Przegląd

ReligioznawczyTHn Rnuctous Sruolns REvtEw

21228

2008

POLSKIE TOWARZYSTWO RELIGIOZNAWCZEWARSZAWA

ISSN 1230-4379

,,Przegląd Religioznawczy" ,2008, nr Ż (22B)

MłRctN LtsIncrtUniwersytet im' Mikołaja Kopernika w ToruniuInstytut Politologii

Nacjonalizm, polityka i religia.P tzyp adek shintoizmu państwowe go

w Cesarstwie fapońskim

Wstęp

opisanie związkow pomiędzy religią a poliĘką jest zadaniem tyle inĘgująrym,co httdn1.łn, gdyżv'ryrnaga zestawienia ze sobą dwóch rożnych, niepokry'wająrych się

ze sobą sfer: sącrum iprofanum. Jednakże wiele przypadków z zycia społecznego i poli-

Ęcznego dostarcza nam przykładów przenikania się owych pŁaszczyzry zwŁaszcza

w przypadku walki o władzę polityczną. oznacza to, ze elity polityczne rłrykorzysfujawybrane wątki z doktrym oraz syrrnbole religijne, mające sŁużyc legiĘmizacji władzy,instytuqi państwow1zcĘ a także porządku społeczno-poliĘcznego. CharakterysĘkęobecności religii w dyskursie politycznym doskonale oddaje pojęcie,,formuĘ politycz-nej" sformułowane przez Gaetano Moscę, zgodnie zktorym eliĘ polityczne (czy uży-wając terminologii Mosci, klasa polityczna) posługują się wybranymi wątkami kulfu-rorł1'rni, które, ich zdaniem, winn1łn maks},łnalizować sukces polityczny1' Jak podaje

Marek Żyroms7<: ,,Zadariem formuĘ poliĘcznej jest uzasadnianie panowania klasyrządzącej, stąd określa jąsię też mianem zasady legitymizacji. Klasa polityczna nie chce

uzasadniać swej władzy stanem faktycznyrn, ale szuka dla niej podstawy moralnej czy

Prawnei''2. W ten sposób Proces legiĘmizacji nabiera o wiele szerczego i głębszego

znaczeria, a dzięki temu posiada większą skuteczność. Dodatkowo, dzięki ,,formulepoliĘcznej" mozna osiągnąć nie tylko stan IegiĘmaĄt, |ecz wczyric go w miarę trwa-

Ęm, co w polityce jest niezrłykle istotne.

1 Na temat rozumienia religii jako ,,formuĘ politycznej" zob. M. Lisiecki, Religia jako formuła poliĘcz-na. PoliĘczny i społeczny uymiar religii na przyldarlzie Cesarstwa ]apońskiego, ,,Dyskurs" , 2007, nr 5, s. 45-47 '

2 M. Zyromski, Gaetano Mosca. Twórca socjolog,icznej teorii elity, Poznań 1996, s.71,.

MłRclN Ltslpcrt

Z kolei zdaniem Patricka Michelą najbardziĄ vłyraźnąsyfuacją instrumentalnegotraktowania religii, jako cąmnika legitymizaryjnego/ mozemy dostrzec w okresachprzejściowycĘ np. transformacji ustrojowej lub kształtowania się państw narodowych3.Uwaga ta jest na tyle istotną gdyż wprowadza nas w speryfikę powiązan pomiędzyjedną z religii japorrskich_ shintÓ a japońskim rządem w latach 7868-1945.

ogólne informacje na temat rozumienia shintÓw kulturze japońskiei

Niezmiernie wazne dla wyjaśnienia relacji pomiędzy polityką Cesarstwa Japoń-skiego a shintÓ 1est zaznaczerie trudności popra\^y'nego opisania jego znaczeria w kulfu-rze japońskiej 'Jużna Samym początku stajemy przed'poważnym problemem, mianowi-cle: shintÓ nie stanowi jednolitego systemu religijnego a Ę,.rn samym trudno udzielićjednoznacznej odpowiedzi, czym ono właściwie jest. Dzieje się tak dlatego ze shintoizmskłada się z rcżnych elementów, jak mitologia japońską system władzy cesarskiej, jakrórłmiez przesądy i lokałre wierzenia ludowea. owa ńożoność i zagadkowość wynikaz samej nafury shintÓ, a także ze sposobów jego opisywania w za]eżnoścl od okresu hi-storyczno-poliĘcznego i kulfurowego. Warto zaznaczyć, że nĄczęściej spotykanymŁłędem jest traktowanie shintÓ w kategoriach sytemu religijnego właściwego dla kulfuryjapońskiejs. Takie ukierrurkowanie badań nad shintÓ jest mylną z co najmniej dwóchpowodów. Po pierwsze, jest w1nikiem redukcji rożnydl typó- shintÓ dojednego (naj-częściej procesarskiego wańanfu)6. Po wtórą taki kierunek analiz - celowo bądź ńe-świadomie - jest pochodną ideologii nacjonalistycznej obecnej w japońskim dyskursiepoliĘcznym i intelekfualnym w XIX i XX w' Dodatkowo stanowisko to wskaz}'waćmoże jedynie na poliĘczny wymiar religii, gdzie Łączone są religijne aspekĘ shintÓz biolo$cznymi determinantami tożsamości narodowej.

Przfmuje się, że począt7< shintÓ sięgająIV w.n.e., kiedy w iaponii pojawił się bud-dvzm i konfucjanizm7. Nalezy przeztorozumieć,ze od tego czasuzacz$ofunkcjonować

3 P' Michel, Polityka i religia' Wielka przemiana, Kraków 2000, s. 19.] M' Me1anowicz, Sintoizm, w: Religia zu świecie uspółCzesnym/ H' Zimoń (red.), Lublin 2OOO, s.326.5 Takie stanowisko prezentuje np. E. Rochedieu, Der Schintoismus und d.ie Neuen Religionen lapans, Stvtt-

gart 1985, s' 59; a także J. Kitayamą który piszą że ,,Shintoizm jest narodową religią Japonii. Odpowiada ontr zlrpełności charakterowi narodu japońskiego i pozostaje w ściĘ kore1acji z japońską kulfurą' Shintoizmje't pontędzv wszystkimi osobliwościami Ęrn, co odróżnia Japonię w jej niepowiarzalności od irrnych kra-;crr-" c't. za: J. Kitayama, Der schintoismus die Nationarrerigion Japans,Berltrt 1943, s. 3.

' \{ozemv lł1'rózdć cztery odmiany shintoizmu: słlnźo ludowe fiap. minkan-shintÓ lub tsuzoku-shinto),

':::'::_' -kciarskie (jap. ĘÓ}n-shintÓlub shuhą-shintÓ), shintÓ świąĄ,mne (jap. jitl1a-shintĄ i słlnló dworu r:esarskiego]::' '1\'-;-'"slllllio).Natentematzob.J.Tubie1ewicz,Kultura|aponii.Słownik,WSziP,Warszawa1996,s'291293;''''

\-'_:Źj'-'kl. Slńtttliztłtlnrodrruyisekciarskl,w:W.Kotańsk:l,Wlłęgushintaizmu,t.I,Warszawa7995,s.67'- \.: temat recepgi buddyzmu i kon{uc;'anizmu w Japońi zob. H. G. Blocker, C.L. Star1ing, Filozo-

'' ;: .'.;.";,; K:akcin'2008, s. 39.

Nacjona1izm, po1ityka i religia. Przypadek shintoizmu państwowego

w Społeczeństwie japonskim samo PojęCie, które miało za zadaIie zgrupowanie lokal-nych kr-r1tów nawzór nowych religip.

