ք • ԻՐ ԱԴԱՐ ՁՈԻԹՅ Ո ԻՆՆԵՐԸ Դ.ԱՓԱՆՈԻՄ ԵՎ ՆԱԽԻՋԵՎԱՆԻ ւսԱՆՈԻԹՑՈԻնՈԻՄ 1 7 2 4 Է Ա Կ Ա Ն Ի Ն

Ս. Մ. Ա9վ,ԱԶ8ԱՆ

1724 թ. մարտի 29-ին Որոտնա բերդի գրավումով ի կատար էր ած-վում Դավիթ-բեկի ծրագրային կարևորագույն դրույթներից մեկը, որը նա •հռչակել էր ՛Լափան ոտք դնելուն պես՝ «եկեալ եմ աստ առ ի բառնալ զԹոլր-քըն ի միջոյս՝։ /կնչացված էին Որոտնա և Զևոլ բերդերի թշնամական կա-յազորները. Ղա՝փա^ի սահմաններից դուրս էր արտաքսված, մասամբ էլ բնաջինջ արված «ձմեռանոցների բնույթ կրողл2 մ ոլսոլլմ ան աբն ակ ավան-ների՝ Քուրգլարի, Քիսի, Լևազի ձորի գյուղերի (Դամ ալի, Շ բդի, Պիրենա, Ք՛ աղամ եր) կիսան ստակ յա ց բնակչությունը։ Քոչվորներին ուժգին հարված-ներ էին հասցված Ուչթափալարի սարահարթում, Չավնդոլրում և այլուր։

.Իր անառիկ աշխարհագրական դիրքով, զուտ հայ ազգաբնակչությամբ և

.ռազմունակ ու փորձառու զինվորականությամբ 'Հափսւնը, կարծես, վերա-ծնում էր Սյունյաց թագավորների ու Օրբելյանների երբեմնի հզոր ազգա-յին իշխանությունըւ Դավյիթ-բեկի ստեղծած իշխանապետությունն իր գո-յությամբ իսկ ահռելի ազդեցություն պիտի գործեր հարակից շրջանների հայության վբա՝ նրա ազատագրական ձգտումները խթանելու առումով։ Բացի այդ, ինչպես արդեն ասվել է, Դաէվ/ւթ-բեկի ազատագրական ծրագիրը չէր նախատեսում պարփակվել ՛Հա փան ի սահմանների մեջ3։ Դա էր պատ-ճառը, որ նույնիսկ օսմանյան ներխուժման նախօրեին՝ 1724 թ. մարտի

Վերջին — ապրիլի սկզբին, Բաբգուշատի սուլթանն ու Նախիջևանի խանը իրենց բոլոր ուժերն ուղղեցին Ղափա^ի հայոց իշխանապետության դեմ։ Այդ հա-մաձայնեցված հարձակման ժամանակ ծանր կորուստներ կրելով (900 զին-վոր Սիսիանի ճակատում և 4.600 զինվոր՝ • Բարգոլշատոլմ)*, Դավիթ-բեկն ստիպված էր կրկին որդեգրել պաշտպանողական ռազմաոճ։

1724 թ- գարնան ամիսներին են վերաբերում Աբել անունո՛վ ագուլեցի մի հայի նույն թվականի հունիսի 16-ին Բաքվի ռուսական իշխանություն-ներին տված հ ետևյւսլ վկա յությունները. ա) « Б ы л он в Т е в р и с е а п р е л я месяца в последних числях, и до прибытия ево в Теврис 30 человек ар-

1 ՛Գաւիթ Բէկ կամ «Պատմութիւն Ղափան ցւո дя, աշխատասիրեց Սամոլել վրդ. Արամեան, Վենետի կ—Ս. Ղազար, 1978, Էշ 131. հմմտ. էշ 150 (այսոլհետև՝ Պատմութիւն Ղափանցւոց)։ 'Այս հրատարակության րնագրային մասը հոդվածիս շարադրանքի մեշ, Համառոտագրու-թյուններով, հղելու ենք ըստ հետևյալ հատվածների. ՊՍՇ—Պատում Ստեփան Շահոլմեանի, էշ 119—130. ՊՏԱ—Պատում Տէր֊Աւետիք քահան այի, էշ 131 —143. Համապատում—Համապա-տում րնագիր, խմբագրեց Ղուկաս վրդ. Սերաստացի Ստեփանոսեան, էշ 147—181. Զո-

:րացուցակ-Դավիթ-բեկի զորավարների ցանկը և Տեր֊Ավետիքին նվիրված ներբողը, էշ 143 — 145,

2 Ս տ. Լի и ի ց յ ան. Զան գե զո լրի հայերը. Երևան, 1969, էշ 89։ 3 Տե՛ս (ГՊատմա-բանասիրական հանդես», 1990, М 3, էշ 84—8Տ։

* Նույն տեղում, М 2, էշ 130— 133։

Իրադարձությունները %ա փան ում և Նա/սիշևանի խանությունում 1724 թ. 103-'

мян Хапанских по указу шахову казнили, понеже оные свинец и порох покупали н возчли в Хапан» 5 .

Բ ) Подлинно намерен шах послать войско на армян Хапанских, чтоб их раззорить, понеже многое число собралося в Хапане армян воен-ных и соединились с Нахичеванскими армянскими воински, и близ лежащих уездов деревенские жители басурманы приходили просить шаха , что от армян терпят раззореиие великое того ради и поселает войско дабы ]кнорить» 6 :

Ինչպես քիչ հետո կտեսնենք, Ղափանի հայ զինվորության նկատմամբ-Բ՚սւհմասպ 11-ի արքունիքի կողմից ցուցաբերվող այսպիսի անհանդոլր-ժո՝ղակա. նոլթյ ոլնը 1724 թ. ամռանը, մի կարճ ժամանակով, տեղի էր տալոււ

Ինչպե и է ներկայացված դեպքերի ընթացքը «Ղ՚սփանցվոց պատմոլ֊ թ յան я երեք բնագրերում Թորոս֊բեկի զորաբանակի վախճանից (1724 թ.. մարտի վերջ—ապրիլի սկիզբ) հետո։

Խնդրո առարկա հատվածում Համապատում բնագիրը հիմնականում հեն-վում է Ս. Շահում յանի շարադրանքի վրա, սոսկ մի քանի աննշան փոփո-խություններ կատարելով (տե՛ս ՊՍՇ, էջ 125—130. հմմտ. Համապատում,, էջ 1ՏՇ—16-1)?Հ Մեղ Հևտաքբբրող հատվածը ժամանակագրորեն և բովան֊ դա կութ յան տեսակետից կարելի է բաժանել երեք մասի.

1. Բ՝ որո и ի բանակի կործանումին անմիջապես հաջորդած անցքերը.. Նուբար զորավարի հաստատվելը Չ ավն դուրում, Կ են ա վուզից երկու հազար օդն ական զորքի առաքումը Չ ավն դուր, Պապի դեմ իր երկոլ «զորապետերի» խռովությունը և Դավիթ-բեկի կողմից ուղարկված Գորգի զորավարի միջ-նորդությամբ կայացած հաշտեցումը (տւե՚ս ՊՍՇ, էջ 125. հմմտ. Համապա-տում, էջ 158—159)։

2. Նշված դեպքերից մեկ կամ երկու ամիս հետո («յետ այսորիկ իբրեւ մի կամ երկու ամիս ի վերայ անցինя — ՊՍՇ, էջ 125. Համապատում՛, էջ՛ 159) հարձակման է . ենթարկվում ՛Հա փան ի հարավային մասը՝ Կենավոլզ-Գուրհամը. այստեղ ծավալված մարտական գործողություններ՛ն ավարտվում են Մեղրիի մոտ հայերի տարած փայլուն հաղթանակով (տե՛ս ՊՍՇ, էջ 125—129. հմմտ. ՊՏԱ, էջ 134. հմմտ. Համապատում, էջ 159—162),

3. Օսմանցիների կողմից պաշարված Երևանին օդնոլթյան շտապող «Երվանու խանի}) եղբայրը «բազում զօրօք» մի որոշ ժամանակով հանգըր-վանոլմ է 0րղոլբադում և միջոցներ ձեռնարկում մեղրեցիներին օրդոլբադ-ցիների հետ հաշտեցնելու ուղղությամբ8 (տե՛ս ՊՍՇ, էջ 129—130.- հմմտ֊ Համապատում, էջ 162—164)։

Б Армянское войско в XVIII веке: из истории армяно-русского военного содру-жества (исследование и документы). Подготовил к изданию А. Н. Хачатрян. Ереван, 196Ճ, док. 3. с. 100.

