USMENA REVOLUCIONARNA POEZIJA

KOD JUŽNIH SLAVENA

Južnoslavenska usmena tradicija baštini autohtonu revolucionarnu

poeziju koja je, u zavisnosti od prilika, nekada izraženija, a

katkada na rubu egzistencije. Ona je u osnovi svake umjetničke

artikulacije osjećanja nepokorenog borca iz naroda koga je

tuđinac pregazio i pokorio. Korijeni joj sežu vjekovima unazad,

ali tek sa burama dvadesetog vijeka preuzima prevlast nad

tradicijskim usmenim pjesništvom. Poticaj za rasplamsavanje

revolucionarne književnosti došao je izvana, zajedno sa idejama

međunarodnog radničkog pokreta i komunističke ideologije.

Socijalna osnovica, jednakopravnost staleža, međusobno pomirenje

i suprotstavljanje okupatoru približilo je Komunističku partiju

Jugoslavije uplašenom i zbunjenom narodu. Kao efikasno sredstvo

zadobijanja bezrezervnog povjerenja, komunisti su koristili

usmenu književnost na temeljima koje je narod gradio dobar dio

identiteta. Kako nisu imali drugog medija, ideolozi komunizma su

putem pjesme prenosili ideologiju i politički odgajali članove i

simpatizere. Ratna dešavanja pogodovala su daljem jačanju

otporaške svijesti nezadovoljnih slojeva društva koji su poziv

KPJ za oružani otpor agresoru objeručke prihvatili i sa sobom u

gerilske odrede ponijeli pjesme prkosa, bunta i protesta.

Inicirana i potpomognuta od rukovodstva NOB-a, partizanska

narodna poezija je doživjela ekspanziju u kvantitativnom smislu,

dok je u pogledu kvaliteta, uprkos raskoši oblika, znatno

oscilirala. U poslijeratnom periodu cenzorska uloga partijskih

organa u potpunosti određuje daljni razvoj savremenog usmenog

stvaralaštva potencirajući na poeziji obnove zemlje i izgradnje

socijalizma. Ta tendencija je trajala sve do devedesetih godina i

kraha komunističkog režima. Poslije prvih višepartijskih izbora i

nagovještaja raspada države u potpunosti iščezava svaki oblik

interesa za usmenu književnost izraslu na tekovinama NOB-a, a

usmena revolucionarna poezija se permutuje, u skladu sa

političkim prilikama, u nacionalnu patriotsku poeziju.

Revolucionarnu poeziju uvjetuje ideološka osnovica, kao faktor

postanka, egzistiranja, pa vrlo često i kulturnohistorijskog

opstanka ove specifične literarne vrste. Revolucionarana

književnost se, kao fenomen, javlja u kriznim situacijama,

nestabilnim društvima, burnim vremenima i društvenim

proturječima. Moraju postojati dva pola, cenatar i rub, koji

naizmjenično nadvladavaju jedan drugog. Tako se u historijskim

perspektivama u jednom trenutku jedan ideal smatra pozitvnim, a u

drugom negativnim; jednom je oreol slobode i dostojanstva, a

drugi put simbol tiranije i genocida – u čemu je meritorna jedino

trenutačna pozicija zagovarača ideje. Književnost revolucionarnog

prosedea je tijesno skopčana sa idealom i dijeli njegovu sudbinu:

dok je ideal u usponu ka centru (borba za vlast i period

vladavine), ona je u povlaštenom položaju, a onog trenutka kada

ideal klizi ka rubu (mijena iz pozicije u opoziciju i period

stagniranja) i njim inspirisana književnost tone.

Korijeni usmene revolucionarne poezije su prisutni u svjetskoj

literaturi još od perioda robovlasničkog društvenog uređenja. U

drevnom Egiptu je zabilježena pjesma Razgovor razočaranog sa

svojom dušom (2400 – 1800. godina prije nove ere) u kojoj se

iznose pesimistička raspoloženja robova zbog nepostojanja načina

da se odupru izrabljivanju. U istom kontekstu mogu se posmatrati

i indijske Vedske pjesme iz zbirke Rgveda koje potječu sa kraja

drugog i početka prvog milenija stare ere. Ovom krugu pripada i

zbirka stare kineske lirike Ši king iz VI vijeka stare ere

(Rodić, 2005., str. 37). U srednjem vijeku se razvio žanr carmina

rebella, buntovne i podrugljive narodne pjesme kojima se

ismijavaju feudalci i crkva. Njih su pjevali studenti i mladi

svećenici iz Njemačke, Italije, Francuske i Engleske – takozvani

vaganti ili golijardi. Najpoznatija zbirka golijardske poezije je

Carmina Burana iz 1230. koju je objavio Schlemer 1847. godine u

Njemačkoj (Rečnik književnih termina, str. 223). Period XVI i

XVII vijeka je u Zapadnoj Evropi obilježen nacionalnim pokretima

koje su predvodili crkveni reformatori Martin Luter (Njemačka) i

Jan Hus u (Češka). U toj borbi za socijalnu jednakopravnost,

rakskrinkavanje crkvenih velikodostojnika, te konfiskaciju

posjeda nastale su brojne prkosne i borbene pjesme koje se u

literaturi često nazivaju husitski i luteranski koral, te pjesme

flamanskih geja. Jednu od pjesama iz Luterovog korala, Tvrđava

naša je gospod Bog, ideolog komunizma, Fridrih Engels, naziva

Marseljezom seljačkog rata, naglašavajući da je ta anticrkvena

pjesma jako utjecala na motivisanje seljaka za otpor.