Samo pojęcie ,,shintÓ" składa się z dwóch ideogramów: shin (Iub kami) oraz dÓ

(lub michi). Krótkie wyjaśnienie owych pojęC zaczniemy od ostatniego, czy\t dÓ lubfo (natomiast w czytaniu rdzennie japońskim michi). Pojęcie to w 1'ęzyku chińskimi japońskim pojawia się zwykle na końcu wyrazlt i oznaczac ma właściwy wzorlub tez normę/ W Sensie wytyczonego przez tradycje sposobu postępowania, np'butsudÓ (,,droga Buddy") lub bushidÓ (,,droga wojownika"). ',Morfem -dÓ w obwtych wyrazach mógł pierwotnie zaw|erać równiez znaczenie właściwej postawymoralnej, poniewaz istniało ptzeświadczenie, iż tylko człowiek doskonaĘ podwzględem etycznym był w stanie opanować tajniki"e. Poza tym odnosi się równiezono do pojęcia ,,dao" (,,tao" ), które zwykle tŁumaczy się jak ,,dtoga" , a oznaczać ma'.ukształtowany przez tradycje sposób postępowania, wzót. Tym samym, opróczpŁaszczyzny etycznej, mozemy wskazac na jej korelacje z polityką. Uwidacznia sięto zwłaszcza w przepisach dotyczących władzy politycznej, np. .gdy kraj jest rzą-dzony zgodnie z tao, to przestrzega się tam zasad moralnych"to. Istniało rownież,jak podaje Tadeusz Zbikowski, ,,tao władzy", skŁadające na jego barki pewne rytu-alne czynności, mające w magiczny sposób zapewnić prawidłowość jego rządów11 .

Natomiast drugie pojęcie mozemy przdożycjako: bó9 bóstwo lub duch, pamięta-

jąc o ich animisĘcznym pojmowaniu. Jednakże właściwe ztozumierie, czyn jest kami

(est to Ępowo japońskie czytarie, w odróznieńu od czytanego z chińska shin), wrymaga

dopowiedzeruą iż Są one siłami w1peh_riającymi śvnat, z którymi mozna się kontakto-

wać za pomocą odpowiednich ryfuałów w celu zapev'niania pomyślności. Kami mogąprzybierać rozmaite formy i istrrieć w kźd1łn organizmie żyv,rym oraz wszystkim tym,

co otacza człowieka i jest z nim zvłtązanelŻ. Wiesław Kotański podaje, ze eĘmologia tego

wIazu| znanego tez w formach kamu, krłbu, ma pochodzic od kobą - ,,budzący grozę

i cześć"13. Sokyo ono dodaje wtęCz, ze wszystko co z}nve moze być nazwane krłmi ilbo

8 Warto zaznaczyć, iż odnośnie do pojawienia się pojęcia ,,shintÓ" można spotkać pog1ądy, po-trvierdzające XIX i XX-wieczne idee natywistyczne 1 nacjona1istyczne, że nazwa,,droga bogów" pojawi-ła się w opozycji do buddyzmu, która w odróznieniu od ,,butsudo" (dosłownie: ,,droga Buddy'') mlałasię odnosić do ,'tradycyjnych", jak sądzono, wierzeń i bóstw.

9 T. Zbikowski, Prawie wszystko tl tao, w: Taoizm, Krakow 7988, s. 42. Zbikowski w tekście podaje

'udo i kendÓ, jednakże cytat ten odnieść mozemy również do bushidÓ.10 Tamże, s. 41.11 Tamże.12 Mozemy uporządkować wcie1enia kami w'. ciała niebieskie: słońce, księżyc i gwiazdy; zjawiska

naturalne: grzmoty i wiatry; zjawiska geograficzne: Bory, motza, rzeki, jeziora, lasy i kamienie; zwie-rzęla: węże, niedźwiedzie, lisy' kruki, jelenie oraz wilki; bóstwa klanowe: przodkowie rodzin i rodór.v,a także przodkowie rodziny cesarskiej. Zob. I. Nobutaka, Perspectiaes toward Understanding the Concept ofK,ltłti,w: Kami, I. Nobutaka (red.), Tokyo 1998, s.2.

13 W. Kotański, Zarys dziejów religii w |aponii, Yl arszawa 7963, s' 27. Zdanien D. C. Holtoma jed-:.r-m z najbardziej trudnych _ jeś1i nie rzeczywiście najtrudniejszych _ problemów w japońskiej filologii

47

]E MaRcril LrstEcrt

br'cuwazanejakopotencjalnekąmila'Pozatymwierzono, żeknmidziałająprzezyorishiro,które stanowią medium (symbol) pomiędzy człowiekiem i bóstwem15. Yorishiro mog1bvg np. kamienie, skĄ, drzewa, galęzie, zwierzęta,lustrą klejnoĘ (naszyjnik) i miecz16.

Warto mieć na uwadze to, że rozwoj shintÓ zdetetminowany był wpĘwami z kon-hłrenfu, zwłaszcza z Chin i Korei (doĘczy to głównie pojawienia się w }aponii buddy_zmu i konfuganizmu)' a także z AĄ1 Pofudniowo-Wschodniej , zwłaszcza w kwestiipojmowania knmi. odwoŁwjąc się do badań Inouego Nobutaki, ,,Japońskie pojęcie ,,kąmio

było pod silrrymi wpĘwami obrych prądów myślowych i religii. Japonsry uczeni i teo-lodzy konfrontowali je z now1,'rni wpĘ.wami w kazdym wieku, mianowicie zbuddy-Zmem/ konfucjanizmem i chrześcijaństwem. Dzięki o\Ąym kon{rontacjom - niezaleznieod tego CZy one skończyĘ się akceptacj ą czy odrzuceniem _ zastanawiano się nad tra-dyryjnymi wyobrazeniami kąmi"17. Konfrontacja zobcymt, dokładniej konĘnentaln1łni,prądami intelekfualnymi, zwłaszcza we Wczesnym okresie, nie ograniczała się jedyniedo Chin i Korei, bowiem możemy znaLeźćpunkty wspólne rórłmiez z ideami religijnymiz Syberii. Najbardziej znamiennym przykładem jest szamani zm, ktory wpŁynął na Spo-sób postrzegartla władzy i legitymizowania jej cz}rrnikami religijnymi1s. Hori ograniczasię do opisania wp\'wów szamanizmu we \^/czesnych okresach historycznycĘ a takżepokazuje na przykładzie Kojiki t Nihonshoki znaczeria szamanizmu na władzę cesarską.Powofujac się na cesarzową-szamankę Pimiko (lub Fumiko)' Natomiast Itó Mikiharuw plary Eaolution of the ConcEt of Kaimi, Zwtaca uwagę na paralele pomiędzy pojęciakąmi a południowoazjaĘckimi koncepcjami bóstw oraz duchów. Przed,e wszystkim sąone zgodne z animizmem, np. ,,Tajland czycy i Laotatlczycy wierzą że phi mieszka nieĘlko w ludziacĘ lecz talźe w roślinaĄ zwierzętach, nawet minerałach''19. DodatkowoMikiharu zwtacauwagę na specjalrry rodzajphi,mianowiclekhwąn, które odnoszą się doduchórł' ryru, który pełni w ich kulfurze, zwŁaszcza agramej/ niebywale istotną rolę.Uwaga ta odnosi się także do Japonii, gdzie istrLieją odpowiednie przepisy normał.vynedotyczące np. zbrukani aPoprzez zriszczerie upraw z ryżem. ZkoletMalajczyqr vnerząl'r semangat, Lametowie w mbrÓg, prierr, śT i kulpu\a '

jest rvłaściwe określenie ź.rodIai rozumienia słowakąmi. Cyt' za: D. C. Ho1tom, The Meaning of Kami.Chnpter 1' ]apanese Deripątions,,,Monumenta Nipponica,,, 1940, nr 3(1), s. 1.

rr Sokyo Ono, Shinto..., cyt. wyd., s.6.rr Zob. I. Nobutaka, Perspectiues toward..., cyt. wyd., s.4.r" Tamze, s. 4. Dodatkowo, w)"mienione yorishiro bardzo często uznawane były wręcz za ciała kami.

