 1: Γενική άποψη του κάστρου

Εικ. 2: Το κάστρο στο λόφο πάνω από την πόλη

Εικ. 3: Η θέα από το κάστρο προς την κοιλάδα

1342.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.1 Ήπια επέμβαση • Κάστρο Bruneck

και φυλακή. Αυτή την περίοδο το κάστρο παραμελήθηκε και παρήκμασε. Εργασίες αποκατάστασης πραγματοποιήθηκαν κατά τη θητεία του επισκόπου Simon Aichner (1884-1904), ενώ το 1969 αίθουσες του κάστρου μετατράπηκαν σε αίθουσες διδασκαλίας για τα σχολεία που πλέον στεγάζονταν εκεί. Τα τελευταία χρόνια, μέχρι την απόφαση να μετατραπεί σε μουσείο, το κάστρο φιλοξενούσε εκθέσεις, summer schools και συναυλίες.


Το 2008 ξεκίνησαν οι επεμβάσεις στο κάστρο, ώστε να μπορέσει να φιλοξενήσει το «RIPA Messner Mountain Museum”, ένα από τα πέντε μουσεία(2) που έχει ιδρύσει ο ορειβάτης των Άλπεων Reinhold Reinhold Messner, για την ανάδειξη των ορεινών πολιτισμών όλου του κόσμου(3).

2 Τα υπόλοιπα τέσσερα μουσεία εκτός από “Ripa” είναι: το “Juval” στο κάστρο Juval, το “Dolomites” στο βουνό Rite, το “Ortles” στο Sulden και το “Firm-ian” στο Κάστρο Firmian του Νότιου Τιρόλου. Το τελευταίο θα αναλύθεί σε ξεχωριστό κεφάλαιο της παρούσας εργασίας.3 Τα μουσεία που ίδρυσε ο Messner έχουν ως αποστολή να φέρουν στο προσκήνιο το θέμα της συνάντησης των ανθρώπων με τα βουνά. Να ευαισθητοποιήσουν

Η πλούσια ιστορία του κάστρου έχει αποτυπωθεί στις διαφορετικές κατασκευαστικές του φάσεις, γεγονός που την καθιστά εύκολα αναγνώσιμη. Έτσι, οι αρχιτέκτονες αποφάσισαν να επέμβουν έχοντας ως άξονα την προστασία και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς, δημιουργώντας παράλληλα χώρους ικανούς να φιλοξενήσουν την έκθεση από τη συλλογή του Rein-hold Messner. Βασικός στόχος των EM2 ήταν το αποκατεστημένο κάστρο να είναι ικανό να παρουσιάζει την ιστορία των πολιτισμών των βουνών, αλλά και τη δική του. Η εύρεση αυτής της ισορροπίας αποτέλεσε πρόκληση, καθώς έπρεπε να δημιουργηθεί ένας μουσειακός χώρος εντός της υφιστάμενης δομής, η οποία προ-κύπτει από μια λειτουργία με τελείως διαφορετικές απαιτήσεις. Το γεγονός αυτό οδηγεί αναπόφευκτα σε μετατροπές και προσθήκες, οι οποίες πραγματοποιήθηκαν διακριτικά, χωρίς όμως να είναι ασαφής η διάκριση μεταξύ αυτών και της υφιστάμενης δομής.

τους επισκέπτες παρουσιάζοντάς τους την επιστήμη και τον πολιτισμό των βουνών, την ιστορία της ορειβασίας και της αναρρίχησης, καθώς και άλλους μύθους που συσχετίζονται με τα όρη. Ακόμη, τοποθέτησε τα πέντε μουσεία σε τέτοιες τοποθεσίες, ώστε, οι χρήστες να διεγείρονται και να θέλουν να μάθουν περισσότερα σχετικά με τους κινδύνους, την ευχαρίστηση και το μυστήριο της εξερεύνησης των ορεινών απόκρημνων περιοχών.

Εικ. 4: 2. Οργάνωση των χώρων και των χρήσεων: 1. Είσοδος, 2. Εκδοτήριο εισιτηρίων, κατάστημα δώρων, 3. Παλιό θυρωρείο, 4. Υπόγειο, 5. Ισόγειο, 6. Πρώτος όροφος, 7. Δεύτερος όροφος, 8. Πύργος, 9. Αυλή, Ε. Είσοδος - έναρξη περιήγησης

Εικ. 5: Η εσωτερική αυλή του κάστρου


Εικ. 6: Η προσθήκη που στεγάζει τον εκθεσιακό χώρο

Εικ. 7: το εσωτερικό του υπόγειου εκθεσιακού χώρου, άνοιγμα στην οροφή του


Οι νέες κατασκευές που απαιτούνται για την κάλυψη των αναγκών των επισκεπτών, χωροθετούνται με τέτοιο τρόπο ώστε να έχουν το μικρότερο δυνατό αντίκτυπο στην οργάνωση της κάτοψης του κάστρου, και στην κίνηση μέσα και γύρω από αυτό. Δημιουργούνται λοιπόν νέοι χώροι σε επαφή με το εξωτερικό τείχος και με τα προϋπάρχοντα κτίσματα, καθώς και σε ένα επίπεδο κάτω από το έδαφος, στην προέκταση του υπογείου. Ταυτόχρονα, προκειμένου να είναι αναγνώσιμη η ιστορία του κάστρου, ορισμένες προσθήκες που κρίθηκαν ότι δεν έχουν ιστορική αξία, αφαιρέθηκαν από τον πυρήνα, ώστε να υπάρχει ξεκάθαρη εικόνα των αυθεντικών φάσεων κατασκευής του. Η πορεία του επισκέπτη ξεκινά από την κεντρική είσοδο, η οποία βρίσκεται στη νότια πλευρά του κάστρου. Στο σημείο αυτό βρίσκεται επίσης το μικρό κατάστημα και το εκδοτήριο των εισιτηρίων. Συνεχίζοντας προς τα αριστερά, ο επισκέπτης οδηγείται στην επέκταση του υπογείου, που φιλοξενεί έναν εκθεσιακό χώρο, και από εκεί έχει πρόσβαση στους επάνω ορόφους, για να καταλήξει μέσω της εσωτερικής αυλής στον επιβλητικό πύργο. Οι αρχιτέκτονες επέλεξαν το σημείο αυτό για την ολοκλήρωση της διαδρομής, λόγω της εντυπωσιακής θέας που προσφέρει προς το εσωτερικό του κάστρου, την πόλη στους πρόποδες του βουνού, την κοιλάδα, μέχρι και τις κορυφογραμμές των Άλπεων στο βάθος. Καθώς οι υφιστάμενοι χώροι δεν ήταν αρκετοί για τη μεγάλη συλλογή, σχεδιάστηκε ένας νέος χώρος ως επέκταση του υπογείου, κατά μήκος του δυτικού εξωτερικού τείχους. Η κατασκευή είναι από σκυρόδεμα, και ο φωτισμός της επιτυγχάνεται μέσω μικρών ανοιγμάτων στην οροφή. Στο δώμα, το οποίο είναι βατό, αναπτύσσεται ένας πράσινος χώρος που υποκαθιστά τον ανοιχτό χώρο που υπήρχε ανάμεσα στο κάστρο και το τείχος. Μ’ αυτόν τον τρόπο δημιουργείται ταυτόχρονα μία σαφής είσοδος στην έκθεση και ένας προσπελάσιμος χώρος για περιοδικές συλλογές. Προστίθεται επίσης, κοντά στην είσοδο του κάστρου, ένα νέο κτίριο που στεγάζει το εκδοτήριο των εισιτηρίων και ένα μικρό κατάστημα. Πρόκειται για ένα διακριτικό και σύγχρονο κτίσμα, που δίνει την εντύπωση ότι ανήκει στο ευρύτερο κτιριακό σύνολο. Για τις επεμβάσεις αυτές χρησιμοποιήθηκε ξύλο, υλικό με περιορισμένη διάρκεια ζωής, ώστε να δοθεί έμφαση στον προσωρινό χαρακτήρα της εγκατάστασης. Η φιλοσοφία των αρχιτεκτόνων είναι ότι τα νέα στοιχεία που προστίθενται πρέπει να εξυπηρετήσουν μόνο για όσο το μουσείο φιλοξενείται στο κάστρο. Για το λόγο αυτό το ξύλο θεωρήθηκε ως το καταλληλότερο υλικό, καθώς μπορεί να

Εικ. 8: Η κεντρική είσοδος στο κάστρο και το εκδοτήριο των εισητηρίων


αφαιρεθεί εύκολα και δεν διαταράσσει την αρχιτεκτονική ακεραιότητα του συνόλου. Ένας γυάλινος ανελκυστήρας, με τα τεχνικά του μέρη εκτεθειμένα, εγκαταστάθηκε στη δυτική πλευρά του κάστρου, ώστε να δίνει στον επισκέπτη τη δυνατότητα πρόσβασης σε όλα τα επίπεδα του κτιρίου. Ταυτόχρονα προσφέρει ανεμπόδιστη θέα προς τόσο προς το εσωτερικό του κτιρίου, όσο και προς την κοιλάδα. Στο εσωτερικό των εκθεσιακών χώρων, για την κατακόρυφη επικοινωνία, τοποθετήθηκαν μαύρα μεταλλικά κλιμακοστάσια, που αποτελούν ελαφριές κατασκευές. Αντίθετα, στο εσωτερικό του πύργου, που αποτελεί μέρος του αρχικού πυρήνα του κάστρου, τοποθετήθηκε ένα αυτοφερόμενο ξύλινο κλιμακοστάσιο με διαφορετικές πλατφόρμες. Πρόκειται για μια συμπαγή κατασκευή που συνδιαλέγεται με τους ογκώδεις πέτρινους τοίχους, η οποία οδηγεί τον επισκέπτη μέχρι και το δώμα. Για τη διαμόρφωση των ανοιγμάτων επιλέχθηκαν σύγχρονα υλικά, όπως γυαλί και μέταλλο. Οι μεταλλικές επιφάνειες ορίζουν τα σαφή περιγράμματα των θυρών, και έρχονται σε αντίθεση με τα ακανόνιστα σχήματα των πέτρινων τοίχων. Το γυαλί χρησιμοποιείται για τον καθορισμό ορίων (εσωτερικό – εξωτερικό) αλλά και για τη γεφύρωση των πέτρινων τοίχων. Οι αρχιτέκτονες έχουν επιλέξει σε κάθε περίπτωση διατομές μικρού πάχους, δημιουργώντας μια ακόμη αντίθεση ανάμεσα στο σύγχρονο και στο παλιό: η σύγχρονη προσθήκη εκφράζεται με λιτότητα, σαν μια διακριτική προσθήκη, τονίζοντας ακόμη περισσότερο τη στιβαρότητα και τον επιβλητικό χαρακτήρα της υπάρχουσας δομής.


Η συγκεκριμένη επέμβαση χαρακτηρίζεται από την επιτυχία των αρχιτεκτόνων να δημιουργήσουν μια ισορροπημένη σχέση ανάμεσα στην υπάρχουσα δομή και τις νέες προσθήκες. Πρόκειται για ένα συγκρατημένο έργο, που δείχνει σεβασμό στην ιστορική δομή, χωρίς ωστόσο να υποσκελίζει το κομμάτι που αφορά τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. Για τους αρχιτέκτονες προτεραιότητα έχει το ιστορικό κτίσμα, και γίνεται κάθε δυνατή προσπάθεια ώστε οι επεμβάσεις να μην αλλοιώνουν το χαρακτήρα και τη δομή του. Το μουσείο θεωρείται μια προσωρινή χρήση στη μακρά ιστορία του, οπότε οι επεμβάσεις γίνονται με τέτοιο τρόπο ώστε τα ίχνη τους να μπορούν να αφαιρεθούν οποιαδήποτε στιγμή. Το γεγονός αυτό γίνεται φανερό τόσο μέσω της επιλογής των υλικών, των λεπτών χειρισμών, όσο και του σχεδιασμού και της χωροθέτησης των προσθηκών σε σχέση με το υπάρχον κέλυφος. Ταυτόχρονα όμως ο μουσειακός σχεδιασμός δεν παραμελείται: αντίθετα έχει όλες τις ποιότητες που χαρακτηρίζουν ένα σύγχρονο αρχιτεκτονικό έργο. Το αποτέλεσμα είναι ένα ισορροπημένο σύνολο, μια αρμονική συνύπαρξη των διαφορετικών φάσεων, και τελικά ένα έργο που καταφέρνει να αναδείξει τόσο τις συλλογές που φιλοξενεί, όσο και το ίδιο το ιστορικό κτίριο.

Εικ. 9: Σύγχρονα υλικά στα ανοίγματα


Εικ. 10: Η ξύλινη σκάλα στο εσωτερικό του πύργου

Εικ. 11: Μεταλλικά κλιμακοστάσια στο εσωτερικό των εκθεσιακών χώρων


Κάστρο Castelgrande

Τοποθεσία: Bellinzona, ΕλβετίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 13ου αιώναΝέα χρήση: μουσείο και εστιατόριο Χρονολογία επέμβασης: 1982-1992Αρχιτέκτονας: Aurelio GalfettiΦορέας ανάθεσης: δήμος Bellinzona

Η Bellinzona είναι ελβετική πόλη, πρωτεύουσα της ομώνυμης επαρχίας στη νότια Ελβετία. Δημιουργήθηκε κατά την ρωμαϊκή εποχή σε μια θέση στρατηγικής σημασίας(1). Η κορυφογραμμή του Castel Grande, η οποία εκτείνεται κάτω από την κοιλάδα, αποτέλεσε πόλο έλξης των πρώτων κατοίκων, καθώς, πέρα από το εμπορικό πλεονέκτημα της τοποθεσίας της, παρείχε και ισχυρό καταφύγιο. Γύρω από την πόλη βρίσκονται τρία κάστρα: το Castelgrande, το κάστρο του Montebello, το κάστρο Sasso Corbaro, καθώς και οχυρωματικά τείχη. Το κάστρο Castelgrande είναι το μεγαλύτερο και παλαιότερο. Είναι τοποθετημένο σε έναν βραχώδη λόφο επιβλέποντας ολόκληρη την πόλη, και συνδέεται με το κάστρο του Montebello μέσω οχυρωματικών τειχών. Το υψίπεδο στο οποίο βρίσκεται κτισμένο έχει διάμετρο περίπου 200 μ. και είναι απροσπέλαστο από την βόρεια πλευρά του, καθώς ο βράχος υψώνεται σχεδόν κατακόρυφα, ενώ η προσπέλασή του γίνεται μέσω απότομων σκαλοπατιών από τη νότια πλευρά. Οι ανθρώπινες κατασκευές ακολούθησαν τις καμπύλες των βραχωδών σχηματισμών.


Παρότι η ανθρώπινη παρουσία στην περιοχή χρονολογείται από τη νεολιθική εποχή, το πρώτο οχυρό κατασκευάστηκε κατά τη ρωμαϊκή εποχή. Δεν είναι πλέον ορατό, οι ρωμαϊκές θεμελιώσεις όμως χρησιμοποιήθηκαν κατά την κατασκευή του μεσαιωνικού κάστρου. Το μεγαλύτερο μέρος του κάστρου που είναι ορατό σήμερα, κατασκευάστηκε από το 1250 έως το 1500, και δέχτηκε πολλές επεμβάσεις και επεκτάσεις τους αιώνες που ακολούθησαν(2).

1 Το υψίπεδο όπου κατασκευάστηκε το κάστρο είχε στρατηγική σημασία, καθώς ήλεγχε ολόκληρη την κοιλάδα του Ticino, που αποτελούσε σημαντικό πέρασμα, μέσω των Άλπεων, από την βόρεια Ιταλία προς τις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, ενώ παράλληλα ήλεγχε τα περάσματα του Nufenen, του Gotthard, του Lukmanier και του San Bernardino.2 Οι Ρωμαίοι κατέλαβαν την κορυφογραμμή Castelgrande και κατασκεύασαν εκεί ένα φρούριο τον 1ο αι. π.Χ. Περίπου τον 4ο αιώνα δημιουργήθηκε ένα νέο φρούριο ικανού μεγέθους ώστε να μπορεί να στεγάσει 1000 άνδρες. Κατά τον 10ο αιώνα το εσωτερικό του κάστρου διευθετήθηκε ώστε να περιλάβει οικίες, γεγονός που το μετέτρεψε σε μικρή οχυρωμένη πόλη. Τα αρχαιολογικά ευρήματα της προϊστορικής και ρωμαϊκής εποχής ανευρίσκονται μόνον θαμμένα, ενώ κατασκευές του 10ου - 12ου αιώνα παραμένουν ως μικρά τμήματα του υπάρχοντος και σήμερα τείχους. Τα κτίσματα που δεν είναι των δύο τελευταίων αιώνων χρονολογούνται την περίοδο ανάμεσα στο 1250 και στο 1500, που σημαδεύεται από ανακατασκευές, επεκτάσεις και ενισχύσεις, αλλά και από καταστροφές λόγω πολεμικών συγκρούσεων. Πολλά κτίσματα πρέπει να

Εικ. 1: Η θέση των κάστρων της περιοχής σε σχέση με την πόλη της Bellinzona1. Castelgrande, 2. Montebello, 3. Sasso Corbaro, 4. Βόρεια τείχη της πόλης, 5. Νότια τείχη της πόλης, 6. Murata (το κατεδαφισμένο τμήμα με γκρίζο χρώμα)

Εικ. 2: Το κάστρο Castelgrande

1402.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.1 Ήπια επέμβαση • Κάστρο Castelgrande

Το 1803 η πόλη της Bellinzona ενσωματώθηκε στην ανεξάρτητη περιφέρεια του Ticino, και τα κάστρα της περιοχής πέρασαν στην περιουσία του κράτους. Μέχρι το 1900 περίπου βρίσκονταν σε κατάσταση εγκατάλειψης. Στο Castelgrande κατασκευάστηκε ένα σύνολο κτιρίων που χρησιμοποιήθηκαν ως οπλοστάσιο, ενώ άλλα τμήματα του κάστρου μετατράπηκαν σε φυλακές. Το 1850 η κυβέρνηση του κράτους, θορυβημένη από την ταραχώδη κατάσταση γειτονικών χωρών πραγματοποίησε ορισμένα αμυντικά έργα. Μεταξύ αυτών περιλαμβανόταν και η ενίσχυση των τειχών του Castelgrande, καθώς και η κατασκευή επάλξεων, οι οποίες ήταν σχεδιασμένες ώστε να μοιάζουν με τις μεσαιωνικές οχυρώσεις της πόλης. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι η κυβέρνηση προσπάθησε να πουλήσει το κάστρο το 1881, αλλά δεν κατάφερε να βρει αγοραστές. Σήμερα το κάστρο στεγάζει ένα μουσείο και ένα εστιατόριο.


Το 1982 ο αρχιτέκτονας Aurelio Galfetti ανέλαβε την αποκατάσταση του κάστρου, που στόχο είχε την στέγαση ενός μουσείου και ενός εστιατορίου: το μουσείο εγκαταστάθηκε στη νότια πτέρυγα, και το εστιατόριο στο συγκρότημα των κτιρίων που προστέθηκε κατά τον 19ο αιώνα ως οπλοστάσιο. Μετά από μια σειρά τυπολογικών διορθώσεων στο διάχυτο αστικό τοπίο της Bellinzona, ο Galfetti επικεντρώθηκε στο να τραβήξει την προσοχή της κοινής γνώμης τόσο στο κάστρο και στην πλούσια ιστορία του, όσο και στις μελλοντικές δυνατότητες του. Παρότι η αποκατάσταση θεωρητικά αφορούσε την κατασκευή του μουσείου, απώτερος στόχος της ήταν η συνολική αναβίωση του κάστρου και η σύνδεσή του με την πόλη. Ο αρχιτέκτονας, προκειμένου να συνδυάσει αυτές τις λειτουργίες, αποφάσισε να μετατρέψει ολόκληρο τον λόφο σε ένα αστικό πάρκο.Σχετικά αναφέρει: «Όταν προετοιμάζω ένα έργο, αρχικά λαμβάνω υπόψη τις διασυνδέσεις ανάμεσα στην τοποθεσία του κτίσματος και στο περιεχόμενό του. Στις περισσότερες περιπτώσεις από το κτίριο

καταστράφηκαν κατά τον 15ο αιώνα, την ίδια εποχή που ο χώρος διαχωρίστηκε σε τρεις αυλές. Νέες πτέρυγες, παρατηρητήρια και πύργοι κατασκευάστηκαν στους αιώνες που ακλούθησαν, ενώ παράλληλα τα τείχη ενισχύθηκαν και αυξήθηκαν. Οι πύργοι Torre Bianca (13ος αι.) και Torre Nera (14ος αι.), που σώζονται μέχρι και σήμερα, αποτελούσαν έκτοτε σημαντικό μέρος της οργάνωσης του κάστρου.

Εικ. 3: Το κάστρο πριν τις επεμβάσεις αποκατάστασης


έχει αφαιρεθεί το περιεχόμενο, και στις δυσκολότερες περιπτώσεις ο ιδιοκτήτης δεν προτείνει καν μια νέα χρήση. Αυτή τη φορά όμως, η αποστολή μου περιείχε ένα αυστηρά προσδιορισμένο πρόγραμμα επανάχρησης, που αφορούσε την εγκατάσταση ενός εστιατορίου και εκθεσιακών χώρων. Το περιεχόμενο επίσης προσδιορίστηκε σε γενικές γραμμές: στόχος ήταν η αναβίωση του κάστρου και η σύνδεσή του με την πόλη. Έψαξα μια λύση που θα συνέδεε την ειδικότερη με την γενικότερη λειτουργία του. Αυτό οδήγησε στην απόφασή μου να μετατραπεί ολόκληρος ο λόφος σε ένα αστικό πάρκο.» (3)

Όσον αφορά την αρχιτεκτονική τοπίου, σχεδιάστηκαν νέοι χώροι πρασίνου, διαδρομές και πλατώματα στα οποία ως υλικό χρησιμοποιήθηκε κυρίως η πέτρα. Αμπελώνες τοποθετήθηκαν κατά μήκος της περιφέρειας, για να τονίσουν την κατεύθυνση των τειχών. Παράλληλα, νέα πλακόστρωση επιστρώθηκε γύρω από την αυλή, η οποία σε συνδυασμό με τους λευκά επιχρισμένους τοίχους, δίνει την εντύπωση μιας πλατείας και όχι ενός οχυρού. Η αποκατάσταση του χώρου επεκτάθηκε τόσο ώστε να συμπεριλάβει και ένα τμήμα εκτός των τειχών. Στόχος ήταν να δοθεί στα διάφορα στοιχεία, που είναι συνδεδεμένα με την πόλη, μια νέα, ολοκληρωμένη εμφάνιση. Αυτή η ενότητα επιτυγχάνεται αντιμετωπίζοντας όλα τα στοιχεία με τον ίδιο τρόπο. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει ο χειρισμός του βράχου: από τα σημεία που έχουν ιδιαίτερη σημασία, αφαιρέθηκε όλη η βλάστηση, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί η εντύπωση ενός τεχνητού στοιχείου, που έρχεται σε αντίθεση με το φυσικό περιβάλλον της περιοχής. Ο «καθαρός» βράχος αποτελεί λοιπόν την βάση για τα τείχη του κάστρου, ενώ παράλληλα στην Piazza del Sole

3 Aurelio Galfetti, “Restoration of the Castelgrande at Bell-inzona”, Anthos : Une revue pour le paysage / Volume 26 (1987), issue 1, σελ. 12

Εικ. 4: Διαδρομή κατά μήκος των επάλξεων

Εικ. 5: Οι αμπελώνες κατά μήκος των τειχών

Εικ. 6: Η εσωτερική αυλή του κάστρου


αντικαθιστά τις προσόψεις των κατεδαφισμένων σπιτιών. Η πλαγιά του λόφου σηματοδοτεί ένα όριο κρατώντας την πόλη σε μια απόσταση. Δημιουργεί μια περιοχή στο κέντρο της πόλης, όπου τονίζεται το αίσθημα απομόνωσης, κατάσταση σχεδόν μοναδική για ένα αστικό περιβάλλον. «Ο γεωλογικά ενδιαφέρων και γεωγραφικά ασυνήθιστος λόφος προσδίδει έναν ιδιαίτερο χαρακτήρα στην πόλη: είναι σαν μια μικρή Ακρόπολη. Το μέρος αυτό έχει ένα σύνολο αξιών οι οποίες πρέπει απλώς να γίνουν ορατές. Έτσι λοιπόν ο βασικός στόχος είναι η παρουσίαση της ιστορίας του. Ο στόχος είναι να παραμείνει το περίγραμμα των πύργων του απαράλλαχτο ως προς το τοπίο και τον ουρανό, ο καθαρισμός του τείχους, που συνδέεται με ολόκληρη την κοιλάδα, από την βλάστηση, να ξαναφυτευτούν οι αμπελώνες που περιορίζουν την εξάπλωση της πόλης προς το νότο, και να μετατραπεί η βάση του κάστρου σε κάποιας μορφής πρόσοψη για την Piazza del Sole. Και, συνολικά, η πρόθεση ήταν να αποκατασταθεί η αρχική ενότητα του συνόλου. Η αυτονομία του έχει ως στόχο να δώσει έμφαση στην υπεροχή της τοποθεσίας σε σχέση με την πόλη».(4)

Η αποκατάσταση των τειχών πραγματοποιήθηκε στο μεγαλύτερο μέρος τους, με τρόπο ώστε να μην αφήνει ορατά σημάδια. Ωστόσο σε ορισμένα σημεία, όπως για παράδειγμα στη νέα βεράντα και στο κτίριο των ανελκυστήρων, τα νέα τμήματα διαφοροποιούνται μέσω των υλικών και της γεωμετρίας τους. Τα πιο αναγνωρίσιμα νέα στοιχεία είναι οι νέες θύρες, που έχουν ορθογώνιο σχήμα και είναι κατασκευασμένες από μαύρο ατσάλι, και δεν ακολουθούν το σχήμα των ανοιγμάτων τους. Παρότι από το κέντρο της πόλης το κάστρο δεν είναι ορατό, ο αρχιτέκτονας δημιούργησε δύο νέες ενώσεις ανάμεσά τους, πέρα από τα ήδη υπάρχοντα μονοπάτια, ενσωματώνοντας επίσης τα τμήματα του

4 Aurelio Galfetti, “Restoration of the Castelgrande at Bell-inzona”, Anthos : Une revue pour le paysage / Volume 26 (1987), issue 1, σελ. 12

Εικ. 7: Θέα προς το κάστρο από το κέντρο της πόλης

Εικ. 8: Το τείχος (Murata) που συνδέει το κάστρο με την πόλη


Εικ. 9: Το κτίριο των ανελκυστήρων: είσοδος από την πόλη και έξοδος προς την αυλή του κάστρου


ιστορικού τείχους που φτάνει στην πόλη. Ο Galfetti παράλληλα συνέδεσε το κάστρο με την πόλη, μέσω του σχεδιασμού του κτιρίου των ανελκυστήρων. Το κτίριο αυτό προέκυψε με την εκσκαφή του βράχου, έχοντας την είσοδό του στην Piazza del Sole, η οποία μοιάζει με μια σχισμή φωτός που οδηγεί στο εσωτερικό της σπηλιάς. Με αυτόν τον τρόπο η χωρική εμπειρία του κάστρου μεταφέρεται στο κέντρο της πόλης, σε ένα σημείο απ’ όπου ήταν μέχρι τότε απρόσιτο. Η είσοδος στην εσωτερική αυλή, καθώς την βλέπουμε από το σημείο όπου φτάνει ο ανελκυστήρας, αποτελεί ένα σκόπιμο σχεδιασμό που αντικαθιστά ένα τυχαίο, που προϋπήρχε. Η βραχώδης, απότομη επιφάνεια οριοθετείται από ένα νέο,

ευθύγραμμο τοίχο, και έναν παλιό (εν μέρει αποκατεστημένο) καμπύλο τοίχο, δημιουργώντας μια νέα περιοχή. «Στο κάτω μέρος της κοιλάδας ένας λόφος προβάλλει πάνω από τον ορίζοντα. Στην κορυφή του ένα σύμπλεγμα κτιρίων, δυο πύργοι και πάρα πολλά δέντρα. Αφαίρεσα σχεδόν όλα τα δέντρα, έσκαψα μια μικρή λίμνη, αφαίρεσα ό,τι ήταν άχρηστο και άσχημο. Αυτό που απέμεινε ήταν ένας μεγαλειώδης μαύρος βράχος, στο κέντρο της πόλης, με δύο πύργους στην κορυφή του, τρία δέντρα και ένα λιβάδι χτενισμένο από τον άνεμο. Αυτό είναι το πάρκο της πόλης της Bellinzona, που αποτελείται μόνο από πέτρα, τείχη, χορτάρι, νερό, τρία δέντρα και τον ουρανό».(5)

5 Botta, Aurelio Galfetti, “Aurelio Galfetti”, 1989, σελ 40

Εικ. 10: Θέα προς το κάστρο από το κέντρο της πόλης Εικ. 11: Η θέα προς το κάστρο από την Piazza del Sole



Το μνημειακό σύνολο δεν είναι μόνο μια μαρτυρία της σημασίας της αμυντικής αρχιτεκτονικής των μεσαιωνικών χρόνων, αλλά επίσης ένα μοναδικό ευρωπαϊκό παράδειγμα, που δείχνει την εξέλιξη ενός τόπου μέσω της συνεχούς προσαρμογής του στις ανάγκες του ανθρώπου σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, που αξίζει να βρίσκεται στη λίστα της παγκόσμιας κληρονομιάς. Σύμφωνα με τον Galfetti, το έργο θα μπορούσε να συνοψιστεί σε τρεις λέξεις: το πάρκο, το γκρι και το ξύλο. Η έννοια του πάρκου υποδηλώνει την πρόθεση του να δώσει μια αστική

διάσταση στην επέμβαση της αποκατάστασης. Το γκρι είναι το χρώμα του κάστρου σήμερα: μια γκριζάδα που υπογραμμίζεται με το μαύρο χρώμα του βράχου και ολοκληρώνεται με το μαύρο χρώμα των σκεπών. Το γκρι διαπερνά τα πάντα: το πέτρινο τείχος που φτάνει στην πόλη, τα τείχη του κάστρου, την πρόσοψη. Στις προθέσεις του αρχιτέκτονα δεν ήταν η δημιουργία ενός νέου κελύφους. Έτσι λοιπόν η νέα χρήση του κάστρου δεν έχει αντίκτυπο στη μορφή του. Το ξύλο συμβολίζει το νέο περιεχόμενο, τη νέα κατασκευή, που όμως δεν αντικαθιστά την υπάρχουσα δομή.(6)

6 Aurelio Galfetti, “Restoration of the Castelgrande at Bellinzona”, Anthos : Une revue pour le paysage / Volume 26 (1987), issue 1, σελ. 13

Εικ. 12: Εκθεσιακοί χώροι στο εσωρικό του κάστρου


Εικ. 13: Ο εσωτερικός χώρος του μουσείου


Κάστρο στο Polpenazze

Τοποθεσία: Polpenazze del Garda, ΙταλίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 11ου αιώναΝέα χρήση: Δημοτικές χρήσεις, εκθεσιακός χώροςΧρονολογία επέμβασης: 2007-2011Αρχιτέκτονες: Giulio Lamperti, Brunella CappaΦορέας ανάθεσης: Δήμος Polpenazze del Garda

Το κάστρο στο Polpenazze αποτελείται από ένα πολύπλοκο σύστημα οχυρώσεων και αμυντικών δόμων που χρονολογούνται στον 11ο αιώνα. Το οχυρό έχει υποστεί με το πέρασμα του χρόνου μετατροπές, που σχετίζονται με τους διαφορετικούς τρόπους χρήσης του. Αποτέλεσε κεντρικό σημείο της κοινότητας, καθώς εντός του ιστορικού συγκροτήματος υπήρχε το δημαρχείο, η εκκλησία και η βιβλιοθήκη της πόλης. Οι επεμβάσεις που έγιναν από τους αρχιτέκτονες Giulio Lam-perti και Brunella Cappa αφορούσαν αφενός μεν την αναστήλωση και τον καθαρισμό των πέτρινων μεσαιωνικών τειχών και αφετέρου την κατασκευή νέων προσθηκών. Πιο συγκεκριμένα, σχεδιάστηκε μια υπέργεια διαδρομή που εδράζεται στα τείχη και συνδέει τον πύργο, όπου στεγάζονται τα γραφεία του δήμου, με το κωδωνοστάσιο, ο εσωτερικός χώρος του οποίου προορίζεται να επαναχρησιμοποιηθεί ως εκθεσιακός χώρος. Η διαδρομή έχει σκελετό από χάλυβα και ξύλινες σανίδες ως στοιχεία πλήρωσης των κιγκλιδωμάτων και ως υλικό επικάλυψης του δαπέδου. Εντός του πύργου, κατασκευάστηκε ένα νέο κλιμακοστάσιο από χάλυβα και ξύλινα πατήματα, που έχει την ίδια σχεδιαστική λογική και τα ίδια υλικά με τη διαδρομή. Συνεπώς, παρατηρούμε μια ενότητα στο σχεδιασμό όσον αφορά τα υλικά κατασκευής, καθώς και την αναγνωρισιμότητα των καινούργιων στοιχείων σε σχέση με τα μεσαιωνικά τείχη του κάστρου.