Najmarkatnija pojava u cjelokupnoj svjetskoj revolucionarnoj

poeziji je zasigurno Marseljeza, spjevana 1792. godine od strane

francuskog kapetana Rougeta de Lisle (prvobitno nazvana Ratna

pjesma rajnske armije), prihvaćena od širokih narodnih masa i kao

takva postala urnek za mnoge revolucionarne pjesme kasnijeg

perioda. Čak i poslije tri vijeka od nastanka, Marseljeza je

ostala najomiljenija pjesma u Francuskoj, postavši njenom

nacionalnom himnom (Mala enciklopedija, II, str. 598). Stotinu

godina kasnije, također u Francuskoj, proleterski pjesnik Eugene

Pottier je spjevao Internacionalu, koja je postala himna radničke

klase širom svijeta. Bure devetnaestog vijeka donijele su

mnogobrojne ratove u kojima su se pojedini etnikumi, staleži i

politički organizirane grupe suprotstavljale anarhističkim i

antihumanističkim režimima, pa su tako nastajale i pjesme

markirane pripadnošću etnikumu, staležu ili grupi. No, sve se one

daju svesti pod zajednički nazivnik – usmena revolucionarna

poezija – u okviru koje se kasnije granaju kako žanrovski tako i

književnohistorijski. Takve su, na primjer, pjesme međunarodnog

radničkog pokreta, crnačka poezija afričkih plemena koja je

kasnije evoluirala u bluz (u SAD-u), posebni fenomeni u

nacionalnim književnostima, kao što je poezija čartističkog

pokreta u Engleskoj ili nacionalne budnice u književnim

tradicijama balkanskih naroda. Tom krugu pripadaju i pjesme

bošnjačkog alhamijado pjesnika sa kraja XIX vijeka Abdulvehaba

Ilhamije Čudan zeman nastade i Đe li ti je Halil-paša, kao i

manje poznatog Mula Sulejmana Tabakovića Dobar zeman prokasa. Ova

poezija je predstavljala svojevrsnu uvertiru angažiranog poetskog

stvaralaštva dvadesetog vijeka koje je inspirisano svjetskim

ratovima, krizama, prevratima i neprekidnom borbom ugroženih

grupa i pojedinaca za ostvarivanja elementarnih ljudskih prava i

sloboda. Dvadeseti vijek, zapravo, predstavlja ekspanziju usmene

revolucionarne poezije, a samim tim i središte našeg

interesovanja.

Iako korijene usmene revolucionarne poezije nalazimo u

najstarijoj usmenoj tradiciji balkanskih naroda, načelno se uzima

da je revolucionarna poezija Drugog svjetskog rata proizišla iz

masovne poezije međuraća, osobito iz poezije međunarodnog

radničkog pokreta. Najraniji podaci o radničkim pjesmama na

srednjejužnoslavenskom teritoriju potječu iz 1875. godine. Iz tog

perioda datira partitura Radničko kolo nađena u arhivu

kragujevačkog kulturno-umjetničkog društva Abrašević (Nazor,

1990., str. 152). Prve radničke pjesme pjevane u našim krajevima

bile su najpoznatije evropske i svjetske himne međunarodnog

radničkog pokreta, koje su putujući iz države u državu mijenjale

kolorit poprimajući stilogene efektore određenog područja. Tako

je u nas došla i Radnička Marseljeza (Zastava naša nek se vije)

nastala u Njemačkoj 1849. i u Rusiji 1875. godine. Prva prevedena

pjesma na našim jezicima je Das Lied der Arbeit, pjesma

austrijskog radničkog pokreta spjevana 1868. godine. Njen

prevodilac je Etbin Kristan, a kompozitor Josef Scheu (u našim

prijevodima Pjesma radu i Radu u čast). Ona je predstavljala

nezamjenjiv dio repertoara na svim radničkim manifestacijama u

BIH, Hrvatskoj, Srbiji, Sloveniji i Crnoj Gori. Na tim

manifestacijama često su se pjevale i Ustajte vi zemaljsko roblje

(ruska verzija Internacionale), Pjesma o osmočasovnom radnom

danu, Socijalistički marš, Nek drugarska pjesma jekne (prijevod

Pesen ne truda bugarskog pjesnika Georgija Kirikova, u kasnijoj

verziji Pjesma radu), Rabotnička, Mi smo Gupca muške čete (obrada

njemačke pjesme, nastale u XVI vijeku povodom seljačkih buna, Wir

sind des Geyers schwarze Haufen) i još niz drugih omiljenih

pjesama. Evropske revolucionarne pjesme motivisale su radnike ne

samo da prepjevavaju nego da ih i sami ispjevavaju, pa su tako

nastale pjesme: Naš bajrak crveni, Splitska marseljeza, Padaj

silo i nepravdo, koje su se najčešće pjevale u horu prilikom

radničkih protesta.

Prijelomni trenutak masovne protestne poezije južnih Slavena je

1918. godina, kada se formira Komunistička partija Jugoslavije.

Njenim djelovanjem umrežavaju se radničke udruge iz svih dijelova

države, radnička kulturno-umjetnička društva prave zajedničke

priredbe i međusobno upotpunjuju repertoare. Te priredbe,

pogotovu masovne pjesme, bile su jako agitatorsko oružje koje su

ideolozi KPJ koristili za pridobijanje širih narodnih masa.