6 Նույն տեղում, էշ 102։

^ Այսպես, Համապատումի համաձայն, հավելումն իր դավաճանության, մելիք Ֆրան֊

գյուլը նաև հավատափոխ է լինում (Համապատում, էջ 158)։ Ս. Շահումյանը և ՛ոչ էլ Տեր֊

Ավետիքն այս մասին որևէ բան չեն հաղորդում։ Համապատում բնագրի մի այլ տեղումդ

թերևս, շարադրողի անուշադր ութ յան հետևանքով, Լևաղի «թուրքերի» առաշնորգ Մ ան աճի ր

օղյլի Ս աֆի ղուլին («Սափի Ղուլին») անվանված է «Սափի Ղո՛ւի Ուրդոսսրեցի», միաժամա-

նակ, վերշին հատկացուցիչից զրկվել է «Ղազ Ուրդուարեցին» (տե՛ս Համապատում, էշ 159.

հմմտ. ՊՍՇ, էշ 122, 126, 130. հմմտ. նաև Համապատում, էշ 163)։

В Ս. Շահում յանը պատմում է, որ՝ երբ Օրդոլբադ ժամանած պարսիկ խանը կանչում

է մեղրեցիներին իր մոտ, այդ վտանգավոր առաքելությունն իրենց վրա են վերցնում արդեն

տարիքն առած մարդիկ, «...վեր շապէս վասն հասարակի օգտի հաճեցան ո մ ա ն ք ի ձերոցն

զվտանգ մահու յանձն աոնուլ, ել երթալ առ խանն» (ՊՍՇ, էշ 129։ Այս և հաշորդ

ընդգծումը մերն են — Ա • Ա.)։ Համապատում բնագրում այդ հետաքրքրական մանրա-

մասնությունը կորել է, վերածվելով «ոմանք ի նոցանէ» բառերի (Համապատում, էշ 163)։-

108 Ա. Մ. Այվազյան

Այս վերչին անցքերից էլ սկսենք վերոդասյալ երեք մասերի ժամանա-կ ա գ ր ո ւ թ յ ա ն վերականգնումը։ Ս. Շահումյանի պատումս,մ (և այստեղից էլ՝ Համապատումում) պարսիկ խանի ժամանումն Օրղոլրաղ նշվում է նա֊ խորդ (2-րդ կետի յո ակ դասված) դեպքերից մեկ տարի անց՝ «յետ այսո-րիկ իբրեւ մի ամ ի վերայ անցանէրа (ՊՍՇ, էշ 129. Համապատում, էշ .162)։ Մեզ Հայտնի ևն, սակայն, հետևյալ վ։աստերը. ա) Ր՚որոսի զորա֊ բանակի վախճանը եղել է 1724 թ. մարտի վերշին — ապրիլի սկզբինI, ր) օսմանյան բանակի կողմից Երևանի պաշարումը տևել է 1724 թ. հու-նիսի 24-ից մինչև սեպտեմբերի 23-ը10։ Հասկանալի է, ուրեմն, որ այս եր-կու իրադարձությունների միքև րնկած անցքերը (ի թիվս որոց, նաև պարսիկ խս/նի Օբդուբադ գալը) չէին կարող տեղի ունենալ մեկ տարի անյյ՝ 1725 թ.։ Ավելին՝ մենք կարող ենք առնվազն մեկ ամսով սեղմել դրանց եղելության ժամանակը, եթե նկատենք, որ օսմանյան զորքերը գրավել էին Օրդոլբադը

ւմինչև Երևանի անկումը. Հիշրայի 1136 թ. զիլհիշշե ամսի 18֊րդ օրը, այն է՝ 1724 թ. օգոստոսի 27-ին «Մահմուդ վւաշան սերասքերի բայրաքներից, 15 բայրաք զինվորներով Օսման բեյի հետ միասին, նախիշևանից 20 ժամով դեպի ներս գտնվող Օրդոլբադ քաղաքի դիմաց բնակվող և 8 հազար կրգը/-բաշ զինվորներով, Երևանին օգնության գնալու նպատակով վրանաբնակ եղող Ս ի փ ահ и ալար Մ անսար խանի, Մ ուստաֆա-Կոլլի խանի և նախիշևանից փախած անհավատ խանի վրա հարձակվեց։ Մանսոլր խանը մոլորյալ սի-փահիներով նրան դիմավորեց և մի ժամի չափ կըզըլբաշ զինվորներով մարտեր մղելուց հետո, Աստռւծո կամքով, Մանսոլրը պարտվեց ...г Վերո-՛հիշյալ փաշան փախչողներին հետապնդելով[՝ քաղաք մտավ։ Քաղաքի բնա-կիչները կըզըլբաշներին օգնություն ցույց չտվին և դիմելով դեպի հաղթող-՛ները՝ հպատակություն հայտնեցինք։ Այսպիսով, Չելեբի-Զադեն, հաս֊ Հրատելով հանդերձ Ս. Շահում յանի տեղեկություններն Օրդոլբադ եկած պարսիկ խանի մասին, լրացուցիչ նյութ էլ է հաղորդում, մասնավորաբար, մենք իմանում ենք «Երվանոլ խանի» եղբոր անունը և նրա զինվորական •տիտղոսը՝ սիփահսալար Մանսոլր խան։ Ամենայն հավանականությամբ, վերշինիս է վերաբերում նաև Ջ• Հանվեյի ծանուցումն առ այն, որ Երևանի պաշարման միշռցին (ГԱրաքսի մոտ թուրքե՛րը գերի են վերցնումյ> Երևանի խանի եղբորը12։ Ի մի բերելով շարադրվածը, եզրակացնենք, վերը 1-ին կետի տակ միավորված իրադարձությունները տեղի են ունեցել 1724 թ. ապրիլ—մայիս ամիսների ընթացքում, 2 ֊ ր դ կետի դեպքերը տեղի են ունե-ցել 1724 թ. հունիսին—հուլիսի ա ռաշին կեսին, 3-րդ կետի բովանդակու-թյունը կազմող դեպքերը՝ սիփահսալար Մանսոլր խանի ժամանումն Օրդու-բադ և նրա հաշտարար գործունեությունը, եղել են 1724 թ. հուլիսի երկրորդ

՛կեսին—օգոստոսին՝ մինչև օգոստոսի 27-ը։ Այս վերշին իրադարձության ժա-մանակի հետ կապված «Պատմությանյ> թյուրիմացությունն13 ի չիք է լ ի ֊

9 Տե՛ս «Պատմա-բանասիրական հանդեսл, 1990, № 2, էչ 130—133м 10 Տե՛ս Ա. Մ. Այվազյան, Երևանի 1724 թ. պաշտպանության ժամանակագրության

մասին.— «Պատմա-բանասիրական հանդեսя, 1991, № 1, էշ 93—100։

11 Տե՛ս թուրքական աղբյուրները Հայաստանի, հայերի և Անդրկովկասի մյուս ժողո-

•վուրգների մասին, թարգմ.., ներած., ծանոթագրություններ Ա. Խ. Սաֆրաստյանի. հ. Ա, էշ

147։ Օրդուրադի գրավման լուրը հասնում է Կ. Պոլիս 1724 թ. հոկտեմբերի Տ-ին (նոր տո-

յարով) տե՛ս М а г у Լ. Б Ь а у . ТЬе ОНошап Етр1ге ( г о т 1720 էօ 1734, Ав ге՝.еа1ес1 1п аезраКгЬез оГ 1Ье УепеНап Ва11у. ШЬапа, 1944, р. 120.

13 յ օ ո 8 տ Н а п \ у . а у . Ап Н1зюг1са1 АссоиШ օք И1е ВгШвИ Тгайе оуег էհօ Сав-р!ап Ьеа. ТЬе Бесопд ей Шоп, геу[5ес] апй соггес!е(1. Уо1. II. Լօոճօո, 1754. р. 212—213.

13 էՂավւանցվոց պատմությանя մեք տեղ գտած այգ շփոթությունը (1724 թ. պարսիկ

խանի ժամանումն Օբդուբադ 1725-ին վերագրելը) նկատել էր գեռես Լեոն, դրանից, սա֊

՛կայն, որևէ հետևություն չանելով (տե՛ս Լ ես, Երկերի ժողովածու (տասը հատորով), Հա-

Իրադարձությունները 'Հափանոլմ և Նախիջևանի խանությունում 1724 Ր-

նում, երբ սկզբնաղբյուրի «իբրեւ մի ամ ի վերայ ան у ան էր» հաղորդումն՛ ուղղո՛ւմ ենք (՛իբր՛եւ մի ամիս վերայ шնушն•էր»֊իг« Պարզ է, որ այդ վրի-պակը սպրդել է «Ղափանցվոց պատմությանя մեջ ո՛չ Ս• Շահումյանի մեղ-քով, որի հաղորդումների մեջ չգտանք, փաստորեն, ոչ մի լուրջ ժամանա-կագրական անճշտություն։

• * •

Այժմ քնն ոլթյան առնենք վերջերս հրապարակված մի վավերագիր, որը դոյլիս է վերջնականապես հաստատելու ժամանակագրության վերը կատար-ված վերական զնման ճշտությունը։ Խոսքը շահ Թահմասպ 11 ֊ ի հիջրայի 1136 թ. զիլՀիջջե (զիհաջա) ամսին (1724 թ. օգոստ. 10—սեպ. 8)՝ Բարդու֊ շատի և Ղափանի կուսակալ (аհաքիմя) Ֆաթհ-Ալի սուլթանին ուղղված հրա-մանագրի մասին էէ նպատակահարմար ենք համարում այդ փաստաթուղթը մեջբերել ամբողջությամբ.

