Upload
others
View
24
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ՀՐԱՏԱՐԱԿՎՈՒՄ է 1960 ԹՎԱԿԱՆԻՑ
ԼՈՒՅԱ է ՏԵՍՆՈՒՄ ՏԱՐԻՆ ԵՐԿՈՒ ԱՆԳԱՄ
Գլխավոր խմբագիր' Ամատունի Վիրաբյան
Խմբագրական խորհուրդ
Արմեն Բադալյան (պատասխանատու քարտուղար) Ալբերտ Կիրիմյան, Ավագ Հարությունյան, էմմա Հովսեփյան, Աոնյա Միրզոյան, Աշոտ Մելքոնյան, Արամ Աիմոնյան
© Բանբեր Հայաստանի արխիվների, 2008թ.
Փ ա ս տ ա թ ղ թ ե ր ի հ ր ա պ ա ր ա կ ո ւմ
ԿՈՒՍԱՊԱՏԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆՆԵՐԻ ԴԱՏԱՍՏԱՆԱԿԱՆ ԳՈՐԾԸ
Աթաբեկյանների գերդաստանը սկիզբ է առել Աթաբեկ յուզբաշուց (հարյուրապետ), որը XVII դարի վերջերին բնակվում էր Արցախի Ջրաբերդ գավառի Կուսա- պատ գյուղում: Նրա անունով էլ տոհմի անդամները սկսել են կոչվել Աթաբեկյան- ներ:
XIX դարի սկզբին առավել հայտնի էին այս տոհմի երկու ներկայացուցիչներ' Վանի (Հովհաննես) և Հակոբ Աթաբեկյան եղբայրները, որոնք աչքի են ընկել 1804-1813թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ: Վանի յուզբաշին ռուսական բանակին մատուցած բազմաթիվ ծառայությունների համար ցարական կառավարությունից ստացել է պրապորշչիկի աստիճան, ոսկե մեդալ ու տարեկան 200 ռուբլի թոշակ: Վանի յուզբաշուն 1814թ. շնորհվեց նաև մելիքի տիտղոս, ու նա ստացավ Ջրաբերդի մելիքության կառավարչի պաշտոնը: «1814թ. նրանց տրված խանական թալաղից ի միջի այլոց հայտնի է դառնում, որ Վանին իր ջան- քերով Ջրաբերդի մահալում բնակեցնում է 7 հայկական գյուղեր, որտեղ պարսկական արշավանքների ժամանակ բոլորովին ոչնչացվել էին երկրամասում երբեմնի եղած քաղաքակրթության բոլոր հետքերը»1: Մելիք-Վանին այդ գյուղերից մինչև 1823թ. մալոջահաթը գանձել է իր օգտին2:
Այնուհետև սկսվել է Մելիք-Վանի Աթաբեկյանին պատկանող գյուղերի աստիճանական պետականացումը: «Աթաբեկովների վերջին կալվածքը' Կուսապատ •յուղը իր վարելահողերով, անտառներով, խոտհարքներով ու արոտավայրերով մոտավորապես 10000 դեսյատին' 1866թ. դեկտեմբերի 6-ին Բարձրագույնի կարգադրությամբ վերցված է պետական գանձարանի տնօրինության տակ, իսկ Աթաբեկովների ողջ ընտանիքին նշանակված է 1368 ռուբլի թոշակ»3: Հետագայում Հակոբ յուզբաշու թոռը' Ներսես Ասլանի Աթաբեկյանը «ցարական իշխանության հետ երկար ժամանակ դատ վարելուց հետո, որպես հատուցում ցարական կառավարության կողմից Ղարաբաղում բռնագրավված իր հողամասի (կալվածքի- Ա.Մ.), ստանում է Փարաքարի և Վարմազյարի (այժմ' Արևաշատ) մեջ ընկած անջրդի և անմշակ քարքարոտ «ղռեր» կոչված պետական հողամասը» : Ստորև հրապարակվող Աթաբեկյանների գործի վավերագրերը ամենայն մանրամասնությամբ ներկայացնում են այդ մելիքական տոհմին պատկանած կալվածքների պետականացման ողջ ընթացքը: Աթաբեկյանների գործը հայ մելիքական դասի ունեզրկման հստակ պատկերն է' արտահայտված չոր թվերի ու փաստերի լեզվով:
Առ այսօր մասնագետ-պատմաբաններին ծանոթ են եղել Վարանդայի Մելիք- Շահնազարյանների (Дело Ш ахназаровых) և Գյուլիստանի Մելիք-Բեգլարյան- ների (Дело Бегларовых) դատաստանական գործերը: Աթաբեկյանների գործը հրապարակվում է առաջին անգամ:
Սույն փաստաթղթերը պահվում են Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան Մատենադարանում: Հրապարակվող վավերագրերից ինը կարված են «Գործ դիւանա- տան ծայրագոյն Կաթուղի ՜կոսի Ամենայն Հա յոց ըստ խնդրանաց պրապօրշչիկ Մելիք Վանի Աթաբեգեա ՜նց' յա ղա գս միջնորդելոյ առ բա րձրագոյն քաղաքական իշխանութիւնն, առ ի դարձուցանել նմա զխլեալ ի նմանէ սեպհական կալուածս նորին, որ ի Ղարաբաղու գաւառի» մակագրությամբ տետրում, իսկ մեկը (N 3) որպես առանձին միավոր գրանցված է Մատենադարանի Կաթողիկոսական դիվանում: Կովկասի փոխարքային ուղղված զեկուցագրի (N 7) մեկ այլ կրկնօրինակ
1 Պոտտո Վ., Ղարաբաղի առաջին կամավորները, Երևան, 1974, էջ 38:2 Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344:3 Պոտտո Վ., նշվ. աշխ., էջ 57:4 Եղիազարյան Ա., Հովսեփ Աթաբեկյան, «Պատմա-բանասիրական հանդես», 1959, N 2-3, էջ 207:
3
ևս հայտնաբերել ենք Կաթողիկոսական դիվանում (թղթ. 171, վավ. 300), սակայն հրապարակումը նախապատրաստելիս հիմք ենք ընդունել գործում կարված պատճենը:
Փաստաթղթերը, նրանց բովանդակային կապը պահպանելու նպատակով, հրապարակում ենք գործում եղած հերթականությամբ: Վավերագրերում կատարվել են անհրաժեշտ ուղղագրական և կետադրական փոփոխություններ' զերծ պահելով տեքստերը իմաստային աղավաղումներից:
Արտակ Մաղալյանպատմական գիտությունների
թեկնածու
N 1ԿՈՎԿԱՍԻ ԿԱՌԱՎԱՐՉԱՊԵՏԻ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ Փ ՈԽ ՏՆ Օ ՐԵՆԻ
ԾԱՆՈՒՑԱԳԻՐԸ ՎԻՐԱՀԱՅՈՑ ԹԵԱԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴԻՆ' ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻՆ ՊԱՏԿԱՆԱՇ ԳՅՈՒՂԵՐՐ ՆՐԱՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ
Գ Ո Ր Շ Ի ՐՆԹԱՑՔԻ ՄԱՍԻՆ18 հունիսի 1852թ.
Թիֆլիս
В Грузино-Имеретинскую Епархиальную Армяно-Г ригорианскую
Консисторию
В следствие отношения Грузино-Имеретинской Епархиальной Армяно-Григорианской К он систории от 12го июня N 1019, имею честь препроводить при сем копию с рапорта Директора Канцелярии Наместника к Г. Начальнику Гражданского Управления от 19 минувшого мая, N 4731, по делу о возвращении прапорщ ику М елик Вани Атабекову, армянских деревень в Челяб- юртском магале Ш уш инского уезда.
Вице-ДиректорN 5770
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 1ա: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 2ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻ ԳՐԱՍԵՆՅԱԿԻ ՏՆՕՐԵՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐՉԻՆ' ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱԳԻՐԸ ՆՐԱՆ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
19 մայիսի 1852թ.Թիֆլիս
Копия с рапорта Директора Канцелярии Наместника Кавказского к Г. Начальнику Гражданского Управления Закавказским Краем от 19 мая 1852 года N 4731.
Прапорщ ик Мелик-Вани Арутю нов Атабеков, в прошении поданном Католикосу Всех Армян Патриарху Нерсесу, объясняя права свои на при
4
надлежность ему семи армянских деревень в Челябюртском магале в древности разоренных и в последствии населенных им, просит:
1) О предоставлении ему Атабекову того права на означенное имение, коим он пользовался с 1806 по 1823 год, или же об утверждении за ним в потомственном владении, согласно Высочайшему рескрипту о поземельных правах меликов из армян, состоящего во владении его с 1806 года сел. Касапет с прилежащими к нему землями, и
2) О возвращении ему на основании того же рескрипта одного яйлаг- ного места Улубек-Паша-Айгир-булаг и двух зимовников принадлежавших ему и состоящих ныне в казенном ведомстве.
Его Святейшество передавая лично Князю Наместнику прошение Атабекова ходатайствует у Его Светлости об удовлетворении вышеозначенной просьбы Атабекова.
По поручению Князя Михаила Семеновича1, препровождая при сем к Вашему Сиятельству в подлиннике прошение Атабекова с следующими при нем документами, имею честь покорнейше просить Вас по собрании подлежащих по оному сведении, доставить Г. Наместнику мнение Ваше, о мере возможности удовлетворения просьбы Атабекова, возвратив и включаемые здесь бумаги.
Подлинный подписал коллежский асессор Лисовский.
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 2ա-բ: Պատճեն: Ձեռագիր:
N 3ՍՏԵՓԱՆՈՍ ՄԱՆԴԻՆՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՆԵՐԱԵԱ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒՆ'
ԱԹԱԲԵԿՅԱՆՆԵՐԻ ՏՈՀՄԻՆ ՊԱՏԿԱՆՈՂ ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ՆՐԱՆՑԻՑ ՉՎԵՐՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ
ՄԱՍԻՆ9 օգոստոսի 1852թ.
ՇուշիՁերդ Վեհափառութիւն
Ոոորմածագոյն ՏէրԱտենադպիրն Կօնսիստօրիային Սարգիս բէկն Աթաբէկեանց ըստ ձախող դի-
պուածոյ բաղդին յօրէ գալստեան իւրոյ ի Շուշի քաղաք պաշարեալ կայ ի տա- րակուսանս. յամէն կուսէ ապաբախտութիւնն պատեալ է զնովաւ. կին նորա գտ- անի ի սաստիկ հիւանդութեան, եղբօր որդին մեռաւ, յեղբօրէ3 իւրմէ գտանեցելոյ ի Ռուսսիայ ի քաղաքն Բալթայ ի բազում ժամանակաց հետէ չունի զլուր, եւ զա- ռաքեալ ստրախօվօյ նամակն յանուն նորա դարձուցեալ են յետս, որոյ վասն գոյ կասկած թէ մեռեալ իցէ. եւ զգիւղն Կուսապատ, որում տիրեալ են ըստ վճռոյ Շա- մախւոյ պալատան, դարձուցին ի ներկայումս յարքունիս, եւ այսպէս ի վարանման գտանի. թէպէտ աշխատէ աստ վասն գիւղին, սակայն խնդրեաց յինէն յայտ- նել Վեհափառութեան Ձերում' օգնել ինքեան, միջնորդելով առ Նորին Լուսափայ- լութիւնն Տէր Փոխարքայն Կովկասու, զի մի՜ զրկեսցի ի գեղջէն, որ է վերջին ակն- կալութիւն ապրուստի նոցա և վարձ բազմամեայ հաւատարիմ ծառայութեան հօրն իւրեանց:
Զմանրամասն հանգամանս այսորիկ ունի ինքն գրել և ծանուցանել պօչտիւ Ձերում Սրբութեան. յուսալով ի պաշտպանութիւն և յօգնականութիւն Վեհափառ Տեառնդ:
Ստեփաննոս քահանայ Մանդինեանց
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 167, վավ. 474, թ. 1: Բնագիր: Ձեռագիր:
5
N 4ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒՆ'
ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ԻՐԵՆԻՑ ՉՎԵՐՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
15 օգոստոսի 1853թ.Կուսապատ
Ձերդ Սրբազնակատար Վեհափառութիւն*
Ամենողորմած Տէր եւ Աստուածապատիւ Հայրապետ
Մեծ սփոփանս մխիթարութեան գտի լսել եւ ի վերջին շունչս ծերութեան իմոյ զամենափափագելի Աստուածապատիւ Հայրապետիդ եւ Ամենողորմած Հովա- նաւորի իմոյ զօրհնութիւն եւ զսուրբ պատուէր յԱստուածապաշտութեանց մասին ի Վեհափառ Կոնդակի սրբութեանդ ի 23 անցելոյ յունիսի, զոր համբուրեալ կա- րօտագին շրթամբք եւ յարտասուս հարեալ մխիթարութեան, հասի վերջին փա- փագանաց սրտիս: Լուայ ի նմին եւ զպաշտելի յուսադրութիւն Աստուածապատիւ Հօրդ ի պաշտպանութիւն իրաւանց իմոց եւ վիճակի բարձելոց յինէն յանդիման ծառայութեանց եւ արդար աշխատասիրութեանց, յոր նախանձեցան ի զուր անձինք անբարեմիտք եւ զօրաւորք եւ չարաչար կորուսին ընդդէմ արդար խղճմտա- նաց զպտուղ բազմամեայ աշխատութեանց եւ քրտանց իմոց յանմխիթար տրտ- մութիւն վաստակաւորիս, զորոց չարեաց զառաջս ունիլ ի սկզբան անդ կամ կանգնել յապայն թշնամանեալ իրաւանց իմոց եղեն արգելք ինձ անհմտութիւն իմ կարգի եւ կանոնաց եւ զանազան տարաբախտութիւնք եւ թշնամանք' մի զկնի միոյ հասեալք ի վերայ իմ, որք տկարացուցին զիս իսպառ յառնել ինչ ի նորոգու- թիւն իմոյ վիճակի:
Լի եմ կատարեալ յուսով, զի սուրբ եւ արդար բարեխօսութիւն Ամենողորմած Հայրապետիդ' վասն առ ոտն հարեալ իրաւանց իմոց' չունի մնալ առաջի անաչառ դատաւորաց առանց արժանապարտն յարգանաց եւ ունի կանգնել զայն ի շինութիւն անկեալ տան իմոյ եւ ի բարօրութիւն զաւակացս, որ եղիցի ոչ իմ վաստակ, այլ ձեր պարգեւ ի յաւիտենական երախտապարտութիւն զաւակաց իմոց առ օրհնաբանեալ Անուն Աստուածապատիւ Անձինդ: Գոհ եմ այժմ յամենայնի եւ ուրախ յանչափս, զի վայելեմ ի վերջին յուսահատութեանս զառատ շնորհս եւ զցանկալին հովանաւորութիւն Սրբազնակատար Օծութեան Ձերոյ: Բարեբախտ են եւ զաւակունքս, որք ունին յիւրեանց պաշտպան զբարձրեալ Աջ Աստուածապատիւ Հայրապետիդ:
Քաջայոյս եմ մեծապէս, թէ որդին իմ Սարգիսն, յոր դարձուցանէք զյոյս լինելոյ անօթ պիտանի եկեղեցւոյ, գտցի իբրեւ պատանդ Ձերոց անչափ բարերարութ- եանց եւ պաշտպանութեանց ամենահարազատ ծառայ Վեհափառ Տեառնդ, փոյթ կալեալ ամենայն ջանիւք վարել զանձն ըստ ամենայնի հաճոյ սուրբ կամաց եւ ակնածութեան Ամենողորմած Տեառնդ մերոյ, որում ծառայել ամենայն հաւա- տարմութեամբ, անարատութեամբ եւ ճշմարտութեամբ եւ այնու ուրախ առնել զԱմենագթած Տէրդ եւ զիս, եղիցի առաջին պարտք նորա եւ իմ հայրական կտակ:
Վեհափառ Տէր. խնդրեմ ներողամիտ լինիլ, զի հարկ աննահեջելի հարկաւո- րութեանն եւ կարօտութեան իմոյ պաշտպանական հովանաւորութեան Ամենողորմած Տեառնդ իմոյ, ստիպեաց զիս երկրորդ անգամ ձանձրացուցանել զՎե- հանձնութիւն Ձեր ամենախոնարհ աղերսանօք վասն հասեալ ինձ յետ վերադարձի որդւոյ իմոյ Սարգսին ի Տփխիսոյ անյաջող դիպուածոյն, որ համարի վասն տան իմոյ վերջին դժբախտութիւն, այն է առումն յինէն յարքունիս եւ զգիւղն Կու-
* Վավերագրի սկզբում Ներսես Աշտարակեցին նշել է. «Մէլիք Վանի Աթաբէկեան, 26 օգոստոսի ընկալայ»:
6
սապատ, որ գտանիւր ի վայելս իմ ի 1806 ամէ հետէ եւ էր վերջին ապրուստ գերդաստանի իմոյ, առ որ վախճան ստիպեցայ առաքել առ սուրբ գարշապարս Սր- բազնակատար Օծութեան Ձերոյ զորդին իմ զՍարգիսն վասն անձամբ անձին յայտնելոյ զհանգամանսն աղերսանաց իմոց եւ անյաջող դիպուածոյն, հանդերձ աղերսագրով իմով յանուն Տեառն փոխարքային, եւ աղերսեմ զՀայրախնամ հո- վանաւորութիւն Ձեր, առանց որոյ անմարթ է ինձ յուսալ ի փութանակի վճիռ բանին վասն վերադարձուցանելոյ ինձ զգիւղն զայն, առ որ չիք ինչ օրինաւոր պատճառ արգելանաց, մի' անտես առնել եւ յայս նուագ բարեհաճել միջնորդել ի Նորին Լուսափայլութենէն վասն վերադարձուցանելոյ ինձ զգիւղն զայն ի տիրապե- տութիւն իմ ըստ առաջնոյն ի հայթայթել զվերջին դրութիւն կենցաղոյ իմոյ, մինչ ցվախճանական վճիռ գործոյն միջնորդելոյ ի Վեհափառ Տերութենէ Ձերմէ, որ որպէս երեւի' շարունակելոց է ընդ երկար:
Ակնկալութեամբ ընդունելութեան աղերսանացս առաջի Աստուածապատիւ Հայրապետիդ՝ պարծանս ինձ համարիմ մնալ միշտ ճշմարիտ յարգանօք եւ կա- տարեալ հպատակութեամբ
Սրբազնասուրբ Տերութեան Ձերում ամենանուաստ ծառայ պրապօրշչիկ
Մելիք-Վանի Աթաբեկեանց
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 3ա-4ա: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 5ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒ Խ ՆԴՐԱԳԻՐԸ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽ ԱՐՔԱ Մ.
ՎՈՐՈՆՑՈՎԻՆ' ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
N 371 23 սեպտեմբերի 1853թ.Թիֆլիս
Ваша Светлость Милостивый Государь
Князь М ихаил Семенович
Вашей Светлости небезизвестны усерднейшие услуги прапорщика М е
лика Вани Атабекова , оказанные им неоднократно Великой Державе Всероссийской еще в те времена, в которые величие и могущество оной немногими были испытываеми, и именно:
1) Мелик-Вани спас в 1805 году отряд полковника Карягина4 с двумя орудиями от неизбежной гибели, предстоявшей от поражения многочисленным войском персиян под предводительством персидского принца Аб- бас-М ирзы5.
2) Для истощенного нестерпимым голодом русского отряда, осажденного неприятелем и неимевшего ни отком помощи и ни одного человека, знавшего о положении местности, Мелик-Вани был самозванною ж ертвою, доставляя неоднократно хлеб из своей собственности и без всякого возмездия.
3) П о случаю истребления неприятелем артиллерийских лошадей, он был запряжен с солдатами для возки и спасения орудий русских.
* Վավերագրի սկզբում Ներսես Աշտարակեցին մակագրել է. «Օրինակ գրութեան մերոյ առ Նորին Լուսափայլութիւնն տէր փոխարքայն վասն զրկանաց մէլիք Վանիին Աթաբէկեան»:
7
4) Когда же прекращено было всякое сообщение, Мелик-Вани отправлял пешком обязанность курьерскую, доставлением бумаг в разные пункты, как-то; в крепость Ш уш у и в Елисаветполь к князю Цицианову6.
5) Сопуствуя всюду отряду, он самоотличным образом укреплял его в разных пунктах неприятелю неприступных, соединив отряд етот с войском князя Цицианова, и
За эти услуги был Мелик-Вани вознагражден Его Сиятельством 12ю семействами армян, жителей Елисаветпольского уезда селения Асканапат, подкреплением чего служит предписание Елисаветпольского капитана и справника на имя Мелика-Арушана от 6 апреля 1806 года, о вручении ему Мелику-Вани тех семейств, каковое предписание представлено Вашей Светлости при прошении его, 5 апреля прошлого 1852 года, и
6) За тем Мелик-Вани оказал отличные услуги и в разных других отрядах и случаях, начиная с 1805 по 1813 год, быв в делах противу горцев, и наконец был вознагражден за эти заслуги, в 1812 году прапорщичьим чином, с жалованием, в виде пенсии, в 200 руб. сереб. в год, и разными другими наградами.
Словом, человек этот священно и превосходно исполнял долг верноподданного и истинного христианина, каковые подвиги его службы славятся как в данных ему разными военачальниками восьми аттестатах, представленных также Вашей Светлости при вышеизясненном прошении его, а так и в русских газетах.
Мелик-Вани оказал еще одну деятельность, достойную также особенной похвалы: Челябюртский магал, один из владений бывших армянских владетельных меликов, совершенно опустошенных по смутным обстоятельствам края, переобразовал единственно своими услугами, трудами и деятельностью, населив туда разных мест и провинций жителей, а также и пожалованных ему князем Цициановым 12™ и Ш екинским Исмаил ханом 5™ семейств, и таким образом населил семь разоренных армянских селений того магала.
И наконец, человек этот деятельный, услугами своими и неутомими трудами, заслуживая особенное внимание русского правительства и местного владетельного хана приобрел хорошее состояние, чин, меликское достоинство и право владения семи населенными им селениями и всеми ж ителями оных, которыми и владел на правах карабагских беков во все время ханского правления до 1823 года, т.е. до побега хана за границу в П ерсию, к чему может служить довольным доказательством то, что если Ме- лику-Вани небыло бы предоставлено право владения, то не мог бы он владеть населенным имением и подвластными, и то в столь долгое время.
Но ныне,- ныне человек этот без куска хлеба! к чему довели его следующие неожиданные им несчастные случаи:
а) В 1823 году, после побега хана, и в начале образования в Карабаге гражданского правления, по злословию недоброжелательных лиц, завидовавших его преимуществам, были описаны в казну вышеизясненные селения и жители оных, в числе коих и пожалованные князем Цициановым семейства, оставляя у него из оных одно селение Касапет и 30 семейств подвластных, каковые и находились во владении его и пользовании до прошлого 1852 года. Лишение это, сколько мне известно, последовало для Мелика-Вани от неблаго к нему расположения тогдашняго местного начальства, нежелавшего оценить отличные его заслуги.
б) Табун его лошадей, около 150, в 1826 году был невозвратною добычею персиян.
в) Лишился он наконец в 1838 году и пенсии своей, которая по добродетельному ходатайству Вашей Светлости Высочайше возобновлена ему с 1847 года, и
8
г) Потерпел он и разные другие несчастные случаи и притеснения, и наконец впал в совершенное отчаяние и оскорбительное положение.
Н о наступил час его возраждения: Мелик-Вани восторженно обрадовался, что Всевышнему провидению угодно было посылать в Закавказский край особу, которой правительство доверило свое провосудие и которой лично известны заслуги его, и потому в прошении своем 5 апреля прош лого 1852 года, переданном мною лично Вашей Светлости объяснив обстоятельство своих прав, прибегнул к правосудию и милосердной защите Вашей Светлости, прося убедительнейше о восстановлении ему своего права, дабы не лишился он справедливо заслуженной милости того правительства, для которого не щадил он ни состояния, ни живота своего, каковою милостию пользуются все Карабагские беки, даже и те из них, которые одним служением местному Владетельному Хану, втрое и в четверо приобрели населенные имения, каковыми владеют они неисключительно и ныне, на каковую просьбу его Ваша Светлость изволили обратить внимание, следствием чего есть то, что об удовлетворении его забираются уже по приказанию Вашему справки и сведения, которые еще не окончены.
Н о несчастный старик этот в приятном ожидании удостоения благодетельного результата дела своего, о возвращении ему тех имений, которых лишился он прежде,- старик этот к вящему несчастию своему вновь лишен в прошлом году владемою им селения Касапет, которое служило ему в дряхлых летах и семейству его единым содержанием. И как усмотрива- ется из прилагаемой при сем просьбы его на имя Вашей Светлости, право его на то селение разсмотрено уже бывшею Каспийскою Палатою Государственных Имущ еств и утверждено Г. Главноуправлявшим Грузиею, в 1844 году, на основании чего и представлено было ему право владения и пользования тем селением по прежнему, до определения прав всех владельцев на имения, и как полагаю я, отобрание этого последняго селения должно быть без особого разсмотрения и разрешения Вашей Светлости.
Ваша Светлость! Заслуги прапорщика Мелика-Вани Атабекова, деятельные его труды, а также нанесенные ему обиды и лишения и настоящая крайность его положения в преклонных летах,- трогают всех и каждого его знающего, в особенности же сильно трогают меня, как очевидца дел его, а это поставляет меня в обязанность утруждать особу Вашей Светлости и потому почтительнейше препровождая при сем просьбу его на имя Вашей Светлости, которую подать лично препятствовали ему и лета и другие обстоятельства свои, имею честь покорнейше просить Вас, М илостивый Государь, не оставить заслуженного старца без утешения и милостивою резолюциею велеть возвратить ему как землю обществу селения К асапет принадлежащую, во всех ея границах, так и следовавший ему с того селения за прошлый 1852 и сей 1853 годы доход, впредь до расмотрения Вашею Светлостию и окончательного определения права его на просымие им имения, о которых забираются уже, как и выше сказано, по приказанию Вашему справки и сведения.
М илость же, которую угодно будет Вашей Светлости оказать Мелику- Вани, заслуженному старцу, обратившемуся к единому Милосердию Вашей Светлости и просящему в том моего ходатайства, а также и обширному семейству и престарелой сотруднице - супруге его, не мало утешить и меня, ибо видеть заслуженного старца вознагражденным по своим заслугам и праву, действительно не мало бы доставило утешение как мне, так и армянской нации, в Карабаге обитающей, рвение которой к пользам службы Его Императорскому Величеству, беспредельно.
В совершенном ожидании удовлетворения просьбы моей, с глубочайшим высокопочитанием и совершенною преданностию имею честь быть
Вашей Светлости
9
Милостивого Государя покорнейший слуга и богомолец
патриарх Католикос Всех Армян Нерсес
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 11ա-14բ: Պատճեն: Ձեռագիր:
N 6ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱԳԻՐԸ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽ ԱՐՔԱ
Մ.ՎՈՐՈՆՑՈՎԻՆ' ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ԻՐԵՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
15 օգոստոսի 1853թ. Կուսապատ
Докладная записка прапорщика Мелика-Вани Атабекова Ж ительство имею Ш емахинской губернии
Ш уш инского уезда в селении Касапет
Ваша Светлость! О б услугах моих и трудах, поделенных мною по долгу верноподданного на пользу службы Великой Державе Всероссийской, а также и о правах моих на те разоренные селения в Челябюртском участке, кои населены трудами моими и которыми владел я во все время с 1806 года Карабагского ханского правления, и наконец о неправильном лишении меня того права после побега хана Карабагского в Персию в 1823 году,- я имел уже честь подробно объяснять в прошении моем 5 апреля прощлого 1852 года, лично переданном Вашей Светлости Святейш им Патриархом Католикосом Всех Армян Нерсесом, на каковую просьбу мою обращено уже правительственное Вашей Светлости внимание, во следствие чего, об удовлетворении меня по мере Его Светлости Наместнику Кавказскому Господину Генерал Адъютанту и Кавалеру Князю Михаилу Семеновичу Воронцову возможности, забираются уже, по приказанию Вашему, Светлейший Князь, надлежащие справки и сведения, которые еще неокончены.
Н о между тем как я ожидал удостоится благодетельной милости Вашей Светлости и справедливого результата к восстановлению прежняго моего права, так между тем к несчастию моему я лишился и последняго средства пропитания: ибо селение Касапет, находившеесь в постоянном еще с 1806 года владении и пользовании моем и служившее семейству моему и мне в дряхлых летах единым содержанием,- селение это после объявления в прошлом 1852 году в Ш уш инском уезде новой податной системы, вошло в числе некоторых бекских имений в казенное ведомство, и сколько мне известно, переход этот последовал по ошибке, а не с особого рассмотрения и разрешения правительства, коего благодетельные законы не лишают однакож верноподданного не только временем и заслугами приобретенного права владения, но даже и того имения, которое, если только докажет хозяин находилось у него в четырехмесячном владении,- что нем- енее доказывается тем, что изъясненные имения беков, перешедшие в прошлом году в казенное ведомство, без всякого даже законного исследования, возвращены уже частию и возвращаются владельцам по их просьбам.
Хотя селение Касапет в 1842 году по возникшей переписке, заведенной недоброжелательными ко мне лицами, отобрано было в казну, но бывшая Каспийская Палата Государственных имуществ в следствие принесенной ей мною жалобы, собрав надлежащие сведения и убедившись в справедливости на то моего права, журналом на 19 день января 1844 года заключила оставить оное в прежнем владении моем впредь до определения во
10
обще прав здешних владельцев на имения, каковое заключение утверж дено Господином Главноуправлявшим Грузиею в том 1844 году, и приведено тогда же в надлежащее исполнение, с предоставлением мне того селения во владение по прежнему.
Считая себя правым и оправданным уже пред начальством, и будучи по дряхлости лет моих не в состоянии подавать вновь по начальству просьбы и вновь следить за ходом дела, к чему служит препятствием неменее и крайность положения моего, я приемлю смелость прибегнуть к единому покровительству особы Вашей Светлости, и всеуниженнейше прошу, велеть кому следует, на основании заключения Палаты Государственных им- ущ еств и разрешения предшественника Вашей Светлости, изъясненного в предложении Г. Начальника Гражданцкого Управления в 16 день декабря 1844 года за N 11315, к управлявшему Ш емахинскою областию Г. Генерал- майору Каханову, на основании коих возвращено было мне то селение Касапет, оставить и ныне землю оного во всех ее границах во владении моем на общем основании Высочайше утвержденного положения Кавказского комитета, впредь до рассмотрения и окончательного определения Вашею Светлостию права моего на просымие мною имения, о которых забираются сведения и тем предоставить мне в дряхлых летах моих средство к поддержанию скудного положения семейства моего, не оставив также милостивою резолюциею приказать возвратить мне и следовавший мне с того селения за прошлый 1852 и настоящий 1853 годы доход, ибо до решения дела моего не представлялось справедливости лишать меня преждевременно последних средств моего с семейством существования.
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 15ա-16բ: Պատճեն: Ձեռագիր:
N 7ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽ ԱՐՔԱՅԻՆ'
ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔԻ ՀԱՅՑԸ ՄԵՐԺԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
N 1300. 14 հոկտեմբերի 1853թ.Թիֆլիս
Господину Наместнику Кавказскому Представление
С донесением, что домогательство прапорщика М елик Вани, об оставлении в ведении его 7 армянских деревень в Челябюртском участке, не подлежит удовлетворению, с представлением документов его.
Прапорщ ик М елик Вани Арутинов Атабеков в прошении поданном Патриарху и Католикосу Всех Армян Нерсесу, объясняя права свои на принадлежность ему семи армянских деревень в Челябюртском магале, в древности разоренных и в последствии населенных им,- просил:
1е о предоставлении ему Атабекову того права, на означенное имение, коим он пользовался с 1806 по 1823 год, или же об утверждении за ним в потомственном владении, согласно Высочайшему рескрипту, о поземельных правах меликов из армян, состоящего во владении с 1806 года селения Касапет, с принадлежащими к нему землями, и
2е о возвращении ему, на основании того же рескрипта яйлагного места Улубек-Паша-Айгир-Булаг и двух зимовников, принадлежащих ему и состоящих ныне в казенном ведомстве.
Его Светейшество передавая лично Вашей Светлости прошение Атабекова ходатайствовал об удовлетворении оного. Прош ение это Экспедиция
11
Государственных Имущ еств по поручению Г. Начальника Гражданского Управления препровождая к Г. Управляющему Губерниею 31 мая 1852 года за N 731, с следующими при нем по особой описи документами,- просила, по собрании надлежащих по оному сведении, с возвращением приложений доставить князю Василию Осиповичу мнение по сему делу.
В следствие чего Г. Статский Советник Смиттен передовая прошение Атабекова с приложениями Ш уш инскому Уездному Начальнику предписал доставить обстоятельные сведения, с присовокуплением и заключения его по этому предмету.
За отсутствием Ш уш инского Уездного Начальника помощник его Титулярный Советник Байков донося Г. Управляющему Губерниею, что действительно ли прапорщик М елик Вани Атабеков владел с 1806 по 1823 год семью армянскими деревнями в Челябюртском магале, и на каковом основании, в делах Ш уш инского Уездного Управления и архива сведений ни каких нет, потому что все дела бывших Ш уш инских городового и провинциальных судов за время по 1823 год находившиеся в канцелярии Управлявшего Мусульманскими Провинциами, поступили вовремя преобразования Гражданского Управления в Закавказском крае в канцелярию Наместника бывшей Каспийской области. Неизвестно также владел ли Атабеков и по какому праву ейлагным местом Улубек-Паша-Айгир-Булаг и двумя зимовниками состоящими после в казенном ведомстве. Что касается до селения Касапет, то он получает с него поземельные доходы на основании разрешения Главноуправлявшего Закавказским краем,- последовавшего в 1844 году, затем хотя по неимению никаких сведений о степени основательности домогательства Атабекова, он Байков неможет сделать положительного заключения, но вовсяком случае, полагает, что просьба его неосновательно уже потому, что она простирается на огромное казенное имущество, именно 7 деревень и эйлагные места состоящие как сам он говорит во владении казны около 30 лет.
И з архивного дела имеющагося в Губернском правлении бывшего Ш ушинского городового суда видно; в августе 1823 года прапорщик Мелик Вани объяснял городовому суду, что из Челябюртского магала малджагат7 поступил в пользу его как прежде, так и во время владения М ехти-Кули хана Карабагского8, и в доказательство этого представил свидетельство тамошних почетных беков.
Свидетельство то суд представляя на благоразсмотрение Военно-окружного Начальника Г. Генерал-майора князя Мадатова9, испрашивал разрешения; следует ли после этого предоставить просителю пользование доходами со всего магала. В дополнение к этому потребована была на право пользования ему малджагатом с Челябюртского магала ханская талага, по разсмотрении которой Г. Военно-окружной Начальник нашел документ этот совершенно не достаточным доказательством на получение просимого им малджагата из магала в управлении его находящагося, так как эта талага дана прапорщ ику М елику Вани Челябюртскому на меликское его достоинство бывшим в Карабаге владельцем М ехти-Кули ханом в 1815 году.
Н о как М елик Вани действительно при бывшем хане точно и без тала- ги со всего магала пользовался малджагатом, то принимая во уважение, что он будучи Магальным Наибом, обязан иметь особые немаловажные по состоянию своему издержки на содержание разсыльных эсаулов и угаще- ние приезжающих к нему по делам службы чиновников, Генерал-майор князь Мадатов разрешил предоставить М елику Ванию одну только деревню из несущ их малджагатную подать. На этом основании городовой суд предоставил ему Мелик-Ванию пользоваться малуджагатом с селения Ка-
12
сапет, коего поступило в казну пшеницы 68 четвертей 6 четвериков и еч- меня 86 чувалов, и об этом 14 ноября того 1823 года данес ему Мадатову.
П о ведомостам действительного статского советника Магилевского за 1823 год10 значится, что в Челябюртском участке состоит в управлении прапорщика Мелика Оганеса семь деревень,- именно 1. Касапет, 2. Гюль- ятаг, 3. Кичик-карабек, 4. Улукарабек, 5. Магауз, 6. Асан-риз и 7. Енгича. Ж ители сих деревень платят в казну денежную подать, хлебную подать под названием сальяна11 и кроме того 25 вьюков дров, прочие доходы со всего магала предоставлены М ехти-Кули ханом в пользу прапорщика М е лика Оганеса, во уважение того, что все сии деревни большею частию старанием его собраны и заселены. Н о М ехти-Кули хан предоставил поль- зоватся мелику малджагатом, на талаги же право принадлежности ему этого дохода в собственность.
И з дел бывшей Ш ирванской Палаты Государственных Имущ еств видно: в ноябре 1843 года прапорщик М елик Вани Атабеков принесил жалобу на отобрание от него малджагатного дохода с селения Касапет. Палата Государственных Имущ еств основываясь на вышеизложенном разрешении бывшего Военно-окружного Начальника Г. Генерал-майора Мадатова, и на основании повеления Г. Военного Министра, а том чтобы отношения беков к поселянам оставить до времени на прежнем положении, заключила: право пользования прапорщиком Меликом Вани доходами с селения Касапет оставить в прежнем виде впредь до определения вообще прав здешних владельцев на имения. Заключение это утверждено Г. Главноуп- равлявшим Закавказским краем 16 декабря 1844 года N 11315, и предложено для приведения его в исполнение.
По последнему камеральному описанию и облагательному списку в селении Касапет показано казенных крестьян занимающих казенную землю и обложенных податью 95 дымов по 11 р. и 49 дымов по 3 р. с дыма, про- тиву последних сделана в камеральном описании отметка, что они подвластные Атабековым. П ри вверении новой податной системы Ш ушинс- ким Уездным Начальником подполковником Смирновым совместно и советником Губернского Правления Г. Вольфрамом объявлено Касапетцам, что те из них, которые обложены податью по 11 р. с дыма, необязан уже давать никаких доходов в пользу Атабековых, те же, которые обложены по 3 р., должны оставаться в прежних отношениях к Атабековым по отбиванию им доходов. И з дел комиссии о поземельных правах беков, оказывается, что на 49 семейств в селении Касапет уже распространено положение Комитета с 1 генваря сего 1853 года.
Сообразив все вышеизложенные обстоятельства, я нахожу, домогательство прапорщика М елик Вани, о предоставлении ему права пользоваться прописанными семью армянскими деревнями в Челябюртском участке,- не подлежит удовлетворению. Что касается до селения Касапет, то пользование доходами с этого селения предоставлено ему в 1823 году бывшим Военно-окружным Начальником Г. Генерал-майором Мадатовым, а на 49 семейств распрострянено уже сначала нынешняго года положение Кавказского Комитета, то эти собственно семейства оставить в зависимости его Мелик-Вани.
О б этом почтительнейше имею честь донести Вашей Светлости вследствие отношения Экспедиции Государственных Имущ еств за N 731, с представлением и документов его Мелик-Вани, и доложить, что владел ли Ме- лик-Вани с 1806 года упоминаемыми им семью деревнями, в архивних делах Губернского правления сведения неимеется.
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 17ա-20բ: Պատճեն: Ձեռագիր:
13
N 8ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒՆ'
ԻՐ ԿԱԼՎԱԾՔՆԵՐԸ ՉՎԵՐՑՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
17 հոկտեմբերի 1853թ.Կուսապատ
Ձերդ Սրբազնակատար Վեհափառութիւն*
Ամենողորմած Հայրապետ եւ Տէր
Որդին Ձեր հոգեւոր եւ իմ մարմնաւոր Սարգիսն Աթաբէկեանց վերադարձեալ ի Թիֆլիզոյ' պատմեաց ինձ զամենայն մարդասիրութիւնս Աստուածապատիւ Տէ- րութեան Ձերոյ, արարեալս նմա եւ առնելիս յայսմհետէ թէ' ինքեան, եւ թէ' ծերուն- ւոյս եւ տոհմին իմում ցյաւիտեանս ժամանակաց, ընդ նմին եւ եցոյց ինձ զպար- գեւատրութիւնս գերօրինակ գթոյ Հայրախնամ սիրոյդ: Առ որ չկայ ինձ այլ ինչ առնելի, բայց միայն ցվախճան կենացս գետնամած երկրպագութեամբ գոհու- թեան առաջի ամենաբարի արարչին հայցել Աստուածարեալ Անձին Ձերում, Վեհափառ Տէր, որ միակ մխիթարէք անկեալ ծերունւոյս եւ պաշտպան իրաւանց իմոց առ յաւիտենից երախտապարտութիւն մեր, զխաղաղութիւն յամենայնի եւ զբարօրութիւն երջանիկ ի փառս Աստուծոյ եւ ի բարելաւութիւն ըստ Աստուծոյ եկեղեցւոյս եւ ազգիս համօրէն:
Ամենողորմած Հայրապետ, ստացեալ եղեւ գրաւոր տեղեկութիւն ի Շամախւոյ, թէ զգործն կալուածոց իմոց, սկզբնաւորեալն պաշտելի միջնորդութեամբ Աստուածապատիւ Տեառնդ իմոյ, վճռեալ են անդանօր ի Շամախի այնպէս, զի դարձու- սցի ինձ գիւղն Կուսապատ, իսկ որ ինչ վերաբերի առ միւս կալուածսն, խլեալս յինէն յառաջին ժամանակս, որոց վասն միջնորդէ Սրբութիւն Ձեր, զվճռահատու- թիւն նոցին թողեալ են կամաց Նորին Լուսափայլութեան Տեառն Փոխարքային Կովկասու: Վճիռն այն' որպէս համարիմ' պարտի այժմ հասեալ գոլ ի Թիֆլիզ առ Նորին Լուսափայլութիւնն:
Փութացեալ յայտնեմ զայնմանէ Աստուածարեալ Տէրութեան Ձերում, եւ աղեր- սեմ զմարդասիրութիւն Սրբոյ Հայրապետիդ կարգադրել որպէս զիարդ եւ արժան դատիք վասն ի գլուխ հանելոյ զգործն համաձայն արդարացի միջնորդութեան Ձերում, եւ վստահանամ խնդրել ամենախոնարհաբար, զի Աստուածարեալ Տէ- րութիւն Ձեր կարգադրել տաջիք զբանն յանուն իմ, եւ այն' հաստատուն եւ մշտն- ջենաւոր վճռադատութեամբ, զի մի' եւ յետ մահուան իմոյ աշխատութիւնս եւ վիշտս ինչ կրեսցեն իմայինք յերեսաց եւ ի ներգործութեանց չարակամ գրչաց ի մասին նոյն կալուածոց, եւ զի մի' այլեւս օտարք մտցեն ի վաստակս իմ ի դառ- նութիւն գերեզմանի իմոյ եւ զաւակացս:
Ակնկալութեամբ այցելութեան Տեառն ըստ գթառատ Հայրախնամ միջնորդութեան Ձերոյ պարծանս իմ համարիմ մնալ միշտ եւ յարաժամ
Աստուածարեալ Տէրութեան Ձերում ամենանուաստ ծառայ
Մէլիք Յօհաննէս Աթաբէկեանց
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 5ա-6ա: Բնագիր: Ձեռագիր:
* Վավերագրի սկզբում Ներսես Աշտարակեցին նշել է. «Մէլիք Վանի Աթաբէկեան, 27 նոյեմբերի ընկալայ»:
14
N 9ՄԵԼԻՔ-ՎԱՆԻ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՆԵՐՍԵՍ ԱՇՏԱՐԱԿԵՑՈՒՆ'
ԿՈՒՍԱՊԱՏ ԳՅՈՒՂԸ ԻՐԵՆ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔՈՎ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽԱՐՔԱՅԻՆ ՄԻՋՆՈՐԴԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
21 նոյեմբերի 1853թ.Կուսապատ
Աստուածապատիւ Հայրապետ*
Առատագութ Տէր, պաշտպան անկելոց.
Գոհ եմ բոլորով սրտիւ եւ ամենայն զօրութեամբ հոգւոյս զպաշտպանութենէ Ամենազօր Աջոյն բարձրելոյ, որ իւրով անհասանելի կամօքն տնօրինէ զամենայն ի բարին, եւ առ այժմ ի վերջին յուսատութեան խորին ծերութեանս շնորհեալ է ինձ եւ տան իմում պաշտպան արդար զԱստուածարեալ անձն Ամենողորմած Հայրապետիդ:
Որդեգիրն Ձեր Միքայէլն Աթաբէկեանց12 գրէ մեզ, թէ Աստուածարեալ Տէրութ- իւնդ արարեալ էք զկարեւոր խոսակցութիւն ընդ Լուսափայլ Փոխարքային' ի մասին գործոյն իմոյ, որ յաղագս իրաւանց իմոց վերաբերելոց առ գիւղս եւ կալուա- ծսն իմ, ընդ որ ուրախ եղէ կարի յոյժ, Ամենապատուական Հայրապետ, եւ օրհնեմ միշտ, թէ եւ անձն յաշխարհական կարգի, զպաշտելի կեանս Ձեր' շնորհեալ առ յԱստուծոյ' ի փառս իւր եւ յօգուտ եկեղեցւոյ եւ ազգի:
Աստուածարեալ Հայրապետ, յոյս իմ առ նորոգութիւն վիճակիս եւ իրաւանցս կենդանի է յիս միշտ, մանաւանդ զի յուսադրեալ եւ քաջալերեալ գտանիմ առ այն ի սուրբ բանից Աստուածարեալ Անձինդ, որ ի Վեհափառ Կոնդակին ի 23 յունիսի այսր ամի, որով ի միջի այլոց օրհնութեանց եւ քաջալերութեանց առ իս' յուսա- դրէք զիս ի մասին անագանելոյ ցանկալին վճռոյ գործոյն մերոյ, թէ' յամեցուցանէ զշնորհն, զի առաւել պանծալի արասցէ, առ որ յաւելուք իբրեւ Քահանայապետ Քրիստոսեան սուրբ եկեղեցւոյ, թէ' ոչ Աստուած, ոչ Կայսրն եւ ոչ Նորին Լուսա- փայլութիւնն Տէր Փոխարքայն չունին զրկել զիս ի սեպհականութեանց իմոց ըստ ազգի եւ ըստ ծառայութեանց: Այս եւ սոյնօրինակ յուսադրութիւնք սրբոյ բերա- նոյդ ունին շրջել զամենայն ձախորդս ի յուսալի յաջողուածս Տեառն գործակ- ցութեամբ:
Աստուածարեալ Հայրապետ, ստացեալ եմ ի Շամախւոյ մասնաւոր կերպիւ զօրինակ դատողութեան պարոն գուբերնատօրին ըստ գործոյն' սկզբնաւորելոյ պաշտելի միջնորդութեամբ Սրբութեան Ձերոյ յաղագս իրաւանց իմոց առ գիւղս եւ կալուածս իմ, զոր եւ առաջարկեալ է Տեառն Լուսափայլ Փոխարքային. առաքեցի անցեալ փոստայիւ զօրինակն այնորիկ առ որդեգիրն Ձեր Միքայէլն Աթաբէկեանց վասն ցուցանելոյ Սրբութեան Ձերում ի ձեռն հոգեծանօթ բարեկամին մերոյ պարոն Յարութիւն աղային Կարապետեան, զոր եւ յուսամ թէ' շրջահայեաց տեսութիւն Աստուածարեալ Տեառնդ զննեալ իցէ արդէն, եւ նկատեալ զանհամա- ձայնութիւն դատողութեան պարոն գուբերնատօրին ընդ յառաջ բերեալ տեղե- կութեանցն հնոց եւ նորոց: Այլ սակայն ընդ սմին առաքել դարձեալ առ Սրբութիւն Ձեր զմիւս օրինակ նորին կարեւոր վարկայ:
Յորմէ նկատի, Աստուածարեալ Հայրապետ, թէ յառաջ բերեալ ի նմին տեղե- կութիւնքն եւ հանգամանք գործոցն համաձայն են բոլորովին խնդրոյ իմում մա- տուցելոյ Սրբութեան Ձերում յանցելում ամի եւ գրութեան Ձերում առ Լուսափայլ Փոխարքայն յայսմ ամի, այլ թէ զիա՞րդ դատողութիւնն պարոն գուբերնատօրին շեղեալ է ի նոցայն զօրութենէ' որպէս եւ դատողութիւն օգնականի գաւառապե- տին Շուշւոյ պարոն Բայկովին,-զարմանալի իմն է, վասն զի նախ' ես յիմում խնդ
* Վավերագրի սկզբում Ներսես Աշտարակեցին նշել է. «Մէլիք Վանի Աթաբէկեան, 29 նոյեմբերի ընկալայ»:
15
րագրի բացածանուցեալ եմ զանիրաւացի արարն կնեազ Մատաթովին առ արդար իրաւունսն իմ ի 1823 ամի, որոյ թշնամութիւնն ընդ իս գրգռութեամբ ոմանց չարամիտ անձանց եւ իւրոց իսկ կրից յայտնի է աշխարհի, մինչ զի եւ ցայսօր իսկ յածի ի բերանս հասարակաց մեծաց եւ փոքունց, թէ «Մէլիք Վանուն տունն քան- դօղն կնեազ Մատաթովն էր». եւ զայն թշնամութիւն նորա ընդ իս ցուցեալ եմ ես ի խնդրագրի իմում ո՜չ եթէ դիտաւորութեամբ բարւոք ինչ ընթացս տալոյ գործոյն, այլ զի յայտնապէս տեսանի ի կարգադրութեանց նորա վասն կալուածոց իմոց, քանզի նա ինքն ունելով առաջի աչաց զվկայաբանութիւնս երեւելի բէկաց երկ- րին Ղարապաղու վասն այն, թէ' ես վայելեալ եմ զարդիւնս եօթն գիւղօրէիցն Ջրաբերդու իբրեւ իմոց կալուածոց, եւ ինքն իսկ' յազդեցութենէ արդարութեանն Աստուծոյ' գրելով, թէ ինքեան իսկ յատկապէս յայտնի է, զի ես վայելեալ եմ զգիւ- ղօրէսն զայնոսիկ, յառաջ ածէ յետ այնորիկ, իբրու թէ ես չունէի զթալաղայ ի տեղական տիրապետօղ խանէն երկրիս բաց ի թալաղայէն, որ էր միայն վասն մէլի- քութեան իմոյ, եւ կարգադրէ թողուլ ընդ ձեռամբ իմով միայն զգիւղն Կուսապատ եւ այն' վասն նայիպութեան պաշտօնատարութեանս ի Ջրաբերդու գաւառակին առ ի պատուասիրել զհիւրս ի տան իմում: Ահա՜ կարգադրութիւն անիրաւ, վասն զի եթէ նայիպ ասացեալ պաշտօնատարին տուեալ լինէր գիւղ եւ կալուած, ապա ընդ է՞ր չունէին զայնպիսիս եւ միւս նայիպք գաւառակաց երկրիս Ղարապաղու վասն պաշտօնատարութեան կամ կոչման նայիպի. եւ եթէ այն գիւղ տուեալ էր ինձ միայն վասն նայիպ կոչմանս, ապա ընդ է՞ր յետ թողլոյս զնայիպութիւնն չէ յե- տս առեալ յինէն գիւղն այն: Եւ եթէ վասն այդորիկ էր առեալ յինէն գիւղն այն ի 1842 ամի, ապա ընդ է՞ր վերստին դարձուցեալ եղեւ այն յիմ տիրապետութեան ի 1844 ամի:
Զարդիւնս գիւղօրէիցն այնոցիկ, ապատ արարելոցն ին եւ ի Ջրաբերդու գաւառակին, վայելեալ եմ ես ի 1806 ամէ հետէ, որպէս երեւի եւ յառաջի արարեալ ին եւ վկայականացն, զորս ի 1811 ամի տուեալ են ինձ վասն ծառայութեանց իմոց պօլկովնիկքն Ասսէեվ եւ Սիպեագին, յորոց երեւին, թէ' ունէի ես արդէն ի ժա- մանակսն յայնոսիկ զստորադրեալ իմում տիրապետութեան բնակիչս գիւղօրէից: Այլ ի 1815 ամի տուեալ է ինձ թալաղայն վասն կոչմանս' տիրապետօղ մէլիք, այն է մեալիք-շահաստան:
Միւս բէկք երկրիս մերոյ խնդրեալ են եւ առեալ ի խանէն զթալաղայ վասն գիւ- ղից եւ կալուածոց վասն այն, զի շէն եւ ապա՜տ գիւղօրէք են լեալ այնոքիկ, այլ ես ինքնին իմով աշխատութեամբ եմ վերաբնակեցուցեալ զհայազգիս եւ ապատ արարեալ զեօթնեսին գիւղօրէսն զայնոսիկ, ուստի եւ չունէի զկարօտութիւն ինչ մեծ նոր թալաղայի վասն այնոցիկ, բայց եւ այնպէս ունէի եւ ես ի նմանէ զթալաղայ մի իբրեւ վկայութիւն, որ որպէս գրեալ իմ եւ յիմում խնդրագրի մատուցելոյ Սրբութեան Ձերում, կորուսեալ է արդէն: Այլ թէ լեալ է այն հաւաստեաւ, վկայէ զայնմանէ պարոն դեյստվիտելնիյ ստատսկիյ սօվէտնիկ Մագիլեվսկին ի ցուցա- կսն իւր վասն 1823 ամի, յորում յետ յիշատակելոյ զանուանս եօթն գիւղօրէիցն, եւ ցուցանելոյ, թէ արդիւնք բոլոր գաւառակին թողեալ են ի Մէհտի-Ղուլի խանէն յօգուտ պրապօրշչիկ Մէլիք-Յօհաննեսին, որ եմ ես, պարզաբանէ նաեւ, թէ' մա- լուջհաթ արդիւնքն թողեալ է ինձ թալաղայիւ իրաւամբք սեպհականութեան: Ցու- ցակքն այնոքիկ' կազմեալք ի պարոն Մակիլեվսկւոյն, համարին եւ են հաստատուն արտօնագիրք ի պէտս պաշտօնական գործոց: Իսկ որ ինչ վերաբերի առ այն, որ Մագիլեվսկին նշանակէ անդանօր եւ զհասոյթսն արքունիս ի գիւղօրէից անտի իմոց, յայտ առնեմ, թէ ո՜չ միայն այնոքիկ գիւղօրէք, այլ եւ ամենայն առհասարակ բէկաց եւ խանզատայից պատկանեալ գիւղօրէքն հատուցեալ են նաեւ յարքունիս զհարկս դրամաւորս եւ նիւթեղէնս, եւ սալեանայ անուանեալն էր թէ եւ յերկրային բերմանց, սակայն չէր այն գետնահարկ իբրեւ զմալուջհաթն եւ զբահ- րայն, այլ նշանակեալ էր ի գիւղօրէից տարեկան միաքանակ յայտնի չափով վասն հասուցանելոյ յԱրքունիս:
Որ ինչ վերաբերի առ ամարանոցն Այղր-Բուլաղ կամ Ուլուբէկ-փաշայ եւ առ երկուս ձմերանոցսն' Շորբուլաղ եւ Աղտարայ, յայտ առնեմ, թէ այնոքիկ ի սկզբա- նէ անտի լեալ են յիմում տիրապետութեան ց1842 ամն, որպէս երեւի եւ ի բաժա-
16
նագրէն, հաստատելոյ ի նախկին գաւառական սուտին Ղարապաղու ի 1835 ամի, ըստ որում բաժանեալ են գոյքն իմ ի միջի իմ եւ եղբօր իմոյ Յակովբ իւզբա- շւոյն13: Ես յիմում խնդրագրի ցուցեալ եմ, թէ' ի բաց առեալ զգիւղն Կուսապատ' վեց գիւղօրէքն ի 1823 ամէ հետէ (այն է' իբրեւ ամս 30) գտանին յարքունի տես- չութեան, այլ պարոն Բայկովն զայս միջոց 30 ամաց վերաբերէ նաեւ ի վերոյ յիշ- եալ ամարանոցին եւ ձմերանոցաց, որ է ի կողմանէ նորա կամաւոր իմն անտե- սութիւն առ ի չտեսանել զպարզութիւն գրուածոյն: Եթէ յիշեալ ամարանոցն եւ ձմերանոցքն լեալ են ընդ իմով տիրապետութեամբ ց1842 ամն, կարեն վկայել զայնմանէ ոչ միայն ջրաբերդեցիք, այլեւ բնակիչք միւս գաւառակաց երկրիս, զի եւ նոքա եւս պահեալ են անդ ի տեղիսն զտուարեղէնս' հարուցանելով ինձ զչօփ- բաշի արդիւնսն: Այլ թէ ընդ է՞ր ի 1842 ամէ հետէ չեմ խնդրեալ ես վասն դարձու- ցանելոյ ինձ զնոյն ամարանոցն եւ ձմերանոցսն, որք անցեալ էին յարքունիս, յայ- տնեմ, թէ պատճառն այնորիկ էր կարի վշտագին յուսահատութիւնն իմ յերեսաց աղքատութեանս եւ չարահնար ներգործութեանց եւ շահասիրութեանց նախկին ուչաստկովիյ զասէդատելաց, թէ' յայսմ մասին եւ թէ' ի մասին Կուսապատ գեղջ:
Վերջապէս պատրաստ էի ես մատուցանել զամենայն կարեւոր ապացոյցս առ իրաւունս իմ, եթէ արարեալ լինէր հարցումն եւ հետազօտութիւն իրին, սակայն նախկին օգնականն գաւառապետին տեղւոյս պարոն Բայկովն' յետ ստանալոյ զհրամանն իւրոյ իշխանութեան' ոչ հայեցեալ ինչ յաջ կամ յահեակ' եդեալ էր զիւրն ցուրտ դատողութիւն, եւ այն' հիմնաւորեալ ի վերայ ասութեան իմոյ ի խնդրագիրս յանուն Սրբութեան Ձերոյ, թէ ի 1823 ամէ հետէ վեց գիւղօրէքն այնոքիկ գտանին յարքունի տեսչութեան, զոր եւ առաքեալ էր անյապաղ ի Շամախի, ուր- անօր եւ պարոն գուբերնատօրն անգամ հիմնաւորեալ է ի վերայ նորին զիւրն դատողութիւն առանց նշմարելոյ գրեթէ զզօրութիւնս յառաջ բերեալ իւրեւ ի գոր- ծոց տեղեկութեանցն: Հիանալի իմն, զի եթէ դատողութիւն եւ վճիռ բանիս հիմնա- ւորելի էր ի վերայ ասութեան իմոյ, յայնժամ պարտ էր առնել զայն կամ ինքն Լուսափայլ Փոխարքայն, կամ կնեազ Վասիլ Յովսէփեանն եւ կամ էկսպետիցեայն, առանց ինչ նախընթացաբար գրելոյ կամ հարցանելոյ զայնմանէ յայսոսիկ կող- մունսս:
Աստուածարեալ Հայրապետ եւ Ամենողորմած Տէր, պարոն Բայկովն յիւրումն անդ դատողութեան գրէ թէ' «որպէս զիարդ եւ իցէ խնդիր նորա (այսինքն է' իմ) անհիմն է արդէն, վասն զի տարածի այն ի վերայ ընդարձակագոյն Արքունի գոյից, որք են 7 գիւղ (ի մէջ մուծանելով ապաքէն եւ զԿուսապատ գիւղն) եւ ամարա- նոցք» մոռացեալ է նշանակել զձմերանոցսն: Զայս արարեալ է նա դիտաւորութ- եամբ, որպէս թէ չհասուցանելոյ արքունեաց զվնաս, սակայն չէ զմտաւ ածեալ, թէ' ես իմով զանազան վշտակրութեամբ չեմ խնայեալ յարիւն իմ եւ ի կեանս ի պարծանս փառաց Աստուածազօր Կայսերն եւ Մեծ Արքային եւ յօգուտ Արքունեաց, եւ թէ' Աստուածահաստատ անկարօտ Կայսրն Ռուսսիոյ չունի անտես առնել զհաւատարիմ իւր ծառայս եւ չունի ինչ վշտանալ ընդ կարգադրութիւնս իշխանաւորաց վասն անմատոյց եւ հաստատուն թողլոյ նոցա զարդար իրաւունս իւրոյ հաւատարմաց, զորս կամի կեցուցանել վայելչապէս ի պայծառութիւն ան- ուան օրհնաբանեալ Տէրութեանն եւ ի խրախոյս նոցա յառ յապայն ծառայութիւն արժանաւոր հոգւով եւ ջերմեռանդութեամբ:
Ուստի եւ քաջայոյս եմ յԱստուածն կենդանի, թէ Աստուածարեալ Տէրութիւն Ձեր եւ Նորին Լուսափայլութիւնն Տէր Փոխարքայն հայելով ի բարձանց յիմ տնա- նկութիւն, պատճառեալ ի կարճատեսութեանց փոքունց իշխանաւորաց, ունիք ի վեր յարուցանել զվիճակ իմ անկեալ արդար կարեկցութեամբ, պահպանութեամբ արդար իրաւանցս, աղաւաղելոյ յանիրաւ եւ յանխոհեմ գրչաց:
Վեհափառ Հայրապետ, կարեւոր վարկանեմ յայտ առնել խոնարհաբար եւ զայս, զի եթէ Ձերումդ Սրբազնակատար Տէրութեան կամ Տեառն Փոխարքային կամք իցեն յայսմհետէ եւս հաւաքել տալ զկարեւոր գործոյս տեղեկութիւնս, եւ ըստ հեռանկատ դիտողութեան Սրբութեան Ձերում, եթէ շարունակութիւն գործոյն ունին ձգել ընդ երկար միջոց, յայնժամ աղերսեմ յարգոյաբար, բարեհաճել միջնորդ լինել Տեառն Փոխարքային գոնէ այժմէն վերադարձուցանել յիմ տիրապետութիւն
17
զգիւղն Կուսապատ, զորոյ զարդիւնսն վայելեալ' ակնկալցուք յուսով վախճանի գործոյն, ըստ որում այն գիւղ եւ յառաջագոյն տուեալ էր ի տիրապետութիւն իմ համաձայն վճռոյ նախկին Կասպից պալատին արքունական գոյից եւ վերահաս- տատութեան Տեառն Գլխաւոր Կառավարչին Վրաստանու, եւ զի վերջին միջնոր- դութիւն իսկ Ձերդ Սրբութեան, որ յայսմ ամի, եղեալ է միայն վասն Կուսապատ գեղջն եւ արդեանց նորին վասն 1852 եւ ներկայ 1853 ամաց:
Աստուածապատիւ Հայրապետ, յանձնելով զիս եւ զիմայինս խնամոցն Աստու- ծոյ եւ Սրբութեան Ձերոյ' պարծանս ինձ համարիմ մնալ միշտ իմայնովքս հանդերձ
Աստուածապատիւ Տէրութեան Ձերում նուաստ ծառայ Մէլիք Իվանէ Աթաբէկեանց
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 7ա-10ա: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 10ՍԱՐԳԻՍ ԱԹԱԲԵԿՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱԳԻՐԸ ԿՈՎԿԱՍԻ ՓՈԽ ԱՐՔԱ
Ն.ՄՈՒՐԱՎՅՈՎԻՆ14' ԻՐ ԵՎ ԶՈՒՐԱԲ ՍԱՀԱԿՅԱՆԻ ՄԻՋԵՎ ԾԱԳԱԾ ՍԵՓԱԿԱՆԱՏԻՐԱԿԱՆ ՎԵՃԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
16 մայիսի 1855թ.Շուշի
Его Высокопревосходительству Наместнику Кавказскому
Главнокомандующему Отдельным Кавказским Корпусом Господину Генерал-Адъютанту
Генералу от Инфантерии и Кавалеру М уравьеву 1му
Губернского Секретаря Саркис-бека Мелик-Иванова сына Атабекова
Прошение
Затруднительное положение, которому подвергла меня неправильность распоряжения Ш емахинского Губернского Правления к отобранию от меня населенной земли моей Мардакерд, состоящей Ш уш инского Уезда в Челябюртском участке и к отдаче оной по силе подложи составленного домашняго духовного завещания (о чем объяснено ниже) от имени умер- шого бездетно прапорщика М акара Иванова жителю города Ш уш и Зурабу Петросову сы ну Саакову, происходящему из податного сословия,- вынуждает меня утруждать особу Вашего Высокопревосходительства и всепокорнейше просить обратить на настоящую всенижайшую мою просьбу особенное Ваше благосклонное внимание.
О тец мой прапорщик Мелик-Вани Атабеков, умерш ий 7 марта 1854 года, кроме отличных заслуг, оказанных им Русскому правительству с 1805 по 1813 год, а также и в делах противу горцев по 1821 год,- оказал еще одну деятельность, достойную особенного внимания: Челябюртский магал один владений бывших Армянских владетельных меликов, совершенно опустошенный по смутним обстоятельствам края по 1803 год перео- бразовал единственно своими стараниями и трудами собрав жителей с разных отдаленных мест и заселив сем разоренных Армянских селений
18
того магала, каковыми селениями он по воле местного владетельного хана владел на правах Карабагских беков во все время ханского правления по 1823 год, т.е. до побега хана за границу в Персию,- чему вернейшим свидетелем есть описание действительного статского советника Магилевского за 1823 год, где сказано: ,,в Челябюртском магале состоит в управлении прапорщика Мелика Оганеса (он же и мелик Вани) семь деревень, именно: 1. Касапет, 2. Гюль-ятаг, 3. Кичик-Карабек, 4. Улукарабек, 5. Магауз, 6. Асан-риз и 7. Енгича, жители сих деревень платят в казну денежную подать, хлебную подать под названием сальяна и кроме того 25 вьюков дров, прочие доходы со всего магала; (Челябюртского, заключавшагося тогда в этих семи деревнях) предоставлены М ехти-Кули ханом в пользу прапорщика Мелика Оганеса во уважение того, что все сии деревни большею частию старанием его собраны и заселены,,.- После побега хана по небла- горасположености к отцу моему бывшего Военно-окружным в мусульманских провинциях Начальником Г. Генерала Князя Мадатова, было оставлено в пользовании его одно селение Касапет, а прочие шесть деревни были отобраны в казну, о чем и производилось дело в бывшем Ш уш инском городовом суде в 1823 году по жалобе моего отца. Сведения об этом Ваше Высокопревосходительство благоволите усмотреть в справках доставленных Господину Предшественнику Вашему Ш емахинским Военным Губернатором, управляющим Гражданскою частию, в представлении от 14 октября 1853 года за N 1300. последовавшем по прошению моего отца, лично переданному Его Светлости святейшим Патриархом и Католикосом Всех Армян Нерсесом, исходатайствовшим о возобновлении прежняго права его на означенные шесть деревень. Предоставленным Г. Князем Мадато- вым селением Касапет отец мой прапорщик Мелик-Вани владел, как во все время ханского правления по 1823 год, так и после того по 1852 год, т.е. до введения в Ш уш инском уезде новой податной системы, но в сем году селение это было разделено по платежу податей на две части, одна 95 дымов была обложена высшим окладом податей, т. е. по 11 руб. сереб. в год, а другая 49 дымов как подвластные отцу моему, по 3 рубля. П о происходившей об этом в следствие просьбы отца моего поданной Предместнику Вашего Высокопревосходительства, переписке управлявший Гражданскою Частию на Кавказе и за Кавказом Г. Генерал от Кавалерии Реад, основываясь на доставленных Ш емахинским Губернским Правлением сведениях доказывающих между прочим, что при дознании, произведенном Ко- миссиею о разборе поземельных прав беков оказалось, что поселенная земля Касапет-мюлки с участками Мардакирд, Бюкадаш и Юхари-Гюлья- таг со времен ханских находится во владении отца моего и все 144 дыма до введения новой податной системы платили отцу моему доходы за пользование его землею,- изволил предписать: селение Касапет во всем его составе, оставить по прежнему во владении отца моего, распространив и на остальных 95 дымов казенных крестьян, занимающих землю отца моего, положение Кавказского Комитета и взаимных отношениях беков и поселян, на их землях живущих, и распорядиться об обложении их тою податью, какая определена для поселян, живущ их по владельческой земле, о чем и воспоследовало уже окончательное распоряжение казенной палатыо обложении их меньшею податью.
Объяснив о праве отца моего на целое селения Касапет, обращалось изложить и о достоянии умершого прапорщика М акара Иванова. Человек этот был один из казенных поселян деревни Кичик-Карабек, отошедшей в 1823 году, как выше объяснено, от отца моего в казенное ведомство, чему служит доказательством то, что отец и двоюродные братья Иванова состояли и состоят в податном окладе, но в последствии времени после 1826 года за заслуги, оказанные им в разных делах Российскому правительству,
19
был вознагражден прапорщичым чином, орденом Кавалера и пенсионом в год по 750 руб. ассигнациями, да кроме того предоставлены были ему Иванову в 1826 году Г. Главноуправлявшим в Грузии за разорение потеренное им в том году от персиян и мятежников карабагских, семь дымов из казенных крестьян деревни Кичик-Карабек. Наконец человек этот быв задержим сильною болезнию умер в 7 день июля 1848 года бездетно в госпитале Ш таб Квартиры Мингрельского Егерского полка, расположенной в урочище Ханкендах.
Один из его М акара Иванова подвластных жителей селения Кичик-Ка- рабек, в последствии времени переселившийся на жительство в город Ш ушу, по имени Зураб Петросов сын Сааков, находившийся во время смерти Иванова в урочище Ханкендах, выдумал достать себе его документы и составить от имени его Иванова домашнее духовное завещание, в том, что будто бы умерш ий Иванов, кроме других собственных движимых и недвижимых имений, заключающихся между прочим в домах, садах, мельнице и хлебопахотных землях, отказал ему Саакову и деревню Кичик-Карабек и Высочайше пожалованный ему пенсион, и успел он в этом своем предприятии. Завещание это было засвидетельствовано в Ш емахинской палате Уголовного и Гражданского Суда, и затем было предписано ввести его С а акова во владение помещенным в том завещании имением Иванова, кроме деревни Кичик-Карабек и его пенсиона. Н о дабы наказать этого неблагонамеренного человека за сей его подлоге, подвергший меня ныне безвинному затруднению, Всевышнему проведению угодно было ослепить его- дать включить в то завещание составленное 15 февраля 1837 года и Высочайше пожалованный Иванову пенсион, произведенный ему чрез три года после составления того завещания, то есть в 11 день декабря 1839 года, как это ясно видно из приказа Генерала от Инфантерии Головина 1т15, данного по Отдельному Кавказскому Корпусу того 11 декабря за N 154 и приложенного при нем списка.
Объяснив о правах умерших прапорщиков отца моего Мелика Вани Атабекова и М акара Иванова, а также и о подлоге Зураба Саакова, имею честь почтительнейше изложить распоряжения начальства по этому завещанию и последствия его, лишающие меня безвинно своей собственности.
Ш емахинская Палата Уголовного и Гражданцкого Суда, при засвидетельствовании (в 27 день июля 1851 года) представленного в оную Зурабом Сааковым завещания, коим будто бы Иванов отказал ему движимое и недвижимое имущество, заключающеся в домах, садах, мельнице и хлебопахотных землях, а также и деревню Кичик-Карабек и пенсион, в надписи засвидетельствования на этом завещании сделанной присовокупила: ,,что касается до помещенной в том завещании дер. Кичик-Карабек, то оней Зураб Сааков может просить особо Высшее Начальство, тем более, что он по происхождению своему не имеет права на владение деревнею, да и в документах, по которым умерший завещатель прапорщик М акар Иванов владел тою деревнею, не сказано, что ему таковая отдана в вечное и потомственное владение,,. О таковом засвидетельствании Палата для сведения уведомила Ш емахинское Губернское Правление по части Государственных Имуществ, которое от 3 августа 1851 года за N 10872 известило Палату, что оно принимая во внимание: ,,1. Что семь семейств армян деревни Кичик-Карабек, составляющие ныне 17 семейств, предоставлены с разрешения Главноуправлявшего в Грузии умерш ему прапорщ ику М акару Иванову для получения с них только некоторых доходов, а не в вечное владение.
2. Что после него не осталось никаких наследников, которые имели бы право на владение означенною деревнею, и
20
3. Что в Закавказском крае крепостного права не существует,,-положи- ло: все вышеозначенные семейства в упомянутой деревне оставить в казенном ведомстве, обложив их податьми на равне с казенными крестьянами живущ ими на казенных землях, что и было приведено в исполнение. В следствие чего палата с прописанием вышеозначенных обстоятельств предписала указом от 31 января 1852 года за N 152 Ш уш инскому Уездному Начальнику: ,,Зураба Саакова ввести во владение тем только, что в деревне Кичик-Карабек принадлежит собственно умерш ему прапорщ ику М а кару Иванову и показано в духовном его завещании всего на сумму девятьсот рублей сереб. не касаясь поселенных там крестьян, и по исполнении того вводный лист представить в палату,,.
Челябюртский Участковый Заседатель Скибинский приступив в 1854 году к исполнению указа палаты о приведении в известность имущества умершего Иванова и о вводе за тем во владение оным Зураба Саакова учинил дознание с явным пристрастием, имея в виду одну лишь пользу находившагося тогда при нем в служении Зураба Саакова, что и доказывается тем: во 1-ых, что он заседатель Скибинский в совершенную противность указы палаты вело Кичик-Карабекую землю и таковую смежную с него под названием Мардакирд, принадлежащую отцу моему и входящую в состав нашего селения Касапет, под видом пахотной земли Макара Иванова, показал собственностию его Иванова, так что все поселяне деревни Кичик-Карабек облаженные по смерти Иванова, по распоряжению самого Губернского Начальства, податьми наравне с казенными крестьянами, ж ивущими на казенной земле, остались совершенно без колочка казенной земли, что доказывают назначенные в дознании его Скибинского следующие границы; с востока канава Казарх, с запада Извердин Ахпю р и Са- рин-Калер, с юга земля Джиркиз и с севера дорога Саманъелы и Миндиркана-яйелы, оценив ее в 870 руб. сереб., тогда как земля по этим границам, куда захвачена и часть с другого участка земли селения Касапет, называешего Касапет-мюлки, стоит если не более, то по крайней мере пятьдесят тысяч руб. серебром и имеет пространство удобной хлебопахотной земли на три тысячи и более четвертей семен,
во 2-ых, что подвластные наши касапетцы в том числе и бывшие при дознании, зная о пристрастном действии Скибинского, не медля ни мало приносили на пристрастие его жалобу местному Уездному Начальнику прошением от 10 февраля 1854 года, о том, что показанная в дознании его земля Мардакирд никогда не принадлежала М акару Иванову и к сел. Ки- чик-Карабек, а она всегда находилось и ныне находится в их пользовании и входит в состав селения Касапет, чему может служить доказательством то, что целое общество Касапетцев в числе 144 дымов имеют на этой земле зимовники, мельницы, пастбище, скотоводство, и огромный ежегодный посев разных произрастий и другие хозяйственные обзаведения, а мы-ятагные места и также мельницу и все хозяйство,- причем жаловался Уездному Начальнику на бумаге же и Бекляр юзбаши-Шахджанов, один из подписавших оценочную опись составленную на русском языке, о сделанном Скибинским обмане,
во 3-ых, что Г. Скибинский, имевший резиденцию в самом нашем селении Касапет, зная, что мы владельцы этого селения, не вызывал к дознанию ни отца моего, ни меня и ни других смежных владельцев земель с Ки- чик-Карабеком и Мардакирдом, тогда как заседатель Скибинский имел пред глазами объявление отца моего, поданное предместнику его Г. К нязю Орбелианову 10 декабря 1851 года, которым он поставив в известность все границы общей земли сел. Касапет, состоящаго из четырех смежих участков, именно: Касапет-мюлки, Мардакирд, Бюкадаш и Юхари-Гюлья- таг, просил Его Сиятельство во время приведения в известность границы
21
смежней с нашим селениям Касапет деревни Кичик-Карабек, будто бы долженствующей так говорили, быть введенным по духовному завещанию Иванова во владение Зураба Саакова, иметь границы те ввиду и поступать по правилам, законами при подобных случаях установленным.
Видя столь явно пристрастные действия Участкового Заседателя Скиби- нского, обязанного было (за предъявлением отцом моим и подвластными его жителями селения Касапет спора за участок земли сел. Касапет под названием Мардакирд поданными, как сказано выше, первым Князю Ор- белианову 10го декабря 1851 года объявлением, о последними Уездному Начальнику 10 февраля 1854 года прошением) по силе 755 ст. 10 т. зак. гражд. изд. 1842 года, приостановиться исполнением Указа Палаты насчет ввода во владение этого землею Зураба Саакова,- я в день состояния вводного листа, и именно 25 мая 1854 года, подал прошение Ш уш инскому Уездному Начальнику о выдаче мне копии с предписания его от 23 мая 1854 г. за N 5163. И з выданной мне с этого предписания копии усмотрев, что подвластным моим Кусапатским жительям в жалобе их Уездным Начальником отказано потому только, что в 1830 году жители коч. Нашарлу Али и Зейнал сыновья Атама поданным в бывший Карабагский Провинциальный Суд прошением оспоривали у прапорщика М акара Иванова будто бы землю Мардакирд, но суд этот землю ту признал принадлежащею будто бы к деревне Кичик-Карабек, а Кичик-Карабек-Иванову, поданным Уездному Начальнику 8 июня того 1854 года прошением жалуясь на пристрастное действие заседателя Скибинского с представлением законных фактов о правах наших на населенную землю Мардакирд, просил я распоряжения Его Высокоблагородия об уничтожении дознания произведенного Скибинским пристрастно и в совершенную противность подписи Судебною Палатою на духовном завещании Иванова сделанной, которою отказано Саакову в деревне Кичик-Карабеке, т.е. в населенной земле, а между тем просил я Уездное Управление выдать мне следующие копии: 1. с вышеупомянутого Указа Судебной Палаты за N 152,
2. с описи составленной 31 августа 1848 года Челябюртским Участковым Заседательем Левковичем по распоряжению местного Начальства, о приведении в известность имения оставшогося после смерти умершего прапорщика М акара Иванова,
3. с прошения мусульман Алия и Зейнала нашарлинских, поданною ими в бывший Карабагский Провинциальный Суд 24 июля 1830 года, насчет мельничных и садового мест,
4. с объяснения противу этого прошения Нашарлинцев прапорщика Иванова, поданного в том суде 12 ноября 1830 же года, и
5. с предписания того провинциального суда, от 29 мая 1831 года за N 383, и усмотрев из этих копий: а) что палата при засвидетельствовании духовного завещания М акара Иванова, отказала Зурабу Саакову, как выше сказано, в предоставленой ему по оному деревне Кичик-Карабек,
б) что заседательем Левковичем при приведении в известность имения умершего Иванова показано за подвластными его земли в пространстве, по показанию Кичик-Карабекцев, примери на пятьдесят четвертей посева,
в) что татаре Али и Зейнал сыновья Атама преарендовали от прапорщика Макара Иванова не землю нашу Мардакирд, а частицу земли, лежащую пред самыми скотными дворами огромного (зимовника) одного общ ества нашего селения Касапет зимовника, состоящего на земле Мардакирд, на которой будто бы предки Алия и Зейнала в незапамятных временах имели мельницы и сад, и на которой Иванов предположил было завести сад и построить мельницу, к чему Иванова имевшего права владения только на семь семейств Кичик-Карабекцев, предоставленных ему временно для получения с них некоторых доходов Г. Главноуправлявшим в Грузии в
22
1826 году, не допустили отец мой, как прямой владелец земли Мардакирд, и его подвластные Касапетцы пользующие тою землею и сказанною частицею земли, уничтожив предположение Иванова со всеми последствиями, каковая частица земли и ныне состоит в том самом положении, в котором она находилось до предположения Иванова, что доказывает та самая частица земли,
г) М акар же Иванов противу этого поданным объяснением, зная, что правительством кроме семи семейств Кичик-Карабекцев, никакой земли ему не предоставлено, о принадлежности ему населенной земли М ардакирд, ни слова не говорил, объяснив только, что на земле Мардакирд он и постаронные люди производили посевы, а в 1830 году развел он на оной садик и предположил было построить мельницу, на что издержано им сто рублей серебром с присовокуплением что если благоугодно будет суду отобрать от него эту землю, то не оставить взыскать издержанные им сто рублей серебром с отца моего Мелика-Вани, уничтожившего начатые было им Ивановым к постройке на нашей земле Мардакирд мельницу и сад,
д) провинциальный же суд, основываясь, на каком то дознании, отказал сказанным татарам в претенции их к Иванову за мельничные и садовое места, потому, что места эти состоят на земле Мардакирд, принадлежащей будто бы к деревне Кичик-Карабек.
Н о как отец мой с подвластными своими Касапетцами как до последования этого предписания провинциального суда за N 383, так и после того по настоящее время безпрепятственно пользовался землею Мардакирд, что положительно доказывается, как выше объяснено дознанием произведенным комиссиею о поземельных правах беков, имея на оной все хозяйства и обзаведения. Следовательно это предписание провинциального суда в отношении к отцу моему и его подвластным решительно не может иметь никакой силы.
Получив копии эти, я с изложением прав моих на землю Мардакирд и с представлением этих копий, подал прошение и в Ш емахинское Губернское Правление, жалуясь на неправильное распоряжение Уездного Управления, основанное на пристрастно произведенном дознании заседателя Скибинского. Наконец Ш уш инский Уездный Начальник из учиненного в следствие жалобы моей исследования усмотрев, что действительно земля Мардакирд есть населенная и находилось и находится в пользовании целого общества сел. Касапет, и что дознание заседателем Скибинским учинено в совершенную противность, как надписи Судебною Палатою на духовном завещании сделанной, так и выводов, сделанных Ш емахинским Губернским Правлением, сообщенных предместнику заседателя Ски бинского предписанием Ш уш инского Уездного Начальника от 15 февраля 1852 года за N 1078, которыми отказано Саакову в населенной земле и определено ввести Саакова во владение между прочим теми хлебопахотными землями, которые в деревне Кичик-Карабек собственно принадлежат прапорщ ику М акару Иванову и показаны в духовном его завещании,- последним предписанием от 17 августа 1854 года за N 8643 уничтожив со всеми последствиями дознание Скибинского и вводный его лист,- предписал Участковому Заседателю Варнэку, дознать положительным образом чрез верных и сведущих людей под присягою какая земля принадлежит собственно Иванову, имея при том в виду, что те Кичик-Карабекие земли, с которыми крестьяне этой деревни были пожалованы Иванову и потом по случаю смерти его опять обращены в казну, не должны почитаться собственностью Иванова. До того же землю Мардакирд, предоставленно было Саакову бывшим Участковым Заседателем Скибинским по вводному листу, он Уездный Начальник убедившийся в неправильности первоначального своего распоряжения, предписал оставить в том положении, в каком
23
она находилось до ввода Саакова во владение его. Это предписание У ездного Начальника и по ныне остается заседателем без исполнения.
А между тем Ш емахинское Губернское Правление заключением своим изложенным в предписании его к Ш уш инскому Уездному Начальнику от 26 прошлого апреля за N 6038, в отмену подписи засвидетельствования на духовном завещании М акара Иванова Ш емахинского Судебной Палатою сделанной уведомления Губернского Правления последовавшего в оную Палату 3т августа 1851 года за N 10872 и последняго предписания Уездного Начальника к Участковому Заседателю Варнэку от 17™ августа 1854 года за N 8643,- полагало: по 917 ст. 10 т. св. закон. гражд. оставить во владении Саакова землю по границам значащимся в неправильно составленном заседателем Скибинским вводном листе, так что Сааков будет пользоваться двумя селениями Касапет и Кичик-Карабек, и даже всем достоянием нашей фамилии, а мне предоставить отыскивать права свои на эту землю парядком указанным в той же статье законов, о каковом заключении оно и донесено Вашему Высокопревосходительству.
Факты, на которых основано это заключение Губернского Правления выражены следующим образом: а) что принадлежность земли Мардакирд умершему Иванову, а по нем Саакову будто бы потверждена полицейским дознанием Скибинского, произведенным еще до ввода Саакова во владение этою землею по духовному завещанию Иванова,
б) что самый ввод произведен Скибинским будто бы в порядке установленном законами еще до получения предписания Г. Управлявшего Гражданскою частию на Кавказе и Закавказом от 31 августа 1854 года за N 380, которым разрешено селение Касапет, в составе коего находится и земля Мардакирд, оставить во владении отца моего, и
в) что при вводе до владение по утвержденному Палатою духовному завещанию Иванова со стороны моей будто бы не было предъявлено никакого спора.
Будучи крайне обиженным прописанным заключением Губернского Правления, основанным на пристрастно произведенном дознании заседателя Скибинского, безвинно лишающим меня своей собственности, я про- тиву онаго излагаю следующее:
1е Умерш ему М акару Иванову неимевшему, как упомянуто выше, в принадлежность себе населенной земли, с разрешения Главноуправлявше- го в Грузии предоставлено только семь семейств армян дер. Кичик-Кара- бек, следовательно полицейское дознание, доказывающее будто бы принадлежность Иванову в собственность населенных земель Кичик-Карабек и Мардакирд, произведено Участковым Заседателем Скибинским с явным пристрастием и в совершенную противность вышеобъясненных надписи Судебной Палаты и выводов Губернского Правления.
2е И з дела заведенного в канцелярии Вашего Высокопревосходительства, по просьбе отца моего прапорщика Мелика-Вани Атабекова от 15 августа 1853 года, о распространении положения Кавказского Комитета о поземельных правах беков и на 95 дымов жителей селения Касапет, как занимающих землю отца моего,- Ваше Высокопревосходительство соизволите усмотреть, что собранные в следствие этой просьбы отца моего сведения между прочим достаточно доказани, что все жители селения Касапет, как 49 семейств, так и 95 всего 144 семейства занимают землю отца моего, и при дознании произведенном Комиссиею о разборе поземельных прав беков оказалось, что населенная земля Касапет-мюлки с участками Мардакирд, Бюкадаш и Юхари-Гюльятаг со времен ханских находится во владении отца моего и все 144 дыма до введения новой податной системы платили отцу моему доходы за пользование его землею, и что на этом основании Г. Управлявший Гражданскою частию на Кавказе и Закавка-
24
зом, имея ясные доказательства о правах отца моего на все селение Касапет, уже изволил предписать селение Касапет во всем его составе оставить по прежнему в пользовании отца моего распространив она остальные 95 дымов означенное положение Кавказского Комитета, о взаимных отношениях беков и поселян по их землях живущ их и распорядиться о обложении их тою податью, какая определена для поселян живущ их на владельческой земле, о чем уже и воспоследовало окончательное распоряжение Казенной Палаты. Следовательно выражение Губернского Правления, что ввод произведен еще до получения сказанного предписания Г. Управлявшего Гражданскою частию на Кавказе и Закавказом при таких обстоятельствах дела не может иметь места, тем более, что земля Мардакирд признана принадлежащею отцу моему и находящегося в его владении еще с ханских времен, и дознанием произведенным в 1848 году Комиссиею о поземельных правах беков, которое следует предпочесть таковому учиненному заседателем Скибинским, и что земля эта Мардакирд и до ввода его Саакова заседателем Скибинским вводного листа находилась в ползова- нии по прежнему 49 семейств наших подвластных Касапетцев, на которых было распространено означенное положение Кавказского Комитета еще при объявлении в Ш уш инском Уезде новой податной системы. При том же должно принять в соображение и то, что вводный лист хотя и был составлен 25 мая 1854 года заседателем Скибинским, но предписанием Уездного Начальника земля Мардакирд оставлена по ныне в том виде, в каком она находилась до состояния того вводного листа, так что Сааков по ныне и не был введен еще во владение имением по духовному завещанию.
3е Еще до составления Скибинским вводного листа отец мой и подвластные его Касапетцы, как выше объяснено, предъявляли спор землею М ар дакирд, но что это было скрыто заседателем Скибинским, и Ш емахинское Губернское Правление изъясняющее, что при вводе Саакова в владение имением покойного Иванова по духовному его завещанию со стороны моей будто бы не было предъявлено никакого спора, то сие не должно отнести к моей вине.
4е Упомянутое заключение Ш емахинского Губернского Правления, неожидавшего нового дознания о приведении положительным образом в известность собственности Иванова, последовало в совершенную противность как надписи засвидетельствования на завещании М акара Иванова Ше- махинскою Судебною Палатою сделанной, которою определено не касаться поселенных в деревне Кичик-Карабек крестьян и ввести Саакова тем только, что принадлежит собственно умерш ему Иванову, так и самому отношению Губернского Правления, последовавшему в оную Палату 3 августа 1851 года за N 10872, в коем между прочим оказано: только семь семейств армян деревни Кичик-Карабек предоставлены с разрешения Гла- вноуправлявшего в Грузии умерш ему прапорщ ику М акару Иванову для получения с них только некоторых доходов, а не в вечное владение.
И наконец 5е Ш емахинская Палата Уголовного и Гражданцкого Суда, подчинив своему рассмотрению предмет о вводе Зураба Саакова во владение имением по изясненному духовному завещанию, поступила в совершенную противность 916, 1067 и 752 ст. 10 т. свод. зак. гражд., ибо по смыслу последней означенное духовное завещание по засвидетельствовании должен был Сааков представить в Ш уш инский Уездный Суд для ввода его во владение имением по тому завещанию, так как имение это состоит только в одном Ш уш инском Уезде.
П о всем вышеизложенным доводам приемлю смелость всенижайше просить Ваше Высокопревосходительство, в отмену выше прописанного заключения Ш емахинского Губернского Правления, предписать ему: зем
25
лю Мардакирд, на основании 2044 ст. 10 т. св. зак. гражд. оставить в моем владении, а Зураба Саакова, если составленное им фальшивое завещание по вышеизложенному мною неоспоримому доказательству не будет сочтено уничтоженным, ввести во владение, на основании надписи засвидетельствования на том завещании Ш емахинскою Судебною Палатою сделанной и распоряжения самого Губернского Правления, тем только имением, что в деревне Кичик-Карабек принадлежит собственно умерш ему прапорщ ику Иванову, о проведении коего положительным образом в известность, согласно последняго распоряжения Уездного Начальника со стороны местного Участкового Заседателя ныне еще исполнительного донесения, или же Ваше Высокопревосходительство благоволите по силе приведенных выше 916, 1067 и 752 ст. 10 т. свод. зак. гражд. все распоряжения Ше- махинских Палаты Гражданского Суда и самого Губернского Правления, о вводе Саакова во владение имением по духовному завещанию Иванова, уничтожив со всеми последствиями предписать кому следует объявить С а акову на основании тех статей обратиться с представлением утвержденного в Судебной Палате завещания в Ш уш инский Уездный Суд.
А как ныне приблизилось время к описанию поземельных доходов, следующих в пользу владельцев с поселян, на их землях живущих, то в избежание неизбежных убитков причиняемых мне распоряжением Губернского Правления об отдаче земли моей Мардакирд во владение Зурабу С а акову, всепакорнейше прош у Ваше Высокопревосходительство велеть теперь же предписать прямо Ш уш инскому Уездному Начальнику приостановиться приведением в исполнение на то распоряжения Губернского Правления впредь до окончательное разрешение настоящего моего прошения.
П ри чем неизлишним считаю доложить Вашему Высокопревосходительству и то что всем жителям Ш уш инского Уезда известно, что со дня определения Скибинского в должность Челябюртского Участкового Заседателя и после уволнения его от оной по настоящее время, Зураб Сааков постоянно находится в служении у него Скибинского служащего ныне с братом в Ш емахинском Губернском Правлении; следовательно Сааков легко мог склонить Скибинского в свою сторону по производству им дознания, имея при том, и по служении его у Скибинского, на жителей большое влияние; доказательством к сему служит и то, что хотя за сделанные Зурабом Сааковым по Челябюртскому участку явные злоупотребления, о чем приносила жалобы на него почти половина участка, Г. Ш уш инский Уездный Начальник предписал Скибинском у удалить его Саакова из участка, но заседатель Скибинский по особой к нему любви не мог быть с ним в разлуке и по настоящее время.
Մատենադարան, Կաթողիկոսական դիվան, թղթ. 166, վավ. 344, թ. 21ա-34ա: Պատճեն: Ձեռագիր:
Ծանոթագրություններ
1. Վորոնցով Միխայիլ Սեմյոնովիչ (1782-1856) - իշխան, ռուսական պետական գործիչ, գեներալ-ֆելդմարշալ (1856): 1804-1813թթ. ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ մասնակցել է Գանձակի գրավմանը և Երևանյան առաջին արշավանքին (1804): 1823թ. նշանակվել է Նովոռոսիայի գեներալ-նահանգապետ և Բեսարաբական մարզի փոխարքա, 1828-1844-ին' Նովոռոսիայի և Բեսարաբիայի գեներալ-նահանգապետ: 1826-ից' Պետական խորհրդի անդամ: 1844-1854թթ. Կովկասի փոխարքան էր և Կովկասյան առանձին կորպուսի գլխավոր հրամանատարը: Նա անցկացրել է վարչական ռեֆորմներ, որոնց հիման վրա 1849թ. ստեղծվել է Երևանի նահանգը: Մերձավոր հարաբերությունների մեջ է եղել Ամենայն Հայոց կաթողիկոս Ներսես Աշտարակեցու հետ:
2. Աթաբեկյան Սարգիս (մահ. 1896) - Մելիք-Վանու որդին, Ղարաբաղի հայոց վիճակային կոնսիստորիայի ատենադպիր (տես Մաղալյան Ա., Արցախի մելիքությունները և
26
մելիքական տները XVII-XIX դդ., Երևան, 2007, էջ 120-121):3. Խոսքը Մելիք-Վանու մյուս որդու' Աթաբեկ (Ադամ) Աթաբեկյանի մասին է, որը գնդա
պետ էր և մասնակցել է 1853-1856 թթ. Ղրիմի պատերազմին (տես Պոտտո Վ., Ղարաբաղի առաջին կամավորները, Երևան, 1974, էջ 58):
4. Կարյագին Պավել (մահ. 1807) - գնդապետ, 1804 թ. մասնակցել է Գանձակի գրավմանը: 1805-ին Ասկերանում և Շահբուլաղում պարսկական զորքերով շրջապատված Կար- յագինի ջոկատը պաշարումից դուրս է բերել Մելիք-Վանին:
5. Աբբաս-Միրզա (1783-1833) - Իրանի պետական և ռազմական գործիչ, Ատրպատա- կանի նահանգապետ, Ֆաթալի շահի (Բաբա խան) որդին: Գլխավորել է Իրանի ներքին ու արտաքին քաղաքականությունը: Երկարատև պայքար է մղել Ռուսաստանի դեմ Անդրկովկասի համար:
6. Ցիցիանով Պավել (1754-1806) - ռուսական ռազմական գործիչ, հետևազորի գեներալ: 1725-ին Վախթանգ VI-ի հետ Ռուսաստան տեղափոխված Ցիցիշվիլի իշխանական տոհմից: 1802թ. սեպտեմբերից Վրաստանի կառավարչապետ: 1806թ. փետրվարի 8-ին դավադրաբար սպանվել է Բաքվի խանի հետ բանակցությունների ժամանակ:
7. Մալոջահաթ - տերմինը կազմված է «մալ» (ապրանք, հարստություն) և «ջահաթ» (վայրեր, վարելահողեր) բառերից: «Մալ»-ը սեփականության հարկն էր, իսկ «ջահաթ»-ը գյուղի վարելահողերից գանձվող հողային հարկը: Այս երկու հարկերը միշտ միատեղ էին հաշվվում և ընդհանուր գումարով գանձվում գյուղական համայնքից: Մալոջահաթը բնակչությունից գանձվող ռենտա-հարկի մեծ մասն էր կազմում և մի անգամ որոշված անխախտ չափերով գանձվում էր ռայաթներից: Դրա համար էլ, շատ հաճախ, այս անվան տակ հասկանում էին տվյալ օբյեկտից գանձվող նաև այլ հարկերը, այս դեպքում մալոջահաթը դիտվում էր որպես հավաքական հարկային տերմին (տես Մատենադարանի պարսկերեն հրովարտակները, պր. I, կազմեց Հ. Փափազյանը, Երևան, 1956, էջ 112-113):
8. Մեհտի Ղուլի խան (մահ. 1845) - Ղարաբաղի խան, Իբրահիմ խանի որդին: 1806թ., Իբրահիմ խանի սպանությունից հետո, Ռուսաստանի կառավարության հրամանով հոր փոխարեն խան է նշանակվել, սակայն հետագայում դավաճանել է ռուսներին և փախել Իրան: Մինչև 1828թ. ապրել է Իրանում: Այնուհետև ռուսական կառավարությունը նրան թույլատրել է վերադառնալ Ղարաբաղ: Մինչև կյանքի վերջը ապրել է Շուշիում:
9. Մադաթով Վալերիան (Ռոստոմ Մադաթյան, 1782-1829) - գեներալ-լեյտենանտ, ծնվել է Վարանդա գավառի Ավետարանոց գյուղում: 1816-ին նշանակվել է Արցախում տեղավորված ռուսական զորքերի հրամանատար, իսկ 1817-ից' Ղարաբաղի, Շիրվանի և Շաքիի խանությունների զինվորական-նահանգային կառավարիչ: Նրա զորքերը 1826-ի աշնանը Արցախը մաքրեցին պարսիկ նվաճողներից (նրա մասին տես Կեանք գեներալ- լէյտենանտ կնեազ Մատաթովին, Շուշի, 1870, К авказцы или подвиги и ж изнь зам ечательных лиц, действовавш их на Кавказе. Ж и зн еоп и сан и я ген.-л. В.М адатова и ген.-м. Бурцова, СПб., 1859, с. 1-64, Ж и зн ь генерал-лейтенанта князя М адатова, СПб., 1874, Թերզիբաշյան Վ., Գեներալ-լեյտենանտ Վ.Գ. Մադաթով, Երևան, 1942):
10. Խոսքը պետական խորհրդական Մոգիլևսկու և գնդապետ Երմոլովի կազմած О писание К арабагской провинции (Тифлис, 1823) ցուցակագրության մասին է:
11. Սալյանե - հարկատեսակ, որը գանձվում էր հացահատիկից (տես Դիլոյան Վ., Արևելյան Հայաստանը XIX դարի առաջին երեսնամյակին և հայ-ռուսական հարաբերությունները, Երևան, 1989, էջ 129):
12. Աթաբեկյան Միքայել - Մելիք-Վանու կրտսեր որդին: Բնակվում էր Կուսապատ գյուղում:
13. Աթաբեկյան Հակոբ (մահ. 1844) - յուզբաշի (հարյուրապետ), Մելիք-Վանու կրտսեր եղբայրը, որը նրա հետ միասին մասնակցել է ռուս-պարսկական 1804-1813թթ. պատե- րազմին:
14. Մուրավյով Նիկոլայ (1794-1866) - հետևազորի գեներալ (1853-ից): Մասնակցել է 1812թ. հայրենական պատերազմին և ռուսական բանակի 1813-1814թթ. արտասահմանյան արշավանքներին: Ծառայել է Կովկասում, մասնակցել 1826-1828թթ. ռուս-պարսկա- կան և 1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներին: 1854թ. նշանակվել է Կովկասի փոխարքա և Առանձին Կովկասյան կորպուսի հրամանատար: 1856-ից' պաշտոնաթող, Պետական խորհրդի անդամ:
15. Գոլովին Եվգենի (1782-1858) - ռուս ռազմական և պետական գործիչ, հետևազորի գեներալ (1839-ից): 1797թ. անցել է զինվորական ծառայության: Մասնակցել է 1806-1812 և 1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմներին: 1838-1842թթ. եղել է Կովկասյան առանձին կորպուսի հրամանատար և Կովկասի քաղաքացիական վարչության կառավարիչ: Կռվել է Շամիլի դեմ: 1848թ. նշանակվել է Պետական խորհրդի անդամ:
27
ԷՋԵՐ ՊՈՂՈՍՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԿՐԹՕՋԱԽԻ (ԵԳԻՊՏՈՍ) ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ (1864-1936թթ.)
«Վարժարանը ազգինն է, ժողովուրդինը, ո՛չ մեկ հատուած իրավունք ունի զայն իր
շահերուն գործիք դարձնելու...»Վահրամ Արծրունի
Գրող, հրապարակախոս, մանկավարժ Վահրամ Արծրունին ծնվել է Երզնկայում, 1875 թվականին: Նախնական կրթությունը ստացել է Ակնի Կամարակապ գյուղում, որից հետո տեղափոխվել է Կ.Պոլիս, սովորել Կայսերական Գեղարվեստի դպրոցում, ապա Կենտրոնական Վարժար- անում: 1896թ. նվիրվել է ուսուցչական ասպարեզին և ամբողջ 40 տարի աշխատել այդ բնագավառում, պաշ- տոնավարելով մի շարք քաղաքներում' Պոլիս, Ռոգուստո, Ֆիլիպե, Ադ- րիանապոլիս, Բեյրութ և այլուր:
1936թ. Ալեքսանդրիայում հիմնել է Թարգմանչաց վարժարանը, որի տնօրենի և ավագ ուսուցչի պաշտոնը վարել է երկար տարիներ: Պատմա-բանասիրական բազմաթիվ հոդվածներով աշխատակցել է ժամանակի թերթերին և ամսագրերին («Արևելք», «Հայ դպրոց», «ժամանակ», «Արև» և այլն): Առանձին գրքերով լույս են տեսել նրա մի քանի աշխատությունները, ինչպես օրինակ «Հայրենիքը և իր բնական զինակիցները», «Հայ դպրոցը», «Գրափունջ», Կենցաղագիտություն», «Պատերազմական հուշեր» և այլն: 1944թ. Ալեքսանդրիայում լույս է տեսել նրա վերջին աշխատությունը' «Գլխավոր մատենագիրներ հայկական դպրության» վերնագրով, որը հրատարակել է որպես ձեռնարկ:
«Բանբերի» ընթերցողներին ենք ներկայացնում Վ.Արծրունու «Աղեքսանդրիոյ Ազգային Պօղոսեան վարժարանի համառօտ պատմութիւնը»: Այն առատ տեղեկատվական նյութ է տալիս վարժարանի 1864-1936թթ. գործունեության մասին: Գրված է մանկավարժի ի վերուստ տրված կոչմանը հավատարիմ մարդու սրտացավությամբ և արածի կարևորության գիտակցումով:
Պողոսյան ազգային վարժարանը, ամենօրյա վարժարան է, որ հիմնադրվել է 1845թ.-ին, Ալեքսանդրիայում (Եգիպտոս): Սկզբնական շրջանում կոչվել է Արամյան դպրոց: Մինչև 1851թ. կեսերը գործել է անկանոն: 1867-ին այն վերանվանվել է Պողոս Բեյյան վարժարան' պետական գործիչ, մեծահարուստ Պողոս բեյ Յու- սուֆյանի անունով: 1890-ին վերանվանվել է Պողոսյան վարժարան: 1888-ին վարժարանը տեղափոխվել է առաջնորդարանի նորակառույց շենք: Դպրոցի ծրագրում ներառված են եղել հայոց լեզու, գրականություն, հայոց պատմություն, թվաբանություն, հանրահաշիվ, ֆիզիկա, քիմիա առարկաներ, արաբերեն, ֆրանսերեն, անգլերեն լեզուներ: 1927թ. Պողոսյան վարժարանի վիճակը բարդացել է' գաղութի ներկուսակցական հակասությունների ու խժդժությունների պատճառով: Մանկավարժական կազմը քայքայվել է, սովորողների թիվը պակասել է, ուսման տևողությունը սահմանափակվել է' 7-ի փոխարեն 5 տարի: Թե ինչ է տեղի ունեցել իրականում, մանրամասն շարադրվոծ է Վ.Արծրունու «Պատմության ....» մեջ: Ինքը' Արծրունին, անդավաճան իր սկզբունքներին և այն համոզմանը, թե «Ազգային վարժարան մը երբ չեզոք չէ, բնականաբար անարդարութեանց և միակողմանի գործունէութեան բոյն կը դառնայ», ստիպված է լինում հեռանալ վարժարանից և հիմնել իր «Թարգմանչաց» վարժարանը:
28
Բարեբախտաբար ավելի ուշ' 1939-45թթ., Պողոսյան վարժարանի պայմանները բարելավվել են, բացված օժանդակ բաժանմունքը գործել է մինչև 1945թ.: Վարժարանն ունեցել է իր պաշտոնաթերթը, որ լույս է տեսել 1920-ական թթ.-ի կեսերին: Վարժարանը գործում է նաև մեր օրերում' Ալեքսանդրիայի ազգային իշխանության հովանավորությամբ: Ուսումն անվճար է: Ի դեպ, հայկական վարժարանները (Կահիրեում գործող Գալուստյան և Նուբարյան ազգային վարժարանները' մանկապարտեզներով և Ալեքսանդրիայի Պողոսյան ազգային վարժարանը' մանկապարտեզներով), գտնվում են երկրի (Եգիպտոս) լուսավորության նախարարության համակարգում և կրթական բարձր մակարդակի շնորհիվ շրջանավարտներին իրավունք են տալիս, առանց մուտքի քննությունների, անվճար սովորելու Եգիպտոսի 20 համալսարաններից ցանկացածում:
Փասթաթուղթը հրապարակվում է առանց կրճատումների, խմբագրման և մեկ- նաբանությունների, բնագրի ուղղագրությանը հավատարիմ: Բազմակետերը փաստաթղթի հեղինակինն են:
Վարդիթեր Մանգասարյան
ՀԱՄԱՌՕՏ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ՊՕՂՈՍԵԱՆ ՎԱՐԺԱՐԱՆԻ ԱՂԵՔՍԱՆԴՐԻՈՅ
1929 սեպտեմբերին երբ Աղեքսանդրիոյ Պողոսեան վարժարանը հրավիրուի- ցայ իբրև ուսուցիչ գիտություններու և աշխարհագրութեան, առաջին փափաքս եղաւ կարելիութեան սահմանին մեջ գրել սոյն կրթական ծանօթ հաստատութ- եան պատմութիւնը, սակայն այն ատեն նորեկ մը ըլլալով անշուշտ անկարելի էր անմիջապես գործի ձեռնարկիլ, անհրաժեշտ է քննիլ տոմարները, շփման մեջ ըլլալ հին անձնաւորութիուններու հետ և մանավանդ փորձառութիւն ստանալ: Այդ բանը յաջողեցավ ինձ 1941-ին և ահա կը կատարիմ առաջադրած նպատակս: Եր- բևի յաւակնութիուն չունիմ լիակատար գործ մը կատարած ըլլալու, որովհետև կարգ մը թվականներու արձանագրութիւններեն հետք մը անգամ չի գտայ, ազգային իշխանութիւններուն և հոգաբարձութիւններուն, նաև ուսուցիչներուն ան- հոգութեան պատճառով շատ թուղթեր փճացուած կամ ջնջուած էին: Ոչ մեկը չէ մտածեր, թե մարդիկ կուգան ու կ՚անցնին, գործեր կը կատարուեն խիստ օգտակար զանցառութիուններ կամ ապօրինութիուններ կը գործուին, կրթական պարտաճանաչ և անխոնջ մշակներ սերունդներ կը դաստիարակեն, իսկ այս բոլորը պէտք է գրուած ըլլան անկորուստ մնալու և ապագային ուղեցույց ըլլալու համար հայութեան գալիք զավակներուն: Պատմութիունը, ինչ բանի ալ ըլլայ ան հսկայ դաս մըն է, որմէ պետք է օգտուինք բոլորս: Ինչպես ըսի կատարեալ աշխ- ատութիուն մը չեն վարի տողերը, իսկ այս քիչն ալ բան մըն է իբրև յիշատակա- րան ծառայելու:
1864-1917
1864 թուականին Աղեքսանդրիոյ ազգային դպրատունը կը գտնուէր Մեյտանի ազգապատկան շէնքին մեջ և կը կոչուէր Արամիան, վարժապետ նշանակուած էր Աուետիս Թագաորիան անուն պատուելի մը: Ոչ ոք գիտէ թէ այս անձը ինչ ըրած է, ան հավանաբար իր ժամանակին մանկավարժութեան համաձայն պնակէով և կրօնական գրաբար գիրքերով կավանդէր դասերը:
1872-ին առաջին անգամ ըլլալով տնօրէն կը նշանակուի Գեորգ Կիվտիկեան, իսկ այնուհետեվ պատուելի Սավալանիան: 1877-ից աշակերտներուն թիվը նու- ազելուն համար կը պահուի միակ դաստիարակ մը'պատուելի Սպիան յետոյ գեղագրիչ Յակոբ Չօպանիան ուսուցիչ կ՚ըլլայ: 1879-ին Գէորգ վարդապետ ճեվա- հիրճիան Երուսաղեմի պաշտօնի կը կոչուի, բայց իր խառնակիչ բնավորութեան համար շուտ մը կը ճամբուի, որուն կը յաջորդէ պատուելի Ոսկանեան:
29
1881-ին արաբերեն լեզուի ուսուցիչ Կրիկիսը հրաժարեցնելով անոր տեղ պաշտօնի կը կոչեն խալիլ Հօճան, որ վարժարանին մեջ տնտեսութիուն ալ կ՚ը- նե: 1885 թուականին Պոլսեն ուսուցիչ կը հրավիրուի Վահան Մամասիան, որուն Թափւոր Փաշա կ՚օժանդակե անձնական գանձէն ամսաթոշակ մը յատկացնելով: Նույն միջոցին նոր եկեղեցիին շինութիունը ավարտած ըլլալ, հին շենքը կը յատ- կացուի վարժարանի: 1888-ին Թագվոր փաշայի մահէն յետոյ նորընտիր Թաղ. խորհուրդը կ՚որոշէ աղջկանց վարժարան մըն ալ բանալ, որուն կազմութիան և ծրագրին հոգը կը յանձնէ հոգաբարձու Յովհաննէս Չիգիանիանցի: Այս վերջինը չափազանց զբաղած ըլլալով քիչ ետքը կը հրաժարի իր տեղը տալով Շավարշ Ալփիարիանին:
Ինչպես կը տեսնուի այս անցիալ 24 տարուան շրջանին որոշ տեղեկութիուն- ներ կը պակսին և միայն ուսուցիչներու անուններ կը յիշուին առանց դասերու, գիրքերու, կանոնագրութիուններու մասին գեթ ծանոթութիուններու:
1889-ին Պօղոս փաշա Նուպար կը ձեռնարկէ Նորաշէն եկեղեցիին դէմը առաջնորդարանի մը կառուցման, որուն վարի յարկը կ՚որոշուի երկսեռ վարժարանի յատկացնել: 1891-ին Չիգիանիանց վերստին հոգաբարձու նշանակուելով կը պատրաստէ նախակրթարանի ծրագիր մը 5-10 տարեկան տղոց համար: Հայերենի ուսուցիչ կը կարգուի Եսայի Նալպանտիան:
1893-ին Պոլսէն աղջկանց վարժարանին ավագ ուսուցչուհի կը հրավիրուի Օր. Մարի Սէմերճիան, Սամաթիոյ Նունիան Վարդուհիան վարժարանին դաստ- իարակչուհի, որ այնքան լավ և յաջողակ սանուհիներ հասցուած է Պոլսոյ մէջ: Օր. Սէմերճիան խիստ, բայց կարող և արժանավոր վարժուհի մը համբավը ձգած է Աղեքսանդրիոյ մէջ: Ան քիչ մը ատեն Զակաչիկ ալ պաշտոնավարած է: Անոր օրով մանչերու վարժարանին տնօրէնն է Շավարշ Ալփիար, գործունեայ անձ մը:
1896-ին հոգաբարձութեան ատենապետ Ասատուր ճէրիտճեան Պէյի օրով Պոլսէն տնօրեն կը բերուի ծանօթ հայկաբան Միհրան Ասքանազ, որուն գրագիտու- թեան դասագիրքերը մեծ ընդունելութիուն գտած էին նոյն ժամանակի կենտրոնական և գավառական բոլոր ազգային վարժարաններուն մեջ: Այդ տարին միջոց մը վարժարանները կը գրավուին թրքական ջարդերեն մազապուրծ փրկուած գաղթականներով: Դժբախտաբար այս համբավավոր ուսուցիչին գործունէութի- ունեն ալ պատառիկ մը չի կրցանք գտնիլ դիվանատուներուն մեջ:
1900-ին տեսուչ է Յակոբ Պեքիարիան, ուրիշ հմուտ անձ մը, որու մասին մեծ գովեստով կը խօսին իր աշակերտները և հին պաշտօնական մարմիններ: 1902- ի տեսուչէ Կ.Պէրպէրիան, իսկ յաջորդ տարին Յակոբ Ասատուրիան որուն օրով վարժարանը 300 երկսեռ աշակերտ ուներ վեց կարգերով: Հայերենէ զատ կ՚ավ- անդուին արաբերեն, ֆրանսերեն, անգլիերեն և այլևայլ գիտութիուններ:
1905-1906 տնօրեն կը կարգուի հանրածանօթ գրագետ պատմագիր և գործիչ Սմբատ Բիվրատ, որ իր արդարամիտ, անկաշառ բնավորութեամբ ծանր բախումներ կ՚ունենայ օրուան հոգաբարձուներուն և թաղկանութեան հետ, որովհետեվ այս վերջինները միշտ կ՚ուզէին միջամտիլ դպրոցական ներքին ուսումնական և կարգապահական խնդիրներուն մեջ, իսկ Բիվրատ կ՚արգիլէր: Իր պաշտօնավա- րութիունը կարճատեվ եղած է: Հրատարակած է խատանող թերթ մը' «Փիունիկ» անուն:
1906-1909 տեսուչ կ՚ըլլայ Յակոբ Աղասեր, որ կ՚ունենայ շատ օգտակար պաշ- տօնավարութիուն մը' վարժարանին մակարդակը բարձրացուելով կ՚ունենայ ութը դասարան: 1909-10 միջոց մը տեսուչ կ՚ըլլայ Վ. Ասլանիան: 1909-13 տնօրե- նութեան կը հրավիրուի բրօֆ. Յ.Թ.Գայանիան (Մխիթար Պոնտացյի), որ լավագույն շրջան մը կը բոլորէ: Ունի փոքրերու յատուկ ընթերցանութեան դասագր- քեր: Ավելի վերջերը, մահեն չորս տարի յետոյ, 1938-ին բարեկամներ և իր յիշա- տակը յարգողներ հրատարակեցին անոր «հայ լեզուի բառարան-գանձարանը»- ը: Զարմանալի է որ այս բազմահմուտ ուսուցիչն ալ արձանագրութիուն չէ ձգած իր ծրագիրներուն կարգադրութիուններուն և օրուան դէպքերուն մասին:
1913-14 հոգաբարձութիունը կը կառավարէ վարժարանը առանց տնօրէնի: Ուսուցիչ Մեսրոպ ժամկոչեան հրաման կը ստանայ Քաղ. ժողովոյ Ատենապետ
30
Տօքթ. Մ.ժամկոչեանէ տեղեկագիր մը ներկայացնիլ վարժարաններու կրթական վիճակի մասին: Այս տեղեկագիրը քննած է նաև Առաջնորդ Թորգոմ Սրբազան: պարունակութիունը հետեվեալն է:
Նույն թուականի ուսուցիչ-ուսուցչուհիներն են Տաճատ Մելքոնիան Յ.Ամատու- նի, Ս.Մարգարիան, Պիլգաճիան, Մ.Կ.Թորիան, օր. Տէօքմեճիան, Հ.Ամիրիան, տիկին Մելքոնեան, օրիորդներ Շահինիան, Նաճարիան, Պարթէլէմի և այլն. ընդամենը 14 մնայուն և 7 այցելու երկսեռ ուսուցիչ: Մինչև հինգերորդ կարգերու թիվն է, մանկապարտեզի չորս դասարաններով միասին 11, իսկ երկսեռ աշակերտաց ընդհանուր թիվը' 445: Գ.Դ.Ե. կարգերու մանչ և աղջիկ աշակերտները միայն դասի ատեն կը միանային:
Վարժարանի պիուճեն, որ սիզբները 250 Ե[գիպտական] ոսկի եղած էր, այս թուականին կը բարձրանայ 1560 ոսկիի:
Տեղեկագիրը շատ ողբալի կը գտնէ վարժարանի ուսումնական և կարգապահական վիճակը; Տէր և տիկին տ. Մելքոնիան անկարող իրենց հեղինակութիունը պահելու, նաև դաստիարակչական ուղղութիուններու անծանօթ' աշակերտներեն մեծ մասը կ՚անուանին «անուշադիր, ծոյլ, անկարգապահ, յավակնուտ, անպարտաճանաչ, ստախօս, անուղղայ, անքաղաքավար, պարտազանց և այլն և այլն»: Մեզ համար անհասկանալի է, թէ եթէ այս տեր և տիկին ուսուցիչները չպիտի կրնային իրենց սաներուն թերութիուններն ու յանցանքները ուղղել, ինչո՞ւ եկած էին Պօղոսեանի մեջ պաշտօնավարելու: Այս ինչ բարբարոս մանկավարժութիուն է աշակերտները որակել ամենագէշ ածականներով: Վարժարանին շենքը փոքր և «փլփլտկած» վիճակ մը ունի եղեր, իսկ կարասիները հին ու թափթփված են: Պ.Մ.Ժամկոչեան շարք մը օգտակար թելադրութիուններ ըրած է, բայց չյիշուիր թէ նկատի առնուած են անոնք;
1914-15 խառնակ վիճակը կը շարունակուի: 15-16 տեսուչ կ՚ըլլայ Մ.Ժամկոչ- եան, իսկ 1917-ին տնօրեն կը նշանակուի պատուելի Համբարձում Երամիան, որ- ուն գործունէութենեն ալ ոևէ հետք չէ մնացած: Պատուելին, որ այնքան մեծ ար- տիունքներ տուած և աշակերտներ հասցուցած է իր ծննդավայրին մեջ կ՚երեվի ծերութեան և պանդխտութեան պատճառով հոս մեծ բաներ մը չէ կրցած ընիլ: Ան մեռավ 1929-ին Աղեքսանդրիոյ մեջ և թողուեցավ Շաթպիի գերեզմանատունը: Գահիրէ և Աղեքսանդրիոյ ազգային իշխանութիունները նիութապես բավական օգնեցին մեղմացնելու համար կարօտութիուններն ու վիշտերը: Թողած է Վանի վրայ ընդարձակ յուշագիր մը և տեղեկագիր մը իր այցելած վայրերու մասին:
1917-1919 Տնօրէն Յովսէփ Գույումճեան
Այս երկու տարիներու ընթացքին վարժարաններուն հոգաբարձութեան ան- դամեն Գ.ճիտէրճիան (ատենապետ), Յ.նաճառեան, Հ.Պէրպէրիան, Գ.Գըլճեան, Մ.Նորատունկեան:
Ուսուցչական մարմինը կը բաղկանայ հետեվիալ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներեն: Ս.Պետրոսեան, Յ.նալպանդիան, Ն.Փապուճեան, Սարգիս Այնթափլեան, Մկրտիչ Թուրիան Մեսրոպ Աղաճիան, Հ.Հապէջիան, Նորընծայ տէր Հայկազուն Քահանայ Ոսկերիչեան, Ճ.Աճեմիան: Տիկիններ Սէքսէնիան, Զ.Տամատիան Ա.Պուտաջիան, Պէպէռճիան, Վարդապետիան: Օրիորդներ Սրբուհի Շահինիան, Թովմասիան, էթ- մեճիան, Պարթելեմի, Նաճառիան, Տէյիրմենճիան, Ռօզ Կարապետիան և այլն: Աշակերտաց բժշկական քննութիան համար այցելու բժիշկն է տօքթ. Մ.Ժամկոչ- իան:
Մանկապարտեզի նախակրթարանի աշակերտաց ընդհանուր թիվն է 445: Բավական կոկիկ ծրագիրով մը կառավարուած է վարժարանը և Յ.Գույումճիան իր կարողութիամբ եղած է խիստ յարգելի տնօրէն մը: կարգապահական հարցերու լուծման համար տեղի ունեցած են Ուսուցչական ժողովներ և ծնողաց հետ բանավոր թղթակցութիուն պահուած է իրենց զավակաց վարքին, բարքին և յառա- ջադիմութիան մասին:
31
Վարժարանի շէնքը կը մնայ դեռ իր նախկին խարխուլ վիճակին մեջ և անձր- եվի ատեն հեղեղները կ՛ողողին դասարանները և այն աստիճան, որ կը ստիպու- ին փակիլ վարժարանները:
Կարեվոր անցքեր. - 1917 նոյեմբերի սկիզբը Ամերիկահայ կամավորներ Աղեք- սանդրիա հասնելով կ՚իջեվանին «Կամք»-ի մարզարանը: Վարժարանին աշակերտներ հայրենիքին համար կռվելու մեկնող այս տարիներուն ամէն օր սիրայո- ժար կը ծառային:
1918 ապրի 5-ին երկսեռ աշակերտներուն մեջ, երկսեռ ուսուցիչներուն հետ բոլորը միասին խանդավառօրեն կ՚երգին «Ձայն մը հնչեց»-ը; ուսուցիչներեն ոմանք պատմական և աշխարհագրական տեղեկութիուններ կուտան բարձր-Հայքի այդ նշանավոր բերդաքաղաքին վրայ: 1919 մարտ 8-ին կ՚որոշուի մասնակցիլ Գահիրէի ուսուցիչներուն հրավէրով տեղի ունենալիք համագումարի մը, օրակարգը նշանակուած չէ: Նույն տարին մարտ 17-ին խռովութիուններ տեղի կ՛ունենան Աղեքսանդրիոյ մեջ, որուն պատճառավ միջոց մը նախակրթարանը և մանկապարտեզը կը գրաուին գաղթականներէ: Մայիս 5-ին կը վերաբացուին վարժա- րանները:
1919-1923 Տնօրեն Սերովբէ Պետրոսեան
Այս պատուական ծերունին, հակառակ օտար լեզուներ չգիտնալուն և բարձրագույն վարժարաններէ վկայուած չ՛ըլլալուն իր համեստ կարողութիամբ և փո- րձառութեամբ կրցած է չորս տարի անընդհատ խաղաղօրեն կառավարիլ Պօղ- ոսիան վարժարանը և սիրելի ըլլալ թէ՜ պաշտօնական մարմիններուն, թէ և սիրելի ըլլալ թէ՜ պաշտօնական մարմիններուն, թէ ծնողաց և թէ երկսեռ աշակերտներուն: Յամառ ընթերցող մը ըլլալով օգտուած է ուրիշներու մանկավարժական կարծիքներեն զօրս ջանացան ըստ կարելվոյն գործադրիլ իր կառավարած երկսեռ նախակրթարաններուն մէջ:
Անոր օրով հոգաբարձութիան անդամ եղած են Պ.Տ.Թահթաճիան, Աբրահամ- իան, Մ.Թելէան և տօքթ. Լեվոնիան: Այցելու բժիշկ է տօքթ. Մ.Լեվոնիան:
Ուսուցչական մարմինը կը բաղկանայ հետեվեալներեն, Մատթէոս Փափազ- իան, Ա.Ոսկիան, Թ.Պարոնիան, Լ.Աճէմիան, Ա.Շալճիան, Ա.Տրդատիան, Մ.Ամրիկ- իան, Զ.Պալիան, Մ.Աղաճիան, Խոսնճիան և Պաղտասարիան: Տիկիններ Մարիու- հի Վարպետիան: Ես թէր Տէքօքմեճիան, Կատարինէ Դումիկիան, Զարուհի Պօղո- սիան, Թօփչիան, Ռ.Զեյթունցիան (վարիչ մանկապարտեզի), Մ.Պալաիան: Օրիորդներ Վայնաչարիան, Ռօզ Կարապետիան, Ալիս Գալայճիան, Գ.Պալաիան, Ա.Մ- խիթարյան Ֆ.Էքսերճիան Ալեքսանիան:
Աշակերտներու ընդհանուր թիվն եղած է մանկապարտեզով միասին 592-621, պիուտճեն է 2350 Ե[գիպտական] Ոսկի: Ուսումնական ծրագիրը բավական խնամքով պատրաստուած, կը պարունակէ նախակրթարանի վեց դասարաններու նի- ութեր: Նախապես ընդունուած է խառն դասախօսութիան դրութիունը, իսկ յետոյ 1921-ին մանչ և աղջիկ առանձին բաժիններու մեջ զետեղուած ին: Տեղի ունեցած ին կանոնավոր ուսուցչական ժողովներ, որոնց արձանագրութիունը բռնուած է: Կատարուած են մանկավարժական դասախօսութիուններ և հեղինակավոր մանկավարժների ընթերցումներ: Որոշ դասագիրքեր տրուած չեն աշակերտներուն ձեռքը, այլ ամեն տարի անոնց ընտրութիունը իւրաքանչիւր առարկայի ուսուցչին ձգուած է:
1923 ապրիլ 14-ին կը կազմուի Աշակերտական Միութիուն, որուն կանոնագիրը կը պատրաստին ուսուցիչներ Լ.Աճեմիան և Ս.Շալճիան և նույն ամսոյ 19-ի կը վավերացուի Ուսուցչական ժողովէն:
Շատ տարօրինակ վկայաթուղթի մը ընդօրինակութիունը կը գըտնինք արձա- նագրութիուններուն մէջ: Տեսուչ և հոգաբարձութիուն չբավականանալով շրջանավարտի վկայագրեր յանձնիլ յաջողակներուն, կերեվի ծնողներու բողոքին տեղի չտալու համար, տկարներու յատուկ թուղթ մըն ալ կը հաստատին գրաբար լե- զուով, որ հետեվիալն է.