Komunisti su obogatili repertoare radničkih manifestacija nizom

tada najsvježijih evropskih revolucionarnih lirskih ostvarenja

izazivajući dodatnu afektivnost kod nezadovoljnih radnika i

seljaka. Najbolji reprezent takvih pjesama jeste Warszawianka

nastala u ratu Poljaka i Rusa protiv carizma. Njena evolucija

kretala se smjerom Warszawa – Moskva – Ljubljana – Zagreb –

Beograd (Nazor, 1990., str. 153). Često se pjevala i u NOR-u, i

to u više verzija: na ruskom, francuskom, poljskom, španskom i

b/h/s jezicima. Pored Warszawianke komunisti su u repertoar

jugoslavenskih revolucionarnih pjesama iz evropskog miljea

pretočili i: Na barykady (Poljska), Koračnica danskih

socijalista, Naša je ovo zemlja (prijevod norveške revolucionarne

pjesme), Hold the fort (pjesma engleskih i američkih delegata na

III Kongresu Kominterne 1921. godine u Moskvi), Drugarska

(ruska), Zamučen tjaželoj nevolej, Krasnoe znamja (ruska) itd.

Ove su pjesme na tlo Jugoslavije dolazile iz više izvora.

Najstariji sloj potječe iz Austrougarske, odakle su posredstvom

naprednih građana (uglavnom iz Beča i Praga) došle u nas; ruske

revolucionarne pjesme donose jugoslavenski komunisti koji su

učestvovali u Oktobarskoj revoluciji, dok će tridesetih godina

veliki broj pjesama prispjeti iz zemalja zapadne Evrope

(Njemačke, Austrije, Španije) u kojima su se akumulirale kako

domaće tako i pjesme drugih meridijana. Djelovanjem aktivista

KPJ, a za potrebe uzdizanja kulturnog života radnika i seljaka,

pojavile su prve zbirke međunarodne revolucionarne poezije. Od

mnoštva takvih zbirki, posebno su se izdvajale: Proletaria

kantaro, štampana 1924. godine na esperantu u Düsseldorfu-

Leipzigu; Naša pjesmarica, štampana 1936. godine u Zagrebu;

Canciones de las brigadas internacionales, štampana u Barceloni

1938. godine i Krv i život za slobodu – slike iz života i borbe

studenata iz Jugoslavije u Španiji, štampana, također, u

Barceloni 1938. godine. Pjesme sabrane u ovim zbirkama vrlo brzo

su se širile među radničkim kolektivima na području cijele

Jugoslavije. Pored ovih zbirki veliki utjecaj na stvaranje

otporaške svijesti imale su i dvije zbirke koje je početkom XX

vijeka izdala Socijalistička knjižara u Beogradu, Mala zbirka

odabranih radničkih pesama štamapana 1904. godine i Radničke

pesme i deklamacije iz 1909. godine. Sličan utjecaj vršila je i

zbirka Najobičnije radničke pjesme za organizovano i osviješteno

radništvo, izašla u Zagrebu 1911. godine. 

Širenjem internacionalnih revolucionarnih radničkih pjesama,

pogotovu njihovim korištenjem u propagande i agitatorske svrhe,

jačala je svijest građanstva i poticaj da se pjeva o svom teškom

položaju. Jedna od prvih takvih pjesama je Narodna štrajkačka

pjesma, nastala u istočnoj Bosni za vrijeme Husinske bune 28.

decembra 1920. godine. Iz tog doba potječe i štrajkačka pjesma

Himna zidara koju je 1936. godine napisao Čedomir Mindarević

(Karaklajić, 1960., str. 498). Od poznatijih radničkih pjesama,

koje su bile rasprostranjene širom Jugoslavije, valja spomenuti

još i Pozdrav proleterima, te Radničku himnu, kao i obrade djela

domaćih pisaca socijalnog karaktera (Šantić, Radičević, Kočić). 

Posebno mjesto zavrjeđuju pjesme spjevane u kaznionicama za

političke zatvorenike u Bileći, Sremskoj Mitrovici i Lepoglavi.

Zbog uvjeta u kojima su nastale, ove pjesme se popularno nazivaju

robijaškim. Nastajale su spontano i najčešće im se ne može

odrediti autor, jer je u pisanju teksta učestvovalo više

zatvorenika, a katkada cijela ćelija ili paviljon. U Sremskoj

Mitrovici je na ideju Moše Pijade organiziran Prvi festival

originalnih revolucionarnih pjesama na kojem su učestvovali svi

sobni kolektivi. Od većeg broja konkurenata pobijedila je

slovenačka grupa sa pjesmom Žetelice (kasnije preimenovana u

Nabrusimo kose), posebnu nagradu žirija dobila je Mitrovčanka, a

od poznatijih, ovom prilikom je nastala i Pjesma o Matiji Gupcu

(Kržavac, Ristović, 1968., str. 439). Ovoj grupi pjesama pripada

i čuvena Bilećanka nastala uoči prvomajskog uranka 1939. godine.

Predratna atmosfera pogodovala je razvitku sveopćeg

socijalističkog opredjeljenja širokih narodih masa, pa tako i

omladine koja je, sa svoje strane, dala makismalan doprinos

razvoju socijalnih ideja, patriotizma i antifašističkog

raspoloženja jugoslavenskih naroda. Predstavnice ove grupe

pjesama su omladinska himna Budi se istok i zapad za koju je

tekst napisao Čedomir Minderović, Lanci nam se kuju kleti autora

Puniše Perovića, Na barikade Moše Pijade i Iz gradova, sa polja i

sela tuzlanskog studenta i borca NOR-a Isidora Šatnera Ćiske

(Rodić, 2005., str. 85).

