192 ıon ıs BOSTAı<

le mersilm Benuva'yı dahi bir ıakrib Rusya'ya celb eylemek diI'iye­sinde olacakları icla-yı bedihiyyll.ldandır. Mersüm Benuva dahielden çıkarılmak lazım gel ür ise Tersane-l Amire'de islihdilma şiI­

yiln mımar olmayup behe-mahal mersümun gözedilmesi ve re­fAh·1 hAıınl istthsal lazımeden olmağla mersilmun muayyen olanmilhlyesi müstevfi olmad ı ğından mahlyesinlrı zammı hıdemill-ı

eellle-I pıl.~hi reviyyelinde teşvik ve lergibini mücib olacağı

muhtac-ı beyan olmamağla mersümun muayyen olan mahlyesininkaydı terkin ve Brun Beyziıde'nin mahiyesi bi-aynlha mersilmata 'yin ve iktizil eden senedi tanzim etdirilüp mersilm Benuva'nın

yedine l'tA ve tatyibü'l-hatır olunmak içün sened-i mezkilrun savb-ı

senAveriye Irsıl.ıı hususuna himmel-i celile-I müşiranelert masrilfve mebzill buyurulmak ümnlyesiyle a riza-t hulüs-nüma terkım

ve flrlstilde plş-güh-ı lilzımü'l-kerimileri kılındı. İ nşaal lahu te'Alaleda sa'dü 'l-vus ül ol-bilbda fennan devletlü sa'adet lü su ltanım haz­retlerlnlndir. Fi 16 Z Jılhicee l sene 214.

Hüseyin

Metn·i k ülmemizde tahrir olunduğu Üzere mersilm Benuva'yı

beş-on günlük !.şini iktizü edenlere ta 'rif tavsiye eyledikden son­ra ta'yin olunan Kemiksiz Mustafa Çavu~'a teslimen serian tara­tunıza lrsıl.le hımm et buyurmaları me'milldur. Ancak bu tahtira­lımız karadan tatar ilc ırsat ve gerek Mustafa ç avuş ve gerek Eğ­

rlboz'a gidecek mühimmilta ta'yin olunan Zeybek? Hasan çavuş

denizden gönderilmekle keyflyyet ma'lüm-ı sa'adetleri buyurulduk­da çavuşan- ı merkürnan vası! olunraya dek mersüm Benuva'yı

lhzı\r ve mühumrnat-ı merkOmeyl dahi Izhar eylemesiçün Limanreisi Ahmed Kapudan'a tenbih edüp rnerk üm Mustafa Çavuş vu­sütünde hemen eğtendtrrneyüp Benuva'yı teslim ve irsale himmetbuyurmaları me'milldür.

Hüseyin

(Hatt-ı Hürnayün, nr. 4503)

i - BAŞLANGıCıNDAN PETRO'YA KADAR TüRK·RUSMÜNASEBETLERINE GENEL BIR BAKıŞ

Meh met Saray

a ) Ilk Rus Knezl ikler i ( Prenstıkteri}

XII. asrın sonlarına doğru Rusya'da daha önee sırasıyle Avar,Hazar, Peçenek ve Kuman Türklerinin hakimiyetinde yaşamış veonlardan çok şeyler öğ renerek teşki latla rım geliştirmiş ola n Rus·ların şu Knezliklerl (Prensiikieri ) 'n i gönnekteyiz: Kle! , Çemigof,Gall ç, Polotsk, Turav-Plnsk, Rostov-Suzdal, Ryazan, Novgorod veVladlrnlr-Volynsk. Bunların her birinin başında Hırlstlyanlı!,:ı ka­bilI eden lık Knez (Prens) Vladimir Svyatoslavi ç (956-1015) nes­llnden t üremiş bır aıle vardı'. Daima Knezlerln en kuvvetlisininhüküm s ürd ü ğ ü Klef ise "Büyük Knez» Iabakını taşıyordu . Fakat,kurulu ş tarihi pek kesin olarak bllinmemekle beraber XIII. yüzyı­

lın ikinci yarısında teşekkül eden Moskova Knezliğl, yerinin gayetmüsait olmasından dolayı çabuk gel işmiş ve kısa bır zamanda bü ­yüyerek Knez Ivan zamanında,Özbek Han'ın müsaadesiyle 1328'de"Büyük Knezallğe yükselmlşttr. Hele Rus kilisesinin de Moskova'yanakli. liderliğln tamamen Moskova Knezliğlne geçmesine sebepolmuştur. Bundan sonra Rus Knezleri tcdricen Moskova Knezll·

1 K."t P1renst Vla d lm lr"in e n ku vvetli Knf'Z olarak H ırl.stl )'anlı~ı resmenkabul et m . L Rus)'a tarihinin d önüm nokıaJanndan birini t l"şkll ~tmLl}Ur. K n ­cJt.tnl H11'..aD.' ınıperatOTUnun kuJc:a~ı PI"t"J)M'8 Anna 'nın rt" tak3t1nde bulunanpepeala r vanız etmtşıe rdır (9 veya 9891. Ruslar Ortoöckstuğu kabul etmekteheın B iza ns kUltUtUnUn t ee tr tne gt~kı~r, hem de , U~r1dt'ıo gö~tim1z gibi.

olaylann ~ka ylSnlerden ek gf'lltmdı Uc . ho t'ye (ıkacaklardıl' . TatBUat h;lnbk.• R . Portaı, Th e Sta L'''' . London. 1969, s . 3..·31 ; A .• •. Ku rat . R lU ya TarıII I . An ·kara, 19-1 . 5. 29 vd.; R . Pıpee . RlUJ.Sin: UJld~,. ılı ,. Old Rt'gim~. NE'W York, 191 ...

s . 21·83, 221·,,2.

Tarih Dng.... F , : 13

ıP' M E HMET SA H A YTURK-RUS ıIONASEBETl..ERt ıss

ğlnln hakimiyetini tanıyarak bı r tek devlet olma yoluna girmişler­

dir kı bu da bugünkü Rusya'nın kuruluşuna yol açmıştır.

b ) Rusya 'nın Türk ve Moğol Ildk lmlyet lne girmesi :

Mojtol h ük ümdan Cengiz Han (1167-1227) Türkistan seferi­nı mü teakip, kumandanlanndan Cebe-Noyun Ile Sübldey -Batur 'aKuzey Kalkasya, Ku man la r memleketine bır yürüyüş yapmaları­

nı emretmlştl . Bunu n üzerin e Kumanların başbuğtarından Kom­çak Han, Cengiz Istilasına karşı Rus Knczlerinden yardım istedI.Faka t , Knezlerin yardıma kalkışmaları 16 Temmu z 1223'de Mo­ltol ord ulanndan Ilk da rbeyi yemelerine sebep olmuştur. Mojtolordularının Batu Han kumandasında 1237'de tekrar dönmelerin­den sonra tekllf ettikleri sulh andıaşmasına yanaşmayan Ruslar,ikinci da rbeyi yemişlerdir. Zira , 21 Aralık 1237 de başlayan Mo­ğ ol Ist ila harekıi.t ı 4 Mart 1238'de Rusların Ikıncı büyük darbeyiyemeleriyle sonuçlanmıştır. Son Rus direnişi Ise 1240 sonbaharın­

da Klet 'de kı rı lmış ve Ruslar tamamen Mojtol hll.klmiyeUne gir­mişlerdir. Bu mağ l übtyetlerden sonra Rusla r uzun süre Moğollara

karşı başkaldıramamışlardı r. MoI:ollar, Rusları yen melerine rağ­

men Içiş lerine karışıııadı lar. Ya lnız, Kncz olarak h üküm sürecek­lerin gidip MoI:ol «Kağan 'ından izin ve berat almaları laz ım ge­liyord u. Rus Knezleri de bırer bırer giderek Batu Han'ın katına

«yüz sürdülere . Böylece, Slavların tarihini yazan Prol. Roger Por­tal'ın da dediğ! gibi, ..Mo~ol ha kimiyelinde bir sulh devri başla­

mış oluyordu. ' .

cl Altın Ordu'nun Kuruluşu ve Zoaf lan

Batu Han 1242 sonbaharında Macaristan'a yaptığı son sere­rlnden dönüşünde Aşaltı ıeu boyunda yerleşti, Böylece Altın Ordu'­nun temelleri atılmış oldu' . Uzun bır müddet için Rus Kn ezlerlnesoluk aldırmayacak olan Altın Ordu devleUnin nüvesi saltlam de-

2 Porta1, e .g.e .• Il. Ig..U.

3 TafaUat Için bk.., ıı . Kafalı . Alt,,, Orda Hanl_b """ KlılrvlMftl ı-e Yiiksll'-'lifD~virW!ri, !atanbul. 1976 ve A .Y. Yaku bovakly , A lt ... Onlw ve ı.."italı . Türkçet ere. II. Eren. 1ıunbul. ı9~.

~lIdı. DevleU zaafa uğratan sebepleri şöyle sıralamak mümkündü :Baştakilerin taht kavgaları; devleUn nüveslnLteşkll eden beııı baş­

lı boyların aralarındaki çekişmeler: ve nihayet Timur (1336­1405) 'un vurduğu darbenin sarsıntıları başta geliyordu. Rus Knez­lerı bu zaaflardan azami derecede laydalanma yollarına gidecek­lerdlr. Ha t tA Altın Ordu'n un kuvvetli zamanlarında da hi bu yol­da faaliyette bulundukları görülmüştür.Bu hususu o devrin tarıh­

çIleri şöyle anlatıyor: .Altın Ordu Hanı Mengü Timur zamanında

(1267-1280) Coçl oğlu Mo~ol'un terunu Mogay Batu , Kıpçak sa ­hasının kumandanı . Tü men Başh ğ ı » sılatlyle ehemmlyet kazan­mıştı. Mogay, Mengü Timur'un ölümünden sonra Altın Ordu tah­tına çıkan Tuda Mengü zamanında (1280-87) müstakıl bır hüküm­dar rolünü oynarnağa başladı. Teleboğa Han zamanında (1287­1291) 'da Nogay kendı başına harekete devam eUI. Altın Ordu, busuret te, adeta Ikiye bölünmüş gibi Idi. Bu durum Rusya üzerinde detesirini gösterdI. Knezlerln bir kısmı Saray'daki Han'ı baş tanı­

rnışlar, bır kısmı da Nogay Ilc m ünasebet tesis etmişlerdh'. Gö­rüld ü ğ ü gibi, Allın Ordu'da ki karışıklı ğın devamı için hiç bir Iı r­

sat Knezler taralından kaçırı lınamıştır.

Hadisele rln böyle bır seyir tAkip etmesi üzerine ha rekete ge­çen Tuda'nın ku vvetleri asıleri cezalandırmaya muvallak olmuş­

lardı r. Tekrar itaat altına alınan Knezlerln içinde bilhassa Mos­kova Krıezl l ğimn «B üy ük Knez.. olma yolunda bır tak ım çalışma­

lar ya'Ptl~ın l görüyoruz. Moğollar, Knczlerl n vergileri toplaya bll­mek ıçın Rusya' da vergi memurları bulunduruyorlardı'. Ama Mos­kova Knezltğ ! bu vergtlerl zamanında toplayıp muntazaman gön­derme işini deru hte etmeye kalkışmca, IUbarı A l tın Ordu'nun na­zannda birdenbire yükseııverdl. Hele İvan Kallta zamanında klll­senin de Moskova 'ya nakıl ve ondan sonra gelen Knezlerln çok akıl­

lıca hareket etmeleri Moskova Knezl l ğlnln büsbütün kuvetlenme­sine sebep olmuştur. Rusla r, Altın Ordu'nun Timu r karşısında

aldı ğı rnağtübıyetterı sonra Içine d üşt ü ğü karışıklıktan azami de­recede isUlade etmişlerdir. Fakat, Ulu~ Muhammed Han'ın Ka­zan'ın başına geçmes i Ile Rus entrikaları durmuştur. Rusla r yenl-

.f Kural, RVlf}IQ TariJti, :i . 85 ·R6. Bu rl1ırme1er bUA.hıre fe-lm <SevrinI ba.t­L'llnıl4tır . Tals Uat lc;ln bk ., Kalal ı. a .g.e., • . 80 -99.

~ YaJcub('I\'skly , a.g .e., s . jj vd.