«Աշխ արհը հս/ատսւկեցնող սույն հրամանագիրը հրապարակվեց այն մասին, որ Բարգոլշատի և Ղափանի հաքիմ, Էմիրության և իշխանության: ապաստան և տնօրեն, հաղթական բանակի չաբխչիբաշի Ֆաթհ-Ալի սուլ-թանը արքայական բարեխնամությամբ վ։առավորվելով թող իմանա, որ իր զեկուցագրի մասին, որ նա ներկայացրել Էր բարձրաստիճան սարդար, Աղեր֊ բայջանի բեկլարբեկիին այլ խնդիրների շարքին, խնդրելով նաև իրեն Էյա-լե թութ յան տիտղոս շնորհել և խալաջ Ամիր-անբարիի համ այնքից և Բար-գոլշատի հայերից գանձվող հարկերն (մ ութավաջեհաթ) ու Ղափանաթում գտնվող Զա՛նգիտն, Դարբալա, Փիրի-դարբազ և Մոլխթարի կոչվող գյուղերը,, ինչպես նաև խալիսեները, եկամուտների պակասորդի դիմաց, տրվեն իրեն,— բարձրաստիճան բեկլարբեկիի կողմից, բարձրագույն սեմում զեկուցվեց։

Նորին Էմիրության և իշխանության ապավենի նկատմամբ եղած ար-քայական անսպառ գթությամբ, վերոհիշյալ խալաջներից (ցեղեր) և հա-յերից գանձվող հարկերը և հիշյալ չորս գյուղերը, եկամուտների պակասը՛ լրաց՛նելու համար շնորհեցինք նրան։ Ինչպես նաև խալիսե վայրերը, որոնք նախապես տրված էին բյոլթաթի (արքունի արհեստանոցներ) բարձրաստի-ճան նազիրին, նրան հանձնեցինք, որպեսզի հիշյալ խալիսե վայրերի հար-կերը (վջոլհաթ) գանձելով ուղարկի պետական գանձարան։ Որից հետո նա պետք է իր մոտ հավաքի այդ կողմերի բոլոր զինված ուժերն ու կռվի ելած ամբոխը (իլջարի) և անմիջապես գնա Օրդոլբադ գյուղաքաղաքը և Նախիջևանի ու Մարանդի բարձրաստիճան հաքիմների հետ միասին, որոնյյ նույնպես կարգադրված է գալ նշ՛ված գյուղաքաղաքը, գան Չ ոլխոլր֊Ս ա՝ դի բարձրաստիճան բեկլարբեկի Մանսուր֊խանի մոտ և վերջինիս հետ խոր֊ հըրղակցելով, միացյալ ուժերո՛վ հ ա յ ե ր ի ն , ա ն ա ր գ օ ս մ ա ն ց ի ն ե ր ի ն Լ ք ր դ ե -րին վանեն ու ոչնչացնեն և հիշյալ գյուղաքաղաքը նրանց ձեռքից ետ վերց-նեն,

Անհրաժեշտ է նաև, որ նա հավաքի, սիրաշահի և հուսադրի Ջիվանշիր և Ք ա բիր լու ցեղերին և սրտապնդելով, անհրաժեշտ հոգատարություն դրսե-վորի նրանց նկատմամբ, և թող իրեն այս պարտականություններից ազատ չհամարի։ Քանզի մեր արքայական մեծությունը հայերի և մյուս հակառա-կորդն՛երի սաստումը նրանից է պահանջում, և թող իմանա, որ հայերին սաս-տելու գործում նրան ազատություն է տրված, իրերի լավ կամ վատ ընթաց-քի համար մենք նրան ենք պատասխանատու ճանաչում. Անհ՛րաժեշտ էք

յոյյ պատմություն, հ. 3, գիրք 2, Երևան, 1973, էջ 19Տ—196)։ Մխիթար սպարապետի մահ-

վան տարեթիվը քննելիս, նույն սխալը նշում է նաև Պ. Տ. Հարությունյանը (տե՛ս П , Т .

А р у т ю н я и. Освободительное движение армянского народа в первой четверти՛ XVIII века. М , 1954, с. 271—272):

108 Ա. Մ. Այվազյան

.որպեսզի ԲՈ՞ՐԸ 4ԻՐ1աԼ ծառայություն մատուցեն և այս գործում

'՝՚ց'՛՞՛թ՛ոնձերդ էմիրության և իշխանության ապավենը բոլոր հարցերում իր ծ ա ռ ա յ ո ւ թ յ ո ւ ն ն ե ր ն ու նվիրվածությունը դրսևորի, որպեսզի, աստծով, նրան խանության և է յա լե թութ յան տիտղոսներ շնորհենք և այլ պարգևներով ու բարձրացումներով փառավորենք, և թող արքայական հոգատարությամբ մխիթարված լինի՛

Գրվեց 1136 թ. սրբազան զիհաշա ամսին (1724 թ. օգոսա. 10 —սեպ,

• 8 ) ս » ։

Չելեբի-Զադեի տվյալներով վերը վերծանվեց, որ օսմանցիները դրա-վել են Օրդուրադը 1724 թ. օգոստոսի 27-ին, Սույն հրովարտակը հրապա-րակվել է Օրդուբադի գրավումից հետո, հետևաբար, դրա հրապարակման ժամանակը կարելի է առավելագույնս ճշտել 1724 թ. օգոստոսի 28—սեպ-տեմբերի 8։

Հրովարտակը նոր տեղեկություն է տալիս Մանսոլր-խանի մասին, հայտնի դարձնելով մեզ, որ նա նշանակված էր Չ ոլխոլր-Ս ա՝ դի բեկլար-բեկի (մեկը՝ Իրանի 13 բեկլարբեկիներից)15։ Վավերագրի բովանդակությու-նից պարզվում է նաև, որ Մանսոլր-խանը նշանակված էր պարսկական զոր-քերի գլխավոր հրամանատար, ինչպես նրան անվանում էր Տելեբի֊Զադեն՝ :<г սիփահսալար»15։ Այնուամենայնիվ, հրովարտակի ամ ենահետա քրքիր նյոլ-թը վերաբերում է հայերի նկատմամբ շահ Թահմասպ 11-ի արքունիքի որ-դԼդրաձ քաղաքականությանը. Հարկ է նկատել, որ 1724 թ. հուլիսի երկրորդ կեսին — Օ՛գոստոսի սկզրին ժամանելով Օըդոլբադ, սիփահսալար Մանսոլր֊ խանը ղափանցիներին սիրաշահելու քայլեր է ձեռնարկում, Այսպես, հայերի վյրա նախահարձակ լինելու համար Սաֆիղոլլին ենթարկվում է սաստիկ ծեծի և տուգանք է վճարում. «Եւ կալեալ Խանին զՍափի Ղուլին, խրատեաց գնա խստագոյն գանիւք, ել էառ ի նոցանէ զտուգան, ել զՄեղրացիսն ար-ձակն աց խաղաղութեամբ ի տեղիս իւրեանց...}) (ՊՍՇ, էշ 130. հմմտ. Հա-մապատում, էջ 163)17։ Այսպիսի քաղաքականությունը, որը խիստ տար-բերվում էր ղափանցիների նկատմամբ շահ Թահմասպ 11-ի նախկին, մա-՛նավանդ, 1724 թ. գարնանային մոտեցումներից, պայմանավորված էր մի •շարք դրդապատճառներով.

14 Տե՛ս Հ. Դ. Փափա զ յան. Դավիթ-բեկի պայքարը օսմանյան ներխուժման դեմ և

հարաբերությունները իրանական հակաօսմանյան դիմադրական ուժերի հետ.—«Պատմա-

բանասիրական հանդես», 1987, М 1, էշ 93. հմմտ. ТбНЛПССКаЯ КОЛЛвКЦНЯ ПврСИДСКПХ

фирманов, 'Г. И, составители М. А. Тодуа и И. К. Шамс. Подготовка к печати, перевод, комментарии и словарь М. А. Тодуа. Тбилиси, 1989, док. 20. с. 46—47: Հ. Դ. Фшфш,ишЪп

և Մ. Ա. Ր՚ոդոլան վավերագիրը թվագրել են նոր տոմարով՝ 1724 / / . օգոստ. 21 — սեպ. 19:

15 Тас1'1к|га1 а1-Ми1ик. А Мапиа! ոք Տ յ 1агւժ А(1т!п в ^ а Г о п . Тгап«1а1ес1 апс! ех-р1а1пес! Ьу V. МШокку. !_оп<1оп, 19-13 р. 44.