Sve dosada kazano predstavlja evolutivni slijed onoga što čini

težište našeg interesovanja, a to je usmena revolucionarna

poezija Drugog svjetskog rata i dijelom poezija obnove zemlje i

socijalističke izgradnje. Bez prethodno rečenog, teško bi bilo

razumjeti ekspanziju ove poezije na području cijele nekadašnje

Jugoslavije, pogotovu se to odnosi na njenu frapantnu

jednoobraznost i varijabilnost čak i na onim područjima koja, u

tim teškim vremenima, nisu bila u prisnim kontaktima iz

raznoraznih razloga. Dakle, nadalje ćemo se baviti onim dijelom

revolucionarne poezije koji se u literaturi najčešće označava kao

partizanska narodna pjesma. Tek u ovoj etapi usmena

revolucionarna poezija postaje u pravom smislu riječi usmena, jer

su, u većini slučajeva, i protestna i masovna poezija

predstavljale konglomerat pisanog i usmenog, tj. najčešće je

njihov autor bio poznat, ali su se one toliko uvriježile u narodu

i pretakale iz jezika u jezik, iz kulture u kulturu da su postale

pjesme sveopćeg usmenog karaktera nadmašivši sva lokalna,

nacionalna i teritorijalna ograničenja. Postale su svojevrsne

internacionalne izoglose koje su spajale posve različite

kulture. 

Pišući odrednicu partizanska pjesma u Rečniku književnih termina,

Zoran Konstantinović bilježi da je to pesma ispevana na tematici

partizanske borbe ili od boraca partizana, (...) ispevana u duhu

naroda, nošena njegovim gnevom i poletom (...), koja je za

razliku od starije narodne poezije, pretežno lirskog obeležja

(...), te upravo zbog tog spontanog lirskog obeležja njeno je

umetničko svedočanstvo o vremenu, događaju, liku o kojem peva

izvornije i izrazitije, a njen učinak neposredniji i delotvorniji

(Konstantinović, 1985., str. 529). Maja Bošković-Stulli u studiji

Narodne pjesme u okviru pjesništva NOB-a upozorava na

rastegljivost okvira unutar kojih nastaje partizanska narodna

pjesma, podvlačeći da se ona tradicijski naslanja na

revolucionarnu masovnu poeziju, ali i da su joj bliske pučke

deseteračke pjesme-hronike. Dodatnu kompleksnost ovog problema

predstavlja činjenica da partizanska narodna poezija nastaje na

području cijele Jugoslavije, te se u njoj susreće polikulturalna

scena, sa općim i ponekim individualnim karakteristikama sviju

naroda i narodnosti bivše SFRJ (Bošković-Stulli, 1980., str. 89-

90). Sukladno naprijed citiranom, pod partizanskom narodnom

poezijom podrazumijevamo svo ono golemo pjesništvo usmenog

karaktera nastalo u periodu 1941-1945. godine, neposredno od

učesnika ili simpatizera NOB-a. 

Prve pjesme pjevane u proleterskim odredima došle su sa borcima,

učesnicima španjolskog rata, radnicima i studentima. Slično kao i

sa domaćim masovnim pjesmama, prve autohtone partizanske narodne

pjesme ispjevane su povodom značajnijih događaja. Prema većini

svjedočanstava, prva pjesma ovog karaktera, Rudo malo, spjevana

je 22. decembra 1941. godine u čast formiranja Prve proleterske

brigade u Rudom. Od tada je ispjevano na hiljade pjesama

različitog kvaliteta. Većina ih je zapisana i otrgnuta od

zaborava, ali nikada se neće utvrditi njihov stvarni broj,

pogotovu što današnje prilike ni u jednoj od država nastalih

raspadom SFRJ nisu naklonjene ovoj vrsti usmene književnosti.

Najveći broj partizanskih narodnih pjesama nastao je u Bosni i

Hercegovini, pretežno u ustaničkim žarištima: Romaniji, Kozari,

Grmeču, Hercegovini i bosanskoj Krajini. Dosta pjesama je

spjevano u Baniji i na Kordunu (u Hrvatskoj), zatim u Sandžaku,

ali i u drugim dijelovima Srbije, te Crnoj Gore. Od prvih dana

ustanka, nastajale su i narodne pjesme na slovenačkom jeziku

naslonjene na tradiciju slovenačke revolucionarne i socijalne

književnosti. Tako je, jedna od uopće najranijih zbirki

partizanske narodne poezije štampana u Ljubljani 1942. godine. U

Sloveniji je, uz tradiciju pjevanja partizanskih pjesama, u

jedinicama iste prenosila i ilegalna radio-stanica Triglav

(Hrovatin, 1953., str. IX). Kako je u Makedoniji ustanak podignut

tek 1942. godine (kasnije u odnosu na ostale republike buduće

države), to je i na makedonskom jeziku spjevano mnogo manje

partizanskih narodnih pjesama. Dodatni problem predstavlja i to

što u Makedoniji nije odmah, po oslobođenju, organizirano

prikupljanje građe, te su mogućnosti da je određeni broj pjesama

izgubljen velike. Još jedna bitna karakteristika makedonske

revolucionarne poezije je činjenica da do Drugog svjetskog rata

Makedonci nisu imali razvijenu pisanu književnu tradiciju, što

znači da ona uglavnom crpi izvore iz starije epske i lirske

poezije, te su zbog toga u njoj nacionalna osjećanja naglašenija

nego u drugim sredinama (Firfov, 1959., str. 227-229).