M F.HMIo:I' SAHAY TUn K-n u s MU. ' A SE BETL EIU 197

den vergilerini ödemeye başlamışlardı r- . Ne var kı Uluğ Muham­med'in ölümünden sonra Ka zan Hanlığı da Altın Ordu'nun basını

yiyen iç ç ekişmelere sahne olunca Ruslar tekrar ha rekete geçmiş­

lerd! r.

d) Rusya'nın kuruluşuna yardmı eden ta rihi olayların gelişimi:

Biızı olayların, tarihin tabii akışmm, bAzılarının Ise takip edi­len hatalı politikaların birer sonucu olduğu görülmektedir, Rus­ya'nın kuruluşuna ve ortaya bır kuvvet ola ra k ç ıkış ına , böyle bır

takım olayla rın gellşmesi ve Ruslarla tem aata olan slyiısi heyet­lerln hataları sebep olmuştur.

Cengiz oğullarının Orta Asya'da ki hiıklmlyetle ri sayır tadığ ı

an larda, Cengizlile r!n son bakıyelerinde Altın Ordu, Karadenız'in

kuzeyinden Rusya Içle rine ve Hazar'a kad ar olan sahada hilkimi·yelini devarn ettlrlyordu. Emell Orta Asya 'daki Cen gizIiiere aityerleri kendı hakimlyeti altına almaktı. Ama bu sırada yükselenTimur (1336-1405) kuvveti buna ma n! Oldu. Timur, önceler i Altın

Ordu'ya ve hükümdarı Toktamış Han'a karşı gayet ıyı davranmış­

tı. Buna karşılık, Toktamış'ın kendlsine bağlı, siyaseti ne uygunbir yol tilk ip et mesini istemişt i. İste!';i yerine gelmeyince de arala­rı açılmıştı. Daha önce Özl Frenkler!' lle Rusları ezen Altın OrduHam Toktamış , Timur tehlikesi karşısında, bu ezeli d ü şmanları

ile müttefik olma ça re lerin i aramağa başlamıştır. O'nun bu tavrı

Timur'u çok kızdırmı ş, bu veslle lle Yıldırım Beyazıd (1360-1403) 'eyazdığ ı rnektupa, onu Şarki Avrupa'yı zabta teşvık etmiş ve ra­ka t "bütün bu işlere engelolan bır manla var kı o da Özl Frenk­leri'dir, fesat noktası budur, bunları yok etmeliyiz . Bunlar Tokta­mış 'ı a let edere k Islam ül kelerine rahat vermiyorlar. Sizden rl­cam o taraftan, yani Tuna'dan gel meniz. ben de bu tarartan ge­lerek Özi Frenklerlnl bir likte yok edelim. Dedlğlm gibi olmazsakıyamet gününde bizi mes'ul ede rler» demiştlr- . Yıldırım Baye·

6 A .B. T aymas. KdUUI T ijrkl, r i. Ankara . 1006 ,8, 23 .

7 ÖzI Io'renkl t."rt : U krayna'da Oz1 ırnııı~ı kenartorun kendttertnc merkezed ini p Karaden lz kıyıjanndak i Ve-ntdlk ve Cenevıe kolonlleriyl~ btr ttkt e o bn­vaude korsanhk ve çapulcutuk yapan fl ı rı.sllynn ahally~' verilen ad .

S A.Z.\' . Togan. T imur Tarihi Dt'rs NoUıı r" ı 96t.ı96~. a . 12-13.

zıd'ın bu mektuba nası l bir cevap verdiğini bilmiyor isek de, böy­le bir Ittirakın vücuda get i ri lmemlş olması mütte fikler ıçın bü­yük bır kayıp olduğu ortadadır.

Toktamış Han'ın kendine müttefikler bulmak için biızı te­şebbüslerde bulunması ve bu arada sağ kolu olan kumandanı

Yağlı Beğ'i Azerbaycarı'a gönderip Tebıiz ve Meraga'yı yağma et­tirerek bir çok Tim ur taraftarların ı katlettırmesl , Timur ile ara­larının Iyice a çılmasına sebep olmuştur. Toktarruş, harbın kaçım ı­

maz hale ge ldiğin i bılmekle beraber, bu sırada Timur ile Bayezıd'ınDoğu Anadolu hilklıııiyetl yüzünden aralarının açıldı ğ ım duyun­ca ü mit lenmiş ve hatta Osmanlı başkentine elçile r ve mektuplargöndere rek Timur' a karşı blr llkte hareket etmeyi te kıı r etmiştir".

Fakat Toktamış 'ın bu it tırak teklifi Osmanlıl a rca kabul edilme­miştir, Bu a rada hazı rlıkların ı t amamlaya n Ti mur, Altın Orduüze rine yü rürnü ş ve Toktamış'ı 1391 ve 1395 yıllarında üst üst eyenerek rakibine karşı tam bir üstünlük sa ğ tamı şurv. Bu mağ ­

lııbiyetler Altın Ordu'yu son derece yıpratrmştır.

Timur, Attın Ordu'dan ayrılmadan önce ÖZi Frenkleri üze ri­ne de bır se rer yaparak, bu sald ı rgan topluluğun korsanlık yap­masına mani olmuştur, Bu arada Timur, Edige ve Kutluk Timur'uAltın Ordu'n un başına geçirmiş ti r.

Ne va r ki, Timur, başkentinde bu se rerin yorgunluğunu gide r­memlşken Altın Ordu cıhet lnden kötü haberler gelmeye başlad ı ,

Edlge ile Kutluk Timur, Toktamış Han'ın yerini doldurmaktanuzak kişilerdi. Bu yüzden Rııs Knezlerl Ile Özi Frenklerinin birle­şerek Altın Ordu aleyhinde faaliyette bulunmalarına mani ola­mamışlardır. Bu duruma ü zü lerı Tim ur, A ltın Ordu üzerinden ÖziFrenklerin e ve Ru sla ra karşı bir se fer daha ya pmak için hazırlık­

l arını tamamlamış ise de , bu sırada gelen bir elçilik heyeti Altın

Ordu'da olayların yatış tığmı b l ldlrm l şt l. Bütün sererlerinde. kıır­

du ğu muazz am casus luk t eşk iliıtından aldığı haberlere göre ha­reket eden ve bundan da iyi sonuçla r a lan Timur, A ltın Ordu'daki

9 H . İnnlc ık, e K IMın'1o Osmanlı ti'tbillttne gi r mc$h, Bell ,." ,.. :0:0 : 30( 19 H •. ". U~6 \Le not 2 .

10 Kıttali , Alt," Onltı JlaJllrfj",l~ h"Nnt.lNŞN 1-, Y;"k.ıı;d r.$ De.ı'irl~,.i, ~ . 101-n2ve Yakubovski y , Alt iN Ordu ı·,. hı tiha t ı , s. 248-255.

MF.HMET SARAY TüRK-RUS MüNASı-:BETLERl ı99

bu ziıhiri s ükünetın geçici olduğunu rarkedememış. bütün hazır­

lığını yaptığı bu mühlm selerden vaz geçmişti . Timur'un bu ha­tasının büyüklüğünü bimhıre cereyan edecek olan olaylar ortayakoyacaktır.

Altın Ordu'daki karışıklıklar ardı arkası kesilmeden devametmiş ve nihayet devlet dörde ayrılmıştır. Kazan Hanlığı, Astra­han Hanlığı, Kırım Hanlığı ve Altın Ordu'nun merkezi olan Sa­ray yahut Taht Hanlığı. Bllilhıre bunlara Sibir Hanlığı da lIiıve

edllecektlr" .

Bütün bu karışıklıklar devresinde Rus Knezleri boş durrna­rmşlar, yukarıda da izah edildiği gibi, bir zam anlar kuvvetli teş­

k11lltları ve çeşitli harb taktikleri Ile kendilerlni evire çevtre ye­nen Altın Ordu'ya karşı kafa tutmağ a başlamışlardır. Artık eskielendilerinin teşkililtlarını da öğrenen Ruslar daha başarılı ol­maya başlamışlardır. Hele Altın Ordu dört-beş hanlığa ayrıldık­

tan ve aralarında da rekabete giriştlkten sonra Ruslar daha ne­tice alıcı faaliyetlere başlamışlardır.

e) Kırım Hanlığının Kurul17UISl

Timur darbesinden sonra Altın Ordu'daki karışıklıkların ar­kası bır türlü kesilmemiş, devletin esas kuvvetint teşkil eden vebu devamlı kargaşalıklardan kurtulmak isteyen büyük kabileler­den bir kısmı bugünkü Kazak-Kırgız stepleri olarak blllnen boz­kırlara çekilfrken bır kısmı da Kırım'a ve Karadeniz'in şImalin­

deki steplere yerleşınişlerdl. Prol. H. Inalcık'ın ifadesine göre:«Kırım'da Batu'nun kardeşi Tuga Timur'un torun la rı Idaresindeayrı bır Hanlığın kuruluşu bır yandan bölgenin buraya eskidenberi muhtar bır durum sağlayan müstakil, kuvvetli coğraü-ıktı­

sadi durumu, öbür yandan faal muharib kabile kuvvetlerlnın butarafa kayması sayesinde mümkün olmuştur. Bu suretle Ilk Kı­

rım Hanı sayılan Hacı Glray Han'ın (?-1466) güdeceği siyaset ta­mamiyle belll ldL. Ve bu kuruluş devri için bu siyasetin ana hatla­rı hiç değtşmeyecextl , Gerçekten Hacı Glray Han gibi Mengll GL­ray Han'ın da en büyük kaygısı, daima Isliklilll sağlamak ıçın

11 Y&kubonkly.•.ı .e. , 8. Z93 vd.

Saray'ın bütün rakipleriyle ve bilhassa Moskova Büyük Knezll~i

ile birleşrnek. Litvanya Büyük Dükalığı ve Lehistan'a hilklm olankudretli Yagellonların dostluğunu kazanmak ve Hanlığın kendı

kuvvetlerlni arttırmak için Volga kıyısında kalan diğer kabilelerlde elden geldiği kadar Kırım'a çekmeye çalışmak olmuştur. ...Fatih Sultan Mehmet (1432-81), Kırım Hanlığının bu siyasetiniblldiğ! için Kırım'ın Osmanlı hAklmlyetlne girmesi hususundaaceleci davranmamıştır. Tı\ kı Hanlık yardım ve Ittllak isteyınceye

kadar.

Hacı Glray Han'ın ölümünden sonra, Kırım Hanlığında daAltın Ordu'nun dağılmasına sebep olan aynı kargaşalıklar zuhuredecektlr. Zira, bır zamanlar Altın Ordu'ya hakim olan Şirin'ler,

Kongrat'lar ve Barın'lar gibi kablleler. şımdı de Kırım'da kargaşa­

lığın ilmillolmuşlardır" . Babalarının ölümünden sonra taht kav­gasına başlayan Mengll Glray Ile Nur Devlet mücadelesini, sonun­cusu kazandı. Zira, kabilelerln büyük çoğunluğu kendi taralını

tutmuştu. Mağlup olan Mengil Giray, Kele'ye Cenevlzlllere sı ğın­

mıştı. Kele'de Cenevizlilerden ve orada ki Tatarlardan yardım gö­ren Mengli Glray, Nur Devlet'! kaçırtarak Kele'ye hapsettlrdl" . Ti­cari menfaatlerini düşünen Cenezlvliler Mengll Giray'a çok yar­dımda bulunmuşlardır. Içte emniyetini sağlayan Mengli Glray,dışta müttefikler aramaya başladı. Altın Ordu'ya karşı onun daimaamansız düşman bildiği Moskova Knezliği Ile dostluğunu artırma

yoliacna gitti. Böylece, Kırım-Moskova yakınlaşması karşısında

Altın Ordu-Lehistan ililakı meydana geliyordu. Kırım Hanlığının

Altın Ordu topraklarını kendı haktrnıyot! altına alma siyaseti, ne­tlce Ilibariyle, hem Altın Ordu'nun mirasını kaptırmasına, hemde kendisinin ve bütün Türk ülkelerının bambaşka bır tehlike Ilekarşı karşıya kalmasına sebep oldu. Şimdiye kadar mücadele et­tlği rakibi Ile aynı dil, din ve mllliyetten Iken, bu defakl hasmı Ile,dil, din ve milliyet zıddlyeli vardı. Bu sebepledir ki, varlığını ko­rumak için onunla ebedi bır mücadeleye glrmeğe mecbur olacaktı

12 li . Imdcık...Kırlm·ın 0 1111 nh Tab ll ll:'lnc glrm~'h . Bellet~. 30 (11).l0l J•. 196 .

13 JnaJcık, a)'lıl c e, 5. J99 not 3 : JCuraı, TMrlı.· ;~ re Idıl B01/M. Aııkaca.

1966 . LI. -8",

H ınalc ık , ay nı ese r, i . 2Q:.!.