16 XVI դարում ((սի վլ ահս ա լա րի» պաշտոնը սովորաբար զբաղեցնում Էին Ազերր այշանի

•րեկլսւրրեկիները, բայց Շարդենի վկայությամբ, իր օրոք (XVII դ. երկրորդ կես) այդ պաշ-

տոնն արդեն վերացված Էր և բանակի գլխավոր հրամանատար նշանակում Էին միայն ժա-

մանակավորապես՝ որևէ . արտակարգ իրադրության բերումով (տե՛ս Т а ^ Ь к ' Г М И | - М и 1 и к , р . 3 6 )

17 «...Խրատեաց գնա խստագոյն գանիւք...»,— ամենայն հավանականությամբ, Սաֆի-

ղուլին ենթարկվել Է այսպես կոչված «բաստինադ ո»-ի (իսպ.)՝ Պարսկաստանում և Արե-

վելքի մի շարք այլ երկրներում չա փա ղանը տարածված մի պատժաձևի, երբ ձեոնափայ-

տերով խփում Էին մեղադրվողի ոտքերի կրունկներին, Պարսկաստանում բաստինադոն պատ-

ՀԻ մՒ1"Տ էր մինչև 1908 թվականը, այն ի կատար ածողներին նույնիսկ փող Էին վճարում

(աե՚ս А Сгоп1с1е оГ 1Ье С а г т е Ш е я 1п Рег81а апй 1Не Рара1 М^вЮп о ! ^ е XVII— XVIII С е т и п е в . \'о1. I, Լօոճօո, 1939. рр. 54, 91. 116, 117. էմմտ. յ 0 ո օ տ Н а п ш а у » Օթ. С»., р. 163' թե ինչպես 1722 թ. աֆղանները րաստինադոյի ենթարկեցին Ն-ր Ջ*--֊ •գայի մեծամեծներին),

Իրադարձությունները %ա փան ում և Նա/սիշևանի խանությունում 1724 թ. 103-'

ա) Ղափանի հայոց իշխանապետության արդեն իսկ ապացուցված կեն-սունակությամբ և հզորությամբ.

բ) օսմանցիների սպառնալից առաշխաղացման առջև պարսկական բա-նակի թիկունքում կայունություն և խաղաղություն պահպանելու ցանկությամբ.

а) Ղարարաղի հայ Սղնախների և Գանձակի մահմեդական ուժերի միջև 1724 թ. մարտին պաշտոնապես կնքված և արդեն իսկ իր դրական արդյունք-ները տված դաշնակցության օրինակն աչքի առջև ունենալով.

ղ) Երևանի հայության՝ թուրքերին ցույց տրվող տևական դիմադրու-թյունը հաշվի առնելով։

Ղավ։ա՝նի հայոց իշխանապետության նկատմամբ Բ՚ահմասպ 11-ի վա-րիլ շրշան ակի այս նոր դիրքորոշումը պիտի, անկասկած, դժգոհությոլն առաշ բերեր Դավիթ֊բեկի կատաղի թշնամիների՝ Բարգոլշատի սուլթանի և ՛հախ իջևան ի խանի մոտ։ Վերոբերյալ հրովարտակը հրապարակվել Է Ֆաթհ-Ալի սուլթանի դիմումի հիման վրա («Ֆաթհ-Ալի սուլթանը ... թող իմանա,-որ իր զեկուցագրի մասին,,. բարձրագույն սեմում զեկուցվեց»)։ Հավանա-բար, զեկուցագիրը՝ «այլ խնդիրների շարքին», ղափաս ցի՛ների դեմ ուղղված բողոք Էր ներկայացնում։ Զ"ւր Լէր։ ՈՐ։ դիմելով Ֆաթհ-Ալի սուլթանին, հրովարտակը, կարծե՛ս, հայտարարելով նախկին դիրքի վերանայում, հա-տուկ ընդգծում էր. «...և թող իմանա, որ հայերին սաստելու գործում նրան ազատություն է տրված»։ Պարսկական արքունիքի դիրքորոշման կտրուկ վե-րադարձը նախկին դիրքերին բացատրվում է Օրդոլրագի մոտ Մանւ-ոլր-խանի բանակի կրած պա րտոլթյամբ և այդ «գյուղաքաղաքի1) անկումով։ Այժմ պաշարված Երևանը հույսը կտրելու էր սպասված օգնությունից։ Պա-շարվածներին նոր հույս ներշնչելու և քաղաքի գրեթե անխուսափելի դար-ձած հանձնումը թուրքերին թույչ չտալու նպատակով շահ Թահմասպ 11-ը պիտի հնարավոր ամեն ջանք գործադրեր Օրդու բագը ետ վերցնելու և դե-պի Նախիջևան ու Երևան արշավելու համար։ Ահա այս էր պատճառը, որ վերշին Սեֆյանը, մի շարք գյուղեր պարգևելով և խանական տիտղոս շնոր-հելու խոստում ով, գիմում էր Բարգոլշատի Ֆաթհ-Ալի սուլթանին18, ակըն֊ կալելով նրա տրամադրության տակ եղած որոշակի զինական ուժը ներգրա-վել օսմանցիների դեմ պայքարի մեջ։ Բացի այդ, Օրդոլբադի բնակիչների կողմից թուրքերին հոժարակամ ընդունելը գալու էր հուշելու Բ՚ահմ ասպին, որ նման վարքագծի դրսևորում ը հնարավոր էր և ուրիշների, այդ թվում և Բարգոլշատի սու/թանի կողմից, հատկապես՝ Թահմասպի արքունիքի և Գավիթ-բեկ\ի իշխանության միչև նոր ձևավորվող փոխըմբռնման պայման-ներում։ Հետագայում այդ հնարավորությունը դառնալու էր իրականու-թյուն։ Իսկ առայժմ, վերը նշված և, թերևս, այլ, մեղ անհայտ, քաղաքա-կան հաշվարկներից ելնելով, շահ Բ՚ահմ ասպ 11-ը որոշել էր ամեն կերպ սիրաշահել ռազմական գործողություններին ամենամոտ գտնվող իր ստորա-կաներից մեկին՝ Բարգուշատի սուլթանին, բնականաբար, վերշինիս ոխերիմ' թւշնձւմի՝ Ղափանի ապստամբ հայությանը հակադրվելու գնով։ Քննության ենթակա հրովարտակի հակահայկական ընդհանուր ուղղվածության (որը, սակայն, Ղարաբաղի Սղնախներին և Երևանի պաշտպաններին չէր վերա-բերում) վրա, ըստ երևույթին, մեծապես ազդել էր մի արտակարգ իրողու-թյուն ևս։ Հրովարտակի մի հատվածը> ուր ասված է, թե անհրաժեշտ է, որ պարսկական զորքերը «միացյալ ուժերով հայերին, անարգ օսմանցինե-րին և քրդերին վանեն ու ոչնչացնեն և Հիշյալ գյուղաքաղաքը (0րդոլբադը) նրանց ձեռքից ետ վերցնեն»՝ այն տպավորությունն է ստեղծում, որ Օր-դուբաղի գրավմանը մասնակցել են հայերի, օսմանցփների և .որդերի դաշ֊

18 Պարսկաստանում XVI դ. երկրորդ կեսից սկսած «խան» տիտղոսը «սուլթան» տիտ-

ղոսից ավեքի բարձր էր համարվում (տե՛ս И. П. П е т р у ш е в с к и й . Очерки по истории феодальных отношений в Азербайджане и Армении в XVI—начале XIX вв., Л., 1949) с. 99—1С0):

108 Ա. Մ. Այվազյան

նակ՚գած ուժերը։ Այս հարցը պարզաբանելու համար տեղին է մեջբերել Հ ո վ ֊

սեփ Ապիսալայմյանի՝9՝ Մամի֊Կլերակին տված հաղորդումը, որը վերջինիս

երկից վերցրել է (որոշ վերամշակմամբ) նաև Զոնաս Հանվեյը. «(1724 թ.)

օգոստոսի սկզբին նրա մոտ (իմա՝ Երևանի պաշարումը ղեկավարող սերաս֊

քեր Արիֆի-Ահմեգ փաշայի մոտ20—Ա. Ա.) եկավ Նախիջևանի հայերի պատ-

վիրակությունը։ [Նախիջևանի նահանգիյ բնակիչները՝ պարսիկներից օգ.