Εικ. 1: Το κωδωνοστάσιο

Εικ. 2: Το κλιμακοστασίου στο εσωτερικό του πύργου

Εικ. 3: Άποψη διαδρομής Εικ. 4: Η νέα διαδρομή

148 2.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.1 Ήπια επέμβαση • 2.2.1.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Κάστρο στο Polpenazze

Εικ. 5: Άποψη προσθήκης

Εικ. 6: Λεπτομέρεια έδρασης διαδρομής Εικ. 7: Η θέα από ψηλά


Πύργος Νazari, Tahal

Τοποθεσία: Almeria, ΙσπανίαΑρχική λειτουργία: πύργος 14ου αιώναΝέα χρήση: χώρος πολλαπλών χρήσεωνΧρονολογία επέμβασης: 2008Αρχιτέκτονες: Mercedes Miras Varela, Luis Castillo VillegasΦορέας ανάθεσης: Υπουργείο Πολιτισμού

Ο πύργος κτίστηκε τον 14ο αιώνα από τους Άραβες, όταν το βασίλειο της δυναστείας των Ναζάρι κυριαρχούσε στο νότιο τμήμα της Ιβηρικής Χερσονήσου. Λειτουργούσε ως πύργος παρακολούθησης, ενώ παράλληλα αποτελούσε ένα μέρος στο οποίο ο τοπικός πληθυσμός κατέφευγε κατά τη διάρκεια εχθρικών επιδρομών. Μετά την πτώση του βασιλείου Ναζάρι το κάστρο έχασε την κύρια λειτουργία του και σταδιακά υποβαθμίστηκε. Η οροφή κατέρρευσε, με αποτέλεσμα να καταστραφούν τα περισσότερα από τα εσωτερικά δάπεδα, καθώς και μεγάλο μέρος της εσωτερικής τοιχοποιίας. Ο στόχος της επέμβασης ήταν η μετατροπή του πύργου σε μουσείο και χώρο πολλαπλών χρήσεων. Προκειμένου να διατηρηθεί η τυπολογική ταυτότητά του, οι αρχιτέκτονες επανέφεραν τα πατώματα, τα εσωτερικά τοιχώματα και το κλιμακοστάσιο,

ακολουθώντας τα ίχνη των προϋπαρχόντων. Παρ’ όλα αυτά, δεδομένης της έλλειψης στοιχείων σχετικά με την αρχική τους διάταξη, ο σχεδιασμός δεν στοχεύει σε μια ανακατασκευή, αλλά σε μια σύγχρονη απόδοση του χώρου που εσωκλείει το κτίριο. Ο σχεδιασμός δίνει έμφαση στη διαφοροποίηση των υλικών μεταξύ των νέων προσθηκών και της υφιστάμενης δομής. Προκειμένου να είναι διακριτές οι υπάρχουσες ξύλινες πλάκες των δαπέδου από εκείνες που εισήχθησαν κατά την επέμβαση, χρησιμοποιήθηκε δομή χάλυβα, ενώ το ίδιο υλικό χρησιμοποιείται και στα δικτυώματα της στέγης. Με αυτό τον τρόπο ο σχεδιασμός προσπαθεί να δημιουργήσει, με ένα ποιητικό και επιδέξιο τρόπο, μια συνεπαγωγή μεταξύ των δύο υλικοτήτων δημιουργώντας μια σταδιακή μετάβαση μεταξύ τους. Πρόσθετος στόχος των αρχιτεκτόνων αποτέλεσε η διατήρηση της χωρικής ποιότητας που ο ερειπωμένος πύργος είχε πριν από τη μετατροπή, όταν ήταν σχεδόν γυμνός στο εσωτερικό. Έτσι, οι πλάκες των δαπέδων καταλαμβάνουν τα διαφορετικά επίπεδα μερικώς, αφήνοντας κενό διπλού και τριπλού ύψους, που επιτρέπει την ενατένιση του γενναιόδωρου κενού στο εσωτερικό του κάστρου. Η σκάλα τότε γίνεται μέρος ενός αρχιτεκτονικού περιπάτου που οδηγεί τον επισκέπτη μέσα από το κενό προς τα πάνω.

Εικ. 1: Εσωτερικές απόψεις του πύργου Εικ. 2: Το νέο κλιμακοστάσιο

1502.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.1 Ήπια επέμβαση • 2.2.1.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Πύργος Nazari, Tahal

Εικ. 3: Γενική άποψη του πύργου Εικ. 4: Το δάπεδο και η οροφή

151

152




Τα παραδείγματα αυτής της υποκατηγορίας αφορούν επεμβάσεις πουεπικεντρώνονται στο ίδιο το περίβλημα του μνημείου και στο εσωτερικό του.Ανάλογαμετηνέκτασηκαι τηφύσητους,χωρίζονταισεήπιεςκαιεκτεταμένες,καιθαμελετηθούνως χωριστές κατηγορίεςστησυνέχεια. Στις ήπιες, συγκαταλέγονταιεπεμβάσεις στις οποίες δίνεται έμφαση στην υπάρχουσα δομή, και στην ανάδειξήτης με λεπτούς χειρισμούς, ενώ οι εκτεταμένες χαρακτηρίζονται από μεγαλύτερηελευθερίααρχιτεκτονικώνκινήσεωνωςπροςτιςνέεςπροσθήκεςκαιτηδιαχείρισητηςυφιστάμενηςδομής.

2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση


Κάστρο Castelvecchio

Τοποθεσία: Verona, ΙταλίαΑρχική λειτουργία: μεσαιωνικό κάστρο 14ου αιώναΝέα χρήση: μουσείοΧρονολογία επέμβασης: 1959-1973Αρχιτέκτονας: Carlo Scarpa


Το Castelvecchio κατασκευάστηκε ανάμεσα στο 1354-1376, στην όχθη του ποταμού Adige, από την οικογένεια Sca-ligeri ή della Scala, την κυρίαρχη οικογένεια της Verona, ως μια ασφαλής εναλλακτική κατοικία, με στόχο την προστασία της από τους κατοίκους της πόλης σε περίπτωση λαϊκής εξέγερσης. Για το λόγο αυτό, τα τείχη του κάστρου δεν στρέφονται προς την πλευρά του ποταμού, όπως θα ήταν αναμενόμενο, αλλά προς την πόλη, απ’ όπου προέρχεται και η απειλή για τους κατοίκους του κάστρου, ενώ παράλληλα κατασκευάζεται και μία γέφυρα ως δίοδος διαφυγής προς το βορρά, σε περίπτωση κατάληψης του κάστρου. Η κατασκευή αποτελείται από δυο μέρη: την Reggia, που περιλαμβάνει τους χώρους κατοίκησης, και αναπτύσσεται γύρω

από μια εσωτερική αυλή, και μια εξωτερική στρατιωτική ζώνη. Ο διαχωρισμός των δυο αυτών μερών γίνεται με τμήμα ενός ήδη υπάρχοντος τείχους του αμυντικού συστήματος της πόλης (com-mune wall), κατασκευασμένο τον 12ο αιώνα, το οποίο αποκόπηκε και εντάχθηκε στο μέσο του συγκροτήματος. Έτσι έχουμε, στη δυτική πλευρά του, την Reggia που αποτελείται από ένα σύνολο διασυνδεμένων δωματίων, και αναπτύσσεται σε 3 ορόφους, έχοντας μέτωπο προς το ποτάμι, και την εσωτερική αυλή, που είναι προσκείμενη στο τμήμα του παλιού τείχους (commune wall) και στο βορειοανατολικό τμήμα της οποίας βρίσκεται ένας ογκώδης πύργος (torre del mastio) που ελέγχει την αυλή και την γέφυρα. Η στρατιωτική ζώνη βρίσκεται ανατολικά του τείχους, στην πλευρά δηλαδή που είναι πλησιέστερα στην πόλη, και αποτελεί μια μεγάλη περιοχή που περικλείεται από 2 τοίχους με επάλξεις και πύργους, στην πλευρά της ξηράς, ενώ βόρεια ανοίγεται προς το ποτάμι. Κατά την ενετική περίοδο το κάστρο διατηρεί τη στρατιωτική λειτουργία του, η Reggia μετατρέπεται σε στρατιωτική ακαδημία, και προστίθεται μια νέα πτέρυγα, ενώ υπάρχει και μικρή διαφοροποίηση των υλικών. Το 1797 η πόλη της Βερόνας κατακτήθηκε από τα στρατεύματα του Ναπολέοντα, και το 1799 μια εξέγερση των κατοίκων κατά των Γάλλων είχε ως αποτέλεσμα την καταστροφή μέρους των επάλξεων και των κορυφών των πύργων. Λίγα χρόνια αργότερα, υπό την απειλή των Αυστριακών, οι Γάλλοι που βρίσκονται ακόμα στην περιοχή, οχυρώνουν το κάστρο, μεταβάλλοντας σημαντικά την οργάνωσή του: η άμυνα στρέφεται προς τον βορρά, και η στρατιωτική ζώνη περιτοιχίζεται κατά μήκος του ποταμού, ενώ στη συνέχεια στον ίδιο χώρο, κατά μήκος της βόρειας και ανατολικής πλευράς του, κατασκευάζεται κτίριο σχήματος Γ, αποτελούμενο από συνδεδεμένα τετράγωνα δωμάτια, που φιλοξενεί τους στρατώνες. Πρόκειται για το χώρο που θα φιλοξενήσει τελικά το μουσείο. Το 1825 πραγματοποιείται διάνοιξη δρόμου που ενώνει την πόλη με τη γέφυρα, περνώντας μέσα από την εσωτερική αυλή, γεγονός που σημαίνει τη λήξη της αποκλειστικής χρήσης του κάστρου. Η πορεία του δρόμου ακολουθεί τη γραμμή του commune wall, διαιρώντας το κάστρο σε 2 μέρη, κι έτσι ο μόνος δρόμος που τα ενώνει βρίσκεται στο επίπεδο των επάλξεων, στην κορυφή του τείχους που είναι προσκείμενο στο ποτάμι, κάτι που θα δημιουργήσει πρόβλημα κατά την μετατροπή του συγκροτήματος σε μουσείο.

Εικ. 1: Ο εσωτερικός χώρος του μουσείου μετά την αποκατάσταση του 1923-26 από τον Farlati

1542.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση • Κάστρο Castelvecchio

Το 1923-26, αποφασίζεται και πραγματοποιείται οργανωμένη επέμβαση αποκατάστασης, με στόχο την μετατροπή του κάστρου σε μουσείο, για την συγκέντρωση των συλλογών των μουσείων της πόλης. Αρχιτέκτονας είναι ο Farlati, ο οποίος έχει στενή συνεργασία με τον Avena, τον υπεύθυνο των μουσείων της πόλης. Πρόκειται για μια επέμβαση στην οποία κυριαρχεί η προσπάθεια δημιουργίας ενός «ιστορικού χώρου», χωρίς να λαμβάνεται υπόψη η ιστορία του κτιρίου: οι εσωτερικοί χώροι διακοσμούνται σε στυλ 16ου-17ου αιώνα, προστίθενται νέα χαρακτηριστικά, τοποθετούνται τζάκια και καμινάδες στις οπές για τις πολεμίστρες, ενώ οι όψεις του κτιρίου των στρατώνων, στην πλευρά της αυλής, αναμορφώνονται πλήρως: τα πλαίσια των ανοιγμάτων αντικαθιστούνται με νέα, σε γοτθικό στυλ, η κύρια είσοδος αλλάζει θέση και η αυλή μετατρέπεται σε επίσημο κήπο. Ο χώρος οργανώνεται με νέους άξονες και απόλυτη συμμετρία, χάνοντας τον χαρακτήρα του.


Η προσέγγιση του Scarpa είναι τελείως διαφορετική. Πρωταρχικός του στόχος είναι η ανάδειξη και συνύπαρξη όλων των ιστορικών φάσεων του κάστρου, ακόμα κι αν αυτό σε κάποιες περιπτώσεις απαιτεί εκτεταμένες επεμβάσεις. Στο δυτικό τμήμα, το οποίο έχει και τις λιγότερες αλλοιώσεις, αφαιρεί την κίβδηλη διακόσμηση (του 1923-1926) από τους τοίχους και τις οροφές, κι έτσι το κτίριο επανέρχεται σχεδόν στην αρχική του κατάσταση, σε μια ομοιογενή δομή, που δεν απαιτεί ισχυρές επεμβάσεις. Στο ανατολικό τμήμα αντίθετα, εξαιτίας των πολλών ιστορικών φάσεων και της καταστρεπτικής επέμβασης του Farlati, ο Scarpa καλείται να αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες και να πάρει κρίσιμες αποφάσεις. Ο προβληματισμός του αφορά την αποκάλυψη της αρχικής μορφής του κάστρου, κάτι που θα

Εικ. 2: Γενική διάταξη των χώρων και πορεία κινήσεων πριν και μετά την επέμβαση αποκατάστασης


προκαλούσε την καταστροφή των μετέπειτα φάσεων, της ιστορίας δηλαδή του κτιρίου. Προκειμένου λοιπόν να μπορέσει να αναδείξει όλο το φάσμα της ιστορίας του, αποφασίζει αρχικά να αφαιρέσει την διακόσμηση του Farlati, σχετικά με την οποία αναφέρει: «Στο Castelvecchio τα πάντα (στην όψη της ναπολεόντειας πτέρυγας) ήταν ψεύτικα. Αποφάσισα να υιοθετήσω ορισμένες κατακόρυφες αξίες για να σπάσω την αφύσικη συμμετρία. Το Γοτθικό το χρειαζόταν, και ιδιαίτερα το Venetian Gothic, δεν είναι πολύ συμμετρικό στην πραγματικότητα»(1). Αφαιρεί λοιπόν όλα τα ίχνη της από το εσωτερικό των χώρων, αλλά στο εξωτερικό αντιμετωπίζει ιδιαίτερη δυσκολία, λόγω της ανακατασκευασμένης όψης του κτιρίου των στρατώνων. Τελικά αποφασίζει να μην την αφαιρέσει, αλλά να την υποβαθμίσει, ή να αλλάξει τον τρόπο που την αντιλαμβανόμαστε, μέσω της κατάργησης της συμμετρίας, και τη διακοπή της από νέα στοιχεία. Στη συνέχεια καταφεύγει σε σημειακές κάθε φορά λύσεις για τον διαχωρισμό των υπόλοιπων στοιχείων, όπως για παράδειγμα σε «δράσεις δημιουργικής κατεδάφισης», που κατά τη γνώμη του δίνουν λύση σε σύνθετα ζητήματα, τα οποία απαιτούν αντιμετώπιση σε προγραμματικό, ιστορικό και μορφικό επίπεδο. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά το κτίριο των στρατώνων, παίρνει δραστικά μέτρα, κατεδαφίζοντας το δυτικό δωμάτιο. Η απόφαση αυτή δεν είναι αβάσιμη, αντίθετα αποσκοπεί στην αποκάλυψη του βόρειου τείχους (προς το ποτάμι) και στην απελευθέρωση του commune wall. Στην λήψη αυτής της απόφασης συμβάλλει και η ανακάλυψη της τάφρου που βρισκόταν περιμετρικά του commune wall, η οποία είχε κατασκευαστεί κατά την ανέγερση του κάστρου τον 14ο αιώνα. Επίσης, προκειμένου να διαχωρίσει το river wall (19ος αι.) από τους πύργους του 14ου αιώνα, κάνει δυο ασύμμετρες τομές στις άκρες του, δημιουργώντας το απαραίτητο κενό ανάμεσα στα στοιχεία αυτά, και κατά συνέπεια ανάμεσα στις διαφορετικές ιστορικές φάσεις (διαφορά 500 χρόνων). Η αιτιολόγηση αυτών των αποφάσεων βασίζεται κυρίως στον ιστορικό διαχωρισμό, εξυπηρετεί όμως ταυτόχρονα και προγραμματικούς στόχους, όπως θα δούμε παρακάτω.

1 Richard Murphy, “Carlo Scarpa & Castelvecchio”,1990, σελ.8Εικ. 3: Η κατεδάφιση του δυτικού δωματίου απελευθέρωσε το commune και το river wall


Ανατολικό τμήμα

Η βόρεια πτέρυγα του κτιρίου των στρατώνων φιλοξενεί τους εκθεσιακούς χώρους του μουσείου, οι οποίοι καταλαμβάνουν τα πέντε εναπομείναντα δωμάτια του ισογείου και τα επτά δωμάτια του ορόφου, ενώ η ανατολική περιλαμβάνει στο ισόγειο χώρους γραφείων, και στον όροφο μια αίθουσα εκδηλώσεων. Στο εσωτερικό αυτών των χώρων οι τοίχοι αποκαταστάθηκαν, τα κλεισμένα παράθυρα και οι επάλξεις ανοίχθηκαν και απομακρύνθηκε πλήρως η ιστορικιστική διακόσμηση που προστέθηκε το 1924-26.

Στο ισόγειο της βόρειας πτέρυγας, βρίσκεται η έκθεση των αγαλμάτων, που περιλαμβάνει εκθέματα 12ου-15ου αιώνα. Εκεί κατασκευάστηκε νέο δάπεδο, από λευκή πέτρα Prun(2) και γυαλισμένο σκυρόδεμα, το οποίο τοποθετήθηκε λίγα εκατοστά ψηλότερα από τη στάθμη του δαπέδου, διατηρώντας, επίσης, μικρή απόσταση από την τοιχοποιία. Ακολουθεί ορθογωνικό σχέδιο, σε αντίθεση με τις ακανονιστίες των δωματίων, τονίζοντας έτσι και την ελαφριά κλίση που έχει ο βόρειος τοίχος. Η οροφή όλης της

2 Prun stone: ασβεστόλιθος, από την περιοχή της Lessinia, κοντά στην Βερόνα

Εικ. 4: Ο εκθεσιακός χώρος στη βόρεια πτέρυγα

Εικ. 5: Ο εκθεσιακός χώρος στη βόρεια πτέρυγα

Εικ. 6: Μεταλλικό δοκάρι οροφής, λεπτομέρεια


Εικ. 7: Εσωτερική άποψη Εικ. 8: Εξωτερική άποψη

Εικ. 9: Λεπτομέρεια στο δάπεδο εξωτερικά Εικ. 10: Λεπτομέρεια εξωτερικά


πτέρυγας έχει απομακρυνθεί και ανασχεδιαστεί. Για τη στήριξή της, έχουμε έναν σκελετό που αποτελείται από την διασταύρωση δυο δοκαριών από σκυρόδεμα σε κάθε δωμάτιο (που δεν είναι ορατά), τα οποία με τη σειρά τους στηρίζονται με μεταλλικό δοκάρι που διατρέχει όλους τους χώρους της πτέρυγας, δίνοντας την αίσθηση της συνέχειας. Η εντύπωση αυτή επιτυγχάνεται και μέσω της προοπτικής από τα συνεχόμενα ανοίγματα των αψίδων. Κοντά στο χώρο της εισόδου, βρίσκεται το Sacello, ένας μικρός χώρος κυβικής μορφής, που φιλοξενεί κάποια από τα μικρότερα εκθέματα του μουσείου. Εσωτερικά είναι ενοποιημένος με την υπόλοιπη έκθεση, ενώ εξωτερικά φαίνεται να προεξέχει από το μουσείο, μέσω ενός αψιδωτού ανοίγματος, χωρίς όμως να αγγίζει τις ακμές του. Ο φωτισμός του επιτυγχάνεται μέσω ενός οριζόντιου ανοίγματος στην οροφή, το οποίο συμβάλλει στη δημιουργία ενός οικείου χώρου, και το δάπεδο του είναι τοποθετημένο πάνω και σε απόσταση από το επίπεδο του ισογείου. Η εισαγωγή μιας νέας κατασκευής πραγματοποιείται με τρόπο διακριτικό και επιδέξιο:

χάρη στο υλικό και τη μορφή της γίνεται εμφανές ότι είναι σύγχρονη, χωρίς ωστόσο να υπερισχύει της υπάρχουσας. Στον όροφο της βόρειας πτέρυγας βρίσκεται η συλλογή με πίνακες 15ου-18ου αιώνα. Ο χώρος αυτός κατά την μετατροπή του σε μουσείο το 1923, διαχωρίστηκε σε δωμάτια, με λεπτούς τοίχους που τοποθετήθηκαν πάνω από τους τοίχους του ισογείου. Οι πόρτες ήταν τοποθετημένες κεντρικά και είχαν κατασκευαστεί ψεύτικα τζάκια και καπνοδόχοι στο κέντρο του βόρειου τοίχου κάθε δωματίου, κλείνοντας τις πολεμίστρες. Οι προσθήκες αυτές αφαιρέθηκαν, οι τοίχοι όμως διατηρήθηκαν. Τα ανοίγματα καταργήθηκαν και δημιουργήθηκαν νέα κατά μήκος της νότιας πλευράς, εξυπηρετώντας την κυκλοφορία ανάμεσα στους χώρους. Στη βόρεια πλευρά οι διαχωριστικοί τοίχοι βρίσκονται σε απόσταση από τον πλευρικό, σταματώντας ευθυγραμμισμένα μεταξύ τους, δημιουργώντας έτσι μια εσφαλμένη προοπτική με την καμπύλη του βόρειου τοίχου και δίνοντας τη δυνατότητα παράκαμψης των δωματίων.

Εικ. 11: Τα ανοίγματα κατά μήκος της νότιας πλευράς Εικ. 12: Οι τοίχοι σε απόσταση από τον πλευρικό στην βόρεια πλευρά


Εικ. 13: Η κεντρική είσοδος του μουσείου

Εικ. 14: Η τομή ανάμεσα στο βόρειο τείχος και τον βορειοανατολικό πύργο

Εικ. 15: Μία από τις εισόδους στον εκθεσιακό χώρο


Η σύνδεση των ορόφων γίνεται μέσω ενός νέου κλιμακοστασίου, που ενώνει το έκτο δωμάτιο του πρώτου ορόφου, με το χώρο της εισόδου στο ισόγειο, όπου υπάρχουν επίσης και οι συνδέσεις με την βιβλιοθήκη, που βρίσκεται στο γωνιακό δωμάτιο του ισογείου. Στο σημείο αυτό, έχει γίνει η τομή του river wall για τον διαχωρισμό του από τον βορειοανατολικό πύργο, όπως αναφέρθηκε παραπάνω. Η τομή αυτή οδηγεί στην ανεξαρτητοποίηση του πύργου, ιστορικά και μορφικά, ενώ ταυτόχρονα δημιουργεί μια μικρή αυλή στο σημείο αυτό, και αποτελεί πηγή φωτός για την βιβλιοθήκη, τον πύργο, και την σκάλα εξόδου. Για τη μέγιστη αξιοποίηση αυτής της δυνατότητας στο σημείο αυτό έχει τοποθετηθεί ένα σύστημα πετασμάτων από γυαλί και χάλυβα, που διαμορφώνουν την όψη των τριών αυτών χώρων προς τη μικρή αυλή. Νέα στοιχεία εισάγονται και στην όψη της βόρειας πτέρυγας προς την αυλή, που αποσκοπούν στην κατάργηση της συμμετρίας, και στην αντίληψή της ως κάτι άυλο. Η είσοδος μετακινείται από το κεντρικό δωμάτιο στο ανατολικό και παράλληλα δημιουργείται μια δεύτερη, εσωτερική, ανεξάρτητη όψη, η οποία εμφανίζεται διαφοροποιημένη μέσα από κάθε άνοιγμα, κυμαινόμενη σε ύψος και σε βάθος, και πάντα ασύμμετρη στη σύνθεσή της, προκαλώντας την ψευδαίσθηση μιας συνεχούς επιφάνειας, που ‘’τρέχει’’ πίσω από την όψη. Η ισχυρότερη όμως χειρονομία του Scarpa είναι η κατεδάφιση του δυτικού δωματίου της πτέρυγας, που αποσκοπεί στο διαχωρισμό των τμημάτων της ιστορίας και στην επανίδρυση των νοητών ορίων της αυλής. Πρόκειται για ένα σημείο με ιδιαίτερες προκλήσεις, που προκύπτουν τόσο από την ανάγκη απελευθέρωσης των μερών, αλλά και σύνδεσης μεταξύ τους, ώστε να υπάρχει δυνατότητα κυκλοφορίας, όσο και από την απόφαση να τοποθετηθεί στο σημείο αυτό το άγαλμα του Cangrande, ένα από τα σημαντικότερα εκθέματα του μουσείου. Γίνεται έτσι προσπάθεια γεφύρωσης των δυο πλευρών σε διαφορετικά επίπεδα: στο ισόγειο, όπου μάλιστα απαιτείται ιδιαίτερος χειρισμός λόγω της ανακάλυψης της “Porta del Morbio” που υπήρχε στο commune wall και βρισκόταν σε χαμηλότερο επίπεδο απ’ ότι το ισόγειο, και στον πρώτο όροφο, όπου απαιτείται η σύνδεσή του με τον πύργο (torre del mastio) που βρίσκεται στην δυτική πλευρά του commune wall. Στην πρώτη περίπτωση η σύνδεση επιτυγχάνεται μέσω της γεφύρωσης των δυο χώρων με μια πλάκα σκυροδέματος που περιβάλλεται με χαλύβδινο

Εικ. 16: Όψεις βόρειας πτέρυγας


Εικ. 17: Ο χώρος που δημιουργήθηκε μετά την κατεδάφιση του δυτικού δωματίου αποτελεί κομβικό σημείο στη σύνθεση

Εικ. 18: Τα κλιμακοστάσια Εικ. 19: Λεπτομέρεια κλιμακοστασίου

Εικ. 20: Η ξύλινη “κουρτίνα”

Εικ. 21: Η διαμόρφωση της αυλής


πλαίσιο. Στη δεύτερη περίπτωση, ο πύργος συνδέεται με τις επάλξεις του riverside wall, μέσω δυο κλιμακοστασίων, το ένα εκ των οποίων περνάει μάλιστα μέσα από τον commune wall, στη σύνδεση των οποίων καταλήγει και μια γέφυρα, που μας οδηγεί στο άγαλμα του cangrande. Η γεφύρωση των δυο πλευρών παρέχει ελευθερία κυκλοφορίας στον επισκέπτη, και ταυτόχρονα πολλές διαφορετικές δυνατότητες θέασης και παρατήρησης του εκθέματος. Στο σημείο αυτό και στη στέγη εισάγεται μια νέα μορφή: ένα τμήμα της κόβεται με ορθογωνικό αλλά ακανόνιστο τρόπο, και συνδέεται με το νέο κομμάτι, που επικαλύπτεται με οριζόντια κομμάτια χαλκού, τα οποία αντιτίθενται στις κατακόρυφες γραμμές των κεραμιδιών. Δυο μεγάλα δοκάρια στην κορυφογραμμή της στέγης αποτελούν τα μόνα απομεινάρια της προηγούμενης ένωσης και καταλήγουν να ακουμπούν σε χαλύβδινη ένωση πάνω στο commune wall. Στην όψη η βιαιότητα αυτής της κίνησης γίνεται εμφανής μέσω της προεξοχής του τοίχου στο σημείο που έχει κοπεί, καθώς και με την κατασκευή που μένει εμφανής. Στο αντίστοιχο τμήμα του ορόφου, η κατεδάφιση του δωματίου επέφερε και την κατεδάφιση του ενδιάμεσου τοίχου μεταξύ του πέμπτου και έκτου δωματίου, γεγονός που έδωσε στον Scarpa την ευκαιρία για την δημιουργία μιας διαχωριστικής επιφάνειας, χωρίς τη δέσμευση ιστορικών στοιχείων. Δημιουργεί λοιπόν μια πρώτη επιφάνεια από ξύλινα κατακόρυφα στοιχεία, η οποία είναι φαινομενικά αποκομμένη από τους τοίχους και την οροφή που την περιβάλλουν, χάρη στην ύπαρξη μιας γυάλινης λωρίδας. Η δεύτερη επιφάνεια βρίσκεται κάτω από την οροφή. Αποτελείται από κατακόρυφα πάνελς, που έχουν την μορφή κουρτίνας που πέφτει από τη στέγη. Ο Scarpa έχει δώσει ιδιαίτερη προσοχή για αποφυγή τυχών ευθυγραμμίσεων μεταξύ των δυο αυτών επιφανειών. Η αυλή, για τον Scarpa, είναι ένας προπαρασκευαστικός χώρος ανάμεσα στη ζωή της πόλης και το χώρο του μουσείου. Τη διαχωρίζει έτσι σε δυο μέρη, χρησιμοποιώντας δυο σειρές θάμνων, που ορίζουν τις διαδρομές και σηματοδοτούν τη μετάβαση από το δημόσιο χώρο στον πιο ιδιωτικό. Η μετάβαση αυτή εκφράζεται και μέσα από την κλιμάκωση της λεπτομέρειας στις πλακοστρώσεις: καθώς πλησιάζουμε στην είσοδο η κλίμακα του πλακόστρωτου μειώνεται και η λεπτομέρεια εντείνεται.

Εικ. 22: Η γεφύρωση των δύο πλευρών μετά την κατεδάφιση του δυτικού δωματίου της βόρειας πτέρυγας


Δυτικό τμήμα

Το δυτικό τμήμα του κάστρου αποτελείται από την Reggia, το τμήμα δηλαδή που περιελάμβανε τους χώρους κατοικίας στην αρχική οχύρωση, τον πύργο (torre del mastio), και την εσωτερική αυλή.Ο πύργος που σήμερα χρησιμοποιείται ως εκθεσιακός χώρος, έχει ύψος 38 μέτρα, και διπλή τοιχοποιία από τούβλο. Το ισόγειο έχει θολωτή οροφή, ενώ οι υπόλοιποι όροφοι ξύλινες. Κατά την αποκατάσταση διανοίχθηκε εκ νέου η είσοδος στο ισόγειο, και αφαιρέθηκε τμήμα της θολωτής οροφής, για τη σύνδεση ισογείου και ορόφου με μια νέα κλίμακα. Οι τοίχοι και οι οροφές επισκευάστηκαν, και στα δάπεδα έγινε πλακόστρωση με ροζ Prun πέτρα. Στη Reggia, ενώ ο πρώτος και δεύτερος όροφος μετατράπηκαν σε μουσείο, το ισόγειο χρησιμοποιείται ως στρατιωτική λέσχη. Κατά την αποκατάστασή του, η βασική προτεραιότητα του Scarpa ήταν η εκκαθάριση του χώρου από τις διακοσμήσεις που προστέθηκαν κατά την επέμβαση του 1923-1926. Κατά την εκκαθάριση των τοίχων ανακαλύφθηκαν νωπογραφίες, οι οποίες αποκαταστάθηκαν και αναδείχθηκαν με ιδιαίτερη προσοχή. Στον όροφο, το δάπεδο αντικαταστάθηκε με νέο, από λευκό μάρμαρο Clauseto, ιδιαίτερα ανακλαστικό, με σκοπό τη μεγιστοποίηση της περιορισμένης ποσότητας φωτός που έμπαινε από τα υπάρχοντα ανοίγματα. Τοποθετήθηκε επίσης νέο κλιμακοστάσιο, στη θέση του παλιού, με σκελετό από χάλυβα και πατήματα από ξύλο. Παρατηρούμε ότι το πρώτο σκαλοπάτι δημιουργεί μια προεξοχή, σαν πλατύσκαλο, προσκαλώντας τον επισκέπτη, κάτι που σημειώνεται και στις περισσότερες νέες σκάλες που έχουν τοποθετηθεί στο συγκρότημα.

Εικ. 23: Λεπτομέρεια κλιμακοστασίου Εικ. 24: Προοπτική μέσω των ανοιγμάτων

Εικ. 25: Εκθεσιακός χώρος στη reggia



Πρόκειται για ένα εξαιρετικό παράδειγμα επέμβασης αποκατάστασης, καθώς ο αρχιτέκτονας με κριτική διάθεση και σεβασμό προς το κτίριο, μελετά προσεκτικά την κάθε του κίνηση. Οι νέες προσθήκες γίνονται με σύγχρονα υλικά, κριτήρια και τεχνικές, χωρίς ωστόσο να επιβαρύνουν την ιστορική κατασκευή, ή να αποκτούν περισσότερη σημασία από αυτήν. Μέσα από την αντιπαράθεση των σύγχρονων υλικών με τα υπάρχοντα και των ορθογωνικών μορφών με τις ατελείς χαράξεις του κτιρίου, οι λεπτομέρειες του αναδεικνύονται, και επιτυγχάνεται η αρμονία και η ισορροπία της σύνθεσης. Το νέο αποτελεί μια ακόμη φάση της στην ιστορίας του κτιρίου, που βασίζεται σ’ αυτήν και αναπτύσσεται σε σχέση με αυτή, χωρίς να την εκτοπίζει. Ο Scarpa υποστηρίζει ότι «η αρχιτεκτονική του υπάρχοντος κτιρίου δεν πρέπει να περιορίζει το μουσείο που θα φιλοξενήσει, αλλά ούτε το τελευταίο να πνίγει την αρχιτεκτονική: τα δυο στοιχεία πρέπει να ζουν το ένα μέσα στο άλλο σε αμοιβαία αρμονία, ώστε ο επισκέπτης να λαμβάνει μια φυσική και ξεκούραστη εντύπωση»(3). Πράγματι παρατηρούμε ότι στο έργο του δεν έχουν γίνει βεβιασμένες κινήσεις. Το κάθε αντικείμενο για τον Scarpa, αποτελούσε μια ξεχωριστή περίπτωση, που απαιτούσε ιδιαίτερη προσοχή και διαφορετική προσέγγιση, ώστε να ενταχθεί στο σύνολο. Όλες οι αποφάσεις που πάρθηκαν ήταν αποτέλεσμα προσεκτικής και σε βάθος μελέτης, και προέκυψαν μετά από αρκετές δοκιμές και ιδέες, καθώς επίσης και μετά από πλήρη θεωρητική τεκμηρίωση. Ακόμη και η βίαιη απομάκρυνση των τμημάτων του κτιρίου, που σε άλλη περίπτωση θα ήταν κατακριτέα, εδώ δικαιολογείται απόλυτα από τους στόχους του αρχιτέκτονα.