32
«Օր. (կամ պարոն)... ծնիալ յամին... և ընկաւիալ... նախակրթարանի, բոլոր- իալ է զշրջան... ամայ վարժարանիս, այլ առ տկարութիանս ի... ճիուղու, ստա- ցիալ է զայս վկայագիր և ընդսմին վիճակացոյց իուր, յորում արձանագրիալ են աստիճանի վարուց և ուսմանց»:
(թուական) Տեսուչ ...Դիվան հոգաբարձութիանԱտենադպիր ... Ատենապետ ...
Ահա միջամտութիան, քմահաճոյքի և ուսուցիչներու հեղինակութիունը բեկանելու ձեվ մը, ուրուն ոչ' մեկ տեղ հանդիպեցանք մեր պաշտօնավարած վայրե- րուն մէջ, բացի Աղեքսանդրիայէն: Հէք ուսուցիչը կապտուած ամեն բանի մեջ, ինչպես կրնայ լիովին նուիրուիլ իր պաշտօնին պարտականութիուններուն:
1923-1928 Տնօրէն Նիկօլ Աղբալեան
Ռուսահայ քննադատագրագետ և Հայաստանի կրթության գործերու նախկին նախարար Նիկօլ Աղբալեան նոյեմբեր 23-ին գործի կը ձեռնարկէ: Պօղոսիան վարժարանին մեջ: Մինչև իր ժամանումը ժամանակացույց և այլն կը պատրաստէ նախորդ տնօրեն Ս.Պետրոսիան, իսկ Քաղ-ժողովի կողմեն դիր-տնօրեն կը նշանակի Գաբրիել Թագւորիան:
Առաջին տարին Աղբալիան ավելի կը լսէ քան թե կը գործէ; Անոր պաշտօնա- վարութեան ամբողջ ընթացքին Քաղ. ժողովոյ կարեւոր անդամները եղած են Տելեմաք Թիութիունճիան և Հրաչիա Փէհլիզբան, իսկ հոգաբարձութիան գլխա- ւոր անդամ Մեսրոպ Նորատունկիան, երբ դպրոցական աշխատանքները կը սկ- սին, ազգ. իշխանութիունը ձեռնարկած էր արդեն վարժարանին հին շենքը վերանորոգելու և երկրորդ յարկի դասարաններ շինելու: Այս շինութիունները մոտ երկու տարի կը տեւին, որու ընթացքին Ուսուցչական մարմինը բաւական նեղութի- ան կը կրէ ներքին կարգապահութիունը պահպանելու:
Ուսուցչական մարմինը, փոփոխութիուններով 3 տարուն մեջ կը բաղկանայ հ- ետեւիալ ուսուցիչ-ուսուցչուհիներեն Ս.Պետրոսիան, Գ.Թագւորիան, Լ.Շանթ, Զ.Պալիան, Մ.Փափազիան, Հ.Ամիրիան, Հ.Սափրիչիան, Բ.Թաղիան, Շեյխ Ապտ- ուլ Համիտ, Հ.Փանոսիան, Ս.խանճիան, Օ.Խանճիան, Թ.Աբրահամիան, Յ.Նալպ- անդիան, Վ.Սրուանձտիան, Վ.Մանազիան, Ա.Պարգարիան:
Տիկիններ Վ.Տէրպէտէրիան, Զ.Պօղոսիան, Ե.Տեօքմեճիան, Կ.Դամիկիան, Ռ.Զ- եյթունցիան, Մ.Պալաիան: Օրիորդներ Հ.Թիրիաքիան, Մ.ճիզմէճիան, Գ.Պալաի- ան, Ս.Շահինիան, Ֆ.էքսէրճիան, Ա.Գարագաշիան, Ա.Մխիթարիան, Ս.Թիրբաքի- ան, Ս.Գըրքիսիրիան, Վ.Զաքարիան Մարի Թէրէզ ժիսլին' ֆրանսերենի ուսուցչուհի: Նաև Լօբի, Գրիբաս, Լիտի (անգլ[երեն]), Գօլարօ, Մօէլլի, Կուտրօ, Արմենուհի Շատախցիան:
1923-24- Թիվ աշակերտաց 722, պիուտճէ-ազգային սնտուկէն 2812 1/2 ոսկի, զանազան հասույթներով միասին 3452 ոսկի: 1924-25 Թիվ աշակերտաց 712, պիուտճէն' ազգ. սնտուկէն 4128 ոսկի զանազան հասույթներով միասին 445. ՕԵ. Ոսկի, 1925-26- թիվ աշակերտաց 682, պիուտճէ ազգ. սնտուկէ Ե 3821 1/2 ոսկի զանազան հասույթներով միասին 4570 Ե[գիպտական] Ոսկի 1926-27-թիվ աշակերտաց 647, պիուտճէ' ընդհանուր 4300 Ե[գիպտական] Ոսկի, 1927-28 ... 563:
Այս ցուցակեն ինչպէս կ՛երևի ազգային իշխանութիունը ամեն տարի յավելում չըրած է պիտճէին վրայ, յուսալով թէ երկսեռ նախակըրթարանները հետզհետէ աւելի լավ և յառաջադէմ վիճակի մը պիտի հասնին; Աշակերտաց թիվին մէջ կան նաև մանկապարտեզի երկսեռ սանիկները:
Աղբալիանի առաջին գործն եղած է դպրոցին ուսումնական մակարդակը բարձրացնելու համար ամեն շրջանի 1-2 դասարան աւելացնիլ, այնպէս որ 1927-ի վերջը կը գտնինք 7 կարգ 16 զուգընթաց դասարաններով: Ուսումնական ոևէ ծրագիր գոյութիուն չ՛ունի, ասոր փոխարեն եղած են բազմաթիվ ուսուցչական ժողովներ, երեք տարուան մեջ 42 զեկուցումներ մանկավարժական գիրքերու
33
մասին և առանձին դասախոսութիուններ տարրական և մանկապարտեզի դասա- րաններու ուսուցչուհիներուն:
Ֆիզիքական կրթութիան մեծ հոգ տարուած է, բացի մարզանքի կանոնաւոր դասերեն «Կամք» Մ.Միութիան խնամքով արիներ պատրաստելով:
Ուսումնական յառաջադիմութիան համար ձեռք առնուած են զանազան միջոցներ. աշակերտները բաժնուած են երեք դասի, լավ, միջին և թույլ, որոնցմէ վե- րջիններուն առանձին խնամք տարուած է յաջողութիան հասցնելու համար: Հա- ստատուած է աշակերտական թիմ, երկսեռ ուսանողները համարձակութիան և ազատ խօսակցութիան վարժեցնելու համար: Քննական և ուսումնասիրական պտույտներ կատարուածին և աստիճանական ինքնազարգացման նպատակով մանկական և պատանիական գիրքեր դրուած են աշակերտաց ձեռքը:
Աղբալիանի և իր ուսուցչական մարմնույն լաւագույն գործունէութիան կողմե- րէն մէկն ալ այն է, որ ջանացած են ուսուցչական թոշակներուն վճարումը կանո- նավորիլ և յառաջատուական սակ հաստատիլ իւրաքանչիւր առարկայի ուսուց- չութիան համար թէև քիչ յաջողած են:
Աշակերտները գործնական կիանքի և արհեստներու վարժեցնելու նպատակով հաստատուած է վարժարանին ստորնայարկին մեջ արհեստանոց ժամագոր- ծութիան, կահագործութիան և գիտական գործիքներու պատրաստութիան:
Զուիցիրիայեն բերուած են գեղեցիկ պատկերնէրու հաւաքածուներ և աժանագին բաշխուած են երկսեռ աշակերտներուն գեղարուեստական ճաշակ ներշնչելու դիտումով:
Եղած են ծնողական ժողովներ և ջանք թափուած է տունին և դպրոցին մէջ արագ յարաբերութիուն հաստատելու:
Որոշուած է բազմավաստակ ուսուցիչ Ս.Պետրոսիանի մանկավարժական գործունէութիան քառասուն և հինգամյա յոբելիանը կատարել:
Խնայողութիան սնտուկ և մանկական համագործակցութիան կրպակ հիմնու- ած է, որմէ աշակերտները կը գնին իրենց զանազան պիտույքները:
Ուսուցիչներուն ընթերցանութիան և զարգացման համար բերուած են «Հան- դէս ամսօրիայ» և երկու ֆրանսերեն հանդէսներ:
1925-26 դպրոցական շրջանին հրատարակուած է, «Հայ վարժարան» մանկավարժական պարբերաթերթեր, որուն գլխաւոր խմբագիրներն եղած են ուսուցիչներ Գ.Թագւորիան, Հ.Սափրիչիան և Ք.Թաշիան:
Աղբալիանի պաշտօնավարութիան միջոցին եղած են կարևոր նուիրատուութ- իուններ, որոնք ճոխացուած են դպրոցին մատենադարանը: Ծխախոտի գործա- րանապետ հանգուցիալ Գէորգ Իփեկիան 1924 հունվար 28-ին 35 Ե[գիպտական] ոսկի կընուիրէ հայագիտական գրադարանի մը հիմնարկութիան համար ի յիշա- տակ իր կնոջ Մարիանէի: Գրիգոր Սարգսիան նոյն նպատակին 20 ոսկի կը յատ- կացնէ ի յիշատակ իր հօր: Արմենակ Պեյ Կամսարական և ուրիշ կրթասեր ազգայիններ նիութական և գրական նուիրատուութիուններ կ՚ընին:
Աղբալիան 1923-26 կը հրապարակէ երեք հատոր «Զեկուցումներ» Պօղոսիան ազգային վարժարանի, որոնց մէջ բացի վերոգրեալ տեղեկութիուններեն կան 71 վիճակագրական դասախօսական յառաջադիմական փորձառական այլ տախտ- ակներ:
Բացասական կողմեր. - Այս բոլորը Նիկօլ Աղբալիանի գործունէութիան դրական մասը կը կազմին, թէև ոմանք ամբողջութիամբ, ուրիշներ կիսովին կամ թերի գործադրուած են: Այժմ անցնենք բացասական կողմերուն, որոնք դժբախտաբար իր կարող մանկավարժի և ղեկավարի համբաւը 1926-28 երկու շրջաններուն նսե- մացուցած ին:
Բարոյական կրթութիուն- Աղբալիան դասարանական ինքնավարութիան եռանդուն ջատագով մըն է և այդ ուղղութիամբ փորձեր ալ կ՚ընէ կարգերուն կողմէ թեյասեղաններ և հանդէսներ սարքիլով: Շատ լաւ:
Աղբալիան դէմ է դպրոցական ներքին կանոնագրի ամէն դաստիարակ մօտէն պիտի յարաբերուի իր աշակերտներու հետ» կ՚ըսէ Աղբալիան (Զեկուցում 192324) և աուիլցնէ, «Յորտորը, խրատն ու յանդիմանութիունը բավարար զէնք հա
34
մարեցինք կարգապահութիան և չեմ կրնար ըսիլ թէ զղջալու առիթ ունեցանք»: Ասոր ըսելիք չի կայ, բայց ինչ անուն տալ այն դպրոցին, որ հակառակ վերի գեղեցիկ տեսութիան, առանց բարոյական խիստ պատիժներու տրամադրութիան կը դառնայ անկրթութիան և անքաղաքավարիութիան բույն մը. Աշակերտները ուզած ատենին և իրենց ուզած ուսուցիչէն տաս կ՛առնին, իսկ ուրիշներէ ո՜չ, «այսօր պատրաստուած չենք դասի» կ՛ըսին և իրենց կը պատասխանուի «Դէ՜, քանի որ այդպես է գացեք խաղարան զբոսնելու»:
Աշակերտները հետեվելով տնօրենին և ուսուցիչներէ ոմանց օրինակին, վերարկուները ուսերներուն վրայ գինով «հովարտանրու պէս կը պտըտին պարտէզին մէջ: Ասոնք զսպիլ պէտք չէ՞ր արդիօք. աշակերտները մանուկ կամ պատանի տարիքի մէջ պէտք չէ՞ վարժեցնիլ հնազանդութիան և մաքուր վարք ու բարքի:
Աղբալիան սերտողութիունը աւելորդ կը գտնէ, իբր «ապարդիուն ժամանց» (Զեկույց 1923-24, էջ 30) և յետոյ տարի մը վերջը փորձառութեամբ կը տեսնէ թէ թոյլերը կամ տկարները դասարանին մեջ ուսուցիչին հսկողութեան տակ աշխա- տցնելը օգտակարութենե զուրկ չէ:
Աղբալիան (Զեկույց 1925-26, էջ 14) կ՛ըսէ. «Ընտրական պայքարը և հանրային ինչ ինչ խմբակների հակառակութիունը վարժարանի դէմ մազաչափ ազդեցութ- իուն չեն արած մեր աշակերտների թուի վրայ», մինչդեռ ուրիշ տեղ մը կը գանգատի թէ աշակերտները հետզհետէ քաշուիլով Պէրպէրիան վարժարան, Հայկազն- իան կրթարան կամ օտար դպրոցներ կ՛երթան: Ի՞նչով բացատրիլ այս հակասու- թիունը. ժողովուրդը ինչու պիտի քաշէր տակաւ իր զաւակները, եթէ կուսակցական ներքին և արտաքին պայքարներ գոյութիուն չ՛ունենային վարժարանէն ներս:
Վերի տողերէն վերջը, նոյն տարին, նոյն «Զեկույցի»-ին 20-րդ էջին մէջ Աղբալիան յանկարծ կը խոստովանի «Ընտրական պայքարների արդիւնք է այս առժա- միայ յետադիմութիունը տարրական կարգերը, որ խելահաս չեն գլուխները կախ հետեւած են իրենց ուսման և անսայթաք առաջադիմած են, իսկ միջին և բարձրագույն կարգերը, որ ավելի խելահաս են և ենթակայ շրջապատի ազդեցութիան, խախտուած են իրենց ջանասիրութիան մէջ: ընտրական պայքարի դադարից և կրքերի անկումից յետոյ նրանք ևս անցած են իրենց անմիջական աշխատանքին»: Իրաւունք չունինք միթե այստեղ հարցնելու. Պ.Աղբալիան, ազգային չեզոք վարժարանի մեջ պայքար ինչ ըսել է, ով բերաւ զայն հոտ... Ինչու՞ արտաքին ազգային կռիւը պիտի ազդէ դպրոցի ներքին աշխատութիան վրայ: Սա կնշանակէ թէ անգիտակից պատանիներ զոհ եղած են իրենց կուսակցամոլ ուսուցիչներուն: Ուրիշ ազգերու մեջ, զոր օրինակ Պուլկարիա, կուսակցական ուսուցիչներ քով քովի կը դասախօսին գիմնազիոններուն մեջ և օր մը ուսանողները, տարուելով իրենց դասարաններուն գաղափարական հոսանքեն, չեն թերանար, իրենց պար- տականութիուններունմեջ, չեն ըմբոստանար մինչդեռ Պօղոսիանի սան-սանուհի- ները դիւրազգած են, ներքին և արտաքին պատճառներէ կ՛ ազդուին: Տարբերութ- իու՞նը մեր և պուլկար ուսուցիչներուն, անոնք վարժարանին մեջ չէզոք են աշակերտներուն պէս և նույնիսկ ընտրութիանց չեն մասնակցեր: Վարժարանը ազգինն է, ժողովուրդինը, ոչ մեկ հատուած իրաւունք ունի զայն իր շահերուն գործիք դարձնելու 1927 հոկտեմբեր 15-ին Ն.Աղբալիան և Հ.Սափրիչիան կ՛արձակուին իրենց պաշտօնեն և անմիջապես ցույցերը կը սկսին վարժարանին մեջ, որոնց առաջնորդ կ՛ըլլայ Մկրտիչ անուն պատանի մը բարձր դասարանեն: Գրգռուած աշ- ակերտք իրենց տնօրենն ու ուսուցիչը կ՛ուզեն: Հոկտ. 17.23 բոլորովին խառնակ վիճակ կը տիրէ Պօղոսեանին ներս, մինչև որ վերոյիշեալները կը վերդառնան իրենց պաշտօնին գլուխը: Նույն միջոցին դուրսեն պահակները կը հսկին աշակերտներուն վրայ: Քաղ. ժողովոյ Ատենապետին Տելեմաք Թիւթիւնճիանի և Աղբալ- իանի միջև լարուած էր դրութիւնը, այն աստիճան, որ քիչ ետքը իրիկուն մը խումբ մը Դաշնակցականներ Աղբալիանի առաջնորդութիամբ գաւազաններով կը մտնին ժողովասրահը և Թիութիունճիան գլուխը կը ճեղքին, որուն արյան հետքերը տասնեակ մը տարիներ անջինջ Առաջնորդարանի պատին վրայ:
Աղբալիան ինքն ալ կը գրէ և մենք ալ գտանք արձանագրութեան տոմարին մէջ, գրեթէ ամեն օր 2-3 ուսուցիչի բացակայութեան նշանակուած է հոն զանա
35
զան պատճառներով: Բացի խիստ բանաւոր պատճառներէ, մենք չենք հասկանար թէ ինչու՞ երկսեռ ուսուցիչները յանկարծ պիտի թողուն իրենց դասերը երթալ գործ մը տեսնելու կամ այցելութիուն մը տալու:
1928 արձակուրդին Աղբալիան վերջնականապէս կը հրաժարի տեսչութիունէ, իրեն հետ կ՚արձակուին նաև կարգ մը ուսուցիչներ: Իր վերջին յարձակողական շարժումը կ՛անցնի ամեն շահատակութիւն, կրթական գործերու նախկին նախարար մը անկիրթ ձեւով ձեռք կը վերցնէ իր հակառակորդներուն վրայ, որոնք համամիտ կամ համակիր չէին իր ձեռնարկներուն կամ ծայրահեղ ուղղութիւննե- րուն: Այսպէս քննադատ բանասէր, մանկավարժ Աղբալիանը անփառունակ կերպով կը հեռանայ Պօղոսիանէն' ձգելով լաւ սկսուած գործի մը տխուր վախճանին ցաւալի յիշատակը:
Մեր այս կրթական պատմութիան մէջ շարադրողի պարզ դերեն դուրս ելլելով մերթ քննադատութիուններ աւելցուցինք, որպէսզի իւրաքանչիւր շրջան և կրթական մշակ ներկայացնէնք իրենց իսկական գոյնով և արժէքով: Ասոր անշուշտ ներողամիտ պիտի ըլլայ հետաքրքիր ընթերցողը:
1928-1929 Տնօրեն խորհուրդ
Ս.Պետրոսեան Վառվառէ Տէրպէտէրեան և Յ.Հէքիմեան
Այս շրջանին Դաշնակցական Քաղ. ժողովը արդեն ինկած և իրեն յաջորդած էր Պլօքի վարչութիունը, որուն անդամ էին Ներսէս Կիսարիան, Համբար Դաւիթը, Կարինիան, Կարապետ Մկրտչիան, Արամ Գրասէրիան: Ասոնք ընտրած էին վերոյ- իշեալ տնօրէն Խորհուրդը և Պաշտօնի հրաւիրած էին Յունուաստանեն և Սուր- իայէն ուսուցիչներ Գարեգին Պոյաճիան, Արշակ Մահտեսիան, Յարութիուն Հեքի- մեան, իսկ Աղեքսանդրիայեն Կարապետ ճեպինիան, օրիորդներ Աղաւնի Մխալ- իան, Զարուհի Սեֆերիան, տիկին Արսւնէ Պուտաֆիան, մնացիալները նախորդ տարիներու ուսուցիչ-ուսուցչուհիներ, մանկապարտեզպանուհիներ էին:
Վարժարանին այցելու բժիշկն էր Տօքթ. Յ.Թաշճիան: Հոգաբարձութիունը կը բաղկանար Ա.Գրասէրիանէ, Մ.Թելիանէ, Կ.Մկրտիչիանէ, Պ.Արիլիանէ: Ոևէ կարե- ւոր արձանագրութիւն չի գտանք այս շրջանի մասին, դպրոցը դեռ նոր ձերբազա- տուած անցեալ տարուան աղմկալից թոհուբոհէն, կը շարունակէ իր ընթացքը խաղաղութեան մէջ: Իբր աչքառու, գովելի գործ կ՚աւարտի Մելքոնիան մանկա- պարտէզի շինութիւնը բարերար Կարապետ Մելքոնիանի ծախքերով և փառաւոր բացում մը կը կատարուի Առաջնորդական նախագահութեամբ ու ներկայութե- ամբ ժողովրդի հոծ բազմութիուն մը: Հանգուցեալ ճարտարապետ Խտըրիան ուզածին պէս և ինքնայատուկ հաշիւով մը կը հանձնէ շէնքը, որ յետոյ, դեռ երեք տարի չ՛անցած, կը կքի իր հիմին վրայ և տանիքի քիւերը կը թափին: Բարերար աղան չէ ուզած լսել նախապէս եղած գանգատները և այդպէս ալ մանկապարտեզը կը բարձրանայ առանց ուշադիր հսկողութեան:
Քաղաքական ժողովի անդամ Ներսես Կիսարիան, իր տեղեկատուութեամբ ամիրայի սերունտէ, ամիրայական ձեւերով և առատաձեռնութեամբ նիւթական նուերներ կ՚ընէ աշակերտներուն և անոնց զբօսապտոյտներուն ծախքը ինքը կը հոգայ: Երբեմն հանդեսներու մէջ բանախօսութիուն ալ կ՚ընէ, բայց իր ընկերոջ Պ. Հ.Դաւիթի կը պատուիրէ, որ երբ խօսքերուն մէջ չափազանցութիուններ ընէ, վերարկուին ետեւի քղանցքին կամացուկ մը քաշէ;
Տնօրեն Խորհուրդի անդամները ամեն ճիգ կը թափին աշակերտները կարգա- պահութիան վարժեցնելու և արտաքին թելադրութեամբ փոքրիկ գրգռումները զսպելու:
1929-1930 Տնօրէն Սերովբէ Պետրոսեան
Նախորդ շրջանի ուսուցիչներուն վրայ կ՚աւիլնանք մենք' Վ.Արծրունի գիտութ- իան և աշխարհագրութիան դասերու համար և Օր. Ներսէսիան, հրաւիրուած Զու-
36
իցիրիայեն, մանկապարտեզի և նախակրթարանի դասերուն ուսուցչուհի, Վօլթէր և անգլ. ուսուցիչ մը:
Քաղ. ժողովի անդամ Ն.Կիսատիան խրոխտ դէմքով մը և ձեռքը խոշոր ճան- ճարգելով մը յաճախ կ՚այցիլէ վարժարան և խիստ հրամաններ կ՚արձակէ, բայց ամեն ճիգ կը թափէ, որ ուսուցիչներուն ամսականները ամսի գլուխին անյապաղ վճարուին, կը շարունակէ աշակերտներու հեռաւոր պտոյտներուն ծախքերը իր քսակեն վճարիլ:
Այցելու բժիշկ է անցեալ տարուանը: Կը հաստատուի ձրիավարժ աղքատիկ տղոց համար ցերեկիայ ճաշ, որուն պիտույքներուն հայթայթման դրամահաւա- քութիան անձնուիրօրէն կը հսկին Տիկիններ Տիչէկիան, ճիյէրճիան և օրիորդներ Մարանկօզիան, ճիյէրճիան և Ենովքիան:
Հոգաբարձութիան անդամ կը մնամ անցիալ տարուանները և Միհրան Թեքա- թլիան, հրաժարած են Ա.Գրասէրիան, Մ.Թիլդան: Հոկտեմբերին նախագահութե- ամբ Կ.Մկրտչիանի, ուսուցչական ընդհանուր ժողովի մը մէջ կ՚որոշուի կրթական ծրագիր մը պատրաստիլ նիութերը ինը ամիսներու վրայ բաժնուած:
Իւրաքանչիւր առարկայի ուսուցիչ պիտի կազմէ իր ծրագիրը և յետոյ ամէնջ միասին գործադրութիան պիտի տրուին:
Դեկտեմբերին հազիւ կը վերջանան աշխատութիունները, որով 1930 Յունվա- րի սկիզբը Պօղոսիան վարժարանը կը ստանայ իր ծրագրային կանոնաւոր ուղ- ղութիունը:
Հոգաբարձութիանբ թելադրությամբկը վերակազմուի շրջանաւարտներու քա- յքայուած միութիունը' ղեկավարութեամբ ուսուցիչներ Գ.Պօյաճիանի, Յ.Հէքիմ- իանի և Վ.Արծրունիի: Կը խմբագրուի կանոնագիր, որուն առթիւ դիմում կ՚ըլլուի նաև շատ հին ընթացաւարտներու' իրենց օժանդակութիան բաժինը բերելու համար կատարուելիք նոր ձեռնարկներուն և աշխատութիուններուն:
Ուսուցչական ժողովները մերթ տեղի կ՛ունենան դասախօսութիու. ններ կը կատարուին մակավարժական հարցերու վրայ: մանկապարտէզով միասին աշակերտներու ընդհանուր թիւն է տարւոյն վերջը 621:
1930-1933 Տնօրէն Կարապետ Պիոնեան
1928-ին Քաղ. ժողովի հրաժարիալ անդամ Տելեմաք Թիութիունճիան ուզելով օգտակար ըլլալ թաւրիզաբնակ Կ.Պիոնեանի, որուն հետ անձնական բարեկա- մութիուն ունէր և նախապէս անգամ մը աշխատած էր Աղբալիանի օրով գիտութ- իան ուսուցիչ հրաւիրելու Պօղոսիան վարժարանին մէջ, զանազան գեղեցիկ և ազդու խօսքերով կը համոզէ նախ Ն.Կիսարիանը և յետոյ անոր միջոցաւ Քաղ. ժողովը յիշիալ ուսուցիչը ազգ. վարժարաններուն տեսուչ հրաւիրելու:
Կ.Պիոնիան հոկտեմբերին կը ժամանէ Աղեքսանդրիա և շատ չ՛անցած կը տե- սնուի - թէ թէև պարկեշտ կենցաղագետ և մասնաւորաբար գիտութիանց մասնա- գէտ' սակայն հարկ եղած քաջութիունն ու կորովը չ՛ունի վարժարան մը կառա- վարելու, մերթ աս ուսուցչին և մերթ նա՜ ուսուցչուհիներուն թելադրութիուննե- րուն զոհ կը դառնայ: Կարգապահական շատ հարցեր կը ձգէ որ երկսեռ ուսուցչի իրենց ուզած ձևով լուծեն: Աղբալիանի պէս ինքն ալ ծրագրին կարեւորութիուն չտար, այլ դասագիրքը «ծրագիր է արդէն, կ՚ըսէ, ջանացեք աւարտիլ»: Չ՛ունի արձանագրութեան տետր, որմէ կարելի ըլլայ տեղեկութիւններ հաւաքիլ դպրոցի ֆիզիքական, բարոյական և ուսումնական վիճակներու մասին, միայն ունի վիճակագրական տախտակներ և աշակերտներու յառաջադիմութիւնը պատկերացնող նօթատետրեր: Անոր օրով կը կատարուին Ուսուցչական և ծնողական պարբերական ժողովներ սակայն արձանագրութիւններու չգոյութիան պատճառով ոչ ոք կը յիշէ թէ ի՞նչ նիութերու վրայ վիճաբանութիան կատարուած են այդ հաւաքոյթ- ներուն մէջ և ի՞նչ որոշումներ տրուած են:
1923-ին իր և Ուսուցչական Մարմնոյն նախաձեռնութեամբ կը հիմնուի Ուսուցչական Միութիան Աղեքսանդրիոյ Մասնաճիւղը, որուն անդրանիկ Գործադիր ժողովին անդամ կ՚ընտրուին ուսուցիչներ Գ.Մարզպանիան Գ.Պօյաճիան, Վ.Արծ-
37
րունի, Յ.Հէքիմիան, Հ.Սափրիչիան, Ա.Մահտիսիան և տիկին Ռ.Զեյթունցիան: Ան- միջապէս շրջաբերական կը ղրկուի Գահիրէ և Արտասահմանի քաղաքները այն- տեղերն ալ Մասնաճիւղեր կազմելով համագումարի մը և կենտրոնի մը պատ- րաստութիւնները տեսնելու համար: Թէև գործադիրի անդամներեն երկու հոգի կը հակառակին սակայն մեծամասնութիան ձայնով կ՛որոշուի թէ ծաւալման և թէ մանկավարժական նոր ուղղութիուններ հաստատելու նպատակով «Նոր դպրոց» անունով ամսաթերթ մը հրատարակիլ: Բանակցութիւնները կը շարունակուին Գահիրէի հետ և վեց թիւ յետոյ թերթը կը փոխադրուի հոն, որ հազիւ մեկ տարիէն միւս վեց թիւերը լոյս կը տեսնին:
«Նոր Դպրոց»-ի Աղեքսանդրիոյ խմբագիրներն եղած են Գ.Մարզպանիան, Հ.Սափրիչիան, Գ.Պօյաճիան և Վ.Արծրունի, բայց գլխաւորաբար վերջին երկուքը եղած են յօդուածները սրբագրողը և թերթը շարակարգողը: Իր պարունակութի- ամբ Ուսուցիչ, Միութիան այս օռկանը կրթական նոր ոգիի մը հիմը դրաւ ու ասոր համար շատերեն գովեստ լսեց առանց ոևէ նիւթական օժանդակութիան նոյնիսկ բաժնեգիններեն մեծ մասը չի գանձուիցաւ:
Ուսուցչական ժողովի մը մէջ կանխավ դրուած վերջնական որոշման մը համաձայն 1933 յունվար 15-ին Մելգոնիան մանկապարտեզի սրահին մեջ մեծ հան- դիսաւորութիամբ կատարուեցաւ բազմավաստակ և ծերունազարդ ուսուցիչ Ս.Պ- ետրոսյանի 45-ամիայ յոբելիանը, որուն ներկայ էին առաջնորդ փոխանորդ Գիր Մամբրէ ծ. Վ. Սիրունիան, Քաղ. ժողովոյ հոգաբարձութիան անդամներ երկսեռ ուսուցիչներ և ժողովրդիան ծովածաւալ բազմութիուն մը: Նախագահի հանգամանքով Տէր մամբրէ ծ. Վ., իսկ Միւթիւններու և Ուսուցչական մարմիններու կողմէ Բիուզանդ Կէօզիւպէօրեքիան, Վ.Արծրունի, Գ.Պօյաճիան և Հ.Շէմս խօսք առնելով պանծացուցին օրուան յոբելիարին գործն ու երկարատև տոկունութիունը կրթական ապերախտ և փշալից ասպարեզին մէջ: Հինգ ժամ տեւող խանդավառութիւ- նները վերջացան յոբելիարի տան մեջ շնորհաւորութիւններով:
Այս շրջանի կրթական պիւտճեւ է աշակերտներու թոշակներով միասին 2200 Ե[գիպտական] ոսկի, իսկ աշակերտաց առաւելագույն թիւն է 650:
1933-1935 Տնօրեն Վահրամ Արծրունի
Կ.Պիոնիանի պայմանագրութիան թուականը աւարտած ըլլալով օրուան Քաղաքական ժողովը, որ կը բաղկանար Տոքթ. Յ.Թաշճիանէ (Ատենապետ), Տիգրան Ալեքսանիանէ (Ատենադպիր), Մ.Գասպարիանէ, Կ.Մկրտիչիանէ, Միհրան Թօգա- թլիանէ և Օննիկ Իղլէմէճիանէ, 1933 օգոստոսին մեկ հրաւիրեց Ազգային վարժա- րաններուն և մանկապարտէզի տնօրինութիան երեք տարուան պայմանագրու- թեամբ: Բաւական ծանր և մտահոգիչ գործ մըն էր որուն կը լծուէինք, որովհետև կարգ մը նախանձուտ հակառակորդներ և Պիոնիանի կողմնակից կուսակցականներ շատ հաշտ աչքերով չէին նայեր մեզի, բայց մենք մեր սովորական եռանդով և կորովով փարեցանք մեր պարտականութիւններուն: Ցաւալի է սակայն, որ մեզ ընտրող վերոյիշիալ ազգային իշխանութիւնը և վարժարաններու հո- գաբարձութիւնը դեռ չորս ամիս չ՛անցած' իրենց պաշտօնավարութիան շրջանը աւարտած ըլլալով' մեզ թողուցին և ժամանակ մը առանց հոգածու վերին մարմինի մնացինք նիւթական և բարոյական օժանդակութենէ զրկուած:
Հոկտեմբերի 1-ին երբ մեր նոր պաշտօնին ձեռնարկեցինք, երկսեռ սաներու ընդհանուր թիվն էր 620, որ շատ քիչ փոփոխութեամբ երկու տարուան ընթացքին գրեթէ նոյնը մնաց: Պիւտճէն 1260 Ե[գիպտական] ոսկիէն 1080 ոսկիի իջաւ 193435 շրջանին' նորընտիր Քաղ. ժողովին խնայասիրական բուռըն ցանկութիան պատճառաւ և ասիկա մեծ յաջողութիւն պէտք է համարիլ փոխանակ հասույթի նոր աղբիւրներ գտնելու, մեր երանելի ժողովականները քաջութիւն կը համարին առաջին հերթին նիւթական հարուածը ուսուցիչներու համար թոշակին տալ ու այնուհետ կ՛ելլեն կրթական պաշտօնիաներեն պարտաճանաչութիուն և զոհողու- թիուն փնտրելու:
38
1934 մայիսին կազմուեցաւ նորընտիր Քաղաքականը Յով. Ագտարիան (Ատենապետ), Տիգրան Թահթաճիան (Ատենապետ), Շաւարշ էմիրզիան, Վ.Աբրահա- միան, Յովհաննես Սրապիան, Ն.Նազարէթիան և Ս.Կէօնճիան: նախորդ Քաղ. ժո- ղովը հրաժարելէ առաջ փոխանակ հոգաբարձութիան յարմար դատած էր Ուսումնական Խորհուրդ մը ընտրիլ, որուն անդամ նշանակուած էին Տէր և Տիկին Ե.Արշարունի, Մեսրոպ Նորատունկիան և Միքայէլ Կիուրճիան: Այս վերջինը առ- արկելով իր զբաղուած ըլլալը բնաւ չ՛այցելեց վարժարան, իսկ առաջին երեքը' մանաւանդ 1934-35-ին յաճախ վարժարան գալով դասերուն ներկայ կ՛ըլլային: Երիւութապէս թէև անոնք հաշտ համախոհ, սակայն Տէր և Տիկին պահպանողական, իսկ Նորատունկիան դաշնակցական' մերթ իմ ներկայութիանս տէսչարանին մէջ հակառակ գաղափարներ և ուղղութիւններ կը պարզէին իրարու հետ, մանա- ւանդ Տիկին Վ.Արշարունի օտար դաստիարակութիւն ստացած ըլլալով իր ամ- ուսնոյն անգամ կը հակառակեր զանազան խնդիրներու մէջ: Բնականաբար մեզի կը մնար վարժարանի սիրոյն անոնց միջև չեզոք մնալով' հաշտեցնիլ երկու կողմի միտքերը իրարու հետ: Այս կրթական մարմնոյն կը պարտինք դպրոցական ֆօնտ անուան Ներքին Իւրաքանչիւր աշակերտէ ամեն ամիս հավաքուած եգիպտական դահեկանը, որուն գումարով կը հայթայթէինք կարօտ տղոց դասագիրքե- րը և դպրոցին անհրաժեշտ պէտքերը:
Իբրև բարոյական կրթութիան օգնող միջոց, վարժարանին մէջ հաստատեցինք կարգապահական ներքին կանոնագիր, որ մինչև այդ թուականը գոյութիուն չ՛ունէր. աշակերտ-աշակերտուհիներուն եկեղեցական արարողութիանց մասնակցելու հարցը կարգադրեցինք, ծոյլ և անառակ տղոց համար արձակումեն յետոյ ուսուցչի մը հսկողութիան տակ սերտողութիան պարտադրեցինք և ամիսեն աւ- ելի արգիլեցինք արձակուրդի օրերը դպրոցական բակը առանց ուսուցչի հաւա- քական զբօսանքը, որ անկարգութիւններու, փոխադարձ անարգանքներու և ծեծի, բարոյական կեղտոտութիւններու պատճառ կը դառնար: Այս առթիւ ծնողաց հետ ժողովները և թղթակցութիւնները կանոնաւորեցինք: Ասկէ զատ, տաս և հինգ օրն անգամ մը դասարանական հանդեսներու միջոցին մենք կամ ուսուցիչներէ ոմանք բարոյական կենցաղագիտական և քաղաքավարական խրատներ խօսեց- անք, որոնք շատ չ՛անցած բաւական նպաստեցին երկու սաներու ուղղութիուն: Տիկին Զէյթունցիան նաև, որ մանկապարտէզի վարիչն էր, իր մանկավարժական մեթոտներով և անձնական փութաջանութիամբ կ՛ աշխատէր մանր երախաները կրթութիան և լաւ սովորութիւններու տէր դարձնել:
Մեր երկու տարուան տեսչական պաշտօնի միջոցին ուսուցչական մէջ քանի փոքր փոփոխութիւններ տեղի ունեցան: 1928-ի ուսուցչական մարմնոյն վրայ աւ- իլցան նկարիչ Աշոտ Զօրիան, Յ.Պուտագիան, Տէր Մեսրոպ Քհնյ. Քէղէրիան, Օր.ներ Սիրվարդ Շատախցիան, Զ.Թոգաթիան և Մ.Զաքիան:
Վարժարանի մնայուն բժիշկ նշանակուած էր Տօքթ. Ս.Շէիրլիան, որ յաճախ այցելելով կը քններ հիւանդ աշակերտները և տարափոխիկ հիւանդութիւններու ատեն զանոնք կը պատուաստէր:
Մեր օրով կրթական ծրագիրն եղաւ 1929-ին Ուսուցչական մարմնոյն մշակած ծրագիրը, զոր ջանացինք ըստ կարելւոյն գործադրիլ: Ուսումնական Խորհուրդը վերջերը համառօտելով մի քիչ փոփոխութիան ենթարկեց զայն:
Երկու տարուան ընթացքին ունեցած ենք 45 ուսուցչական ժողովներ, որոնցմէ տասն և հինգը յատկացուցած ենք մանկավարժական և մեթոդական դասախօս- ութիանց: Ունեցանք նաև մէկ քանի փորձառական դասեր տարրական դասա- րաններու ուսուցչուհիներուն դասաւանդութիան դիւրին եղանակներ ցոյց տալու և ուսուցանելու համար: Մեր այս օգտակար ձեռնարկեն քաջալէր և պաշտպան եղաւ Մ.նորատունկիան, մինչդեռ տիկին Արշարունի ուսուցչուհի Տիկին Տէրպէտ- էրիանի և ուրիշներու թելադրութիամբ յաջողեցաւ արգիլել, վասնզի Տիկին Տէր- պէտէրիան ինքն ալ օր մը պիտի դասախօսէր և ատով թերեւս մէթոտի մէջ իր խա- կութիւնը երեւան պիտի գար: Այս վերջինին գրգռիչ խօսքերը տարածուեցան և ուրիշ ուսուցչուհիներ ալ դժկամիլ սկսան, հակառակ անոր որ Նորատունկիան և
39
մենք կը պնդէինք փորձառական դասին օգտակարութիան վրայ ցոյց տալով եւ- րոպական և ռուսահայ վարժարաններուն ջանքերը անոր կիրառութեան մասին:
Ունեցանք բաւական քննական պտույտներ Շաթախի Իտալական վարժարանը Յունօ-հռովմէական հնութիանց թանգարանը, հակէնպէրկի վայրի գազաննե- րու խաղարանը, Պապը Սիտրայի Մինարտրիի կարագի գործարանը և Ափրիկէա- նի Ապուզարտարի երկաթեղենաց գործատունը: Ասոնցմէ զատ մանկապարտեզ և նախակրթարան, մերթ զբօսանքի տարուած են Նուզհայի հանրային պարտեզը և այլուր: Աղեքսանդրիոյ Եկեղեցասէր Տիկնանց Միութիունը 10 Ե[գիպտական] ոսկի գրենական պիտույքներ և Բարսեղ Պալըգճիան 400 տետրակ նուիրած են չք- աւոր աշակերտներու օգտին:
Մեր պաշտօնավարութիան ընթացքին միշտ հոգածու եղած ենք ուսուցիչնե- րուն կանոնաւոր վճարման, նոյնիսկ 1934 օգոստոս 23-ին կամաւոր զեղչ մըն ալ ըրինք մեր ամսաթոշակին վըրայ Քաղ. ժողովրդին ուղիալ նամակով մը, որպէսզի տնտեսական տագնապին պատճառաւ ձեռնարկուած ընդհանուր զեղչին մաս- նակցինք և ատով դիւրացնինք քաղաքականին գործը, բայց... բայց հազիւ վեց ամիս անցած'սկսան կրկին ուշ վճարման նախկին անվայել խաղերը և երկսեռ ուսուցիչներուն թափառումները Առաջնորդարանի դիւանատան առջիւ:
Ուսուցչական բացակայութիւններ, բացի բանաւոր պարագաներէ, տեղի ունեցած չեն, նույնպէս աշակերտական բացակայութիւնները շատ հուսալ եղած են:
** *
Եւ այս բոլոր անձնուէր, փութան աշխատութիւններեն վերջը, ինչպէս գրեցինք վերը, Հ.Յ. դաշնակցութիան Եգիպտոսի մարմիններուն սարքած դասը յաջողե- ցաւ: Անոնք չափազանց դժգոհ իմ Պիոնիանի յաջորդելէս, երկու տարի անընդհատ գործածեցին ամէն կարգի բանաւոր և գրաւոր միջոց զիս վարկաբեկելու և հրաժարեցնելու համար, սակայն մենք մնացինք մեր ասպարեզին և պաշտօնին բարձրութիան վրայ, երբեք չպատասխանեցինք իրենց մամուլին' «Յուսաբեր»-ի անկիրթ ոճին, գրութիւններուն և ամբաստանութիւններուն: կուսակցութիւնէն հրաժարած ընկեր մը պէտք էր հարուածիլ և հարուածեցին... Վերջին անգամ այլևս ուրիշ միջոց չի գտնելով պայքարելու, Մ.Նորատունկիանի միջոցաւ համոզեցին Տէր և Տիկին Ե.Արշարունին հակառակ տեղեկագիր տալ վարած կրթարանիս մասին և զիս պաշտօնանկ ընիլ: Տէր և Տիկին Արշարուրնի իրենք ալ գիտէին թէ բացարձակ անիրաւութիւն էր և ճշմարտութիան հակառակ այսպիսի ձեռնարկ մը, սակայն Հ.Յ.Դ.-ն այլ և տիկին Արշարունին այլ նպատակներ կը հետապնդէին: Այս վերջինը կը յուսար որ յաջորդ տարին ինք կ՚ընտրուի տեսչուհի, ունէր նաև 1932- էն ոխ մը «Արեւ»-ի մեջ իմ իր «Եգիպտոսի հայ վարժարանները» գործին դէմ քննադատութիւններէս: Ոչինչ շահեցաւ իր կոյր կիրքին մէջ, այլ միայն ծիծաղը Հ.Յ.Դ. -ին, որուն գործիք եղան այր ու կին վերոյիշեալ տեղեկագրին մէջ:
Ազգ.Առաջնորդարանի նախորդ դիւանապետ Յ.Ամատունի օր մը 1897 էն ի վեր 21 տնօրէն հաշուեց Պօղոսիան Ազգ. վարժարանին մինչև մեր տնօրէնութենէ հրաժարեցումը, մինչդեռ նոյնքան ժամանակի մեջ, այսինքն 38 տարուան մէջ, յո- յները ունեցած եմ միակ տնօրեն մը' Պ.Բալէօլօկ, որ բարեկեցիկ և խաղաղ վիճակ մը ունեցած և բազմաթիւ սերունտներ կրթած է Քեզի կը հարցնիմ, ազնիվ ընթերցող, ինչ է ասոր պատճառը, դուն փնտռէ, քննէ և դատէ ...
1935-1936 Տնօրէն Կարապետ Պիոնեան
Նոր փոփոխութիւն չի կայ վարժարանին կրթական ծրագրին և ուղղութիան մէջ. Պիոնիան կը շարունակէ իր 1930-33-ի գործը միևնույն դանդաղութիամբ և անփութութիամբ, իսկ մենք կը դառնանք ուսուցիչ մեր ճիւղերուն մէջ: Յաջորդ տարի 1936-ի ամառը, նորտնտիր Դաշնակցական Քաղ. ժողովը առանց պատճառի և թերութիւններու կանխամտածութիամբ վերջ կու տայ մեր պաշտօնավարու-
40
թիան: Ազգային վարժարան մը երբ չեզոք չէ, բնականաբար անարդարութեանց և միակողմանի գործունէութեան բոյն կը դառնայ:
Պօղոս պեյ Եուսուֆեան 1775-1844 Բարերար Պօղոսեան վարժարանի
օնած է 1775 թուականին Զմիւռնիոյ մէջ: Հայրը Յովսէփ Պօղոսիան' իւր երեք զաւակները որբ թողելով, կը մեռնի, որով Պօղոսի խնամքն ու դաստիարակութ- եան հոգը կը ստանձնէ մօրեղբայրը Առաքել Ապրօիան: Պօղոս իր բնական ողոր- մութեամբ և ջանասիրութեամբ կ՛ուսանի ոչ՜ միայն իր մայրենի լեզուն, այլև թուր- քերէն, արաբերէն, պարսկերէն, ֆրանսերեն, իտալերեն և յունարեն:
1795-ին մօրեղբայրը իրեն տեղ թարգման նշանակիլ կուտայ երիտասարդ Պ օղոս Զմիւռնիոյ Անգլիական հիւպատոսարանին մէջ: 1800-ին Անգլիացի ծովակալ Սըտնի Սմիթ Կիպրոս կղզիին մէջ ծանօթանալով անոր, նաւատորմին մէջ թարգման առաւ զայն, երբ Աղեքսանդրիա կ՛էրթար ֆրանսիացիները զինու զօրութ- եամբ դուրս հանելու համար անկէ: Նոյն միջոցին անգլիացիներուն օգնութիան հասնող թուրք վէզիր Քէօր Եուսուֆ փաշան այնքան հաւնեցաւ Պօղոսի ճարտար թարգմանութիւններուն և գործունեւթիան, որ ծովակալին խնդրեց զայն իր քով ծառայութիան և պաշտօնի տալ: Քէօր Եուսուֆ փաշա ուզեց իր սիրելի պաշտ- պանիալը բարձրագոյն դրան առաջին թարգման կարգիլ, բայց Պօղոսի բանաւոր պնդումներուն վրայ յօժարեցավ զայն Եգիպտոսի կուսակալ Խուրշիտ փաշային մօտ թարգման ղրկիլ լաւագոյն յանձնարարականով:
Պօղոս Պեյ Եուսուֆ մինչև 1833 թէ՜ Խուրշիտ և թէ անոր յաջորդ Մէհմէտ Ալի փաշային օրով, բացի թարգմանչիութենէ, վարած է կուսակալութիան խորհրդականի և այլ կարեւոր պաշտօններ: Մէհմէտ Ալի փաշա գնահատելով անոր հաւա- տարմութիւնը պէյութիան տիտղոս տուաւ և արտաքին գործելու փոխնախարար կարգեց: Քիչ ետքը յանձնեց նաև առևտրական վերատեսչութիւնը:
1836-ին Բարձր. Դրան և Եգիպտոսի միջեւ բացուած բաւական սուր վէճը հաշտութիամբ կարգադրեց և այս առթիւ թէ՜ երկու կողմեն և թէ եւրոպացիներէն մեծ համակրութիան արժանացաւ:
Թուրքիոյ և երեք Մեծ Պետութիւններու միջև յառաջ եկած ծանր անհամաձայ- նութիւններն ալ խաղաղութիամբ վերջացուց: Ան երբեք բաժնուած չէ Եգիպտոսէն և 40 երկար տարիներ ծառայած է անոր, չի մոռնալով նաև իր ազգին որբերը, աղքատներն ու տնանկները, որոնց յաճախ օգնութիան հասած է նիւթական առատաձեռն նուիրատուութիամբ:
Աղեքսանրիոյ Ս.Պօղոս-Պետրոս եկեղեցին ինք շինած է, իսկ յետոյ վարժարանին նորակառոյց շէնքը իր պատուական անունով կոչուած է: Այս երկու նուիր- ական հաստատութիւններուն մատակարարութիան համար յատկացուցած է դրամատներ: Օգնած է նաև օտարներուն: 1844 յունուար 10-ին կը մեռնի այս մեծանուն հայ բարերարը, որուն առաջին յուղարկաւորութիւնը սովորական եղանակով կատարուած ըլլալուն համար Մէհմէտ Ալի փաշա հրաման կ՛ընե որ երկրորդ թաղում ընին զինուորական նուագախումբով և պատիւրներով, որոնց ծախքը իր անձնական քսակէն կը վճարէ:
1826-ին Վենետիկ մէջ հրատարակիլ տուած է Տելեմաքի հայերէն թարգմանու- թիւնը:
Ամէն տարի դեկտեմբերի վերջին եօթնիակին Ս.Պօղոս-Պետրոսի տօնախմբու- թեան օրը իր և եղբօրը յիշատակին հանդիսաւոր պատարագ կը մատուցուի, որմէ յետոյ Պօղոսիան վարժարանի երկսեռ սաներն ու ուսուցչութիւնը եկեղեցական թափորով կ՛երթան Բարերարին մերձակայ շիրիմին վրայ ժողովրդական ստուար բազմութիւն մը: Կէսօրին ետքը կը տրուի յիշատակի դպրոցական վայելուչ հան- դէս մը: Յարգանք այս իրապէս Մեծ Մարդուն անմոռանալի յիշատակին:
Վ[ահրամ] Արծրունի
41
Վկայեալ երկսեռ ՈւսուցիչներՊօղոսեան երկսեռ վարժարանի 1864-1936 Աւարտած են
1 Աղասէր Յակոբ2 Ասքանազ Միհրան Կ. Պոլսոյ Պէրպէրիան վարժարան3 Ասլանիան Վահան «Կէդրոնական»4 Ամիրիան Հմայակ5 Ամատունի Յարութիւն Կ.Պոլսոյ Գեղագործական վարժարան6 Աճէմիան Լեւոն Կեդրոնական վարաժարան Կ.Պոլսոյ7 Ամրիկիան Մեսրոպ Կ.Պոլսոյ Մխիթարիան վարժարան8 Ապտիւլ Համիտ Արաբական Ուսուցչանոց9 Աղբալիան Նիկօլ Թիֆլիսի Ներսէսիան դպրոց10 Աբրահամիան Թորգոմ Պարտիզակի բարձր վարժարան11 Արծրունի Վահրամ Կ.պոլսոյ կենդր. և Կ.Ուսումն. խորհրդոց
վկայագիր12 Գայաիան Բրօֆ Յ.Թ. էտինպուրկի համալսարան13 Գոյումճիան Յովսէփ Կ.Պոլսոյ կենտր. վարժարան14 Գրքէսէրիան Ս. Զմիւռնոյ Ամիրբեգէան վարժարան15 Գարագաշիան Աղաւնի Պօղոսիան և S.Joseph վարժարաններ16 Դամիկիան Կատարինէ Զմիւռնիոյ Ամերիկիան աղջ. վարժարան17 Երամիան Համբարձում Վանի երկրորդական վարժարան18 Զեյթունցիան Ռ. Ատաբալարի հայուհիաց Կետիկ փաշայի
Ամերիկիան վարժոււհինոց19 Զաքարիան Վ. Կ. Պոլսոյ Սկիւտարի Ամերիկիան վարժարան20 Զօրիան Աշոտ Իտալական Գեղարուեստի Ակադեմիա21 էքսերճիան Ֆ. Պօղոսէան և S.V.de Paul վարժարաններ22 Թագւորիան Գաբրիել Կեսարիոյ վարժ. Պոլսոյ Univer. populaire23 Թաղիան Բենիամին Պոլսոյ կենտր. և Հինտէլիան վարժարաններ24 Թըգըրիան Յովսեփ Գօնիայի ճենանիան վարժարան25 Թիրիաքիան Ա. Պօղոսիան և S.V. de Paul վարժարաններ26 Թիրիաքիան Հ. Պոլսոյ Դպրոցասէր Տիկնանց վարժարան27 ժամկոչիան Մեսրոպ Վենետիկի Մ.Ռափայէլիան վարժարան28 Լեւոն Շանթ Լոզանի համալսարան29 Խանճիան Ստեփան Պօղոսիան և ֆրանս. մարզանքի վարժարան.30 Խանճիան Օննիկիան Պոլսոյ Կենտր. վարժարան31 Հէքիմիան Յարութիւն Խարբերտի Եփրատ քոլէժ և կեդր.Ռ.Խորհրդոյ
վկայագիր32 ճէվահիրճիան Գէորգ
ՎարդապետԵրուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարան
33 ճիպինիան Կարապետ Այնթափի Ամերիկիան քոլեժ34 ճիզմէճիան Մ. Զմիւռնիոյ Հռիփսիմիան վարժարան35 Մահտեսիան Արշակ Խարբերտի Եփրատ քոլէժ36 Մխալիան Աղաւնի Կ.Պոլսոյ Կենդր. վարժարան37 Մարգարիան Ա. Բեթրոկարատի իւրավաբանական
համալսարան38 Մանավիան Վահրամ Կ.Պոլսոյ Գեղարուեստից վարժարան39 Մխիթարյան Ա. Պօղոսիան Ազգ. վարժարան40 Նալպանտիան Յակոբ Վենետիկի Մ. Ռափայէլի վարժ. և Պրիուսէլի
համալսարան41 Ներսիսէան Ա. Զուիցերիոյ Պընիանի վարժանոց42 Շալճիան Սիսակ43 Շատախչիան
ԱրմենուհիՊօղ. Ազգ. վարժարան
44 Շատախցիան Սիրվարդ
42
45 Ոսկերիցիան Հայկազուն քահանայ
46 Ոսկիբակցիան Ա. Վանի կեդրոնական վարժարան47 Պէքիարիան Յակոբ էջմիաժնոյ ճեմարան48 Պետրոսիան Սերոբէ Շապին Գարահիսարի Ազգ. վարժ.49 Պոյաճիան Գարեգին Արմալի դպրեվանք50 Պիոնիան Կարապետ Լօզանի համալսարան51 Պօղոսիան Զարուհի Այնթապի Ազգային վարժարան52 Պալիան Զարուհի Կենտր. և Պէրպէրիան վարժարաններ53 Պալիան Մ. Մարզուանի Ազգ. վարժարան54 Պուտագիան Արսինէ Պոլսոյ Ազգ. վարժ. և կեդր. Ռ. Խորհուրդէն
վկայագիր55 Յարութիւն կրօն. ժողովոյ վկայագիր56 Սէմերճիան Մարի Կ.Պոլսոյ սկիւտարի աղջկանաց վարժարան57 Սմբատ Քիւրատ Զեյթունի Ազգ. վարժարան58 Սաւալանիան
պատուելիԵրուսաղեմի վանք
59 Սէֆէրիան զարուհի Պօղոսիան Ազգ. վարժարան60 Սափրիչիան Հմայիակ Կարնոյ Սանասարիան և Երեւանի թեմ.
(Շէմս) վարժարան61 Սրուանձտիանց Վ. Պերլինի երաժշտանոց62 Տէրպէտէրիան
ՎառվառէՄանբէլիէի տարր. ուսուցչանոց
63 Տէօքմեճիան Ե. Ամասիոյ Իբրանոսիան վարժարան64 Փանոսիան Հ. Պոլսոյ Մխիթարյան վարժարան65 Փափազիան Մատթէոս Սկիւտարի Ներսէսիան ճեմարան66 Քէօղկէրիան Տէր -
ՄեսրոպԱյնթափի Ազգային վարժարան
67 Շահինիան Սրբուհի Պօղոսիան Ազգ. վարժարան68 Տիւրկէրիան Գարեգին Վենետիկի Մուրատ-Ռափայելիան վարժարան
Օտարազգի ուսուցիչ-ուսուցչուհիներուն անունները չգրեցինք, որովհետև անոնք շարունակ փոխուած են ըստ քմահաճոյքի հոգաբարձութիւններուն և Քաղ. ժողովներուն:
Վ[ահրամ] Ա[րծրունի]
ՀԱԱ, ֆ. 1013, ց. 29, գ. 2, թ. 1-15: Ինքնագիր:
43
ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԽՄԲԵՐԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՊԱՏՄՈՒԹՅՈՒՆԻՑ
1914թ. հուլիսի 19-ին (օգոստոսի 1-ին) սկսված Առաջին համաշխարհային պատերազմը մարդկային կորուստներով և ռազմական գործողությունների ընդգ- րկուն ծավալներով էապես տարբերվում էր նախորդ բոլոր պատերազմներից: Այս պատերազմն ընթանում էր երեք մայցամաքներում: Առաջին համաշխարհային պատերազմի ռազմաճակատներից էր նաև Կովկասյան կամ Հայկական ճակատը:
Ռուսական Գերագույն գլխավոր հրամանատարությունն իր հիմնական ուժերը կենտրոնացնում է եվրոպական ռազմաճակատում, իսկ ռուս-թուրքական ճակատ էր ուղարկում հիմնականում աշխարհազորային զինվորական ստորաբաժանումներ, որոնք իրենց մարտական պատրաստականությամբ և սպառազինությամբ զգալիորեն զիջում էին կանոնավոր զորամասերին: Ուստի, առաջնահերթ խնդիր էր համարվում Կովկասյան բանակի զորքերը տեղաբնիկներից կազմված կամավորական ստորաբաժանումներով համալրելը:
Ռուսական բարձրագույն իշխանությունների և զինվորական հրամանատարության առաջարկությամբ սկսվում են կազմակերպվել կամավորական ջոկատներ: Կովկասում հայերից, վրացիներից, հույներից, ասորիներից և այլ ժողովուր- դներից կազմակերպվում են կամավորական ստորաբաժանումներ:
Հայ կամավորական ջոկատների1 կազմակերպման ողջ աշխատանքն իրականացնում է Թիֆլիսում գործող Հայկական կենտրոնական ազգային բյուրոն, որի կազմում ընդգրկված էին հայ հասարակական-քաղաքական նշանավոր գործիչ- ներ:
Կամավորական շարժման կազմակերպչական ողջ աշխատանքն իրականացնում էր Ազգային Բյուրոն: 1914թ. սեպտեմբերի սկզբներին Ազգային բյուրոն և Կովկասյան բանակի շտաբը փոխհամաձայնության եկան կամավորական ստորաբաժանումների թվաքանակի, հանդերձավորման ու սպառազինության մասին: Որոշվեց կազմել չորս խումբ:
Ազգային բյուրոն կամավորական շարժումը կազմակերպելու և ղեկավարելու նպատակով առանձնացնում է հատուկ մարմին' «Հայ կամավոր խմբերի կարգադրիչ մարմին» կամ շտաբ: Այն ղեկավարում էր Հովսեփ Արղությանը: Անդամներն էին' Յ.Զավրիևը (Հակոբ Զավրիյան), Նիկոլ Աղբալյանը, Արմեն Գարոն (Գարեգին Փաստրամաճյան), Աբրահամ Գյուլխանդանյանը, Սիմոն Վրացյանը, իսկ 1915 թվականից' Ռոստոմը (Ստեփան Զորյան), Հովսեփ Խունունցը և Հովհաննես Թու- մանյանը: Ալեքսանդր Խատիսյանն իրականացրել է կապը Կովկասյան բանակի հրամանատարության հետ:
Հայությունը մասնակցեց կամավորական շարժմանը' համոզված լինելով, որ հասել է Արևմտյան Հայաստանի ազատագրության հարմար պահը: Շարժման մեջ ընդգրկվել էին հայ հասարակության գրեթե բոլոր խավերը' անկախ սոցիալական ծագումից և կուսակցականությունից:
«Հայ կամավոր խմբերի կարգադրիչ մարմինը» սկզբնապես որոշել էր կամավորական խմբերում ընդգրկել բացառապես արևմտահայերին և սահմանամերձ շրջաններում բնակվողներին: Այլ վայրերից ժամանած կամավորներից կազմվելու էր պահեստազոր, որը պետք է համալրեր ռազմաճակատում մարտնչող խմբերը: Փաստորեն նախատեսվում էր փուլ առ փուլ նախապատրաստել կամավորական ջոկատները համալրող անձնակազմերը և ապա միայն նրանց ուղարկել ճակատ:
Օսմանյան Թուրքիայի անսպասելի հարձակումը հարկադրեց Կովկասյան բանակի հրամանատարությանն առկա բոլոր ուժերը' այդ թվում հայ կամավորա
1 Ջոկատները հայտնի էին խումբ, գունդ, բանակ և դրուժինա անուններով: Ներքին գործածության հրամաններում կամավորական ջոկատները կոչվում էին խումբ, գունդ և բանակ: Ռուսական հրամանատարության հրամաններում և հաշվետվություններում կոչվում էին դրուժինա:
44
կան խմբերը, առանց ուշադրություն դարձնելու նրանց նախապատրաստության աստիճանին, նետել ռազմաճակատ:
Ռուսական Գերագույն գլխավոր հրամանատարությունը Կովկասյան ռազմաճակատը համարում էր երկրորդական ռազմաթատերաբեմ, որով և բացատրվում էր Կովկասյան բանակի անբավարար մատակարարումը: Ուստի, Ազգային բյուրոն հարկադրված էր օգտագործել իր հնարավորությունները զենք, զինամթերք և հանդերձանք հայթայթելու համար, որը պահանջում էր զգալի ֆինանսական մի- ջոցներ:
1-ին խումբը տեղակայվում է Սալմաստում: Նրա հրամանատարն էր Անդրանիկը, իսկ օգնականները' Սեպուհը և Սմբատը, բժիշկն էր Յ.Զավրիևը: Շտաբի կառավարիչն էր Ա.Ջամալյանը:
2-րդ խումբը ձևավորվում է Իգդիրում' Դրոյի հրամանատարությամբ: Նրա օգնականն էր Խեչոն: Շտաբի կառավարիչն էր Արմեն Գարոն, քաղաքական մասի վարիչը' Ս.Տիգրանյանը:
3-րդ խումբը տեղակայվում է Կաղզվանում: Հրամանատարն էր Համազասպը, իսկ օգնականը' Վ.Վալադյանը:
4-րդ խումբը կազմավորվում է Սարիղամիշում' Քեռու հրամանատարությամբ: Նրա օգնականն էր Մ.Արզումանյանը: 3-րդ և 4-րդ խմբերի քաղաքական մասի վարիչն էր Ն.Աղբալյանը:
Ալեքսանդրապոլում տեղակայվում է ևս մեկ' 5-րդ խումբը' Վարդանի (Սարգիս Մեհրաբյան) հրամանատարությամբ: 1914 թ. դեկտեմբերին խումբը պատրաստ էր ռազմաճակատ մեկնելուն, սակայն զենք չլինելու պատճառով չգնաց:
1914թ. նոյեմբեր-դեկտեմբեր ամիսներին Կարսում կազմավորվում են երկու առանձին կամավորական խմբեր' սպա Գեղամյանի և հնչակյան կուսակցության անդամ Հարություն Գասպարյանի հրամանատարությամբ: Նրանց է միանում Կարս եկած Հայկ Բժշկյանը 85 կամավորներով: Հնչակյանների հադերձավորումը և սպառազինությունը հոգում էր Կովկասյան բանակի հրամանատարությունը: Խմբերը մասնակցում են Սարիղամիշի ճակատամարտին, ապա ֆինանսական խնդիրների պատճառով լուծարվում են:
Գեներալ Ֆ.Նազարբեկովի բնորոշմամբ կամավորական խմբերը գլխավորում էին «ժողովրդական սիրելի առաջնորդները»1:
Ստորև ներկայացվող փաստաթղթերը, որոնք պահպանվում են Հայաստանի ազգային արխիվում, տպագրվում են առաջին անգամ, ուղղագրական ու կետադրական որոշ շտկումներով և ոճի պահպանմամբ: Մեր միջամտությունները արվել են ուղղաձիգ փակագծերով, նրանց մեջ առկա ընդգծումները բնագրային են: Փաստաթղթերի վերնագրումը կատարվել է մեր կողմից:
Ռուբեն Սահակյանպատմական գիտությունների
թեկնածու
N 1ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿԱԹՈՂԻԿՈՍԻ
ԴԻՎԱՆԱՊԵՏ ԲԱԳՐԱՏԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՎԱՐԴԱԶԱՐՅԱՆԻՆ1 1915Թ. ՓԵՏՐՎԱՐԻ 15-ԻՆ ԹԻՖԼԻՍՈՒՄ ՀՐԱՎԻՐՎՈՂ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ
ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ24 հունվարի 1915թ.
ԹիֆլիսՍրբազան Հայր,Ազգային բյուրոն գալիս է սրանով որդիաբար խնդրելու Նորին Վեհափառութ
յունից նշանակել մի ներկայացուցիչ Մայր Աթոռի կողմից' մասնակցելու Թիֆլի- սում կայանալիք համագումարի պարապմունքներին:
1 ՀԱԱ, ֆ. 45, ց. 1, գ. 1, թ. 14 շրջ. - 15:
45
Համագումարը բացվելու է փետրվարի 15-ին:
Փոխնախագահ Հ.ԽունունցՔարտուղար [ստորագրությունը ընթեռնելի չէ]
Մակագրություններ' «թ. 229», «24 հունվարի 1915 թ.», «Ռուս-տաճկական պատերազմ' կցել»:
Ֆ. 57, ց. 5, գ. 87, թ. 15: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 2ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԿԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԻՐԵՐ ԵՎ ԴՐԱՄ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ԿԱՐԳԻ ԵՎ 1915Թ.
ՓԵՏՐՎԱՐԻ 15-ԻՆ ԹԻՖԼԻՍՈՒՄ ՀԱՄԱԳՈՒՄԱՐ ՀԱՐԱՎԻՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
[հունվար, 1915թ.] Թիֆլիս
Ի պատասխան բազմաթիվ դիմումնների' Ազգային կենտրոնական բյուրոն սրանով պատիվ ունի հայտնելու.
ա. Բյուրոն զբաղվում է Թուրքահայաստանի ազատագրության և մասնավորապես կամավորների կազմակերպության հետ կապված խնդիրներով:
բ. Կամավորների համար հավաքված բոլոր դրամները պետք է ուղարկել Վրաստանի և Իմերեթի Սրբազան Առաջնորդի անունով. Тифлис, Армянскому Епархиальному Начальнику. Միաժամանակ առանձին գրությամբ այդ մասին պետք է ծանուցանել Ազգային բյուրոյին:
գ. Բոլոր ապահովված և հասարակ նամակները և այլ թղթակցությունները պետք է ուղարկել հետևյալ հասցեով' Тифлис. Армянское Центральное Бюро, Лермонтовская ул. № 12.
դ. Կամավորներին հատկացրած ամեն տեսակ իրեր և նվերներ ձրիաբար ուղարկելու համար պետք է ուղարկել հետևյալ հասցեով' Тифлис, в Кавказскую действующую армию, уполномоченному Кавказского отдела Всероссийского Сою за Городов Александру Ивановичу Хатисову , իսկ բեռնագիրը (накладная) ուղարկել ուղղակի պ. Ալ. Խատիսյանին3 բացատրելով, թե ու՞մ և ի՞նչ բանի համար են ուղարկվում իրերը:
ե. Կամավորների համար ժողովարարություններ կարելի [է] անել առանց թույլտվություն խնդրելու, որովհետև այդ մասին եղել է հատուկ շրջաբերական կարգադրություն Կովկասյան բարձր իշխանության կողմից: Դժվարություններ հանդիպելիս դիմել Թիֆլիս' Ազգային կենտրոնական բյուրոյին:
Առիթից օգտվելով Բյուրոն խնդրում է.ա. Կամավորների համար ձեռնարկված միանվագ թե պարբերական, փոոի թե
իրերի ժողովարարությունը շարունակել:բ. Տեղեկացնել, թե կամավորների զգեստավորության և զինավառության հա
մար անհրաժեշտ իրերից որո՞նք կարելի է գնել տեղումդ և ի՞նչ գներով: (Իրերի ցուցակը սրա հետ ուղարկվում է):
գ. Ուղարկել Բյուրոյին առ 15-ը հունվարի օգտին տեղումդ հավաքած գումարների ել և մտից հաշիվը, հատկապես նշելով երբ և ինչ գումար և իրեր են ուղարկված մինչև այժմ Բյուրոյին:
դ. Ուղարկել Բյուրոյին տեղիդ բյուրոյի կամ կոմիտեի անդամների և պաշտոնական անձանց ցուցակը և մշտական հասցեն:
Ի վերջո Բյուրոն պատիվ ունի հայտնելու, որ փետրվարի 15-ին Թիֆլիսում նշանակված է համագումար, որ[ի] զբաղմունքի առարկաներն են.
1. Հաշվի և նախահաշվի քննություն.2. Բյուրոյի անցյալ գործունեության տեղեկագիրը.
46
3. Ինքնապաշտպանության հարցը.4. Թուրքահայաստանի ապագա քաղաքական կազմակերպության հարցը.5. Բյուրոյի ներքին կանոնագիրը.6. Բյուրոյի անդամների ընտրությունը:Այս համագումարին մասնակցելու համար Բյուրոն խնդրում է ուղարկել Ձեր
համայնքից4 պատգամավոր, սրանց ընտրությունը ցանկալի է, որ կատարվի լայն շրջանում:
Ֆ. 57, ց. 5, գ. 87, թ. 36: Տպարանային օրինակ:
N 3ԿԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՀԱՆԴԵՐՁԱՆՔԻ ՄԱՍԻՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆԸ ԿՑՎԱԾ ՑՈՒՑԱԿԸ
[հունվար, 1915թ.] Թիֆլիս
Ց Ո Ի Ց Ա Կ
Շինել ՊայուսակԲլուզ ՓամփուշտակալՏուժուրկա Հրացանի ղայիշԲրյուկ ՓորկապՏաք ժիլետ ՋրամանՖուֆայկա ԹաշկինակՇապիկ հասարակ ՅուղամանՏաք կալսոն5 Սաղավարտ (շլեմ)Վարտիք ԵրեսսրբիչԿիսամուշտակ թաղիքից ՓափախԿիսամուշտակ մորթուց Շարֆ-բաշլըղ6
ԴաշույնՀրացան
Գոտի ՍվինԿրծկալ Հրացանի պարագաներՈտի փաթաթան ՓամփուշտԹևնոց (նապուլսնիկ) ԾխախոտՁեռնոց ՍապոնԳուլպա ՅափունջիՍապոկ ՁիՏրեխ կամ չուստ Հեռադիտակ
Տոլաղ7
Ֆ. 57, ց. 5 գ. 87, թ. 37: Տպարանային օրինակ:
N 4ՀԱՅ ԿԱՄԱՎՈՐ ԽՄԲԵՐԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ՄԱՐՄՆԻ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆԸ8 ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ՇԱՐԺՄԱՆ, ԽՄԲԵՐԻ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ԵՎ ՄԱՐՏԱԿԱՆ
ԳՈՐԾՈՂՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԱՌԱՋԻՆ ՓՈՒԼԻ ՄԱՍԻՆ
17 փետրվարի 1915թ.Թիֆլիս
Բազմաթիվ պատճառներ պայմանավորել են կամավոր խմբերի երևան գալը: Երևույթն ինքնին և խմբերի ներկա վիճակը լիովին հասկանալու համար անհրաժեշտ կլիներ մանրապատում վերլուծության ենթարկել այդ պատճառները, մանավանդ այն պայմանները, որոնք արգելք են հանդիսացել գործի ծավալման և
47
բնական զարգացման: Բայց այդ պայմանների և հանգամանքների մեծագույն մասը պատկանում են «մեզանից անկախ» կոչվածների թվին, ուստի և միանգամայն անհարմար ենք տեսնում կանգ առնել նրանց լուսաբանության վրա:
Մի քանի կետեր, սակայն, անհրաժեշտ է վեր հանել այստեղ' փոքր ինչ պար- զած լինելու համար երևոյթն ու յուր զարգացման ներկա վիճակը: Ազգային բյուրոյի ձեռնարկը' կազմել կամավոր խմբեր և նրանցով աջակցել ռուս զենքի հաջողությանը ու հայ ժողովուրդը պաշտպանել - այդ ձեռնարկը չէր կարող համազգային հավանության և համակրանքի հանդիպել, եթե ստեղծված չլիներ մի նպաստավոր մթնոլորտ: Մեր ձեռնարկած գործի շուրջ համակիր մթնոլորտ ստեղծեցին այն հույսերը, որ արթնացան հայության մեջ ռուս-թուրքական պատերազմի հետևանքով և այն համակրանքը, որ վաստակել էր հայերի շրջանում ռուսաց արտաքին քաղաքականության բռնած նպաստավոր դիրքը Թուրքահայաստանի վերա- նորոգությանց հանդեպ:
Հայության վարիչ շրջանակները գիտեին, որ մեր ազգային բաղձանքները Թուրքահայաստանի նկատմամբ, որքանով այդ բաղձանքները բանաձևված էին հայոց մշակած պահանջագիր-ծրագրով, մի հզոր պաշտպան ունեին' Ռուսաստանը, և մի նույնքան հզոր հակառակորդ' Գերմանիան, որ գործում էր թե հայտնապես և գաղտնորեն' սադրելով թուրք կառավարության: Մեծ պատերազմը բռնկվելով' հույսեր ներշնչեց հայության, որ խորտակվելու է Հայոց հարցի հզոր հակառակորդ Գերմանիան, որ գործում էր թե՜ հայտնապես և թե՜ գաղտնորեն' սադրելով թուրք կառավարության: Մեծ պատերազմը բռնկվելով' հույսեր ներշնչեց հայության, որ խորտակվելու է Հայոց հարցի հզոր հակառակորդ Գերմանիան, և ուրեմն նպաստավոր քաղաքական կացություն պիտի ստեղծվի Հայոց հարցի լուծման համար: Երբ Թուրքիան խառնվեց մեծ պատերազմին, հայության հույսերը ավելի հաստատուն դարձան, և բնական մղումով նա մի կողմից ձևակերպեց ավելի արմատական պահանջներ' ինքնօրինություն, մյուս կողմից Հայոց հարցի լուծմանը միջամտելու մի նոր և գործուն ձև' զինվորական աջակցություն Ռուսաստանին: Հայության հոծ զանգվածներն զգացին, որ ռուս կառավարությունը հովանավոր և բարյացակամ է դեպի հայոց տրամադրությունները, դրանով բավական չքացավ վախն ու անվստահությունը, և բովանդակ ազգն իր բոլոր խավերով օրեցօր իր մասնակցությունը բերեց այս համազգային գործին: Ահա այն արտաքին պայմանները, որոնք նպաստեցին կամավորական շարժման: Այս նպաստավոր պայմանների հետևանքն եղավ այն, որ կամավոր խմբերի գաղափարը սիրով ընդունվեց, արագ հանրացավ, և շարժումը գնալով լայն չափեր ստացավ:
Հիշատակելով մի երկուսը նպաստավոր պայմաններից, տեղին է մատնանշել և մի քանի աննպաստ հանգամանքներ, որոնք արգելք դարձան մեր գործի լայն զարգացման և լավագույն կազմակերպության: Մեր գործը կիսաօրինական բնույթ ուներ: Ինչ-ինչ նկատումներով, որոնց մասին անհարմար է խոսել այսպիսի բազմամարդ ժողովում, մեր ձեռնարկությունը հրապարակավ բնույթ չստացավ, մանավանդ սկզբում: Անհնարին էր բազմամարդ ժողովներ գումարել, լայն պրոպագանդ առաջ վարել և ժողովրդի բովանդակ ուժերը գործի կոչելով' ստեղծել այն խանդավառ մթնոլորտը, որի մեջ միայն կարող է անարգել աճել ու զարգանալ այսպիսի մի գործ: Մի ուրիշ նկատում տարտամություն էր մտցնում հանրության տրամադրության մեջ' դա նոր և ահավոր կոտորածների սարսափն է, որի դեմն առնելու համար գործին հավատացողների խոսքը բավականաչափ ազատություն չուներ արտահայտվելու:
Այսպես թե այնպես, հայությունը փարեց կամավոր խմբերի գաղափարին: Ամենուրեք բուսան օժանդակ մարմիններ, թափվեցին առատ նվերներ, հագուստ ու մթերք, եկան կամավոր խմբեր Ռուսաստանից և արտասահմանից: Պետք էր կազմակերպել մարտական խմբեր և կռվի դաշտ հանել: Ազգային բյուրոն այդ գործի կազմակերպությունը հանձնեց մի հատուկ մարմնի, որ կոչվում է «Հայ կամավոր խմբերի կարգադրիչ մարմին», կամ ինչպես ասում են ընթացիկ լեզվով' շտաբ:
48
Պայծառ գաղափար կազմելու համար մեր գործի մասին պետք է նկատի ունենալ, որ այս ձեռնարկությունը մի անկախ և ինքնակա գործ չէ: Նա սերտորեն կապված է զինվորական ընդհանուր գործի շահերի և օրվա ընթացիկ քաղաքականության հետ: Ամեն տատանում այդ երկու շրջանակներում անխուսափորեն անդրադարձել է մեր գործի վրա և շատ բան, որ առաջին հայացքից թվում է թերի կամ անկանոն' գործին իրազեկ լինելով, կերևա բնական և օրինավոր: Վերը հիշած երկու հանգամանքները խորապես ազդել և ազդում են մեր գործի վրա: Նրանց պատճառով մեր խմբերի կազմավորման գործը դեռ չի կարելի հաստատապես որոշված և վերջնական ձև ընդունած համարել, թեև գործի սկզբից անցել է ավելի քան հինգ ամիս:
Ձեր ուշադրությունը պետք է դարձնենք մի երկու հանգամանքի վրա ևս: Ամեն գործ ձեռնարկելիս սովորաբար մշակում են մի ծրագիր և ապա միայն անցնում են գործի: Պայմաններն այնպես բերին, որ մենք պետք է գործն սկսեինք առանց ժամանակ ունենալու մի խնամված ծրագիր մշակելու: Եվ մեր ձեռնարկության հատկորոշ գիծն այն է, որ մեր կողմից ստիպված ենք եղել գործն առաջ վարելու' վճարելով ամեն օրվան յուր հարկը, մյուս կողմից մաս - մաս կանոնավորելու նրա այս կամ այն կողմը: Ովքեր առիթ են ունեցել վարելու և կանոնավորելու տարերային շարժումները բուն իսկ գործի վայրում' նրանք, կարող են հասկանալ այն անհնարին դժվարությունները, որոնց դեմ պետք է ճակատեր կարգադրիչ մարմինը:
Մի ուրիշ հանգամանք, որ պետք չէ աչքաթող անել. մեր գործի ընդարձակ ծավալն էր' մեր փորձառության համեմատւթյամբ: Հայոց պատմությանը անտեղյակ անձինք կարող են վկայել, որ Ղարաբաղյան շարժումներից9 ի վեր (XVIII դար) հայությունը առիթ չէր ունեցած այսպիսի ընդարձակ զինվորական գործ կազմակերպելու: Թուրքահայ ազատագրության վերջին շարժումները փոքրաթիվ խմբերի կազմության և վարելու փորձառություն էին ընձեռնել հայերին, բայց կազմել հազարավոր մարդկանցից բաղկացած մի զորք, պարենավորել ու վարել նրան' դա մի նոր երևույթ էր վերջադարյան հայ կյանքում, և ուրեմն անկարելի էր այդ գործը ցանկալի բարձրության վրա դնել միանգամից կամ կարճ ժամանակում: Ոչ մի գովեստ կազմակերպիչ մարմնի, այլ ի խրախույս պատկառելի ժողովիդ, պետք է ասեմ, որ չնայած հիշածս հանգամանքներին' մեր կամավոր խմբերի զո- րաշարժն ու կազմավորումը այնքան արագ և այնքան բավարար կատարվեց, որ իրավամբ շարժեց զինվորական գործին հմուտ ռուսների զարմանքը: Բավական է ասել, որ մեր խմբերը կազմ և պատրաստ էին մի ամսվան ընթացքում, և որ մեր առաջին խումբը երեք օրվան մեջ պետք է ստանար հագուստ, ներքին կազմակերպություն, նախնական մարզանք ու վարժություն և դուրս գար կռվի:
Կազմակերպիչ մարմնի առաջին գործը եղավ մարդիկ ուղարկել Բաթում - Սու- խումի, Երևանի և Կարս - Ալեքսանդրապոլի շրջանը զորահավաքի: Որոշված էր կամավորներ առնել թուրքահայերից և սահմանամերձ շրջանների ռուսահայե- րից, որոնց առաջին նվագ ամենից ավելի պատրաստ էին այդ գործի համար թե՜ երկրի ծանոթության և թե՜ հոգեբանության տեսակետով: Մյուս գավառների հայությունը նկատվում էր իբր այդ ուժերի ֆոնդ' պահեստի գնդեր կազմակերպելու համար: Չնայած դրան' խորին թիկունքում ընկած գավառներից շատ կամավորներ ինքնաբերաբար եկան, միացան կազմվող խմբերին, հաճախ իրենց գավառացիների կամ սեփական ծախսով պատրաստված: Այսպես օրինակ, Ախալց- խան պատրաստել էր մի փոքրիկ, բայց ընտիր ջոկատ, որ միացավ IV խմբին:
Մեզ հայտնի չէր, թե մեր խմբերը ե՞րբ պիտի գործի անցնեին: Եղան օրեր, երբ կարծում էին, թե Թուրքիան պատերազմ կհայտարարի ամենավաղը 1915թ. գարունքին: Այդ պատճառով մենք որոշել էինք կամավորներին փոխադրել սահմանամերձ չորս կետեր և այնտեղ մարզել ու զինավարժել' միաժամանակ պատրաստելով նրանց հագուստը և ռազմական բոլոր պարագաները: Բայց դեպքերը կանխեցին ամեն լավ մտադրություն, հանկարծ բռնկվեց պատերազմը մեր սահմաններում և կարգադրություն ստացվեց անմիջապես խմբերը հանել կռվի դաշտ: Պետք էր տենդորեն աշխատել և մի ամսվան ընթացքում ամեն ինչ կար
49
գավորել ու պատրաստել, ինչ որ դժվար էր, նկատի առնելով գործող ուժերի սակավությունը և ազատ մարդկանց բացակայությունը:
Շտապողությունը բավական բան խանգարեց և թույլ չտվեց գործն այնպես կազմակերպելու, ինչպես պետքն էր և կարող էինք: Նախ անհնարին եղավ բժշկական խիստ քննության ենթարկել կամավորներին: Այդ հանգամանքը ծախսերի լայն դուռ բաց արավ մեր առջ: Անկարող լինելով տոկալ կռվի ծանր պայմաններին' մանավանդ այնքան հետամնաց վայրերում, ինչպես Պարսկաստանն ու Թուրքիան, մեր կամավորներից շատերը հիվանդացան և վերադարձան շուտով:
Անհնարին եղավ բոլոր կամավորների համար բավարար հագուստ պատրաստել, մանավանդ տաք հագուստ, կառավարությունը հավաքում էր ինքը զորքին պիտանի նյութերը, դրանով մենք ընկանք շատ դժվարին կացության մեջ: Համարյա չէինք գտնում բկավոր կոշիկներ և խաքի գույնի տաք կտոր' բրյուկի և տուժուրկայի համար: Գուլպան անգամ դժվարությամբ էր ճարվում: Ստիպված եղանք կամավորներին չուստ կամ տրեխ հագցնել, խաքի գույնի ամրան կտորից հագուստ տալ և ոտքերը տոլաղներով փաթաթել, որի հետևանքն եղավ շատերի հիվանդությունը ցրտից: Բարեբախտաբար մի քանի շրջաններում տեղական ժողովուրդը հասավ օգնության և իր ծախքով ոտից գլուխ հագցրեց մի քանի հարյուր կամավոր, այդպես էր Կարսը, Ալեքսանդրապոլը, Ռոստովը:
Ավելորդ է ասել, որ ժամանակ չեղավ կամավորներին մարզելու և զինավարժ դարձնելու. մի ստվար մասը զինավարժ դարձավ կռվի ընթացքում: Այս հանգամանքն անշուշտ անդրադարձավ մեր խմբերի կարգապահության և մարտական արժեքի վրա: Բարեբախտաբար ամեն խմբի մեջ բավական քանակությամբ հին հայդուկներ կային, որոնք լավ ծանոթ լինելով թե՜ թշնամուն, թե՜ նրա կռվի ձևերին և թե՜ ռազմի վայրերին' կարող էին ոգի ներշնչել և օրինակ դառնալ անփորձ- ներին:
Մի նույն պատճառով ժամանակ չեղավ լավ կազմակերպելու խմբերի պարենավորման գործը, որ այնքան նշանակություն ունի զինվորական կյանքում: Զինվորական ոգին մեծապես կախված է զինվորի կուշտ և անկարոտ վիճակից և ամ- նեից ավելի տուժում է պարենի պակասությունից: Եթե մեր խմբերը փոքր - ինչ երկար մնային հավաքման վայրերում' անհնարին չէր լինի այդ գործը բավարար չափով կազմակերպել, բայց ինչպես վերն ասի' մեր խմբերը համարյա տեղ հասնելուն պես կռվի անցան:
Դարձյալ նույն պատճառով ժամանակ չեղավ խմբերին միօրինակ ներքին կազմ տալու, ստեղծելու միօրինակ զորամաս, հրամանատար կազմ, ոչ մարտիկ տարրեր: Այս ամենը հնարավոր էր խմբապետների խորհրդակցությամբ և համաձայնությամբ գլուխ հանել, բայց մեր խմբերի վարիչները գտնվում էին մեր երկ- րից շատ հեռու և հասնելուն պես անցնում էին գործի' առանց ժամանակ ունենալու խորհրդակցության:
Վերջացնելու համար թվարկել այն բոլոր դժվարությունները, որոնց մասին մենք հնարավոր էինք համարում այստեղ խոսել, պետք է հիշատակենք այն խոչընդոտները, որ ներկայացնում է կամավորական զանգվածն ինքը: Առանց ազգամոլի սնամեջ ինքնագովության, այլ հիմնվելով ռուս զիվորականների կարծիքի վրա, պետք է ասենք, որ հայ ժողովուրդը' իբր մարտական տարր, շատ արժեքավոր է: Գիտակ մարդիկ վկայում են, որ կամավորները' իբրև մարտիկներ, թեև ան- մարզ և անվարժ, բայց հանդուգն են, խիզախ, համարձակ, մտացի, ինքնիշխան և անհատական նախաձեռնություն ունեն: Սրան պետք է ավելացնել դարավոր վրեժը հարստահարիչ թուրք ու քրդի դեմ, ռազմավայրի գերազանց ծանոթությունը, թշնամու հոգեբանության, լեզվի, բարքերի և ռազմաձևերի հմտությունը: Բայց այս բոլոր դրական և արժեքավոր կողմերի հետ միասին մեր կամավորները ունեին թերություններ, որ շատ են վնասում ամենախիստ կարգ ու կանոն պահանջող զինվորական այս գործին: Ամենից առաջ պետք է հիշատակել մեր ժողովրդի անդիսցիպլին բարքը, որ հնավանդ ժառանգություն է և տարբեր քաղաքակրթու- թյանց ազդեցությունը: Մեր խմբերի մեջ դուք կգտնեք ամեն դրոշի հովանու տակ ապրած մարդիկ' լուսավոր Ամերիկայից մինչև խավար Թուրքիան և Պարսկաս
50
տան: Այնուհետև կամավորների մի ստվար մասը անգրագետ է, շատերն անծանոթ են շարժման նպատակներին և սրբության: Նրանց քաշել է ասպարեզ ատելությունն ու վրեժը, որ երբեմն, փոխանակ Թուրքիայի դեմ պոռթկալու, դիմում է դեպի թուրքն ու քուրդը, ու երբ նման զանցառությունը ստանում է արժանի պա- տիժ' ծնում է դժգոհություն և անկարգություն: Կամավորական շարքերի մեջ պատահում են բավական թվով արկածախնդիր տարրեր, որոնց համար այս շարժումը իրենց արկածալից կյանքի մի դրվագն է միայն. հագուրդ տալով իրենց թափառումի և արկածի տենչին' նրանք դիմում են ամեն տեսակ միջոցների, որ խույս տան խմբերից' պատրվակելով հիվանդություն կամ իրենց կարծիքով որևէ հարգելի պատճառ և անախորժ դժվարություններ հարուցանելով գործը վարողների համար: Մեծ դժվարություններ է առաջ բերում նաև համաերկրացիության զգացումը, որ այնքան զորեղ է մանավանդ թուրքահայերի մեջ, նույն գավառա- ցիք կազմում են մի սերտ միություն, խմբվում որևէ անվան շուրջ և խանգարում գործի նպատակահարմար կազմակերպությանը: Այս և սրանց նման ուրիշ պատճառներ արգելք են դառնում խիստ կարգապահության, մանավանդ որ մենք զրկված ենք ուղղիչ պատիժներ գործադրելու հնարավորությունից: Չնայած այս ամենին' մեր խմբերի մեջ հնարավոր է եղել բավարար կարգ մտցնել, մանավանդ' գործի կազմակերպության հետագա շրջանում:
Ներկայացնելով մի շարք արտաքին և ներքին նպաստավոր և աննպաստ պայմաններ ու համգամանքներ, անցնենք այժմ մեր գործի կազմակերպության առաջին շրջանին, որ տևում է սեպտեմբերի 10-ից մինչև այս տարվա հունվարի սկզբներ:
Կարգադրիչ մարմինը Թիֆլիսում վարձած ուներ երկու բնակարան, որոնցից մեկում ցուցակագրում էին մեզ հասնող կամավորներին և բժշկական քննության ենթարկում, մյուսի մեջ տեղավորված [էր] հագուստեղենը, որ գնվում և պատրաստվում էր մասամբ, կամ հավաքվում շուկայում: Այնուհետև կամավորները մի կամ մի քանի անգամ տեղավորվում էին այս կամ այն տան մեջ և շտապով ուղարկվում հավաքման վայրերը' սահմանին մոտիկ: Զարմանալի արագությամբ հայությունը տրամադրեց ավելի թվով մարդիկ, քան հանձնառու էինք եղած ներկայացնելու կառավարության: Շուտով շրջաբերական կարգադրություն եղավ, որ դադարեն կամավորներ ուղարկել: Հակառակ մեր բազմիցս արած հայտարարության' կամավորների հոսանքը ո՜չ միայն չէր դադարում, այլ գնալով հորդանում էր: Բարեբախտաբար մի քանի վայրերում, ինչպես օրինակ Ռոստով, կամավորներին ցուցակագրելուց հետո բավական ժամանակ մարզում էին և ապա միայն ուղարկում' հոգալով նրանց հագուստ ու ճամբու ծախսը: Ուրիշ վայրերից գալի էին մեծ մասամբ անպատրաստ մարդիկ, առանց բերելու իրենց հետ մինչև իսկ այն նվազագույն հագուստը, որ պահանջում էր Կարգադրիչ մարմինը' մի ձեռք սպիտակեղեն, մի զույգ գուլպա, մի թաշկինակ և մի զույգ տրեխ:
Որոշված էր չորս խումբ կազմել տարբեր գծերով Թուրքիա խուժելու համար: Առաջին խումբը պետք է կազմված լիներ 1500 մարդուց, մյուս երեքը' 400 - ական: Բայց իրոք առաջին խումբն ունեցավ մոտ 1600 մարդ, որոնց մի մասն իբր անպետք անմիջապես հետ ուղարկվեց, մի մասը ծառա թիկունքում և կռվի դաշտ դուրս եկան 1200 մարդ միայն: Երկրորդ խումբը կռվի դուրս գալիս ուներ 382 մարդ, երրորդ խումբը' 430 և չորրորդը' 470 մարդ, ընդամենը' 2482 մարդ: Երրորդ խումբն իր հետ առել էրր մոտ 160 ալաշկերտցիներ և զինել նրանց բերդանի հրացաններով: Թուրքիա մտնելուն պես նրանք ցրիվ եկան դեպի իրենց վայրերը: Բացի կռվի դաշտ գնացողներից, խմբերի թիկունքում մնացին մոտ 250 մարդ թե՜ իբր հիվանդ և թե՜ իբր պահեստի խմբակներ: Այնուհետև կամավորներ կային Թիֆլիսում, որոնցից մտադրություն կար կազմելու պահեստի գունդ, նրանց թիվը տատանվելու է 100-ի և 600-ի միջև: Խմբերից առաջինն և ամենից բազմամարդը հանձնված էր Անդրանիկին10, երկրորդը' Դրոյին11, երրորդը' Համազասպին 2 և չորրորդը' Քեռուն1 : Բոլորն էլ փորձառու և կամավոր շարքերի մեջ հարգանք, հռչակ ու հեղինակություն վայելող անձեր:
51
Ինչպես վերն ասինք, մեր խմբերը միօրինակ ներքին կազմ չունեին, դրա պատճառներից մեկը եթե գործի շտապ կազմակերպությունն էր, մյուսը հմուտ մարդկանց պակասն էր: Բավական չէ ցանկանալ, օրինակ, խմբերը հարյուրյակ- ներից կազմել, պետք էր ունենալ և հարյուրապետներ, որ պակասում էին կամավորների շարքերում: Առաջին խումբը կազմված էր վաշտերից, ամեն վաշտը 238 հոգուց, երկրորդ և երրորդ խումբը կազմված էին հիսնյակներից, իսկ չորրորդ խումբը' հարյուրյակներից: Այդպես տարատեսակ էին և խմբի հետագա մանր ստորաբաժանումները:
Ամեն խումբ կազմված էր հետևակ և հեծյալ բաժիններից: Կառավարությունը երկրորդ և չորրորդ խմբին տվել էր 50 ձի, II խումբը ստացել էր մոտ 70 ձի, իսկ առաջին խումբը պետք է ունենար 200 ձի, բայց չէր կարողացել ձեռք բերել այդքան: Հիսուն ձին շատ անբավարար էր 400 հոգիանոց խմբերի համար, մանավանդ, եթե նկատենք, որ առնվազն 25 ձի պետք էին բեռների համար: Մնացած 25- ով անհնարին էր պատվով կատարել այն պարտականությունները, որ դրվում էին մեր խմբերի վրա պատերազմի դաշտում: Այս է պատճառը, որ երկրորդ և երրորդ խումբը ստիպված եղան բեռնակիր անասուններ վարձելու, և չորրորդ խումբը' երկանիվ սայլակներ ու նոր ձիեր գնելու: Խմբի մեջ, բացի հեծյալ բաժինը, ձիավոր են խմբապետն ու իր օգնականները, վաշտի պետերն ու իրենց օգնականները, շտաբի գլխավորն ու խմբապետի թիկնապահները (10-15 II III և I խմբի մեջ) և մի քանի ուրիշ պաշտոնատար անձեր: Ներկայումս I-ին խումբն ունի 102 ձի, II-ը' 95, III-ը' մոտ 50, IV-ը' 109 ձի, 9 ջորի և 7 եզ:
Գալով կամավորների հագուստին' պատք է ասենք, որ մեր կամավորները շատ լավ են հագնված, մանավանդ վերջերս: Միակ պակասությունը, որ ունենք, երկարաբուկ կոշիկներն են, բավարար քանակությամբ չենք գտնում: Հագուստի կողմից անգնահատելի ծառայություն են մատուցել հայաբնակ վայրերն իրենց առատ նվերներով: Ամեն մի հետևակ կամավոր ստանում է մի մորթե փափախ, մի բաշլըղ, մի շինել, մի զույգ բկավոր կոշիկ, կիսակոշիկ կամ չուստ, մի զույգ տրեխ, մի խաքի գույնի բլուզ, մի նույն գույնի բրյուկ, մի կաշվե գոտի և մի շորեգո- տի, երկու ձեռք սպիտակեղեն, մի տաք վարտիք, մի ֆուֆայկա կամ տաք բաճկոն, մի կամ երկու ձեռքի թաշկինակ, մի զույգ տաք ձեռնոց, երկու զույգ գուլպա, մի պայուսակ, երկու փամփշտակալ, մի կիսամուշտակ կամ բուշլատ, որ կարողացանք ձեռք բերել, այնուհետև շատերն ունեին բրդե բուշլատներ, սաղավարտներ, և ամենքը մի - մի կտոր սապոն' ընդամենը մոտ 55 ռուբլու բան: Ձիավորները ստանում են շինելի տեղ մի յափնջի, պայուսակի փոխարեն երկու խուրջին' մեկը թաղիքի և մյուսը շալի' և երեք փամփշտակալ: Մեր նպատակն էր ձիավորներին զինել' բացի հրացանը նաև մաուզերի տասնոցներով, որովհետև մերոնք վարժ չեն սրով կռվելու, բայց պահանջած քանակությամբ այդ ատրճանակը չի գտնվում Ռուսաստանում:
Մեր ձիավորները զիված էին հետևակի հրացաններով, որ ծանր ու անհարմար են հեծյալի համար և իրենց օղակների կոշտերով արագ մաշում են հագուստը:
Ամեն խմբի հետ Կարգադրիչ մարմինը ընտրել էր մի հատուկ մարդու, որ պետք է միջնորդ լիներ տեղական զինվորական իշխանության և խմբի միջև մեր կողմից և Կարգադրիչ մարմնի և խմբի միջև մյուս կողմից: Դրանցից I և III խմբի լիազորները գնացին խմբի հետ, իսկ II և IV խմբի լիազորները մնացին թիկունքում: Խմբի մեջ նրանց փոխարինում էին ուրիշ մարդիկ: Փոխադարձաբար I և III խմբերից թիկունքի աշխատանքները կատարելու համար նշանակվեցին հատուկ մարդիկ: Խմբերի լիազորները բաշխում էին խմբերին Ազգային բյուրոյի հատկացրած նպաստը և հաշիվներն ամփոփելով' ուղարկում էին Թիֆլիս: Նրանք էին տալիս զեկուցումներ խմբերի անց ու դարձի մասին, հաղորդում կենտրոնին նրանց պահանջները և հոգում նրանց պետքերը, անձամբ կամ իրենց օգնականների ձեռքով:
Խմբերի պարենավորման գործը ևս միօրինակ կազմակերպություն չուներ: Նախ պետք է ասենք, որ մեր խմբերից և ոչ մեկը չի ունեցած արշավի խոհանոց, որից բավական տուժել են մեր կամավորները: I խումբը ռազմավայրում' զորքե
52
րի պարենապետից, ստացել է հաց և ուտեստի մթերքներ' վճարելով որոշ սակագին: Մնացած խմբերն ապրել են իրենց միջոցներով' դրամ և մթերք բաշխելով հիսնյակներին և հարյուրյակներին:
Լիովին անմխիթար վիճակի մեջ է եղած բժշկության գործը: Սկզբում միայն I խումբն ուներ երկու բժիշկ, մեկը' դիրքերում, մյուսը' թիկունքում: Մյուս խմբերը բժիշկ չեն ունեցած: Միայն դեկտեմբեր ամսին կառավարությունը IV խմբին տվեց մի բժիշկ և երկու ֆելդշեր: Այնուհետև Բագվի հանրային ակումբը տվել է մի - մի սանիտար կազմ II և IV խմբին: Նորերս միայն մեզ հասան երեք բժիշկ արտասահմանից, որոնցից մեկն ուղարկվելու է II խմբի համար: Բժշկական գործի բարելավման համար մեր ձեռք առած միջոցները մինչև վերջին օրերը հաջողություն չունեցան:
Բայց դիրքերն ուղարկած խմբերը, Կարգադրիչ մարմինը որոշել էր պահել ու մարզել 1000 հոգուց մի պահեստի գունդ: Այդ գործը հանձնարարված էր մի փորձված ղեկավարի: Արդեն բավական թվով մարդիկ էին հավաքված Թիֆլիսում և գործը կազմակերպելու վրա էր, երբ տեղի ունեցավ ընդհանուր նահանջը14, Թի- ֆլիսն ու սահմանամերձ վայրերը մատնվեցին խուճապի և Կարգադրիչ մարմինը իր պարտքը համարեց ձեռքի տակ եղած վերջին ուժերը թշնամու դեմ հանել: Այն օրը, երբ Թիֆլիսում մտածում էին, թե ինչ կարգով քաղաքը հանձնեն թշնամուն, հայությունը յուր պահեստի գունդը ճամբում էր սահմանագլուխը: Այսպիսով առաջ եկավ հայ կամավորների V խումբը Վարդանի15 ղեկավարությամբ:
Հազիվ մի ամիս էր անցել մեր ձեռնարկած գործի սկզբից, որ Կարգադրիչ մարմինը տեսավ, թե կամավոր խմբերի գործը չափազանց բարդ է, դժվարին և բազմածախս: Անհրաժեշտ էր ազատ մարդիկ ունենալ այդ գործը կազմակերպելու և վարելու համար, պետք էր ստեղծել տևական և կանոնավոր գործավարություն և գործունեության նախկին ընկերական և ընտանեկան ձևը փոխարինել պաշտոնական և օրինական կարգերով: Մի կողմից հոգալով եղած խմբերի մասին' Կարգադրիչ մարմինը մյուս կողմից ջանք էր անում մաս - մաս կանոնավորել բովանդակ աշխատանքը, բերելով նրան որոշ համակարգի:
Մեր առաջին հոգսն եղավ նոր ընդունված և դեռ խմբեր չուղարկած կամավորներին մարզելը, դրանով միայն հնարավոր էր կարգապահ խմբեր ունենալ: Այդ նպատակով հրավիրեցին մարզիչներ և կամավորները նրանց հսկողությամբ ամեն օր գնում էին մարզանքի: Այնուհետև հրամանատար խումբ պատրաստելու համար Կարգադրիչ մարմինը ընդառաջ գնաց ռուս զորահրամանատարներից մեկի առաջարկին և սպայական դպրոցն ուղարկեց մոտ 50 միջնակարգ ու բարձր կրթություն ստացած սպայացուներ: Դժբախտաբար այդ ձեռնարկը տևական չեղավ:
Միաժամանակ ջանքեր եղան կանոնավորելու պահեստի գնդի պահուստը: Վերջերս Թիֆլիսում հիմնված է ընդհանուր խոհանոց, որից 170 մարդ ճաշ էին ստանում, փոխանակ օրական 40 կ[ոպեկ] առնելու: Որոշ կազմակերպություն ստացավ նաև բժշկության գործը: Թիֆլիսում կամավորներին հատկացված շենքի մի մասը վերածված է հիվանդանոցի, ուր հիվանդները խնամվում են մի բժշկի և2 օգնականի հսկողությամբ և Թիֆլիսի կանանց միության հերթապահությամբ: Դիրքերում վիրավորվածներին ընդունում են պետական զորքի հիվանդանոցնե- րը:
Ներկայումս Թիֆլիսում գտնվում են 328 կամավոր, որոնցից 216-ը վերադարձել են դիրքերից, իսկ 112 նոր են ընդունված: Դրանցից 86 հիվանդ են, 96-ը ապաքինվող, 146 առողջ: Հիվանդներից 3-ը գտնվում են մեր հիվանդանոցում, 83-ը քաղաքի զանազան հիվանդանոցներում, ապաքիվողներն ապրում են մասնավոր տներում: Կամավորների մեծ մասը' 126 հոգի' տեղավորված են Կարգադրիչ մարմնին հատկացված շենքում, 23 հոգի Ներսիսյան դպրոցի հին շենքում:
Դեկտեմբերից կանոնավորվեց և կամավորների ցուցակագրության գործը, որ դեռ ցանկալի կատարելիության չէ հասել: Հատուկ մարդիկ ուղարկվեցին խմբերը' եղած կամավորների ցանկերը կազմելու' անհրաժեշտ ծանոթություններով նրանց մասին: Մտադրություն կա նրանց ընտանիքներին նպաստ հասցնելու
53
գործը հաջողեցնել քաղաքների և գավառների պետկան մարմինների միջոցնե- րից:
Օգտվելով ընդհանուր նահանջից' Կարգադրիչ մարմինը սույն թվի հունվարի սկզբներին հրավիրեց խմբապետների ժողով' պարզելու համար խմբերի կրած վնասները և կազմելու վերանորոգության և լրացման նախահաշիվ: Որոշվեց եղած խմբերում գտնվող կամավորների թիվը հասցնել 3000-ի, պատրաստել 3000 հոգի ունեցող նոր խմբեր և պահել 1000 հոգուց մի պահեստի գունդ' հիվանդների, վիրավորների և սպանվածների տեղը լրացնելու նպատակով: Զսպելու համար կամավորների թափառիկության հակումները' որոշվեց մի խմբից կամովին հեռացածին մյուս խմբում չընդունել' առանց երկու խմբերի խմբապետների համաձայնության: Ստացած տեղեկություններից երևացին, որ առաջին խումբը կորցրել է սպանված 17 հոգի, II-ը' 2 հոգի, III -ը' 31 հոգի, IV-ը' մոտ 106 հոգի' հաշվելով սպանվածն ու անհայտ կորածը' ընդամենը 156 մարդ: Սպանվածներից մի քանիսի ընտանիքներին տրված է մի չնչին նպաստ: Այս կարևոր գործի կարգավորումը մնում է ապագային և ազգային ժողովիդ բարի հայեցողության: Գալով վիրավորներին' I խումբն ունեցել է 19 վիրավոր, II-ը' 23, որոնց թվում և խմբա- պետ Դրոն1 , III-ը' 40 վիրավոր, IV-ը' մոտ 126 մարդ: Հիվանդացել և վերադարձել են' I խմբից ավելի քան 530 մարդ, II-ից' 16, III-ից' 90, IV-ից' 64, V -ից' 45, ընդամենը ավելի քան 745 մարդ: Հագուստի կորուստ ունեցած են' I խումբը 19725 ռ[ուբ- լի], II-ը' 6860 ռ[ուբլի], III-ը' 12085 ռ[ուբլի], IV-ը' 11493 ռ[ուբլի]: Բացի այդ նահանջի բերած խուճապի հետևանքով մասամբ ավարել են մեր Սարիղամիշի պահեստը, որտեղից տարված է առնվազն 18250 ռ[ուբլի], այսպիսով չորս խմբերի և Սարիղամիշի պահեստի կորուստները 68419 ռ[ուբլի] են: Այս կորուստների մանրամասն հաշիվը ներկայացված է կառավարության' փոխարժեքը ստանալու հույսով:
Վերն ասինք, որ խմբապետների ժողով էր հրավիրված ոչ միայն կորուստները ցուցակագրելու, այլև եղած խմբերի պակասորդը լրացնելու թե՛ պատրաստի մարդով և թե' ձիերով: Որպեսզի I խումբն ունենար 1200 մարդ և մնացած խմբերը' 500 - ական, որպեսզի I խումբն ունենար 300 ձի և մյուսները' 157-ական, պետք էր առաջին խումբն ուղարկել 250 մարդ և գնել նրա համար 132 ձի, II խումբը' 100 մարդ և 70 ձի և III խումբը' 100 մարդ և 70 ձի, iV խումբը' 50 մարդ և 70 ձի և V խումբը, որի հեծյալ բաժինը նոր պիտի կազմվեր (խումբն ուներ 800 մարդ) պետք է գնել 300 ձի: Ընդամենը 500 մարդ, 642 ձի: Մեր կազմած նախահաշվով դրա համար պահանջվում էր 175932 ռ[ուբլի], որի դիմաց ստացված է առ այժմ 60 հազար [ռուբլի]:
Սեպտեմբերի սկզբից մինչև այսօր կարգադրիչ մարմինը եղած խմբերը զորացնելու համար մարզել, հագցրել և ուղարկել է' I խմբին 231 մարդ, II-ին' 108, III-ին' 344, IV-ին' 123 և V խումբը կազմելու համար 605 մարդ, ընդամենը' 1411 մարդ: Սրանց մի մասը մարզված և հագնված եկել է Ռոստովից և Հյուսիսային Կովկասից: Բացի այդ, առողջացածներից նորից դիրքերն է ուղարկվել I խմբից 38 մարդ, II խմբից 75 հոգի, III-ից' 33, IV-ից' 10 և V -ից' 4, ընդամենը' 92 հոգի: Ընդհանուր առմամբ կարելի է ասել, որ կարգադրիչ մարմնի ձեռքով այս հինգ ամսվա ընթացքում անցել են 4443 կամավոր: Սրան ավելացնելով Թիֆլիսում գտնված 112 նորակոչիկներին' հայ կամավորների ընդհանուր թիվը դառնում է ավելի քան 4500:
Թե՜ եղած խմբերի պահպանության, թե՜ նոր կազմվելիք 3000-ի և թե՛ պահեստի 1000 կամավորների պատրաստության և պահպանության համար կարգադրիչ մարմինը կազմեց մի ընդարձակ նախահաշիվ և ներկայացրեց Ազգային բյուրոյին' ի հավանություն:
Այնուհետև թե՜ խմբերի ներքին կազմակերպությունը և թե ընդհանուր գործավարությունը հաստատուն հիմքերի վրա դնելու համար կարգադրիչ մարմինը մշա- կեց մանրամասն ծրագիր' խմբերի ներքին կազմակերպության և կենտրոնական շտաբի վերակազմության: Այդ նախագծերից մեկով կենդրոնական շտաբին վերապահված է 6 գործառնություն. 1. Զինվորական գործ, 2. Պարենի և հագուստի
54
գործ, 3. Ելևմտական գործ, 4. Առողջական գործ, 5. Հսկողության գործ և 6. Արտաքին հարաբերությանց գործ: Այս գործառնություններից առողջականը ենթարկվելու է զինվորական գործի պետին, իսկ ելևմտականը' հարաբերությանց գործը վարողին, որը և կարգադրիչ մարմնի նախագահն է: Այսպիսով ստացվում է 4 վարչամաս' 4 պատասխանատու մարդկանց հսկողության տակ, որոնք պետք է միանգամայն ազատ մարդիկ լինեն: Կարգադրիչ մարմինը հավաքական մարմին է, պատասխանատու յուր ստանձնած գործին և հաշվետու Ազգային բյուրոյին: Վարչամասերի պատասխանատու պետերը գործը վարում են ընդունված որոշումների և նախահաշվի սահմաններում: Բոլոր նախագծերը, նախահաշիվները, զեկուցումները, հաշիվներն ընդունվում, քննվում, վավերացվում և նրանց մասին որոշումներ են կայացվում հավաքաբար: Խմբապետները և խմբերի շտաբի գլխավորները Թիֆլիս եղած ժամանակ մասնակցում են Կարգադրիչ մարմնի ժողո- վներին: Կարգադրիչ մարմինը պետք է ունենա 17 վճարովի պաշտոնյա և 1745 ռուբլու ծախս:
Խմբերի վերակազմությունը պետք է լիներ հետևյալ հիմունքներով' փոքր խմբերը կազմվելու են հարյուրյակներից, իսկ մեծերը' վաշտերից, որ երկու հարյուր- յակի միացում է: Բոլոր փոքր խմբերը պետք է ունենային 519 մարդ և 195 ձի հետևյալ հաշվով. հետևակ բաժին' 330 մարդ և 6 ձի, հեծյալ բաժին' 90 մարդ և 90 ձի, պարենակիր խումբ' 61 մարդ և 61 ձի, սանիտար խումբ' 13 մարդ և 13 ձի, շտաբ' 25 մարդ և 25 ձի: Ամեն խմբի մեջ հաստատվում էր զինվորական խորհուրդ' որի անդամներն են' խմբապետը, իր օգնականը և շտաբի գլխավորը և վարչական խորհուրդ, որի անդամներն են, բացի հիշված երեքից, նաև հարյուրապե- տերը (փոքր խմբերում) և վաշտապետերը (մեծ խմբերում) և պարենակիր խմբի պետը: Խումբն ունենալու է հատուկ քարտուղար-թղթակից և հաշվապահ, իսկ հարյուրյակները' գրագիր:
Այս նախագծերն ընդունվել և գործադրվում էին արդեն, երբ մեզ առաջարկե- ցին խմբերի վերակազմության մի նոր նախագիծ, որով խմբերը պետք է դառնային հազարյակներ և գործեին երկու ուղղությամբ: Այս հաշվով մենք պետք է ունենայինք 4 հազարյակ և 2 հազարանոց պահեստի գունդ: Մեր կողմից ծրագիրն ընդունվեց որոշ լրացումներով, բայց բանակցությունները դեռ չեն վերջացած: Այս նկատումով խմբերի վերակազմության համար պետք է մշակել մի նոր ծրագիր' թողնելով մի անգամ արդեն մշակածը:
Այսպիսով, դուք տեսնում եք, որ մեր կամավոր խմբերի կազմակերպությունը դեռևս որոշ հաստատուն կերպարանք չունի և ազատ գործ չլինելով' հարատև տատանման մեջ է գտնվում:
Վերջացնելով ասելիքս հայ կամավոր խմբերի կազմակերպության մասին' Ձեր ուշադրությունը մի քանի րոպե ևս պետք է խնդրենք, խոսելու համար «քաղաքացիական» կոչված խմբերի մասին, որ բյուրոյի հավանությամբ կազմակերպել է Կարգադրիչ մարմինը: Այս խմբերը առ այժմ երկու[սն] են, ամեն մեկը 5 հոգիանոց և գործում են նոր գրաված գավառներում: Սրանց անդամները ուսանողներ են: Այս խմբերի նպատակն է օժանդակել կարգերի հաստատման նոր գրաված վայրում, արտագաղթի և ներգաղթի ժամանակ օգնել ժողովրդին և միջնորդ հանդիսանալ հայ ժողովրդի և տեղական նորահաստատ իշխանության միջև: Այդ խմբերը նոր էին կազմվել և գործի անցել, երբ տեղի ունեցավ ընդհանուր նահանջը: Մոտ մի ամիս է, որ նրանք նորից անցել են գործի:
Իբրև խտացումն ամբողջ զեկուցման' կցանկանայինք ունկնդիրների մեջ սևեռել երեք հիմնական գաղափար. առաջին, որ այս գործը նոր էր հայության համար և կազմակերպման առաջին շրջանում անխուսափելի էին թերությունները, երկրորդ' որ չլինելով անկախ և ազատ գործ' նա չէր կարող բնականոն ընթացքով զարգանալ և թերությունների մեծագույն մասը վերագրելի են «մեզանից անկախ» պատճառների, և երրորդ' դիտելով գործի հինգ ամսվա ընթացքը' նկատելի է լավագույն կազմակերպության և կանոնավորման մի հարաճուն ձգտում:
Այսպես թե այնպես, հայությունն այսօր իր ուժերով ռազմի դաշտ է հանել ավելի քան 4500 մարդ, որոնց կարողացել է կազմակերպել այն աստիճան, որ վաս
55
տակել է զինվորական գործին հմուտ օտարների համարումը մեր ռազմական և կազմակերպչական կարողությունների մասին: Դա լավագույն ապացույցն է, որ տալիս է հայությունը աշխարհին, թե նա արդեն հասունացել է և նպաստավոր պայմաններում կարող է իր երկիրը կառավարել և պաշտպանել:
Ֆ. 57, ց. 5,գ. 87, թ. 18-33: Պատճեն: Ձեռագիր:
N 5ԹԻՖԼԻՍԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՓՈԽՆԱԽԱԳԱՀ
Հ.ԽՈՒՆՈՒՆՑԻ ԵՎ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Ե.ՍԱՐԳՍՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ Ս. ՒՋՄԻԱՕՆԻ ԴԻՎԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐԻՉ ԲԱԳՐԱՏ ԵՊԻՍԿՈՊՈՍ ՎԱՐԴԱԶԱՐՅԱՆԻՆ ԿԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ
ԱՆՀՐԱԺԵՇՏ ՀԱԳՈՒՍՏ ՀԱՅԹԱՅԹԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ5 մարտի 1915թ.