նություն ստանալու հույսը կորց՛նելով և թուրքերի դաժանությունից վախե-

նալով, առաջարկեցին փաշային գրավել իրենց երկիրը։ Դրանից հետո նա

անմիջապես կարգադրեց Քրղստանի առաջնորդներին (բեկերին) 12 հազար

զինվորով այնտեղ արշավել, նրանց կցելով նաև 1000 թուրքերից բաղկա-

ցած զորաչոկատը՝ Իբրահիմ-աղայի հրամանատարությամբ։ Նահանգում

այդ զորքերի երևալուն պես՝ հայերը դիմեցին զենքի և դուրս քշեցին պար-

սիկներին Նախիջևանից և Օրդուբադից։ Այսպիսով, Մեծ Հայքի խոշորս,-

գույն մասը հայտնվեց թուրքական լծի տակ»*՝,

Արդ քրդերի մասնակցությունն Օրդուբադի գրավմանը հաստատվում է<

Մեզ համար, յւակայն, առավել հետաքրքրականն այլ է. պարզվում է, որ

1724 թ. օգոստոսին Նախիջևանի նահանգի հայերն իրոք միացել են օսմա-

նյան զորքերին՝ ընդդեմ պարսկական իշխանության22։ Օրդուբադի գրավ֊

м Հո./и եփ Աս, ի սա լայ,էյա՚Ս ի .Г աս[А տե՛ս Լ ,1 11 Г в П С в ] . О С к N <1 Г է. Т Ь в Р я Н о Г

( Ь е Йа1ау1 0 у п а в 1 у а п й 1 Ь е А ^ а п О с с и р а Н о п օք 1 е г я 1 а . ( а т Ь г М в ь , 1 9 5 8 , р р . 5 0 4 —

4,09։ ժամանակագրութիւն Պետրոս դի Ս արգիս Գիլան ենցի.—(էԿռունկ Հայոց սդխարհին»,

1863, Л? Ր, էշ 93 (այս օրագրի 133 գլուխներից 82-ի՝ Տ-ից մինչև 87-ի, բովանդակությունը

Գիլանենցին Ռաշտում պատմել Է Հովսեփ Ապիսալայմւանը) ։ Տե՛ս նաև Եզիա Կարնեցոլ դի֊

Վանը, առաշաբանը և ծանոթագրությունները Ա. Գ. Աբրահամյանի. Երևան, 1968, փաստ.

147, Է։ 265> 20 Ըստ Հանվեյի, գա այգ պահին Խոյում գտնվող Քյոփրոլլոլ о զլի Աբդուլլահ փաշան

Էր՝ Հա՛նի կուսակալը (տե՛ս .1 О И а Տ Н Э 11 V Э у . О р С » . , р р . 2 1 1 , 2 1 3 ) ; Այս տեղեկու-

՛թյունը չի համապատասխանում Չելեբի֊Զադեի տվյալներին, ըստ որոնց, Նախիշևանն ու Օրդոլ-

բադը գրաված զորքերն անշատվել Էին Երևանն օղակում պահող օսմանյան զորախմբից

Հտե՚ս Թուրքական աղբյուրները..., հ. Ա, Էշ 145—147, հմմտ. Է. Դանեղյան. ԺՀ գարի ն ո-

յէահայտ հայկական աղբյուր իրանա֊թոլր թական պատերազմների և Հայաստանի պատմու-

թյան վերաբերյալ. — (СԱրևելյան աղբյուրագիտություն», հ. I , Երևան, 1988, Էշ 176)։ Աբրա-

համ Երևանցու ինքնագիր բնագրի համաձայն, Երևանի պաշարմանը մասնակցել են Բա-

յազետից եկած 35 000 քրգեր (տե՛ս Աբրահամ Երել անցի. Պատմութիւն պատերազ-

մացն 1721 —1736 թուի. Յառաջաբան, բնագիր, խմբագիր օրինակ ել ձանօթութիւններ պատ-

վաստեց Սահակ ւՏեմճեմեան. Վենետիկ—Ս. Ղազար, 1977, Էշ 26)ւ Չև/երի-Զագեն այսպես

Է անվանում Երևանը պաշարող զորախմբից անք ատված և դեպի նախիշևան ուղղված գնդերի

հրամանատարներին. «Բայաղետի սանշակի մութասարիֆր՝ Մահմուդ փաշան և Ալաշկերտի

բեյը՝ հալիլ բեյը և Քուրդիստանի մյուս բեյերր դուրս եկան նրանց (կըզըլբաշներին) դի-

մավորելու» (Թուրքական աղբյուրները..., հ. Ա, Էշ 145)։ Դեռևս 1723 թ. սեպտեմբերին եզիա

Մուշեղյան Կարնեցին Թավրիզից գրում Էր. ոԵւ այլ շատ տեղաց խապար առի, որ պիտի

գան այս յերկրին վրա երկու փաշա, Պայազիտոլ քրտօվն պիտի գան Օ՚ավրԷ զ» (Եզիա

Կարնեցու դիվանը, փաստ. 112, էշ 215)։ Հնարավոր է, որ Մահմուդ փաշան լինի աԲայեաղ-

•ղի քոլրթի» •այն բեկը, որը «ֆանդով» (այսինքն՝ ճարպիկ հնարքով) ցանկանում էր է շ ֊

միածնի կաթողիկոսից կարևոր տեղեկություններ կորզել (տե՛ս (ГԿռունկ Հայոց աշխարհին»,

1863, X Գ, էշ 197—198)։

2 1 յ օ ո Յ Տ Н а 11 V а у . О р . с 1 1 „ р . 2 1 3 . [ Լ о и ւ տ - А ո ձ г ё е հ М а т 1 е с! е

С 1 а 1 г а е . ] Н ! 5 ( о 1 г е с!е Р е г э е 4 е р и 1 8 1е С о т т е п с е т е т Йе с е 5 1 е с 1 с . Р а П в , 1 7 5 0 .

У о 1 II , р р . 1 6 0 — 1 6 1 , « . / « / » . П , Т . А р у т ю н я н . У к а з . с о ч . , с . 2 7 1 . 22 I. Լոքհարթը, Հովսեփ Ապիսս-լայմյանի վերոբերյալ տեղեկությունները քղարմանալի»

անվանելով՝ գրում էր. «Հաշվի առնելով երկրի (իմա՝ Նեֆյան տերոլթյան—Ա. Ա.) այլ մա-

սերում թուրքերի նկատմամբ հայերի ցույց տված թշնամությունը, այս տեղեկությունները

«լեաք է ա%4ավա%ակա% Ьи./шра/з ( « . Ь ' и Ь а и г е п с е Ь о с к Ь а П . О р . с » . , р . 2 6 2 } «

Իրադարձությունները %ա փան ում և Նա/սիշևանի խանությունում 1724 թ. 103-'

մանը մասնակ/յած հայկական ղորաջոկատների մեջ, ի թիվи այլ բնակա֊ վայրերի .ռազմիկների, անկասկած է թվում Օրդոլբադին հարևան Ագոզիսի զորականների ներկայությունը23ւ

Սույնով մեր .առջև է .1724 թ. կեսերին Արևելյան Հայաստանում ստեղծ-ված քաղաքական բարդ իրադրության տեսարանը։ Օսմանյան բանակի ներ-խուժման և առաջխաղացման պատճառով հայ զինվորության չորս խոշոր հատվածներին (Երևան, Նախիջևան, Սյունիք, Արցախ) չհաջողվեց իրագոր-ծել հայկական միասնական ազատագրական ճակատի ստեղծումը, որը դեռ-ևս մի բանի ամիս առաջ՝ 1724 թ. ապրիլի սկզբին ղարաբաղցիներին հնա-րավոր էր թվում. «...կոլգնանք Ցուրտին վերէն. քուրան փչացնենք, որ տե-ղէս (Ղարաբաղից—Ա. Ա.) մինչի Երևան ողջ հայեր ան, Ա(1) կուտառ֊ նան»2Հւ Հայկական զինված ուժերի միջև գոյացած և, օսմանյան ռաղմա-կալման պայմաններում, չհաղթահարվա՛ծ տարանջատվածոլթյոլնը բավա-կանին խայտաբղետ արդյունք տվեց։ 1724 թ. օգոստոս-սեպտեմբերին պատ֊ կերը հետևյալն էր.