.MEHMET ~ARAY T ORK.KUS MONASEIJlo.."'TLBRt :ıU!

Kı rım 'da çok geçmeden Hanlıkla CenevlzUler arasında arı­

laşrnazhk çıktı. -Mengll Glray'ın Cenevizlllerin Istediği gibi hare­keti' Şirin kabllest reisi Eminek Mirza'ın Isyanına ve buna karşı

koymayan Han'ın 1,500 kişilik s üvarisl ile Kefe 'ye Cenevizllterlnyanma sığınmasına yol açtı. Bunun üzerine, Eminek Mirza, Fa­tih Sultan Mehmed'i, Kefe'yi ve bütün Ceneviz kolonllerini zaptadavet etti ",

II, KıRıM'IN TARİHTEKİ ÖNEMİ VE OSMANLı TURKLK,RİNİN şİMALE YÖNELişLERİ :

Denlzcilığtn daha o kadar gelişmemiş olduğu eski çağlardan

berl Kırım, iktisadi ve ticari ehemmiyeti haiz bir ülke idI. Çin'denve Orta Asya Türk ülkelerinden geçen meşhur ticaret yolununbır kolu, Hazar'ın kuzeyinden geçerek Kırım'a gelmekte; bu yollagetirilen mallar, Kırım limanlarından İstanbul ve Çanakkale bo­ğazları yoluyla bütün Akdeniz meınleketlerlne ve Avrupa'ya taşı­

nırdı. İran üzerinden geçerek Surlye limanlarına ulaşan ticaretyolu tehlikeye girdiği devrelerde şimal yolunun ehemmiyeti birkat daha artmıştır" . Kırım'ın dığer bır önemi de, bütün Şarki

Avrupa'nın Önasya a lemI ile bağlarını sağlayan tabii bır Iskeleduru munda olması idI. Bu gelişmelerden dolayı Boğazlara ha kimolan mllletler, daima Karadeniz'e hakim olmağa mecbur olmuşlar,

Kırım'la Ilgilenmiş ve mümkün olduğu ta kdirde hakimiyet tes isi­ne çalışmışlardır". Blzanshla r, Cenevizliler ve nihayet Türkler debu gayenin ta ha kkukuna gayret sarfetmişlerdir.

Bizans kuvvetli devirlerinde daima Kınm' ı kend i kontrolüaltında t utmaya çalışmıştır. 1266'dan sonra Kere'de ticaret kolo­nlsl kuran Cenevizlller, XV. asrın Ikinci yarısına kadar Kırım

üzerinde nüfuzlarını devam ettirmişlerdir. Osmanlı Devlet i, İs­

ta nbul'u aldıktan sonra boğazlarda kurduğu kontrol sistemi ileKaradeniz'dekI Cenevlzıııerl adeta hapsetmiş ise de, Cenevizlller,Karadeniz'deki raallyetlerlnden gerl kalmamışlardır. Fatih, bu

ı s Inalcık. aynı if'8t"r, S . 203 not 2.ı6 Bu huxusla daha g~.'nlf bilgi k:ln bak lnt7. t. Kalesotlu . rilrk ." illi

K.uhır... 3 . baakı, t~nbuı. 19 t . i. UI.9~ .

li t nıı1c:ık. aynı eser, s . 193·195.

meselentn halli için , olayların daha müsait bir şekııde gelişmesini

beklemiş; nihayet, Cenevizlllerin hareketlerini kendi Hanlığın ın

menfaatlerine uygun bulmayan ve onlara düşman olan Kırım

Hanı Giray'ın ittifak tekıırı üzerine, harekete geçmiştir, 56 par­çadan müteşekkil bır Türk donarıması II Temmuz 1454'de Kefeönlerine varmış; Kınm kuvetleri ile birleşen Türk kuvvetlerinintehdidi karşısında Kefe CenevizUleri, Osmanlı Devleti'ne yıllık üçbin (3,000) altın haraç ödemeyi kabul etmişlerdir, Ayrıca, Kırım

Hanına da bir miktar yıllık verecekierdl. Cenevizliler, Osmanlılar­

dan çekinmelerine rağmen, Kınm Hanına karşı da mücadeledengeri kalmamış, Hac ı Giray Han 'ın Kefe 'ye iktisadi tazyikte bulun­ması üzerine de Kınm'ın dahili kavgalarına kanşmışlar; Hacı Gl­ray'a karşı olan oğlu Haydar'a yardım ederek onun kısa bir anIçin de olsa Hanlığı ele geçirmesine sebep olmuşlardı. Hacı Gl·ray'ın ölümünden sonra çıkan bütün dahl1i karışıklıklardan aza­mi derecede faydalanarak varlıklarını devam ettirmek yolların ı

arayan CenevizUler, zaman zaman kaçan Kırım Han larını da ba­rındırarak karışıklığın devamını sağlamışlardır. Böyle anlarda işI

korsanlığa kadar götüren Cenevizlllerden zarar gören Müslümantüccarları nihayet, "Bizi bu Frenk korsanlarının elinden kurta­rın.. diye şikilyette bulununca, o zamana kadar Kırım Han ları IleIhtIIMa düşmemeye itina eden Fatih, uygun zamanın geldiğini

düşünerek Gedik Ahmed Paşa'yı 1475 Hazlran'ı başlarında 300parçalık büyük bır rııo lle Kırım üze rine göndermiştir. Türk kuv­vetle ri Kefe'yi ve bütün Ka radeniz şimalindekI Ceneviz ka leler inikısa bır zamanda zaptederken. Tatar kuvvetleri de kendilerlne yar­dımcı olmuşlardır".

lll. KıRıM HANLARININ HATALı SIYASETLERi

Fatih'in oğlu II. Bayezid (1481 ·1512), güneyde Portekız tehli­kesi karşısında tilkip ettiği olumlu siyasetle büyük bir devlet ada­mı olduğunu ispatlamasına rağmen, Mengll Glray'ın hareketlerlnImaaleser iyi değerlendirememiştir. Moskova Knezi III . Iva n (1462·1505)'ın , Mengll Giray vasıtaslyle ticari Illşkiler kurmak Isteyen

l S Bu hu u'l\a \ ab\\a\h bilgi \<;in hk .. M. ON klt. Kırım lIa.dI9uıı .. Kynı ·

hı1" t-e- O.1'flW "lı lI imaye.ıı t"de }' wksel lf l , Ankara . 19S9 .

202 MEHMET SARAY 203

mektubuna, II. Bayezid, 1488'de Kırım 'daki Rus elçisi Knez (Prens)Şiin vasıtasıyla müspet bir cevap verdi : ..Eğer Moskova Knezi sendost biradett m Men gli Giray'a böyle yazıyorsa, ben de bu Kn cz'ledostluk ve ka rdeş l ik münasebelinde bulunmak isti yoru m. demiş;

Men gli Glra y da ..Ben de kardeşim Büyü k Knez'e Türk Sultaninaelçi göndermesini tavsiye ederim. diye karşılık vermiştir". Bununüzerine 1Iı. İ van , 1497'de Mlcha ll Pleş çeyev adlı bir elçisi ni İstarı­

bul'a göndermiştır. II. Bayezld, Kırım Han i 'na yazdığı me kt upta,Rus elçisin in nezaketstzl tğtnden> bahls le böyle bir elçi nin bir dahagönderilmemeslni istemiştir. Bununla beraber Rusla rm Kefe veAzak tararıarında tıcaret yapmalarına müsaade etli(;ini bildi rmiş,

a ncak, Ruslar önem vermediğt ıçın on larla teması bundan sonraKefe ve K ırım vasıtaslyle yapılmasım uygun bulmuştu r. Türk h ü­kiımeli adına, ilk defa , 1500 senesinde Kefe'den Sali Bey ve Alagözadında ıkı elçinin Rusya 'ya gltli(;inl görüyoruz. 150l'de Kefe'yegelen Andrey Kutuzov adlı Rus elçisi yen iden Rus tüccarlığına ya­pı lan tazyiklerdcn şikayet ediyordu. İ stanbu l 'a gelen bu Ikınc ı

Rus elçisi, 1514'de IV. Vasil i'nin (1512-33) gönderdl ği Alekslyevolup, hem Yavuz Su ltan Selim (1512-20) 'in cülusunu tebrik, hemde tıcaret ve dostluk andıaşması talebinde bulunmakta vazt relerı ­

dlrmtştt. Buna Padişah, 1515'de Kemal Bey Isminde bir elçisiniMoskova 'ya göndererek mukabele etmiş, Kemal Bey, Korubov adın­

da yeni bir Rus elçisi ile birlikte dönmüştü".

Osmanlı·Rus münasebetleriniu bütün bu gelişmelerinde baş­

lı ca rolü oynayan Mengli Oiray Ha n (1467·74, 1475-76, 1478· 1514) .Altın Ordu Hanlarma karşı mücadelesinde Çarlardan istifade et-

19 Topn. xvı. A8ırda" Gii.Kilm il::p karlar .\l WıI~ml~kf: D~'mdff A.rya Ta·rihi (Oers nouars ı, teteneuı. 1965 ·66, s. 35ı .

20 DUtUn TUrk kaynaklarınc.L1. bu elç i hakkmd.'l. yazılanlar aynı olmuştur.

Kaba, nezakctsts ve görgüsUz. Bu elçiye Türk hUktlmd.:\tl.ıınnm öntlnd.e dık

dunnası talimatı verümta 1~ de, o dIz çöke rek on bln akçe- hediye illt1tL~tJ tık

bUyUk PalU"13'''~L olan Y. Krljantç 0618-16S3) . Rusya ıçın yau1ıg1 eeerınde Da­ntma rka Krall'mn ~U SÖ1.I ... rtnt nnktcdtyor : CRU8 elçileri bır dl:"fa dulla gerecekcl urtersa. onlar tctn domuz abm yaptırmahyım. ÇUnkU Rusla r bır yerde altı gOnkaldılar nu fena kokudan oraya ktmse gtremea.... Bu Hırvat Alımı ve Penaıavıstt

Ruıı.lann blrçok hus usta Türklerden örnek ebnaıarı lca be'lUtlnl eaertnde ayrıca

bettrtmtşıtr. B3.k . Kuret . Ru.Nya Turihi. 8. 2....

21 LU. Uzunçarşıh . OBtllcWlı Tarihi, Il . 8. -I~-69

rnek istiyordu; çoğu zamanda Osmanlı Pad lşahlarmı aldatıyordu.

Oldukça kültürlü bır z.at oları bu Ha n'm Ruslarm Ilerid e nasıl birtehlike olacağını kavrayamadığı hatta, Fatıh'In ken disi ne gön­derdiği toplar sayesinde galebe ettiği Al tın Ordu Hanlarma karşı

giriştiği seferlerde n sonra Rus Çarlarma . Senln düşmanlarını ez­dim» diye de haberler göndermek garıetlnde bulunduğu görül­mektedır» .

A l tın Ordu Han'ı Seyyld Ahmed Han, 1476'dan ıtıbaren Rusla r­dan almakta olduğu verginin eskisi gibi ödenmemesl üzerine, 1481yazında Moskova seferine çıkmıştı. Altm Ordu'nun mü t te fiki olanLltva Kralı Kaz imlr de, bu serere katılmayı taahhüt etmiş ise de,ahdine vefa göstermemlştlr. seyyid Ahmed Han'ın Moskova üze ­rine yürüyüşünden telaşa ve korkuya düşen Ruslar, ona barış tek ­linnde bulundularsa da , Han, tam bir itaat lstedi(;lnde n andıaş­

ma olmadı. Altın Ord u'yu kontrolü altına almak Isteyen MengliGlmy, İstanbul'dan aldığ ı toplarta yaptığı ani hücum la, Seyy!dAhmed Han 'ın Moskova seferl için ayrı lmış olduğu Saray şehrin!

yerle bir etti. Haberi alıp durumun çok nazik olduğunu anlayanAltm Ordu hükümdarı Ahmed Han, seferini yarıda bırakıp gerIdönmeğe mecbur kaldı. Ancak, bu sırada kış bastırdığmdan, Donkollarından birisinın kıyısında kışlamak istedi. Fa ka t, sefe re ya ­zın çıktığı için askerlerin üzerinde yazlık elbisele ri vardı. Bu se­beple askerlerini evlere da ğıtmiş . yanında da az bır ku vvet ka l­mıştı. Bunu haber a lan Mengli Oiray ansızın bastırarak SeyyidAhmed Han' ı öldürmüş, böylece Altın Ordu 'nun haracgüzarı Rus­ya 'ya ta m manasıyle müstakil hareket et me Imkanı vermiştir. Kı­rım Hanı , bu hareketı ilc, Kuzey Tü rk ler inin ve Kırım'm Istlk ıa·

line en büyük darbeyi Indiriyordu. Dost bild iği , zaman zaman yar­d ım elim uzattığı kuzey komşusu, çok geçmeden Altın Ordu mül­küne ve onunla da yetinmeyip Kırım ü lkesine göz dtktiğin! gö­rünce aklı başına gelmiş, bundan sonra da ister Istemez OsmanIı­

ların hakimiyetine yanaşmak mecb uriyetinde ka lmıştır.