3 Richard Murphy, “Carlo Scarpa & Castelvec-chio”,1990, σελ.18

Εικ. 26: Η εναλλαγή των υλικών Εικ. 27: Μεταλλική κλίμακα

Εικ. 28: Σκαλοπάτι στον υπαίθριο χώρο, λεπτομέρεια

Εικ. 29: Δάπεδο σε απόσταση από την ιστορική τοιχοποία, λεπτομέρεια


Κάστρο στο Rivoli

Τοποθεσία: Rivoli, ΙταλίαΑρχική λειτουργία: κάστρο/κατοικία ευγενώνΝέα χρήση: Μουσείο σύγχρονης τέχνης Χρονολογία επέμβασης: 1979-1984: κάστρο, 1986-2000: Manica LungaAρχιτέκτονας: Andrea BrunoΦορέας ανάθεσης: περιφέρεια Piemonte

Ιστορικά στοιχεία Το κάστρο Rivoli χτίστηκε τον 11ο αιώνα σε ένα ύψωμα γιατί ήταν αναγκαία η ύπαρξη ενός οχυρού στο δρόμο προς τη Γαλλία. Οι πρώτοι του ιδιοκτήτες ήταν οι αρχιεπίσκοποι του Τορίνο. Το 1247 περιήλθε στην ιδιοκτησία της οικογένειας Savoy. Κατά το Μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε για συναντήσεις πολίτικών, και για γάμους σημαινόντων προσωπικοτήτων. Με βάση μια καταγραφή του κάστρου που έγινε το 1414, περιγράφεται ως μια οχυρωματική κατασκευή με ένα μεγάλο κεντρικό πύργο και φυλακή. Το 1560, ο δούκας Emanuele Filiberto της οικογένειας Savoy το χρησιμοποίησε ως περιοδική κατοικία. Λίγο αργότερα μετατράπηκε σε κατοικία για τη βασιλική αυλή, προβλέποντας την ύπαρξη ενός ενιαίου κήπου και εξαιρετικού διακόσμου στους χώρους, που εκθείαζαν τα μέλη της δυναστείας. Ο γιός του Emanuele Filiberto, το 1562 προσέλαβε τον αρχιτέκτονα Castellamonte, και του ανέθεσε να κάνει βελτιωτικές επεμβάσεις στο κάστρο και να κτίσει το Manica Lunga(1), μια κατασκευή μήκους 140 μέτρων και πλάτους έξι μέτρων, που χρησιμοποιήθηκε για να στεγάσει τη σημαντική συλλογή των εικόνων του. Το 1693, το κτίσμα υπέστη πολλές καταστροφές από τα γαλλικά στρατεύματα. Προκειμένου να αποκατασταθούν οι βλάβες και να επεκταθεί το συγκρότημα, ο δούκας Vittorio Amedeo II, κάλεσε αρχικά τον Michelangelo Garove και στη συνέχεια τον Filippo Juvarra. Ο πρώτος μηχανικός ανακατασκεύασε το κάστρο και κατεδάφισε τους πύργους που ήταν σε κατάσταση ερειπίων, επέκτεινε την κατοικία των ευγενών και κατασκεύασε ένα διπλό τεμνόμενο κλιμακοστάσιο στα ανατολικά περίπτερα, που χρησιμοποιούνται μέχρι και σήμερα. Παράλληλα, σχεδίασε μια μεγάλη ευθεία λεωφόρο, τη λεγόμενη “great road to France” που συνέδεε την πρωτεύουσα του Τορίνο με την κατοικία στο Riv-olli. Ο αρχιτέκτονας Juvarra, πρότεινε την κατεδάφιση του Manica

1 Η μετάφραση του ιταλικού ονόματος “Manica Lunga” είναι «το μακρύ μανίκι». Το κτίριο ονομάστηκε έτσι λόγω του μεγάλου μήκους του (140 μέτρα).

Lunga και την αντικατάστασή του με ένα συμμετρικό κτίριο που θα συνδέεται με το υπάρχον μέσω ενός αιθρίου. Η πρόταση του Ju-varra, λόγω πρακτικών δυσκολιών και οικονομικών προβλημάτων, έμεινε ανολοκλήρωτη. Ολοκληρώθηκε μόνο ένα τμήμα του αιθρίου και του κεντρικού μεγάλου δωματίου. Από τη συγκεκριμένη πρόταση διασώζεται ένα ξύλινο ανοιγόμενο πρόπλασμα, που δείχνει το συγκρότημα χωρίς το Manica Lunga και φαίνεται το παιχνίδι του αρχιτέκτονα με το φως και τη σκιά(2).

2 Η μακέτα είναι έργο του Ugliengo και σήμερα εκτίθεται Palazzo Mad-ama.

Εικ. 1: Η εικόνα δημοσιεύτηκε το 1609. Φαίνονται οι έντονα κεκλιμένες στέγες, ο αρχικός ψηλός πύργος, οι συμπαγείς δομές και το χωριό. Το κάστρο χρησιμοποιούνταν ως κατοικία.

Εικ. 2: Το κάστρο μετατράπηκε σε παλάτι με τέσσερα γωνιακά περίπτερα, έντονη είναι η οικιστική εξάπλωση γύρω του. Το μεγάλου μήκους κτίριο στα αριστερά είναι γνωστό με το όνομα Manica Lunga (M.L.).

Εικ. 3: Άποψη κάστρου και M.L. από το εσωτερικό του αίθριου μετά την αποκατάσταση

166 2.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση • Κάστρο στο Rivoli

Το 1793 ο νέος ιδιοκτήτης του κάστρου, ο δούκας Vit-torio Emanuele προσέλαβε τον αρχιτέκτονα Carlo Randoni για να συνεχίσει τις εργασίες. Αυτή η περίοδος ήταν πολύ σημαντική λόγω της εξορίας των Savoy στη Σαρδηνία και της γαλλικής επανάστασης που άλλαξε ριζικά την κατάσταση στην Ευρώπη. Ο Randoni δεν συνέχισε τα σχέδια του Juvarra, και δούλεψε στο δεύτερο όροφο, στο διαμέρισμα του δούκα: σχεδίασε πινάκες και διάφορα άλλα διακοσμητικά στοιχεία. Κατά τη περίοδο του Ναπολέοντα, το κάστρο και το κτίσμα Manica Lunga έγιναν μέρος του δήμου της Μόσκοβα, και σχεδόν όλα τα έπιπλα, τα αγάλματα, και οι εικόνες μεταφέρθηκαν στο Τορίνο. Το κτίριο και ο περιβάλλοντας χώρος του, κληροδοτήθηκε από το βασιλιά στις κόρες του, οι οποίες το νοίκιασαν στο στρατό, προκειμένου να χρησιμοποιηθεί ως έδρα του πεζικού. Το 1883, το αγόρασε ο δήμος και το νοτιοανατολικό τμήμα του κάστρου χρησιμοποιήθηκε ως δημοτική βιβλιοθήκη και ως αποθήκη, ενώ το υπόλοιπο του κτιρίου χρησιμοποιήθηκε ως χώρος κατοικίας των στρατιωτών. Το γεγονός της μετατροπής του σε στρατώνα συνέβαλε στη σταδιακή του υποβάθμιση και παρακμή. Αν και το 1800 για ένα μικρό χρονικό διάστημα, έλαβαν χώρα κάποιες εκθέσεις στους χώρους του, το κάστρο αφέθηκε σε ανορθόδοξες χρήσεις. Πιο συγκεκριμένα, κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκοσμίου πολέμου, καταλήφθηκε από τα γερμανικά στρατεύματα, βομβαρδίστηκε και μέχρι το 1960 στεγάζονταν άστεγοι στους χώρους του. Η κατάσταση διατήρησής του ήταν κακή, είχε προβλήματα υγρασίας, και βλάστηση αναπτυσσόταν στο εσωτερικό του, με αποτέλεσμα οι τοιχογραφίες, τα ξύλινα δάπεδα και τα έπιπλα να φθείρονται. Το 1979, μετά από κάποιες καταρρεύσεις τμημάτων του κάστρου ο αρχιτέκτονας Andrea Bruno ανέλαβε την αποκατάσταση του συγκροτήματος. Από το 1984 το κάστρο λειτουργεί ως μουσείο σύγχρονης τέχνης(3) και από το 2000 το Manica Lunga ως εκθεσιακός χώρος. Επεμβάσεις

Ο Andrea Bruno, ήρθε αντιμέτωπος με μια πρόκληση, και έπρεπε να πάρει καθοριστικές αποφάσεις. Το συγκρότημα είχε υποστεί σημαντικές φθορές όχι μόνο λόγω των βομβαρδισμών που είχε υποστεί, αλλά και λόγω της μετατροπής του σε στρατώνα. Εκτός αυτού, είχε να διαχειριστεί και το ανολοκλήρωτο proj-ect του Juvarra που προέβλεπε την επέκταση που του κάστρου σε συμμετρική διάταξη με άξονα συμμετρίας το αίθριο, και την κατεδάφιση του κτιρίου Manica Lunga. Όπως αναφέρθηκε, τα σχέδιά του έμειναν ημιτελή. Το 1979, σώζονταν κάποια από τα

3 Το Castello di Rivoli αποτελεί το πρώτο μουσείο σύγχρονης τέχνης της Ιταλίας.

Εικ. 4: Πρόπλασμα αναπαράστασης της πρότασης. Μπορούμε να πα-ρατηρήσουμε τη διαφορετικότητα της κλίμακας, των χαράξεων και των χωρικών ποιοτήτων μεταξύ του κάστρου και του Manica Lunga, καθώς επίσης και το έντονο ανάγλυφο. Το μακρόστενο κτίριο είναι χωροθετημένο στο ψηλότερο σημείο της πλαγιάς και το αίθριο βρίσκεται στο κέντρο του συγκροτήματος. Στα δεξιά, παράλληλα τοποθετημένο με το Manica Lunga βλέπουμε τον νέο κτίριο που σχεδιάστηκε για να στεγάσει το εστιατόριο και άλλες συμπληρωματικές λειτουργίες.


Εικ. 5: Εσωτερική άποψη αιθρίου Εικ. 6: Βόρεια όψη αιθρίου και παρατηρητηρίου _θέα από την πλατεία

Εικ. 7: Λεπτομέρεια νότιας όψης: Ανάμεσα στα ημιτελή τείχη ξεπροβάλει μια ημισφαιρική κατασκευή από φύλλα χαλκού που υπογραμμίζει την είσοδο του μικρού θεάτρου που χτίστηκε εντός του προϋπάρχοντος κελύφους του κά-στρου. Η συγκεκριμένη χρήση είναι ανεξάρτητη του μουσείου, για το λόγο αυτό και έχει ξεχωριστή πρόσβαση από τον υπαίθριο χώρο.

Εικ. 8: Δυτική όψη κάστρου Εικ. 9: Άποψη του αίθριου από την πίσω πλευρά (νότια)


παλαιότερα ίχνη του οχυρού, οι επεμβάσεις του Randoni, η μορφή του ανολοκλήρωτου κάστρου μετά την αναγκαστική διακοπή του έργου του Juvarra του 18ου αιώνα, το Manica Lunga του πρώτου μισού του 17ου αιώνα, καθώς και μεταγενέστερες επεμβάσεις. Το συγκρότημα χαρακτηρίζεται από μια ανομοιομορφία στις χαράξεις και από την έλλειψη συνοχής της σύνθεσης. Τα δύο κτίσματα είναι πολύ διαφορετικά και εξωτερικεύουν την απότομη διακοπή των εργασιών κατά την περίοδο οικοδόμησής τους, καθώς συνδέονταν μέσω ενός αιθρίου που δεν ολοκληρώθηκε ποτέ. Ο αρχιτέκτονας, όσον αφορά το κάστρο, επέλεξε να διατηρήσει όλες τις κατασκευαστικές του φάσεις, ως υπαρκτά τεκμήρια ανάγνωσης του τόπου και της ιστορίας του, χωρίς να προτιμά κάποια συγκεκριμένη. Έτσι, τόνισε τη μπαρόκ και συνάμα δραματική σύνθεση που πρωτοαντίκρισε, δημιουργώντας μια νέα ιστορική φάση μέσα από τις σύγχρονες επεμβάσεις του στο συγκρότημα. Στόχος του ήταν να αναδείξει τις αυθεντικές δομές και την ιστορία του κτίσματος μέσα από ένα παιχνίδι συνέχειας-ασυνέχειας και συνύπαρξης νέων και προγενέστερων δομών. Οι φάσεις παρουσιάζονται επάλληλες, διακριτές και συνυπάρχουσες, ενώ οι νέες επεμβάσεις έγιναν με σύγχρονά υλικά, είναι αντιστρέψιμες και δεν αποσκοπούν σε λανθασμένες υποθέσεις και ολοκληρώσεις εις βάρος της ιστορικής αξίας του συνόλου. Οι νέες επεμβάσεις μέσω διάφορων λεπτών χειρισμών, αποσκοπούν στην αποκατάσταση της εν δυνάμει ενότητας του συνόλου, στη σύνδεση των κτισμάτων και στην ομαλή λειτουργία του νέου μουσείου. Μέσω της επέμβασης, ο Bruno δεν ήθελε να προκαλείται νοσταλγία στον επισκέπτη, για τα «αρχαία μεγαλεία», αλλά να αιχμαλωτίσει μια συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Για το λόγο αυτό, το κάστρο και το Manica Lunga αποκαταστάθηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε να τονίζεται η διαφορετική τους φύση. Το νέο μουσείο σύγχρονης τέχνης φιλοξενεί μόνιμες και περιοδικές εκθέσεις. Οι εκθεσιακοί χώροι του μουσείου έχουν συνολικό εμβαδόν 7.000 τμ. και αναπτύσσονται σε τριάντα οκτώ δωμάτια στο κυρίως κτίριο του κάστρου και στον τρίτο όροφο του κτιρίου Manica Lunga. Ακόμη, σχεδιάστηκαν και συμπληρωματικές εγκαταστάσεις, όπως μικρό θέατρο, εντός του υφιστάμενου κελύφους του κάστρου, με ανεξάρτητη είσοδο, και εστιατόριο σε ξεχωριστή κτιριακή μονάδα. Όσον αφορά την αποκατάσταση των έργων τέχνης, ο εξωτερικός και εσωτερικός διάκοσμος, οι τοιχογραφίες και οι πίνακες συντηρήθηκαν και δεν αναπαράχθηκαν, προκειμένου να ανακτηθούν τα χαμένα τους τμήματα, για να αποφθεχθούν λανθασμένες υποθέσεις. Μόνο δύο χώροι που έμειναν ανολοκλήρωτοι, ανακατασκευάστηκαν για διδακτικούς σκοπούς σε δύο διαφορετικά στυλ βάσει των αρχικών σχεδίων των αρχιτεκτόνων. Ο ένας χώρος βρίσκεται στον πρώτο όροφο και το δάπεδό του

σχεδιάστηκε με βάση τις οδηγίες και τα σχέδια του Juvarra. Το άλλο τμήμα ανασχεδιάστηκε βάσει των σχεδίων του Carlo Randoni, που είχαν παραχθεί το 1794. Αυτά τα δύο δωμάτια καθρεφτίζουν δύο διαφορετικά στυλ και δίνουν τη δυνατότητα στους επισκέπτες να κατανοήσουν το μεγαλείο και την τελειότητα της κατοικίας των ηγεμόνων στα τέλη του 18ου αιώνα. Τα δύο κυρίαρχα κτίσματα του συγκροτήματος αγκαλιάζονται από το αίθριο, το οποίο έμεινε στην κατάσταση στην οποία βρέθηκε και είναι μάρτυρας της διακοπής του έργου του Juvar-ra. Παρόλο που ο αρχιτέκτονας γνώριζε την ολοκληρωμένη κάτοψη του κτιρίου από έναν πίνακα, επέλεξε να μην το ανακατασκευάσει, παρά μόνο να υπονοήσει τη δομή του. Πιο συγκεκριμένα, στο δάπεδο του αιθρίου σχεδίασε μια διαγραμματική κάτοψη, από πλάκες πορφυρίτη και μαρμάρου, που απεικονίζει τη νοητή συνέχειά του: την ακριβή θέση των υποστυλωμάτων, των δοκών και των ανοιγμάτων που προβλέπονταν στο αρχικό σχέδιο. Οι θέσεις στις οποίες προβλεπόταν να τοποθετηθούν αγάλματα έμειναν κενές, για να τονιστεί η αίσθηση του μη ολοκληρωμένου. Στη βόρεια όψη του κάστρου, διακρίνονται οι ανάγλυφοι λευκοί πεσσοί που δηλώνουν το ύψος του αιθρίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι, στις απολήξεις των ακανόνιστων πλευρών του αιθρίου, τοποθετήθηκαν φύλλα χαλκού, προκειμένου να προστατευτούν από τις συνθήκες του περιβάλλοντος. Αντίστοιχο κάλυμμα από χαλκό στεγάζει και το μνημειακό κλιμακοστάσιο, η πρόσβαση στο οποίο τονίζεται χάρη στα τρία πρώτα πατήματα, τα οποία έχουν μεγαλύτερο πλάτος και προεξέχουν προς το εξωτερικό. Οι τοίχοι περιμετρικά έμειναν ανεπίχριστοι και είναι ορατοί οι συμπαγείς πλίνθοι τους. Επίσης, μπορούμε να διακρίνουμε στις όψεις τους, τους μετασχηματισμούς των ανοιγμάτων, μερικά από τα οποία κλείστηκαν και καλύφθηκαν με οπτόπλινθους, τις ανάγλυφες όψεις με τους μικρούς θόλους και τα τόξα που σχηματίζουν μπαρόκ εσοχές. Στην ανατολική όψη υπάρχουν δύο γωνιακά περίπτερα, που συνδέονται μέσω ενός εξώστη, το αρχικό σχήμα του οποίου απεικονίζεται σε πολλούς πίνακες, καθώς και στη μακέτα του κάστρου. Με την ίδια λογική που χειρίστηκε ο Bruno τη νοητή συνέχεια του αιθρίου, έτσι και εδώ, το αρχικό σχήμα του εξώστη, αναπαράγεται, με τη βοήθεια των σχηματισμών των πλακών του δαπέδου. Επίσης, η τραχιά τοιχοποιία έρχεται σε αντίθεση με τους κατάλευκους λαξευμένους γωνιόλιθους. Η κατακόρυφη σύνδεση των ορόφων του κάστρου προσεγγίστηκε σχεδιαστικά με διαφορετικό τρόπο κατά την πάροδο των αιώνων. Το κλιμακοστάσιο που τοποθετήθηκε στο χώρο από τον Bruno αποτελεί μια σύγχρονη κατασκευή, διακριτή και εντελώς αυτόνομη, που σέβεται τους αυθεντικούς τοίχους που την περιβάλλουν. Είναι κατασκευασμένη από χάλυβα και σκυρόδεμα,


και δίνει την αίσθηση ότι αιωρείται, και σε συνδυασμό με τη νέα στέγη, εκφράζει την έντονη κατακορυφότητα και τη χωρική ανάταση. Ο νέος θόλος που στεγάζει το κλιμακοστάσιο ζωγραφίστηκε από τον καλλιτέχνη Anto-nio Carena, ο οποίος τον απεικονίζει ως ουρανό με αραιά σύννεφα. Ακόμη, κατά την αποκατάσταση, ήρθαν στο φως τα ίχνη του κλιμακοστασίου του Randoni του 18ου αιώνα (τα πατήματα και ο διάκοσμος), τα οποία διατηρήθηκαν ως ανάμνηση, χαραγμένα στο σοβά. Στον τελευταίο όροφο της δυτικής όψης, τοποθετήθηκε μια προεξοχή από γυαλί και ατσάλι, η οποία μπορεί να παρομοιαστεί με διάφανο κουτί, που προεξέχει σε σχέση με τον εξωτερικό πλίνθινο τοίχο. Αποτελεί μια έντονη χειρονομία του αρχιτέκτονα που μπορεί να ερμηνευτεί με ποικίλους τρόπους(4): είτε αντιπροσωπεύει το πέρασμά του χρόνου που επιφέρει αλλαγές, είτε δηλώνει, με ειρωνικό τρόπο, την ξαφνική διακοπή μιας διαδρομής, και υπονοεί την απογοήτευση του αρχιτέκτονα για τη μη ολοκλήρωση των σχεδίων του Juvarra. Ο επισκέπτης του μουσείου, από αυτή την προεξοχή έχει τη δυνατότητα να παρατηρήσει το μνημείο και τον περιβάλλοντα χώρο. Πιο συγκεκριμένα, αφού ανέβει το κλιμακοστάσιο, και φτάσει στο ανώτερο επίπεδο, η προσοχή του έλκεται από ένα φωτεινό άνοιγμα, που μοιάζει με προεξέχοντα διάδρομο πάνω από το κενό. Ακλουθώντας τη «διαδρομή», μπορεί να παρατηρήσει από ψηλά τα χαραγμένα στο έδαφος ίχνη του αιθρίου, την όψη του Manica Lunga και τη σχέση του με το ανάγλυφο. Στο ανώτερο επίπεδο, στο πρώτο δωμάτιο μετά το κλιμακοστάσιο, υπάρχουν κατασκευές διαφορετικών χρονικών περιόδων. Ο αρχιτέκτονας εισήγαγε μια μεταλλική δομή που τέμνει διαγωνίως το δωμάτιο, ορίζοντας τη διαδρομή προς τα υπόλοιπα δωμάτια. Στο κέντρο του χώρου υπάρχει ένα πλάτωμα στάσης και παρατήρησης της μεγάλης εξωτερικής καμπύλης του θόλου, που χτίστηκε από τον Randoni, προκειμένου να στεγαστεί το μεγαλύτερο δωμάτιο του κάστρου. Επίσης, διασώζονται στο χώρο αυτό τμήματα ενισχυμένου οπλισμένου σκυροδέματος, που κατασκευάστηκαν το 1943, για να αντικαταστήσουν τα ξύλινα στηρίγματα, που καταστράφηκαν από βόμβα κατά τη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Τα στοιχεία αυτά από οπλισμένο σκυρόδεμα αφέθηκαν στη θέση στην οποία βρέθηκαν και βάφτηκαν σε κόκκινο χρώμα για να είναι εύκολα αναγνωρίσιμα.

4 Οι ερμηνείες αυτές έγιναν με βάση την περιγραφή του βιβλίου Castello di Rivoli, museum of contemporary art, σελίδα: 38

Εικ. 10: Άποψη του νέου κλιμακοστασίου του κάστρου Εικ. 11: Η διάφανη προεξοχή

Εικ. 12: Η διαδρομή πάνω από το θόλο


Εικ. 13: Ανατολική όψη του κτιρίου Manica Lunga πριν την αποκατάσταση

Εικ. 14: Ανατολική όψη του κτιρίου Manica Lunga μετά την αποκατάστασηΕικ. 15: διάγραμμα χαράξεων: με καφέ χρώμα σημειώνονται οι χαράξεις του κάστρου, του αιθρίου και του εξωτερικού κλιμακοστασίου και με μπλε του κτιρίου Manica Lunga.


Στο σημείο αυτό θα περάσουμε στην ανάλυση των επεμβάσεων που έγιναν στο κτίριο Manica Lunga του 17ου αιώνα. Όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, τον 19ο και τον 20ο αιώνα, χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας, έπειτα βομβαρδίστηκε και στη συνέχεια έγινε χώρος κατοικίας αστέγων. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα, να προστεθούν χώροι υγιεινής, καθώς και πολλοί διαχωριστικοί τοίχοι στους εσωτερικούς του χώρους. Ο Bruno, θεώρησε σκόπιμη την αφαίρεση όλων αυτών τον μεταγενέστερων προσθηκών, διότι έρχονταν σε αντίθεση με τις διαχρονικές αξίες του μνημείου, υποβαθμίζοντάς το. Διέκοπταν τη ροϊκότητα της κάτοψης, αποδυναμώνοντας το κυρίαρχο χαρακτηριστικό του κτιρίου, το μεγάλο του μήκος και το μικρό του πλάτος. Οι επεμβάσεις που έγιναν στο κτίριο, συνέβαλαν στην επαναφορά του σε μια προγενέστερη κατάσταση, που παραπέμπει στην αρχική του μορφή, και στη δημιουργία εκθεσιακών χώρων στο εσωτερικό του, δηλαδή στον καθορισμό μιας χρήσης ίδιας με την αρχική του. Στην ανατολική όψη(5), σχεδιάστηκαν μεγάλα ανοίγματα και τα ύψη των ορόφων προσδιορίστηκαν με βάση τις στάθμες των αρχικών επίπεδων. Οι προεξέχοντες πλευρικοί τοίχοι διατηρήθηκαν και ο ενδιάμεσος μεταγενέστερος τοίχος αντικαταστάθηκε από μια μεγάλη γυάλινη επιφάνεια, πλαισιωμένη από σκελετό οπλισμένου σκυροδέματος. Η διάκριση μεταξύ του παρόντος και του παρελθόντος φαίνεται ξεκάθαρα σε αυτήν την όψη: οι τραχείς και ακανόνιστοι αρχικοί τοίχοι έρχονται σε αντίθεση με τις λείες μορφές των νέων στοιχείων. Οι νέες δομές έχουν διπλό ρόλο, αφενός μεν την καλύτερη κατανόηση της παλιάς αρχιτεκτονικής, αφετέρου δε την επίτευξη της λειτουργικότητας. Αξίζει να σημειωθεί ότι στο βόρειο τοίχο προστέθηκαν τρείς διακριτοί όγκοι: το κλιμακοστάσιο, ο ανελκυστήρας και άλλες συμπληρωματικές χρήσεις. Τοποθετήθηκαν εξωτερικά και σε απόσταση από την τοιχοποιία, προκειμένου να μην εμποδιστεί η συνέχεια και η αναγνωσιμότητα του μήκους, όχι μόνο του εκθεσιακού χώρου, αλλά και του εξωτερικού τοίχου. Παράλληλα, αυτές οι νέες κατασκευές μέσω των χαράξεών τους, προσπαθούν, να ενώσουν τα δύο διαφορετικά κτίρια. Πιο αναλυτικά, ακολουθούν τις χαράξεις του κάστρου, δηλαδή την αξονική συνέχεια που ορίζεται από το αίθριο και τη νοητή του ολοκλήρωση σχεδιασμένη στο δάπεδο (Εικ 15). Το εξωτερικό κλιμακοστάσιο είναι κατασκευασμένο από ανακλαστικό γυαλί και ατσάλι και αποτελεί ένα διάφανο κουτί. Στη μια του πλευρά έχει τον πύργο του ανελκυστήρα, στοιχείο από οπλισμένο σκυρόδεμα με οριζόντιες χαράξεις. Στη βόρεια όψη του, μπορούμε να παρατηρήσουμε τις χαράξεις του κλιμακοστασίου

5 Η ημερομηνία 1986 που είναι χαραγμένη στο στοιχείο από οπλισμένο σκυρόδεμα της ανατολικής όψης του κτιρίου Manica Lunga καταγράφει τη χρονολογία έναρξης των εργασιών αποκατάστασης στο συγκεκριμένο κτίριο.

Εικ. 16: Το εξωτερικό κλιμακοστάσιο του M.L. Εικ. 17: Το εξωτερικό κλιμακοστάσιο του M.L.

Εικ. 18: Η Νέα στέγη του κτιρίου Manica Lunga Εικ. 19: Δυτική εσωτερική πλευρά του Μ.L.


σε σχέση με τα ανοίγματα του παρακείμενου τοίχου του κάστρου: τις νοητές συνέχειες μεταξύ των πλατύσκαλων, των γραμμών ανάβασης και των παραθύρων. Η στέγη που υπήρχε ήταν κατεστραμμένη και αντικαταστάθηκε από μια νέα με μεταλλικό σκελετό. Η μορφή της αποσκοπεί στον τονισμό της επιμήκους κάτοψης, μέσω του ρυθμού επανάληψης των μεταλλικών της νευρώσεων, που είναι ορατές από τον εσωτερικό χώρο. Μεταξύ του κεντρικού ημισφαιρικού θόλου της νέας αυτής κατασκευής και των οριζόντιων μεταλλικών δοκών, που μεταφέρουν τα φορτία της στέγης στη φέρουσα τοιχοποιία, δημιουργούνται γραμμικές επίπεδες επιφάνειες. Σε αυτές τις επιφάνειες χωροθετήθηκαν μακρόστενα ανοίγματα σε όλο το μήκος των δύο μακρών πλευρών, που επιτρέπουν την είσοδο του φωτός από ψηλά. Στη μικρή πλευρά του κτιρίου, προς την πλευρά του αιθρίου και του κάστρου, σχηματίζεται ένα περίγραμμα που πλαισιώνει τον απέναντι τοίχο του κάστρου. Ο άξονας του κεντρικού υπερυψωμένου θόλου της στέγης ταυτίζεται με τον άξονα που ορίζεται από το κλεισμένο τοξωτό άνοιγμα του απέναντι τοίχου, τοποθετώντας το μέσα σε μια τέλεια κορνίζα (εικ. 20). Στην άλλη πλευρά του κτιρίου Manica Lunga, στο τέλος του εκθεσιακού χώρου, ο Bruno έχει τοποθετήσει καθρέπτες σε όλον τον τοίχο, δίνοντας την ψευδαίσθηση στον επισκέπτη ότι το κτίσμα έχει ακόμα μεγαλύτερο μήκος. Το οπτικό παιχνίδι μπλέκεται ακόμα περισσότερο, χάρη στο γυάλινο άνοιγμα που υπάρχει στον τοίχο, και επιτρέπει την οπτική επαφή των χρηστών με το φυσικό περιβάλλον και τη βλάστηση. Με αυτή τη χειρονομία, το πραγματικό μπλέκεται με το φανταστικό και το φυσικό έρχεται σε αντίθεση με το τεχνητό (εικ. 19). Τέλος, κατασκευάστηκαν και νέα κτίρια, εστιατόριο, υπόγειοι χώροι τεχνολογικών και μηχανολογικών εγκαταστάσεων, που ακολουθούν τους γεωμετρικούς κανόνες και τις χαράξεις του συνόλου, ενώ ταυτόχρονα με το χαμηλό τους ύψος σέβονται τα σημαντικά κτίσματα. Το καινούργιο εστιατόριο σχεδιάστηκε παράλληλα με τη νότια όψη του Manica Lunga. Πρόκειται για έναν όγκο που αντί για τοίχους έχει υαλοστάσια και από το εσωτερικό του μπορεί κανείς να δει τα μνημεία και το φυσικό τοπίο. Έχει χαμηλό ύψος (μονώροφο), στεγάζεται με δώμα, τμήμα του οποίου είναι φυτεμένο, και από μακριά μοιάζει να χάνεται στο τοπίο. Ο ρυθμός επανάληψης των κατακόρυφων υποστυλωμάτων, μεταξύ των διάφανων επιφανειών της όψης του εστιατορίου, «συνομιλεί» με το ρυθμό των διαδοχικών τοξωτών ανοιγμάτων της νότιας όψης του Manica Lunga (εικ. 25). Εικ. 20: Η ανατολική πλευρά του κτιρίου Manica Lunga, από την πλευρά του κάστρου



Η επανάχρηση του κάστρου του Rivoli είναι ένα έργο σταθμός στην αποκατάσταση μνημείων. Μέσα από την επέμβαση που πραγματοποιήθηκε σε αυτά τα δύο κτίσματα, βλέπουμε τη διαφορετική προσέγγιση του αρχιτέκτονα προς το κάθε ένα. Ενώ στο κάστρο, διατήρησε όλες τις κατασκευαστικές φάσεις, στο Manica Lunga επανέφερε το κτίριο σε μια μορφή που πλησιάζει την αρχική του και απομάκρυνε όλες σχεδόν τις μεταγενέστερες προσθήκες, για να αποκαταστήσει τη σχέση «δοχείου» και «περιεχομένου» και να αναδείξει το μεγάλο μήκος του. Του έδωσε ξανά την αρχική του χρήση, προκειμένου, εκτός από το διάλογο των νέων και των παλιών δομών, να συνδιαλέγονται και τα έργα των καλλιτεχνών, παλιών και σύγχρονων, γεγονός που κάνει το μουσείο ξεχωριστό και το μήνυμα πιο έντονο. Μέσα από την ανάλυση αυτού του παραδείγματος δίνονται απαντήσεις στα ερωτήματα:• Πώς διαχειριζόμαστε ένα εξαρχής ανολοκλήρωτο project;• Με ποια μέσα και χειρονομίες μπορούμε να ολοκληρώσουμε νοητά

και συμβολικά μια ανολοκλήρωτη δομή;• Με ποιο τρόπο δύο εντελώς ασύνδετα και διαφορετικά μνημεία

μπορούν να συνδεθούν με τη βοήθεια του νέου σχεδιασμού; Το αίθριο ολοκληρώνεται νοητά, καθώς η κάτοψή του σχεδιάζεται στο δάπεδο, προκειμένου ο χρήστης να το αντιληφτεί συνολικά. Οι προσθήκες αποσκοπούν στη δημιουργία κοινών σημείων μεταξύ των δύο κτισμάτων. Πιο αναλυτικά, οι χαράξεις του εξωτερικού κλιμακοστασίου του Manica Lunga, ακολουθούν τις χαράξεις του κάστρου και του αιθρίου, εξομαλύνοντας την πολυπλοκότητα της σύνθεσης. Παράλληλα, η χρήση των καθρεπτών και των ανακλαστικών υαλοστασίων, τα οπτικά παιχνίδια και οι πολλαπλές οπτικές του χώρου δημιουργούν μια διαλεκτική σχέση μεταξύ των μορφών, των χρωμάτων και των υλικών. Όλες αυτές οι προσθήκες δημιουργούν ένα ζωντανό, ενεργό διάλογο μεταξύ του νέου και του προϋπάρχοντος. Από τη μια πλευρά, τα τοποθετημένα με ιδιαίτερο τρόπο, νέα στοιχεία, το γυάλινο κουτί, που προεξέχει σαν μάτι από τον μεγάλο τοίχο, τείνοντας προς το μέλλον, και το διάφανο εξωτερικό κλιμακοστάσιο, αντικατοπτρίζουν την εξέλιξη της τεχνολογίας. Δηλώνουν τη διαφορετικότητά τους με τα σύγχρονα υλικά κατασκευής τους ενώ ταυτόχρονα, με την αταίριαστη φαινομενικά χωροθέτησή τους, ξαφνιάζουν, δημιουργώντας αντιθέσεις. Από την άλλη πλευρά, οι προσθήκες αναγνωρίζονται ως στοιχεία που συνυπάρχουν με το παλιό και η μορφή τους παραπέμπει στις όμορες παλιές κατασκευές. Παραδείγματος χάριν, οι γραμμές του γυμνού σκυροδέματος του ανελκυστήρα παραπέμπουν στους εμφανείς πλίνθους και στα τόξα της βόρειας όψης του Manica Lunga. Συνεπώς, οι επισκέπτες μπλέκονται σε ένα ταξίδι μετασχηματισμού, συνέχειας/ασυνέχειας και ιδιαίτερων χωρικών εμπειριών.