ԹիֆլիսԱզգային բյուրոն պատիվ ունի հայտնելու հետևյալը.1. Քանի որ ձմեռն արդեն անցնում է, խնդրում ենք հայ կամավորների համար
այլևս տաք հագուստ չուղարկել:2. Կամավոր խմբերն այս վայրկյանին ամենից ավելի կարիք ունեն ստորև
նշանակված իրերի, որոնց դիմաց դրված են նրանց Թիֆլիսի գները: Եթե հիշյալ իրերն ավելի նպաստավոր գներով կարելի է ձեռք բերել Ձեր շրջանում' այն ժամանակ խնդրում ենք նվիրատու անձանց և մարմիններին հորդորեք գնել և նվիրաբերել' նախօրոք հեռագրով հայտնելով քանակը, որպեսզի այստեղ չգնվեն:
ա. Սառ ճերմակեղեն, մի ձեռքն արժե 2 ռ. 25 կ.բ. Բկավոր կոշիկի (солдатские сапоги) N 29, 32, ավելի շատ N 30 և 31,
զույգն արժե 7- 8 ռ.գ. Խաքի գույնի (защитного цвета) զինվորական բլուզ N 46, 50, բայց ավելի
շատ 48, թե ամռան և թե ձմռան: Ձմռանը արժե 5 ռ.դ. Խաքի գույնի զինվորական բրյուկներ մեծ չափսերի: Ձմռանն արժե 3 ռ.
50կ.ե. Շինելներ մեծ չափսերի' հատը 6 ռ. 50 կ.- 7ր. զ. Բրդե գուլպաներ' զույգը 50 - 60 կ. է. Գունավոր մեծ թաշկինակներ' հատը 20 - 25 կ. թ. Թամբեր' հատը 38 - 50 ռ. ը. Յափնջիներ' հատը 12 - 15 ռ.ժ. Ւմալե բաժակներ' շատ թանկ են և չեն գտնվում քաղաքում:ժա. Ւմալե թեյամաններ' նույնպես թանկ են և չեն գտնվում:ժբ. Քաթանի երեսսրբիչներ կամ քաթան երեսսրբիչի համար: Հատն արժե25-30 կ.ժգ. Մոխրագույն բաշլըղներ' հատը 1 ռ. 50 կ.-2 ռ.3. Ցավ ի սիրտ պետք է հայտնենք, որ շատերը մեր արձակված կամավորներ
ից դիմում են զանազան վայրերի հայկական կոմիտեներին և դրամական կամ այլ կարգի օժանդակություն են խնդրում: Երբ կամավորն ուղարկվում է Թիֆլի- սից իր եկած վայրը' նրա ճամբու ծախսը հոգացվում է «Հայ կամավոր խմբերի կարգադրիչ մարմնի» կողմից, իսկ դիրքերից դարձողների ծախսը մինչև Թիֆլիս հոգում են խմբապետները: Այսպիսով, ոչ մի տեղիք չկա դրամական օժանդակության, ուստի պետք է կտրականապես մերժել:
4. Խնդրում ենք առ այժմ այլևս ոչ մեկ կամավոր չուղարկել մինչև առանձին նոր կարգադրություն:
5. Եթե Ձեր շրջանում կարելի է ձեռք բերել «Մաուզերի» տասհարվածյան ատրճանակներ և փամփուշտներ նրանց համար' խնդրում ենք գնեք և ուղարկեք կամավոր խմբերին տալու համար: Ատրճանակները կարելի է ուղարկել առանց փամփուշտների և ընդհակառակն:
Ֆ. 57, ց. 5, գ. 87, թ. 34-35: Բնագիր: Ձեռագիր:
56
N 6ՀԱՅ ԿԱՄԱՎՈՐ ԽՄԲԵՐԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ՄԱՐՄՆԻ ՀՐԱՀԱՆԳԸ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ
ՍՏՈՐԱԲԱԺԱՆՈՒՄՆԵՐԻ ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐՆԵՐԻՆ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐՆ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
1.Կամավոր գնդերը պետք է ամիսը մեկ անգամ հաշիվ ներկայացնեն հայ կամավոր գնդերի կարգադրիչ մարմնին (շտաբ)' հաշվետվության սկիզբն ընդունելով յուրաքանչյուր ամսի 1-ը:
2. Պետք է հաշիվ տալ ոչ միայն Ազգային բյուրոյից ստացած գումարների, այլև կառավարական նպաստի, նվերների և այլ մուտքերի համար:
3. Հաշիվը պետք է գրել հատուկ այդ նպատակով պատրաստված հաշվեթերթերի վրա:
4. Ելքի բաժնում պետք է նշանակել միայն զուտ ծախսը, ավանսով (առ հաշիվ) տրված գումարները չպետք է խառնել ծախսերի հետ, այլ պետք է նշանակել հաշվի վերջում' իբր ծանոթություն մնացորդ գումարի:
5. Ծախսերը պետք է նշանակել որոշակի' հայտնելով, թե ի՞նչ նպատակով է տրված որևէ գումար:
6. Բոլոր ծախսարարների հաշիվները պետք է նկատել որոշակի' հայտնելով, թե ի՞նչ նպատակով է տրված որևէ գումար:
7. Բոլոր փաստաթղթերը պետք է ունենան համարներ, որ պետք է նշանակվեն ծախսերի դիմաց' իրենց հատկացված սյունյակում:
8. Պետք է աշխատել, որ ստացականները գրվեն հատուկ այդ նպատակով պատրաստված թերթիկների վրա:
9. Ամեն ամիս պետք է երկու տեսակ հաշիվ ներկայացնել. ա/ օրահաշիվ' համարակալած փաստաթղթերով միասին: բ) Ամփոփումն ամսական ծախսերի:
Ծանոթ[ություն] Ամսվան բոլոր ծախսերը պետք է ամփոփել հետևյալ տեսակներով. 1. ապրուստ և բնակարան, 2. ճամբու ծախս, 3. ձի և ձիու պարագաներ, 4. ձիու կեր և նալվածք, 5. նպաստ և ռոճիկ, 6. տնտեսության իրեր, 7. ռազմական իրեր, 8. հագուստ, 9. բժշկության ծախս, 10. դիվանական ծախս, 11. զանազան ծախսեր և 12. մնացորդ գումար, որ իր հերթին պետք է երկուսի' ա. կանխիկ դրամ և բ. ավանսներ:
Ֆ. 121, ց. 2, գ. 149, թ. 8: Պատճեն: Ձեռագիր:
ՀԱՅ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԽՄԲԵՐԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ՄԱՐՄՆԻ ԵՐԵՎԱՆԻ ԲԱԺԱՆՄՈՒՆՔԻ ՄԱՐՄՆԻ ՊԱՐԶԱԲԱՆՈՒՄԸ 4-ՐԴ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԽՄԲԻ ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐ
Մ.ԱՐԶՈՒՄԱՆՅԱՆԻՆ ԿԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻՆ ՆՊԱՍՏ ՏԱԼՈՒ ԿԱՐԳԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
Սրանով հայտնում ենք Ձեզ, որ բոլորովին արձակվող կամավորներին պետք է տալ նպաստ այս ձևով.
[ապրիլ, 1915թ.] [Թիֆլիս]
N 7
N14 16 մայիսի 1916թ.Երևան
3 ամիս եղածին 15 րուբլի6 -,,- -,,9 -,,- -,,12 -,,- -,,15 -,,- -,,18 -,,- -,,21 -,,- -,,-
25 -,,35 -,,45 -,,55 -,,65 -,,75 -,,-
57
24 -,,- -,,- 80 -,,-Կամավորների ծառայության տևողությունը որոշելիս մեկ ամիս կեսից պակա
սը հաշվել գնդի օգտին, իսկ մեկ ամիս և կեսից ավելին' կամավորի օգտին:Եթե բոլորովին արձակվող կամավորը վիրավորվել է և ապա առողջացել, պե
տք է տալ 15 ռուբլի որոշած քանակից ավելի:Նպաստները պետք է տալ մեր ձևի պատրաստած թղթերով. այս թղթերի առա
ջին երեսում գրվում է արձակման վկայականը և թե ինչքան է նա ծառայել, իսկ երկրորդ երեսում' նրա ստացած դրամի քանակը, որի տակ և ստացողը ստորագրում է: Յուրաքանչյուր արձակվող կամավորի համար պետք է պատրաստել այդ ձևի թղթերից երկու հատ' մեկը իրեն հանձնելու, իսկ մյուսը Ձեզ մոտ պահելու' իբրև դոկումենտ: Մեր պատրաստած թղթերից ուղարկում ենք մի քանի օրինակ Ձեզ' առաջնորդվելու նրանցով:
Այն բոլոր կամավորները, որ Ձեր գնդից առաջ են եղել ուրիշ խմբերի մեջ, տալ նրանց և այն ժամանակվա հասանելիք նպաստը, այն խմբի հաշվին, որտեղ է նա, եթե իհարկե կամավորը կարող է մի որևիցե թղթով ապացուցել, որ եղել է իր ասած խմբում:
Այն բոլոր կամավորները, որոնք պատերազմի պատճառով կորցրել են աշխատանքի ընդունակությունը, պետք է նրանց բժշկական կոմիսիայի քննության ենթարկել և բժ[շկական] կոմ[իսիայի] տված թղթերն իրենց հանձնելուց հետո ուղարկել Երևան լիկվիդացիա անելու: Այդպիսիներին լիկվիդացիայի համար առանձին գումար կա հատկացված:
Այն տղաներին, որոնց այդտեղ բժ[շկական] քնն[ության] չեն ենթարկած' ուղարկել Երևան, որտեղ հարկավոր քննությունը կկատարվի:
Բոլոր կամավորները, որոնց ուղարկում եք Երևան' լիկվիդացիա անելու, նրանց թղթերի վրա, բացի ծառայության տևողությունից և բոլոր ձևականությունների կատարելուց, հիշատակել, թե նա քանի կռիվների է մասնակցել, ինչ շքանշաններ է ստացել:
Պ[արոն] Ալիկի հետ ուղարկում ենք մի քանի հարյուր օրինակ մեր ձևի պատրաստած "^ձ1օօւ,օտ0բ0™ 0|,-ներից:
Ֆ. 121, ց. 2, գ. 165, թ. 12: Պատճեն: Ձեռագիր:
N 8ՀԱՅ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԽՄԲԵՐԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ԽՄԲԵՐԻ ՎԱՐԻՉԻ ՊԱՇՏՈՆԱԿԱՏԱՐ ՆԻԿՈԼ ԱՂԲԱԼՅԱՆԻ17 ՀՐԱՀԱՆԳԸ ՉՈՐՐՈՐԴ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ ԳՆԴԻ ՀՐԱՄԱՆԱՏԱՐ
ԱՐՄԵՆ ԳԱՐՈՅԻՆ ՍՏՈՐԱԲԱԺԱՆՄԱՆ ԼՈՒԾԱՐՄԱՆ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՄԻ ՇԱՐՔՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
N 70. 25 հունիսի 1916թ.Երևան
Երևի այս քանի օրս Ձեր գունդն էլ կվերակազմվի և Դուք ստիպված կլինեք փոխանցել կառավարության գնդի գործերն ու ստացվածքները: Այդ առթիվ անհրաժեշտ ենք համարում գրել Ձեզ հետևյալը.
1. Անհրաժեշտ է անմիջապես ի հայտ բերել գնդի գործերն ու ստացվածքները և կազմել ցուցակները:
2. Կառավարական գործերն ու ստացվածքները հանձնել համապատասխան պաշտոնական ձևով:
3. Ազգային բյուրոյի գույքերի (ձիերի, ատրճանակների, դիտակների, թամբերի և այլն) ցուցակները կազմել առանձին և միջոցներ ձեռք առնել նրանց ապահովության և տեղափոխության մասին:
4. Ազգ[ային] բյուրոյի բոլոր գույքերի կարգադրության գործը Կարգադրիչ մարմնի կողմից հանձնում եք պ[արոն] Արմենակ Թաղիանոսյանին, որին տրված են հատուկ հրահանգներ:
58
5. Ազգ[ային բյուրոյի գույքերը պետք է ապահովել անմիջապես գալիք պատահարներից խուսափելու համար:
6. Կամավորների լիկվիդացիան ցանկալի է անել այդտեղ, ինչպես արավ Դր- ոն և պետք է տաք նրանց ստացման թղթեր և լիկվիդացիոն վարձատրություն, համաձայն այն նորմայի, որ տրված է պ[արոն] Թաղիանոսյանից:
7. Պահեստի գնդում կան բավականաչափ տաճկահայեր 4-րդ գնդից, որոնք չեն ուզում վերադառնալ բանակ: Այդպիսիների մասին մյուս գնդերը կարգադրել են, որ մենք արձակենք և մենք լիկվիդացիա ենք անում: 4-րդ գնդի կամավորների մասին էլ անմիջապես պետք է հեռագրով կարգադրություն անեք, որ մենք իրավունք ունենանք Ձեր կամավորներին արձակել:
8. Լիկվիդացիոն գումար ունենալու համար ծախեցեք ազգային ձիերն ու գույքերը: Ծախեցեք և դրանց մանրամասն ցուցակը պահեցեք:
9. Լիկվիդացիայի դեպքում կարելի է դրամի փոխարեն տալ ձիեր և այլն:
Ֆ. 121, ց. 2, գ. 165, թ. 50: Ինքնագիր:
N 9ԼՈՒԾԱՐՄԱՆ ԵՆԹԱԿԱ ԿԱՄԱՎՈՐԱԿԱՆ Խ ՄԲԵՐԻ ՄԱՐՏԻԿՆԵՐԻՆ ՏՐՎԱԾ ՏԵՂԵԿԱՆՔնԵՐ' ՆՐԱՆՑ ԱՆՑԱԾ ՄԱՐՏԱԿԱՆ ՈՒՂՈՒ ԵՎ ՈՒՆԵՑԱԾ ԶԵՆՔԻ
ՄԱՍԻՆ24 հունիսի 1916թ.
N 69 ԵրևանС В И Д Е Т Е Л Ь С Т В О
Выдано сие слушательнице Петроградских Высших женских курсов юридического факультета VIII семестра Маргарите Аветисовне Карахан- янц, в том, что она с ноября 1914г. по октябрь 1915г. состояла сестрой милосердия в больницах Армянских дружин в городах Тифлисе и в Ване.
Дежурный член Н.Агбалян
Ֆ.1267, ց. 2, գ. 165, թ. 49: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 816 13 հուլիսի 1916թ.Գյուզել-Դերե
У Д О С Т О В Е Р Е Н И ЕДано сие добровольцу I-ой Армянской дружины М исаку Петросяну С а
рояну в том, что он увольняется на Каваказ сроком на один месяц, т. е. по 13-го августа 1916 года. Вышеназванный доброволец награждён Георгиевской медалью 4-й степени за N 533608. П ри нём находится собственная лошадь. Сие удостоверение отобранию не подлежит, так как оно будет служить видом на жительство. Что одписью и приложением казённой печати удостожеряется.
Командир дружины Ս.Բորոյան
Մակագրություն' «Եղել է կամավոր 1914թ. սեպտեմբերի 15-ից մինչև այժմ: Վերադարձած է Զևինի կռվին 1915թ.: Շավարշ: 26/ V iI 1916թ., Երևան»:
Ֆ. 1267, ց. 2, գ. 167, թ. 104: Բնագիր: Մեքենագիր:
59
N 822 13 հուլիսի 1916թ.Գյուզել-Դերե
У Д О С Т О В Е Р Е Н И ЕПредъявитель сего командир I роты I Армянской дружины М урад По-
госян командируется в гор. Тифлис по делам дружины. П ри нём находится револвер бельгийской системы "Маузер" за N 6913, что подписью и приложением печати удостоверяется.
Командир I дружины Սմբատ ԲորոյանЗа делепроизводителя (ստորագրությունը անընթեռնելի է)
Ֆ. 1267, ց. 2, գ. 167, թ. 202: Բնագիր: Ձեռագիր:
20 հուլիսի 1916թ.Երևան
ՎկայականՍրանով հաստատում եմ, որ Ամերիկայից եկած Մակար Թումասյանը ինձ մոտ
կամավոր է եղել:
Վարդան
Ֆ. 1267, ց. 2, գ. 167, թ. 2: Բնագիր: Ձեռագիր:
К О М А Н Д И Р У З А П А С Н О Й А Р М Я Н С К О Й Д Р У Ж И Н Ы
30 июля 1916г.
Предъявитель сего есть действительно доброволец 7-ой Армянской дружины Ерванд Осепянц, послуживший в дружине с 10-го мая 1915г. Ныне, как персидский подданный выбил из дружины и направляется в Тегеран.
Командир 7-ой Армянской дружиныЗа делопроизводителя (ստորագրությունը անընթեռնելի է).
Ֆ. 1267, ց. 2, գ. 167, I մաս, թ. 197: Բնագիր Ձեռագիր:
Ծանոթագրություններ
1.Վարդազարյան Բագրատ - (1869-1938 թթ.)- հայ հոգևորական, արքեպիսկոպոս: 1910թ. եղել է էջմիածնի Գևորգյան ճեմարանի տնօրեն, իսկ 1916-1921 թթ. եղել է Բաքու- Շամախիի թեմի առաջնորդ:
2. Վրաստանի և Իմերեթի հոգևոր առաջնորդը Մեսրոպ եպիսկոպոսն էր: Նա միաժամանակ Հայկական կենտրոնական ազգային բյուրոյի պատվավոր նախագահն էր:
3. Խատիսյան Ալեքսանդր -(1874-1945թթ.)-հայ քաղաքական գործիչ, ՀՅԴ անդամ: 1910-1917թթ.' Թիֆլիսի քաղաքագլուխ, 1918թ.' ՀՀ արտաքին գործերի նախարար, 1919թ. օգոստոսից մինչև 1920թ. մայիսը' ՀՀ վարչապետ:
4. Թվաքանակը նշված չէ:5. Կալսոն, ռուսերեն' кальсоны - վարտիք:6. Բաշլըղ, ռուսերեն' башлык - գլխանոց:7. Զինվորական կոշիկի վերին մասից մինչև ծունկը ծածկող փաթաթան:8. Հաշվետվությունը ներկայացվել է 1915թ. փետրվարի 16-18-ը Թիֆլիսում կայացած
ռուսահայերի Համազգային համագումարում: Ներկա են եղել Ռուսաստանի հայաշատ վայրերից ժամանած 120 պատգամավորներ, կարգադրիչ մարմնի անդամները և կամավորական խմբերի հրամանատարները:
9. Ի նկատի ունի XVIII դարի 30-40-ական թվականներին Արցախի կիսանկախ հայկական (Խամսայի) մելիքությունները:
60
10. Անդրանիկ Օզանյան֊ (1865-1927թթ.) - ազգային-ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչ, ազգային հերոս: 1914-1916թթ. Հայկական I կամավորական խմբի (դրուժինայի) հրամանատար: 1917թ. ղեկավարել է արևմտահայ փախստականների օգնության աշխատանքները: 1918թ. նշանակվել է Հայկական բանակային կորպուսի դիվիզիայի հրամանատար, նրան շնորհվել է ռուսական բանակի գեներալ մայորի աստիճան: Մասնակցել է Զանգեզուրի պաշտպանության համար մղված մարտերին: 1919թ. ցրել է իր ջոկատը և հեռացել արտասահման:
11. Դրո - Դրաստամատ Կանայան- (1884-1956թթ.)- նշանավոր ռազմական և քաղաքական գործիչ: 1914-1916թթ. Հայկական II կամավորական խմբի (դրուժինայի) հրամանատար: 1917թ. դեկտեմբերին նշանակվել է Հայկական ազգային կորպուսի կոմիսար: 1918թ. մայիսին ղեկավարել է Բաշ Ապարանի ճակատամարտը: 1920թ. նոյեմբերին նշանակվել է ՀՀ զինվորական նախարար: 1920թ. դեկտեմբերի 2-ին Հայաստանի խորհրդայնացումից հետո, որպես անցման շրջանի զինված ուժերի հրամանատար, ղեկավարել է իշխանությունը մինչև Հեղկոմի Երևան ժամանելը: 1923թ. հեռացել է արտասահման:
12. Համազասպ Սրվանձտյան-(1873-1921թթ.)- ազգային-ազատագրական նշանավոր գործիչ, ՀՅԴ անդամ: 1914-1916թթ. կամավորական III խմբի (դրուժինայի) հրամանատար: 1918թ. մասնակցել է Բաքվի պաշտպանությանը:
13. Քեռի-(Արշակ Գավաֆյան)- (1858-1916թթ.)- ազգային-ազատագրական շարժման նշանավոր գործիչ, ՀՅԴ անդամ: 1914-1916թթ. Հայկական IV խմբի (դրուժինայի) հրամանատար: Զոհվել է 1916թ. մայիսի 15-ին Ռևանդուզ քաղաքի մոտ տեղի ունեցած մարտերից մեկի ժամանակ:
14. 1914թ. դեկտեմբերին օսմանյան 3-րդ բանակի հարձակման հետևանքով ռուսական Կովկասյան բանակը հարկադրված էր նահանջել: Սարիղամիշ քաղաքի մոտ տեղի ունեցած ճակատամարտում ռուսներին հաջողվում է ջախջախել հակառակորդին և վերագրավել կորցրած տարածքները:
15. Վարդան - (Խանասորի Վարդան, Սարգիս Մեհրաբյան) - (?-1943)- ազգային - ազատագրական նշանավոր գործիչ, Հայկական V կամավորական խմբի (դրուժինայի), հետագայում' 1915թ. ապրիլից, Արարատյան զորախմբի հրամանատար: Արարատյան զորախումբը կազմված էր II,III և IV դրուժինաներից:
16. Դրոն վիրավորվում է 1914թ. դեկտեմբերի 28-29-ը Թափարիզի լեռնանցքի կռիվներից մեկի ժամանակ:
17. Աղբալյան Նիկողայոս (Նիկոլ)- (1875-1947թթ.)-հայ հասարակական-քաղաքական գործիչ, գրականագետ, ՀՅԴ անդամ: Եղել է Հայկական VIII պահեստային խմբի հրամանատար, Կարգադրիչ մարմնի վարիչի պաշտոնակատար: 1919 թվականից' ՀՀ հանրային կրթության նախարար:
61
ԱՐՏԱՇԵՍ ԲԱՐՍԵՂՅԱՆԻ ՀՈՒՇԵՐԸ ՈՇՏՈՒՆԻՔԻ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ 1915թ. ԿՈՏՈՐԱԾԻ ԵՎ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
Արտաշես Բարսեղյանը ծնվել է Ռշտունյաց գավառի Նարեկ գյուղում: 1898թ. ընդունվել է գյուղում բացված Ջանաշյանց որբանոց, 1903թ. փոխադրվել Աղթա- մարի վանքի դպրոց, որն ավարտել է 1906թ.: Մի տարի հետևել է Վանի Հայկական Կենտրոնական վարժարանի լրացուցիչ դասընթացին և ձեռք բերել ուսուցչի վկայական: 1907-1908թթ. ուսուցչություն է արել Աղթամարի գյուղերում' Շատախում, Կարեկում, Մոխրաբերդում: Շատախում նա խմորատիպ «Տիգրիս» թերթի խմբագիրներից մեկն էր, ինչպես նաև «Ծովակ» խմորատիպ թերթի հիմնադիր խմբագիրներից մեկը: Աշխատակցել է նաև Վանի «Աշխատանք» թերթին:
Ինքը' Արտաշես Բարսեղյանը, իր ձեռքով գրած ինքնակենսագրականում նշում է, որ սերը դեպի ազգագրական նյութերը իրեն ներշնչել է մայրը դեռ ման- կուց: 1907թ. նա սկսում է հավաքել բանահյուսական նյութեր' առածներ, հանելուկներ, երգեր, աղոթքներ, հեքիաթներ: 1915թ. գաղթել է Արևելյան Հայաստան: Գործուն մասնակցություն է ունեցել Երվանդ Լալայանի բանահյուսական արշա- վախմբի աշխատանքներին: 1915-1916թթ. արևմտահայ բռնագաղթածներից գրի է առել բազմաթիվ հեքիաթներ և այլ բնույթի ժողովրդական ստեղծագործություններ, որոնք պահվում են հնագիտության և ազգագրության ինստիտուտի բանահյուսական արխիվում: Նրա բանահյուսական ժառանգության մի մասը պատրաստվում է հրատարակության հայ ժողովրդական հեքիաթների 17-րդ և 18-րդ հատորներով:
Ստորև հրապարակվող փաստաթուղթը նրա ինքնագիրն է և վերաբերում է Ռշ- տունիքի 1915թ. ինքնապաշտպանությանը: Տպագրվում է առանց լեզվաոճական միջամտությունների, բնագրին հարազատ:
Ալվարդ Ղազիյանբանասիրական գիտությունների
թեկնածու
ՌՇՏՈՒՆԻՔ 1915 ԹՒԻ ԱՂՒՏՆ ՈՒ ԻՆՔՆԱՊԱՇՏՊԱՆՈՒԹԻՒՆԸ
9 նոյեմբերի 1915թ Ալեքսանդրապօլ
Ոչ միայն Վասպուրական, այլև ամբողջ հայութիւն խոշոր յոյսեր էր կապել 1914 թւի հետ: Բալկանեան արիւնահեղ պատերազմից յետոյ միջազգային սեղանի վրայ էր դրւած հայկական հարցը: Երկու ընդհանուր քննիչներ էին նշանա- կւած հայկական նահանգների համար. և արդէն իսկ ճանապարհ էին ընկած, երբ յանկարծ, գոնէ մեզ համար չափազանց անսպասելիօրէն պայթեց համեւրոպա- կան զարհուրելի պատերազմը:
Անմիջապէս առիթից օգտվելով, թուրք կառավարութիւնը զօրաշարժ յայտա- րարեց, և ետ դարձուց քննիչները:
Յայտարարութիւններ ցրւեցին ամեն տեղ, 20-45 տարեկան բոլոր տղամարդ- կութիւնը անխտիր ներկայանալու: Միմիայն ութ օր ժանամակամիջոց էր տրւած անհրաժեշտ պատրաստութիւնները տեսնելու:
Տիրեց ընդհանուր ապշութիւն և սարսափ: Լուրջ ջարդից խուսափելու համար քաղաքի երիտասարդութիւնը Արամի առաջնորդութեամբ կառավարութեանը նե- րկայացաւ և սկսեց զինւորագրւել: Գաւառներից հաւաքեցին գունդագունդ բոլոր տղամարդութիւնը և Վանի մէջ կեդրոնացուցին: Ներկայացողներն այնքան բազմ- աթիւ էին, որ զինւորական իշխանութիւնները հնար չունէին ցուցակագրելու իսկ:
Զինւորական օրէնքի և ոչ մի բացառութիւն նկատի չէր առնւած. բերւած էին ուսուցիչներ, քահանաներ, կաղեր, հիւանդներ և մինչև իսկ երկու աչքով կոյրեր:
62
Սկզբում թոյլ, կամաց-կամաց խստութիւնների ձեռնարկեցին ամեն տեղ: Եւ թէև քահանաներ վերադարձրին, ուսուցիչներին «սաբիթ ժանդարմա» անւան տակ պաշտօնավայրերը ղրկեցին, բայց սարսափելի նեղութիւններ կը պատճա- ռէին իսկոյն չը յանձնւող զինւորութեան: Հէնց օգոստոսի սկիզբներին Մոխրա- բերդ գիւղի մէջ վառեցին և թալանեցին ոստիկանները երկու տուն, իսկ Պատա- կանից մէջ' մէկ:
Զինւորագրութեան հետևեց պատերազմական տուրքերն և օգնութիւնը: Կառավարական կեդրոնների մէջ կը բաշխէին իւրաքանչիւր գիւղի վրայ այս-
քան ցորեն, գարի, տաւար, ոչխար, իւղ, գուլպայ, ձեռնոց, սայլ և այլն, ու անմի- ջապէս ոստիկանները կ՚երթային կը բերէին: Դիմադրող չկար, հակառակ պարագային ոստիկաններին' հրամայված էր գնդակահարել:
Երբ աշնանը' Թուրքիան ինքը խառնւեցաւ պատերազմի, խստութիւններ նոր թափ առան:
Բնազդաբար ամէն մարդ կը գուշակէր, որ վերջը կը լինի հայութեան բնաջնջումը, մանաւանդ որ քրդութեան համար այդքան խստութիւն գոյութիւն չունէր:
Ուստի Դաշնակցական կազմակերպութիւնները որոշեցին աչքի ընկնող ընկերներին կառավարութեան ձեռքը չը տալ, այլ ռէս, ջաղացպան, ուսուցիչ, տիրացու, օտարութեան մէջ գտնւելու անուններով ազատել:
Այդ միջոցին Կարկառի Մճկանց գիւղի տակ պատահաբար ոստիկանների ձեռքով սպանւեցաւ Բուլանըխցի Գարեգին անունով մի երիտասարդ, որի վրայից մի քանի նամակներ բռնւեցին:
Կառավարութիւնն անմիջապէս ձերբակալեց Ռշտունիքի եօթ ուսուցչի, բայց ոչինչ չը կարողանալով ստուգել, չորս օր յետոյ բաց թողեց:
Ռուս բանակի յառաջխաղացումը ոգևորութիւն ստեղծեց ժողովրդի մէջ, ու բոլորը փախան բանակից, նոյնիսկ նրանք, որոնք հասել էին Դութաղ, Բասեն, էր- զրում:
Կառավարութիւն երկրորդ անգամ բաւական զիջումներով հաւաքեց զինորա- ցուներին, բայց նորից մէկ մասը յաջողեցան փախչել և գիւղերում թաքչիլ:
Այդ ժամանակներն էր, որ թուրքերը Սարայի և Բաշկալէի շրջանից նահանջելիս' կը կոտորեն հայերին, ուրեմն և կարգը պիտի գար մեր բոլոր շրջաններին:
Տեղական մարմինները գաղտնի զինւորական դրութիւն յայտարարեցին կեդր. կօմիտէի հրահանգով և սկսեցին եռանդուն նախապատրաստութիւններ:
Ռշտունիքը բաժանւեց վեց-եօթ իրար հետ մշտապէս կապ պահպանող շրջանների: Ձեռնհաս ընկերներն ու ուսուցիչները գործի գլուխ անցան: Ամեն մէկ գիւղ գիշերանց, լռիկ մնջիկ կը ցուցակագրւէր: Կը հաւշէին կռւող ոյժը, զէնքն ու ռազմամթերքը: Եւ դուրս եկաւ այն ցաւագին ճշմարտութիւնը որ գիւղացին, հակառակ երկու տարւան պրօպագանդին ու նոյն իսկ ծեծին, բաւարար չափով չէր զինւած: Ողբալի էր փամփուշտի պակասը:
Այլևս կառավարութեան յանձնւելը յանցանք համարւեց: Գիւղական զինւած պահակներ նշանակւեցին, որոնք միշտ պատրաստ պիտի լինէին անակնկալների առաջ:
Երիտասարդ գործիչ և ուսուցիչ Նորգեղցի Աբրահամ Դաւիթեանը մի խմբով Կարճկան անցաւ, կազմակերպվելու և նախապատրաստվելու:
Դարձին Բէլու գիւղի մէջ նկատւելով ոստիկանից, մի ընդհարում ծագեցաւ, ուր սպանւեց մի ոստիկան:
Անմիջապէս կառավարութիւնը շրջապատեց գիւղը ոստիկաններով և քուրդ միլիներով: Չաթօյեան Միհրանը իր խմբով օգնութեան վազեց պաշարվածներին և մինչև երեկոյ կռւելուց յետոյ դուրս քաշւեցին անվնաս: Միւս օր Գաւաշի գայ- մագամը Շիւքրին, իր մարդերով գիւղ մտաւ, ութ մարդու հրամայեց գնդակահարել, և ամբողջ գիւղը կրակի տւաւ:
Մինչ այդ, երկիւղ կրելով Ռշտունիքի ընդհանուր կոտորածից Հայոցձորի մի քանի խմբերը Ոստանի մոտի Աթանան գյուղը ամրացան, սպանեցին մի քանի ոստիկանի, և Ոստանի մէկերկու արնախում պաշտօնեաների, Անգղի կամուրջը ջուր նետեցին: Ոստանի ոստիկանութիւնը և 500 տնանոց քրդութիւնը Խուրշիդ
63
աղի ղեկավարութեամբ յարձակումի դիմեցին Աթանանի վրայ, բայց տղաները Բլրի ծայրից, մօտ 1500 մետր միջոց, գնդակահարեցին Խուրշիդին, և այլևս թշնամին չկարողացաւ մի քայլ յառաջանալ:
Դէպքը ծայր տւեց և Շատախի մէջ: Երեք չորս ոստիկանական պահականոցները գրաւեցին, և ոստիկանները զինաթափ եղան:
Բէլուի խայտառակութեան հետևող այս ըմբոստացումները ջղագրգիռ դրութ- եան մէջ դրին ժողովրդին, իսկ թուրք կառավարութիւնը լուրջ կերպով վախեցաւ: Մանաւանդ, որ Դութաղի և Սարայի ռուսական թնդանօթների հեռաւոր որոտը ամեն օր կարձագանքւէր:
Վռամեան ու մի քանի բարձրաստիճան թուրքեր, մտքեր խաղաղացնելու համար Բէլու եկան: Բայց մինչև իրենց գալը խուժանը Բէլու աւերելէն յետոյ թալա- նած էր Ընձակը, ծերունի քահանայի վիզը սղոցով կտրած, թալանած ու բռնաբարած և' Շատվան ու Թիմար գիւղերը:
Յանձնախումբը յաջողեց վտանգի առաջն առնել, իսկ քուրդ միլիները Աթանանի Վռամեանի բառով «հայ չէթաների» առջևից անվտանգ անցնելու համար, ստիպւած եղան Վռամեանից յանձնարարական վերցնել և լուռ ու մունջ գիւղի միջից անցնել:
Տպաւորութիւն այնքան զգալի էր, որ այլևս ոստիկանները չը համարձակւե- ցին և ոչ մի հայու գիւղ ոտք կոխել: Կառարավորութիւնն իր պահանջները կը ներկայացնէր Աղթամարին, իսկ ռէսերն էլ ամեն ինչ կը տանէին Ոստան, կը յան- ձնէին:
Դժբախտաբար մանրամասնութիւններ չե'մ յիշեր, բայց լա'ւ միտքս է չորս ամսւա ընթացքին, կառավարութիւնը միմիայն Ռշտունիքի հայ ազգաբնակութի- ւնից ստացաւ ուղիղ հինգ հազար ոսկու արժէքով ցորեն, գարի, անասուն, դրամ, և այլն, և այն էլ կառավարութեան նշանակած գներով, իսկ իսկական արժէքը տաս հազարից անց էր: Եւ թէև այլևս ոստիկանները չէին մտնի գիւղեր, բայց անտրտունջ կը գոհացւէր ամեն պահանջ, չարը խափանելու համար:
Վասպուրականի դժբախտութիւնից, ռուս բանակը հազիւ Մօլլահասան հասած' ետ քաշւեց, չը նայած' որ թրքական ոյժը չնչին էր, հայերը լաւ տրամադրւած և ըստ ամենայնի պատրաստ:
Ձմեռը կը մօտենար իր վերջերին, ոչ մի հաղորդակցութիւն չկար համարեա կառավարութեան և ժողովրդի միջև: Միայն եռանդով կը զինւէին քրդերը, այն էլ կառավարական հին սիստեմի հրացաններով: Այլևս խիստ հալածանքներ չը կային քուրդ փախստականների վերաբերմամբ
Փետրվարի հէնց սկիզբն էր (ներկայ թւականի), երբ Խիզանի Շէնիձոր գաւա- ռակի հայատեաց միւդիրը մի քանի տասնեակ ժանդարմ վերցնելով Վարի Կարկառ բարձրացավ: Հանդիպակած գիւղերի մէջ, ոստիկանները ծեծեցին, թալանե- ցին, կիներ բանտարկեցին, մարդկանց շղթայեցին, այդ պատճառով և միևնոյն օր ընդհարում ծագելով մէկ-երկու տեղ, սպանւեցան վեց ոստիկաններ: Ահա' այսպես ծագում առաւ, նախքան ընդհանուր դէպքեր, Կարկառի ոչնչացումը:
Երեք հարիւր ժանդարմներ, երկու հազար Խօրօրոցի քիւրդեր, և վեց հարիւր հոգի Սայդալու տղայի խոլամներ արևմուտքէն յարձակիեցին Կարկառի վրայ: Օգնութիւն ուշացաւ: Կարկառի կռւողները մէկ-երկու կարևոր դիրք բաց թողնելով, չկարողացան դիմանալ, և մինչև Չաթոյեան Միհրանի խմբի օգնութիւն հասնելը, ստիպեցին նահանջել դէպի վեր: Բայց այդ տեղ էլ Կարկառ քուրդ գիւղացի- ները քառասուն ոստիկանի առաջնորդութեամբ ետևից զարկին: Վեց օրւան ընդհարումից յետոյ Կարկառի ժողովուրդը ձիւնապատ կատարներից նահանջեց ու թափւեց Սպարկերտ, Մոկս, Գաւաշ և մասամբ կեցան:
Երկու օրւան մէջ Կարկառի վարի մասի տասերկու գիւղերը ամբողջովին հրդեհւեցին, թալանւեցին: Կոտորւեցաւ 130 անձ, պառաւ, ծեր, աղջիկ և այլն:
Այս կռւի մէջ սպանւեցաւ և Ձկորցի Գալօ, հին զինւոր, Կարկառի ամենացայ- տուն մարտիկը, որ մի քանի անգամ բանտ նստած էր և ընդհարւած կառավարական զօրքի հետ:
64
Հակառակ կառավարութեան անվերջ գրաւած արմտիքի և կենսական ուրիշ մթերքների, Կարկառի 1700 արկածեալները պատսպարւեցին և խնամւեցին ամեն տեղ: Մարտի մէջ, նորից սկսւեցին ծայր տալ ոգեպնդիչ լուրեր: Լրագիր, բան չկար արդէն: Մասնաւոր նամակներով կ՛իմանայինք թէ Դարդանէլը գրաււած է, կառավարութիւնը Պօլսից փախած է Կոնիա, ռուսեր կը յառաջանան ուժեղ թափով: Միւս կողմից քրդական միլի խմբեր կը կազմակերպւէին, և մի գաղտնի լար- ւածութիւն կար: Սակայն հայերն ուրախ էին, թէ շուտով ամեն բան վերջ պիտի գտնէ:
Ապրիլի 2-ին լուր եկաւ թէ Շատախը ապստամբած է կառավարութեան դէմ. օգնութիւն: Արդէն Արտօսի կռնակին բուն դրած Փեսանդաշտի մէջ կտրտած էին հեռագրաթելեր: Տասերկու ոստիկաններ կ՚անցնին այդ կողմը, և յարձակման կ’ե- նթարկւեն Բարադօդիկ կրճի մէջ' Կաղազիզցի հայերի կողմից, ու ետ կը դառնան:
Ոչ ոք չէ՛ր կարող հաւատալ թէ ծրագրւած կայ ընդհանուր բնաջնջում: Մանա- ւանդ որ մինչ այդ պատահած դէպքերը լուծւած էին խաղաղ ճանապարհով, հայերից և թուրքերից կազմւած յանձնախմբի միջոցով:
Ուստի և այս մտքով, Ռշտունիքի մէջ գործող Լևոնի ուժեղ խումը' վերցնելով Առիւծ Ասփօին' իր տղաներով, ինչպէս և Աբրահամ Դաւիթեանին, օգնութեան գնաց Շատախին' գիշերանց:
Հետևեալ օր ոստիկանները խոշոր խմբով յարձակում գործեցին Բարադօդիկ կրճի հայ պահակների վրայ, բայց մի քանի սպանւած և վիրավոր թողնելով, դարձան Հիլի գիւղի հայերի վրայ, ձեռքն ընկած տղամարդիկը. ութ հոգի, իսկոյն սպանեցին, ամբողջ կին ու հարսներ բռնաբարեցին, և ղրկեցին բաժանելու Ոստանի քրդերի տներում, իսկ միւսներին վռնդեցին շրջակայ հայ գիւղեր:
Արդէն մի քանի օր էր, ինչ հաղորդակցութիւնը Վանի և Հայոց Ձորի հետ' կա- տարելապէս կտրւած էր:
ճիշդ այդ օր դէպքեր սկսւեցին և Հայոց Ձորի մէջ: Ապրիլի 6-ի առաւոտւանից, թնդանօթի որոտ և հրացանի անընդհատ պայթիւններ լսւեցին, իսկ հետևեալ առ- աւօտեան, արդէն կրակ բռնեց ներքին Հայոց Ձորի հինգ խոշոր գիւղեր:
Նոյն օր թնդանօթի խուլ որոտներ լսւեցին և Վանէն: Իսկ Ապրիլի ութին արդէն սկսեցին մխալ թէ Վան, թէ Արտամետ, և թէ ամբողջ Հայոց Ձոր: Որոշակի կը լսւեր Վան քաղաքից եկող լեռնային ու ծանր թնդանօթների որոտները:
Այլևս կասկած չկար, որ ընդհանուր կոտորած էր: Դէպի ինքնապաշտպանութ- եան ունեցած խոր հաւատը սկսեց թուլանալ, որովհետև կը կարծւէր թէ Հայոց Ձորն ու Վան իսպառ ոչնչացան: Արդէն լուր տարածւեց և այն էլ կառավարութեան միջոցով թէ Իշխանը սպանւած է, Վռամեանն ու Արամը բռնւած' և կախաղան հանւած: Յուսահատեցուցիչ էր մանաւանդ այն պարագան որ լաւագոյն կռւողնե- րը Շատախն անցած էին, և ամբողջ շրջանի մէջ փորձ ու ազդեցիկ ղեկավար չէր մնացած, որ ո ևէ դիրքի մէջ հաւաքէր տղաներին և սկսէր դիմադրութիւն:
Կառավարութիւնը Բարադօդիկի դէմ ահագին ժանդարմ և միլի կեդրոնացնե- լով մէկտեղ սկսեց պաշարել և Պատականց գիւղ, որ փուշ էր նրա աչքին: Այս պատճառով և Պատականց, Փշավանց, Քարադաշտ գիւղերի բնակիչները սկսեցին ցերեկով ու գիշերով թափւել Նարեկ-Փախներ: Շատերն իրենց ունեցած չունեցածով փոխադրւեցին քուրդ գիւղեր, բայց խստիւ արգելւած լինելով այդ, քր- դերը մերժեցին:Արդէն կառավարութիւնը, դեռ մի քանի շաբաթ առաջ, 18 ժանդարմ ղրկած էր Աղթամար կղզին, 50 միլի' Մոխրաբերդ, 40 միլի' Գանձակ, 20 ժանդարմ' Նորգեղ, և 5 ժանդարմ Ախավանք:
Ապրիլի 11-ի առաւօտեան, կայմակամ Շիւքրի ստորագրութեամբ, մի յայտա- րարութիւն եկաւ Ախավանց: Կաթ. փոխ. Դանիէլ վ-ը Վանն էր գնացած: Վահրամ վ. Կանաչեանը այդ յայտարարութիւնը վերցնելով, Նարեկ եկաւ խորհրդակցելու: Գաւառապետը գրած էր, թէ ինքը մասնաւոր դիւրութիւն կը տայ Գաւաշի ժողովրդին, կոտորածից խուսափելու, եթէ մինչև վաղ երեկոյին արևամարին, բոլոր զէն- քերն ու զինւորացուները Ոստան տանեն յանձնեն:
Ոստանի մալ միւդուր Արշակ էֆ. էլ հայերէնով գրած էր, թէ ի սէր ազգութեան զէնքերն ու զինւորացուները յանձնեցէք, ապա թէ ոչ ամբողջովին կը կոտորեն:
65
Մէկ-երկու գիւղական խմբապետների և ընկերների հետ խորհրդակցական ժողով գումարւեց այդ գիշեր Նարեկի մէջ: Հակառակ մի քանի հրաւէրներին' Նոր- գեղ և Մոխրաբերդ չէին կրցած ներկայացուցիչ ղրկել, և ցանկութիւն էին յայտնել ամրանալու այդ երկու գիւղերի կռնակին գտնւող Բալաքէօր լեռան վրայ: Ժողովը եզրակացութեան չ՚եկաւ, մէկ մասը կը պնդէր ամրանալ Փախներ գիւղի սարեր, մէկ մասը դրութիւնն ըստ ամենայնի յուսահատական գտնելով, կը պնդէր այս և յաջորդ գիշերին' բոլոր տղամարդութիւնը բարձրանար Փեսանդաշտ, եղան այ- նպիսիներ էլ, որ առաջարկեցին զէնքերն ու զինւորացուները յանձնել կառավարութեան, կին ու երեխաներին փրկելու համար գոնէ: Եւ փորձի համար էլ հետև- եալ առաւօտեան' մի քանի անպէտք զէնքեր էշի վրայ բարձած Ոստան տարան, բայց համոզւեցին, որ ինչ էլ լինի կոտորածն անխուսափելի է:
Ապրիլի 12-ի առաւօտ, կայմակամը յատուկ նամակ ղրկեց Պատականց գիւ- ղացիներին, որ շրջակայ գիւղացիներով միասին կառավարութեանը յանձնեն զէնքերն ու զինւորացուները: Հակառակ պարագային Հայոց Ձորի պէս քարուքանդ կանէ: Արշակ էֆ. էլ հայերէն գրած էր թէ Դուք շրջապատւած էք ամեն կողմից, և ի սէր հայութեան գոհացում տւէք: Երկու ծեր մարդ ոստիկանների ընկերա- կցութեամբ Ոստան գնացին համոզելու և համոզւելու, և ետ դարձան ձեռնունայն:
Յաջորդ առաւօտ արդէն երկու լեռնայէն թնդանօթ, ոստիկանների խմբերով, հաստատւեցաւ Արծւքարի վրայ' ուղղւած դէպի Պատականց գիւղ:
Կէսօր դեռ չ՛եղած ամբողջ Վերին Կարկառի եօթը կտոր գիւղերն էլ քարուքանդ անելով, կոտորելով, Խիզանի խուժանը յանկարծակի կերպով յարձակւեց Փախներ և Նարեկ գիւղերի դիրքերի վրայ: Գիւղացիք ո՛չ միայն բաւարար ոյժ չունէին, այլ և անփորձ էին: Պօպլօզիկ բերդի գագաթին երկար կռւելուց յետոյ սպանւեցան Նարեկցի Մ.Գրիգորեան Յարօ և Յովհաննէսեան Խաչօ: Յարօ Գա- ւաշի ամենացայտուն երիտասարդներից մէկն էր: Մանկութիւնից մասնակցած յե- ղափոխական ներքին գործունէութեան: Կիսագրագէտ, անդամ շրջանի յեղափո- խական մարմնի և Աղթամարի քաղ. ժողովի: Բայց երիտասարդները նորից չեն վհատւի, և մինչև ուշ գիշեր դիմադրելուց յետոյ նահանջեցին դէպի Փեսանդաշտ:
Տղամարդութիւնը մեծ մասով հետևեց, ոմանք մնացին Եղերովի այրերի և սառնակոյտերի տակ:
Հետևեալ օրը արդէն հրդեհի մէջ էին Պատականց, Յիրիճ, Տշող, Փշավանց, Նարեկ, Փախներ, Բախվանց և Բօղօնիս ու Յարբերդ հայ գիւղերը: Նոյն օր, Ապրիլի 14-ին քրդական հետզհետէ ստւարացող խուժանը յանկարծական գրոհով բարձրացաւ Բալաքէօրի վերին դիրքեր: Երկար դիմադրութիւնն աւելորդ էր, Նոր- գեղի և Մոխրաբերդի երիտասարդութիւնը նոյն գիշեր քաշւեց Փեսանդաշտ, ճամ- բին ենթարկւելով ոստիկանների և քրդերի յարձակման և մի քանի զոհեր տալով ու մի քանի ոստիկաններ սպանելով: Նոյն օր խորամանկ խաբէութեամբ Գանձակի, Վառենից, Շատվանի, Թիմարի ամբողջ տասնուչորս տարեկանից վեր տղամարդութիւնը կոտորեցին, ոչ մի հնար չը տալով փախչելու: Ընձակցիները ամրացան Ագիւլի պատմական Ընձակի սարի քարանձաւների մէջ, և զանազան մարդիկ այլ և այլ թաքստոցներ: Եւ բոլոր այդ գիւղերը իսկոյն ևեթ հրդեհւեցին:
Միմիայն Պատականց, Տշող, Յիրիճ և Փշավանց գիւղերի բնակչութիւնը ամենամեծ մասով կարողացաւ փոխադրւել Փեսանդաշտ, անմիջապէս սահմանակից լինելով: Մնացած գիւղերի ամբողջ կին ու երեխաները մնացին ժանդարմների, քիւրդերի և Վանի ամենալիրբ ցիգանների ձեռքին: Ամբողջ գիւղեր ոչ միայն կա- տարելապէս թալանւեցին, այլև հրդեհվեցին: Եւ Ռշտունիքի 7000 բնակչութիւնից 4500-ը մնաց թափառական դաշտի, քարի և քիւրդ գիւղերի մէջ, կատարելապէս անօթի:
Փեսանդաշտը' մի փոս է' ընկած Արտօսի հարաւային կռնակին, Ռշտունիք, Ձերմաձոր և Մոկս գաւառներու միջև: Ամեն կողմից շրջապատւած լեռներով ու շղթաներով: Ջրերը կը հաւաքւին կեդրոնը և յաճախ չեն քաշեր ստորերկրեայ ծագերից, ու դաշտի մեծ մասը կը մնայ առանց ցանելու: Այդտեղ զետեղւած են Կա- ղազիզ, Շիդան, Կայնամէրան և Ասեղ գրեթէ զուտ հայաբնակ գիւղեր, ընդամենը հազիւ 500 տուն և 2600 անձ բնակչութեամբ: Մեր սև բախտից, երկու տարի իրար
66
վրայ լիճը չէր ցամաքած, եղած հունձքն էլ մարախը կերած էր, իսկ ոչխարը' երբ արար աշխարհ կը բացւի ձնից, ու կանաչներ կը բարձրանան, իսկ Փեսանդաշտը դեռ սաստիկ ձմեռ է, արդէն ամբողջովին բուտ տարւած էր Հայոց Ձոր ու Գաւաշ, և գրաւած կառավարութիւնից:
Փեսանդաշտի հարաւային կողմը կան Նար' հայաբնակ գիւղը, Ներքին Դար- ենց և Վերին Դարենց քրդախառն գիւղերը, ինչպէս և Գոմեր անուն փոքրիկ նորահաստատ գիւղը 15-17 տուն: Արդէն Գաւաշի աղէտի լուրը հասած էր Լևոնին, և մինչև նա կաղազիզ հասած էր, արդէն փախստականներն էլ Փեսանդաշտ թափ- ւած էին: Յեղափոխական զինւած խմբերի գործն եղաւ տեղաւորել փախստականներին գիւղերի մէջ: Ցուցակագրել բոլոր տեսակի զէնքերն ու զէնք կրելու ընդունակ տղամարդութիւնը և մտածել ամրանալու մասին:
Նայած այս ինքնապաշտպանութեան խոշոր շրջանին, խմբերի և դիրքերի այսպիսի բաժանում տեղի ունեցաւ:
Ա. 150 զինւած մարդ դիրք պիտի պահեն Բարադօդիկի գծի վրայ, տասներեք դիրք, փոխնիփոխ:
Բ. Կարաբլախի դիրք - 40 հոգի, Գաւաշի քրդերի դէմ' լեռնային ճամբի վրայ:Գ. Նառա դիրք. - 40 հոգի, Մոկսէն եղած հաւանական յարձակման և Դարենց-
ների քրդերի դէմ:Դ. Շահրուրայ դիրք, 60 զինւոր, երեք դիրք, Խորզանից քրդերի և նորից Դա-
րենցների դէմ:Ամենադժւարը փախստականներին կերակրելու գործն էր: Ամեն միջոցներով
ցորենն ու գարին դուրս հանւեցին ու հասարակաց սեփականութիւն դառնալով' յատուկ ընտրւած մարդկանց ձեռքով ժողովրդի վրայ կը բաշխւէր ամէն օր, անձ գլուխ մի թաս ցորեն և երկու գրվանքայ միս: Արդէն աղը երկու օր չը բաւեց:
Դուրս հանւեցին և՜ Փեսանդաշտի բոլոր գեղեցիկ գոմէշներն ու եզները և մոր- թւեցին, այդպէս անլի, կրակի վրայ ջուր կ՚եռացնէին, ցորենն ու միսը մէջը կը ձգ- էին, կ՚եփէին և կը ձգէին ատամներ: Զինւորների համար, յարդախառն գարին, տարեկան, ո՞վ գիտէ քանի տարիներից ի վեր աւել չը դպած հորերի յատակները աւելելով, դուրս կը հանէին, և առանց մաղելու դէպի Դարենց, քրդական ջրաղացները կը տանէին ու աղալով մի կպրանման հաց կը ձևանար:
Արդէն դեռ ապրիլի 2-ից ապստամբած Շատախը կը կռւէր հերոսաբար և իրարի անմիջապէս մերձ լինելով ամենօրեայ հաղորդակցութեան մէջ էինք իրար հետ:
Ապրիլի 15-ին Գանձակցի յայտնի Առիւծ Ասփօն վերցնելով տասնուհինգ զինւոր, որոց մէջ և Նորգեղցի Աբրօն' գիշերանց Ռշտունիք անցան' փախստականներն հաւաքելու: Առանց գիտնալու թէ դիրքերը գրաււած են' Բալաքեօր կը բարձրանան և կրակի ենթարկւելով երկու մասի կը բաժանւեն: Միւս օրը Ասփօն 12 հոգով վերադարձաւ: Իսկ Աբրօն, Ոզմեցի Սէփիկ և Յիլվեցի մի տղայ հաւաքելով 1012 Մոխրաբերդցի դաշտը կ՚իջնին, և լուսնակ գիշերին' նկատւելով, կը շրջապա- տւեն ամեն կողմից, մինչև վերջին փամփուշտը կը կռւեն, ապա տեղն ու տեղը կ՛սպանեն: Աբրօն Ռշտունիքի նորահաս գործիչներից էր, անդամ Ռաֆայել կօմի- տէի, ինչպէս և Աղթամարի քաղ. ժողովին, չափազանց եռանդոտ և անձնւէր:
Մի քանի ժամանակ Բարադօդիկի դիրքերի դէմ հսկող մօտ 200 միլիները իրենց դիմացի Բառօժի դիրքից շարունակ գիշեր ցերեկ հրացանաձգութիւն միայն կ՚անէին:
Հաղորդակցութիւն կար և Վանի հետ: Սուրհանդակները կը մագլցէին Արտօսի անմատչելի կողերն ի վեր, Հայոց Ձորի Քերծ գիւղը կ՚իջնային և դաշտը կտրելով Վարագի լեռնէն Արամին կը հասնէին և եօթ օր յետոյ կը հասնէր յուսադրիչ նամակներ: 400 ժանդարմա ու միլի' յանկարծական գրոհով վերցուցին դեռ չը կոտոր- ւած Քերծ գիւղը, և ժողովուրդը Արտօս բարձրանալով թափւեց Փեսանդաշտ: Մի քանի զինւորների հետ միասին, գերողների նոր բազմութիւն:
Երբեմն-երբեմն անհատ փախտականներ կը հասնէին այս ու այն գիւղէն և կը պատմէին, թէ ինչպէս ամեն ինչ քարուքանդ եղաւ, բոլոր կիները բռնաբարւեցան, ոմանք հէնց սպաննեցին, ամբողջութիւնը անօթի-ծարաւ խոտ կը կրծեն դաշ
67
տում: Կրաբլախի գծով գիշերանց փախչող կիների մի բազմութիւնից երեսուն անձ սառեցան ու այնտեղ մնացին:
Յուսահատեցուցիչ էր դիրքերից տեսնել Գաւաշի նորաբաց գարունն ու կանաչը, իսկ Փեսանդաշտի Սիբիրեան ցուրտն ու ձմեռը և մշտական մառախուղը: Գոնէ կրակ անելու համար փայտ-թուփ իսկ չըկար, բայց Աստւած «ողջանձ տա» բանւոր խմբերին, հեռագրասիւները կը շալակէին հեռաւոր տեղերից իսկ և աթ- արների հետ միասին դիրքերը կը հանէին:
Ապրիլի 20-ից սկսած Բարադօդիկի դէմ եղած թրքական կրակը սաստկացաւ, բայց աննպատակ:
Գաւաշի կայմակամը Շիւքրին յատուկ սուրհանդակներ ղրկեց Մոկս ու Շա- տախ, որպէս զի ընդհանուր գրոհով ջախջախեն Փեսանդաշտն ու Շատախը:
Բօհտանից աշիրաթները ահագին խուժանով Մոկս թափւեցին, խաբեբայութ- եամբ կոտորեցին և հրդեհեցին մինչ այդ անառիկ համարւած Ոզիմ գիւղը:
Բայց Մոկսի կառավարիչ Մութլահ բէկը ամենայն անձնուրացութեամբ կարո- ղացաւ ձգձգել և ազատել Մոկսը կոտորածից, ինչպէս և անհնար ցոյց տալ Փե- սանդաշտի արշավանքը, և իրօք շատ դժւար էր, որովհետև Մոկսից մօտ եօթ ժամ պէտք էր մարդահասակ ձիւն ճեղքել և ապա թէ Նառ գիւղին հանդիպել:
Իսկ Նորդուզի և Շատախի քրդերը ահագին խուժան կազմած նոր թափով յարձակւեցին Թաղի ինքնապաշտպանների վրայ: Կարողացան թալանել և դուրս քշել հայերին Արմշատ, Կաճետ և նոյնիսկ Կաղպի գիւղերից: Չէր կարելի օգնու- թեան չ՚երթալ: Եվ Չաթօյեան Միհրանը 25 հոգով ծեծանց վազեց գլուխ կանգնելու փախստականներին: Մինչ այդ քրդերը յանկարծական թափով կամուրջ ձգեցին Թաղի հիւսիս' Սիւտկնայ գետի վրայ և միւս կողմն անցան, հակառակ յամառ դիմադրութեան, ու յաջողեցին երկուքի ճեղքել և թաղը կատարելապէս պաշարել:
Շատախի այս ճգնաժամի մէջ ծրագրւած արշաւանքն սկսւեց Փեսանդաշտի դէմ: Տախմանցի Հսէն աղայի 60 միլիները 300 քիւրդերի հետ միասին Ապրիլի 25- ին յարձակւեցին Շահրուրի դիրքերի դէմ ու մեկ մասը աննկատ իջաւ մինչև Գոմեր գիւղը, բայց նկատելով 7-ը սպանւած ձգեց ու փախաւ:
Միաժամանակ մի լեռնային թնդանօթով յարձակում սկսւեց Բարադօդիկի դիրքերի դէմ: Համազարկերի հետ միասին քսան հատ միլի դիրեքերից դուրս եկան և սկսեցին քշել դէպի մերոնց դիրքեր: Եօթ դիակ և մի քանի վիրաւոր թողնելով փախան այդ օրը:
Ապրիլի 26-ի մինչև երեկոյեան անընդհատ ռմբակոծութիւն էր թնդանօթով և սաստիկ հրացանաձգութիւն, բայց առանց արդիւնքի: Հետևեալ օրը գործադրե- ցին նոր ծրագիր: Քառասուն միլի մագլցեցին Արտօսի գագաթը և սկսեցին անընդհատ կրակել: Մի ձիաւոր խումբ սկսեց Ասկայնու փոսից քշել դէպի դիրքերը: Նախորդ յարձակման կէտից մօտ 60 հոգի սկսեցին արշաւել դէպի ճանապարհի վրայ եղած դիրքը, 100 հոգի էլ Յիլի գիւղից սկսեցին դէպի վեր բարձրանալ: Մի պահ երկիւղ տիրեց Արտոսի գագաթի բարձրացողների կրակից, բայց արդէն գնդակները միայն Ազգային դիրքին կը հասնէին, ձիաւորները մի քանի փամփուշտ ուտելով փախան, յարձակւողներից 2 հոգի գլորւելով դիակները դէպի ձոր քաշեցին ու կորան: Ապարդիւն գնաց և միաժամանակ Շահրուրի դիրքերի դէմն եղած արշավանքը: էլ Փեսանդաշտը փրկւած էր, թէև Կարկառցի երեսուն երիտասարդներ վհատւելով Կարկառ անցան և բոլորն էլ կոտորւեցին: Յուսահատութեան մե- ծագոյն պատճառը փամփուշտի ու ուտեստի չգոյութիւնն էր: Եղած զէնքերի մեծ մասը հին սիստեմի անպետք բաներ էին, որոնցով չէր կարելի կռւել երբէք, իսկ մավզէր ատրճանակներն ու աւստրիական մօդելները հազիւ 20-30-ական փամփուշտ ունէին: Եւ թէև յարձակումը մի քանի օր էլ կրկնուէր աւելի ուժեղ թափով, հնար չը կար ազատւելու:
Յաջորդ օրը դիրքեր կը պտտեմ և հէնց կատակի համար կը մխիթարեմ: Թէ չորս օրից յետո ուրախ լուրեր կ՛առնենք, ու տաս օր յետոյ կ՚ազատւենք: Արի՜ տես որ կատակն իրականութիւն դարձաւ:
Կէսօրւան կողմ արդէն նկատելի է երկար բազմություն որ դէպի Յիլի կը յառա- ջանայ, իսկապէս տարօրինակ էր այդ խուժանը իր կարմիր գոյնով: Վերջապէս մի
68
ժամ յետոյ ծայրը Բարադօդիկի դիրքի առաջ տւեց դուրս, և ի՞նչ, հայ կիներ: Թա- փւեցին ու թափւեցին մօտ 1500 Վանայ Թիմար գաւառի կիներն ու երեխաները: Անօթի ու մերկ մարախների նման լափլիզեցին արևադէմ կողմերի մի քանի նորա բաց բոյսերն ու խոտերը:
Ահա' թէ ի՞նչ, մտածեցինք, կառավարութիւնը հրացանով ու թնդանօթով չը կարողացավ մեզ կոտորել, բայց այս ամբոխով մեզ կոտորեց արդէն:
Մինչև յաջորդ առաւօտ 25 հոգի մեռան: Եւ ամեն ժամուն մի քանիս կը մեռ- նէին: Զինւորական խորհուրդը որոշեց կոտորել Դարենցների քրդերը և ամէն ինչ գրաւել: Հետևեալ օրն արդէն մի քանի զինւած քրդեր միայն կարողացած էին գաղտնի փախչել: Անօթի ժողովուրդը փառաւորապէս թալանեց այդ երկու գիւղե- րն ու բաւարարութիւն ստացաւ:
Մայիսի 2-ին սուրհանդակն աւետեց, թէ կամաւորները արդէն մօտեցեր են քաղաքին, և մէկ երկու օր յետոյ Վանը գրաւած կը լինի: Դէ' տղերք դէպի թրքական դիրքերն ու Յիլի: Թշնամին փախաւ, ու Յիլին էլ կողոպտւեց:
Մայիսի 7-ին, մեր սուրհանդակները արդեն քաղաքից մօտ 5000 փամփուշտ բերին ձիերով, և այն ուրախ լուրը, թէ կամաւորներն արդէն հասած են:
Մի քանի օր յետոյ Դրօի բանակը յանկարծ Խորզանք իջաւ, և Շատախ հասնելով, Թաղն ազատեց իր ոգևարքէն:
Մայիսի 11-ի երեկոյեան դէմ, սարսափելի բուք կանէր մեր դիրքերի վրայ, այն- պէս որ կարծես թէ հեռաւոր ամպի գոռոցի ձայներ կը գային: Մինչդեռ Քեռու բանակն էր, որ կրկնապատիկ շատ թշնամուն ջարդած և գրաւած էր Ոստանի բարձրունքների վրայ դրւած երկու դաշտային և երկու լեռնային թնդանօթները:
Մի անբացատրելի ոգևորութիւն ընկաւ ժողովրդի մէջ: Մեծ աղէտներին յաջոր- դող սարսափի նման մռայլ և ահարկու է ազատութեան արբշռանքը:
Այսպէս ուրեմն Ռշտունիքը գրաււեցաւ և արդէն մայիսի 15-ին, Ռուս կառավա- րութիւնից նշանակւած Վանի նահանգապետ պ. Արամի հրահանգով կազմւեցաւ Ռշտունիքի հայ կառավարութիւնը: Գաւառապետ որոշւած էր Փեսանդաշտի ինք- նապաշտպանութիւնը վարող Լևոնը:
Շատ կարճատև այդ կառավարութիւնը մեծ դժւարութեամբ զետեղեց այլ և այլ հայ և քուրդ գիւղերի մէջ Կարճկանի, Կարկառի, Խիզանի, Սպարկերտի, Մամ- րտանքի, և Մոկսի ամբողջ ազատւած բնակչութիւնը:
Կեանքն սկսել էր ժպտալ հայ գիւղացուն: Հրդեհւած տներն սկսած էին շինել, քանդւած օջախներն սկսած էին ծխալ, թշնամին հեռու հալածւած էր, և հսկայական աղէտի մորմոքը կը սկսեր արդէն նսեմանալ ազատութեան խօլ արշաւի մէջ, երբ աննպատակօրէն սկսեց Յուլիսի 17-ի զարհուրելի նահանջը:
Ապրիլեան կոտորածների ամբողջ ընթացքին Ռշտունիքի 7000 բնակիչներից 500 հոգի հազիւ կոտորւած էին: Եթէ հաշւենք դեռ աշնանից զօրք տարւածներին, գերի տարւածներին, սառածներին և մինչև նահանջը ամեն տեսակի հիւանդու- թիւններով մեռնողներն կորուստը 1000-ի չէր մօտենար:
Ուրեմն Յուլիսի 17-ին 6000 անձ միմիայն Ռշտունիքի հայութիւն սուգը սրտին ճանապարհ ընկաւ դէպի Կովկաս: Հազիւ 3400 անձ կարողացան հասնել էջմիածին: Ինչպէս կը լսւի մօտ 2000 անձ էլ Պարսկաստան կը գտնւին, իսկ 600 անձ Աբաղայի դաշտում կոտորւեցին ռուս զորքի քթի տակ:
Կովկաս և Պարսկաստան փախչողները սակայն ազատութիւն չը գտան: Հի- ւանդութիւնն ու սովը իրենց բաժինը կիսեցին, այնպէս որ հիմա գեղեցիկ Ռշտուն- իքից 3000 անձ հազիւ կը մնան ընդամենը, այն էլ էապէս այլանդակւած սարսափից և խեղճութիւնից: Անիծեալ, անըմբռնելի մի ճակատագիր կայ, որ հայութի- ւնը կը հալածէ ամեն տեղ:
Արտաշէս Բարսեղյան
ՀԱԱ, ֆ. 227, ց. 1, գ. 419, թ. 1-34: Ինքնագիր:
69
ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ԱԶԳԱՅԻՆ-ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ԻՆՔՆԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՐՑԸ 1918-1921թթ.
Վրաստանի Դեմոկրատական Հանրապետության գոյության տարիներին (1918-1921 թթ.) բավականին լարված էին ոչ միայն հայ-վրացական միջպետական հարաբերությունները, որոնք դրսևորվեցին տարբեր ձևերով (ընդհուպ մինչև պատերազմով), այլև Վրաստանի ներսում լուրջ հակասություններ էին առաջ եկել երկրի հայ եւ վրաց հասարակությունների միջև: 1918թ. ամռանը Հայոց Ազգային Խորհրդի' Թիֆլիսից Երևան տեղափոխվելուց հետո Վրաստանում իր գործունեությունն ակտիվացրեց Վրաստանի Հայոց Ազգային Խորհուրդը, որը կոչված էր ղեկավարելու այս պետության մեջ ապրող հայության ազգային, կրթական և մշակութային գործերը:
Նորակազմ վրացական պետության բոլոր ատյանները, առանձնահատուկ խանդոտ վերաբերմունք ունեին երկրի հայ ազգաբնակչության հանդեպ: Դա, թերևս, պայմանավորված էր նրանով, որ դեռևս Ռուսական կայսրության ժամանակներում Վրաստանի և մասնավորապես Թիֆլիսի հայությունը ազդեցիկ դեր ուներ և կարող էր մրցակցել նունիսկ վրաց հասարակության հետ: Վրաց ազգի դերը իրենց պետության մեջ բացառիկ դարձնելու, ինչպես նաև մյուս ազգությունների սեփականությունը (ֆինանսական, կրթամշակութային և այլն) պետակնացնելու նպատակով վրաց իշխանությունները հատկապես հայերի հանդեպ հաճախ էին դիմում խտրական քայլերի: Վրաստանի Հայոց Ազգային Խորհուրդն էլ իր հերթին փորձում էր պաշտպանել հայության իրավունքները իշխանությունների վարած հայահալած քաղաքականությունից: Խորուրդը փորձում էր հայության իրավունքները կարգավորել համապատասխան օրենսդրությամբ: Այս առումով բավականին մեծ աշխատանքներ են տարվել Վրաստանի Սահմանադիր ժողովի հետ: Երկար աշխատելուց հետո 1920թ. հունիսի 20-ին Վրաստանի Հայոց ազգային Խորհուրդը Սահմանադիր ժողովին է ներկայացնում 14 կետից բաղկացած ազգային- մշակությաին ինքնավարության թեզիսները, որոնք պետք է հաշվի առնվեին երկրի սահմանադրությունն ընդունելիս: Թեզիսները հնարավորինս ընդունելի լինելու նպատակով Վրաստանի Հայոց ազգային խորհուրդը շուրջ երկու տարի դրանց սկզբունքները քննարկել է տարբեր հանձնաժողովների, հասարակական խորհրդակցությունների շրջանակներում: Միաժամանակ կոչ է արվել վիրահայ թերթերին, ազդեցիկ հայ հասարակական, քաղաքական գործիչներին ինքնավարության հիմնադրույթները տարածել ժողովրդի մեջ: Պետք է նշել, որ Վրաստանի դեմոկրատական հանրապետության կործանումից ընդամենը օրեր առաջ (1921թ. փոտրվարին) ընդունված սահմանադրության մեջ այս թեզիսներից մի քանիսը, մասնավորապես հայոց լեզվի կիրառման կետը, որոշակի փոփոխված ձևով իրենց արտացոլումը գտան:
Խաչատուր Ստեփանյան պատմական գիտությունների
թեկնածու
ՎՐԱՍՏԱՆԻ ՀԱՅ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐԻՆ
ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐՎրաստանի հայոց ազգային խորհուրդը, որը կոչված է Վրաստանում ապրող
հայության ազգային կուլտուրական գործը ղեկավարելու և նրա կրթական ու այլ կարիքները բավարարելու, ելնելով հայ ժողովրդի շահերից, մշակել ու Վրաստանի Սահմանադիր ժողովին է ներկայացրել ԱԶԳԱՅԻՆ ԿՈՒԼՏՈՒՐԱԿԱՆ ԻՆՔՆԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ հետևյալ հիմունքները (Թեզիսները).
1. Հայերը Վրաստանի սահմաններում կազմում են Հայկական Ազգային Ինքնավարություն:
70
2. Ազգային Ինքնավարությունը իրականացվում է Ազգային Ժողովի և նրա Գործադիր Մարմնի'Ազգային Խորհրդի միջոցով:
3. Ազգային ժողովն ընտրվում է համընդհանուր, հավասար, գաղտնի ու համեմատական ընտրական սկզբունքով և գումարվում է իր իսկ որոշված ժամանակամիջոցներում, իսկ Ազգային Խորհուրդը գործում է Ազգային Ժողովի կողմից նրան տրված իրավունքների սահմաններում:
4. Ազգային Ժողովը և Խորհուրդը հանդիսանում են հասարակական իրավական մարմիններ և ունեն իրավական անձի բոլոր իրավունքները, որոնց թվում շարժական ու անշարժ գույքեր ձեռք բերելու և վաճառելու իրավունքով' բոլոր օրինական եղանակներով:
5.Հայոց Ազգային Ինքնավարության գույքը ճանաչվում է Վրաստանում ապրող հայ ազգի սեփականություն:
6. Ազգային Ժողովի անդամները նրա համընդհանուր ժողովներում, օգտվում են ազատ խոսքով' օրենսդրական հաստատությանց անդամների համահավասար հիմունքներով: Զեղծումների և ընդհանուր հանցանքների համար Ազգային ժողովի և Խորհրդի անդամները իրանց այդ կոչման մեջ եղած ժամանակ ենթարկվում են դատի և զրկվում են ազատությունից բացառապես դատական կարգով:
7. Այն վայրերում, ուր հայ ազգաբնակությունը կազմում է այդ վայրի բնակիչների ոչ պակաս քան15 տոկոսը (քաղաքներում, գավառներում, թեմերում, գյուղերում) հայ լեզուն ճանաչվում է պետական լեզվի հետ իրավահավասար վարչական (ադմինստրատիվ) հիմնարկություններում, ինքնավարության մարմիններում, դատական ատյանների մեջ, հասարակական ժողովներում և պոստ- հեռագրական հարաբերությունների ժամանակ և այդ հիմնարկությունները, հաստատությունները, ատյանները և պաշտոնական անձինք հայերի հետ հարաբերություններ պահպանելու միջոցին, պարտավոր են ընդունել բանավոր և գրավոր հայտարարություններ, բացատրություններ և ամեն տեսակ թղթեր հայերեն լեզվով և պատասխանել ու տալ թղթերը, նույնպես հայերեն լեզվով:
8. Օրենսդրական հաստատությունների մեջ հայ լեզուն ճանաչվում է պետականի հետ հավասար և կենտրոնական կառավարության բոլոր կարգադրությունները և համապետական օրենքները հրատարակվում են վրացերենի հետ միասին նաև հայերեն լեզվով: Հավասարապես հայերեն լեզվով են հրատարակվում վարչական հիմնարկությունների և անձերի տեղական ինքնավարությունների բոլոր որոշումները, կարգադրությունները ներկա թեզիսների 7-րդ կետում հիշատակված վայրերում:
9. Հայ լեզվի իրավունքները, որոնք հիշված են ներկա թեզիսների 6-րդ և 7-րդ կետերում, ապահովվում են հատուկ օրենքով:
10. Հայոց Ազգային Ինքնավարության իրավասության մեջ մտնում են.ա) Հայկական հաստատությունների և հայ անհատների ու խմբակների շահե
րի և իրավունքների պաշտպանությունը, որոնք բխում են նրանց' հայ ազգությանը պատկանելուց:
բ) Ժողովրդական կրթության և ազգային կուլտուրայի զարգացման գործերի վարումը, նաև օգնություն հայ ազգաբնակությանը պարենավորման, գյուղատնտեսական, առողջապահական և խնամատարական գործում:
11. Հայ ժողովրդական կրթության գործը ամբողջությամբ հանձնվում է Հայոց Ազգային Ինքնավարությանը. դպրոցներում դասավանդությունը տարվում է հայերեն լեզվով: Ստորին, միջնակարգ և բարձրագույն թե հանրակրթական և մասնագիտական դպրոցներում դասավանդելիք ծրագրերի որոշման և հաստատման, ինչպես և նրանց կառավարելու գործը ամբողջությամբ անցնում է Ազգային Ինքնավարությանը: Բարձր, տարրական և միջնակարգ դպրոցներում վրաց լեզվի դասավանդությունը պարտադիր է:
12. Հայոց Ազգային Ինքնավարությանը տրամադրվում են միջոցներ ժողովրդական կրթության և ազգային կուլտուրայի զարգացման համար' պետության և տեղական ինքնավարության մարմինների համապատասխան բյուջեներից, ազգաբնակության քանակի համեմատ:
71
13. Ազգային Ինքնավարությունն իրավունք ունի նշանակելու նաև հատուկ տուրքեր հայերի վրա, իր իրավասության շրջանի մեջ մտնող գործերի համար:
14. Մինիստրների խորհրդի նիստերում մասնակցում է մինսիտրի իրավունքներով Հյաոց Ազգային Խորհրդի ներկայացուցիչը, հայոց ինքնավարության գործերի վերաբերմամբ:
ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐԱզգային Խորհուրդը այս թեզերը համարում է այն նվազագույն իրավունքնե
րը, որոնք պիտի ապահովեն Սահմանադիր ժողովի կողմից հայության Վրաստա- նի հատվածին' նրա ազգային կուլտուրական գործերը անարգել կերպով վարելու համար:
Մոտիկ ապագայում Վրաստանի Սահմանադիր ժողովը պետի քննության առնի սահմանադրական հատուկ հանձնաժողովի կողմից մշակված Վրաստանի սահմանադրությունը:
ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐԱզգային Խորհուրդը պիտի պահանջի, որ հայ դպրոցի և ազգային այլ գործ
երի ինքնավարությունը ապահովված լինի հիմնական օրենքներում, Սահմանադրության մեջ:
Իր պահանջների ու դիմումների մեջ Խորհուրդը կարող է ու պիտի հենվի միայն ձեզ վրա: Արծարծեցեք այս թեզերը, որով և աջակցած կլինեք Ազգային Խորհրդին, ձեր իրավունքների պաշտպանության գործում:
Վրաստանի Հայոց Ազգային Խորհրդի նախագահ Բ.Թոփչյան Անդամ քարտուղար' Մ.Դարբինյան
ՀԱԱ, ֆ. 441, ց. 1, գ. 142, թ. 1: Տպագրական օրինակ:
72
ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՄՐԱՊՆԴՈՒՄՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌՈՒՄ (1921թ. ԱՊՐԻԼ - ԴԵԿՏԵՄԲԵՐ)
Հայաստանում խորհրդային կարգերի հաստատումը իրականացվում էր իշխանության նշանակովի մարմինների' հեղկոմների միջոցով: Խորհրդային իշխանության հաստատման գործընթացը կազմակերպում ու ղեկավարում էր ՀԿ/բ/Կ Կենտկոմը, որի հետ միաժամանակ ձևավորվում են գավառային ու շրջանային (գավառակային) կազմակերպություններ: Ալեքսանդրապոլի գավառում հեղկոմ ստեղծվել էր դեռևս 1920թ նոյեմբերին' թուրքերի կողմից գավառը գրավելուց հետո: Ստեղծված հեղկոմը համագործակցելով թուրքերի հետ, հույս ուներ մի կողմից թուլացնել թուրքական ռազմակալման ռեժիմը, մյուս կողմից ամրապն- դել խորհրդային իշխանությունը: Սակայն այդ համագործակցությունը ավելի շուտ վարկաբեկում է խորհրդային իշխանությունը և հեղկոմը ստիպված է լինում 1921թ. հունվարի 25-ին վայր դնել իր լիազորությունները: Դրանից հետո գավառում կուսակցության քաղաքականությունը իրականացնում է Գավկոմը, որը ստեղծվել էր 1921թ. հունվարի սկզբին':
Թուրքերի հեռանալուց հետո 1921թ. մայիսի 23-ին կազմակերպվում է Ալեքսանդրապոլի գավհեղկոմը Ս.Մանուցյանի նախագահությամբ: ՉՆայած որ գյուղական, գավառակային և գավառական հեղափոխական կոմիտեների կազմակերպման մասին ՀՍԽՀ ժողկոմխորհի դեկրետով հստակ մատնանշվում էր հեղկոմների գործառույթները, այնուամենայնիվ կուսակցական մարմիններն հաճախ իրենց վրա էին վերցնում նաև հեղկոմների գործառույթները: Կուսակցության քաղաքականությունից բնակչության մեջ դժգոհություններ առաջանալու դեպքում մեղադրվում էին իշխանության մարմինները, որոնք իբր ճիշտ չէին հասկացել կուսակցության քաղաքականությունը: Իսկ խորհրդային իշխանության հաստատման առաջին ամիսներին ներքին կյանքում կուսակցության իրականացրած ռազմական կոմունիզմի քաղաքականությունը չէր կարող չառաջացնել թուրքերի կողմից թալանված Ալեքսանդրապոլի գավառի բնակչության դժգոհությունը: Բնակչության վերջին ունեցվածքը բռնագրավվում է կարմիր բանակին կերակրելու համար: Բռնագրավումները կրում էին անկանոն և զանգվածային բնույթ: Դրանցով զբաղվում էին թե հեղկոմը, թե գավկոմը և թե զինկոմը: Բնակչությանը բռնագրավումներից չի ապահովում նաև անցումը նոր տնտեսական քաղաքականության, որի հիմքում դրված էր պարենհարկը: Կառավարությունը մի կողմից հասկանալով, որ բռնությունների քաղաքականությունը վնասում է գյուղացու տնտեսությունը, անցնում է պարենհարկի, մյուս կողմից ցուցակագրելով գյուղացու ամբողջ ունեցվածքը, շարունակում էր բռնագրավումները: Պարենտուրքի հիմնական սկզբունք էր համարվում դասակարգային սկզբունքը, որի կենսագործումը սրում է իրավիճակը գավառում: Բնակչության շրջանում, լուրեր են տարածվում խորհրդային իշխանության ժամանակավոր լինելու մասին: Բնակչության մեծամամասնությունը, հատկապես գաղթականության վերաբերմունքը խորհրդային իշխանության նկատմամբ դառնում է թշնամական: Ալեքսանդրապոլի գավառային կոմիտեն ստիպված է լինում դիմելու ազգաբնակչությանը' հորդորելով հանգստության և խաղաղության: Քաղաքական աշխատանքներ են կատարվում կուսակցության և խորհրդային իշխանության հեղինակությունը բարձրացնելու ուղղությամբ: Հեղկոմները, կուսակցական կազմակերպությունների ղեկավարմա- մբ, միաժամանակ նախապատրաստում են խորհուրդների ընտրությունները: Կուսակցությունը պարբերաբար անցկացնում է կուսակցականների զտում, և մեծ մասամբ խորհրդային իշխանության մարմիններում աշխատող մտավորականները հեռացվում են կուսակցությունից: Բազմաթիվ անմեղ մարդիկ հալածանքների և բռնությունների են ենթարկվում: Մինչև 1921 թվականի վերջերը անցկացված միջոցառումների շնորհիվ ապահովվում է կոմունիստական կուսակցության «հաղթանակն» առաջիկա ընտրություններում:
73
Սույն հրապարակումը ներկայացնում է Ալեքսանդրապոլի գավառում խորհրդային իշխանության հաստատաման և ամրապնդման ծանր շրջանը: Գավկոմի և հեղկոմի միջև եղած հակասությունների, իրականացրած բռնագրավումների, հեղկոմի և գավկոմի կոչեր, շրջաբերականներ, հրամաններ, Ալեքսանդրապոլի կազմակերպության անցկացրած կոնֆերանսի նյութեր: Հավաքածուի փաստաթղթերը հրապարակվում են առաջին անգամ և նպատակ ունեն հարստացնել ներկայացվող հարցի աղբյուրագիտական բացը: Հավաքածուում տեղ գտած փաստաթղթերը հայտնաբեր ենք Հայաստանի ազգային արխիվի տարբեր ֆոնդերից: Հավաքածուն կազմված է պատմական փատաթղթերի հրապարակման գործող կանոնների համապատասխան:
Կարինե Ալեքսանյանպատմական գիտությունների
թեկնածու
N 1ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ
ԱՌԱՋԻՆ ԿՈՆՖԵՐԱՆՍԻ ԿՈՉՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ԲԱՆՎՈՐՆԵՐԻՆ ԵՎ ԳՅՈՒՂԱՑՒՆԵՐԻՆ
7 ապրիլի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Հայաստանի աղքատ, տնանկ և քայքայւած գիւղացիութիւնը և ընչազուրկ, քաղցած բանւորությունը, որ մի քանի ամիս առաջ ազատւել էր կապիտալի և նրա վարձկանների լծից, - դաշնակների անպատասխանատու խմբապետների, ավազակ մաուզերիստների և նման ոճրագործների ձեռքով նորից դարձաւ քա- ւութեան նոխազ, կրկին նետւեց պատերազմի դաշտ- այս անգամ քաղաքացիական պատերազմի դաշտը, մի ավելորդ անգամ քայքայւեց տնտեսութիւնը նաև այն շրջանի, որ մինչև օրս բարեբախտաբար պատերազմի վայր չէր դարձել վերջին արիւնոտ տարիների ընթացքում և դաշնակների կոյր, ապիկար գործելակերպի հետևանքով աւերւեցին քաղաքները, կործանւեցին գիղերը, փչացան արտերը, անմեղօրեն ընկան շատ ու շատ, դեռ կեանքի ընդունակ երիտասարդ կեան- քեր, որոնց պակասը աւելի քան երբէք մենք զգում ենք այժմ:
Ընկերներ, ինչպես յայտնի է, Երևանում կազմւեց «Հայաստանի փրկութեան կոմիտէ», որը փրկելու էր Հայաստանը իր բանւոր և գիւղացուց, փրկելու էր երկիրը ժողովրդի ազգաբնակութեան երկաթէ կամքից և ցանկութիւններից: Այո, նա մասամբ կարողացաւ իրագործել իր ծրագիրը- ոչնչացնելով բանւոր գիւղացիու- թեան շահերը պաշտպանող անթիւ, անհամար թանկագին կեանքեր, և ինքը փր- կւեց, փախաւ, թողնելով Հայաստանը:
Անցեալ շաբաթ օրը, ապրիլի 2-ին, երեկոյեան ժամը 6-ին, Խորհրդային Ֆեդերացիայի Կարմիր բանակը մտաւ Երեւան:
Եւ այժմ Երևանը, էջմիածինը, Աշտարակը, Ղամարլուն, Ախտան' իրենց շրջաններով կրկին խորհրդային իշխանութեան ձեռքին են, և կարմիր աշխատանքի դրօշակը նորից բարձրացաւ այնտեղ' այլևս վար չիջնելու համար:
Այս վերջին օրերիս, քաղաքացիական կռւի ընթացքում, Հայաստանի գիւղացիութիւնը պարզօրեն ցոյց տւեց իր վերաբերմունքը դէպի դաշնակները, նրանց վռնդելով նաև մնացած գիւղերից: Իբրև փաստ, կարելի է թւել զօնայի մի շարք գիւղեր, որտեղից դաշնակ հերոսները հազիվ են փախել մեր իսկ գիւղացիների վրէժխնդրութիւնից:
Ընկերներ: Հայաստանը նորէն կարմիր է' համաձայն նրա բանւորի և գիւղացու կամքի, և աշխատավորութիւնը փրկւել է «Փրկութեան կօմիտէների» կործանիչ
*
Խոսքը 1920թ. թուրք-հայկական պատերազմից հետո թուրքական և հայկական զորքերի միջև ստեղծված չեզոք գոտու մասին է -Կ.Ա.:
74
ճիրաններից: Ալեքսանդրապոլի բանւորութիւնն ու նրա շրջանի գիւղացիութիւնն այսօր ապրում են մեծ, պատմական օրեր: Հայաստանը կարմիր է, խորհրդային և չի անցնի մի քանի օր, երբ կը կարմրի նաև Ալեքսանդրապոլը:
Այսպիսի մի լուրջ վայրկեանին սկսել է իր աշխատանքները Հայաստանի ԿոմունիստականԿուսակցութեան Ալեք[սանդրա]պօլի առաջին կոնֆերանսը: Վերջինս լինելով բանւորութեան և գիւղացիութեան շահերի արտահայտողը,
նրա դիկտատուրայի պաշտպանը, նրա կամքը կատարողը և պաշտօնական աղ- բիւրներից հաստատապես տեղեակ լինելով Ալեք[սանդրա]պօլից դուրս վերջին նշանակալից և պատմական օրերում կատարւած քաղաքական բոլոր անց ու դարձին, - կոչ է անում քաղաքի և շրջանի բոլոր բանւորներին, համայն գիւղաց- իութեանը' չհավատալ փախստական հատ ու կտոր բախտախնդիրների տարածած պրովակացիոն, ֆանտաստիկ լուրերին:
Ընկեր գիւղացիներ, կոմունիստական կուսակցութեան Ալեք[սանդրա ]պօլի առաջին կոնֆերանսը, որ ձեր ծոցից է առաջացել, ձեր ներկայացուցիչների խորհուրդն է, վճռել է դիմել ամեն մի կտրուկ և վճռական միջոցի, վերացնելու իւրա- քանչիւր արգելք և ստեղծելու ապահովութիւն, որպէսզի աշխատաւոր գիւղացին օր առաջ կարողանայ առանց վախի դուրս գալ դաշտ և անցնել իր գարնանային աշխատանքներին:
ՀԿԿ Ալեք[սանդրա]պօլի առաջին կոնֆերանս
Ֆ. 3, ց. 1, գ. 3, թ. 14: Տպագիր օրինակ:
N 2ՔԱՎԹԱՌԼՈՒ ԳԱՎԱՌԱԿԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ԶԵԿՈՒՑՈՒՄԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ
ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԵՐՔԻՆ Գ Ո ՐՇ Ե ՐԻ ՎԱՐԻՉ Հ.ԱՄԱՏՈՒՆՈՒՆ Խ ՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՄՐԱՊՆԴՄԱՆ ՀԱՄԱՐ ԿԱՏԱՐՎՈՂ
ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ29 ապրիլի 1921թ.
Քավթառլի
Во всех селениях 2-ого участка организованы сельские ревкомы из 3-х лиц, в сл. Кафтарлы из пяти лиц.
В настояшее время главное внимание учревкома обрашена наорганиза- цию сельских коммун и изыскание средств на производство посеяев, о чем будет сообщено подробно.
Постепенно налаживается работа по укреплению советской власти. Борьба против анархии ведется с наприжененным усилием, но явление по вине некоторых товаришей не ликвидируется; из Александраполя прибывают товариши и самочинно разоруживают население: несмотря на то, что по Вашему распоряжению разоружение должно быть прекращена, тов. Агаси Тер- М овсесянем разоружено селение Малый- Беканд.
П рош у распорядиться, чтобы товарищи, которые будут командированы II участок непременно заехали бы в участком и с его ведома начали-бы работу, иначе состоится дуализм, дискредитирующий советскую власть. Примеров много.
В с. Томардаш тов. Кракезовим, мною и сельским ревкомом было разрешено раздавать хозяевам пщеницу, оставшуюся в селе. П о приведение этого решения в исполнени в это селе явился товарищ Агаси и приказал в 24 часа вернуть разданную пщ енищ у якобы для коммуны. Должен сооб- шить, что постановление о раздаче пщеницы хозяевам было поставлено еще во время пребывания здесь турок, когда этот район работал самостоятельно.
75
В настояшее время Арихвалинскии ревком ликвидировали. В состав нового Кафтарлинского учревкома вошли еще товарищи: Габриел и Алексан Кужикянцы, на которых прош у выслать мандаты.
Будучи в Александраполе, я вам передал, что для замена имеются милиционеры до 50 верховых.
Товарищ Агаси в Арихвалах собрал всех милиционеров и без ведома учревкома выехал 4 участок, я остался без милиционеров и нужден был вооружить 10 человек из местных крестьян, которых согласили.
Вашему распоряжению, представил в распоряжение товарища Саакяна. У меня нет штата милиционеров, жду их прибития, чтобы выяснить общее количество миллиционеров. Арихвалинский ревком относительно милиционеров мне сведения не давал. П рош у разрешить мне иметь 30 милиционеров для 4-ых постов. Села района расположены в диаметре 40 верст. В районе нейтральной зоны было много злоупотреблении, для выяснения и привлечения виновных к отвественности необходима Комиссия.
П рош у также указания относительно национализации мельниц, сообщаю, что часть мельниц 2 участка давно национализирована и действует по распоряжению учревкома.
Подлинное за надлежащими подписями.
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 37, թ. 5: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
N 3Հ.ԱՓԻՆՅԱՆԻ ԽՆԴՐԱՆՔԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻՆ
ԻՐ ՏՊԱՐԱՆԻ ԹՈՒՂԹԸ ԲՌՆԱԳՐԱՎԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
4 մայիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Իմ թղթերի վերաբերմամբ Յեղկոմի արած որոշումը միանգամայն զրկում է ինձ հնարաւորութիւնից վերականգնելու աւերված տպարանը և հրատարակելու «Շիրակ» օրացոյցները: Ես նիւթապես լիովին քայքայւած եմ, ապրում եմ պարտքով: Հետևաբար անկարող եմ իմ սեփական միջոցներով պեղել տպարանի շենքը, ջարդված մեքենաները նորոգել, տառեր գնել և այլն, ուստի խնդրում եմ փոխել Յեղկոմի արած որոշումը և հնարաւորութիւն տալ ինձ այժմ ձեռնարկելու տպարանի վերականգնման գործին, ապա և ձեռնարկել օրացոյցների հրատա- րակութիւնը:
Ցուցակագրւած թղթերի այն մասը, որ կարելի է գործադրել պետական կարիքների համար խնդրում եմ գնահատել և արժեքը այժմ ինձ վճարել, իսկ մնացածը թողնել ինձ մոտ օրացոյցների հրատարակութեան համար. ստացւած դրամը պետք է գործադրեմ իմ տպարանի կարգաւորման համար:
Օրացոյցների հրատարակութեան համար յատկացրած թուղթը ինձ մօտ պահելու գլխաւոր նպատակը այն է, որ իր ժամանակին կարողանամ իմ ձեռքի տակ թուղթ ունենալ և ձեռնարկել տպագրութեան: Իմ մօտից տանելով, կարող է ուրիշ պետքերի համար գործածւել և ես կմնամ առանց թղթի: Ամենայն խնամքով պահել եմ յիշեալ թղթերը, հատկապես օրացոյցների համար և եթե հրատարակութե- ան գործը իմ սրտին այդքան մօտ չլիներ, ես ևս ուրիշների նման կարող էի ամենաբարձր գնով տաճիկներին վաճառել թուղթը, այդ չեմ արել նախ սկզբունքով, ապա և իմ հրատարակութեան համար:
Խնդրում եմ նաև ինձ թողնել երկու նոմերատորները, որոնցից մեկը բոլորովին չի գործում, իսկ միւսը փոքրիկ վերանորոգման կարիք ունի, քանի որ վերականգնելու եմ տպարանը, իսկ տպարանը առանց նոմերատորի չի կարող լինել, մանավանդ պետական տպարանները այդ մեքենայի կարիք չունեն:
76
Յուսով եմ Յեղկոմը ի նկատի ունենալով իմ տածածս սերը դեպի այդ կուլտուրական ձեռնարկութիւնը, լիովին կհասկանայ ներկայումս իմ հոգեկան վիճակը, ինձ թևաթափ չի անի:
Յ.Ափինեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 26, թ. 67: Ինքնագիր:
N 4ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԵՐՔԻՆ Գ Ո ՐԾ ԵՐԻ ՎԱՐԻՉՀ.ԱՄԱՏՈՒՆՈՒ ՀԱՅՏԱՐԱՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԲՌՆԱԳՐԱՎՈՒՄՆԵՐՆ ԱՐԳԵԼԵԼՈՒ
ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ6 մայիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Հայյեղկոմի ս.թ. ապրիլի 21-ի որոշման համաձայն արգելւում են ամեն տեսակ բռնագրաւումներ և խուզարկութիւններ' թաքնւած ապրանքներ, մթերքներ, ազ- նիւ մետաղներ և այլն գտնելու նպատակով, այլ և բնակարանների իւրացման առանց յատուկ օրդերի լիազօրւած մարմինների:
Առաջարկում եմ միլիցիայի պետին և Գավյեղկոմների Նախագահներին, իրենց իսկ անձնական պատասխանատւութեամբ, անմիջապէս դադարեցնել անպատասխանատու անձնաւորութիւնների ինքնակամ և ապօրինի գործունէութ- իւնը և խիստ հսկել, ուղղութիւն ունենալ սոյն շրջաբերականի իրագործմանը:
Իսկ մինչև այս տեղի ունեցած բոլոր խուզարկութիւնների և բռնագրաւումների մասին խիստ քննութիւն կատարելուց յետոյ շուտափոյթ իրազեկ անել ինձ:
Ալեք[սանդրա]պօլի շրջանայինՅեղկոմի ներքին գործոց վարիչ Հ.Ամատունի
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 96, թ. 8: Տպագիր օրինակ:
N 5ՀՍԽՀ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ՄՅԱՍՆԻԿՅԱՆԻ ՇՐՋԱԲԵՐԱԿԱՆԸ
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻՆ ԶԳՈՒՅՇ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ԻՐԱԿԱՆԱՑՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
[մայիս, 1921թ.] Երևան
В развитие циркулярной телеграммы N 668, сообшаю, что необходимо местах разяснить смысль осторожной политики, которая заключается в установлении нормального взаимоотношения между советвластью и населением, подавляюшим большинством состояших из трудяшихся и мелкой буржуазии. Политика эта диктуется моментом прекрашения гражданской войны и особенностями страны. Н о это отнюдь не означает, что советвла- сть слаба и что в стране не должно быть твердой власти. Напротив, та-же политика диктует нам твердость наших действиях. Умелое и гибкое отношение к населению, сильные и закаленные органы власти, крепкая дисци- плиннированная армия, предусмотрительность полная, готовность к неож иданностям этого не должен ожидать ни один работник.
Предармревкома М ясников (Мартуни)Наркомвнутдел Макинцян
Ֆ. 3, ց.1, գ.18, թ. 1: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
77
N 6ՀՍԽ Հ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ՄՅԱՍՆԻԿՅԱՆԻ ՇՐՋԱԲԵՐԱԿԱՆՆ
ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ ԲՌՆԱԳՐԱՎՈՒՄՆԵՐԸ ԴԱԴԱՐԵՑՆԵԼՈՒՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
[մայիս, 1921թ.] Երևան
Поступаю т сведения происходящих конфликтов между населением и организ[ящиями] власти о реквизициях на местах нужна сугубая осторож ность по отношению к крестянству, вообше населению. Впредь, таковых распоряжений Армревкома, необходимо прекратить реквизиции, обыски, уплотнения и т.п. у крестьянства, городского мещанства, трудяшихся, следует строго придерживаться проднологов и методов убеждения. Прош у это разяснить всем без исключения местным органам власти.
Предармревкома М ясников
Ֆ. 3, ց. 1, գ. 18, թ. 3: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
N 7ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ
Ս.ՄԱՆՈՒՑՅԱՆԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼՈՒՄ ՄԱՆՐ ԱՌԵՎՏՈՒՐԸ ԱԶԱՏ ՀԱՅՏԱՐԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
3 հունիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Այսու յայտնում է ի գիտութիւն ամենեքեան հետևեալը.1) Մանր առևտուրը Ալեք-պօլի գաւառում յայտարարւում է ազատ: Ամեն տե
սակի ապրանքները ազատ են բռնագրաւումներից:2) Մանր տնտեսութիւնը պետք է զարգանայ անհատական նախաձեռնութեան
շրջանում: Խորհրդային օրգանները ձեռնամուխ չեն լինում նրանց ներքին կեան- քի մեջ:
3) Բնակարանների բռնագրաւումները տեղի են ունենում կամ Յեղկոմի և կամ Ներքին Գործոց Բաժնի օրդերներով: Բնակարանիային Բաժինը միայն գործադիր մարմին է:
4) Խստիւ արգելւում է որևէ իրեր, գործիքներ և մթերքներ փոխադրելու Հայաստանի սահմաններից դուրս:
5) Ժամանակաւորոպէս դադարեցնել Հայաստանի սահմաններից հեռացողներին անցագրեր տալ
6) Հին Յեղկոմի գործերը քննելու համար կազմւում է քննիչ յանձնաժողով: Քաղաքացիները իրենց պահանջները պետք է ներկայացնեն մինչև ամսոյս 15-ը:
Ալեքսանդրապոլի գաւառայինյեղափոխական կոմիտէի նախագահ Ս.Մանուցեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 8, թ.13: Տպագիր օրինակ:
N 8ՔՐԴԻՓԱՄԲ ԳՅՈՒՂԻ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ԽՆԴԻՐՆ ՈՒՂՂՎԱՇԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ 2-ՐԴ ԳԱՎԱՌԱՄԱՍԻ ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻՆ ԳՅՈՒՂԸ
ՀԱՐԿԵՐԻՑ ԱԶԱՏԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ4 հունիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Յայտնում ենք Ձեզ ի գիտութիւն, որ մեր գիւղ Փամփը 1918 թվից բոլորովին թալանւեց թուրքերի կողմից և տղամարդկանց շատերին կոտորեցին, յետոյ թուր
78
քերը յետ քաշւեցին, մեր գիւղը մնաց հայերի և թուրքերի մեջտեղը, որ ամեն կողմից թալանի և աւերածութեան ենթարկւեց մինչև վերջի անասունը և տնային իրերը:
Թուրքերի հեռանալուց յետոյ աշխատող ձեռքերի պակասութեան պատճառով դեռ չէինք կարողացել մեր քանդված տնտեսութիւնը, որ վրայ հասաւ վերջին մեր գաղթը 1920 թւին նոյէմբերին: Անցեալ դեպքերից սարսափած ոչ մի բանի ուշա- դրութիւն չը դարձուցինք, հազիւ փախանք գլուխներս ազատելու համար, որովհետև մեր գիւղը գտնւում է շոսեի ճանապարհի վրայ: Գալող գաղթականութիւնը գիւղի վրայով անցնէլիս թալանեց ինչքան որ ուզեց: Վերադարձանք գիւղ, տեսանք դարձեալ թալանւած և մեր տնտեսութիւնն աւերւած: Սկսէցինք աշխատել, հա- ւաքել ինչ որ մնացել է և հազիւ մի քիչմ շունչ քաշէցինք, մտածում էինք մեր աշխատանքի և առօրեա հոգսերի վրայ, որ վրա հասաւ փետրվարեան դաշնակցականների կռիւը, որը տևեց մօտ մեկ ու կես ամիս, այդ ժամանակւա ընթացքում 500-ից աւելի դաշնակցական զօրքերը մեր հաշւով ապրեցին:
Յետոյ եկավ կարմիր բանակը, մեզնից վերցրեց բոլոր լծկանները և սայլերը, բեգար ուղարկվեց, որից շատերը կորան, խոտ, դարման բոլորովին չը թողին: 15 հատ մալ, 30 հատ ոչխար տարան, ստացական տվին, 20-ից աւել մալ, 50-60 հատ ոչխար առանց ստացական տալու տարան, տարան ալիւր, հաց և այլ մթերքները հաշւել չենք կարող: Այսքան դէպքերը աչքի առաջ ունենալով, խնդրում ենք, որ մեր գիւղից այլևս չը պահանջեք մսացու և խոտ, որ բոլորովին չունենք և նույնիսկ մենք զուրկ ենք օրապահիկ ապրուստից և գիւղատնտեսական ամեն- աանհրաժեշտ գործիքներից: Մեր գիւղը' Քրդի Փամփը առաջ 50 տնից էր բաղկացած, հիմա մնացել է 30-38 տուն, որոնցից շատերը առանց տղամարդի, 4-5 տուն կա գիւղում, որ ապրում են, մնացածները բոլորը ծայրահեղ չքաւորութեան մեջ են:
Խնդրում ենք, որ ուշադրութիւն դարձնեք մեր խնդիրքին և մեր գիւղը ազատած կլինեք բոլորովին կործանումից: Առանց այն էլ մենք ենթակայ ենք ճամբորդների մշտական ճնշումներին, որովհետև մեր գյուղը թե շոսի ճանապարհի վրայ է և երկու կողմից թե Ապարանի և թե բանակի ճամփորդների համար միակ իջեւա- նատեղն է:
Մեր գիւղը բոլորովին զրկւել է մանր մալից և ոչխարից, գրեթէ սերմից կտրւել է և աճելու հնարք չկայ,առանց հարեւան գիւղերին դիմելու:
Քրդի Փամբի ՀեղկոմներՍաֆո Հուսեյով Կարաման Հասոյով Խուդո Ահմադով
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 26, թ. 69: Բնագիր:Ձեռագիր:
N 9ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԲՆԱԿԻՉ ԱՍՏՂԻԿ ԼԻՍԻՑՅԱՆԻ ԽՆԴԻՐՆ
ՇՐՋԱՆԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԵՐՔԻՆ Գ Ո ՐԾ ԵՐԻ ԿՈՄԻՍԱՐ Հ.ԱՄԱՏՈՒՆՈՒՆ ԻՐԵՆԻՑ ԲՌՆԱԳՐԱՎԱԾ ԻՐԵՐԸ ՎԵՐԱԴԱՐՁՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
8 հունիսի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Անցեալ նոյեմբերին, երբ տաճիկները գրավեցին Ալեք[սանդրա]պօլը և տեղական իշխանությիւնը յայտարարվեց խորհրդային, կառավարութիւնը ինձ ձերբակալեց որպես Լիսիցյեանի կնոջ և բնակարանս ամբողջ կահ-կարասիներով գրա- ւեցին: Այդ բնակարանում ապրում էինք մենք' Լիսիցյաններս և իմ մայրս իր երկու որդիներով, այնպես որ գրաւած կահ-կարասիների մի մասն էլ նրանցն է:
Այժմ, հիմնվելով կառավարութեան հայտարարութեան վրայ, որ մասնավոր մանր սեփականութիւնները չէին բռնագրավելու, խնդրում եմ Ձեր կարգադրութ-
79
իւնը և իմ մորս կահ-կարասիները վերադարձնելու մասին: Յայտնում եմ, որ գրա- ւողները եղել են ընկ. ընկ. Ավօ Ղազարեան, Սուրեն Արշակունի և Գողթունի, և այսօր բոլոր իրերը գտնւում են գաւառային կոմիետէի տրամադրութեան տակ: Խնդրում եմ վերադարձնել իրերս, որովհետև ոչինչ չունեմ և նորը գնելու միջոցներից զուրկ եմ:
Կարևոր եմ համարում շեշտել առանձնապես, որ դաշնամուրը ծառայում էր ինձ ոչ որպես շքեղութիւն, այլ երեխաներս նվագել էին սովորում, որոնք այժմ զրկւած էին դրանից: Ներփակ ներկայացնում եմ գրաւած իրերի ցուցակը:
Ա.Լիսիցեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 12, թ. 47: Ինքնագիր:
N 10ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԻ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ս.ՄԱՆՈՒՑՅԱՆԻ
ՀՐԱՄԱՆԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼՈՒՄ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՍՈԻՏ ԼՈՒՐԵՐ ՏԱՐԱԾՈՂՆԵՐԻՆ
ՊԱՏԺԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ27 հուլիսի 1921թ.
Ալեքսանդրապոլ
Վերջերս հասարակութեան որոշ խաւերում հակայեղափոխական տարրերը ստահոդ լուրեր են տարածում Խորհրդային պատասխանատու պաշտոնեաների, հիմնարկութիւնների և կազմակերպութիւնների շուրջը:
Լուրեր տարածողները այն տականքներն են, որոնք իրենց դատարկապորտ կեանքում միակ արհեստը դարձրել են պրովակացիան, կեանքի մեջ կիրառելով փղի և քոթոթի առակը:
Այդպիսիները մեր կենաքի պալարներն են, աւելորդ ձրիակերները, որոնց պետք է հիմնովին արմատախիլ անել մեր միջից:
Դրանց նպատակն է մասսայի աչքերում նսեմացնել Խորհրդային օրգանները, նրանց ղեկավարներին ճիշտ այնպէս, ինչպէս ամեն հակայեղափոխական ջանում է այդ կեղտոտ զենքով պայքարել Բանւորա-գիւղացիական իշխանութեան դեմ:
Նմաններին իրենց արդար հատուցումը տալու գործում մենք բաւական փորձ ունենք:
Հրահանգւում է Արտակարգ Յանձնաժողովին ամենաուշիմ կերպով հսկել և նմաններին ձերբակալելով ենթարկել ամենախիստ պատժի:
Նախյեղկոմ Ս.ՄանուցեանՔարտուղար Աւօ Ղազարեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 148, թ. 97: Տպագիր օրինակ:
N 11ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐ ՈՒՂՂՎԱԾ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԻ ԱՐՏԱԿԱՐԳ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻՆ ԵՐԿՐՈՐԴ ԳԱՎԱՌԱՄԱՍՈՒՄ ՏԻՐՈՂ ԻՐԱՎԻՃԱԿԻ
ՄԱՍԻՆ31 օգոստոսի 1921թ.
Քավթառլի
За время с 19 по 31 августа с.г. обездив некоторыя села своего района, я по личным наблюдениям и по некоторым сведениям получаемым мною из достоверных источников, мог установить следующее в отношени политического положения ввереного мне района.
В сел. Согутлы политическое положение весьма печальное. Отрицатель
80
ное отношение населения к Советовласти. Здесь же находиться гражданин города Алекполя Балабек Геодакянц, который неизвестно, по каким то недоразумениям унаследовал от какого то князя 60 десятин земли и пользуется в настоящее время их урожаем. Этот же типус распространил в селе разные провакационные слухи- ужасные, что будьто: "американцы взяли под свою опеку Армению на 25 лет, а Россию на 10”. Затем Япония взяла всю Сибирь и наверное в скором времени очутится в самом Петрограде. "Положение русских ужасное, Алекполе ихь совершенно нет". "Здесь советские служащие не работают, а только пришли спасть свою голову" и т.д. и т.д.. Санитарное состояние в селе ужасно плохое и по прежнему, местным медицинским перрсоналом неоказывается никокой помощи. Экономическое положение удовлетворительное. Дезертиров масса. Военком не принимает никаких мер. Тоже самое печальное явление замечается и в сел. Адияман. Распространяются таже самые провакационные слухи, но кем, мною пока не установлено. Тоже самое отрицательное отношение к Советвласти. Дезертирство здесь процветает: И з 17-ти военнообязанных, дезерствуют 14. Здесь один из турецко- подданных армян, по- ссоровшись со своим агентом Костаном Агекянцем, угрожал его следующим словами: "Подождите еще пару дней, настанет наше время и тогда мы Вам покажем" (Имя последняго Овсеп а фамилия неизвестна).
Экономическое положение скудное. Больных нет. В селе Бабрлы большинство населения составляют местные армяне, меншиство турецкопод- даные. Отрицательное отношение к Советвласти. Один из турецко-поданных армян- бывший хмбапет Айказ Мхитарянц, при ссоре местными говорил: "Повременитес еще два дня, пройдет ваше время и я вам покажу". Дезертиров здесь нет. Болезны не серезные, хотя несколько раньше были несколько случаев в больных тифом. Экономическое положение удовлетворительное. Село Казарабат. Большинство населения турецкоподданые армяне, отношение которых к Советвласти враждебное. Есть много дезертиров. Болезни есть к серьезная, как то: малария и т.д. Экономическое положение довольно скудное. Сел. Агин. Население местные и турецкоподданые армяне. Весьма враждебное отношение турецкоподданых армян к Советвласти. Один из них Кярам Авдалян, выпустил арестованного из под стражи, которого арестовал Предсельревком село Агин О.Амбарцумян и угрожал его говоря" Пройдет скоро Ваше время и тогда посмотрим кто заплачает". Больших масса и болезни довольно серезная, как и трапичес- кая малария. Сельским ревком был несколько раз в Молла Геокча за доктором, но тот ни разу не являся, говоря, что "Я некуда иду без лошадей". Есть также несколько дезертиров, которые определил на службу в железно-дорожную милицию. Экономическое положение удолетворительное. Здесь же помещаются пять человек красноармейцев.
Село Боздоган. Большинство населения местные армяне. Индеферент- ное отношение населения к Советвласти. Есть несколько дезертиров. Болезни не серезные. Экономическое положение удолетворительное. Село Ташхала. М енш енство населения составляют турецко-подданные армяне и Карсо беженцы. Удолетворительное отношение населения к Советвласти. Хотя больных нет в настоящее время, но когда случается неожиданно болезни и гражданинам приходитсв обрашаться в Молла- Гокча за медицинского помощью, но те или не являются или просят за визит показания чека селькома. Дезертиры есть и довольно много. Экономическое положение скудно.. Все население Ташхала составляет приблизительно 205 домов из коих около 70 домов не имеют никаких посевов. Польное отсутствие всяких земледелческих орудии.
За секретаря Алгубчека Ковалевская
Ֆ. 3, ց. 1,գ. 16, թ. 19: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
81
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ՇԱՀԳԵԼԴՅԱՆԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ԵՎ ԳՅՈՒՂԱԿԱՆ ՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ ՊԱՐԵՆՏՈՒՐՔԻ
ԱՆՑՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ[սեպտեմբեր, 1921թ.]