22 Togan . X~'J . AşıNa" Gımıünltu kadar .u ü.ste mlll'ke: Df'ltl7'inde ..Uya: Ta­

rih i,36.

2(>1 MEHMET S ARAY TORK· RUS }"{U NA SEBETt..ERt

LV, RUSLARıN KAZAN VE ASTRAHAN'I iŞGALLERİ :

Altın Ordu'daki karışıklıkların devam e ttlğl sıralarda, Uluğ

Muhamm ed (1437-47) , 1437'de Kazan'da Hanlığını ilan etmlşttv :

bu ha reket , Rus çapucu tarın ın saldırılarından bıkmış olan Ka­zanlılarea sevinç le karşılanmışt ır. Uluğ Muhammed, kurduğu

muntazam kuvvetıerıe Moskoya 'yı tazyike başlamış, 1444'de gırış­

tlğl büyük sefe rde birçok Rus hudud kalelerini almış, ertesı seneSuzdal civarlarında asıl Rus kuvetleri ile yaptığı muharebcde Rus­ları ağır bir hezimete u ğ ratarak Moskova Knezi Vasili 'y ı esir al ­mıştı (7 Temmuz 1445) ". Bır müddet esaretten sonra fidye ka r­Şı lığı serbest bı rak ı lan Knez'e Ruslar çok kızmı ş ve gözlerine milçekerek kör etmiş lerdi r . Uluğ Muhammed tekrar müdahale ede­rek Vasili 'yi serbest bırakırken koyduğu şartlardan biri de, Rustoprakları üzerınde bır Türk Hanlığının kurulması ve bu sayedeMoskova'nın devamlı kontrol edllmesl idI. Ama bu Türk Hanlığı

kuruluş gayesinin tam aksine Rusla rın Türk ülkelerine karşı kul­landığı bir alet halıne geldi. Yalnız, Ulu ğ' Muhammed'In, torun­larından Mehmed Emin Han , Rusla r tarafından Han tayın edll­diğl ha lde onlara karşı giriştiği seferlerle şöhret kazandı. Hat taRusya içlerine kadar ilerleyerek kazandıltı bır zaferden sonra,Mavern-ünnehi r'j Timurl ulardan alan meşhur Şaybak (Şeybanl)

Han ken disini tebrik Için şu şiiri yazıp göndermiş idi

..Urus kaflrinl kırmışsın oğlum

San a gazllık müba rek olsu n»>

Ne var kı, Uluğ Muha mmed'In ölümünden sonra kısa zaman­da Kazan'da iç mücadeleler başlamış, bllhassa Rus taraftarı partille buna karşı olan ..Milli Pa rti» arasındaki amansız mücadele Ka­zan 'ı tamamiyle bitap bir hale getlrmişti. . Millet i·Yurdu Moskovaçarlarına satanların . da yardımıyla, llL. Ivan'ın yen ı kurduğu

topçu birlikleri lle mü cehhez büyük ordusu, 9 Tcmmuz 1487'dc

23 Tıı ymas, K(l ~mı T"rkı~,.j. ii. 23; Aral , H.R. ..K«ı.:aıı . I .A .. ınaddt"llt c .LV, s . 38ı.

2.. KUl'a t . RHilllrI Turill i . 5. 101 ; A ra t, Ktı~a lf . II. as ı.

2~ Tor nn, XVi . A 'rdaN G'''''''"M:f! kada,. ... . • .36 .

Kazarı 'a glrdl>. Üstü n Rus kuvvetlerine karşı Kazanlılar muka­vemet edecek durumda değlllerdi. Kazan'ın başına kendı ta ra fta­rı nı geçirip tahklınat yaptıktan sonra geri çekllen lll. İvan ölü n­ee Sahıp Glray Han , Kırıın kuvvetlerin i Kazanlıların yardımına

göndermiş, onla r da Rusla rı yenerek tekrar IsUklallerin i kazan­maya muvaffak olmuşlardır,

KAZAN'IN SON MÜDAFAASI

Yaptığı zulümlerle «korkunç- Illkabını kazanmış ola n LV, Ivan(1533-84) başa geçer geçm ez Kazan üzerıne sefere çıktı ise de bır

netice elde edemeden geri dönd ü. i 550'de büyük bır ordu lle yIneKazan'a hücum ett t; fakat, yenllere k geri çeklldl. Şair Şeri fi'nin

bir rapor halinde Zafer-name'de tesbıt edip lstanbul'a g ö rıderd l ğl

bu zafer, Osmanlı başkentinde ve büt ün Türk ülkelerinde se­vinç le karşılandı" . Ertesi sene IV, Ivan daha kuvvetli bir ordu llete krar Kazan ön üne gelip şehri her taraftan kuşattı. Kazanlı l ar

Için ölüm kalım mücadelesi başlamıştı. Bu öyle bır mücadele Idiki, nesillerden nesillere göz yaşları lle nakledliecek olan büyükkahramanlıklarla dolu bır vatan müdataası Idi. Bu şanlı m üda­faayı yaratanlar yalnız Kazanlı l ar olmamış, bütün Kuzey Türk il­ler inden gelen gönüllüier de m üdataada yer almışlardır, Hele bun­ların ıç ınde Çura ve Kolunç ak adlı kahramanın destanı , bu gündahi 'Kazakistan, Dobru ca ve Eskışehır dolaylarında söyleni r, çu­ra'nın karısı , Kolunçak'ın nişanlısı olan kız kardeşi, Kazan mü­dataasma onlarla beraber git mek isterler, Istekleri ı-eddedllince de :

..AI götü r beni kahraman, al götür,Atının yelesine koyup , al götür;savaşta muşkül hale düşecek olursan,Önünde sarı bataklıklar yolunu keserse,Arkandan düşman taburları gelirse,O vakit azkı canını kurtarm ak için ,Allaha niyaz ederek beni kurban ede rsin .." ,

:LG Kural, Rıutya Ta"lh l, ll. 101.21 Kunı.t . TürkiJl~ t·"" Idil Hoy". a. 1:S .2S '1"ogao . XVi . A.ııırda" Gioi'''''"N: e Kada r.... s . H .

~IEHMF:T SARAY TttI(K· l(US MU :O> AS E BETLERt 2<17

diye yalvarırlar. Bütün muhasara devamınca Kazan'ın fedakarmüdafileri, gece baskınları ya parak Rusla rın kullandığı Almantoplarının bır kısmını ıslatılmış keçe lerle tıkayarak, bAzısını çlvlle­yerek etkisiz ha le geUnneye çalışmışlardır. Fak at , Ivan ' ın yanında

çalışan İ skoçya'l ı m ühendis Butl er'ln Kazan ' ın surları ve yolları

altına barut rı çıtan koydurarak su rları uçurtması üzerıne Rus­lar, 2 Ekım 1552'de şehre girerek tüy ler ürpet lcl katlıama giriş­

mIşlerdir. O dev rin bütün kaynaklarında zikredilen bu katılama

dair, M. Khodalakov'un Kaza n Hanlığı hakkında yazd ı ğı ese r­den şu sat ı rları nakille ikUfa edeceğtz : ..zaptedılen Kazan'ın yer­Li ahalisini korkunç suretl e kesrnek, Rus tarihinin en ağır yap­raklarını teşkil etmektedir . isa rnuhibbi muhariplerin Kazanlı­

lara karşı olan Haçlı Seferi, Işte bu gibi hesapsız Insan kurbanları

salhanesiyle sona ennlştir. K ıyı lan ca nlardan, dök ülen göz yaş­

larından, çekilen felaketlerden başka 2 Ekım günü birkaç nesiltarafından biriktirilmiş olan maddi servetlerin, medeni-hayati kıy­

metlerinden yok edilmesin i de mucip olmuştur. Bunlar muhafazaedl ldi!';1 yerlerden amansızca ç ı karılıp k ı rı lmış. bozulmuş ve yokedilmiştir. Epeyce bir ma haret ve san'a t eseri olan kıymetli şeyler,

kuyumculuk eserleri, mensucat v.b. gibi hep tahrip edilmiştir. Ha l­kın serveUne öyle dehşetli bi r da rbe indlrllınlşUr kı, bundan sonraonlann belini doğrultrnak pek gü ç olmuştu r. BÜyük ve mamur birşehır asker yağmasına kurban olmuştu r»>,

Kazan'ın düşmesinden son ra , önünde hiçbir engel kal mayanRusl ar, 1556 sonlarına doğru Astra han önlerine gelip şehri mu­hasara etmlşlerdlr. Ast rahan, Kazan'a n isbetle daha zayı f olduğu

için k ısa zamanda Rusların elinc düştü . Yukarıda Izah edılen Ru smezallmJ Astrahan'da te krar edildi. Kuzey Ka fkasya 'daki ç eçen­ler, Çerkesler ve G ürc üler arasındaki mücadelelerde mağ lüp olanBeyler, IV. Ivan'a gidip sı ğıruyorlard ı . Kazan ve Astrahan'ın düş­

mesinden sonra bu Beyle r, kendı ahalilerinin Ru s hakimiyetineglnnek istediklerini ile ri sürerek Rusları buralara davet ediyor­lardı. Ru slar da bundan istifade Ile ilerlemelerine devam ederekTerek Nehrine kadar ge ld iler . Ancak bu son Rus ilerleyişi üze ri­ne , Istanbul'un dikkati bu yöne çevrildi. Rusların Doğu Türk İ1-

29 Tog:on . .Y.\'l . A ıu nlLUI (; 1f"w mu.Z'~ Kadar ...• JI. 14. ...5; Tayınaa. I\a.:a . ı

TVrkl~ r1. a. 29. 35 : i . Grey, 1t'(Ut TIı~ T l'TTibll", London. 1964. tl . 107 vd

lerind e Ilerledikleri bu devrede, Bat ı Türk l ü ğ ü ne altın devrını ya­şatan Ka nu ni Sultan Süleyma n (1520~6) henüz hayat ta Idi. Kı­

rım Hanlarının aldatıcı siyasetlerinin tesiri ve Almanya meselete­rIn In bır tü r lü halledllemeyişi , Türk Hanlık larından gele n bütünelçiler ve mektupla ra ra ğmen Ru sya meseleleriyle bir t ü rlü Ilgi­lenemiyordu. Gerçi, Rus lar da bu dev irlerde Osmanlılarla çatış­

maktan ş iddetle kaçınıyorla rd ı. Ama, yavaş yavaş ve sinsince TürkIllerine doğ ru Ilerlem ekten geri durmuyorlard ı. Nih ayet , Osmanlıdevlet adamları, Doğu'da Türk iIIe ri Ile temasın kes ilmesi nden veİran siyasetinin tehlikeli bir duruma düşmesi endişesiyle bazıtedbirler a lma yolu na gittiler. İşte, Don-Volga Kanalı Projesı veAstrahan Sefer! bu tedbı rlerden biri olacaktır.