\\'ańo zll-rócić fu uwagę na trzy łymierioneyorishiro:lustro, klejnoty i miecą które stanowią insygnia'"' iadzr' cesarskiej, ofiarowane przez boginię Amaterasu Ómikami, założycie1kę dynastii cesarzy;'apońskich.

:- I. Nobutaka, Perspectioes toward..., cyt. wyd., s. 12.

" Zob. r. Hori, Folk Religion in lapan. Continuity and Change, chicago - London 196g, s. 1g7.r' I. \likiharu, Euolution of the Concept of Kaini, cyt. za:I. Mikiharu, Eoolution of the ConcEt of Kami,

''. l-..'.::.I. \obutaka (red.), cyt. w1.d., s.20-21.I ZLrt. tamze.

Nacjonalizm, po1ityka i religia. Przypadek shintoizmu państwowego ...

Nalezy jednak podkreślic, ze opisanie wpĘwów rożnych prądów intelekfuainycĘkulfurowych i religijnych na shintÓ jest Zagadnieniem niezwykle ciekawym, Iecz zatazettskazan),'rn na niepowodzenie. Przede wszystkim dlatego, ze nie mamy fu do czlmieniaze spojnądoktrymą ale z rożnymi formami kulfu. Po drugre shintÓ rue miało założyaeląktóry w jakiś sposób mógłby ukierunkować jego rozwój,jak np. Budda czy Konfucjusz.Dlatego tez badanie zakresu wp\.wów mozemy ograriczyc do wskazania tropów, a niejednoznacznych odniesień' Warto rórłmiez wspomniei że oprocz inspiracji pĘnącychzbl;'ddyzmui konfucjanizmu możemy dostrzec zwią7l< z innymi religiami i filozofiami,jak szamanizm t taoizrn Jednakże ich oddziały-wanie na intelekfualistów japońskicĘzwŁaszcza mnichów buddlskich czy shintoisĘcznych, ograniczało się jedynie do przej-mowani a pr zez ruch w1rbranych wątków.

Ko kk a- shint o j ako p r zykład reli gii p ań s twowe j

Kokkrł-shintÓ (shintÓ państwowe) pojawiło się w Cesarstwie Japońskim w w1mikustanowiska rządu japońskiego który poszukiwał _ począwszy od okresu Meiji, a skoń-CZWszy na kapifulacji }apońi w 7945 roku - ideologiczńe trwałej podstaw1z dla legiĘ-mizaĄt nowej władzy. Należy zaznaczyć, że kokką-shinfo nie zaistniało wraz zpolitykąrządu Meiji" lecz stanowiło konĘmuację prądów intelekfualnych i religijnych istniejąrychjuż w }aponii2r. Dlatego też proces kształtowania siękokka-shintÓ możerny rozpaĘwaćna dwóĄ powiązanych szeregiem zależnośa, płaszczyznach. Pierwsza zrich, poltĘcz-ną odnosi się do konsekwencji wyjścia }aponii z okresu dw"r-rstr'rletniej izolagiw okresieTokugawą a także Restauracji Meiji (ap. Meiji ishin) w 1868 rokq czyli czasu transfor-macji poliĘcznej. Nalezy przez to rozumieć odejście od wŁadzy shogrrnafu i zastąpieniego nowym ośrodkiem wŁadzy symboliczńe podporządkowanemu cesarzowi22. Nato-miast druga p!.aszczyzna odnosi się do cz}rrników kulfurowych rozĘająrych sięw ramach koegzystencji rodzimych religrł atakże wpĘ.wów intelekfualnych z Azji kon-t1łrentalnej (zwłaszcza Chin i Korei) oraz Zad'a,du. Punktem wspóln1,tn, a raczej ideąspajającąowe płaszczyzny, okazuje się być restauracja wŁadzy cesarskiej oraz posfulaty,,oczyszczeńa'' kultury japońskiej z obrych wpĘ'wów. W rezultacie oznaczaŁo to wJzkre-owanie modelu władzy cesarskiej, wŁączając się tym Samyrn W proces konsolidacji świa-

21 Chodzi tu przede wszystkim o shintÓ cesarskie. ShintÓ donu cesarskiego frap. kóshitsu-shintó),iak wspomnieliśmy powyżej, odnosi się do kultu bostw zwtązanych z osobą cesarza. Z tą rożricq żeo i1e w świątyniach w Ise i Yaskuni ku1ty miaĘ obowiązywać wszystkich poddanych Cesarstwa, toobrzędy kÓshitsu'shintÓ dotyczyĘ jedynie cesarza i jego dworu. Ową obrzędowość możemy rozumiećdrvojako, z jednej strony, jako kulcie bóstw (zwłaszcza bogini Amaterasu) związanych z rodem cesar-skim, na podobnej zasadzie jak czczono bóstwa lokalne' Z drugte1 strony, uczyniono Z tego kultu war-lość polityczną która stała się podstawą dIa stricte po1itycznego kokka shintÓ, a także konĘnuowańenvśli Hiraty Atsutane i Ókuni Takamasy.

22J. W. Hall, |aponia od czasów nnjdawniejszych do dzisiaj,Watszawa7979, s.279'

50 MaRcrru Lrslrcrr

domości narodowej. Klaus Antoni twierdzi wręCZ, wżywając terminologii Erica Hobs-bar'vma, tż możerny mówić o kokką-shintÓ jako o ,,w1malezionej tradyĄI"zs.Należy przezto rozumiec, że włączając w dyskurs po\IĘczny kategorię ,,przeszłośCl" ideolodzy okre-su Mer;i starali się o skierowanie uwagi na shintÓ, ich zdaniem tradyryjnie japońską reli-g]ę, jako cz}nnik uwiarygodniająry wprowadzenie nowego ustroju politycznego2a.

Warto zaznaczyć, że w początkowym okresie Meiji w rządzie japońskimfunkcjonowaĘ dwie shintoistyczne frakcje, pierwsza odwoływała się do twórczo_ści Hiraty Atsutane, natomiast druga do Ókuni Takamasy25 . W przypadku Hiratyi jego zwolenników mamy do czynienia z ,,anĘkwatyczną" formą shintÓ, miano-wicie z usilnymi, chociaz skazanymi na niepowodzenie, próbami wprowadzeniaobrządków i instytucji polityczno-religijnych obowiązujących w przeszłośctzs.w tym sensie odpowiada to formie shintoizmu rozumianego przez Antoniego,mianowicie odwołaniom się do ptzeszłośct,jako poszukiwania optymalnych formpaństwowości. Należy dodać, że zabiegt te były skazane na niepowodzenie, gdyżw duzej mierze nie odpowiadały one wyzwaniom transformacji ustrojowej27.