Ալեքսանդրապոլ
Հայաստանի Խորհրդային հանրապետությունը իր բանւորներին, ծառայողներին, պաշտօնյաներին, Կարմիր բանակայիններին, որբերին և գաղթականներին պահելու համար յայտարարել է պարենաւորման տուրքը: Տուրք է դրւած հացահատիկների, խաղողի, բրդի, մսի, մեղրի, իւղի և պանրի վրայ: Հաւաքած տուրքը կվերականգնի մեր քայքայւած տնտեսութիւնը, կըվերականգնի բանւորների և գյուղացիների հայրենիք դարձած Հայաստանը: Հավաքւեց տուրքը, խորհրդային իշխանութիւնը կամրանայ և կխորանայ, կսկսի իր մեծ խոշոր, շինարար աշխատանքը: Իսկ տուրքը կըհավաքւի այն ժամանակ, եթէ մենք լաւ հասկանանք տուրքի նշանակութիւնը ու գիւղացիներին էլ լաւ հասկացնենք այն: Լաւ պէտք է հասկացնենք գիւղացուն, որ նա տուրքը տալուց յետո ազատ կարող է տնօրինել իրեն մնացած աւելորդը, որ բացի պարենաւորման տուրքից ուրիշ տուրք նա չի վճարում, որ պետութիւնը վերցնելու է նրանից միմիայն ու միմիայն պարենտուրքը: Այս լաւ պէտք է հասկանայ գիւղացին, որ նրա թշնամիները զանազան սուտ պրովակացիոն լուրերով նրա ուղեղը չըմթնեցնեն ու պղտոր ջրում ձուկ որսան: Հենց որ գիւղացուն կարողացանք հասկացնել պարենտուրքի էութիւնը, մենք անպայման կարող ենք ասել, որ աշխատանքի կէս մասը կատարել ենք:
Աշխատանքի երկրորդ կէսը կախված է մեր էներգիայից, մեր աշխատանքից: Օր ու գիշեր, անդադար մենք պետք է աշխատենք, մեր աշխատանքից է կախւած պարենտուրքի հաւաքման յաջողության երկրորդ կէսը: Ժողովրդի թշնամիները, կուլակները և անգիտակից գիւղացիները պիտի աշխատեն թաքցնել իրենց ցանքսի ու բերքի չափը, իրենց փեթակների ու անասունների թիւը. ամենաանողոք կռիւ նրանց դեմ: Այդպիսինների տեղը բանտն է, այդպիսիների ամբողջ թաքցրածը կըգրաււի: Սուտ տեղեկութիւններ տւողները պետութեան կողմից կյանձնվեն յեղափոխական դատի, որպես հակայեղափոխականներ: Պետութիւնը ավելի խիստ ու կտրուկ կլինի այն գիւղյեղկոմների և գիւղկոմիսարների անդամների հետ, որոնք չեն յայտնի ու կթաքցնեն այդ ժողովրդի թշնամիների, Խորհրդային Հայաստանի պարազիտների անունները:
Գաւառակային և գիւղյեղկոմները պատասխանատու են գիւղացիների տւած տեղեկութիւնների համար, նրանք ամեն աջակցութիւն պետք է ցոյց տան պարենտուրքը հաւաքող հրահանգիչներին, նրանք պատասխանատու են պարենտուրքն հաւաքելու գործում:
Հայաստանի Խորհրդային Սոցիալիստական Հանրապետութիւնը որոշել է հա- ւաքել պարենտուրքը, որը կըհաւաքւի անպայման: Որևէ զեղծում, որևէ թուլու- թիւն, որևէ սաբոտաժ այս հարցում պետութիւնը ամենախիստ միջոցներով արմատախիլ կանի: Մենք կանգ չենք առնի նույնիսկ գնդակահարութեան առաջ:
Դէպի աշխատանք-պարենտուրքի յաջող հաւաքելուց է կախւած մեր գոյութ- իւնը, մեր աշխատանքից է կախւած պարենտուրքի յաջող հաւաքումը:
Այս հրամանը փակցւում է բոլոր գիւղերի, քաղաքի ամենաաչքի ընկնող տեղերում, բոլոր գիւղյեղկոմների գրասենեակներում: Գաւառային, քաղաքային և գաւառակային միլիցիապետների անձնական պատասխանատվութեամբ:
Ալէքսանդրապոլի Գաւյեղկոմինախագահ Ա.Շահգելդյան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 27, թ. 50: Տպագիր օրինակ:
N 12
82
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԿՈՒՍԱԿՑԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԿՈՉՆ ՔԱՂԱՔԱՑԻՆԵՐԻՆ ՔԱՂԱՔՈՒՄ ՏԱՐԱԾՎԱԾ ԼՈՒՐԵՐԻՆ ՉՀԱՎԱՏԱԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
[սեպտեմբեր, 1921թ.] Ալեքսանդրապոլ
Վերջին օրերը մեր Ալեքսանդրապօլի գաւառում պտտւում են սուտ և պրովո- կացիոն լուրեր:
Աշխատաւոր ժողովրդի թշնամիները' հակայեղափոխական դաշնակցականները և զանազան սրիկաներ նորից ուզում են խանգարել մեր հանգիստ աշխատանքը և զզւելի հրէշային ստեր տարածելով' պղտորել գիւղացիների և բանւորների միտքը: Նրանց, այդ սրիկա պրովոկատորների նպպատակը պարզ է' թուլացնել բանւորագիւղացիական Խորհրդային իշխանութեան եռանդը շինարար-ստեղծ- ագործական աշխատանքում և այդպիսով պայմաններ ստեղծել նորից մեր Խորհրդային երկիրը ձգելու արիւնի, տնտեսական աւերածութեան և քայքայման մէջ:
«Տաճիկները գալիս են, նրանց յանձնված է Կայարանն ու Բերդը, ուր նրանք պետք է տեղաւորեն իրենց զօրքերը»- ահա այն չարամիտ և զզւելի սուտը, որ տարածում են բանւորների և աշխատաւոր գիւղացիների ոխերիմ թշնամիները:
Ընկեր բանւորներ, Խորհրդային իշխանութիւնը ձեր իշխանութիւնն է. Ով դա- ւեր է լարում, զազրելի ստեր տարածելով այդ իշխանութեան դեմ, ձեր' քրտնաթոր բանւորներիդ արիւնարբու թշնամին է: Կռվեք նրանց դեմ, հակայեղափոխա- կան սրիկաներին յանձնեք Խորհրդային իշխանութեան ձեռքը, որպեսզի նրանք ստանան արժանի' յեղափոխական ժամանակի անողոք պատիժը:
Ընկեր գիւղացիներ. Խորհրդային կարգերը ձեր արիւն քրտինքով աշխատածի պաշտպանն են: Բանւորա-գիւղացիական կառաւարութիւնը կոմունիստական կուսակցութեան ղեկավարութեամբ ամեն ջանք է գործ դնում ապահովել ձեր կեանքն ու գոյքը և օգնել վերականգնելու ձեր աւերված և քայքայւած տնտեսու- թիւնը, տալով չքավոր գիւղացիներին սերմացու, լծկան և գիւղատնտեսական գործիքներ: Ով խանգարում է Կոմունիստական կուսակցութեանը ու Խորհրդային իշխանութեանը օգնութեան գալ գյուղացիներին' նա աշխատաւոր գիւղացիութ- եան անհաշտ դուշմանն է: Խփիր այդ դուշմանին, ընկեր գիւղացի, ջախջախիր թունավոր օձի գլուխը, յանձնիր հակայեղափոխական լրբերին Խորհրդային արդար դատաստանին: Մեր տնտեսական դրութիւնը ծանր է, բայց գիտակից բանւորների և գիւղացիներ եռանդուն աշխատանքով և Խորհրդային կառավարութեան ուղիղ քաղաքականութեամբ մենք արդեն սկսել ենք դուրս գալ տնտեսական ծանր կացութիւնից:
Ամենակարևորը մեզ համար միայն հանգստութիւնն ու խաղաղութիւնն է: Տա- ճկաստանի հետ մենք այժմ բարի դրացիական յարաբերությունների մեջ ենք, մեր հարևան խորհրդային հանրապետութիւնների' Խորհրդային Վրաստանի, Ադ- րբեջանի և Մեծ յեղափոխական Ռուսաստանի հետ կապւած ենք եղբայրական ամենասերտ կապերով: Իմպերիալիստական և ուրիշ ոչ Խորհրդային պետութիւ- նների հետ մենք առաջ ենք տանում առևտուր և ապրանքների փոխանակութիւն, որն այնքան անհրաժեշտ է մեր քանդւած երկրի վերաշինութեան համար:
Այն զգում են բանւորների և գիւղացիների թշնամիները, որոնք վերջնականա- պէս ջախջախւելով ազատ քաղաքացիական մենամարտի դաշտում, այսօր ան- յուս, խելակորոյս պրովոկացիաների միջոցով, ուզում են աւելի և խորացնել և ծանրացնել աշխատաւոր ժողովրդին հասցրած վերքերը:
Կռիվ աշխատաւորների թշնամիների դեմ:Մահ պրովոկատորներին.Կեցցե Խորհրդային իշխանութիւնը.Կեցցե Կոմունիստական կուսակցութիւնը:Ալեք[սանդրա]պոլի Կուսկոմիտե Ֆ. 3, ց. 1, գ. 16, թ. 6: Տպագիր օրինակ:
N 13
83
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ՇԱՀԳԵԼԴՅԱՆԻ ՇՐՋԱԲԵՐԱԿԱՆ ՆԱՄԱԿն ԳՅՈՒՂՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ, ԳԱՎԱՌԱԿԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ ԵՎ ԳԱՎՀԵՂԿՈՄԻ ԲԱԺԻՆՆԵՐԻՆ ԲՆԱԿՉՈՒԹՅԱՆ
ՆԿԱՏՄԱՄԲ ՎԱՏ ՎԵՐԱԲԵՐՄՈՒՆՔԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
[սեպտեմբեր, 1921թ.] Ալեքսանդրապոլ
Շատ և շատ գանգատներ են գալիս գիւղացիներից, քաղաքացիներից, որ մեր իշխանութեան պաշտօնյաները իրենց շատ վատ են պահում-նրանք շատ անքաղաքավարի են դեպի խնդրատուները, կատարում են մի շարք զեղծումներ ինչպիսիք են կաշառակերութիւնը, խնամիութիւնը և այլն: Խորհրդային իշխանութե- ան մեջ են մտել անցանկալի տարրեր, որոնք դեռ չեն մոռացել հին կառավարութեան զուգընթաց այդ երևոյթները:
Բանւորա-գիւղացիական խորհրդային կարգերը տանել չեն կարող այդպիսի պաշտօնեաներին, բանւորա-գիւղացիական իշխանութիւնը որպես անպետք աղբ կսրբի իր շարքերից այդ անհատներին, կսրբի անխնայ տալով նրանց յեղափո- խական ժամանակի ամենախիստ պատիժները, նա կանգ չի առնի և գնդակահա- րութեան առաջ: Ամեն մի ազնիւ աշխատող, ամեն մի ազնիւ քաղաքացի այդ լավ պետք է իմանայ և անխնայ կերպով կռւի բուրժուական կարգերից մեզ ժառան- գութիւն մնացած այդ մեր մարմնի թարախի դեմ: Եւ ամենից առաջ այդ կռիւը պետք է տանեն մեր գիտակից և պատասխանատու աշխատողները: Բաժինների վարիչները լավ պետք է հսկեն իրենց ենթակայ հաստատութիւններին, գաւառա- կային յեղկոմները' գիւղյեղկոմների գործունեութեանը և բոլորը միասին' մեր միլ- իցիային, որը ամենից շատ է աչքի ընկնում իր այդ յատկություններով: Մեր բոլոր պաշտօնեաները պետք է լինեն քաղաքավարի բոլորի հետ, պետք է լինեն մաքուր, ճիշտ այնպես, ինչպես ինքը աշխատաւորը մաքուր ճանապարհով է ձեռք բերում իր ապրելու պարէնը: Ազնիւ քաղաքացիները, ազնիւ աշխատաւորները, որոնց համար թանկ է մեր իշխանութիւնը, պետք է օգնութեան գան մեզ, որպէսզի մենք կարողանանք մեր շարքերը մաքրել ժողովրդի այդ ստրուկներից, ժողովրդի այդ թշնամիներից: Կռիւը կաշառակերութեան, զեղծումների դեմ պետք է տարւի արագ, անխնայ: Մենք պետք է շատ կարճ ժամանակում մաքրենք մեր շարքերը: Մենք կմաքրենք մեր շարքերը: Կմաքրենք աշխատաւորական մեր կոշտ ցախա- ւելով այդ աղբը, կմաքրենք աշխատաւորների միջոցով:
Ալէքսանդրապօլի ԳաւառայինՅեղափոխական Կոմիտէի նախագահ Ա.Շահգելդյան Յեղկոմի անդամ քարտուղար Ա.ՀովսեփյանԴիւանապետ Բրեշտեյն
Ֆ. 3, ց. 1, գ. 16, թ. 8: Տպագիր օրինակ:
N 15ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ՀՈՂԱԳՈՐԾ ԲՆԱԿԻՉՆԵՐԻ ԽՆԴՐԱՆՔԸ
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻՆ ՊԱՐԵՆՏՈՒՐՔԻ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ԿՈՂՄԻՑ ՊԱՐԵՆՏՈՒՐՔԸ ՃԻՇՏ ՀԱՇՎԵԼՈՒ ԽՆԴՐԱՆՔԻ
ՄԱՍԻՆ4 սեպտեմբեր 1921թ.
Ալեքսանդրապոլ
Պարենտուրքի կոմիսիայի պաշտոնեան հաղորդել է մեզ, որ մեզանից իւրա- քանչիւրը պարտաւոր է վճարել մեր այս տարւայ ցանքսի բերքերից որոշեալ մասը: Բայց միայն թիւրիմացութեամբ կոմիսիան նախ բերքի քանակը չափազանց
N 14
84
րած ունի: Ի նկատի առած (մէկին առ 3,5) և կան նոյնպիսի չափազանցութիւններ ցանած հողի քանակի վերաբերմամբ: Պետք է յայտնել ընկեր նախագահիդ, որ այս տարւայ բերքը լինելով բոլորվին նուազ, կան այնպիսի ցանքսեր, որոնցից սերմն անգամ ամբողջապէս չստացւեց: Իսկ ամենից առատ համարվում է այն, որ տուրել է բերքը մէկին մէկ, այդպիսիք մեր քաղաքի սահմանում շատ սակաւ է: Հետևապէս պարենտուրքի կոմիսիայի պահանջման չափը շատ մեծ է և որ մենք բերքի այդպիսի մեծ տոկոս չենք ստացել: Այդ ունի իր հետևյալ գլխավոր պատճառները: 1.Թուրքերը մեր երկրից ուշ հեռացան, այնպէս որ ցանքսի հարմարավոր ժամանակը անց էր կացել և մեր կողմից այս տարւայ ցանքսը մի տեսակ հա- մարձակութիւն էր' հիմնւելով կառաւարութեան խրախուսանքի վրայ: 2. Արդեն բոլորին էլ յայտնի է ցանքսից յետոյ անձրևները խիստ սակաւ տեղացին և ամեն- այարմար ժամանակը արտերը մնացին ծարաւ, հետևապէս անժամանակ չորացան և սպասւած արդիւնքը չտւին: 3.Տեղ տեղ կարկուտ զարկեց, առանց այն էլ չորացած արտերը բոլորվին չորացան և ոչ միայն չտւին արդիւնք, այլ թէ սերմն անգամ չըստացան:
Կան մեզանում նաև այնպիսի հողագործներ, որոնք իրենք ցանել են մի քանի դեսեատին, իսկ կոմիսիան թիւրիմացութեամբ քանակը ներկայացրել աւելի քան ցանւած է: Ահա սորանով դիմում ենք Ձեզ որպէս պաշտպան մեր շահերի, որ կազմեք մի նոր կոմիսիա, որին մասնակցեն նաև մեզանից մեր ներկայացուցիչները, հրաւիրելով նոյնպէս երկրագործութեանը ծանօթ մասնագետների, որոնք ձեռա- հաս լինեն քննելու մեր բերած վերոյիշեալ պատճառները և ըստ այդմ պահանջեն տուրքը, ապա թէ ոչ մենք անկարող ենք վճարել ներկայ կոմիսիայի հաղորդած պարենտուրքը: Մեր արած ցանքսից ընդհանուր առմամբ այս տարւայ ցանքսը տուել է արդեն ոչ աւելի մէկին կէս: Սրանով յայտնում ենք նախագահիդ, որ բացի մեզանից, զուտ հողագործներից, քաղաքի հողերը ցանել են շատ քաղաքացիներ, որոնք ստացել են նոյն բերքը, ինչ որ մենք: Առ այն ստորագրում ենք:
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 31, թ. 1-2: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 16ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ՀԵՂԿՈՄԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ԳԱՂԹԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆԸ
ՕԳՆԵԼՈՒ ՀԱՄԱՐ ՔԱՂԱՔԻ ՈՒՆԵՎՈՐ ԴԱՍԱԿԱՐԳԻ ՎՐԱ ՏՈՒՐՔ ԴՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
21 հոկտեմբեր 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Հայաստանի սահմաններում ապրող բազմահազար գաղթականութեան նիւթական ծանր վիճակը ստիպում է մտածել նրանց շուտափոյթ օգնութեան հասնելու միջոցների մասին: ՀՍԽ Հայաստանի ժողովրդական Կոմիսարների Խորհու- րդի դեկրետով քաղաքի ունևոր դասակարգը ենթարկւում է տուրքի գումարաւ 15.000.000.000 րուբլի խորհրդային վալիւտայով, որից Ալեքսանդրապոլի վրայ ընկել է այդ գումարի մի աննշան -մասը 2.400.000.000 րուբլի, որի բաշխումը և գանձումը պետք է կազմակերպել մի ամսւայ ընթացքում:
1. Ալեքսանդրապօլի վրայ նշանակւած 2.400.000.000 րուբլին որոշւած է բաշխել հարկատուների խմբերին հետևյալ ձևով, 1. Առևտրականներ 2.000.000. 000 ր., 2. Այգետէրեր և Բոստանչիներ 150.000.000 ր., 3. Արդիւնաբերողներ և Արհեստանոցներ ունեցողներ 250.000.000 ր.
2. Իւրաքանչիւր մի խմբին նշանակած գումարը պէտք է հաւաքել ամբողջութ- եամբ անկախ հարկատուների քանակից :
3. Ամեն մի հարկատուի վճարելիք տուրքի չափը սահմանելու համար տւեալ խմբի հարկատուների ընդհանուր ժողովը ընտրում է ենթայանձնաժողով բաղկացած 5-7 մարդուց, որոնք ԵՐԵՔ ՕՐՎԱՅ ընթացքում իրենց մշակած բաշխումը
85
պետք է ներկայացնեն ֆինբաժնին կից գտնւող տուրքերի իրագործման յանձնա- ժողովին:
4. Հարկատուները պարտաւոր են հաւաքել ընդհանուր ժողովի Առևտրական դպրոցի շենքում կիրակի օրը ամսոյս 30-ին, ցերեկւայ ժամը 12-ին հետևյալ կարգով' առևտրականները դահլիճում, այգետէրերը և բոստանչիները դահլիճին կից դասարանում, արդիւնաբերողները և արհեստանոց ունեցողները հարևան դասա- րանում:
5.Հարկատուների և ենթայանձնաժողովների ընդհանուր ժողովը նախագահում է ֆինբաժնին կից գտւող տուրքի իրագործման յանձնաժողովի անդամը:
6.Հարկատուներն ենթայանձնաժողովին կամ յանձնաժողովին կարող են գրա- ւոր կամ բանւոր յայտարարութիւն տայ այն անձնաւորութիւնների մասին, որոնց վրայ անչափ փոքր տուրք է նշանակւել, կամ բոլորուին չի նշանակւել: Յայտնա- բերողների ազգանունները գաղտի է պահւելու:
7.Հարկատուներց իւրաքնչիւր մեկին ծանուցում է ուղարկելու նրա վրա նշա- նակւած տուրքի գումաչի մասին: Զանազան պատճառներով ծանուցում չստացող հարկատուները պետք է այն ստանան ենթայանձնաժողովից, որովհետև ծա- նուցու չստանալը չի դատարեցնում տուրք հաւաքել:
8. Տուրքը թոյլատրւում է վճարել երկու նւագ. ընդհանուր գումարի երկու երրորդական մասը վճարել ծանուցում ուղարկւած օրւանից հինգ օրւայ ժամանակամիջոցում, մնացածը առաջին մասի վճարման ժամանակամիջոցւ լրանալուց երեք օր յետոյ:
9. Տուրքը վճարել կարելի է բացի Խորհրդային Հայաստանի դրամանիշներով, նոյնպէս և ՌՍՖԽՀ, Վրաստանի և Ադրբէջանի թղթադրամով ըստ ֆինժողկոմի սահմանած կուրսի, որ համապատասխան կլինի շուկայում գոյութիւն ունեցող կուրսին:
ՀԱՎԱՔԵԼՈՒ ՄԻՋՈՑՆԵՐԸ10. Եթե հարկատուն հինգ օրւայ ընթացքում (յոդ. 7) չի մտցնում իրեն հասա
նելիք տուրքի ընդհանուր գումարի երկու երրորդական մասը, ապա Յանձնաժո- ղովը կարգադրում է նրան ձերբալկալել, իսկ նրա բացակայութեան դէպքում' նրա ընտանիքի անդամներին, և տուրքի գումարն ավելացնում է 25 տոկոսով:
Եթե ձերբակալութիւնից երեք օր անց տուրքի նոր գումարի (սկզբնական գումարը և աւելացրած 25 տոկոսը) երկու երրորդական մասը չմուծւի, ապա հարկատուի ամբողջ գոյքը ենթարկւում է արգելքի:
Այն դէպքում, եթե աւելացրած տուրքը լիովին չի վճարւում մինչև յոդ. 7 -ում ցոյց տւած տուրքի մէկ երրորդական մասը վճարելու ժամանակամիջոցի լրանալը, հարկատուի գոյքը գրավւում է, թեկուզ և նրա արժեքն անցնի տուրքի գումա- րից:
Գրաււած գոյքը պահանջւելիք ցուցակով և գնահատութեամբ (շուկայի գներով) յանձնւում է համապատասխան վարչութիւններին, իսկ նրա արժեքը մտցւում է տուրքի ստացւած մուտքւ մեջ:
11. Տուրքի ընդհանուր գումարի մէկ երրորդական մասը (յոդ. 7) երկրորդ նւ- ագի ժամանակ չվճարելու դեպքում հարկատուն կամ նրա ընտանիքի մի անդամը ձերբալալւում են և եթէ երկու օրից յետոյ չի վճարւում այն, ապա յոդ. 9-ում ցոյց տւած հիմունքներով գրաււում է նրա աբողջ գոյքը:
12. Բոլոր ձերբալալութիւններն և ձերբալալւածներին հսկողութեան տակ պահելը կատարւում է յանձնաժողովի ցուցմունքներին հակայեղափոխութեան, սպե- կուլիացիայի ու սաբոտաժի դեմ պայքարող Արտակարգ Յանձնաժողովի ձեռքով, որին յանձնարարւում է նոյնպէս գոյքերի կնքելու գրաւումը: Յանձնաժողովի անդամի անմջական դիտողութեան տակ և նրա ներկայացուցիչների մասնակցութ- եամբ:
Նախյեղկոմ ՇահգելդեանԻ.տ. քարտուղար Ստեփանեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 27 թ. 46: Տպագիր օրինակ:
86
N 17ԿԱՐՄԻՐ ԲԱՆԱԿ ԶՈՐԱԿՈՉՎԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ
ԿՈՄՈՒՆԻՍՏԱԿԱՆ ԵՐԻՏԱՍԱՐԴԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԿՈՉՆ ԵՐՏԱՍԱՐԴՆԵՐԻՆ
27 հոկտեմբերի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Ամբողջ Հայաստանում յայտարարւած է 1900 և 1901 թթ. ծնւածների զօրակոչ: Աշխատաւոր ժողովրդի թշնամի զանազան մութ անձնաւորութիւններ, պրովա-
կատորներ պղտորում են ժողովրդի միտքը: Նրանք լուրեր են տարածում, որ իբր Խորհրդային Հայաստանը զօրակոչ յայտարարելով, մտադրութիւններ ունի կռիւ- ներ առաջացնել երկրի սահմանների վրայ;
Դա հրեշաւոր սուտ է ընկերներ և դրան պետք է վերջ տալ:Թող լաւ հասկանան երիտասարդ բանւորները և գիղացիները, որ խորհրդա
յին հայրենիքը իրենց զօրակոչի է ենթարկվում, որպեսզի նրանք փոխարինեն բարձր տարիք ունեցող զինւորներին, որոնք տուն են արձակւում բանակից:
Խորհրդային Հայաստանի աշխատաւորութինը ամենամեծ կարիքն հանգիստ կեանքի: Տարիների ընթացքում նրա հիմքից ի վեր քայքայւած տնտեսութինը պիտի վերաշինւի: Շնորհիւ խորհրդային կառաւարութեան ձեռք առած միջոցների, խորհրդային իրաւակարգին և մեր մեծ դաշնակից Խորհրդային Ռուսաստանի օգնութեան, Հայաստանի աշխատաւորութիւնը ամուր հիմքեր է դրել երկրի վերաշինման գործին: Այդ բանը պետք է շարունակւի:
Հայաստանը փոխանակ դաշնակների ստեղծած ազգամիջեան պատերազմների, այժմս' խորհրդային իշխանութեան օրոք դաշնակցած է իր հարևան խորհրդային Վրաստանի և Ադրբեջանի հետ, հեռու չէ այն օրը, երբ կունենանք խորհրդային հայրենիքները պաշտպանող մի ընդհանուր զօրք: Մեր թիկունքումն է կանգնած մեր մեծ եղբայրն ու օգնականը' Խորհրդային Ռուսաստանը, մենք բարի դրացիական հաշտութիւն ենք կնքել Քեմալական Տաճկաստանի հետ:
Խորհրդային հանարպետութիւնները ունեն մի մեծ թշնամի. դա հարստահարողների, թալանչիների վոհմակն է' բանկիրները, գործարանատերերը, կալւածա- տերերը և դրանց հլու ծառայ և կոյր գործիք դաշնակները, մենշիկները, մուսավաթականները:
Մենք դրանցից պետք է պաշտպանենք մեր խորհրդային հայրենիքը, դրանց սարքած դաւերից պետք է զգուշանանք:
Երբ մենք ունենանք մեր ուժեղ ու կազմակերպւած կարմիր բանակը, որ զենքը ձեռին դիմադրէ անարգ թշնամու յարձակումներին, այն ժամանակ ոչ ոք չի հա- մարձակւի զէնք բարձրացնել Հայաստանի աշխատաւորութեան դէմ, ոչ ոք չի յա- նդգնի խանգարել նրա շինարար աշխատանքը:
Ուժեղ կարմիր բանակ կազմակերպելը' մեր ամենամեծ շինարարական աշխատանքն է և այդ շինարարութեան ապագա ծաղկման գրաւականը:
Ընկեր երիտասարդ բանւորներ ու գիւղացիներ: Բանւորա-գիւղացիական կա- ռաւարութիւնը, բանակի շարքերն է կանչում ձեզ, և դուք կապացուցէք աշխատա- ւորութեան թշնամիներին, որ հարազատ զաւակներն էք խորհրդային հայրենիքի:
Յեղափոխական երիտասարդութիւն:Մի խուսափիր կարմիր բանակի շարքերը մտնելուց:Միայն յեղափոխական երիտասարդութեան օգնութեամբ իշխանութիւնը հնա-
րաւորութիւն կունենայ ստեղծելու կարմի բանակ:Երիտասարդութիւն, եղիր պաշտպան քեզ հարազատ կառաւարութեան: Դեպի Կարմիր բանակ:Կեցցէ Կարմիր բանակը, որը կոչւած է պաշտպանելու բանւորի և գիւղա֊
ցու շահերը:Կորչին աշխատաւորութեան թշնամիները:
87
Հայաստանի Կոմմունիստական Երիտասարդ միութեանԱլեքպօլի Գաւառային կոմիտէ
Ֆ. 3, ց. 1, գ. 16, թ. 9: Տպագիր օրինակ:
N 18ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ ՀԵՂԿՈՄԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ԳԱՎԱՌԱԿԱՅԻՆ
ՀԵՂԿՈՄՆԵՐԻՆ ԴԱՏԱԿԱՆ ՀԻՄՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾԱՌՈՒՅԹՆԵՐԸ ՎԵՐՑՆԵԼՆ ԱՐԳԵԼԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
16 նոյեմբերի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Հակառակ Գաւյեղկոմի մի քանի շրջաբերական կարգադրութիւնների' իշխա- նութիւնները տեղերում, մանաւանդ գիւղյեղկոմները շարունակում են միջամտել և նոյնիսկ վճիռներ կայացնել քաղաքացիական, քրեական և ընդհանրապէս դատական օրգաններին վերաբերող գործերից:
Գաւառային Յեղափոխական կոմիտեն յայտարարում է, որ բոլոր նման գործերը պէտք էյանձնել դատական օրգաններին. հակառակ գործունեութիւնը կը նկա- տւի ի պաշտօնէ յանցագործութիւն և մեղաւորները կը յանձնւեն Յեղտրիբունա- լին:
Նման դէպքեր կրկնւելիս' առաջարկւում է իշխանութեան օրգաններին և քաղաքացիներին անմիջապէս տեղեկացնել Գաւյեղկոմին:
Գաւառակային Յեղկոմներին յանձնարարւում է այս հրամանը կարդալ և բացատրել բոլոր գիւղյեղկոմներին, իսկ միլիցիապետներին' բոլոր միլիցիոներնե- րին:
Փոխնախյեղկոմ Ա.ԵսայեանԻ.տ. Քարտուղարի Ա.Թոքմաջեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 23, թ. 13: Տպագիր օրինակ:
N 19ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ՀԵՂԿՈՄԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ՔԱՂԱՔՈՒՄ
ՏԱՐԱԾՎԱԾ ԼՈՒՐԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
16 նոյեմբերի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Համաձայն ՀՍԽ Հանրապետության Արտակարգ Հանձնաժողովի թիվ 146 հեռագրի' նորից Ալեքսանդրապոլի նահանգային Արտակարգ Հանձնաժողովի նախագահությունը ժամանակավորապես վերցնում եմ ինձ վրայ:
Ի հերքումն քաղաքում տարածված զանազան պրովոկացիոն սուտ լուրերի, յայտնում եմ, որ Խորհրդային Իշխանութիւնը Հայաստանում անսասան է. նա հաստատ և ամուր քայլերով գնում է դեպի աշխատավորութեան յեղափոխական գրաւումների ամրացումը, քանդւած տնտեսութեան վերականգնումը և սոցիալիստական հասարակարգի հաստատումը:
Ոչ մի թեքումն մեր ներքին քաղաքականութեան մեջ չի առաջացրել սուտ այն լուրերը, որ ներման և ազատ առևտրի դեկրետները ենթարկւել են փոփոխութ- եան: Իմ նախորդը' քաղաքացի Վանեանը իր մի քանի ապօրինի ձերբակալութիւ- նների, գրավումների և այլնի համար արդեն ձերբակալւած է և կանչւելու է օրի- նաւոր պատասխանատւութեան:
Գարշանք կարմի բանակի դասալիքներին:
88
Առևտուրը, նւագով երեկոները, երթերը կամ հարսանիքները ոչ մի դեպքում չեն յետապնդւելու: Վերացւած է մի քանի օրով հաստատւած զինւորական դրութ- իւնը, երթևեկութիւնը ազատ է մինչև լոյս:
Յայտարարելով այս մասին, առաջարկում եմ աշխատավոր ժողովրդին և մասնավորապես ընկեր գիւղացիներին' չը ենթարկւել, յեղափոխութեամբ դուրս վռնդել քաղաքական թափթփուկների շինծու և պրովոկացիոն լուրերին և հաւատա- ցած լինելով Խորհրդային իշխանության վերջնական հաղթանակին' զօրաւիգ լինել նրան, դուրս բերել մեր սոցիալիստական հայրենիքը ներկայի տնտեսապէս քանդւած վիճակից: Իսկ բոլոր հակայեղափոխութեան սև ու մութ ուժերը և յեղա- փոխութեան սարսափած ինտելիգենտ Դօն- Քիշօտները, եթե նրանք մտածում են մի րոպէ խանգարել ժողովրդի խաղաղ աշխատանքը կամ բարձրացնել նորիցյեղափոխութեան դեմ իրենց գաճաճ գլուխները, թող լավ իմանան, որ նրանցհետ մենք կլինենք կարճ և ցոյց կը տանք իրենց արժանի տեղը:
Փոխնախյեղկոմ և Ալեքպոլի Արտակարգ Հանձնաժողովի Նախագահ Ա.ԵսայանԻ.տ. Քարտուղարի Ա.Թոքմաչեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 20, թ. 68: Տպագիր օրինակ:
N 20ԹԱՓԱԴՈԼԼԱԿ ԳՅՈՒՂԻ ԲՆԱԿԻՉՆԵՐԻ ԽՆԴՐԱՆՔԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ
ԳԱՎԿՈՄԻՆ ԻՐԵՆՑ ՔԱՂԱՔԱՑԻԱԿԱՆ ԻՐԱՎՈՒՆՔՆԵՐԸ ՎԵՐԱԿԱՆԳՆԵԼՈՒՄԱՍԻՆ
16 դեկտեմբերի 1921թ.Ալեքսանդրապոլ
Խորհուրդների վերաբերեալ դէկրետը կարծէս մեզ համար մի շատ ուրախալի բան էր, որովհետև մենք աղքատ գիւղացիներս իրաւունք պիտի ունենայինք մեր խօսքը ասելու: Մենք հաւատացած էինք, որ կառաւարութիւնը մերն է և մեզ վրայ հիմնւած, սակայն կառաւարութեան որոշումները թիւրիմացութեան առիթ են տալիս: Սրանից մի քանի օր առաջ մեզ յայտնի եղաւ, որ գիւղացիներից նրանք, որոնք իրանց տնտեսութեան մեջ օգտւում են ուրիշի աշխատանքով չեն կարող մասնակցել ընտրութիւններին, բայց մեզ ոչ ոք հարց չի տալիս, թէ ինչպիսի պայմաններում է կատարւում այդ աշխատաւոր պահելը: Բոլորիս էլ պարզ է, որ մենք չունենք այն մեծ հողատերերը, որոնք իրենք հանգիստ պառկած վայելում են ուրիշի աշխատանքը, մենք բոլորս էլ դառը քրտինքով աշխատաւորներ ենք և այդ աւելորդ ուժը պահում ենք միայն այն պատճառով, որ ընտանիքի թիւը շատ մեծ է և մենք էլ ֆիզիկապէս թոյլ լինելով, չենք կարող միայն մեր ուժով բաւարարել այդ բազմանդամ ընտանիքին: Այս բոլորը մենք կարող ենք փաստացի ապացուցել և հաստատել իսկական տւեալներով: Խնդրում ենք Ձեզ ի նկատի ունենաք այդ հանգամանքը և չը զրկեք մեզ մեր քաղաքացիական իրաւունքներից:
Եթէ մեր ֆիզիկապէս թոյլ լինելու մասին փաստեր պետք լինեն մենք կարող ենք ներկայացնել դոկումենտներ:
Խնդրատու Բէնիամին և Յովսեփ Նիկողոսեաններ
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 10, թ. 87-88: Բնագիր: Ձեռագիր:
89
5-ՐԴ ԳԱՎԱՌԱՄԱՍԻ Խ ՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԽՆԴՐԱՆՔԸ ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԱՅԻՆ
Խ ՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻՆ ԸՆՏՐՈՒԹԻՒՆՆԵՐԸ ՃԻՇՏ ԱՆՑԿԱՑՆԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
17 դեկտեմբերի 1921թ.Համասիա
Սրանով յայտնում եմ, որ գավառամասիս գիւղերի կոմիսարների ընտրութիւն- ները վերջացել են, որոնց ցուցակները ուղարկում եմ Ձեզ ի գիտութիւն: Կոմիսիայի անդամ ընկեր Սիմեոնովը ինձնից անկախ եկել է քաղաք և հեռանալիս յայ- տնել, որ կարող է չվերադառնամ: Ի նկատի ունենալով մոմենտի լրջութիւնը և անդամների անհամապատասխան լինելը, որոնցից մեկը ռուս լինելով ոչ ոքի չի ճանաչում, և որ ամենագլխավորն է տեղական լեզուն չի հասկանում, իսկ Մահ- մեդ Ալի Ջաֆարովը գաղտնի կերպով առաջ է տանում ագիտացիա հիմնուած ազգային հողի վրայ, որի հետևանքը կարող է վատ լինել, հետևապէս ես մնում եմ մենակ, և եթէ դրական պատասխան չստանամ, ստիպւած կլինեմ անձամբ դուրս գամ շրջան ընտրութիւններ կատարելու համար:
Յայտնելով այս բոլորի մասին, խնդրում եմ ուղարկել ուրիշ ընկերներ, որպեսզի ընտրութիւնները կարողանանք տանել ուղիղ ճանապարհով, որովհետև ընկեր Ջաֆարովի ներկայութիւնը բացասական ազդեցութիւն կունենայ ընտրութ- իւնների վրայ: Այս բոլորը յայտնելով Ձեզ, ես ինձ ազատ կըհամրեմ ապագայում ծագելիք թիւրիմացութիւնների համար: Խնդրում եմ պարզել նոյնպէս ընկեր Ալ- փաշա Աբաս օղլու դրութիւնը, մինչև հիմա նա օգտւում էր Ձեր տուած մանդատով, որպէս աշխատակցի: Յայտնում եմ Ձեզ, որ նրա ներկայությունը նոյնպէս մեծ ազդեցութիւն կունենայ ընտրութիւնների վրայ:
Խնդրում եմ յայտնեք մինչև երբ պետք է վերջացնել ընտրութիւնները և գիւղ- խորհուրդներդ ընտրելուց յետոյ ինչպէս սկսել գավմասիս գործադիր կոմիտեի ընտրութիւնները:
Նախագահ Խ.ՇիշմանեանՔարտուղար Ռ.Միրզայեան
Յ.Գ. Սպասում եմ Ձեր պատասխանին, որպեսզի շրջան դուրս գամ:
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 73, թ. 8: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 22ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԱՌԱՋԻՆ ԳԱՎԱՌԱՄԱՍԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ՁԵԿՈՒՑՈՒՄԸ ԳԱՎՄԱՍԻ Խ ՈՐՀՈՒՐԴՆԵՐԻ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
26 դեկտեմբերի 1921 թ Ալեքսանդրապոլ
Դեկտեմբերի 1-ին Գավառային յանձնաժողովի կողմից նշանակւեց առաջին գավառամասի խորհուրդների ընտրութեան յանձնաժողով, նշվում վերջինի պար- տականութիւննեը, տանել ագիտացիայ գիղացիների մեջ խորհուրդների ընտրութեան մասին և բացատրել խորհուրդների ընտրութեան ձևը (համաձայն ժամա- նակաւոր կանոնադրութեան, որը մշակւած էր ժողկոմների խորհրդի կողմից): Այս վերև յիշած աշխատանքները առաջին գավմասի յանձնաժողովի կողմից կիրառ- ւեց կեանքի մեջ և վերջացաւ դեկտեմբերի 14-ին, բայց չմոռանամ աւելացնել, որ գիւղացիութիւնը (գլխաւորապէս հարուստ գիղացիութիւնը, որովհետև նրանք
N 21
90
կարծում էին, որ իրենք կընտրւեն խորհուրդների մեջ, բայց չյաջողւեց) շատ և շատ անհամբեր սպասում էին խորհուրդների ընտրութեանը: Վերջապէս ստաց- ւեց գաւառային յանձնաժողովի գրութիւնը, որ խորհուրդների ընտրութիւնը պետք է սկսել դեկտեմբերի 15-ից, այս գրութիւնը ստանալուն պէս, առաջին գավմա- սի յանձնաժողովը սկսեց խորհուրդների ընտրութիւնը: Խորհուրդների ընտրու- թիւնները կատարւում էին ցուցակներով: Ցուցակները ներկայացնում էին կոմ- ֆրակցիան և գիղացիները, եթէ չկար կոմֆրակցիա մի որևէ գիւղում, այդպիսի դէ- պքում, ներկայացւում էր միայն չքաւոր գիւղացիների կողմից սկզբում, և անցնում էր միայն սկզբի ցուցակը: Մի խոսքով առաջին գավմասում խորհուրդների ընտրութիւնը անցաւ շատ յաջող, գիղացիութիութեանը խորհուրդներում տեղ էին տալիս, միմիայն չքաւոր գիւղացիներին և կոմմունիստներին:
Առաջին գավմասի յանձնաժողովի նախագահ Ս.Ներսիսեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 73, թ. 19: ԻՆքնագիր:
N 236-ՐԴ ԳԱՎՄԱՍԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԶԵԿՈՒՑՈՒՄԸ
ԱԼԵՔՍԱՆԴՐԱՊՈԼԻ ԳԱՎԱՌԻ ԸՆՏՐԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻՆ ԸՆՏՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ ՀԱՋՈՂՈՒԹՅԱՄԲ ԱՎԱՐՏԵԼՈՒ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ
29 դեկտեմբերի 1921թ.Թալին
Այսօր վերջացւեց շրջանիս ամբողջ գիւղերի խորհուրդների ընտրութիւնըև ամբողջ ազգաբնակչութիւնից գավմասի պատգամաւորական խորհրդին տրւեց20 պատգամաւոր և 3 էլ շրջանիս ծառայողներից, որի ամբողջ արձանագրութիւ- նները ուղարկւում են: Գրութեան հետ յայատարարւած է համաձայն Ձեր կարգա- դրութեան, որ 1922թ. յունւարի 1-ից սկսւում է գավմասի պատգամաւորական խորհրդի աշխատանքը և բացի այդ հրահանգւած է շրջանիս պարեն բաժնին պատգամաւորների համար 4 օրւայ համար հայթայթէլ ճաշի և բնակարանային յարմարութիւններ: Սպասում ենք յունվարի 1-ին Ձեր ներկայացուցչին:
VI գավմասի ընտրականյանձնաժողովի նախագահ Մ.Սաֆարեան
Ֆ. 144, ց. 3, գ. 73, թ. 21: ԻՆքնագիր:
91
ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՀԱՅՐԵՆԱԿՑԱԿԱՆ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
Արևմտահայ հայրենակցական միություններն առաջացել են 19-րդ դարի կեսերին, Արևմտյան Հայաստանի նույն գավառի, քաղաքի, գյուղի համերկրացիների միավորումից (արաբկիրցիներ, կարնեցիներ, վանեցիներ, սեբաստացիներ և այլն): Տարբեր տարիներին կրելով զանազան անվանումներ (ուսումնասիրաց, կր- թասիրաց, որբախնամ և այլն), նրանց նպատակներն ու մղումները մեկն են եղել. նպաստել, օգնել, աջակցել, կրթել հայ գաղթավայրերում ու հայրենիքում ապրող որբերին ոչ միայն գոյատևելու, (մանավանդ 1915թ. Մեծ եղեռնից հետո) այլ և նպաստավոր պայմաններ ստեղծելու նրանց կրթության և դաստիարակության համար:
Հայրենակցական միությունները հիմնվելով Սփյուռքում, 1920-1930-ական թվականներին որոշեցին Խորհրդային Հայաստանում ստեղծել իրենց ծննդավայրերի անունները կրող քաղաքներ, ավաններ, գյուղեր և ամեն կերպ նպաստել դրանց բարգավաճմանը' Նոր Արաբկիր, Նոր Հաճըն, Բութանիա, Մալաթիա, Մա- րաշ և այլն:
Ամերիկահայ արաբկիրցիների միությունը' Նյու Յորքում, 1923թ. դեկտեմբերի - 1924թ. հունվարի պատգամավորական ժողովում որոշում է կայացնում Հայաստանում հիմնել Նոր Արաբկիր անունով ավան: Արաբկիրցիների միությունն առաջին հայրենակցականն էր, որ 1924թ. ապրիլի 15-ի նամակով դիմում է Հայաստանի կառավարությանը' հայրենիքում «Նոր Արաբկիր» ավան հիմնելու կապակցությամբ հողատարածք տրամադրելու և սկսելու դրա կառուցման գործընթացը: Հայաստանի իշխանությունները դրական արձագանքում ու ընդառաջում են հայրենանվեր ձեռնարկին:
Նոր Արաբկիր ավանի հիմնման ու հետագա գործընթացի մասին Հայաստանի ազգային արխիվում կան բազմաթիվ փաստաթղթեր, որոնց մի մասը ներկայացնում ենք այս հավաքածուում: Ներկայումս Արաբկիրը Երևանի գեղեցիկ թաղամասերից մեկն է:
Տպագրվող փաստաթղթերը վկայում են արաբկիրցիների միության կենտրոնական վարչության և Հայաստանի իշխանությունների համատեղ գործունեության մասին' ի նպաստ արտերկից արաբկիրցիների ներգաղթի, Նոր Արաբկիր ավանում շինարարական աշխատանքներ, տներ, արտադրական ձեռնարկություններ, արտելներ հրմնադրելու և գործարկելու իրականացմանը: Նոր Արաբկիրի հիմնադրումը նորովի թափ հաղորդեց այլ հայրնակցականների գործընթացին և հայրենիքում իրար հետևից ձեռնարկվեցին նմանատիպ ավանների, քաղաքների, թաղամասերի շինարարությունը: Հետագայում արաբկիրցիների միությունը իր մասնաճյուղերը ստեղծեց աշխարհի տարբեր երկրներում, որոնք իրենց ներդրումն ունեն հայրենակցական միությունների շարքում' իրենց գործուն գործարկումներով: Տպագրվող բոլոր փաստաթղթերը ընտրված են ՀԱԱ-ի ֆոնդերից և այդ պատճառով փաստաթղթերի տողատակում արխիվը չի նշվել: Փաստաթղթերը ներկայացվում են բնագրի տեսքով, կատարված են որոշակի ուղղագրական ու կետադրական ճշտումներ:
Մարինե ՄարտիրոսյանՀԱԱ բաժնի վարիչ
N 1ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ ՀՍԽՀ
ԺՈՂԿՈՄԽՈՐՀ' ՀԱՅՐԵՆԻՔՈՒՄ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆ ՍՏԵՂԾԵԼՈՒ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ
ԱՋԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆ ՍՏԱՆԱԼՈՒ ՄԱՍԻՆ15 ապրիլի 1924թ.
Նյու ՅորքՊատերազմէն ետք արաբկիրցիները մեծ մասամբ տարագրուած եւ ցրուած
ըլլալով Յունաստանի եւ Սուրիոյ այլ եւ այլ քաղաքները, անկարող գործածելու
92
իրենց հմտութիւնը, թշուառութեան ու կորստեան դատապարտուած են: Օգնու- թիւնը արմատական դարման չի կրնար տալ, քանի որ լեզուին անծանօթ են եւ մինագամայն չեն փափաքիր ու չեն կրնար հաստատուիլ: Այս կացութեան դարման անելու համար Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութեան պատգամաւորական ժողովը որոշած է Նոր Արաբկիր մը հիմնել Հայաստանի յարմարագոյն մէկ վայրին մէջ, աջակցութեամբ Հայաստանի Կառավարութեան: Այս նպատակաւ կեդրոնական վարչութեան վրայ պարտք դրած է բանակցիլ ՀՍԽ հանրապետութ- եան Կառավարութեան հետ:
Որպէսզի Հայաստանի կառավարութեան համար որոշ ըլլայ թէ ճիշդ ինչ է խնդրուած աջակցութիւնն ու ինչ կարելիութիւններ կը ներկայացնէ այդ որոշումը, անհրաժեշտ է համառօտ կերպով ծանօթացնել Արաբկիրը եւ արաբկիրցիները:
Պատերազմէն առաջ Արաբկիր քաղաքը ունէր մօտ 20.000 բնակչութիւն, 314-ը հայ, մնացեալը' թուրք: Քաղաքի թուրք բնակչութիւնը կըզբաղէր գլխաւորաբար պաշտօնէութեամբ, մսավաճառութեամբ, պտղավաճառութեամբ եւ պարտիզպա- նութեամբ: Հայերու ձեռքը կը գտնուէր բոլոր արհեստները եւ վաճառականութի- ւնը: Արհեստներու մէջ յիշատակութեան արժանի են հիւսնութիւն, որմնադրու- թիւն, դերձակութիւն, ոսկերչութիւն, երկաթագործութիւն, կօշկակարութիւն, կա- շեգործութիւն եւ ոստայնանկութիւն-բամբակեղէն հիւսուածք: Առաջին հինգ արհեստները միայն տեղական համագամանք ունին թէեւ, բայց իբր արհեստաւոր, իրենց հմտութիւնը այնքան մը առաջ գացած է, որ արտադրուած իրերը խիստ ճաշակաւոր են եւ գեղարուեստական արժէք ունին: Կաշեգործութիւնը, մասնաւո- րաբար դեղին ներկուածները մինչեւ Թունուզ-Ալճէրիա-կարտածուէին: Իսկ ոս- տայնանկութիւնը որ Արաբկիրի մէջ ծանօթ է մանուսայագործութիւն անունով, այն աստիճան զարգացած էր եւ որ, կարելի է հիւսել որեւէ ծաղիկ կամ պատկեր որ տարիներ գործածուելէ, լուացուելէ, արեւի ու շփումի ենթարկուելէ ետք տա- կաւին իր գեղեցկութիւնն ու գոյներու զանազանութիւնը կը պահէ: Այս արհեստին անհրաժեշտ նիւթեր են ճերմակ մանած 18-20-22 ու 24-նոց, որոնք գլխաւորաբար Անգլիայէն կըստացուին, եւ ներկեր ամէն գոյնէ, որոնք կուգան Գերմանիա- յէն: Ներկուած մանած չեն ներածեր, բացի Աւստրիական փայլուն կարմիր ներ- կուածներէն: Անհրաժեշտ եղող մեքենաները եւ կազմածները ամբողջութեամբ կը շինուին տեղական արհեստաւորներու ձեռքով: Արտադրուած ապրանքները գլխավորաբար երկու լայնութեամբ են: Առաջինը 40-50 սանթիմ, ապրանքներ հագուստի համար - Թուրքիոյ ներքին գաւառները երկու սեռին ալ ամէնօրեայ հագուստի նիւթը կը կազմէ այս ապրանքը: Երկրորդը' մէկ մէթրէն մինչեւ երկու մէթրը լայնութեամբ, որոնք կը գործածուին անկողնի բազմոցներու համար:
Պատերազմէն ետք մնացեալ ժողովուրդը հազիւ քանի մը հազար հազիւ կըլլար, իսկ այսօր միայն հազար մնացած են եւ ամէն շաբաթ տասնեակներով կը գաղթէն ամէն ուղղութեամբ: Առ այժմ գաղթողներէն մեծ մասը Հալէպ եւ Սուրիոյ այլ քաղաքներու մէջ կը մնան այն յոյսով, թէ Ամերիկայ պիտի կրնան գալ:
Նկատելով, որ Հայաստան իր բամբակի, բուրդի, մետաքսի արտադրութեամբ, եւ յետամնաց եկիրներով շրջապատուած ըլլալուն իր հանգամանքով, հիւսուա- ծքի ճարտարարուեստի (Textile Industry) բնական յարմարութիւն ունի: Այդ ճար- տարարուեստը իր կատարելագործուած ձեւին մէջ, եթէ հիմնապէս հաստատուի, կրնայ իր դրացի ժողովուրդներու հում նիւթերը գնողի եւ հիւսուածքներ հայթայ- թողի հանգամանքով հայ ժողովուրդի մեծ մասը ապրեցնել: Նկատելով նաեւ հիւ- սուածքի ճարտարարուեստի յաջողութեան էական պայմաններէն է' վարժ գոր- ծաւորներ, հմուտ արհեստաւորներ ունենալը:
Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութեան կեդրոնական վարչութիւնս, պատգամաւորական ժողովին իր վրայ դրած պարտականութեան հիման վրայ, Հայաստանի Կառավարութենէն կը խնդրէ.
Առաջին,- Հայաստանի մէջ արաբկիրցիներու առողջութեան եւ հիւսուածքի ճարտարարուեստին նպաստաւոր վայր մը տրամադրել, որուն ընտրութիւնը կատարելու համար միութեանս ներկայացուցչին աջակցի կառավարութիւնը:
93
Երկրորդ,- Հայաստանի կառավարութիւնը դիւրութիւններ տայ մարդոց, մեքե- նաներու եւ հում նիւթերու փոխադրութեան, ներածման, ինչպէս նաեւ հիւսուած ապրանքը վաճառելու եւ արտածելու գործին մէջ:
Այս երկու խնդրանքները եթէ Հայաստանի կառավարութիւնը ընդունի, կեդրոնական վարչութիւնս անմիջապէս պատգամաւորական ժողով պիտի գումարէ եւ հետեւեալը ներկայացնէ վաւերացման համար:
1. Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութիւնը 30.000 տօլար տրամդրէ Նոր Ար- աբկիրի մէջ շինելու 50 ընտանիքի համար բնակարան եւ մանուսայի գործարան մը իր բոլոր կազմածներով, նաեւ փոխադրելու առաջին անգամ 50 ընտանիք:
2. Երբ փոխադրուած 50 ընտանիքները իրեն արհեստով ինքնապահ դառնան, յաջորդ 50 ընտանիքներու փոխադրութեան ձեռնարկուի, եւ այսպէս յաջորդա- բար մինչեւ որ 400-ի չափ ընտանիքներ փոխադրուած ըլլան:
3. Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութիւնը միեւնոյն ատեն յանձն առնէ կա- տարելագործուած հիւսուածքի գործարան մը հիմնելու նախապատրաստութ- իւնը, փոխադրելով էլեքտրական ուժով գործող ամէնավերջին կատարելութեամբ օժտուած հիւսուածքի մեքենաներ:
Միութիւնս նախանձախնդրութիւնը ունի հաստատուած տեսնելու ամէնէն արդիական հիւսուածքի գործարանը, որու մէկ կողմէն նիւթը ներս մտնէ եւ միւս կող- մէն ապրանքը դուրս գայ գործածուելու պատրաստ:
Ակնդէտ կըսպասենք ձեր նպաստաւոր պատասխանին:ՅարգանօքԱմերիկահայ արաբկիրցիներու միութեան կեդրոնական վարչութիւնԱտենադպիր Միսաք ՎարդանեանԱտենապետ Յովհ. Պէպիրեան
Յ.Գ. - Ներփակ կը գտնեք հին, մաշած նմոյշներ Արաբկիրի մեջ գործված 20 տարի առաջ մեծ կտորը անկողնի բազմոցի համար կը գործածվի, իսկ միւսները հագուստի: Մ.Վ.
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 129, թ. 121-123: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 2ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ
ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ԿՈՍՏԱՆԴՆԱՊՈԼՍՈՒՄ Խ ՍՀՄ ԱՐՏԱՔԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԺՈՂԿՈՄԱՏԻ ԱՆԴՐԿՈՎԿԱՍԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻՆ'
ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ԱՐՀԵՍՏՆԵՐԻ ՄԵՋ ՈՒՆԵՑԱԾ ՀՄՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՄԱՍԻՆ
10 մայիսի 1924թ.Նյու Յորք
Սիրելի Ընկեր,Ապրիլ 15 թուականաւ Ձեզ Ամերիկահայ արաբկիրցիներու միութեան կողմէ
ապահովագրեալ նամակ մը եւ նմոյշներ ղրկեցինք Հայաստանի Հանրապետութ- եան տնտեսական քօմիսարին ուղարկելու համար: Հաճեցէք սոյն նամակը ևս ուղարկել:
Քանի մը բացատրութիւններ արաբկիրցիներու տարազագործութեան արհեստի մէջ ունեցած հմտութեան մասին աւելորդ չըլլար:
Անյիշատակ ժամանակներէ ի վեր Արաբկիրի Հայ բնակչութեան մեծամասնու- թիւնը իր ապրուստը հայթայթած է տարազագործութեամբ եւ մէն մի ընտանիքի մէջ առնուազն երկու հոգի այդ արհեստի այս կամ այն ճիւղին հմուտ են:
Արտադրուած ապրանքները Թուրքիոյ ամէն կողմը տարածուել է զատ կար- տածուէր նաեւ մեծ քանակութեամբ Թուրքիոյ սահմանակից Կովկասի նահանգները. Կարս, Արտահան եւ այլն. ինչպէս նաեւ Պոլսէն Պալկանները եւ Վանէն ալ մինչեւ Պարսկաստան:
94
Արաբկիրցիները տէր նաև մետաքսի արհեստին, սկսելով շերամի հունտէն մի- նչեւ կարուելու պատրաստ նուրբ բեհեզը. պարզ, երիզաւոր եւ ծաղկուն:
Մետաքսի արհեստին կատարելապէս հմուտ խումբ մը պատրաստ է Հայաստան երթալ եւ հոն սեպհական դրամով մետաքսի գործարան մը հաստատել, սակայն անհրաժեշտ է որ յստակ գաղափար ունենան Հայաստանի մէջ գոյութիւն ունեցող օրէնքներու մասին: Դժբաղդաբար շատ մը արտառոց եւ իբր թէ Հայաստանի մէջ դրամագլուխ տանողներու աննպաստ տեղեկութիւններ շրջաբերութ- եան մէջ են:
Ընկերական բարեւներով, Ձերդ Միսակ Վարդանեան
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 129, թ. 120: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 3ԿՈՍՏԱՆԴՆԱՊՈԼՍՈՒՄ ԽՍՀՄ ԱՐՏԱՔԻՆ ԱՌԵՎՏՐԻ ԺՈՂԿՈՄԱՏԻ ԱՆԴՐԿՈՎԿԱՍԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀՍԽՀ ԺՈՂԿՈՄԽՈՐՀ' ԱՐԱԲԿԻՐՑԻ ԱՐՏԱԴՐՈՂՆԵՐԻ
ՆԵՐԳԱՂԹԻ ՀԱՐՑԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ21 մայիսի 1924թ.
Կ.ՊոլիսՍիրելի ընկերներ,Ուղարկում եմ Սնարյանի նամակի պատճենը և արաբկիրցիների դիմումը իրե
նց պատրաստած կերպասների նմուշներով: Արաբկիրցիների դիմումը արժանի է լուրջ քննության: Ես գտնում եմ այդ առաջարկը ընդունելի: Ավելի լավ է արտադրող տարրը ընդունել, քան թե կայաններից կիսաքաղց գաղթականները, որոնց համար պահանջված գումարը նույնիսկ չեն կարողանում այստեղ հայթայթել: Ես կրկին անգամ խնդրում եմ թույլատրել ի հաշիվ 10.000 գաղթականների' մյուս գաղութներից մի որոշ մասը ընդունել գլխավորապես արհեստավորներից և միջոցներ ունեցողներից: Այստեղից կամ ավելի ճիշտ Տաճկաստանից (գավառներից հայերը կենտրոնանում են Պոլիս, ծախելով իրենց ունեցածը) հայերը հեռանում են, ուզում են գալ Հայաստանում հաստատվել, իսկ հակառակ դեպքում քաշվում են դեպի Ֆրանսիա իր գաղութներով և Արգենտինա: Պետք է այստեղ հիշեմ, որ զանազան ֆրանսիական ընկերություններ, չափազանց գոհ լինելով հայերի աշխատանքից, ամեն կերպ աշխատում են հայերին քաշել աշխատանքի իրենց մոտ:
Ուրիշ խնդիրների մասին էլ պիտի գրեի, բայց նավը ճանապարհվում է:Ընկերական բարևներով Դանուշ [Շահվերդյան]Ինչու՞ չէք պատասխանում նամակներիս:
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 129, թ. 118: Ինքնագիր:
N 4ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՍԽՀ
ժՈՂԿՈՄԽՈՐՀ'ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՀՈՂԱՏԱՐԱԾՔԻ ՏԵՂԻ ԵՎ ԱՅԼԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
25 փետրվարի 1925թ.Երևան
Ինչպես հայտնի է ձեզ' ամերիկահայ Արաբկիրցիների միությունը դիմում էր արել ՀՍԽՀ Ժողկոմիսարների խորհրդին, Հայաստանի մեջ «Նոր Արաբկիր» անունով քաղաք հիմնելու համար, որի մասին հեռագրով հավանություն էր հայտնված:
Ներկայիս հայտնում ենք, որ համաձայն ՀՍԽՀ Կոմիսարների խորհրդի թույլտվության, ըստ որի իրավունք էր տրված մեզ ուսումնասիրել եվ ընտրել հարմար հողամաս վերոհիշյալ քաղաքի հաստատման համար մեր կողմից կատարվել է
95
համապատասխան ընտրություն: Հողամասը գտնվում է Քանաքեռի, Երեվանի, Հրազդան գետի եվ Կիտեր Չայի միջեվ գտնվող տարածության վրա - ընդամենը վեց հարյուր տասը (610) դեսյատին, համաձայն գերագույն տեխնիկական մարմնի քարտեզ-հատակագծի:
Վերոհիշյալ տարածության վրա հետզհետե պետք է փոխադրվեն հազար (1.000) ընտանիք, որոնք պիտի զբաղվեն ընտիր գործվածքների արդյունաբերությամբ, որի մի քանի նմուշները կցված են սույն խնդրին: Բացի այդ, նրանք պիտի զբաղվեն շերամապահությամբ, երբ թթաստանները ոռոգելու համար բավականաչափ ջուր ունենան:
Հայտնում ենք նաեվ, որ «Նոր Արաբկիրի» բնակչությանը անհրաժեշտ և ութը սանտիմ տրամագիծ ունեցող խողովակի չափով (երեք տյուկում) խմելու ջուր, որ Գերագույն տեխնիկական մարմնի կողմից որոշված է տալ Երեվանի ջրի խողովակի չափով (մեկ բահ) ոռոգելու ջուր, գործվածքներու թելերը ներկելու եվ տներին կից փոքրիկ պարտեզները ջրելու համար, որի մասին Հողժողկոմից հավանություն տրված է:
Ուստի վերոհիշյալ հողամասի, ինչպես նայեվ խմելու եվ ոռոգելու ջրերի համար խնդրում ենք Ձեր վավերացումը:
Սպասելով ձեր բայրացակամ պատասխանին, ձերդ հարգանոք' Ամերիկահայ արաբկիրցիների միության ներկայացուցիչներ:
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 330, թ. 60: Մեքենագիր: Պատճեն:
N 5ՀԽ ՍՀ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀԻՆ ԿԻՑ ԳԱՂԹԱԿԱՆԱԿԱՆ ՀԱՏՈՒԿ
ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ1 ՆԻՍՏԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ' ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆ ՀԻՄՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
20 մարտի 1925թ.Երևան
ԼՍԵՑԻՆ7. Ամերիկահայ արաբկիրցիների միության ներկայացուցիչների դիմումը'
Հայաստանում «Նոր Արաբկիր» անունով քաղաք հիմնելու եվ նրան հարակից մի շարք խնդիրների մասին:
ՈՐՈՇԵՑԻՆ7. ա) Համաձայնվել եվ խնդրել ԺԿԽ-ի Կարգադրիչ հանձնաժողովին հաստա-
տելու:բ) «Նոր Արաբկիր»-ի համար ներմուծվելիք գործվածքային մեքենաների եվ
անհրաժեշտ նախանյութերի մաքսից ազատելու խնդիրը հանձնարարել դրականապես լուծել ԺԿԽ գործերի կառավարչությանը:
գ) Թուրքիայի Արաբկիր քաղաքում գտնվող արաբկիրցիների Հայաստան տեղափոխելու եվ տեղափոխության պաշտպանությունն ստանալու խնդիրը հանձնել Ժողկոմխորհին' համապատասխան կարգադրություն անելու:
դ) Արհեստավորներին, կառուցողներին արտասահմանից Հայաստան ընդունելու խնդրի լուծումը հանձնել ԺԿԽ-ի կարգադրիչ նիստին:
Արաբկիրցիներին վերաբերող մյուս խնդիրները հանձնարարել ընկ. Անտելե- պյանին պարզել համապատասխան հիմնարկների հետ եվ տալ արաբկիրցիների միության ներկայացուցիչներին անհրաժեշտ լուսաբանություն:
Նախագահ' ՄռավյանՔարտուղար' Անտելեպյան
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 330, թ. 58: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
1 Նույն հանձնաժողովի 1925թ. ապրիլի 1-ի նիստում որոշվել է ՀՕԿ-Ի հսկողությամբ հիմ- նադրել Նոր Արաբկիր ավանը -Մ.Մ.:
96
ՀՍԽ Հ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀԻ ԿԱՐԳԱԴՐԻՉ ՆԻՍՏԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆ ՀԻՄՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
3 ապրիլի 1925 թ.Երևան
ԼՍԵՑԻՆ15. Ամերիկահայ արաբկիրցիների միության ներկայացուցիչների դիմումը'
«Նոր Արաբկիր» անունով քաղաք հիմնելու, ինչպես նայեվ խմելու ու ոռոգելու ջուր հատկացնելու խնդիրը:
ՈՐՈՇԵՑԻՆ15. ա) Հաստատել Երեվանի քաղգավգործկոմի նախագահության ս. թ. ապրի
լի 1-ի նիստի N 7 արձանագրության որոշումը «Նոր Արաբկիր»-ին 610 դես. հողամաս եվ քաղաքի գլխավոր խողովակից 3 դյում խմելու ջուր հատկացնելու մասին, ինչպես եվ Հայջրտնտեսության համաձայնությունը «Նոր Արաբկիր»-ը մեկ բահ ոռոգելու ջրով ապահովելու մասին:
բ)Առաջարկել Երեվանի քաղգավգործկոմին' հատուկ համաձայնությամբ ձե- վակերպել տվյալ որոշումը:
գ) Գաղթականությանը տրվելիք արտոնությունների համաձայն ազատել «Նոր Արաբկիր»-ի շինարարության համար անհրաժեշտ անտառանյութը կոճղավճար- ից:
ժողկոմխորհրդի գործերի կառավարիչ Պարզյանժողկոսխորհի քարտուղար Աթաբեկյան
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 330, թ. 56: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
N 7ՀՍԽ Հ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀԻՆ ԿԻՑ ԳԱՂԹԱԿԱՆԱԿԱՆ ՀԱՏՈՒԿ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ
ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉՆԵՐ Մ.ՂԱԶԻԿՅԱՆԻՆ ՈՒ Մ.ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻՆ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՀԻՄՆԱԴՐՄԱՆ ԵՎ ԴՐԱ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ Խ ՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
8 ապրիլի 1925թ.Երևան
Ի պատասխան Ձեր' Գաղթականական հատուկ հանձնաժողովիս ներկայացրած խնդիրներին, հայտնում ենք հետեվյալը'
Հանձնաժողովս իր մարտի 20-ի նիստում քննելով Ձեր խնդիրը' Քանաքեռի եվ Երեվանի միջեվ 610 դեսյատին տարածության վրա «Նոր Արաբկիր» անունով քաղաք հիմնելու եվ նրան հարակից խնդիրները, որոշեց.
1. Համաձայնվել քաղաքի հիմնադրման եվ խնդրել հաստատել Ժողկոմխորհի կարգադրիչ նիստին;
2. «Նոր Արաբկիր»-ի համար ներմուծվելիք գործվածքային մեքենաների եվ անհրաժեշտ նախանյութերի մաքսից ազատվելու խնդիրը հանձնել դրականորեն լուծելու Ժողկոմխորհի գործերի կառավարչությանը:
բ) Թուրքիայի Արաբկիր քաղաքում գտնվող արաբկիրցիներին Հայաստան տեղափոխելու եվ տեղափոխության ընթացքում Թուրքական կառավարության պաշտպանությունը ապահովելու խնդիրը հանձնել Ժողկոմխորհին' համապատասխան կարգադրություն անելու համար:
գ) Արհեստավորներին, կառուցողներին անհատաբար արտասահմանից Հայաստան ընդունելու խնդրի լուծումը հանձնել Ժողկոմխորհի կարգադրիչ նիս- տին:
Իսկ ինչ վերաբերվում է մյուս հարցումներին, պատասխանները հետեվյալ- ներն են'
N 6
97
1 . Հա րց«Նոր Արաբկիր»-ի բնակչությանը հինգ տարով ամեն տեսակ տուրքերից եվ
զինվորական ծառայությունից ազատելու մասին:ՊատասխանԱյս հարցը որոշվում է ՀՍԽՀ Ժողկոմխորհի գաղթականության մասին ընդու
նած հրամանագրով, որի համաձայն նորեկ գաղթականները ազատվում են ամեն տեսակի տուրքերից 3 տարով, իսկ զինվորական ծառայությունը կատարվում է բնակության տեղի վրա' տերիտորիալ զորամասերում եվ տարվա այն ժամանակներին որը չի խանգարում խաղաղ աշխատանքը (Ընդ սմին կցվում է վերոհիշյալ հրամանագրի պատճենը):
2. ՀարցԿրթական, առողջապահական, կարգապահական հաստատությունները տե
ղական թե պետական միջոցներով հոգացվելու մասին:ՊատասխանԸնդհանուր հիմունքների համաձայն եվ պետական միջոցներից:3. ՀարցԲնակարանի սեփականության եվ ժառանգության մասին:ՊատասխանԽնդիրը կանոնավորում է քաղաքացիական օրենսգրքի համապատասխան
հոդվածներով:4. ՀարցԱմերիկահայ արաբկիրցիների միությանը իրավական անձ նկատելու մասին: ՊատասխանԱյս հարցը համարվում է ներքին խնդիր «Նոր Արաբկիր» ապագա համայնքի
և միության միջոցով: Այս եվ բոլոր նման հարցերը, որոնք կապ ունեն միության եվ «Նոր Արաբկիր»-ում հաստատվելիք համայնքի հետ, կանոնավորում է միության եվ համայնքի փոխադարձ համաձայնությամբ:
5 Հարց«Նոր Արաբկիր»-ցիների գործվածքներն արտածելու մասին:ՊատասխանԱյս հարցը կանոնավորվում է «Նոր Արաբկիր»-ցիների համայնքի եվ արտա
քին առեվտրի ժողկոմատի հետ, համաձայն գործող օրենքների:6. Հարց«Նոր Արաբկիր»-ի շինության համար պետությունից ինչ օժանդակություն կա
րելի է ստանալ:ՊատասխանԿառավարությունը հնարավոր աջակցությունը ցույց է տվել (հող, ջուր, փայտ
եղեն, քար և այլն) եվ հետագայում էլ կշարունակի տալ:7. ՀարցԿրթական ծրագրի մեջ կրոնական կամ հակակրոնական դասավանդության
և աղոթատեղիներ ունենալու մասին:ՊատասխանԴպրոցներում կրոնական կամ հակակրոնական դասավանդություն չի լինում:
Կրոնը անհատի խղճի խնդիրն է: Աղոթատեղիներ ունենալու արգելք չկա:8. Հարց«Նոր Արաբկիր»-ի գործվածքները երեք տարին լրանալուց հետո, ինչ հարկե
րի ենթակա են:ՊատասխանԵթե արտադրությունը կազմակերպված է կոոպերատիվ հիմունքներով, կառա
վարությունն ամեն կերպ աջակցում է այդպիսիններին թե նյութապես, եվ թե բարոյապես ու տալիս է նրանց առանձնաշնորհյալ իրավունքներ: Իսկ եթե անհատական հիմունքների վրա է նույնպես մասնավոր առեվտրից ազատ է:
9. Հարց
98
«Նոր Արաբկիր»-ի գործվածքների սպառման համար այլ եվ այլ վայրերում շինություն եվ այլ հարմարություններ ունենալու մասին:
ՊատասխանԿա ամեն իրավունք շինություններ վարձելու կամ կառուցելու:
Ժողկոմխորհին կից գաղթականականհանձնաժողովի քարտուղար Անտելեպյան
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 330, թ. 55: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
N 8ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԳԱՎԳՈՐԾԿՈՄԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻՆ' «ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ» ԱՎԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՆՊԱՏԱԿՈՎ ՀՈՂՀԱՏԿԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
14 ապրիլի 1925թ.Երևան
Ի պատասխան Ձեր միջնորդության' Երևան քաղաքի և Քանաքեռի միջև ընկած տարածության հողերից 610 դես. հողամաս հատկացնել «Նոր-Արաբկիր»-ին Երևանի քաղգավգործկոմը այսու հայտնում է Ձեզ, թե ցանքսեր անելու և թե շենքեր կառուցելու համար հատուկ պայմաններ կնքելուց հետո, որի հիմնական կետերը մոտավորապես հետևյալներն են լինելու
1. Վերը հիշված 610 դես. հողամասը Քաղգավգործկոմը կարող է տալ «Նոր Արաբկիր»-ին կապալով խորհրդային օրենքներով սահմանված ամենաերկարա- տև ժամանակով' այն է' տասն և երկու տարով:
2. Սակայն քաղգավգործկոմը կարող է պարտավորվել պայմանագրի ժամկետը լրանալուց հետո նոր կապալով ժամանակ տալու «Նոր Արաբկիր»-ին վերապահել գերադասյալ իրավունք հանդեպ ուրիշների, եթե «Նոր Արաբկիր»-ը ցանկանա ինքը նույն հողերը կապալով վերցնելու:
3. Հիշված 610 դես. հողամասը կբաժանվի երեք կատեգորիայի, ըստ որում առաջին կատեգորիան կհատկացվի «Նոր Արաբկիր»-ին շենքեր կառուցելու, 2- րդ կատեգորիայի հողեր կհաշվվեն ջրովի հողերը, իսկ 3-րդը' անջրդի:
4. Շենքեր կառուցելու համար հարկավոր կլինի առանձին պայմանագիր կնքելու 49 տարով, շենքերի կառուցման իրավունք ընդհանուր հիմունքներով, որի հիմնական կետերը հետևյալն են.-
ա. Կառուցված շենքերը պայմանաժամը լրանալուց հետո (49 տարուց հետո) պիտի անցնեն քաղգավգործկոմին' առանց փոխհատուցման.
բ. Քաղգավգործկոմը պայմանաժամը լրանալուց հետո պարտավորվում է կառուցված շենքերը նոր կապալով տալու ժամանակ գերադասյալ իրավունքը վերապահել «Նոր Արաբկիր»-ին հանդեպ ուրիշների, եթե «Նոր Արաբկիր»-ը ցանկանա ինքը կապալով վերցնել: Այս կատեգորիային պատկանող հողերի կապալավարձը կլինի շատ չնչին:
5. 2-րդ կատեգորիայի հողերի կապալավարձ քաղգավգործկոմը հաշվելու է 20 ռուբ. իսկ 3-րդ կատեգորիայի' 10 ռուբ. յուրաքանչյուր դեսյատինի համար:
6. Քաղգավգործկոմը պարտավորվում է հատկացնել «Նոր Արաբկիր»-ին խմելու ջուր Երևանի ջրմուղից' 3 դույմի չափով:
7. Ապագայում, եթե հիշված 610 դես. հողերի շրջակայքում քաղգավգործկոմը կցանկանա նոր ջրանցք կառուցել և եթե «Նոր Արաբկիր»-ը կցանկանա այդ նույն ջրանցքի ջրից օգտվել, այդ դեպքում «Նոր Արաբկիր»-ը պարտավոր է մասնակցել այդ ջրանցքի կառուցման ծախքերին' համեմատական չափով:
8. «Նոր Արաբկիր»-ը պիտի պարտավորվի շենքերի կառուցումը կատարել ա- կադեմ[իկոս] Թամանյանի հատակագծով, պահպանելով քաղաքի հատակագծի պահանջները' Հրազդան գետը ընդգրկող քաղաքապատկան հողամասի վրա:
99
9. Քաղգավգործկոմը պարտավորվում է 4 և 5 կետերում հիշված կապալավարձը գանձել «Նոր Արաբկիր»-ից հետևյալ կարգով' առաջին տարում կապալավարձ բոլորովին չի գանձելու, երկրորդ տարում կգանձվի տարեկան կապալավարձի միայն մեկ երկրորդ մասը, երրորդ տարում' երկու երրորդ մասը, իսկ միայն չորրորդ տարուց հետո գանձել տարեկան ամբողջ կապալավարձը լրիվ:
Երևանի քաղգավգործկոմի նախագահ Ա.Կոստանյան
Ֆ. 133, ց. 1, գ. 223, թ. 78: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 9ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԳԱՎԳՈՐԾԿՈՄԻ ԵՎ ԱՄԵՐԻԿԱՀԱՅ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՄԻՋԵՎ ԿՆՔԱԾ ՊԱՅՄԱՆԱԳԻՐ' ՎԵՐՋԻՆԻՍ ԱՆՀԱՏՈՒՅՑ
ՀՈՂԱՏԱՐԱԾՔ ՏՐԱՄԱԴՐԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ3 մայիսի 1925թ.
Երևան
Մենք ներքո ստորագրյալներ, մի կողմից Երևանի Քաղգավգործկոմը, հանձինս նույն Գործկոմի նախագահ Արամ Կոստանյանի և մյուս կողմից Ամերիկահայ Արաբկիրցիների Միությունը, հանձինս նույն միության լիազոր ներկայացուցիչներ' Մկրտիչ Ղազիկյանի և Միսակ Վարդանյանի, կնքեցին հետևյալ պայմանա-գիրը.-
1. Երևանի Քաղգավգործկոմը, Երևանի, Քանաքեռի, Հրազդան գետի և Գեդառ Չայի միջև գտնվող տարածությունից, վեց հարյուր տասը դեսյատին հողամաս, առանց փոխհատուցման, հատկացնում է Ամերիկահայ Արաբկիրցիների Միության «Նոր Արաբկիր» անունով ինքնուրույն քաղաք հիմնելու համար:
Ծանոթութ. Ա. Հիշյալ հողամասի երկու հարյուր տաս դեսյատինը հատկացվում է «Նոր Արաբկիր» քաղաքի շինության համար, (փողոցներ, հանրային պարտեզներ, հաստատություններ և այլն և բնակարաններ) յուրաքանչյուր ընտանիքի բաժինը, տուն և պարտեզ միասին ոչ ավել քան չորս հարյուր քառակուսի սաժեն:
Բ. Վեց հարյուր տաս դեսյատինից մնացյալ չորս հարյուր դեսյատինը հատկացվում է «Նոր Արաբկիր»-ի համայնքին օժանդակ զբաղմունքի համար, շերամապահություն, այգեգործություն և այլն, հողօգտագործման ընդհանուր հիմունքներով:
Գ. «Նոր Արաբկիր»-ի համայնքը, իր առաջադրած պահանջի համեմատ, պարբերաբար ստանալու է հիշյալ հողերից:
2. Երևանի Քաղգավգործկոմը հատկացնում է «Նոր Արաբկիր»-ին, Երևան քաղաքի գլխավոր ջրմուղից երեք մատնաչափ (դյույմ) խմելու ջուր:
3. Երևանի Քաղգավգործկոմը «Նոր Արաբկիր»-ին հատկացնում է մեկ բահ ոռոգելու ջուր և պարտավորվում է, ըստ հնարավորության, ավելացնել ոռոգելու համար անհրաժեշտ ջրի քանակը:
4. Ամերիկահայ Արաբկիրցիների Միությունը պարտավորվում է շենքերի կառուցումը կատարել ակադեմիկոս Ալ.Թամանյանի գծած հատակագծով, պահպանելով Երևան քաղաքի հատակագծի սահմանները:
Ծանոթութ.- «Նոր Արաբկիր»-ի շենքերի կառուցումը սկսվելու է քաղաքի կենտրոնից դեպի ներքև կամ հարավ, մինչև «Նոր Արաբկիր» քաղաքի հատակագծի սահմանը և ապա սկսելու է վերևի կամ հյուսիսային մասը:
5. «Նոր Արաբկիր»-ը պարտավորվում է խորհրդային օրենսդրության հիմունքներով պայմանավորվել իր բնակչության հետ շենքերի կառուցման, հողօգտագործման և այլ խնդիրներում:
Երևանի Քաղգավգործկոմի նախագահ Ա.ԿոստանյանԱմերիկահայ «Արաբկիրցիների Միության» լիազորներ Մ.Ղազիկյան
Մ.ՎարդանյանՖ. 133, ց. 1, գ. 223, թ. 74: Բնագիր: Մեքենագիր:
100
ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԵՐԵՎԱՆԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ԴԻՄՈՒՄԸ ՀՍԽ Հ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀ' ԱՐԱԲԿԻՐՑԻ ԱՐՀԵՍՏԱՎՈՐՆԵՐԻ ՆԵՐԳԱՂԹԸ
ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԱՐԱԳԱՑՆԵԼՈՒ ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ
29 մայիսի 1926թ Երևան
Արտասահման գտնվող արաբկիրցիներից մի մաս արհեստավորներ անմիջապես Նոր Արաբկիր փոխադրելու անհրաժեշտ կարիք զգալով. նրանց անվանացանկը տալիս եմ Ձեզ սրան կից. խնդրելով որ անցագրերի վիզային համար հարկ եղած հրահանգները փութացնիք ուր որ անկե, որպեսզի շուտով վիզա ստանան ու Նոր Արաբկիր գան այդ արհեստավորները, վասնզի այդ արհեստավոր արաբկիրցիներին շուտով գալը հզորապես պիտի նպաստի մեր Նոր Արաբկիրի շինության, ինչպես նայև անոր տնտեսական զարգացումին ու հառաջդիմության գործին:
Արտասահմանից գալիք մեր այդ արհեստավորները այժմ գտնվում են հետևյալ երկիրները. Ամերիկա, Ֆրանսա, Հունաստան, Եգիպտոս, Սուրիա, Թուրքիա:
Ուստի, սույն խնդրանքս Ձեզ մատուցանելով այսօր, կը հավատամ թե գործին արագ ընթացք տալու Ձեր կարելին չեք զլանար անշուշտ:
Միշտ վստահ Ձեր բարյացակամության
Ձերդ անկեղծ հարգանոք Մ.Ղազիկեան
Հ.Գ. Վիզայի հրահանգ ղրկել հարկավոր է Փարիզ, Աթենք, Կ.Պոլիս և Սամսոն, և այս հրահանգը շտապեցնելու ցանկությամբ, նույնիսկ հեռագրով հրահանգե- լնիդ պիտի խնդրեյի. եթե հնարավոր էր այդ:
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 465, թ. 17: Ինքնագիր:
N 11ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ
ՖՐԱՆՍԻԱՅՈՒՄ ԱՆԴՐԿՈՎԿԱՍԻ ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ Ս.ՓԻՐՈՒՄՅԱՆԻՆ' ՀԱՅԱՍՏԱՆ ՄԵԿՆՈՂ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ԱՆՑԱԳՐԵՐԻ
ՀԱՐՑԻ ՎԵՐԱԲԵՐՅԱԼ15 հուլիսի 1926թ.
Նյու Յորք
Յարգելի Ս.Փիրումեան,Ինչպէս յայտնի է Ձեզ, Երևանի մոտ, Քանաքեռի լանջին վրա, Խ. Հայաստանի
կառավարութեան որոշմամբ, միութիւնս կը կառուցանէ Նոր Արաբկիրը, ուր հետ- զհետէ պիտի փոխադրուին Արաբկիրցիներ այլ և այլ վայրերէ և ուրիշներ որոնք կարող են սեփական միջոցներով իրենց տունը կառուցանել ու ինքնաբաւ են:
Մեր ներկայացուցչի տուած տեղեկութեան համաձայն, Խ. Հայաստանի կար- գադրութեամբ, Եւրոպաէն եւ Ամերիկաէն Նոր Արաբկիր հաստատուելու համար Հայաստան մեկնողներ, որոնք Միութեանս վկայականը ունին, իրենց անցագիր- ներուն վիզա պիտի ստանան ՍԽՀ Միութեան Փարիզի ներկայացուցիչեն:
Կը խնդրենք որ հաճիք մեզի տեղակացնել թէ ս Խհ Միութեան ներկայացուց- չութիւնը, վերոհիշեալ կարգադրութեան հիման վրայ, Միութեանս վկայականը ունեցողներուն վիզա տալու հրահանգ ստացա՞ծ է, թէ ոչ:
Կանխայայտ շնորհակալութեամբ եւ յարգանոք, Ձերդ Ամերիկահայ արաբկիր- ցիներու միութեան կեդրոնական վարչութիւն
Ատենադպիր Մ.ՎարդանեանԱտենապետ Ն.Կեմելկերտանեան
N 10
101
Յ.Գ.-Այս արտոնութենէն օգտուելով, անմիջապես կամ մոտ ատենէն ճամբայ ելնելու պատրաստ կըլլան հետերևեալները, որոնց անունները ղրկուածէն Խ. Հայաստանի կառավարութեան, նախքան արտոնութիւնը...
Մակագրություն' Որոշման մասին հայտնել ընկ. Փիրումյանին, ուղարկելով նրան նաև ցուցակը: Միաժամանակ հարցում անել ընկ. Կարկլինից' արված է արդյո՞ք համապատասխան հարկադրության կոնսուլտացիա և հայտնել նաև արաբկիրցիների ներկայացուցչին: Ստորգրություն: 9 սեպտեմբերի 1926թ.:
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 465, թ. 45: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 12«ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ» ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
ԵՐՔԱՂԼՈՒՍԲԱԺԻՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԹԱՂԱՄԱՍՈՒՄ ԿՐԹԱԿԱՆ ՄԱԿԱՐԴԱԿԻ ԲԱՐՁՐԱՑՄԱՆ ՈՒ ՆՈՐ ԴՊՐՈՑ ԲԱՑԵԼՈՒ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
27 փետրվարի 1928թ.Երևան
Ձեր և Նոր Արաբկիրի միության ներկայացուցչի միջև կնքված պայմանագրի հիման վրա ներկայացրել էինք բաց անել Նոր Արաբկիրում I աստիճանի մի դպրոց իր բաժանմունքներով, սակայն այսօր փաստորեն գոյություն ունի միայն I-ին աստիճանի մի բաժանմունք, որն ընդգրկում է 18 աշակերտ, այն էլ աշակերտների ոչ ըստ կրթական մակարդակի: Դպրոցից դուրս են մնում 20-22 աշակերտներ, որոնք թափառում են հուսահատ: Բացի այդ, դպրոցի այժմյան ուսուցիչն իր պարտականության կատարման ճիշտ ճանապարհին չի կանգնած, օրական պարապում է 2-3 ժամ և. հաճախ բացակայելով (օրընդ մեջ) առիթ է տալիս աշակերտության և նամանավանդ Նոր Արաբկիրի հասարակության դժգոհության: Իսկ որպեսզի դուրս մնացած աշակերտության ևս ուսման ծարավին հագեցում տրվի, լիկկայան բաց անելու առթիվ իրեն առաջարկված 15 ռուբլու գումարը չընդունելով ու չընդառաջելով այդ խնդրին. մեզ առաջ ծառանում է մատաղ սերնդի ուսման և կրթության կենսական խնդրի լուծման հարցը, որի համար դիմում ենք Ձեզ, առաջարկել հիշյալ ուսուցչին կամ կանոնավոր կերպով շարունակելու իր աշխատանքները թե՜ դպրոցում ընդգրկել աշակերտության և թե՜ լիկկայանում սովորելիք աշակերտության հետ կամ հակառակ դեպքում ուղարկել մեզ մի ուրիշ ուսուցիչ նույն պայմաններով, միանգամ ընդմիշտ լուծելու համար այս հարցը, որ այնքան ստիպողական է դարձել:
Սպասելով Ձեր անմիջական տնօրինության հարգանքներովՆոր Արաբկիրի միության վարչության նախագահ Ա.ՎահրամյանՔարտուղար Մ.ՍուրյանՄակագրություն. Խիստ շտապ: Քաղաքի Լուսժողկոմին' խնդրում եմ երկու օր
վա ընթացքում զեկուցել Նոր Արաբկիրի դպրոցի դրության և ուսուցչի հաճախումների ու աշխատանքների մասին: Լուսբաժվար' Ս.Հայրապետյան: 27 փետրվարի 1928թ.:
Ֆ. 133, ց. 1, գ. 1395, թ. 4: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 13ՀՍԽՀ ԿԵՆՏԳՈՐԾԿՈՄԻ ԿԱԶՄԲԱԺՆԻ ՆԻՍՏԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ' ՀՍԽՀ ՇՐՋԱՆԱՑՄԱՆ ԴԵԿՐԵՏՈՒՄ ԼՐԱՑՈՒՄ ԿԱՏԱՐԵԼՈՒ ԵՎ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԸ
ԵՐԵՎԱՆԻՆ ՄԻԱՑՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ3 նոյեմբերի 1929թ.
ԵրևանԼսեցին1. Քաղաքատիպ խորհուրդների մասին ՀՍԽՀ շրջանացման դեկրետում լրա
ցում կատարելու վերաբերյալ:
102
Որոշեցին1. Նպատակահարմար համարել ՀՍԽՀ շրջանացման դեկրետում անելու հե
տևյալ հավելումները.Կազմակերպել քաղխորհուրդ Երևանում, Լենինականում և Ղարաքիլիսա-
յում, Նոր Արաբկիրը միացնել Երևանին...
Հայկենտգործկոմի կազմբաժնից Խ.ՓոշոտյանՀ.Ջրբաշյան
Ֆ. 133, ց. 2, գ. 208, թ. 2: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 14ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՀԱՍԱՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԺՈՂՈՎԻ ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ' ՄԻ ՏԱՐՎԱ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
20 ապրիլի 1930թ.Երևան
Նոր-Արաբկիրի հասարակության ընդհանուր ժողովը լսելով գյուղխորհրդի մի տարվա գործունեության մասին զեկուցում, գտնում է տարած աշխատանքները չափազանց թույլ. միաժամանակ արձանագրում է, որ Կոտայքի շրջգործկոմի ղեկավարությունը եղել է ոչ բավարար այս 6 ամսվա ընթացքում: Ուստի ժողովը քաղխորհրդի նորընտիր կազմին առաջադրում է հիշյալ խնդիրները կյանքում կիրառելու համար:
ՇԻՆ-ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Լուրջ ուշադրություն դարձնել խճուղու ճանապարհի ավարտման գործին.2. Լուրջ ուշադրություն դարձնել բնակշինկոոպի շենքերի պլանային ձևով
կառուցվելու վրա.3. Լուրջ ուշադրություն դարձնել ոռոգման ծորակերի կանոնավորման և ավե
լացման վրա:4. Ծառատնկման կամպանիան փողոցներում.5. Կարճ ժամանակամիջոցում Արաբկիրում ունենալ էլեկտրականություն.6. Կանոնավորել շինանյութերի ժամանակին մատակարարումը:7. Արաբկիրում ունենալ բաղնիքի շենք:8. Կարճ ժամանակամիջոցում փողոցներում անցկացնել կոյուղի:
ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՉԱԿԱՆ ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Արաբկիրում ունենալ հրդեհաշեջ խմբակ կամ բաժին:2. Անհրաժեշտ համարել Արաբկիրում ունենալ ճաշարան-Բանկոոպի վարչու-
թյուն:3. Արաբկիրը որպես քաղմաս անհրաժեշտ համարել տեղում ունենալու վար
չական բաժին:4. ՀԱՄԽ-ի և Գավֆիզկուլտ խորհրդի միջոցով Արաբկիրում ունենալ ֆիզ
կուլտ խմբակ (հրապարակ):ԿՈՒԼՏ-ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ
1. Դպրոցի շենքը անբավարար համարել և աշխատել որքան հնարավոր է շուտ ունենալ դպրոցի համապատասխան շենք: Լուս. բաժին:
2. Ունենալ կիսագրագետների գիշերային դպրոց. Լուս. բաժին:3. Ծավալել ռադիոյի ցանցը տներում անցկացնել...Լուս. բաժին:
ՍԱՆԻՏԱՐԱԿԱՆ ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Ունենալ 10 մահճակալից բաղկացած հիվանդանոց:
Այժմ' Գյումրի:** Այժմ' Վանաձոր:
103
2. Լուրջ ուշադրություն դարձնել արտաքնոցների կանոնավորման վրա:3. Հետևել փողոցների մաքրության պահպանմանը:
ԿՈՈՊ-ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Տեղումս գտնված կոոպերատիվի վրա լուրջ ուշադրություն դարձնել,
որպեսզի մթերքների մատակարարումը լինի կանոնավոր:2. Արաբկիրի հասարակությունը կոոպերացման ենթարկել 100%-ով:
ԲԱՆԳՅՈՒՂՏԵՍՉՈՒԹՅԱՆ ԱՍՊԱՐԵԶՈՒՄ1. Նոր-Արաբկիրի հասարակության մեջ ծավալել ինքնաքննադատությունը
պատի թերթի և մամուլի միջոցով:2. Լուրջ ուշադրություն դարձնել իրավաբանական և դատական ասպարեզում
տարվելիք աշխատանքների վրա:
Ֆ. 133, ց. 2, գ. 208, թ. 21: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 15ՔԱՂՎԱԾՔ ԵՐԵՎԱՆԻ ՔԱՂԽ ՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅԱՆ ՆԻՍՏԻ
ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԻՑ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԸՆՏՐՈՂՆԵՐԻ ԺՈՂՈՎՈՒՄ ԸՆԴՈՒՆՎԱԾ ԱՌԱՋԱՐԿՆԵՐԻ ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ
6 հունիսի 1930թ.Երևան
2. «Նոր Արաբկիր»-ի քաղմասի ընտրողների ընդհանուր ժողովի նակազից բխող կոնկրետ առաջարկների նախագիծ: (Երևանի քաղխորհրդի փոքր նախագահության 1930թ. ապրիլի 20-ի նիստի N 29 արձ. կետ 18):
Զեկ. ընկ. Թերլեմեզյան2. Երևանի քաղխորհրդի նախագահությունը, քննության առնելով Նոր Արաբկ
իրի քաղմասի ընտրողների ընդհանուր ժողովի նակազից բխող կոնկրետ առաջարկները, որոշեց
Կոմունալ բաժնի գծով1. Հանձնարարել կոմունալ բաժնին 1930-31տ. բյուջեում նախատեսել համա
պատասխան գումարներ, հետևյալ աշխատանքների համար.ա. Խճուղու թերի մնացած աշխատանքների ավարտման, բ. էլեկտրական լուսավորություն անցկացնելու, գ. Կամավոր հրդեհաշեջ խմբի կազմակերպման:
Լուսբաժնի գծով2. Հանձնարարել լուս բաժնին 1930/31տ. բյուջեում նախատեսել գումարներ
հետևյալ աշխատանքների համար.ա. Դպրոցական շենքի կառուցման' բաղկացած 3 սենյակից, բ. Կիսագրագետների գիշերային դպրոց բացելու,գ. Խրճիթ-ընթերցարանի պահպանման, կահավորման և ռադիոֆիկացիայի:3. Հանձնարարել ֆիզկուլտխորհրդին Նոր Արաբկիրում կազմակերպել ֆիզկուլտ խմբակ:4. Հանձնարարել բանկոոպին համապատասխան աշխատանք տանել կոոպե
րացման ենթարկելու Նոր Արաբկիրի բնակչությանը, առաջին հերթին բացելով այնտեղ ճաշարան:
5. Հանձնարարել քաղխորհրդի Նոր Արաբկիրի լիազորին' հատուկ հսկողություն ունենալ փողոցների սանիտարական դրության վրա, կիրարկելով կյանքում քաղխորհրդի պարտադիր որոշումները:
6. Հանձնարարել տեղ.տնտ. բաժնին և հողբաժնին պարզել և սահմանագծել Քանաքեռի և Նոր Արաբկիրի հողային սահմանները:
104
7. Հանձնարարել պլանային հանձնաժողովին քննության առնել Նոր Արաբկիրում բաղնիք կառուցելու խնդիրը և իր եզրակացությունը ներկայացնել քաղխորհրդի նախագահությանը:
8. Սույն որոշման կիրարկման հսկողությունը դնել գավգործկոմի կազմ-բաժնի վրա:
Գործկոմի գործերի կառավարիչ Դանիելյան
Ֆ. 133, ց. 2, գ. 208, թ. 15: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
N 16Մ.ՎԱՐԴԱՆՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀՕ Կ -Ի ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ԻՐԵՆՑ
ԿՈՂՄԻՑ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻՆ ԿՈՇԿԵՂԵՆ ԵՎ ԲԵՌՆԱՏԱՐ ՈՒՂԱՐԿԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
24 փետրվարի 1934թ.Ֆիլադելֆիա
Յարգելի Ընկեր,Ինչպես Ձեզի տեղեկացված է, յունվար 25-ին նավ տրված են և Օդեսայի ճամ-
բով ղրկված (178) հարյուր յոթանասուն և ութը զույգ կանանց նոր կոշիկներ: Այս կոշիկները Ձեզի հասնելուն, կը խնդրեմ որ նեղութիւնը յանձն հառնիք անձամբ ճամբիլ և ստուգելու, ու ըստ այնմ ինձ իմացնեք:
Կոշիկները կուղարկեմ իմ կողմե, որպես նվեր Նոր Արաբկիրի կանանց: Կը խնդրեմ որ Ձեր կարելին ընիք, որպեսզի նախ չքավորները ստանան, յետոյ մի- ջակները և եթե ավելանա նաև միւսները:
Որպեսզի թիւրիմացութիւն տեղի չունենա, կը խնդրեմ, որ ստուգեք և ըստ այնմ յանձնեք Նոր Արաբկիրի ներկայացուցչութիւն և արտելին, կամ եթե հնարավո- րութիւն ունեք ՀՕԿ-ի միջոցով կատարեք բաշխումը:
Պիտի ջանամ անգամ մը ևս մեկ երկու հարիւր զոյգ նոյն տեսակի կոշիկ ուղարկել, որպեսզի բոլորին բավարարելու հնարավորութիւն ունենաք:
Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութեան կողմե դեկտեմբեր ամսուն ղրկված է 2Уг Թոն ֆորտ բեռնատար մը: Պատգամավորական ժողովի որոշումն է, որ այդ բեռնատարի գինը որոշվի ընկ. Գ.Վարդանեանի կողմե, օրվա արժեքի հիման վրայ և գումարը ստացվելե յետոյ ալ բեռնատարը յանձնվի այն ատեն միայն, երբ Նոր Արաբկիրը շոսեին կապող կարճ ճանապարհի, Արաբկիրի Միութեան կողմե շինված կամուրջի կողքի փոսը լեցված ըլլայ, ու ճանապարհը այնքան մը շտկված ըլլայ, որ կարելի ըլլայ բեռնատարը այդ ճանապարհով Նոր Արաբկիր տանել: Ասիկա մեր միութեան կողմե սկսված, բայց մինչեվ ցարդ անգործածելի մնացած ճանապարն է, որ Աբովյան փողոցի ծայրին դառնալե յետոյ շո- սեի առաջին զառիվերը լրանալուն տնակի դեմի կողմը, շոսեի առաջին կամուրջը անցնելե քանի մեթր յետոյ, շոսեի ձախ կողմեն կը բաժանվի ամենակարճ ուղիով Նոր Արաբկիր կը տանի:
Այս ճանապարհը կիսատ թողված ըլլալուն իբր ցոյց տրված է Հայճանտրասի, Հայտնարկոոպի, Քաղխորհուրդի և այլոց զանազան կատարումները կատարեալ ճանապարհ շինելու և այլն, բայց բոլոր այդ պատճառները կողմե նկատված են և պիտի նկատվեն որպես պատվիրակ, որպես խուսափում իրենց կարողութեան սահմանին մեջ եղած գործ մը իրենց վրայեն նետելու և պետք չէ ընդունել:
ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչութեանդ հետ իմ ունեցածս հաշիվի մնացորդ քանի մը դոլարը հոս վճարվելու համար, թեև գլխավոր վարչութեանդ կողմէ 1933 մարտ 23 թվակիր պաշտոնագրով հրահանգված էր, բայց ցարդ հնարավորութիւն չէին ունեցած վճարելու: Իսկ այժմ որ հնարավորութիւն կայ, համարեցին անգամ մը ևս Ձեր արտոնութիւնը ստանալու: Կը խնդրիմ որ հրահանգեք, որպեսզի այդ հաշիվը փակվի: Այժմ պարոն, հաստատված ըլլալուս պատճառով ՀՕԿ-ի կեդրնա-
' Բառն անընթեռնելի է:
105
կան վարչութենեն հրաժարեցա: Ընկեր Հովհ. Յովսեփեանի յաճախ կը տեսնվենք և քանի մը օրին պիտի գրենք մի քանի կարեվոր խնդիրների մասին:
Ընկերական բարեվներով ու յարգանոք' Միսակ Ստ. Վարդանեան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 18-19: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 17ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ
ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԱՆԱՎԱՐՏ ԲՆԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻ ԵՎ ԻՐԵՆՑ ԿՈՂՄԻՑ ՈՒՂԱՐԿՎԱԾ ԳՈՒՄԱՐՆԵՐԻ
ԺԱՄԱՆԱԿԻՆ ՎՃԱՐՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ
12 մայիսի 1934թ.Ֆիլադելֆիա
Յարգելի ազգակից եղբայրներ.Արաբկիրի Միութեան 9-րդ պատգամաւորական ժողովը (կամ ուրիշ խօսքով
համագումարը), որ տեղի ունեցաւ փետրվար 10-11, 1934 թուականին, յիշեալ ժողովի կողմէ գնահատուած ըլլալով ձեր ցոյց տուած բարեցակամ վերաբերումն ու աջակցութիւնը Նոր Արաբկիրին ու անոր ներկայացուցիչներուն յաճախ, այդ առթիւ որոշած է երախտագին շնորհակալիք յայտնող գրութիւներ ղրկել ձեզի, նախորդ Կեդրոնական վարչութեան միջոցաւ: Կը սիրենք յուսալ, որ դուք ստացած կը լինիք այդ գրութիւնը նախքան զայս անշուշտ:
Այսօր կուգանք յայտնել ձեզի թէ՜ նոյն համագումարի որոշման համաձայն, Նոր Արաբկիրի մէջ գտնուած (միութեանս պատկանող), կիսաւարտ բնակարան- ներու շինութեան և լրացման համար, ամսոյս (2) թուագրեալ մի հեռագրով ու նամակով հրահանգած ենք Նոր Արաբկիրի մեր ներկայացուցիչ, քաղ. Աբրահամ Մեսումեանին, որ ձեզի դիմելով, մասմը դրամ ստանայ ձեզմէ (ի հաշիւ, մեր նախորդ ներկայացուցիչ Միսակ Վարդանեանի ձեռամբ, ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան մոտ պահ դրուած, միութեանս դրամին) ու շինութեան աշխատանքներն սկսի անմիջապես: Կը յուսանք որ մեր այդ հեռագիրը ձեզի ներկայացնելով, գումար մը ստացած և շինութեան աշխատանքնին սկսած կը լինեն, սոյն նամակս ձեզ հասնելէ առաջ:
Ներկաիւ կուգանք նաև խնդրել ձեզմէ, որ վճարումները շաբաթէ շաբաթ ընէք, մեր ներկայացուցիչ Աբրահամ Մեսումեանի, Նոր Արաբկիրի կիսաւարտ շենքերը լրացնելու համար, շինութեան աշխատանք կատարող բանւորներուն վարձատ- րութեան պահանջին համապատասխան գումարները միայն (մօտաւորապէս) ինչքան որ ըլլայ: Իսկ ձեր վճարումներուն համար, մեր ներկայացուցիչ քաղ. Մեսումեանի ստորագրած ստացականները ամբողջութեամբ լրանալէ յետոյ ձեր վճարումներուն համագումարը յայտնեցէք մեզի նամակաւ մը: Առ այդ հաճէցէք ընդունել մեր կանխայայտ շնորհակալիքը:
Հաճէցէք նաև յայտնել մեզի թէ՜ արդեօք ի՞նչ պայմանով կամ ի՞նչ արժեքով յանձնեցիք Նոր Արաբկիրի արտելին, մեր նախորդ Կեդրոնական վարչութեան կողմէ ձեր հասցէին ղրկուած 2Уг թոննոց թրաքը, կամ այլ բառով ավտոմեքենան:
Անկեղծ յարգանօք ձեր պատասխանին սպասող Արաբկիրի Միութեան Կեդրոնական վարչութեան Ատենադպիր Հրանդ ՍարգիսեանԱտենապետ Կ.ՄխուզեանՅ.Գ. Ձեր հասցեն չունենալուս պատճառաւ սոյն գրութիւնը պիտի ղրկենք մեր
ներկայացուցիչ Մեսումեանին, որ անիկայ յանձնե ձեզի անձամբ: Նոյնը:
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 17: Բնագիր: Ձեռագիր:
106
ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԲՆԱԿԱՐԱՆՆԵՐԻ
ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՇԻՆԱՆՅՈՒԹԵՐԻ ՀԱՄԱՐ ԳՈՒՄԱՐՆԵՐԻ ՏՐԱՄԱԴՐՄԱՆՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
13 հունիսի 1934թ.Ֆիլադելֆիա
Պատւարժան քաղաքացիներ,Տեղվոյդ Նոր Արաբկիր արտելը վերջի մէկ երկու ամսիներու ընթացքին գրած
նամակներով Միութեանս կեդրոնական վարչութենէն կուզե 3000 մէթրօ էլեքրտա- կան լար, 8000 մէթրօ ջուրի խողովակ, մի քանի քիլօ խում նիքըլ լար, քիմիական գործիքներ և ուրիշ բաներ: Միութիւնս ի հարկէ հեշտիւ ընդ առաջ պիտի երթար և գոհացում տալ իր իսկ կառուցած Նոր Արաբկիրի արտելին այս յանձնարարութ- եանց, որը բնականաբար մեզի պիտի արժեն մօտաւրապէս 4.000 էն 4500 տո- լարի գումար մը:
Սակայն, որովհետև ներկայ անցած պարագաներու տակ այդպիսի գումար մը միութեանս տարողութենէն վեր է և հանգանակելու ալ հանգանակութիւնը չունի, կը փափաքի գիտնալ թէ արդեօ՞ք միութեանս նախորդ ներկայացուցիչ պ. Միսաք Վարդանեանի միջոցաւ յիր մօտ պահ տրուած քառասուն հազար ռուպլի, նոյնպէս և անկէ յետոյ հետզհետէ այդ գումարին վրայ աւելցած գումարէն կրնաք տրամադրել վերևի յիշուած լարերը, խողովակները և այլ առարկաները կարենալ գնելու համար:
Եթէ վարչութիւնդ կը հաւանի մեր այս խնդիրքին, հաճեցէք հեռագրել մեզ և ՀՕԿ-ի Ամերիկայի կեդրոնական վարչութեան, որ մեզի դրամ տան: Հակառակ պարագային կը վախնանք թէ պիտի կրնանք այդ բոլոր պահանջներուն գոհացում տալ:
Յարգանքներով ի դիմաց Արաբկիրի միութեանկեդրոնական վարչութեան
Ատենադպիր Հ.ՍարգիսեանԱտենապետ Կ.Մխուզեան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 12-13: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 19ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ
ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՆՔՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
9 օգոստոսի 1934թ.Երևան
Հարգելիք քաղաքացիներՍտացել ենք ձեր 13 հունիս գրությունը: Երկու օր առաջ մեզ մոտ հրավիրե-
ցինք Նոր Արաբկիրի արտելի նախագահ' ընկ. Գուրգեն Վարդանյանին, որին ցույց տվինք ձեր նամակը' ապրանքների մասին: Նա կտրականապես հայտարարեց, որ բացի ասեղից ուրիշ բան չենք խնդրել ձեզանից: Նա խնդրեց նույնիսկ, որ ձեզ հայտնեմ, թե մյուս բոլոր պատվերները եղել են հակառակ իրենց կամքի և հետևաբար ոչինչ չուղարկել, բացի ասեղներից, որոնց չգոյության պատճառով մեքենաները կանգ են առել:
Այժմ մեր կողմից ձեզ թելադրում ենք հետևյալը. այսուհետև ոչ ձեր Միության ներկայացուցչի, ոչ այդտեղի և. ոչ էլ որևէ այլ մարդու կամ մարդկանց պահանջով ոչինչ չուղարկեք, որովհետև իմացած եղեք, որ կը բռնագրավվեն: Հայրենակա- ցականների կառուցած Նոր ավանների շինարարության ընդհանուր ղեկավարությունը հանձնված է ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության և միայն նրա միջոցով և նրա համաձայնությամբ կարելի է որևէ բան ուղարկել: Գլխավոր վարչությունս էլ իր
N 18
107
համաձայնությունը կտա' Ժողկոմխորհի թույլտվությունն ստանալուց հետո մի- այն:
Ուրեմն բացի ասեղներից, մնացյալ պատվերներին' ընթացք չտալ:Հարգելի քաղաքացիներ, ընկ. Մ.Վարդանյանի մեզ մոտ թողած գումարից
մենք մի կոպեկ դուրս չենք կարող ուղարկել, բայց այստեղ կարող ենք վճարել: Մենք քաղ. Աբր. Մեսումյանին հրավիրեցինք և առաջարկեցինք դիմել մեզ, երբ և ինչքան փողի որ կարիք ունենա: Նա շարունակ այցելում է մեզ և խորհրդակցում ամեն խնդրի մասին: Աշխատում ենք կիսատ շենքերը վերջացնել: Տարվա այս եղանակին շինանյութ գտնելը բավական դժվար է, սակայն, չենք հուսահատվում:
Նոր Արաբկիրը, ընկերներ, արդեն խոշոր մի ավան է դարձել և բոլոր Հայաստան այցելողները գնում են նրան այցի: Միությունդ շատ պատվավոր դուրս եկավ այս գեղեցիկ գործից:
Ի նկատի ունեցեք, սակայն, որ քույր Հայրենակցական միությունները մրցման են ելել Նոր Արաբկիրի հետ, այսպես' Նոր Սեբաստիան, Նոր Մալաթիան լուրջ մրցակիցներ են. էլ չենք ասում Նոր Կեսարիան, Նոր Տիգրանակերտը, որոնց հիմքերը դրվեցին և առաջին շենքերի պատերն են բարձրանում:
Ուրեմն, նոր թափ, ընկերներ, ձեր գործունեության:Ընդունեցեք մեր ընկերական բարևները.
ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության նախագահ Գր.Վարդանյան Փոխնախագահ և գործերի վարիչ Տ.Զավեն
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 11: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 20ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՀՕԿ-Ի
ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆՆ ՈՒՂՂՎԱԾ ՆԱՄԱԿԻՑ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ԳՈՒՄԱՐԱՅԻՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
17 հոկտեմբերի 1934թ.Ֆիլադելֆիա
Յարգելի քաղաքացիներ,.Շնորհա կա լ ենք, որ միութեանս ներկայացուցիչ քաղ. Աբրահամ Մեսումեա-
նին խօստացած եք, հարկ եղած գումարները վճարել, Նոր Արաբկիրի մէջ գտն- ուած միութեանս կիասաւարտ շենքերը լրացնելու շինութեան գործին համար:
Շնորհակալենք նաև Նոր Արաբկիրի հաշիւէն Տիգրանակերտի հայրենակցականին փոխանցումը կատարած և փոխանցուած գումարին' համապատասխան ընկալագիր ղրկած, ինչպէս նաև ձեր կողմէ մեզի ուղղեալ օգտակար թելադրութ- իւններ ըրած ըլլալնուդ հա մա ր.