VI - OSf-L"NLI-RUS MÜNASEBETLERI NDE ILKGERGINLIK VE 1569 SEFERI :

1480-81'de Seyyid Ahmed Han'ın Altın Ordu başkenti Saray'ın

Kırım Hanı Men gli Gi ra y tarafından tahribi üzerine müstakll ha­reket etme Imkanını bulan Rusla r, çok geçmeden Türk devletadamlarının dikka tini çekecekUr. Kazan ve Ast rahan 'ı a lan Ru s­lar, bazen kendı kumandanları , bazen de hlmayeslndekl Kossak­la r" , Çerkesl er ve Nogayla r vasıtasiyle Osmanlı hi mayesindekiAzak ka lesine doğru taa rruz etUklerl MIde, Ça r IV, Ivan, Kırım

Hanı'!1a gönderdiği mektupla rda, tecavüz hareketlerin in kendikontrolü dışında yapıl dı ğmı ifade ederek, Osmanlı Devleti Ile açık

bir ihtIIMta n şiddetle ka ç ınmışt ı . Ru slarm. Çcrkesler ve Kossak­lar yardımı Ile Kafkasya 'ya girerek Terek Neh rinc kadar ge lme­leri, Doğu Türk i lleri Hanlarının Rus mezalim! hakkında İstarı­

bu l'a devamlı şi kayet ve yardını Isteyen mektuplar göndennele rlOsmanlı hükümetini endişeye düşürmüşt ürv. Bü tün bu geliş­

meler, Hükümeti , esaslı projeler, tedbırler almağa, daha mües-

30 Biz ım tarih Utt"ratOrfimüzde bAz ı m(koıuf]t"~ bu halk Rus Ka.za.k1~ r l

olarak zlkredlllr ki. bu Kau.Jtbtan'dakl Kazak Türkh·rtyl~ b tm ~nZ.f'rUt'r.d~n

dolayı , birçok yan h, hk lara bep olmaktadı r. Rus ve Avru pa tarihc;tlt"rl bu hal­kı Koaaak lnr ( Cosımk.ll) olam k z.ikrı"<!c rl "r ki. zannmuzea dotrusu da budur.

31 Bu , ikAyetl erl e t1gtll tabUl'LU. bllgl Için bk .. K urar, T Qpknpl SaraJlI JIM­I:c"il Arıı oEııd k ı Allın OnlN. Kırım t -F Tu.rki.sfc.ırı JImdıklarıııli aif Yı"lIkla r ueR it ik !,.,. , İstanbul . 1940.

208 MF.HMI-:r SARAY TORK-RUS Mü N ASEBETLER I 209

sı r bır şark siyaseti takibi için, hem Doğu Türk ıllerı lle Irtibatı

kuvvetlendirıııek, he m de Rus ilerleyişine set çekebilmek üzeremeşhur -Don-Volga Kanalı Projesb-ni hazırlamaya sevk etmiştir.

Bu proje, o zamana kadar şimal siyasetine -diğer yönlere kıyasla­

gerekli önem vermiyor gibi görünen o devir Türk devlet adamları­nın, esasen büyük bır ileri görüşlülü ğe sahıp olduklarını ortayakoymaktadır. Ne yazık ki, ileri bir görüşle hazırlanan bu proje­nin gerçekleştirilmesinde aynı Ihti ma m ve itina gösterilmemiştir.

Kanalı açmaya rne'mur edilen Saneakbeyl'nln hatalarına Osma n­lı hakimiyetinin bu bölgede kuvvetle yerteşmestnt kendı istlkıaı·

leri için mahzurlu gören Kınm ılanlarının kaypak ve bozguncusiyasetleri de eklenince, yüksek bır görüşün mahsulü ola n projetahakkuk ede medi.

Daha 1562'de, Avusturya ile bır sulh akdi mümkün olunca,Osmanlı devlet adamları ş ima l siyaseti ıç ın yapılan hazırlıkları

hızfarıdırmışlardı. K ırım Ham 'na . ilkbaharda Astrahan'a bır ordugönderiteceğf, Don·Volga arasında bir kanal açılacağı , kendisininde bu seler ıç ın hazı rlanması lazım geldlğt bildirilmiştl. Hala biristik lal davası peşinde koşan Kırım Hanı , bu emirden hiç hoşlan­

madı. Osmanlıların, Kele ve Azak'da n sonra, Don-Volga havzası­

na yerleşmesi lle yarı isliklAli nl de kaybedeceğlnl düşünerek , buharekatı başlangıçtan sonuna ka da r baltalamaya çalışmış ve hal­nane davran ışlarda bu luruııaktan da çek lnmemiş ti r. Durumu bır

taraltan Rus elçisine anlatırken, diğer taraltan da İ stanbu l 'a elçigöndere rek bu ha rekete manı olmaya çalışmıştır. Kırım Hani 'ndangerekıl malü matı alan Rus elçisi, Çar'a gö nderd l ği raporla Tü rkharekat ı nı şöyle bildirmiştir :

. 1563 senes i Eylül'ünde Türk h ü nkarı, Devlet Glray'a gönde r­dl ğ t bır Çavuş vasıtaslyle ilkbaharda Ast ra han üze rine yürümekIçin hayvanları beslemesini ve ihtiyat kuvvetleri hazırlamasını em­retmlştlr: Tü rk Sultanı, Han lle beraber kendı şehzadelerini deyollayaca k; onların da emrinde külli miktarda asker ve yeniçer iolacaktır. Türk Sultanı 1000 araba hazırlanmasını emrediyor.Türkler, büyü k bır ku vveti , gemllerle Don lrmağı üze rinden İlavya

çayina kadar çıkaracak. İ lavya'mn ağaında arabaları küçük gemi­lere yü kleyerek, Kü çük Çerapaha çayına kadar yedi verst mesa­leyl kat ettikten sonra Kaça llnski mevkiinden iti baren Çerapaha

çayının ötesinden, Volga Irmağına doğru Ineceklerdlr. Ast ra han 'akuvvet sevki için Türklere errartan Çerkeslerden ve Nogaylardan,Kazarı halkından heyeti er gönderilmiştir. Ve bütün bunlar Türk­lerle beraber hareket etmeye hazır bulunuyorlar. Astrahan Tatar­ları şehri zaptetmek Için Türk kuvvetlerinin gelmesin i bekllyorlar.Şimiill Kafkasya ahallsinin, Hacca giderken Astrahan'a uğ rama­

larırıa Rus Çarı'mn mant olması, Türk Sultanını çok kızdırmıştır.

Osmanlı n üt üzunu istemeyen Kınm Hanı yine laallyete geçti. Sul­tan'ın kendisine yolladığı Çavuş'u İstanbu l'a geri gönderdi. Gön­derdlğl bır adamı vasıtasiyle de Türk Sultanına Astrahan'a kuvvetgöndermemesını rica edip şunları ilave etti : «Bugü n Astrahan'ı

zaptetsen bile muhalaza edemezsin, büyük Knez onu yine geri ala­cak, arayerde boş yere insan kaybedeceksinav .

Kırım Ham'nın bütün bu düzenbazlıklarına rağmen Osmanlı

hükümeti, Kuzey'de n ürüz ve hakimiyetinin takviyesi için kat'iolarak harekete geçme zamanının geld l ğfnt anlamıştı. Fakat, Al­manya tarallarının tekra r karışması ve Kanuni 'nin ileri yaşta çık­

tı~ı Zlgetvar Se leri'nde vetatı üzerıne, - ıeu Boyu ndaki Rus M·kılmlyetine son verme ve bunca ümmet-i Muhammed'i Rus-ı men­hu s elinden haliıs etme. projesinin ta tbiki ha lefine kaldı".

Kanuni zamanından meseleyi iyi bilen Vezir-azam SokolluMehmed Paşa (1505-1579), Il. Selim'in (1566-l574)'de desteği ile,bu Işe dört elle sarıldı. Ancak, projeyi gerçekleştirmeye me'murolan v~ Kefe Sa nca kbeyl ike n uhdeslne Beylerbeyllk ver ilen Ka­sım Paşa'n ın o hava llyi çok ıyı bilen bir zat olmasına rağmen güç­lükler ve bil hassa Kırım Ham'n ın düzenbazlıkları karşısında ça­bu k lti dalini kaybetmesı, işin çok geçmeden çıkınaza girmesineyol açacaktır" .

Başlangıçta , Osmanlı hükümeti, şlmal ve şarktakl Hanla rdantakip edilecek hareket hattıyla IIglll mal ümat Istemiştir. Bu vesileile Tatar Hanına , Padlşah adına yazılan mektupta: . Kazan ve Ej-

32 t nalcık...Osmanlı-Rus Rl"ka br Unin )h'n~ 1 ve Don-Volga Kan ah P ro­jeıd. 1569 . Belld"" '6 f1 9'SJ , 5. 366·61: Ku rat, Ta.rkiyı! t: teu BoY1A , 11. 2.1·24.

33 Kurat, aynı ese r, s. 9 .

3 4 M . SAray , Rusya'oın Asya'da Y3yılm:uıı , Tarih I-:ııal ıl ai] Derg iJı i.

No . 10·11 0919-19S0 1, 1:. 281.

Tarih fkrgift P . : l.f

210 M EHME T SARA Y TURK·RUS M ON A SE BETLERt 2ıı

derhan (Astrahan) vilayetleri eskiden Nogayların elinde Idi, şim­

di niçin kafirlerin eline geçmiştir? İçinde ve etrafında kalan Ta­tar Mirzala n ndan kimler vardır, ne zaman ve ne sebeple bu kaleelden gitmiştir? Bütün bu hususlar hakkında mufassal ve açık

malıimat isterim. Bu vilayetin fetholunması en mühim Işler oldu­ğ undan , buna kat'! olarak karar verdim. deniliyordu -.

Sokollu Mehmed paşa büyük bir gayretle Işe gi rış tl . ..EJder­han sefer-i mü himmh için her tarafa sıkı emirler gönderiyor, rıak­

llyat için yeni gemiler inşası, erzak ve mühimmatın hazırlanması ,

Imparatorluğun muhtelif yerlerinden gidecek askerlerin hareketegeçiri lmesi için hummalı bir faaliyet gösteriyordu. Evvela Kefe'yeyenı gemiler Inşası Hassa Reisierinden iki gemı mühendisi Ile us­talar gönderildi. Azak kalesine mühimmat yığıldı. Kefe kadısına

asker için 500 kantar pekslmet hazırlaması emredlldlv. Bu tarihisere rin komutanlı ğı uhdesine verilen Kasım Paşa'nın Kefe'de kafimiktarda zahlre butunmadığmı bild irmesi üzerıne Anadolu'da Ço­rum Beyl'ne zahire yetiştirmek vazifesi verlidi. Gemi Ile Kefe'yegelen zahire derhal Azak'a sevk olundu. Vine sefer için Kefe'de,zenginlerden orduya etlik hayvan tedarik edecek kimseler tilyın

olundu. Hilsılı bu sefer için her türlü maddi fedakı\rlıktan çek i­nllmedi. Diğer taraftan muhtelif Beyliklerden ve Sancakl a rdanIO,OOO'in üstünde Sipahi as keri, 3.000 kadar Yeniçe ri ve nihayet30,000 kişilik Kırım kuvvetlerinden meydana gelen ordu, bütünmühimmatı ve a melelerle birlikte. I htiyatlı bir yolculuktan sonra1569 Ağustos başlarında evvelee tesbit edılen Perevolok mevkiinehafrlyata başlad ı" . Fakat bir kanal ı ç tn buraların pek m üsatl 01­madığ ı ve eldeki imkanlarla bu muazzam işin muayyen zamandabaşarılamayaca ğı anlaşıldı" . Bunun üzerıne Kasım Paşa , gemile­rin kalaslar üzerinden çekilmek suretiyle karşıya geçirmek gibitaha kkuku Imkansız bir işe teşebbüs etmiş ise de, bır ne ticealınamadığı gibi, vakit de kaybedIImiştir. İşte tam bu sıralar­

da Astrahan'a yardımcı Rus kuvvetlerinin gelmekte olduğu ha­beri alındı. Kasım Paşa, bu haber üzerıne herşeyi bırakarak Rus

3~ inalcık, aynı eser, 8 . 373: KUral . ayn ı f' lt l" r". s. 1().436 lntılcık. aynı ese r ,.s.. 37~.

37 ınalcık. aynı eeer. a. 378-79 .38 Ku rat ,ayn ı ese r, s . 121·12:;,

takviye kuvvetlerinden önce Astrahan'a varmak için ace le olarakyola çıktı. Çok iyi tahkim edilmiş olan Astrahan kalesini kuşattı.