}im L. Breen jest zdanią ze jednym zbŁędow badań japonologicznych jest uznanieowej formy,,anĘkwarycznego" shintÓ zareprezentatywną dla ideologii okresu Meiji2s.A takze, nieporozumieniem jest połączenie poglądów głoszonych w poźnyrn okresieTokugawa Z Wczesnym shintoizmem Meijizl. To znaczy, problem doĘczy pytaria, czyu'ykreowane w okresie Me1ji kokka-shintÓ 1est religią. Breen twierdzi, że w t1nn przy-padku mamy do czynienia z systemem eĘcznym, a nie religia sensu stricto3.. Mozemyzatem twierdzic, że shintoizm państwowy w duzej mierze pokrywał się z konfucjani_zmem (oraz neokonfucjanizmem). Jest to widoczne przede wszystkim w podnoszeniukwestii zależności społecznycĘ zwŁaszcza pomiędzy cesarzem a poddanymi' Dodat-kiem do tego jest założerie a priori, iż cesarzjest koniecznym elementem kulĘ dziękiczemu kokką-shintÓ miało nabywać cechy właściwe religii.

Warto jednak zauważyc, ze punktem, ktory łączy dwa okresy, nie jest hasło ,,po-rł'rotu do przeszłośa" ,lecz restauracja systemu cesarskiego, w CZym mozemy doszuki-

r3 Cyt. za: M. Teeuwery Reuiew: State Shinto: An,,lndEendent Religion,,?, w:,,Monumenta Nip_ponica", 1999,54(1), s' 112; E. Hobsbawm, Wprowadzenie. Wynajdywanie traĘcji, w: Tradycja wynaleziona,E' Hobsbawm, T. Ranger (red.), Kraków 2008, s. 9.

]a Warto zaznaczyc, ze pomimo zabiegów Ze strony e1it polltycznych aby ,,przywrocic" wład,zęcesarską dwór cesarski jako podmiot polityczny pozostawał w cieniu aktywno ści genrÓ.

:: Zob. J. L. Breery Shintoist in Restauration lapan (7868 1872): Towards a Ressessment,,,Modern.ĄSian Studies'', 7990, 24(3), s. 5B1.

:. Zv,łasza Jinglkan i systemu ritsu_ryo. Zob. tamże, s.587.]: Zastanalł'iano się, powofując na podane ptzez]dhna L. Breena przykłady, np. nad długością

.'-l::elnr'ch starozvtnych dworskich ubrań oraz domagając się uznania' iż cesarz powinien kultywować:' l:.lr'' ]e jedrr-abników, wymiatać izbę jedwabników i prząść swoje własne ubrania. Tamże, s. 5B2.

-' Zob tamzc, s. 5U1.:'Zob' tamże, s' 591.] Z.'c. tanźe, s. 588. Problem w jaki sposób na1eży traktować kokk-shintÓ dotyczy,jak zwraca uwagę At-

'-] .a]:_:]' Zlr. .Ą. Hira1 The Stąte and ldeology itt Meiji |apan,,,TheJoumalof AsianSfudies'', 1987,46(1),s.92'

Nacjonalizm, polityka i religia. Przypadek shintoizmu państwowego ' 51

wać się s'ębszycĘ bo mitycznych strukfur myślenia Japończyków. Albowiem SystemcesarsĘ zgodnie z poglądami zapoczątkowan1.nni w KojikiiNihongi, a kont}muowanymiprzezl{ttabatakę Chikafusę i późniejszydt przedstawicieli szkoł Ko, Mito i Koku miałbyć właściwy dla |aponii dlatego tylko, że tak postanowili bogowie. Stąd bierze początekruch ,,odrodzonego shintÓ" {trap. fuko-shintÓ), dążący do powrofu do stanu pierwotnegoczyli ustanowionego przez bogow. Wiesław Kotański twierdzi, że fukko-shintÓ był to:

,,ruch o charakterze na wskroś politycznym, który chyba jedynie ze wzg\ędu na niesprz11ające warunki propagandy nie mógł otwarcie wystąpić z hasłami kulfu cesarskie-go, a za to okrężnymi drogami propagował powrót do "okresu bogów" (.''). Dalsze dzie-je ruchu wskaĄ+ ze nie wJztworzył silrrego shintoizmu, leczwyzwolił japoński nacjona-lizm. Mimo głębokich studiów i komentarzy do ookresu bogów*, ówcześni bogowieufukko-s|llntoistów ttaclli znaczenie na rzecz centrafnego pojęcia "boskości domu cesar-skiego i samego cesarstwa<"31. Z tego wryniką ze kategoria przeszŁośa, a ściślej: prze-szłości miĘcznej, była w1zkorzystywana do legiĘmizowania systemu cesarskiego'W czyrn, za sugestiami Breena, nie powirrniśmy doszukiwać się istotnego elemenfukokkn-shintÓ,jednakże mozemy huierdzić, ze stało się to istotrrym składnikiem,,oddolrre-go" kształtowania się, jak zaznaczaKotański, ideologii nacjonalisĘcznej.

D*gą furkgą ściślej, doĘczącą okresu Meiji byĘ osoby zwtązane z poglądami ja-ponskiego konfucjanisĘ Ókuniego Takamasy (1797-1877). W przeciwieństwie do HiratyAtsutaną którego idee nie stanowĘ bezpośrednich inspiracji dla elit politycznychi intelekfualistów związanych z rządem' Ókuni pdrlł znaczącą ro1ę w kształtowaniupolityki religijnej we Wczesnyrn okresie Meiji32. |ednym z jego $ovlmych poglądów byłonadanie pryrnafu przyszŁości nad przeszŁością to znaczy gważał ory że idee shinto-istyczne powinny odpowiadać czasom/ w jakim się one pojawiają. W zv,r'ązku z Ęmsformułował teorię ,,ogólnoświatowego doskonałego cesatza" (jap. bankoku sÓtei), ktoramiała stanowić odpowiedź na wTzwanie transformagi ustrojowej w }aponii w okresieMeiji. Starał się on podać wyjaśnienią w duchu badań prowadzonych w Mitogakui Kokugaku, że cesatz jest jedynym właściwym władcą }aponii. Warto zazllaczyc, żerv uzasadnianiu władzy cesarskiej poszedł on krok dalej, mianowicie uznał, że cesarzpowinien stać sig w myśl teoni bąnkaku sÓtei, władcą całego świata. W Hongaku ĘoyÓpisał or; że: ,,kiedy boski stwórca Amenominakanushi-no kami stworzył niebo i ziemlę,umieścił słońce w cenhrrm niebą utworzył także nasze wspaniałe państwo japonskiecentrum świata oraz dał nam d1mastię cesarską rówieśniczą niebu i ziemi, a Cesarzyucz}.rrił cenhrrm wszystkich Iudz1"33. Mozemy w bzm dostrzec podstawę dla kształfują-cej się idei nipponizmą zgodnie zktórą}apcnia jako jedyna w świecie jest predesĘno-lr.ana do panowania nad wszystkimi ludźmi.

31 W' Kotański, Więź shintoizmu z życiem ]apończyka, w: W. Kotański, W kręgu shintoizntł, t. 2, War-,2awa1995, s.66.

32 Na ten temat zob. M. B. Jansen, The Making of Modern lapan, Cambridee, Massachusetts, London142, s.352; J. L. Breen, Shintoist..., cyt. wyd., s. 581.

33Ó.Takamasa,HongakuĘoyó,cyt.za: J.L.Breen, Shintoist...,cyt.wyd.,s.5B4.