.Շ ա տ ուրախ ենք, որ Նոր Արաբկիրը աչքի զարնող աւան մը եղածէ արդէն Խորհրդային Հայաստանի մէջ կառուցուող նոր աւաններու շարքին մէջ և միութեանս կատարած հայրենասիրական պարտականութեան այդ գործը, արժանացա- ծէ՜ ձեր գնահատութեան: Բայց, մենք կը խօստովանինք որ միութեանս այդ յաջո- ղութիւնը, մեծ մասամբ կը պարտինք Խորհրդային Հայաստանի կառավարութեան անվերապահ աջակցութեան և ՀՕԿ-ի կողմէ ցոյց տրուած բարեցակամ վե- րաբերումին:
Միութիւնս կը ցանկայ աւելի լայն չափով օժանդակել Նոր Արաբկիրի տնտեսական զարգացումին ու բարգավաճումին, (զոր դուք ալ թելադրածէք մեզի, ձեր նամակի ամէնավերջի տողին վրայ գրելով հետեւեալ բառերը,-ուրեմն նոր թափ, ընկերներ, ձեր գործունեութեան:- Իր ունեցած կարելութեան սահմաններուն ներած չափով անշուշտ, բայց կը ցաւինք ըսելու, որ վերջին տարիներու ընթացքին այս երկրի մէջ տիրող տնտեսական անցուկ պայմաններուն, և քիչ մը ալ Հայաստանի Խորհրդային կառավարութեան թշնամի կուսակցութեան պրոպագանդին հետեւանքով նեղցած են միութեանս սահմանները և զգալապէս նուազ են անոր հասոյթի աղբիւրները և այդ իսկ պատճառու էր հարկ զգացինք ըսել ձեզի, թէ՜ Մի-
108
սակ Ստ. Վարդանեանի ձեռամբ ձեզի յանձնուած միութեանս դրամէն, մասմը մէր ձեռքը հասցունելը հնարաւոր դարձնէք, որպէսզի արտելին համար անհրաժէշտ եղած գործիքները գնելու և ղրկելու կարող ըլլանք:
Զորօրինակ, թրիքոթաժի մեքենաներու ասեղները իրենց ուզած քանակութ- եամբ գնելու համար, առնուազն 5.000 տոլար պէտքէ վճարենք արժէքը: Այդ աս- եղներուն անհրաժեշտութիւնը ձեր նամակի մէջալ շեշտուածէ արդեն, ըսելով թէ՜ որոնց չգոյութեան պատճառաւ մեքենաները կանգ են առել:
Արդ, ներկաիւ կուգանք երկու խնդրանք մատուցանել մեր խորին յարգանոց ճշմարտապէս արժանի հաստատութեանդ:
Մասմը դրամ, մեր ձեռքը հասցնելու հնարաւորութիւն ստեղծել կամ գտնել, ձեզ համար կարելի եղած բոլոր միջոցները գործածելով: Որպէսզի՜ Նոր Արաբկիրի ունեցած ճարտարարուեստին արտադրութեան նուազումը արգելելու և առա- ւելապէս ճոխացնելս նպատակին գործածենք զայն. որով (աւելորդէ ըսել թէ՜) մասնաւորապէս Նոր Արաբկիրը ու ընդհանրապես Խորհրդային Հայաստանը պիտի օգտուի անշուշտ:
Արդարեւ դուք գրած էք մեզի թէ՜ ընկեր Վարդանեանի ձեռամբ ձեզի յանձնուած դրամէն մի կոպեկ դուրս ուղարկել կարող չեք: Բայց այդ առթիւ թող ներուի մեզ ըսելու թէ՜ մեզի ղրկուիլը, դուրս ղրկուիլ չի նշանակեր բնաւ: Նկատելով, որ մեզի ղրկուելիքը, ներս պիտի գայ դարձեալ, յաւելեալ գումարներով, և բացի այդ, մեր գնելիք ու ղրկելիք գործիքներն ու մեքենաները Նոր Արաբկիրի ճարտա- րարուեստի զարգացման ու անոր արտադրութեան ճոխացումին ու առատացու- մին պիտի նպաստեն հզորապես, որ երկրի տնտեսական բարձրացման պիտի ծառաէ որոշ չափով անտարկոյս:
...Դուք ալ պիտի համաձայնիք մեր այն համոզումին, թէ՜ երկրի տնտեսական զարգացումին նպաստելու նպատակաւ վերադառնալու պայմանաւ դրամ դուրս հանելը, Խորհրդային Միութեան սկզբունքին դէմ գործել չի նշանակեր երբեք վասնզի, լրագիրներուն մէջ յաճախ կը կարդանք, որ Խորհրդային Միութիւնը զանազան գործիքներու և մեքենաներու մեծաքանակ գնումներ կընէ Եւրոպաէն, Ամե- րիկաէն, իր երկրի ճարտարարուեստին զարգացման և տնտեսական վերելքին համար:
Միութիւնս կը փափաքի մեքենական աշխատանքի վերածել Նոր Արաբկիրի գործարաններուն մէջ ներկաիս կատարուող ձեռքի աշխատանքները, որ կրնայ քառապատկուիլ ու տասնապատկուիլ, ներկաիս գոյութիւն ունեցող արտադրութեան քանակն ու որակը: Ուստի՜ եթէ դուր չիգար ձեզ, ուղղակի դրամ ղրկել մեզի այդ գնումներուն համար, կրնաք արտոնել մեզ որ այս տեղեն դրամ ղրկող հայրենակցական միութիւններուն փոխանակագիր տանք ձեր վրայ և դուք այդ տեղ վճարեք ձեզ ներկայացուած մեր փոխ. գիրերը: Ճիշտ այնկերպով որ կատարուե- ցաւ արդեն Տիգրանակերտի հայրենակցականին եղած փոխանցումը ձեր միջո- ցաւ:
Կրնաք նաև պայմանաւորուիլ ձեզ հետ, որ Նոր Արաբկիրին ղրկուելիք մեքենաներն ու գործիքները այստեղ գնել է և ՀՕԿ-ի Ամերիկայի շրջանային վարչութեան յանձնելէ յետոյ տանք մեր փոխանակագիրը ձեր կողմեն վճարելի այդ տեղ, որպեսզի նոր գնումներ կատարելու և յաջորդաբար ղրկելու հնարաւորութիւն ունենաք այստեղ, միութեանս կողմէ ըլլալիք օժանդակութեան յաւելեալ գումարներով, որ այս կերպով կարենանք ճարտարարուեստի արտադրութեան վայր մը դարձնել մեր Նոր Արաբկիրը, արդիական մեքենաներով օժտուած մի քանի տար- իներու ընթացքին:
Սուրիա գտնուող արաբկիրցիները Մոսուլի րեվանտիւզի ու Թաւրիզի ճանա- պարով Նոր Արաբկիր փոխադրուելու անցագիրի վիզաի արտոնութիւն ստանալ Խորհրդային կառավարութիւն էն, ի հաշիւ Տրապիզոնի գծով ներգաղթի արտո- նուած 750 շունչ արաբկիրցիներու վիզէի արտոնութեան իրաւունքը տրուեցաւ մեզի, ընկեր Միսակ Վարդանեանը այդ տեղ եղած ժամանակ, սակայն մինչ այժմ չի կարողացանք օգտագործել մեզի տրուած այդ իրաւունքը, Հին Արաբկիրի հետ յարաբերութեան մտնելու դժուարութեանց հանդիպելով, իսկ հիմա ալ կ՜իմանա
109
նք որ Տրապիզոն գտնուող խորհրդային հիւպատոսարանը գոյութիւն ունենալէ դադրածէ ալևս, ահա այդ պատճառաւ կուզենք Թաւրիզի ճանապարով փոխադրել մեր հայրենակիցները դէպի Նոր Արաբկիր:
ԵզրափակումՄիսակ Վարդանեանի ձեռամբ, ձեզի յանձնուած դրամէն մասմը մեր ձեռքը
հասցնելու և մեր հայրենակիցները Թաւրիզի գծով Նոր Արաբկիր փոխադրելու վիզաի արտոնութիւնը կը խնդրենք ձեր միջոցաւ Հայաստանի կառավարութիւ- նէն, համոզուած ըլլալով որ այդ խնդրանքը ընելու իրաւունքը ունի Արաբկիրի միութիւնս: Ու կը սիրենք հաւատալ, որ սիրով և հաճոյքով ընդառաջ պիտի երթայ մեր բարերար ու շինարար կառավարութիւնը և անհապաղ ընթացք պիտի տայ մեր այս խնդրանքին, (նոյնիսկ, օրինական-կարծեցեալ-շեղումի գնով) իբր բացառիկ շնորհ մը Նոր Արաբկիրին: Նկատելով, որ Արաբկիրի միութիւնս, արտասահման գտնուող գաղութահայութիւնը մայր հայրենիքին կապող ազդակ մը դառնալու որոշ չափով ծառայութիւն մատուցած է արդեն և հետեւաբար, այդպիսի բացառիկ շնորհ մը ակնկալելու իրաւունքը կրնայ ունենալ մանաւանդ, որ շնո- րքի այդ խնդրանքն ալ, երկրի տնտեսական զարգացման ծառայեցնելու նպատակ ունի արդէն:
Հետեւաբար, լիայոյս հաւատքով, ձեր դրական պատասխանին կըսպասենք շուտով: Կը խնդրենք, որ ձեր պատասխանը փութացնեք մեզի, մինչեւ դեկտեմբեր 15-ին մեր ձեռքը հասնելու պայմանաւ, որպեսզի ձեր դրական պատասխանն ալ միութեանս համագումարի սեղանին վրայ դնելու հնարավորութիւն ունենայ Կեդրոնական վարչութիւնս:
Եղբայրական անկեղծ սիրոյ յարգանքներովձեր պատասխանին սպասող'
Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն
Ատենադպիր' Մ.ՂազիկեանԱտենապետ' Կ.Մխուզեան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 7-9: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 21ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿԻ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐԱԿԱՌՈՒՅՑ ԱՎԱՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾԵՐԻ ՀՍԿՈՂՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ
ԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ԱՆՀՐԱԺԵՇՏՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՆԵՐԳԱՂԹԻՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
13 փետրվարի 1935թ.Ֆիլադելֆիա
Յարգելի Քաղաքացիներ.1934-ի հոկտեմբեր 15, թուականաւ ձեզ ղրկածնիս նամակը ստացած ըլլալ-
նիդ, ուրախութեամբ իմացանք. Միուեանս ներկայացուցիչ քաղ. Աբրահամ Մե- սումեանի մեզ ղրկած նոյեմբեր 26 թիւ նամակաւ. որը դուք յայտնածէիք իրեն թէ՜ ստացածեք: Աւելցնելով նաև նամակի ճակատին թուականը գրելու մոռցած ըլլա- լնիս: Ուստի ըսենք անմիջապէս, թէ՜ մեր այդ նամակի թուականը, հոկտեմբեր 15, պիտի կարդաիք դուք, եթէ գրելու մոռցած չըլլաինք մենք: Վասնզի. մեր քով պա- հածնիս պատճենը, հոկտեմբեր 15, թուականը ցոյց կուտայ մեզի:
Ինճպէս գիտէք, մեր այդ նամակի պատասխանը փութացնել խնդրած էինք ձեզմէ. մասնաւորապէս, դեկտեմբերի վերջերը գումարուելիք միութեանս համագումարի սեղանին վրայ դնելու փափաքով: Բայց, շատ կը ցաւինք, որ գոհացում չի գտաւ մեր այդ փափաքը մենք, մեր նամակը ձեզի հասած ըլլալուն լուրը միայն հաղորդեցինք համագումարին, յուսադրելով զայն թէ ՀՕԿ-ը կարողէ գոհացուցիչ կարգադրութիւն ընել մեզ համար, և այլն:
110
Ներէցէք մեզի, որ սրտբացօրէն արտայայտուինք ու ըսենք թէ՜ բոլորովին անակնկալ մը եղաւ Կեդրոնական վարչութեանս համար ՀՕԿ-ի պէս լուրջ ու վստա- հութիւն վայելող հաստատութեան մը կողմէ, մեր նամակին անպատասխան թող- ուելու ցարդ ու մենք չէնք կարող գտնել արդարացուցիչ պատճառ մը, ձեր այս լռութիւնը այդ պատճառին վերագրելու, նկատելով որ եթէ ՀՕԿ-ը անկարող կըզ- գայ ինքզինքը, մեր խնդրանքին գոհացում տալու, կրնա գէթ այդ անկարողութ- իւնը յայտնող պատասխան մը տալ մեզի, և սակայն, անպատասխան չի թո- ղուլՀայրենակցական միութեան մը պաշտօնական նամակը:
Թէև մէնք խորապէս համոզուած ենք, որ մեր խնդրանքներուն գոհացում տու- ող միջոցներ տնորինելը, ՀՕԿ-ի կարողութեան սահմաններուն մէջէ և ՀՕԿ-ը կա- րողէ կարգադրել շատ դիւրաւ: Վասզնի՜ մեր խնդրած իրաւունքը, երկրի տնտեսական զարգացումին նպաստելու պիտի ծառայէ:
Հայրենակցական Միութիւններու գործին առթիւ, Հայաստանի կառավարութեան մօտ ՀՕԿ-ի միջնորդութիւնն ու բարեխօսութիւնը ամենալաւ ու հրաշալի արդիւնքներ կ՜րնայ տալ, ի մասին հաւատք ներշնչելու աշխատած ենք մեր միութեան շարքերուն մէջ և նոյն իսկ, այն մտածումն ալ ունեցած ենք երբեմն թէ՜ աւելի լաւէ, որ բոլորովին ՀՕԿ-ի հովանաւորութեան յանձնուի նորակառոյց աւան- ներու գործերուն հսկողութիւնը և մասնաւոր ներկայացուցիչներ ունենալու ան- հրաժեշտութիւնը չի զ՜գացուի այլևս և մի քանի տարի էն ներկայացուցիչ ունենալու դրութիւնը վերցուի բոլորովին:
Ահայ այս պայմաններուն տակ եթէ մէր դրութեան մէջ մտնէք դուք, գօնէ մի քանի րոպէ, մէնք վստահենք որ կրնաք տեսնել ու ըմբռնել թէ՜ ի՞նչ աստիճանի անել կացութեան և ի՞նչ աստիճանի անորոշ դրութեան մէջ կը գտնուի Կեդրոնական վարչութիւնս այս պահուն: Երբ անպատասխանի կը մնայ մէր կարեւոր նամակը, ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեանդ կողմէ:
Ամէն շաբաթ դեզերով նամակներ կ՜ըստանանք Ամերիկաի, Գաղիաի, Յունաս- տանի և Սուրիոյ զանազան քաղաքները ապրող մէր հայրենակիցնէրէն, որոնք բուռն փափաք ունին Նոր Արաբկիր փոխադրուելու և այդ առթիւ կը հարցնեն մեզի թե իրենց անձնագիրներու վիզէի արտօնութիւնը ե՞րբ պիտի ստանան արդ- եօ՞ք և այլն: Իսկ մենք անորոշութեան մշուշի մէջ գտնուելով, չենք գիտեր թէ ի՞նչ պատասխան կրնանք տալ մեզի ուղղեալ այդ հարցումներուն. վասնզի՜ դուք անպատասխանի թողուցիք մեր նամակը ցարդ:
Հետեւաբար, Կեդրոնական վարչութիւնս իր անելու անորոշ դրութիւնէն ազատելու համար, ներկաիւ կուգանք կրկին ու կրկին խնդրելու, որ 1934-ի հոկտեմբեր 15, թուականու ձեզի ղրկուած մեր նամակի պատասխանը փութացնել հա- ճիք, որքան որ կարելիէ շուտ:
Եթէ երկար ժամանակ պիտի առնէ Նոր Արաբկիրի արտելին կարիքներուն գոհացում տալու համար դրամի փոխադրութիւնը հնարաւոր դարձնող կարգադրու- թիւններ ընելը, գօնէ վիզէի արտոնութեան մասին ձեր պատասխանը փութացու- ցէք մեզի բարէսրտաբար: Որպեսզի մենք ալ հնարաւորութիւն ունենանք որոշ պատասխան տալու մէզի ուղղուած այդ հարցումներուն և ատով գէթ արդարա- ցուցած ըլլանք Միութեանս ու Կեդրոնական վարչութեանս գոյութեան իրաւունքը գաղութահայ կենաքի մէջ: Իսկ, (մի արասցէ) եթէ պատահի, որ դժբաղդութիւնը ունենանք ձեր պատասխանէն եզրակացնելու թէ՜ միութիւնս անկարող պիտի ըլլայ նոյն իսկ ՀՕԿ-ի միջոցաւ Նոր Արաբկիրի ճարտարարուեստին ու անոր տնտեսական զարգացումին հնարաւոր չափով իսկ օժանդակելու, և կամ Նոր Արաբկիր փոխադրուիլ փափաքող մեր հայրենակիցներուն անցագրի վիզէներու արտոնութեան շնորհն ստանալու, այն ատէն՜ հայ մամուլով յայտարարենք, թէ՜ նկատելով որ այլևս անելիք չունի Արաբկիրի միութիւնը, լուծեցինք զայն: Որպէսզի միութեան յաջողութիւններուն համար տիւ և գիշեր աշխատանք կատարող Կեդրոնական վարչութեան ձրի ծառայող պաշտօնէության ապարդիւն աշխատանքի զբա- ղումներուն խնայած ըլլանք գէթ:
Արդարեւ ուրախենք հաւատալու, որ այդ անբաղձալի յայտարարութիւնը ընելու մեզ հարկադրող դժբաղդութիւնը չի պիտի ունենանք երբեք: Նկատելով որ
111
անցագիրներու վիզէի արտոնութիւնը 750-արաբկիրցիներու համար առաջ տր- ուածէ արդէն, Տրապիզոնի գծով փոխադրուողներուն: Սակայն, այժմ մեր խնդրածը այնէ', որ Տրապիզոնի գծով փոխադրուելու համար, մեզի տրուած այդ իրաւունքը, Թաւրիզի գծով փոխադրուողներուն գործածուի:
Եղբայրական անկեղծ զգացումներու ջերմագին բարեւներով ու հարգանօք, ձեր պատասխանի սպասող.
Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն Ատենադպիր' Մ.ՂազիկեանԱտենապետ' Կ.Մխուզեան
Յ.Գ. -Շնորհակալութեամբ ստացանք ձեր ղրկած հեռագիրը, ասկէ մէկ շաբաթ առաջ: Սուրիայեն Թաւրիզի գծով, Նոր Արաբկիր փոխադրուելիք արաբկիրցինե- րուս համար, անդամների վիզէներու արտոնութիւնը եթե յաջողցնէք, այդ լուրը հեռագրով մէզի իմացնելնիդ կը խնդրենք:
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 4 և շրջ, 5: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 22ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՀԱ ԼԵՊԻ ՄԱՍՆԱՃՅՈՒՂԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՆՈՐ
ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑԻՉ Ա.ՄԵՍՈՒՄՅԱՆԻՆ' ՆԵՐԳԱՂԹՈՂՆԵՐԻՀՐԱՎԵՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
15 փետրվարի 1935թ.Հալեպ
Յարգելի ՅայրենակիցՍտացանք ձերդ յունվար 16 թիւ գրութիւննիդ, նախ 107 անձերու անուանա-
ցանկը. որով կը տեղեկացնէիք յառաջիկայ գարնան վիզաներու արտօնութիւնը ըստացուելը, որուն չափին աւելի ուրախ եղանք, մի ժամ առաջ իրագործման անհամբեր կսպասինք:
Ուստի կը խնդրուի ձեզանից, որ երբ վիզաներու արտօնութիւնը լրանայ, ու՞ր կամ որ երկրի մէջ գտնուող սովիէտական քօնսսուլի պիտի փոխանցուի վիզաները, այս կէտը մէզի ժամ առաջ տեղեկացնիլնիտ կը խնդրուի, որպեզի անոր համեմատ մասնաճիւղս իր պատրաստութիւնը տեսնէ ճամբորդութեան, և այն կի- սով Ամերիկայ կեդրոնական վարչութեան տեղեկացնինք, զինք գիտեր թէ նաւով ճամբորդելու ըլլանք շահաւորէ թէ ցամաքին. այսինքն Պարսկաստանի գծով մեքենայով ճամբորդութիւնը յարմար կըլլայ. այս մասին ալ կը խնդրինք մեզի եթէ բացատրութիւն տալու ըլլաք պիտի մնանք:
Մասնաճիւղս կեդրոնական վարչութեան գրած էինք թէ քամիոն մեքենայ մը տրամադրելու ըլլայ, երկու կամ երեք անգամով կրնար 100 անձ փոխադրել, Թաւրիզի Պարսկաստանի գծով և վերջաւորութիւն մեքենան ալ կը մնայ միութեան, դարձեալ ձեզանից ալ կուզենք որ այս մասին գաղափար մը տալու հաճութիւնը ուինաք, եթէ մեքենան մինչեւ Նոր Արաբկիր գալու ըլլայ իր վերադառնալու ար- տօնութիւն կը տրուի:
Ձերդ պահանջածները եկողներու հետ կը խրկենք, ընդունեցէք Հայրենակցական սիրալիր բարեւներս, սպասելով պատասխանին անհամբեր:
Ի. դիմաց Արաբկիրի Միութեան Հալէպի մասնաճիւղի
Ատենադպիր Հ.Իշխանեան Ատենապէտ Ս.Պէրպէրեան
Յ.Գ. - Կը խնդրեմ ներփակեալ երկտողս, հօրեղբորս Տաշճի Միքայել աղբորը յանձնելու հաճութիւնը ունիւնաք:
Յարութիւն Իշխանեան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 3: Բնագիր: Ձեռագիր:
112
ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՍԻՐԻԱՅԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹ ՈՂՆԵՐԻ ՀԱՐՑԻ ՈՒ
ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՄԱՍԻՆ5 հունիսի 1935թ.
ԵրևանՍիրելի ընկերներ,Մենք ստացել ենք ձեր նամակները, որոնք դառնում են գլխավորաբար ներ
գաղթի հարցի շուրջը: Մենք այդ հարցի կարգադրության սպասում էինք, որպեսզի հնարավորություն ունենանք մի դրական բան ասելու ձեզ:
Դրա համար էլ մեր պատասխանը հարկադրված էինք ուշացնել: Այժմ կարող ենք ձեզ հայտնել, որ ներգաղթ կկատարվի հավանակաբար այս աշնան, երբ նախապատրաստությունները վերջանան: Ժամկետը որոշելիս' մենք ձեզ նույնիսկ հեռագրով կտեղեկացնենք: Պիտի հայտնենք, որ Սիրիայից ներգաղթ առայժմ հնարավոր չէ. ավելի շուտ Ֆրանսիայից, Բուլղարիայից է, որ կկատարվի և այն էլ բացառապես հայրենակցական միությունների գծով:
Որպեսզի Սիրիայի ձեր հայրենակիցները կարողանան մաս կազմել ներգաղթի քարավանին, անհրաժեշտ է, որ նրանք անցնեն Ֆրանսիա կամ Հունաստան: Այդ մասին մենք ժամանակին կտեղեկացնենք:
Ինչ վերաբերում է ձեր' մեզ մոտ պահ տված գումարին' մենք ձեր հաշվին մաս առ մաս և ըստ կարիքի բաց ենք թողնում Նոր Արաբկիրի կառուցումների համար: Տարվում է խոշոր աշխատանք: Լրացվում են կիսատ մնացած շենքերը և կառուցվում են նորերը: Այս մասին ընկ. Մեսումյանը մանրամասն կտեղեկագրի ձեզ' հաշվետվություն անելով Նոր Արաբկիրի կատարած նվաճումների մասին, մեր Խորհրդային Հայաստանի 15-ամյակի հոբելյանի առիթով:
Ընկերական ջերմ բարևներով'ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության նախագահ Գ.ՎարդանյանՀ.Գ. - Շուտով ներգաղթի մասին կհաղորդենք հեռագրով:
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 2: Պատճեն: Ձեռագիր:
N 24ՀՕԿ-ի ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆԸ ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ ՏՐՎԱԾ ՏԵՂԵԿԱԳԻՐ ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐՈՒՄ ԳԱՂԹԱԿԱՆՆԵՐԻՆ ՏՐԱՄԱԴՐԱԾ
ՏՆԵՐԻ ԵՎ ՆՐԱՆՑ ԱՇԽԱՏԱՆՔՈՎ ԱՊԱՀՈՎԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
7 հուլիսի 1935 Երևան
1. Ներկայացնում ենք Ֆրանսիայից յեվ Սուրիայից գալիք Նոր Արաբկիրի գաղթականներու համար տրամադրված 26 (քսան վեց) անհատական բնակա- րաններու ցուցակը:
2. Միության կողմե շինված երեք շենք 25 քսան հինգ սենյակներով, որը պատրաստ կըլլայ քառասուն օրվայ ընթացքում, իսկ յերկու շենք սկսված է 20 սենյակնոց, վորը պատրաստ կըլլայ մինչ հոկտեմբերի վերջը:
3. Արաբկիր արտելը յեվ միությանս կողմից եկվորներին մշտական գործով ապահովում եմք հետեվյալ քանակությամբ. 1) 40 բանվոր ջուլհականոցի ցեխում, որոնց ամսական միջին աշխատավարձըն է կանանց' 150, իսկ տղամարդկանց' 225 րուպլի, 2) 20 բանվոր տրիկոտաժի ցեխում, կանանց միջին աշխատավարձը' 150, իսկ տղամարդկանց' 200 րուպլի, 3) 10 բանվոր դերձականոցում, վորոնց ամսական միջին աշխատավարձը կանանց 200 րուպլի, 4) 2 շոֆեր' աշխատավարձը' 400-500 րուպլի, 5) 2 մեխանիկ' աշխատավարձը' 300-400, 6) 1 փականագործ' աշխատավարձը' 300, 7) 1 յելեկտրական մանտիոռ' աշխատա-
113
N 23
վարձը 300 րուպլի, 8) 76 բանվոր գումարը, 9) 20 բանվոր զանազան աշխա- տանքներու համար' քարտաշ երկաթագործ, որմնադիր, հյւսն եվ այլն:
4. Վերոհիշեալ շենքերը, վորը սկսած է լրացնելու համար 30.000 (եռեսուն) հազար րուպլի գումար հարկավորե շինանյութի եվ բանվորներու վճարելու համար:
Միության նեկայացուցչություն Ա.ՄեսումյանՎ.ՃանՃիկյան
Քարտուղար Պ.Բալդայան
ֆ. 178, ց. 1, գ. 241, թ. 32: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 25ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ
ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՍԻՐԻԱՅԻՑ ՆԵՐԳԱՂԹԻ ՀԵՏ ԿԱՊՎԱԾ ՈՐՈՇ ԴԺՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
24 հուլիսի 1935թ.Ֆիլադելֆիա
Յարգելի քաղաքացիներ....Մեզ հետաքրքրող ներգաղթի յույժ կարեւոր հարցի մասին, յուսադրածէք
մեզ, թէ առաջիկայ «աշնան» տեղի կունենայ հաւանաբար:Մեզ համար խիստ ցանկալի էր, որ այս անցեալ գարնան տեղի ունեցած ըլ
լար ատիկայ, որպեսզի ամառուայ ընթացքին, իրենց համար բնակարաններ պատրաստելու հնարաւորութիւն ունենային մերայինք, մինչեւ աշունը: Բայց, քանի որ չեղաւ ատիկայ ու գարունն ալ անցածէ արդէն, այժմ մեզի կը մնայ ըսել, լաւէ ուշ քան երբէք:
Իսկ Սուրիա գտնուող մեր հայրենակիցները Ֆրանսա կամ Յունաստան փոխադրելու ձեր թելադրութեան ի պատասխան, կուգանք ըսելու թէ ատիկայ բա- ցարձակապէս անկարելի կը նկատենք, 2 գլխաւոր պատճառներով: Ա.-Միութեա- նս նիւթական վիճակը հնարաւորութիւն չի տար մէզի, այդ կրկնակի ծախսերը ընելու: Բ.-որ Ֆրանսաի ու Յունաստանի կառավարութիւնները ներկաիս, բացար- ձակապէս արգելած են որևէ գաղթականի մուտքը, իրենց երկրի ցամաքին վրայ ոտք դնելու չափ: Անշուտ դուք ալ կը կարդաք լրագիրներս մէջ, թէ՜ այդ երկիրները գտնուող գաղթականները դուրս կհանեն խիստ բռնութեամբ ու աքսորանքի պայմաններով: Ուրեմն, ալ ինչպէ՞ս կարելի՞ է յուսալ, որ մերայինք կարէնան մուտք գտնել այդ երկիրները, ներկայ պայմաններուն տակ:
Մեր կարծիքն այն է, թէ Սուրիա գտնւող մերայինք Նոր Արաբկիր փոխադրելու լաւագոյն ճանապարհը, րեվենտիւզ գծով Թաւրիզ փոխադրելն է: Եվ այդ համոզում էր, որ մեր հայրենակիցներն անձնագրերու վիզէն Թաւրիզի մէջ տրուելու արտոնութիւն խնդրած էինք ձեր միջնորդութեամբ: Սակայն, ձեր նամակի մէջ որևէ նօրութիւն չէք տուած Թաւրիզէն վիզէ տրուելու մեր խնդրանքին առթիւ: Մեզի կը թուի թէ մոռացութեան արդիւնք է ձեր նամակաւ յեղած կամ անդրադարձած չըլլալնիդ:
Թաւրիզի գծով վիզէ տրուեոլւ արտոնութիւն ստանալ եթէ աշխատիք ու աջո- ղելու պարագաին անմիջապէս հետագրէք մեզի, մենք «Օթօպիւս» կամ «Քամ- իօն» կոչուած մէծ ինքնաշարժմը պիտի գնենք Հալէպի մէջ և 30-40 շունչ (իրենց անհրաժեշտ գոյքերով միասին) մէկ անգամէն փոխադրել պիտի տանք, մեքենավարն ալ մէր հայրենակիցներէն ըլլալով: Ու այսպէս, մի քանի անգամ դառնալով Սուրիա գտնուող մեր հայրենակիցները փոխադրուած կըլլան արդէն:
Իսկ Թաւրիզի գծով վիզէի արտօնութիւն ստանալը եթէ կարելի չէ այն ատէն պիտի խնդրէնք, որ գաղթական փոխադրելու յատկացեալ շոգենաւը, Պէյրութ ևս հանդիպէլու համար կարգադրութիւն ընելու աշխատիք, որպեսզի Սուրիա գտնուող մեր հայրնենակիցները Պէյրութ համախմբուին ու Պեյրութէն նաւ մտնէն որոշ- եալ թուականին:
114
Թախանձագին կը խնդրենք, որ շոգենաւը Պեյրութ հանդիպելու մասին ձեր լաւագոյն ջանքերը ի գործ դնել չի զ՜լանաք և մէր նամակներուն պատասխանը չի ուշացնէք:
Երախտագին շնորհակալութիւններով ու անկեղծ յարգանօք, ձեր պատասխանին ակնդէտ սպասող Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն:
Ատենադպիր Մ.ՂազիկեանԱտենապետ Կ.Մխուզեան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 532, թ. 1: Բնագիր: Ձեռագիր:
N 26ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ
ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕԿ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՆԵՐՔԻՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՉԱԿԱՆ Խ ՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
30 հունվարի 1937թ.Նյու Յորք
Սիրելի ընկերներ,Կը հաստատենք մեր սեպտեմբեր 22 թւակիր-1936-նամակը, ուր իմիջի այլոց
անդրադարձած էինք Սուրիաէն ներգաղթ կազմակերպելու անհրաժեշտութեան շուրջ, տալով այդ առթիւ պատշաճ տեղեկութիւններ, որուն պատասխանին անհամբեր կսպասինք:
Կը հաստատենք նաեւ Միութեանս 12-րդ Պատգամաւորական Ժողովի կողմէ հունվար 6 թւակիր - 1937 - շնորհակալական հեռագիր:
Արաբկիրի Միութեան 12-րդ Պատգամաւորական Ժողովը, գումարւած Նիւ Եո- րք, յունվար 1 եւ 2, 1937 թւին, վերագնահատելով Պատւարժան Վարչութեանդ ցարդ յայտնաբերած անվերապահ աջակցութիւնը, Միութեանս Նոր Արաբկիրի յառաջադիմութեան համար ձեր տարած բոլոր աշխատանքներուն, որ միայն որոշեց ու հեռագրեց իր խոր շնորհակալութիւնը, այլ եւ պարտք դրաւ նորընտիր Կեդրոնական վարչութեանս վրա, առաջին պատեհութեամբ մասնաւոր նամակով մը, իր շնորհակալական երախտիքներուն թարգմանը հանդիսանալէ վերջ, Գլխա- ւոր վարչութեանդ լուրջ նկատողութեան յանձնել, 1937-ի տարեշրջանին Նոր Արաբկիրի համար առաջադրած իր բոլոր ծրագիրներն առաջնութեան կարգով:
Կեդրոնական վարչութիւնս ուրեմն, սոյն նամակով ձեր նկատողութեան կը յանձնէ այդ որոշումներէն առաջինն ու ստիպողականը, որ է Նոր Արաբկիրի ներկայացուցչութեան հարցը:
Միութեանս Նոր Արաբկիրի ներկայացուցիչ Աբրահամ Մեսումեան իր հրաժարականը ներկայացուցած ըլլալով 1936-ի սկզբնաւորութեան իսկ, Կեդրոնական վարչութիւնս զայն իր պաշտօնին վրա պահեց, մինչեւ Միութեանս 12-րդ Պատգամավորական Ժողովը, հոն նկատի ունենալու համար ներկայացուցչի հարցը հանգամանօրէն:
Մինչ այդ, Կեդրոնական վարչութիւնը ջանաց թէ ընկ. Ա. Եսայեանի եւ թէ Նոր Արաբկիրի բանւորական ավանային խորհուրդի կարծիքն ու յանձնաժողովի կա- զմութեան մասին, որոնց կարծիքներն ու թելադրութիւններն եւս ստորեւ պարտք կզգանք ներկայացնել առ ի գիտութիւն, որ այնքան ալ իրար չեն համապատասխաներ թէեւ:
1. Ընկեր Ա.Եսայեան իր յունիս 21 թւակիր նամակով յիշեալ հարցի շուրջ այն կարծիքը կը յայտնէ թէ' «Քանի որ ավանների շինարարութեան գործն ամբողջովին յանձւած է ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան եւ նրա շինարարական գրասենեա- կին, աննպատակայարմար կը լիներ, որ ձեր Միութեան ներկայացուցիչ զբաղւէր շինարարական գործերով, կարիք չկա նոյնպէս մի առանձին յանձնախումբի նշանակմանը, լաւ կը լինէր առայժմ թողնել ուժի մէջ գոյութիւն ունեցող դրութիւնը»:
115
Ընկեր Եսայեան անշուշտ իր այս տողերով կուզեր ցոյց տալ թէ ներկայացու- ցչի աշխատանքներու որոշ մէկ մասը կրճատւած է ու թեթեւացած: Եւ ահա այս հիման վրա ալ թելադրեցինք մեր ներկայացուցչին, որ նախորդ տարւա ամսավճարի սակով,-ամսական 75 ռուբլով - եւ զայն ըստ իր փափաքին տեղական եկամուտներէն ստանալով շարունակէ մինչեւ յառաջիկա Պատգամաւորական Ժողով եւ մեզ ներկայացնէ յարմարագոյն ներկայացուցչի մը կամ ներկայացուցչական մարմնի մը ցանկը, որմէ կարելի ըլլա Պատգամաւորական ժողովին մէջ ընտրութիւն կատարել:
Ներկայացուցիչ Մեսումեան իր դեկտեմբեր 3 1936 թւակիր նամակով կը յայ- տնէ թէ դիմած է տեղւոյն արտելի վարչութեան, Կուս.կոմիտէին եւ ավանային խորհրդին յարմարագոյն անձնաւորութեանց ցանկ մը ուղարկելու համար», որմէ վերջ իր թոշակի մասին կաւելցնէ.-
«Իմ մասին ալ գրած էք որ թոշակդ այդտեղէն կառնես. 1936 մարտ 1-ից սկս- եալ չեմ առած, ես պիտի ստանամ. ես շատ չարչարւած եւ շատ զոհողութիւն ըր- ած եմ, 1934 թւին եւ 1935 թւին արտադրական կոոպերացիայի գանձային արկղի կողմից որոշեցին զիս սանատորիա ղրկել իբրեւ արտելի հիմնադիրը, ես մերժած եմ երկու տարին էլ շինարարական աշխատանքը չը վերջացած ըլլալուն պատ- ճառաւ. այնպիսի դրութեան մէջ էի, որ մի օր անգամ չէի կրնար բացակայիլ: Նոյն- պէս այս տարի հասարակութեան շինանիւթեր մատակարարելու գործով զբաղ- ւած ըլլալուս, որեւէ մի տեղ չեմ կարող գնալ, խնդրում եմ նկատի առեք եւ ազատելուց յետո ինձ մի վկայական ուղարկեցէք»:
Միութեանս 12-րդ Պատգամաւորական Ժողովը այս հարցի հետ կապ ունեցող Նոր Արաբկիրի ավանային Խորհուրդի հոկտեմբեր 2 թւակիր նամակի հետեւեալ կետեր եւս նկատի առնելով, յանգաւ վերջնական եզրակացութեան:
«.Ավանային խորհուրդը քննել է այդ հարցը եւ նպատակայարմար է գտել վերացնել միանձնեայ ներկայացուցչական սիստեմը եւ կազմել առանձին հինգ հոգուց բաղկացած յանձնաժողով. եւ յանձնաժողովի ամեն մի անդամին կը տրւի մէկ պարտականութիւն, առանց վճարի, միայն կունենանք վճարովի մէկ հաշւա- պահ, որը արդեն այժմս էլ կա, այսպիսով թէ աշխատանքները կը բարելաււեն եւ թէ ծախսերը կը կրճատւեն.
«Այդ կազմը ավանային խորհուրդը նախատեսում է հետեւեալ թեկնածունե- րին.-Ավետիս Զուրիկեան, Սարգիս Շիրինեան, Փայլակ Ղազիկեան, Սարգիս Փիլ- իպոսեան եւ Մանաս Օհանեան:
«Խնդրում ենք քննել սոյն հարցը եւ տալ համապատասխան լուծում եւ եթէ համաձայն կը լինէք, մեր առաջադրած սիստեմին, ապա հաստատեք տրւած թեկնածուներին:
«Յայտնում ենք որ սրանից յետո մենք միշտ պատրաստ ենք ձեր կողմից պա- հանջւած տեղեկութիւնները հաղորդել եւ մեզ առաջադրւած աշխատանքները կատարել:
Նախագահ Ս.ՇիրինեանՔարտուղար Մ.Օհանյան»:Միութեանս 12-րդ Պատգամաւորական Ժողովն ուրեմն, այս հարցը հանգա-
մանօրէն նկատի ունենալով, վաւերացուց Նոր Արաբկիրի ավանային խորհուրդի առաջարկած հինգ հոգուց բաղկացած ներկայացուցչական յանձնաժողովը, տալով հետեւեալ որոշումը.-
«Պատգամավորական Ժողովս ընդունելով ներկայացուցիչ Ա.Մեսումեանի հրաժարականը, անոր ամսավճարներու սակի, արձակուրդի ու վկայականի մասին, բանակցիլ Երեւանի ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան հետ եւ ջանալ յարմարագոյն կարգադրութիւնն ընելու:
Ներկայացուցիչ Ա. Մեսումեանի մօտ գտնւած միութենապատկան հաշիւներու ու գոյքերու նոր ներկայացուցչական յանձնաժողովին փոխանցման աշխատութ- իւնն եւս կատարել Երեւանի ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան հսկողութեամբ»:
Արդ, Կեդրոնական վարչութիւնս Պատգամաւորական Ժողովի վերոգրեալ որոշումը գտնելով օրինական ու նպատակայարմար, կը խնդրէ գլխաւոր վարչութ-
116
ենէդ, որ առաջին պատեհութեամբ, այս աշխատանքները գլուխ հանելու ձանձ- րոյթը յանձն առնէիք եւ նորընտիր ներկայացուցչական յանձնաժողովին թելադր- էիք որ ցուցակագրւած թէ հաշիւները եւ թէ միութենապատկան բոլոր ստացւածք- ներու ցանկին մէկ օրինակը ձեր կողմէ վաւերացնելէ վերջ կեդրոն փութացնէին:
Ներկայացուցչի ամսավճարներու սակը ճշտելու պարագային, անհրաժեշտ է նկատի ունենալ Նոր Արաբկիրի աշխատաւորութեան միջին ամսաթոշակի մը սակը եւ ըստ այնմ ջանալու է կարգադրել. նկատի ունենալով որ Նոր Արաբկիրի կառուցումը մեր բոլոր հայրենակիցներու զոհաբերութեան ու նւիրումի պէտքը ունի:
Ընկերական լաւագոյն բարեւներով,Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն
Քարտուղար Ա.ՄիրիճանեանԱտենապետ Ե.Մեսումեան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 14-16: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 27ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ
ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՀԱՐՑԵՐԻ ԵՎ ԱՎԱՆԱՅԻՆ Խ ՈՐՀՐԴԻ ԲՅՈՒՋԵԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՄԱՍԻՆ
13 փետրվարի 1937թ.Երևան
Հարգելի հայրենակիցներ,Հաստատում ենք մեր 1936թ. դեկտեմբեր 24 թվակիր նամակը, որն անշուշտ
վաղուց ստացած կլինեք: Ձեր 1936թ. նոյեմբեր 20 թվակիր շրջաբերականն ստացել ենք, սակայն նրա հետ նշված 100 օրինակ օրացույցները դեռ չենք ստացել: Խնդրում ենք այդ ծրարները փոստին հանձնելու փաստաթղթերի համարները և թվականը հայտնեք, որ այստեղ փոստից փնտրենք, եթե իրոք այդպիսին ուղարկել եք:
Պատգամավորական ժողովի հեռագիրն ստացել ենք և այդ առթիվ հայտնում ենք մեր շնորհակալությունը:
Տեղումս ինչպես ոռոգման ջրի առվի, այնպես էլ խճուղու կառուցման հողային աշխատանքների մեծ մասը կատարված է և մնացածն էլ շարունակվում է կատարվել, այնպես որ առաջիկա գարնան մենք ոռոգելի ջրով և մաքուր ճանապարհով' դեպի Երևան, ապահովված կլինենք:
Սուրիայից կատարելիք ներգաղթի խնդրով դարձյալ դիմեցինք ՀՕԿ-ին, որտեղ ՀՕԿ-ի Վարչության նախագահ ընկեր Արամ Մանուչարյանն ասաց, որ «Եթե դուք ձեր ներկայացրած ցուցակում նշված գաղթականներին բնակարանով ապահովեք, ապա մենք վիզայի արտոնություն ձեռք բերելու համար կմիջնորդենք»:
Այս առթիվ անհրաժեշտ ենք համարում հայտնել ձեզ, որ եթե վարչությունդ մտադիր է Նոր Արաբկիրում բնակելի շենքեր կառուցել, ապա պետք է այդ մասին ՀՕԿ-ին գրել և նրանց հետ համաձայնվել, որպեսզի վերջինս այժմյանից ձեռնարկի այդ շենքերի կառուցման գործին:
Ավանային խորհուրդը թեև ձեզ նամակ պիտի գրեր, սակայն ավելորդ չի լինի մեր կողմից մեր ուրախությունը հայտնենք այն առթիվ, որ այս տարի Նոր Արաբկիրի ավանային խորհուրդը առաջին անգամ ունեցավ իր բավական պատկառելի գումարով բյուջեն' 260 հազար ռուբլու սահմաններում, որի մեջ չեն մտնում դպրոցի կառուցման, ոռոգման առվի, խճուղու կառուցման և Նոր Արաբկիրի հիմնական կանաչազարդման համար նախատեսնված գումարները: Մենք կարծում ենք, որ այսպիսով սկիզբը դրվեց այն բանի, որ Նոր Արաբկիրը այսուհետև է՜լ ավելի արագաթափ բարգավաճի և արժանի դառնա այն ուշադրության ու հոգատարության, որը տածում են խորհրդային իշխանությունն ու կոմունիստական կուսակցությունը դեպի նոր ավաններն ու հատկապես Նոր Արաբկիրը:
117
Հայտնում ենք նաև, որ ավանային խորհրդի նոր նախագահ ընտրվեց ընկեր Կայծակ Յուղարջյանը:
Հայրենակցական բարևներով
Նոր Արաբկիրի ՄիությանԱրաբկիրի ներկայացուցիչ Աբր.Մեսումյան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 17-18: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 28ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ
ՀՕ Կ -Ի ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա. ՄԱՆՈՒՉԱՐՅԱՆԻՆ' ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒՄՆԵՐԻ ՈՒ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ՆՎԱՃՈՒՄՆԵՐԻ
ՄԱՍԻՆ22 ապրիլի 1937թ.
Նյու ՅորքՅարգելի ընկեր,Միութեանս բոլոր անդամներուն կողմէ, ջերմապէս կը շնորհաւորենք ՀՕԿ-ի
գլխաւոր վարչութեան նախագահի Ձեր նոր պաշտօնը եւ կը ցանկանք, որ Ձեր գործունէութիւնը յաջողութեամբ պսակւի, Խորհրդային հայրենիքի ու արտասահմանի գիտակից հայ աշխատաւորութեան բաղձանքները իրագործելով:
Կը հաստատենք մեր հետեւեալ նամակները, որոնք գրւած են գլխաւոր Վարչութեանդ զանազան առիթներով եւ անոնց դրական կամ բացասական պատասխանները ցարդ ստացած չըլլալով, Միութիւնս մատնւած է անորոշ կացութեան մը:
Հոս տեղին ու նպատակայարմար կը նկատենք, թւել այդ նամակները կարգաւ եւ անոնց բովանդակութեան շուրջ հրաւիրել ձեր ուշադրութիւնը, լի այն հաւատ- քով, որ անոնց ծանօթանալէ վերջ, պատշաճ հաղորդագրութեամբ մը Միութեանս աքթիվացման նպաստելը Ձեր բաժին պարտականութիւնը պիտի նկատէք:
1. ՄԱՐՏ 25, 1936.-Ամերհօկի միջոցաւ Նոր Արաբկիրի արտելի կարիքներուն համար, Գերմանի-
աէն գնւած 100.000 տրիկոտաժի ասեղներու կապակցութեամբ:2. ՕԳՈՍՏՈՍ 10, 1936.-Մեր սոյն նամակով պատասխանելով ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչութեան յունիս 21
թւակիր նամակին, իմիջայլոց անդրադարձած էինք հետեւեալ հարցերու շուրջ:Ա.- Ներգաղթ.- Սուրիաէն ներգաղթ կազմակերպելու անհրաժեշտութիւնը շեշ-
տել է վերջ, խոստացած էինք միանգամայն, մեր հայրենակիցներուն համար Պա- րսակստանի վրայով ուրոյն ու ամբողջական վիզէ ապահովելու պարագային, անոնց ոչ միայն Նոր Արաբկիրի մէջ գործի ու պատսպարանի ապահովութիւն, այլ եւ անոնց փոխադրող չէքը' իհարկին ամբողջութեամբ:
Բ.- ճարտարարւեստ.- Նոր Արաբկիրի մէջ նոր մէկ կամ աւելի հիմնական ճար- տարարւեստներու հաստատման առնչութեամբ, որպիսիք են.- Մետաքսի եւ ար- անց ու կանանց պատրաստի հագուստներու ճարտարարւեստները, որով Ավանի ինդուստրիալ արդիւնաբերութիւնը կըլլա աւելի ճոխ ու բազմատեսակ, եւ կասեր նա անոնց գործ մատակարարելու կարելիութիւնները:
Վերոգրեալ ճարտարարւեստները, սակայն, ինչպէս նախապէս ալ գրած էինք, հոս անհրաժեշտ է դարձեալ շեշտել, որ պէտք է կազմեն պետական պլանի մաս, վերջ տալու համար նախանիւթի մատակարարման ընդհատումներուն, որոնք երբեմն պատճառ կը դառնան, որ աշխատանոցը մասամբ կամ ամբողջովին անգոր- ծութեան դատապարտւի:
Այս կապակցութեամբ որոշ ցուցմունքներ ու գործնական ծրագրի մը պատրա- ստութեանը աշխատանքը, բնականաբար կսպասւեր ՀՕԿ-ի գլխաւոր վարչու- թենէն, որ ստանձնած էր նորակառոյց աւաններու հոգատարութիւնը: Եւ ահա այդ պատճառով ալ մեր սոյն նամակով խնդրած էինք այդ մշակւած ծրագրի փութա- ցումը:
118
Գ.- Նոր արտելներու կազմակերպման աշխատանք արտասահմանի մէջ, որա- կեալ աշխատաւորներ որոշ դրամագլուխով Խորհրդային Հայաստան փոխադրելու համար:
Դ.- Համամիութենական օգնութեան շուրջ, մեր Նոր Արաբկիրի ավանային խորհուրդի մարտ 10, 1937 թւակիր նամակը սպառիչ պատասխանն էր սոյն հարցին, որուն համար Ձեր միջոցաւ կուգանք մեր շնորհակալութիւններն ու երախտագ- իութիւնը յայտնել, նախ' ՀԱՄԿ.-բ-Կենտկոմին եւ ԽՍՀՄ-ի Ժողկոմխորհին ու ապա ՀԽՍՀ-ի Ժողկոմխորհին ու հայկական կոմունիստ կուսակցութեան կեդրոնական կոմիտէին, եւ առհասարակ այն բոլոր պաշտօնական մարմիններուն, որոնք մեր ներգաղթող հայրենակիցներուն մի շարք արտօնութիւններ ու Նոր Արաբկիրին շինարարական ու կուլտուրական աշխատանքները ուժեղացնելու համար ըրին որոշ ու շօշափելի յատկացումներ:
Աւելորդ չըլլար անշուշտ, որ հոս յայտնենք թէ մեր Նոր Արաբկիրի ավանային խորհուրդի վերոգրեալ խանդավառիչ նամակը արտասահմանեան հայ մամուլի միջոցաւ ընդհանուր հայ հասարակութեան սեփականութիւնը դարձուցինք ուրա- խութեամբ:
Յ.-ՍԵՊՏԵՄԲԵՐ 12, 1936.-Սոյն նամակով դարձեալ կը շեշտէինք Սուրիաէն ներգաղթ կազմակերպելու
անհրաժետութիւնը, որով կը յայտնէինք մեր կարծիքն ու համոզումը թէ' երբ երեք աշխատանքը' այսինքն վիզէի ապահովումը, շինարարութիւնն ու խմբական ներգաղթի պատրաստութիւնը միասին կը ձեռնարկւի, այդ ոչ միայն կը յուսադրէ, ոգ- եւորութիւն ու եռանդ կստեղծէ մեր շարքերուն մէջ, այլ եւ կարագացնէ շինարա- րութեան թափն ու ներգաղթի հարցի վերջնական լուծումը:
Մեր սոյն նամակով իմիջայլոց անդրադառնալով Նոր Արաբկիրի նոր շինարա- րութիւններու շուրջ, կը թելադրէինք, արտելի կարիքներուն համար ուղարկւած 100.000 տրիկոտաժի ասեղներու փոխարէն արտելէն ստանալ 50 հազար ռուբլի ու անոր վրա աւելցնել Նոր Արաբկիրի միութենապատկան շէնքերուն վարձքը աւ- ելի քան 25 հազար ռուբլի եւ անմիջապէս յատկացնել նոր բնակարաններու շի- նարարութեան, նորեկ գաղթականներուն տեղ պատրաստելու դիտաւորութեամբ:
4. ՅՈՒՆՎԱՐ 30, 1937.-Սոյն նամակով ձեզ կը հաղորդէինք Միութեանս 12-րդ Պատգամաւորական
ժողովի որոշումները, Նոր Արաբկիրի ներկայացուցչական յանձնախումբի ընտ- րութեան ու փոխանցման շուրջ:
Արդ, յարգելի ընկեր Ա. Մանուչարեան, վերոգրեալ նամակներու մանրամասն բովանդակութիւնը, որոնց իւրաքանչիւրի մէկ պատճէնն ալ օրին ուղարկւած է մեր Նոր Արաբկիրի ներկայացուցիչ' քաղաքացի Ա. Մեսումեանին, Ձեր լուրջ վե- րանկատողութեան յանձնելով, կը յուսանք, որ դուք առիթը կստեղծէք հոն ար- ծարծւած իւրաքանչիւր հարցի շուրջ որոշ ու գործնական ծրագիր մը պատրաստելով մեզ փութացնելու, որու հիման վրա կարելի ըլլա մեզ պատրաստել մեր ներկայի ու ապագայի գործունէութեան ծրագիրը, աքթիվացնել ջանալու համար մեր շարքերը:
Արաբկիրի Միութիւնը, որ իր Նոր Արաբկիրի հիմնադրութեամբ աւանկարդը հանդիսացաւ արտասահմանեան կազմակերպութեանց ավանային շինարարութ- եանց ձեռնարկումներուն, զայն չպիտի յուսախաբութեան ենթարկել, ամենադո- յզն անհոգութեամբ ու անտարբերութեամբ, վասնզի քաջ կըմբռնէք անշուշտ թէ' մեր Միութեան իւրաքանչիւր քայլափոխին վրա յառած են արտասահմանեան մեծ ու պզտիկ նոյնանման կազմակերպութեանց հայեացքները, անոր ձեռք բերած յաջողութիւններէն ու ունեցած բացերէն իրենց լաւ կամ վատ եզրակացութ- իւնը հանելու եւ ըստ այնմ վարւելու իրենց կառուցած ու կառուցելիք ավանային շինարարութեանց վերաբերմամբ:
Լիայոյս ենք, որ ըստ մեր նախորդ նամակով ըրած թելադրութեան, Նոր Արաբկիրի նախորդ ներկայացուցիչ' քաղաքացի Ա. Մեսումեանէն ստացաք միութենա- պատկան բոլոր արխիւներն ու հաշիւները ու փոխանցեցիք նորընտիր ներկայացուցչական յանձնախումբին, եւ այդ առթիւ Ձեր քննութեան արդիւնքը ընդարձակ
119
տեղեկագրութիւնով մը Ձեր կողմէ վաւերացւած հաշիւներու հետ միասին շուտով կստանանք, որուն համար դարձեալ կը յայտնենք մեր կանխայայտ շնորհակա- լութիւնները:
Ընկերական լաւագոյն բարեւներով,Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն
Քարտուղար Ա.ՄիրիճանեանԱտենապետ Ե.Մեսումեան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 11-13: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 29ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՆԱՄԱԿԸ
ՀԽ ՍՀ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Ա.ԳԱԼՈՅԱՆԻՆ' ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՀԱՐՑՈՒՄ
ՑՈՒՑԱԲԵՐԱԾ ԱՋԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՆԿԱՏՄԱՄԲ ԵՐԱԽՏԱԳԻՏՈՒԹՅԱՄԲ
8 մայիսի 1937թ.Նյու Յորք
Սիրելի ընկեր նախագահԱրաբկիրի միութիւնս առաւել եւս պարտք ու պարտադիր կզգա, որպէս ավա
նային շինարարութեանց աւանկարտը, իր խոր գնահատութեանն ու շնորհակա- լութեան հետ յայտնել իր երախտագիտութիւնը նախ' Համամիութենական կոմունիստ կուսակցութեան կեդրոնական կոմիտէին ու ժողկոմխորհին, ապա' Հայկական Խորհրդային սոցիալիստական հանրապետութեան համանուն հաստատու- թիւններուն, որոնք յաճախակիօրէն յայտնաբերած են իրենց հոգատար, գուրգու- րօտ ու խնամօտ վերաբերմունքին հետ անվերապահ ու առատաձեռն օժանդա- կութիւն դէպի ներգաղթող աշխատաւորներն ու նորակառոյց ավանները ընդհան- րապէս, իսկ դէպի Նոր Արաբկիրը' մասնաւորապէս:
Կեդրոնական վարչութիւն իր Նոր Արաբկիրի բանւորական ավանային խոր- հուրդի մարտ 10, 1937 թւակիր պաշտօնական նամակէն կիմանա այն նորագոյն ու առատաձեռն օժանդակութեան լուրը, որուն համար չէ կարելի իր հիացման հետ իր փոխադարձ երախտագիտութիւնները չը յայտնել: Օժանդակութիւն մը' որը կերաշխաւորէ Նոր Արաբկիրի շինարարական, ճարտարարւեստական ու կուլտուրական բարգաւաճումն ու զարգացումը:
Մենք մեր Նոր Արաբկիրի բանւորական ավանային խորհուրդի, ներկայացուց- չութեան, արտելի եւ այլ հաստատութիւններու հետ խօսք կուտանք ձեռք ձեռքի լծւիլ այդ հանրօգուտ գործին, եւ էլ աւելի խոշոր նւաճումները ձեռք բերել աշխ- ատաւորներու համար երջանկալից կեանքի ստեղծման, ու Նոր Արաբկիրը կուլտուրական ավան դարձնելու ուղղութեամբ մեր կառավարութեան ու կուսակցական մարմիններու թափած ջանքերն ու հոգատար վերաբերմունքը արդարացնե- լու:
Լիայոյս ենք, Ընկեր Նախագահ, որ մեր երախտագիտութեանց թարգմանը պիտի հանդիսանաք այն բոլոր անոնց մօտ, որոնք մինչ ցարդ եւ յետայսու էլ իրենց սիրայօժար օժանդակութիւնը անպակաս պիտի ընեն թէ՜ մեզ, եւ թէ՜ մեր կառուցած ավանի յառաջադիմութեան:
Կանխայայտ շնորհակալութիւններով ու ընկերական ջերմագին բարեւներով, Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն
Քարտուղար Ա.ՄիրիճանեանԱտենապետ Ե.Մեսումեան
Ֆ. 113, ց. 3, գ. 1759, թ. 115: Բնագիր: Մեքենագիր:
120
ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' «ԱՐԱԲԿԻՐ» ԱՐՏԵԼԻ, ԱՎԱՆԻ ԲՈՒԺԱՐԱՆԻ,
ՆԵՐԳԱՂԹԱԾՆԵՐԻ ԵՎ ԱՅԼ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ8 հուլիսի 1937թ.
Նյու-ՅորքՀարգելի քաղաքացիներ,Հաստատում ենք մեր նախորդ նամակը, որի մասին հեռագրով ևս հայտնել
էինք և որն անշուշտ մինչ այժմ ստացած կլինեք: Մեր նախորդ նամակով արդեն բացատրել էինք նամակի ուշացման պատճառները: Շենքերի վարձքի մասին «Արաբկիր» արտելի և ավանային խորհրդի հետ արդեն պայմանագրություն կնքել ենք, որոնց պատճեններն ուղարկում ենք Ձեզ: Արտելի մոտ կնքված պայ- մանգրության 25.000 ռուբլու մեջ չեն մտնում ներկատունը և բուժարանի շենքերը, որոնցից բուժարանն առանձին վարձով է տրված ավանային խորհրդին, իսկ դեղատունն էլ առանձին վարձու ենք տալիս դեղատան վարչության, վերջինիս պայմանագրությունը այս անգամ չհասնելու պատճառով առաջիկայում կուղարկենք:Այս անգամ ուղարկում ենք նաև մեր 1937թ. աշխատանքների ծրագրի պատճեն:
Միության շենքերից մեկը, որի վերնահարկը չկառուցված մնում էր, նրա վեր- նահարկի կառուցման համար բոլոր անհրաժեշտ նյութերն ապահովել ենք, և շուտով կսկսենք շենքի անմիջական կառուցումը:
Արաբկիրցի այն ներգաղթողները, որոնք բնակվում են միութենապատկան շենքերում. այս տարի հինգ ընտանիք արդեն կառուցում են իրենց սեփական բն- կարանները: Իսկ Նոր Արաբկիրում ներգաղթողներ և ոչ ներգաղթողներ ընդամենը կառուցում են այս տարի մոտ 100 բնակարան: Ձեր ղրկած տեղեկատուները չենք ստացել: Թերևս դեռ կստանանք: Մեր նախորդ նամակից մի քանի օր հետո ոռոգելի ջուրն ստացանք, որի մասին չափազանց ուրախ ենք հաղորդել ձեզ, այժմ Նոր Արաբկիրն ունի այնքան առատ ոռոգելի ջուր, որ փողոցների առուներով անընդհատ հոսելով ու բնակչության կարիքները լիակատար բավարարելուց հետո, ավելանալով թափվում է ձորը: Այս առթիվ տեսնելու արժանի էր բնակչության մեջ առաջացած խանդավառությունը, որոնք չնայած մի քիչ ուշ, սկսել են իրենց պարտեզները մշակել: Մենք հույս ունենք, որ ջուրը ստանալուց հետո Նոր Արաբկիրը կդառնա ծառազարդ կուլտուրական ավան: Այս տարի Ավանային Խորհրդի գծով փողոցներում տնկվեց 500 ծառեր, որոնք ջրի առկայության պայմաններում լավ աճում են: Նպատակահարմար ենք գտնում մի փոքրիկ թյուրիմացություն պարզել հետևյալ խնդրի շուրջ ս.թ. Ամերիկյան «Բանվոր»-ի ապրիլի 18- ի համարում կարդացինք, որ Երևանի Նոր Արաբկիր ավտոբուսի երթևեկության փոխադարձ 30 կոպեկի փոխարեն գրված էր 90 կոպ.:
Այսու հայտնում ենք Ձեզ, որ այդ սխալ է, փոխադրությունը կատարվում է երեսուն /30/ կոպեկով, ուստի խնդրում ենք Ձեզ ուղղում տալ:
Հայրենակցական ջերմ բարևներովԱրաբկիրի Միության Նոր Արաբկիրի ներկայացուցիչ Ա.ՇիրինյանՔարտուղար Ա.Զուրիկյան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 6: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 31ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉԻ ՆԱՄԱԿԸ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ
ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐԻՄԱՍԻՆ
9 սեպտեմբերի 1937թ.ՆյուՅորք
Հարգելի հայրենակիցներՍտացել ենք Ձեր ս.թ. հուլիսի 21-ի նամակը, ինչպես նաև 6 ամսվա աշխա
տանքի տեղեկագիրը:
N 30
121
Միությանդ նախկին ներկայացուցիչ Ա. Մեսումյանի գործերը մինչև ինձ, որպես նրան հաղորդողի, հանձնելը, այսինքն առ 1 ապրիլի 1937թ., համաձայն Ձեր պահանջի ուղարկում ենք:
ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչությունն ընդառաջ գնալով մեր խնդրին, դիմեց Համամիութենական արտաքին առևտրի ժողովրդական կոմիսարիատին, արտոնություն ստանալու արտասահմանից գնելու Ձեր միջոցով ֆիզիկայի, քիմիայի և բնագիտական կաբինետներ մեր դպրոցի համար ու մեր պիոներների համար երաժշտական գործիքներ:
ՀՕԿ-ը ստացավ թույլտվություն: Այժմ ուղարկելով Ձեզ Միութենական արտաքին առևտրի ժողովրդական կոմիսարիատի N 71520 արտոնագիրը և երկու ցուցակ կաբինետների և երաժշտական գործիքների համար, խնդրում ենք Ձեզ Ամերիկայի Խորհրդային Առևտրական ներկայացուցչության միջոցով գնել և ուղարկել Երևան ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության հասցեով, մեր անվան:
Երևանի ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչությունն ամերհօկին պատվիրել է Երևանում հիմնվելիք վինտեր և մեխեր պատրաստող գործարանի սարքավորում. լավ կլիներ, որ դուք այդտեղ կապվեք Ամերհօկի Կենտվարչության հետ, միասին պատվերները դնեք և ուղարկեք:
Արտոնագիրը տրված է 6 ամսով. մինչև մեր այս նամակը ստանաք, Ձեր տրամադրության տակ կմնա չորս ամիս. խնդրում ենք այս հարցով շտապել, որպեսզի հնարավոր լինի 1938թ. հունվարից մեր դպրոցականները օգտագործեն այն: Խնդրում ենք ապրանքների հետ ուղարկել ապրանքի արժեքը հաստատող բոլոր փաստաթղթերի պատճենները, որ կստանաք գործարանից:
Մեր գործարանի թե ջուլհականոցի և թե տրիկոտաժի մեքենաներ գնելու համար ՀՕԿ-ի միջոցով հարց ենք հարուցել Մոսկվա' Միութենական արտաքին առևտրի ժողովրդական կոմիսարիատի առաջ թույլտվություն ստանալու համար: Երբ արտոնագիր ստանանք, կուղարկենք ձեզ, որ մեքենաներ գնենք և ուղարկենք: Արտելի վարչությունը պարտավորվում է այդ մեքենաների փոխարժեքը վճ- արել:
Մեր Միության անվան տան երկրորդ հարկի կառուցումը ավարտեցինք, մնում է միայն ներքին սարքավորումը, որի համար միջոցներ պակասում են, երբ արտելից ստանանք Ձեր ուղարկած ասեղների փոխարժեքը, այդ ևս կավարտենք:
Պետք է ասենք, որ մենք հիմա ֆինանսական շատ նեղ դրության մեջ ենք: Մենք արտելին այս տարվա վարձի դիմաց պարտք ենք մոտ 10.000ռ.: Որպես կիսավարտ մնում են բուժարանի, 10-րդ և նոր գնված շենքերը, որոնց կտուրները ծածկելու և այլ աշխատանքների համար կպահանջվի մոտ 12.000 ռուբլի: Այս նպատակի և նոր կառուցումներ սկսելու համար, մեզ հարկավոր են նոր նյութական միջոցներ:
Մեր ավանում նոր ճարտարարվեստ կազմակերպելու հարցը կապված է Երևան քաղաքի և նրա արվարձանների, որի մեջ է մտնում նաև մեր ավանը, վերապլանավորման հետ: Այս խնդիրը մշակվում է մեր համապատասխան մարմիններում և հավանական է, կատարվի մինչև 1938թ. հունվարը:
Ձեր պահանջած լուսանկարները պատրաստում ենք և շուտով կուղարկենք: Ներգաղթի համար մասնավոր վիզա ստանալը մեր իրավասությունից դուրս է:
ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչությունը մոտ ժամանակներս Ձեզ կգրի այս հարցի մասին: Աբրահամ Մեսումյանի մոտ միությանդ գույքից կա մեկ սեղան և մեկ պահա
րան, որպիսիք նա չի ուզում հանձնել, պատճառաբանելով, որ ինքը գնել է ընկ. Մ.Վարդանյանի ներկայացուցիչ եղած ժամանակ:
Խնդրում ենք այս հարցը պարզել և հայտնել մեզ:Հարգանքներով'Արաբկիրի հայրենակցական միությանԼիազոր ներկայացուցիչ Ս.Շիրինյան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:
122
ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉՈՒԹՅԱՆ ԼԻԱԶՈՐԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՐԱԲԿԻՐ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅՈՒՆ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԾՐԱ ԳՐԵՐԻ, ՆԵՐԳԱՂԹԻ ՀԱՐՑԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
[1937թ.] Նյու Յորք
Հարգելի հայրենակիցներՁեր ուղարկած երկու նամակները, երկու շրջաբերականներն ու տեղեկատուն
իր ժամանակին ստացել ենք, սակայն մեր կողմից մինչև այժմ պատասխանը չգրելու պատճառն այն էր, որ նախ ՀՕԿ-ի գլխավոր վարչության նախագահ ընկ. Արամ Մանուչարյանը գտնվում էր Մոսկվայում, որով հնարավորություն չունեինք նրա հետ խորհրդակցել և ըստ այնմ գրել նամակը: Երկրորդ պատճառն այն էր, որ ուզում էինք գործարանի և մյուս շենքերի 1937թ. վարձքի պայմանգրությունը կնքեինք, և ելնելով մեր 1937թ. ֆինանսական դրությունից կազմեինք մեր 1937թ. կատարելիք շինարարական աշխատանքների ծրագիրը և պատճեն ուղարկեինք ձեզ, սակայն քանի որ այդ ևս ձգձգվեց արտելի վարչության նախագահի Գ.Վար- դանյանի-փոփոխության կապակցությամբ և չնայած, որ դեռ այդ պայմանգրությունը չենք կնքել, սակայն որովհետև մեր կողմից ձեզ չպատասխանելը կարող էր որևէ այլ պատճառով մեկնաբանվել և երկմտանքի առիթ տալ, այդ պատճառով այս նամակով ցանկանում ենք ձեզ դրությունը պարզել: Պայմանագրությունը դեռ չենք կնքել, վերոհիշյալ պատճառով, սակայն մենք բանակցում ենք և չենք համաձայնվում անցյալ տարվա վարձագնին, որն առաջարկվում է վարչության կողմից, մի քանի օրից այդ հարցը կլուծվի դրական իմաստով և մենք հաջորդ նամակով ձեզ կգրենք ինչպես վարձքի չափի, այնպես էլ մեր 1937թ. շինարարական աշխատանքի ծրագրի մասին, որի կատարման համար արդեն սկսել ենք շինանյութեր ձեռք բերել:
Հալեպից ստացված ներգաղթի ցուցակի առթիվ հարց հարուցվեց համապատասխան մարմինների առաջ, որոնք քննության առնելուց հետո մեզ հայտնեցին, որ այս տարիներ գաղթ չի կազմակերպվելու և այս տարի հնարավոր չէ, սակայն հավաստիացնելով, որ գալ տարի հավանաբար անպայման հնարավոր կլինի ներգաղթ կատարել, մեզ հանձնարարեցին այժմվանից նախապատրաստել բնակարաններ և այլ հարմարություններ այդ ուղղությամբ: Մենք այդ առթիվ հետևյալ նախապատրաստական աշխատանքներն ենք կատարում. ամենից առաջ միու- թենապատկան բնակարաններից դատարկված սենյակները առանց զբաղեցնելու պահում ենք ներգաղթի նպատակին: Բացի այդ այս տարի ուզում ենք միության մի կիսավարտ շենքի վերին հարկը կառուցել այդ նպատակի համար: Այսպի- սով հնարավոր կլինի ներգաղթողների մի մասը տեղավորել միության բնակարաններում, իսկ մի մասն էլ իրենց բարեկամներու և ազգականներու մոտ: Այս մասին մենք մտադիր ենք հայտնել Հալեպի մասնաճյուղին, իրազեկ պահելու ներգաղթել ցանկացողներին, որ այս տարվա համար իրենց անելիքն իմանան: Կարծում ենք, որ այս մասին դուք ևս կհայտնեք նրանց: Ձեր կարգադրությունն ստանալուց հետո նախկին ներկայացուցիչ Ա.Մեսումյանից ընդունեցինք աշխատանքները. նա միությանս պարտք մնաց ռուբլի, որը գրել ենք իր անձնական հաշվին, դեռ նրա աշխատավարձը չենք վճարել, մտադիր ենք վճարել ամսական 200 ռուբլու հաշվով: Այդ հաշվով մեր նրան վճարելիք աշխատավարձը կծածկի իր ունեցած պարտքը: Այս մասին խնդրում ենք ձեր հավանությունը: Հաշվեկշիռը 1937թ. կիսամյակի համար, կուղարկենք առաջիկայում: Իսկ տարեվերջին կուղարկենք տարեկան հաշվեկշիռը, որովհետև եթե շինարարական աշխատանքներն սկսենք ,ապա միայն այդպես է նպատակահարմար:
Ներկայացուցչական հանձնաժողովս աշխատանքները բաժանել է իր մեջ հետևյալ կերպ
1. Շիրինյան Սարգիս ներկայացուցչության լիազոր2. Զուրիկյան Ավետիս ներկայացուցչության քարտուղար3. Փիլիպոսյան Սարգիս հաշվապահ
N 32
123
4. Ղազիկյան Փայլակ գանձապահ5. Օհանյան Մամաս պահեստապետ
Ասեղների արժեքի հարցի շուրջը դեռ արտելի վարչության հետ բանակցության մեջ ենք, այսքան ձգձգվելու պատճառը ոչ միայն մեր վերը նշած հանգամանքն էր, այլև արժեքի շուրջ ստեղծված անհամաձայնությունը: Արտելի վարչությունը առաջարկում է իրենց հաշվեկշռի մեջ մտցրած և գնահատած արժեքով վճարել, որը համարյա տեղական գներին է համապատասխանում, և որի արժեքն ընդամենը կազմում է 20.000ռ. սահմաններում-քիչ ավել կամ պակաս: Վարչությունը չի համաձայնվում մեր առաջարկին-մնացած ծախսերն իրենք կատարելու պայմանով մեզ 20.000 ռուբլի վճարելու մասին: Մենք կարծում ենք, որ այս խնդիրը, որը երկար ձգձգվեց, ներկա պայմանների արժեքներից դուրս գալով, անհրաժեշտ է վերջացնել, երկար կամ կարճին չնայել և համաձայնվել: Այս առթիվ անհրաժեշտ է ձեր համաձայնությունը:
Ձեզ արդեն հայտնի է, որ ավանային խորհրդի բյուջեում նախատեսնված է Նոր Արաբկիրում մի փոքր -10 մահճակալանոց-հիվանդանոց հիմնել, ծննդաբերության և այլ հիվանդությունների համար: Բյուջեով նախատեսնված է ծախսել այդ գործի վրա 50.000 ռուբլու սահմաններում, սակայն դրա համար անհրաժեշտ շենքը վարձով տրամադրել անհրաժեշտ է, որ մենք կատարենք, քանի որ Նոր Ար- աբկիրում ուրիշ ոչ ոք այդպես համապատասխան շենք ունեցող չկա, իսկ մենք մտադիր ենք 1935թ. մի ոմն արաբկիրցիից գնված մեր մի շենքը հատկացնել ավանային խորհրդին' հիվանդանոցի համար:
Խճուղին արդեն ավարտված է և ավտոմեքենան կանոնավոր կերպով աշխատում է: Ոռոգման ջրի առուն նույնպես ավարտվելու վրա է, մի քանի օրից կվերջանա և հունիսին մենք ոռոգելի ջուր կունենանք: Նոր դպրոցի կառուցումը, որն այս տարի հետաձգվեց ոչ մի այլ պատճառ չուներ բացի նրանից, որ ինչպես գիտեք այս ձմեռ Խորհրդային Հայաստանում տեղի ունեցան ուժեղ երկրաշարժեր, որի հետևանքով հատկապես Երևանում վնասվեցին դպրոցական շենքեր- ի թիվս այլ շենքերի: Այդ պատճառով մեր նոր դպրոցի կառուցումը հետաձգվեց գալ տարվա, դրա փոխարեն այս տարի մեզ'-ավանային խորհրդին գումար բաց թողին, ներկա դպրոցի շենքը մեծացնելով չորս սենյակ ավելացնելու, որը այս տարի լրիվ չափով կընդգրկի Նոր Արաբկիրի երեխաներին, իսկ գալ տարի դպրոց կառուցել անպայման խոստանում են: Պետք է ասել, որ երկրաշաժից Նոր Արաբկիրում վնասներ չեղան:
Դպրոցի համար լաբորատորիա, որի մասին գրված է եղել ձեզ ուղարկել, անհրաժեշտ է թե ֆիզիկական և թե քիմիական լաբորատորիա-50 աշակերտանոց դասարանների համար: Այս մասին խոսել ենք ՀՕԿ-ի հետ և հավանական է, որ մյուս անգամ ուղարկենք ձեզ ՀՕԿ-ի թույլտվությունը: Արտելն այժմ արդեն նախաձեռնել և համարյա սկսել է ջուլհականոցի մեքենայացման աշխատանքներին, սակայն որպեսզի ավելի լավ և բազմատեսակ ապրանքներ արտադրվի, անհրաժեշտ ենք գտնում ուղարկել 2 հատ մահճակալի ծածկոց ժակկարտով, վերջին տեսակի, ավտոմատ մաքուկ փսխող մեքենաներ, այս մասին խնդրում ենք ձեր կարծիքն ու հավանությունը, որպեսզի ուղարկենք ձեզ դրա թույլտվությունը: Կարի և մետաքսի ճարտարվեստի մասին այժմ համապատասխան մարմինների հետ բանակցության մեջ ենք, հաջորդ նամակում այդ մասին ձեզ որոշ հաղորդում կարող ենք կատարել:
Հին Արաբկիրից պատմական բնույթ կրող նյութեր մեր ձեռքի տակ չկան, որ ղրկենք, իսկ Նոր Արաբկիրի վերաբերյալ նյութերը-նորությունները արդեն մենք ձեզ տեղեկացնում ենք: Առայժմ այսքանով վերջացնում ենք, առաջիկայում դարձյալ կգրենք:
Միության Նոր Արաբկիրի ներկայացուցչության Լիազոր Ս.ՇիրինյանՔարտուղար Ա.Զուրիկյան
Ֆ. 178, ց. 1, գ. 678, թ. 7-10: Պատճեն: Մեքենագիր:
124
ԱՐԱԲԿԻՐՑԻՆԵՐԻ ՄԻՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԽ ՍՀ ԺՈՂԿՈՄԽ ՈՐՀ' ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐ ԱՎԱՆԻ
ԱՐԴՅՈՒՆԱԲԵՐԱԿԱՆ ՁԵՌՆԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱՐԴԻԱԿԱՆԱՑՄԱՆ ԵՎ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ԱՅԼ Խ ՆԴԻՐՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
28 ապրիլի 1938թ.Նյու Յորք
Յարգելի ընկերներ,Պարտք կզգանք ամփոփ ուրւագծումով մը ծանօթացնել Միութեանս գործու-
նէութիւնն ու յառաջադրած նպատակները, այն խոր հաւատքով, որ անոր յաղա- ղութեան համար դուք եւս ինչպէս միշտ, յետ այսու ալ պիտի բերէք ձեր անվերապահ աջակցութիւնը, որուն համար զանազան առիթներով յայտնում ենք, և պար- տինք յայտնել մեր երախտագիտութիւնն ու շնորհակալութիւնը:
օանօթ է ձեզ անշուշտ, որ Միութիւնս Խորհրդային Հայաստանի մէջ նոր աւա- ններու կառուցման նախաձեռնարկը եղաւ. մենք մեր Նոր Արաբկիրի հիմնադրու- թեամբ ճամբա բացինք միւս Հայրենակցականներուն եւ նոյն իսկ ՀԲԸ Միութեան, Խորհրդային Հայաստանի մէջ կառուցելու նորակերտ աւաններ, յաւերժացնելու համար մեր ծննդավայրի յիշատակը ու հոն փոխադրելու օտար երկրներու մէջ գտնւող աստանդական ու թշւառ բեկորները մէկ կողմէն, իսկ միւս կողմէն' մեր Խ. Հայրենիքի շինարարութեան բերել մեր պարտականութեան դոյզն բաժինը:
Նոր Արաբկիրը այսօր կուլտուրական ու ճարտարարւեստական յառաջացեալ աւաններէն մին կարելի է հաշւել անտարակոյս. սակայն, այդ մեզ եւ մեր ժողո- վուրդի ընդհանուր կարիքներուն բաւարարութիւն չկրնար տալ, քանի դեռ Նոր Արաբկիրի ճարտարարւեստը կը գտնւի իր նախնական,- տնային արդիւնաբե- րութեան-վիճակին մէջ: Անհրաժեշտ է զայն արդիականացնել, մեքենայացնել եւ դնել պետական պլանի մէջ:
ՆՈՐ ԱՐԱԲԿԻՐԻ ՃԱՐՏԱՐԱՐԻԵՍՏԻ ԶԱՐԳԱՑՈՒՄԸ
Ինչպէս գիտէք, Նոր Արաբկիրի մանուսայի աշխատանոցին միայն մէկ մասը մեքենայացւած է. անհրաժեշտ է մեքենայացումը ամբողջացնել եւ լիովին օգտագործել էլեքտրական զօրութիւնը: Նախքան այդ ընելը, սակայն, մեր առջեւ ուրիշ հարց մը կը ծանրանա: Այն է' ի՞նչ ապագա ունին փոքր աւաններու ճարտարարւ- եստները, եւ ի՞նչ հեռանկար' Նոր Արաբկիրի մանուսայի արտադրութիւնը, երբ նկատի առնենք Խորհրդային Հայաստանի մէջ զարգացող խոշոր արդիւնաբերա- կան կեդրոնները, եւ մանաւանդ Լենինականի թեքսթիլի կոմպինատը:
Արդիւնաբերութեան որակին ու անոր մասին եղած պահանջին տեսակէտէն' արդեօ՞ք հեռատես գործ մը պիտի ըլլար Նոր Արաբկիրի մանուսայի աշխատանոցի արդիականացումը, մանուսան իբրեւ հիմք ընդունելով: Արդեօ՞ք հեռատես գործ մը պիտի ըլլար Նոր Արաբկիրի մանուսայի աշխատանոցի արդիականացումը. մանուսան իբրեւ հիմք ընդունելով: Արդեօ՞ք աւելի նպատակայարմար չէ՞ Նոր Արաբկիրի մէջ մէկ կամ երկու հիմնական նոր ճարտարարւեստներ հաստա- տել.- Ա. ՄԵՏԱՔՍԻ, Բ.- ԱՐ ԱՆՑ ԵՎ ԿԱՆԱՆՑ ՊԱՏՐԱՍՏԻ ՀԱԳՈՒՍՏՆԵՐՈՒ, որոնք առանձին կամ միասին կարելի է սկսիլ փոքր կազմածներով եւ աստիճանաբար զարգացնել:
Փափաքելի է, ընկերներ, որ այս մասին ձեր հաւանութիւնը յայտնելէ վերջ, տայիք նաեւ որոշ ու պատշաճ ծրագիր մը, տեղական պայմաններու հիման վրա, զանոնք անմիջական գործի վերածել կարենալու համար մեր կողմէ:
ՆԵՐԳԱՂԹ .- Ինչպէս գիտէք, ներգաղթը մեր հիմնական ծրագրի մասը կը կազ- մէ: Մեր Միութիւնը իր գլխաւոր պարտականութիւնը լրացած չպիտի նկատէ մինչեւ որ մեր աստանդական հայրենակիցներու մեծագոյն մասը հաւաքւած չըլլան Նոր Արաբկիրի մէջ: Արտասահմանի արաբկիրցիները կը գտնւին գլխաւորաբար հետեւեալ երկիրներու մէջ.- Հին Արաբկիր, Թուրքիա, Միացեալ Նահանգներ, Ամերիկա, Ֆրանսա, Սուրիա, Եգիպտոս եւ Յունաստան: Ասոնց մէջէն անմիջական
N 33
125
ներգաղթի հարց կը ծանրանա, Հին Արաբկիր, Ֆրանսա եւ Սուրիա գտնւողներուն համար:
ՀԻՆ ԱՐԱԲԿԻՐ.- Մօտ եօթը տարիներ առաջ, մեր ներկայացուցիչը' ընկ. Մի- սակ Ստ. Վարդանեան, երբ Խորհ. Հայաստան կը գտնւէր երկար ջանքերէ վերջ, Հին Արաբկիրի բնակչութեան համար անմիջական 750 հոգիի համար հաւաքա- կան վիզէ ապահովեց, սակայն զանազան պատճառներով անոնց Հին Արաբկիրէն մեկնումը անկարելի եղաւ եւ այդ պատճառով ալ սոյն վիզէի արտօնագրի իրա- ւասութենէն զրկւեցանք դժբաղդաբար: Երանի թէ այդ վիզէն վերանորոգւելով Սուրիա գտնւող հայրենակիցներուն փոխանցելու հնարաւորութիւն ըլլար, որով- հետեւ Հին Արաբկիր գտնւող բնակչութեան որոշ մէկ տոկոսը այժմ Սուրիա փոխադրւած է:
ՖՐԱՆՍԱ.- Զանազան քաղաքներու մէջ կան բաւական թւով արաբկիրցիներ, որոնց որոշ մէկ մասը կը փափաքին գաղթել Նոր Արաբկիր:
ՍՈՒՐԻԱ.- Այժմ ունինք 7-800 հայրենակիցներ, խեղճ վիճակի մէջ, որոնցմէ, բ ինչպէս վերը ըսինք, որոշ մէկ տոկոսը վերջերս Հին Արաբկիրէն գաղթած են, անկէ ալ Նոր Արաբկիր փոխադրւելու բարի ցանկութեամբ: Այս առթիւ մենք կուգանք ձեզ իմացնել, որ Սուրիայէն մեր հայրենակիցներու փոխադրութիւնը եւ զանոնք իրենց անտանելի վիճակէն ազատելը մենք կը նկատենք մեր նւիրական գործը: Ի պահանջել հարկին մեր Միութիւնը պատրաստ է հոգալու անոնց փոխադրութեան համար անհրաժեշտ գումարին ամբողջութիւնը, ինչպէս նաեւ Նոր Արաբկիրի մէջ զանոնք ինքնապահ դարձնելը: Սուրիաի պարագան կուզենք ձեզ մասնաւոր ուշ- ադրութեան յանձնել: Սուրիայի մեր հայրենակիցներուն վիզէի ապահովման համար Նոր Արաբկիրի մեր ներկայացուցիչին միջոցաւ քանիցս դիմումներ կատար- ւած է պատկան մարմիններու մօտ: Ըստ մեզ հասած հաւաստի տեղեկութեանց, Նոր Արաբկիրի մէջ այժմ աւելի քան 300 անձ տեղաւորելու բնակարան պատրաստ կա, որը պատկան մարմիններու կողմէ եւս ստուգւած ու վաւերացւած է:
Այս առթիւ հարկ կզգանք աւելցնել նաեւ որ Սուրիայէն կատարւելիք ներգաղթը, որ Պարսկաստան թրէնզիթ վիզայով տեղի կունենա, քանի որ ուրիշ յարմա- րագոյն ու նպաստաւոր ճամբա մը նկատի առնւած չէ ցարդ, կը կատարւի կառա- պաններու կամ աւտոպըսերու միջոցաւ, որը չափազանց խնայողական ձեւն է:
Մեր կարծիքն այն է, թէ աւելի նպատակայարմար պիտի ըլլա եթէ ներգաղթը կազմապերպւի, - հաւաքական վիզէի ապահովումէն վերջ,- մաս առ մաս, խմբական ձեւով, փոխան միանւագի. որով պատեհութիւն կարելի է ստեղծել առաջին կարաւանին 100-200 հոգի տեղաւորելէն վերջ, յաջորդական կարաւաններու փոխադրութեան ձեռնարկել, մինչեւ անոնց ամբողջական փոխադրութիւնը:
Մեր կարծիքն այն է, ընկերներ, որ այս ձեւը ոչ միայն անոնց փոխադրութեան ապահով կերպն է, այլ եւ պատեհութիւն կուտա յաջորդական կարաւաններու կազմակերպման զուգընթաց նոր շինարարութիւններ կատարելու:
Մենք, մեր Նոր Արաբկիրի բանւորական աւանային խորհուրդի ներկայացուց- չութեան, արտելի եւ այլ հաստատութիւններու հետ խօսք կուտանք ձեռք ձեռքի լծւիլ այդ հանրօգուտ գործին, եւ ալ աւելի խոշոր նւաճումներ ձեռք բերել աշխա- տաւորներու համար երջանկալից կեանքի ստեղծման ու Նոր Արաբկիրը կուլտուրական ու ճարտարարւեստական առաջնակարգ աւան մը դարձնելու ուղղութ- եամբ, մեր կառավարութեան ու կուսակցական մարմիններու թափած ջանքերն ու հոգատար վերաբերմունքը արդարացնելու:
Լիայոյս ենք, որ աւաններու շինարարութեան ու յառաջդիմութեան առթիւ ձեր պատրաստած գործունէութեան պլանը շուտով մեզ կուղարկէք, վերոյիշեալ հարցերը ներառեալ ի մասնաւորի Նոր Արաբկիրի համար, զանոնք մեր աշխատանք- ներուն հետ ձեւաւորելու ու պատշաճեցնելու համար:
Կանխայայտ շնորհակալութիւններով ու յարգանքներով,Արաբկիրի միութեան կեդրոնական վարչութիւն Ատենադպիր' Ա.ՄիրիճանեանԱտենապետ' Ե.ՄեսումեանՖ. 113, ց. 3, գ. 1808, թ. 62-64: Բնագիր: Մեքենագիր:
126
ՀԱՅՐԵՆԱԴԱՐՁՈՒԹՅԱՆ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ
Հրապարակվող փաստաթուղթը Եվրոպայում աշխատող և սովորող մի խումբ հայ կոմունիստների նամակն է' հասցեագրված ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին, շարադրված խնդիրը քննարկման առարկա դարձնելու խնդրանքով: Հարցը վերաբերում էր հայրենադարձության կազմակերպմանը, հարցի լուծման ուղիներին ու միջոցներին: Նամակի հեղինակներից Ալեքսանդր Բեկզադյանը ՀՍԽՀ նախկին արտ- գործժողկոմն էր, իսկ նամակը գրելու պահին Գերմանիայում ԽՍՀՄ առևտրական ներկայացուցչության պատասխանատու աշխատող: Միքայել Ղարաբեկյանը տարիներ առաջ եղել էր ՀՍԽՀ Ժողկոմխորհի քարտուղարը: Հարություն Սոլով- յանը Բեռլինի համալսարանի քիմիական ֆակուլտետի դոկտորանտ էր: Սեդրակ Միքայելյանը ևս Գերմանիայում ուսանելիս է եղել: Գտնվելով Եվրոպայում' նամակագիրները հայտնվել էին հայրենադարձության կազմակերպման գծով Հայաստանի օգնության կոմիտեի (ՀՕԿ) կողմից իրենց համար անընդունելի գործելակերպին դեմառդեմ: Այդ կապակցությամբ հայտնելով առարկություն, նրանք միաժամանակ շարադրել են իրենց տեսակետը քննարկվող հարցի վերաբերյալ:
Տպավորությունն այնպիսին է, որ հայ գործիչները, Ալեքսանդր Մյասնիկյանի հայտնի գրքի ազդեցությամբ, փաստորեն հանդես են գալիս նրա հայացքների պաշտպանությամբ: Խոսքը վերաբերում է Ալեքսանդր Մյասնիկյանի «Կուսակցությունները գաղութահայության մեջ» աշխատությանը, որը լույս էր տեսել հիշյալ նամակից ընդամենը մեկ տարի առաջ, 1924թ. Թիֆլիսում, հայերեն և ռուսերեն լեզուներով:
Մյասնիկյանը կարծում է, որ.1. Բազմահազար հայ գաղթականությունը ներկայանում է որպես «ծանրա
կշիռ հարց», հետևաբար այն պետք է լուծել, և լուծել հօգուտ գաղթականության:2. Հարցի լուծման միջոցներից մեկը Խորհրդային Հայաստանի առկա դրութ
յունն է, հետևաբար հայրենադարձությունը կարող էր կազմակերպվել «որքան հնարավոր է» սկզբունքով:
3. Հարցի լուծման մյուս ուղին, ի հակադրություն դաշնակցականների, լինելու էր հայ աշխատավորության կազմակերպումը «միջազգային կոմունիստական հեղափոխության դրոշի տակ»:
4. Գաղթականությունն ինքը «պետք է հոգա իր ցավերը և՜ նյութական միջոցներ ճարելով», հույս չդնի ուրիշների, մասնավորապես դաշնակ անբարեհույս մարդկանց վրա:
5. Սա ամենագլխավորն է. գաղթականության ապավենը «միջազգային պրոլետարական հեղափոխական շարժումն է»*: Գաղթականության, ինչպես նաև Հայկական հարցի լուծման ուղին, ըստ Ալ.Մյասնիկյանի, Արևելքի ազատագրական շարժման և միջազգային պրոլետարիատի ու կոմունիզմի հաղթանակն էր:
Ժխտելով արտասահմանից Խորհրդային Հայաստանի նյութական ակնկալիքները. Ալ.Մյասնիկյանը դրան հակադրում էր այնտեղից այլ սպասելիք' «այն քաղաքական ու հասարակական համակրանքն ու համերաշխությունը», որը, շարունակում է նա, «հավատացած ենք, թե ունի և պիտի ունենա այսուհետև գաղութահայ աշխատավորության մեծագույն մասը, ողջ աշխատավորությունը' դեպի պրոլետարիատի կոմունիստական հեղափոխությունն ու խորհրդային կարգերը»:
Այսպիսով, Ալ.Մյասնիկյանը, որը գրքի տպագրության պահին, ողբերգական մահից մեկ տարի առաջ, ՌԿ(բ)Կ Անդրերկրկոմի քարտուղարն էր, հայ գաղթականության հարցի լուծման գլխավոր ուղին համարում էր համաշխարհային հեղափոխությունը: Այդ տեսակետն, ընդհանրապես, իշխել է բոլշևիկների կուսակցության մեջ մինչև 1920-ական թվականների կեսերը, քանի դեռ Եվրոպայում չէր թուլացել բանվորական հեղափոխական շարժումների ալիքը, շարժումներ,
* Ալեքսանդր Մյասնիկյան, Երկեր հինգ հատորով, հ. 5, Եր., 2007, էջ 239-240:** Նույն տեղում, էջ 210:
127
որոնք հիմնականում հրահրվում էին Ռուսաստանի բոլշևիկների կուսակցության կողմից:* 1920-ական թվականների կեսերից բանվորական հեղափոխական շարժումներն սկսում են տեղատվություն ապրել և կապիտալիզմը հարաբերական կայունություն է ձեռք բերում: Այստեղից բխում է այն ենթադրությունը, որ եթե Ալ.Մյասնիկյանը շարունակեր ապրել, ապա պետք է որ, նոր իրադրությանը համապատասխան, խորհեր հայրենադարձության նոր ուղիների մասին:
Ինչ վերաբերում է ՀՕԿ-ին և նրա պատվիրակություններին, ապա հայրենադարձության հարցում նրանց գործունեությունն ընթանում էր բոլորովին այլ ուղիներով: Նրանք աշխատում էին այն հիմնադրամների միջոցով (նաև կտակների, նվիրատվությունների և այլն), որոնք գտնվում էին Ռամկավար-ազատական կուսակցության իրավասության տակ: Հանուն հայրենադարձության' ռամկավարներին հարմար ևս ընդունելի էր ՀՕԿ-ի արհեստականորեն ընդունած և վարած «Ազգային» - «Ազգովին» քաղաքականությունն, որ խիստ անընդունելի է դիտվել ինչպես Ալ.Մյասնիկյանի, այնպես էլ տպագրվող նամակի հեղինակների կողմից:
Նամակում պահանջվում էր նաև վերակառուցել ՀՕԿ-ի գործունեությունը և այն համաձայնեցնել կոմկուսի գործելակերպի հետ: Իսկ այդ գործելակերպի հիմքում ընկած էին «կոմունիզմ», «կոմունիստական կուսակցություն», «կոմինտերն», «պրոլետարիատի դիկտատուրա» հասկացությունները, այսինքն' քաղաքական աշխատանքը, դասակարգային գծի քաղաքականությունը:
Սփյուռքում Հայկոմկուսի քաղաքականության համար խիստ բնորոշ էր դասակարգային գիծը, պայքարը նախ և առաջ դաշնակցության դեմ: Հայաստանում Դաշնակցության «ինքնավերացումից» (1923թ.) հետո փորձ էր արվում նրան կազմալուծել նաև սփյուռքում, կտրել նրան ժողովրդական զանգվածներից, նրանցում ներմուծել կոմունիստական ազդեցություն ու գաղափարներ: Կոմունիստական կուսակցությունից զատ արտասահմանում հայ և մյուս ազգային կուսակցությունների դեմ պայքարում ակտիվ մասնակցում էին նաև ԽՍՀՄ Միացյալ պետքաղվարչության մարմինները:**
Պետք է նկատել, որ հայրենադարձությանն առնչվող այստեղ ներկայացված հարցերը գրեթե չեն արժանացել պատմաբանների ուշադրությանը:
Նամակը գրվել է Բեռլինում 1925թ. նոյեմբերի 25-ին, Հայաստան է ուղարկվել Ֆելդկապի միջոցով և, որպես ստացված փաստաթուղթ, ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմում մուտք է արվել 1925թ. դեկտեմբերի 12-ին, 5210/գաղտնի մտից համարի տակ: ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի նախագահությունը 1926թ. հունվարի 30-ին քննարկել է նամակը և ընդունել համապատասխան որոշումներ' ինչպես նամակի, այնպես էլ ՀՕԿ-ի պատվիրակության գործունեության վերաբերյալ:
Կենտկոմի կողմից նամակն ուշադրության արժանացնելն արդյունք էր ոչ միայն նամակի բովանդակության կարևորության, այլև այն, որ դրա հեղինակն էր (նրանցից մեկը) պետական նշանավոր գործիչ Ալեքսանդր Բեկզադյանը: Պատահական չէ նաև այն փաստը, որ նամակը տեղ էր հասցվել ֆելդեգերական կապի միջոցով, որն իրականացնում էր պետքաղվարչությունը:
Ստորև բերվում են նամակը և ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի նախագահության երկու որոշումները: Նամակում կատարվել են աննշան ուղղագրական շտկումներ: Ծանոթագրությունները մերն են, իսկ նամակի ընդգծումները և բազմակետերը' բնագր- ինը:
Վլադիմիր Ղազախեցյանպատմական գիտությունների դոկտոր
* Տվյալ հարցի կապակցությամբ Ալ.Մյասնիկյանը 1923թ. հոկտեմբերի նամակներից մեկում գրել է. «Այժմ զբաղված ենք գերմանական հեղափոխությամբ, որ արդեն կատարվելու է, իհարկե մենք օգնելու ենք Գերմանիային ամենայն կերպ, ճգնաժամն այնտեղ տարածվում է, դրությունը անտանելի է: Համոզված ենք, որ խորհուրդները կհաղթեն» (նույն տեղում, էջ 495-496):** Г.С. Агабеквов. ГПУ. Записки чекиста. Изд. “Стрела", 1930, ՀՅ Դաշնակցությունը և Խորհրդային իշխանությունը (փաստաթղթերի և նյութերի ժողովածու): Պատ. խմբագիր և կազմող պրոֆ. Վ.Ն. Ղազախեցյան: Եր., 1999, էջ 290-324:
128
N 1Խորհրդային Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության
Կենտրոնական կոմիտեին
Հարգելի ընկներնե՜րԳտնվելով արտասահմանում մենք, ներքո ստորագրողներս, հնարավորութ
յուն ունեինք հետևելու, թե ինչ արձագանք է տալիս ընդհանուր պրոլետարական շրջաններում ու շարժման մեջ հայ գաղթականության նկատմամբ վարած մեր քաղաքականությունը:
Պետք է ցավոք սրտի խոստովանել, որ գրեթե ոչ մի արձագանք: Եվրոպայում բանվորական զանգվածները ոչ մի գաղափար չունեն հայ հալածված ու շահագործվող գաղթականության մասին: Ոչ միայն մասսայական բանվորը, այլև նրա ականավոր վարիչները: Սա մի ցավալի իրողություն է, որի պատճառները կարոտ են լուրջ քննության:
Ավելորդ չի լինի զբաղվել այստեղ այն խնդրով, թե ինչ քաղաքականություն է տարվել մինչև օրս կուսակցության ու Խորհրդային իշխանության կողմից: Կուսակցության քաղաքականությունը ընթացել է և ընթանում է երկու բնորոշ ուղղությամբ.
ա) շահագործել (использовать) գաղութահայությանը նյութականապես (ՀՕԿ)բ) պրոպագանդա մղել գաղթականության շարքերում դասակարգային պայ
քարի տեսակետից:Վերլուծենք առաջին խնդիրը: Այստեղ կշռի են առնվում գլխավորապես, եր
բեմն էլ բացառապես, գաղութահայության բուրժուական խավերը: Վերջիններիս տրամադրության տակ են գտնվում մի շարք բարեգործական ազգային ֆոնդեր, որոնց տոկոսներից նրանք օգտվում են և մի չնչին պատառ հանելով գաղթականության' ազգային իդեոլոգիայի շղարշի տակ պահպանում են իրենց գերակշռող դիրքը:
Սկզբից և հետ մերոնց ջանքերը ամբողջովին ուղղված էին մի կետի վրա. ճեղքում առաջացնել այդ բուրժուազիայի մեջ և խորացնել այն ներհակությունը, որը գոյություն ունի ռամկավարների և դաշնակցականների մեջ: Մոռանալով, որ այդ երկու խոշոր ու ակտիվ կուսակցությունների մեջ տարվող պայքարը պտտել է միշտ ազգային, եկեղեցական, բարեգործական կամ կրթական հիմնարկություննե- րում տեղեր գրավելու շուրջը և որ նրանց տարբերությունը որոշ հանգամանքներում չքանում է (նախկին հայկական կառավարությունը!, խառն պատվիրակությունները!), մերոնք ղեկավարվում էին այն սխալ համոզումով, որ հեշտ է գրավել ռամկավարներին, որպես Խորհրդային իշխանության «լոյալ բարեկամներ», կազմալուծել դաշնակցական թևը և վարկաբեկել այդ նոր դաշնակիցների հետ միասին այն տարրերը, որոնք շարունակում են կռվել Խորհրդային Հայաստանում հաստատված կարգերի դեմ: Մյուս կողմից, ենթադրվում էր, որ հնարավոր է համոզել «լոյալ» բուրժուազիան տեղափոխելու բուն երկիր ամենուրեք ցրված բարեգործական ֆոնդերը և նրան դրդելու կապիտալներ ներմուծել Հայաստան կոնցեսիոն սկզբունքներով:
Մի քանի տարվա փորձը ցույց տվեց, թե որքան միամիտ էր այս քաղաքականությունը: «ճեղքվածներ» ոչ միայն չառաջացան, այլ բուրժուազիայի մի մասը, շահագործելով իր կեղծ «բարեկամական» դիմակը, կարողացավ ավելի ևս ամրանալ հենց նույն աշխատավորական խավերում: «Դժբախտությունը» հենց նրանումն է, որ այդ «լոյալ» ու «բարեկամ» բուրժուազիան վերջին տարիներում բացավ մի շարք գործարաններ կամ առևտրական հիմնարկություններ, որոնց մեջ անհոգ բանեցնում է դաժան պայմաններով անճար գաղթականներին: Այսպի- սով' ճեղքումների քաղաքականությունը տալիս է ոչ միայն չնչին, այլև բացասական հետևանքներ և ուժեղացնում մեր ակտիվ հակառակորդների հարձակողա- կանը:
Նյութական օժանդակության խնդրում մեր քաղաքականությունը նույնպես չարդարացրեց մեր սպասելիքները: Նա ելնում էր այն սկզբունքից, որ "с парши
129
вой овцы хоть шерсти клок":* Բայց այստեղ էլ հիասթափությունը անխուսափելի է:
Մյուս կողմից, ինչպես ասացինք, դասակարգային պայքար է մղվում գաղթականության աշխատավորության մեջ ընդդեմ «հայ» բուրժուազիայի' մեր ընկերների ղեկավարությամբ (կոմունիստական բջիջներ, թերթեր): Ամենախոշոր սխալը այս ասպարեզում ևս նրանումն է, որ պայքարը տարվում է, եթե կարելի է ասել, զուտ «հայկական» գծով: Շատ է խոսվում ու գրվում, սակաւն միմիաւն հաւ տարբեր ուղղության պատկանող տացրներում կամ ացցաւին ժողովներում. նիզակներ են ճոճվում, մեծ աղմուկ է հանվում դրված խնդիրների շուրջը սկսած լրագրության աջ թևից մինչև կոմունիստական թևը: Սակայն այս ամբողջ աղմուկը պարփակվում է միայն հայկական շրջաններում, չի թևակոխում հայ քաղքե- նական տարրերի ու մանրբուրժուական ինտելիգենցիայի շեմքը դեպի ազատ հրապարակ և կրում է մի տեսակ «ընտանեկան» ներքին վեճի բնույթ: Իհարկե, հայ բուրժուազիան շատ գոհ է, որ «վեճերը» մնում են տան չորս պատերի մեջ և չեն գրավում բանվորական ընդհանուր մամուլի ուշադրությունը: Չնայած խիստ ներհակություններին, հայ բուրժուազիան առիթ չունի դժգոհելու հայ կոմունիստներից, քանի որ սրանց կարմիր պրոպագանդան չեզոքացրված է ու անվտանգ:
Այսպիսով' երկու տարբեր ու անկախ հուներով է ընթանում մեր քաղաքականությունը գաղութային ու գաղթական հայության մեջ: Փաստորեն ու տրամաբանորեն երկու իրար հակասող, իրար թուլացնող, թերահավատություն առաջացնող բևեռներ են սրանք: Յանուսի** այս դերը չի կարելի ժխտել ոչ մի պերճախոսությամբ, որովհետև «ՀՕԿ»-ը, որի միջոցով է տարվում մեր քաղաքականության ծրագրային առաջին բաժինը, նույն չափով է համարվում Հայաստանի Կոմունիստական կուսակցության և խորհրդային իշխանության հարազատ արտահայտությունը, ինչպես և դասակարգային պրոպագանդան վարող մեր ընկերների գործունեությունը:
Նախքան անցնելու հետևյալ խնդիրներին, կ՛ցանկանայինք Ձեր ուշադրությունը դարձնել աշխատանքի այն մեթոդների վրա, որոնք գործադրվում են Եվրո- պայում վրաց ընկերների կողմից: Կարծես, ըստ էության, մեթոդների մեջ տարբերություն չկա: Նրանք էլ են աշխատում ամեն կերպ ճեղքվածներ առաջացնել վրացական էմիգրացիայի մեջ, ինչպես մենք գաղթականության շարքերում: Նրանք էլ են հրատարակում կիսակոմունիստ կամ կոմունիստական թերթեր վրաց լեզվով, ինչպես մենք հայերենով:
Բայց այդ նմանությունը զուտ ձևական է և արտաքին: Առաջին, վրացիները չունեն արտասահմանում լայն աշխատավորական զանգվածներ, այլ միայն 500600 փախստական էմիգրանտ ընտանիքներ: Երկրորդ' այդ էմիգրանտ տարրերը հառել են ոչ թե զանազան բարեգործական ու բուրժուական խավերի կամ պաստորների ու առաքինի քաղքենիների փեշերին, ինչպես հայ մասսաները, այլ մտել են II ինտերնացիոնալի և սրա կուսակցությունների հովանու տակ, որպեսզի կարողանան նետել «վրացական ճնշված ժողովրդի դատը որպես կռվախնձոր համաշխարհային պրոլետարիատի լայն խավերի մեջ»: «Վրացական խնդիրը» դղրդում է այսօր բանվորական մամուլի էջերում, դիսկուսիաներ է առաջացնում բանվորական անխտիր բոլոր միտինգներում: Չկա արտասահմանում գիտակից բանվոր, որը բռնած չ՛լինի այս կամ այն դիրքը դեպի Խորհրդային Վրաս- տանը: Կոմինտերնի բոլոր սեկցիաները ստիպված են վրացական խնդրում զուտ պաշտպանողական դիրք բռնելու հետ մղել այն հարձակումներն ու մեղադրանքները, որոնք առատորեն լույս են տեսնում օրեցօր, ամսե ամիս, կարճ ինտերվալներով, սոցիալ-դեմոկրատական թերթերում ու շրջաններում:
* Քոսոտ ոչխարից թեկուզ բրդի մազ:** Յանուս («դռներ», «դարբասներ»)-հռոմեական դիցաբանության մեջ դռների ու դարբասների մուտքերի ու ելքերի աստվածը: Յանուսը պատկերվում էր տարվա, որը նա սկսում էր, օրերի հաշվով 365 մատներին բռնած բանալիներով և տարբեր կողմեր շրջված երկու նայող դեմքով: Այստեղից էլ Յանուսի «երկակի» մականունը:
130
Հարցը գործադրվող մեթոդների նմանության մեջ չէ, այլ օբյեկտիվ տարբեր պայմաններից բխում են միանգամայն տարբեր հետևանքներ:
Ի՞նչ է հայ գաղթականությունը կամ Խորհրդային Հայաստանը: Բանվորը այս մասին չի լսել, չ՜գիտե և չի հետաքրքրվում: Որպես օրինակ կարող է ծառայել “L'Humanite'’’-ի* անցյալ տարվա մի համարը, որի մեջ զետեղված էին ընկ. Երզնկ- յանի** պատկերն ու աղավաղված ինտերվյուն: Մինչդեռ արտասահմանյան հայկական բոլոր թերթերում շարունակ ամբողջ երեսներ էին նվիրվում ընկ. Երզնկ- յանի միսսիային, ֆրանսիական կոմունիստական թերթը այս մասին ոչինչ չ՚գիտե և վերարտադրում է իր փոքրիկ զրույցը նրա հետ վրացական անցքերի մասին, այնպես որ օտար ընթերցողը ստանում է այն տպավորությունը, որ գործ ունի մի ականավոր վրացու կարծիքի հետ:
Մինչև այժմ տարվող քաղաքականությունը կարելի է բնորոշել երկու հատկանիշներով: Նա կրում է նախ և առաջ ացցաւին բաոաբականութւան բնույթ ըստ էության և ըստ տարվող աշխատանքի բովանդակության: Ուղարկված պատգա- մավորությունները և սրանց կողմից ստեղծած մարմինները օգնում են ամեն տեսակ ապացուցելու, որ ներկա Հայաստանը «ազգովին» վերցրած «անկախ» է, «ազատ» է, «զուտ հայկական» է: Ամենուրեք պայքարի ժամանակ շատ է հոլովվում աշխատավորական տարրերի և սրանց շահերի պաշտպանության խնդիրը, բայց երբե՛ք այն մասին, որ այդ պաշտպանությունը հնարավոր է միմիայն մեր Խորհրդային Միության պրոլետարիատի դիկտատուրայի հովանու տակ, որ խորհրդային իշխանությունը Հայաստանում այդ պրոլետարական դիկտատուրայի հարազատ գործոններից մեկն է: Մերոնց քաղաքականությունը արտասահմանում, մանավանդ բուրժուական ու մանրբուրժուական խավերում, ոչնչով չի տարբերվում այն «ազգովին» քաղաքականությունից, որը մի ժամանակ քարոզում էր Անանունը*** և որի դեմ մաքառում էր ընկ. Շահումյանը իր հոդվածներում ու գրքույկներում: Այս խավերում մերոնք խուսափում են, որպես խրտվիլակներից «կոմունիզմ», «կոմունիստական կուսակցություն», «միջազգային պրոլետարիատ», «կոմինտերն», «դիկտատուրա» և այլ նման «սարսափեցուցիչ» խոսքերից, կարծես թե ներկա Հայաստանը ազատ լինի կոմունիստական տարրերի ազդեցությունից կամ անմիջական ներգործումից: Դեռևս ավելին. «ազգովին» տարվող գործելակերպը մեր երկրում այնպես է ջատագովվում, որ «խորհրդային» խոսքն անգամ ամոթխածությամբ է արտասանվում: Որպես մի փոքրիկ նմուշ կարող է ծառայել այն երկու ժամ տևող ճառը, որը նորերս (նոյեմբերի 13-ին) արտասանեց Բեռլինի հայկական գաղութում Եվրոպա մեկնած նոր պատգամավորության անդամ Կարեն Միքայելյանը****: Այդ ճառը սկզբից մինչև վերջը համեմված էր հայ ժողովրդի «ազգովին» և «ազգային» առաքինությունների գովասանքներով, և միայն մի տեղում այդ պարոնը, որին, ըստ երևույթին, հանձնված է իդեոլոգիական ղեկավարությունը պատգամավորության մեջ, երկյուղով ու ամոթխածությամբ հիշատակեց, որ «Հայաստանի ներկա իշխանությունը խորհրդային» է:
* «L'Humanite» - Ֆրանսիայի կոմկուսի պաշտոնաթերթը:** Երզնկյան Արամայիս- ՀՍԽՀ հողժողկոմ, ՀՕԿ-ի ղեկավար գործիչ, այդ գծով եղել է արտասահմանում:*** Դավիթ Անանուն (Տեր-Դանիելյան) - Հայ սոցիալ-դեմոկրատական բանվորական կազմակերպության (սպեցիֆիկներ) անդամ, հրապարակախոս, պատմաբան, հասարակական գործիչ: Բոլշևիկների կուսակցության նշանավոր գործիչ Ստեփան Շահումյանը քննադա- տել է հատկապես Դ.Անանունի կուլտուր-ազգային ավտոնոմիայի մասին հայացքները:**** Միքայելյան Կարեն (Գերասիմ)-խորհրդահայ գրող, 1925-1926թթ. Հայաստանի Կարմիր խաչի և ՀՕԿ-ի պատվիրակության կազմում եղել է Եվրոպայում և ԱՄՆ-ում: Պատվիրակության կազմում էին նաև ՀՕԿ-ի Կենտրոնական վարչության քարտուղար Գրիգոր Վարդանյանը և Հայաստանի Կարմիր խաչի նախագահ բժիշկ Սպանդարատ Կամսարա- կանը (Ա.Վարդապետյան, Հայաստանի օգնության կոմիտե (ՀՕԿ): Եր., 1966, էջ 75: Հ.Մելի- քսեթյան, Արևմտահայերի բռնագաղթը և սփյուռքահայերի հայրենադարձությունը Սովետական Հայաստան: Եր., 1975, էջ 250):
131
Երկրորդ հատկանիշը այդ «ազգային» քաղաքականության պարունակվում է նրա մեջ, որ «պայքարը» սահմանափակվում է միայն գաղութահայության շրջաններով, այսինքն' օբյեկտիվորեն նա կրում է «հայկական ներքին դատի» բնույթ և անզոր է շարժել պրոլետարական լայն մասսաների ուշադրությունը:
Այս «ազգային» քաղաքականությունը, որը հակասում է մեր միջազգային սկզբունքներին, կարելի է, գուցե, արդարացնել նրանով, որ վերջնական հաշվով տալիս է երկրին մեծ նյութական օգուտներ և որ այդ օգուտների համար կարելի է նման խոշոր «զոհաբերություններ» անել: Ի՞նչ է տվել ըստ էության մեր պրոպագանդան Եվրոպայում և Ամերիկայում 4-5 տարվա ընթացքում: Մոտ 300000ռ., որոնցից երևի 100.000ռ. ծախսված է պրոպագանդայի և պատգամավորություն- ների համար: Ասենք' «մաքուր եկամուտը» հավասար է տարեկան 40-50 հազար ռ[ուբլու]: Արժե՞, արդյոք, մի այսպիսի չնչին գումարի համար քողարկվել ազգայնական տոգայով և տուրնեներ կատարել օտար երկնքների տակ, բուրժուազիային դուր գալու և նրան համոզելու համար, որ մեր կատարած աշխատանքը պիտի մոտ լինի նրա ազգասիրական սրտին ու տենչերին: Իրավ, ընկերնե՜ր, որ ов-
I *чинка выделки не стоит!.Ուրեմն' մեր արտասահմանում վարած քաղաքականության վարքագիծը լիո
վին և հիմնովին սխալ է եղել: Անհրաժեշտ է ուղիներ փնտրել գաղթականության խնդիրը և առհասարակ պատմական «հայկական դատը» դուրս քաշելու բուր- ժուական տարրերի ազդեցության օրբիտայից և դարձնել այն միջազգային պրո- լետարիատի հարազատ ու հարվածային խնդիրներից մեկը:
Մեր դասակարգային ու քաղաքական թշնամիները աշխատում են ու ձգտում շահագործել «հայկական դատը» այն չափով, ինչ չափով որ այդ ձեռնտու է նրանց: Այսպես, նրանք մթագնում են «հասարակական կարծիքի» մեջ Խորհրդային Միության կոմունիստական կուսակցության և խորհրդային իշխանության հսկայական շինարարական գործը «ավերված» Հայաստանում: Նրանք ջատագովում են այն երբեմն երևակայական ծրագիրները, նպաստները (5 միլ. ֆ[ունտ] ստերլինգ) կամ կոնցեսիաները, որոնք արևմտյան քաղաքակիրթ ու լուսավոր աշխարհը պատրաստ է ձգել Ազգերի լիգայի կամ նանսենների միջոցով Հայաստան, եթե միայն մեջտեղ չլիներ... այդ անիծյալ խորհրդային իշխանությունը, փոխանակ սրանց դիմակները պատռելու, մեր քաղաքականությունը, կարծես, աշխատում է արդարանալ այդ պորտաբույծ բուրժուազիայի և նրա հայկական արբանյակների (ռամկավարների, դաշնակցականների և այլ ազգային սոցիալիստների) առաջ և ցույց տալ նրանց, որ մենք էլ ընդունակ ենք մեր երկրում շինարարական գործեր կատարելու.
Այս բոլորից հետո ի՞նչ է մեր գործնական անեւիբը: Ահա այն խոշոր հարցը, որը դրված է մեր առաջ:
Պետք է կտրականապես հրաժարվել մինչև օրս վարած երկդիմի քաղաքականությունից: Այդ նպատակով պետք է վերակազմել ‘ի բնե «ՀՕԿ»-ի բոլոր արտասահմանյան ճյուղերն ու պրոպագանդան: Ինչու՞, որովհետև գաղթականության մեջ ՀՕԿ-ի գործունեությունը հասկացվում է որպես Հայաստանի խորհրդային իշխանության քողարկված խնդրադիմումը գաղութահայ «հզոր» բուրժուազիային: Եվ այս դեպքում «ՀՕԿ»-ի պատգամավորությունները իրենց էությամբ, իրենց գործելակերպով նմանում են դաշնակցական այն պատվիրակություններին, որոնք ժամանակ առ ժամանակ ուղարկվում էին մինչև 1920թ. Եվրոպա կամ Ամերիկա «փող ու նպաստներ ժողովելու» և «ազգային բարեգործական ֆոնդերին» տիրանալու: Այն շրջանում, ինչպես և այժմ, այդ ֆոնդերին տիրող ռամկավար բուրժուազիան ճարպիկորեն կարողանում է խնդրին տալ կուսակցական կերպարանք և նրա լուծումը հետաձգել ad calendas graecas**: Իսկ գաղթական աշխատավորը, այս խաղերից հիասթափված, ոչ մի զանազանություն չի տեսնում վաղ
* Ոչխարի մորթին իր մշակման չարչարանքը չարժե:** Հետաձգել «մինչև հունական կալենդները» (հայ'. կաղանդ), որպիսիք հույները չեն ունեցել, այսինքը' երբեք, երբեք չկատարել:
132
եմի դաշնակցական և ներկա խորհրդային պատվիրակությունների մեջ: Նրա աչքից չի վրիպում «ՀՕԿ»-ի այդ վարքագծի և կոմ[ունիստական] հայ թերթերի և ղեկավարների կողմից Եվրոպայում ու Ամերիկայում տարվող գործելակերպի մեջ եղած հակասությունը: Երկուսից մեկը: Կամ բարգավաճում են ազգայնական հողմերով տարված ՀՕԿ-ը և նրա ճյուղերը և թուլանում է կոմունիստական մեր պրոպագանդան կամ ընդհակառակը: Երկուսի կենակցությունը միանգամայն անհնարին է ու ծիծաղելի: Սրանից հետևում է, որ ՀՕԿ-ի ներկա կազմն ու գործե- լակերպ[ը] պետք է ասպարեզից վերացնել և կազմակերպել այն նոր սկզբունքներով: Պետք է ՀՕԿ-ի ղեկավար մարմնի մեջ արտասահմանում ուժեղացնել կոմունիստական կուսակցության ազդեցությունը և հարցերը դնել պարզ, առանց երկյուղի և ամոթխածության: Հավանական է, որ ՀՕԿ-ի, առանց այն էլ չնչին եկամուտները, կ՛պակասեն, գուցե և կիսվեն, բայց գոնե մթնոլորտը կ՛պարզվի, կողմերը կ՛խոսեն հատուկ «դասակարգային» լեզվով և ոչ թե արևելյան շողոքորթ դիպլոմատիայի մեղրածոր դարձվածներով, ինչպես այդ տեղի ունի այժմ: Պարզ է, որ այս դեպքում ՀՕԿ-ում տարվելիք նոր քաղաքականությունը զուգահեռաբար կլրացնի այն քաղաքականությունը, որը տարվում է այժմ կուսակցական գծով:
Մենք համոզված ենք, որ ՀՕԿ-ի արմատական վերակազմությունը որոշ չափով արձագանք կգտնի գաղթականական աշխատավորության մեջ և քիչ թե շատ կսթափեցնի այն ազգայնական օպիումի ազդեցությունից, որը առատորեն գործադրում են բոլորը' և՜ դաշնակցականները, և՜ ռամկավարները և՜ ՀՕԿ-ական- ները:
Մնում է մեր պրոպագանդայի խնդիրը գաղթականության աշխատավորական ու բանվորական խավերում: Եթե մենք կղզիացնենք մեր գործունեությունը, ինչպես մինչև այժմ, լոկ հայկական շրջաններում, տարակույս չ՜կա, որ մեր պարտությունը անխուսափելի է: Որովհետև ա) մեծ է ազգային մանրբուրժուական ինտելիգենցիայի և մտայնության ազդեցությունը գաղթականության աշխատավորական խավերում: բ) գաղթականության տարրերը մոտենում են խնդիրներին ազգասիրական տեսակետներից և գ) այդ տարրերը դատում են և եզրակացնում ռեալ գործերից և ոչ գեղեցիկ խոսքերից: Վերջին հանգամանքի վրա արժե կանգ առնել երկու խոսքով: Գաղթականությունը բաղկացած է նախկին գյուղացիներից, արհեստավորներից, մանրավաճառներից. Նրանք հետևում են նրան, ով հնարավորություն է տալիս նրանց ապրելու: Մի կտոր հացի խնդիրը նրանք տեսնում են, որ մենք ինքներս ենք դիմում գաղութահայ բուրժուազիային և հայցում օգնություն: Սրանից նրանք իրենց անպաճույճ մտածելակերպով եզրակացնում են, որ ա) Խորհրդային իշխանությունը աղքատ է և նրանց չի կարող օգնության հասնել և բ) հայ հարուստները հզոր են: Իսկ նրանց քարոզում են, թե կռիվ մղեցեք ազգային բարեգործական ֆոնդերը ձեռք ձգելու համար! Պարզ է, որ այդ ապադասակարգայնացած տարրերը գերադասում են, չնչին բացառությունները չ՜պիտի ‘ի նկատի առնել, օգտվել բուրժուազիայի բարեգործության ողորմելի պատառներից և աշխատել նրա գործարաններում, քան թե հետևել պայքարի կոչին:
Այս գաղթականական տարրերի համար խորհրդային իշխանությունը և կոմունիստական կուսակցությունը կարող են հմայիչ դառնալ միայն այն դեպքում, եթե ա) նրանք շոշափելի օգուտներ տեսնելու լինեն այդ իշխանությունից և բ) եթե նրա դատով զբաղվի միջազգային պրոլետարիատը և ոչ թե հայ մանր բուրժուան կամ հայասեր բարեգործը:
Ահա այս երկու «եթեներն» են, որ պետք է գործնականապես միս ու մարմին դարձնել: Եվ դա կլինի մեր քաղաքականության ճշմարիտ վարքագիծը:
Բայց ինչպե՞ս իրագործել այդ երկու նպատակները:Գաղթականությունը չ՜ունի Եվրոպայում նստակեցության որոշ վայրեր, չ՜ունի
որոշ պարապմունք: Պատահարների ենթակա' նա երազում է իր տեղափոխման ու տեղավորման մասին: Չ՜կա ոչ մի ույժ երկրագնդի վրա, որ կարողանար նրան առաջարկել որոշ բնակավայր և որոշ դյուրություններ, բացի խորհրդաւին ի?խա֊
133
նութւունից (հիշեցեք Լոզանի կոնֆերենցիան),* ո՛չ ազգային բուրժուազիան, ո՛չ «հեղափոխական» դաշնակցությունը, ո՛չ «մեծ» ու «քաղաքակիրթ» պետությունները: Ազգային օջախի երերուն, անբովանդակ գաղափարը խաբեբայական նոր մանյովր է: Կրկնում ենք, որ միայն ու միայն Խորհրդային Միությունն է, որ կարող է տեղափոխել ու տեղավորել գաղթականությանը: Իսկ ի՞նչ կոնկրետ առաջարկ է արել նա գաղթականությանը իր լոզանյան խոստումից հետո:** Մեր ընկերները ասում են նրան. «Գրավեցե՜ք ազգային բարեգործական ֆոնդերը, և այն ժամանակ մենք ձեզ կ՜տեղափոխենք ու կ՜տեղավորենք»: Condition sine gua non!*** Մի անիրագործելի և ըստ էության խնդրից խուսափող պայման: Գաղթականությունը շատ լավ գիտե, որ ազգային ֆոնդերի գրավումը իր ույժերի տեսակետից մի սնամեջ ծրագիր է: Որպես տակտիկական միջոց նման ծրագիրը կարող է գաղթականության մեջ միայն լքում առաջացնել և ոչ թե պայքարելու տրամադրություն:
Գաղթականության զանգվածները ծարավում են տեղափոխման ու տեղավորման խնդրում կոնկրետ, շոշափելի առաջարկների, գործերի: Այս ուղղությամբ մենք շատ քիչ ենք տվել ու տալիս: Բայց նրանց իղձերին մենք կարող ենք ընդառաջ գնալ: Իհարկե, անմտություն կ՜լինի մշակել 50-100.000 գաղթականների տեղափոխման սնամեջ ծրագրեր: Հարցը պետք է դնել ու լուծել համապետական եղանակով:
Հայ գաղթականական մասսաների տեղափոխման խնդիրը պետք է դարձնել Խորհրդաւհն Միութւան բյուջետային խնդիր մինչև իր լուծումը: Այդ խնդրի իրագործման համար պետք է հատկացվեն համամիութենական բյուջեում որոշ գումարներ: Մեզ թվում է, որ դժվար չի լինի մեր ընկերներին համոզելու համամիութենական իշխանությանը մտցնել բյուջետային տարեկան ծախսերի մեջ զ կամ մի միլիոն ռուբլի հայ գաղթականության տեղափոխման ու տեղավորման համար: Մեզ թվում է նաև, որ դժվար չի լինի Խորհրդային Հայաստանի տեղական եկամուտներից հատկացնել նույն նպատակի համար տարեկան 50-ից մինչև 100.000ռ.: Այս գումարներով, որքան էլ նրանք փոքր լինեն, հնարավոր կ՜լինի տարեց տարի, անկախ դրսի որևէ օգնությունից, տեղավորել Ազրբեջանի և Հայաստանի տերիտորիայի վրա 1000-2000 հոգի:
* Նկատի ունի Խ ՍՀՄ արտգործժողկոմ Գ.Չիչերինի հայտարարությունը Լոզանի կոնֆերանսում հայ գաղթականներ ընդունելու մասին:** Լոզանի կոնֆերանսում Ռուսաստանի արտգործժողկոմ Գ.Չիչերինը հայտարարություն էր ա րել մեծ թվով հայ գաղթականների Խ ՍՀՄ սահմաններում ընդունելու և տեղավորելու մասին (այդ թիվն, ըստ տարբեր աղբյուրների 250 հազար կամ 50 հազար է): Խոստումն ա րվել էր այն ժամանակ, երբ Լոզանի կոնֆերանսում անպտուղ քննարկումներ էին տեղի ունենում հայ գա ղթականների համար «ազգային օջախ» ստեղծելու հարցի շուրջ: Այդ խնդրով շփումներ էին գնում սփյուռքահայերի և Ռուսաստանի ներկայացուցիչների միջև: Ջենովայի և Լոզանի կոնֆերանսների ժամանակ (1922-1923թթ.) Հայ ազգային պատվիրակությունը (Գ.Նորատունկյան' նախագահ, Մ.Պապաջանյան) հանդիպումներ ունեցավ Ռուսաստանի պատվիրակության հետ: Այդ շփումները շարունակվեցին նաև կոնֆերանսներից հետո' Բեռլինի ռուսական դեսպանությունում և Մոսկվայում: Մոսկվայում Մ.Պապաջանյանը տեսակցեց արտգործժողկոմատի պաշտոնյաների և ՀՍԽ Հ ղեկավարների ու հանրապետության դիվանագիտական ներկայացուցչի հետ:
Խ ՍՀՄ արտգործժողկոմի տ եղակալ Լևոն Կարախանը (Կարախանյան) 1923թ. հունվարի 30- ին Հայաստանի ներկայացուցչին տեղեկացրեց, որ ՌԿ(բ)Կ կենտկոմի քաղբյուրոյի որոշումով կառավարությանը հա նձնա րա րվել է հող տրամադրել' հայրենազուրկ հայերի համար «օջախ» ստեղծելու նպատակով:
1923թ. փետրվարի 2-ին արտգործժողկոմատում կայացած միջգերատեսչական խորհրդակցությունը նախատեսեց գործնական միջոցներ ձեռնա րկել «հայկական օջախի» կազմակերպման սկզբունքները որոշելու համար (վայրը, մարդկանց թիվը, գործընթացի ժամկետը): Փ ետ րվարի 10-ին Լ.Կարախանը հայտնեց, որ գործի իրականացումը հանձնարարվել է Խ ՍՀՄ Աշխատանքի և պաշտպանության խորհրդի հանձնաժողովին, հարցի սկզբունքային ղեկավարությունը թողնելով արտգործժողկոմատին: Սակայն «սայլը» տեղից չշարժվեց և «օջախի» հարցը վե- րահանձնվեց ՌԽ ՖՍՀ վերաբնակեցման կոմիտեին, որը մի քանի տարի «զբաղվեց» հողի որոնման խնդրով' մինչև 1927թ. կդադարեցներ տվյալ գծով իր զբաղմունքները:*** Պա րտ ա դիր պայման:
134
Սա ինքնըստինքյան մի մեծ ու ազդեցիկ ագիտացիոն միջոց է մեր ձեռքին: Նման գործելակերպը նշանակություն ունի ոչ միայն հոգեբանական թեքման նկատմամբ, որ տեղի կ՜ունենա գաղթականական շրջաններում, այլ և այն պայքարի նկատմամբ, որը միջազգային պրոլետարիատի շարքերում վարում է Կոմինտերնը ընդդեմ իր հակառակորդների: Վրացական խնդրում, ինչպես վերև հիշեցինք, Կոմինտերնը բռնել է պաշտպանողական դիրք: Ունենաւով իր ձեռքի տակ գաոթականութւան ցոհերի տեղավորման՜ փաստը Անդրկովկասում, նա կարոո է անցնեւ պաշտպանողականից հարձակողականի: Աւսպիսով' հարցը զուտ ու նեղ ազգաւին ու բուժուական մակարդակից հետզհետե կ՜անցնի դեպի համապրուե- տարական պրոբւեմների շրջանը: Պատահական, էպիզոդային խնդրից, որը դաշնակցականները, նանսենները բարձրացնում են պարբերաբար Ազգերի լիգայի կամ հայասիրական ընկերությունների մեջ մի անգամ ևս մեզ հարվածելու համար, նա կդառնա պրոլետարիատի համար ծրագրաւին հարց, հօգուտ մեր կուսակցության շահերի:
Սակայն, եթե բյուջետային կարգով անցնելու լինի այս առաջարկը, ո՞վ, ո՞ր կազմակերպությունը պիտի զբաղվի հայ գաղթականության տեղափոխման ու տեղավորման գործով: Ստեղծել մի նոր մարմին միտք չունի և նպատակահարմար էլ չէ: Ամենից դյուրին կ՜լինի գործը հանձնել ու կենտրոնացնել Межрабпом- ի* մեջ: Այս դեպքում խնդիրը կ՜դառնա վերջինիս համար էական խնդիրներից մեկը: Հետաքրքրությունը օրեցօր կ՜ծավալվի կոմունիստական թերթերում ու բանվորական լայն խավերում: Կասկած չ՜կա, որ այն ժամանակ գաղթականությունը կ՜գրավի բոլորի ուշադրությունը: Հարցը ծավալվելով, կստանա միջազգային բնույթ: Խնդրի վերլուծումը դուրս կ՜կորզվի նեղ ազգային շահերի կամ բուրժուա- կան բարեգործության շրջանակներից:
Այդ մարքսիստական վերլուծումը մի անգամ ևս կ՜ապացուցի, որ հաւ ցաղ֊ թականութւունը իմաերիաւիստական բաղաբականութւան բազմաթիվ զոհերից մեկն է և որ նրա ցավերին սպեղանի կարող են դնեւ միաւն խորհրդաւին իշխանութւունը և միջազգային հեղափոխական պրուետարիատը:
Եզրափակելով մեր զեկուցումը, խնդրում ենք Հայաստանի Կոմկուսի Կենտրոնական] կոմիտեին քննության առնել մեր հետևյալ կոնկրետ առաջարկները.