Partizanska narodna pjesma je nastajala i na jezicima narodnosti:

albanskom, mađarskom, slovačkom, rusinskom i romskom. 

Pjesma je od prvih dana ustanka prisutna u životu boraca. Pjevalo

se u svakoj prilici i na svakom mjestu. Memoarska literatura

učesnika NOB-a vrvi od opisa situacija u kojima je pjesma imala

snažan utjecaj na raspoloženje i motivaciju boraca. Tu su

pogodnost iskoristili politički rukovodioci rata, te oformljivali

štabove sa specijalnim zadatkom da pišu, zapisuju i šire ovu

vrstu književnosti. Pjesme su umnožavane šapirografski i štampane

u mnogobrojnim glasilima partizanskih jedinica. Jedna od prvih

štampanih pjesama, Mi gerilci, publikovana je 1. 9. 1941. godine

u Narodnoj borbi, časopisu PK KPJ za Crnu Goru (Janjić, 1987.,

str. 25). Mjesec dana kasnije, u Užičkoj republici Dušan

Nedeljković u glasilima Vesti i Borba objavljuje veći broj

partizanskih narodnih pjesama, a jedna od prvih umnoženih

partizanskih narodnih pjesma na tlu Bosne i Hercegovine (avgust

1941.) je Razgovor gerilskih odreda sa šumom, objavljena u

biltenu Štaba gerilskih odreda Bosanskog Grahova, Gerilac (Rodić,

2005., str. 93). Zbog ukazane potrebe, vrlo rano su se pojavile i

zbirke. Na cijelom teritoriju Jugoslavije, u periodu 1941-1945.

štampano je preko 150 zbirki partizanske narodne poezije, od toga

najviše u Sloveniji (79), zatim u Hrvatskoj (25), Srbiji (16),

Makedoniji (10) i Bosni i Hercegovini (3) – za ostale se ne

navodi mjesto izdavanja, u svojstvu izdavača pojavljuje se samo

proleterska ili kakva druga brigada (Nazor, 1990., str. 164).

Prva zbirka, Antifašističke pjesme (priređivač Dušan

Nedeljković), izašla je 7. novembra 1941. godine u Užicama. Vrlo

rano su se pojavile i zbirke partizanskih pjesama sa notnim

zapisima, kakva je pjesmarica Naše pjesme štampana januara 1942.

godine u Lici. Ova pojava je najprisutnija u Hrvatskoj u kojoj su

štampane i Pjesme borbe (1942.), Pjesme koje pjevamo (1943.),

Pjesme naše borbe (1943.)... Prvi antologijski pokušaj kritičkog

odabira predstavlja zbirka Druže Tito, ljubičice bijela. Narodne

pjesme koju su po nalogu ZAVNOH-a 1944. godine priredili Đuro

Kosak i Vladimir Popović. I na ostalim jugoslavenskim jezicima

veoma rano dolazi do štampanja partizanskih pjesama. Pioniri ovog

poduhvata bili su poginuli pjesnici i borci, Slovenac Miran Jarc

(1942.) i Makedonac Kočo Racin (1943.). O tome koliku su važnost

komunisti pridavali poeziji NOB-a, govori nam i podatak da je još

za vrijeme rata (1943. godine) Propagandni odjel ZAVNOH-a zadužio

kompozitora Miroslava Špilera da napravi zbirku odabranih

partizanskih narodnih pjesama sa notnim zapisima koja bi imala

biti stožer i putokaz svim budućim književnim nastojanjima

jugoslavenskih pisaca (Hercigonja 1962., str. VII). U tom

pogledu, posebno je indikativna i Skica projekta za zbirku

partizanskih pjesama koju je 1944. godine u zaselku Zorići, kod

Drvara osmislio Nikola Hercigonja. 