;) MłRctN LIslpcrt

PoliĘczne i kulfurowe uwarunkowania kokka-shintÓ

Kształtowanie się kokka-shintÓ, jak łr,1mika z powylższych rozważart, wpisane zosta_ło lr'proces powstawania nowoczesnego państwa japońskiego. Począwszy od Restaura_Qi Meiji w 1868 roku, a skończy-wszy na kapifulacji Japonii w 7945rokq kiedy to związ\<pomiędzy polityką a religią (najczęściej w sensie formuły politycznej) splecione zostĘszeregiem zależnośa, rł1mikająrych przede wszystkim z potrzeb kształfującego się pań-str'a narodowego. Dlatego tez, mając na uwadze wielopłaszczyznowość relacji pomię-dz7' kokkn-shintÓ a poli\rką wymagane jest dokonanie ,,robocz ej,, penodyzuqi tto.aumozliwiłaby uchwycenie głóumych punktów charakteryzujacych kokka-shintÓ własniejako religrę państwową. Zdaniem Helen Hardacre mozna podzielić naczteryokresy:

1 868_1880 ekspery.łnentowanie i rozczarow arie;1880-1905 zmniejszenie poparcia państwa;1905-1930 ekspansja i wzrost wp\'wów;7930'79 45 maksymalizacja wpĘwów::ł'}ednakze owa periody zaĄa ma za zad'arie przedstawienie jedynie charakterysĘki

relacji pomiędzy państwem a kokkrł-shintÓ, a także ukazanie, że kokka-shini|o nie stano-lt'iło jednej zwartej i niezmiennej strukfury, lecz podlegało ciągĘm zmianom warun-kowanym czynnikami politycznymi, jak równie ż w1lruka1ącymi z konfrontacji z inny_mi religiami i prądami intelekfualnymi.

,,1868-1880 Eksperyłnentowanie i tozczatow anie,,

CharakterysĘczne dla pierwszych lat okresu Meiji było powołanie w 1870 roku\Vielkiej Kampanii Promulgaryjnej (jap. tai}ryÓ senpu undÓ),którĘcelem miało być propa-gowanie WielkiejNauki (jap. daĘĄ, na którą składĄ się:Trzy Wielkie Nauki (jip sanió-no h1Ósoku), Wielki krstyfut Nauki (jap. daĘóin) oraz Narodowi Kaznodzieje (jap.Ę1ÓdÓshoktL)3s. W zakres Trzech Wielkich Nauk wchodziło: cześc dlaknmi i miłość dokraju, a także wy'aśnienie ,'niebiańsk.tej przyczsmy" i ,,dro$ ludzkości" oraz czesc dlaCesarza36. Z kolei działalność Wielkiego hrsĘfufu Nauki polegała na propagowaniupodstawowychzałożenkokką-shintÓ, czyli Trzech Wielkich xuut, a także odpońdniegoprzr'gotowania Narodowych Kaznodziejów do akcji propagandowych. Natomiast samprzekaz oparty został m.ń. na podporządkowanym polityce systemie edukaryjnym,przr-gotowaliom wojenn1łn (rasła Ępu: fukoku-ĘÓhei, czyli,,bogate państwo, silna ar-nila") oraz impońowanym z Zachodunaukom i nowoczesnej C}rw11izaq13? .

-- H' Hardacre, S]lintÓ and the Stąte 1868-1gE8, New Jersey 1991, s.22. Periodyzac;'a Hardacre obej_:_':'c jeszcze okres od 1945 r. do 1998 r., który został pominięty z tej rac1i, że wykraczato poza obszar:- :.z.' c]r zaintereso.lł'ań badawczych.

l amzc. s. + i. \1. B. lansen, The Making..., cyt. wyd., s. 354.

,.'ill7e. \. Jl-l

Nacjona1izm, polityka i religia. Przypadek shintoizmu państwowego

Znamienn}zm dla tego okresu było to, że zakres działartta Wielkiej Kampanii Pro-mulgaryjnej szybko zacz$" obejmowai oPIoCz shintó, rowrież bwddyzm i ,,nowe reli-gje", co spowodowane było rozczarowaniem się rządu Meiji shintoizmem' Przyczynamitakiego stan:7tzeczybyĘ przede wszystkim trudności w uc4mieniu zkokką-shinfo kultupowszechnego, bowiem dla ludności prakĘkującej ludowe formy shintoizmu i buddy-zmu PropozyĄa uznarls'a quasi-k:uliil zvńązanego z dworem cesarskim była mało atrak-

ryjna. To znaczy/ o ile zabiegi upowszechnienia shintoizmu państwo\^/ego na poziomieideologiczn1.łn oraz wśród elity poliĘcznej przynosĘ w różnych okresach większybądź mniejszy skuteĘ to w przypadku ludności mieszkającej na wsi byĘ one bardzoograniczoną a wIęCz znikome.

Ucz}nienie z shintÓ religii niezaleznej, samoisbrej było w1mikiem tego, co za Hobs-barł.'rnem określić możemy ,,w1majdy'waniem tradycji", mianowicie: shintÓ nigdy niebyło religią riezależnq zawsze iskriało w koegzystencji z irLrr1.łni religiami, zwłaszczabuddyzmem3s. Jak bowie m zaznacza Ben Ami-shillony:,,Restauracja Meiji odseparowa-Ła shintÓ od buddyzmu (jaP. shinbutsu bunń) i wygoniła wszystkie buddlskie śladyz cesarskiego pałacu i shintoistycznych chramów, jednakże próba zlikwidowania bud-dyzmu fiap. haibutsu kishaku) się nie powiodłą kiedy napotkano powszechny opór":e.Dlatego też możemy zasadnie hłnerdz\c, ze nadanie kokką-shinto statusu nadrzędnejwobec innych formy religii skazane było na niepowodzenią bowiem społeczność japoń-ska w większośa przypadków przy'wiązana była do lokalnych odmian shintÓ, które riepokrywĄ się z doktr'yrrąvznanąprzez państwo.

Poza tyrn, owo rozczarowanie spowodowało zamęt wśród ideologów i elit poli'tycznycŁ które od Kampanii oczekiwĄ wykreowania powszechnej świadomościi rozumienia shintÓ, jako rieza7eżnego od buddyzmua0. Dlatego też rząd Meiji szybkowłączyŁ W proces teg1ĘmizaqĄny także irrne religie które posiadĄ większe oddziały-wanie na społeczeństwo japońskie. Ze strony nowych religii oczekiwano wspołpraryz tządem, jak zaznacza Hardacre: ,,przywodcy wielu ludowych ruchów religijnych byliprzyciągani do próby utworzenia przez państwo religii wywodzącej się z shintÓ

Poprzez ich udział w partycypacji w Wielkiej Kampanii Promulgacyjnej. W rezu\-tacie ruchy te 'sprzedawały' swoją samodzielność i autonomię za prestiz związ-kow z państwem"łI.Poza tym warto zaznaczyć, że oprocz zainteresowanl'arząduinnymi religiami w celu ich wykorzystania w procesie legitymizaqi władzy, tno-zemy mówić także o ,,oddolnych" pragnieniach kapłanów, zwłaszcza buddyjskich,aby włączyc się w aktywność polityczną.

38 Zob. K. Toshio, Shinto in the History of lapanese Religion, ,,Journa1 of Japaneses Studies", 19BZnr 1, s. 3,20; M. Teeuwen, Reuiew: Stąte Shinto: An ,,lndependent Religion"?,,,Monumenta Nipponica",7999,m 54(1), s. 111.