ա) Արմատապես վերակազմել ՀՕԿ-ը, ուժեղացնելով նրա մեջ կոմունիստական տարրերն ու ազդեցությունը և համաձայնացնել նրա գործունեության եղանակը այն վարքագծի հետ, որը տարվում է կուսակցական գծով.
բ) Հայ գաղթականության տեղափոխման ու տեղավորման խնդիրը դարձնել Խորհրդային Միության ու Խորհրդային Հայաստանի բյուջետային խնդիր.
գ) Հայ գաղթականության տեղափոխման ու տեղավորման իրագործումը հանձնել М еж рабпом-ին, դարձնելով այդպիսով խնդիրը միջազգային պրոլետարիատի ծրագրային խնդիր:
Կոմ[ունիստական] բարևներով'Ա. Բեկզադյան Յ. Սոլովեան Մ. Ղարաբեկեան Ս. Միքայէլեան
5*1.[1925թ.]Բերլին
ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 5, գ. 47ա, թ. 1-27: Բնագիր: Ձեռագիր:
* Международная рабочая noмoщь-կազմակերավել է 1921թ. Բեռլինում կայացած միջազգային կոնգրեսում' Ռուսաստանի սովյալներին' (1921թ.) օգնելու նպատակով: Հետագայում իրականացրել է օգնության այլ խնդիրներ: Երկրորդ աշխարհամարտի նախօրեին գործունեությունը դադարել է:
135
N 2Из протокола N 7 заседания П резидиума ЦК КП(б) А рмении от
30 января 1926г. о политике КП(б)А по организации репатриации армян и о деятельности Комитета помощи Армении
1. Слушали. Письмо Бекзадяна, Соловьяна и др. о заграничных организациях ГО К -а (А. Ионнисян).
1. Постановили. Считая неприемлемыми предложения авторов означенного письма по данному вопросу, поручить Секретариату по последним постановлениям Ц К и З К К ВКП(б) разъяснить этим товарищам линию партии в отношении заграничных организаций Комитета помощи А рм ении и общую нашу политику в отношении зарубежных армянских коло
*ний.
2. Слушали. О выступлениях делегации ГО К -а загранице (А. Ионнисян).2. Постановили. Признать отдельные выступления делегированных во
Францию ГО К -ом товарищей несоответствующим нашей линии и дальнейшую отправку их в А м ерику приостановить.
ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 6, գ. 5, թ. 11: Բնագիր: Մեքենագիր:
* Այդ մասին տ ես. ՌԿ(բ)Կ Ա նդրերկրկոմի 1925թ. փ ետ րվա րի 4-ի որոշումը Հա յ գա ղթա կա ններին
ընդունելու վերա բերյա լ. «Նկա տ ի ունենալ ընկ. Միկոյա նի հա յտ ա րա րությունը, որ եթե իրենցից
միջոցներ չեն պ ա հա նջվի ներգա ղթողներին տ եղ ա վորելու հա մա ր, ա պ ա նրանց հող կտ րա մա դրվի
մ ոտ ա վորա պ ես Հյուսիսա յին Կովկա սում»: Հա րցն ա վելի հա նգա մա նորեն է ներկա յա ցրել ՀԿ(բ)Կ Կեն
տ կոմը, 1925թ. փ ետ րվ ա րի 10-ի որոշմա մբ: Վերջինս նկա տ ի ուներ խ իստ ա նհրա ժեշտ ությա ն դեպ
քում երկու տ ա րվա ընթացքում ՀՍԽ Հ-ում և Խ ՍՀՄ-ում ընդունել 25 հա զա ր գա ղթա կա ն, պա յմա նով,
որ նրանց տ եղա վորումը կա տ ա րվ ի ա րտ ա սա հմա նյա ն միջոցներով: Ա նհրա ժեշտ և ցա նկա լի էր հա
մարում հոծ հա յկա կա ն վայրերում (Բա լկա ններ, Փ ա ր ի զ , Մ ա րսել, Ամերիկա ), Խ Ս ՀՄ հա մ ա պ ա տ ա ս
խան ներկա յա ցուցչություններում, «ունենալ ընկերներ Դաշնակցություն կուսա կցությա ն վերա ցմա ն
գծով ա շխ ա տ ելու հա մա ր», ուժեղա ցնել Դա շնա կցությա ն կա զմա լուծմա ն ա շխ ա տ ա ն քն ա ր տ ա ս ա հ
մանում: Ա նհրա ժեշտ էր հա մա րվում հայ գ ա ղթ օջա խ ն երի խ որհրդա յնա մետ տ ա րրերի կա զ մ ա կերպ ու
մը հա տ ուկ կա զմա կերպ ություններում, որոն ք գ ա ղ ա փ ա ր ա պ ես կա պ վ ա ծ լինեին ՀՍ Խ Հ-ի հետ ' այն է'
ա րտ ա սա հմ ա ն ցին երից Խ որհրդա յին Հա յա ստ ա նի բա րեկա մների ընկերություն ստ եղծելը (Վ րա ստ ա
նի Ն ա խ ա գ ա հի ա րխ իվ, ֆ .1 3 , ց.1 (մաս 1-ին), գ .9 5 3 , թ.50; ՀԱԱ, ֆ .1 1 3 , ց .3 , գ .2 1 5 , թ.156-157):
ՀՍ Խ Հ Ա րտ ա կա րգ հա նձնա ժողովի 1926թ. հոկտ եմբերի 25-ի գրության տ վյա լներով սփ յուռքում
դրությունը ուներ հետ ևյա լ պ ա տ կերը: Գա ղթօջա խ ներում Դա շնա կցությունը հեղինա կա զրկվում էր,
վա տ վիճա կում էր նաև նյութական տ ե ս ա կ ե տ ի ց, ուստ ի նա այն ուժը չէր, որ կա րողա նա ր խ ա նգ ա րել
ՀՕ Կ -ին : Ավելի վտ ա նգա վոր էին ռա մկա վա րները, ովքեր, չնա յա ծ, Խ որհրդա յին Հա յա ստ ա նի գ ով երգ
մանը, ա յնուամենայնիվ, ձգտ ում էին խ ա նգ ա րել Հ Օ Կ -ի գործունեությա նը: Բ ա ցի այդ, ռա մկա վ ա րնե
րն ու Դա շնա կցությունը, ըստ Ա րտ ա կա րգ հա ն ձն ա ժող ովի, լա վ դա շնա կիցներ էին, երկուսն էլ ցա ն
կանում էին «կող ոպ տ ել ա րտ ա սա հմ ա նի հա յկա կա ն գ ա ղթ օջա խ ն երին և, ըն դհա նրա պ ես, նրանց մո
լորեցնել»: Եթե ռա մկա վա րներն ա զնիվ լինեին, ա պ ա նրա նք կտ ա կների գումա րը կփ ոխ ա դրեին Խ որ
հրդային Հա յա ստ ա ն, - պ ա րզա բա նում է Ա րտ ա կա րգ հա նձնա ժողովը: Ռ ա մկա վա րների կուսա կցու
թյունը, կտ ա կն երից բաժին է հա նել նաև դա շնա կցա կա նն երին , նրանց որոշ ուսա նողների նշա նա
կելով կրթա թոշա կներ (ՀԱԱ, ֆ .1 2 3 , ց .1 4 , գ .1 2 , թ.232):
Հ Օ Կ -ի խնդրի վերա բերյա լ հ ե տ ա ք ր ք ի ր է ՀԿ(բ)Կ Կենտ կոմի նա խ ա գա հությա ն 1928թ. փ ետ րվ ա րի
24-ի որոշումը: Հ Օ Կ -ի կա զմա կերպ ությունների (մա սնա ճյուղերի) գործունեությունը, ա սվ ա ծ է որ ոշ
ման մեջ, ա ռ ա ջա ց ր ե լ է «չա րա միտ քա րոզչություն» հա կա խ որհրդա յին կուսա կցությունների կողմից,
մյուս կողմից, հա մա խ մբել ա շխ ա տ ա վ որ զա նգվա ծներին նրանց (մա սնա ճյուղերի) շուրջը, նա խ ա
պ ա տ ր ա ստ ելո վ ընդունելությունը կոմունիստ ա կա ն կուսա կցությա ն մեջ: Այդ հիման վրա Կենտ կոմը
Հ Օ Կ -ի հերթա կա ն խնդիր էր հա մա րում նրա քա րոզ չա կա ն ու կա զ մ ա կերպ ա կա ն ա շխ ա տ ա ն քի շա րու
նակումը: Ելն ելով այդ ա մենից նպ ա տ ա կա հա րմ ա ր էր հա մա րվում Հ Օ Կ -ի վերա նվա նումը « Խ որհրդ ա
յին Հա յա ստ ա նի բա րեկա մների ընկերություն»: Խ նդիրների իրա կա նա ցմա ն և կա պ ի տ ես ա կետ ի ց ան
հրա ժեշտ էր պ ա հպ ա նել Հ Օ Կ -ի Երևանյան կենտ րոնը: Կենտ կոմը մեկ անգամ ևս ընդգծում էր, որ ա ր
տ ա սա հմա նում հայ բա նվորների ու ա շխ ա տ ա վ որների շրջանում կուսա կցա կա ն ա շխ ա տ ա ն քը կա զ
մա կերպ վելու է Կոմինտ երնի հա մ ա պ ա տ ա սխ ա ն սեկցիա ն երի միջոցով: Նա խ ա տ եսվում էր անկու
սա կցա կա ն թերթ ստ եղ ծել Ամերիկայում և ա ննպ ա տ ա կա հա րմա ր գտնում Հ Օ Կ -ի պ ա րբերա կա նի
հրա տ ա րա կությունը Երևանում (ՀԱԱ, ֆ .1 , ց .8 , գ .15 , թ.37):
** Կան տ վյա լներ այն մա սին, որ պատ վիրա կությունն, ա յնուամենայնիվ, Ամերիկա մեկնել է:
136
ԱՐԱՄԱՅԻՍ ՏԵՐ-ԴԱՆԻԵԼՅԱՆԻ ՀՈՒՇԵՐԸ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԳԵՆԵՐԱԼ- ՆԱՀԱՆԳԱՊԵՏ ԽՈՍՐՈՎ-ԲԵԿ ՍՈՒԼԹԱՆՈՎԻ ՀԱԿԱՀԱՅԿԱԿԱՆ
ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
Գրող, հրապարակախոս, հասարակական գործիչ Արամայիս (Միսակ Գաբրի- ելի) Տեր-Դանիելյանն ապրեց մեր ժողովրդի համար փոթարկահույզ ժամանակաշրջանում, եղավ ազգային ազատագրական պայքարի հորձանուտում' դառնալով նաև տարեգիրն այդ պայքարի: Ա.Տեր-Դանիելյանը մի քանի գրքեր է գրել հայոց ցեղասպանության մասին: Նրա «Զարհուրելի ոճիր» ստեղծագործությունը լույս տեսավ 1915 թվականին, հետագայում' վերահրատարկվեց մի քանի լեզուներով:
1949թ. Ա.Տեր-Դանիելյանն աքսորվեց Ալթայի երկրամաս և մահացավ 1954- ին, օտարության մեջ, արդարացումից քիչ առաջ:
Ա.Տեր-Դանիելյանի «Փշրանքներ» անտիպ հուշագրությունը պատմում է հեղինակի տարբեր մտավորականների, հասարակական-քաղաքական գործիչների հետ ունեցած հանդիպումների և նրանցից ստացած իր տպավորությունների մասին:
Տպագրվող հուշագրությունը վերաբերում է 1919թ. Ղարաբաղում անգլիական հրամանատարության կողմից գեներալ-նահանգապետ նշանակված Խոսրով-Բեկ Սուլթանովին:
Մարո ԱվետիսյանՀԱԱ գլխավոր արխիվագետ
*
* *
1942թ.Բաքու
Ղարաբաղի դահիճը:Չինգիզ-խաների հուլաղուների, Լենկ-Թեմուրների արժանաւոր յաջորդը, մու
սավաթական կառավարութեան գեներալ-նահանգապետը' Ղարաբաղում:1919 թուին ես Բագուից լիազոր էի ուղարկուած' ներկա լինելու Ղարաբաղի IV
համագումարին ու մնալ Շուշի, ըստ կարօղութեան տեղական ուժերի հետ թեթևացնելու Ղարաբաղի չափազանց ծանր ու վտանգաւոր դրութիւնը:
Այդ այն ժամանակ էր, որ մուսավաթական կառավարութիւնը հանդես էր բերել իր զինուած բռունցքը, իր ամբողջ խորամանկ քաղաքականութիւնն ու իր բոլոր գործակալները, որպեսզի Ղարաբաղի IV համագումարին ստիպէ յայտարարելու, թե ընդունում է Ադրբեջանի իշխանութիւնը' մի իշխանութիւն, որ առանց կռուի, առանց արիւն թափելու ուղղակի ընկել էր երկնքից և չբավականանալով Ղարա- բաղով, Զանգեզուրն էլ վրան էր պահանջում: Միաժամանակ անգլիական ներկայացուցիչ Շատելվորտը եկել Շուշի, նույնպես ոտը դրել էր Ղարաբաղի կրծքին, հաստատելով Ադրբեջանի կառավարութեան պահանջը:
Գալով Շուշի' ի՞նչ տեսայ. -ծայրահեղ լարուածութիւն երկու կողմերի, անտանելի անվստահութիւն երկուստեք: Հայերի խանդավառութիւնն անսահման էր, Ադրբեջանի անունն անգամ լսել չէին ուզում, մանաւանդ գիւղերում, զինվում էին, ով ինչով կարող էր, հրացան, ատրճանակ, կացին, դաշոյն... Նոյնիսկ երկաթից երկար շամփուրներ էին պատրաստում, կրծքեր շամփրելու: Ուրեմն, դրութիւնն էլեկտրականացած մի կայծի էր սպասում, որ արիւնահեղութիւն սկսուի:
Իսկ ուժերի յարաբերութի՞ւնը.Հայաստանի կառավութիւնը կանգնել էր Երևան, բռունցքը մեկնել դեպի հա
կառակորդն ու կանչում. «Ղարաբաղն իմն է, չեմ տալիս»: Իսկ Ղարաբաղի մուսավաթական գեներալ-նահանգապետ Խոսրով-Բեկ Սուլթանովը նստել էր Շուշի, գնդացիրները շարել բոլոր կարևոր դիրքերում, Խանքենդու կազարման լցրել
* Զորանոց -Մ.Ա.
137
ասկերներով, թնդանոթները սազ արել, Շուշին հեղեղել իր հայրենակից հաջի- սանլուեցի քրդերով, Շատելվորտի օրհնութեամբ' Շուշուն տիրապետող ամենա- լաւ դիրքը' զորանոցը խլել հայերից,տուել ասկերներին (այս բանը կատարուեց անգլիական զինուորական միսիայի ամենացինիկ խաբեութեամբ): Այս լուրից բացի' մինչև Քուռի ափերը ոտքից գլուխ զինուած թուրք բնակչութիւն, նրանց յետևն էլ անգլիական բարեացակամութիւնը:
Այսպես էր ուժերի յարաբերութիւնը այն օրերին:Շուշի հասնելով ու իրերի դրութեանը ծանօթանալով Ազգային խորհրդում և
դաշնակցութեան կօմիտեում, գտայ, որ բաները վատ են: Ստուգեցի դաշնակցու- թեան պատկանող զենքերի քանակութիւնը, դատարկութիւն. 30-40 հրացան ու 3000 փամփուշտ, ահա բոլորը: Նախկին պահեստների թոզն անգամ չկար: Բոլոր զենքերն, ինչպես պատասխանեցին իմ հարցին, 1915 թուին ուղարկուած էին տաճկական ճակատ, հայ կամաւորներին զինելու: Ռուսաց կառավարութիւնը հայի արիւն օգտագործելով, օգտագործում էր և նրա զենքը: Զենքի պակասու- թիւն էր: Բայց գիւղերում դեռ քիչ քանակութեամբ զենք կար, կային նաև զինուած ուժեր որոշ տեղերում, որոնցից հիշում եմ Արտեմ Լալայեանի վաշտը' բաղկացած 60-70 հոգուց, գնդապետ Կօլեա[յի] գլխավորութեամբ ձիաւորների ջոկատը, մօտ 300 հոգուց բաղկացած և էլի մի քանի անկազմակերպ խմբակներ:
Եւ այդ չնչին ուժերի վրա՞յ պետք է յենուեր Ղարաբաղի IV համագումարն ու վերջ տար մուսավաթական իշխանութեան ոտնձգութիւններին:
Այդ բոլորն իմանալուց յետոյ ես սկսեցի ռմբակոծել Երևանը և Գորիսը, որտեղ Հայաստանի իշխանութիւն էր և փող ու զենք պահանջել: Հեռու կանգնել ու բռունցք ցոյց տալն անօգուտ բաներ են, ռեալ օգնութիւն է հարկաւոր: Թուղթ թղթի յետևից, սուրհանդակ սուրհանդակի յետևից,-ոչինչ չօգնեց, ոչ զենք ստացվեց, ոչ փող: Փողը նրա համար էր, որ Խանքենդու և Շուշուոյ ադրբեջանական զօրքերի ռուս սպաները պատրաստ էին մեզ բաւականաչափ հրացան ու փամփուշտ տալ, միայն իհարկե, վարձատրութեամբ: Այսպես մնացինք մեր «ումուդին», մենակ, անպաշտպան: Իսկ Սուլթանովը խեղդում էր ու խեղդում, պահանջում էր, որ IV համագումարը պաշտօնապես ընդունէ Ղարաբաղի անբաժան մասն լինելու Ադր- բեջանին:
Ի՞նչ անել, կռուե՞լ... Անպայման կը ջարդուեինք, ինչքան էլ քաջաբար կռուե- ինք: Հենց այդ յուզումնալից օրերին Սուլթանովը տաճկական օրինակով արեան մի փոքրիկ բաղնիս սարքեց որպես նախերգանք: Նրա պրովոկացիոն դրդումներով թուրքերը Շուշուոյ քթի տակ, 10-20 տնից բաղկացած Ղայբալու-Շենը վառեցին, ավերակ դարձրին' բնակիչներից շատերին կոտորելով: Եւ ոչ Շուշուոյ հայերը կարողացան օգնութեան հասնել, -ոյժ չկար, ոչ գաւառի ուժերը շարժուեցին օգնութեան, յարձակումն անակընկալ կերպով էր կատարուել այդ «ղրաղ» ընկած գիւղի վրայ, ոչ էլ Շուշի գտնուող անգլիական զօրքերը միջամտեցին:
Ինձ յանձնարարուած էր ձգձգողական քաղաքականութիւն վարել, այդպես էլ անում էի. ինչ չափով, որ խնդիրն ինձանից էր կախուած:
Այդ պայմաններում էր, որ առաջին անգամ տեսայ Սուլթանովին: Ինքն էր ցանկացել, որ Շուշուայ հայերի որոշ շրջանների ներկայացուցիչներ հաւաքուեն ակ- ումբ, որպեսզի «մտքեր փոխանակեն» Ղարաբաղի հարցի վերաբերմամբ և հասկացրել էր, թե անհրաժեշտաբար ցանկալի է դաշնակցութեան ներկայացուցչի ներկայությունը այդ խորհրդակցութեանը: Սա իբրև թե Խոսրով-Բեկի կողմից առաջարկութիւն էր, բայց հրամանից էլ թունդ էր: Ես հրաժարուեցի մասնակցել այդ «խորհրդակցութեանն», առարկելով, թե Ղարաբաղի լիազոր, նրա համագումարն է, բայց Ազգային խորհրդի և կուսակցական ընկերներս գտան, որ պետք է մասնակցեմ ու գնացի:
Հաւաքուել էինք 10-12 հոգի: Եկաւ և Սուլթանովն իր պերճազգեստ շքախմբով, որոնց մեջ և իր նահանգապետութիւնում մեծ պաշտոն ունեցող Իլդրըմ-Բեկ
Անդրկովկասում անգլիական բանակի ներկայացուցիչ -Մ.Ա.:** Ներկայացուցչություն -Մ.Ա.:
138
Սուլթանովը, որ մօտիկ ապագայում եղավ կօմունիստ, դարձեալ մեծ պաշտօնով (այժմ որտեղ է, ինչացու է, չգիտեմ):
Բաւական տևեց «խորհրդակցութիւնը»: «Ղարաբաղը պետք է մնա Ադրբեջանի սահմաններում», - այդ էր առանցքը համեմած զանազան յաւելուածներով, գեղեցիկ խօսքերով, երբեմն էլ լիրիկական զեղումներով:
-Ես ցանկանում եմ Ղարաբաղը դարձնել մի Շվեյցարիա, - ի միջի այլոց ասաց Սուլթանովը, - միայն այդ մեծ գործում ինձ հարկավոր է օգնել, մինչդեռ անբարե- միտ մարդիկ պղտորում են Ղարաբաղի հայութեան մտքերն ու մղում անցանկալի ուղի, որ տանում է դեպի մեծ աղետ: Դրանից պետք է խուսափել: Ես բժիշկ եմ և իմ պրակտիկայում ամեն ջանք գործ եմ դրել անհատի կեանքը փրկելու: Ապա ուրեմն որքա՞ն պատասխանատու եմ և որքա՞ն ջանք պետք է գործ դնեմ տասն- եակ, հարիւր հազարաւոր անձանց բարօրութեան համար: Մի քիչ լռեց, ապա ավելացրեց, - ես կը ցանկանայի, որ խօսեիք Շուշուայ ու Ղարաբաղի ամեն կարգի հայերի, որպեսզի չհաւատան չարամիտ մարդկանց ասածներին, պրօվոկա- ցիաներին ու ընդառաջ գնան Ադրբեջանի կառավարութեան ամենաանկեղծ ցան- կութեանը' Ադրբեջանի և մասնաւորապես Ղարաբաղի հայերի համար բախտա- ւոր կեանքի դուռ բաց անելու վերաբերմամբ:
Ինչպիսի՜ ցինիզմ . Կարկաժանի, Ղայբալու-Շէնի վառուած տների ծուխը դեռ վեր էր բարձրանում, հայերի դիակները դեռ չէին հաւաքուած և ամեն օր զանազան կողմերում սպանուած հայերի լուրերն էին Շուշի հասնում, իսկ այստեղ Սու- լաթնովն առանց կարմրելու անամօթաբար երջանկութիւն էր քա րոզում .
Այդտեղ ես ոչ մի խօսք չխօսեցի, միայն կողքիս նստած Անուշաւանին (ուսուցիչ, ազգանունը չեմ յիշում) հասկացրի, որ Սուլաթնովին ասէ, թե իրենք միանգամայն հաւատում են Խոսրով-Բեկի անկեղծութեանը (հը՜մ), բայց լաւ կը լիներ, որ ուժեղ ձեռքով վերջ տրուեին որոշ անբարեմիտների, որոշ չարամիտների (Սուլթանովի խօսքերը) կողմից կատարուող գրգռիչ արարքներին, սպանութիւն- ներին, թալաններին, ծաղրանքներին: Իսկ «Ադրբեջանի կառավարութեան ամենաանկեղծ ցանկութեան ընդառաջ գնալու» վերաբերմամբ հարցը դրուած է Ղարաբաղի IV համագումարում և խօսքը նրան է պատկանում:
Իհարկէ խօսքը IV համագումարին չէր պատկանում, այլ Հայաստանի կառա- վարութեանը, սակայն նա էլ ուրիշ դժբախտ հանգամանքներով էր կաշկանդու- ած, ամենագլխաւորը' ոյժ չուներ, հիւծուած էր, դեռ ոտքի չէր կանգնել, թեև բռունցք էր ցոյց տալիս:
Այդ դեպքից յետոյ Հայաստանի կառավարութեան կողմից' Երևանից Շուշի եկաւ Յովսեփ Արղութեանը , տեղն ու տեղը ծանոթացաւ իրերի դրութեանը, տես- նուեց Շատելվօրտի հետ, ասեց, խօսեց ու անցաւ, գնաց Երևան, դարձեալ պնդելով, թե Ղարաբաղը Հայաստանինն է (և այդպես էլ մեր բոլորիս կամքն էր), թեև Շատելվօրտը հակառակն է պնդում:
-Այս պայմաններում ես ոչինչ անել չեմ կարող, Երուանդ, - ասացի ես, - Սուլ- թանովն ճանկել է մեր կոկորդն ու բաց չի թողնում, թափով տարեք Երևան ձեր բանակցութիւններն Ադրբեջանի կառավարութեան հետ: Դու եկար ու բոլորը տեսար, գնա, բայց քո գնալուց մեծ թեթևութիւն ենք սպասում Ղարաբաղի համար:
Արղութեանը յուսադրեց, թե, եթե պետք լինի, սաւառնակով կը հասնե մեզ (իսկի չգիտեմ, Հայաստանն այն ժամանակ սաւառնակ ունե՞ր արդեօք), խոստա- ցաւ դրամական ու զինական օգնութիւն հասցնել մեզ ու ճանապարհուեց Երևան: Սակայն բոլորը դատարկ խոստումներ էին, ոչ շուտով, ոչ էլ յետոյ ոչինչ չստա- ցուեց ու մենք դարձեալ մնացինք մենակ, մուսավաթական նահանգապետ Սուլթանովի հետ ճակատ առ ճակատ:
Երկրորդ անգամ Սուլթանովին հանդիպեցի Բագու: Ղարաբաղի [VI] համագումարն ինձ լիազոր ընտրեց, որ գնամ Բագու, բանակցեմ Ադրբեջանի կառավարու-
Իմ «Գաղափարի ճանապարհին» գրքի «Երուանդը», ինչպես և «Իշխանը»: օանոթագրու- թյունը հեղինակինն է -Մ.Ա.:
139
թեան հետ, համագումարի ընդունած 26 կետերի հիմունքով ժամանակաւոր հա- մաձայնութիւն կնքելու:
Եկայ Բագու, Շուշուայ բնակչութիւնն իր կողմից կցեց և մի երկրորդ անձնաւո- րութիւն' Ռուբեն Մելիք-Շահնազարեանին, որին չէի ճանաչում, բայց որը կասկածելի մարդու անուն ուներ:
Գործի ծանրութիւնն ու պատասխանատուութիւնը գիտակցելով' դաշնակցութ- եան կենտրոնական կօմիտեում և Ազգային խորհրդում իմ զեկուցումս տալուց յետոյ, առաջարկեցի ընտրել մի երկու հոգի, որպեսզի միասին տանենք բանակ- ցութիւնը (կամ «ձգձգողական քաղաքականութիւնը»): Այդ զեկուցումներիս ժամանակ ես ի միջի այլոց ասացի, թե ամեն կերպ պետք է խուսափել կռիւներից, հակառակ պարագային, եթե կռիւներ սկսուին, ապա որոշ ժամանակից յետոյ պետք է մի խաչ տնկել Ղարաբաղի վրա ու վրան գրել. «Այստեղ էր մի ժամանակ Ղարաբաղը» (դժբախտաբար գուշակութիւնս կատարուեց Շուշուայ նկատմամբ): Այն միտքն էի զարգացնում, թե Հայաստանի կառավարութիւնն աւելի եռանդուն կերպով պետք է գործե, խնդիրը լուծելու և ամբողջ հոգսը չպետք է թողնե Շուշուայ համագումարի ուսերին:
Սկսուեցին բանակցութիւններն Ադրբեջանի կառավարութեան հետ: Վարչա- պետն էր Նասիբ Բեկ-Ուսուբբեկովը: Բագուից ինձ միացել էին Նիկոլայ Փիրու- մեանը (Ազգ[ային] խորհ[ուրդ]-Հայրենակց[ական] միութիւն) և Ս.Մելիք-Եօլչեանը (դաշն[ակցական]):
Այս բանակցությունների ժամանակ Սուլթանովը ցոյց տուեց իր գազանական յատկութիւններն ու նուաճողական ձգտումներն ամբողջ մերկութեամբ: Նա կատաղում էր, փրփրում, երբեմն իրան կորցնում, միակ աչքից կայծակներ կրակում ու զարմանում, թե ինչպե՞ս է Հայաստանը կարողանում Ղարաբաղի անունը տալ, քանի որ այն Ադրբեջանի մի օրգանական, անբաժան մասն է: Նա ամենայն հեշտ- ութեամբ թքում էր պատմութեան երեսին, կոխկրտելով ամեն մի պատմական փաստ: Բանն այնտեղ հասաւ, որ Ուսուբբեկովը միջամտեց' նրան հանգստացնելով:
Սուլթանովը հաջիսանլուեցի էր, որը նոյնպես կ՛անցներ Հայաստանին, երբ Ղարաբաղը միացուեր Հայաստանին: Նշանակում է Սուլթանովը այնպես իր բոլոր կալուածքներով պետք է անցներ Հայաստանին: Իսկ Սուլթանովը' Հաջիսանլ- ուի ականաւոր բեկը կարո՞ղ էր մտքովն այդպիսի բան անցկացնել: Ինձ թւում է, թե այս հանգամանքն այս խնդրում մեծ դեր ուներ:
-Նասիբ-բեկ, սրանք (ինձ նայելով իր միակ աչքով) մեզ խաբում են, - բացա- կանչեց նա: Պետք է առանց պատեպատ ընկնելու' վերջ տալ այս կոմեդիային:
Ես մնացել էի երկու կրակի մեջ: Մի կողմից Ադրբեջանի կառավարութիւնն էր ճնշում գործ դնում, միւս կողմից տեղի ունեցող բանակցութիւնների ժամանակ Հայաստանի ներկայացուցիչ Տիգրան Բեկզադեանն ինձ մի գրութիւն ցոյց տուաւ իր կառավարութիւնից, որտեղ ի միջի այլոց ասուած էր, թե եթե Արամայիսը համաձայնի Ադրբեջանի պահանջին, ապա պատասխանատու կը լինի կառավարութեան և կուսակցութեան առաջ...
Երկար նիստեր ունենալուց ու բոլոր 26 կետերը քննարկելուց յետոյ, ես յայ- տարարեցի, թե մեր բանակցութիւնների արդիւնքը պետք է քննութեան առնուի Ղարաբաղի մի նոր համագումարում, որը և լիազոր կը լինի 26 կետերը որոշ փո- փոխութեամբ ընդունելու կամ չընդունելու:
Սուլթանովը ձեռքով պինդ խփեց սեղանին ու տեղից վեր թռաւ: Սակայն, զարմանալի բ ա ն . Ուսուբբեկովն ու մինիստրներից մեկն' Ռուստամ Բեկը համաձայ- նութիւն տուին, միայն առաջարկելով, որ բոլորը կատարուի ամենակարճ ժա- մանակամիջոցում:
Ցրուեցինք:Ես թեթևացած շունչ քաշեցի ու հաստատ վճռեցի այլևս վիզս չդնել այդ չա
փազանց ծանր լծի տակ: Կոյրն էլ կը տեսներ, որ Ղարաբաղի պատկանելութիւնը Հայաստանին մի այնպիսի հարց է, որ միայն ոյժը կարող էր լուծել: Այդ խնդրում ուժերս խիստ տկար էին և... փախայ, չգնացի Ղարաբաղ, այլ' Երևան: Այնտեղ
140
կարճատև տեսակցութիւն ունեցայ վարչապետ Ալեքսանդր Խատիսեանի հետ, խոսեցի Ղարաբաղի մասին, դաշնակցութեան Բիւրօյում զեկուցեցի Շուշուայ, Ղարաբաղի դրութեան մասին, վրդովուեցի, որ մեր «օգնութիւն» աղաղակները մնացել են ձայն բարբառոյ յանապատի , զայրացայ, վրդովուեցի, որ փոխանակ, եթե ոյժ ունեին, Ադրբեջանի կոկորդը բռնելու, Ղարաբաղի գործիչների վրայ են ճնշում գործ դնում, պարզեցի անգլիացիների բռնած դիրքը Շուշի [հանդեպ] (իբրև թե պարզ չէր), մի հրապարակական ելոյթ էր ունեցայ Ղարաբաղի հարցի շուրջը ո ւ . այդ օրուանից վերջ տուի իմ կուսակցական-քաղաքական գործունեությանը:
Հայաստանից տխուր հեռացայ, նա ապագայ չուներ, մի ծուատուած, յօշօտ- ուած, ծայրաստիճան աղքատացած երկիր, ընկած անբարեացակամ հարևանների մեջտեղ' Վրաստան, Ադրբեջան, Տաճկաստան, միաժամանակ բախտի կամքին թողնուած մեր «մեծ դաշնակիցների» (հա՜, հա՜, հա ՜.) կողմից: Ապա' երկրի կառավարիչներն անփորձ, ապիկար, որպիսին կը լինեի և ես այս պայմաններում:
Այս դեպքերի մի մասը ժամանակագրական կարգով տրուած են իմ «Ղարաբաղի տագնապը» ձեռագրում, որ ուրիշ մի քանի թղթերիս ու գրքերիս հետ տարուել են Երևան ու պահւում են պետական թանգարանում:
Երրորդ ու վերջին անգամը հանդիպեցի Սուլթանովին:Այս ա նգա մ. բանտում: Ես էլ, նա էլ:Ինձանից յետոյ Երևանից Ղարաբաղ են ուղարկվում մի քանի հոգի (Արսեն
Հովհաննիսեան, Ներսես Նասիբեան և այլն), Հայաստանի տեսակետն աւելի ակտիվորեն պաշտպանելու, քան թե ես (Իսկ «ձգձգողակա՞նը): Սուլթանովն էլ իր տեսակետն ուներ, սուլթան համիդյան տեսակետ, հայերի բնաջնջման տեսակետ և Շուշին, գեղեցիկ Շուշին վերածվում է աւերակների կո ւյտ ի . Երկու թե երեք տուն է միայն ամբողջ մնում: Ժողովրդի մի մասը կոտորւում է, միւս մասը գլխապատառ փախչում, այլևս Շուշի չվերադառնալու: Եւ ու՞ր վերադառնար, ծածկոց չկար, տուն չկար:
Հոկտեմբերեան յեղափոխութեան ահեղ ալիքները զարկում են և Կովկասին: Ադրբեջանում խորհրդային իշխանութիւն է հաստատւում: Սկսւում են ձերբակա- լութիւնները: Ձերբակալւում եմ և ես իբրև դաշնակցական: Իսկ մինչև իմ ձերբա- կալուելս արդեն գնդակահարուել էին իմ կուսակցական ընկերներից Պողոս Չու- բարը, Մովսես Գրիգորեանը, կարծեմ էլի մի երկու հոգի, որոնց չեմ յիշում: Ինձ հետ ձերբակալուել էին և շատ ուրիշներ իբրև դաշնակցականներ, շատերը' թիւր- իմացութեամբ:
Ես արդեն բանտում էի, որ ձայն տարածուեց, թե ձերբակալուած է նաև Ղարաբաղի գեներալ-նահանգապետ Խոսրով-Բեկ Սուլթանովը, որն Ադրբեջանի խորհրդայնացումից հետո իսկոյն մորթին փոխելով' իրան յայտարարել էր կամ «ըմ- տրուել» էր Ղարաբաղի յեղկոմի նախագահ: Սակայն այդ կերպարանափոխու- թիւնը չէր օգնել և երբ եկել էր Բագու, ձերբակալել էին: Ասում էին, թե Բագու մի քիչ մնալով' հոտառութեամբ զգացել է, որ իր բաները վատ են ու ցանկացել է դուրս պրծնել դեպի իր հայրենի Հաջիսանլուն, անշուշտ այնտեղից էլ Պարսկաստան, բայց Տելեֆօննի փողոցում նրա կառքը կանգնեցրել ու ձերբակալել է չեկիստ Արտավազդ Հովհաննիսեանը:
Ես, Գալուստ Սկանդարեանը, Սիմեօն Ֆօլեանը, Աբգար Պապեանը, Գեղամ Ռշտունին, Վահան Բեջանեանը, Միքայել Ստեփանեանը, Դավիթ Զարգարեանը, Գրիգոր Խալաթեանը գտնւում էինք բանտի առաջին կորպուսի ներքևի յարկի մի կամերայում, իսկ Սուլթանովը մի քանի այլ թուրքերի հետ վերևի յարկի մի կամերայում: Այդ խցում տեղաուուրել էին նաև Շուշուայ իր օգնական Գրիգոր-Բեկ Քա֊ լանթարեանը (Գիգի-աղան), ապա Խորեն Համասփիւռը և Արշակ Մալխասեանը,
Ի միջի այլոց, Երևան ինձ ասացին, թե Հայաստանի ղեկավարութիւնը ութ միլիոն ռուբլի է տրուած եղել բժ. Բաբալեանին, բայց հալել է. որտե՞ղ, չգիտեմ: (Ծանոթագրությունը հեղինակինն է -Մ.Ա.):
141
երկուսն էլ փաստաբան, երկուսն էլ դաշնակցական, երկուսն էլ Ադրբեջանի մուսավաթական պառլամենտի անդամ:
Համասփիւռի և Արշակի պատճառով մեկ-մեկ բարձրանում էի նրանց մօտ: Ամեն անգամ նողկանքի զգացմունք էր արթնանում իմ մեջ, երբ նայում էի Ղարաբաղի հոգևառ, Շուշին մոխիր դարձնող այն միականի ճիւաղին, բայց ոչնչով չէի արտահայտում սրտինս: Իսկ նա շատ քաղաքավարի ու սիրալիր էր դեպի ինձ: Երկուսով մասնակցում էինք ընդհանուր խօսակցութեան իրանց կամերում, երբեմն էլ իրար հետ էինք խօսքի բռնւում, սակայն անցեալի մասին ոչ մի խօսք, ոչ նա, ոչ ես:
Մի օր Համասփիւռն ինձ ասաց:-Արամայիս, ախր էս գնդակահարութիւնները վերջ չեն ստանում, համարեա
ամեն գիշեր բանտից մարդիկ են տանում ու խփում, կարծում եմ հերթը մեզ էլ կարող է հասնել:
-Դժբախտաբար այդպես է,-պատասխանեցի ես, -շարունակ սպասողական դրութեան մեջ, էլ ջղեր չմնաց, բայց ի՞նչ կարող ենք անել:
-Գիտե՞ս, Սուլթանովն ուզում է բանտից փախչել, համարեա ամեն ինչ պատրաստ է, ես էլ եմ փախչելու հետը...Սուլթանովը շատ է ցանկանում, որ դու ևս միանաս մեզ:
-Միանա՞մ,-անակընկալ առաջարկութիւնից շփոթուած,-հարցրի ես,-ինչու՞: -Ասեմ: Մենք ամենից առաջ անցնելու ենք Պարսակստան, դեպի Խոյ, այնտե
ղից' Թավրիզ: Սուլթանովը համոզուած է, որ իր կեանքն այնտեղ մեծապես վտա- նգուած կը լինի, եթե փոխադարձաբար իրար չապահովագրենք, մինչև որ նա կանցնի Տաճկաստան, եթե Թեհրանում մնալը յարմար չգտնե:
Ես մտախոհ լռեցի:- Հ ը ՞ . համաձայն ես, -պատասխան ուզեց Խորենը:-Չէ, Խորեն, որքան էլ ազատութիւնը բաղձալի, փախչել չեմ ուզում: Եթե փա
խչելու ցանկութիւն ունենայի, աւելի ապահովութեամբ Պարսկաստան կը փախչեի, նախքան բանտարկուելս, իսկ հիմայ էն էլ Սուլթանովի հետ...Երբեք:
Սուլթանովն ամեն ինչ ստանում էր բանտում, լավ ճաշ, գինի, արաղ, կոնեակ, այս վերջինները «ծածուկ»: Խորենից ոչնինչ չէր թաքցնում, ու սա գիտեր, որ դուրսը Սուլթանովի կարող պաշտպանները մեծ ջանք են գործում նրան բանտից ազատելու:
-էլ ինչու՞ է ուզում փախչել, քանի որ կարող է չհաջողուել, -հարցրի նրան: -Որովհետև վախենում է, թե նախքան ազատուելը հենց այս գիշեր, հենց վաղը
գիշեր կը տանեն ու, -Խորենը մի ազդու շարժում գործեց:Ես հանդիպումներ էի ունենում և Գիգի աղայի հետ, որի անունը մեծապես
արատաւորուած էր Շուշուայ աւերածութեան առնչութեամբ: Հասարակական կարծիքը նրան դատապարտում էր, որ նա, իբրև գեներալ-նահանգապետի հայ օգնական մատ-մատի չի տուել աղետի առաջն առնելու:
-Այստեղ, բանտում են գտնւում դաշնակցութեան պատկանող շատերը ինչպես և Բագուայ հասարակական գործիչներից ոմանք, հաւաքուեցեք, դատեցեք ինձ և ես կապացուցեմ, որ այն պայմաններում իմ տեղ եթե Աստուած էլ լիներ, ոչինչ անել չէր կարող, -մի օր դառնապես գանգատուեց Գիգի աղան ինձ:
Գուցէ այս բոլորի մասին գրի կառնեմ մի ուրիշ տեղ: Միայն Սուլթանովի հետ վերջացնելու համար ասեմ, որ մի անգամ ընդհանուր զրույց սկսելով Արշակի հետ, խօսքը բերաւ մօտիկ անցեալին ու խստապէս հայհոյեց անգլիացիներին, ասելով, որ բոլոր մեղքը նրանցն է, որ նրանց քաղաքականութիւնն է ժողովուրդ- ներ կռուեցնելը և այլն:
-Համաձայն չէ՞ք ինձ հետ, պարոն Արամայիս, -հանկարծ դարձաւ ինձ ժպտախառն դէմքով:
Սուլթանովը չիրագործեց իր փախուստի ծրագիրը, որովհետև առանց փախչելու նրան շուտով ազատեցին բանտից: Ոմանց ասելով Նարիման Նարիմանովն էր եղել նրան ազատողը, ոմանց ասելով' տաճիկ կառավարութեան ինչ-որ ներկայացուցիչ էր եռանդագին դիմումներ արել: Ո՞րն էր ճիշտ չգիտեմ: Այդ լուրն
142
ստուգելու ոչ մի միջոց, հնարաւորութիւն չեմ ունեցել և փորձեր էլ չեմ արել: Ո՞վ ինձ տեղեկութիւն կը տար:
Սուլթանովը' Շուշուայ դահիճը, հայ աղջիկներ բռնաբարող, յետոյ ղասաբների ձեռքը մատնող գազանը բանտից ազատուեց, իսկ ես դեռ երկար ամիսներ այնուհետև տառապեցի բանտում.
Ազատուուելուցս յետոյ իմացայ, որ Սուլթանովը բանտից ազատուելով գնացել է իր ծննդավայրը' Հաջիսանլու (Շուշուց դէնը), կարճ ժամանակ մնացել, իր փախուստը կազմակերպել ու ամենայն հաջողութեամբ անցել Արաքսի միւս ափը, այնտեղից' Տաճկաստան' իր յետևից յիշատակ թողնելով Շուշուայ հայկական մասի աւերակները.
Ֆ. 150, ց. 1, գ. 25, թ. 17-21: Ինքնագիր:
143
ՀՅ ԴԱՇՆԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍՓՅՈՒՌՔԻ ՄԻ ՔԱՆԻ ՀԱՄԱՅՆՔՆԵՐՈՒՄ 1945-1985թթ.
Սփյուռքահայության հավաքական և նպատակաուղղված ազգային գործունեությունն իրականացվում է բազմաթիվ ու բազմապիսի կազմակերպությունների միջոցով, որոնցում հարկ է տարբերակել համասփյուռքյան (այսօր նաև համահայկական) և զուտ տեղական բնույթի կազմակերպությունները: Համասփյուռքյան կազմակերպություններից է Հայ հեղափոխական դաշնակցություն կուսակցությունը, որը ստեղծվել է 1890թ. Թիֆլիսում:
Հայաստանի առաջին Հանրապետությունում եղել է իշխող կուսակցություն: ՀՀ անկումից հետո իր գործունեությունը շարունակել է արտասահմանում, որտեղ հիմնականում զբաղվել է հայապահպանությամբ, ինչպես նաև ակտիվ գործունեություն է ծավալել հայ համայնքների քաղաքական կյանքի կարգավորման բնագավառում:
Հրապարակվող փաստաթղթերը լուսաբանում են ՀՅԴ կուսակցության 1945- 1985թթ. գործունեության վերոնշյալ հարցերը: Պետք է նկատի ունենալ այն հանգամանքը, որ հրապարակվող փաստաթղթերը գրվել են սառը պատերազմի տարիներին և, բնականաբար, այս հանգամանքն իր կնիքն է թողել դրանց բովանդակության վրա: Եվ, որ ավելի կարևոր է, փաստաթղթերը, ունենալով խորհրդային ծագում, ելնում են սոցիալիստական կարգերի գովերգման դիրքերից, թաքցնելով ու չխոստովանելով նաև այն բացահայտ իրողությունները, որոնք խարազանում էր Դաշնակցությունը:
Հավաքածուն կազմված է պատմական փաստաթղթերի հրապարակման գործող կանոններին համապատասխան: Հրապարակվող որոշ փաստաթղթերի (բոլոր փաստաթղթերը ընտրված են ՀԱԱ-ից) վերնագրերը չծանրաբեռնելու և ավելորդ կրկնությունից խուսափելու համար Արտասահմանյան երկրների հետ բարեկամության ու մշակութային կապի հայկական ընկերությանը, Հայ հեղափոխական դաշնակցությանը և արտաքին գործերի նախարարությանը համապատասխանաբար փոխարինել են ԱՕԿՍ, ՀՅԴ և ԱԳՆ անվանումները: Ներկայացվող որոշ փաստաթղթերում, երբ խոսքը վերաբերել է թեմային առնչվող, սակայն, ոչ էական հարցերին, կատարել ենք կրճատումներ, որից հավաքածուի բովանդակությունը չի տուժում: Կրճատումները նշվել են բազմակետերով:
Արմեն Բադալյանպատմական գիտությունների
թեկնածու
N 1ՔԱՂՎԱԾՔ ՀԽ ՍՀ ԱԳՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆ ԲԱԺՆԻ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻՑ'
ՍՓՅՈՒՌՔԱՀԱՅՈՒԹՅԱՆ ՎԻՃԱԿԻ ԵՎ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
11 նոյեմբերի 1946թ.Երևան
...В зарубежных армянских колониях основными политическими организациями являются: компартия, дашнакская партия, партия рамкаваров и партия гнчакистов. Армянские коммунисты за рубежом входят в состав компартий тех стран, где они проживают. Армяне-коммунисты являются организующей и направляющей силой во всех демократических и прогрессивных общественных организациях зарубежных армян.
Дашнакская партия, официально называющаяся "Армянская Революционная Федерация" (”А й Эгапохакан Дашнакцутюн"), представляет собой буржуазно-националистическую партию, конечной целью которой является отторжение Армении от Советского Сою за и создание независимого
144
буржуазного армянского государства под протекторатом той или иной капиталистической страны. Исходя из этого, дашнаки с первого дня установления Советской власти в Армении вели активную антисоветскую подрывную работу, как пропагандой, так и прямым участием в различных шпионско-диверсионных организациях. Однако, вследствие изменившейся в военные годы обстановки, благодаря росту влияния Советского Сою за в международных делах и сильно возросшим симпатиям трудящихся зарубежных стран, в том числе и армян, к Советскому Союзу, дашнаки вынуждены были изменить свою тактику, Дашнаки, находящиеся в союзных странах, стали маскироваться под "друзей" Советского Союза, уверяя армянское население (а также и представителей Советского Союза) в своих симпатиях к Советскому Сою зу, в своей преданности делу демократии и т.д. Н о дашнакские лидеры, находившиеся в Германии и оккупированных ею странах, показали свое истинное лицо, открыто перейдя на службу гитлеровской Германии. В 1942г. В Берлине группа дашнакских главарей во главе с Дро Канаяном, Арташ есом Абегяном, Гюльхандаряном образовала "Национальный Совет", который в случае оккупации немцами территории Советской Армении должен был бы под эгидой Германии стать правительственным органом Армении. Таким образом, дашнакские предатели намеревались превратить Армению в колонию немецкого фашизма.
Дашнаки, действующие на территории союзных стран, стараясь сохранить остатки своего влияния, организовали в 1944-45гг. различные комитеты, союзы и т.п., которые должны были создать впечатление о том, что "Дашнакцутюн" - прогрессивная партия, имеющая просоветскую ориентацию. С этой целью созданные дашнаками подобные организации неоднократно обращались к международным конференциям и главам великих держав с заявлениями, призывающими удовлетворить требования армянского народа о воссоединении с Советской Арменией отторгнутых Турцией армянских территорий. Э ту "просоветскую" позицию дашнаков не трудно понять: они вынуждены сейчас действовать таким образом, поскольку любое открытое выступление против Советской Армении в нынешней обстановке приведет к окончательной дискредитации дашнаков в глазах зарубежных армянских масс. Впрочем, иногда дашнаки высказываются более откровенно. Так, дашнакская газета "Аспарез" (выходит во Фрезно, СШ А) писала в июне 1945г.
"...Мы готовы сотрудничать с господствующим режимом по мере наших возможностей на благо процветания и укрепления нашей и общей родины, так как для нас режимы - преходящее явление, вечны - племена и их возвышенные идеалы". Таким образом, в этой статье дашнаки откровенно выразили свою сокровенную мечту, что Советская власть в Армении, как "преходящее явление", "исчезнет". Все это ясно вскрывает антисоветскую сущ ность дашнаков.
Главными центрами дашнак ской партии выне являются С Ш А (Бостон) и Египет (Каир). В Бостоне находятся такие ведущие лидеры дашнаков, как Сим он Врацян и Рубен Дарбинян. В Бостоне дашнаками издается ежедневная газета "Айреник" ("Родина") и еженедельная "Айреник-Уикли" - на английском языке. В Каире руководящую роль играет Амо Оганджан- ян. Здесь издается газета "Усабер" (Вестник Надежды), пользующаяся большим авторитетом среди дашнаков всего мира. Париж ский центр дашнаков, где действовал такой видный дашнакский лидер, как Хатисян и ныне Мисакян, редактор газеты "Арач", после войны потерял свое первенствующее значение. М еж ду дашнакскими организациями разных стран сущ ествует тесная связь. В настоящее время, хотя партия "Дашнакцутюн" потеряла свое былое влияние, она все же является сплоченной организаци
145
ей, сохранившей авторитет среди части мелкобуржуазной прослойки армянского населения за рубежом...
МнацаканянЗам. зав. политотделом М И Д А С С Р
Ֆ. 326, ց. 1, գ. 138, թ. 1-3: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 2ԱՕԿՍ-Ի ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ ՏԱՐԲԵՐ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ ԳՈՐՕՈՂ
ՀՅԴ ՂԵԿԱՎԱՐ ԳՈՐՕ ԻՉՆ ԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
С Ш А
[1946թ.]Երևան
Врацян Симеон
Дарбинян Рубен
Грач Ерванд
Мандальян Джеймс
Верацин
Зарян Костан
Амастех
Алиханян А.
М исакян Ш аварш
М исакян
Нардуни ШаваршПешикташлянНшан
Ш ахатуни Арш авир (Ашо)
- Один из бывших премьер-министров дашнак- ского правительства, лидер дашнаков С Ш А , руководитель дашнак ской газеты "Айреник" (Бостон), автор меморандума "Национального Комитета армян Америки" по армянскому вопросу, представленного конференции Объединенных наций в Сан-Ф ранциско- Ярый дашнак, журналист, редактор газеты "А йреник" и одновременно ежемесячника- Дашнак, под маской правого рамкавара, редактор рамкаварской газеты "Пайкар" (Бостон)- Дашнак, редактор еженедельной газеты "Айреник", издаваемой на английском языке (Нью-Йорк)- Дашнак, редактор дашнакской газеты "Аспарез" издаваемой в Калифорнии (г. Фрезно)- Дашнак, пользующийся известностью в зарубежных армянских колониях, поэт и беллетрист- Дашнак, наиболее видный новеллист в зарубежных армянских колониях- Дашнак, по профессии врач, председатель комиссии делегированной "Национальным Комитетом армян Америки" в Сан-Ф ранциско - для представления делегатам конференции меморандума по армянскому вопросу и давший по этому поводу интервью корреспонденту Херстовской прессы.
Ф Р А Н Ц И Я
- Дашнак, журналист, редактор газеты "Арам" (Париж)- (Ж ена Шаварша Мисакяна) - председатель, так называемого "Синего Креста", созданного для оказания материальной помощи эмигрантам-военно- служащим бывшей дашнакской армии- Дашнак, писатель- Дашнак, писатель, известен своей профашистской деятельностью в период оккупации немцами Ф ранции- Бывший дашнак, ныне беспартийный, известный актер, автор недавно написанной пьесы "Родина зовет", где он призывает зарубежных армян переселиться в Советскую Армению
146
Газазян Зарэ М есроп Левон
Агбалян Никол
Ш ант Левон
Сасуни Каро
Балян А йк Топузян О ник
М хитарян Гурген
Оганджанян Амо
Тертерян Исаак
Оганесян Вартан Татевосян
Папазян Грачия Герардян М игран
Г еворкян
Ֆ. 709, ց. 1, գ. 41, թ
- Дашнак, писатель- Бывший дашнак, романтист и драматург. В последние годы вышел из дашнакской партии; во время немецкой оккупации участвовал в антифашистском движении Сопротивления.
Л И В А Н
- Бывший министр просвещения при дашнакском правительстве, филолог, доктор Армянской Национальной Семинарии (Бейрут), и редактор журнала "Акос" (издание Семинарии)- Бывший дашнакской деятель, известный писатель- драматург, лектор Бейрутской Армянской Национальной Семинарии- Ярый дашнак, редактор еженедельной газеты "Аз- дак"(Бейрут)- Дашнак, редактор ежедневной газеты "Аздак"- Дашнак, редактор еженедельника "Аздарар"
Е Г И П Е Т
- Дашнак, журналист, издатель газеты "Усабер" (Каир)- Один из бывших премьер-министров дашнакско- го правительства, лидер дашнаков в Египте, занимается журналистикой.
И Р А Н
- Стары й дашнакский деятель, по профессии врач, недавно опубликовал декларацию, адресованную всем членам "Дашнакцутюн", где он призывает их ликвидировать дашнакскую организацию, подать руку коммунистам и признать Советскую Армению как подлинную родину армянского народа- Дашнак, издатель газеты "Алик" (Тегеран)- Дашнак, редактор газеты "Алик".
С И Р И Я
- Дашнак, журналист- Дашнак, журналист
А Р Г Е Н Т И Н А
- Дашнак, редактор газеты "Армения" (Буэнос-Айрес)
. 18-22: Պատճեն: Մեքենագիր:
147
ԱԽՎԱԶՈՒՄ Խ ՍՀՄ ՀՅՈՒՊԱՏՈՍ Կ.ՆՈՎԻԿՈՎԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆՆ ԻՐԱՆՈՒՄ ԽՍՀՄ ՀԱՎԱՏԱՐՄԱՏԱՐ Ն.ԻՎԱՆՈՎԻՆ ԽՈՒԶԻՍՏԱՆՈՒՄ ՀՅԴ
ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ20 հունիսի 1947թ.
Ախվազ
За последние 2-3 месяца заметно усилилась деятельность дашнаков в Хузистане. Дашнаки ведут определенную работу среди армян Хузистана с ведома англичан. Работу по дашнакскому движению в Абадане ведет А в етис Пулузиян, в Ахвазе инженер Егозарян и Нерсес Шахсоян, в Меджет- Сулеймане Ваган. Для руководства дашнакским движением из Тегеранского центра дашнаков прибыли Эрвард Айрапетян, бывший руководитель дашнаков в Ереване, и Восер Тер-Вартаньян. Айрапетян, Пулузиян и Ш ахсоян периодически выезжают в дашнак ский центр в Багдаде. В начале мая, якобы там, даже состоялась конференция всех руководителей дашн- акского движения и в ней принимали участие вышеуказанные лица.
Возвратившись в Ахваз из Багдада, они начали усиленно разъезжать по нефтепромыслам и базам "А И Н К "-а под видом подрядчиков устанавливать связи с бывшими дашнаками и вербовать себе новых сторонников.
По данным лояльно настроенных к нам армян, Айрапетян якобы получил из Багдада указание о дальнейшей работе. В этих указаниях говорится, что дашнаки Хузистана должны: 1. Создать организацию дашнаков в Хузистане, 2. Проникнуть в Армянские комитеты по оказанию помощи в репатриации и церковные комитеты и поставить туда своих людей, 3. При составлении списков армян для репатриации в Арм. С С Р постараться включить в них своих людей. Одновременно вести пропаганду против репатриации армян путем дезинформации о действительном положении в С С С Р , 4. Привлечь как можно больше армян на сторону англичан.
Наиболее прогрессивных работников из армян, пропагандирующих в интересах С С С Р , стремится изолировать путем применения угроз увольнением из "А И Н К "-а или действительным увольнением и изгнанием с территории "АИ Н К"-а. В свете этих указаний дашнакам удалось проникнуть в Абаданский комитет, путем включения в него: 1. Трех своих представителей, 2. Подобрать группу дашнаков в количестве 32 человек, 3. П у тем фальсификации при выборах в Меджлис 15-го созыва представителя от армян Хузистана большинство голосов получил Вартан Исаев, хотя основная масса голосовала за Романа Исаева. Приезжающ ие армяне из А бадана говорят, что почти все они голосовали за Романа Исаева, но избирательная комиссия, составленная из английских ставленников и дашнаков перед подсчетом голосов подменила бюллетени и большинство получил Вартан Исаев. Прогрессивные слои армянского населения, знающие о действительном положении в Советском Союзе, дают отпор дашнакам и всячески пытаются изолировать их от основной массы армян, путем агитации в пользу С С С Р .
М ы со своей стороны оказываем помощь Армянским комитетам в проведении ими работы против дашнаков, разоблачения их намерений и в проведении пропаганды в пользу С С С Р и за репатриацию армян в А С С Р .
Учитывая усиление деятельности дашнаков и их пропаганду против репатриации, поддерживаемую англичанами, считаем, что было бы целесообразно репатриировать в А С С Р в текущем году хотя бы небольшую группу армян, проживающих в Хузистане и тем самым наглядно показать, что армяне могут воспользоваться решением нашего Правительства и вернуться в асСр.
N 3
148
П о мере дальнейшего изучения деятельности дашнаков в Хузистане, будем информировать.
Концул С С С Р в Ахвазе К.Новиков
Ֆ.326, ց. 1, գ. 183, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 4ԵԳԻՊՏՈՍՈՒՄ Խ ՍՀՄ ՆԵՐԿԱՅԱՑՈՒՑՉՈՒԹՅԱՆ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ ՇՎԵԴՈՎԻ ԵՎ ՀԱՐԱՎՍԼԱՎԻԱՅԻ ՀԱՎԱՏԱՐՄԱՏԱՐ ՇԱ Խ ԻՆ ՊԱ ՇԻՉԻ
ՄԻՋԵՎ ԿԱՅԱՑԱՕ ԶՐՈՒՅՑԻ ԳՐԱՌՄԱՆ ՔԱՂՎԱՕՔԸ ԿԱՀԻՐԵՈՒՄ ՏԵՂԻ ՈՒՆԵՑԱՕ ՀՅԴ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԺՈՂՈՎԻ ՄԱՍԻՆ
10 նոյեմբերի 1947թ.Կահիրե
Затем Ш ахинпашич перешел на другую тему и рассказал мне, что недавно он был проинформирован одним прогрессивно настроенным лицом о том, что в Каире в октябре с.г. состоялся секретный международный конгресс партии Дашнаков. Этот конгресс якобы прошел под лозунгом необходимости усиления активности дашнаков в международном масштабе с целью подготовки к взятию власти в Армении в свои руки. Организаторы конгресса, выдвинувшие подобный лозунг, исходили якобы из того, что в ближайшем будущем разразится война между Советским Сою зом и А м ерикой, в результате которой Советский Сою з будет разбит, и дашнаки смогут вернуться в Армению с помощью американцев. П о словам Шахинпа- шича тон на конгрессе задавали представители дашнакской организации Америки и приехавший из Германии бывший руководитель армянского фашистского военного соединения, сражавшегося в рядах гитлеровцев.
Предложение дашнаков Америки, по сведениям Шахинпашича, было встречено недоброжелательно руководителями дашнакской организации Египта, которые, однако, оказались на конгрессе в меньшинстве. В числе практических решений, принятых конгрессом, по словам Шахинпашича, главное место занимают решения, направленные на срыв репатриации армян из Египта и других стран. Американские дашнаки якобы дошли до того, что предлагали в случае необходимости прибегнуть к террору против организаторов репатриации, советских представителей и членов местных комитетов репатриации.
М И Р О В О Й К О Н Г Р Е С С П А Р Т И И Д А Ш Н А К О В
В октябре месяце с.г. в Каире состоялся мировой конгресс партии дашнаков. Организаторы его приняли все возможные меры с тем, чтобы как решение конгресса, так и сам факт созыва этого конгресса были строго засекречены.
На конгрессе участвовали Симон Врацян (бывший премьер-министр, сейчас живущ ий в Америке), Дро Канаян (командир армянского националистического легиона, сражавшегося в фашистской армии, живущ ий в настоящее время в Германии в американской оккупационной зоне), Рубен- паша (из Сирии) и другие представители дашнаков из всех частей мира.
Во время работы конгресса в Каире циркулировали различные слухи по поводу принятых на нем решений. Все они сходились на том, что С и мон Врацян предложил конгрессу, чтобы партия Дашнаков заняла антисоветскую позицию и ориентировалась на Америку.
149
Как утверждают, в оппозицию к этому предложению стал Рубен Нава- сардян (из Каира), который высказался за проведение политики ожидания и нейтралитета.
Однако конгресс принял предложения Врацяна. Этот факт подтверждается тем, что сразу же после конгресса выходящая в Каире газета дашнаков "Хусапер", занимавшая до этого сдержанную и даже благоприятную позицию по отношению к репатриации, изменила резко свое поведение и начала вести энергичную атаку против репатриации.
Более того, она вновь начала публиковать свой старый антисоветский програмный лозунг "За свободную независимую и единую Армению".
Утверждают, что Симон Врацян и его сторонники обратились к дашнакам с призывом начать борьбу за независимую Армению.
Ֆ. 326, ց. 1, գ. 191, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 5ԱՕԿՍ-Ի ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԿԿ ԿԵՆՏԿՈՄԻ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ
Զ.ԳՐԻԳՈՐՅԱՆԻՆ ՀՅԴ ՄԱՄՈՒԼԻ ՄԻ ՇԱՐՔ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄՆԵՐԻՄԱՍԻՆ
1949թ.Երևան
И з сообщений, опубликованных в заграничных армянских газетах и журналах, видно, что дашнаки в последнее время подготавливают общ ественное мнение к вскрытию их тайного сотрудничества с реакционными кругами Турции. О б этом можно привести ряд фактов. Ярый враг Советской власти Р.Дарбинян поместил в дашнакской газете "Айреник" статью, где он откровенно заявляет следующее: " Если национальные интересы требуют, то партия, имеющая чувство ответственности, должна переговорить с любым противником, даже таким, которые пьют кровь врага (он имел ввиду Турцию), чтобы прийти к окончательному взаимопониманию по вопросам совместного использования оружия" («Հայրենիք» օրաթերթ, 2-го июня 1948 года). 6-го февраля с.г. в городе Бостоне (СШ А), в отелье "Тюрин" молодые дашнаки организовали угощение в честь прибывшего из Константинополя в С Ш А председателя Роберта колледжа некоего Пло- йт Бляйка. И з дашнакских главарей на этом угощении присутствовали Р.Дрампян (редактор газеты "Айреник"), Джордж М артикян (председатель комиссии по помощи бездомных армян) и А.Таш ян (секретарь дашнакской организации в Бостоне) (См. "Hairenik a weekly" 10 марта 1949г.).
Вышеназванный Плойт Бляйк, по сообщению корреспондента армянской газеты "Пайкар" (орган рамкаваров) А.Н.Назара, выступая в американской реакционной прессе ряд статьями, старался убедить общественное мнение С Ш А , что Турция является надежной опорой на Ближнем Востоке против угрозы коммунизма, поэтому следует ей оказать всякую моральную и материальную поддержку («Պայքար օրաթերթ», 5-го марта 1949 года).
Разоблачение дашнаков секретарем Ц К КП(б) Армении Григорием А р темьевичем Арутю няном на X IV партийном съезде, что дашнаки находятся на одном лагере с турками, под светом новых фактов, в загранице становится вполне убедительным в армянских прогрессивных кругах.
** *
Еженедельная дашнакская газета "Hairenik a weekly", опубликованная на английском языке в Бостоне, перепечатала из армянской профашистской газеты в Греции "Нор ор" провокацинное письмо "репатрианта" сле-
150
дующего содержания: Дорогой дядя ... вода и воздух в нашей Родине замечательны; все заграничные армяне хотят переселиться в Армению. Ты пишешь, что желаешь приехать в Армению, но раньше чем приехть в А р мению, я советую Вагана и Оника отправить к господину М инасу, чтобы они учились у него играть на пианино (на дашнаке), а после этого приезжай. Я очень огорчен, что не учился играть на пианине (на дашнаке), их непременно отправь учиться, но следи, чтобы они хорошо учились! Ваш Арсен" ("Hairenik a w eekly”, 10.02.1949г.).
"Hairenik a weekly" напечатала также примечание "Нор ор" к данному письму, где говорится, что указанный в письме господин М инас не имеет пианино и не умеет играть на пианине: М инас является старым лидером дашнаков (с 40-летним стажем). Термин "дашнак" в армянском языке им еет два значения: пианино и член партии дашнакцутюн. Автор письма употребил во втором смысле и хотел шифровкой сказать, чтобы свои друзья внимательно слушали советам дашнаков, т.е. не приехали в Армению.
В этом еженедельнике помещены и другие подобные провокационные письма "репатриантов". Напечатаны также провокационные выступления удравших отсюда "предателей".
** *
Проф[ессор] Арташ ес Абегян, человек с плохой репутацией своими низкими услугами фашистам, ныне услуживает англо-американским реакционным кругам; он наводнил дашнакские газеты и журналы своими статьями "арменоведческого" содержания, в которых он фальсифицирует и сторические факты, старается украшать жалкий период господства дашнаков в Армении (1918-1920гг.). Чтобы показать жульничества проф. Абегя- на, приведем цитату из его статьи " The Armenian and their kulture", помещенной в еженедельнике "Hairenik a weekly": "Цивилизация армянского народа в новом периоде связана с процессом основания армянской республики" (28 мая 1918г.). За два года был основан армянский университет. Более того, в 1918-1920гг., в Ереване, столице, ереванской долине, были основаны множество других научно-культурных учреждений: государственная библиотека со своей известной коллекцией эчмиадзинских рукописей и т.д. К этому следует еще добавить создание театральной и музыкальной жизни, литературы и искусства и другие культурные мероприятия. ("Hairenik a weekly", 10 февраля 1949г.) Заклятый враг Советской А рм ении проф. А.Абегян всячески старается основанные при Советской власти музеи, библиотеки и другие научно-культурные учреждения отнести в период дашнакского ада.
** *
В последнее время дашнаки часто стали провоцировать деятельность Эчмиадзинской конгрегации, в частности, католикоса Г.Чорекчяна. Чтобы представить метод новой провокационной кампании дашнаков против Эч- миадзина, можно привести следующий характерный факт: редакция "H airenik a weekly" в своей передовой статье, озаглавленной "Religions Furn" привела выдержку из журнала "Эчмиадзин" о том, что "Эчмиадзин" им еет достаточные материальные средства и находится в период своего расцвета и противопоставила цитату из письма Католикоса к одному из начальников епархии заграницей о том, что якобы Католикос поручает своему епархиальному начальнику заграницей купить и послать в Эчмиадзин "маленькие и большие блюдечки, чашечки, чайные тарелки, разноцветные нитки-моточки" и т.д. ("Hairenik a weekly", 7-го октября 1948г.).
Чтобы передать своим провокациям больше эффекта, дашнаки стали рыться в историю и обсуждать вопрос о смерти Католикоса Хорена М у-
151
радбекяна: они снова стали утверждать, что якобы Католикос умер не своей естественной смертью, а задушен коммунистани.
Дашнаки сильно разозлились за интервью Католикоса Чорекчяна, данной корреспонденту Армтага, которое печатают прогрессивные армянские газеты и журналы заграницей. В этом интервью имеется абзац непосредственно касающийся дашнаков: в интервью говорится, что заграницей имеются недостойные люди, носящие имя армян, которые злобно настроены против родины и организуют всякие махинации против нее. Чорекчян предупреждает своих верующих быть бдительным и не попасть в ловушку подобных людей. В связи с этим интервью лидер дашнаков Врацян написал открытое письмо к Католикосу Чорекчяну, напечатаное в газете "Усабер" (в Каире, Египте).
** *
Прогрессивные армянские круги заграницей смело разоблачают деятельность Дро в Америке. О ни уделяют особенно большое внимание на ин тервью Дро, данное корреспонденту газеты "Таймс", опубликованное в Лос-Анжелесе. (9.12.1948г.). В интервью говорится, что якобы сбежавшее из Америки дашнакское правительство находится в Египте и намерено обратиться в О О Н и просить об освобождении Армении (см. "Аспарез" от 14.12.1948г., "Айреник" от 23.12.1948г. и др.). Интересно. что в армянских дашнакских газетах даны опровержение интервью Дро, что якобы корреспондент "Таймс" не точно передал мысли Дро и якобы Дро сказал, что в Каире находится не сбежавшее правительство, а он сам приехал из К а ира. Причем, это опровержение помещено не в английской газете "Таймс", где напечатано интервью, а в дашнакских газетах.
Прогрессивная армянская печать систематически разоблачает и другие выступления Дро, которые печатаются в дашнакской прессе (почти все выступления Дро были напечатаны в "Hairenik a weekly"). Против Дро сильно разоблачающие статьи печатаются в газетах, которые издаются в Алеппо на армянском языке. Хотелось привести краткое содержание одной статьи неизвестного автора, систематически выступившего в газете под псевдонимом "Деркомс". Статья озаглавлена "Еще немножко денег"! В статье говорится следующее (приводим краткое содержание): "В нашем соседнем турецком селе существовал обычай ловить в лесу медвеженка, обучить его плясать под музыку и крутить вокруг цепи, водить по селам, показывать пляску медвеженка и собирать деньги. Такой метод ныне выбрали и дашнаки, но с той разницей, что медвеженка заменили человеком-во- енноначальником Дро, без армии. В конце статьи автор делает заключение, что дашнаки большие мастера по собиранию денег ("Епрат", 7 марта).
** *
Вражская пресса ведет провокационную кампанию также против советского арменоведения. Основной темной дашнакской провокации является наша критика идеализации прошлой истории армянского народа, нашедшее место в работах некоторых наших ученых. Дашнаки распросра- няют провокации, что якобы у нас запрещено заниматься историей и литературой древней и средневековой Армении, освобождены от работы опытные специалисты и т.п.
В передовой статье от 7.10.1948 года редакция дашнакского еженедельника "Hairenik a weekly" заявляет, что якобы "говорить о Вартане Мами- коняне, Давид-беке и Сасунци Давиде (большевики) считают контрреволюцией ".
В этой же газете помещены провокационные нападки на секретаря Ц К
152
КП(б) Армении тов. Григоряна З.Т. о том, что якобы он был первым, который выдвинул перед М осквой вопрос о необходимости критики концепции золотого века в Армении в V веке. К сожелению, армянские прогрессивные круги не совсем хорошо ориентированы по данному вопросу и поэтому до сих пор не дан отпор противникам.
Исходя из вышеуказанного, А О К С намерен, против дашнакских клеветников, подготовить статьи на следуюшие темы: 1. Против клеветы и лжи дашнакской прессы (по поводу провокации дашнаков в деле оценки советским армяноведением культурного наследия армянского народа), 2. Закономерность развития армянского языка в Армянской С С Р и естественность употребления новых терминов, 3. Террористическая деятельность дашнаков в армянских колониях (организованные дашнаками погромы в К аире, ранение учителя в Сирии, нападение на епархиальный совет в Бейруте и т.д.) и борьба прогрессивных армянских кругов против дашнаков, 4. П о дготовка дашнаками почвы в общественном мнении об их открытом сотрудничестве с реакционными кругами Турции, 5. Разоблачение провокации дашнаков об условиях ж изни репатриантов (написать серию статей), 6. Разоблачение жульничества дашнака проф. Арташ еса Абегяна по поводу его статьи "The Armenian and their culture", в связи с перенесением основанные в советский период научно-культурных учреждений в период даш- накского правления, 7. Политика советского правительства по отношению к религии (по поводу провокационного выступления начальника епархии Алеппо епископа Зареха), 8. Ж ертва предательства дашнаков (по поводу ареста Вардауша Тат в Италии), 9. Рецензии на книгу Вильяма Сарояна "Человеческая комедия", 10. Рецензия на книгу Константина Заряна "К орабль на горе", 11. Резенция на книгу Ситала (в связи провокационным выступлением дашнака Врацяна).
Сообщая Вам об этом, прошу Вашего указания.
П Р Е Д С Е Д А Т Е Л Ь П Р А В Л ЕН И Я А О К С Г.Арутю нян
Ֆ. 709, ց. 1, գ. 87, թ. 5-12: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 6ՔԱՂՎԱԾՔ ԻՐԱՆՈՒՄ Խ ՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ
ԿԱԶՄԱԾ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻՑ ՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ՄԱՍԻՆ
17 հոկտեմբերի 1955թ.Երևան
Политические организации ...В настоящее время в Иране нет прогрессивных армянских органи
заций...Единственная политическая (если можно так выразиться) организация,
которая в настоящее время открыто действует среди армян в Иране - это организация контрреволюционной партии "Дашнакцутюн". В Тегеране имеется Ц К дашнаков Ирана, который имеет свои филиалы в Тавризе, А б адане, Исфагане и других городах. Число дашнаков в Иране, в том числе членов молодежной организации "Арарат", не превышает 800 человек.
Главарем иранских дашнаков в настоящее время является доктор А рташ ес Бабалян, выходец из Советского Союза, кадровый дашнак и активный враг С С С Р . Самая крупная организация находится в Тегеране. Тегеранский комитет дашнаков возглавляется Сергеем Котанджяном. Следует особо отметить то, что как в Тегеране, так и в других указанных выше городах, руководство армянскими церковными, благотворительными и культурными организациями захватили дашнаки, которые задают тон в работе
153
этих общественных организаций и всячески стремятся направить их деятельность в антисоветское и антидемократическое русло. После прихода к власти Захеди дашнаки развернули борьбу против демократических и прогрессивных сил армянского населения путем запугивания, избиений и убийств активных членов Народной партии Ирана. В сентябре с.г. по доносу дашнаков иранской тайной полицией в Тегеране был арестован крупный купец Бадалян Гурген, который известен своими прогрессивными взглядами. Бадалян постоянно торгует с нашим Торговым представительством. Полиция предъявила Бадаляну вздорное обвинение в "тайной связи" с Советским посольством. Однако высшие чины полиции, получив 20.000 туман взятки от Бадаляна, прекратили дело и освободили его из-под ареста.
Ц К дашнаков Ирана издает в Тегеране ежедневную газету "Алик", которая постоянно проводит угодную иранской реакции политику и наглую антисоветскую пропаганду. "Алик" является единственной издающейся в Иране на армянском языке газетой, тираж ее составляет 5.000 экземпляров.
В Тегеране имеется т.н. "Армянский клуб", который в основном содержится за счет ассигнований крупных богачей Исаева Романа, Калантаряна Акопа и других и посещается состоятельными армянами. В клубе ежедневно происходят азартные игры, пьянки в ресторане, и очень редко театральные представления.
Армянское население в Иране в меджлисе представлено двумя депутатами: от армян, проживающих на севере страны, депутатом является крупный богач Будагян Арам (находится под влиянием дашнаков); и от армян, проживающих на юге страны, - Зохрабян Ваграм (придерживается более независимых позиций).
И .О . Зав. Консульским ОтделомПосольства С С С Р в Иране Г.Агаян
Ֆ. 326, д. 1, գ. 240, թ. 2-4: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 7ՀԽ ՍՀ ԱԳՆ Ա.ՔՈՉԻՆՅԱՆԻՆ ՈՒՂԱՐԿԱԾ Խ ՍՀՄ ԱԳՆ ՀՅՈՒՊԱՏՈՍԱԿԱՆ
ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ Պ ԵՏ Ի ՏԵՂԱԿԱԼ Գ.ՈԵԶԱՆՈՎԻՑ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻ* ՔԱՂՎԱԾՔԸ ՀՈՒՆԱՍՏԱՆՈՒՄ ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
1 հոկտեմբերի 1958թ.Մոսկվա
Антисоветская организация "Дашнакцутюн" в Греции насчитывает до3 тыс. членов и сочувствующих. Основной же костяк этой организации составляет примерно 300 человек. Руководящим органом дашнаков является Центральный комитет, во главе которого стоит связанный с американцами Танельян Танель, 50 лет, служащий. Его заместителем (а фактически руководителем) является Петросян Кринош. Организация делится на 3 комитета (Афинский, П ирейский и Салоникский), во главе которых соответственно стоят Дернерсесьян Михрон, Манулян Ервант и Колфоян Рубен.
Дашнаки имеют свой печатный орган "Азат-Ор". Редактор - Есеян Осн- ек. Организация дашнаков располагает большими суммами денег, поддерживает широкие связи с дашнаками других стран и особенно с Америкой.
* Տեղեկանքի հեղինակն անհայտ է -Ա.Բ.:
154
К организации дашнаков примыкают более мелкие спортивные организации, объединения в т.н. "Всеобщий армянский спортивный союз", возглавляемый Саркисяном Падрик.
Прогрессивная организация "Арарат"(Бывш. "Рамкавар")
В связи с запрещением греческими властями существования каких-либо организаций левого направления, партия " Рамкавар" была распущена. Н а ее основе прогрессивная часть армянской колонии создала спортивную организацию " Арарат". В настоящее время " Арарат" охватывает примерно 5-6 тыс. армян, выпускает газету "Ергир" (один раз в неделю), в которой пропагандирует жизнь армян в Советской Армении и ведет полемику с дашнаками. Во главе "Арарат" стоит Совет из 80 человек. Президентом Совета является Петросян Аракел, 80 лет. Члены Президиума Совета - Сапричьян Эдварт, Каладжян Погос, Аселесьян Егья, Аракелян Агои и Ха- чикян Хайк. "Арарат"- слабая организация, собрания происходят редко, материальные возможности ее весьма ограничены.
Борьба между дашнаками и "Араратом" за церковь
После смерти армянсоко архиепископа в Греции Мазлумяна по рекомендации Всеармянского котоликоса Советской Армении в 1955 г. был назначен новый глава армянской церкви в Греции архиепископ Газарьян Исаак. С момента назначения Газарьяна на этот пост между прогрессивными армянами и дашнаками велась усиленная борьба. Дашнаки всеми силами стремились изгнать Газарьяна из Греции, выставляя его ставленником коммунистов и назначить своего представителя. Путем фальсификации выборов в марте 1958 года дашнакам удалось провести своего ставленника Айвозяна Сагак, а Газарьяна изгнать из Греции. В настоящее время все ключевые позиции в армянской колонии принадлежат дашнакам.
Ֆ. 326, ց. 1, գ. 258, թ. 1-4: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 8ՔԱՂՎԱԾՔ ԻՐԱՔՈՒՄ Խ ՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆԻ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՄԱՅՆՔԻ
ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՄԻՋԵՎ ԿԱՅԱՑԱԾ ԶՐՈՒՅՑԻ ԳՐԱՌՈՒՄԻՑ ՀԱՅ ՀԱՄԱՅՆՔԻ ԵՎ ՀՅԴ-Ի ՀԱՐԱԲԵՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ
31 հոկտեմբերի 1958թ.Բաղդադ
Принял членов Армянского Комитета в составе: М .Сетрагяна (председатель), К.Мелконяна, О.Испирьяна, Г.Чаркитяна, М.Искандеряна, Дж.Ка- приеляна и Х.Касканяна.
В начале беседы председатель Комитета Сетракян рассказал о деятельности Армянского Комитета за последнее время. П о его словам, тот факт, что иракские власти до сих пор не предоставили своего официального разрешения на создание Всеармянского Благотворительного Общества, под именем которого будет проводить свою работу Комитет, существенно затрудняет его работу. Наличие комендантского часа лишает возможности проводить собрания. Отрицательно сказывается отсуствие своих клубов и газеты. Тем не менее за последние 3 месяца были достигнуты определенные успехи в борьбе против враждебной пропаганды дашнаков. П о предложению Армянского Комитета иракские власти с конца августа приостановили издание и распространение печатного органа дашнаков "Колма-
155
рд". Хотя еще не удалось получить от М инистерства внутренних дел подтверждения об окончательном запрещении этой газеты. Сторонники К о митета и члены "Организации демократической молодежи" проводят среди армянского населения широкую разъяснительную работу об антикоммунистической деятельности дашнаков.
Однако, в целом, деятельность Комитета и организации затрудняется тем обстоятельством, что дашнаки захватили в свои руки все руководящие органы Армянской общины. В результате фальсификации выборов, состоявшихся 5 месяцев назад, при поддержке правительства Н ури Саида, представители дашнаков были выбраны в так называемый "Малый Парламент" армянской общины, состоящий из 28 членов, включая 3 религиозных представителей. И з своего состава "Парламент" избрал руководящий Комитет (7 человек). Проведение и результаты этих выборов были настолько подтасованы, что они не были признаны даже правительством старого режима. Однако через своих друзей в М инистерстве внутренних дел и при покровительстве прежнего министра юстиции дашнаки добились того, что дело было предано забвению. Избранные органы, по сути дела являющиеся органами дашнаков, предприняли неудачную попытку порвать с патриархом Армянской церкви и присоединиться к армянской церкви Ливана. О ни всячески мешали поездке армянского епископа в Советскую Армению. В частности, епископу угрожали отказом получить въездную визу в Ирак и т.д.
После иракской революции 14 июля с.г. Армянский Комитет направил в М инистерство нацианального руководства Устав Всеармянского Благот- воротельного Общества. Кроме этого, Организация Демократической М о лодежи направил петицию, в которой предлагается: 1. Официальное согласие иракских властей на создание Всеармянского Благотворительного общества, 2. Разрешить организовать и открыть Клуб Армянского Комитета,3. Предоставление права на издание своей газеты, 4. Запретить газету дашнаков " Колмард", 5. Закрыть два клуба дашнаков.
В петиции отмечался также незаконный характер последних выборов и выдвигалось предложение о проведении новых выборов. Проведение выборов должно предшествовать образование на 1 год Временного Комитета, члены которого будут назначены армянским епископом...
Посол С С С Р вИракской Республике Г.Зайцев
Ֆ. 326, д. 1, գ. 260, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 9ՔԱՂՎԱԾՔ ԻՐԱՆՈՒՄ ԽԱՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻՑ ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
3 հուլիսի 1964թ. Թեհրան
... Армянская колония согласно конституции Ирана пользуется автономными правами и на основании этого имеет двух депутатов в иранском меджлисе. Вся армянская колония разделана на две избирательных округа- северный и южный. Депутатов в Меджлисе от северных армян избран Феликс Агаян, который представляет интересы армян крупных торговцев, близок к шахскому двору, лишен элементарных патриотических чувств по отношению к Армянской С С Р . Депутатом в меджлисе от южных армян избран Севак Сагинян, около 40 лет, один из главарей местной дашнакс-
156
кой организации, руководитель дашнакской разведки. Кандидатуры Агая- на и Сагиняна навязываются армянскому народу; путем угроз и запугивания дашнакские главари заставляют армян голосовать за них. Среди армянской колонии Агаян и Сагинян авторитетом не пользуются, а в меджлисе никакой роли не играют, присутствуют на заседаниях формально.
Единственной политической армянской организацией в стране является мелкобуржуазная, антисоветская, националистическая организация "Дашнакцутюн", которая насчитывает в своих рядах около 1300 человек. Указанная организация пользуется а армянской колонии монопольными правами, направляет общественную и политическую жизнь армянской общины. Активной деятельности дашнакской организации способствует существующий в стране монархический и реакционный режим. Организация полностью связала свою судьбу с политикой Н А Т О и С Е Н Т О , финансируется американским посольством и эта связь осуществляется через сотрудника американского посольства Казаряна Завена, являющегося агентом ФБР. Главари организации полностью передали себя в руки разведок империалистических государств, главным образом С Ш А . Руководящим органом дашнакской организации является Центральный Комитет в составе 7 человек, который избирается на ежегодной конференции представителями 5 городских и 5 районных комитетов (Тавризский, Исфаганский, Ре- штский, Абаданский и др.). В целях подготовки кадров, дашнакская организация включает в себя молодежный дашнакский союз "Арарат", число членов которого насчитывает свыше 300 человек. Дашнакская организация Ирана издает ежедневную газету "Алик" тиражом около 4000 экземпляров. Редактором этой газеты является Багдик-Минасян - фанатичный дашнак, питающий ненависть к Советскому Союзу, является агентом разведорганов С Ш А . На страницах газеты ведется разнузданная антисоветская пропаганда. Среди Армянской колонии авторитетом не пользуется и народ назвал ее "мертвой" газетой. Деятельность самой дашнакской организации Ирана направляется высшим органом дашнакской партии "Загран- бюро", которое находится в г. Бейруте. Члены "Загранбюро" поддерживают тесную связь с разведорганами С Ш А и других стран, по указанию которых проводят антисоветскую подрывную работу против С С С Р .
В октябре-ноябре 1963г. в Бейруте проходил 18-й вседашнакский съезд, на котором присутствовали дашнаки-делегаты из различных капиталистических стран, в том числе из Ирана: Грайр М арухян (бывш. председатель Ц К дашнаков Ирана), Самсон Степанян (член ЦК), Багдик М инасян (редактор дашнакской газеты "Алик", издаваемой в Иране) и др. 18-й вседашнакский съезд признал работу дашнакской организации Ирана удовлетворительной и особо подчеркнул ее активную антисоветскую деятельность. В связи с этим в состав вновь избранного съездом Загранбюро вошел представитель от иранских дашнаков Грайр Марухян. Избрание Грайра Мар- ухяна в состав Загранбюро свидетельствует о том, какое большое место уделяется организации Ирана в проведении антисоветской и подрывной работы против С С С Р . 18-й вседашнакский съезд принял ряд решений, направленных на усиление подрывной работы против С С С Р и стран социалистического лагеря. Съезд дал указание всем дашнакским организациям: 1. Использовать репатриацию зарубежных армян и туристические поездки в С С С Р для засылки в Советский Сою з своей агентуры, для ведения антисоветской пропаганды и сбора сведений, 2. Усилить антисоветскую пропаганду на страницах дашнакских газет, используя при этом временные затруднения и недовольство репатриантов, проживающих в Арм янской С С Р , 3. Открыто не выступать против репатриации с тем, чтобы не потерять свое влияние в армянских колониях, однако использовать ошибки и недостатки, возможно, допускаемые представителями Армянской
157
С С Р по вопросу репатриации, для дискредитации самой идеи этого мероприятия. Путем угроз и запугивания, с помощью подкупа и демагогических обещаний отговаривать армян репатриироваться с Советский Союз,4. С 1964г. проводить активную кампанию в Армянских колониях зарубе- жом по подготовке обращения в О О Н и к главам великих держав по вопросу об исконных армянских землях, захваченных Турцией; требовать возвращения этих земель к Армении с одновременным выходом Арм янской С С Р из состава Советского Сою за "для создания свободной, независимой и объединенной Армении"; в случае отказа некоторых государств поддержать дашнаков в этом вопросе, совершать террористические акты против глав этих стран и их представителей заграницей, в первую очередь Советского Союза*
Во исполнение решений 18-го дашнакского съезда в марте с. г. дашнак- ская организация Ирана провела 27-ую конференцию, на которой присутствовало 36 делегатов с решающим голосом и 7 - с совещательным. К он ференция избрала новый состав ЦК, куда вошли: Таджат Погосян (председатель ЦК), Аракел Саркисян, Грайр Мартиросян, Сим он Аветисян, Сурен Аванесян, Ю рик Автандилян и Ж ирайр Саркисян. Вновь избранный состав Ц К состоит из крайне антисоветски настроенных лиц, питающих личную злобу против С С С Р . С первого же дня своего избрания новый Ц К приступил к осуществлению директив Загранбюро. О н начал разнузданную антисоветскую пропаганду на страницах газеты "Алик", призывая своих членов и молодежь выступить в поддержку решений 18 съезда" в целях освобождения Армении и создания свободной, независимой Арм янской Республики".
Дашнакская организация Ирана начала проводить активную кампанию против репатриации иранских армян в Советскую Армению. В этих целях некоторые дашнакские главари, разъезжая по армянским селам Исфаган- ской провинции, агитировали крестьян отказаться от репатриации в А р м янскую С С Р , обещая благоустроить села и т.п. П ри этом применялись подкуп и угрозы. В целях компрометации самой идеи репатриации зарубежных армян на родину дашнакские главари ш ироко используют письма некоторых репатриантов из Ирана, выехавших в 1962-63гг. в Армянскую С С Р , которые по тем или иным причинам испытывают временные материальные затруднения. Одновременно с этим главарям дашнакской организации предпринимались попытки направить в Советский Союз, главным образом в Армянскую С С Р , своих членов в целях сбора тенденциозной информации об условиях жизни в С С С Р и т.п. Так, например, в конце 1963 года в Армянскую С С Р в качестве туристки выехала руководительница дашнакского женского союза М уратханян Араксия, которая во время пребывания в г. Ереван занималась продашнакской пропагандой, а также контрабандой. Араксия М уратханян была разоблачена общественностью Советской Армении, в газете "Советская Армения" был напечатан фельетон, озаглавленный "Турист-торгаш".
19 июня с.г. дашнакской организацией Ирана под видом "ежегодного праздника в честь газеты "Алик" в районе Ванака было организовано сборище, основная цель которого состояла в том, чтобы привлечь на свою сторону широкие слои армянской колонии, особенно в вопросе подготовления обращения в О О Н относительно армянских земель в Турции. Вместе с тем дашнакские главари пытались использовать это сборище для
По им ею щ имся в П осольстве данным, вопрос арм янских земель в Турции подним ается даш накской партией по указанию ам ериканцев, которы е видят в этом одно из средств для ухудш ения советско-турецких отнош ений. - Ծանոթ. փաստաթղթի հեղինակինն է -Ա.Բ.:
158
проведения разнузданной антисоветской пропаганды. Однако антисоветские выступления дашнакских главарей были встречены большинством присутствую щ их армян с возмущением и в результате возникла ссора, которая переросла в драку. Дашнакские главари, видя свое поражение, вынуждены были сократить до минимума свои выступления и закрыть это сборище. Следует также отметить, что на "празднике" присутствовали в основном лишь члены дашнакской организации, скауты и лица, сочувствующие дашнакам (в общей сложности 3500 из общего количества 4000 присутствующих).
Активная антисоветская и подрывная работа дашнакской организации против С С С Р усилила разногласия и распри, существующие между даш- накскими главарями. Некоторая часть дашнакских главарей не одобряет настоящую линию Загранбюро и выступает против усиления антисоветской работы. В эту группировку входят так называемые "умеренные дашнаки", которые считают, что Советская Армения должна находиться в составе С С С Р , однако ей должны быть возвращены земли, захваченные турками. Усилились разногласия также между старыми и молодыми дашнаками. Последние заявляют, что старые дашнаки не могут руководить организацией и должны передать партийные должности молодым. Основная цель всех этих разногласий - эта борьба за места в руководящих органах организации с целью использования их для личного обогащения, махинаций, завоевания авторитета среди своих членов и т.п.
Следует отметить, что дашнакская организация Ирана авторитетом в армянской колонии не пользуется, ее главари скомпрометировали себя перед лицом армянской общественности как предателя интересов зарубежных армян, превратившийся в наемных агентов в руках империалистических держав. Предательской деятельности дашнаков дается все возрастающий отпор со стороны прогрессивных сил армянской колонии.
Как известно, основным органом общественной и культурной жизни армянской колонии является Епархиальный Совет в составе 11 человек, который избирается ежегодно представителями Церковно-Приходского Собрания. П о своему историческому расселению армянская колония разделана на три епархии: Тегеранская, Азербайджанская или Тавризская и Исфагано-Индийская. Во главе каждой епархии избирается начальник или же предводитель. Иранские епархии в прошлом тесно связаны были с пе- рвопрестолом армянской церкви, Эчмиадзинским католикосом в Арм янской С С Р . В результате проведенной подрывной работы дашнакские главари Ирана с помощью разведок С Ш А и Ирана в 1952-53гг. оторвали указанные епархии от Эчмиадзина, присоединив их к Киликийскому католикосу в Бейруте, тем самым вывели армянские епархии из под влияния Эчм- иадзинского католикосата. Для руководства этими епархиями в 1960-61 годах в Иран были направлены из Бейрута предводители, которые являются дашнакскими ставленниками и защищают интересы последних. В настоящее время предводителем Тегеранской епархии является архиепископ Тер-Артак М анукян, Тавризской-архимандрит Тер-Вартан Темирчян и Ис- фаганской- архимандрит Тер-Арсен Бахтыкян. В результате переговоров между католикосом всех армян Вазгеном I и Киликийским католикосом Хореном, имевшим место в конце 1963 года, состоялось примирение двух армянских церквей и тем самым был положен конец расколу, который в течение ряда лет использовался лакеями империалистических разведок даш накскими главарями для проведения антисоветской пропаганды и изоляции армянских колоний заграницей от своей родины Советской Армении.
Возросший авторитет Советского Союза, успехи и достижения Советской Армении являются источником усиления патриотического движения в армянской колонии. Свидетельством этому является тот факт, что на про
159
исходивших в июне-июле с.г. выборах Епархиального Совета выявилась группа прогрессивных и нейтральных армян, которая вступила в борьбу с дашнакскими главарями, добившись согласия о включении в состав Совета своих представителей. Дашнакская организация Ирана в настоящее время сильно обеспокоена этим обстоятельством, так как появилась сила, которая в будущем может нанести соответствующий удар по ее безраздельному господству.
Большую роль в деле организации борьбы против дашнаков и усиления патриотического движения в армянской колонии играет созданный в 1961 году "Сою з армянских писателей Ирана", объединяющий свыше 30 писателей, поэтов и журналистов. В результате проведения соответствующей работы прогрессивным и нейтральным писателям удалось захватить в свои руки правление этого Сою за и по мере возможности этот орган разоблачает предательскую деятельность дашнак ских главарей. П о инициативе руководства Сою за в течение 1963 и 1964гг. в Армянском национальном клубе были организованы выступления ряда зарубежных армянских деятелей культуры и науки, побывавших в Армянской С С Р в качестве туристов и гостей. Указанные лица в своих выступлениях рассказывали о тех успехах и достижениях, которых добилась Армянская С С Р за годы установления советской власти, они делились своими впечатлениями о родине и описывали какими благами пользуются возвратившиеся из-за рубежа армяне-репатрианты. Все это сыграло большую роль в деле воодушевления армянской колонии, в ее патриотическом движении и разоблачении клеветнических измышлений дашнакских главарей в отношении советской действительности.
Атташе Посольства С С С Р в Иране А.Кую мчян
Ֆ. 875, д. 1, գ. 5, թ. 1-8: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 10ՖՐԱՆՍԻԱՅՈՒՄ Խ ՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ԱՈԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ Լ.ՄԱՆԱՍԵՐՅԱՆԻ ԵՎ ՀՅԴ ԱՐԵՎՄՏԱԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ
ՂԵԿԱՎԱՐ ՀՐԱՆՏ ՍԱՄՈՒԵԼՅԱՆԻ ԶՐՈՒՅՑԻ ԳՐԱՈՈՒՄԸ
25 օգոստոսի 1965թ.Փարիզ
4 августа по инициативе одного из руководителей прогрессивной организации - Культурного союза французских армян члена Ф К П М .М авьяна имел встречу с Г.Самуэляном. Во время отдельной беседы т. Мавьян мотивировал целесообразность такой встречи следующими соображениями.
За последние годы в дашнакской организации во Франции появились настроения в пользу отказа от антисоветской ориентации и на определенное сотрудничество с прогрессивными организациями. Такие настроения сильны среди примыкающих к дашнакам деятелей культуры, для которых сейчас очевидны успехи Советской Армении в экономической и культурной областях. С ними вынуждена считаться и часть лидеров дашнакской партии, что отразилось на направлении газеты "Арач", фактически являющейся главным дашнакским органом в Западной Европе. Газета "Арач", сказал т. Мавьян, уже давно прекратила печатание антисоветских материалов, и сейчас она является газетой скорее антитурецкой , чем антисоветской. Издательница этой газеты г-жа Арпик Мисакян, по имеющимся сведениям, дружестженно настроена в отношении Советской Армении и старается более или менее регулярно публиковать на страницах газеты
160
объективную информацию о жизни в Армянской С С Р . Появляющиеся в газете время от времени статьи антисоветского характера печатаются под давлением реакционного крыла дашнакских лидеров. М ож но считать, что в настоящее время внутри руководства дашнакской партии во Франции, продолжал т. Мавьян, существует два течения: одно реакционное, лидером которого является Чибукчян (переехал во Францию из Бейрута) и другое - либеральное, представители которого готовы в определенной степени сотрудничать на патриотической основе с армянскими прогрессивными организациями. К этому течению, помимо упомянутой А.М исакян, в последнее время примкнул и Грант Самуэлян. Это особенно важно, подчеркнул т. Мавьян, ибо Грант Самуэлян является одним из влиятельнейших лидеров дашнакской партии, возглавляет западно-европейское бюро этой партии и входит в состав центрального комитета дашнаков, осуществляющего руководство всеми дашнакскими организациями, существующими за рубежом. Такой эволюции дашнаков во Ф ранции способствовали, как отметил т. Мавьян, и политические условия, существующие ныне во Франции, а именно, развитие советско-французских отношений, рост симпатии к С С С Р среди французского населения. Следует иметь также в виду, что во французском плане дашнаки примыкают к социалистической партии- С Ф И О , что также накладывает определенный отпечаток на линию их поведения. Армянский культурный союз, сказал т. Мавьян, стремится сейчас по согласованию с французскими друзьями использовать сложившуюся обстановку в дашнакской партии во Франции в целях укрепления своих позиций среди местного армянского населения (всего во Франции прож ивает до 150 тысяч лиц армянского происхождения) и усиления дружественных настроений в отношении Советского Союза. П оэтому Армянский культурный союз стремится усилить личные и деловые контакты с отдельными дашнаками, в том числе и лидерами, для ослабления влияния реакционных антисоветских элементов. Такая тактика уже дала свои результаты. В частности, дашнаки во Ф ранции прекратили открытую пропаганду и борьбу против прогрессивных армянских организаций. Более того, несмотря на недовольство реакционного крыла дашнаков, либеральная их группа пошла на то, чтобы совместно с прогрессивными организациями отметить 50-летие со дня резни армян в Турции. Во время церемоний, посвященных этой годовщине, подчеркнул т. Мавьян, дашнаки вели себя лойяльно и не допустили каких либо антисоветских выпадов. Мавьян и другие руковоители Армянского культурного союза поэтому считают, что встреча Г.Самуэляна с представителем Посольства С С С Р могла бы иметь положителное значение с точки зрения дальнейшего ослабления влияния реакционных элементов в дашнакской партии и оказания поддержки тем дашнакам, которые готовы на сотрудничество с прогрессивными организациями.
Во время встречи со мной Грант Самуэлян заявил следующее. О сновной целью дашнакской партии в настоящее время является борьба за то, чтобы предохранить от ассимиляции зарубежных армян- беженцев из Турции, разбросанных по разным странам и сохранить их националный облик. Дашнакская партия является, по утверждению Г.Самуэляна, "национальной патриотической" партией и ее идеалом является создание абъе- диненной Армении, ядром которой должна стать Советсакя Армения. И сходя из "национальных интересов армянского народа дашнаки считают важным сохранить зарубежных армян армянами, привязанными к А рм ении". На мой вопрос, означает ли высказывание о будущей "объединенной Армении", что дашнаки решили продолжить борьбу против Советской Армении, Самуэлян ответил, что он имеет в виду, что "объединенная Армения является лишь идеалом", но что дашнаки реалисты и не считают
161
возможным вести борьбу против существующего в Армении строя. Даш наки ведут свою работу, подчеркнул он, лишь в зарубежных армянских колониях, ставя своей основной задачей "прививать армянам патриотические чувства к Армении независимо от того, какой сушествует в А рм ении общественно- политический строй". Для дашнаков главное, продолжал Самуэлян, это не общественно-политический строй, а интересы армянской нации. Сказал ему, что любой армянин, независимо от того, каких он придерживается политических взглядов, если он действительно является патриотом, не может не видеть, что именно благодаря советскому социалистическому строю армянский народ достиг невиданного за свою м ноговековую историю расцвета своей экономики и культуры. Всему миру известно, подчеркнул я, что все угнетенные в прошлом народы добились в С С С Р огромных успехов в своем развитии, а что касается Армении, то на месте отсталой и разоренной страны сейчас существует передовая социалистическая республика с высокоразвитой промышленностью и культурой. М ы, будучи коммунистами, законно гордимся этими успехами ленинской национальной политики. Самуэлян ответил, что ему известны успехи, достигнутые Советской Арменией, и он как и другие "настоящие даш- накцаканы", радуется этим успехам. О б этом можно судить, продолжал он, по дашнакской печати, отражающей современную жизнь Советской Армении. Дашнакская печать, утверждал он, в настоящее время вообще не ведет никакой кампании не только против Советской Армении, но и против советской политики в целом. "В этих условиях у нас вызывает чувство обиды то, что в Советской Армении не ценят нашей лояльности и постоянно всячески поносят нас, дашнаков, ругая нас агентами империализма", - сказал Самуэлян. Ответил ему, что " постоянно в Армении никто не поносит дашнаков, ибо у нас есть другие дела", но что в нашей печати отвечают иногда на клеветнические публикации дашнаков за рубежом. Если во Франции газета "Арач" и держится лояльно в отношении Советской Армении, то газеты на Ближнем Востоке и С Ш А полны антисоветской клеветы. Самуэлян пытался отрицать это, однако он добавил, что если мы имеем в виду Рубена Дарбиняна (дашнакский лидер в СШ А), то он действительно является "крайним антисоветчиком и ослепителен своей ненавистью к коммунизму". При этом он заявил, что Р. Дарбинян не является членом руководства дашнакской партии и не отражает взглядов этого руководства. Разумеется, продолжал Самуэлян, дашнаки являются не коммунистами, а социалистами, поэтому они "критикуют недостатки, которые они видят в Советском строе". О "лояльности" дашнаков к С С С Р , по словам Самуэляна, должно свидетельствовать то, что дашнаки не пытаются использовать для разжигания антисоветских настроений наблюдающееся сейчас стремление советского правительства пойти на сближение с Т ур цией, столь болезненно воспринимаемое всеми зарубежными армянами. Подчеркнув, что он является официальным представителем дашнакской партии в социалистическом интернационале, Самуэлян рассказал, что в прошлом, когда в этом интернационале учавствовали и грузинские меньшевики, они всегда ставили вопрос о том, чтобы Соц. интернационал, принимал резолюции, требующие вывода Красной Армии из Грузии. Дашнаки к возмущению грузинских меньшевиков не поддерживали эти резолюции и со своей стороны отказались ставить вопрос о выводе советских войск из Армении. Дашнаки понимали, сказал собеседник, что присутствие Советской Армении на Кавказе является единственной гарантией против турецкого вторжения в Армению. Далее Самуэлян заявил, что в Армении, "очевидно, по недоразумению, считают, что дашнакская партия является противником репатриации зарубежных армян в Советскую Армению. Такое мнение "глубоко ошибочно", ибо дашнакская партия является
162
"принципиальной сторонницей сосредоточения всех армян в Армении, независимо от того, какой строй существует на родине. В этой связи дашнаки считают, заявил Самуэлян, деятельность Джорджа М артикяна и возглавляемой им организации "Анча" вредной для интересов армянского народа и осуждают ее. (Мартикян является дельцом из Сан-Ф ранциско, возглавляющим американскую организацию, занимающуюся переселением армян из стран Ближнего Востока в С Ш А , в противовес их репатриации в Армянскую ССР). В ходе беседы Самуэлян интересовался отдельными вопросами культурной и экономической жизни Армянской С С Р . В частности он спрашивал, в какой степени армянский язык употребляется в учебных заведениях и учереждениях Армении, все ли получающие образование молодые люди могут найти себе применение в пределах Армении. О н интересовался также положением армянского нацменьшинства в Грузии и Азербайджане. Дал на эти вопросы соответствующие ответы, в которых подчеркнул, что лишь в Советской Армении армянский язык действительно превратился в язык науки и государственных учереждений, что развитие промышленности происходит столь быстрыми темпами, что никакой проблемы незанятности в Армении, как и во всем Советском Сою зе не имеется. Что касается положения армян в Грузии и Азербайджане, ответил, что у нас в С С С Р все народы равноправны, и армяне в упомянутых Советских республиках пользуются всеми правами, имеют свои школы, газеты и т.д. Кратко рассказал о перспективах дальнейшего развития экономики Советской Армении. Далее тов. Мавьян, касаясь советско-турецких отношений, сказал, что армянские коммунисты за рубежом понимают правильность политики Советского Сою за в отношении Турции и одобряют эту политику. В то же время армянские коммунисты в зарубежных странах, подчеркнул т. Мавьян, считают, что предъявлять претензии к Т у рции является делом самих зарубежных армян, ибо они подверглись и стреблению в Турции и являются обломками армянского населения Тур ции, насильственно изгнного турецкими захватчиками из родных земель. Поэтому зарубежные армяне и, прежде всего коммунисты, считают своим долгом вести борьбу за удовлетворение Турцией справедливых требований армян, расселенных заграницей. Эти справедливые требования армян вовсе не противоречат, сказал т. Мавьян, политике Советского Союза, который всегда стоял на страже интересов всех народов. В этой связи Сам уэлян заметил, что дашнаки также будут вести кампанию за удовлетворение Турцией справедливых требований зарубежных армян. Мавьян сказал, что в этом плане прогрессивные организации во Франции могли бы выступать совместно с патриотически настроенной частью дашнаков, действуя в интересах всего армянского народа. Грант Самуэлян заметил, что ведение зарубежными армянами, и в том числе дашнаками, кампании в пользу удовлетворения Турцией прав армянского народа, изгнанного из Турции, по его мнению, не противоречит интересам как Советской А рм ении, так и Советского Сою за в целом, так как это является определенным давлением на Турцию, которое будет вынуждать ее быть более сговорчивой в отношении С С С Р . П о поводу всех этих высказываний я заявил, что развитие добрососедских отношений между С С С Р и Турцией соответствует национальным интересам всех народов С С С Р и, прежде всего, ин тересам армянского народа. Отметил, что в нынешней обстановке выдвижение любых территориальных претензий к Турции, хотя бы и обоснованных и справедливых с исторической точки зрения, могла бы иметь лишь отрицательные последствия и способствовать усилению международной напряженности. Спросил Самуэлян о том, что представляет собой так называемая "делегация Армянской Республики во Франции", которую он возглавляет. (В апреле с.г. по случаю 50-летия резни армян в Турции Саму-
163
элян направил от имени этой "делегации" послания тов. Косы гину и главам ряда иностранных государств и правительств). Самуэлян ответил, что делегация ведет свое существование с 1919 года, когда она была направлена дашнакским правительством Армении на Париж скую мирную конференцию. Она продолжала существовать в качестве представительства, выполнявшегося дипломатические и консульские функции, вплоть до середины двадцатых годов. Затем делегация превратилась в эмигрантскую организацию, ведавшую оказанием помощи армянским беженцам в сотрудничестве с Лигой Наций. В настоящее время "делегация" существует лишь номинально и зарегистрирована во Ф ранции как эмигрантская организация. Самуэлян всячески подчеркивал, что эта "делегация" вовсе не пытается претендовать на то, чтобы представлять Армению и в какой-либо степени "конкурировать с Советской Арменией". Эта "делегация", сказал он, используется дашнаками в отдельных случаях, как, например, во время 50-летия со дня резни, для того, чтобы "пропагандировать перед иностранной общественностью требования зарубежных армян". В заключение Самуэлян сказал, что он надеется, что наша встреча будет иметь положительное значение и "поможет устранить недоразумения, существующие в Армении в отношении дашнаков". Мавьян также выразил надежду, что эта встреча будет иметь положительное значение для укрепления единства армян во Ф ранции с целью их сплочения вокруг Советской Армении. С о своей стороны я согласился с высказыванием тов. Мавьяна. Самуэлян просил также передать "наилучшие пожелания руководителям Советской Армении в деле дальнейшего экономического и культурного строительства на родине".
Следует отметить, что в беседе Самуэлян всячески избегал обострений и старался держаться любезно.
I-й секретарь Посольства С С С Р во Ф ранции Л. Манасерян
Ֆ. 326, д. 1, գ. 379, թ. 1-7: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 11ՍԻՐԻԱՅՈՒՄ ԽՍՀՄ ՀՅՈՒՊԱՏՈՍՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ
ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ22 ապրիլի 1971թ.
Դամասկոս
П о имеющимся в консульском отделе Посольства С С С Р в С А Р сведениям, армянская колония в Сирийской Арабской Республике в настоящее время насчитывает около 70 тыс. человек.
Армянские политические партии, действующие в составе зарубежной армянской колонии в С А Р определяют и направляют ее политическую, социально-экономическую и общественную жизнь. Как в прошлом, так и в настоящее время идет ожесточенная борьба между прогрессивными партиями и течениями, с одной стороны, и реакционной партией дашнаков, с другой, за влияние на представителей общественных организаций и рядовых членов армянской колонии в САР.
Партия "Дашнакцутюн" - реакционная буржуазная партия, отражающая интересы крупной буржуазии. Центр расположен в Бейруте. Дашнаки до начала 60-х годов играли решающую роль в жизни армянских колоний зарубежных стран, в том числе Сирии. О ни активно использовались местной реакцией и разведками империалистических стран для ведения антисоветской пропаганды, подрыва престижа и авторитета Армянской С С Р в глазах мировой общественности и армянских зарубежных колоний, а так
164
же осуществления подрывной деятельности среди армянских прогрессивных партий и течений.
В 1969г. в Бейруте состоялся IX съезд партии "Дашнакцутюн", на котором была выработана новая платформа и программа действий партии в отношении С С С Р и, в частности Советской Армении.
Расширение канала туризма, частных въездов в республику и обмена делегациями, в результате чего зарубежные армяне своими глазами увидели достижения Армянской С С Р во всех социально-экономических областях общественной жизни, наглядно продемонстрировало большей части зарубежных армянских колоний ложь, фальсификацию и истинные цели дашнакской пропаганды и дискредитировало ее как политическую партию перед зарубежным общественным мнением. Видимо, это явилось одной из причин того, что на этом съезде дашнаками было принято решение прекратить ведение открытой антисоветской пропаганды в прежней форме и объеме, учитывая также сложившиеся дружественные отношения между С С С Р и арабскими странами, выступать за контакт и сотрудничество между зарубежной армянской колонией и Советской Арменией с целью последующего объединения и создания "самостоятельного государства". П о добная политика лавирования не исключает и не ослабляет враждебную антисоветскую направленность этой реакционной партии против С С С Р и прогрессивных сил зарубежной армянской колонии, а наоборот исподволь более тонко и маневренно служит интересам реакции. Сирийский филиал "Дашнакцутюн" за последнее время активизировал деятельность за укрепление своих позиций среди населения армянской колонии САР, с целью доказать новому режиму Сирии, что он является единственным представителем этой колонии и организатором общественно-политической и культурной жизни сирийских армян. Сущ ествую щ ие ранее противоречия и разногласия между дашнаками, рамкаварами, гнчаками и коммунистами Сирии еще более усилились в период празднования 50-летнего юбилея Советской Армении и по поводу речи тов. Брежнева в Ереване. Суть этих противоречий заключается в том, что незначительная часть сирийских армян, включающая дашнаков и некоторых представителей гнчаков, отрицательно восприняла выступление тов. Брежнева в том плане, что в нем не был затронут вопрос освобождения армянских земель, находящихся на территории Турции.