Neposredno po završetku rata pristupa se institucionalnom

prikupljanju partizanske poezije i njenom objavljivanju u

zbirkama koje su koncipirane u zavisnosti od prigode i ukusa

priređivača. Prve poratne zbirke priređuju učesnici i svjedoci

revolucije (samim tim i nastanka ove književnosti) koji su se

rukovodili ratnim zapisima i prema vlastitom sjećanju. Takve su

Naše pjesme V. Popovića i N. Devičića (1945.); Naše pjesme (II

izdanje 1945.) N. Hercigonje, M. Špilera i N. Devičića; Srpske

narodne pjesme N. Simića i V. Popovića i niz drugih. Česta je

pojava da se priređivači zbirki partizanskih pjesama iz ovog

perioda ne potpisuju ni na koricama ni u kolofonu. Prvu

značajniju zbirku, sa relativno ozbiljnijim valorizacijskim

kriterijima priredio je Salko Nazečić. To je knjiga Slavne godine

/ Narodne pjesme iz Narodno-oslobodilačkog rata i borbe za

socijalizam koju je 1949. godine povodom osmogodišnjice ustanka u

BiH izdala sarajevska Svjetlost. Nazečićeva zbirka uz pjesme iz

NOB-a donosi i nekolicinu poslijeratnih pjesama, poeziju obnove

zemlje i socijalističke revolucije. Jedan od manira komunističke

politike bio je i obilježavanje značajnih obljetnica iz NOR-a,

prigodom kojih su nastajale i zbirke iz savremene narodne

poezije. Na desetogodišnjicu ustanka 1951. godine štampane su

knjige Maka Dizdara Narodne pjesme iz borbe i izgradnje i Jakše

Ravlića Knjiga borbe i oslobođenja 1941-1945. Od zapaženijih

zbirki koje su se pojavile pedesetih godina dvadesetog vijeka,

nužno je spomenuti prvu knjigu Saita Orahovca Savremene narodne

pjesme koja je objavljena u Sarajevu 1955. godine. Od

ozbiljnijih, kritički pripremljenih zbirki partizanske i poezije

obnove zemlje iz prvih poratnih godina izdvajaju se: Oganj i ruža

Jure Kaštelana (1956.), Petokrako zašto si crvena Maje Bošković-

Stulli (1959.) – obje izdate u Zagrebu; Од борбата. Народни песни

Blaže Koneskog (Skopje, 1947.); Naše pesem. Zbirka partizanskih

narodnih in delovnih pesmi (Ljubljana, 1949.) i Narodni stihovi

iz borbe i izgradnje (Cetinje, 1950.). Šezdesetih i sedamdesetih

godina dvadesetog vijeka finaliziraju se radovi na prikupljanju i

objavljivanju revolucionarne poezije. Pojavljuje se nekoliko

zbirki koje donose do tada neobjavljenu građu sa pojedinih

ustaničkih žarišta: Narodne pjesme Korduna Stanka Opačića Ćanice

(Zagreb, 1971.), Narodne melodije iz Sandžaka (Beograd, 1953.) i

Narodne melodije Crne Gore (Beograd, 1963.) Miodraga Vasiljevića,

Narodne partizanske pesme Jablanice (Leskovac, 1968.) Dobrosava

Turovića. Sve kasnije zbirke predstavljaju izbore iz postojećih u

kojima se priređivači najčešće fokusiraju na pojedine teme,

simbole ili nosioce revolucije. Takve su, na primjer, zbirke Tito

u narodnim pjesmama Milivoja Rodića, Zapjevajmo pioniri Vladimira

Tomerlina i Pjevaju mornari sa Titovih lađa. Zbirka pjesama iz

mornarskog života. Pored poezije obnove zemlje i socijalne

revolucije u poslijeratnom periodu egzistira i paraknjiževna

tvorevina, popularne deseteračke pjesmarice koje opjevavaju

savremeni trenutak u fonu revolucionarnih pjesama. Raspon tema

ovih pjesmarica kreće se slijedom Kenedi – smrt u Dalasu, preko

Smrt Moše Pijade i Obarenje trojnog pakta do najobičnijih

svakodnevnih tema, kao što je Moderna žena (Bodiroga, 1970., str.

182). Ova pojava je naglašena u krajevima sa razvijenijom epskom

tradicijom, kakvi su Hercegovina i Sandžak, te otuda i najveći

broj takvih pjesmarica potječe sa ovih područja. 

Kao antipod partizanskoj književnosti živjela je i veoma

razgranata književna djelatnost pristalica fašističke ideologije:

U dramatičnoj i kompleksnoj stvarnosti Drugog svjetskog rata ona

nije bila jedina (partizanska književnost – op.a.): uz nju je, i

naspram nje postojala (i bila joj oštro suprotstavljena)

književna i kulturna djelatnost pod okupacijom, u kvislinško-

okupacijskim središtima, u gradovima, kao razvijen poseban

fenomen (Bandić, 1993., str. 7). Glavno okupatorsko glasilo u

periodu 1941-1945. je Novo Vreme, a pored njega su postojali i

brojni bilteni, povremena glasila pojedinih četničkih i ustaških

pokreta, među kojima su najpoznatiji: Krik iz jame, Četnik, Ravna

Gora, Kraljev gardist, Glas Cera, Dinarski glasnik, Glas

Romanije, Srpski list, Vidovdan, Srpska žena. U njima se, kao i u

sličnim partizanskim glasilima, štampaju ratni proglasi, izvješća

sa fronta, ali veliki dio prostora uvijek popunjavaju pjesme

kojima se veličaju ustaški ili četnički podvizi, vojskovođe,

istaknuti borci i sl., a omalovažavaju partizani i njihovi

saveznici. Njihova koncepcija se zasnivala na fašističko-

nacističkoj ideologiji. Glavni krivci i uzročnici sveg svjetskog

i domaćeg zla su Jevreji, masoni, ljevičari i „boljševici“, zatim

kominterna, zapadne demokratske države i njihova liberalno-

kapitalistička „plutokratija“. Dakle, u „kapitalističkim porocima

ogrezli zapad“ i „judemonski boljševizam“. Pošto su kvislinške

snage iz rata izašle poražene, nova vlast je uništila svaki oblik

njihovog društvenog angažmana, pa i svaku vrstu publikacije. Zato

je danas skoro nemoguće doći do ma kog od ovih glasila – samim

tim spriječeni smo da i detaljnije elaboriramo o ovom fenomenu

usmene revolucionarne tradicije. Ali (kako i istraživač ovog

književnohistorijskog perioda južnoslavenskih književnosti, Miloš

Bandić, naglašava) i ta tema, taj okupacijski i kolaborantski

aktivitet u kome je, uprkos svemu, urađeno i ponešto vredno i

dobro, pripada celini, i ukupnom kontekstu, istorije

jugoslovenskih književnosti, kao što, razume se, u odgovarajućoj

razdiobi, pripada i svakoj od domaćih nacionalnih književnosti

(Bandić, 1993., str. 27). 