39 Ben-Ami Shillony, Emperor and Religion in Twentieth Century Japłn, w: |apan: State and People in the

Trttentieth Century,J. Hunter (red.), cyt. za:http:llsncerd.lse.ac.uk/dps/jsljs368.pdf (data pobrania: 24XI2006).a0H' Hardacre, ShintÓ.'', cyt. wyd., s.43.Ę Tamże, s.22.

Ę?

5l MłnctN LISIECKI

Znaczeria tego okresu należy doszukiwać się w zmianacĘ jakie zaszĘ w }aponiir'r'pierwszych latach ery Meiji napłaszczyźnie poliĘki i religii. A takze oczekiwaniacht rozczarowariach związanych z powołaniem nowej władzy i sposobów jej legiĘmi-zowania. Na płaszczyźnie religii' w pierwszych latach okresu Meiji, starano się uczynićz shintÓ nadrzędną wobec innych religii formę państwowego kultu, który odzwiercie-dlać miał nowatorskie tendencje nowego rządw. Mozemy z dużą dozą prawdopodo-bieństwa stwierdzii ze stosunek rządu do kokka-shintÓ nie wynikał ze sptaw doktry-nalnych (teo1ogicznych), lecz podyktowany był celami czysto politycznymi i ideolo-gicznymi. Zatern shintÓ zostało potraktowane jako formuła poliĘczna' Dlatego teztrudno mówić o kokką-shintÓ jako o religii, a raczejjako systemie etycznyma2.

,,1880-1905 Zmniej szenie wsparcia panstw a"

Prześledzenie przyczyn zmniejszaj4cego się poparcia rządu dla kokkct-shintÓ,charakteryzującego koniec XIX wieku i pierwsze lata wieku XX' wymaga od nasokreślenia zakresu z,miar., jakie zaszły na scenie politycznej, jak i czynników jewarunkujących' oznacza to, że u podstawy tych kwestii Ieży pytanie dotycząceoczekiwań polityków rządu Meiji względem shintÓ, jak równiez przyczyny ichniespełnienia. W tym celu możemy uwzgłędnić, za Helen Hardacre, że: ,,shintÓpaństwowe miało postać systemu, który obejmował wspieranie i kontrolowanieprzez rząd chramów, kapłańską rolę cesarza, tworzenie i wspieranie państwa nadrytuałami shintoistycznymi, tworzenie chramów w Japonii i zamorskich kolonii,edukację dzieci zgodnie z mitologią shintoistyczną oraz obowiązkowe uczestni-czenie w rytuałach shintoistycznych [kokka-shintÓ _ M' L.], a także prześladowaniainnych grup religijnych uzasadniane ich brakiem szacunku dla niektórych aspek_tów zatwierdzonej mitologii"43. W ten sposób dotykamy zasadniczej kwestii, mia-nowicie, znaczenia urzędów sprawujących kontrolę nad instytucjami religijnymii ich stosunkiem do państwa. W roku 1877, kiedy to Ministerstwo Religijnej Edu-kac]i lub Ministerstwo Religii (jap. ĘÓbushÓ) zostaŁo przekształcone w Biuro ds.Chramów i Świątyń (jap. Shajitqoku), któte stało się częścią Ministerstwa Spraw\Verł'nętrznych (jap. Nrłimusho), sytuacja kokką-shintÓ na scenie politycznej zaczęŁasię powoii zmieniać. Bowiem ShajiĘoku stało się odpowiedzialne za sprawy kultuzsr-iązane zarówno z shintÓ, jak i buddyzmem. A tym Samym w proces legitymiza-cr-jnr' został włączony równiez buddyzm instytucjonalny, przyczyniając się dospadku prestizu urzędników związanych z shintÓ.

Sr'fuaga kokką-shintÓ w latach poprzedzaj4cych wojnę rosfsko-japońską stanowiil--li-'lnr'przedmiot do jednoznacznej analizy, gdy uwzględnimy fakt jego zaangazowania

]:.ll]enr do|''czv cz-'v kokka-słlnfo było reLigi ączy eĘką' Zob J. L. Breery Shintoist..., q't *ryd" s. 588-593-:::we s. 6.

Nacjonalizm, po1ityka i religia. Przypadek shintoizmu państwowego

politycznego, a z drLLg}ej Sbony zrmie]szająCego się wsparcia rządu. W roku 1900ShajiĘoku zostało podzielone na dwa biura: Biuro ds. Chramów (jap. |injaĘoku) i Biurods. PozostĄch Religii (jap. ShoĘo). W ten sposób ]injaltyoku osiąnęło szczyt administra-ryjnej strukfury rządu, gdzie w rzeczywistosci było biurem trzeaej klasyaa. Zyskującw ten sposób znaczerie poLityczne, a także wzrost obaw członków Zgromadzeria, po-sttrlująrych - w corazbardziej stanowczy sposób - pow rót do |ingikanas .

Zmniejszajace się wsparcie rządu wyrażało się w zmniejszaniu wsparcia fi-nansowego dla chramów shintoisĘcznych. |ak podkreśla Hardacre: ,,finansowewsparcie dla chramów z funduszy publicznych zostało przypisane, w coraz więk-SZym Stopniu, w zakres obowiązków parafii [shintoisĘcznych - M.L.]. Tendencjatabyła alarmująca dla duchowieństwa' Kapłani rozumowali, że jesli to będzie od-powiadać lokalnym zwolennikom, to będą oni wymagali zapewnienia usług reli-gijnych, jak obtzędy oczyszczenia i błogosławienią takie jak pogrzeby, podczasgdy koncentrowali się na zachowaniu dla siebie wyraźnego statusu niereligijnegostowarzyszonego w kilku punktach z państwern"16. Z tego wynika' że zmniejszają-cy zakres wsparcia finansowego państwa wymagał zwrócenia uwagi na potrzebyspołeczności lokalnej skupionej wokoło chramów. Powodowało to wpisante dzla-łalności duchowieństwa w potrzeby lokalnej społeczności, które w większym bądźmniejszym stopniu dotyczyĘ kwestii obrzędowycĘ co, jak wiemy' stało w sPrzecz-ności ze stafusem kokka-shintÓ jako niereligijnego.

Ponadto uznanie kokką-shintÓ za kult państwowy, związany osobą cesarza, a za-tem z Ęm, co stanowi podstawę idei kokutąi, odnosi się do problemu wolności religij-ne1. Zagadrienie to doĘczy Sporu/ jaki się pojawił wraz z promulgowaniem w roku7889 KonsĘtucji Meiji. Kwestia ta doĘczy art. 28 $ 2, gdzie czytarny: ',Poddani japoń-scy cieszą się wolnościąwterzen religijnycĘ o ile nie narLlsza to spokoju i porządkupubliczne go or az ich obowiązków j ako poddanych j apońskich" łz.

Pomijając analizę prawną owego arĘkułu, warto skupić się na stanowiskurządu, który próbowaŁ wykazać obowiązek uczestniczenia wszystkich poddanychw obrzędach związanych z państwem. Przede wszystkim twierdzono, ze stanowi-sko rządu jest uzasadnione, poniewaz praktyki kultowe związane z cesarzem SąZ natury patriotyczne, a nie religijnea8. Z tego wynika, ze definicja religijności opar-ta został.a na apriorycznym założeniu, że kokką-shintÓ, jako część administracji, od-nosi się jedynie do polityki, nawet jeśli podstawą ideologiCzrrą są mity związanez kultem cesarskim. Zatern wyraźnie widać, że kokka-shinfo traktorł,ane było jako

4 S. Koremaru, The Structure of State Shinto: its Crention, Deaelopnlent and Denise, w: Shiłtto in His-tory,J.Breen, M. Teeuwen (red.), Richmond2000, s.274.

a5 Tamże.a6 H. Hardacre , ShintÓ. . ', cyt. wyd', s. 22'a7 Constitution of the Empire of |apan 0889), cyt' za: wrł'w.japanorama.com (data pobrania 30 I2OO7);

Dąinihon teikoku tempo, cyt' za:]nttp,llwww.ndl.go.jplconstitution/etc/j02.htm1 (data pobrania 30 I2007).a8 Brian Victoria, Zennawojnie, Kraków 2005, s. 10.