Наиболее передовая и сознательная часть армянской колонии в С А Р во главе с коммунистами осознает несвоевременность выдвижения каких-либо территориальных претензий и повседневно разъясняет рядовым членам колонии правильность внешней политики С С С Р . Тем не менее дашнакам, которые играют на национальных чувствах армян, удалось внести раскол в некоторой части рамкаваров и гнчаков.
В конце марта с.г. по приглашению дашнаков Сирии прибыл из Бейрута известный своими реакционными взглядами и антисоветскими заявлениями антильясский католикос Хорен, который был принят в Дамаске Ха- фезом Асадом. Однако в результате своевременных решительных действий со стороны прогрессивных сил армянской колонии во главе с местными коммунистами удалось во время локализовать этот неофициальный визит католикоса Хорена в САР, в результате чего он был вынужден в тот же день покинуть Дамаск.
5 апреля с.г. в течение 2 дней проходило совещание представителей партий рамкаваров, гнчаков и коммунистов от дамасской и бейрутской секций. На совещании была выработана единая программа действий по усилению борьбы с дашнаками, которые взяли курс на ориентацию армянских колоний С А Р и Ливана на Запад и всячески препятствуют проникновению и развитию в них патриотических тенденций.
165
Если в Дамаске дашнаки продолжают еще оказывать некоторое влияние на небольшую часть армянской колонии, то в г. Алеппо их позиции значительно подорваны и все основные ключевые позиции в колонии находятся в руках рамкаваров, гнчаков и коммунистов. Авторитет этих трех партий в С А Р является главным препятствием на пути осуществления реакционных планов дашнаков. О ни являются проводниками и инициаторами прогрессивных идей и мероприятий, направленных на сближение с Арм янской С С Р , воспитание рядовых членов колоний и особенно подрастаю- шего поколения в духе любви и преданности к их настоящей Родине - С о ветской Армении. Представители прогрессивных сил армянской колонии в С А Р в беседе высказывают пожелания еше более плодотворно развивать контакты с Армянской С С Р в плане обмена делегациями, приезда в С А Р артистов и спортсменов, организации выставок, отражающих расцвет ж изни в Советской Армении, подъем культурного уровня и материального благосостояния ее населения. В результате повышения роли прогрессивных армянских партий в С А Р все попытки дашнаков в настоящее время организовать репатриацию армян из Сирии в капиталистические страны терпят фактически полный провал.
Консульский отдел Посольства С С С Р в С А Р получает многочисленные запросы и ходатайства от армян по вопросам переселения на Родину, поездки на учебу и получения разрешения на въезд в Армянскую С С Р по каналу частных въездов.
А Т Т А Ш Е П О С О Л Ь С Т В А С С С Р В С А Р Р.Григорян
Ֆ. 326, д. 1, գ. 485, թ. 1-4: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 12ՔԱՂՎԱԾՔ ՀԽ ՍՀ ԱԳ ՆԱԽԱՐԱՐ Կ.ՈՒԴՈՒՄՅԱՆԻ ՏԵՂԵԿԱՆՔԻՑ ՀՅԴ
ԲՅՈՒՐՈՅԻ, ՍԴՀԿ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՈԱԿ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ԿՈՂՄԻՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 60-ԱՄՅԱԿԻ
ԿԱՊԱԿՑՈՒԹՅԱՄԲ ՀՐԱՊԱՐԱԿԱԾ ԿՈՉԻ ՄԱՍԻՆ
23 դեկտեմբերի 1974թ.Բեյրութ
Վերջին 5-6 ամիսների ընթացքում Ս.Դ.Հնչակյան և Ոամկավար Ազատական կուսակցությունների կենտրոնական վարչությունների ու Հ.Հ.Դաշնակցության բյուրոյի ներկայացուցիչների միջև Բեյրութում բանակցություններ տեղի ունեցան 1975 թվականի ապրիլ ամսին լրացող հայկական եղեռնի 60-ամյակի կապակցությամբ բոլոր միջոցառումներն անցկացնել այսպես կոչված համազգային, միասնական ձևով: Այս բանակցություններում պատվիրակությունները գլխավորում էին' Հնչակյան կուսակցության կողմից Հարություն Կուժունին, Ոամկավարների ներկայացուցիչ Գերասիմ Ահարոնյանը և Դաշնակցության կողմից Մելքոն էպլի- ղաթյանը: Բանակցությունների ընթացքի վերաբերյալ, ըստ ստացված տեղեկությունների, Կուժունին և Ահարոնյանը պարբերաբար տեղեկացրել են Լիբանանի կոմկուսի ներկայացուցիչներ Հարություն Մադեյանին, Եփրեմ էլեզյանին, Պարույր Երիցյանին և նրանց հետ համաձայնեցրել սկզբունքային առանձին հարցեր:
Բանակցությունների ընթացքում, Սփյուռքի վերոհիշյալ կուսակցությունների ներկայացուցիչները համատեղ մշակեցին միասնական փաստաթուղթ «Կոչ հայ ժողովրդին» անունով, որի տեքստը 1974 թվականի սեպտեմբերի 14-ին հրապարակվեց հնչակյան, ռամկավար, դաշնակցական, ինչպես նաև սփյուռքահայ որոշ թերթերում («Կոչի» լրիվ տեքստը ներկայացվում է ստորև): Համաձայն որոշ աղբյուրների, Հնչակյան և Ոամկավար կուսակցությունների ղեկավարները, դաշ
166
նակցության ներկայացուցիչներին հայտնեցին, որ իրենք այդ փաստաթուղթը կստորագրեն միայն այն պայմանով, եթե դաշնակցականներն իրենց մամուլում դադարեցնեն հակասովետական գաղափարախոսությունն ու ելույթները, որի հետ վերջիններս համաձայնվեցին:
«ԿՈՉ ՀԱՅ ԺՈՂՈՎՐԴԻՆ»60 տարի առաջ թուրքական իշխանությունները կազմակերպեցին 20-րդ դարի
առաջին կեսի ցեղասպանությունը' հայ ժողովրդի զանգվածային ջարդն ու տեղահանությունն իր երեքհազարամյա հայրենիքից' հայության բնաջնջումով Հայկական Հարցը վերջնականապես թաղելու ծրագրված առաջադրանքով:
Աշխարհացրիվ հայությունը տասնամյակներ շարունակ հուսաց և սպասեց, որ աշխարհի խիղճը կարթնանար և թույլ չէր տա հայ ազգի պապենական հողերի բռնագրավմանը ցեղասպանության ճանապարհով:
Քաղաքական աշխարհի խիղճը մնաց քարացած ու անտարբեր: Այն փորձեց լռությամբ անցնել հայության սրբազան իրավունքների վրայով և մոռացության տալ ապրիլյան եղեռնը: Այն ցանկանում է, որ հայությունը մոռանա իր նահատակներին, իր արդար պահանջները և համակերպվի 1915 թվականի ցեղասպանութ- յամբ ստեղծված նոր կացությանը: Բռնագրավված հայկական հողերը պահող թուրքը հույս ունի, որ ժամանակի ընթացքում հայության և համայն աշխարհի կողմից մոռացության կտրվեն ցեղասպանության արարքն ու հայության տեղահանումը: Եվ այս ուղղությամբ միջազգային ատյանների և պետությունների մեղսակից լռությունը քաջալերանք են թուրքերի համար, Հայկական Հարցը ամբողջապես վերացնելու համար:
Այժմ եղեռնի 60-ամյակը առիթ է գործելու այնպես, որ աշխարհն իմանա, թե հայ ազգը չի համակերպվել և չպետք է համակերպվի իրեն պարտադրված կացությանը: Հազարամյակների պատմությունը և ազգային գիտակցությունը հնարավոր չէ վերացնել ժողովրդից ջարդի ու տեղահանության միջոցով:
ՀՅ Դաշնակցությունը, Ս.Դ.Հնչակյան կուսակցությունը և Ռամկավար Ազատական կուսակցությունը ժամանակը համարում են նպաստավոր' միացյալ կեցվածքով կանգնել աշխարհի առջև, հայ ազգի դեմ գործված ցեղասպանության 60-ամյակի առթիվ: Այս առիթով, մի կողմ դնելով տարբեր բնագավառներում իրարից տարբերվող քաղաքական և սոցիալական ըմբռնումները, հայ ազգային երեք կուսակցություններն անհրաժեշտ են համարում եղեռնի 60-ամյակի ոգեկոչումները կատարել միակամ և միատեղ, բոլոր այն գաղութներում, ուր հայությունն ապրում, հիշում և արդարություն է պահանջում:
60-ամյակը ամենահարմար առիթն է հավաքական ոգեկոչումներով և միակամ ձևով մեր բոլորի արդար պահանջն աշխարհին ներկայացնելու, Արևմտահայաս- տանի բռնագրավված հողերը իրենց միակ իրավատիրոջը' հայ ժողովրդին վերադարձնելու համար: Եվ որպեսզի ոչ մի պետություն առիթ չունենա խուսափելու հայության ձայնը լսելուց, անհրաժեշտ է ներկայանալ աշխարհին հաստատակամ, մեր ազգային դատի հիմնական մի մասի իրագործումը' հայապատկան հողերի ազատագրումը թուրքական լծից պահանջելու համար:
Երեք կուսակցությունները ոգեկոչումի և ազգային պահանջների բանաձևման աշխատանքները լավագույն ձևով կազմակերպելու համար պիտի ստեղծեն մի Համազգային Կենտրոնական Մարմին, որպեսզի այն կարողանա արտաքին աշխարհին ներկայացնել համայն հայությունը և հրապարակ գա նրա անունից այնտեղ, ուր անհրաժեշտ է: Այժմ հայ ազգային երեք կուսակցությունները կոչ են ուղղում համայն հայությանը, բոլոր հոսանքներին, կազմակերպություններին և միություններին, որպեսզի բոլոր գաղութներում նույն վճռականությամբ և միասնականությամբ 60-ամյակի ոգեկոչումներին բացառիկ տեղ տան, գործի լծվեն և հայության պահանջները արտահայտեն միասնական ձևով:
Իրավունքն անժամանցելի է և իրավունքը մեր կողմն է:Երեք կուսակցությունները հավատում են, որ հայ ազգը չի համակերպվել իր
են պարտադրված կացությանը, որ նա այսօր, ավելի քան երբեք, գոտեպնդված է
167
իր անցյալի դասերով և իր արդար իրավունքներին տեր կանգնելու վճռականութ- յամբ:
Ապրիլյան նահատակները կմեռնեն միայն այն ժամանակ, երբ հայությունը դադարի ոգեկոչել նրանց հիշատակը և հետապնդել նրանց նահատակությամբ նվիրականացած հայ ժողովրդի իրավունքները: Մեր նահատակները ապրում են մեր մեջ և դառնում են անընկճելի ուժ, երբ մենք գիտակցում ենք նրանց նահատակության իմաստը և վճռական քայլում ազգային իրավունքների ճամփաներով:
Կեցցե հայ ժողովուրդը և կեցցե նրա արդար դատը:
ՍԴ Հնչակյան կուսակցության Կենտրոնական ՎարչությունՌամկավար Ազատական կուսակցության Կենտրոնական ՎարչությունՀՅ Դաշնակցության ԲյուրոԲեյրութ, 2 սեպտեմբերի 1974թ.
ՀՍՍՀ արտաքին գործերի մինիստր Կ.ՈՒդումյան
Ֆ. 326, ց. 1, գ. 561, թ. 1-4: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 13ՖՐԱՆՍԻԱՅՈՒՄ ԽՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐԻ
ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
2 հունվարի 1974թ.Փարիզ
В многотысячной армянской колонии Франции главной враждебной нам политической силой продолжает оставаться партия дашнаков. Она, как известно, примыкает к Социалистической партии Франции, а в меж дународном плане состоит членом Социалистического Интернационала. Руководители дашнаков, как правило, систематически приглашаются на съезды и другие мероприятия французских социалистов. В лице социалистов дашнаки имеют большую опору, всегда находят поддержку в проведении своей антисоветской деятельности. Особенно тесны контакты дашнаков в тех местах, где социалисты занимают руководящие посты в местных органах самоуправления. Так, например, в Марселе, где проживают десятки тысяч армян, мэр города Гастон Дефер -видный социалист, участвует почти во всех больших мероприятиях армянской колонии. Свою активную поддержку дашнакам не скрывает мэр города Альфорвиля Франчески, где проживает около 4 тысяч армян. Следует отметить, что французские официальные власти также уделяют должное внимание этой националистической организации, открыто финансируют ее. Так, например, весной 1973 года правительство при содействии тогдашнего министра по делам молодежи и спорта Ж .К ом ити (ныне министр по связи с парламентом) выделило находящемуся под патронажем дашнаков Армянскому культурному центру в Марселе свыше полумиллиона франков.
Дашнакская пропаганда пытается изобразить свою партию как "самую патриотическую армянскую организацию в зарубежье", истинной выразительницей "национальных чаяний" армянского народа. На протяжении длительного времени дашнакская печать без устали твердит о мнимом "закабаления армянского народа коммунистическим режимом", о некоем "коммунистическом аде, "попрании гражданских свобод" и т.д. и т.п. П о сути дела, дашнакские апологеты перепевают набившие оскомину домыслы буржуазной пропаганды о советской действительности. Особенно излюбленной темой дашнакской пропаганды во Ф ранции является фальсификация
168
национальной политики Коммунистической партии. Дашнакская газета "Арач" (Париж) недавно пыталась отождествлять национальную политику К П С С с колониальной политикой царизма, курс нашей партии на расцвет социалистических наций выдать русификаторство. В качестве примера, подтверждающего этот домысел, газета привела некеторые назначения на руководящие должности в Армянской С С Р . Другой излюбленной темой дашнакской пропаганды является "борьба" с т.н. попыткой "засорения" армянского языка чужеродными словами. Дашнакские идеологи выступают за "чистоту" армянского языка, против привнесения в него некоторых интернациональных слов, заимствованных из русского и других языков. В подтверждение этого газета "Арач" систематически печатает отрывки из материалов республиканской печати. В выступлениях дашнакских главарей все чаще сквозит мысль о том, что достижения трудящихся Советской Армении в области экономики, науки и культуры-это не что иное, как результат "таланта" армянского народа, и что эти успехи могли бы быть и "без советского режима". Не имея подлинных фактов подтверждения своих концепций, идеологи дашнакцутюна намеренно фальсифицируют и опорочивают реальные достижения армянского народа за годы Советской власти. Для того, чтобы дискредитировать советский опыт разрешения национального вопроса, дашнаки используют различные приемы, сущность которых одна и та же - буржуазная. Приведем некоторые из них. Дашнакская газета "Арач" систематически перепечатывает материалы из республиканской прессы. И з номера в номер она помещает тексты выступления руководителей партии и правительства Армении, выделяя при этом жирным шрифтом те места, где внимание сосредоточивается на недостатках и упущениях партийных, советских и хозяйственных органов. Инф ормации о перемещениях должностных лиц даются с туманными оговорками и злобными комментариями. Следует отметить и то, что враждебная нам пресса часто находит для себя пищ у из нашей печати, используя отдельные неквалифицированные фельетоны и статьи из нашей местной печати. В целях увеличения объема информации Т А С С о жизни Советской Армении, других республик Советкого Сою за и ее более оперативного распространения среди армянских газет и журналов, издающихся во Ф ранции, летом 1973 года была открыта телетайпная линия по организации ежедневных передач информации на армянском языке из Еревана в Париже через существующую радиотелетайпную связь между М осквой и отделением Т А С С в Париже. Установление непосредственного контакта между армянскими изданиями во Ф ранции и Арменпрессом, несомненно, содействовало повышению эффективности нашей информационно-пропагандистской работы в армянской колонии Франции. Как же использует информацию Т А С С дашнакская печать и прежде всего "Арач"? Выдавая себя за "объективного" информатора, "искренне" желающего рассказать читателям об успехах Армении, дашнакская газета тем самым стремится вызвать у читателя об успехах Армении, дашнакская газета тем самым ср- емится вызвать у читателя "доверие" к своим другим материалам, в которых развенчиваются достижения трудящихся Армении. Другой формой дашнакской антисоветской пропаганды является использование тенденциозных рассказов дашнаков, побывавших в С С С Р в качестве туристов. Выпячивая отдельные недостатки в работе некоторых наших организаций, газета "Арач" стремится обобщить эти недостатки, констатировать их как неизбежные при социализме. "Арач" перепечатывает злобные антисоветские статьи из газеты "Русская мысль", из правых французских изданий, печатных органов других стран.
Определенную работу проводят дашнаки среди молодежи. Для этого они имеют все возможности. Почти во всех более или менее крупных по
169
селениях армян имеются т.н. Культурные центры, где ведется самая разнузданная националистическая пропаганда среди молодежи. Орган молодых дашнаков "Нор серунд" ("Новое поколение") вытаскивает на свет т.н. "армянский вопрос", требования "армянских земель" как в Турции, так и внутри Советского Союза, обвиняя при этом С С С Р в "нежелании" реш ить "армянский вопрос". Имея хорошую материальную базу, дашнаки проводят различные мероприятия, цель которых - повести за собой армянскую молодежь. Руководство газеты "Арач", в данном случае ее редактор Арпик Мисакян, неоднократно заявляло, что "Арач" - вовсе не орган дашнакской партии, а "независимая газета", оставленная ей в наследство ее отцом - видным дашнакским деятелем Ш аваршем Мисакяном. Становится очевидным, что редактор газеты делает попытку отмежеваться от дашнакской партии, сохранив при этом прежнюю политическую линию. Газета финансируется дашнакской организацией, а также местными благотворителями. Недавно редакция перешла в новое благоустроенное помещение, что не могло не потребовать значительных средств. Говоря о газете "А- рач", нельзя не отметить ту роль, которую играет в его антисоветской деятельности идеолог "Дашнакцутюна" Грант Самуэлян. Этот престарелый человек ежедневно печатает в газете передовые статьи, носящие, как правило, антисоветский характер. Не будучи никогда в Армении, он тем не менее пишет злобные статьи о положении в Армении, клевещет на советскую действительность. М ы пробовали в какой-то мере воздействовать на Самуэляна. Посоветовавшись с друзьями, мы сочли возможным поставить вопрос о снятии с него запрета на въезд в С С С Р , и разрешить ему - идя ему навстречу - поездку в Армению в качестве туриста. П ри этом мы рассчитывали, что такая поездка окажет на Самуэляна положительное влияние и мы, возможно, сумеем нейтрализовать такую известную в европейских дашнакских кругах личность. К сожалению, предложение посольства почему-то не получило поддержки в соответствующих организациях Армянской С С Р . В настоящее время в рядах дашнаков заметен известный разброд. Вопреки старым, подобно Самуэляну, главарям молодые члены партии, введенные в заблуждения националистической политикой, пытаются более реалистически понять те поистине грандиозные перемены, которые произошли на родине их предков. Развитие туристских связей между Францией и С С С Р сводит на нет злобную антисоветскую пропаганду, тенденциозное извращение советской действительности.
Прогрессивные армянские организации Франции, учитывая это, в последнее время активизировали свою работу по отрыву из-под дашнакского влияния широких слоев населения. Усиление связей прогрессивных организаций с Комитетом по культурным связям с армянами за рубежом, приезд во Францию творческих коллективов и официальных делегаций из С С С Р - все это дает прогрессивным организациям возможность расш ирить свое влияние на массы. Еженедельная газета "Ашхар", редактируемая членом французской Компартии тов. А.Алексаняном, в своих статьях и корреспонденциях решительно разоблачает антисоветскую сущ ность дашнакской политики, на конкретных примерах доказывает несостоятельность дашнакских измышлений. На страницах "Ашхара" выступают представители прогрессивной интеллигенции, общественные деятели, коммерсанты, предприниматели. Однако при всей активности и принципиальности газеты "Ашхар", ей трудно бороться против материально обеспеченной ежедневной дашнакской газеты. Посольство неоднократно ставило вопрос о превращении единственной в Западной Европе просоветской армянской газеты в ежедневную. Средств, получаемых от закупки республикой 600 экземпляров "Ашхара", едва хватает на выпуск газеты один раз в неделю, не говоря уже о материальном обеспечении ее редактора. Далее. П рогрес
170
сивный Культурный союз армян Франции (КСАФ ) в своей патриотической работе в колонии встречается с большими трудностями. Друзья из руководства К С А Ф неоднократно ставили перед посольством вопрос о систематической отправке из Армянской С С Р новых художественных и документальных фильмов. Посольство не раз ставило этот вопрос перед соответствующими организациями республики. Н о безуспешно. Дело доходит иногда до курьезов. На торжественном собрании в парижском зале Пле- йель друзья были вынуждены демонстрировать фильм... 14-летней давности. Сейчас К С А Ф возлагает большие надежды на предстоящий фестиваль фильмов Советской Армении во Франции. Посольство вошло с этим предложением более 7 месяцев назад. Однако до сих пор ничего реального не сделано.
Положительное влияние на армянскую колонию имело приглашение детей на отдых в пионерские лагеря Армянской С С Р . В одно время такое приглашение превратилось в добрую традицию - к поездке готовились заблаговременно, отбирали лучших из лучших. К сожалению, приглашение в советские пионерские лагеря было приостановлено. Эта мера нанесла значительный урон патриотической работе прогрессивных организаций.
В пропаганде достижений Советской Армении на Францию немалое значение имеют радиопередачи на армянском языке, ведущиеся из Арм янской С С Р . Однако эффективность этих передач очень низкая. Применительно к Франции, где существует высокая насыщенность средствами массовой информации, включая телевидение и радиовещание на длинных и средних волнах, настало время рассматривать вопрос о путях повышения эффективности радиовещания на армянском языке на коротких волнах. Наш и передачи не располагают в силу различных причин достаточной аудиторией. В этих условиях задача улучшения слышимости, а тем самым и слушаемости радиопередач на армянском языке приобретает политическое значение. В настоящее время во Франции почти немыслима эффективная патриотическая работа без наличия местопребывания той или иной организации. Более состоятельные организации, как, например Всеобщий армянский благотворительный Союз, некоторые другие патриотические организации имеют свои помещения, где могут развернуть полезную работу, демонстрировать фильмы и т.п. Что касается Культурного союза армян Франции, то здесь положение серьезное. Друзья из руководства К С А Ф намерены объявить сбор средств на приобретение подходящего помещения для организации. Однако дело это очень трудное, с учетом того, что потребуются значительные средства. Тем не менее, несмотря на определенные трудности, прогрессивные армянские организации ведут принципиальную борьбу против дашнакской идеологии, и в частности против антисоветской пропаганды, ставя во главу угла своей деятельности политические установки, данные Ц К К П Армении в докладе тов. А.Кочиняна на собрании партийного актива республики весной 1973 года о том, что "Дашнаки были и остаются наемными агентами реакционных сил, а в наши дни - американского империализма. И х антисоветская, антикоммунистическая деятельность является одним из звеньев международного антиком м уни зм а. Нам необходимо усилить борьбу против проникновения буржуазной, антисоветской идеологии, разоблачать ярую националистическую пропаганду и деятельность дашнаков. Это необходимо также для того, чтобы помочь трудовым массам и демократическим силам зарубежных армянских колоний и правильно их ориентировать.
С Е К Р Е Т А Р Ь П О С О Л Ь С Т В АС С С Р В О Ф Р А Н Ц И И Г.Лилоян
Ֆ. 875, ց. 16, գ. 83, թ. 1-7: Բնագիր: Մեքենագիր:
171
N 14ԼԻԲԱՆԱՆՈՒՄ ԽՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ 2-ՐԴ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐԻ
ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ ՀՅԴ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ ՄԱՍԻՆ
31 հունվարի 1984 Բեյրութ
В октябре 1982 года была проведена конференция дашнакской организации Ливана, на которой был избран Центральный комитет и комиссии. В Ц К входили в основном новые лица, тесно связанные с молодежными организациями партии "Дашнакцутюн" (Союз молодежи Ливана- С М Л и студенческий союз - "Заварян").
За период после октября 1982 года вплоть до 1983 года Ц К ливанской организации дашнаков трясло, в Ц К шла внутренняя борьба, принимавшая иногда формы публичной перебранки. Ц К, воспользуясь сущ ествующей в партии "Дашнакцутюн" децентрализацией руководящих органов, злоупотреблял своей властью. М еж ду отдельными руководящими работниками Ц К ливанской организации и Бюро "Дашнакцутюн" (руководящий деятельностью всей партии верховный орган) начались трения, имели место глубокие разногласия. Ц К ливанской организации, ссылаясь на особые условия в Ливане, зачастую не выполнял указания Бюро, отвергал предложения и советы по улучшению работы в партии. Совещание руководящих партийных функционеров ливанской организации в сентябре 1983 года не дало правильной оценки, не проявило принципиального отношения к допущенным ошибкам и вновь не прислушалось к мнению Бюро, а Ц К в свое оправдание сослался на результаты тайного голосования о доверии избранного в 1982 году Ц К . После совещания, вместо того, чтобы прислушаться к советам Бюро "Дашнакцутюн" и исправить положение в работе первичных организаций, активизировать клубную работу и подчиненных общественных организаций, Ц К, по мнению некоторых членов Бюро, продолжал произвольно толковать устав партии "Дашнакцутюн", "разглагольствовал" о своих правах и начал активно критиковать деятельность руководящей партии "Дашнакцутюн" орган Бюро. Бюро "Дашнакцутюн" считало, что беспринципность некоторых членов Ц К и формализм других расстроили динамичную жизнь ливанской организации, вынудили Бюро в ноябре 1983 года принять редкое в истории этой антисоветской организации решение на своем расширенном заседании. Обсудив вопрос о сложившейся в Ц К ливанской организации "Дашнакцутюн" нездоровом климате, Бюро постановило распустить избранные в 1982 году руководящие органы ливанской организации дашнаков и образовать новый Ц К с. полномочиями на один год из следующих лиц: 1) Цолак Тютелян, председатель, 2) Назарет Берберян, секретарь, 3) Ерванд Монофарян, 4) Акоп Яп- уджян, 5) Саргис Азнавурян, 6) Аветис Испенджян, 7) Каро Ованнесян, 8) Назарет Каракашян. Саргису Азнавуряну в новом Ц К поручено руководство группами дашнакских боевиков, а также подбор и подготовка кандидатов в террористическую организацию "Мстители армянского геноцида", которая, как известно, является дашнакской.
Бюро потребовало от назначенного ими Ц К: 1) во внутриливанских вопросах придерживаться принятых партией ранее решений, путем активизации деятельности блока армянских депутатов в ливанском парламенте добиться повышения значимости и роли армянской колонии в жизни страны, 2) активизировать внутрипартийную жизнь, укрепить дисциплину, конспирацию и повысить значение первичных партийных организаций (т.н. Хумбов в партии "Дашнакцутюн") в вопросах воспитания членов партии и дашнакской молодежи, улучшить клубную работу, 3) выработать на
172
основе программы "Дашнакцутюн" гибкую, соответствующую чаяниям молодежи систему подготовки и воспитания в патриотическом духе сочувствующих и молодых членов партии, 4) в вопросах безопастности армянской общины Ливана руководствоваться соответствующими рекомендациями программы, устава положения партии "Дашнакцутюн".
Выводы: 1) Решение Бюро о роспуске и назначении нового состава Ц К дашнакской организации Ливана является ударом в первую очередь по позициям появившегося в последние годы либерального настрония в молодежных и студенческих организациях партии "Дашнакцутюн" (ЛЕМ и "Заварян"), выдвиженцы которых составляли большинство в распущенном Ц К . В этой связи, возможно усиляться существовавшие разногласия между Бюро и дашнакскими молодежными организациями, 2) Учитывая, что большинство назначенных новых членов Ц К придерживаются правых взглядов, это укрепит позицию правого крыла Бюро во главе с Саргисом За- йтляном в новом ЦК, 3) П ри проведении очередного съезда "Дашнакцутюн", по предварительным данным он состоится в начале 1985 года, Зайтл- ян будет рассчитывать на поддержку делегатов от ливанской организации "Дашнакцутюн", 4) Частые призывы Бюро к необходимости активизации и улучшения работы "Дашнакцутюн" среди молодежи подтверждают сведения о наличии отрицательной тенденции в вопросе численного роста этой антисоветской организации.
В Т О Р О Й С Е К Р Е Т А Р Ь П О С О Л Ь С Т В АС С С Р В Л И В А Н Е Г.Павлеян
Ֆ. 326, ց. 3, գ. 52, թ. 9-11: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 15ՍԻՐԻԱՅՈՒՄ ԽՍՀՄ ԴԵՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆ ՏԵՂԵԿԱՆՔԸ
ՀՅԴ ՂԵԿԱՎԱՐ Գ ՈՐԾ ԻՉՆ ԵՐԻ ՄԱՍԻՆ1984թ.
Դամասկոս
1. Генеральный секретарь - Б АРК ЕВ Б О Ш К Е З А Н Я Н - самое опастное и влиятельное лицо в партии.
Совет партии при армянском церковном комитете: 1) Ж ирайр Сирада- рян - ответственный деятель, имеет мастерскую по ремонту автомобилей, 2) Вахи Джасакозян- ответственный деятель, 3) М анук Кандилян- ответственный деятель, имеет магазин по продаже запасных частей к автомобилям, 4) Сахаг Оганян- ответственный деятель, имеет магазин по продаже запчастей к автомашинам в районе Азизия (Алеппо), 5) Акоп Джанетсян - ответственный деятель, доктор, врачебный кабинет в районе Азизия, 6) Кеворк Арунян- ответственный деятель, 7) Вахи Тутунджян.
Ведущие функционеры партии:а) Алеппо1) Антраник Хачатурян - главарь террористической группы, неоднокра
тно был в Армении, посылал своих детей в армянские пионерлагеря, директор школы "Джамарян", 2) Гарабет Чамигян -мастерская по ремонту автомобилей, 3) Пузан Кейванян- производство и торговля спиртными напитками, магазин "Бустанлет, 4) Арутю н Козанян- автомобильная мастерская, магазин "Аль-Арк-Бата", район Бат- эль- Фарадж, 5) Хадж ик Шаги- нян- профессор в школе Мхитаряна, 6) Завен Дервишян - ремонт сидений автомобилей, 7) Газар Газарян- лавка по продаже сэндвичей и т. п., бакалея "Джамаран", 8) Дикран Макарян - аллепский деятель, 9) Адом Кахоян- священник, партийный активист, 10) Джорж Бикарян, 11) Гевонд Акта-
173
вукян - свяшенник, партийный активист, 12) Гевонд Налбандян, 13) Ибрагим Джамиль - инженер в компании по производству тракторов, 14) Ар- тин Мардикян- кузнец, 15) Завен Сабунж ян - киоск по продаже книг и газет на ул. Теляль, 16) Крикор Байтарян - очень опасный человек, портной по пошиву современного платья, ателье в районе Азизия, 17) Васкен Селян - доктор, очень опастный человек, сотрудничает с разведкой ФРГ, 18) М осес Кашкарян - алеппский функционер, 19) М ануэль М асоровжян - один из влиятельных деятелей партии, находится за границей, 20) Сурен Назарян - ответственный за обучение детей членов партии и идеологическую работу, 21) Саркис Бахик-оглы - Алеппский функционер, 22) Кохариг Хамалян - единственная женщина в руководстве, 23) Арутю н Каприелян - учился в Ереване, директор культурного клуба "Хамассаин" при партии, в районе Сулеймания, 24) М ануэль Искандерян, 25) А коп Акопян, 26) Вахи Сисирян - невропатолог, врачебный кабинет в районе Азизия.
б) г. Латакия1. Таниель Кеворкян - постоянно присутствует на заседаниях руководс
тва партии в Алеппо, 2) Хайгаз М усунян.в) г. Камышлы1) Акоп М крты чан - присутствует на заседаниях руководства партии в
Алеппо, 2) Хосеб Калустян, 3) Азат Асланян, 4) Сероп Мирзоян, 5) Дикран Хачатурян.
Примечание: В газете "Тиш рин" за 01 июня 1984 года опубликован список членов Совета армянской православной церкви в Алеппо, избранных в результате недавних выборов. Ими являются: 1) Джорж Бикарян, 2) Ваха Сисирян, 3) Дикран Макарян, 4) Акоп Кеворк Акопян, 5) Вахраир Сарада- рян.
Все эти деятели (за исключением Сарадаряна) названы О. Мкртычаном среди ведущих функционеров партии.
Ֆ. 326, ց. 1, գ. 52, թ. 1-3: Պատճեն: Մեքենագիր:
174
И З И С Т О Р И И Р Е Д Е М А Р К А Ц И И С О В Е Т С К О -Т У Р Е Ц К О Й Г Р А Н И Ц Ы (1973г.)
Сразу же после подписания М осковского русско-турецкого договора 1921г. вопрос советско-турецкой (по сущ еству - армяно-турецкой) границы воистине стал проблемой национального, межгосударственного и юридического характера. С другой стороны, интерес общественности в самой Армянской С С Р и тем более в армянской диаспоре был самой активной в виду пережитого факта геноцида и потери исторической родины.
В частности, в дальнейшем, редемаркация советско-турецкой границы проводились несколько раз. Например, в соответствии с подписанным 28 февраля 1967г. правительствами С С С Р и Турции протоколом Совместная советско-турецкая комиссия была образована только для решения технических вопросов редемаркации государственной границы.
Несмотря на то, что подписание редемаркационных документов должно было состояться согласно очередности в Москве, тем не менее, по настоянию турок, заключительная сессия Совместной советско-турецкой комиссии по редемаркации государственной границы состоялась в Анкаре, с 1 по 29 декабря 1973г. Советская сторона не разгадала замыслов турок. Для турок самым главным была необходимость гарантированного подчеркивания неизменяемости турецко-советской государственной границы.
В настоящей публикации вниманию читателя представляется адрессова- нная руководству Армянской С С Р обьемистая докладная записка (с некоторыми приложениями) представителя Армянской С С Р в советской делегации по редемаркации советско-турецкой границы, полковника Налбандяна Гургена Седраковича.
В докладной записке, Г.С.Налбандян с благодарностью отмечает ‘ ‘очень тяжелую, добросовестную работу, непосредственно на линии границы'' советской стороны, в результате чего советско-турецкая государственная граница, демаркированная в 1926г., полностью была восстановлена.
Согласно весьма обьективной оценке Г.С.Налбандяна советская делегация ‘ ‘своими успехами в выполнении правительственного задания по редемаркации государственной границы обязана постоянной заботе и огромной помощи'' со стороны партийно-советских органов Армянской С С Р , за руководство, организаторскую и материальную помощь в решении всех вопросов на местах.
Г.С.Налбандян справедливо критикует поведение руководства советской делегации, которая в условиях почти открытого диктата М И Д Турции пошла по пути ‘‘неразрешенного ни одним из директивных органов С С С Р выхода из рамок компетенции Совместной советско-турецкой комиссии и вторжения в область большой политики советско-турецких отношений''.
Имея в виду это важное обстоятельство, Г.С.Налбандян официально заявил председателю советской делегации П.К.Ермош ину: ‘‘Турки намерены получить в свои руки новый политический документ, признающий за ними, по сути дела, захват армянских земель. Я категорически возражаю против концовки турецкого проекта сообщения прессы в части неизменяемости советско-турецкой государственной границы, считаю ее совершенно неприемлемой ни для Сою за С С Р в целом, ни, тем более, для Армянской С С Р в частности. Если в этом вопросе возможны какие-либо колебания со стороны советской делегации, заранее прош у разрешить мне немедленно выехать в С С С Р для соответствующего доклада М И Д Сою за С С Р и руководству Армянской С С Р ''.
Далее, всестороннее анализируя политико-юридическую сторону вопроса он в частности справедливо констатирует: ‘ ‘Турки решают крайне интересую щ ий их конкретный вопрос о новом признании нами захвата армян
175
ских земель. Как известно, турки решали и решают много вопросов, в том числе и пограничных, и с другими своими соседями, однако систематических заверений от них о гарантиях ‘‘неизменяемости границы'' не требовали и не получали. Если пройдет турецкий проект, следовательно турки, по их замыслу, получат более сильный и весомый документ, чем Карсский и М осковский договора 1921г. Н а этот раз, весомость нового документа, закрепляющего за турками захваченные армянские земли, будет обусловлена участием в принятии этого документа самой Армянской С С Р в лице ее представителя. Н о представитель Армянской С С Р в принятии такого документа участвовать не будет... Кстати сказать, на Западе успешно и с лихвой решены все территориальные проблемы, в которых был заинтересован наш Союз. Этого нельзя сказать о южной гр а н и ц е . Какой-либо дипломатический промах в этом вопросе может вызвать отрицательную реакцию со стороны общественности армян во всем м и р е . Судьба советско-турецкой государственной границы имеет прямое, непосредственное отношение к армянскому народу. Девятнадцать двадцатых армянских земель захвачены турками. Общ ественность Армянской С С Р , многочисленные колонии армян-скитальцев по всему земному шару одобряют и поддерживают внешнюю политику нашей страны, пока мирятся со своей трагедией и не поднимают голоса за восстановление справедливости, но в то же время они требуют, чтобы не ковырялись в их ранах и не оскорбляли их национальных чувств. Учтите: признание захвата армянских земель означает и признание геноцида, так как не было геноцида армян без захвата турками армянских земель и не было захвата земель без геноцида. Н е пора ли прекратить хотя бы официальные декларации, фактически признающие захват турками армянских земель?''
Знаменательно, что возражения и требования представителя Армянской С С Р отрицательным образом были приняты послом С С С Р в Турции В.Ф. Г- рубяковым, вследстие чего пользуясь правами, предоставленными постановлением Совета М инистров С С С Р , лично Г.С.Налбандян категорически возражал и требовал о своем предложении сообщить М И Д С С С Р , но В.Ф.Гр- убяков и Ермош ин П .К . вопрос решили самолично.
29 декабря, в 12 час, в конференц-салоне М И Д Турции состоялась с большой торжественностью церемония подписания документов о редемаркации советско-турецкой границы и принятия по этому поводу Коммюнике с декларацией ‘‘Принципов независимости, суверенитета, равноправия, Т Е Р Р И Т О Р И А Л Ь Н О Й Ц Е Л О С Т Н О С Т И , Н Е П Р И К О С Н О В Е Н Н О С Т И ГР А Н И Ц ' ' .
Представитель Армянской С С Р Г.С.Налбандян, в 8 час. 29 декабря, официально заявил руководству и членам советской делегации, что присутствовать на церемонии и участвовать в подписании документов не будет. Это сделано в знак протеста против незаконного акта со стороны Совместной советско-турецкой комиссии по редемаркации государственной границы, и самое главное, для того, чтобы дать понять туркам, а также советским дипломатам, что вопрос об армянских землях с повестки не снят.
Однозначно, по оценке патриота Г.С.Налбандяна, турки, ‘‘благодаря слабости наших дипломатов, непонятной уступчивости с их стороны'', при решении технического вопроса, получили в руки еще один ‘ ‘важный для них, более авторитетный документ'' о том, что С С С Р вновь признает захват турками армянских земель: ‘‘Убийца и грабитель получил еще одну амнистию. Никто не может дать этому документу иное толкование. Турки -опытные картежники дипломатической игры, никогда они не пренебрегают лиш ними козырями. При случае турецкая дипломатия этим новым документом основательно усилит свои позиции''.
176
Все документы публикуются полностью, подстрочные примечания составлены нами, Надеемся, что настоящее издание станет стимулом для дал- нейшего, комплексного изучения этой важной историко-политической проблемы.
Аваг Арутюнянзаместитель директора Н А А кандидат исторических наук
ДОКЛАДНАЯ ЗАПИСКА О РАБОТЕ ЗАКЛЮ ЧИТЕЛЬНОЙ СЕССИИ СОВМ ЕСТНОЙ
СОВЕТСКО-ТУРЕЦКОЙ КО М И ССИ И ПО РЕДЕМАРКАЦИИ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ГРАНИЦЫ1
С 1 по 29 декабря 1973г., в столице Турецкой республики г. Анкаре, состоялась заключительная сессия Совместной советско-турецкой комиссии по редемаркации государственной границы.
Согласно предварительной договоренности с руководством турецкой делегации заключительная сессия должна была состояться в сентябре 1973г., но турки, под разными благовидными предлогами, все время откладывали созыв сессии и, имея определенные цели решения одного важного для них и выходящего из рамок компетенции советско-турецкой комиссии вопроса, подвели сессию к концу года, т. е. в канун нового года, когда служебные мероприятия по завершению года переплетаются с праздничними приготовлениями и оставляют слишком мало времени в распоряжении людей для обдумывания и решения вопросов государственной значимости, не те- рпяших опрометчивой поспешности.
Турки сделали это програм м ирована, мы же не предали их рассчетам серьезного значения и не разгадали их замысла.
П о всем положениям заключительная сессия советско-турецкой комиссии по редемаркации государственной границы, основным вопросом которой было подписание редемаркационных документов, должна была состояться, по очередности, в г. Москве.
Имелись и другие аргументы: редемаркация проведена по инициативе Советского Союза, С С С Р и Турция не равновеликие географические, политические и экономические понятия.
П о непонятным причинам советская делегация, пренебрегая престижем С С С Р , пошла на уступки туркам и согласилась на подписание редемаркационных документов в г. Анкаре.2
Этим самым турки обеспечили себе выгодные позиции для того, чтобы оказать давление на находящуюся в изоляции от своих директивних инстанций советскую делегацию и заставить ее подписать политический документ, не входящий в компетентность Совместной советско-турецкой комиссии.
В свое время мы обратили внимание руководства советской делегации на это важное обстоятельство, но все наши правильные предложения по этому вопросу остались нерассмотренными и без должного реагирования.
1 Докладная записка адрессована П ервом у секретарю ЦК КП А рмении Кочиняну А.Е., П редседателю П резидиума Верховного С овета А рутю няну Н.Х., Председателю С овета М инистров А рзуманяну Г.А., М инистру иностранних дел Удумяну К.Б. Ф амилия К очиняна А.Е. подчеркнута. Н а верхнем углу прописью автором добавлена пом етка ‘‘секретно ''. Документ в ЦК КП А рмении получен 16 января 1974г.2 С левой стороны п араграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.
177
Исход дела полностью подтвердил наши предположения и опасения.В работе заключительной сессии Совместной советско-турецкой комис
сии по редемаркации государственной границы принял участие:Советская делегация в составе:Председателя - посла С С С Р Ермошина Павла Константиновича, Заместителя председателя - генерал-майора Иванова Петра Сергеевича. Членов делегации:Советника М И Д С С С Р - Бессонова Александра Васильевича, Представителя Главного топографического управления Генерального
штаба вооруженных сил С С С Р - полковника Ж иркова Виктора Григорьевича,
Представителя Грузии - кандидата исторических наук Гигинейшвили Отари Иссидоровича,
Представителя Армянской С С Р - полковника Налбандяна Гургена Седраковича,
Секретаря делегации - атташе Васильева Дмитрия Анатольевича, Переводчика делегации - Прищ епова Александра Львовича.И з состава делегации по единоличному настоянию и решению генерала
Иванова незаконно были исключены и не приняли участие в заключительной сессии полковники Ш уш унов Б.А., Ш естаков П.И., подполковник За- верский М .К . и майор Населевец П.Л.
Считаю необходимым особо отметить заслуги в работе делегации, исключительную принципиальность и последовательность в подходе к решению всех вопросов редемаркации, добросовестное отношение к делу со стороны подполковника Заверского М .К . и майора Населевец П.Л.
Генерал Иванов настойчиво добивался исключения из Делегации также представителей Грузинской С С Р и Армянской С С Р , но встретил решительное возражение Советника М И Д С С С Р Бессонова А.В. и вынужден был согласиться с решением председателя делегации Ермошина вызвать их, т. е. Гигинейшвили О.И . и Налбандяна Г.С. на заключительную сессию.
Таким образом, советская делегация была представлена на сессию в ослабленном составе.
Турецкая делегация была представлена на сессию в полном составе, более того - в работе сессии принимали участие отдельные лица, не упомянутые в соответствующих договорных документах.
В состав турецкой делегации на заключительной сессии вошли: Председатель делегации - посол Турции М устаф а Кенаноглу,Заместитель председателя - губернатор на службе в центре М ехмет Тар-
джан,Представитель Главного управления безопасности, директор департа
мента контрразведки упомянутого управления - Неджед Кахраман,Председатель Главного управления жандармерии - полковник Хыдыр
Акпынар,Советник М И Д Турецкой республики - юрист, доктор Г ехкан Унсал, Представитель Генерального штаба турецкой армии - полковник Кямиль
Аксу,Начальник отдела Топографического управления Генерального штаба -
полковник Ханти Балкан,Старш ий инженер Управлемия водных ресурсов - Реджеп Устюнер, Секретарь - подполковник Топографического управления Генерального
штаба Туран Ональп,Переводчик - М ехмет Курбаноглу.Сессия на своем первом заседании 3 декабря 1973г. утвердила повестку
дня в следующих вопросах:
178
1. Окончательная взаимная сверка всех редемаркационных документов и исправление ошибок.
2. Подписание редемаркационных документов.3. Церемония подписания редемаркационных документов в присутствии
представителей Высоких Договаривающихся Сторон.4. Принятие и подписание сообщения прессы С С С Р и Турецкой
республики о редемаркации советско-турецкой государственной границы.В своей приветственной речи перед открытием заключительной сессии
председатель турецкой делегации М устаф а Кенаноглу четыре раза с определенной решительностью подчеркнул необходимость подписания комиссией документа, ‘‘который гарантировал бы неизменяемость турецко-советской государственной границы''.1
И з речи М устаф ы Кенаноглу стало ясно, что основной целью турецкой делегации в работе сессии будет завуалированный выход из рамок технической компетенции Совместной комиссии и создание в свою пользу нового документа политического характера, определяющего советско-турецкие отношения вообще, и, самое главное - гарантирующее ‘‘неизменяемость турецко-советской границы''.
Это, конечно, не могло не насторожить нас. Ход сессии и, особенно, завершающий этап ее работы, полностью подтвердили наши догадки и предположения.
В общем итоге своей деятельности за пять лет после подписания правительствами Сою за С С Р и Турецкой республики протокола о редемаркации государственной границы, советская делегация проделала огромную, исключительно важную работу. Редемаркация проведена на высоком уровне, советско-турецкая государственная граница ясно и четко обозначена предельно увеличенным количеством пограничных знаков.
Образцово оформлены и отработаны на уровне самого высокого класса все необходимые редемаркационные документы. Советская делегация во всех организационных и технических мероприятиях задавала тон турецкой делегации. Члены турецкой делегации много раз говорили о том, что ‘‘они научились у советской делегации многому''.
Советско-турецкая государственная граница, демаркированная в 1926г., восстановлена полностью.
Общ ие итоги редемаркации государственной границы, несомненно, будут дополнительным фактором обеспечения нормальной обстановки на линии соприкосновения территориальных Сою за С С Р и Турецкой республики и их добрососедских отношений.
Справедливость требует отметить с благодарностью очень тяжелую, добросовестную работу, непосредственно на линии границы, в постоянном общении с военнослужащими Турции, при многократных упрощенных переходах на сопредельную территорию, рабочих и контрольных групп советской стороны. Сотни советских воинов более трех лет, в самых тяжелых рельефных и климатических условиях, выполняли на границе всю черновую работу по редемаркации границы, все они - от рядового и до офицера, олицетворяя собой благородный облик советского гражданина, всегда были на высоте интересов, чести, достоинства и величия своей Родины. Военнослужащие рабочих и контрольных групп Турции чувствовали превосходство наших солдат и офицеров во всем. Во время выездов за границу мы с гордостью и любовью смотрели на работу и поведение наших солдат и офицеров. Нельзя было не восхищаться обоснованной и принципиальной непреклонностью офицеров-пограничников, начальников рабочих и кон
1 Слова в кавы чках с левой стороны подчеркнуты по всей вероятности А.Е.Кочи- няном.
179
трольных групп подполковников тт. Горлова, Тюльпина и Разуваева в решении с турками вопросов редемаркации границы. Все они заслуживают большого поощрения.1
Советская делегация своими успехами в выполнении правительственного задания по редемаркации государственной границы обязана постоянной заботе и огромной помощи со стороны Ц К Компартии, Президиумов Верховных Советов, Советов М инистров, М инистерств иностранных дел, всех партийных и советских органов пограничных районов Грузии и Арм ении.
Весь личный состав советской делегации, ее рабочих и контрольных групп, очень признателен, благодарен партийным и советским органам Грузинской С С Р и Армянской С С Р за руководство, организаторскую и материальную помощь в решении на местах всех вопросов, связанных с выполнением задания Правительства С С С Р .
Не имея никаких директивных указаний и установок по сущ еству советско-турецкого соглашения по вопросу сооружения на реке Ахурян водохранилища, советская делегация не могла рассмотреть и решить с турками необходимые коррективы в расположении пограничных знаков и в Протокол-описание линии прохождения на этом участке государственной границы.
С учетом характера и объема предстоящих работ, а также системы сооружения и проектного уровня затопляемости каньона реки Ахурян следует предусмотреть специальные мероприятия, входящие в компетенции пограничных комиссаров (перенос пограничных знаков).
До 19 декабря сессия проходила нормально, согласованно выполнялись запланированные работы, иначе говоря - мы делали то, что входило в круг наших обязанностей и полностью соответствовало компетенции Совместной советско-турецкой комиссии.
19 декабря председатели делегации посол С С С Р Ермош ин П .К . и посол М устаф а Кенаноглу на заседании Совместной комиссии обменялись проектами сообщения прессы о завершении работ по демаркации границы.
С этого момента советская делегация в условиях почти открытого диктата М И Д Турции, осуществляемого через М устаф у Кенаноглу, пошла по пути неразрешенного ни одним из директивных органов С С С Р выхода из рамок компетенции Совместной советско-турецкой комиссии и вторжения в область большой политики советско-турецких отношений.2
В соответствии с подписанным 28 февраля 1967г. правительствами С С С Р и Турции протоколом Совместная советско-турецкая комиссия была образована только для решения технических вопросов редемаркации государственной границы.
Работа советской делегации в период с 19 по 29 декабря, т.е. в последний этап этой сессии, представляет собой значительный интерес, требует деятельного анализа, поэтому считаю обязанным доложить о ней подробно, с иллюстрацией отдельных, дословно записанных, диалогов.
Вопрос о сообщении прессы относительно редемаркации государственной границы, непредвиденно и неожиданно, стал в работе Совместной советско-турецкой комиссии главным.
Стороны представили свои проекты - советская, имея в виду лаконичное сообщение о проделанной технической работе по редемаркации советско-турецкой границы, турецкая - преследуя корыстные политические цели в советско-турецких отношениях вообще.
1 П оследняя часть параграф а с левой стороны подчеркнута по всей вероятности А.Е.Кочиняном.2 С левой стороны п араграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.
180
Советский проект (см. Приложение N 1) сообщения прессы о завершении редемаркационных работ был полностью согласован с руководством М инистерства иностранных дел Сою за С С Р , лаконичен и вполне соответствовал уровню Совместной советско-турецкой комиссии и ее компетенции.
По своему содержанию советский проект означал констатацию проделанной работы, о чем говорили сами за себя подписанными сторонами.
Для прессы этого было более, чем достаточно.Советская делегация и советское посольство в Турции располагали вес
кими дипломатическими, юридическими и другими аргументами для реш ительной защиты своего проекта, но к сожалению, этого не сделали. Турецкий проект (см. Приложение N 2) в фервейке преамбулы и в пышном словосложении всего текста искусно запрятал одну, самую важную для турок, фразу -‘‘Н Е И З М Е Н Н У Ю Г Р А Н И Ц У М Е Ж Д У Т У Р Е Ц К О Й Р Е С П У Б Л И К О Й И С С С Р ''.1
Как известно, турецкая дипломатия выдавливает декларацию ‘‘о неизменяемости границы между Турцией и С С С Р '' из каждого советского визита в Турцию. П о духу проекта нам можно было не сомневаться в том, что турки готовы будут пойти на некоторые коррективы в преамбулу, но решительно будут отстаивать в нем самое главное для них - новую декларацию о "неизменяемости турецко-советской границы''. Так, к сожалению, и получилось.
Турецкий проект, естественно, насторожил меня, и я обратился к председателю делегации Ермош ину П .К . с просьбой не ограничиться ознакомлением членов делегации с турецким проектом на заседании Совместной комиссии и специально обсудить его сегодня-же, на совещании делегации.
Заседание Совместной комиссии закончилось заявлением сторон о том, что проекты будут изучены и ответы даны 20 декабря.
В 20 час. 19 декабря, в номере председателя делегации Ермошина П.К., с соответствующими мерами, исключающими возможное подслушивание турками, состоялось обсуждение турецкого проекта коммюнике о завершении работ по редемаркации границы.
Ермош ин П.К.: Член делегации вн ес предложение обсудить турецкий проект. Прошу вы сказать мнения.
Налбандян Г.С.: Необходимо занять твердую позицию защ иты советского проекта, к ак полностью соответствующ его характеру и содержанию р а боты Совместной советско-турецкой комиссии. М ожно объединить обоюдно выгодные общие положения советского и турецкого проектов в части констатации проделанной работы. Абзацы о т. Громыко и, особенно, декларацию в концовке текста следует обязательно исключить из турецкого проекта.
Бессонов А.В.: Совместная советско-турецкая комиссия по редем аркации государственной границы выполнила работу, имеющую только технический характер, поэтому принятие турецкого проекта, содержащ его в себе политическую декларацию о советско-турецких отношениях вообще, буд ет неправомерным актом.
Советский проект согласован с МИД СССР, ю ридически обоснован и долж ен быть принят за основу.
Гигинейшвили О.И.: Совместная советско-турецкая комиссия выполняла техническую работу.
Совещание закончилось решением делегации добиваться принятия советского проекта за основу, исключения из турецкого проекта заголовка
1 С левой стороны заглавных слов подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиня- ном.
181
"коммю нике", преамбулы относительно визита в Турцию т. Громыко и политической декларации о советско-турецких отношениях.
После совещания делегации, в 23 час. 19 декабря, я, наедине, имел беседу с председателем советской делегации, послом С С С Р т. Ермошиным П.К.
Налбандян Г.С.: Павел Константинович, знаю В ас к ак опытного дипломата, хорошо знающего армянский вопрос и имеющего большие заслуги в репатриации армян с Кипра, где Вы были посланником СССР, поэтому хочу повести с Вами откровенный разговор относительно турецкого проекта. Турки намерены получить в свои р уки новый политический документ, признающий за ними, по сути дела, захват армянских земель. В ся декларативная часть турецкого проекта подчинена этой цели. Я располагаю данным и о том, что М устаф а Кенаноглу им еет ж есткую устан овку правительства и М инистерства иностранных дел протащить ф разу о “неизменяемости советско-турецкой границы”, будет упорствовать в этом, поэтому прош у В ас проявить непреклонность в защ ите наш его проекта, тем более, что он им еет неоспоримое дипломатическое и юридическое превосходство над турецким .
В связи с тем, что сказал, прош у принять следующее мое официальное устное заявление: “Я категорически возражаю против концовки турецкого проекта сообшения прессы в части неизменяемости советско-турецкой государственной границы, считаю ее совершенно неприемлемой ни для Союза ССР в целом, ни, тем более, дл я Армянской ССР в частности. Если в этом вопросе возможны какие-либо колебания со стороны советской делегации, заранее прош у разреш ить мне немедленно выехать в СССР для соответствующ его доклада М инистерству иностранных дел Союза ССР и руководству Армянской ССР”.
Ермош ин П.К.: Основная цель турок понятна и мне. Конечно, турки добиваю тся нового политического документа, гарантирую ш его неизменяемость ныне сущ ествую щей турецко-советской государственной границы, но это делается в порядке вещ ей. За последнее врем я наше правительство д е лало много заявлений об обеспечении неизменяемости установленных территориальных границ. Будем добиваться принятия Совместной комиссией наш его проекта за основу, но ожидаю тся большие сложности в этом деле. Самое трудное будет исключить из турецкого проекта ф разу о неизменяемости государственной границы. Это м ож ет насторожить турок и создать у них мнение об обратном. М еж ду прочим, турки все врем я намекаю т на то, что коммю нике о заверш ении работ по редемаркации государственной гр аницы по своему содержанию должно соответствовать чаяниям турецкой общ ественности о гарантиях безопасности, неприкосновенности территории и неизменяемости границы. Это будет иметь для турок очень важ ное значение, особенно с учетом предстоящ ей компании формирования нового правительства.
Налбандян Г.С.: Позволю себе некоторые замечания по вы сказанному Вами. Ф раза о “неизменяемости турецко-советской границы '' вклю чена в турецкий проект коммю нике не случайно и не в порядке вещ ей. Турки р е ш аю т крайне интересую щ ий и х конкретный вопрос о новом признании нами захвата армянских земель. К ак известно, турки реш али и реш аю т много вопросов, в том числе и пограничных, и с другими своими соседями, однако систематических заверений от них о гарантиях “неизменяемости границы ” не требовали и не получали. Если пройдет турецкий проект, следовательно турки, по их замыслу, получат более сильный и весомый до кумент, чем К арсский и М осковский договора 1921г. и тот договор, которы й увез с собой в феврале 1921г. и з М осквы, после переговоров с Н аркомом иностранных дел РСФСР Г. Чичериным и Н аркомом по делам
182
национальностей И.Сталиным, глава делегации Великого национального собрания Турции Юсуф Кемаль-бей. На этот раз, весомость нового до кумента, закрепляющ его за турками захваченные армянские земли, будет обусловлена участием в принятии этого документа самой Армянской ССР в лице ее представителя. Но прош у учесть, что представитель Армянской ССР в принятии такого документа участвовать не будет. Сущ ественное значение для коммю нике в турецком варианте будет иметь авторитетность присутствия на церемонии подписания документов вы соких представителей ведомств сторон. Заявления советского правительства о неприкосновенности границ, к ак я понимаю, имею т в ви ду законно принадлежащ ие государствам территории. В частности, такие заявления делались в отношении послевоенного устройства и границ некоторых западноевропейских государств, ныне входящ их в социалистическое содружество. К стати сказать, на Западе успеш но и с лихвой реш ены все территориальные проблемы, в которых был заинтересован наш Союз. Этого нельзя сказать о ю жной границе. Вы опасаетесь того, что наш и попытки исключить из турецкого проекта политическую часть насторожат турок. Турки отлично знаю т- что делают. Н асторожиться надо нам.
Д ум ая об общественности, вернее об интересах господствую щей и властвующей клики Турции, м ы не м ож ем забывать о законных интересах армян. Какой-либо дипломатический промах в этом вопросе м ож ет вы звать отрицательную реакцию со стороны общ ественности армян во всем мире.
Вопрос политической декларации в турецком проекте вообще ненужного коммю нике о неизменяемости советско-турецкой границы следует и зучить на уровне того значения, которое турки ем у придают. Судьба советско-турецкой государственной границы им еет прямое, непосредственное отношение к армянскому народу. Девятнадцать двадцаты х армянских зе мель захвачены турками. Общественность Армянской ССР, многочисленны е колонии армян-скитальцев по всем у земному ш ару одобряют и поддерж иваю т внешнюю политику наш ей страны, пока м ирятся со своей трагедией и не поднимают голоса за восстановление справедливости, но в то ж е врем я они требуют, чтобы не ковырялись в их ран ах и не оскорбляли и х национальных чувств. Учтите: признание захвата армянских земель означает и признание геноцида, так к а к не было геноцида армян без захвата турками армянских земель и не было захвата земель без геноцида. Не пора ли прекратить хотя бы официальные декларации, ф актически признающие захват турками армянских земель ? Еще несколько слов об общественности Турции. Д ля того, чтобы успокоить свою общественность и избавить ее от беспокойства, турецкие правящ ие круги м огут успеш но использовать многочисленные декларации Генерального секретаря ЦК КПСС товарища Л.И .Брежнева о миролюбивой политике СССР. Д екларации товарища Бреж нева, одобренные и поддерживаемые не только народами Советского Сою за и всем прогрессивным человечеством мира, нашли свое почетное м есто в прессе в с е х го судар ств , кроме Турции и К итая. Турецкая пресса - это Вам хорошо известно - придерживается враждебного тона по отношению к СССР, клевещ ет на советскую действительность, печатает всякие измыш ления по адресу Совета Министров СССР и пы тается опорочить внешнюю политику ЦК КПСС. Декларации товарища Л .И .Брежнева обязаны использовать и м ы в своих доводах при обсуждении наш его проекта на заседании Совместной комиссии. Надо заставить турок согласиться с тем, что после многочисленных деклараций Генерального секретаря ЦК КПСС товарища Л.И .Брежнева, советская делегация считает неправомерным, ненуж ным и даж е неэтичным принятие комиссией технической компетенции декларации политического характера относительно безопасности границы территориальной целостности и пр.
183
В 9 час. 30 мин. 20 декабря Совместная советско-турецкая комиссия приступила к обсуждению проектов коммюнике о завершении работ по редемаркации государственной границы.
Выяснилось, что вечером 19 декабря М устаф а Кенаноглу получил точную информацию относительно состоящегося в этот день совещания советской делегации.1
За ночь в спешном порядке был составлен второй турецкий проект (см. Приложение N 3), очень немногим и несущественным отличающимся от первого проекта. Вся турецкая делегация вышла на заседание в настороженно-нервозном состоянии.
Председатель советской делегации Ермош ин П .К. предложил советский проект коммюнике о завершении работ по редемаркации границы, как наиболее соответствующий компетенции советско-турецкой комиссии, принять за основу и кое-что внести в него из турецкого проекта.
М устаф а Кенаноглу в решительной форме заявил: ‘‘Господин посол, ре- демаркационные документы подписываются в Анкаре, поэтому в соответствии с международными дипломатическими традициями и нормами должен быть принят за основу турецкий проект коммюнике. Учитывая Ваши возражения против пространности первого нашего проекта, мы предлагаем Вам второй, более краткий по своему содержанию, проект коммюнике''.
Прогноз наш подтвердился: турецкая делегация перешла к давлению на советскую делегацию.
Стороны обязались вновь изучить и обменяться предложениями.20 декабря 1973г. в 20 час. в номере председателя советской делегации
Ермошина П.К., состоялось совещание делегации по обсуждению второго проекта турок.
Ермош ин П .К . попросил членов делегации высказать свои мнения и предложения.
Налбандян Г.С.: П ервый и т.н. второй проекты турок идентичны, не соответствую т компетенции советско-турецкой комиссии, в своей декларативной части, входя в компетенцию правительств, определяют принципы советско-турецких отношений. П роекты турок не м огут быть приняты даж е за основу.
Ермош ин П.К.: Конкретно сформулируйте Ваше предложение, так к ак турецкий проект с нашими предложениями м ы должны представить через советское посольство в Турции М инистерству иностранных дел Союза.
Налбандян Г.С.: Принять за основу советский проект, исключить из турецких проектов политическую декларацию , особенно ф разу о неизменяемости советско-турецкой границы. М ое предложение обязательно сообщить посольству и М инистерству иностранных дел СССР. Одновременно передать мою просьбу: проконсультироваться по этом у вопросу с находящ им ся в М оскве заместителем председателя П резидиума Верховного Совета СССР товарищем Арутю няном Н .Х , затем с руководством ЦК КП Армении и Совета Министров республики.
Ермош ин К.П.: (к представителю Грузинской С С Р Гигинейшвили О.И.) Вы м ож ете присоединиться к предложению Налбандяна.
Гигинейшвили О.И.: Н ет?Бессонов А.В.: Оба турецких проекта имею т одно и то ж е содержание.
М ы выполняли техническую работу, поэтому сообщение прессы о завершении работ по редемаркации границы, если оно вообще нужно, должно быть в духе только советского проекта. Принимать политическую декларацию о советско-турецких отношениях м ы не правомочны, и это не входит
1 С левой стороны параграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.2 С левой стороны п араграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.
184
в компетенцию Совместной советско-турецкой комиссии. М нение делегации нужно сообщить посольству и МИД Союза.
Совещание решило: турецкий проект представить на рассмотрение П о сольству С С С Р в Турции и М инистерству иностранных дел С С С Р , одновременно сообщить им о предложении и просьбе Налбандяна.
21 декабря, почти весь день, Ермошин П .К . и Иванов П .С . находились в Советском посольстве.
В 15 час. 21 декабря я отправился в Советское посольство и в беседе с одним из работников узнал, что Грубяков В.Ф. (посол) отказывается сообщить в М оскву предложение и просьбу Налбандяна. Тремя часами позже об этом сообщил мне и заместитель председателя советской делегации генерал Иванов П .С . И з сообщения последнго стало известно, что советский посол в Турции Грубяков Василий Федорович одобряет турецкий проект сообщения прессы о завершении работ по редемаркации государственной границы, считает его "пыш ным" и вполне применимым.
В 21 час. 21 декабря Ермош ин П .К . созвал у себя, в гостинице ‘‘Бульвар палас'' узкое совещание делегации. Присутствовали Иванов П.С.., Бессонов А.В., Налбандян Г.С.
Ермош ин П.К.: Турки очень упорствую т, не идут ни на какой компромисс, требую т принять и х проект за основу и обязательно дать в нем абзац о гарантиях безопасности, территориальной целостности и неприкосновенности границ. Что делать?
Налбандян Г.С.: Тупому и беспредметному упорству турок надо противопоставить разумное, обоснованное упорство советской делегации, заставить и х понять, хотя они это и понимают прекрасно, что м ы не правительственная делегация для заклю чения договора о друж бе и ненападении. По логике турок получается, что декларацию о территориальной целостности и неприкосновенности советско-турецкой границы должна дать и делегация М П С СССР, которая прибыла в Турцию по техническим вопросам и в настоящ ее врем я находится в Анкаре, в одной гостинице с нами. Н аконец, чтобы прекратить дискуссию с турками по вопросу коммюнике, посоветуйтесь в Советском посольстве и предложите туркам самый лучший в а риант: пусть каж д ая сторона сама даст, по своем у усмотрению, сообщение своей прессы о заверш ении работ по редемаркации границы.
Бессонов А.В.: Я остаюсь при своем мнении и считаю, что если даж е давать собщение прессы, то надо это сделать в узко м плане и только с констатацией проделанной работы, без декларации о советско-турецких отношениях.
Ермош ин П .К., Иванов П .С.: Василий Федорович (посол С С С Р в Турции Грубяков) считает обязательным коммю нике о заверш ении работ по редемаркации советско-турецкой границы и предлагает на основе декларации товарища Подгорного во врем я его визита в Турцию в 1972г. Вот текст д е кларации и д вух проектов - советского и турецкого - составить обоюдопри- емлимый проект коммюнике.
Налбандян Г.С: Ф раза о “территориальной целостности и неприкосновенности советско-турецкой границы '' остается?
Ермош ин П.К.: Да. Д ля турок это - главное.Налбандян Г.С.: Пользуясь правами, предоставленными лично мне пос
тановлением Совета М инистров СССР за подписью товарища Косыгина, категорически возражаю против предложения Советского посла в Турции Грубякова и требую о м оем предложении по этом у вопросу и просьбе все ж е сообщить М инистерству иностранных дел СССР. У н ас н ет оснований дублировать Декларацию П редседателя Верховного Совета СССР товарища Подгорного.
185
Ермош ин П.К.: Поймите, товарищи, турки прицепились к этом у и настойчиво требуют, надо ж е кончить скорей. Ведь тут ничего особенного нет, тем более, что все это сказано в декларации Подгорного. Коммюнике м ы даем от себя и это не требует дублированием декларации товарища Подгорного.
Налбандян Г.С.: Если даем от себя, давайте внесем два употребительных в практике международных дипломатических отношений безобидных и справедливых слова с такой формулировкой ф разы неприкосновенности законно принадлежащ ей территории и безопасности границы".
Ермош ин П.К.: Турки никогда не согласятся.Налбандян Г.С.: А почему не согласятся, и чем конкретно м огут обосно
вать свои возраж ения? П оставьте этот вариант декларативной части ком мюнике на обсуждение Совместной советско-турецкой комиссии, пусть турки дадут ответ и обоснуют свои возражения.
Через час после совещания Ермошин П .К. и Иванов П .С . пригласили меня на собеседование. Состоялся такой разговор.
Ермош ин П.К.: По этом у вопросу вы имеете какую -либо устан овку руководства республики?
Налбандян Г.С.: Во-первых: руководство Армянской ССР не могло предвидеть отклонение советско-турецкой комиссии от своих функций, определенных советско-турецким протоколом от 28 ф евраля 1967г, чтобы дать какую -либо устан овку своем у представителю. Но уверен, что, если бы, к ак я просил несколько раз, МИД СССР сочло бы полезным посоветоваться с руководством республики, то с его стороны было бы полное одобрение советского проекта сообщения прессы о заверш ении редемаркации. Во-втор ы х и самое главное: ЦК Компартии Армении, П резидиум Верховного Совета, Совет Министров и М инистерство иностранных дел Армянской ССР рассматривали весь комплекс мероприятий по редемаркации советско-турецкой государственной границы только в плане интересов страны, а не в рам ках узконациональных интересов республики, оказали полное доверие и поддерж ку советской делегации, уделили очень много внимания оказанию ей всесторонней помощи, своевременно, по своей инициативе, реш али все вопросы, касаю щ иеся редемаркационных работ на территории р еспублики. П ервый секретарь ЦК Компартии Армении т. Кочинян А.Е., председатель П резидиума Верховного Совета т. Артюнян Н .Х , председатели Совета Министров тт. М урадян Б.А. и А рзуманян Г.А., заместитель председателя Совета М инистров т. Арутю нян Г Т , заведую щ ий отделом ЦК КП Армении т. М анасерян Л .П , министры иностранных дел тт. М артиросян Б.А. и Удумян К .Б , министр водного хозяйства т. Баграмян Г А , партийные и советские органы всех пограничных районов Армянской ССР были в постоянном контакте с советской делегацией, много р аз устраивали специальные приемы, советовались о реш ении конкретных вопросов, помогали нам. Организовано было дл я делегации, по указаниям руководства республики, много экскурсионных поездок по Армении. Во всех встречах с советской делегацией в Армении не было ни одного случая даж е намеков на проявление какой-либо недоброжелательности к туркам. Напротив, я много р аз передавал руководству советской делегации приглашение отдельны х общ ественных организаций республики турецкой делегации посетить Армению. Председатель исполкома Ленинаканского горсовета депутатов трудящ ихся т. М атниш ян С .Х , Исполком Ахурянского районного совета устроили всей Совместной советско-турецкой комиссии очень хороший прием, такой ж е прием был дан комиссии в Советской К ара-кала. Турки буквально поражены таким доброжелательным отношением в Армении, не знали, к ак выразить свою благодарность, не перестаю т вспоминать приемы в Армении и эту сессию. К ак всем известно, председатели турецкой
186
делегации Ш инаси Ойман и Кепенек, много р аз вспоминая приемы в Армянской ССР, заявляли: М ы ощутили в армянском хлебе настоящую и скренность, убедились в том, что армяне не злопамятны".
П резидиум Совета М инистров республики несколько р аз обсуждал с в а ш им участием вопросы оказания помощи советской делегации. Руководство республики высоко оценило работу советской делегации и наградило ее руководителей Почетными грамотами Верховного Совета Армянской ССР, а всех членов делегации - почетными грамотами Совета Министров, были сделаны подарки. Вот в таком духе были указан и я и поручения директивных органов республики их представителю в советской делегации. Никаки х особых установок не могло быть. Было одно серьезное предупреждение руководства республики и заведую щ его отделом ЦК КП Армении т. М анасеряна Л.П. - строго соблюдать установленные для советской делегации нормы поведения, функциональные обязанности членов, и ни при к а ки х обстоятельствах не входить в вопросы политического характера, советско-турецких и армяно-турецких отношений.
Ермош ин П .К., Иванов П .С.: Совершенно правильно. Лично м ы безгранично благодарны руководству Армянской ССР, всем партийным и советски м организациям за повседневное внимание и помощь, которые оказали они советской делегации в выполнении задания Советского правительства по редемаркации границы.
Налбандян Г.С.: Теперь у м ен я один вопрос к вам. Нет-ли у в ас претензий к членам советской делегации, и особенно к представителю Армянской ССР в той части, что быть может, было проявлено недоброжелательное отношение к туркам, были вы сказаны агрессивные настроения по отношению к Турецкой республике, и все это насторожило, заставило их сделать из этого определенные выводы и в качестве предупредительной м еры вн овь добится гарантии безопасности на границе?
Ермош ин П .К., Иванов П .С .: Нет, это совершенно исклю чается. В ся советская делегация вела себя в р ам ках установланных норм поведения.
Налбандян Г.С.: Значит, турки не случайно запрятали в свой проект сообщения прессы ф разу о неизменяемости и неприкосновенности советско- турецкой границы и твердо решили, им ея на это конкретную устан овку своего правительства, получить от н ас новое признание за ними захвата армянских земель.
Председатель Советской делегации посол С С С Р Ермошин П .К . ночью выехал в Советское посольство, чтобы вновь обсудить вопрос об аспекте коммюнике. Было обещано, как решили на совещании делегации, турецкий проект с предложением и просьбой представителя Армянской С С Р передать на рассмотрение М И Д С С С Р , однако впоследствии выяснилось, что обещание не было выполнено. Грубяков В.Ф. и Ермошин П .К . решили больше по этому вопросу с членами делегации не консультироваться. Был изолирован от этого дела и Бессонов А.В.
Турки пустили в ход все средства, чтобы добиться коммюнике в своей редакции.
М инистр иностранных дел Турции Халюк Байулькен поставил перед М устаф ой Кенаноглу ультимативное требование - ‘ ‘заставить русских принять турецкий проект''.
Как видно из изложенного, коммюнике о завершении по редемаркации границы стало центральным вопросом сессии.
22 и 23 декабря Ермошин П .К . и Иванов П .С . большей частью находились в Советском посольстве у Грубякова В.Ф.
Члены советской и турецкой делегации планомерно занимались оформлением документов редемаркации. В этом деле не возникало никаких сложностей, так как все вопросы еще до начала редемаркационных работ
187
были рассмотрены и решены с предельной ясностью в соответствующих соглашениях сторон.
Споры и серъезные разногласия между делегациями возникали и своевременно решались во время полевых работ, непосредвенно на линии границы, о чем директивным органам республики доклаывалось ранее.
Камеральные работы в целом прошли гладко.24 декабря состоялось заседание Совместной советско-турецкой комис
сии.Перед подписанием части технических документов председатели делега
ций кратко обсудили вопрос о проектах коммюнике.М устаф а Кенаноглу: Господин посол, Вы рассмотрели наш второй про
ект и когда м ы будем иметь Ваш ответ по этом у вопросу?Ермош ин П.К.: Господин посол, изучаем. Думаю , что завтра или после
завтра дадим Вам наш ответ и договоримся об обоюдно-приемлимом варианте коммюнике.
М устаф а Кенаноглу: Господин посол, мне это совершенно непонятно. Вчера директор Восточного департамента М инистерства иностранных дел Турецкой республики господин Н едж ет Гезель имел по этом у вопросу пе
реговоры с господином послом СССР Грубяковым и нам сообщил, что господин Грубяков одобрил и принял проект коммю нике о заверш ении работ по редамаркации советско-турецкой границы.
Ермош ин П.К.: Господин посол, завтра или послезавтра все будет ясно, и м ы реш им этот вопрос.
Турки были в курсе всего того, что происходило в Советской делегации вокруг вопроса о содержании коммюнике, поэтому торопились и с каждым часом усиливали давление и на советскую делегацию, и на советское посольство.1
Больше не оставалось никакаих сомнений в том, что турки придают исключительно важное значение принятию новой декларации о неизменяемости советско-турецкой границы. Турки дальновидно заглядывали в будущее.
26 декабря, председатель советской делегации посол С С С Р Ермошин П .К . около двух часов находился в кабинете председателя турецкой делегации посла Турецкой республики М устаф ы Кенаноглу. С турецким послом был переводчик М ехмет Курбаноглу, с советском послом - секретарь делегации атташе Васильев Д.А. Других лиц не было. М устаф а Кенаноглу в резкой форме потребовал от Ермошина П .К . принятия турецкого коммюнике о завершении редемаркации советско-турецкой границы.
С этим вопросом было покончено.Выгодная для турок политическая декларация о неизменяемости совет
ско-турецкой границы была принята.27 декабря, спецсамолетом прибыли из М осквы в Анкару для присутс-
вия на церемонии подписания редемаркационных документов и коммю нике:
Генеральный секретарь М И Д С С С Р - он же заместитель М инистра - Ч ерняков Ю . H.,
Заместитель начальника Генерального Ш таба Вооруженных Сил С С С Р - генерал-полковник Козлов М . М.,
Начальник пограничных войск С С С Р - генерал-лейтенант М атросов В.А.Тем же самолетом прибыл в Анкару для участия в похоронах скончав
шегося в ночь с 26 по 27 декабря, от инфаркта, бывшего президента
1 С левой стороны первая часть п араграф а подчеркнута по всей вероятности А.Е.Кочиняном.
188
Турции Исмета Иненю зам ести тел ь председателя Президиума Верховного Совета С С С Р т. Яснов.
29 декабря, в 12 час., в конференц-салоне здания М инистерства иностранных дел Турции состоялась с большой торжественностью церемония подписания документов о редемаркации советско-турецкой границы и принятия по этому поводу коммюнике с декларацией ‘‘Принципов независимости, суверенитета, равноправия, Т Е Р Р И Т О Р И А Л Ь Н О Й Ц Е Л О С Т Н О С Т И , Н Е П Р И К О С Н О В Е Н Н О С Т И ГР АН И Ц ''...
Приняли участие:С о стороны С С С Р :Советская делегация в составе:Председателя - посла С С С Р Ермошина П.К.,Заместителя председателя - генерал-майора Иванова П.С.,Советника М И Д С С С Р - Бессонова А.В.,Представителя Генерального штаба вооруженных сил С С С Р - полковни
ка Ж икова В.Г.,Представителя Грузинской С С Р - кандидата исторических наук Гигине
йшвили О.И.,Секретаря - атташе Всильева Д.А.,Переводчика - Прищ епова А.Л.,Представители ведомств:Генеральный секретарь М И Д С С С Р - он же заместитель министра -
Черняков Ю .Н.,Заместитель начальника Генерального штаба вооруженных сил С С С Р -
генерал-полковник Козлов М .М .,Начальник пограничных войск С С С Р - генерал-лейтенант М атросов
С.А.,Посол С С С Р в Турции - Грубяков В.Ф.,Советник советского посольства в Турции - Уткин,Военный атташе сухопутных войск С С С Р - полковник Крамарев В., Военный атташе морских сил С С С Р - капитан первого ранга (фамилию
не помню).Представитель Армянской С С Р , в 8 час. 29 декабря, официально заявил
руководству и членам делегации, что присутствовать на церемонии и участвовать в подписании документов не будет. Это сделано в знак протеста против незаконного акта со стороны Совместной советско-турецкой комиссии по редемаркации государственной границы, и самое главное, для того, чтобы дать понять туркам, а также нашим дипломатам, что вопрос об армянских землях с повестки не снят.
С о стороны Турции:Турецкая делегация в составе:Председателя - посла Турецкой республики М устаф ы Кененоглу, Заместителя председателя - губернатора на службе в центре Мехмета
Тарджан,Советника М И Д Турции - доктора Гехкан Урсал,Представителя Главного управления безопаности - Неджеда Кахраман, Представителя Главного управления жандармерии - полковника Хыдара
Акпынар,Прадставителя Генерального штаба - полковника Кямиля Аксу, Начальника отдела топографической службы Генерального штаба - пол
ковника Хаяты Балкан,Старшего инженера Управления водных ресурсов - Реджепа Устюнер, Секретаря Топографческого управления Генерального штаба - подпол
ковника Турана Озальп,Переводчика - Мехмета Курбаноглу.
189
Представители ведомств:Генеральный секретарь М И Д - он же первый заместитель М инистра И с
маил Эрез,Директор Восточного департаманта М И Д - Неджед Гезель,Генеральный директор Политического управления М И Д - Исмаил Сой-
сал,Заместитель начальника Генерального штаба, он же начальник операти
вного управления Генерального штаба - корпусный генерал Реджан Энгин,Начальник Управления Генерального штаба по охране государственной
границы - дивизионный генерал Ш агып Окур.Н а церемонию прибыли многочисленные представители прессы, фото
репортеры, турецкая кинохроника.Церемония зявершилась подписанием коммюнике (см. Приложение N 4
- выписка из газеты ‘‘Правда'' от 30 декабря 1973г.), восторженными тостами, шампанским, а затем и банкетом в ресторане ‘ ‘Беюк Анкара''.
30 декабря должны были быть многочисленные отклики турецкой "общественности" во всех газетах.
Итак, при решении технического вопроса - оформления выполненных в период 1967-73гг. Совместной советско-турецкой комиссией работ по редемаркации государственной границы, прохождения которой демаркировано в период 1924-26гг. и утверждено генеральным протоколом в 1926г., турки, благодаря слабости наших дипломатов, непонятной уступчивости с их стороны получили в руки еще один важный для них, более авторитетный документ о том, что Сою з Советских Социалистических Республик вновь признает захват турками армянских земель.
Убийца и грабитель получил еще одну амнистию. Никто не может дать этому документу иное толкование.1
Турки - опытные картежники дипломатической игры, никогда они не пренебрегают лишними козырями.
П ри случае турецкая дипломатия этим новым документом основательно усилит свои позиции.
Мы, к сожалению, не хотели понять, что новая декларация о ‘‘территориальной целостности, неприкосновенности границ'' нужна турецкой дипломатии не только на будущее. Сегодня решается вопрос крупных частных капиталовложений по ‘‘освоению'' восточных вилайетов, превращению их в зону интенсивного производства зерна и развития животноводства с созданием крупных, механизированных помещичьих владений. Турки не совсем уверены, что хозяевами этих земель останутся навсегда, поэтому с учетом обстановки и настроений частных предпренимателей понадобились свежие гарантии ‘ ‘территориальной целостности и неприкосновенности границ''.2
Возмутителен не только сам факт подписания несанкционированной правительством Сою за С С Р новой декларации о советско-турецких отношениях.
Посол С С С Р в Турции Грубяков В.Ф. по многократной информации руководства советской делегации знал о возражениях и предложениях отдельных членов делегации по вопросу содержания коммюнике о завершении работ по редемаркации государственной границы, однако игнорировал их, не придал никакого значения принципиальной важности обязательного проведения советского проекта. Более того, Грубяков В.Ф. и Ермош ин П .К. были инициаторами ненужного широкого представительства от авторитетных инстанций при подписании редемаркационных документов и коммю
1 С левой стороны параграф а подчеркнут по всей вероятности А.Е.Кочиняном.2 С левой стороны п араграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.
190
нике, а также большой пышности и торжественности в самой церемонии подписания. М ож но было и не придавать серьезного значения этим внешним деталям протокольного характера, если бы они не усиливали внутреннее содержание принятого коммюнике.
Советская делегация полностью и в срок выполнила задание правительства С С С Р по редемаркации советско-турецкой государственной границы.
Редемаркационные документы представляются правительствам сторон на ратификацию.
К докладной записке прилагаются:1. Копия утвержденного М И Д С С С Р советского проекта сообщения
прессы о завершении работ по редемаркации советско-турецкой границы.2. Копия перевода первого турецкого проекта коммюнике.3. Копия перевода второго турецкого проекта коммюнике.4. Копии опубликованного в газете ‘‘Правда'' от 30 декабря 1973г. Тек
ста коммюнике и статьи В.Владимирова о завершении работ по редемаркации советско-турецкой границы.
Некоторые информационные материалы по Турции будут представлены директивным органам республики дополнительно.
Представитель Армянской С С Р вСоветской делегации по редемаркациисоветско-турецкой границы Г.Налбандян
31 декабря 1973г.
НАА, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 19-47. Подлинник. М аш инопись .
ПРИЛОЖЕНИЕ
N 1Проект
О ЗАВЕРШ ЕНИИ РАБОТ ПО РЕДЕМАРКАЦИИ СОВЕТСКО-ТУРЕЦКОЙ
ГОСУДАРСТВЕННОЙ ГРАНИЦЫ
Вследствие некоторых изменений, происшедших на пограничных реках после демаркации границы, проведенной в 1926г., Правительства Сою за С С Р и Турецкой Республики, руководствуясь желанием развивать между обеими странами отношения добрососедства и сотрудничества, 28 февраля 1967г. решили провести редемаркацию границы и с этой целью образовали в 1969г. Совместную советско-турецкую комиссию. Комиссия проверила и привела в соответствие с демаркационными документами 1926г. прохождение линии сухопутной границы и линии границы на участках рек, где не произошло изменений русел, а также определила линию границы на тех речных участках, где произошли изменения русел рек.
Работа Совместной советско-турецкой комиссии проходила в обстановке взаимопонимания и делового сотрудничества.
"декабря 1973г. в Анкаре были подписаны Протокол-описание прохождения линии советско-турецкой государственной границы и приложенные к нему карта границы и протоколы пограничных знаков, а также Протокол о контроле, уходе, ремонте и восстановлении пограничных знаков и сохранении пограничных просек.
191
Документы редемаркации границы подписали: председатель советской делегации посол П .К . Ермошин, председатель турецкой делегации посол М устаф а Кенаноглу.
П ри подписании документов присутствовали:С советской стороны -С турецкой стороны -Стороны выражают уверенность в том, что успешное завершение работ
по редемаркации государственной границы будет содействовать дальнейшему развитию и укреплению отношений дружбы и добрососедства между обеими сторонами.
НАА, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 48. Копия. М аш инопись.
N 2 П еревод с турецкого
ДЛЯ ПРЕССЫ
Совместная Комиссия, образованная в соответствии с Протоколом от 28 февраля 1967г. о редамаркации турецко-советской границы, закончила свою работу, продолжавшуюся с 1969г., и сегодня в М инистерстве иностранных дел председателями делегаций были подписаны различные документы.
С о стороны Турции послом М устаф ой Кенаноглу,С о стороны Советского Сою за послом П.К.Ермош иным.Н а церемонии подписания присутствовали ...В этой связи распостраняется следующее коммюнике:
КОМ М Ю НИКЕ
Во время официального визита в Турцию в мае 1965г. советский министр иностранных дел господин А.Громыко внес предложение о проведении редемаркации турецко-советской границы в соответствии с современными техническими требованиями и возможностями. Это предложение было положительно встречено в Турции и 28 февраля 1967г. в этой связи в Анкаре был подписан Протокол.
Совместная Комиссия, образованная в соответствии с этим Протоколом, в январе 1969г. начала и "декабря 1973г. закончила свою работу. В этот же день в Анкаре председатели делегаций - со стороны Турции посол М устафа Кенаноглу и со стороны Советского Сою за посол П.К.Ерм ош ин - подписали:
1. Протокол описания прохождения линии государственной границы между Турецкой Республикой и С С С Р ,
2. Карту государственной границы между Турецкой Республикой и С С С Р ,
3. Протоколы пограничных знаков,4. Протокол между Турецкой Республикой и Правительством С С С Р о
контроле, уходе, ремонте и восстановлении пограничных знаков и сохранении пограничных просек.
Н а церемонии подписания присутствовали:с турецкой стороны: с советской стороны:Ранее стороны, с целью предупреждения территориальных потерь, воз
никших из-за некоторых исправлений, проведенных в связи с изменениями русел пограничных рек, происшедшими после демаркации границы, проведенной в 1926г., подписали 24 марта 1972г. в Анкаре ‘ ‘Протокол об
192
определении линии государственной турецко-советской границы на пограничных реках и о территориальной компенсации''.
Кроме того, Председатели делегаций Совместной турецко-советской комиссии, в соответствии с данными им полномочиями, 17 апреля 1973г., также в Анкаре, подписали ‘‘Протокол между Правительством Турецкой Республики и Правительством Сою за Советских Социалистических Республик об определении линии морской границы между турецкими и советскими территориальными водами на Черном море''.
Ввиду того, что на линии границы между двумя странами, которая в основном была определена Карсским и М осковским договорами 1921г. и уточнена Тифлисским Протоколом 1926г., в течении более чем 40 лет, особенно на пограничных реках, произошли некоторые изменения и в связи с тем, что старые документы не отвечали современным техническим требованиям, возникла необходимость нового определения линии границы, и в результате того, что проведение сторонами в духе взаимопонимания и сотрудничества работы завершились положительным и конструктивным результатом, были подписаны вышеупомянутые документы.
Договаривающиеся Стороны убеждены в том, что вышеупомянутые документы, число которых достигает 1100 ш тук и которые были подписаны в результате совместной работы, являются очевидным примером усилий по развитию и упрочнению турецко-советского добрососедства и сотрудничества, являет собой весьма значительный шаг в турецко-советских отношениях, развивающихся между двумя странами в духе принципов мира и добрососедства в течении более, чем полувекового периода.
Договаривающиеся Стороны считают, что этот последний положительный прогресс в турецко-советских отношениях, равивающихся на пользу обеим странам и в рамках уважения принципов независимости, равноправия, территориальной целостности и невмешательства во внутренние дела, является новым элементом, составляющим важный вклад в сотрудничество в различных областях.
Договаривающиеся Стороны заявляют, что эти протоколы исторического значения, документирующие мирную и безопасную неизменную границу между Турецкой Республикой и С С С Р , являются долговременным признаком принципа добрососедства и атмосферы безопасности, господствующими в отношениях между двумя странами.1
НАЛ, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 49-51. Копия. М ашинопись.
N 3 П еревод с турецкого
СОВМЕСТНОЕ КОМ М Ю НИКЕ О ЗАВЕРШ ЕНИИ РАБОТ ПО РЕДЕМАРКАЦИИ СОВЕТСКО-
ТУРЕЦКОЙ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ГРАНИЦЫ
Во время официального визита в Турцию в мае 1965г. М инистра иностранных дел С С С Р г-на Громыко между Правительствами обеих стран была достигнута договоренность о редемаркции турецко-советской границы и 28 февраля 1967г. в Анкаре по этому вопросу был подписан Протокол.
Редемаркация советско-турецкой границы, которая была определена М осковским и Карсским договорами 1921г. и редемаркированна в 1926г., стала необходимой в связи с тем, что за прошедшие с тех пор годы произошли некоторые изменения русел пограничных рек, а также в связи с тем,
1 С левой стороны параграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.193
что демаркационные документы 1926г. не отвечали современным техническим требованиям.
Образованная в соответствии с протоколом 1967г. Совместная турецкосоветская комиссия по редемаркации границы в январе 1969г. начала и " " декабря 1973г. закончила свою работу. В итоге проведенных Сторонами в духе взаимопонимания и сотрудничества работ, завершившихся положительным и конструктивным результатом, ” " декабря 1973г., в Анкаре, председатели делегаций - со стороны Турции посол М устаф а Кенаноглу и со стороны Советского Сою за посол П.К.Ерм ош ин - подписали следующие документы:
1. Протокол-описание прохождения линии государственной границы между Турецкой Республикой и С С С Р .
2. Карту косударственной границы между Турецкой Республикой и С С С Р .
3. Протоколы пограничных знаков.4. Протокол между Правительством Турецкой Республики и Правитель
ством С С С Р о контроле, уходе, ремонте и восстановлении пограничных знаков и сохранении пограничных просек.
Н а церемонии подписания присутствовали:С турецкой стороны: с советской стороны:Ранее Стороны с тем, чтобы исключить территориальные потери при
проведении линии границы на участках рек, где произошли изменения русел после обозначения границы в 1926г., подписали 24 марта 1972г. в А н каре ‘‘Протокол об определении линии турецко-советской государственной границы на пограничных реках и о территориальной компенсации''.
Кроме того, 17 апреля 1973г. был подписан ‘‘Протокол между Правительством Турецкой Республики и Правительством Сою за Советских Социалистических Республик об определении линии морской границы между турецкими и советскими территориальными водами на Черном море''.
Стороны убеждены, что подписанные в результате этой совместной работы имеющие историческое значение Протоколы, документирующие в целях сохранения мира и безопасности между Турецкой Республикой и Сою зом Советских Социалистических Республик неизменную между ними границу, являются весьма значительным достижением в турецко — советских отношениях, развивающихся в духе принципов мира и добрососедства в течении более чем полувекового периода.1
Стороны, кроме того, считают, что этот положительный прогресс, достигнутый в турецко-советских отношениях, развивающихся на основе уважения принципов независимости, равноправия, территориальной целостности и невмешательства во внутренние дела и на пользу обеим странам, является новым элементом, представляющим важный в дело сотрудничества между Турцией и Советским Сою зом в различных областях.
НАА, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 52-53. Копия. М ашинопись.
N 4 ЗАВЕРШЕНИЕ РАБОТ ПО РЕДЕМАРКАЦИИ
СОВЕТСКО-ТУРЕЦКОЙ ГРАНИЦЫ
Правительство Сою за Советских Социалистических Республик и правительство Турецкой Республики, руководствуясь желанием развивать отношения между двумя странами в соответствии с традициями мира, дружбы и добрососедства, достигли договоренности о редемаркации советско-туре
1 С левой стороны параграф а подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.194
цкой государственной границы и подписали с этой целью в Анкаре 28 февраля 1967г. соответствующий протокол.
Редемаркация советско-турецкой границы, установленной М осковским и Карсским договорами 1921г. и демаркированной в 1926г., стала необходимой в связи с тем, что за прошедшие с тех пор годы произошли некоторые изменения русел пограничных рек, а также в связи с тем, что демаркационные документы 1926г. не отвечали современным техническим требованиям.
Образованная в соответствии с протоколом 1967г. Совместная советско- турецкая комиссия по редемаркации государственной границы в 1969г. начала и в декабре 1973г. закончила свою работу. В итоге проведенной в духе взаимопонимания и сотрудничества работы, завершившейся положительными и конструктивными результатами, 29 декабря 1973г. председатели делегаций - со стороны Советского Сою за посол П.К.Ерм ош ин и со стороны Турции посол М устаф а Кенаноглу - подписали в Анкаре следующие документы:
1. Протокол-описание прохождения линии советско-турецкой государственной границы.
2.Карту государственной границы между Сою зом Советских Социалистических Республик и Турецкой Республикой.
3. Протоколы пограничных знаков.4. Протокол между правительством Сою за С С Р и правительством Туре
цкой Республики о контроле, уходе, ремонте и восстановлении пограничных знаков и сохранении пограничных просек.
5. На церемонии подписания присутствовали: с советской стороны - генеральный секретарь М И Д С С С Р Ю .Н.Черняков, посол С С С Р в Турции В.Ф.Грубяков, заместитель начальника Генерального штаба вооруженных сил С С С Р генерал-полковник М .М .Козлов и начальник пограничных войск С С С Р генерал-лейтенант В.А.Матросов, с турецкой стороны - генеральный секретарь М И Д Турции Исмаил Эрез, генеральный директор Политического управления М И Д Турции Исмаил Сойсал, корпусный генерал Реджан Энгин и дивизионный генерал Рагып Окур.
Ранее стороны, с тем, чтобы исключить территориальные потери при проведении линии границы на участках рек, где произошли изменения русел рек, после обозначения границы в 1926г., подписали 24 марта 1972г. в Анкаре протокол об определении линии советско-турецкой государственной границы на пограничных реках и территориальной компенсации.
Кроме того, 17 апраля 1973г. был подписан протокол между правительством Сою за Советских Социалистических Республик и правительством Т у рецкой Республики об определени линии морской границы между советскими и турецкими территориальными водами на Черном море.
Стороны считают, что подписание указанных протоколов, представляющее собой прогресс в советско-турецких отношениях, развивающихся на основе принципов независимости, суверенитета, равноправия, территориальной целостности, неприкосновенности границ,1 невмешательства во внутренние дела и в интересах обеих стран, является новым важным вкладом в сотрудничество между Советским Сою зом и Турцией.
1 Под словами "территориальной целостности, неприкосновенности границ" к р асным карандаш ом подчеркнуто по всей вероятности А.Е.Кочиняном.
195
Выписка из гезеты "Правда" от 30 декабря 1973г. (ТАСС)
В ТРАДИЦИЯХ ДОБРОСОСЕДСТВА
Подписанные 29 декабря в Анкаре советско-турецкие документы, касающиеся государственной границы между С С С Р и Турцией, имеют важное значение для укрепления добрососедских отношений между двумя странами. Представители обеих стран, участвовавшие в работе Совместной советско-турецкой комиссии, отмечают, что работа комиссии проходила в обстановке взаимопонимания и делового сотрудничества.
Успеш ному завершению сложной и кропотливой работы комиссии способствовал прошлогодний визит в Турецкую Республику Председателя П р езидиума Верховного Совета С С С Р Н.В.Подгорного. Подписанная в результате визита декларация о принципах добрососедских отношений между Сою зом Советских Социалистических Республик и Турецкой Республикой зафиксировала обоюдное стремление сторон уважать территориальную целостность и неприкосновенность границ в качестве незыблемой нормы отношений между нашими странами. Работа по редемаркации советско-турецкой границы, как отмечалось в совместном советско-турецком коммю нике, является выражением развития добрососедских отношений.
Подписание новых советско-турецких пограничных документов свидетельствуют о том, что при наличии доброй воли можно успешно решать самые сложные межгосударственные проблемы, к числу которых относятся пограничные. Завершение редемаркации, несомненно, будет способство- воть дальнейшей стабилизации заметно улучшившихся за последние годы отношений мвжду С С С Р и Турцией.
В.Владимиров
НАА, ф. 1, оп. 53, д. 83, с. 54-56. Копия. М ашинопись.
196
ՎԻԿՏՈՐ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ - ԾՆՆԴՅԱՆ 100-ԱՄՅԱԿԸ
Մի քանի տարի առաջ Վիկտոր Համբարձումյանի տուն-թանգարանում անցկացվող հերթական Համբարձումյանական ընթերցումների ժամանակ ակադեմիկոս Ռուբեն Համբարձումյանը իր հոր մասին հուշեր պատմելիս հիշեց հետևյալը. « Հայրիկը հաճախ ասում էր, որ պետք է շատ կարդալ դասակասսերիս և սովորել նրանցից: Նրանց գրածներում միշտ կարելի է գտնել իրենց հանճարեղ կռահումները և այն բազմաթիվ գաղափարները, որ իրենք չեն հասցրել իրա գործել»: Վիկտոր Համբարձումյանը ինքը ևս դասական էր, թեպետ մեզնից շատերի համար նա նաև ժամանակակից է: Եվ նրա պատվիրաններին հարկ է վերաբերվել այնպես, ինչպես վերաբերվում են մեծագույն դասականների պատվիրաններին: Իրոք, դասականներից շատ բան կա սովորելու: Ընդ որում, ոչ միայն այն բնագավառներում, որ եղել են նրանց գործունեության հիմնական ասպարեզները, այլև կյանքի բոլոր այլ ոլորտներում: Մեծերը մեծ են լինում ամեն ինչում: Հարկ է նշել նաև, որ, ցավոք, հաճախ մենք ոչ միայն մոռանում ենք մեծերի վաստակը, այլև արժանին հատուցելու փոխարեն նրանց «վճարում» ենք ոչ ըստ պատշաճի:
Վիկտոր Համբարձումյանին գիտենք հիմնականում իբրև մեծագույն աստղագետ: Անշուշտ, դա ճիշտ է: Աակայն Վ.Համբարձումյանը աստղագիտությունից զատ մեծ է նաև այլ ասպարեզներում: Նա եղել է 20-րդ դարի խոշորագույն հայ հասարակական-քաղաքական գործիչներից մեկը: 50 տարի ղեկավարել է Հայաստանի գիտությունների ակադեմիան: Եղել է Միջազգային աստղագիտական միության նախագահ, նաև Գիտական միությունների միջազգային խորհրդի նախագահ (այդ պաշտոնում նա ղեկավարել է ողջ աշխարհի գիտությունը): Քչերն են հիշում, որ նա օր ծերության շատ գործուն մասնակցություն ունեցավ արցախյան շարժմանը, նույնիսկ մեկ շաբաթ հացադուլ արեց, այն էլ' 82 տարեկանում... Չդադարեցրեց հացադուլը անգամ ամենաազդեցիկ պետական այրերի և աշխարհահռչակ գիտնականների հորդորներով և իբրև հասարակ հայ մարդ տեղի տվեց միայն Ամենայն Հայոց կաթողիկոսի հորդորին: Արցախյան շարժման առաջին իսկ պահից Վ.Համբարձումյանը առանց դույզն-ինչ տատանման կանգնեց ազգային ազատագրական շարժման կողմը և իր խիզախ ելույթներով կարևոր ներդրում ունեցավ Արցախի հայության իրավունքների ճիշտ գնահատման ու ներկայացման գործում: Այսօր իսկ ավելի քան այժմեական է Համբարձումյանի այն ձևակերպումը, թէ. «Չի կարելի մի ազգի պարտագրել, որ ապրի մի այլ ազգի իշխանության տակ միայն այն պատճառով, որ վերջինս այդպես է կամենում.»:
Ատորև ներկայացվում է մի փոքրիկ ծաղկաքաղ արցախյան շարժմանը վերաբերող նրա ելույթներից, դրանց առնչվող և հաջորդող անցուդարձից:
Գրիգոր Բրուտյան ՀՀ ԳԱԱ Վ.Համբարձումյանի տուն-թանգարանի տնօրեն
ֆիզիկամաթեմատիկական գիտությունների թեկնածու
էմմա ՀովսեփյանՀԱԱ տնօրենի տեղակալ
բանասիրական գիտությունների թեկնածու
N 1ՀԽԱՀ ԳԱ ՆԱԽԱԳԱՀՈՒԹՅԱՆ ԴԻՄՈՒՄԸ ԽՄԿԿ
ԿԵՆՏԿՈՄ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԻՆՔՆՈՐՈՇՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ԱՌԻԹՈՎ
4 մարտի 1988թ.Երևան
Как известно, согласно решению, принятому в 1921 году, населенный армянами Нагорный Карабах был изьят из состава Советской Армении, а
197
в 1923 году на переданной Азербайджану его территории была образована Нагорно-Карабахская автономная область. Уже тогда изъятие Нагорного Карабаха из состава Армянской С С Р было воспринято всем армянским населением Закавказья как прямое нарушение принципов ленинской национальной политики. Это ошибочное решение воспринималось с тем большей болью, что именно Нагорный Карабах был колыбелью, в которой оформилось спасительное для армянского народа стремление соединиться с Россией, приведшее к первому обращению карабахских меликов к русскому правительству во времена Петра Великого.
В результате вывода территории области из состава Армянской С С Р экономическое развитие области длительное время отставало по сравнению с другими районами Азербайджана и Армении. Это привело к значительному оттоку аборигенного армянского населения. Молодежь уходила из Карабаха. В последние десятилетия эта молодежь стала больше направляться в Армению за образованием и работой.
Причиной сохранения отсталости Нагорного Карабаха явилась, по-видимому, намеренная политика, осуществлявшаяся под руководством таких националистов, как, например, бывший первый секретарь Ц К К П А зер байджана Мир-Джафар Багиров. К тому же непонимание со стороны правительства Азербайджана того, что любое невнимание (а тем более перегибы), допускавшееся по отношению к коренному населению области, постоянно вызывало крайнее обострение отношений между двумя соседними народами Закавказья. Откравенным националистам нужен был им енно исход из Карабаха возможно большего количества армянского населения. Осуществлению этой цели были посвящены мрачные для населения Нагорного Карабаха годы руководства первого секретаря обкома К е воркова. После пресловутых слов Алиева о том, что "Нагорный Карабах был, есть и будет нераздельной частью Советского Азербайджана", произнесенных им на торжественном заседании, посвященном юбилею Н К А О , чувство ущемленности у армянского населения усилилось. Этом у способствовали и заявления некоторых тенденциозных азербайджанских историков, распространявших пантюркистские заявления о якобы неармянском происхождении армян Арцаха, фальсифицировавших историческое прош лое этого края. Очевидно, однако, что такие заявления вызывали лишь ненужное обострение национальных чувств населения.
Все это показывает, что отход от принципов ленинской национальной политики, допущенный в начале 1920-х годов из-за предполагавшихся временных преимуществ, оказавшихся призрачными, сказался резко отрицательно на жизни и интересах населения Нагорно-Карабахской автономной области.
М ы совершенно убеждены, что бывшие руководители Азербайджана скрывали от руководства К П С С истинное положение дел в Карабахе; этой же линии, по-видимому, придерживается и нынешнее руководство Ц К К П Азербайджана.
Свою часть ответственности несет и Центральный Комитет К П А рм ении, который, зная обо всем этом, своей пассивностью по сущ еству содействовал такому укрывательству, не представлял Ц К К П С С достаточно точной и достаточно полной информации, что только способствовало дальнейшему обострению отношений между армянами и азербайджанцами. Подобная позиция руководства Ц К К П Армении вызывала постоянное недовольство населения Армении. Это, несомненно, сказалось на масштабах происшедших в феврале с.г. в Ереване и других городах республики демонстраций и митингов, проходивших под лозунгами укрепления истинной дружбы между азербайджанским и армянским народами, справедливого решения вопроса о Нагорном Карабахе.
198
Следует отметить, что наши средства массовой информации не полностью, а иногда и неверно освещают события, связанные с Нагорным Карабахом. Ими не обнародовано принятое в полном соотвтствии с законами постановление сессии Областного совета народних депутатов НагорноКарабахской автономной области, содержащее просьбу о возвращении области из состава Азербайджанской С С Р в состав Армянской С С Р . Утаивание этого важного факта вводит в заблуждение трудящихся всей страны, создает впечатление, что желания и требования об исправлении ошибки, допущенной в национальной политике, инсцинированы безответственными элементами, являются проявлением какого - то "экстремизма". Н е освещены средствами массовой информации многотысячные митинги трудящихся Армянской С С Р , в ходе которых не было выпадов против азербайджанского народа, не были допущены какие - либо действия, могущие нанести ущерб дружбе народов. Молчанием нашей прессы не преминули воспользоваться иностранные "голоса".
Армения и армянский народ всегда стояли за незыблемую дружбу с Россией. Сотни тысяч армян, отдавая свою жизнь за нашу Родину, сознавали, что они следуют традиционной убежденности своих отцов в правильности русской и советской ориентации армянского народа. Только такая ориентация защитила нас от продолжения пантюркистской агрессии и политики истребления армян. Армения уже в начале этого века лишилась большей части своей исторической территории - Западной Армении, а население этой территории было истреблено. Затем в результате турецкой агрессии от Армении была отторгнута Карская область - значительная часть оставшейся Восточной Армении. В 1921 году по настоянию правящих кругов Турции еще одна область Армении (Нахичеван) была отторгнута от Армении и передана Азербайджану. Было очевидным желание турок очистить от армян и эту область. К сожалению, приходится признать, что цель пантюркистов достигнута: ныне армянское население Нахичеванской А С С Р составляет несколько более 1% от общей численности населения.
Недавно последовали новые действия азербайджанских властей в Нагорном Карабахе: ущемлены права армянского населения в вопросах образования, например, исключено из программ школ преподавание истории Армении, приостановлены работы по созданию радио-релейной связи между Ереваном и Степанакертом. Все эти действия привели к тому, что областной Совет народных депутатов Н К А О , выражая волю населения области, принял решение ходатайствовать о возвращении ее в состав Арм янской С С Р .
На многотысячных митингах в Ереване и других городах население А р мении единидушно высказалось за исполнение воли населения Нагорного Карабаха и принятие области в состав Армянской С С Р , рассматривая подобное решение вопроса как осуществление ленинских принципов национальной политики.
Горький исторический опыт армянского народа обуславливает вго отрицательное отношение к полумерам и обещаниям, которые затем нарушались. Политика частичных реформ и обещаний не даст нужных результатов.
Президиум Академии наук Армянской С С Р целиком и полностью одобряет Обращ ение Генерального секретаря Ц К К П С С тов. М .С.Горбачева "К трудящимся, к народам Азербайджана и Армении", разделяет выраженную в нем озабоченность той остротой и драматичностью, которые приданы вопросу о переходе Н К А О в состав Армянской С С Р . Большое внимание, которое уделяется руководством К П С С событиям в Нагорном Карабахе и вокруг него, вселяют уверенность в то, что вопрос этот будет
199
решен в полном соответствии с принципами ленинской национальной политики.
Ученые республики глубоко возмущены эксцессами, имевшими место в Сумгаите и других местах Азербайджанской С С Р , приведшими к человеческим жертвам. Подобные явления стали возможны при пассивности местных властей, преследуют провокационную цель, наносят ущерб дружбе народов. Более того, мы совершенно убеждены, что эти действия противоречат желаниями и стремлениям азербайджанского народа, что они вызваны натравливанием из-за рубежа. Логика зарубежных пантюркистов проста: мы покончили здесь с армянами, почему вы не можете сделать тоже, использовав в качестве предлога вставший в порядок дня вопрос о Нагорном Карабахе. М ы убеждены, что коммунисты Азербайджана найдут в себе силы решительно отвергнуть эту политику натравливания.
Президиум Академии наук Армянской С С Р обращается с просьбой к Центральному Комитету К П С С о восстановлении в установленном конституционном порядке принципов ленинской национальной политики и осуществлении воли населения Нагорного Карабаха о возвращении НагорноКарабахской автономной области в состав Армянской Советской Социалистической Республики.
Настоящее обращение принято на расширенном заседании Президиума Академии наук Армянской С С Р от 4 марта 1988г. (протокол N 8-1027). К Обращ ению прилагается Историческая справка о Нагорном Карабахе.
С о своей стороны ученые Армении обещают сосредоточить все свои силы на выполнении планов дальнейшего развития советской науки и техники.
Президент А Н А р м С С Ракадемик В. А. Амбарцумян
Академик - секретарьА Н А р м С С Р Д.М .Седракян
ՀԱԱ, ֆ. 1159, ց. 1, գ. 13, թ. 5-10: Վավերացված պատճեն: Մեքենագիր:
N 2ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ՀԱՅԱԱՏԱՆԻ ԱՏԵՂԾԱԳՈՐԾՈՂ ՄՏԱՎՈՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ
ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ ԱՆԴԱՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՏԵՂ ՀԱՅՏԱՐԱՐԱԳԻՐԸ ԼԵՌՆԱՅԻՆ ՂԱՐԱԲԱՂԻ ԱՆԿԱԽՈՒԹՅՈՒՆԸ
ՀՌՉԱԿՈՂ ՈՐՈՇՄԱՆ ԱՌԻԹՈՎՄարտ, 1988թ.
Երևան
Прошло полтора года с того исторического момента, когда высший законодательный орган Нагорно-Карабахской автономной области - сессия народных депутатов, выражая единодушную волю армянского народа К арабаха, в строгом соответствии с основополагающим ленинским принципом права наций на самоопределение, приняла постановление о выходе Н К А О из состава Азербайджанской С С Р и воссоединении с Матерью-Ро- диной - Армянской С С Р .
Подобные акты являются законными и конституционными и приняты во всем цивилизованном мире.
Однако вследствие неготовности и нерешительности центральных органов власти, решение карабахской проблемы затягивается, что очень отрицательно отражается на общей обстановке, дестабилизируя положение в регионе.
200
Решение сессии Н К А О вызвало ярость экстремистских и националистических слоев азербайджанского общества, разгул антиармянских настроений, угроз и оскорблений. Апофеозом организованной ш овинистической волны стали погромы армянского населения в Сумгаите, осужденные во всем мире как акт геноцида и напоминавшие по своему характеру ж естокости кровавых османских султанов и младотурецких авантюристов.
М ы с гордостью констатируем, что несмотря на все это, армянский народ, сохраняя самообладание и свое достоинство, отражал все эти нападки и, оставаясь верным своим вековым традициям гуманизма и высоком идеалам и ценностям человечности, Сумгаиту не ответил Сумгаитом. М ы взывали к здравому смыслу азербайджанского народа, предлагая возникший конфликт решить не кровопролитием, угрозами и оскорблениями, а путем диалога, конструктивного подхода, используя конституционные формы решения проблемы. Однако этот голос разума пока не нашел нуж ного отклика.
Сейчас положение в регионе продолжает оставаться очень опасным. Ситуация взрывоопасна, и мы находимся накануне новой эскалации конфликта. Новый виток обострений был вызван тем, что экстремистские круги из Баку опасаются того, что будут удовлетворены законные требования армянского населения Н К А О и своими акциями хотят оказать давление на центральные органы власти, создать "новые реальности", которые, по их мнению, приведут к дальнейшему затягиванию решения карабахского вопроса. Эти круги перешли к открытым угрозам в адрес армян. В "Обращ ении собрания интеллигенции Баку с участием представителей общественности республики" ("Бакинский рабочий", 17. 08. 1989г.) прямо сказано, что у азербайджанцев переполнена чаша терпения. В нем содержится призыв к азербайджанскому народу "мобилизовать все свои нрав- стственные, политические и физические силы" и "превратиться в несокрушимую силу".
М ы с гневом осуждаем эти сумасбродные призывы. О ни ни что иное как воззвание к национальной войне, которое может все больше обострить ситуацию в Закавказье и могут вызвать лишь хаос и стать причиной гибели невинных людей, причиной кровопролития. М ы считаем своим долгом предупредить, что армянский народ запугать невозможно, что вдохновители призывов к межнациональной войне играют с огнем, что чревато непредсказуемыми последствиями для народов Закавказья и всего Советского Союза. М ы говорим: "Опомнитесь!" и выражаем уверенность, что в Азербайджане есть достаточно трезво мыслящие люди, которые не допустят осуществления этих чудовищных замыслов.
Ответственность за новую конфрантацию, за ее дальнейшую эскалацию с возможным трагическим исходом целиком и полностью ляжет на инициаторов нового обострения.
М ы еще раз подтверждаем, что возникший конфликт можно и должно решить мирным, конституционным путем в соотвтствии с принципами права наций на самоопределение, нового политического мышления, диалога и политики перестройки.
В этот ответственный момент, когда сложилась исключительно взрывоопасная ситуация, мы заявляем:
1. М ы решительно поддерживали и будем поддерживать решение высш их законных государственных и партийных органов Н К А О о выходе из состава Азербайджанской С С Р и вхождении в состав Армянской С С Р . Данное решение считаем свободным выражением воли и чаяний Н К А О о ликвидации искусственного разделения армянского народа и воссоединении с Матерью - Родиной.
201
2. Карабахское движение по своему характеру является национальноосвободительным, направленным на ликвидацию колониального ига, навязанного армянскому народу Карабаха в 1921-1923гг., и оно составляет неотъемлемую часть мирового процесса за ликвидацию колониального господства. Деколонизация Н К А О является велением времени.
3. Выход Н К А О из состава Азербайджанской С С Р не означает перекройку границ советских республик. Это означает лишь ликвидацию вопиющей несправеделивости, допущенной сталинско-кемалистской выкройкой территории региона. Наконец, это приведет к улучшению отношений между Арменией и Азербайджаном. Такая акция полностью соответствует духу нашей эпохи и вытекает из принципов перестройки, когда ставится задача исправить ошибки, допущенные в прошлом, в том числе и в меж национальных отношениях.
4. М ы восхищены героическим духом, стойкостью, политической гибкостью и дальновидностью армянского населения Н К А О и ее руководителей, которые в сложившихся сложных условиях продолжают борьбу за свое справедливое дело.
5. М ы полностью одобряем решение Съезда полномочных представителей населения Нагорного Карабаха о создании Национального Совета и торжественно заявляем, что признаем Национальный Совет Н К А О как демократический орган самоуправления области. Карабах - исконно армянская земля и ее единственным законным хозяином является армянский народ. О н и только он правомочен решать судьбу своей территории. И чем раньше это будет признано всеми сторонами, тем быстрее пойдет процесс нормализации в регионе.
6. М ы требуем немедленно снять блокаду Н К А О и обращаемся к компетентным советским органам с призывом применять предоставленные им законом полномочия для наведения порядка и обеспечения безопасности армянского населения по всей территории Азербайджана. Все спорные вопросы должны решаться с помощью диалога.
7. М ы обращаемся к Верховному Совету С С С Р с требованием не откладывать далее и обязательно рассмотреть вопрос Н К А О на предстоящей сессии Верховного Совета с учетом волеизъявления большинства населения Н К А О в соответствии с ленинским принципом права наций на самоопределение.
8. М ы призываем всех армян к бдительности, единству, сохранению выдержки и стойкости, как это всегда бывало в трудные и ответственные часы нашей истории.
Президент А Н А р м С С Ракадемик В.А.Амбарцумян
Академик - секретарь А Н А р м С С РЧлен - корр. А Н А р м С С Р Д.М .Седракян
ՀԱԱ, ֆ.1159, g. 1, գ. 13, թ. 1-4: Պատճեն: Մեքենագիր:
N3Վ.ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ ԵԼՈՒՅԹԻ ՏԵՔՍՏԸ ԽՍՀՄ
ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՆԻՍՏՈՒՄ18 հուլիսի 1988թ.
ՄոսկվաТоварищи!Уж е 67 лет прошло с того момента, как армянская область Арцах была
из'ята из состава Советской Армении и присоединена к Азербайджану. В
202
то время я был юношей, начавшим интересоваться политической жизнью нашей советской страны и абсолютно верившим в правильность любых политических мероприятий, приводившихся в ней. Даже в столь несправедливое в смысле национальной политики решение, когда область, населенная тогда почти на 95% армянами, отрывается от Армении, от нации, которая только что перенесла ужасы турецкого геноцида, от которой только что оторвали принадлежавшую ей Карскую область и ее священную гору Арарат, от нации, пережившей жуткую резню в тогдашнем центре Карабаха - городе Шуше, я мысленно об'яснял тем, что оно пойдет на пользу экономическому развитию области.
И вот уже 67 лет до меня доходят оттуда, из Карабаха, недобрые вести о притеснениях, об искусственных препятствиях на пути экономического роста, о принуждениях и полном непонимании нужд армянского населения. Эмиграция армян из Карабаха за эти 67 лет достигла таких размеров, что сейчас, например, в армянской республике живет почти вдвое больше выходцев из Карабаха, чем в самом Карабахе.
Для сравнения скажу, что армянское население самой Армении за эти 67 увеличилось почти в пять раз, а армянское население Арцаха осталось таким же, как тогда, если не уменьшилось.