I . Երևանի հայությունը, առաջինը դիմակայելով թուրքերին, անվերա-պւ*հ հակաօսմանյան դիրք էր բռնել հուսալով, որ հայկական, պարսկա-կան կամ վրացական ուժերը Ժամանակին կհասնեն օգնության^»

I I . Ղարաբաղի Հայոց Սղնախները, ակնդետ սպասելով ռուսական բա-նակի գալուստին, առժամ ան ակ հակաօսմանյան դաշինքի մեջ էին մտել Գանձակի մահմեդականների և պարսկամետ այլ ուժերի հետ»

I I I . Ղափանի հայությունը՝ Դավիթ-բեկի գլխավորությամբ, գտնվում էր կատարյալ անկախ և ինքնիշխան վիճակում։ Հենվելով լոկ ներքին ուժերի վրա, Դավիթ-բեկն ստեղծել էր բավականին կայուն իշխանություն, որը հա-չաղությամբ ետ էր մղում իր տարածքի հանդեպ կատարված բոլոր ոտըն-ձգոլթյունները, սակայն 1724 թ. մարտի վերջին — ապրիլի սկզբին ենթարկ-վելով Բարգուշատի սուլթանի և Նախիջևանի խանի համաձայնեցված հար-

՛ձակմանը և տալով մեծաթիվ զոհեր, առժամանակ զրկվել էր լայնամասշ-տաբ հարձակողական գործողություններ ծավալելոլ կարողությունից։

IV. Ի .տարբերություն հայության վերը նշված երեք հատվածների, նա-խիջևանահայությոլնը 1724 թ. օգոստոսին անսպասելիորեն հարում է օս-մանյան զորքերին և զենքը ձեռքին կռվում պարսկական ուժերի դեմ։ Մեր ձեռքի տակ եղած աղբյուրներում այս վարքագիծը հակիրճորեն մեկնաբան-ված է մ հաւն Հովսեփ Ապիս ալա յմ յան ի վերոբերյալ ցուցումների կապակ-ցությամբ. , Նախիջևանի նահանգի բնակիչները կորցրել էին պարսիկներից օգնություն ստանալու հույսը, իսկ թուրքերի դաժանությունից՝ վախենում էինX (Ջ՛ Հանվեյ)։ Մամի-Կլերակի երկում այս դեպքն այլ մեկնություն էլ է ստացել, հեղինակը, մինչև վերջ չգոհանալով Հովսեփ Ապի սալայմյա-

•նի տված բացատրությամբ, մակաբերել է, որ Նախիջևանի հայերը դիմել

23 1720֊ա կան թթ. Գողթնը համարվում էր «Նախ չվանի երկրի» գավառներից մեկը։

Այսպես, 1724 թ. Ագուլիսում գրված մի հիշատակարանում կարդում ենք. <է...ի յերկրէն

նախչվոլանայ, ի գաւառէն Գողթնեաց, և ի գերագով վանից Սրբոյն Թովմայի Առաքելուն՝

որ յԱգոլլիս...» (տե՛ս Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. № 1838, էշ 291 բ)։ 2 4 Армяно-русские отношения в первой трети XVII века. Сборник документов.

Т. II. часть II, под редакцией Аш. Иоанннсяна, Еревеан, 1967 (Այսուհետև՝ АРО, т. II. ч. II) , док. 23Տ, с. ео.

25 Տե՛ս թուրքական աղբյուրները..., Հ. Ա, էշ 139—140. տե՛ս նաև վ. Մ. Մարտիրոս֊

յան. Անդրկովկասի ժողովուրդների համագործակցությունը և Երևանի 1724 թ. պաշտպա-

նությունը.— ՞Պատմա-բանասիրական .հանդես», .196Տ, А? 2, էշ 138, 190։

էին թուրք զորահրամանատարին հնարավոր երկու պատճառով՝ 0 կամ վրեժ֊ խնդիր էին հլու համար շահ Բ՚ահմ ասպից (ինչպես և պնդում Էր Հովս եփ Ապիսալայմյանը—Ա. Ա-), որի հրամանով հրի Էին մատնվել հայկական մի շարք բնակավայրեր, և կամ՝ թուրքական զորաբանակների ավերածու-թյուններ կատարելու ահից դրդված» (տե՛ս աստ, ծան. 21), Այս բացատ-րւ:ւթյոմւները, սակայն, հակասական են և անբավարար, Առավել խորն ըմ-բըռնելոլ համար 1724 թ. օգոստոսին նախիշևանահալ ութ յան պարագլուխ-ների կայացրած անակնկալ որոշումը, անհրաժեշտ Է պարզել, թե ինչպիսին Էո նախիջևանահայոլթ յան վիճակն ու դիրքորոշումը 1722 թ.'՝ դափւ- ւցինհ֊ րի զԻն1աւ ընզվզման "ԿդբՒյ Ի ՎեՐ՚ մասին մեզ հասած տեղեկություն. ներր, ցավոք, չափազանց սուղ են, Ստււրև, ժամանակագրական կարգով, ներկայացնում ենք եղած բոլոր տվյալները.

ա) Տ՚եյ1.Ավետիքի հաղորդ՛ման համաձայն, Դավիթ.լյեկի գլխավորած շարժմանը միացած ա ռաշին զորականներից էին հին Ջուղայի հայ ռազ-միկները. «...դիմեցին առ նա (Դավիթ-բեկը—Ա. Ա.) զօրօբ իւրեանց որ՛ դիքն Մ աղայ մելիքին Ջ"ւղայու, որ եւ կոչի հին Ջուղայ՝ ի Գոդթան գա-ւառի եւ որդիքն Տիլենչի մ ական ուանելոյ՝ն, եւ սոքա ամենեքեան դային խառնէին եւ յաւելանային ընդ զօրսն Դալիթ Պէկին, իբր երկուս հազարս արանց զօրաւորաց» (ՊՏԱ, էշ 132. հմմտ. Համապատում, էշ 150—1Շ1)2°,

Տեր.Ավետիքի պատում ում այս դեպքը ժամանակագրորեն ներկայաը՛: ած է Բ-որոսի՝ Դավիթ.բեկին ներկա յան ալուց (1722 թ. վերշ—1723 թ. սկիզ. բը)27 հետո և 1723 թ. մարտի 31—ապրիլի 14-ի Չավնդոլրի հաղթական կռիվ֊ ներից առա շ. Հետևաբար, կհրառելով նախնական պատումներում ժամա-նակագրական հաջորդականության պահպանման բացահայտված սկզբունքը28(

կարող ենք եզրակացնել, որ Դավիթ.բեկի զորքերի համալրումը հին Ջուղայհ հայ ռազմիկներով եղել է 1722 թ. վերշին—1723 թ. սկզբին (մինչև մար-տի 31),

ր) 1722 թ. վերջին — 1 7 2 3 թ. սկղբին են վերաբերում նաև Մինաս վար-դապետի 1723 թ. ապրիլի 19 ֊ին Աստրախանում գոված զեկուցագրի հե-տևյալ տեղեկությունները. 1) « И з МвСТСЧКа РэДДвВИЛИ 'Прибыли В Р Я Щ тамошние жители и сказывали: собралось де армян 24 ООО и пошли под 'местечко Нахичеваи и осадя взяли, и содержат тем м е с т к о м оные армяне». 2) « Ш а х о в а величества сын (իմա՝ Թահմասպ II—Ա. Ա.), которой ныне в Тавризе, определил 4 хана՜ и послал с войскам на армян в местечко Акулис, где армяне собираются и велел всех порубить; и уаедомились про их приход, и была баталия, и едва ханы ушли, а про-чих много побили, и при тон баталии были грузинцы присланы от Вах-танга для вспоможения»2 9 .

Հայերի կողմից Նախիջևանի գրավման մասին լուրն ':րիշ " չ մի տըվ-յալով չի հաստատվում։ Եթե այդպիսի նշանակություն ունեցող փաստ իրոք տեղի ունեցած լիներ, ապա, կարծում ենք, այն բազմիցս կարձանագրվեր մեր ձեռքի տակ եղած նյութերում։ Ամենայն հավանականությամբ, այս լու-րը Նախիջևանի նահանգի տարածքում ՛Լափան ի կամ տեղի հայ զինվորու-թյան ինչ-ինչ շարժումների աղավաղված արձագանքն է։

թ՛եև երկրորդ հաղորդումն այ[ աղբյուրներում, մասնավորաբար՝ «՛Լա-. փանցվոց պատմության» մեջ, նույնպես չի նշվում, այնուհանդերձ ՚ .ա հա-վաստիության աստիճանն ավելի բարձր է թվում շնորհիվ, նախ և առաջ,

26 Ըստ %որացուցակի, շուղայեցի վերը նչվսւծ երկու զորապետերի հրամանա՚ոարոթյան տակ կար 400 զինվոր (տե՛ս քէորացոլցակ, (շ 141), հետևաբար, նրանց ժամանման պահին• Դավիթ.բեկն ուներ 1600 զինվոր։

27 Տե՛ս <гՊատմա-բանասիրական հանդեսа, ИЗО, Л' 3, էշ 79—ՏՕ*

28 Տե՛ս նույն տեղում, М 2, էշ 133—134։

» АРО, т. II, ч. II, док. 180, с. 33.