55

56 MłRctIlt LISIECKI

''i \'1. Jansen, The Mlking..., cyt. wyd., s. 511.I anlze, s. llZ.

.: H' Hardacre, ShintÓ. '., cyt. wyd', s. 23.:: Tamze.

. .,::::':'i1: ,']il":*i 1edną z najważriejszych idei politycznych w przedwojennej Japonii, na: ::]:-]lJ ]1e m'ln.: boskie pochodzenie cesarza czymisjaJaponii w świcie.

formuła polityczna, którą starano Się dopasować do własnych potrzeb. Nalezyrówniez zauważyc, ze lłl ten sposób rząd przyczyniał się do ,,odgórnej,, konsolida-cji świadomości narodowej poprzez związanie ,,byciaJapończykiem,, z systememcesarskim i jego mitologią.

,,1905-1930 Ekspansja i wzrost wpływów,,

Ponolł'ny wzrost znaczeria shintÓ prz:ypada na rok 1905, ktory zapoczątkowanyzostał wraz z końcem wojny rosfsko-japońskiej, kiedy to Japonia wkroczyŁana arenęmiędzynarodową jako potęga azjaĘckals.lrlalezy ptzez to rozumiec, ze zachodnie mo-carstwa dostrzegĘ w Japonii potencjalnego rywalą a sami Japonczycy zaczęliuświada-miać sobie swoją siĘ. }ednakże owa świadom ość oznaczaŁawpisanie się w wyznaczoneprzez zachodnie mocarstwawzory kolonialżmu .|akzauważa Marius B. }ansery Japoniaw okresie Meiji wykreowała obraz młodego i silrrego kraju zdeterminowanego uwolnie-niem się od ograniczeń wprowadzonych przez zachodnie mocars twa, prz1lnosząc \lmSamym własny kolonializm na Tajwanią w Korei i południowej Mandzuriiso.

Z druge1strony zaczęto przypisywać znaczeriebóstwom shintoistczny m, zwŁasz-czapochodząCym Z kultu cesarskiego, które czuwająnad krajem iprzyczfiają się dowzrosfu jego potęgi, a takze konsolidacji świadomości narodowej. Hadacre znaczeriewłączenia się Japonii w kolonizowanie Azji dostrzegła w tym, że: ,,woina,aneksja Koreiw 1910 roku i kolonizagaMandżurii przyłriosła wzmocnienie nastrojów patrioĘcznyĄktóre duchowieństwo enfuĄasĘcznie wspierało. Cfuamy i ich kapłani oczekiwali sfuze-nia narodowi w wychowaniu w duchu patriotyzmt1 a panstwo okazalo się skłonnepłacić im zausłwg"sl . A zatem poprawiaj|ce się relacje pomiędzy kokkrł-shintÓa rządemprzynioĘ pono\ĄTl wzrost wsparcia finansowego dta chramów, a takze włączenie du-chowieństwa shintoistyczne8o, na poziomie lokalnym, W Proces edukaryjny. Kapłanibowiem, związari z kokka-shintÓ,byli liczni i lepiej przygotowani do wspierani a władzy,w dużej mierze dzięki programom rządowego WSPaIcia52. Akcje propagandowe pro-wadzone przez duchowieństwo shintoisĘczne/ na płaszczyźnieedukaclnej \Ąrypeł-niaĘ program opraco\^/ywany ptzez Ministerstwo Edukacji, ktory sfużyćmiał wy-chowywaniu posłusznych państw-u obywateli. Cel ten osiągany byŁ przezutrwalanierr' młodych ludziach wartości fundamentalnych dla ,,prawdziwych,' ]apończykówopartych na idei kokutąis3, która w tym okresie zaczynała zyskiwać coraz większeznaczenie' Powracano znów do idei ,,powrotu do przeszłości,,, gloryfikując to, co

Nacjonalizm, polityka i religia. Przypadek shintoizmu państwowego 57

tradycfne i zgodne z kokutąi' Kokką-shintÓ, jako fundamentalna wykładnia ideologiirządowej, skupiona została wokoło wfaśniania podstaw i utrwalania znaczeniasymboli państwowych. Działalność propagandowa w ramach kokka-shintÓ obj$atakże ,,chramy narodowego wsparcia", zwŁaszcza Yasukuni i w Ise, które powiązanezostĄ z kultem ,,chwalebnie polegĘch na wojnie" żoŁnierzysa. Akcja ta sięga po-czątku XX wieku, kiedy rząd Meiji zmniej szaŁ zaktes wsparcia finansowego na świą-tynie shintoistyczne, dotując jednocześnie chramy ZrracząCe nalodowoss. Status reli-gijny i polityczny chramów, zawŁaszcza Yasukuni, polegał rta czczeniu polegĘch zaceSaIZa żołnierzy, ktorzy dzięki czynnej gloryfikacji ]aponii i ofierze z samych siebieautomatycznie stawali się obiektami kultus6. John Hall dodaje, że: ,,prasa i propa-ganda rządowa pisĄ z emfazą o ofiarach ponoszonychprzez naród i interesachojczyzny, zaktóre ginęli młodziJaponczycy. Yasukuni-jinja * nowa świąĘnia wznie-siona ku czci polegĘch - stała się ogniskową nastrojów patriotycznej ofiamości"s7.Mozemy również dodać, że przyczyniło się to do wzrostLl znaczenie militaryzmui kół wojskowT'ch' a poprzez to określonego sposobu prowadzenia polityki. Uzasad-niało to równiez konieczność wŁączenia się poddanych w działania na rzecz |aponiii przejęcia ptzez nich części odpowiedzialności za pomyślny rozwój kraju. Nato_miast rola kokką-shintÓ wpisana zostaŁa, już nie Ęle w Sam proces legiĘmizacji wła-dzy, Iecz propagowanie misji Japonii.

Okres tery r,,r'r::;:" ;:':*':::;:, odznaczyłsię konse-kwentrą konĘnuacją zapoczątkowanego we wcześniejszych latach wykorzystywaniareligii do celów poliĘcznych. Dodatkowo, lata od 7930-1945 charakteryzujące sięznaczną ekspansja ctuamowej administracji, zostĘ zwieńczone założeriem Rady ds.Obrzędu (jap. Jingiin) w 1940 roku58' Syfuację tę mozemy rczpaĘwać w dwóch płasz-czyznach. Pierwsza doĘczy znaczeria, jakie posiadała administracja shintoistyczna, toZnaczy pozyĄi uprzy.wilejow anĄ względem innych orgartlzaĄi religijnych. Znamiennedla tego okresu było konsekwentne realizowanie polityki unifikacji religrjnej społeczeń-stłva japońskiego/ co w latach 40. zaowocowało delega1izacją irrnych insĘfucji religijnychi monopolem religijnym kokką-shintÓ. Dodatkowo, doprowadziło to do zajmowania pre-stiżowych pozyĄi w lokalnej admiństracji i systemie edukaryjn1.rnsl, który podporząd-

5aTamże, s.24.55 Tamże' s. 23.56 Na temat z.nacz'enla świat1ni Yasukuni zob. B. Trefa1t, War, commemoration and national identiĘ

,t nodern lapan, 1868-1975, w: Nation and Nntionalism in lapan, S. Wilson (red.), New York 2001, s. 117.57 J.HaIL, laponia..., cyt. wyd., s.254.sE H. Hardacre , Shinto. . ., cyt. wyd., s. 24.59 Tamże' s'24-Ż5.