Fakat kuşatma topları geride kaldığı, kanal için müsait mevsimininde geçip kışın yaklaşması karşısında kaleyi almanın Imkansız 01­du ğ unu anladı. Dlj;er taraftan bu kötü şartlar altında serert baş­

langıçtan beri Istemeyen Kırım Hanı'nın as ker arasında yaptırdı­

ğ ı yıkıcı propagarıdalarla asker ı\deta Isyan eder bir duruma gel­mişti. Kasım Paşa Ister istemez muhasarayı kaldırmak mecb uri­yctinde kaldı . Bütün bunlar, organizasyonun aksaklığmı ortayakoyuyordu . Ordunun rlc'ati ıztırap ve Ielaket li olduğu gibi, Kı­

rım'daki mühimmat depoları da bir yangın son ucu yok oldu . Buhaberin gelmesi, baharda seterin yenıden yapılmasını Isteyen Pa·dlşah'a fena tesir etmiş, rakiplerinin de kışkırması ile Sokollu' yu :- Bütün masraflar ve zaylat hesap edilip sana ödetilrnek 1fı2lmdır.

diye di ğ er vezirlerın yanında azarlamıştır".

s ercn n başansızlıkla bitmesinin sebepleri üzerınde duran çağ­

daş Osmanlı tarihç ilerlnin birleşttğ t no kta, İstanbul'da Sokollu'­nun muhaliflerinden de cesa re t a lan ve hiç bır zaman oralardaOsmanlı h!ıkimiyetini Istemeyen Kırım Hanı'nın hainane ha reket­lerde bulunduğudur. Kırım Hanı 'nın , bilahare Avusturya temsil­cisi Kont Suleş'e söyledığ l şu sözler bu iddialan doğrulamaktadır:

..Astrahan'ın önüne gelince ben ırmağı geçerek şehre taarruz et­medim. Bunun Moskof Çarı'nın hatırı için ve kend im ıç ın yapı­

yordum. Ben Astrahan 'ın Türklerin ellne geçmesini istemiyordum.Böyleoe kendime hizmet et ti m ve Kırım'ı Tü rklerin ellne bırakmak

Istemedim. ... Han'ın. daha doğrusu, Kırım arlstokrasisin!n d ü ş ün­

cesi bu olunca, Kırımlı ların , teşebb üsün başarıyla bitmesine yar­dım ct memele rl tabii bır sonuç olarak ortaya çıkmaktadı r.

Bu sırada, Rusya'nın Batı 'da İsveç ve Lehistan ilc yaptığı mü­cadele çok nazik bır safhaya glrdlğl gibi, Astrahan'a Türklerintaarruz et meleri, Isyan etmek ıç ın Türkıye'nin Volga havalisindeufak bır muvaffakiyetini bekleyen Kazanlılann Rusla ra karşı

ayakianmasını temin edecekti. Du ru mun nezaketini kavrayanIV. Ivan, Osmanlıların baharda yen ı bır hücum yapmasını önle-

39 Inalcık. ayn ı eeer. '0383.-ı O tnalcık, a y Dl eser , S. 38 1,

212 MEHMET SAHAY TOJtK-RUS M ÜN A SEBETL.ERI 213

rnek için , derhal elli kLş i llk bir elçilik heyetini dostluk tes isi içinIstanbul'a göndermiş; bir tarartan da Kırım Ham'n ın isteklerinekarşı m ü layım tavır takınmıştır. Istanbul'a gelen Rus elçilik he­yeti gayet soğuk karşılanmış ve kendilerine, büyükelçiler için ya­pılan mutad merasim da hi yapılmamıştır. Yalnız Padişah, Çar'ın

istedilli sulh ün şu şartlarta mümkün olduğunu blldlrmiştir :..Astrahan yolunun açılması , Ka bartay ıçınde Rusla r ıaraündan

yapılmış olan ka lenin yıkılması Osmanlı ülkesine geçen yolcuların

emniyetle gidip gelmesi, Han'ın elçisinin dönmesine müsaade edil­mesb ", Orta Asya ve Deşt-l Kıpçak Müslümanlan için Astrahanyolunun açılınası zaruri Idi. Name-I Hümayun'da, kuzeyln ıkı bü­yük Islam merkezinden bahsedilmemesi, Osmanlıların son muvar­Iaklyetslzlikten sonra kuzeyde akttr bir siyasetten vaz geçıtkle­

rin i ırade etse gerektir, Bundan sonra teşebbüs Kırım Ham 'nabırakılmıştır kı, bundan da Istenen netlceler alınamamıştır.

Rus Çarı, Padişah'ın mektubuna derhal eevap vermiş ve bü­tün istekleri kabul ettığınt blldlrmiştlr, Bu, Osmanlı lar ıçın zahiridlploma tlk bır başarı ldL. Gerçekte ise, Rusla r kazançlı ç ıkmışt ı.

Bunun Osmanlı başkentinde hlssedllmesl üzerıne, Rus çar'ı ,

1571 Mart'ında Kuzmlnskl adında bır elçisini İ stanbu l 'a g önde­rerek Osmarılı Devletl 'nden yenı bır dostluk ve itti ra k ta lep etmiş­

Ise de, Osmanlı Padlşahı, bu ta lebi reddettl ğ l gibi, Kazarı ve Astra ­haıı 'ın müslümanla ra Iadesını. hatta Çar'ın kendisine tabi olma ­sını Istemiştir,

VII - KıRıM HANI'NIN MOSKOVA ÜZERINE YÜRüMESİ :

Kazan ve Astrahan 'ı zaptetmekle Ruslar, Türk ülkel erin e gi­den yollara ha kim olmuşlar, bu ııerleyişl durdurmak ıçın girişilen

Ilk Tü rk teşebbüsü de, yukarıda Izah ettlğtmia gibi ak im kalmıştı.

Bu başansıatığ ı hazırlayanların başında gelen Kırım Ham , hemaşikar olan davranışını İ stanbul'a aIIettlrebilmek, hem de halkı

kendisin den meded uman Kazan ve Astrahan' ı Hanhğına bağ l ıya­

bllrnek ümidiyle Rusya üzerıne akınıara başladı. 1571 sererindeRusya'yı tAru ma r edip, Moskova 'dan ka çrnağa zorladığı Ça r'a hita-

41 İ naleık . ayn ı eeer, a. 386·88; Kuraı, aynı ese r••. 149-HU ,

ben şu mektubu bırakmıştır : «Kaza n ile Astrahan'da n dolayı herşeyi yakacağım, yıkacağım . Yüce Tanrı'ya güvenerek, bütün cihanservetini yerle bır edeceğim. Ben senin ü zerıne geldim, başkentini

yaktım . Tacını ve başını da alacaktım . sen bize karşı çıkmadın.

Halbuki hükümdarlık taslıyorsun . Sende hayli ve haysiyet bulun­saydı , çıkardin. bize karşı koyardın . Bizimle candan dost olmakistiyorsan, bizim yurtlarımız olan Kazan ile Astrahan'ı geri ver,Bızım hedefimiz Kaza n ile Astrahan'dır, Akça ve hazine ile yakayı

kurtaramazsın, dünya servetini versen dahi kabül etmem. Devle­tinin yollarını ise, ben gördüm ve bildirn . ...

Kırım Ham'nın başarısı, ıstanbul'da Astrahan başansızhğm­

dan duyulan inkisarı stlmiş; Padişah, bır namc-i hümayunla, eskihata larını affederek Kınm Hani 'nı tebrlk ve teşç i etmLştlr. Halbu­ki Kırım Ham davasında samimi değildl . Rus Çarı da fırsatları

ıyı değerlendlrmesin ı biliyordu: Bir tamrtan Kırım Hamm mem­nun etmek ve oyalamak ıçın ne mümkünse yapıyor, dlğer tarartanda Han'a karşı bütün imkanlarıyle hazırlamyordu. Nitekim, Kınm

Ham , gayr-I muntazam kuvvetleri ile 1572 Ilkbaharında çıktıll ı se­Ierde Çar karşısında büyOk bır yenılgiye uğ ranuş tı r. Bu mağlu­

blyetten sonra, Çar'a karşı ta kip etttğl siyasetini yumuşatmış veaegözl ülü ğ ü Çar'm hediyeleri ile doyu nca da, Kazan ve Astra handavasından hemen vazgeçlverrnişttr". I şte bu tıp dar görüştü Han­ların hem Türkiye slyasettne, hem de memleketl halkına ihanetmahiyetinde olan bu şuursuz davranışlarından Rusya , kazançlı çık­

mış ; hedefin e vamıak için Hanların ve Türkıye'nin hareketlerinisinsi sinsi ta kip etmiş, kuvvetli an la rında onlara dostluk ve Ittl­ra ktan söz etmiş; başla rı derde girince de öldürücü darbe vurmak­ta gecikmeml.ştir

VIII - AZAR MESELESİ VE ILK RUS RÜŞVETLERI

XVII. asrın ilk çeyreğinde Rusya üzerinde çok artmış olanLehistan tazyikinden kurtulmak için yen ı taht'a geçmiş ola n Ça rM1chaıı Pederoviç (1613-1645) , İstanbu l 'a 1613 ve 1615 yıllarında

ıkı elçlllk heyetl gönderip, Türkıye'nın Lehistan üzerine sere r aç-

U TayRlaJı , 1(rL::tı" TürkIH I• .ıt , 10- 1ı.

n Ta)'mu, aynı ese r , s . n·42,

211 MEHM~'T SA R A Y TUKK-HUS MUNAS":UF:Tı~..:n.t 21.

ması ıçın telkinlerde bulunmaya başlad ı , Ancak, Ruslara bağlı

Kossaklann rahat durmadığı ileri sürülerek bu Rus teklifleri red­dedllmlştlr». Nitekim, çok geçmeden Rus Kossakları, Kalgay Hü­sameddln Glray'ın bazı kuvvetleri geri çekmesini fırsat bilerekbır baskınla Azak kalesini ele geçirmişler ve halkını da katıetmiş ­

lerdir. Bu sırada Rusya'ya gitmekte olan Türk elçisi Roma Kan­takuzen'i, kendi aleyhlerine çalışıyorlar diye yolda yakalayıp idametmlşlerdirv. Osmanlı Devletl'nden çekindikleri için de, kendileri­nı himaye eder ümidiyle Azak kalesını Ruslara vermeye kalkış­

mışlardır. Bu teklifi kabulden çekinen Çar, Istanbul'a elçiler g ön­dererek Azak'ı derhal boşalttıracağmı blldlrmlş, buna karşılık daTatar akınlarımn kesilmesini istemlştlr. Bır müddet SOnra Kos­saklar, Azak kalesini yakıp yıkarak terk etrnişlerdlr. KeCe Beyli ğ t­

ne tayin edilen Isliım Paşa da, Kossakla n n karargiıhlanm basa­rak pek çoğunu esir etmlştir. Yenı Ru s Çarı Aleksi Mihailoviç(1645-1676), 164S'de taht'a cülsunu haber vermek ıçın gönderdiği

elçisi Ile Islam Paşa'nın bu hareketlnden dolayı şlkAyette bulun­muş, buna mukabil ertesı sene, BO,OOO kişlllk bır Rus kuvvetininKırım'a h ücuma yeUendlğl , Cakat Han taratından geri püskürtül­dü ğü: bu arada Çar'ın bazı müstahkem kaleler inşa ettirdiği ha­beri gelmişti. Bu sebeple, 1646'da gelen Rus elçileri, açığa çıkan

yalanları dolayısıyle Sultan ıbrahim'In gazabına uğrayarak haps­olmuşlardı .

IX - ISLAM GlRAY HAN'I N BAşARıs ı

Kırım'ın ve Türk'ün varlığını tehdld eden tehlikeyi müdrikender ş ahslyet lerden biri olan İ s lam Glray Han, iktldara geçergeçmez, Rus faaliyetlerini amansız bır şekilde tAkibe başladı.

164B'de Rusya 'ya yaptığı akından külliyetU ganlınet ve çok sayı­

da esirlc dönmesi, o zamanki Veztr-I iızam'ın Itırazı ile karşıtandı.

istanbul'a gelen Han'ın adamına hll'at giydlrmeyen Vezlr-I iızam :

«Rus bizimle barışık Idi. Han niçin anların üzerıne akm eyledi?Elbette ol aldığı esi rleri bu tarara göndersin ki salıverellm » yoilu

H U7.ı.ınçanıııh. O"maNIı Tarih i. C. 3. Bölüm. 2. • . 152.4::' Uzunçaf1l ı1ı . aynı eser, a, 15": Kural, T.rkıy' n'ı ldı' HuJl" . :<. Z Ii- ıb .

-1 6 Uzunçat11h. aym ese e, s . 1~.