Εικ. 21: Το δώμα του εστιατορίου

Εικ. 22: Άποψη προσθήκης Εικ. 23: Άποψη εξωτερικού κλιμακοστασίου M.L.


Εικ. 24: Η σχέση της νότιας όψης του M.L. με το νέο εστιατόριο του συγκροτήματος Εικ. 25: Διάγραμμα κοινού λεξιλογίου μεταξύ των δύο κτισμάτων

Εικ. 26: Η σχέση προϋπάρχοντος - προσθήκης Εικ. 27: Άποψη των κτιρίων: Manica Lunga και κάστρου


Οχυρό στο Franzensfeste

Τοποθεσία: Franzensfeste, ΙταλίαΑρχική λειτουργία: φρούριο 19ου αιώναΝέα χρήση: εκθεσιακός χώροςΧρονολογία επέμβασης: 2009Αρχιτέκτονες: Markus Scherer, Walter DietlΦορέας ανάθεσης: Autonome Provinz Bozen Ιστορικά στοιχεία

Η κατασκευή του φρουρίου ξεκίνησε το 1833 υπό την ηγεσία του Francis I και ολοκληρώθηκε από τον Ferdinand I το 1838(1). Σε αυτά τα πέντε χρόνια εργάστηκαν πάνω από 6.000 εργαζόμενοι και στρατιώτες. Με αυτό το μνημειώδες, αμυντικής σημασίας, έργο οι αυτοκρατορικές δυνάμεις ήλπιζαν ότι θα σταματούσαν τις αλλαγές που θα προκαλούνταν από τη Γαλλική Επανάσταση. Για την ενίσχυση των αμυντικών του ικανοτήτων, το φρούριο επιλέχθηκε να χωροθετηθεί σε ένα από τα στενότερα σημεία της κοιλάδας Ei-sack. To οχυρό του Franzensfeste έχει διαστάσεις ίσες με αυτές μιας μικρής πόλης, καθώς είναι κτισμένο σε εμβαδό γηπέδου ίσου με 20 εκτάρια, γεγονός που το καθιστά το μεγαλύτερο οχυρό της περιοχής των Άλπεων. Το φρούριο σχεδιάστηκε από τον μηχανικό Franz von Scholl, και αποτελείται από τρία αυτόνομα επίπεδα. Μορφολογικά έχει απλές γραμμές και χαρακτηρίζεται από σαφή λειτουργική διάρθρωση. Αξίζει να σημειωθεί ότι η στρατιωτική απειλή ήταν ανύπαρκτη στα χρόνια που ακολούθησαν, με αποτέλεσμα το οχυρό να χάσει τη σημασία του. Χρησιμοποιήθηκε ως στρατώνας και ως αποθήκη πυρομαχικών μέχρι και το τέλος του 19ου αιώνα, επειδή ποτέ στην ουσία δεν ήταν υπό πολιορκία. Στις βαθιές σήραγγές του, λέγεται, ότι βρισκόταν μυστικός χώρος αποθήκευσης του χρυσού των ναζί και κυνηγητικών λαφύρων. Το 1918 τέθηκε υπό την Ιταλική κυριαρχία και χρησιμοποιήθηκε από το στρατό μέχρι και το 2003. Το 2004 δημιουργήθηκαν νέες ευκαιρίες για τη διατήρηση του μνημείου, καθώς επαναχρησιμοποιήθηκε ως τόπος συνάντησης και χώρος πολιτιστικών εκδηλώσεων, αποκτώντας με αυτόν τον τρόπο ιδιαίτερη αξία. Σημειώνουμε ότι το 2008 ήταν ένας από τους τέσσερις χώρους στους οποίους έλαβε χώρα η Ευρωπαϊκή Μπιενάλε σύγχρονης τέχνης, Manifesta 7, και το 2009 φιλοξένησε την περιφερειακή έκθεση του Νότιου Τιρόλου.

1 Σύμφωνα με τη λατινική επιγραφή που βρίσκεται πάνω από την πύλη του φρουρίου. (Πηγή: http://www.archdaily.com/168769/fortress-of-fortezza-markus-scher-er-with-walter-dietl/)


Το 2009 οι αρχιτέκτονες Markus Scherer και Wal-ter Dietl ανέλαβαν την αποκατάσταση και την επανάχρηση του συγκροτήματος ως τόπου συνάντησης με εκθεσιακό χώρο. Πρωταρχικός τους στόχος ήταν ο σεβασμός του χαρακτήρα και των αρχών σχεδιασμού του οχυρού. Βασικά στοιχεία του σχεδιασμού αποτελέσαν οι αυστηρές και λιτές γραμμές της κατασκευής, που τόνιζαν τον λειτουργική του σημασία, τα τρία διακριτά επίπεδα, που καθόριζαν τις κινήσεις, και τα στενά του περάσματα. Αυτά τα χαρακτηριστικά είναι αναγκαία για την κληροδότηση στις επόμενες γενιές της δραματικής και συνάμα αγέρωχης και απόρθητης εικόνας του κάστρου. Η ομάδα σχεδιασμού, αρχικά, αποκατέστησε τις ογκώδεις πέτρες από γρανίτη της αυθεντικής τοιχοποιίας, τα κουφώματα και τα πατώματα, και στεγανοποίησε τις στέγες. Στη συνέχεια επέλεξε να χρησιμοποιηθεί το κατώτερο επίπεδο του οχυρού, έκτασης 3.600τμ, ως εκθεσιακός χώρος για της ανάγκες της έκθεσης Mani-festa 7. Η ατμόσφαιρα του επιπέδου αυτού είναι ιδιαίτερη, καθώς αγκαλιάζεται από τα σκοτεινά νερά της παρακείμενης τεχνητής λίμνης. Ακόμη, κρίθηκε σκόπιμο να αφαιρεθούν όλες οι μεταγε-νέστερες προσθήκες, όχι μόνο, διότι υποβάθμιζαν την ιστορική και λειτουργική αξία του οχυρού, αλλά και γιατί δυσχέραιναν τη μετακίνηση στους χώρους. Έτσι, οι χώροι που είχαν κλειστεί με πρόσθετους διαχωριστικούς τοίχους ανοίχτηκαν και έγιναν προσβάσιμοι, με αποτέλεσμα, να αναδειχτεί το μέγεθος και η έκταση του συγκροτήματος. Παράλληλα, για την καλύτερη σύνδεση των επιπέδων και τον καθορισμό της κίνησης των επισκεπτών, σχεδιάστηκαν ράμπες. Το πρόβλημα της δύσκολης μετακίνησης από το ένα επίπεδο στο άλλο επιλύθηκε και με το σχεδιασμό δύο νέων πύργων με κλιμακοστάσια και ανελκυστήρες. Οι πύργοι αυτοί λειτουργούν ως δύο συνδετικοί κόμβοι των διαφορετικών επιπέδων, και δένουν το σύνολο της κατασκευής, καθώς οδηγούν τους επισκέπτες από το εκδοτήριο και τους χώρους εστίασης προς τους εκθεσιακούς χώρους του συγκροτήματος. Ιδιαίτερη σημασία, από αρχιτεκτονική άποψη, έχει η επιλογή των υλικών, τα οποία «συνομιλούν» με την ιστορική κατασκευή και την επανερμηνεύουν. Πιο συγκεκριμένα, οι πύργοι είναι κατασκευασμένοι από εμφανές σκυρόδεμα και δεν έχουν ανοίγματα. Το σκυρόδεμα είναι διαιρεμένο ακανόνιστα σε οριζόντιες

176 2.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση • Οχυρό στο Franzensfeste

Εικ. 1: Τοπογραφικό σχέδιο συγκροτήματος

Εικ. 2: Άποψη συγκροτήματος και τεχνητής λίμνης Εικ. 3: Νέες γέφυρες που αιωρούνται πάνω από τη λίμνη


Εικ. 4: Οι οριζόντιες χαράξεις του σκυροδέματος παραπέμπουν στην πέτρα Εικ. 5: Άποψη νέων πύργων

Εικ. 6: Οι νέες γέφυρες από γαλβανισμένο χάλυβα Εικ. 7: Λεπτομέρεια σύνδεσης με την αυθεντική τοιχοποιία


λωρίδες, οι οποίες είναι, είτε λεπτότερες (30 εκ), είτε παχύτερες (μέχρι και 70 εκ). Με τον τρόπο αυτό, παραπέμπουν μορφολογικά στον τρόπο δομής της γραμμικής ακανόνιστης αυθεντικής τοιχοποιίας από γρανίτη. Προκειμένου να δοθεί περαιτέρω έμφαση σε αυτόν τον μορφολογικό διάλογο, στο σκυρόδεμα προστέθηκαν αδρανή από γρανίτη, ώστε τα χρώματα των νέων πύργων να ταιριάζουν με αυτά των παλαιών κτισμάτων. Ακόμη, η εξωτερική επιφάνεια των πύργων έγινε πιο τραχιά, με αμμοβολή σε υψηλή πίεση. Ως εκ τούτου, οι υφές, τα υλικά και τα χρώματα που επιλέχθηκαν συνδιαλέγονται με την ιστορική κατασκευή και εντάσσονται αρμονικά στο σύνολο. Όσον αφορά τη νέα χρήση και τη λειτουργική διάρθρωση του συγκροτήματος, χαρακτηριστικά αναφέρουμε: • Η είσοδος των επισκεπτών συνοδεύεται από ένα χώρο

συγκέντρωσης, ένα χώρο έκδοσης εισιτηρίων και ένα κατάστημα αναμνηστικών και δώρων. Ακόμη, υπάρχει μπαρ, εστιατόριο, καθώς και ένας χώρος παιχνιδιού για τους μικρούς επισκέπτες.

• Οι αρχιτέκτονες έδωσαν ιδιαίτερη έμφαση στον κύριο εκθεσιακό χώρο, που αποτελείται από μια φαινομενικά ατελείωτη σειρά δωματίων, τα οποία συνδέονται μεταξύ τους μέσω τοξωτών περασμάτων. Οι θόλοι αποκαταστάθηκαν και τα επιχρίσματα αφαιρέθηκαν, προκειμένου να αποκαλυφθούν οι πλίνθινες καμάρες και οι λίθινες βάσεις, ώστε να έρθουν σε αντίθεση με τους επιχρισμένους τοίχους, ορισμένοι από τους οποίους είναι διακοσμημένοι με τοιχογραφίες και συνθήματα, αποπνέοντας την αύρα των περασμένων χρόνων. Σε έναν από αυτούς τους τοίχους, για παράδειγμα, μπορούμε να διαβάσουμε “Immer vorwärts!”, που σημαίνει «πάντα μπροστά».

• Επίσης, κατασκευάστηκαν γέφυρες από γαλβανισμένο και πατιναρισμένο χάλυβα για τη σύνδεση των δύο κτιρίων, όπως φαίνεται στις εικόνες 6, 7. Οι γέφυρες αυτές φαίνονται σαν να αιωρούνται πάνω από τη λίμνη και συμβάλουν, σύμφωνα με του αρχιτέκτονες, στην αποκατάσταση της συνολικής ενότητας και της λειτουργικής λογικής του συνόλου. Το σκούρο ανθρακί χρώμα του χάλυβα που χρησιμοποιείται για όλα τα νέα στοιχεία, συνδυαζόμενο με την πάτινα των αρχικών κτισμάτων, παράγει αρμονικό οπτικό αποτέλεσμα.

• Το τούνελ που προϋπήρχε, όπου βρέθηκε ο κλεμμένος χρυσός από την τράπεζα της Ιταλίας, επεκτάθηκε και δημιουργήθηκε ένα κατακόρυφο στενό πέρασμα, είκοσι δύο μέτρων, που περνάει μέσα από το βράχο και συνδέει το κατώτερο με το μεσαίο επίπεδο του οχυρού. Στο σημείο αυτό κατασκευάστηκε ένα νέο κλιμακοστάσιο από σκυρόδεμα σκούρου χρώματος, διαστρωμένο σε διαφορετικά επίπεδα, σχηματίζοντας μια σπειροειδή κατασκευή που μοιάζει σαν γλυπτό στο χώρο. Οι

Εικ. 8: Νέοι πύργοι: τομή και όψεις

Εικ. 9: Άποψη επιχρισμένης τοιχοποιίας

Εικ. 10: Εσωτερικό εκθεσιακού χώρου_ λεπτομέρεια τοξοτών περασμάτων


τεθλασμένες επιφάνειες του εμφανούς σκυροδέματος δίνουν την αίσθηση ότι εντάσσονται και αποτελούν συνέχεια της ακατέργαστης και τραχιάς επιφάνειας του βράχου.

• Οι σκάλες και ο ανελκυστήρας καταλήγουν στην αίθουσα αποθήκευσης των πυρομαχικών, η οποία ήταν μερικώς κατεστραμμένη λόγω μιας ισχυρής έκρηξης. Πάνω στα ερείπιά της επανασχεδιάστηκε το νέο κτίριο εισόδου, από εμφανές σκυρόδεμα, και με τα μορφολογικά και τα κατασκευαστικά χαρακτηριστικά των πύργων που περιγράψαμε παραπάνω. Διατηρήθηκαν εξωτερικά τα υπολείμματα της αυθεντικής κατασκευής που διασώθηκαν, και εσωτερικά διαρθρώνεται η νέα κατασκευή που παρέχει όλες τις λειτουργικές υποδομές που είναι απαραίτητες για το μεσαίο επίπεδο του φρουρίου. Αξίζει να σημειωθεί ότι η νέα κατασκευή συμβολίζει τη συνέχεια της παλιάς σκιαγραφώντας τα τμήματα που έχουν χαθεί. Παράλληλα, παρατηρώντας την κάτοψη, το πλάτος της προσθήκης παρομοιάζεται με το πάχος των τειχών του αρχικού κτίσματος, με αποτέλεσμα, να υπονοείται ότι ο νέος όγκος είναι το χαμένο τμήμα του τείχους.

• Πολύ σημαντική επίσης είναι η ασφάλεια και η άνεση των επισκεπτών στους χώρους. Για το λόγο αυτό, τοποθετήθηκαν ράμπες, κάγκελα ασφαλείας και χειρολισθήρες από γαλβανισμένο χάλυβα, και όλες οι απαραίτητες ηλεκτρικές εγκαταστάσεις. Ειδικά σχεδιασμένοι χώροι υγιεινής κατασκευάστηκαν στις νέες αλλά και στις παλιές κατασκευές και ορισμένα κτίρια του συγκροτήματος απέκτησαν αυτόνομο σύστημα θέρμανσης.

Εικ. 11: Άποψη νέου κλιμακοστασίου από εμφανές σκυρόδεμα

Εικ. 12: Το προϋπάρχον τούνελ Εικ. 13: Ένταξη κλιμακοστασίου στο βράχο


Εικ. 14: Όψη νέου κτιρίου εισόδου Εικ. 15: Άποψη εσωτερικού χώρου και κλιμακοστασίου νέου κτιρίου εισόδου

Εικ. 16: Κάτοψη νέου κτιρίου εισόδου_ συνέργεια καινούργιου και παλιού Εικ. 17: Δημιουργία περάσματος μεταξύ διαφορετικών οικοδομικών φάσεων



Η ένταξη μιας νέας κατασκευής, απαραίτητης για την επανάχρηση ενός μνημείου, σε ένα ιστορικό σύνολο, αποτελεί δύσκολο σχεδιαστικό ζήτημα. Στη συγκεκριμένη περίπτωση παρατηρούνται ενδιαφέρουσες μεμονωμένες επεμβάσεις που φανερώνουν ότι οι αρχιτέκτονες γνωρίζουν και εκμεταλλεύονται τις δυνατότητες του σκυροδέματος και του μετάλλου για το σκοπό αυτό. Πιο συγκεκριμένα, όσον αφορά τη χρήση του σκυροδέ-ματος:• ενδιαφέρον παρουσιάζει το μορφολογικό παιχνίδι μεταξύ των

άνισων οριζόντιων λωρίδων του τραχιάς υφής σκυροδέματος, και της αυθεντικής τοιχοποιίας του φρουρίου από λαξευμένο γρανίτη σε οριζόντιες ακανόνιστες στρώσεις. Με τον τρόπο αυτό ο θεατής του έργου μπορεί να διακρίνει την οπτική συνέχεια των χαράξεων μεταξύ του καινούργιου και του παλιού.

• Ακόμη, θεωρούμε επιτυχημένη τη προσπάθεια των αρχιτεκτό-νων να εντάξουν ένα κλιμακοστάσιο από σκυρόδεμα στο βράχο. Με το σχεδιασμό ενός σπειροειδούς κλιμακοστασίου και τεθλασμένων επιφανειών, κατάφεραν να δώσουν την αίσθηση ότι όχι μόνο “αγκαλιάζει” τον βράχο, αλλά ότι αποτελεί τη συνέχεια του, καθώς ενσωματώνεται απόλυτα στο ανώμαλό του ανάγλυφό.

• Η λογική της οπτικής ολοκλήρωσης του τμήματος που έχει καταστραφεί (παλαιός χώρος αποθήκευσης πυρομαχικών) αποτελεί βασικό στοιχείο του σχεδιασμού του κτιρίου της νέας εισόδου. Βλέπουμε το ερείπιο να «μεταμορφώνεται» σε κάτι σύγχρονο. Η νέα κατασκευή σέβεται μορφολογικά το παλιό και εξωτερικά φαίνονται σαν δύο διακριτές ενότητες που συνδέονται μόνο μέσω της επίστεψης, ενώ μεταξύ τους υπάρχει ένα διαμπερές πέρασμα, που οδηγεί στο εσωτερικό.

Όσον αφορά τη χρήση του μετάλλου, με την κατάλληλη κατεργασία του χάλυβα επιτεύχθηκε μια ιδιαίτερη υφή που μιμείται τη φυσική φθορά, με αποτέλεσμα οι γέφυρες, τα κιγκλιδώματα και τα στοιχεία από χάλυβα που σχεδιάστηκαν να συνδιαλέγονται με τα αυθεντικά στοιχεία του φρουρίου του 19ου αιώνα. Συνεπώς, ο αρχικός χαρακτήρας του κτιρίου διατηρήθηκε, καθώς ενσωματώθηκαν νέα διακριτά δομικά στοιχεία που σέβονται το παλιό και βελτιώνουν τη λειτουργική του διάρθρωση. Τέλος, η ατμόσφαιρα των εσωτερικών χώρων, με το φυσικό φως να εισέρχεται από τα μικρά ανοίγματα διατηρήθηκε και αναδείχθηκε, δημιουργώντας ιδιαίτερες χωρικές ποιότητες.

Εικ. 18: Λεπτομέρεια οριζόντιων λωρίδων Εικ. 19: Άποψη εσωτερικού χώρου

Εικ. 20: Ατμοσφαιρικός φωτισμός εσωτερικών χώρων


Εικ. 21: Ιστορικές κατασκευές και σύγχρονες προσθήκες


Κάστρο Firmian (Sigmundskron)

Τοποθεσία: Νότιο Τιρόλο, ΙταλίαΑρχική λειτουργία: κάστρο εποχής του χαλκούΝέα χρήση: Μουσείο βουνούΧρονολογία επέμβασης: 2003 – 2006Αρχιτέκτονας: Werner Tscholl Φορέας ανάθεσης: Reinhold Messner (& Αυτόνομη περιφέρεια του Bolzano)


Το κάστρο Firmian ή αλλιώς Sigmundskron βρίσκεται σε στρατηγική θέση, πάνω σε ένα βραχώδη λόφο στην καρδιά του νότιου Τιρόλου, (μεταξύ του Bolzano και του Appiano) και δεσπόζει

στη συμβολή των ποταμών Adige και Isarco. Αποτελεί ένα μεγάλο οχυρωματικό συγκρότημα που περικλείεται από τείχη πάχους πέντε μέτρων, ενισχυμένα με κυκλικούς πύργους, για τη βελτίωση της αμυντικής του ικανότητας. Σήμερα, στο κάστρο φιλοξενείται το κεντρικό εκ των πέντε μουσείων των βουνών («Messner Mountain Museums» (MMM)) που ιδρύθηκαν από τον ορειβάτη των Άλπεων Reinhold Messner. Στα μουσεία αυτά, το υποκείμενο, ο άνθρωπος που συναντάει τα βουνά είναι στο επίκεντρο και παρουσιάζεται, στον επισκέπτη, η σχέση του με τα όρη και άλλες σχετικές δραστηριότητες. Είναι το παλαιότερο κάστρο του Νότιου Τιρόλου. Η πρώτη ιστορική αναφορά του, με το όνομα “Formicaria”, χρονολογείται από το 945 μ.Χ. Το 1027 το κάστρο έγινε έδρα του επισκόπου του Trent και κατά τον 12ο αιώνα πέρασε στα χέρια υψηλόβαθμων δημοσίων υπαλλήλων, των Ministeriales, οι οποίοι εκείνη την περίοδο ονομάστηκαν «οικογένεια Firmian». Περί το 1473, ο Δούκας Sig-mund the Wealthy(1) και ο πρίγκιπας του Τιρόλου, αγόρασαν το κάστρο από τους επισκόπους, αύξησαν το μέγεθος του, και το ανακατασκεύασαν διατηρώντας μόνο ελάχιστες και δευτερεύουσες κατασκευές του παλιού οχυρού, και το μετονόμασαν σε «κάστρο Sigmundskron». Εξαιτίας οικονομικών προβλημάτων, ο δούκας αναγκάστηκε να το υποθηκεύσει και από τον 16ο αιώνα και μετά το οχυρό άρχισε να παρακμάζει, ενώ οι ιδιοκτήτες του διαδέχονταν ο ένας τον άλλο. Το 1996, πέρασε στην κατοχή της περιφέρειας του Bolza-no, σε κατάσταση ερειπίου, και την άνοιξη του 2003, δόθηκε άδεια στον Reinhold Messner να το έχει υπό την κατοχή του για τριάντα χρόνια, και να το μετατρέψει σε μουσείο των ορεινών πολιτισμών. Το μουσείο εγκαινιάστηκε το 2006, ενώ η αποκατάσταση και η ανάπλαση του οχυρού πραγματοποιήθηκε από τον αρχιτέκτονα Werner Tscholl.


Το συγκρότημα, που καταλαμβάνει έκταση περίπου 13.000 τμ, χωρίζεται σε τρία κύρια τμήματα. Στο υψηλότερο, μια βραχώδη και απρόσιτη προεξοχή, βρίσκεται ο αρχικός πυρήνας του κάστρου και τα ερείπια ενός ρωμανικού παρεκκλησιού. Λίγο πιο κάτω, σε μια ακανόνιστη αυλή, υπάρχει το «παλάτι του Επίσκοπου», ένα τετραώροφο κτίριο, προσκολλημένο στα ανατολικά τείχη, και ο

1 Το στέμμα του δούκα Sigmund the Wealthy κοσμεί την κεντρική πύλη του κάστρου.

Εικ. 1: Η σχέση του κάστρου με τα βουνά_ η τοποθεσία

184 2.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση • Κάστρο Firmian (Sigmundskron)

Εικ. 2: Άποψη νέας διαδρομής που συνδέει τους χώρους του μουσείου Εικ. 3: Άποψη κυκλικού εξωτερικού κλιμακοστασίου

Εικ. 4: Η διαδρομή από χάλυβα και η σχέση της με το μνημείο Εικ. 5: Η νέα πορεία που κατευθύνει του επισκέπτες στους εκθεσιακούς χώρους


«Λευκός Πύργος». Στο τρίτο επίπεδο, βορειοδυτικά του βραχώδους υψώματος, σε μια δεύτερη αυλή, υπάρχουν δύο στρογγυλοί γωνιακοί πύργοι. Αρχικός στόχος του Werner Tscholl ήταν ο καθαρισμός και η συντήρηση των τειχών και του υφιστάμενου κελύφους. Δίνοντας έμφαση στη διατήρηση του χαρακτήρα των ιστορικών δομών, σχεδίασε νέες κατασκευές και διαδρομές, προκειμένου, να φιλοξενηθούν χρήσεις απαραίτητες για τη διαμόρφωση του νέου μουσείου και για την επίτευξη των αναγκαίων συνδέσεων. Τα νέα κτίρια και αρχιτεκτονικά στοιχεία είναι χαμηλότερα σε ύψος σε σχέση με τα περιμετρικά τείχη του κάστρου και παραμένουν στο παρασκήνιο, λειτουργώντας ως ένα υπόβαθρο, πάνω στο οποίο εκτίθενται τα διάφορα εκθέματα. Ο αρχιτέκτονας χρησιμοποίησε μόνο τρία βασικά υλικά: γυαλί, σίδερο, και χάλυβα, επενδυμένο με τεταμένο μεταλλικό πλέγμα, που εκφράζουν συγχρονικότητα και διαχρονικότητά. Επομένως, τα νέα δομικά στοιχεία είναι αναγνωρίσιμα και διακριτά από τις ιστορικές δομές. Το έργο βασίζεται στην επιθυμία να γίνει αντιληπτή η συνύπαρξη τριών διαφορετικών στοιχείων: του αρχαίου κελύφους, της σύγχρονης επέμβασης και του μουσείου. Ο αρχιτέκτονας χαρακτηριστικά αναφέρει: «θέλαμε να προσφέρουμε τρεις διαφορετικές εμπειρίες, που η κάθε μια να προκαλεί διαφορετικά συναισθήματα. Η σύγχρονη επέμβαση να λειτουργεί με κάποιον τρόπο σαν μια «γέφυρα» μεταξύ των ερείπιων και του μουσείου. Οι προσθήκες να είναι αντιστρέψιμες, δηλαδή το κάστρο να μπορεί να επανέλθει στην αρχική του κατάσταση ανά πάσα στιγμή και οι νέοι χώροι και οι διαδρομές να προκαλούν νέες εμπειρίες στους

Εικ. 6: η κυκλική διαδρομή: 0. Κεντρική πύλη και πύργος: είσοδος στο συγκρότημα, εκδοτήριο εισιτηρίων, κατάστημα, εστιατόριο.1. Εκθεσιακοί χώροι.2. Λευκός Πύργος (θέμα: η ιστορία του κάστρου)3. Βόρειος κυκλικός πύργος (θέμα: οι θρησκείες των βουνών και οι ιδρυτές τους) και αμφιθέατρο4. Τούνελ (σπήλαιο και το βουνό με τους κρυστάλλους)5. παλάτι (θέμα: η δημιουργία των βουνών και η ιστορία της ορειβασίας από το 1786 μέχρι σήμερα), αρένα (μια μεγάλη σκηνή στην οποία γίνονται συνέδρια, συναυλίες και εκδηλώσεις)6. Ανατολικός κυκλικός πύργος (θέμα: αναφορά στα βουνά: Eiger, Matter horn, Dolοmites, Cerro Torre, El Capitan) 7. Δυτικός κυκλικός πύργος8. πύργος προστασίας της πύλης (θέμα: τα βουνά και οι έρημοι)-έξοδος επισκεπτών

Εικ. 7: Αεροφωτογραφία με αριθμημένα τα σημεία ενδιαφέροντος


επισκέπτες»(2). Κεντρικό στοιχείο της επέμβασης είναι το νέο μονοπάτι που σχεδιάστηκε, προκειμένου να οδηγήσει τους επισκέπτες στους εκθεσιακούς χώρους και να παρουσιάσει από διάφορες οπτικές γωνίες το ιδιαίτερο γεωφυσικό περιβάλλον και την πανοραμική θέα των βουνών. Η πορεία ακολουθεί μια δεξιόστροφη κατεύθυνση και αναπτύσσεται γύρω από τον κεντρικό βράχο. Στο σημείο αυτό είναι σκόπιμη μια συνοπτική περιγραφή της κυκλικής πορείας, που ακολουθεί ο επισκέπτης, των νέων κατασκευών και των εκθεσιακών χώρων του συγκροτήματος. Σε άμεση σχέση με την κεντρική πύλη, στην κάτω αυλή σχεδιάστηκε μια μικρή νέα κατασκευή, εφαπτόμενη στα τείχη, που στεγάζει το εκδοτήριο των εισιτηρίων, το κατάστημα του μουσείου και το χώρο διαμονής και εργασίας του φύλακα. Από το σημείο αυτό ξεκινά η πορεία ξενάγησης. Λίγο παρακάτω, ο επισκέπτης συναντά το εστιατόριο, το οποίο στεγάζεται στο ισόγειο ενός αποκατεστημένου κτίσματος, στον όροφο του οποίου υπάρχουν εκθεσιακοί χώροι, προσωρινών συλλογών. Η προϋπάρχουσα στέγη του κτιρίου αυτού αντικαταστάθηκε με μια νέα, που αναπαράγει με σύγχρονο τρόπο το σχήμα της αρχικής μονόριχτης. Λίγο πιο ψηλά, βρίσκεται ο λευκός πύργος, στον όποιο παρουσιάζεται η ιστορία του κάστρου. Μέχρι το σημείο αυτό παρουσιάζονται οι προσωρινές εκθέσεις που φιλοξενεί το μουσείο. Η κυρίως έκθεση, αρχίζει από το βόρειο πύργο, ο οποίος είναι σε μικρή απόσταση από το λευκό πύργο. Από εκεί, μια υπαίθρια διαδρομή που περνά από την αυλή και το θέατρο, οδηγεί στο παλάτι(3), το οποίο είναι ενσωματωμένο στον περιμετρικό ανατολικό τοίχο. Στη συνέχεια, η διαδρομή κατευθύνει τον επισκέπτη προς τη νότια αυλή όπου βρίσκεται ο πρώτος από τους δύο γωνιακούς πύργους του νότιου τείχους. Οι τέσσερεις όροφοί του πύργου αυτού, συνδέονται με κλίμακες που διατάσσονται με διαφορετικό τρόπο σε κάθε όροφο. Πιο συγκεκριμένα, η σκάλα που συνδέει το ισόγειο με τον πρώτο όροφο, ορίζεται βάσει του σχήματος του ιστορικού κελύφους, ενώ στο δεύτερο όροφο, είναι τοποθετημένη σε πιο κεντρική θέση στο χώρο. Έτσι, τα μεταβαλλόμενα αυτά κλιμακοστάσια, επιτρέπουν την οπτική εξερεύνηση του χώρου προς τα κάτω, καθώς και τη δημιουργία διαφορετικών χωρικών ποιοτήτων από επίπεδο σε επίπεδο. Αυτός ο χειρισμός δίνει τη δυνατότητα στους χρήστες να αντιληφθούν το χώρο από διαφορετικές οπτικές και να εξετάσουν το κέλυφος του πύργου τόσο από κοντά, όσο και από μακριά. Η προσθήκη αποτελεί έναν διακριτό όγκο στο εσωτερικό του πύργου, που συνδιαλέγεται με το προϋπάρχον,

2 Πηγή: Επίσημη ιστοσελίδα Werner Tscholl architects.3 Εξωτερικά και εσωτερικά του παλατιού εκτίθενται έργα σύγχρονων καλλιτεχνών με θέμα το βουνό.

Εικ. 8: Το εστιατόριο-καφετέρια και στο βάθος ο Λευκός πύργος

Εικ. 9: Άποψη υλικού διαδρομής

Εικ. 10: Μεταλλική προσθήκη


προσδίδοντας του ένα νέο χαρακτήρα. Στο τέλος της διαδρομής, ένα τούνελ σκαμμένο στο βράχο συνδέει τη νότια αυλή του κάστρου με τον πύργο της εισόδου, ο οποίος αποτελεί ταυτόχρονα το σημείο εκκίνησης, αλλά και το τέλος της περιήγησης στο χώρο. Το μουσείο περιλαμβάνει ένα δίκτυο μονοπατιών και κλιμακοστασίων, που αποσκοπούν όχι μόνο στη χάραξη μιας πορείας, που συνδέει τους πύργους και τις υπόλοιπες εγκαταστάσεις του μουσείου, αλλά και στη δημιουργία οπτικών φυγών προς τα βουνά και το φυσικό περιβάλλον. Ο σχεδιασμός αυτού του δικτύου αντικατοπτρίζει την αποστολή του μουσείου, να φέρει σε επαφή τούς ανθρώπους με τα βουνά, να τους οδηγήσει στα βάθη τους, να τους μάθει με βιωματικό τρόπο την ιστορία της ορειβασίας. Όπως βλέπουμε στην εικόνα 14, επιβεβαιώνεται η επίτευξη του στόχου του αρχιτέκτονα για τη συνύπαρξη τριών επιπέδων, που αναφέρθηκε παραπάνω: η λίθινη τοιχοποιία (το παλιό) λειτουργεί ως φόντο και η μεταλλική επιφάνεια δημιουργεί ένα πλαίσιο στον τοίχο (νέο), σχηματίζοντας το κάδρο γύρω από τα βουνά που φαίνονται στο βάθος. Δημιουργείται με αυτόν τον τρόπο ένα παράθυρο προς την οροσειρά, η οποία παραλληλίζεται με μουσειακό έκθεμα, επαναφέροντας την προσοχή του επισκέπτη στο κεντρικό θέμα του μουσείου.