5t MeRclN Lrsrncxl

korvany został całkowicie propagowaniu kulfu cesarskiego i idei posłannictwa Japonii.Z drug1ej strony, mozemy rozpatrywać znaczerie propagando-" ld"i shintoisĘcznyĄczi'li zakresu ich oddziĄwania na laponczykow. Svńad'czycto mozą zdaniem CurtisaAndersseną o religijnym zabarwieniu nacjonałizmu japońskiego6o. Dowodem tego mo_gąbyc liczne odwołani a do zvnązków pomiędzy religią a państwem rządu japońskiegooraz militarystów, którzy przejęIiwŁadzęw Japonii w latach 40. XX wieku.

Monopol władzy religijnej shintÓ parstwowego ptzyczyriłsię do wzmocnienia ideiizolaĄorizmu i szowinizmq które odznaczĄ się wręcz obsesfnym gloryfikowaniemtradycji japońskiej i eliminowaniem obrych wzotów kulturowych czy czegokolwieĘ copochodziło z Zachodu, np. stopniowo znikĄ z ahszów kinolr'1rch fu\my zagrariczne,usuwano z dworców kolejowych napisy w języku angielskim, zaIzuconogrę w golfą narzecz rodzimego fucznictwa6r. Na pIaszczyźrue ideologicznej wspierano się hasłami,,drogi cesarskiej (jap. kodÓ), ducha Yamato (jap. Yamatodamashii), misji cesarskiej _ propa-gowanej przez slogany: cĄ świat pod jedn1.'rn dachem (jap. hakko-ichiu) orazjednośćrządów i religii (jap. saisei-ichl)62. Hasła te stanowiĘ podstawę systemu edukaryjnego,zgodnego z ĘÓiku-ni kanpuru chokugo (Cesarskim Reslcryptem o Wychowaniu,7890), a takżewydanego w 1937 roku przez Ministerstwo Edukacji Kokutąi-no hongi (Podstalpo1oe zn{ł-czenie kokutąi)' Dodatkowo, co nalezy podkreślic, monopolizacj a kokką-shintÓ odpowiada-ła centralizacjt władzy na scenie poliĘcznej, powstało Stowarzyszenie Wspierania \Ma-dzy Cesarskiej (jap. taisei-yousankai), a istniejące partie polityczne zostĘ zdelegalizowa-ne. Religijne znaczerie Stowarzyszeriaw1lrażało się w odwĄ'waniu do kategorii ,,du-chowości japońskiej" opartej na idei kokutai, wspierając systemem edukacfny i propa-gandę rządową. John Hall twierdzi, że: ,,w miarę jak naród japoński schodził na pozycjedefens}'rłme i musiał stawiać czoło narastającym hrrdnościom zer.rrrrętrznym i we-wnętrzn)'Tn, walka o uchronienie własnej tożsamości państwowej i zapewnienia bezpie-czeństwa ptzyczyriała się do ujednolicania poglądów i jednomyślnego popierania hasełszowinizmu i nacjonalizmu. (.'.) Mobilżacja duchowa w1rnagała tez otwartego w1ustę-powania przeciwko świafu zachodniemu i wymaz}'wania wp\-wów Zachodu z ĘaaJapończyków"63. Mozemy zatem powiedzieć, że plopagowane postawy kontrakulfura-cr'jne, a także wpieranie nacjonalizmu i militaryzmu było tegiĘmizow ane przez kokka-sltiłtto już nie tyle jako poszukiwanie nowej drogi rozwoju Japonii, lecz uzasadnianieprorł.adzenia działań zbrojnych.

' C' Anderssen , Krótka historia Japonii. orl samurajów do Sony, Warszawa 2004, s. 88.:1. Ha11, lnponia..., cyt. wyd., s.2g4.-: T:;nze.: T::rze. s. 283-284.

Nacjonalizm, polityka i re1igia. Przypadek shintoizmu państwowego

Zakończenie

Podsumowując analizę związkow kokka-shintÓ z politykq mozemy powiedzieć, że

wiązŃo się to z wieloma problemami. Przede wszystkim dotyczyĘ one samego ftrrrk'

cjonowania shintÓ (w tyl:i. kokkn-shintÓ) w japońskiej kulturze i polityce, a także funk{o-nowania i relacji z przedwojerrnym rządem Cesarstwa Japonii. Musimy być świadomi,że w różnorodnych kultach shintoistycznych trudno jest odnaleźć treści teologiczne,

które wskazy'wĄby na ich bezpośrednie powiązania z poliĘką. Syfuacja stanie się nieco

iaśruejsza, kiedy zwrócimy uwagę na natywistycznie ukierunkowanych badaczy prze-szłości Japońi, ktorzy starali się podkreślać jej wyjątkowośi opierając się na zabytkachliterafury japońskiej, jak Kojiki czy Nihonshoki. Poza tym syfuacja w jakiej zna7ańa się

Japonia w drugiej połowie XIX wiekq sprawiłą że elity poliĘczne potrzebowĄ sku-tecznej podstawy dla łegibr.'rnizacji nowej wŁadzy poliĘcznej, a także konsolidacji nowokształfującej się świadomości narodowej wśród }apończyków. Dlatego też zasadne vu1l-

daje się traktowanie kokką-shintÓ właśnie jako formuĘ poliĘcznej.Należy jednak mieć na uwadze to, że uczyrienie z shintÓ, w wariancie kÓshitsu-

shintÓ,rie przyniosło oczekiwanych rez,a\tatów, gdyżbyło ono \^/ całości produktem elitpoliĘcznycĘ nieposiadając często zvnązków z innymi formami symboliki i obrzędo-wości shintoistycznej. Niemniejjednak dzięki szeroko zakrojonym akcjom propagando-

wrylnrządjapoński starał się uczyric z $ownydl idei zawartychw kokka-shintÓ, jak:bo-

skie pochodzenie cesarzy i o'ysp japonskicĘ a także misję Japonii w świecią fundament

łegitymizacji władzy oraz ustroju politycznego.

Marcin Lisiecki - NATIONALISM, POLITICS AND RELIGION. A CASE OF STATE SHIN-TOISM IN THE EMPIRE OF JAPAN

The aim of this article is to describe relations between Shinto and Japanese politics inmodern Japan. The basic category used in the analysis is a "political formula" which enables to

distinguish Ępically religious level from its social and political involvement and thus allows to

define the rarity of involvement of religion in legitimizing political power. h-r this point of

view, political elites in Meiji period found in Shinto mythology such usefu1 aspects as divinebackground of Japanese Emperors and Japanese Islands. These factors become an importantbase of legitimization of the political power and consolidation of the national consciousness.

The example of Shinto state is quite particular as it evidently reveals an ideological in-

r-olvement of Shinto priest as well as of political elites. Moreover, despite the increase and

decrease of state support for shintoistic shrines, idea of divine background of Emperors playsa very important role in officiai Japanese ideology, particularly in Japanese nationalism.

59