Pjesme poslijeratnog perioda prate ideološku liniju zacrtanu u

Skici projekta za zbirku partizanskih pjesama Nikole Hercigonje

(februar 1944., Zorići kod Drvara). Treća stavka u tom dokumentu

glasi: Nakon završetka borbe taj će materijal (partizanska

narodna poezija, op.a) biti jedan od priloga za osnovu

umjetničkog stvaranja. U pisanoj književnosti ova zamisao se

ostvarila kroz socrealizam, ali je relativno brzo prevaziđena,

dok je u savremenoj usmenoj književnosti ostala jedini normativ

koji se imao poštivati glede nastanka novih pjesama. U

strukturalno-poetološkom smislu poezija obnove zemlje i izgradnje

socijalizma dosljedno nastavlja tradiciju partizanske narodne

poezije, njeguje isti stih, većinu lirskih vrsta, ideološku

liniju; dok se po pitanju tematsko-motivskih cjelina razlikuje

naglašenijom političkom angažiranošću i didaktičkim koloritom.

Ratno iskustvo je režimskim rukovodiocima predočilo ogromnu moć

djelovanje pjesme na široke narodne mase, te su podstrekivali

dalji razvoj ove paraliterarne tvorevine kako bi tim

nesvakidašnjim mehanizmom utjecali na što lakše prebrođavanje

kriza u stabilizaciji unutardržavnih prilika, ali i spoljnih

nasrtaja na još uvijek krhku, novu državu. Period intenzivne

obnove zemlje shvaćen je kao novi, mrinodopski rat, neprekidna

borba omladinaca da restauriraju devastiranu i izgrade novu

infrastrukturu, objekte, pa i cijele gradove. Omladinske radne

akcije su shvaćene kao frontovi. Čak je organizacijska struktura

podređena militantnoj retorci: omladinske brigade, umjesto

partizanske brigade; brigadiri, umjesto ratni komandiri;

udarnici, umjesto proleteri, radne akcije, umjesto partizanske;

radni bataljoni, umjesto partizanski; radna disciplina, umjesto

vojna... Zato i ne čudi što je poezija obnove zemlje, u

evolutivnom slijedu, skoro preslikala partizansku poeziju.

Usporedbom početnih stihova budnica Drugo nam Tito izdo naređenje

/ Svi u borbu za oslobođenje i Na obnovu Tito zove, / na

izgradnju pruge nove, uviđamo podudarnost u svemu, osim u cilju.

Tako je i sa svim ostalim osobenostima obaju perioda, na primjer

pjesma o izgradnji hidrocentrale na Jablanici naslovljena je

Bitka na Jablanici. Jedini novitet odnosi se na tematsko-motivske

cjeline. Poezija obnove zemlje i izgradnje socijalizma baštini

svo naslijeđe NOB-a, ali i razvija vlastite tematsko-motivske

krugove pjesama: a) o izgradnji pruga i cesta (Poznaje se ko je

na pruzi bio, Omladino, udarnički radi, Omladina gradi prugu, Sa

pruge, Voz polazi, Mi radimo na autostradi, Na Doboju mine

prolamaju itd.); b) o izgradnji fabrika i uzdizanju industrije

(Tvornice nam na sve strane niču, Podižući industriju sada,

Zemlja zove, Bitka na Jablanici...); c) o izgradnji i obnovi

gradova (Titograde, Pjesma sa izgradnje, Ti se dižeš, Skoplje na

rad zove, Oj Prištino, gdje su ti brigade...); d) o

zemljoradničkim zadrugama (Podižemo zadružne domove, Pjesma

zadrugara, Zadružna je kuća najmilija, Sad na selu zadruge se

šire, Po planu smo polja uzorali, U Vitini, selu na vodama...);

e) o podršci režimu i njegovim akcijama (Petom Kongresu KPJ,

Pjesma narodnoj vladi, Pjesma o Petogodišnjem planu, Koju bih

pjesmu zapjevala, Pravda je jača nego sila, Partija je naša jaka,

Muslimanke skidaju zar, Opismenjavanje...); f) o krizama i

klevetama (Kleveta nas pokolebat neće, Protiv kleveta i laži,

Onima koji nas napadaju, Odgovor Drvara klevetnicima, Ne daj

Trsta i Gorice...). Valja istaći da su pjesme o izgradnju pruga,

fabrika i gradova uspjelije od zadrugarskih, režimskih i

klevetničkih pjesama. Naše je mišljenje da su one,

najvjerovatnije, nastajale spontano, na terenu, u radnom zanosu i

živoj atmosferi, dok su pjesme sa političkom sadržinom

konstruisane po zadatku, sa unaprijed određenom temom i motivima.

Zbog toga, predstavljaju suhoparno sklapane rimovane floskule

kojima se željelo uticati na svijest naroda, što podrazumijeva

njegovo usmjerenje ka odgojno-vaspitnim idealima marksizma i

bezrezervnoj podršci komunističkom režimu, čak i u onim situacija

kada je i polupismeni, prosječni građanin uviđao da je riječ o

anarhizmu, netoleranciji i kršenju elementarnih ljudskih prava i

sloboda.

Devedestih godina dvadesetog vijeka komunizam se, sa svim svojim

obilježjima, povlači na poziciju ruba, ostavljajući primat centra

nacional-budničkim partijama koje su dovele do razaranja i

rušenja pedesetogodišnje utopije o zajedničkoj državi. Sistem

vrijednosti je u potpunosti promijenjen. Nacionalisti su

raskinuli sa svim što simbolizira prijašnji režim, ali su se u

izgradnji svojih vrijednosti koristili dokazanim metodama

prethodnika. Sa pijadestala biva gurnuta partizanska narodna

poezija i njene nasljednice poezija obnove zemlje i izgradnje

socijalizma, a uzdignuta takozvana patriotska poezija.