Η επέμβαση που έγινε στο κάστρο Firmian, πραγμα-τοποιήθηκε με βάση τις αρχές αποκατάστασης μνημείων και συνόλων. Τα νέα στοιχεία είναι κατασκευασμένα με σύγχρονα υλικά και είναι διακριτά σε σχέση με το υφιστάμενο κέλυφος. Επίσης, η επέμβαση, σύμφωνα με τον αρχιτέκτονα, είναι αντιστρέψιμη και οποιαδήποτε στιγμή το συγκρότημα μπορεί να επανέλθει στην προγενέστερη κατάσταση. Οι προσθήκες έχουν ρόλο συμπληρωματικό και βοηθη-τικό, καθώς επαναπροσδιορίζουν τη μετάβαση από το ένα σημείο στο άλλο και αναπλάθουν τον περιβάλλοντα χώρο μέσα από ένα παιχνίδι οπτικών φυγών, κινήσεων και εμπειριών. Οι διαδρομές, είτε ακλουθούν τα περιμετρικά τείχη, είτε κατευθύνουν και προσανατολίζουν τον επισκέπτη προς τα σημεία ενδιαφέροντος. Στόχος είναι η επίτευξη μιας χωρικής εμπειρίας, μέσω της οποίας ο χρήστης θα κατανοήσει καλύτερα το περιβάλλον του. Οι χαράξεις, ακόμη, έχουν συμβολική έννοια, καθώς σχεδιάστηκαν βάσει εκτιμήσεων της θέσης της ιστορικής διαδρομής που υπήρχε στο συγκρότημα, γεγονός που τους προσδίδει ιδιαίτερη σημασία. Όσον αφορά τα υλικά, τα στοιχεία από χάλυβα είναι προ-οξειδωμένα και γυαλισμένα με κερί. Χάρη στην ειδική επεξεργασία που έχουν υποστεί, δεν ανακλούν το φώς. Έτσι αποκτούν έναν πιο διακριτικό

Εικ. 11: Ποιότητες εσωτερικών χώρων

Εικ. 12: Άποψη μεταλλικού κλιμακοστασίου πύργου

Εικ. 13: Η αντίθεση των υλικών


χαρακτήρα και μεταβαίνουν οπτικά ένα επίπεδο πίσω, προκειμένου να αναδειχτούν οι υφές των πέτρινων τοίχων. Το χρώμα της σκουριάς, που συνδυάζεται με τις αποχρώσεις της πέτρας, συμβάλει επίσης στη δημιουργία ενός αρμονικού αποτελέσματος. Ως εκ τούτου, η συνολική εικόνα της συνύπαρξης του βράχου, του χάλυβα, της πέτρας και των βουνών μπορεί να χαρακτηριστεί επιτυχημένη. Η αντίθεση του νέου με το παλιό είναι εντονότερη στους εσωτερικούς χώρους. Τα σαφώς καθορισμένα περιγράμματα των μεταλλικών και των γυάλινων στοιχείων έρχονται σε αντίθεση, αφενός μεν με το ακανόνιστο σχήμα του βράχου, και αφετέρου με την πέτρινη ανάγλυφη τοιχοποιία. Επομένως, χρονολογικές και μορφολογικές αντιθέσεις εγκαθιδρύουν ένα διάλογο μεταξύ των υλικών, δημιουργώντας ένα σύνολο που προκαλεί ποικίλα συναισθήματα στους χρήστες.

Εικ. 14: Το καδράρισμα των βουνών Εικ. 15: Κυκλικό κλιμακοστάσιο που οδηγεί στη διαδρομή

Εικ. 16: Άποψη εσωτερικού χώρου πύργου Εικ. 17: Το τούνελ στο βράχο


Τοποθεσία: Umbria, ΙταλίαΑρχική λειτουργία: πύργος 12oυ αιώναΝέα χρήση: ξενοδοχείοΧρονολογία επέμβασης: 2001-2008Αρχιτέκτονας: Christopher Chong, σχεδιαστής: Seonaid MackenzieΦορέας ανάθεσης: Ιδιώτες

Ο πύργος Moravola βρίσκεται στην Umbria, στην κεντρική Ιταλία. Κατασκευάστηκε τον 12ο αιώνα ως παρατηρητήριο, για τον έλεγχο και την προστασία της γύρω περιοχής, καθώς η στρατηγική του θέση, στην κορυφή ενός λόφου με υψόμετρο 450 μέτρων, του επέτρεπε να «επιβλέπει» την κοιλάδα του Caprini. Ο πύργος βρέθηκε το 2001 σε ερειπιώδη κατάσταση, αφού είχε εγκαταλειφθεί για περισσότερα από πενήντα χρόνια. Ένα μεγάλο μέρος από τις στέγες και τα δάπεδα είχε καταρρεύσει, δέντρα είχαν φυτρώσει στο εσωτερικό και βλάστηση κάλυπτε τους εξωτερικούς τοίχους. Οι αρχιτέκτονες χρειάστηκαν, αρχικά, έξι χρόνια για την αποκατάσταση

της κατασκευής, ώστε αυτή να καταστεί ασφαλής και βιώσιμη, και στη συνεχεία πραγματοποίησαν περαιτέρω επεμβάσεις, ώστε να μπορέσει να φιλοξενήσει ένα ξενοδοχειακό συγκρότημα.


Αρχικά ήταν ένας τόπος λατρείας κατά τον 8ο αιώνα και κατά τον 9ο και 10ο μετατράπηκε σε οχυρό, με την προσθήκη επιπλέον κατασκευών. Ένας ακόμη πύργος-παρατηρητήριο αναγέρθηκε κατά τον 12ο αιώνα, ως μέρος του συνόλου των παρατηρητηρίων που κατασκευάστηκαν στην περιοχή. Κατά τον 15ο αιώνα η περιοχή έγινε μέρος των παπικών κτήσεων, περίοδος από την οποία σώζονται διακοσμητικές επιγραφές στο κτίριο (όπως για παράδειγμα η επιγραφή IHC στην πέτρινη γέφυρα που συνδέει τα δυο καθιστικά στον κεντρικό πύργο). Τον 19ο αιώνα προστέθηκαν ακόμη κάποια κτίρια, μερικά από τα οποία μετατράπηκαν σε χώρους επεξεργασίας καπνού. Το

Πύργος Moravola

Εικ. 1: Ο πύργος πριν και μετά την αποκατάσταση

190 2.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση • Πύργος Moravola

1946, με την αρχή της εκβιομηχάνισης στην κοιλάδα του Tiber, και λόγω των συνθηκών φτώχιας που επικρατούσαν, οι κάτοικοι της περιοχής την εγκατέλειψαν, γεγονός που είχε ως αποτέλεσμα την εγκατάλειψη του πύργου. Το 2001, ο πύργος αγοράστηκε από τον αρχιτέκτονα Christopher Chong και τον σχεδιαστή Seonaid Mack-enzie, οι οποίοι ανέλαβαν την αποκατάσταση και την αναβίωση του. «Το κτίριο ήταν σε πολύ κακή κατάσταση, και αποφασίσαμε να το σώσουμε. Δεν είχαμε αμφιβολίες για το πώς να προχωρήσουμε, χρησιμοποιώντας σύγχρονες λύσεις, όπως σκυρόδεμα, μέταλλο και γυαλί, για τη στήριξη των πέτρινων τοίχων και των ξύλινων στεγών»(1).

1 Seonaid Mackenzie Christopher, Moravola, Archilovers, 1/2/13. http://www.archilovers.com/projects/73322/torre-moravola.html#info


Η σημαντικότερη δοκιμασία για τη σχεδιαστική ομάδα ήταν η μετατροπή της κατασκευής, από σκοτεινό κτίριο με ασύνδετα μέρη, σε μια σειρά από φωτεινούς και με συνοχή χώρους, κατάλληλους για διαβίωση, χωρίς όμως να αλλοιωθεί ο αυθεντικός χαρακτήρας και η ιστορία της. Ταυτόχρονα, κρίθηκε απαραίτητο να διατηρηθεί η ακεραιότητα της παλιάς πέτρας, που υπήρχε εκεί από τον 10ο-12ο αιώνα. Έτσι οι τοίχοι, πολλοί από τους οποίους παρουσίαζαν στατικά προβλήματα, στερεώθηκαν με την χρήση σύγχρονων υλικών, όπως ατσάλι και σκυρόδεμα, τα οποία ήρθαν σε αντίθεση με την υπάρχουσα τοιχοποιία. Τέλος, όλη η επέμβαση βασίστηκε σε μια πράσινη προσέγγιση που στόχο είχε την ενεργειακή αποδοτικότητα του κτιρίου.

Εικ. 2: Τοπογραφικό και κατά μήκος τομή του συγκροτήματος


Η βασική συνθετική αρχή του σχεδιασμού ήταν η δημιουργία ενός άξονα, ο οποίος να ενσωματώνει τα κύρια χαρακτηριστικά, δίνοντας ταυτόχρονα την κατεύθυνση πρόσβασης στα δωμάτια. Ο άξονας ακολούθησε την κορυφογραμμή των βουνών και επηρέασε την τοποθέτηση της πισίνας και των νέων κτισμάτων. Οι δημόσιοι χώροι χωροθετήθηκαν στο κέντρο του πύργου, όπου τοποθετήθηκαν ελαφριές σκάλες και μεταλλικές πλατφόρμες, που συνδέουν τους κοινόχρηστους χώρους με τις εισόδους των δωματίων. Η κατακόρυφη διάταξη του κτιρίου ώθησε τους σχεδιαστές να διατάξουν τα δωμάτια σαν εσωτερικούς πύργους, καθένας εκ των οποίων αναπτύσσεται σε δυο επίπεδα. Οι χώροι υγιεινής εγκαταστάθηκαν στο χαμηλότερο επίπεδο και τα υπνοδωμάτια στον όροφο ώστε να έχουν όσο το δυνατόν καλύτερη θέα. Ο αρχιτέκτονας χαρακτηριστικά περιγράφει: «Ο πύργος αποκαταστάθηκε με μια σύγχρονη προσέγγιση, ώστε το κτίσμα να γίνει κατάλληλο για τη νέα του χρήση. Προσθέσαμε τα επιπλέον δωμάτια και την πισίνα για να δημιουργήσουμε ένα κομψό θέρετρο με σύγχρονες ανέσεις»(2). Η πρόσβαση στο συγκρότημα πραγματοποιείται μέσω ενός δρόμου που καταλήγει σε μια μικρή πλατεία στο βόρειο τμήμα του. Από εκεί μέσω ενός κλιμακοστασίου ο επισκέπτης οδηγείται στους κοινόχρηστους χώρους, όπου μπορεί, επίσης να φτάσει μέσω μίας μεταλλικής σκάλας που διασχίζει το βόρειο αίθριο. Η πρόσβαση στους χώρους εστίασης, επιτυγχάνεται από εισόδους

2 Chong, Moravola, Archilovers, 1/2/13. http://www.archilovers.com/proj-ects/73322/torre-moravola.html#info

στο χαμηλότερο επίπεδο. Τέσσερα εξωτερικά δώματα περιβάλλουν τον πύργο: δυτικά μια ταράτσα με πισίνα και θέα στους ελαιώνες, ανατολικά μια βεράντα, στην οποία υπάρχει η μεγάλη επίσημη τραπεζαρία, νότια ένα περίπτερο με ανοιχτή θέα, που σχηματίζει μια εσωτερική αυλή με κήπο, και βόρεια μια πλατεία, που αποτελεί το σημείο άφιξης των επισκεπτών. Το εσωτερικό του πύργου χαρακτηρίζεται από την εναλλαγή δημόσιων και ιδιωτικών χώρων. Τα σημαντικότερα ιστορικά χαρακτηριστικά έχουν διατηρηθεί και έρχονται σε αντίθεση με το σύγχρονο σχεδιασμό και τα υλικά. Οι κοινόχρηστοι χώροι αναπτύσσονται σε δυο επίπεδα και λειτουργούν σαν άξονας περιστροφής στο κέντρο του πύργου, που διανέμει την κίνηση προς τα επτά δωμάτια και προς τους υπόλοιπους χώρους. Δυο αλληλοσυνδεόμενα δωμάτια υποδοχής βρίσκονται στον πρώτο όροφο, ενώ η κουζίνα και οι χώροι εστίασης βρίσκονται στο ισόγειο, με άμεση πρόσβαση στις ταράτσες. Στη βόρεια και στη νότια πλευρά του κεντρικού πύργου βρίσκονται δυο αίθρια, τα οποία επιτρέπουν στο φυσικό φως να εισέλθει στους κοινόχρηστους χώρους, και συμβάλουν στην κυκλοφορία του θερμού και του ψυχρού αέρα από τα χαμηλότερα επίπεδα προς την οροφή. Τα δωμάτια είναι τοποθετημένα γύρω από τον κεντρικό αυτόν άξονα που διατρέχει τον πύργο, συνδέοντας τους κήπους, τις βεράντες και τις πισίνες. Όλα έχουν άμεση ιδιωτική πρόσβαση στις βεράντες και στους εσωτερικούς χώρους του πύργου, κάτι που δίνει την αίσθηση της απομόνωσης και της ιδιωτικότητας. Ο μεγαλύτερος χώρος διαμονής καταλαμβάνει το ανώτερο μέρος του πύργου. Αποτελεί ένα χώρο διπλού ύψους,

Εικ. 3: Διάταξη των δωματίων στους ορόφους


Εικ. 4: Το αίθριο και η σκάλα που οδηγεί στους χώρους υποδοχής


Εικ. 5: Η κεντρική σουίτα με την μεταλλική κατασκευή στον ημιώροφο


που διαθέτει ημιώροφο με καθιστικό και βιβλιοθήκη, ο οποίος είναι κατασκευασμένος από ατσάλι, και εισήχθη για να συγκρατήσει τη δομή του πύργου. Αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι στο καθιστικό σώζεται τμήμα του τζακιού που υπήρχε. Το υπνοδωμάτιο έχει θέα στην κοιλάδα. Διαθέτει, ακόμη, ένα χώρο ένδυσης, που οδηγεί στην ιδιωτική βεράντα και στο λουτρό. Τα τέσσερα δωμάτια έχουν σχεδιαστεί σαν ξεχωριστοί πύργοι: τα λουτρά βρίσκονται στο κατώτερο επίπεδο, και κρεμαστές μεταλλικές σκάλες οδηγούν στα υπνοδωμάτια που βρίσκονται στον όροφο, και έχουν θέα προς την κοιλάδα. Στο δυτικό μέρος του πύργου, υπάρχουν δυο δωμάτια ακόμη, που αναπτύσσονται σε ένα επίπεδο, και περιλαμβάνουν υπνοδωμάτιο και λουτρό. Εκτός από τις παραπάνω επεμβάσεις, η ερειπιώδης κατάσταση στην οποία βρισκόταν το κτίριο, υπαγόρευσε και

ορισμένες εργασίες απαραίτητες για τη στερέωση των τοίχων και την εξασφάλιση της ορθής στατικής λειτουργίας του. Ο πύργος είναι σε μια περιοχή με έντονη σεισμική δραστηριότητα. Για το λόγο αυτό, σε κάθε όροφο θα έπρεπε, να εγκατασταθεί, είτε μια σειρά από αγκυρώσεις, είτε ένα περιμετρικό δοκάρι από οπλισμένο σκυρόδεμα, για να συγκρατεί την περίμετρο του κτιρίου. Παράλληλα οι τοιχοποιίες χρειάστηκε να ενισχυθούν με τσιμεντενέσεις, καθώς είχαν αρκετά κενά και ασυνέχειες. Τα αυθεντικά δάπεδα και τα σχέδια του κεντρικού πύργου δεν διασώζονταν, γεγονός που έδωσε στη σχεδιαστική ομάδα μια ελευθερία στη σύλληψη της νέας σύνθεσης. Έτσι τα δάπεδα των κοινόχρηστων χώρων ανακατασκευάστηκαν με τη μικρή ποσότητα των διασωθέντων υλικών, ενώ στα δωμάτια χρησιμοποιήθηκε οπλισμένο σκυρόδεμα.

Εικ. 6: Ο χώρος του καθιστικού Εικ. 7: Ο χώρος της τραπεζαρίας


Εικ. 8: Οι εσωτερικοί χώροι των δωματίων

Εικ. 9: Λουτρά


Όπου ήταν δυνατό προτιμήθηκε η χρήση τοπικών υλικών. Έτσι χρησιμοποιήθηκε η τοπική πέτρα “pietra serena”(3) για την κατασκευή των νιπτήρων και των λουτρών καθώς και για την επίστρωση των δαπέδων. Η επιλογή της πέτρας στα δάπεδα επιτρέπει τη χρήση ενός υδραυλικού ενδοδαπέδιου συστήματος θέρμανσης, με τα πλεονεκτήματα της αθόρυβης λειτουργίας και υψηλής αποδοτικότητας, λόγω της απορροφητικότητας της πέτρας. Η χρήση τοπικής πέτρας είχε, επίσης, ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση των εξόδων μεταφοράς και του αντίκτυπου στο περιβάλλον. Στις εσωτερικές σκάλες των διώροφων δωματίων χρησιμοποιούνται ελαφρά υλικά, όπως το ατσάλι, δημιουργώντας μια ενδιαφέρουσα αντιπαράθεση με τη συμπαγή τοιχοποιία. Στους τοίχους από μπετόν αποτυπώνονται τα νερά του ξύλου, προσδίδοντας τους μια ιδιαίτερη υφή και όψη. Για τη σχεδιαστική ομάδα πολύ σημαντική παράμετρος ήταν η πράσινη προσέγγιση καθ’ όλη τη διάρκεια των επεμβάσεων, η οποία αποτέλεσε βασικό χαρακτηριστικό της μεθοδολογίας. Έτσι

3 pietra serena: τοπική μπλε-γκρι πέτρα που εξορύσσεται στην περιοχή.

δόθηκε ιδιαίτερη έμφαση στην επιλογή των οικοδομικών υλικών και στον τρόπο θέρμανσης και ψύξης του κτιρίου. Η επανάχρηση του εξωτερικού περιβλήματος του κτιρίου και της θεμελίωσης μειώνει την ανάγκη για νέα οικοδομικά υλικά. Επιπλέον, η θέρμανση και η ψύξη επιτυγχάνεται χωρίς τη χρήση κλιματιστικού, με αποτέλεσμα να αποφεύγεται η ηχητική όχληση, που αυτό συνεπάγεται. Πιο συγκεκριμένα, το καλοκαίρι, την πιο δημοφιλή περίοδο για τους επισκέπτες, ο πύργος ψύχεται φυσικά, χάρη σε τρία θερμοδυναμικά χαρακτηριστικά. Πρώτον, τα επτά δωμάτια είναι τοποθετημένα γύρω από έναν κεντρικό πύργο- πυρήνα με κλιμακοστάσιο, το ύψος του οποίου δημιουργεί φυσικά ρεύματα που φέρνουν δροσερό αέρα από τα χαμηλότερα επίπεδα και εξωθούν ζεστό αέρα από την οροφή. Δεύτερον, η θερμική μάζα του πέτρινου περιβλήματος του πύργου του 12ου αιώνα παρέχει ένα θερμοδυναμικό απόθεμα, καθώς απορροφά ενέργεια κατά τη διάρκεια της μέρας, και την απελευθερώνει κατά τη διάρκεια της νύχτας. Τέλος, η χωροθέτηση του πύργου στην κορυφή του λόφου προσφέρει χαμηλότερες θερμοκρασίες κατά τους θερινούς μήνες, σε σχέση με την κοιλάδα.

Εικ. 10: Τα μεταλλικά κλιμακοστάσια και η αποτύπωση των νερών του ξύλου στον τοίχο από σκυρόδεμα



Πρόκειται για μια επέμβαση αποκατάστασης που θέτει ως στόχο να λαμβάνει υπόψη την ιστορική αξία του κτιρίου σε κάθε βήμα της. Πράγματι, ο τρόπος με τον οποίο έχουν οργανωθεί οι χώροι μαρτυρά το ενδιαφέρον των αρχιτεκτόνων για τη διατήρηση της βασικής δομής του κτιρίου. Η διάταξη των δωματίων ακολουθεί την κατακόρυφη διάταξη του κτιρίου, ώστε να αποφευχθούν οι ενοποιήσεις χώρων στον οριζόντιο άξονα, κάτι που θα απαιτούσε πρόσθετες επεμβάσεις στην τοιχοποιία, και οι νέες προσθήκες να επωφεληθούν από την απουσία δαπέδων. Προτιμάται λοιπόν η κατακόρυφη κίνηση, καθώς υπάρχει ελευθερία στην προσθήκη κλιμακοστασίων, τα οποία δεν επιβαρύνουν την υπάρχουσα κατασκευή. Η επιλογή των υλικών γίνεται επίσης με μεγάλη προσοχή: χρησιμοποιούνται σύγχρονα υλικά (ατσάλι και σκυρόδεμα), που δημιουργούν έντονες αντιθέσεις με τις προϋπάρχουσες τοιχοποιίες. Αναπτύσσεται έτσι ένας διάλογος μεταξύ της προσθήκης και του μεσαιωνικού κτίσματος, ο οποίος γίνεται εκφραστικότερος μέσω της έμφασης που δίνεται στα χαρακτηριστικά των νέων υλικών. Για παράδειγμα, το ατσάλι που χρησιμοποιείται στα κλιμακοστάσια, τους προσδίδει μια ελαφρότητα, καθώς πρόκειται για λεπτές κατασκευές, τοποθετημένες με τέτοιο τρόπο ώστε να δίνουν την εντύπωση ότι

αιωρούνται πάνω από το δάπεδο. Στην περίπτωση των νέων τοίχων, τα εμφανή αποτυπώματα των ξυλοτύπων και η αδρότητα του σκυροδέματος δίνουν την εντύπωση μιας πιο βαριάς κατασκευής, όπως είναι η πέτρινη τοιχοποιία, έχοντας όμως σύγχρονη εμφάνιση. Ως εκ τούτου, υλικά που εκ πρώτης όψεως δεν ταιριάζουν, εξαιτίας των διαφορετικών τους ιδιοτήτων, συνδυάζονται στη σύνθεση, παράγοντας αντιθέσεις και δημιουργώντας ενδιαφέρουσες χωρικές ποιότητες. Σε πολλά σημεία του κτιρίου παρατηρούμε, ωστόσο, ότι οι νέες κατασκευές, προκειμένου να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες που προκύπτουν από τη νέα χρήση, καταπατούν το υπάρχον κτίσμα: οι επεμβάσεις είναι εκτεταμένες, και δε διαχωρίζονται από τις πέτρινες τοιχοποιίες, γεγονός που τις καθιστά μη αναστρέψιμες, ενώ σε πολλούς χώρους κυριαρχεί η αίσθηση ότι βρισκόμαστε σε έναν αμιγώς σύγχρονο χώρο. Πρόκειται για μια επέμβαση που δίνει ιδιαίτερο βάρος στην αισθητική αξία του κτίσματος. Παρόλο που βασικός στόχος ήταν η διατήρηση και ο τονισμός των ιστορικών στοιχείων του πύργου, τελικά δεν επιτεύχθηκε απόλυτα, διότι το κτίσμα δεν αντιμετωπίστηκε ως μνημείο, αλλά ως ένας χώρος που υπόκειται σε μετασχηματισμούς, στο βωμό της αισθητικής της νέας χρήσης.

Εικ. 11: Το μεταλλικό κλιμακοστάσιο φαίνεται να αιωρείται

Εικ. 12: Η χρήση σκυροδέματος στη νέα τοιχοποιία Εικ. 13: Το δυτικό δωμάτιο


Εικ. 14: Γενική άποψη του πύργου και της πισίνας


Κάστρο Hambach

Τοποθεσία: Neustadt, ΓερμανίαΑρχική λειτουργία: κάστρο 4ου αιώνα Νέα χρήση: εστιατόριο, χώρος εκδηλώσεωνΧρονολογία επέμβασης: 2005–2011Αρχιτέκτονας: Max DudlerΦορέας ανάθεσης: Hambach Castle Foundation

Το κάστρο Hambach, από την ίδρυση του, ως ρωμαϊκός οικισμός το 305 μ.Χ. έως σήμερα, έχει τροποποιηθεί εκτενώς. Μετά τη μεταγωγή του στο ίδρυμα Hambach Castle Foundation το 2002, καταρτίστηκαν σχέδια για τον εκτεταμένο εκσυγχρονισμό και την αναδιαμόρφωσή του. Η πρόταση αποκατάστασης του συγκροτήματος του αρχιτέκτονα Max Dudler κέρδισε το διαγωνισμό που διοργανώθηκε από το Ίδρυμα. Ο Dudler υποστήριξε ότι οι προσθήκες στο ιστορικό κτίριο πρέπει να αναδεικνύουν και όχι να υποβαθμίζουν την υπάρχουσα δομή. Η αρχιτεκτονική θα πρέπει να «σεβαστεί τη γλώσσα του τόπου δίνοντας μία κατάλληλη αρχιτεκτονική ανταπόκριση στο υφιστάμενο λεξιλόγιο της κατασκευής»(1). Λαμβάνοντας υπόψη τα σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια της ιστορίας του κτιρίου, ο στόχος του ήταν να επεκτείνει την υπάρχουσα ιστορική δομή με διακριτικές χειρονομίες, προκειμένου μέσω του σύγχρονου σχεδιασμού να δημιουργηθεί ένα ισορροπημένο αρχιτεκτονικό σύνολο, ενσωματωμένο στην παράδοση και στην ιστορία του τόπου. Κατά τη διάρκεια των εργασιών ανοικοδόμησης, ο Dudler έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στην προβολή της αρχικής σημασίας του κτιρίου. Τα υπάρχοντα τείχη καθαριστήκαν σχολαστικά και στερεώθηκαν, δημιουργώντας με αυτόν τον τρόπο τόσο χωρικές όσο και χρονικές συνδέσεις, οι οποίες είχαν παραμείνει κρυφές μέχρι τότε. Τα νέα αρχιτεκτονικά στοιχεία, κατασκευασμένα από ξύλο κερασιάς, ψαμμίτη, ατσάλι και γυαλί, εναρμονίζονται με το χώρο με φυσικό τρόπο, ενώ όλα τα τεχνικά στοιχεία είναι καλά καμουφλαρισμένα. Η αρχιτεκτονική του εστιατορίου “restaurant1832” του κάστρου, το οποίο διαθέτει μια πέτρινη βεράντα που προσφέρει πανοραμική θέα, καθοδηγείται σχεδιαστικά από τα τείχη. Το νέο κτίσμα χαρακτηρίζεται για την πλαστική του μορφή. Το εστιατόριο έχει πολλά ανοίγματα, που είναι τοποθετημένα στην εσωτερική παρειά του τοίχου. Εξωτερικά, αυτές οι εσοχές διαφόρων μεγεθών

1 Πηγή: ArchdailyΕικ. 1: Γενικές απόψεις του κάστρου

2002.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση • 2.2.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Κάστρο Hambach

Εικ. 2: Το κτίριο όπου στεγάζεται το εστιατόριο


Εικ. 3: Η θέα από τη βεράντα του εστιατορίου

2022.2 Επέμβαση στο κέλυφος και στο εσωτερικό • 2.2.2 Εκτεταμένη επέμβαση • 2.2.2.1 Συνοπτική παρουσίαση άλλων παραδειγμάτων • Κάστρο Hambach

διανέμονται σε όλη την επιφάνεια του τοίχου, δημιουργώντας μια λιτή όψη η οποία παραπέμπει στις, διάτρητες από ανοίγματα, όψεις του ιστορικού κτιρίου. Πέρα από το μορφολογικό αυτό υπαινιγμό, το εστιατόριο εντάσσεται αρμονικά στο υπάρχον ιστορικό συγκρότημα του κάστρου, παρέχοντας ταυτόχρονα μια οπτική συνέχεια του μεσαιωνικού τείχους και μια εξέλιξη της διαρθρωτικής μορφής του κτιρίου. Κατασκευασμένοι από τοπικό κίτρινο ψαμμίτη, οι εξωτερικοί τοίχοι του επηρεάζουν σε μεγάλο βαθμό τη συνολική εικόνα του συγκροτήματος, και ήταν ο λόγος που ο Dudler επέλεξε το συγκεκριμένο υλικό για τις νέες κατασκευές. Ο σχεδιασμός ενός νέου κτίσματος με αφετηρία τα μορφολογικά και τυπολογικά χαρακτηριστικά του τείχους και του

κάστρου συμβάλει στη δημιουργία ενός αρμονικού συνόλου. Διακριτικές, καθαρές γραμμές συμπληρώνουν το ιστορικό σύνολο, προσφέροντας στους επισκέπτες ένα σύγχρονο χώρο υποδοχής, που σέβεται τις προϋπάρχουσες δομές. Το Γερμανικό Μουσείο Αρχιτεκτονικής (DAM) απένειμε το βραβείο DAM για τη Γερμανική Αρχιτεκτονική 2012(2) στο Max Dudler, για την ιστορικά ευαίσθητη εργασία μετατροπής και επέκτασης που πραγματοποίησε στο κάστρο Hambach. Η κριτική επιτροπή κερδήθηκε από την ευαισθησία και το σεβασμό που επέδειξε ο αρχιτέκτονας προς το παλιό, καθώς και από τον άψογο συνδυασμό του προϋπάρχοντος με το νέο.