Իրադարձությունները Ղափանում և նախ իջևան ի խանությունում 1724 թ. 111

Վախթանգի ուղարկած «վրաստ ան ցինե րիյյ մասին հիշատակումի։ Միանգա-մայն հնարավոր է, որ Դավիթ-բեկն առաքած լինի Ագուլիս Վրաստանից իր հԼտ Լկած հայ մի քանի փորձառու զորահրամանատարների՝ փոքր ջոկատի ուղեկցությամբ։ Այդ քայլի նպատակը նույնը պիտի լիներ ինչ և Ղափանռլմ անցկացնել զորահավաք և ապստամբեր Հաղորդումն ուղղակիորեն նշում է Ագ ուլիսում զորահավաքի անցկացման փաստը. вГ...МССТи'Ч1\0 АкулИС, ГДв а р м я н е с о б и р а ю ւ с и . . -»

գ) Ագո։ լիս ե ց ի Աբելի վերն արդեն վկայված տեղեկությունն արձանա-գրում է 1724 թ. ապրիլ—մայիս ամիսներին տիրող իրավիճակը, «...մեծ թվով հայ զինվորականներ են հավաքվել Ղափանում և միացել Նախիջե-վանի հայկական զորքերի հետ»'0։ Ցավոք, «Նախիջևանի հայկական զորքեր» ձևակերպումը շատ է առաձգական, այն կարելի է հասկանալ որպես Նա-խիջևան քաղաքի, Ադոլլիսի, Շահկերտի (Ղազանչի), Աստապատի և այլ բնակավայրերի հայ զինվորություն31»

դ) Եվ վերջին տեղեկությունը պատկանում է Ս. Շահում յանին։ Պատմե-լով մեղրեցիների և օրդոլբադցիների միջև՝ Օրդոլբադ ժամ անած պարսիկ իանի (սիփահսալար Մա՛նս ոլր-խանի) միջնորդությամբ կայացված հաշ-տության մասին, Շահում յանը ծանուցում է, որ այդ ժամանակ ձեռք էո բերվել նաև գերիների փոխանակության համաձայնություն. «Յայնժամ գրե-ցին Մեղրացիքն առ զօրագլուխսն Ագուլեցւոց, որպէս զի ըն կալցին ի յՈւր-•դովարե ցլոցն զեօթ անասուն անձինս Հայոց գերեցեալս ի նոցանէ ել ազդ արասցեն ինքեանց թէ ընկալան զնոսա, որպ՚էս զի եւ ինքեանք արձակեսցեն զՀաճի Շափին, եւ արարին այնպես» (ՊՍՇ, էջ 130. հմմտ. Համապատում, էջ 164)։

Ինչպե и վերը պարզվեց, սիփահսալար Մանսոլր-խանը ժամանել էր 0ր-դուբադ 1724 թ. հուլիսի երկրորդ կեսին—օգոստոսի ս,կղբին։ Հետևապես, գե-րիների փոխանակությունը տեղի է ունեցել նույն թվական ի օգոստոսին՝ մինչև օգոստոսի 27-ը (Օրդոլբադի գրավումը)։ Ս. Շահում յանի վերոգրյալ հաղորդումից կարելի է անել երկու հետևություն. 1) մեղրեցիների գրա-վոր դիմումն Ագոլլիսի «զորագլուխներին» (և ո՛չ թե, ասենք, «տանուտե-րերին» կամ «մեծամեծներին») փաստում է, որ այդ միջոցին Ադուլիսն ուներ լավ կազմակերպված զինված ջոկատներг 2) Գերիների փոխանակման հար-բում՝ միջնորդի դերում Ագոլյիսի հանդես գալը նշանակում է, որ այդ աչքի ընկնող բնակավայրը՝ Ղափանի հայոց իշխանապետության և Նախիջևանի խանության մահմեդական ուժերի միջև բռնկված կոնֆլիկտում, 1724 թ.

հուլիս — օգոստոսին չեզոք դիրք էր զբաղեցրել։ Բ՛վում է, պարսկական կողմը ա1Դ չեզոքությունն իսկ ընկալելու էր որպես կիսաապստամբական վիճակ։

Արո, վերր րեու/ած տվյալներից հաստատ է մի բան. Ղափանի հայ ապստամբների ոգեշնչող ազդեցության ներքո Նախիջևանի հայության որոշ հատվածներ 1722—1724 թթ. պարբերաբար ներքաշվել են ազատագրական

ЗС Армянское войско в XVIII веке, док. 3» с. 102. Իսրայել Օրոլ ազատագրական ծրագրի Համաձայն, Նախիջևանը պիտի տար 5 000

հայ զինվոր, Ադոլլիսը՝ 6 000., Երնջակը՝ 10 000 (տե՛ս Г. А. Э 3 О В. Сношения Петра Великого С армянским народом. СПб., 1898, ДОК. 9, С. 36. հմմտ. էեո. Հայոց պատմու-թյուն. հ. 3, գիրք 2, էջ 56)։ Երնջ ակի վերաբերչաւ Օրու տվյալներն, անշուշտ, նկատի ունեն

ամբողշ գավառը, որն ուներ հայկական այնպիսի խոշոր բնակավայր եր, ինչպիսիք էին հին

Զուզան, Շահկերտը (՛Հազանչին), Շոռոթը, Խոշկաշենը, Բ երդիկը, Ապրակունիսը, Կզնուտը և

այլն (տե՛ս А р г а м А й в а з я н . Памятники армянской архитектуры Нахичеванской АССР. Ереван, 1981, с. 64—102): Որ Երնշակ գավառի մասին Օրու տվյալներն անհիմն

չէին, հուշում է նաև 1750 է'թ. ՛Հա զան չի ի Հերոսական դիմադրությունը (տե՛ս Մ իքա յ ե լ

Ջ ա մ լ յ ան д. Հայոց պատմություն, հ. Գ, Երևան, 1384, էշ 842—848)է 1720-ականներին

ուղղված հետադարձ հայացրի առումով հետաքրքրական Է նաև 1747 թ. Աստապատի հա-

շող պաշտպանությունը (տե՚վւ նովն տեղում, Էշ 837)։

108 Ա. Մ. Այվազյան

պայքարի մեջ, Այստեղ, սակայն, ռժերի հարաբերակցություն), այլ էր, քան Ղափանում։ ՛Նախիջևանի խանի տրամադրության տակ կար 12—1-1 Հազար հոգուց բաղկացած ընտիր զորք32, որր երկու անդամ՝ 1722 թ. օգ пи. ս*ռи—սեպտեմբերին և 1724 թ. մարտի վերջին-ապրիլի սկղոին ծանր հար-վածներ հասցրեց նույնիսկ Դավիթ-բեկին, Բացի այղ, Նախիջևանն այն նահանգն էր, որը Թավյւիզը կապում էր Երևանի հետ, ուստի, նրա նշանա-կությունից ելնելով, շահ Թահմասպ 11֊ը, իր հնարավորությունների սահ-մաններում, ամեն կերպ աջակցելու էր Նախիջևանի խանին, Դեռ ավելին,, ինչպես մ,ի այլ առիթով նշել ենք, 1723 թ. հոկտեմբերի 29-ից մինչև 1724 թ. փետրվար ամիսը Բ՚ահմ ասպն անձամբ գտնվում էր 1։ախիջևան քաղաքում33. «ՌՃՀԲ (1723) թոլին հոկտեմբերի Ի և Բ՝ ( 2 9 ) ֊ ի ն թ ագալորն շահ Թ՚սհմաղ հմուտ ի քաղաքն Նախիչևան. է բազում ղօրօբ և յոյժ փա֊ ոաւորЯ34» Դժվար չէ կռահել, որ նման պայմաններում նախիջևանահայոլ֊ թքան յուրաքանչյուր ազատագրական նկրտում ենթարկվելու էր ղսւժան հա-լածման։ Նախիջևանի խանությունից բացի, շահ Թահմասպ I I ֊ ր Հայաս-տանի տարածքի ուրիշ ոչ մի վայր դեռ ոտք չէր դրել, ուստի, Հաշվի առ-նելով, որ ՝ համ ընկնում են նաև ժամանակագրական տ՚ւէյալները, պիտի ըն-դունել, որ 1724 թ. վերաբերող հետևյալ հաղորդումը նկարագրում է հենց այս խանությունում տեղի ունեցած անցքերը. «Մոռացության տալով ան-ցած տարվա (իմա՝ 1723 թ. — Ա. Ա.) Թիֆլիսի խռովությունը, որն իր չմը֊ տածված գործողությունների հետևանքն էր, նա (Թահմասպ 11-ը — Ա. Ա.) հայերին ծանրաբեռնեց անչափ մեծ հարկերով, որոնք գանձվում էին ար-տակարգ դաժանությամբ։ Այսպիսի անողոք վարմունքը սկզբից ևեթ օտա-րացրեց այս մարդկանց (իմա՝ հայերի — Ա. Ա.) բարեկամությունը՝ հակա, ռակ նախկինին հատուկ համակրանքի։ Շուտով այս ընթացքը հասցվեց ծայ-րահեղության... նա (Բ՚ահմասպ 11-ը) ուժով մտավ նրանց (իմա՝ հայերի