Kırım Ha m'na haber gö rıdermtşttr". Isıarn Giray Han, cevabi rnek­tubunda, Rusya'nın haki ki niyetlerinden habersiz olan Osmanlı

ricalln! uyarmağa çalışıyordu : « Padişah'm bendeleriyiz; Rus k üt­Can süreliı müsiılaha iddia ederle r ve takkc başlarını sıktıkça ta­rat-ı saltanatı aldatırlar ve fırsat buldukça şaykalar ile çıkıp sa­nuıert harab ederler; şunda iki hiı li kal'a vardır : deCaatle, . içineasker liıyin ed in, maaşları bu saml lerin balık hiısılatından verilir.dedik aldırış edilmedi. En sonunda Ru slar o ıkı kaleyi zapt edipiçine cençl Kossaklan doldurduktan sonra yirmiden Cazla kal'ayaptılar. Bu yı l da sabrol unsa ldl Akkerman viliıyetini külliyenIşgal edecekferd i. Nihayet 3,000 Kossak şaykalanm yaptık ve busuretle 40,000 Kossak bize liıbi oldu; bir büyük hatmanlan ile bun­ca kütran esir eyled ik. i nşaailah azimetl m budur ki Rus kralım,

Bağdan gibi taraf-ı saltanattan na sbetU rirlm u ' •

x - KOSSAKLARIN KARADENİz'DEKI FAALİYETLERİ

Rusların kışkırtmasiyle Azak kalesine ve Karadeniz sahiller inebaskınlar yaptıklarını gördü ğümüz Don Kossak ları , 16S2'de de Ru­meli sahillerini vu rd uktan sonra, Şlle ve Terkos taraflarma kadarçapul yapmağa cesa ret ettil er. Onlarm bu cüretkiırlığı karşısında

Osmanlı hükümeti tedbirler a lma k zorunda kalmıştır.

!o54 'de yapılan and ıaşma ile DehliIerden ayrı larak Rusların

himayesine girmiş olan z aporok Kossakları da Karadenız sahll­ler in i vurmaya başlam ış, Kırım'ı istiliı hu susunda Ruslarla anlaş.mışlardı. Çapul hareketlerini ceza landırmak Isteyen Kırım Hanı

Mehmed Gl ra y, Kossak la rın Ruslarla birlikte LehliIer üzerine git­mesinden istifade ederek kalelerini basmış ve birçok da es ir almış­

tır. Bunu haber a la n Rusla rla Kossaklar derhal geri dönmüşler.

Cakat 100,000 kişilik kuvvetleri Kırım Ham karşısında bozguna u ğ­

rayınca, çapulculuk yapmıyacaklarına dair söz verip Han ile an­laşmış lardı . Fakat Çar Aleksi Mih alloviç sözünde durmamış, üçdört sene iyice hazırlandıktan sonra kendine bağlı Kossakla rla Kı­

rım üzerıne yürüm ü ş: ancak, Özi Kossaklarından keyfiyeti öğ re­

nerek derhal harekete geçe n Kırım Ham, Ruslan büyük bır boz-

i i Uzuntanrılı, a ym ese r. ai. 1:)6.Uzunça"lıh. aynı eser, s . 156.

21tl T UltK-ItUS MUN"SJ.::Br:rLJ.::lt1 2ı7

guna uğratmış ve birçok generali de esir almıştır (1659) " . Bu dar­beden sonra Rus lar uzun zaman Kırım'a tecav üz edememişlerdir.

Osmanlılara bağlı Sarıkamış Kossakları hatman ı Doroşenko'­

ya karş ı 1669'da Lehlllerin bazı hareketlere gl rtşmesl , neticede,1672 ve 1673 Leh sererine yol açmış; bu seferlerde Doroşenko daTürk kuvvetleriyle beraber bulunmuştur. Ancak, 1674'de, Lehis­tan seteri devam ederken Rusların Doroşenko üzerine yürüdüğü

ve Çehrin ka lesini m uhasara ettiği haberi ge ldl, Bunun üzerin eOsmanlı ord us u Ukrayn a taratlarına yönelmiş, Kırım Hanı Selım

Giray'ın da gelmes i üzerine, Ru s kuvvetleri, Çehrin muhasarasın ı

kaldırıp geri çekll rntşlerdlr.

Xi - RUS ÇARl'NIN ILK TEHDIT MEKTUBU

Doroşenko'nun Osmanlı himayesini ka bu l etmesiyle bütünUkrayna Türk hakimtyetlrıe girmiş oluyordu. Bu durum Lehlller­le Rusların telaşa düşürdü . 1671 sonunda Osmanlı Padl şahı' rnn

Lehistarı'a karşı se tere çıkacağı belll olunca, evvelce Lehlilerle yap­tığı anlaşma gereğince, Çar, Türklere karş ı tehditka r tavır almak­tan çekinmedi. Gerçekten, Rus-Leh andıaşmasının 4. maddesinceÇar: "Türk Sultanı Lelılstan üzerine seler açtığı ta kdirde, Kal ­muk, Nogay ve diğer kitleleri ka radan, kendı idaresindeki Don vezaperek Kossaklarrnı da denizden Türk arazisine göndermeğt »; 5.madde gereğince de "Türk ve Kırım hükümdarlanna mektuplaryazarak, Leh seterinden vaz geçtrmeğt» laahlıüd ed iyordu>. Busebeple 1672'de İ stanbu l'a gönderdiği bı r mektupta, Osmanlı Pa­di.şah'ını Ilk defa te hdide yeltenmiş: şayet Sultan, Leh se rerindenvazgeçmezse bütün Hıristiyan devletlerle anlaşarak , Türklere kar­ŞI hareke te geçeceğini, Don Kossakları . Kalmuk. Nogay ve tran'ın

dahi Türkler üzerıne k ışkı rlacağını yazrnışt ı r-'. Çar'ın tehdidi,Moskova 'mn Tü rki ye'ye karşı beslediği siyasi emelleri açıkça orta­ya koymakta Idi.

·19 Uz.ıın<;3tşll l , aynı t'.!ler, l'l. ıMl ,

::>o Ku rur, RU.'J,ııaTudhi. s . 236 .ô ı Ku rat, Türkty,. no: u« lll)yll. . s . 82· 83.

xıı - İLK OSMANLı-RUS HARBİ : ÇEIIRİN SEFERi

Sarıkamış Kossakla rının lideri olan Doroşerıko, bir karardadurmayan, kaypak siyasetll bir adam idi" . Bu defa'a da Ruslarameyledip Çar'ın gönderdiği kuvvet ler le anlaşarak merkezi olanÇehrin'i onlara teslim etmişttr (1675). Osman lı hükümeti , de rhalharekete geçi p, Serda r şeytan İbrahim Paşa kumandasında bır

ordu Ile Kırım Hani 'n ı bu kaleyl almaya göndermiş : Rus kuvvet­ler inin yaklaştığın ı öğrenerek, Serdar ilc Selım Giray'ın kale mu­hasarasını kaldırıp geri çekilmesi üzerine de, her ikisini de azIet­miştir. Padişah'ın ertes i sene MoskoCüzerine se tere çıkacağı, Han­lığa da Murad Giray'ı getirdiği ilan olundu. Ça r, her zamanki kay­pak siyasetine dönüp, 1678'de gönderdiği mektupta , kaleden hiçbahsetmeden, dostluktan dem vuruyordu. Osman lı h ük ümdan daÇar 'a , dostluğun kendine ait bir ka lenin işgali Ile telif kabul et­mediğ!ni, mektubunun cevabını da Çehrin önünde alacağmı bil­dirmlşti .

Padişah, 30 Nisan 1678'de Davutpaşa'dan hareketle Si llst re 'yekada r gidi p oradan Vezir-i azam MerziConlu Kara MustaCa Paşa'yı

Serdan tayın ederek Çehrin üzerine yolladı. Ordu , Kırım Hanı

Murad Glray' ın i1tihakından biraz sonra, Rusla r taranndan kuv­vetle tahkim edılen bu ka le önüne vararak derhal mulıasara et­t ı . Romonda novski kumandasında büyük bir Ru s ordusunun yü z­el li-kıt'a a lay toplu ile kaleye yardıma gelme kte olduğu haberi üze­rine Serdar, Kırım Hanı ilc Ka ra Mehmed Paşa'yı bu kuvvetlerekarşı gönderdi. Vuku bulan muharebede düşmana büyük bir dar­be indirilemed lğinden tehlike hertaraf edilememiş, öncü kuvvet­ler Serdar 'dan yardım Isternek zorunda kalmıştı. Gönderi len ku v­vetlerle de bir netice a lınamayınea, Ruslar yavaş yavaş ilerleyerek,Çeh rin 'e yaklaşıp, gece karanlığından da istifade ederek 50,OOO'eyakın bir kuvveti kaleye soktutarv. Kara Mustafa Paşa, bu te hli ­keli za manda, temkin ve muhakernesml muhafaza ve soğukkanlı

tutu muyla askerin mimeviyatın ı yükseltrneğe çalıştı. Türk kuv­vetleri, bir taraftan ka len in muhasarası ile uğraş ırken . diğer ta -

52 Uzulı~ıU''! llı. O.'WHI"h Tarilı i, C. 3, Bül üın : J. s. 139 .53 U:ıunçaOJlh. aynı ('ser , 8. HO .~,·ı Uzunçaf"!)ıh . ayn ı ese r, s. OH 1.

2 1R TUHK· n.US MÜNASEBL"TLERl 219

raftan da yardıma gelen Rus kuvvetleriyle ç a rpı ş ıyordu , Nihay et ,muhasaranın otuz üçüncü günü , iki l a ğım pat lant arak surla rdaaçılan gedikten yapılan ş iddet l i hücumla Çeh rin zaptedildi.12 Ağustos 167B'de kazanılan bu zafer ile Rus lara ağır bir da rbevu rul du. Kalenin düşmesi üzerine, maneviyatı bozul an ve içindeKalmuk ve Kossakların da bulunduğu 200,000 kişilik Rus ordusurlc' a te başladı . Bazı kumandanların da iştiraklyle Kırım Hanı der­hal takibe gönderilmiş, arkadan da bizzat Vezlr-i azam, bu ta­kibe katılmıştır. Rusla r, Özi k ıyısında müstahkem bır mevkie ge­lince müdataaya çekil diler. Türk ve Kırım kuvvetleri derhal düş­

manı kuşattı ise de , düşmanın gayet müstahkem bir mevkide bu­lunmasından dolayı, yapılan kanlı ve çetin rnuharebele re rağmen ,

bir net lee a lınamadı". Kışın da yaklaşması üzerine ordu geri çe­kildI. O hava linin Serda rlığına bırakılan Ka ra Meh med Paşa veKırım Hanından gelen ha berlerden , Rusların yine laaliyette bu­l undukları öğrenilince, devlet erkanı yaptığı toplantıda, Padişah' rn

bizzat serere çıkmasını kararlaşt ırdı . Rusla r bu nun üzerine telaşa

kapılarak, Osmanlı Iste klerini yerine getirmek zoru nda kaldıla r.

XIII - VİYANA BOZGUNUNDAN SONRAKİ DURUM :

Kısa bir zama n için de olsa, Rusya ilc olan m ünasebetler sulhhaline d önü şürken. Orta Avrupa hadiselert . Osmanlı Devletini,sonucu meçh ul bir harbe s ürü kl üyordu. Selerin kumandasını Çeh­rln' de soğukkanlılı ğ ı ile tanıdığımız Kanı Mustafa Paşa yapmış

ise de, aynı itida li Viyana ön ünde gösterememişt i. Buna malyye­tindekllerin hataları da eklen ince büyük le laket meydana geldI.Vazifesini yapmıyanların başında, ufak bir kırgmlı ğ ı bir Ihanetekadar götürme kte n çekinmeyen Murad Gi ray Han geliyordu '·. Kı­

rırn Ham, vaktinde vazi fesini yapsaydı . belki bu büyük felaket ön­lenec ek veya hiç olmazsa bır müddet gecikecekti . Mağlübiyete çoküzülen Padişah'ın , rakiplerin in k ı şkırtmal arına da kapılarak mer­zilonlu Ka ra Mustafa Paşa 'yı Idam et ti rmes i ise ayrı bir facia old u.Kara Must a fa Paşa 'nın gadrine u ğrarnas ına rağmen Budln Va lisiıbrahim Paşa'nın da Padişah'a arzetti ğ ! gibi , taın bir haçlı ruhu

~~ U7.Un4;arlj ıh , uynı 'l"~r, 8. 142.

.tı 6 Uz.uoc;arş ılı . a)' nı eser; 8 , 46 1.

ile birleşen Avnıp karşısında bu bozgunu önliyebileeek yeganeşahsiyet yine Merzilonlu idi.