2 DAM Prize for Architecture in Germany 2012

Εικ. 4: Απόψεις του εσωτερικού χώρου


205 Συμπεράσματα


Οιδιαφορετικοίτύποιεπεμβάσεωνπουμελετήσαμεπροκύπτουναπόένασύνολοπαραγόντων,πουεπηρεάζουνσημαντικάτηλήψησχεδιαστικώναποφάσεων.Αυτοίαφορούντηνκατάστασηδιατήρησηςτουμνημείουκαιταιδιαίτεραχαρακτηριστικάτηςκάθεπερίπτωσης,τηφιλοσοφίατωναρχιτεκτόνων,τηνέαχρήση,τηχώραστηνοποίαβρίσκεται(πχθεσμικόπλαίσιο,νομοθεσία),καθώςκαιτοφορέαανάθεσης. Η κατάσταση διατήρησης του μνημείου, και τα ιδιαίτερά του γνωρίσματα,λαμβάνονταιυπόψηκατάτηδιαδικασίατουσχεδιασμού,καθώςαποτελούντηναφετηρίατου,ενώπαράλληλαθέτουνορισμένουςπεριορισμούς.Ενδιαφέρονπαρουσιάζειτογεγονόςότιπαράτηνκοινήκατάστασηδιατήρησηςαρκετώνπεριπτώσεων,ηπορείαπουακολουθήθηκεκαι το αποτέλεσμα που παρήχθη ήταν εντελώς διαφορετικά, γεγονός που οφείλεται σεπολλαπλάαίτια(σταδιαφορετικάχαρακτηριστικάτουεκάστοτεμνημείου,στηφιλοσοφίατηςαρχιτεκτονικήςομάδας,στηνέαχρήσηκ.α).Παραδείγματοςχάριν,τόσοτοκάστροAstleyόσοκαιτοSandsfootβρίσκοντανσεερειπιώδηκατάσταση,όμωςτοκάθεένααντιμετωπίστηκεμεδιαφορετικότρόπο:στοπρώτο,ημορφήολοκληρώθηκεμενέεςκατασκευέςκαιπροσθήκες,ενώστοδεύτεροδιατηρήθηκετουπάρχονκέλυφοςκαιαναδείχθηκεηερειπιώδηςτουμορφή. Η χρήση που πρόκειται να εγκατασταθεί στο ιστορικό κτίριο καθορίζει σεμεγαλύτεροβαθμότοντύποτηςεπέμβασης.Ησυνηθέστερηεπιλογή,σταπαραδείγματαπουμελετήθηκαν,είναιηστέγασημουσειακώνκαιεκθεσιακώνχώρων,γεγονόςπουμπορείναδικαιολογηθείαπότοχαρακτήρατωνοχυρών.Πρόκειταιγιαεσωστρεφήκτίσματαμεμικράκαιπεριορισμένουαριθμούανοίγματακαιμεσκοτεινούςκαιμικρούςεσωτερικούςχώρους,χαρακτηριστικά που δημιουργούν τις ιδανικές συνθήκες για μια μουσειακή εγκατάσταση.Στην πλειονότητα των περιπτώσεων επαναχρήσης του συγκροτήματος σε μουσείο,παρατηρήσαμε από την πλευρά των αρχιτεκτόνων λεπτούς χειρισμούς, τεκμηριωμένεςεπιλογές,καιμιαπροσπάθειαανάδειξης του ιστορικούκτιρίου.Αντίθετα,στιςπεριπτώσειςπουηνέαχρήσηαπαιτούσετηδημιουργίαχώρωνδιαβίωσηςκαιτημετατροπήτουοχυρούσε ξενοδοχειακήμονάδα,πραγματοποιήθηκανμεγάλεςαλλαγέςστηδομή και τησύνθεσήτου.Γιαπαράδειγμα,τοκάστροAstleyδιανοίχτηκανμεγάλαανοίγματαγιατοφωτισμότωνεσωτερικών χώρων,πουπροκάλεσαν μορφολογικήσύγχυση, ενώστονπύργοMoravolaπροκειμένουναικανοποιηθούνοιανάγκεςτηςνέαςχρήσης,έγινανπολλοίμετασχηματισμοίστουςεσωτερικούςχώρους. Ταπαραδείγματαπουμελετήσαμεεντοπίζονταιστονευρωπαϊκόχώρο.Ωστόσοοιεπεμβάσεις παρουσιάζουν αρκετές διαφορές μεταξύ τους. Το γεγονός αυτό οφείλεται στοδιαφορετικόισχύωνθεσμικόπλαίσιοκάθεκράτους,αλλάκαιστοντρόπομετονοποίοηκάθεχώρασυντηρείκαιαποκαθιστάταμνημείατης. ΔενείναιτυχαίοτογεγονόςότιέναμεγάλοποσοστότωνπαραδειγμάτωνβρίσκονταιστηνΙταλία,χώραμεμεγάληπαράδοσηκαιευαισθησίασεθέματαπολιτιστικήςκληρονομιάς.OιΙταλοίαρχιτέκτονεςCarloScarpa(Castelvecchio)καιAndreaBruno(κάστροστοRivoli),μέσααπό το έργο τους,μαςδιδάσκουν τρόπους επέμβασης.Δενδιστάζουννα επέμβουνστοαρχιτεκτόνημα,προκειμένουναεκφραστούν,καθώςκαινααναδείξουντιςαξίεςκαιτιςφάσεις του.ΣτοΗνωμένοΒασίλειο,κυριαρχείηπεποίθησηότι τομνημείοαποτελείμέρος

Εικ.1:ΤοκάστροSandsfootπρινκαιμετάτηναποκατάσταση(1998,2013)

Εικ.2:ΤοκάστροAstleyπρινκαιμετάτηναποκατάσταση


τηςζωήςτωνκατοίκων.Για τολόγοαυτόαποκαθιστάταιμεόλεςτις απαραίτητες προσθήκες, ώστε να μετατραπεί σε βιώσιμο καιχρήσιμο κομμάτι της πόλης. Φυσικά, επεμβάσεις εντοπίζονταικαι στηνΠορτογαλία, τη Γερμανία, την Ισπανία και τηΡουμανία,πουχαρακτηρίζονταιαπόμιαελευθερίααρχιτεκτονικώνκινήσεωνκαι από έντονες χειρονομίες. Στις περισσότερες περιπτώσεις τοαποτέλεσμάείναιπολύενδιαφέρον,ενώσεάλλες,ηισορροπίατουσυνόλουχάνεται,γεγονόςπουαποβαίνεισεβάροςτουμνημείου. Αντίθετα, στα παραδείγματα στον ελλαδικό χώρο,παρατηρήσαμε ότι οι επεμβάσεις που πραγματοποιήθηκανχαρακτηρίζονται από μια διστακτικότητα ως προς την εισαγωγήνέων στοιχείων, και από μεγάλη έμφαση στο σεβασμό και στηδιατήρηση του υφιστάμενου δομήματος. Η νέα αρχιτεκτονικήέρχεται σε δεύτερη μοίρα και εντάσσεται με ήπιο τρόπο στοιστορικό κέλυφος. Στο αρχαίο τείχος της Νισύρου, λόγου χάρη,χρησιμοποιήθηκανφυσικάυλικάτουτόπουκαιόχισύγχρονα,καιοιπροσθήκεςήτανουδέτερες,προκειμένουνααποφθεχθούνπιθανέςαντιθέσεις με το προϋπάρχον. Αυτή η στάση συντηρητισμού καιφόβου δημιουργικότητας οφείλεται στην ακαμψία του θεσμικούπλαισίου και στις αρμόδιες εφορείες αρχαιοτήτων που στέκονταιεμπόδιοστηνυλοποίησηπιοδημιουργικώνπροτάσεων.Συνεπώς,σπάνιες και διακριτικές είναι οι συμπληρώσεις, ενώπιο συνήθης

είναι η απλήσυντήρηση τουμνημείου ήακόμα και η απραξία (ηπαραμέλησήτουμνημείου). Με αντίστοιχο τρόπο, και οι εμπλεκόμενοι φορείςεπηρεάζουν το είδος της επέμβασης.Όπωςπαρατηρήσαμε, στιςεπεμβάσειςστιςοποίεςεμπλέκονταιδημόσιοιήπολιτιστικοίφορείς,δίνεται μεγαλύτερη προσοχή στις ιστορικές αξίες του κτίσματος,καιστηντεκμηρίωσητωναποφάσεωνπουλαμβάνονταιαπότουςαρχιτέκτονες.Αντίθετα,αυτέςπουπραγματοποιούνταιμε ιδιωτικήπρωτοβουλία,δίνεταιπροτεραιότηταστιςαισθητικέςαξίεςκαιστηνκάλυψητωναναγκώνπουπροκύπτουναπότηνέαχρήση.Αυτήημεγαλύτερη ελευθερία στη σύνθεσηστο βωμό της καλαισθησίας,ενίοτευπονομεύειτηνιστορικότητατουσυνόλου(πύργοςMoravo-la). Οι παραπάνω παράγοντες, λοιπόν, είναι αυτοί πουοδηγούν την αρχιτεκτονική ομάδα στη λήψη της πρώτηςσημαντικήςαπόφασηςπουαφορά τον τύπο της επέμβασηςπουθα πραγματοποιηθεί: ολοκλήρωση της μορφής ή διατήρηση σεερειπιώδη κατάσταση, ή επέμβαση στο ίδιο το κέλυφος και στοεσωτερικό του ή δημιουργία πρόσθετου όγκου. Η απόφαση τωναρχιτεκτόνων,μαςδίνειμιαπρώτηεικόνατηςστάσηςτουςαπέναντιστομνημείο,ηοποίαωστόσογίνεταιξεκάθαρηστησυνέχεια,μέσωτωνσχεδιαστικώνεπιλογώντους,πουαφορούντοντρόπομετον

Εικ.3:ΟιεσωτερικοίχώροιτωνδωματίωνστοκάστροMoravola Εικ.4:ΕσωτερικόςχώροςστοκάστροAstley


οποίοθαπραγματοποιηθείηεπέμβαση. Ακολουθεί λοιπόν, το πρώτο στάδιο του σχεδιασμού,το οποίο περιλαμβάνει τον προσδιορισμό των στόχων και τουεπιθυμητούαποτελέσματος.Στησυνέχεια,οιαρχιτέκτονεςπερνούνστησχεδιαστικήδιαδικασία,καιοδηγούνταιστηλήψηενόςδεύτερουσυνόλου κρίσιμων αποφάσεων. Αυτές αφορούν τη διαχείρισητων ιστορικώνφάσεων τουμνημείου, και τις νέεςπροσθήκες καιμετατροπέςπουθαυλοποιηθούν,μεβάσητουςστόχουςπουέχουντεθεί. Ο τρόπος διαχείρισης των φάσεων σε κάθε περίπτωσηείναι διαφορετικός. Οι αρχιτέκτονες επιλέγουν, ανάλογα με τιςιδιαιτερότητες της εκάστοτε περίπτωσης, να αναδείξουν, ναυποβαθμίσουνήκαινααφαιρέσουνιστορικέςφάσεις,έχονταςωςκριτήριοτηνιστορικήαξίατους,καθώςκαιτιςάξιεςτουσυνόλου. Μελετήσαμεπαραδείγματασταοποίαηομάδασχεδιασμούαποσκοπεί στην ανάδειξη των κατασκευαστικών φάσεων(Castelvecchio) ή και στηναποκάλυψη κρυμμένωνφάσεων,πουαποτελούνμέρος της ιστορίας τουφρουρίου (κάστροde la Luz).ΣτοσημείοαυτόαξίζεινααναφερθείηχειρονομίατουScarpaστοCastelvecchioπουείχεδιδακτικόχαρακτήρα,καθώςαποσκοπούσεστηνκαλύτερηκατανόησητηςπλούσιαςιστορίαςτουκάστρου:σεπεριοχέςόπουσυνυπήρχανδύοδιαφορετικέςιστορικέςφάσεις,πουδενήτανεύκολααναγνώσιμες,αφαίρεσετμήματατηςκατασκευής,προκειμένουαυτέςναείναιδιακριτέςωςξεχωριστέςοντότητεςκαιεύκολααναγνωρίσιμες(«δημιουργικήκατεδάφιση»). Σε άλλες περιπτώσεις, οι αρχιτέκτονες, προσπάθησαννα υποβαθμίσουν, μέσω του σχεδιασμού, τα αρχιτεκτονικάστοιχείαπουανήκανσεεπιβλαβείςιστορικέςφάσεις,προκειμένουνα αποφθεχθούν εκτεταμένες επεμβάσεις και καθαιρέσεις, μεαπρόβλεπτες συνέπειες. Παραδείγματος χάριν, στο Castelvec-chio,στηνόψητηςβόρειαςπτέρυγας,πίσωαπότηννεο-γοτθικήπρόσοψη,πουθεωρήθηκεότιθίγειτομνημείο,τοποθετήθηκεμια«δεύτερηόψη»απόγυαλί.Τανέαδιάφαναστοιχείασχεδιάστηκανμε τέτοιο τρόποώστεναδίνεταιη εντύπωσηότιηπρόσοψηδενείναιηαυθεντικήτουκάστρου,αλλάμιαμεταγενέστερηπροσθήκη. Τέλος, πολλές φορές επιλέγεται η απομάκρυνσημεταγενέστερων προσθηκών. Οι φάσεις αυτές κρίθηκαν ότιστερούντανιστορικήςαξίας,διότιείναιπολύνεότερες(κυρίωςτου20ουαιώνα) καιδενθεωρούνταιμέρος της ιστορίας τουοχυρού.Επίσης, αφαιρούνται στις περιπτώσεις που υπονομεύουν τις

Εικ. 7: Castillo de la Luz: Αριστερά, κάτοψη πριν την επέμβαση αποκατάστασης:μεμαύροχρώμαφαίνεται τογέμισμαμεχώμακαιμεάσπροοιχώροι τουκάστρου,πριντηναποκατάσταση.Δεξιά,κάτοψημετάτηναποκατάστασηκαιτηναφαίρεσητουχώματος

Εικ.6:Λευκόςπύργος:ηείσοδοςστηναίθουσατουισογείουπρινκαιμετάτιςεργασίεςαποκατάστασης

Εικ.5:Castelvecchio,ητομήανάμεσαστοβόρειοτείχοςκαιτονβορειοανατολικόπύργο


Εικ.10:ΚάστροστοRivoli:άποψητουαίθριουαπότηνπίσωπλευρά(νότια)Εικ.9:ΟχυρόστοFranzensfeste:όψηκαικάτοψηνέουκτιρίουεισόδου:διάλογοςκαινούργιουκαιπαλιού

Εικ.8:Castelvecchio:όψειςβόρειαςπτέρυγας


αξίες του μνημείου: μορφολογικές, τυπολογικές, αισθητικές,λειτουργικέςκαιάλλες(ΛευκόςΠύργος).ΣτοκτίριοManicaLunga,που αναλύσαμε, η μεταγενέστερες προσθήκες διατάρασσαν τηντυπολογία και αλλοίωναν το χαρακτήρα του, υποβαθμίζοντάς το.ΓιατολόγοαυτόοΑ.Brunoέκρινεσκόπιμητηναπομάκρυνσήτους. Οινέεςπροσθήκεςαποτελούνεπίσηςέναπολύσημαντικόκομμάτι του σχεδιασμού. Πρόκειται για τον τρόπο με τον οποίοεκφράζεται η σύγχρονη αρχιτεκτονική και αποτυπώνεται στομνημείο ως μια νέα ιστορική φάση. Οι αρχιτέκτονες καλούνται,μέσωτουσχεδιασμού,νααποκρυσταλλώσουντηστάσητους:θαπαράξουνένααρμονικόκαιισορροπημένοσύνολο,μετηνεισαγωγήνέωνμορφών,εμπνευσμένωναπότοντόποκαιτουπάρχον,ήθαπροκαλέσουν,δημιουργώνταςαντιθέσεις; Τα παραδείγματα, που αναλύσαμε, μας βοήθησαν νακατανοήσουμεορισμένουςαρχιτεκτονικούςχειρισμούς,καθώςκαιτησκόπιμηχρήσητωνυλικών. Ηδημιουργικήπροσέγγισηπουδιέπει τηναρχιτεκτονικήσκέψη σε πολλές περιπτώσεις έχει τις ρίζες της, και την πηγήέμπνευσήςτης,στοπαρελθόν.Σεορισμέναπαραδείγματα,με τηβοήθειατουσύγχρονουσχεδιασμούγίνεταιμιαπροσπάθειανοητήςολοκλήρωσηςτηςμορφής,προκειμένουοιχρήστεςτουχώρουναμπορούννακατανοήσουνκαλύτερατομνημείο,έχονταςμιαεικόνατουπώςήταναρχικά.Δενπρόκειταιγιαμιααποκατάστασηαρχικήςμορφής, αλλά για μια συμπλήρωση, διδακτικού χαρακτήρα, με

χρήσησύγχρονωνυλικών.Πιοσυγκεκριμένα,σεπεριπτώσειςπουτο δόμημα έμεινε ημιτελές και οι στόχοι του αρχικού δημιουργούδεν υλοποιήθηκαν ποτέ, όπως συμβαίνει στο κάστρο στοRivoli,η μορφή ολοκληρώθηκε με τη βοήθεια με χαράξεωνστο έδαφοςπουσυμβολίζουντηθέσητωναρχιτεκτονικώνστοιχείων,ταοποίαπροβλεπόταν να κατασκευαστούν κατά την αρχική του φάση.Επιπροσθέτως, στις περιπτώσεις, που λόγω καταστροφών,δεν διασώζεται η συνολική εικόνα του κτίσματος, η μεταφορικήολοκλήρωσήτουεπιτυγχάνεταιμενέεςκατασκευέςστηνοητήτουσυνέχεια.Γιαπαράδειγμα,στοφρούριοστοFranzensfeste,ηνέακατασκευή(νέοκτίριοεισόδου),συμβολίζειτησυνέχειατηςπαλιάς,σκιαγραφώνταςτατμήματαπουέχουνχαθεί. Παράλληλα με την εισαγωγή των νέωνμορφών, βασικόρόλοδιαδραματίζουνκαι ταυλικάπουχρησιμοποιούνται: τόσοηεπιλογήτους,όσοκαιηεσκεμμένηεπεξεργασίατους,έχεισημαντικόαντίκτυποστησυνολικήεικόνατηςσύνθεσης.Όσοναφοράτιςνέεςπροσθήκες,παρατηρούμετρείςκυρίαρχεςτάσεις. Ηπρώτη,χαρακτηρίζεταιαπόμιατάσηεναρμόνισηςτουσυνόλουκαιομαλήςμετάβασηςαπότοπαλιόστονέο.Τοκαινούργιοδεναποσκοπείστηδημιουργίααντιθέσεων,αλλάστηνανάδειξητουπαλιού.Οι νέεςμορφέςπουσυναντάμε εντάσσονταιστοσύνολοκαι συσχετίζονται οπτικά με τις ιστορικές δομές. Παραδείγματοςχάριν,στο κάστροστοFranzensfeste, το νέο κλιμακοστάσιοπουσχεδιάστηκε,απολελείμιακατασκευήμεέντονηπλαστικότηταπου

Εικ.12:ΚάστροστοSobeslav:λεπτομέρειαπρόσοψηςκαιγυάλινηςπροσθήκης

Εικ. 13: Κάστρο Astley: σύνδεση νέων πλίνθων με την αυθεντικήτοιχοποιία

Εικ. 11: Οχυρό στο Franzensfeste: ένταξη κλιμακο-στασίουστοβράχο


Εικ.14:ΠύργοςMoravola,κάστροCastelvecchioκαικάστροBruneck:κλιμακοστάσιααπόσύγχροναυλικά«συνδιαλέγονται»μεταογκώδηαδράτείχητωνοχυρωματικώνμνημείων

Εικ.15:ΚάστροMoritzburg,castillodelaLuz:οιαπλέςμινιμαλιστικέςμορφέςπουεισάγονταιδιακρίνονταιαπότηνέντονηγεωμετρίατουςκαιέρχονταισεαντιπαράθεσημετιςπροϋπάρχουσεςδομές.


μοιάζει σαν την τεχνητή συνέχεια της ακατέργαστης και τραχιάςεπιφάνειαςτουβράχου(εικόνα11).Ταυλικάπουχρησιμοποιούνταιπερισσότερο, και εκφράζουν την τάση αυτή, είναι η πέτρα, τοτούβλο, και το γυαλί.Αντιπροσωπευτικόπαράδειγμααποτελεί τοκάστρο Astley. Οι νέοι πλίνθοι, ουδέτερου χρώματος, ταιριάζουνοπτικάμε τηνπέτρινηαυθεντική τοιχοποιία, και μεταβαίνουνστοφόντο, προκειμένου να τονιστεί το ακανόνιστο σχήμα της. ΣτοοχυρόστοSobeslav,ηχρήσηγυάλινωνεπιφανειών,μπροστάαπόταυφιστάμεναυλικά,δηλώνειμιαστάσηπροστασίας,καιαποτελείμια διακριτική χειρονομία, που τα παρομοιάζει με αρχαιολογικάευρήματα. Η δεύτερη τάση, στοχεύει σε μια ενδιάμεση κατάσταση:στηδημιουργίαήπιωναντιθέσεων,πουδεναποβαίνουνειςβάροςτουπαλιού,αλλάεγκαθιδρύουνέναδιάλογομεταξύτωνιστορικώνφάσεων και της σύγχρονης αρχιτεκτονικής. Εισάγονται απλέςμινιμαλιστικέςμορφέςπουδιακρίνονταιαπότηνέντονηγεωμετρίατουςκαιέρχονταισεαντιπαράθεσημετιςπροϋπάρχουσεςδομές.(εικόνα 15). Οι προσθήκες αυτές αποτελούν συνήθως ελαφρέςκατασκευέςοιοποίες«συνδιαλέγονται»μεταογκώδηαδράτείχητωνοχυρωματικώνμνημείων.Τέτοιαπαραδείγματααφορούντόσοτηνπροσθήκηόγκωνπουφιλοξενούννέεςχρήσεις,όσοκαιάλλααρχιτεκτονικά στοιχεία, όπως για παράδειγμα κλιμακοστάσια.Ενδεικτικάυλικάαυτήςτηςκατηγορίαςείναιτοξύλο,φυσικόυλικόπουγερνάειμαζίμετομνημείο,μεπεριορισμένηδιάρκειαζωής,ο

προ-οξειδωμένος χάλυβας και το σκυρόδεμα (εμφανές ή επι-χρισμένο).Ο χάλυβας (cor-ten) χρησιμοποιείται σεπολλάπαρα-δείγματα, διότι, ενώ αποτελεί ένα σύγχρονο υλικό, η οξειδωμένητουεπιφάνεια,τουπροσδίδειμιαπαλαιωμένηεμφάνιση.Ηγήινεςαποχρώσεις του και η ιδιαίτερη αισθητική του, το κάνουν ναεντάσσειστοφυσικόπεριβάλλον,καικατάσυνέπειαστομνημείο,δηλώνονταςτηνπαρουσίατουμεδιακριτικότρόπο. Στην κατηγορία αυτή εντάσσονται και περιπτώσεις πουπεριλαμβάνουντησκόπιμηαλλαγήτηςμορφολογίαςτωνυλικών,προκειμένουναπαραπέμπουνοπτικάσταπαρακείμενααυθεντικά.ΣτοκάστροστοFranzensfeste,κατάτησκυροδέτηση,χαράχθηκανοριζόντιεςλωρίδεςστοοπλισμένοσκυρόδεματωννέωνπύργων,που «συνομιλούν» με τις χαράξεις των λαξευτών λίθων τηςιστορικήςτοιχοποιίας.Ακόμη,στοοχυρόστηνIbiza,μπορούμεναπαρατηρήσουμε,στονέοκλιμακοστάσιο,τιςδιαγώνιεςχαράξειςτουυλικούτουπουαποτελούντησυνέχειατονχαράξεωντηςτοιχοποιίαςτουκάστρου.Σχεδιάστηκεμεαυτόν τον τρόπο,ώστεναφαίνεταισαννααποτελείένατμήματουοχυρού,μιασυνεχόμενηεπιφάνειαμε τους υφιστάμενους λίθους, που “αποκολλάται”, αποκτώνταςπρισματική μορφή. Αυτές οι ιδιαίτερες χειρονομίες, αναδεικνύουντιςάξιεςτωνφρουριακώνκτισμάτων,μέσωτηςεπαναδιατύπωσήςτους,μεσύγχρονακαιπρωτότυπαμέσα. Τέλος,στην τρίτη τάση,συναντάμεμορφέςκαιυλικά, ταοποία εκφράζουν έντονα τησυγχρονικότητά τους, εντείνοντας τις

Εικ.16:ΚάστροστοPombal:Απόψειςμεταλλικήςπροσθήκηςκαιεξωτερικούκλιμακοστασίουκεντρικούπύργου


αντιθέσειςστοχώρο.Στιςπεριπτώσειςαυτέςείναιπολύεύκολοναχαθείηισορροπίαανάμεσαστουπάρχονκαιστηνπροσθήκη,στοβωμότηςαυτο-προβολήςτουαρχιτέκτονα,καιτονέονααποβείειςβάροςτουπαλιού.Λόγουχάρη,στομουσείοιστορικήςσκοποβολήςστο Duderstadt, η εκκεντρική πρισματική χάλκινη επιφάνεια μετηνοποίαεπενδύθηκεηκατασκευήτηςπροσθήκης,αποτελείμιαπολύ έντονη χειρονομία. που κρίναμε, ότι δεν εντάσσεται ομαλάστο ιστορικό περιβάλλον της. Ωστόσο, στην πλειονότητα τωνπαραδειγμάτωνπουεξετάσαμε,χάρηστουςεπιδέξιουςχειρισμούςτων αρχιτεκτόνων, δεν χάνεται η ισορροπία του συνόλου παράτηνπροσθήκηκατασκευήςμεγάλουμεγέθους.ΤέτοιεςεπεμβάσειςσυναντήσαμεστονπύργοτουBrasov (Drapers’bastion)καιστονπύργοNazari,Huercal-Overa,σταοποίαοινέεςπροσθήκες,ενώαποτελούν εκκεντρικές κατασκευές, συμβάλλουν στην ισορροπίακαι στην ενότητα της σύνθεσης. Καταλαβαίνουμε λοιπόν τοναντίκτυποπουέχουνοισχεδιαστικέςαποφάσεις,πουαφορούντην

έκταση,τημορφήκαιταυλικάτηςπροσθήκης,καθώςκαιτησχέσητηςμετουφιστάμενοκτίσμα(απόσταση,μορφολογικέςαναφορές,κλπ),στηδημιουργίαενόςαρμονικούσυνόλου. Συμπερασματικά, μελετήσαμε διαφορετικούς τύπουςεπεμβάσεων, στις οποίες, τόσο οι νέες χρήσειςπου επιλέγονται,όσοκαιοτρόποςμετονοποίοαντιμετωπίζονταιείναιδιαφορετικός.Ωστόσο το κοινό σημείο τους, είναι η δημιουργικότητα πουχαρακτηρίζει τις επεμβάσεις, η επιλογή ισχυρών μορφών καισύγχρονωνυλικώνπουαποτελούνμιανέαξεκάθαρηαρχιτεκτονικήφάσηπουσυνδιαλέγεταιμε τηνπροϋπάρχουσαδομή.Πρόκειται,ουσιαστικά, για την αναβίωση των κτιρίων αυτών, μέσω μιαςνέας αρχιτεκτονικής, και όχι πλέον μέσω της αναπαραγωγήςπαλαιότερωνπροτύπων.Κυρίαρχοχαρακτηριστικόείναιοδιάλογοςπουδημιουργείταιαπό τιςαντιθέσειςανάμεσαστοπαλιόκαιστονέο,ησχέσητωνοποίωνκαθορίζεταιαπότοναρχιτέκτοναμε τηχρήσηδιαφόρωνεκφραστικώνμέσων.

Εικ.18:ΚάστροστηνIbiza:ηπροσθήκησεεπαφήμετοιστορικότείχος

Εικ.17:ΟχυρόστοFranzensfeste:οιοριζόντιεςχαράξειςτουσκυροδέματοςπαραπέμπουνστηνπέτρα


Εικ.19:Μουσείοιστορικήςσκοποβολής:Ηχρυσή,επικλινήςόψητηςνέαςπτέρυγας Εικ.20:ΜουσείοιστορίαςπόληςRapperswil-Jona

Εικ.21:ΠύργοςNazari,Huercal-Overa:οπύργοςκαιησύγχρονηκατασκευήπουστεγάζειτοκλιμακοστάσιο

Εικ.22:Draper’sbastion:Ονέοςπύργοςστοεσωτερικότουπαλιού

215

216

ΒιβλιογραφίαΜΕΡΟΣ ΠΡΩΤΟΘεωρία και ιστορία της προστασίας μνημείων και συνόλων και σύγχρονες τάσεις

Βιβλιογραφία Γιώργος Καραδέδος, «Ιστορία και θεωρία της αποκατάστασης», εκδόσεις

Μέθεξις, Θεσσαλονίκη 2009 Μιχαήλ Ε. Νομικός, Αποκατάσταση, Επανάχρηση Ιστορικών Κτιρίων και

Συνόλων: Μεθοδολογία-Εφαρμογές, Τμήμα Αρχιτεκτόνων Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη, 2004.

Αικατερίνη Δ. Χατζηνώτα, «προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς, θεωρητική προσέγγιση: έννοιες της αποκατάστασης, ιστορική προσέγγιση», θ’ κύκλος σεμιναρίων μικρής διάρκειας Σεπτέμβριος-Οκτώβριος 2009

Ηλεκτρονικές πηγές Χάρτης της Βενετίας, αρχιτεκτονική και συντήρηση μνημείων, http://www.charta-

von-venedig.de/χάρτης-της-βενετίας_αποκατάσταση_άρ.9-13_ελληνικά.html, πρόσβαση 28/01/15

ΥΣΜΑ: Υπηρεσία Συντήρησης Μνημείων Ακρόπολης, http://www.ysma.gr, πρόσβαση 28/01/15


Βιβλιογραφία Auguste Choisy, Histoire de l’Architecture, 2ος τόμος, 1899 Marilyn Stokstad, “Medieval Castles”, εκδόσεις Greenwood, 2005 J.E. Kaufmann, H.W. Kaufmann, “The Medieval Fortress: Castles, Forts, And

Walled Cities Of The Middle Ages”, εκδόσεις Da Capo Press, 2004Ηλεκτρονικές πηγές “Castle”, 7/1/2015, Wikipedia, http://en.wikipedia.org/wiki/Castle Πρόσβαση:

31/1/2015 Military Architecture, http://www.militaryarchitecture.com/index.php/tag/Medi-

eval.html?Itemid=0 Πρόσβαση: 30/1/2015 “Medieval Life - Types of Castle”, 8/4/2014, HistoryOnTheNet, http://www.history-

onthenet.com/Medieval_Life/types_of_castle.htm Πρόσβαση: 30/1/2015 “Medieval Castles”, http://medievalcastles.stormthecastle.com Πρόσβαση:

31/1/2015 James McDonald, 1/3/2014, “Types of Castle & The History of Castles”, Castles

and Manor Houses, http://www.castlesandmanorhouses.com/reference.htm Πρόσβαση: 31/1/2015

Glossary of Castle Terms, Castles on the Web, http://www.castlesontheweb.com/glossary.html Πρόσβαση: 30/1/2015


Κάστρο του Castelo NovoΗλεκτρονικές πηγές “Castelo de Castelo Novo, Portugal, Castelo Branco, Fundão, Castelo Novo”,

IPA.00002525, 14 /9/12, http://www.monumentos.pt/Site/APP_PagesUser/SIPA.aspx?id=2525, Πρόσβαση: 27/08/14

“Castelo Novo” http://www.turismoserradaestrela.pt/index.php/en/rotas-turisti-cas/turismo-cultural/rota-das-aldeias-historicas/item/420-castelo-novo/420-cas-telo-novo. Πρόσβαση: 27/08/14

“História, Castelo Novo”, 14 /9/12. . wikipedia. http://pt.wikipedia.org/wiki/Cas-telo_Novo. Πρόσβαση: 27/08/14

COMOCO projects, Castelo Novo, .comoco. http://www.comoco.eu/comoco_1c_CNcastle_credits.html. Πρόσβαση: 27/08/14

David McManus, “Castelo de Castelo Novo Portugal : Fundão Building”, 27/08/09. .e-architect. http://www.e-architect.co.uk/portugal/castelo-novos-cas-tle. Πρόσβαση: 27/08/14

“Castle of Castelo Novo”, 08/01/10. http://eng-abarrigadeumarquitecto.blogspot.gr/2010/01/castle-of-castelo-novo.html. Πρόσβαση: 27/08/14

Κάστρο στο PombalΗλεκτρονικές πηγές: Επίσημη ιστοσελίδα comoco architects, http://www.comoco.eu/comoco_arqui-

tectos.html, πρόσβαση 10/01/15 “Pombal Castle’s Visitor Centre / COMOCO” , 06/11/14. ArchDaily. http://www.

archdaily.com/?p=563933, πρόσβαση 10/01/15 Amy Frearson, “Pombal Castle Hill by Comoco Architects”, 02/02/12, .dezeen.

http://www.dezeen.com/2012/02/02/pombal-castle-hill-by-comoco-architects/, πρόσβαση 10/01/15

Lau, “Pombal Castle’s Visitor Centre by COMOCO”, 11/11/14, http://architectism.com/pombal-castles-visitor-centre-comoco/, πρόσβαση: 10/01/15

“Pombal castle relaunched by studio comoco”, 03/10/12, http://www.lanciatrend-visions.com/en/article/pombal-castle-relaunched-by-studio-comoco, πρόσβαση 10/01/15

“Castle of Pombal”, http://en.wikipedia.org/wiki/Castle_of_Pombal, πρόσβαση 10/01/15

“What is corten?” ιστοσελίδα εταιρίας που κατασκευάζει το αντίστοιχο υλικό, .corten. http://www.corten.com/frequently-asked-questions.html, πρόσβαση 10/01/15

Κάστρο SandsfootΗλεκτρονικές πηγές “Oak walkway by Levitate inserted into ruined castle”, 4/3/2014, Dezeen.

http://www.dezeen.com/2014/03/04/oak-walkway-levitate-sandsfoot-castle/ Πρόσβαση: 28/12/14

ιστοσελίδα αφιερωμένη στο κάστρο Sandsfoot http://www.sandsfootcastle.org.uk/sample-page/ Πρόσβαση: 29/12/14

“Sandsfoot Castle”, 16/12/2014, Wikipedia http://en.wikipedia.org/wiki/Sands-foot_Castle Πρόσβαση: 28/12/14

Video “Sandsfoot Castle, Cafe and Gardens Weymouth”, 16/2/2014, Visit Dor-set TV http://www.visit-dorset.tv/sandsfoot-castle-cafe-gardens-weymouth/ Πρόσβαση: 28/12/14

217

Lidija Grozdanic, “Studio Levitate’s New Oak Walkway Restores Access to 16th Century Sandsfoot Castle”, 03/05/2014, Inhabitat http://inhabitat.com/studio-levitates-new-oak-walkway-restores-access-to-16th-century-sandsfoot-castle/sandsfoot-castle-studio-levitate-5/ Πρόσβαση: 29/12/14

Κάστρο MoritzburgΒιβλιογραφία Περιοδικό Detail no. 1, Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2010, έκδοση στην αγγλική

γλώσσα.Ηλεκτρονικές πηγές Moritzburg museum ,Project details .nietosobejano. <http://www.nietosobejano.

com/project.aspx?i=2&t=MORITZBURG_MUSEUM>. Πρόσβαση 18/08/14 Moritzburg (Halle), .wikipedia.<http://en.wikipedia.org/wiki/Moritzburg_(Halle) >.