Ա. Ա.) գլխավոր քաղաքներից մի քանիսը, և թալանեց դրանք, հատկապես այն քաղաքները, որոնք հրաժարվել էին կատարել իր զորքերին միանալու հրամանները...л^г

Պատմելով 1723 թ. երկրորդ կեսի դեպքերի մասին, Պետրոս դի Սար-դիս Գիլանենցը, փաստորեն հաստատում է Հանվեյի տվյալները. «...Հա-յոց ազկըն տիր ( = շատ) շատ նեղութիւնոլմն այ. Գոխտան գավառ՝ որ Ղղյը-րաշն այ թալանում և կերպ կերպ փսլինքանի (փորձանքներ-Ա. Ա.) ան բերում գլուխներանին, որ նման չէ ամենայն խօսկն գրել, քաշկայ (Լրա-նի—Ա. Ա.) թէ ես էլ մեռած լինի՝ որ չի լսէիЛ Արդարև, բաղդատելով այս

32 Տե՛ս «Պատմա-բանասիրական հանգեստ, 1990, .V 2, էշ 130, ծան. 45։ 33 Տե՛ս նույն տեղում, № 4, կ 77։

34 Մաշտոցի անվ. Մատենադարան, ձեռ. А" 1915, կ 280 բ. ֊հմմտ. ձեռ. 2957, կ 2 ա-

2 բ՝ «...Եւ արդ, ի թուականիս, մերում հազար հարիւր Հ և Բ (1723) ամի... որդի չայ

Սոզթան Յուսէնին շահ Բ֊ամաղն բազում զօրօր եկեալ ի նախկևան, „ր այժմ կայ ի Դաւ-

րէժ քաղաք և մեր կատարածն ի ձեռին Աստուծոյ

» . 1 0 Ո Յ Տ Н а п ш а . у . Ср. сН., р. 211, < . л / „ . յ и Ճ а տ շ Т а с е а տ г К г ս տ I п-в к ) . ТЬе Н18Югу о( 11<е Ьа1е Ке\о1и1;оп8 օք Р«г51я. \/օ!տ. 1 апс! 2, Ы е » Уогк Уо1. 2, р. 131.

36 Տե՛ս էկռոմւկ Հայոց աշխարհինя, 1863, ЛГ Գ, կ 208ւ

Իրադարձությունները %ա փան ում և Նա/սիշևանի խանությունում 1724 թ. 103-'

ամենին նաև Հովսևփ Ապիսալայմյանի վերոբերյալ բացատրությունը, կա-րոդ ենք վստահաբար ասել, որ ՛հախիջեանի պարսկական իշխանություն-ների և տեղի հայ բնակչության միք և հարաբերությունների կտրուկ վատ-թարացումն էլ եղել է օսմանցիների կողմը հայերի անցնելու գլխավոր շարժառիթներից մեկը։ Ըստ Ջ• Հանվեյի, Նախիջևանի հայերն իրենց ներ-կայացուցիչներին առաքել են թ արքական բանակի ճամբար միայն 1724 թ. օգոստոսի սկզբին37, այսինքն՝ այն ժամանակ, երբ արդեն ամիս ու կես շարունակվում էր Երևանի պաշարումը։ Այղ ընթացքում էլ, հավանաբար,, քաղաքական թեր և դեմ հաշվարկների պայմաններում, մշակվում էր նա-խիջևանահայոլթյան նոր՝ օսմանյան կողմնորոշումը, որը ոչ այլ ինչ էր, քան պահի թելադրանք կամ «չարյաց վագրագույնի» ընտրություն։

'1724 թ. պատերազմական գործողությունների ավարտական փուլի մա-սին Ջ• Հանվեյը հաղորդում է հետևյալը. «Երևանի և Համադանի գրավումը, մի կողմից, և Վանի փաշայի ետմղոլմը (իմա՝ 1724 թ. սեպտեմբերին Բ՚ավ-րիզի մոտ թուրքերի կրած խոշոր պարտությունը3^'—Ա. Ա,)՝ մյուս կողմից, վ։ակեցին [1724 թ. ռազմական] կամպանիան հօգուտ թուրքերի։ Սերաս-քերի բանակի թվակազմը նվազել էր, և Վանի վւաշայի մոտ մնացած զոր֊-քերի հետ միասին, կազմում էր ընդամենը 40 հազար զինվոր, ներառյալ Վրա ստանում եղած կայազորները։ ՛Բրդերը և Եգիպտոսից եկած զորքերն անջատվեցին [օսմանյան բանակից[ ու ձմ եռեցին Երևանում, Նախիջևա-նում և Օրգոլբադում»39։ Ամեն դեպքում, 1724 թ. վերջին՝ օսմանյան ընդլայն-ված ռազմակալման պայմաններում, զենքը ձեռքին ընդվզած արևելահայ զանգվածների դրությունն անչափ ծանրացավ։ 1732 թ. Պարսկաստան ժա-մանած և տեղում ամւցած տասնամյակի բուռն պատմության վերաբւերյալ առատ նյութ հա՛վաքած կարմելիտ քարոզիչ Լինդերը իր արժեքավոր-

« •Бесопск) աշխատության մեջ 1722—1725 թթ. պարսկահայեբի

կրած մարդկային կորուստները հաշվում է «200 000 սպանված և ստրկու-

թյան քշվածл40» Ջ• Կրուշինսկին, պատմելով Երևանի 1724 թ. գրավման մա՛-

սին և սխալմամբ վերագրելով այն 1725-ին, գրում էր. «Քաղաքի գրավման

ժամանակ սպանված 30 000 հայերից բացի, բավական շատ էին նաև գե-

րեվարվա՛ծները, որո՛նց քշում էին նախիրն՛երի պես։ Այս պատերազմների՛

ընթացքում նրանց թիվն այնքան նվազեց, որ 1725 թ. (իմա՝ 1724 թ. — Ա.

Ա՛) անգամ կեսը չէին ա$յ քանակության, որ մինչև աֆղանների գալն

ունեին Պարսկաստանում։ Ղափանի լեռներին ապավինած հայերը միակն

է՜ին, որ դեռ շարունակում էրն դի մա դրությունը»*1՛։-

37 Տելէբի-Զադնի համաձայն, նախիշևանը գրւ վվ՚՚է Լ Հիջրայի 1136 թ. զիլզազղե ամսի

20-րդ օրը (տե՛ս Թուրքական աղբյուրները..., հ. Ա, Էշ 14ձ), այն է՝ նոր տոմարով 1724 թ.

օգոստոսի 10-ին։ Հետևաբար, Հանվե յի տվյալները, որոնք նույնպես նոր սամարով են, միան-

գամայն վստահելի են։ Հիշեցնենք նաև, որ այս տեղեկության սկզբնաղբյուրը Հովսեփ

Այիսալայմյանն էր, որը կաթոլիկ էր, ուրեմն և՝ պիտի, գործածեր նոր տոմարը (հմմտ..

%Պատմա.բանասիրական հանգեսа, 1990, XI 3, էշ 81, ծան. 22)։

ՅՏ Այս մասին տե՛ս .յ О Ո Ձ Տ Н Э Ո V ձ у. Ор. С11., рр. 213—214. "Տ նույն տեղում՛, էշ 214։

„Л СЬгоп1с.1е օէ' 1&е С а , - т е Ш е 5 . . . \ уо1. 1, р. 579. 11 յ . Т. К г и 8 1 п з к 1 . Ор. си., уо ! . 2. р՛. 17.8,

8 г^щЦЬс», К 2

114 и* 1г* Ч^шщшь

СОБЫТИЯ В КАПА НЕ И НАХИЧЕВА И С К О М Х А Н С Т В Е В 1724 ГОДУ

А. М. АЙВАЗЯН

Р е з ю м е

Статья восстанавливает хронологию п дммамику драматических событий 1724 г.

•в Капана (Слонике) и в Нахнчеванском ханстве. В частности, показано, что летом

1724 г.—в период усилившейся османской агрессин—шах Тахмасл II начал вести

примирительную политику но отношению к восставшему армянству Капана, стремясь

обеспечит!, персидским войскам поддержку армян н стабильный тыл. Однако с паде-

нием Нахичевани (30 июля) л. особенно, Ордубада (27 августа), позиция Тахмаспа

I I к княжеству Давпд-бека вновь, на некоторое время, резко ужесточилась. Этот

поворот объ:!-.-нялс.я, с одной стороны, желанием шаха обласкать непримиримых р.рагов

Давид-бека, в особенности—баргушатского султана Фатх-Алн, и использовать войска

.последнего в борьбе с турками. С другой стороны, немалую роль в изменении

политики персидского двора сыграл беспрецедентный переход на сторону турок

армянс^к (..юруженных сил Нахичеваиского ханства (вторая половина июля 1724 г.),

вызванный, в свою очередь, чрезвычайным обострением отношений нахичеванскнх

.армян с персидскими .властями.