Osmanlı ların her bakımdan büyük kayıplar verdiği bu Iela­ketll günlerde, bütün Hristiyan Avrupa'nın yanında , lehlilerinteşvikleriyle bize saldıran lar arasında, daha kısa bir müddet öncerahat duracağını taahhüd eden , fakat her za man Türkıye'nın zaa­fını kollayan Rusya da vardı. Bu sırada , Ikinci defa Kırım Hanlı­

ğ ına getlrllen Selim Giray ise, Hanların ihanetlerlni a l let tl rmekistercesine, devlete sadıkane hizmet ederek, Ruslara ve Lehlllerekarşı kahramanca karşı koymuş, bozgunun daha da büyümesıne

manı olmuştur, Onun bu hareketle ri Osmanlı devlet adamlarınca

«ka ra gün dostluğu» olarak tavsif edilmiştir,

Buna rağ men, devlet oldukça yıprandı ğı için, İngiltere veHollanda'nın aracılığı ilc, kendisine karşı bir haçlı ittifakı oluştu­

ra n Avusturya, Lehistan ve Venedlk ilc 1699'da Ka rlofça Barışı'nı

imzalamak mecburlyeti nde kalmıştır, Türklerin genış toprak za­yiatına uğradığı bu andıaşma Osmanlı t a rih in in dönüm noktala­rından birini teşkil etmiştir. Rusların iki yüzlü tutumları dolayı ­

siyle onlarla a nca k başka bir andıaşma imza lamak zaruretı ol­muştur.

Karlofça Andıaşması müzakereleri esnasında Ruslar da bır

heyet gö ndermlşti . Ancak görüşmelerin esası ..savaş sırasında alı ­

nan topraklarda o anda kimin elin de ne va rsa , o devlet onun ma­ilki olmalıdı r» prensibi teşkil etmeslne rağmen Rusl ar, ellerindeolmayan Kerç kalesini de Istemlşlerdl r. Maksatlarına erişebilmek

Için diğer ül keler nezdinde dip lomatik laaliyetlere glrlşmlşterd l r,

Nitekim, La Haye'deki Rus se li r i ora daki Avusturya elçisine bır

nota vere rek niyetlerini şöyle dile getl rmlşt l r :

"Bu barışın Ileride, Tanrı'nın yardımıyla bütün Hıristiyan dev­letlerinin selameti ve laydasına elveriş li olmasına dik kat edilmesilazım gelmektedir; ve düşmanın (Tü rklerin) bir müddet sonrakendini toparlayıp ku vvetle nmesin l müteakip, münasip bir fırsat

zuhu r edi nce Çcsar cenapla rına ve m üt teü klerine bazı zarar ve zi­yan yapmasına imka n bırak ı lmaması ge rekmektedi r. Bundan ötü­rü ha rp esnasmda zaptedilen bütün ycrler ve ka leler ile birlikteKerç ka lesinin de Çar cenaplarına bırakılması talep olunmalıdır;

) IEHloltrr SAltA 'iTUnK-RUS M ONASEBETL>:RI 22ı

tahakkuk etttğt takdirde Türkler. Çar'a ve Çesar'a karşı bir dahaharp açamazlar. Çünkü düşmanın kendilerine pek yakın olma­sından çekınırler...." .

Çar'ın senrının yaptığı teklifler, Rusların gerçek yüzünü gös­termesi bakımından son derece mAnidardır. Ne var kı. Rus seCiribütün entrlkalarına ve baskılara rağmen, Avusturya seCirlni Iknaet meye muvaffak clamamıştır, Bu ge lişmelerden sonra, Rusla rlaiki yılhk bı r m ütareke yapılarak kesin m üzakerelerrn İ stanbu l'da

yapılması kararlaştırılmıştır.

XLV - RUSLARıN İLERLEMESİNE TESİR EDENFAKTÖ RLER:

Türklerin lstanbut'u aldıktan sonra Avrupa içlerine hızla ller­lerneleri. Hıristiyan Avrupa 'yı tedi rgin etmiş "e bu tazyikten kur­tulma çarelerini aramağ a sevketmişti. Husüsiyle Papahğın önder­lik ettiği m ücadelede, zaman za man Orta-Avrupa. Akdeniz, Ispan­ya ve Portekız kuvvetieri kullanılmış, hattA Şiillği. devlet di~i ~A­

line getirerek Islam dünyasını parçalayan Safevı Iran, Türkıye

aleyhi nde kışkırtrlrnıştrr".

Papahğın en büyük endişesi. Bizans'ın kaybından sonra Ro­ma'nın da elden gitmesi idi ve bunu önlemek için çevirmediğl ent­rika kalmamış, Fatıh Sul ta n Mehmed'e suikastı dahi düşünmüş­

tür. Papa hk ayrıca, hem kendi nüt üzu altına a lma. hem de ilerideBizans'ın kurtulmasına ve yeniden Ihyasma yardım eder ümidiile Rusya ile temas yollarını aramışt ı r : Rusya'nın başında bu lu-­nan III. Ivan'ın karısı öldükten sonra, evlenmek üzere kendi mev­kıl ile mütenasip birisin! bulamadığını haber alan Papa, son Bi­zans Imparatoru XIII . Konstantin'In yeğeni Prenses Sorıya'yı birheyetle Moskova 'ya göndererek Rus hükümdarıyia izdlvacım te­min etmişti. Prenses , Papanın isteklerini yerine geti re med i a ma,Ivan'ın bundan birçok Istifadeleri oldu : Daha önceleri Moskova '­ya getirdiği İta lyan mimar ve teknisyenlerinden da ha maharetli-

5i K umt, P".t Sf'/~ ri l " Ha,lf l, A nkarn. ıD~l. c. ı. s. 39· .-0.M Bu huslI ııLR tafsilut h bılgı ıç ın bk ., JtI . Saray. Tiı,k-lrolf ,lhN(u·t'be tl ,.­

, j,.de Şiilig;" Ruhı, Anka,ra ,1990.

lerini geti rere k hem hususi hayatını tanzim et tirdi ve hem de or­du sunun ateşli sila h la ra olan ihtiyaeını giderd i. III. ve LV. İvan

ile Deli Petro gibi mukted ir hükümdarların , pek nazik anlarda ba­slretll hareketleri. yerlı-yabancı birçok Allmin rehberliği ile Av­rupa'dan çok şeyler öğrenmeleri icabettif:ini idra k ederek gereklı

her türlü teşebbüste bulunmaları; Rusya'nın modernleşmesl vellerlemesine te'slr etmiştir . LV . ivan'ın damşmanlarından Peresve­tav, Çar'a takdim ettlğl bir raporunda, idea l bır hükümdar ola­rak tamdığı Türk hü kümda" Fat ih Sultan Mehmed'i örnek al­masını tel kin etmiş ve Türk hükümdarının büyük bir filozofolduğunu , okuyatak birço k ilimieri öğ rendl ğ mi. Osmanlı impara­torluğunda adalet tesis ettiğini, mahkeme işlerini düzenlediğin i

ve memurlara maaş tanzim ettiğini, bu tedbirler sayesinde de aha­lIyl refaha kavuşturduğunu belirtmiştir".

Türklerin yalnız İ stanbu l 'u zaptetmekle kalmayıp, OrtodoksPatrikllğinl de kontroilerine almaları 1547'de "Çar. unvanını alanIV. Ivan'ı, Patrikllği Moskova'da kurma te şebbüsüne dahi sevketmiştir. Çar, Orta Şark'daki Patriklere yaptığı yardımlarla onla­rın sempatisini kazanmış; bUAhıre de Ortodoksiarın hamillğin l

yapmağa kadar işi ileri götürmüş ve nihayet lS89'da Moskova'daPatrikü ğ ln kurulması için diğer Patrikleri Iknaa muvaffak olmuş­

tur. Bundan böyle Ça rlar, Orta Şark'da ve Ba lkanlarda Türk te­baası Ortodoksiarın hıimillği rolüyle Türkıye'nın Iç iş lerine ka rış­

mak eesaretlni gösterecektir.

Pııpahğm Rus ların gellşıııelerindeki ro lü in kAr ed ilemez isede, bu inklşArın en büyük AmUI Alman lar olmuştur. Orta Avru pa'­da Türk tazyiki karşısında en çok bunalan Almanlar, Türklerekarşı yeni bir cephe açmak üzere, yeni gelişmekte olan Rusla raher türlü yardımda bulunmuş; onlara toplar, subaylar, teknlsyen­ler ve bilginler göndermlşlerdtr-s, Bu yardım yarışına Belçika ,Holla nda ve İngiltere de katılmışlardır. Türk baskısından kurtul­mak ümidiyle Alman devl et adamları ve bilginlerlnin dlriltlp adamettikleri Rusla r, tarihin hazin teeelllerlnden biri olarak, Türklerinolduğu kadar, Almanların da başına belA olacaklardır .

59 KUf'ftt. Rtufya Tarih i. • . LS9.

GO Kurta r. c Pnns la vlzm .., A . O. Dil l ' fO Tarih-Coıi . rtık. D~rg~i , Sayı: 2... .S. 213 .

222 MEHMET SA RA Y

Papalann ve Alman ileri gelenlerinin de yardımlariyle tedri­cen modemleşeri Ru sla r, jeopolitik mevkiilerinin sağtadığ) avan­ta jla, ateşll sil!hlar bakımından pek gelişmemiş olan Doğu TürkIiierine doğru Ilerlemeye başlarken, kurdukları muazzam habe ra lma teşkIl!tl ile Rus emperyalizminin de temellerini atmış olu ­yorlardı . Avrupa 'nın Rönesa ns ve Rerorın hareketlerini müteakipTürklere karş ı önce dengeyi. sonra Ilim ve teknikle ilerleyerek üs­tünlük salilamaları ve bu nu n neticesi olarak as keri ga lebelerl, Rus­lara Asya 'da üstünlük kazandırmıştrr" , Viyana bozgu nu lle Türk­ler bütün Avru pa cephelerinde mücadele etmek mecburiyetindekalınca, Ruslar teşebbüsü tamamen ellerine geçirınişlerdlr. Bun­da n sonra, genIşledikçe hırsı artan, hırsı arttıkça saldıran bır Rusempe rya lizmi , buna karşı, cepheden cep heye koşan Tü rklerin, hu ­kuk u korumak ıçın kanlarıyla suladıkları vatan topraklarının

şanlı müdaraalarına tanık olunacaktır.

61 F . G~nard.. A .ga'"tH OJrl W"''' !i'' ee Dıffktf"hi1,Jw . 're rc üm e : II . v ar­otlu. İJ5lanbul, 19-1 1, a. 90.

IRAK'TA TÜRK.! otı.ız REKABETI :(1876 · 1915)

Cezmi Erasıaıı

Ira k bölges i çok önemli jeopolitij\'i ve haiZ olduğu stratejikehemmlyeti büyük coğraü unsurları dolayısıyla XI X. asrın ilkç eyreğ inden itibaren milletlerarası siyasete konu olmuş. bu ak ­tuautestn ı bu gü nlere kadar devam etttrmiştlr,

Ingilte re, Fransa ve Rusya bölgede XVIII . asrın Ikinc i yarı­

sından itibaren n üt üz yarışına girerlerken Osmanlı Devleti a ncakXIX. asrın son çeyreğ lnderı itibaren kendi sınırları Içind eki buönemlı bölgede ağırlı ğmı hlssetttrebllmlştrr. Osmanlı Devleti «Os­mancılık» siyaset lrıln başansızh ğa uğramasından sonra, İ s lamc ı

bir sıyaset takibine başlamış ve öncelIkle Şii nülusun ağırhklı 01­duğ u bölgelerde yoğun bir çalışmaya girerek as len Şii ola n veyalran' m propagandaları neticesinde dini lıususlardakl bilgisizlikleriyüzünden Şiililii kabul eden Ira k bölgesi halkını Sünni inanca veOsmanlı Devletine balilamaya çalışmıştır'. lrak'ı bir as ı rdan zi·yade milletlerarası siyasetin önemlI bır mevzuu ha linde tutan özel­lIklerini şu şekilde açıklayabiliriz :

a) Irak'ın coğraf konumu ve stratejık ehemmlyeti :

Balida t , Bas ra ve Musu l vilayetlertnden müteşekkil bölge Os­manlı Arştvt belgelerinde -Hılla-I lraklyye.. adıyla anılmakla olup,XIX. asrın son u itibariyle ıkı milyonun üzerınde n üfusa sa hip-

ı CeDnI Erasıan, LL. AbdilUıa",id Df>ı-'"nde O""WU,,. Dt:'d~ti DdAilnuM \"'Afrika Kıl'oatııda bM", Birlibi Fd.ıl ly"Uf"rt . bt.anbul 19 . Cbaa: ı l mamlf yOk­~ek U.san.s tezi) tst.ll.nbul ünl vt"nı l t~3( Edl'b iy nl Io'akültt'!'l l Genel Kıtaphgı, Dr.Y I..T . Hı. Li. Oıa .