Πρόσβαση 18/08/14 Moritzburg museum ,Project details .nietosobejano. <http://www.nietosobejano.

com/project.aspx?i=2&t=MORITZBURG_MUSEUM>. Πρόσβαση 18/08/14 “Moritzburg Museum Extension”, 15/05/10, .europaconcorsi. <http://europaconcorsi.com/projects/131891-Nieto-Sobejano-Arquitectos-Moritz-

burg-Museum-Extension>. Πρόσβαση 20/08/14 DETAIL 11/2009, “Refurbishment and Extension of the Art Museum Moritzburg

in Halle” .detail-online. <http://detail-online.com/inspiration/refurbishment-and-extension-of-the-art-museum-morizburg-in-halle-103430.html>. Πρόσβαση 20/08/14

“ Moritzburg Museum Extension “ .mimoa. <http://www.mimoa.eu/projects/Germany/Halle/Moritzburg%20Museum%20Ex-

tension>. Πρόσβαση 18/08/14 “Moritzburg Museum Extension by Nieto Sobejano Arquitectos”, 17/06/11

.dezeen. <http://www.dezeen.com/2011/06/17/moritzburg-museum-exten-sion-by-niento-sobejano-arquitectos/>. Πρόσβαση 20/08/14

“Art Museum Moritzburg | Nieto Sobejano Arquitectos”, 21/04/11, <http://pilotiparti.wordpress.com/2011/04/21/art-museum-moritzburg-nieto-sobe-

jano-arquitectos/>. Πρόσβαση 20/08/14 “Extension of the Moritzburg Museum” .ondiseno. <http://www.ondiseno.com/

proyecto_en.php?id=1510>. Πρόσβαση 20/08/14 “ Moritzburg Museum Extension _ NIETO SOBEJANO ARCHITECTS”,

13/05/13 <http://plusaq.wordpress.com/2013/05/13/moritzburg-museum-extension_-nie-

to-sobejano-architects/>. Πρόσβαση 20/08/14 Οπτικοακουστικό υλικό “ASA FORUM 2013 - Fuensanta Nieto and Enrique Sobejano - Nieto Sobejano

Arquitectos,Spain”, (40’- 51’), 03/07/13, .youtube. <https://www.youtube.com/watch?v=DBIz9OrQXzk> . Πρόσβαση 18/08/14

“F. Nieto, E. Sobejano (November Conferences)” (40’- 48’), 31/01/14, .youtube. <https://www.youtube.com/watch?v=T_NO6IF8zDI>. Πρόσβαση 23/08/14

“Ampliación del Museo de Moritzburg - Nieto / Sobejano - BEAUX 2009”, 27/07/09, .youtube. <https://www.youtube.com/watch?v=pcEnxWVI5Pg> Πρόσβαση 18/08/14

Castillo de la Luz (κάστρο του φωτός)Βιβλιογραφία Marta Álvarez, “Spain architects: rehabilitation”, εκδόσεις Manuel Padura S.L., 2004

Ηλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα των αρχιτεκτόνων: Fuensanta Nieto και Enrique Sobejano,

«Castillo de la Luz, description», .nietosobejano. <http://www.nietosobejano.

com/project.aspx?i=13&t=CASTILLO_DE_LA_LUZ>. Πρόσβαση: 26/08/14 “History of La Luz Castle”, <http://www.laluzport.com/sidemenu/LALUZCASTLE.

html>. Πρόσβαση: 26/08/14 Επίσημη ιστοσελίδα των αρχιτεκτόνων: Fuensanta Nieto και Enrique Sobejano,

“Castillo de la Luz, description”, .nietosobejano. <http://www.nietosobejano.com/project.aspx?i=13&t=CASTILLO_DE_LA_LUZ>. Πρόσβαση: 26/08/14

Επίσημη ιστοσελίδα των αρχιτεκτόνων: Fuensanta Nieto και Enrique Sobejano, “Castillo de la Luz”, 07/02/14, .nietosobejano. <http://www.nietosobejano.com/new.aspx?i=10&t=CASTILLO_DE_LA_LUZ>. Πρόσβαση: 26/08/14

“Lichtschloss aus weißem Beton Museumserweiterung von Nieto Sobejano auf Gran Canaria“, 30/01/14, <http://www.baunetz.de/meldungen/Meldungen-Mu-seumserweiterung_von_Nieto_Sobejano_auf_Gran_Canaria_3449301.html>. Πρόσβαση: 26/08/14

Matthew Hirtes, “Castillo de la Luz, Las Palmas de Gran Canaria’s Castle of Light”, 16/05/14, <http://www.spain-holiday.com/Las-Palmas-de-Gran-Ca-naria/articles/castillo-de-la-luz-las-palmas-de-gran-canarias-castle-of-light>. Πρόσβαση: 26/08/14

Οπτικοακουστικό υλικό Συνεντεύξεις των αρχιτεκτόνων: Fuensanta Nieto και Enrique Sobejano στο

πλαίσιο της “Encuentros de Arquitectura AE”, “Arqs. Nieto y Sobejano - 10/14”, 02/06/08 .youtube. <https://www.youtube.com/watch?v=zjc_xosBXP0&index=10&list=PL9ILlqtWK_rTHtQY0cEz-l0v3P8YJnTLi >. Πρόσβαση: 26/08/14

Κάστρο AstleyΗλεκτρονικές πηγές landmarktrust.< www.landmarktrust.org.uk/our-landmarks/properties/astley-cas-

tle-683#tabs=1>. Πρόσβαση: 20/04/14 Lucy Townsend, “BBC News Magazine” με τίτλο: “The ruins of Astley Castle

have been turned into a modern holiday home. Is this an acceptable approach to conservation? “16/9/13.bbc. <www.bbc.com/news/magazine-23961842>. Πρόσβαση: 20/04/14

Ellis Woodman, “Astley Castle by Witherford Watson Mann”, 6 /6/12. .bdonl ine.<www.bdonl ine.co.uk/ast ley-cast le-by-witherford-watson-mann/5037728.article>. Πρόσβαση: 22/04/14

Lucy Townsend, “BBC News Magazine” με τίτλο: “The ruins of Astley Castle have been turned into a modern holiday home. Is this an acceptable approach to conservation? “16/9/13.bbc. <www.bbc.com/news/magazine-23961842>. Πρόσβαση: 15/05/14

landmarktrust.<www.landmarktrust.org.uk/our-landmarks/properties/astley-cas-tle-683#tabs=2>. Πρόσβαση: 15/05/14, <www.landmarktrust.org.uk/search-and-book/properties/astley-castle-4806#tabs=1>. Πρόσβαση: 15/05/14

wwmarchitects.<www.wwmarchitects.co.uk/subpage/public_buildings/astley_castle.php?view=pb>. Πρόσβαση: 15/05/14

Taylor-Foster, James. “Astley Castle Wins the 2013 RIBA Stirling Prize” 26/9/13. Archdaily. http://www.archdaily.com/?p=432300. Πρόσβαση: 15/05/14

Taylor-Foster, James. “Critical Round-Up: Stirling Prize 2013” 02/10/13. Arch-Daily. http://www.archdaily.com/?p=434184. Πρόσβαση: 22/05/14

Amy Frearson. “Astley Castle renovationby Witherford Watson Mann”20 /7/13 .dezeen. <www.dezeen.com/2013/07/20/astley-castle-renovationby-witherford-watson-mann/>. Πρόσβαση: 19/05/14

“Stirling Prize Winner: Astley Castle renovation by Witherford Watson Mann” 27/9 /2012. architectural-review. <www.architectural-review.com/buildings/stir-ling-prize-winner-astley-castle-renovation-by-witherford-watson-mann/8630748.article>. Πρόσβαση: 10/05/14

“Negotiating the ruin: The story of Stirling Prize winning Astley Castle in draw-ings” 15/2/14. architectural-review. <www.architectural-review.com/buildings/stir-ling-prize-winner-astley-castle-renovation-by-witherford-watson-mann/8630748.article>. Πρόσβαση: 15/05/14

216

Lidija Grozdanic. “Decaying 12th Century Astley Castle Scoops 2013 RIBA Stir-ling Prize for Best New Building” 27/09/13.inhabitat.<http://inhabitat.com/decay-ing-12th-century-astley-castle-transformed-into-a-modern-hotel-in-england/>. Πρόσβαση: 10/05/14

Danny Hudson. “Witherford Watson Mann architects: Astley Castle renova-tion”14/4/13.designboom.<www.designboom.com/architecture/witherford-wat-son-mann-architects-astley-castle-renovation/>. Πρόσβαση: 15/05/14

Γιώργος Κώστογλου, «Astley Castle: Ένα εξαίσιο πάντρεμα γενεών» 29/10/13 .absurdum. <www.absurdum.gr/arhitektoniki/ena-eksaisio-pantrema-genewn/>. Πρόσβαση: 19/05/14

Οπτικοακουστικό υλικό The Landmark Trust. “The restoration of Astley Castle” 12/11/12 .youtube. <www.

youtube.com/watch?v=nqjyH08VrwY>. Πρόσβαση: 10/05/14 Ribaarchitecture. “RIBA Stirling shortlist 2013 - Astley Castle” 18/7/13.youtube.

<www.youtube.com/watch?v=IR8vOlqOL4Q>. Πρόσβαση: 10/05/14 JewishNewsOne. “Architects who redeveloped English castle win Stirling Prize:

Astley Castle dates from 12th century” 27/10/13.youtube. <www.youtube.com/watch?v=nckbeEvU6x4>. Πρόσβαση: 10/05/14

Αρχαίο τείχος της ΝισύρουΒιβλιογραφία Europa Nostra, “Management of the monumental environment and its land-

marks”, Scientific Bulletin 64 Τεύχος περιλήψεων, 2ου συνεδρίου αναστηλώσεων, Αθήνα, Μουσείο Μπενάκη,

21-24 Μαΐου 2009, (Εταιρία έρευνας και προώθησης της επιστημονικής αναστήλωσης μνημείων ΕΤΕΠΑΜ).

Άννα Αποστόλου, «Αναστήλωση και ανάδειξη της Αρχαίας Ακρόπολης Νισύρου», κείμενο από το προσωπικό της αρχείο.

Άννα Αποστόλου, «Η αναστήλωση του πύργου ΠΑ.2 του Αρχαίου Τείχους της Νισύρου», Εθνικό συνέδριο ιστορίας των δομικών κατασκευών Ξάνθη, 29/11/07-01/12/07.

Ηλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα AD architects (Άννας Αποστόλου, Δώρας Μπαλιάμης),

.adarchitects. http://www.adarchitects.info/wp/?p=331, πρόσβαση 10/01/15. «Σχεδιασμός-διαμόρφωση αρχαιολογικού χώρου και εγκαταστάσεις

εξυπηρέτησης κοινού στην αρχαία Ακρόπολη Νισύρου, Άννα Αποστόλου_2008», .domes. http://domesindex.com/buildings/sxediasmos-diamorfwsh-arxaiologikoy-xwroy-kai-egkatastaseis-e3yphrethshs-koinoy-sthn-arxaia-akropolh-nisyroy/, πρόσβαση 16/01/15.

«Έπαινος της Europa Nostra για την αναστήλωση και την ανάδειξη του αρχαίου τείχους της Νισύρου», ΚΒ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, 27/07/12, .monumenta. http://www.monumenta.org/article.php?IssueID=4&perm=1&ArticleID=754&CategoryID=20&lang=gr, πρόσβαση 16/01/15.

«Έπαινος για το αρχαίο τείχος της Νισύρου», 29/07/12, .nooz. http://www.nooz.gr/page.ashx?pid=9&cid=153&aid=1221040, πρόσβαση 16/01/15.

Πύργος του BoracoΗλεκτρονικές πηγές “TORRE BORACO Recupero e riuso di una torre costiera del XVI secolo in

Salento Manduria”, 7/8/2013, Architetturadipietra. <http://www.architetturadipi-etra.it/wp/?p=5924> Πρόσβαση: 17/1/15

“Recupero e riuso di Torre da Boraco”, 19/4/13, Archilovers. <http://www.archilovers.com/projects/83966/recupero-e-riuso-di-torre-da-boraco.html> Πρόσβαση: 17/1/15

Κάστρο στο SobeslavΗλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα του αρχιτέκτονα Jaromír Kročák, «ATELIÉR KROČÁK - AR-

CHITEKT», www.arch.cz/krocak/, πρόσβαση 17/01/15. “City library infused with medieval flair Revitalization of historic castle at

Soběslav”, http://www.armstrong.pl/commflreu/pl-pl/reference-sobeslav-lino-leum.html, πρόσβαση 17/01/15.

“Revitalization of 13th Century Fort in Soběslav // Atelier Kročák”, 21/10/12 http://afflante.com/24411-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav-atelier-kro-cak/, πρόσβαση 17/01/15.

Πύργος Nazari, Huercal-OveraΗλεκτρονικές πηγές Castillomiras, official site. http://www.castillomiras.es/en/proyectos/torre-huercal-

overa.html# Πρόσβαση: 21/12/14 “Tower restoration in Huercal-Overa”, Architizer, http://architizer.com/projects/

tower-restoration-in-huercal-overa/ Πρόσβαση: 20/12/14 “Tower Restoration in Huercal-Overa / Castillo Miras Arquitectos”, Archdaily,

18/4/13. http://www.archdaily.com/361885/tower-restoration-in-huercal-overa-castillo-miras-arquitectos/ Πρόσβαση: 20/12/14

Danny Hudson, “castillo miras arquitectos: nazari tower restoration in huercal overa”, Designboom, 13/3/13. http://www.designboom.com/architecture/castil-lo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/ Πρόσβαση: 21/12/14

“Emirate of Granada”, Wikipedia, 19/12/14. http://en.wikipedia.org/wiki/Emir-ate_of_Granada Πρόσβαση: 22/12/14

Draper’s bastionΗλεκτρονικές πηγές Justin Baroncea, “Tower renovation by Point4 Group, Braşov, Romania”, architiz-

er, 2011. http://architizer.com/projects/tower-renovation-by-point4-group-brasov-romania/ Πρόσβαση: 17/12/14

“Brasov Tower / Point 4 Space”, ArchDaily, 17/8/14. http://www.archdaily.com/535787/brasov-tower-point-4-space/ Πρόσβαση: 17/12/14

“DRAPERS’ BASTION”, Romguide. http://www.romguide.net/Visit/Drapers--Bas-tion_vt3cf Πρόσβαση: 17/12/14

“Drapers’ Bastion, Brasov”, Romania insights. http://romania-insights.com/list-ings/drapers-bastion-brasov/ Πρόσβαση: 17/12/14

“Walk in Brasov - visiting Transylvania # 3 The Drapers’ Bastion - Bastionul Post-avarilor.”, YouTube, 8/10/14. https://www.youtube.com/watch?v=5BzqKnM2vEk Πρόσβαση: 17/12/14

Κάστρο στο TrancosoΗλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα του αρχιτεκτονικού γραφείου. http://www.byrnearq.

com/?lop=projectos&list_mode=4&id=a3f390d88e4c41f2747bfa2f1b5f87db Επίσημη ιστοσελίδα Γενικής Διεύθυνσης Πολιτιστικής Κληρονομιάς Πορτογαλίας.

http://www.patrimoniocultural.pt/en/patrimonio/patrimonio-imovel/pesquisa-do-patrimonio/classificado-ou-em-vias-de-classificacao/geral/view/70648/

“Castelo de Trancoso”, 27/3/2013, Wikipedia. http://pt.wikipedia.org/wiki/Cas-telo_de_Trancoso

Μουσείο ιστορικής σκοποβολήςΗλεκτρονικές πηγές

219

Amy Frearson, “Museum of Historical Marksmanship by Gnädinger Architekten”, 28/11/12, Dezeen. http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/ Πρόσβαση: 12/01/15

Eleftheria Athanasopoulou, “Museum of Historical Marksmanship by Gnädinger Architekten”, 04/12/12, Delood. http://www.delood.com/architecture/museum-historical-marksmanship-gnädinger-architekten Πρόσβαση: 12/01/15

Christoph Claus, Gnädinger Architekten, “Museum of Historical Marksmanship, Duderstadt, Germany” 16/04/2014, Copperconcept. http://copperconcept.org/references/museum-historical-marksmanship-duderstadt-germany Πρόσβαση: 12/01/15

Επίσημη ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου Gnädinger Architekten http://www.gnaedinger-architekten.de/projekte13.html Πρόσβαση: 12/01/15

LIDIJA GROZDANIC, “Museum of Historical Marksmanship / Gnadinger Archi-tekten” 6/12/2012, Evolo. http://www.evolo.us/architecture/museum-of-histori-cal-marksmanship-gnadinger-architekten/ Πρόσβαση: 12/01/15

“Museum of Historical Markmenship / Gnädinger Architekten”, 30/11/2012, Arch-daily. http://www.archdaily.com/300250/museum-of-historical-markmenship-gnadinger-architekten/ Πρόσβαση: 12/01/15

Duderstadt, 12/11/2014, Wikipedia. http://en.wikipedia.org/wiki/Duderstadt Πρόσβαση: 12/01/15

Westerturm , 18/7/2014, Wikipedia. http://de.wikipedia.org/wiki/Westerturm Πρόσβαση: 12/01/15

Timber framing, 6/1/2015, Wikipedia. http://en.wikipedia.org/wiki/Timber_framing Πρόσβαση: 12/01/15

Μουσείο ιστορίας πόλης Rapperswil-Jona Ηλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα Stadtmuseum, <http://www.stadtmuseum-rapperswil-jona.

ch/stadtmuseum/architektur>, Πρόσβαση: 23/12/14 Επίσημη ιστοσελίδα αρχιτεκτονικού γραφείου mlzd, .mlzd. <http://www.mlzd.ch/de/projects/kultur/janus/>, πρόσβαση 23/12/14 „Janus / mlzd“, 13/02/12, .ArchDaily.<http://www.archdaily.com/?p=206908>.

Πρόσβαση: 23/12/14 Amy Frearson, “Stadtmuseum Rapperswil-Jona extension and renovation by

MLZD”, 07/02/12, .dezeen. <http://www.dezeen.com/2012/02/07/stadtmuseum-rapperswil-jona-extension-and-renovation-by-mlzd/>. Πρόσβαση: 23/12/14

“Stadtmuseum-rapperswil-jona”,<http://en.wikipedia.org/wiki/Stadtmuseum_Rapperswil-Jona>. Πρόσβαση: 23/12/14

“Rapperswil Castle”, .wiki. <http://en.wikipedia.org/wiki/Rapperswil_Castle>. Πρόσβαση: 23/12/14 “The copper composite for facade claddibg” .kme. <http://www.kme.com/en/te-

cubond> Πρόσβαση: 24/12/14Οπτικοακουστικό υλικό “Janus/ Ergänzungsbau Stadtmuseum Rapperswil-Jona“. Παραγωγή «video-

artwork», 2012, <http://www.art-tv.ch/9098-0-Janus-Ergaenzungsbau-Stadtmu-seum-Rapperswil-Jona.html>, πρόσβαση 23/12/14

Κάστρο στην IbizaΗλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα του αρχιτεκτονικού γραφείου. http://arquitectes.coac.net/

jamlet/projects/01_publicspace/PS10/index.html Επίσημη ιστοσελίδα τουρισμού της Ισπανίας. http://www.spain.info/en/que-qui-

eres/arte/monumentos/ibiza/almudaina_-_castillo_de_eivissa.html

Λευκός πύργοςΒιβλιογραφία

Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», 1993 (Άννα Κλημεντίδου – Παπαδάμου, Άννα Ζόμπου – Ασημή, «Λευκός Πύργος Θεσσαλονίκης»)

Ηλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα Λευκού Πύργου. http://www.lpth.gr/gr/ Πρόσβαση: 14/1/2015 Δ. Ναλπάντης «Λευκός Πύργος», Επίσημη ιστοσελίδα του Υπουργείου

Πολιτισμού και Αθλητισμού. http://odysseus.culture.gr/h/2/gh251.jsp?obj_id=859 Πρόσβαση: 14/1/2015

Δ. Ναλπάντης ,«Μουσείο Λευκού Πύργου», Επίσημη ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=18701&theme_id=41 Πρόσβαση: 14/1/2015

«Λευκός Πύργος», 15/10/2014, Wikipedia. http://el.wikipedia.org/wiki/Λευκός_Πύργος Πρόσβαση: 14/1/2015

Κάστρο BruneckΒιβλιογραφία Andreas Gottlieb Hempel, “Die Messner Mountain Museen: Architektur und

Berge”, 2011 Ηλεκτρονικές πηγές Amy Frearson , “Messner Mountain Museum by EM2”, Dezeen, 8/7/11. http://

www.dezeen.com/2011/07/08/messner-mountain-museum-by-em2/ Πρόσβαση: 20/10/14

“MMM Messner Mountain Museum RIPA”, Archilovers, 7/9/13 http://www.archilovers.com/proj-ects/91778/mmm-messner-mountain-museum-ripa.html#info Πρόσβαση: 20/10/14

Lori Zimmer, “Medieval Italian Castle Transformed into Modern Mountain Museum”, Inhabitat, 07/11/11. http://inhabitat.com/medieval-italian-cas-tle-transformed-into-modern-mountain-museum/em2_messner-mountain-museum2/?extend=1 Πρόσβαση: 10/11/14

Messner Mountain Museum official site. http://www.messner-mountain-muse-um.it/messner-mountain-museum,pid,1,lid,en,meid,1242638873,mid,1242638871,smid,1242638887,eid,1242638909.html Πρόσβαση: 13/11/14

EM2 architects, official site. http://www.em2.bz.it/index.php?id=37&L=0&projectId=91 Πρόσβαση: 10/11/14

“Brunico caslte”, Sentres. http://www.sentres.com/en/brunico-castle Πρόσβαση: 20/10/14

“Castel Brunico MMM”, Tourist office Brunico. http://www.suedtirolerland.it/en/highlights/castles/castel-brunico-mmm.html Πρόσβαση: 10/11/14

Video “Architecture / Settlement / Italy “. http://footage.framepool.com/en/shot/781609180-pustertal-bruneck-door-castle Πρόσβαση: 8/11/14

Video “Brunico – history and culture”. http://www.pustertal.org/en/video/bruni-co-history-culture/ Πρόσβαση: 12/11/14

Κάστρο CastelgrandeΒιβλιογραφία Jan Birksted, “Relating architecture to landscape”, 1999 Botta, Aurelio Galfetti, “Aurelio Galfetti”, 1989 Aurelio Galfetti, “Restoration of the Castelgrande at Bellinzona”, Anthos : Une

revue pour le paysage / Volume 26, issue 1, 1987Ηλεκτρονικές πηγές Επίσημος ιστότοπος της πόλης της Bellinzona. http://www.bellinzonaturismo.ch/

en/castles/castelgrande.aspx Πρόσβαση: 15/8/14 Wikipedia. http://en.wikipedia.org/wiki/Three_Castles_of_Bellinzona Πρόσβαση:

17/8/14 “Ticino Tessin : Les châteaux de Bellinzona”. http://www.swisscastles.ch/tessin/

216

bellinzonacastelgrande.html Πρόσβαση: 17/8/14 “ Castelgrande (Bellinzona)”, 4/12/2011. http://costruttoridifuturo.com/2011/12/04/castelgrande-bellinzona/ Πρόσβαση:

15/8/14 “History of a castle”. http://www.castelgrande.ch/home.asp?titolo=titolo_home

Πρόσβαση: 16/8/14 Επίσημη πύλη πληροφοριών της Ελβετίας. http://www.swissworld.org/en/swit-

zerland/swiss_specials/unesco/bellinzona/ Πρόσβαση: 16/8/14 Aurelio Galfetti, “Restoration of the Castelgrande at Bellinzona”. http://retro.seals.

ch/digbib/view?pid=ant-001:1987:26::8 Πρόσβαση: 16/8/14

Κάστρο στο PolpenazzeΗλεκτρονικές πηγές Giulio Lamperti, “Restauro del castello di Polpenazze, un camminamento tra il

mastio e la torre campanaria”, 14/06/11, http://divisare.com/projects/169545-Gi-ulio-Lamperti-brunella-cappa-RESTAURO-DEL-CASTELLO-DI-POLPENAZZE, πρόσβαση 18/01/15.

Πύργος Nazari, TahalΗλεκτρονικές πηγές Castillomiras, official site. http://www.castillomiras.es/en/proyectos/torre-huercal-

overa.html# Πρόσβαση: 17/1/15

Κάστρο CastelvecchioΒιβλιογραφία Richard Murphy, “Carlo Scarpa & Castelvecchio”,1990 Bianca Albertini, Sandro Bagnoli, “Scarpa, Architecture in details”, 1998 Francesco Dal Co, Giuseppe Mazzariol, “Carlo Scarpa, The complete works”,

1984Ηλεκτρονικές πηγές Cube, «Authenticity: Scarpa’s Castelvecchio». www.modernpreservation.

blogspot.gr/2009/08/authenticity-scarpas-castelvecchio.html Πρόσβαση: 20/04/14

Philip Smith, “museo di castelvecchio”. http://www.o2landscapes.com/pages/essay-2c.php . Πρόσβαση: 22/04/14

Maria Thuroczy, “Castelvecchio Museum”. http://architectuul.com/architecture/castelvecchio-museum . Πρόσβαση: 15/04/14

Giulio Ghirari, “The Poetry of Castelvecchio”, 30/10/13. http://www.theblogazine.com/2013/10/the-poetry-of-castelvecchio/ . Πρόσβαση: 15/04/14

Luca Onniboni, “Castelvecchio Museum – A masterpiece designed by Carlo Scarpa in Verona”, 21/5/14. http://archiobjects.org/museo-castelvecchio-verona-italy-carlo-scarpa/ . Πρόσβαση: 22/04/14

tamara coombs, “Scarpa’s Castelvecchio: a critical rehabilitation”. http://escholarship.org/uc/item/6ws3f5zn#page-4 . Πρόσβαση: 10/04/14

SAMIA RAB, “Carlo Scarpa’s Re-design of Castelvecchio in Verona, Italy”. http://apps.acsa-arch.org/resources/proceedings/uploads/streamfile.aspx?path=ACSA.AM.86&name=ACSA.AM.86.89.pdf . Πρόσβαση: 15/04/14

Γιάννα Σταυρουλάκη, «Η χωρική συγκρότηση του βλέμματος στο Museo di Castelvecchio». https://docs.google.com/viewer?docex=1&url=http://courses.arch.ntua.gr/fsr/144057/Presentation%20Stavroulaki.pdf. Πρόσβαση: 30/04/14

Σχέδια μελέτης. http://www.archiviocarloscarpa.it/web/castelvecchio_visita.php?lingua=e# . Πρόσβαση: 30/04/14

Κάστρο στο RivoliΒιβλιογραφία Ida Gianelli, Marcella Beccaria, “Castello di Rivoli Museum of Contemporary Art,

THE CASTLE OF THE SOVOY DYNASTY - THE COLLECTION”, Ida Gianelli, Marcella Beccaria, εκδόσεις Umberto Allemandi & C, Τορίνο, 2003

Ηλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα του κάστρου στο Rivoli: “The castle: history, renovation, ex-

terior, hall, the stairway, castle interior, manica lunga”, http://www.castellodirivoli.org, Πρόσβαση: 18/10/14

Marloes Faber, «Castello di Rivoli». .mimoa. http://www.mimoa.eu/projects/Italy/Rivoli/Castello%20di%20Rivoli, Πρόσβαση: 11/12/14

http://www.valsusa.nl/html/castello_di_rivoli.html, Πρόσβαση: 11/12/14

Οχυρό στο FranzensfesteΗλεκτρονικές πηγές “Fortress of Fortezza / Markus Scherer with Walter Dietl” 15/9/11. ArchDaily.

http://www.archdaily.com/?p=168769, Πρόσβαση: 14/08/14 Eleftheria Athanasopoulou, “ Fortress of Franzensfeste by Markus Scherer and

Walter Dietl, 14 /9/12. . delood.< http://www.delood.com/architecture/fortress-franzensfeste-markus-scherer-and-walter-dietl >. Πρόσβαση: 14/08/14

Markus Scherer. <http://www.architektscherer.it/festungfranzenfeste.html>, Πρόσβαση: 14/08/14

“Fortress of Fortezza / Markus Scherer with Walter Dietl” 15/9/11. ArchDaily. http://www.archdaily.com/?p=168769, Πρόσβαση: 14/08/14

“Forte di Fortezza“. europaconcorsi. <http://europaconcorsi.com/projects/124396-Markus-Scherer-Walter-Dietl-Forte-di-Fortezza>, Πρόσβαση: 14/08/14

Sabin Borş, “Fortress of Franzenfeste”, .igloo. <http://www.igloo.ro/en/articles/fortress-of-franzenfeste/>, Πρόσβαση: 14/08/14

Κάστρο Firmian (Sigmundskron)Ηλεκτρονικές πηγές Επίσημη ιστοσελίδα Werner Tscholl architects, <http://www.werner-tscholl.com/

index.php?id=139&L=1>, πρόσβαση 04/01/15 Επίσημη ιστοσελίδα messner-mountain-museum: < http://www.messner-moun-

tain-museum.it/messner-mountain-museum,pid,1,lid,de,meid,1227097155,mid,1237914379,first,1.html>, πρόσβαση 04/01/15

“MMM Messner Mountain Museum Firmian”, <http://www.archilovers.com/projects/93872/mmm-messner-mountain-museum-firmian.html#post>, πρόσβαση 04/01/15

“Castel Firmiano is THE castle of South Tyrol: this is also where the first pass towards an au-tonomous province have been made” <http://www.weinstrasse.com/en/highlights/castles/castel-firmiano.html>, Πρόσβαση: 04/01/15

“Castel Firmiano/Sigmundskron Castle is the Centrepiece of the Messner Mountain Mu-seum Network”

< http://www.italy-tours-in-nature.com/castel-firmiano.html>, πρόσβαση 04/01/15 “Werner Tscholl: Castel Firmiano, Bolzano: An attentive restoration has allowed

an old castle to become the home of a museum to the mountains, that has been run for thirty years by alpinist Rheinold Messner. Words Susanne Waiz”, 04/11/14, <http://www.domusweb.it/en/architecture/2009/11/04/werner-tscholl-castel-firmiano-bolzano.html>, πρόσβαση 04/01/15

“Messner Mountain Museum at castel Firmiano - Sigmundskron castle” <http://www.einsiedler.com/en/around-merano/messner-mountain-museum-at-castel-firmiano-sigmundskron-castle/86-813.html>, πρόσβαση 04/01/15

“Messner Mountain Museum”.wiki. <http://en.wikipedia.org/wiki/Messner_Moun-tain_Museum#Dolomites>, πρόσβαση 04/01/15

Οπτικοακουστικό υλικό “Messner Mountain Museum Firmian” Παραγωγή “peer.tv”, 2014, <http://www.

peer.tv/en/47?pk_campaign=player >, πρόσβαση 04/01/15 “Appiano on the Wine Route” Παραγωγή “peer.tv”, 2010, <http://www.peer.tv/

en/3?pk_campaign=player >, πρόσβαση 04/01/15

221

Πύργος MoravolaΗλεκτρονικές πηγές Wikipedia. http://en.wikipedia.org/wiki/Torre_di_Moravola Πρόσβαση: 21/8/14 Dan Howarth, “Torre di Moravola by Christopher Chong”, Dezeen, 18/6/13.

http://www.dezeen.com/2013/06/18/torre-di-moravola-by-christopher-chong/ Πρόσβαση: 22/8/14

Torre di Moravola par Christopher Chong, Journal du design, 18/6/13. http://www.journal-du-design.fr/architecture/torre-di-moravola-par-christopher-chong-32657/ Πρόσβαση: 22/8/14

Torre di Moravola official site. http://www.moravola.com/architecture.html#&panel1-1 Πρόσβαση: 21/8/14

Tafline Laylin, “Torre di Moravola: Christopher Chong Converts a 12th Century Watchtower into a Boutique Hotel”, Inhabitat, 06/19/13. http://inhabitat.com/torre-di-moravola-christopher-chong-converts-a-12th-century-watchtower-into-a-boutique-hotel/ Πρόσβαση: 22/8/14

Torre Moravola, Archilovers, 1/2/13. http://www.archilovers.com/projects/73322/torre-moravola.html#info Πρόσβαση: 21/8/14

“Torre Moravola by Studio Mackenzie-Chong Design”, HomeDSGN, 18/2/13. http://www.homedsgn.com/2013/02/18/torre-moravola-by-studio-mackenzie-chong-design/ Πρόσβαση: 21/8/14

Vanessa correa, “moravola — medieval modernism”, 21/6/13. http://vanessacorrea.com/tag/torre-di-moravola/ Πρόσβαση: 22/8/14

Torre di Moravola Perugia, 13/05/2014. http://www.vimar.com/fr/int/torre-di-moravola-peru-gia-10541172.html Πρόσβαση: 22/8/14

Κάστρο HambachΗλεκτρονικές πηγές “Hambach Castle / Max Dudler” 21 May 2013. ArchDaily. http://www.archdaily.

com/374337/hambach-castle-restaurant-max-dudler/ “Hambach Castle, Restaurant 1832”, 25/1/13, Divisare. http://divisare.com/

projects/221583-Max-Dudler-Architekt-Hambach-Castle-Restaurant-1832

Πηγές εικόνωνΕικόνα εξωφύλλου: Λίλα Δεδεμάδη


εικ. 1: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_02_towers.htm#watch εικ. 2: http://en.wikipedia.org/wiki/Castle#Other_featuresεικ. 3: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_02_towers.htm#watch εικ. 4: http://en.wikipedia.org/wiki/Moat εικ. 5: http://en.wikipedia.org/wiki/Castle#Other_featuresεικ. 6: http://en.wikipedia.org/wiki/Motte-and-bailey_castle εικ. 7: http://en.wikipedia.org/wiki/Chepstow_Castle εικ. 8: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_02_towers.htm#watch εικ. 9: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_02_towers.htm#watch εικ. 10: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_02_towers.htm#watch εικ. 11: http://en.wikipedia.org/wiki/Castle εικ. 12: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_03_walls.htmεικ. 13: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_02_towers.htm#watch εικ. 14: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_02_towers.htm#watch εικ. 15: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_03_walls.htm εικ. 16: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_03_walls.htm εικ. 17: https://charlesmryan.wordpress.com/2011/03/22/castles-a-bit-more/ εικ. 18: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_03_walls.htmεικ. 19: http://www.deviantart.com/morelikethis/collections/398217717 εικ. 20: http://www.iowtourist.co.uk εικ. 21: http://www.pbase.com/image/30447156 εικ. 22: http://www.bookdrum.com/books/gamerunner/161704/bookmark/161980.html εικ. 23: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_04_gates.htm εικ. 24: http://www.castlesandmanorhouses.com/architecture_04_gates.htmεικ. 25: http://el.wikipedia.org/wiki/Πολιορκητικός_κριόςεικ. 26: http://el.wikipedia.org/wiki/Καταπέλτηςεικ. 27: http://en.wikipedia.org/wiki/Siege_tower


Κάστρο του Castelo Novo εικ. 1: http://www.bing.com εικ. 2: http://www.comoco.eu/comoco_1c_CNcastle_08.htmlεικ. 3: http://www.archdaily.com/230727/castelo-novo-castle-comoco/εικ. 4: http://www.comoco.eu/comoco_1c_CNcastle_credits.htmlεικ. 5: http://www.dezeen.com/2010/04/23/castelo-novo-by-comoco-architects/εικ. 6: http://www.dezeen.com/2010/04/23/castelo-novo-by-comoco-architects/εικ. 7: http://www.comoco.eu/comoco_1c_CNcastle_02.html εικ. 8: http://www.comoco.eu/comoco_1c_CNcastle_02.html, εικ. 9: http://www.comoco.eu/comoco_1c_CNcastle_02.html εικ. 10: http://eng-abarrigadeumarquitecto.blogspot.gr/2010/01/castle-of-castelo-novo.htmlεικ. 11: http://www.comoco.eu/comoco_1c_CNcastle_credits.html