Izvod iz literature:Bandić, Miloš: Istorija književnosti jugoslovenskih naroda 1941-1945,Nezavisna izdanja, Beograd 1993. Blečić, R. Milorad: Kako je nastala jugoslovenska revolucionarna poezija,BIGZ, Beograd 1976. Bodiroga, Milan: Savremene pojave polunarodne književnosti u Hercgovini, RadXVII kongresa SUFJ, Poreč, 1970., Zagreb, 1972. 181-185. Bošković-Stulli, Maja: Narodna poezija naše oslobodilačke borbe kao problemsuvremenog folklornog stvaralaštva – Usmena književnost. Izbor studija,Školska knjiga, Zagreb 1971, str. 317-356.Bošković-Stulli, Maja: Narodne pjesme u okviru pjesništva NOB-a, 27. KongresSUFJ u Banji Vrućici 20-24. 1980, Sarajevo 1980, str. 89-95.Čolović, Ivan: Divlja književnost, Nolit (Biblioteka sazvežđa), Beograd, bezgodine izdanja.Čubelić, Tvrtko: Tužbalica u Književni leksikon, Zagreb, 1962. Čubelić, Tvrtko: Partizanska narodna poezija kao primjer angažirane poezije,Kultura i umjetnost u NOB-u i socijalnoj revoluciji u Hrvatskoj, Zagreb, 1975,str. 167-170.Firfov, Živko: Makedonska narodna pesma iz perioda narodnooslobodilačke borbe¸VI Kongres SUFJ, Bled 1959, str. 227-229.Glišić, Venceslav; Miljanović, Gojko: Rukovođenje narodnooslobodilačkom borbomu Srbiji 1941-1945., Institut za savremenu istoriju, Beograd, 1994. Grupa autora: Rečnik književnih termina, Nolit, Beogad 1985. Hercigonja, Nikola: O partizanskim narodnim napjevima, Zbornik partizanskihnarodnih napeva, Nolit, Beograd 1962, str. XI-XXVIII.Hercigonja, Nikola: O pratizanskim narodnim pesmama, Napisi o muzici.Umetnička akademija, Beobrad 1972, str. 290-295.Hrovatin, Radosav: Partizanska pesem, Ljubljana 1953.Jaćovski, Voislav: Albanci Jugoslavije o Titu u svojoj narodnoj pesmi,Folklor, god. XV-XVI, sv. 57-64, str. 31-41, 1976-1977. god. Janjić, Jovan: Ustanak i revolucija u narodnoj književnosti, Narodni muzej uVranju, Vranje 1985. Janjić, Jovan: Partizanska narodna poezija u savremenoj nastavi, NovaJugoslavija, Vranje 1987. Karaklajić, Đorđe: Revolucionarna radnička pesma u Srbiji, Zbornik SANU, knj.LXVIII, EI, knj. 3, str. 491-500. Marks, Karl; Engels, Fridrih: O umetnosti i književnosti, Reč i misao, Rad,Beograd, 1960. Каровски, Лазо: Македонската народна песна за Тито, Folklor, god. XV-XVI, sv.57-64, str. 9-16, 1976-1977.

Конески, Блажо: Македонската народна песна за НОБ, ХХV СУФЈ, Берово 1978,Скопје, 1980, стр.29-34.Konstaninović, Zoran: Partizanske pesme, u Rečnik književnih termina, Nolit,Beogad 1985, str. 529-530. Kržavac, Savo; Ristović, Ljubiša: Robija, Partizanske staze, Beograd 1968. Kučukalić, Zijo: Narodne pjesme u Bosni i Hercegovini u dobanarodnooslobodilačke borbe, SUFJ, Bled 1959, Ljubljana 1960, str 225-234. Latković, Vido: Narodna književnost, Narodna knjiga, 1967.Leskovac, Mladen, Bećarac, Matica srpska, Novi sad, 1958.Nađ, Kosta: Muzika i muzičari – zbornik sećanja, Beograd, 1982.Nazor, Ante: Pjesme međunarodnog radničkog pokreta u revolucionarnimpreviranjima u Jugoslaviji, Narodna umjetnost, 27, Zagreb 1990, str. 151-187.Nedeljković, Dušan: Narodni pesnik o drugu Titu, Folklor, god. XV-XVI, sv. 57-64, 1976-1977., str. 1-8.Nikolić. Ilija: Narodno pevanje u jedinicama narodne oslobodilačke vojske ipartizanskih odreda Jugoslavije, Narodno stvaralaštvo – Folklor, XIV, sv. 53-56, Beograd 1975, str. 16-36. Rihtman-Auguštin, Dunja: Ulice moga grada, Biblioteka XX vek, Beograd 2000. Rodić, Milivoj: Narodna poezija revolucionarnih epoha kao književni fenomen,Svet knjige, Beograd 2005.Rodić, Milivoj: Terminološka problematika i definisanje pojma usmenerevolucionarne pjesme, Folklor BiH, sv. 1. str. 39 - 51.Slaviček, Milivoj: Crveno proljeće, svjedočanstva o prvom maju, Lykos, Zagreb,1958.Stanonik, Marija: O okliščinah v katerih je nastajalo slovenskonarodnoosvobodilno pesništvo 1941-1945., Narodno stvaralaštvo – Folklor,Beograd, sv. 53-56, str. 491-497.Škrbić, Milan: Problem vrednovanja partizanske narodne poezije, VIII KongresSUFJ, Titovo Užice 1961, Beograd 1961, str. 307-308.