216

Κάστρο στο Pombalεικ. 1: http://www.bing.comεικ. 2: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 3: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 4: http://ultimasreportagens.com/572.phpεικ. 5: http://www.dezeen.com/2012/02/02/pombal-castle-hill-by-comoco-architects/εικ. 6: http://www.dezeen.com/2012/02/02/pombal-castle-hill-by-comoco-architects/εικ. 7: http://www.dezeen.com/2012/02/02/pombal-castle-hill-by-comoco-architects/εικ. 8: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 9: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 10: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 11: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 12: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 13: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 14: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 15: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 16: http://blog.bellostes.com/media/the-donjon-of-pombal-castle-01.png εικ. 17: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 18: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/εικ. 19: http://www.archdaily.com/563933/pombal-castle-s-visitor-centre-comoco-arquitectos/

Κάστρο Sandsfootεικ.1: http://en.wikipedia.org/wiki/Sandsfoot_Castle εικ. 2: http://www.dezeen.com/2014/03/04/oak-walkway-levitate-sandsfoot-castle/ εικ. 3: http://www.dezeen.com/2014/03/04/oak-walkway-levitate-sandsfoot-castle/ εικ. 4: http://www.dezeen.com/2014/03/04/oak-walkway-levitate-sandsfoot-castle/ εικ. 5: http://www.dezeen.com/2014/03/04/oak-walkway-levitate-sandsfoot-castle/ εικ. 6: http://www.dezeen.com/2014/03/04/oak-walkway-levitate-sandsfoot-castle/

Κάστρο Moritzburgεικ. 1: στιγμιότυπο βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=T_NO6IF8zDIεικ. 2: http://en.wikipedia.org/wiki/Moritzburg_(Halle) εικ. 3: στιγμιότυπο βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=T_NO6IF8zDIεικ. 4: στιγμιότυπο βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=T_NO6IF8zDIεικ. 5: http://www.mimoa.eu/projects/Germany/Halle/Moritzburg%20Museum%20Extensionεικ. 6: http://www.ondiseno.com/proyecto_en.php?id=1510εικ. 7: http://www.plataformaarquitectura.cl/cl/02-88597/ampliacion-del-museo-moritz-burg-nieto-sobejano-arquitectos/512a894eb3fc4b11a7009803εικ. 8: http://www.dezeen.com/2011/06/17/moritzburg-museum-extension-by-niento-sobejano-arquitectos/εικ. 9: http://angeladesign6.blogspot.gr/2012/09/nieto-sobejano-moritzburg-museum.html εικ. 10: http://plusaq.wordpress.com/2013/05/13/moritzburg-museum-extension_-nieto-sobejano-architects/ εικ. 11: http://plusaq.wordpress.com/2013/05/13/moritzburg-museum-extension_-

nieto-sobejano-architects/ εικ. 12: http://www.ondiseno.com/proyecto.php?id=1510εικ. 13: http://www.ondiseno.com/proyecto.php?id=1510εικ. 14: https://plusaq.wordpress.com/2013/05/13/moritzburg-museum-extension_-nieto-sobejano-architects/εικ. 15: http://www.nietosobejano.com/project.aspx?i=2&t=MORITZBURG_MUSEUM#εικ. 16: http://www.nietosobejano.com/project.aspx?i=2&t=MORITZBURG_MUSEUM#

Castillo de la Luz (κάστρο του φωτός)εικ. 1: http://estacionandamana.com/documentacion-grafica-fedac-1950-1960/?lang=enεικ. 2: στιγμιότυπο βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=zjc_xosBXP0&index=10&list=PL9ILlqtWK_rTHtQY0cEz-l0v3P8YJnTLi εικ. 3: στιγμιότυπο βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=zjc_xosBXP0&index=10&list=PL9ILlqtWK_rTHtQY0cEz-l0v3P8YJnTLi εικ. 4: http://europaconcorsi.com/projects/131803-Nieto-Sobejano-Arquitectos-Mari-time-Museum-Castle-of-La-Luz εικ. 5: http://www.arqfoto.com/castillo-de-la-luz-las-palmas-de-gran-canaria/εικ. 6: http://www.arqfoto.com/castillo-de-la-luz-las-palmas-de-gran-canaria/εικ. 7: http://patrimonioba.blogspot.gr/2014/03/extension-museo-castillo-de-luz-por.htmlεικ. 8: http://patrimonioba.blogspot.gr/2014/03/extension-museo-castillo-de-luz-por.htmlεικ. 9: http://europaconcorsi.com/projects/131803-Nieto-Sobejano-Arquitectos-Mari-time-Museum-Castle-of-La-Luz εικ. 10: http://europaconcorsi.com/projects/131803-Nieto-Sobejano-Arquitectos-Mari-time-Museum-Castle-of-La-Luz εικ. 11: http://europaconcorsi.com/projects/131803-Nieto-Sobejano-Arquitectos-Mari-time-Museum-Castle-of-La-Luz εικ. 12: http://europaconcorsi.com/projects/131803-Nieto-Sobejano-Arquitectos-Mari-time-Museum-Castle-of-La-Luz εικ. 13: http://patrimonioba.blogspot.gr/2014/03/extension-museo-castillo-de-luz-por.htmlεικ. 14: Marta Álvarez, “Spain architects: rehabilitation”εικ. 15: http://www.arqfoto.com/castillo-de-la-luz-las-palmas-de-gran-canaria/εικ. 16: http://www.arqfoto.com/castillo-de-la-luz-las-palmas-de-gran-canaria/

Κάστρο Astleyεικ. 1: http://www.architectural-review.com/folio/negotiating-the-ruin-the-story-of-stir-ling-prize-winning-astley-castle-in-drawings/8658413.articleεικ. 2: http://www.weddingtoncastle.co.uk/astley-castle.htmlεικ. 3: http://www.designboom.com/architecture/witherford-watson-mann-architects-astley-castle-renovation/εικ. 4: http://www.architectural-review.com/folio/negotiating-the-ruin-the-story-of-stir-ling-prize-winning-astley-castle-in-drawings/8658413.articleεικ. 5: http://www.architectural-review.com/folio/negotiating-the-ruin-the-story-of-stir-ling-prize-winning-astley-castle-in-drawings/8658413.articleεικ. 6: http://www.architectsjournal.co.uk/buildings/manser-medal-shortlist-astley-cas-tle-by-witherford-watson-mann/8652747.articleεικ. 7: http://www.architectural-review.com/folio/negotiating-the-ruin-the-story-of-stir-ling-prize-winning-astley-castle-in-drawings/8658413.articleεικ. 8: http://www.architectural-review.com/folio/negotiating-the-ruin-the-story-of-stir-ling-prize-winning-astley-castle-in-drawings/8658413.articleεικ. 9: http://www.stylinrooms.de/architektur/news/article//urlaub-auf-einem-altn-rit.htmlεικ. 10: http://www.wwmarchitects.co.uk/subpage/public_buildings/astley_castle.php?view=pbεικ. 11: http://worldarchitecture.org/berrinc/pghpg/the-best-architecture-designs-of-the-year.htmlεικ. 12: http://www.stylinrooms.de/architektur/news/article//urlaub-auf-einem-altn-rit.

223

htmlεικ. 13: http://www.bdonline.co.uk/astley-castle-by-witherford-watson-mann/5037728.articleεικ. 14: http://www.designboom.com/architecture/witherford-watson-mann-architects-astley-castle-renovation/εικ. 15: http://www.designboom.com/architecture/witherford-watson-mann-architects-astley-castle-renovation/εικ. 16: http://www.designhunter.co.uk/storage/Astley-Castle-Design- Hunter1.jpg?__SQUARESPACE_CACHEVERSION=1342368880764εικ. 17: http://www.designhunter.co.uk/storage/Astley-Castle-Design- Hunter1.jpg?__SQUARESPACE_CACHEVERSION=1342368880764εικ. 18: http://www.designboom.com/architecture/witherford-watson-mann-architects-astley-castle-renovation/εικ. 19: http://www.wwmarchitects.co.uk/subpage/public_buildings/astley_castle.php?view=pbεικ. 20: http://www.istructe.org/structuralawards/2013/the-shortlist/structural-heritage/astley-castleεικ. 21: http://www.wwmarchitects.co.uk/subpage/public_buildings/astley_castle.php?view=pb

Αρχαίο τείχος της Νισύρουεικ. 1: http://www.adarchitects.info/wp/?p=331εικ. 2: http://domesindex.com/buildings/sxediasmos-diamorfwsh-arxaiologikoy-xwroy-kai-egkatastaseis-e3yphrethshs-koinoy-sthn-arxaia-akropolh-nisyroy/εικ. 3: http://www.nooz.gr/page.ashx?pid=9&cid=153&aid=1221040εικ. 4: https://www.google.gr/maps/εικ. 5: Management of the monumental environment and its landmarks, Europa Nos-tra, Scientific Bulletin 64εικ. 6: 6η μπιενάλε ελλήνων αρχιτεκτόνων, ελληνικό ινστιτούτο αρχιτεκτονικήςεικ. 7: αρχείο Άννας Αποστόλουεικ. 8: αρχείο Άννας Αποστόλουεικ. 9: αρχείο εταιρείας που κατασκεύασε τις διαδρομές (Δαλκαφούκη οίκος ΕΠΕ)εικ. 10: αρχείο Άννας Αποστόλουεικ. 11: αρχείο εταιρείας που κατασκεύασε τις διαδρομές (Δαλκαφούκη οίκος ΕΠΕ)εικ. 12: αρχείο Άννας Αποστόλουεικ. 13: αρχείο Άννας Αποστόλουεικ. 14: αρχείο Άννας Αποστόλουεικ. 15: αρχείο Άννας Αποστόλουεικ. 16: αρχείο Άννας Αποστόλου

Πύργος του Boracoεικ. 1: http://www.architetturadipietra.it/wp/?p=5924εικ. 2: http://www.archilovers.com/projects/83966/recupero-e-riuso-di-torre-da-boraco.html εικ. 3: http://www.architetturadipietra.it/wp/?p=5924 εικ. 4: http://www.archilovers.com/projects/83966/recupero-e-riuso-di-torre-da-boraco.html εικ. 5: http://www.archilovers.com/projects/83966/recupero-e-riuso-di-torre-da-boraco.html εικ. 6: http://www.architetturadipietra.it/wp/?p=5924 εικ. 7: http://www.archilovers.com/projects/83966/recupero-e-riuso-di-torre-da-boraco.html εικ. 8: http://www.archilovers.com/projects/83966/recupero-e-riuso-di-torre-da-boraco.html εικ. 9: http://www.architetturadipietra.it/wp/?p=5924 εικ. 10: http://www.archilovers.com/projects/83966/recupero-e-riuso-di-torre-da-boraco.html εικ. 11: http://www.architetturadipietra.it/wp/?p=5924

Κάστρο στο Sobeslavεικ. 1: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 2: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 3: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 4: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 5: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 6: http://www.architektourist.de/2012/10/19/burg-bibliothek/εικ. 7: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 8: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 9: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 10: http://www.architektourist.de/2012/10/19/burg-bibliothek/

Πύργος Nazari, Huercal-Overaεικ. 1: http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/εικ. 2: http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/εικ. 3: http://www.castillomiras.es/en/proyectos/torre-huercal-overa.html# εικ. 4: http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/εικ. 5: http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/εικ. 6: http://www.castillomiras.es/en/proyectos/torre-huercal-overa.html# εικ. 7: http://www.archdaily.com/361885/tower-restoration-in-huercal-overa-castillo-miras-arquitectos/εικ. 8: http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/εικ. 9: http://www.archdaily.com/361885/tower-restoration-in-huercal-overa-castillo-miras-εικ. 10: arquitectos/http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitec-tos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/εικ. 11: http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/εικ. 12: http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/

Draper’s bastionεικ. 1: http://www.archdaily.com/535787/brasov-tower-point-4-space/εικ. 2: http://www.archdaily.com/535787/brasov-tower-point-4-space/εικ. 3: http://architizer.com/projects/tower-renovation-by-point4-group-brasov-romania/εικ. 4: http://architizer.com/projects/tower-renovation-by-point4-group-brasov-romania/εικ. 5: http://www.archdaily.com/535787/brasov-tower-point-4-space/εικ. 6: http://www.archdaily.com/535787/brasov-tower-point-4-space/εικ. 7: http://architizer.com/projects/tower-renovation-by-point4-group-brasov-romania/εικ. 8: http://www.archdaily.com/535787/brasov-tower-point-4-space/

Κάστρο στο Trancosoεικ. 1: http://www.byrnearq.com/?lop=projectos&list_mode=4&id=a3f390d88e4c41f2747bfa2f1b5f87dbεικ. 2: http://www.byrnearq.com/?lop=projectos&list_mode=4&id=a3f390d88e4c41f27

216

47bfa2f1b5f87dbεικ. 3: http://www.byrnearq.com/?lop=projectos&list_mode=4&id=a3f390d88e4c41f2747bfa2f1b5f87dbεικ. 4: http://www.byrnearq.com/?lop=projectos&list_mode=4&id=a3f390d88e4c41f2747bfa2f1b5f87db εικ. 5: http://www.byrnearq.com/?lop=projectos&list_mode=4&id=a3f390d88e4c41f2747bfa2f1b5f87dbεικ. 6: http://www.byrnearq.com/?lop=projectos&list_mode=4&id=a3f390d88e4c41f2747bfa2f1b5f87db

Μουσείο ιστορικής σκοποβολήςεικ. 1: http://de.wikipedia.org/wiki/de:Duderstadt?uselang=en εικ. 2: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 3: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 4: http://www.world-architects.com/en εικ. 5: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 6: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 7: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 8: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 9: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 10: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 11: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 12: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 13: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/

Μουσείο ιστορίας πόλης Rapperswil-Jona εικ. 1: http://en.wikipedia.org/wiki/Stadtmuseum_Rapperswil-Jona#mediaviewer/File:Rapperswil_-_Herrenberg_-_Frohberg_IMG_5160.jpgεικ. 2: http://home-furnitur-shops.blogspot.gr/2012/04/mlzd-janus.htmlεικ. 3: http://www.archdaily.com/206908/janus-mlzd/εικ. 4: http://www.archdaily.com/206908/janus-mlzd/εικ. 5: http://www.archdaily.com/206908/janus-mlzd/εικ. 6: στιγμιότυπο βίντεο: http://www.art-tv.ch/9098-0-Janus-Ergaenzungsbau-Stadt-museum-Rapperswil-Jona.htmlεικ. 7: στιγμιότυπο βίντεο: http://www.art-tv.ch/9098-0-Janus-Ergaenzungsbau-Stadt-museum-Rapperswil-Jona.htmlεικ. 8: http://thisispaper.com/filter/Feb2012/mlzd-Architects-Janus-Extension-and-renewal-of-the-Rapperswil-Jonaεικ. 9: http://www.dezeen.com/2012/02/07/stadtmuseum-rapperswil-jona-extension-and-renovation-by-mlzd/εικ. 10: http://www.dezeen.com/2012/02/07/stadtmuseum-rapperswil-jona-extension-and-renovation-by-mlzd/εικ. 11: http://www.archdaily.com/206908/janus-mlzd/εικ. 12: http://www.archdaily.com/206908/janus-mlzd/εικ. 13: http://www.archdaily.com/206908/janus-mlzd/εικ. 14: http://tuchschmid.ch/en/tatigkeitsbereiche/fenster-und-fassaden/εικ. 15: http://www.architekturfotografie.ch/en/bilddatenbank/projekte/sanierung-und-ausbau-stadtmuseum-rapperswil-jona.php?cat=0&subcat=0&pageId=21

εικ. 16: στιγμιότυπο βίντεο: http://www.art-tv.ch/9098-0-Janus-Ergaenzungsbau-Stadt-museum-Rapperswil-Jona.html

Κάστρο στην Ibizaεικ. 1: http://arquitectes.coac.net/jamlet/projects/01_publicspace/PS10/index.htmlεικ. 2: http://arquitectes.coac.net/jamlet/projects/01_publicspace/PS10/index.htmlεικ. 3: http://arquitectes.coac.net/jamlet/projects/01_publicspace/PS10/index.htmlεικ. 4: http://arquitectes.coac.net/jamlet/projects/01_publicspace/PS10/index.html

Λευκός πύργοςεικ. 1: http://el.wikipedia.org/wiki/Λευκός_Πύργοςεικ. 2: http://el.wikipedia.org/wiki/Λευκός_Πύργοςεικ. 3: Πηγή: [βιβλίο], σελ. 147, 148 εικ. 4: http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=18701&theme_id=41εικ. 5: http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=18701&theme_id=41εικ. 6: http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=18701&theme_id=41εικ. 7: Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», σελ. 139, 140εικ. 8: Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», σελ. 141εικ. 9: Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», σελ. 142εικ. 10: Προσωπικό αρχείοεικ. 11: Προσωπικό αρχείοεικ. 12: Προσωπικό αρχείοεικ. 13: Προσωπικό αρχείοεικ. 14: http://odysseus.culture.gr/h/1/gh151.jsp?obj_id=18701&theme_id=41εικ. 15: Προσωπικό αρχείο

Κάστρο Bruneckεικ. 1: http://www.em2.bz.it/index.php?id=37&L=0&projectId=91εικ. 2: http://www.em2.bz.it/index.php?id=37&L=0&projectId=91εικ. 3: http://www.dezeen.com/2011/07/08/messner-mountain-museum-by-em2/εικ. 4: http://www.em2.bz.it/index.php?id=37&L=0&projectId=91εικ. 5: http://www.em2.bz.it/index.php?id=37&L=0&projectId=91εικ. 6: http://www.dezeen.com/2011/07/08/messner-mountain-museum-by-em2/εικ. 7: http://www.dezeen.com/2011/07/08/messner-mountain-museum-by-em2/εικ. 8: http://www.dezeen.com/2011/07/08/messner-mountain-museum-by-em2/εικ. 9: http://www.dezeen.com/2011/07/08/messner-mountain-museum-by-em2/εικ. 10: http://www.em2.bz.it/index.php?id=37&L=0&projectId=91εικ. 11: http://www.dezeen.com/2011/07/08/messner-mountain-museum-by-em2/

Κάστρο Castelgrandeεικ. 1: http://www.myswitzerland.com/en/bellinzona.html εικ. 2: http://costruttoridifuturo.com/2011/12/04/castelgrande-bellinzona/εικ. 3: http://www.swisscastles.ch/tessin/bellinzonacastelgrande.htmlεικ. 4: http://www.bellinzonaturismo.ch/de/top/press-foto.aspx?p=13&freeSearch=&category=εικ. 5: http://www.allposters.com/-st/Walls-Barriers-Posters_c77711_p2_.htm εικ. 6: http://costruttoridifuturo.com/page/30/ εικ. 7: http://costruttoridifuturo.com/2011/12/04/castelgrande-bellinzona/εικ. 8: http://en.wikipedia.org/wiki/Three_Castles_of_Bellinzonaεικ. 9: http://flickrhivemind.net/Tags/galfetti/Interestingεικ. 10: http://costruttoridifuturo.com/2011/12/04/castelgrande-bellinzona/εικ. 11: http://en.wikipedia.org/wiki/Three_Castles_of_Bellinzonaεικ. 12: http://costruttoridifuturo.com/page/30/ εικ.13: http://www.peter-eder.at/104-0-Castelgrande-Bellinzona-1991.html

225

Κάστρο στο Polpenazzeεικ. 1: http://divisare.com/projects/169545-Giulio-Lamperti-brunella-cappa-RESTAU-RO-DEL-CASTELLO-DI-POLPENAZZEεικ. 2: http://divisare.com/projects/169545-Giulio-Lamperti-brunella-cappa-RESTAU-RO-DEL-CASTELLO-DI-POLPENAZZEεικ. 3: http://divisare.com/projects/169545-Giulio-Lamperti-brunella-cappa-RESTAU-RO-DEL-CASTELLO-DI-POLPENAZZEεικ. 4: http://divisare.com/projects/169545-Giulio-Lamperti-brunella-cappa-RESTAU-RO-DEL-CASTELLO-DI-POLPENAZZEεικ. 5: http://divisare.com/projects/169545-Giulio-Lamperti-brunella-cappa-RESTAU-RO-DEL-CASTELLO-DI-POLPENAZZEεικ. 6: http://divisare.com/projects/169545-Giulio-Lamperti-brunella-cappa-RESTAU-RO-DEL-CASTELLO-DI-POLPENAZZEεικ. 7: http://divisare.com/projects/169545-Giulio-Lamperti-brunella-cappa-RESTAU-RO-DEL-CASTELLO-DI-POLPENAZZE

Πύργος Nazari, Tahalεικ. 1: http://www.castillomiras.es/en/proyectos/torre-huercal-overa.html# εικ. 2: http://www.castillomiras.es/en/proyectos/torre-huercal-overa.html# εικ. 3: http://www.castillomiras.es/en/proyectos/torre-huercal-overa.html# εικ. 4: http://www.castillomiras.es/en/proyectos/torre-huercal-overa.html#

Κάστρο Castelvecchioεικ. 1: http://museodicastelvecchio.comune.verona.it εικ. 2: Richard Murphy, “Carlo Scarpa & Castelvecchio”,1990, προσωπική επεξεργασίαεικ. 3: http://thelongroadtovenice.com/2011/07/31/verona-alla-scarpa-or-as-much-of-it-as-i-could-see/εικ. 4: http://archiobjects.org/museo-castelvecchio-verona-italy-carlo-scarpa/εικ. 5: http://archiobjects.orgεικ. 6: http://archiobjects.org/museo-castelvecchio-verona-italy-carlo-scarpa/ εικ. 7: http://thelongroadtovenice.com/2011/07/31/verona-alla-scarpa-or-as-much-of-it-as-i-could-see/εικ. 8: http://www.o2landscapes.com/pages/essay-2c.phpεικ. 9: http://www.o2landscapes.com/pages/essay-2c.phpεικ. 10: http://flickrhivemind.net/Tags/castelvecchio,scarpa/Interestingεικ. 11: Richard Murphy, “Carlo Scarpa & Castelvecchio”,1990εικ. 12: Richard Murphy, “Carlo Scarpa & Castelvecchio”,1990εικ. 13: http://disegnodaily.com/opinion/carlo-scarpa-s-architecture-of-experienceεικ. 14: Richard Murphy, “Carlo Scarpa & Castelvecchio”,1990εικ. 15: http://kureator.tumblr.com/post/36882122604/keitaebidzuka-museo-di-castelvecchioεικ. 16: http://modernpreservation.blogspot.gr/2009/08/authenticity-scarpas-castelvec-chio.htmlεικ. 17: http://archiobjects.org/museo-castelvecchio-verona-italy-carlo-scarpa/εικ. 18: http://archiobjects.org/museo-castelvecchio-verona-italy-carlo-scarpa/εικ. 19: http://flickrhivemind.net/Tags/castelvecchio,scarpa/Interesting εικ. 20: http://www.flickr.com/photos/minnit/4569502198/ εικ. 21: http://archiobjects.orgεικ. 22: http://www.studyblue.com/notes/note/n/lecture-14/deck/3078814εικ. 23: http://www.flickr.com/photos/yvonne_popovska/3779279742/in/photostreamεικ. 24: http://museodicastelvecchio.comune.verona.it εικ. 25: http://www.verona.net/it/musei/museo_di_castelvecchio.htmlεικ. 26: http://thelongroadtovenice.com/2011/07/31/verona-alla-scarpa-or-as-much-of-it-as-i-could-see/εικ. 27: http://thestraighttorquer.com/?p=166εικ. 28: http://www.o2landscapes.com/pages/essay-2c.phpεικ. 29: http://www.arch.ttu.edu/people/faculty/driskill_d/5605%20adv%20design%20dallas%20sum%2004/students/James_Zavodny/summary2.htm

Κάστρο στο Rivoliεικ. 1: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporary artεικ. 2: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporary artεικ. 3: http://www.italia.it/en/travel-ideas/culture-and-entertainment/the-castello-di-rivoli.html#prettyPhotoεικ. 4: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporary artεικ. 5: http://www.castellodirivoli.org/en/atrio/ εικ. 6: http://www.italia.it/en/travel-ideas/culture-and-entertainment/the-castello-di-rivoli.html#prettyPhotoεικ. 7: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporary artεικ. 8: http://media-cache-ak0.pinimg.com/originals/7d/e2/16/7de216a848c8221aff5df6cc0c7f8f2b.jpgεικ. 9: http://www.castellodirivoli.org/en/atrio/ εικ. 10: http://www.castellodirivoli.org/en/scala/εικ. 11: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 12: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 13: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 14: http://www.castellodirivoli.org/en/manica-lunga/εικ. 15: http://www.castellodirivoli.org/en/manica-lunga/, προσωπική επεξεργασίαεικ. 16: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 17: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 18: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 19: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 20: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 21: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 22: http://media-cache-ec0.pinimg.com/originals/fb/72/6b/fb726b527b9fb1f94d01630278eb6468.jpgεικ. 23: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 24: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporaryεικ. 25: βιβλίο Castello di Rivoli, museum of contemporary, προσωπική επεξεργασίαεικ. 26: http://www.castellodirivoli.org/en/manica-lunga/εικ. 27: http://www.castellodirivoli.org/en/manica-lunga/

Οχυρό στο Franzensfesteεικ. 1: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952064-general-plan.jpgεικ. 2: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952404-erriller.jpgεικ. 3: http://www.icmimarlikdergisi.com/en/2014/05/30/renovation-of-the-fortress-of-franzensfeste-by-markus-scherer/εικ. 4: http://www.hbpm.it/en/projekte/infrastrukturen/detail.php?pageid=4 εικ. 5: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952453-hachemollo.jpgεικ. 6: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952441-gachemollo.jpg εικ. 7: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952417-fachemollo.jpgεικ. 8: http://www.arhitext.com/english/2013/06/markus-scherer-walter-dietl-fortezza-fortress-conversion/εικ. 9: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952598-uachemollo.jpgεικ. 10: http://www.sagen.at/doku/franzensfeste/Franzensfeste_2.htmlεικ. 11: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952578-srriller.jpgεικ. 12: http://www.arhitext.com/english/2013/06/markus-scherer-walter-dietl-fortezza-fortress-conversion/εικ. 13: http://www.dezeen.com/2011/09/12/fortress-of-franzensfeste-by-markus-scherer-and-walter-dietl/

216

εικ. 14: http://www.domusweb.it/en/architecture/2009/10/05/scherer-dietl-manifesta-7-fortezza.htmlεικ. 15: http://europaconcorsi.com/projects/124396-Markus-Scherer-Walter-Dietl-Forte-di-Fortezza/images/1804259εικ. 16: http://www.domusweb.it/en/architecture/2009/10/05/scherer-dietl-manifesta-7-fortezza.htmlεικ. 17: http://www.architektscherer.it/festungfranzenfeste_it.htmlεικ. 18: http://www.pinterest.com/pin/351984527099613109/εικ. 19: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952619-wrriller.jpgεικ. 20: http://www.panoramio.com/photo/76176080εικ. 21: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952362-brriller.jpg

Κάστρο Firmian (Sigmundskron)εικ. 1: http://www.italianways.com/the-messner-museum/εικ. 2: http://www.domusweb.it/en/architecture/2009/11/04/werner-tscholl-castel-firmiano-bolzano.htmlεικ. 3: http://www.domusweb.it/en/architecture/2009/11/04/werner-tscholl-castel-firmiano-bolzano.htmlεικ. 4: http://architetturaeffimera.blogspot.gr/2009/05/werner-tscholl-messner-moun-tain-musem.htmlεικ. 5: http://architetturaeffimera.blogspot.gr/2009/05/werner-tscholl-messner-moun-tain-musem.htmlεικ. 6: http://www.messner-mountain-museum.it/messner-mountain-museum,pid,1,lid,en,meid,1242637819,mid,1242637817,smid,1242638051,first,1.htmlεικ. 7: http://www.messner-mountain-museum.it/messner-mountain-museum,pid,1,lid,en,meid,1242637819,mid,1242637817,smid,1242638051,first,1.htmlεικ. 8: http://architetturaeffimera.blogspot.gr/2009/05/werner-tscholl-messner-moun-tain-musem.εικ. 9: http://europaconcorsi.com/projects/124961-Werner-Tscholl-Castel-Firmianoεικ. 10: http://architetturaeffimera.blogspot.gr/2009/05/werner-tscholl-messner-moun-tain-musem.εικ. 11: http://europaconcorsi.com/projects/124961-Werner-Tscholl-Castel-Firmianoεικ. 12: http://www.archilovers.com/projects/93872/mmm-messner-mountain-museum-firmian.html#postεικ. 13: http://europaconcorsi.com/projects/124961-Werner-Tscholl-Castel-Firmiano εικ. 14: http://europaconcorsi.com/projects/124961-Werner-Tscholl-Castel-Firmianoεικ. 15: http://www.domusweb.it/en/architecture/2009/11/04/werner-tscholl-castel-firmiano-bolzano.htmlεικ. 16: http://europaconcorsi.com/projects/124961-Werner-Tscholl-Castel-Firmianoεικ. 17: http://architetturaeffimera.blogspot.gr/2009/05/werner-tscholl-messner-moun-tain-musem.html

Πύργος Moravolaεικ. 1: http://en.wikipedia.org/wiki/Torre_di_Moravolaεικ. 2: http://en.wikipedia.org/wiki/Torre_di_Moravolaεικ. 3: www.dezeen.com/2013/06/18/torre-di-moravola-by-christopher-chong/ , προσωπική επεξεργασίαεικ. 4: http://www.vimar.com/fr/int/torre-di-moravola-perugia-10541172.html εικ. 5: http://www.dezeen.com/2013/06/18/torre-di-moravola-by-christopher-chong/ εικ. 6: http://www.homedsgn.com/2013/02/18/torre-moravola-by-studio-mackenzie-chong-design/εικ.7: http://www.homedsgn.com/2013/02/18/torre-moravola-by-studio-mackenzie-chong-design/εικ. 8: http://www.dezeen.com/2013/06/18/torre-di-moravola-by-christopher-chong/ εικ. 9: http://www.moravola.com/architecture.html#&panel1-1εικ. 10: http://www.homedsgn.com/2013/02/18/torre-moravola-by-studio-mackenzie-chong-design/

εικ. 11: http://www.dezeen.com/2013/06/18/torre-di-moravola-by-christopher-chong/ εικ. 12: http://www.dezeen.com/2013/06/18/torre-di-moravola-by-christopher-chong/ εικ. 13: http://www.dezeen.com/2013/06/18/torre-di-moravola-by-christopher-chong/ εικ. 14: http://en.wikipedia.org/wiki/Torre_di_Moravola

Κάστρο Hambachεικ. 1: http://www.archdaily.com/374337/hambach-castle-restaurant-max-dudler/εικ. 2: http://www.archdaily.com/374337/hambach-castle-restaurant-max-dudler/εικ. 3: http://www.archdaily.com/374337/hambach-castle-restaurant-max-dudler/εικ. 4: http://www.archdaily.com/374337/hambach-castle-restaurant-max-dudler/


εικ. 1: http://en.wikipedia.org/wiki/Sandsfoot_Castle εικ. 2 : http://www.designboom.com/architecture/witherford-watson-mann-architects-astley-castle-renovation/εικ. 3: http://www.dezeen.com/2013/06/18/torre-di-moravola-by-christopher-chong/εικ. 4: http://www.designhunter.co.uk/storage/Astley-Castle-Design- Hunter1.jpg?__SQUARESPACE_CACHEVERSION=1342368880764 εικ. 5: Richard Murphy, “Carlo Scarpa & Castelvecchio”,1990εικ. 6: Γ’ τόμος της Τεχνικής Περιοδικής Έκδοσης του Υπουργείου Πολιτισμού «Αναστήλωση –Συντήρηση – Προστασία Μνημείων και Συνόλων», σελ. 139, 140εικ. 7: στιγμιότυπο βίντεο: https://www.youtube.com/watch?v=zjc_xosBXP0&index=10&list=PL9ILlqtWK_rTHtQY0cEz-l0v3P8YJnTLi εικ. 8: http://modernpreservation.blogspot.gr/2009/08/authenticity-scarpas-castelvec-chio.htmlεικ. 9: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952070-plan-new-building.jpg εικ. 10: http://www.castellodirivoli.org/en/atrio/ εικ. 11: http://www.dezeen.com/2011/09/12/fortress-of-franzensfeste-by-markus-scherer-and-walter-dietl/εικ. 12: http://hicarquitectura.com/2013/03/atelier-krocak-revitalization-of-13th-century-fort-in-sobeslav/εικ. 13: http://www.architectsjournal.co.uk/buildings/manser-medal-shortlist-astley-castle-by-witherford-watson-mann/8652747.articleεικ. 14: http://vanessacorrea.com/tag/torre-di-moravola/http://thestraighttorquer.com/?p=166http://www.em2.bz.it/index.php?id=37&L=0&projectId=91εικ. 15: http://www.ondiseno.com/proyecto.php?id=1510http://europaconcorsi.com/projects/131803-Nieto-Sobejano-Arquitectos-Maritime-Museum-Castle-of-La-Luzεικ. 16: http://blog.bellostes.com/media/the-donjon-of-pombal-castle-01.pngεικ. 17: http://ad009cdnb.archdaily.net/wp-content/uploads/2011/09/1315952453-hachemollo.jpgεικ. 18: http://arquitectes.coac.net/jamlet/projects/01_publicspace/PS10/index.htmlεικ. 19: http://www.dezeen.com/2012/11/28/museum-of-historical-marksmanship-by-gnadinger-architekten/εικ. 20: http://www.archdaily.com/206908/janus-mlzd/εικ. 21: http://www.designboom.com/architecture/castillo-miras-arquitectos-nazari-tower-restoration-in-huercal-overa/εικ. 22: http://architizer.com/projects/tower-renovation-by-point4-group-brasov-roma-nia/

Documents

συνεργεια παλιου και νεου: ιστορικη φρουριακη αρχιτεκτονικη και συγχρονες επεμβασεις