О б этом меня заставляют говорить человеческие, а вовсе не узконациональные чувства. Я всегда сознавал себя интернационалистом. Да и моя профессия астронома - исследователя Вселенной - вряд ли распологает к национальной узости. Если прибавить к этому, что в свое время я был избран президентом именно интернационального астрономического союза, а через несколько лет также президентом интернационального об'единения научных союзов, т.е. интернационального союза Академий наук всего м ира, то Вы можете поверить мне, что мои интересы большей частью выходили за узконациональные рамки.
Хотя я считаю, что армянский народ, особенно в течение последних столетий, показал удивительную способность уживаться с другими народами, все же я всегда считал необходимым учиться интернационализму у других народов.
Когда мне было 10-12 лет, я учился в Грузии, в русской школе. И так, армянин живет в Грузии и учится в русской школе при меньшевистском правительстве. Н о вот в этой русской школе, где все предметы проходились на русском языке, мы, армянские дети, проходили как обязательный предмет, и притом на армянском языке, и историю Армении. И это при меньшевистском правительстве. Если это дозволялось меньшевиками, то почему это не дозволялось бывшими руководящими азербайджанскими коммунистами в Нагорном Карабахе? Если кому-то нужно было привести армянский народ Арцаха в состояние ярости, мог ли бы он найти лучший способ добиться этого?
Если поставить вопрос так: неужели жители Арцаха не могут все же жить в составе Азербайджана, то возникает встречный вопрос: а почему об'язательно в составе Азербайджана, когда рядом имеется родная для армян Арцаха Армения? Естественно, что жители Арцаха рассматривая эти две возможности, высказываются в пользу Армении. Это было бы естественно, даже если бы не было этих 67 лет национальных притеснений.
К сожалению, не осталось и того аргумента, которым я себя утешал раньше: сегодня промышленная продукция Армении на душу населения значительно превосходит ту же величину в Азербайджане. Встает вопрос: почему же навязывается армянам Арцаха сожительство с Азербайджаном.
Опять пример из моей жизни. В Грузии, где я провел ученические годы, и в России, где я прожил почти 20 лет, я не увидел и не услышал ниоб одном случае убийства из - за национальных чувств. Даже дико было
203
бы спрашивать об этом. М не даже неудобно перед представителями России и Грузии за это сравнение.
Н о вот как отнесутся к оставлению Арцаха в составе Азербайджана тамошние армяне и в том числе те три тысяч карабахских армян, которые два десятилетия тому назад переселились из Карабаха в Сумгаит, возводили этот город, но в марте этого года бежали в Карабах из Сумгаита после резни в нем, пережив страшную трагедию?
Давайте говорить правду. Нужна, необходима длительная работа, чтобы залечить тяжелые раны, нанесенные этой трагедией нашей исторической дружбе.
Или как отнесутся к решению об оставлении Арцаха в Азербайджане десятки и десятки тысяч армян, живших 67 лет тому назад в Нахичеванской Автономной Республике и вынужденных покинуть ее, так что в ней осталось теперь лишь около двух тысяч армянского населения? К сожалению, в этом случае перспектива превращения Арцаха во второй Нахиче- ван является довольно реальной.
А ведь руководство Азербайджана до сих пор не опубликовало список убитых во время погрома, организованного в Сумгаите. Известно, что погром продолжался более двух суток, а Сумгаит находится на расстоянии всего лишь менее 40 км от Баку, будучи хорошо связанным со столицей республики телефонной связью. Неужели руководители республики настолько испугались погромщиков, что не решались вмешаться?
Теперь хотят судить отдельных убийц, которых подстрекали к этим действиям. А когда будут разоблачены сами подстрекатели? Когда же будет наконец дана политическая оценка этому злодеянию?
Низкий поклон тем простым людям Азербайджана, которые, рискуя жизнью, спасали подвергавшихся нападению армян. С такими азербайджанцами хочется дружить и дружить. Дружить вечно.
Но наш народ не верит, когда слышит слово "дружба" из уст организаторов погрома - людей, которые рассматривают Арцах как колонию, не имеющую право на самоопределение. Обидно, что это священное слово употребляется для целей продолжения фактически колониального реж има. М ы не хотим верить, что азербайджанский народ стремится к такой "дружбе".
Один из наших избирателей, по национальности курд, сообщает, что в составе населения Азербайджана должны быть сотни тысяч курдов. Когда- то о них давались сведения в официальной статистике, но, начиная с какого-то момента, число курдов, судя по этим данным, начало катастрофически сокращаться. А по переписи 1979 года оно оказалось равным нулю. Существовавший в первые десятилетия советской власти курдский округ изчез с карты. Н а вопрос куда они делись, нам отвечают, что они ассимилированы. Спрашивается, почему в Азербайджане не принято говорить об этом?
О т имени моих избирателей - трудящихся Армении - я прошу, я требую руководствоваться при решении вопроса об Арцахе главнейшим принципом ленинской национальной политики - принципом свободного самоопределения народов.
Нам хорошо известно, что Арцах отказывается оставаться в составе Азербайджанской С С Р . Его надо ввести туда, куда хочет его народ.
Не могу не обратить Ваше внимание на то, что некоторые наши оппоненты сводят вопрос о воссоединении Н К А О с Армянской С С Р к территориально-административному изменению. Подобный подход абсолютно несостоятелен, ибо вопрос о статусе Арцаха возник не на основании территориальных претензий одной республики к другой, а связи с требованием осуществления конституционного права народа на свободное самоопреде
204
ление - право, которое было грубо нарушено в годы культа личности. М ы не имеем права предать забвению фундаментальное ленинское положение о том, что "было бы изменой социализму отказаться от осуществления самоопределения наций при социализме" (К П С С , т.30, с.18). Поэтому не- решение этого вопроса будет, несомненно, воспринято как нежелание исправить произвол и ошибки, история которых восходит к периоду сталинского руководства.
Несколько слов о положении в Армянской С С Р и об отношении армянской интеллигенции к данному вопросу.
Наша интеллигенция, конечно, целиком поддержала требование народа. О на поддерживает их и сейчас. Однако она высказалась против забастовок, хотя понимает, что за эти месяцы было много горьких поводов, могущих вывести людей из равновесия. Об этом наша интеллигенция высказалась однозначно.
В заключение прош у приобщить к материалам настоящего заседания обращение группы ученых нашей Академии к Генеральному секретарю Ц К К П С С М .С.Горбачеву и Председателю Президиума Верховного Совета С С С Р А.А.Громы ко "Проблема Нагорного Карабаха: аргументы "за" и "против".
Президент А Н А р м С С Ракадемик В. А. Амбарцумян
ՀԱԱ, ֆ. 1159, g. 1, գ. 118, թ. 1-2: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 4ԽՍՀՄ ԿՈՄԿՈՒՍԻ ԿԵՆՏԿՈՄԻ ԱՌԱՋԻՆ ՔԱՐՏՈՒՂԱՐ
Մ.ԳՈՐԲԱՉՈՎԻ ՆԱՄԱԿԸ Վ.ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻՆ
Հունվար, 1990թ. Մոսկվա
Дорогой Виктор Амазаспович!С огорчением и обеспокоенностью узнал о том, что Вы и некоторые
Ваши коллеги начали голодовку. М не тем более больно, что давно знаю Вас, глубоко уважаю и искренне к Вам расположен.
Нисколько не сомневаюсь, что Вы движимы бескорыстными побуждениями. Н о этот крайний шаг предпринят именно тогда, когда блеснул луч надежды на решение затянувшегося конфликта вокруг Нагорного Карабаха и более широко - в армяно-азербайджанских отношениях.
На-днях у меня была встреча с армянским и азербайджанским руководством, сообщение о которой мы не дали в печать по просьбе некоторых ее участников. Впервые состоялся разговор людей, слушающих и, как мне показалось, начинающих слышать друг друга. Встреча имеет продолжение. М ы предпринимаем ряд шагов, которые могут сблизить позиции и, как нам представляется, привести к урегулированию. Рассчитываем на прорыв в этом деле в ближайшее время. Естественно, что для этого нужны соответствующие условия, отказ от всех тех действий, которые могли бы накалить обстановку.
Я очень надеюсь, что именно Вы будете среди тех, кто поможет нам двинуться вперед. Очень хотел бы, чтобы мои слова получили отклик в Вашем уме и сердце.
Надеюсь на встречу с Вами.Ваш М.Горбачев.Վ.Համբարձումյանի տուն-թանգարան, անձնական արխիվային հավաքածու: Բնագիր:
Մեքենագիր:
205
N 5ԽԱՀՄ ԳԵՐԱԳՈՒՅՆ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՄԻ ԽՈՒՄԲ ՀԱՅ ՊԱՏԳԱՄԱՎՈՐՆԵՐԻ
ՇՆՈՐՀԱՎՈՐԱԿԱՆ ՀԵՌԱԳԻՐԸ ԱՄԵՆԱՅՆ ՀԱՅՈՑ ԿԱԹՈՂԻԿՈԱ ՎԱԶԳԵՆ ԱՌԱՋԻՆԻՆ ԾՆՆԴՅԱՆ ՏԱՐԵԼԻՑԻ ԱՌԻԹՈՎ
24 սեպտեմբերի 1990թ.Մոսկվա
Վեհափառ Տեր, հույսերով և տագնապներով լի այս օրերին մեզ ուժ ու կորով է տալիս մեր սուրբ հավատը և ազգին անձնվեր ծառայելու Ձեր վսեմ օրինակը: Ձեզ մեր ջերմ մաղթանքները' երկարամյա առողջության և տոկունության փափագով: Ձեր ծննդյան տարեդարձի առթիվ Աստված թող բազմապատկի Ձեր ուժն ու եռանդը' մեզ առաջնորդելու մինչև մեր ազգային նվիրական երազանքների կատարումը:
Որդիական սիրով' Վիկտոր Համբարձումյան, Աոս Աարգսյան, Զորի Բալայան, Աիմեոն Բաբայան, Վաչագան Գրիգորյան:
ՀԱԱ, ֆ.823, ց.8, գ.129, թ.1: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 6Վ.ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆԻ ՆԱՄԱԿԸ ՀԱՅԱԱՏԱՆԻ
ԳԻՏՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԱԿԱԴԵՄԻԱՅԻ ԸՆԴՀԱՆՈՒՐ ԺՈՂՈՎԻՆ
19 մարտի 1993թ.Երևան
Առողջության վատ վիճակի պատճառով ստիպված եմ վայր դնել գիտությունների ակադեմիայի պրեզիդենտի պարտականությունները ս.թ. մարտի 10-ից: Հայտնում եմ խորին շնորհակալություն երկարատև վստահության և ակադեմիայի բոլոր անդամների կողմից ցույց տրված բազմակողմանի աջակցության համար:
Չնայած այսօրվա որոշ դժվարություններին' համոզված եմ, որ գիտությունը Հայաստանում ունենալու է փայլուն ապագա:
Եկեք աշխատենք ու աշխատենք:
ՀՀ ԳԱ պրեզիդենտ Վ.Համբարձումյան
Վ.Համբարձումյանի տուն-թանգարան, անձնական արխիվային հավաքածու: Ինքնագիր:
206
ՀԱՅ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ՖՈՆԴԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ 1989-1994թթ.
1988թ. երկրաշարժից անմիջապես հետո' աղետյալ Հայաստանին օգնելու նպատակով ԱՄՆ-ի արևելյան թեմի առաջնորդարանի նախաձեռնությամբ Նյու Յորքում հիմնվեց Հայ օգնության ֆոնդ (ՀՕՖ, Fund for Armenian Relief) բարեգործական կազմակերպությունը: Հանդիսանալով Հայ առաքելական եկեղեցու ԱՄՆ-ի արևելյան թեմի սոցիալական կառույցը' այն սկզբնական շրջանում կոչվում էր Հայաստանի վերականգնման առաջնորդարանի ֆոնդ (ՀՎԱՖ) և միայն 1992թ. վերանվանվեց Հայ օգնության ֆոնդ: 1993թ. փետրվարից գրանցվելով որպես անկախ կառույց' ՀՕՖ-ը հնարավորություն ստացավ գործել ինքնուրույն:
Հիմնադրման օրվանից ՀՕՖ-ի առաջին նպատակն է եղել օգնել երկրաշարժից ավերված Ստեփանավանի վերականգնմանը, այնուհետև, մեծացնելով իր գործունեության շրջանակները' ՀՕՖ-ը կազմակերպեց սննդամթերքի մեծածավալ առաքում Հայաստան, ինչպես նաև կոորդինացրեց ԱՄՆ կառավարության կողմից տրվող օգնությունը: Տեսնելով Հայաստանում ՀՕՖ-ի ծավալած գործունեության արդյունքները, ԱՄՆ կառավարությունը վստահություն ցուցաբերեց կազմակերպությանը' նրան հանձնարարելով սննդի ողջ օգնության բաշխումը երկրում: Այսպիսով, ՀՕՖ-ի կողմից բաշխվող օգնության մի մասը հատկացնում էր ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության դեպարտամենտը, իսկ մյուս մասը' գոյանում էր ԱՄՆ-ի արևելյան թեմի կազմակերպած հանգանակություններից ու նվիրատվություններից: Հատկապես երկրաշարժին հաջորդած սոցիալական տագնապի առաջին տարիներին ՀՕՖ-ը մեծապես հոգ տարավ Հայաստանի բնակչության կարիքավոր շերտերը սննդով ապահովելու հարցում: ՀՕՖ-ի իրականացրած սննդի ծրագրերը ընդգրկել են բնակչության գրեթե բոլոր շերտերը' նորածիններից մինչև միայնակ ծերեր, պատերազմի ու աշխատանքի վետերաններ, կարիքավոր ուսանողներ և ազատամարտիկների ընտանիքներ: ՀՕՖ-ի կողմից 1988-1999թթ. ԱՄՆ-ից' որպես մարդասիրական օգնություն ներբերված սննդի դրամական ընդհանուր արժեքը կազմել է շուրջ 77 մլն ամերիկյան դոլար: Այդ օգնության շնորհիվ հնարավոր եղավ ոչ միայն կանխել սովի վտանգը, մեղմել սոցիալական լարվածությունը նորանկախ երկրում, այլև պահպանել հանրապետության ողջ մանկապարտեզային ցանցը, բացել տասնյակ բարեգործական ճաշարաններ, ապահովել մի շարք գիշերօթիկ դպրոցների, մանկատների, ծերանոցների, ճամբարների բնականոն գործունեությունը: Երկրաշարժից հետո Հայաստանում իրենց մարդասիրական գործունեությունը ծավալած միջազգային բարեգործական կազմակերպություններից միայն ՀՕՖ-ն էր, որ շարունակեց պարենային զգալի օգնություն հատկացնել երկրի բնակչության կարիքավոր շերտերին: Երկրի հետագա զարգացման ընթացքում մարդասիրական օգնության ծրագրերն, 1994թ- ից, իրենց տեղը զիջեցին զարգացման ծրագրերին, որոնք ընդգրկեցին կյանքի ամենատարբեր բնագավառներ' գյուղատնտեսություն, շինարարություն, կրթություն, մշակույթ: Զարգացման ծրագրերի նպատակն էր' շարունակել սննդի ծրագրերը, ինչպես նաև' բնակելի շենքերի կառուցման ու վերակառուցման, տարբեր կրթօջախների վերանորոգման միջոցով աշխատատեղերի ստեղծումը: Իր գործունեության 10 տարվա (1989-1999թթ.) ընթացքում ՀՕՖ-ը Հայաստանում իրականացրել է մոտ 180 մլն դոլարի ծավալով բարեգործական ծրագրեր:
Հայրենիքում ՀՕՖ-ն իր բարեգործական առաքելությունը իրականացնում է 1991 թվականից Հայաստանում գործող մասնաճյուղի միջոցով, որը մարդասիրական օգնության ծրագրով ՀՀ ներմուծվող ապրանքների և հատկացվող ծառայությունների համակարգման, հաշվառման և բաշխման հարցերում համագործակցում էր ՀՀ կառավարության մարդասիրական օգնության հանձնաժողովի հետ:
1994թ. հուլիսին ԱՄՆ միջազգային զարգացման գործակալությունը 80000 դոլար հատկացրեց ՀՕՖ-ին' ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական ապահովության նախարարության հետ համագործակցաբար «Փարոս» ծրագիրը իրականացնելու համար: Ծրագրի նպատակն էր' սոցիալական ապահովվածության խմբերի տար
207
բերակման նոր համակարգ ստեղծելու միջոցով, հանրապետությունում իրագործել մարդասիրական օգնության առավել արդար բաշխում: Հետագա տարիներին «Փարոս»-ը շարունակում էր մնալ ՀՕՖ-ի հիմնական ծրագիրը:
ՀՕՖ-ը հանդիսանում է Հայաստանում մարդասիրական օգնություն իրականացնող բարեգործական միջազգային կազմակերպությունների առաջատարը, որի միայն սննդի ծրագրերից օգտվել են գրեթե բոլոր հայաստանյան ընտանիքները' տարբեր տարիքային խմբերի մոտ 2 մլն 200 հազար քաղաքացիներ, երեխաներ (պոլիկլինիկաների և մանկապարտեզների միջոցով), աշակերտներ և ուսանողներ, գիշերօթիկ դպրոցների և մանկատների սաներ, թոշակառուներ, կրթության, գիտության, մշակույթի և սպորտի բնագավառների աշխատակիցներ:
ՀՕՖ-ի ծրագրերում առաջնային տեղը պատկանում էր աղետի գոտուն' նրա բազում խնդիրներին ու հոգսերին: Աղետի գոտու հիմնախնդիրներին մոտիկից ծանոթանալու, դրանց արագ լուծման, ՀՕՖ-ի ծրագրերի համակարգման և դրանց հետագա ընդլայնման նպատակով 1996թ. բացվեց ՀՕՖ-ի Շիրակի մասնաճ- յուղը:
Կազմակերպությունը ձեռնարկեց նաև տարբեր մասնագիտությունների գծով հայ բժիշկների և շինարարների վերապատրաստումը ԱՄՆ-ում: ՀՕՖ-ը, ելնելով իր բժշկական ծրագրերից, դեղորայք, բժշկական սարքավորումներ և հիվանդների խնամքի համար անհրաժեշտ պարագաներ է հատկացնում հանրապետության մի շարք հիվանդանոցներին, ինչպես նաև աջակցում շինարարական և տեխնիկական այլ աշխատանքներով:
Հայ օգնության ֆոնդի գործունեությունը թերի կլիներ առանց արցախահա- յությանն օգնելու: Այդ նպատակով 1997թ. դեկտեմբերին Ստեփանակերտում բացվեց ՀՕՖ-ի մասնաճյուղը, որի միջոցով ԼՂՀ-ին տրամադրվեց մեծ քանակությամբ դեղորայք, բուժսարքավորումներ և գրենական պիտույքներ:
Չկա կենսագործունեության բնագավառ, ուր նպաստ բերած չլինի ՀՕՖ-ը. բնության կենսապահովում, արդյունաբերություն, գյուղատնտեսություն, շինարարություն, բժշկություն, էներգետիկա, կրթություն, մշակույթ և այլն: Նախորդ տարիների նման, առ այսօր, ՀՕՖ-ի հոգատարության ներքո են Հայաստանի բոլոր գիշերօթիկ դպրոցները, մանկապարտեզները, մանկատներն ու ծերանոցները: ՀՕՖ-ի սննդի ծրագրերի բաժինը, ելնելով օգնության հետագա անհրաժեշտությունից և հետզհետե նվազող հնարավորություններից, աստիճանաբար անցում կատարեց համընդհանուր օգնությունից դեպի կոնկրետ աջակցության ծրագրերը' իրագործելիս հաշվի առնելով հասարակության սոցիալական խայտաբղետ պատկերը:
1998թ. վերջից ՀՕՖ-ը սկսեց նաև զոհված ու հաշմանդամ դարձած ազատամարտիկների և նրանց ընտանիքների օգնության ծրագիրը, որը շարունակվեց 1999թ. ընթացքում:
ՀՕՖ-ը կարևոր դեր է կատարում նաև Հայաստան-Սփյուռք, եկեղեցի-պետութ- յուն հարաբերություններում:
1999թ. գարնանը Հայաստանում մեծ հանդիսավորությամբ նշվեց ՀՕՖ-ի հիմնադրման 10-ամյա հոբելյանը: Սննդի ծրագրերի գրասենյակը, որ գործում էր իբրև ինքնուրույն կառույց լուծարվեց և վերամիացվեց հ Օ ֆ կենտրոնական կառույցին: Սփյուռքի կազմակերպությունների կողմից վերջին տասնամյակում Հայաստանին տրամադրած մարդասիրական օգնության ամենամեծ բաժինը (Հայա- ստան-սփյուռք առաջին համաժողովի մասնակիցներին ներկայացված ամփոփիչ զեկույցի տվյալներով, այդ օգնությունը մոտ 600 մլն դրամ էր) կազմել են ՀՕՖ-ի միջոցով իրագործված ծրագրերը 172.5 մլն դոլար, որից 170 մլն-ը' ԱՄՆ պետ- դեպարտամենտի, 2.5 մլն-ը սփյուռքահայ նվիրատուների հատկացումներով:
Հայաստանում գործելու ավելի քան մեկ տասնամյակի ընթացքում առաջին անգամ 2000թ. նոյեմբերին Երևանում գումարվեց ՀՕՖ-ի հոգաբարձուների խորհրդի համաժողովը, որտեղ մտահոգված Հայաստանից գիտական ներուժի արտահոսքով' նախատեսվեց ապագայում ծրագրեր իրականացնել գիտության բնագավառում:
208
Երկրաշարժից հետո սփյուռքահայ բարեգործական կազմակերպություններից Հայաստանում ամենամեծ ներդրումը կատարել է ՀՕՖ-ը, որն իր գործունեության 1989-2002թթ. ընթացքում Հայաստանին տրամադրել է ավելի քան 200 մլն դոլարի օգնություն:
Պատմական փաստաթղթերի հրապարակման գործող կանոններին համապատասխան կազմված սույն հավաքածուն բաղկացած է երկու մասից: Առաջին մասի փաստաթղթերը վերաբերում են ՀՕՖ-ի կողմից Ատեփանավանում իրականացվող բնակելի թաղամասի շինարարությանը, իսկ երկրորդ մասինը' ՀՕՖ-ի կողմից Հայաստանում ծավալած մարդասիրական լայնածավալ գործունեությանը: Ներկայացվող որոշ փաստաթղթերում, երբ խոսքը վերաբերել է թեմային առնչվող, սակայն ոչ էական հարցերին, կատարել ենք կրճատումներ, որոնք չեն աղավաղում հավաքածուի բովանդակությունը: Կրճատումները նշվել են բազմակետերով: Հավաքածուի բոլոր փաստաթղթերը պահպանվում են Հայաստանի ազգային արխիվում և հրապարակվում են առաջին անգամ:
Քնարիկ Պետրոսյան
Մաս I
N 1ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽԱՀ ԵՎ ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ1
ՄԻՋԵՎ ԱՏՈՐԱԳՐՎԱԾ ՀԱՄԱՁԱՅՆԱԳԻՐԸ ԱՏԵՓԱՆԱՎԱՆ ՔԱՂԱՔՈՒՄ ԲՆԱԿԵԼԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻ2 ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱԱԻՆ
14 օգոստոսի 1989թ.Երեւան
Համաձայնագիր
Օգոստոս ամսոյն, 14 օրը, 1989, Երեւանի մէջ (Հայաստան) ստորագրուեցաւ սոյն համաձայնագիրը հետեւեալ խումբերուն կողմէ.
Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանին, որուն ներկայացուցիչներնեն.
եւՀայաստանի Խորհրդային Հանրապետութեան, որուն ներկայացուցիչներն են.Նկատելով, որ Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանին վստահուած է
բազմաթիւ աղբիւրներէ ստացուած դրամական նուիրատուութիւններ, եւ այժմ փափաք կը յայտնուի այդ նուիրատուութիւնները տրամադրել Հայաստանի մէջ երկրաշարժէն տուժած ժողովուրդին օժանդակելու նպատակին, ժողովուրդին' որուն հետ կը բաժնենք մշակութային նոյն ժառանգութիւնը եւ ջերմ ու եղբայրական սէրը:
Նկատելով, որ Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութիւնը, Ա. էջմիածնի Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին միջոցաւ, սիրայօժար կ՛ընդունի Ամերիկայի Հայոց համայնքին օժանդակութիւնը,
ՈՒրեմն'Աոյն երկու խումբերը սկզբունքով կը համաձայնին շէնքերու կառուցման ըն
դարձակ ծրագրի մը մասին, Ատեփանաւանի մէջ, մօտաւորապէս 40 էյքըրի վրայ: Համաձայնութիւն գոյացած է տարածութեան ու վայրի մասին: Համաձայն ծրագրին պիտի կառուցուին 500-ի մօտ բնակութեան միաւորներ: Իսկ հանրային շրջանին մէջ պիտի կառուցուին հետեւեալները.
1. Նախակրթարան դպրոց մը, մանկանոցով եւ մանկապարտէզով2. Հանրային գրադարան մը3. Բժշկա-ատամնաբուժական դարմանատուն մը4. Մարմնամարզական եւ Մշակոյթի Տուն շէնք մը5. Ամփիթատրոն մը
209
6. Հանրային խանութներու համալիր մըՈՒրիշ մանրամասնութիւններ, օրինակի համար, ճարտարապետական փոփո-
խութիւններ եւ կառուցման աշխատանքի ժամանակացոյցներ, պիտի տրուին իւրաքանչիւր ծրագրի համար պատրաստուած մասնաւոր «յաւելուած»-ներուն մէջ:
Այս ծրագրի գործադրութեան համար,Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանը համաձայնած է.1. Կառուցման ծրագրեր հայթայթել բոլոր շէնքերուն համար2. Հայթայթել մասնագէտներ, որոնց պարտականութիւնը պիտի ըլլայ հսկել
կառուցման աշխատանքներուն եւ միեւնոյն ատեն մարզել տեղացի աշխատա- ւորները
3. Շինութեան համար հայթայթել անհրաժեշտ նիւթերը, գործիքները եւ մնայուն սարքաւորումները (դուրս կը մնան հիմնադրութիւնն ու յարակից մասերը)
Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութիւնը համաձայնած է.1. Տեղւոյն վրայ ընել ամէն ինչ ապահովելու համար ծրագրին հաստատումն
ու ամբողջացումը2. Հայթայթել վայրը եւ պատրաստել շէնքերուն հիմերը, ինչպէս նաեւ ամրապ
նդման ձողերը, կմախքը, ծանր գործիքները եւ վերստուգիչ գործիքները, եւ այլն, բոլորն ալ Առաջնորդարանի հսկողութեան ներքեւ
3. Ապահովել, վարձել վարպետներ, արհեստաւոր եւ անվարժ գործաւորներ եւ յարմար վճարում ընել անոնց, եւ պահանջքի համաձայն վճարել բնակարանային, ճաշի եւ փոխադրութեան ծախքերէն զատ, նաեւ միւս բոլոր ծախքերը
4. Հայթայթել նաեւ էլեքտրականութիւն, կոյուղի, հեռաձայն, ջեռուցիչ, քար- իւղ, ջուր եւ ճամբաներ, համաձայն մայր ծրագրի ցուցմունքներուն
5. Յարկաբաժիններու լրանալէն վերջ բնակողներու ընտրութիւնը կատարել արդար կերպով. նախընտրութիւնը պիտի տրուի ամէնէն շատ պէտք ունեցողին, առանց նիւթական եւ այլ տեսակի ակնկալութեան, ոեւէ մէկ անձի կողմէ
6. Պատրաստել հիմքին եւ շինութեան կմախքը, համաձայն պահանջքին7. Հայթայթել յարմար ծանր գործիքներ, տեղւոյն վրայ շինարարական աշխա-
տանքներուն համար:Ընդհանուր պայմաններՆախատեսումներ ընդհանուր Ծրագրին կապակցութեամբԱմերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանը համաձայն է.1. Պէտք եղած դրամական հիմնադրամը պատրաստ ունենալ, ծրագրի գոր
ծադրութեան եւ անոր լրացման համար2. Ամէն ջանք տանիլ ապահովելու համար ամբողջացումը Ծրագրին կարելի
եղածին չափ կարճ ժամանակի ընթացքին3. Ծրագրին համար անհրաժեշտ գործիքներու եւ նիւթերու փոխադրութեան
ծախքերը վճարել մինչեւ ամէնէն մօտիկ մուտքի կայանը ըստ երկուստեք եղած համաձայնութեան
Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութիւնը համաձայն է.1. Վճարել փոխադրութեան ծախքը եւ փոխադրել ամէնէն արդիւնաւոր կեր
պով, Ծրագրին համար հայթայթուած գործիքները եւ նիւթերը, նշանակուած հայ- թայթիչներու տեղէն մինչեւ նպատակադրուած կայանը
2. Պատշաճ բնակավայրեր տրամադրել' դուրսէն եկող անձնակազմին ու ան- ոնց ընկերացողներուն
3. Հայթայթել հաղորդակցութեան դրութիւն մը (թելէքս, հեռախօս եւ թելէ- ֆաքս), եւ տալ անունները հաղորդակցութեան բոլոր պաշտօնեաներուն
4. Ի պահանջել հարկին տեղեկագրութիւնը տալ կատարուած աշխատանքնե- րու մասին' համաձայն երկուստեք ընդունուած ժամանակացոյցին: Այնուհետեւ երկուստեք համաձայնուած ծրագիր մը պատրաստել ընդհանուր վերահսկողութ- եան կապակցութեամբ
5. Պատրաստել հարկ եղած փաստական թուղթերը' ապահովելու մաքսազերծ ներածումը ծրագրի գործադրութեան համար ղրկուած բոլոր ապրանքնե- րուն եւ գործիքներուն, անոնց ընկերացող մարդոց անձնական ապրանքներուն:
210
Հայթայթել անոնց համար վիզա, յանձնարարագրեր, արտօնագրեր, եւ այլն6. Հայթայթել անհրաժեշտ վիզաները. (եթէ կարելի է, մեկէ աւելի անգամներ
Հայաստան մտնելու խնդրանքով) օրագրի անձնակազմի անդամներուն կամ նե- րկայացուցիչներուն համար, որոնք նշանակուած են Առաջնորդարանին կողմէ: Եզրակացութիւն
Այս համաձայնագիրը տեղի ունեցաւ փոխադարձ վստահութեան եւ համագործակցական ոգիով: Սոյն համաձայնագրէն դուրս, եթէ ըլլան ուրիշ մանրամասնու- թիւններ' անոնք եւս պիտի դիտուին ու գործադրուին նոյն ոգիով: Այն պարագային երբ հարց մը ծագի այս համաձայնագրին կապակցութեամբ, այդ պիտի քննարկուի Ս. էջմիածնի Կաթողիկոսութեան հետ խորհրդակցաբար:
Ամերիկայի Հայոց Եկեղեցւոյ Առաջնորդարանը, բոլոր նուիրատուներուն անունով, խորապէս երախտապարտ է Խորհրդային Հայաստանի Հանրապետութ- եան, մեր ժողովուրդին անմիջական պէտքերուն ծառայելու ընծայուած պատե- հութեան համար: Միւս կողմէ, Խորհրդային Հայաստանի ներկայացուցիչները եւս կը յայտնեն իրենց երախտագիտութիւնը ի դիմաց Կառավարութեան եւ Հայ ժողովուրդին, ցուցադրուած մարդասիրական հոգածութեան համար:
Խորհրդային Հայաստանի Հայաստանեայց ԵկեղեցւոյՍոցիալիստական կառավարութեան Կաթողիկոսութեան կողմէկողմէ
Ամերիկայի Հայոց ԵկեղեցւոյԱռաջնորդարանի կողմէ Թորգոմ Արք. Մանուկեան3, Առաջնորդ
Հայաստանի Վերակառուցման Թեմական ֆոնտիՅանձնախումբին կողմէ Գէորգ Յովնանեան, Ատենապետ
Ֆ. 113, ց. 162, գ. 755, թ. 11-15: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 2ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ԵՎ ՀԽՍՀ-Ի
ԿՈՂՄԻՑ ՍՏԵՓԱՆԱՎԱՆՈՒՄ ԲՆԱԿԵԼԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻ ՀԱՄԱՏԵՂ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՀԱՄԱՁԱ ՅՆԱԳՐԻN 1 ՀԱՎԵԼՎԱԾԸ
[1989թ.]Երեւան
Ստեփանավան քաղաքում Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի և Հայաստանի Խորհրդային հանրապետության համատեղ կառուցվելիք բնակելի տների, դպրոցի, մանկամսուր-մանկապարտեզի, գրադարանի, պոլիկլինիկայի, մարմնամարզական և մշակույթի տան, ամֆիթատրոնի և հանրային խանութի համար որոշվում է.
1. Գլխավոր պատվիրատու համարել Ստեփանավան քաղաքի քաղաքային խորհրդի կապիտալ շինարարության բաժինը:
2. Գլխավոր նախագծող-«Հայպետնախագիծ» ինստիտուտը:3. Գլխավոր կապալառու-Հայպետշինի Ստեփանավանի շինարարական վար
չություն:Խորհրդային Հայաստանի և Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի
կողմից կատարվելիք աշխատանքները.1. 1 ամսվա ընթացքում (մինչև սեպտեմբերի 15-ը 1989թ.) «Հայպետնախա-
գիծ» ինստիտուտի կողմից պատրաստվելու է և տրվելու է պատվիրատուին 8 տուն (128 բնակարան) և մոտեցնող ճանապարհի կառուցելու համար անհրաժեշտ տարածքի հանույթը, ընդհանուր երկրաբանական եզրակացությունը, ջրի, լույսի, գազի, կոյուղու, ռադիո, հեռախոսի և ոռոգման ջրի միացման կետերը արտաքին ցանցերի հետ:
211
2. Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից հիմքերի, ներքին ինժեներական ցանցերի, ուղղահայաց հանույթի (1-ին փուլի 8 տան համար), ամբողջությամբ կներկայացվի պատվիրատուին հոկտեմբերի 20-ին 1989թ.:
3. Հիմքերի, ինժեներական ցանցերի, ինչպես նաև բնակելի տների շինմոնտաժային աշխատանքները Ստեփանավանի շինարարական վարչության կողմից սկսել նախագծային փաստաթղթերի գոյություն ունեցող կարգի համաձայն հաստատելու, ֆինանսավորումը բացելուց հետո (հոկտեմբերի 25-30 1989թ.):
4. Շինարարական և մոնտաժային աշխատանքները կատարելու համար անհրաժեշտ գործիքները և մեքենա-սարքավորումները ապահովում է ՀԽՍՀ Պետշինի կողմից:
5. Բարեկարգման, ինժեներական կառուցվածքների, հիմքերի պատրաստման համար անհրաժեշտ շինարարական նյութերը ապահովում է ՀԽՍՀ Պետշինը, իսկ «0-ից» վերև կառուցվածքների (բնակելի տների) բոլոր տեսակի շինանյութերը և սարքավորումները Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից:
6. Շինարարական աշխատանքների կատարման ամբողջ ընթացքում Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից ապահովվում է համապատասխան մասնագետների ներկայությունը, որոնց ցուցմունքները պարտավոր են կատարվել հայ շինարարների կողմից:
7. Կառուցվող բնակելի շենքերի ջեռուցումը կատարվելու է անհատական բնական գազի միջոցով, որի համար անհրաժեշտ սարքավորումը ապահովվում է Ամերիկյան կողմից:
8. Ամերիկացի մասնագետների բնակվելու հարցը ապահովվում է իրենց կողմից շարժական տնակների բերելու և տեղադրելու միջոցով:
9. Ամերիկյան կողմը հնարավորության սահմաններում կկոմպլեկտավորի և կտեղադրի 1-ին հերթի (128 բնակարան) շինարարության համար կոյուղու մաքրման սարքավորումը:
10. 2-րդ հերթի շինարարության համար անհրաժեշտ տարածքի հանույթի, երկրաբանական հետազոտությունների և նախագծա-նախահաշվային փաստաթղթերի կազման, շինարարական աշխատանքների կատարման ժամկետների և ծավալների ճշտմանը անդրադառնալ ըստ կողմերի փոխադարձ համաձայնության:
11. Մինչև հոկտեմբերի 25-ը 1989թ. Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից պատվիրատուին կտրվի կառուցվող բնակելի շենքերին անհրաժեշտ գազի, ջրի, էլեկտրաէներգիայի և ռադիո-հեռախոսի հզորությունների և քանակությունների պահանջը:
Խորհրդային ՀայաստանիՊետշինի մինիստրԼՇահբազյան
Ստեփանավանի քաղաքայինխորհրդի գործկոմի նախագահԱ.Բաբաջանյան
«Հայ-պետնախագիծ» ինստիտուտի ճարտարապետական արվեստանոցի ղեկավար Ռ.Հասրաթյան
Պետշինի Արտաքին կապերի վարչության պետ Յու.Մխիթարյան
Ֆ. 113, ց. 162, գ. 755, թ. 9-10: Պատճեն: Մեքենագիր:
Հայաստանի եկեղեցու կաթողիկոսության կողմից
Ամերիկայի Հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի կողմից Թորգոմ Արք. Մանուկյան Առաջնորդ
Հայաստանի վերակառուցման Թեմական ֆոնդի հանձնաժողովի կողմից Գևորգ Հովնանյան Ատենապետ
212
N 3ՀԽԱՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԱՌԱՋԻՆ
ՏԵՂԱԿԱԼ, ԵՐԿՐԱՇԱՐԺԻ ԳՈՏՈՒՄ ՇԻՆԱՐԱՐՈՒԹՅԱՆ ՀԱՄԱԿԱՐԳՄԱՆ ԳԼԽԱՎՈՐ ՎԱՐՉՈՒԹՅԱՆ ՊԵՏ Գ.ՄԱՐՏԻՐՈԱՅԱՆԻ ԶԵԿՈՒՑԱԳԻՐԸ ՀԽԱՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ՏԵՂԱԿԱԼ Գ.ՀՈՎՀԱՆՆԻԱՅԱՆԻՆ
ԱՏԵՓԱՆԱՎԱՆՈՒՄ ԲՆԱԿԵԼԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՄԱԱԻՆ
23 հոկտեմբերի1989թ. Երեւան
N 02-15/8662
В результате переговоров между Госстроем Армянской С С Р и "Комитетом по оказанию помощи после землетрясения" Армянской церкви (СШ А), а также между Госстроем Армянской С С Р , Минздравом Арм янской С С Р и Германским Красным Крестом (ФРГ) приняты соглашения о строительстве в. г. Степанаване американской стороной: около 500 16-квартирных жилых домов, школы, детсада-яслей, публичной библиотеки, поликлиники со стомотологическим отделением, культурно-спортивного центра, торгового комплекса, амфитеатра и западногерманской стороной: станции переливания крови, больницы, пункта скорой помощи, детского сада. Обязанности сторон оговорены в указанных соглашениях.
Прош у Вас дать указание о подготовке соответствующих распоряжений Совета М инистров Армянской С С Р , утверждающих принятые Соглашения.
Ֆ. 113, ց. 162, գ. 755, թ. 17: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 4ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԽԱՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ Խ ՈՐՀՐԴԻ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ
ԱՏԵՓԱՆԱՎԱՆՈՒՄ ԲՆԱԿԵԼԻ ՀԱՄԱԼԻՐԻ ԿԱՌՈՒՑՄԱՆ ՄԱԱԻՆ
N 793 17 նոյեմբերի 1989թ.Երեւան
1. Разрешить исполкому Степанаванского горсовета (т. БабаджанянуА.А.) принять в дар от Епархии Армянской церкви в С Ш А строительство жилых домов на 500 квартир, школы, детсада, яслей, публичной библиотеки, поликлиники со стоматологическим отделением, культурно-спортивного комплекса, торгового центра и амфитеатра.
Установить, что первым этапом строительства является возведение 8 жилых домов на 128 квартир.
2. Определить генеральным заказчиком строительства указанных обье- ктов Главное управление капитального строительства при Госстрое Арм янской С С Р (т. Маргарян Г.Х.).
3. Определить генеральным подрядчиком указанных обьектов Госстрой Армянской С С Р (т. Ш ахбазян Л.К.), а генеральным проектировщиком-инс- титут "Армгоспроект" (т. Погосян Г.Г.).
4. Исполкому Степанаванского горсовета по согласованию с Госстроем Армянской С С Р (т. Алексаняном А.С.) в недельный срок обеспечить в у становленном порядке отвод земельного участка под строительство жилых зданий.
5. Госстрою Армянской С С Р (т. Ш ахбазяну Л.К.) выполнить работы нулевого цикла для возведения указанных жилых зданий в соответствии с их проектом.
213
6. Госплану Армянской С С Р (т. М кртчяну М.Ц.), Госснабу Армянской С С Р (т. Степаняну С.Н.), исполкому Степанаванского горсовета (т. Бабадж аняну А.А.) совместно с Госстроем Армянской С С Р обеспечить выделение фондов на местные строительные материалы, средства малой механизации, необходимые для производсва работ нулевого цикла, а также на горюче-смазочные материалы.
7. Главному управлению капитального строительства при Госстрое А р мянской С С Р (т. М аргаряну Г.Х.), М инсвязи Армянской С С Р (т. Авояну Р.С), производственным обьединениям "Армгаз" (т. Амиряну Р.П.), "Арм- энерго" (т. Акопджаняну Ф.Х.) и "Арммонтажспецстрой" (т. ПогосянуВ.И.) по заказу Госстроя Армянской С С Р выполнить работы по своевременному проектированию и строительству наружных инженерных коммуникаций в сроки, увязанные с вводом обьектов в эксплутацию.
8. Госплану Армянской С С Р (т. М кртчяну М.Ц.), М инф ину Армянской С С Р (т. Джанояну Дж.А.), Армянскому республиканскому банку П ром стройбанка С С С Р (т. Дадаян А.В.) совместно с Главным управлением капитального строительства при Госстрое Армянской С С Р и Госстроем Арм янской С С Р решить вопрос финансирования строительсва указанных обьектов.
9. М инф ину Армянской С С Р (т. Джанояну Дж.А.), совместно с исполкомом Степанаванского горсовета и Госстроем Армянской С С Р рассмотреть оплаты за проживание и питание американских специалистов, прибывающих для участия в выполнении строительно-монтажных работ.
10. Армянской республиканской таможне (т. М кртум яну С.И.) обеспечить получение разрешений на беспошлинный ввоз материалов, оборудования и другого имущества, необходимых для строительства, отделки и оснащения жилых зданий.
11. М И Д Армянской С С Р (т. М кртчяну А.А.) оказать содействие в оформлении вьездных документов американских специалистов.
12. М В Д Армянской С С Р (т. Арутю няну У.С.) организовать на договорных началах охрану обьектов в период строительства.
13. Гостелерадио Армянской С С Р (т. Араксман-М анукяну Э.А.), Армен- прессу (т. Погосяну С.К.) и редакциям республиканских газет информировать население о дружественном даре Епархии Армянской церкви в С Ш А .
14. Контроль за выполнением настоящего распоряжения возложить на исполком Степанаванского горсовета (т. Бабаджаняна А.А.) и Госстрой Армянской С С Р (т. Ш ахбазяна Л.К.).
Председатель СоветаМ инистров Армянской С С Р В.Маркарьянц
Ֆ. 113, ց. 162, գ. 755, թ. 1-3: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 5ՀԽ ՍՀ ՊԵՏԱԿԱՆ ՇԻՆԱՐԱՐԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՆԱԽԱԳԱՀԻ ԱՌԱՋԻՆ ՏԵՂԱԿԱԼ Լ.ՇԱՀԲԱԶՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԽ ՍՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ
ԽՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Վ.ՄԱՐԳԱՐՅԱՆՑԻՆ ԱՄՆ-Ի ՀԱՅՈՑ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԱՅԱՍՏԱՆ ԺԱՄԱՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
N Л Ш -15/1560 22 մայիսի 1990թ.Երեւան
В связи с прибытием в г. Ереван 26 мая 1990г. делегации "Комитета по оказанию помощи Армении" Епархии Армянской церкви в С Ш А в составе пяти человек во главе с Председателем комитета-Президентом строит
214
ельной корпорации "К. Ховнанян Компаниз"4 Кеворком Овнаняном, приезжающих для церемонии открытия строительства жилого микрорайона в г. Степанаване, прошу Вашего указания Управлению Делами Совета М и нистров Армянской С С Р обеспечить размещение делегации в гостиницах N 2 (2 человека) и N 1 (3 человека) Управления гостиничного хозяйсва "Раздан" за счет Госстроя Армянской С С Р .
Ֆ. 113, ց. 164, գ. 318, թ. 3: Պատճեն: Մեքենագիր:N 6
ՀԽ ՍՀ ՆԱԽԱՐԱՐՆԵՐԻ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀ Վ.ՄԱՐԳԱՐՅԱՆՑԻԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՄԱՊԱՏԱՍԽԱՆ ՄԱՐՄԻՆՆԵՐԻՆ ԱՄՆ-Ի ՀԱՅՈՑ
ԵԿԵՂԵՑՈՒ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ՊԱՏՎԻՐԱԿՈՒԹՅՈՒՆԸ ԸՆԴՈՒՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
N 331 28 մայիսի 1990թ.Երեւան
В связи с пребыванием в Армянской С С Р с 28 мая по 2 июня 1990 года рабочей группы Комитета оказания помощи Армении Епархии Армянской церкви в С Ш А в составе 5 человек во главе с Председателем Комитета- Президентом строительной корпорации "К.Овнанян компаниз" Кеворком Овнаняном:
1. Госстрою Армянской С С Р (т. Ш ахбазяну Л.К.) обеспечить прием рабочей группы, проведение церемонии открытия строительства жилого микрорайона в г. Степанаване и обсуждение вопросов оказания дальнейшей помощи Армении в ликвидации последствий землетрясения.
2. Управлению Делами Совета М инистров Армянской С С Р (т. Вартаняну Г.Е.) обеспечить размещение членов делегации в доме N 2 и гостинице Управления гостиничного хозяйства "Раздан", организовать их питание и выделить автомашину "Чайка".
3. Расходы, связанные с пребыванием рабочей группы в Армянской С С Р (проживание, питание, автотранспорт), осуществить за счет Госстроя Армянской С С Р , в установленном порядке.
Председатель СоветаМ инистров Армянской С С Р В.Маркарьянц
Ֆ. 113, ց. 164, գ. 318, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 7ՀՕ Ֆ -Ի ՏՆՕՐԵՆՆԵՐԻ Խ ՈՐՀՐԴԻ ՆԱԽԱԳԱՀ ԽԱԺԱԿ ԱՐՔ. ՊԱՐՍԱՄՅԱՆԻ5
ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՍԻՄՈՆ ԵԶՆԻԿ ՊԱԼՅԱՆԻ6 ՄԱՍԻՆ
31 մայիսի 1994թ.Նյու Յորք
Այսու կը հաստատենք թէ Սիմոն Եզնիկ Պալեան Հայ Օգնութեան Ֆոնտի Գործադիր Տնօրէնն է: Պարոն Պալեանի ամսական նախահարկային վճարումն է 4.000 ամերիկեան տոլար:
Սիրոյ ողջունիւ
Նախագահ Տնօրէններու Խորհուրդի Խաժակ արք. Պարսամեան
Ֆ. 113, ց. 171, գ. 262, թ. 15: Պատճեն: Մեքենագիր:
215
N 8ՀՀ ԿՐԹՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՆԱԽԱՐԱՐ Ա.ՊԵՏՐՈԱՅԱՆԻ ՀՐԱՄԱՆԸ ՀՀ ԿԳՆ
ԱՏԵՓԱՆԱՎԱՆԻ ԹԻՎ 21 ԱՌՈՂՋԱՐԱՆԱՅԻՆ ԳԻՇԵՐՕԹԻԿ ԴՊՐՈՑԻ7 ԱՆՎԱՆԱԿՈՉՈՒԹՅԱՆ ՄԱԱԻՆ
N 60-Մ 12 մարտի 1998թ.Երեւան
Հիմք ընդունելով Ատեփանավանի թիվ 21 առողջարանային գիշերօթիկ դպրոցի մանկավարժական խորհրդի միջնորդությունը և Հայ օգնության ֆոնդի տնօրեն Վիգեն Եպիսկոպոս Այքազյանի8 առաջարկությունը,
Հրամայում եմ'1. ՀՀ կրթության և գիտության նախարարության Ատեփանավանի թիվ 21 առո
ղջարանային գիշերօթիկ դպրոցն անվանակոչել Պոլսո Պատրիարք Շնորհք ար- ք[եպիսկոպո]ս Գալուստյանի անունով:
Նախարար Ա.Պետրոսյան
Ֆ. 1173, ց. 2, գ. 6, թ. 86: Բնագիր: Մեքենագիր:
Մաս II
N 1ՀՀ ՄԱՐԴԱԱԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐԱԿԱՆ
ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԻԱՏԻ N 1-26 ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄՆ-ԻՑ ՄԱՐԴԱԱԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ ԱՏԱՑՎԱԾ ՊԱՐԵՆԻ ԲԱՇԽՄԱՆ
ՄԱԱԻՆ13 հունվարի 1993թ.
Երեւան
Նախագահում էր' Գ.ՎարդանյանՄասնակցում էին' Տ.Գրիգորյան, Գ.Ղարիբջանյան
Ֆ.Ասատրյան, Ա.Կարապետյան Վ.Դեմիրճյան, Ե.Աարգսյան Լ.Աղաջանյան, Լ.Այվազյան Ա.Ալեքսանյան, Հ.Տերյան Հ.Մանդակունի
1. Քանի որ թոշակառուների թիվը գերազանցում է ստացված ձեթի քանակին ընդունել Հայաստանի Հանրապետության առևտրի նախարար Տ.Գրիգորյանի առաջարկությունը' չբավարարող ձեթի փոխարեն թոշակառուներին անվճար հատկացնել համապատասխան քանակի հալած յուղ:
2. Ընդունել ի գիտություն Լ.Այվազյանի և Հ.Մանդակունու տեղեկատվությունը մարդասիրական օգնության կարգով ստացված մթերքների մի մասի իրացումից գոյացած հասույթի մուտքագրման և ծախսման հարցերի մասին:
3. Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի միջև ԱՄՆ-ի գյուղատնտեսության բաժնի կողմից օգնության կարգով ուղարկված պարենի ստացման, բաշխման և հսկողության հետ կապված համաձայնագրին համապատասխան բացել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության և Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի հատուկ միացյալ հաշիվ:
4. Աահմանել, որ այդ հաշվին մուտքագրված գումարները օգտագործվելու ենՀայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնությանկենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությամբ և Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի ներկայացուցիչ, Հայաստանի Վերականգնման Առաջնորդարանի Ֆոնդի(ՀՎԱՖ) տնօրեն' Լորենս Այվազյանի համաձայնությամբ:
216
5. Ընդունել, որ Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի կողմից նշված հաշվի վարկի կարգադրիչ է հանդիսանում Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի արևելյան թեմի ներկայացուցիչ, Հայաստանի վերականգնման առաջնորդարանի ֆոնդի տնօրեն Լորենս Այվազյանը:
6. Խնդրել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության գործերի կառա- վարչի պաշտոնակատար պրն. Հ.Քոթանյանին կատարելու համապատասխան փոփոխություններ Հայաստանի Հանրապետության բանկում բացված N 141524 արտաբյուջետային հաշվի կարգավիճակում և նշված հաշվի գործառնությունների համապատասխան հաշվառումը իրականացնել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության հաշվապահական հաշվառման և հաշվետվության բաժնի միջոցով:
7. ՀՀ առևտրի նախարարությանը (Տ.Գրիգորյան), ՀՀ պարենի և մթերումների նախարարությանը (Գ.Սրապյան)' 15-օրյա ժամկետում ՀՀ կառավարության և Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի նոր բացվող հատուկ միացյալ հաշվին փոխանցել ԱՄՆ-ից մարդասիրական օգնության կարգով ստացված պարենի ու արդյունաբերական վերամշակման համար օգտագործված կաթի փոշու իրացումից ստացված հասույթները և մինչև 1993 թվականի փետրվարի 10-ը արդյունքների մասին զեկուցել ՀՀ կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովին:
8. Ընդունել Վ.Դեմիրճյանի առաջարկությունը և մարդասիրական օգնության կարգով Հոլանդիայից ստացված բանջարեղենային պյուրեն հատկացնել դեղատնային վարչությանը' Երևան քաղաքի մինչև մեկ տարեկան երեխաներին բաժանելու համար, իսկ մսի պահածոն տալ այն հիվանդանոցներին, որտեղ ապաքինվում են ազատամարտիկներ:
Մարդասիրական օգնությանկենտրոնական պետականհանձնաժողովի նախագահ,պետնախարար Գ.Վարդանյան
Ֆ. 113, ց. 170, գ. 177, թ. 4: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 2ՀՀ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԿԱՌԱՎԱՐԱԿԱՆ
ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ՆԻՍՏԻ N 5-70 ԱՐՁԱՆԱԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ԱՄՆ-ԻՑ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳՈՎ ՍՏԱՑՎԱԾ 2064 ՏՈՆՆԱ ԿԱՐԱԳԻ
ՍՏԱՑՄԱՆ ԵՎ ԲԱՇԽՄԱՆ ՄԱՍԻՆ9 փետրվարի 1993թ.
ԵրեւանՆախագահում էր' Գ.ՎարդանյանՄասնակցում էին' Ա.Եսայան, Վ.Դեմիրճյան, Ե.Սարգսյան
Ֆ.Ասատրյան, Ն.ԿարամանուկյանԼ.Այվազյան, Ա.Ալեքսանյան,Ա.Պետրոսյան, Հ.Տերյան, Ա.Մինասյան Հ.Մանդակունի, Հ.ԽաչատուրովՖ.Վարդանյան, Հ.Կյուրեղյան
1. ԱՄՆ-ից ստացվող մարդասիրական օգնության գծով 2064 տոննա կարագը բաշխել Երեւան քաղաքի ու աղետի գոտու քաղաքների ու շրջանների (բացի Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքներից) բնակչությանը' մեկ շնչին 940 գրամի հաշվարկով (2 փաթեթից):
2. Ընդունել ի գիտություն, որ բաժանվող կարագի գինը երկու փաթեթի համար (940 գրամ) սահմանվում է 300 ռուբլու չափով:
217
3. ՀՀ առեւտրի նախարարությանը (Տ.Գրիգորյան)' կարագի վաճառքից գոյացած հասույթը փոխանցել Հայաստանի Հանրապետության բանկի գործառնական վարչության 141524 հաշվին, կոդ 370101:
4. Երեւան քաղաքի ու աղետի գոտու քաղաքների ու շրջանների (բացի Գյումրի եւ Վանաձոր քաղաքներից) գործադիր կոմիտեների նախագահներին' անձնական պատասխանատվությամբ վերահսկել մարդասիրական օգնության շրջանային հանձնաժողովների աշխատանքը, ապահովելով մարդասիրական օգնության անկորուստ եւ կազմակերպված բաշխումը:
Կարագի բաշխման ավարտից հետո ՀՀ Կառավարական մարդասիրական օգնության կենտրոնական պետական հանձնաժողովին ներկայացնել հաշվետվություն, ինչպես նաեւ կարագի ստացումը հավաստող' քաղաքացիների ստորագրություններով ցուցակների պատճենները:
5. Հանձնարարել «Զվարթնոց» օդանավակայանի մարդասիրական օգնության հանձնաժողովի նախագահին (Ս.Ղազարյան) մարդասիրական օգնության կենտրոնական կառավարական հանձնաժողովին, ինչպես նաեւ նախարարություններին, գերատեսչություններին եւ մարդասիրական օգնությամբ զբաղվող մյուս հասցեատերերին պարբերաբար ու ժամանակին տեղեկացնել մարդասիրական օգնություն բերող ինքնաթիռների ժամանման օրվա եւ ժամի մասին:
Օդանավակայանի ոստիկանական, մաքսային ծառայության, տեղեկատվության տրասնպորտային եւ այլ անհրաժեշտ ծառայություններին ամեն կերպ օժանդակել մարդասիրական օգնության բեռների ստացման աշխատանքներին:
6. ՀՎԱՖ-ի գրասենյակի տնօրեն Լ.Այվազյանին կազմակերպել մարդասիրական օգնությունը բեռնաթափող բանվորների վճարման, սնունդով ապահովման եւ տեղափոխման հարցերը եւ համաձայնեցնել ՀՀ կառավարության մարդասիրական օգնությունը կոորդինացնող խմբի հետ: Հատուկ միացյալ հաշվից վճարել կանխիկ ձեւով ՀՀ Կառավարության մարդասիրական օգնությունը կոորդինացնող խմբին կարագի բեռնաթափման եւ պահեստավորման աշխատանքները կազմակերպելու համար:
7. ...Սկսած 1993թվ. փետրվարի 10-ից յուրաքանչյուր օր կազմակերպել երկու ինքնաթիռներով (յուրաքանչյուրը 40 տոննա բեռով) բերվող բեռների փոխադրումը Երեւանի սառցակոմբինատ...
8. ՀՀ Առեւտրի Նախարարությանը (Տ.Գրիգորյան) սկսած 1993 թվ. փետրվարի 10-ից սահմանել շուրջօրյա հերթապահություն Երեւանի սառցակոմբինատի պատասխանատու աշխատողներից նշված կարագը ընդունելու համար:
9. Հանձնարարել ՀՀ կառավարության մարդասիրական օգնության կոորդինացման խմբին' պարբերաբար զեկուցել հանձնաժողովին նշված օգնության ընդունման եւ բաշխման ընթացքի մասին:
Նշված կարագի ընդունման եւ բաշխման ավարտից հետո արդյունքների մասին զեկուցել մարդասիրական օգնության պետական հանձնաժողովին' 1993 թվ. մարտի 20-ին....
11. Ընդունել Ամերիկայի Հայ Եկեղեցու Առաջնորդարանի ներկայացուցիչ, Հայաստանի Վերականգնման Առաջնորդարանի ֆոնդի Երեւանի գրասենյակի տնօրեն Լ.Այվազյանի առաջարկությունը եւ ՀՀ Կառավարության եւ Ամերիկայի Հայ Եկեղեցու Առաջնորդարանի հատուկ միացյալ 070611 վալյուտային հաշվին ԱՄՆ-ից մուտք եղած ամերիկյան դոլլարների դիմաց, ելնելով դրանց մուտքագր- ման օրվա գործող կուրսից, Հայաստանի Վերականգնման Առաջնորդարանի Ֆոնդի Երեւանի գրասենյակի տնօրեն Լ.Այվազյանին հատկացնել ռուբլիներ, ինչպես փոխանցումներ կատարելու այնպես էլ կանխիկ, առանց գումարի սահմա- նափակման:
12. ԱՄՆ-ից որպես մարդասիրական օգնություն ստացված մթերքի մի մասի վաճառքից գոյացած հասույթի գումարների ըստ տարածաշրջանների, կազմակերպությունների եւ մթերքի անվանումների խմբավորման ու բաշխված մթերքի քանակի հետ համեմատության նպատակով, հանձնարարել ՀՀ առողջապահության, լուսավորության, եւ մշակույթի նախարարություններին մեկամսյա ժամկե
218
տում ՀՀ կառավարության հաշվապահական հաշվառման եւ հաշվետվության բաժնին ներկայացնել տեղեկություններ համաձայն N 1 հավելվածի:
13. Հաշվապահական հաշվառումները կատարելու համար վեց ամիս ժամկետով ընդունել մեկ աշխատող մինչեւ 10000 ռուբլի ամսեկան վարձատրությամբ:
Վարձատրությունը կատարել մթերքի վաճառքից ստացված գումարների հաշվին:
Մարդասիրական օգնության կենտրոնական պետական հանձնաժողովի նախագահ, պետնախարար Գ.Վարդանյան
Ֆ. 113, ց. 170, գ. 118, թ. 4: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 3ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՕ Ֆ -Ի ԵՐԵՎԱՆԻ ԳՐԱԱԵՆՅԱԿԻ
ՏՆՕՐԵՆ Լ.ԱՅՎԱԶՅԱՆԻՆ ԳՈՒՄԱՐ ՏՐԱՄԱԴՐԵԼՈՒ ՄԱԱԻՆ
N 130 14 ապրիլի 1993թ.Երեւան
Ընդունել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությունը և Հայաստանի Հանրապետության կառավարության ու Ամերիկայի Հայ եկեղեցու Առաջնորդարանի հատուկ միացյալ 070611 վալյուտային հաշվին ԱՄՆ-ից մուտք եղած ամերիկյան դոլարների դիմաց, ելնելով դրանց մուտքագրման օրվա գործող կուրսից, Հայաստանի վերականգնման Առաջնորդարանի Ֆոնդի Երևանի գրասենյակի տնօրեն Լ.Այվազյանին հատկացնել ռուբլիներ' ինչպես փոխանցման կարգով, այնպես էլ' կանխիկ, առանց գումարի սահմանափակման:
Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ Վ.Չիտեչյան
Ֆ. 113, ց. 170, գ. 118, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 4ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԵՎ
ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԱՌԱՋՆՈՐԴԱՐԱՆԻ ՄԻՋԵՎ ՀԱՏՈՒԿ ՄԻԱՑՅԱԼ ՀԱՇԻՎ ԲԱՑԵԼՈՒ ՄԱԱԻՆ
N 195 16 մայիսի 1993թ.Երեւան
Ընդունել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությունը և ԱՄՆ-ի կողմից մարդասիրական օգնության կարգով ուղարկված պարենի ստացման, բաշխման և հսկողության հետ կապված համաձայնագրին համապատասխան Հայաստանի Հանրապետության բանկում բացված N 141524 արտաբյուջետային հաշվի գործառնությունների համապատասխան հաշվառումն իրականացնել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության գործերի կառավարչության հաշվապահական հաշվառման և հաշվետվության բաժնի միջոցով:
Աահմանել, որ նշված հաշվին մուտքագրված գումարներն օգտագործվելու են Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությամբ և Ամերիկայի Հայոց Առաջնորդարանի ներկայացուցիչ, Հայաստանի վերականգնման Առաջնորդարանի Ֆոնդի տնօրեն Լորենս Այվազյանի համաձայնությամբ:
Հայաստանի Հանրապետությանվարչապետ Հ.ԲագրատյանՖ. 113, ց. 170, գ. 177, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր
219
N 5ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ
ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ԱՇԽԱՏԱՆՔԱՅԻՆ ԽՄԲԻ ՂԵԿԱՎԱՐ Ֆ.ԲԱԴԵՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ՊԵՏՆԱԽԱՐԱՐ Ռ.ԲԱԳՈՅԱՆԻՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԲԱՆԿՈՒՄ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ
ԱՐՏԱԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ ԱՌԱՆՁԻՆ ՀԱՇԻՎ ԲԱՑԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ[1993թ.]Երեւան
Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 1992 թվականի հուլիսի 28- ի N 421 որոշմամբ կառավարության գործերի կառավարչության կողմից մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի համար Հայաստանի Հանրապետության բանկի գործառնական վարչությունում բացվել է 141524 արտա- բյուջետային հաշիվը:
1993 թվականի մայիսի 16-ի Հայաստանի Հանրապետության կառավարության N 195 կարգադրությամբ թույլատրվել է նշված հաշվին փոխանցել նաև Հայ Առաքելական Եկեղեցու Ամերիկայի թեմի Երևանի գրասենյակի հասցեով ստացված օգնության որոշ տեսակների վաճառքից գոյացած գումարները, այն հետագայում սոցիալական կարիքների համար օգտագործելու նպատակով: Հաշիվը դարձել է միացյալ երկկողմանի տնօրինությամբ, ինչն առաջացնում է դժվարություններ կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի աշխատանքների օպերատիվ կազմակերպման և հաշվում կուտակվող գումարների տնօրինման գործում, այն է օգնության ստացման, տեղափոխման, պահեստավորման հետ կապված ծախսերի վճարումները:
Նկատի ունենալով, որ Ամերիկայի Արևելյան թեմի Երևանի գրասենյակի միջոցով շարունակվելու է օգնության ներմուծումը հանրապետություն, որի հետ կապված ծախսերը պետք է վճարվեն նշված միացյալ հաշվից, և այն որ կառավարության հասցեով ստացված օգնության որոշ տեսակների իրացումից գոյացած գումարները պետք է միայն կենտրոնական հանձնաժողովի տնօրինմամբ ազգաբնակչության սոցիալական կարիքների բավարարման, նաև այդ բեռների սպասարկման համար, կարիք է առաջացել ունենալ առանձին հաշիվ:
Խնդրում եմ Ձեր հանձնարարությունը Հայաստանի Հանրապետության բանկի գործառնական վարչությունում բացել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առանձին արտաբյուջետային հաշիվ:
Ֆ. 113, ց. 170, գ. 441, թ. 7-8: Պատճեն: Մեքենագիր:
N 6ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ԿԱՐԳԱԴՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ԲԱՆԿՈՒՄ
ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՄԱՐԴԱՍԻՐԱԿԱՆ ՕԳՆՈՒԹՅԱՆ ԿԵՆՏՐՈՆԱԿԱՆ ՀԱՆՁՆԱԺՈՂՈՎԻ ԱՐՏԱԲՅՈՒՋԵՏԱՅԻՆ ՆՈՐ ՀԱՇԻՎ ԲԱՑԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
N 489 21 հոկտեմբերի 1993թ.Երեւան
Նկատի ունենալով, որ Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկում բացված N 141524 արտաբյուջետային հաշիվը Հայաստանի Հանրապետության կառավարության 1993 թվականի մայիսի 16-ի N 195 կարգադրությամբ գործում է երկկողմանի տնօրինությամբ (Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի և Հայ Առաքելական եկեղեցու Ամերիկայի Արևելյան թեմի), ընդունել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մարդասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի առաջարկությունը և Հայաստանի Հանրապետության կենտրոնական բանկում բացել Հայաստանի Հանրապետության կառավարության մար
220
դասիրական օգնության կենտրոնական հանձնաժողովի արտաբյուջետային նոր (երկրորդ) հաշիվ:
ՀՀ վարչապետ Հ.Բագրատյան
Ֆ. 113, ց. 170, գ. 441, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 7ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ՀԱՅՈՑ ԱՐԵՎԵԼՅԱՆ ԹԵՄԻ ԱՌԱՋՆՈՐԴ ԽԱԺԱԿ ԱՐՔ.
ՊԱՐՍԱՄՅԱՆԻ ԳՐՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀՀ ՎԱՐՉԱՊԵՏ ՀՐԱՆՏ ԲԱԳՐԱՏՅԱՆԻՆ ԵՂԵԳՆԱՁՈՐԻ «ԱՆԱՀԻՏ» ՄԱՆԿԱՊԱՏԱՆԵԿԱՆ ՃԱՄԲԱՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՅՑ
ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՍՅՈՒՆՅԱՑ ԹԵՄԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ11 մայիսի 1994թ.
ԵրեւանՄեծարգո վարչապետԱմերիկայի Հայոց Արևելյան թեմը համագործակցությամբ Սյունյաց թեմի,
ցանկություն ունի ՀՀ արդյունաբերության նախարարության Եղեգնաձորի ռելեի գործարանին պատկանող «Անահիտ» ճամբարը9 վերականգնել և կազմակերպել երեխաների ու պատանիների շուրջտարյա հանգիստը: Ճամբարում առաջին հերթին կհանգստանան եւ կուսանեն զոհված ազատամարտիկների ու զինծառայողների երեխաները: Ճամբարը գործելու է բարեգործական հիմունքներով:
Ճամբարը Սյունյաց թեմին տրամադրելու համար առարկություն չունեն Եղեգնաձորի ռելեի գործարանի տնօրինությունը, Եղեգնաձորի գործադիր կոմիտեն, ՀՀ արդյունաբերության նախարարությունը եւ սեփականաշնորհման հանձնաժո- ղովը:
Խնդրում ենք Ձեր կարգադրությունը' վերոհիշյալ ճամբարը Հայ Առաքելական եկեղեցու Սյունյաց թեմին նվիրելու կամ վաճառելու վերաբերյալ:
Խորին հարգանոք եւ ամենայն բարի մաղթանքներով
Խաժակ արքեպիսկոպոս Պարսամյան Առաջնորդ Ամերիկայի Հայոց Արեւելյան թեմի
Ֆ. 113, ց. 171, գ. 261. թ. 8: Բնագիր: Մեքենագիր:
N 8ՀՀ ԿԱՌԱՎԱՐՈՒԹՅԱՆ ՈՐՈՇՈՒՄԸ ԵՂԵԳՆԱՁՈՐԻ «ԱՆԱՀԻՏ»
ՄԱՆԿԱՊԱՏԱՆԵԿԱՆ ՃԱՄԲԱՐԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՅԱՅՑ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ԵԿԵՂԵՑՈՒ ՍՅՈՒՆՅԱՑ ԹԵՄԻՆ ՀԱՆՁՆԵԼՈՒ ՄԱՍԻՆ
N 276 18 հունիսի 1994թ.Երեւան
Բավարարել Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու Սյունյաց թեմի խնդրանքը և սահմանված կարգով նրա տնօրինությանը անհատույց հանձնել Հայաստանի Հանրապետության արդյունաբերության նախարարության Եղեգնաձորի «Ռելե» գործարանի «Անահիտ» մանկապատենական ճամբարը' այն վերականգնելու և զոհված ազատամարտիկների երեխաների հանգիստը բարեգործության կարգով կազմակերպելու համար:
Հայաստանի Հանրապետության փոխվարչապետ Վ.ՉիտեչյանՀայաստանի Հանրապետության կառավարության գործերիկառավարիչ Ա.Խաչատրյան
Ֆ. 113, ց. 171, գ. 261, թ. 1: Բնագիր: Մեքենագիր:
221
Ծանոթագրություններ
1. ԱՄՆ-ի հավատացյալ հայերի մեծամասնությունը պատկանում է Հայաստանյայց Առաքելական եկեղեցուն: Ամերիկայի հայ եկեղեցու թեմը հիմնվել է 1898-ին Ամենայն հայոց կաթողիկոս Մկրտիչ Ա Վանեցու հայրապետական կոնդակով, (օրինական ձևակերպում է ստացել 1902-ին): 1927-ից Ամենայն հայոց կաթողիկոս Գևորգ Ե Աուրենյանցի հայրապետական կոնդակով ամերիկահայ եկեղեցին բաժանվել է Արևելյան (կենտրոնը ՈՒստր, Բոստոն, հետագայում Նյու Յորք) և Արևմտյան կամ Կալիֆոռնիայի (կենտրոնը Լոս Անջելես) թեմերի: Հետագայում ԱՄՆ-ի հայ համայնքի ներսում սրված միջկուսակցական պայքարի հետևանքով 1933թ. ամերիկահայ եկեղեցին պառակտվել է' Մեծի Տանն Կիլի- կիո կաթողիկոսության հովանու ներքո սկիզբ դնելով Մայր աթոռից փաստացի անջատված անկախ թեմին: 1957թ. Արևելյան թեմի մի մասը պաշտոնապես անջատվել է Մայր աթոռ Ա. էջմիածնի ենթակայության տակ գտնվող Հյուսիսային Ամերիկայի թեմից և անցել Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության հովանու ներքո' վերանվանվելով Հյուսիսային Ամերիկայի արևելյան նահանգների և Կանադայի թեմ: Արևելյան թեմը, որը պաշտոնապես ճանաչվում է իբրև Ամերիկայի Հայաստանյայց եկեղեցու թեմ, մեծագույնն է Հայաստանից դուրս: Նրա իրավասության տակ են բոլոր նահանգները, բացի Կալիֆոռնիայից և Արիզո- նայից: Արևելյան թեմի առաջնորդանիստ քաղաքը Նյու Յորքն է, որի կենտրոնում 1968թ. Վազգեն Ա կաթողիկոսի կողմից օծվել է Աուրբ Վարդան մայր տաճարը: Թեմը 1961թ-ից հաստատել է նաև Ա.Ներսես Աստվածաբանական ընծայարանը (ճեմարան), ուր պատրաստվում են հոգևոր սպասավորներ' հայկական եկեղեցիներում ծառայելու համար:
Ներկայումս էլ Հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին ԱՄՆ-ում շարունակում է բաժանված մնալ չորս թեմերի միջև. երկու ավանդական թեմերը գտնվում են Ամենայն հայոց կաթողիկոսության, իսկ զուգահեռաբար գործող մյուս երկու թեմերը' Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսության հովանու ներքո: Ամերիկայի Արևելյան թեմի առաջնորդարանը գտնվում է Նյու Յորքի Ա. Վարդան մայր տաճարի համակարգում, որտեղ գործում են տարբեր բաժանմունքներ, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր խնդիրը և գործունեության շրջանակը: Դրանցից են.
ա) Հայ կրթական և մշակույթի կենտրոնը, որտեղ մշակվում և պատրաստվում են հատուկ ծրագրեր, ամերիկածին երիտասարդ սերնդի մեջ սեր դեպի հայ մշակույթը արթնացնելու, մատչելի և պարզ մայրենի լեզվով հրատարակված գրականության միջոցով հայ ժողովրդի և եկեղեցու պատմությանը ծանոթացնելու նպատակով:
բ) Կրոնական դաստիարակության կենտրոնը, որի հիմնական նպատակն է կիրակնօրյա վարժարանների միջոցով ամերիկահայ երիտասարդներին փոխանցել հայ եկեղեցու վարդապետությունը և ավանդույթները: Զուգահեռաբար կենտրոնը կազմակերպում է դա- սախոսություններ, հրատարակում առանձին գրականություն, որպեսզի երիտասարդները ավելի մոտիկից հնարավորություն ունենան հաղորդակցվելու դարերով իրենց ժառանգված հավատքին: Կրոնական դաստիարակության բաժանմունքը և Հայ դպրոցների կրթական կենտրոնը ստեղծում են դասագրքեր և պատրաստում ուսուցիչներ թեմի դպրոցների համար:
գ) Երիտասարդաց ծառայության բաժանմունքը, որի միջոցով կազմակերպվում են զանազան հավաքույթներ, համագումարներ, միջոցառումներ, երեկոներ, որտեղ հայ երիտասարդները հավաքվելով ծանոթանում են միմյանց հետ, բարեկամանում և այդ հավաքույթների ժամանակ աշխատում են խոսել հայերեն:
դ) Ընկերային ծառայության գրասենյակը, որը մշակում է համապատասխան ծրագրեր բոլոր կարիքավորներին նյութական, բարոյական օգնություն ցույց տալու համար:
ե) Գրիգոր և Կլարա Զոհրապ տեղեկատվության կենտրոնը, որը մշակութային որոշակի գործունեություն է ծավալում ԱՄՆ-ում: Կենտրոնն ունի արխիվային նյութեր, մամուլի հավաքածուներ, գրքեր, քարտեզներ ևն: Կենտրոնի հիմնական նպատակն է հայերին և օտարներին ծանոթացնել հայ ժողովրդի պատմությանն ու եկեղեցուն: Զոհրապ կենտրոնի աշխատանքներից օգտվում են ինչպես հայ, այնպես էլ օտարազգի գիտնականներ, ուսանողներ, լրագրողներ, հետաքրքասերներ: Կենտրոնը կազմակերպում է դասախոսություն- ներ և գիտաժողովներ' նվիրված հայոց պատմության և մշակույթի հիմնախնդիրներին:
ՀՀ ԳԱԱ-ի և Զոհրապ կենտրոնի միջև հաստատված համագործակցության համաձայն կենտրոնի ֆոնդերից մոտ 100 հազար դոլար 1993թ. փոխանցվեց Հայաստանի ԳԱԱ-ի հազարից ավելի գիտաշխատողներին, փոխարենը կենտրոնը համալրվելու էր նոր գրքերով ու հոդվածներով:
զ) Տիկնանց կենտրոնական միության հանձնախումբը, որը մեծ դեր է կատարում ինչպես ԱՄՆ-ում, այնպես էլ Հայաստանում: Առաջնորդարանի Տիկնանց միությունն առաջինն էր, որ կազմակերպեց ծնողազուրկ երեխաներին օգնելու հատուկ ծրագիր:
222
Թեմի յուրաքանչյուր եկեղեցի ունի իր երգչախումբը, որոնք կապված են առաջնորդարանում գործող եկեղեցու երգչախմբի հետ:
Եկեղեցուն կից գործում են նաև Գյուլբենկյան մշակութային կենտրոնը, առաջնորդարանը, թանգարանը, Հայկ և Ալիս Գավուքճյան սրահը, քրիստոնեական դաստիարակության և այլ կենտրոններ: Գործում են կիրակնօրյա և ամենօրյա հայկական դպրոցներ: Թեմի կառույցներից է նաև ՀՕՖ-ը:
ԱՄՆ-ի Արևելյան թեմն ընդգրկում է երկրի 21 նահանգների 64 եկեղեցական համայնք- ներ:
2. ՀՕՖ-ի կողմից Հայաստանում իրագործված հայրենաշեն առաջին ծրագիրը Ստե- փանավանում «Սբ. Վարդան» բնակելի թաղամասի վերականգնումն էր, որն առանձնանում էր իր հարմարավետությամբ և ապրելու համար պահանջվող բոլոր պայմանների առկայությամբ: Թաղամասի վերականգնման մասին որոշումը Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազգեն Ա-ի առաջարկով ընդունվել էր 1989թ. փետրվարի 6-7-ին Նյու Յորքում Ամենայն հայոց կաթողիկոսի և Մեծի Տանն Կիլիկիո Գարեգին Բ կաթողիկոսի անմիջական մասնակցությամբ տեղի ունեցած Համազգային խորհրդակցական մեծ ժողովի ժամանակ, որին մասնակցում էին հայ եկեղեցու բոլոր կազմակերպությունների, կաթոլիկ և ավետարանական հայ համայնքների պաշտոնական ներկայացուցիչներն ու բազմաթիվ հայկական միություններ' Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկաներից, Կանադայից, ԱՄՆ-ից, Բրազիլիայից, ՈՒրուգվայից և Արգենտինայից: Ժողովում ներկայացնելով երկրաշարժի հետևանքով առաջացած ընդհանուր վիճակը և քանդված չորս քաղաքների և 58 գյուղերի վերաշինության ծրագիրը, հյուրերը համաձայնության եկան բոլոր օգնությունները Ստեփանավան քաղաքի վերաշինության գործին կենտրոնացնելու առաջարկի շուրջ, ամեն մի հայ կազմակերպություն ստանձնեց իր ցանկացած օգնության բաժինը' իր վրա վերցնելով սարքավորումները, կահավորումը, մեքենաները և այլ անհրաժեշտ պիտույքները նվիրաբերելու պարտականությունը: Խորհրդաժողովում քննարկելով հյուսիսային և հարավային ամերիկահայության մասնակցությունը Ստեփանավան քաղաքի վերաշինությանը' որոշվեց, որ համապատասխան կազմակերպությունը իր վրա է վերցնելու շինությունների բոլոր սարքավորումները գնելու և առաքելու պարտականությունը, որոնց ընդհանուր արժեքը հասնում էր մոտավորապես 20 մլն դոլարի, իսկ շենքի շինարարությունը իրագործելու էր Հայաստանի կառավարությունը:
Խորհրդաժողովին մասնակցող ԱՄՆ-ի, Կանադայի, Բրազիլիայի և Արգենտինայի հայկական եկեղեցական, բարեգործական, մշակութային, քաղաքական և այլ հասարակական 26 կազմակերպությունները հանձնառու եղան հայթայթել դպրոցի, մանկապարտեզի, հիվանդանոցի, առողջարանի, գործարանի կամ այլ հասարակական մի շենքի կահավորանքը, սարքավորումները, գործիքները և այլ անհրաժեշտ պիտույքները, որոնց կառուցումը համաձայն ընդհանուր վերաշինության ծրագրերի ստանձնեց հայրենի պետությունը իր միջոցներով: Խորհրդակցական ժողովին մասնակցող անհատ բարերարները հանձն առան գումարներով մասնակցել վերաշինության գործին: Պետական միջոցներով Ստե- փանավանում համապատասխան շինությունները կառուցվելու էին 1-2 տարվա ընթացքում: Այդ միջոցին նվիրատու հայկական կազմակերպությունները իրենց հանգանակած գումարներով ապահովելու էին իրենց խոստացած պիտույքների և սարքավորումների պատրաստությունը և պետք է կատարեին նրանց առաքումը դեպի Հայաստան հարմար ժամանակին: Նվիրատու կազմակերպությունների ներկայացուցիչները հրավիրվելու էին ներկա լինելու իրենց պիտույքների և սարքավորումների տեղադրմանը արդեն իսկ կառուցված համապատասխան շենքերում:
Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի կողմից առաջարկվեց առաջնորդարանի հավաքած դրամական նվիրատվությունները ներդնել Ստեփանավան քաղաքում, 30 հեկտար տարածության վրա կառուցելու բնակարանակենցաղային, բուժական, կրթական համալիր' բնակելի ավան-թաղամաս:
Այնուհետև Հայաստանի երկրաշարժից ավերված շրջաններ այցելելուց հետո թեմական խորհուրդը հիմնեց Հայաստանի վերաշինության թեմական հիմնադրամ, որը կազմում էր շուրջ 15 միլիոն դոլար: Հայաստանի վերաշինության թեմական հիմնադրամը մշա- կեց եռակողմ ծրագիր, որն իր մեջ ամփոփում էր մարդասիրական օգնություն' Հայաստանում առողջապահության բարելավում, բնակելի թաղամասերի կառուցում և հայ արվեստագետների, գիտնականների վերապատրաստում ԱՄՆ-ում: Այդ առումով կարևոր էր Ստեփանավան քաղաքի ծրագիրը, որտեղ ամերիկացի մասնագետների, շինարարների գործուն մասնակցությամբ կառուցվելու էին բնակարաններ, ճանապարհներ: ԱՄՆ-ի հայոց եկեղեցու Առաջնորդարանի նվիրատվության շնորհիվ Ստեփանավանի Հայ-ամերիկյան ավանի ծրագրում կառուցվելու էին 500 բնակարաններ, հիվանդանոց, դպրոց, մսուր-ման- կապարտեզ, հանրային գրադարան, ատամնաբուժական բաժանմունքով պոլիկլինիկա,
223
մշակութային-միասնական համալիր, մարզամշակութային և առևտրի կենտրոններ, եկեղեցի, թատրոն, խաղահրապարակներ, հավաքավայրեր: Շինարարության նախանյութերը առաքվեցին ԱՄՆ-ից, իսկ միութենական արտադրություններից օգտագործվում էին միայն պողպատ և շաղախ: Բոլոր կառույցները կահավորվելու էին ամերիկյան տեխնիկայի վերջին սարքավորումներով, իսկ ամերիկյան գրադարանների ընկերությունը ստանձնեց կառուցվելիք գրադարանին նվիրել մի ամբողջ գրադարան:
Արդեն 1990թ. հունիսի 1-ին Ստեփանավանում' նոր ստեղծվող առողջարան-քաղաքի տարածքում տեղի ունեցավ առաջին շենքի հիմնարկեքի հանդիսավոր արարողությունը, նվիրատու հյուրերի' ԱՄՆ-ի հայկական եկեղեցու առաջնորդարանի «Հայաստանի օգնության կոմիտեի» պատվիրակության մասնակցությամբ: 1991թ. հոկտեմբերի 8-ին կատարվեց առաջին կառույցի բացումը, իսկ արդեն 1993թ. ապրիլին շահագործման հանձնվեց ՀՕՖ-ի միջոցներով կառուցված Ստեփանավանի ձախափնյա թաղամասի երկհարկանի 6 շենքերից բաղկացած «Սուրբ Վարդան» բնակելի համալիրը, որտեղ բնակարաններ ստացան երկրաշարժից տուժած 96 ընտանիքներ: 1994թ. ՀՕՖ-ը սկսեց թաղամասը քաղաքի հետ կապող ճանապարհի շինարարությունը:
3. Երուսաղեմի Առաքելական Ս.Աթոռի Պատրիարք Ամենապատիվ Տ. Թորգոմ արք. Մանուկյանը ծնվել է Բաղդադում, 1919թ.: Ծնողները Վանի գաղթից անցել են Իրան, այնտեղից էլ Իրաք: 12 տարեկանում նրան ուղարկել են Երուսաղեմի ժառանգավորաց վարժարան, որտեղ ուսանել է մինչև 16 տարեկանը: 1946թ. հրավիրվել է ԱՄՆ որպես վարդապետ: 1962-66թթ. եղել է ԱՄՆ հայ եկեղեցու Արևմտյան թեմի, իսկ 1966-90թթ.' Արևելյան թեմի առաջնորդը: Նրա առաջնորդության ժամանակ էլ ստեղծվեց ՀՕՖ-ը: 1990թ. Երուսաղեմի պատրիարք Եղիշե արք. Տերտերյանի մահից հետո փոխարինել է նրան որպես պատր- իարք:
Թորգոմ արք. Մանուկյանը Կոմիտասի ստեղծագործությունների հմուտ մեկնաբան է, հեղինակ է «Կոմիտասի հանճարը» կոթողային աշխատության, որը հրատարակվել է Նյու Յորքում 1985թ-ին:
4. Գևորգ Հովնանյանը 1959-ին եղբայրների հետ հիմնել է «Հովնանյան եղբայրների կորպորացիան», այնուհետև «Հոբվիլդ» բնակարանային զարգացման ընկերությունը:
5. ԱՄՆ Հայաստանյայց եկեղեցու արևելյան թեմի առաջնորդ, ՀՕՖ-ի նախագահ Խաժակ արք. Պարսամյանը ծնվել է 1952թ. Արաբկիրում: 13 տարեկանից կրոնական կրթություն է ստացել Ստամբուլի Ս. Խաչ Դպրեվանքում: ՈՒսումը շարունակելու նպատակով 1967թ. մեկնել է Երուսաղեմ, որտեղ էլ 1971թ. ձեռնադրվել է աբեղա: Երկու տարի հետո ստացել է վարդապետական աստիճան: Երուսաղեմում ուսանելու տարիներին Խաժակ վարդապետ Պարսամյանն ստանձնել է Դպրեվանքի փոխտեսուչի պարտականությունները և զբաղվել ուսուցչությամբ: Այդ տարիներին նա կարևոր դեր է ունեցել հարյուր մանուկների Թուրքիայից Երուսաղեմ բերելու, ինչպես նաև նրանց կրթությամբ ու դաստիարակությամբ զբաղվելու գործում: Ծառայել է որպես հոգևոր հովիվ Ջաֆֆայի, Հայֆայի և Ռամե- լի հայ համայնքներում, որտեղ ստեղծել է հայերեն լեզվի դասընթացների ծրագրեր: 1975- 76թթ. եղել է Պոլսո Ամենապատիվ Շնորհք պատրիարքի անձնական քարտուղարը: Բարձրագույն կրթությունը շարունակել է ԱՄՆ-ում և Եվրոպայում: Աստվածաբանության պսակավորի տիտղոս է ստացել Աստվածաբանական ընդհանուր ընծայարանից, ապա շարունակել ծիսագիտական ուսումնասիրությունները Մեննեապոլսի Սբ. Հովհաննես համալսարանում: 1982թ. Հռոմի Գրիգորյան համալսարանից ստացել է պսակավորի տիտղոս: 1984թ. Անգլիայի Օքսֆորդի համալսարանի արևելագիտական հաստատությունում ասո- րագիտական ուսումնասիրություններ է կատարել: 1988թ. գերազանց գնահատականով պաշտպանել է դոկտորականը: Դասավանդել է ԱՄՆ-ում, Անգլիայում, Իտալիայում, Գեր- մանիայում և Հայաստանում: Ոաումնասիրություններ է կատարել Երևանի Մեսրոպ Մաշտոցի անվան մատենադարանում, Վենետիկի Մխիթարյան հաստատությունում և Երուսաղեմի Սրբոց Հակոբանց մատենադարանում: Հրատարակել է հոդվածներ կրթական և գիտական պարբերականներում: Անդամ է ծիսագիտական ուսումնասիրությունների միջազգային ընկերության, ինչպես նաև Սբ. Ներսես Աստվածաբանական ակադեմիայի ուսուցչական կազմի: 1984-90թթ. եղել է ընդհանուր փոխանորդ Ամերիկայի Արևելյան թեմի և վարիչ էքքումենիկ գրասենյակի: 1990թ. թեմական 88-րդ պատգամավորական ժողովի հաս- տատմամբ ընտրվել է Ամերիկայի Հայաստանյայց թեմի առաջնորդ, իսկ հոկտեմբերի 7-ին ստացել Ն.Ս.Օ.Տ.Տ. Վազգեն Առաջինի կողմից եպիսկոպոսական ձեռնադրություն էջմիա- ծնի Մայր տաճարում: Առաջնորդի պաշտոնում վերընտրվել է 1994 և 1998 թվականներին: Տիրապետում է վեց օտար լեզուների:
6. Սիմոն-Եզնիկ Բալյանը ծնվել է Թուրքիայում 1953թ. եղեռնից փրկված ծնողների ընտանիքում: Նախնական կրթությունը ստացել է ծննդավայրում, ապա ուսանել Երուսաղեմի պատրիարքարանի ճեմարանում: Բարձրագույն իրավաբանական կրթությունը ստացել
224
է ԱՄՆ-ում, ուր և մշտական բնակություն է հաստատել: ՀՕՖ-ի գործադիր տնօրեն Աիմոն- Եզնիկ Բալյանին Գյումրիի ավագանու որոշմամբ 2000թ. քաղաքի պատվավոր քաղաքացու կոչում է շնորհվել:
7. Ատեփանավանի թիվ 21 առողջարանային գիշերօթիկ դպրոցը երկրաշարժի հետևանքով հայտնվել էր փակման վտանգի առաջ, սակայն 1994թ-ից դպրոցն ընդգրկվեց ՀՕՖ-ի բարեգործական ծրագրերում, որի շնորհիվ վերականգնվեց դպրոցի օժանդակ տնտեսությունը, վերանորոգվեց դպրոցական շենքը: Դպրոցում հիմնականում ուսանում էին նախնական թոքաբորբային հիվանդություններով հիվանդ, երկկողմանի և միակողմանի ծնողազուրկ, նաև սոցիալապես անապահով ընտանիքների երեխաները' Հայաստանի տարբեր շրջաններից, որոնց մի մասը գիշերում էր դպրոցում, իսկ հիվանդ աշակերտները գտնվում էին դպրոցի բժշկական անձնակազմի մշտական հսկողության ներքո:
ՀՕՖ-ի և Ատեփանավանի թիվ 21 դպրոցի միջև բարեկամությունը սկսվել էր դեռևս երկրաշարժից հետո, երբ դպրոցը տեղավորված էր ժամանակավոր վագոն-տնակներում: 1994թ-ից ՀՕՖ-ը սկսեց մարդասիրական գործունեություն ծավալել դպրոցում, որի առաջին փուլը օժանդակ տնտեսություն ստեղծելու ծրագիրն էր, որի շնորհիվ դպրոցը կապահովվեր սննդամթերքով, իսկ երեխաները հնարավորություն կունենային մասնագիտանալ գյուղատնտեսության մեջ: Այս ծրագրի իրագործման արդյունքում թարմ մթերքներով լրացվեց դպրոցականների սննդի տեսականին և բացի այդ երեխաները հնարավորություն ստացան մասնագիտական փորձ ձեռք բերել, հմտանալ գյուղատնտեսության և անասնաբուծության մեջ: Ծրագրի շրջանակներում դպրոցը գնեց ընտանի տնային կենդանիներ, ստեղծեց լճակային տնտեսություն, գնեց 3 հա հողատարածություն' կարտոֆիլ և բանջարեղեն աճեցնելու համար: Արդյունքում մանկավարժական կոլեկտիվի ու աշակերտների ջանքերով գյուղատնտեսական մթերքների այնպիսի արտադրություն ստեղծվեց, որ լիովին ապահովում էր ոչ միայն իրենց սնունդը, այլև հնարավորություն էր ընձեռում կազմակերպել որոշ տեսականու վաճառք:
ՀՕՖ-ի հաջորդ ծրագիրը դպրոցական շենքի կառուցումն ու նորոգումն էր. դասասենյակներ, ուսուցչանոց, հանդիսությունների դահլիճ, կաբինետներ, ճաշարան, ծրագիր, որի համար ՀՕՖ-ի միջոցներից տրամադրվեց 60 հազար ամերիկյան դոլար: 1996թ. կայացավ դպրոցական շենքի հանդիսավոր բացումը: ՀՕՖ-ի համապատասխան ծրագրով շարունակվեցին դպրոցի ջեռուցման աշխատանքները: ՀՕՖ-ի հովանավորությամբ երկրաշարժի փլատակներից վեր հառնած Ատեփանավանի թիվ 21 գիշերօթիկ դպրոցին ՀՕՖ-ը շարունակեց աջակցել նաև հետագայում: 1997թ. շահագործման հանձնվեց ջրագիծը, որը դպրոցն ապահովեց շուրջօրյա խմելու ջրով: ՀՕՖ-ի շնորհիվ դպրոցի ննջարանների կահավորման համար դպրոցը ստացավ նոր մահճակալներ և բրդյա ներքնակներ, որոնցով ապահովվեց դպրոցահասակ երեխաների ձմեռային տաք կեցությունը:
8. Վիգեն եպիսկոպոս Այքազյանը ծնվել է 1953թ. Արևմտյան Հայաստանի Աղերդ քաղաքում: Նախնական կրթությունը ստացել է Պոլսո ս.Խաչ Դպրեվանքում, ապա Երուսա- ղեմի Արբոց Հակոբանց վանքի Ժառանգավորաց վարժարանում: 1971թ. ձեռնադրվել է աբեղա: Բարձրագույն կրթությունը ստացել է Լոնդոնի համալսարանի Արքայական քոլե- ջում: 1981թ. նշանակվել է Շվեյցարիայի հայոց հոգևոր հովիվ, ապա թեմակալ առաջնորդ: Միևնույն ժամանակ շուրջ երեք տարի հետևել է Շվեյցարիայի Ֆրիբուրգ քաղաքի կաթոլիկ համալսարանի դոկտորական դասընթացներին: Երկար տարիներ եղել է եկեղեցական տարբեր հանձնախմբերի' մասնավորապես Եկեղեցիների համաշխարհային խորհրդի կենտրոնական վարչության անդամ: 24 տարի Եվրոպայում ապրելուց հետո վերադարձել է հայրենիք: Եղել է ՀՕՖ-ի Հայաստանի մասնաճյուղի տնօրենը:
9. ՀՕՖ-ը գործուն մասնակցություն է ցուցաբերում նաև ամառային ճամբարների կառավարական ծրագրին: ՀՕՖ-ի ամառային ճամբարներից արժանահիշատակ է հատկապես ամերիկահայ բարերարուհի Անուշ Մաթևոսյանի ֆինանսավորման շնորհիվ Վայոց Ձորի Հերմոն գյուղի մոտ կառուցված «Աիրանուշ» ճամբարը: Համագործակցելով Հայ առաքելական եկեղեցու Այունյաց թեմի առաջնորդարանի հետ' ՀՕՖ-ը նախաձեռնեց Եղեգ- նաձորի շրջանի «Անահիտ» ճամբարի վերակառուցման, վերանորոգման և նոր շինությունների կառուցման ծրագրերը: Նախկինում Եղեգնաձորի «Ռելե» գործարանին պատկանող ճամբարը կառավարության 1994թ. որոշման համաձայն անհատույց հանձնվեց Այունյաց թեմին: Արդյունքում ՀՕՖ-ի նախաձեռնությամբ կառուցվեց քառահարկ «Աիրանուշ» ճամբարը, որտեղ ամառվա ամիսներին հանգստանում էին զոհված ազատամարտիկների երեխաները: 1995թ-ից ՀՕՖ-ի երիտասարդաց կազմակերպությունը «Աիրանուշ» ճամբարում հանգստանալու և ազատամարտիկների երեխաների հետ բարեկամական կապեր հաստատելու հնարավորություն ընձեռեց նաև ԱՄՆ-ի արևելյան շրջանների համալսարանների հայ ուսանողներին: 2000թ. ճամբարում իրենց երկշաբաթյա հանգիստն անցկացրեցին ամերիկահայ ուսանողների 15 հոգուց բաղկացած խումբը:
225
■ Հոդվա ծՆՆր
ՀՆՉԱԿՅԱՆ ԿՈՒՍԱԿՑՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍԱԿԵՏԸ ՍՈՑԻԱԼԻԶՄԻ, ԱԶԳԱՅՆԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ԵՎ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ՀԱՐՑԻ ՄԱՍԻՆ
(19-ՐԴ ԴԱՐԻ ՎԵՐՋ-20-ՐԴ ԴԱՐԻ ՍԿԻԶԲ)
19-րդ դարի վերջին-20-րդ դարի սկիզբին Եվրոպայում և Ռուսաստանում մեծ թափ է ստանում միջազգային սոցիալիստական շարժումը: Այս հանգամանքը չէր կարող իր ազդեցությունը չթողնել հայկական կուսակցությունների գաղափարախոսության և գործունեության վրա: Հայ իրականության մեջ գործող կուսակցությունների վրա այդ ազդեցությունը դրսևորվում էր տարբեր ձևերով ու չափով: Եթե հայ առաջին քաղաքական կուսակցությունը' արմենականները, որոնք 20-րդ դարի սկզբին արդեն մասնատված ու քայքայված վիճակում էին, այդպես էլ մինչև վերջ զերծ մնացին սոցիալիզմի ազդեցությունից, ապա դարասկզբին ձևավորված «Հայ սոցիալ-դեմոկրատների միությունը» լիովին գտնվում էր ռուսական սոցիալ-դեմոկրատիայի ազդեցության ներքո և դավանում էր զուտ սոցիալիստական ուսմունք: ՀՅԴ-ն, որն այդ շրջանում դարձել էր հայ քաղաքական կյանքի ամենաազդեցիկ ուժը, թեպետև հայտարարում էր իր սոցիալիստական բնույթի մասին, սակայն, նրա համար առաջնայինը եղել ու մնում էր պայքարը Հայկական հարցի լուծման համար: Ակնհայտ է այն հանգամանքը, որ վերոնշյալ կուսակցությունների գաղափարախոսության ու ծրագրերի մեջ, ըստ էության, հակասություններ չկային սոցիալիզմի նկատմամբ եղած վերաբերմունքի հարցում: Սոցիալիզմի հարցին այլ կերպ էր վերաբերվում հայ քաղաքական կյանքի ազդեցիկ կուսակցություններից մեկը' Սոցիալ-դեմոկրատական հնչակյան կուսակցությունը: Այն ձևավորվել էր Ժնևում, որը սոցիալիստական շարժման կենտրոններից մեկն էր: Նրա հիմնադիրները, ի սկզբանե, կրում էին սոցիալիզմի գաղափարական ազդեցությունը, որը և պարզորոշ արտահայտվել է կուսակցության ծրագրում (ծրագիր-մաքսիմում): Մյուս կողմից, որպես ճնշված ժողովրդի ներկայացուցիչներ, նրանք առաջնահերթ էին համարում պայքարը հայ ժողովրդի քաղաքական ազատության համար (ծրագիր-մինիմում): Ու թեև ըստ կուսակցության հիմնադիրների, ծրագրային այս երկու դրություները չպետք է խոչընդոտեին միմյանց, սակայն, կամա թե ակամա, իրենց առօրյա գործունեության մեջ ծրագրի հենց այս երկվության պատճառով, հնչակյանները ժամանակ առ ժամանակ, կանգնում էին գաղափարական-կազմակերպական հակասությունների ու նու- յնիսկ' փակուղու առջև:
Արևմտահայերի ազատագրության համար մղվող հայ քաղաքական կազմակերպությունների պայքարը ոչ միշտ էր միատեսակ ընկալվում միջազգային սոց- իալ-դեմոկրատիայի առաջնորդները կողմից: Չպատկերացնելով թուրքական բռնապետության տակ հեծող արևմտահայույան դրությունը, ինտերնացիոնալիզմի դիրքերից հանդես եկող սոցիալ-դեմոկրատներից շատերը, ընկնելով եվրոպական թուրքամետ մամուլի ազդեցության տակ, երբեմն, այդ պայքարը որակում էին ծայրահեղական և ազգայնական: Հարվածի տակ էին ընկնում հատկապես հնչակյանները, քանզի իրենց հայտարարում էին միջազգային սոցիալ-դեմոկրա- տիայի բաղկացուցիչ մաս:
«Հայկական խնդրի շուրջը» հոդվածում կարդում ենք. «Հայտնի Վիլհելմ Լիբ- կնեխտը, դեռ 1894-95թթ., այն անհեթեթ միտքն էր հայտնած, թե որովհետև հայկական շարժումները արդյունք են ռուսական դրդումներին, ուրեմն սոցիալիստները այդ խնդրին հակառակ դիրք պիտի բռնեին, դրանով Ռուսիային հարվա- ծելու:
Ընկեր Ժորեսն էլ նրան հետևելով La Petite Republique-ի մեջ առաջին անգամ այդ թեզը պաշտպանեց: Իրերը այդ կերպ էր հասկացվում, մինչև որ հնչակյան գործիչները նրանց ծանոթացրին խնդրի էության հետ' առանձին հիշատակութ
226
յուններ տալով Հայկական խնդրի ծագման ու նրա ազդակների մասին: Դրանից հետո կարծիքների փոփոխություն տեղի ունեցավ»:1
Այս հարցը լրջորեն մտահոգել է ժամանակի հնչակյան գործիչներին, կուսակցության ղեկավարությանը և լայնորեն արծարծվել է կուսակցության կենտրոնական օրգան «Հնչակ» թերթում:
Պաշտպանելով արևմտահայերի ազատագրության գործի արդարացի բնույթը, «Հնչակ»-ը նաև միշտ հերքել է իրեն տրվող ազգայնական որակավորումները և հանդես է եկել ուղղափառ սոցիալիստի դիրքերից:
Անշուշտ, հետաքրքրական է «Հնչակ»-ի դիրքորոշումը 1904թ. ապրիլին, ժնև- ում, կայացած վրացական 4 կուսակցությունների ներկայացուցիչների առաջին կոնֆերանսի ընդունած բանաձևի վերաբերյալ, ըստ որի' անկախ այն հանգամանքից, թե Ռուսաստանը կլինի միապետական (ոչ ժողովրդավարական), թե կենտրոնական իշխանությամբ հանրապետական (ժողովրդավարական), վրաց հեղափոխական կուսակցությունների նպատակն է լինելու Վրաստանի ինքնավարությունը: 2
Այս հարցի կապակցությամբ «Հնչակ»-ը' «Հեղափոխական նացիոնալիզմը և սոցիալ-դեմոկրատիան» հոդվածում ընդդիմախոսում է վրաց սոցիալիստներին. «Հնչակը» վերջիններիս համարում էր «մանրբուրժուական դեմոկրատներ ու հեղափոխական նացիոնալիստներ» և քննատդատության է ենթարկում նրանց' ինքնավարության հասնելու ձգտումը:3 Կառչած մնալով դասակարգային պայքարի դոգմատիկ սկզբունքին «Հնչակ»-ը գրում է. «Պրոլետարիատի գործն է ոչ թե կռիվ հանրապետության դեմ, այլ կռիվ հանրապետության մեջ կործանելու համար բուրժուազիայի դասակարգային դիկտատուրան, հաստատելու համար սեփական դիկտատուրան»:4 Պարզորոշ նկատելի է, որ վրաց սոցիալիստները ի տարբերություն հայ սոցիալիստների, առաջնային էին համարում ոչ թե դասակարգայինը, այլ ազգի ու պետության գործոնը:
Մերժելով վրաց սոցիալիստների ինքնավարության մասին դրույթը, ըստ որի' ճնշված ազգի ազատագրության ուղին դա դաշնությունն է, «Հնչակ»-ի համոզ- մամբ, այդ կարգի շահերը կայանում են ոչ թե ազգի կուլտուրական զարգացման, այլ' պրոլետարիատի դասակարգային պայքարի մեջ: Շարունակելով միտքը «Հնչակ»-ը գրում է, որ վրաց սոցիալիստների «այսպես անվանված «ազգային» շահերը, հանուն որոնց նրանք կոչ են անում զատվել կամ դիմել ֆեդերացիայի, ուրիշ ոչինչ չեն, եթե ոչ ազգային շահեր բուրժուազիայի»:5 Սա արդեն պարզորոշ ցույց է տալիս «Հնչակ»-ի ծայրահեղ սոցիալիստական դավանանքը, ըստ որի' ազգային շահը նույնացվում է բուրժուական շահի հետ: «Մեր դիրքը» խմբագրականում «Հնչակ»-ը իրեն սահմանազատում է «ամեն գույնի մանրբուրժուա, ավ- տոնոմիստ, ֆեդերալիստ, սոցիալիստ և այլ բազմազգեստ նացիոնալիստներից, որոնք մեծապես վտանգավոր են հեղափոխական գործի զարգացման համար»:6 Հայտարարվում է, որ հանձին կովկասյան հնչակյան կազմակերպությունների, «Հնչակ»-ը կոչված է վճռականապես հաստատվելու իբրև դասակարգային-պրո- լետարական կուսակցություն, որի նպատակն է սոցիալիզմի հաղթանակը:7
Այդ նպատակին հասնելու համար «Հնչակ»-ը գրում է, որ պետք է կռիվ մղել ինչպես ցարիզմի, այնպես էլ բուրժուական սահմանադրական ռեժիմի դեմ, «որոնց մեջ շահագործվում է աշխատանքը»: «Հնչակ»-ն իրեն համարում է Ռուսաստանի սոցիալ-դեմոկրատիայի մի մասը, իսկ նրա ծրագիրը համարում է նաև իր ծրագիրը:
1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1913, N 3:2 «Հնչակ», Լոնդոն, 1904, N 8:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում, N 9-11:6 Նույն տեղում, N 12:7 Նույն տեղում:8 Նույն տեղում:
227
«Նացիոնալիզմը Կովկասում» խմբագրականում նշվում է, որ «Կովկասի ժող- ովուրդների համերաշխության ուղին դա սոցիալ-դեմոկրատիայի ուղին է»: «Հնչակ»-ը քննադատում է Կովկասի բուրժուազիային և նրա կուսակցություններին, որոնք ըստ ազգային հատկանիշի ազատելով իրենց պրոլետարներին մյուս ազգի պրոլետարներից, իրենց ազդեցության տակ են գցում աշխատավոր դասակարգերին և անդամալուծում բոլոր ազգերի պրոլետարների համախմբված գործունեությունը Կովկասում:1
Այսպիսով, եթե «Հնչակ»-ը խիստ քննադատեց վրաց սոցիալիստներին' ազգայնականության մեջ մեղադրելով նրանց, ապա նույն կրքոտությամբ քննադատության է ենթարկում նաև բոլոր նրանց, ովքեր գտնում են, թե «Տաճկահայկական դատը զուտ ազգայնական է և այդ խնդրով պարապողները զուտ ազգայնականներ են, Տաճկահայկական դատը հոմանիշ է նացիոնալիզմի, հետևաբար սոցիալ-դեմոկրատներն այնտեղ գործ ունենալ չեն կարող ու պետք է հեռու մնան այդ խնդրից»:2 «Հնչակ»-ը դա սխալ է համարում: Վկայակոչելով եվրոպական ճանաչված սոցիալիստներ Ժ.Գեդի ու Ժ.Ժորեսի (Ֆրանսիա), Ա.Բեբելի ու Է.Բեռն- շտայնի (Գերմանիա), Է.Ֆերրիի (Իտալիա) տեսակետները այդ հարցի վերաբերյալ, «Հնչակ»-ը ցույց է տալիս, որ «քաղաքականապես ազատ Հայրենիք ունեցող» այս անհատները բազմիցս նշել են, որ «եթե մի օր մի արտաքին ուժ իրենց երկիրը խուժե, ապա առաջինը իրենք կլինեն զենքը ձեռքին սահմանագլուխ վազողը»: Վկայակոչելով Կ.Կաուցկուն «Հնչակ»-ը նշում է, որ «նվաճված ժողովուրդները լիակատար իրավունք ունեն իրենց անկախությունը ձեռք բերել և այս պարագային պրոլետարիատը նույնիսկ կարող է միանալ բուրժուազիայի հետ»:4 Շարունակելով այս միտքը, «Հնչակ»-ը գրում է, որ բոլոր երկրների հայտնի սոցիալիստները առանց որևէ վերապահության ընդունում են, որ ապագա սոցիալիստական աշխարհի ներդաշնակության համար ազատ, անկախ ժողովուրդների գոյությունը բացարձակ անհրաժեշտություն է: «Հնչակը» իրավացիորեն գտնում է, որ սոցիալիզմ չի կարող լինել այնտեղ, որ կան նվաճված ժողովուրդներ: Այնուհետև, «Հնչակ»-ը պարզաբանում է, թե ինչ է ազգայնականությունը սոցիալիզմի տեսակետից և ուղղակիորեն մեջ է բերում 1905թ. Տրիեստում կայացած սոցիալիստների համագումարում ազգայնականությանը տրված բնորոշումը, ըստ որի «Նացիոնալիզմի սոցիալիստական հասկացությունը իրեն բնավ համամիտ և կողմնակից չի համարում ազգերի ձուլվելուն: Նա ճանաչում է «Ազգային իրավունքը», ըստ որի ամեն ազգ իրավունք ունի իր միահեծան տերը լինելու»:5
Ռուսաստանյան առաջին բուրժուա-դեմոկրատական հեղափոխության տարիներին նկատելիորեն մեծացել էր ՌԱԴԲԿ-ի ազդեցությունն ու դերը նաև Կովկասի հասարակական-քաղաքական կյանքում: Ահա այս շրջանում է, որ Հնչակյան կուսակցության Երևանի մասնաճյուղի մի քանի գործիչներ, կովկասյան թերթերի միջոցով, հայտարարում են, որ հեռանում են Հնչակյան կուսակցությունից և միանում ՌԱԴԲԿ-ին (թեև պաշտոնապես այդ մասին հայտարարել էին 53 հոգի, սակայն, «Հնչակ»-ը գրում է, որ հեռացողների թիվը իրականում եղել է 7): Այնուհետև, «Հնչակ»-ը պարզաբանում է հեռացածների հիմնական պատճառաբանությունը, ըստ որի. «Ի նկատի ունենալով, որ հնչակյան կուսակցությունը անցյալում որպես մի ամբողջություն նվիրված էր լոկ տաճկահայ դատին և դրանով ներկայացնում էր հայերի կողմից ազագայնական կուսակցություն»:6 «Հնչակը» արհամարհանքով է խոսում նրանց մասին, ովքեր 18 տարի շարունակ կարող էին հնչակյան դրոշի տակ պայքարել հանուն «տաճկահայության ազատագրության» և դրանից հետո հայտարարել, որ իրենց պայքարը կրել է ազգայնական (նացիո
1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1905, N 7:2 Նույն տեղում, 1906, N 1-2:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում:6 Նույն տեղում, N 3:
228
նալիստական) բնույթ, բառի բացասական հասկացությամբ, և հրաժարվել դրանից: Պարբերականը միաժամանակ ընդգծում է, որ անջատվողները կուրորեն հետևում են Գ.Պլեխանովի այն տեսակետին, ըստ որի «Տաճկահայ դատով զբաղվող մի կուսակցություն անպատճառ նացիոնալիստական է և զբաղվողներն էլ նացիոնալիստներ են»:1 «Հնչակ»-ն առնվազն զավեշտական է համարուն այն, որ հեռացածները, հետևելով սոցիալ-դեմոկրատ Պլեխանովին, անտեսում են սոցիալ-դեմոկրատիայի ոչ պակաս նշանավոր դեմքերի' Ժ.Ժորեսի, Ժ.Գեդի, Ա.Բե- բելի, Կ.Կաուցկու ու Վանդերվիլդեի ճիշտ հակառակ տեսակետը այդ հարցի վերաբերյալ: «Մենք կատարելապես համոզված ենք, որ սոցիալ-դեմոկրատ Գ.Պլե- խանովը կաներ այն, ինչ որ անում է ամեն հնչակյան,- եզրակացնում է «Հնչակ»- ը,- եթե Ռուսաստանն ու ռուս ժողովուրդն էլ ենթարկված լիներ նույն այն դրության, որի մեջ այսօր գտնվում է տաճկահայը»:2 «Հնչակ»-ը ցույց է տալիս, որ Գ.Պլեխանովը դեռևս ամբողջ սոցիալ-դեմոկրատիան չէ և որ ՌՍԴԲԿ-ն էլ իր շարքերում չի ամփոփում բոլոր ազգերի սոցիալ-դեմոկրատներին: Պարբերականը դատապարտում է բոլոր նրանց, ովքեր մտածում են թե «ռուս-թուրքական սահմաններից անդի հայ չկա, թե տաճկահայ դատը պիտի թողնել և Կովկասում ձուլվել ՌՍԴԲԿ-ի մեջ»:3
«Սոցիալիզմ և պանարմենիզմ» հոդվածում «Հնչակ»-ի «էնդիժեն» ծածկանունով թղթակիցը հակահարված է տալիս բոլոր նրանց, ովքեր գտնում են, որ հայկական հարցով իրավունք ունեն զբաղվելու միայն արևմտահայերը, իսկ հայության մյուս հատվածների կողմից այդ խնդրով զբաղվելը դիտվում է որպես ազգայնամոլություն և պանարմենիզմ: Հեղինակը գտնում է, որ պանարմենիզմը, պանիսլամիզմը, պանսլավոնիզմը ունեն նվաճողական նպատակներ, որն անխուսափելիորեն հանգեցնելու է այլ ժողովուրդների մշակույթի, լեզվի ոչնչացմանը, իսկ հայ ժողովրդի դեպքում, որը գտնվում է ոչ միայն մշակութային, այլև ֆիզիկական բնաջնջման վտանգի առջև, բոլորովին անհեթեթություն է «պանարմենիզմ» որակավորումը:
Սապահ-Գուլյանն այս հարցը քննարկում է սոցիալիզմի տեսանկյունից: Նա այն եզրակացությանն է հանգում, ըստ որի' «Մեր մեջ «պանարմենիզմ» որպես հակասոցիալիստական մի երևույթ, գոյություն չունի»: Հայության մյուս հատվածների կամ այլ երկրների հայերի օգնությունը Ս.Սապահ-Գյուլյանը պանարմենիզմ կամ սոցիալիզմին հակառակ երևույթ չի համարում, այլ «պարտականության լրացումն ընդհանրական իրավունքների համար»:5 «Տաճկահայկական դատը մենք նկատում ենք սոցիալիստական ընդհանուր Դատի երեսներից մեկը և դրա համար էլ այնտեղ կանք»,-գրում է Ս.Սապահ-Գյուլյանը: Վերջինս տարօրինակ կամ անբնական չի համարում հայ բուրժուազիայի կողմից հայկական հարցով հետաքրքրվելը: Նա օրինակ է բերում ռուս պրոլետարիատի և ռուս բուրժուազիայի համատեղ պայքարը ցարիզմի դեմ: Բնականաբար, հայկական հարցի շուրջ հայ բուրժուազիայի ու պրոլետարիատի համագործակցությունը, նրա կողմից իրավացիորեն արդարացվում է և չի համարվում հակասոցիալիստական երևույթ, առավել ևս, որ ըստ Ս.Սապահ-Գյուլյանի վկայակոչման, միջազգային սոցիալիստական ոչ մի կոնգրես այդ համագործակցության դեմ ոչ մի որոշում կամ ելույթ չի ընդունել և չի ունեցել:
«Սոցիալիզմ և ազգություն» հոդվածում Ս.Սապահ-Գյուլյանը հերքում է այն կարծիքները, թե սոցիալիզմը հակադիր է ազգային շահերին, թե սոցիալիզմը չի հանդուրժում ազգությունը: Նա օրինակ է բերում Կ.Մարքսին, որը Նապոլեոն III-ի դեմ սպասվելիք արշավանքի նախօրյակին հանդես եկավ գերմանական ժողովր
1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1906, N 3:2 Նույն տեղում:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում, N 12:5 Նույն տեղում:6 Նույն տեղում:
229
դի անունից, որը մեկ մարդու պես ոտքի կանգնեց ընդդեմ ագրեսորի: Այսինքն, հեղինակը ցույց է տալիս, որ նույնիսկ Կ.Մարքսը հանդես է գալիս միացյալ ազգի անունից, երբ դրված է ոչ թե առանձին դասակարգի, այլ ողջ ազգի գոյության խնդիրը: Ս.Սապահ-Գյուլյանը ցույց է տալիս, որ սոցիալիզմը ազգերը ջնջելու, նրանց ձուլելու նպատակ չի հետապնդում, հետևաբար, ինչպես սոցիալիստը, այնպես էլ բուրժուան, հավասար կերպով շահագրգռված են ազգի գոյությանը սպառնացող վտանգի դեմ:
Ս.Սապահ-Գյուլյանը դեմ լինելով ազգային-պահպանողական հոսանքին, որը, ըստ նրա, «ամեն նոր հոսանքի դեմ է», կողմ է հայոց լեզվի ու մշակույթի զարգացմանը ազգային ավանդույթներով ու ոգով, քանզի «սոցիալիզմը հարգում է բոլոր ազգերի անկախությունը և կողմ է ազգերի ազատ զարգացմանը»:1
Ս.Սապահ-Գյուլյանը դեմ է, որ հայ պրոլետարիատի պայքարը ընթանա միայն զուտ իր սեփական դասակարգային շահերը պաշտպանելու ուղղությամբ և գտնում է, որ Ռուսաստանի ու արտասահմանի հայ պրոլետարները իրենց դասակարգային պայքարի հետ երբեք չպետք է աչքաթող անեն Հայաստանը, «որ մղվում է կռիվներից ամենավսեմը, մի կռիվ, որ դրված է մի ամբողջ ժողովրդի գոյության և չգոյության խնդիրը»:2 Այս պայմաններում Ս.Սապահ-Գյուլյանը ոճիր է համարում հայ պրոլետարիատին ազգային-ազատագրական պայքարից ձեռնպահ մնալու քարոզումը: Զարգացնելով այս միտքը Սապահ-Գյուլյանը հենվում է Գերմանիայի նշանավոր սոցիալիստ Ա.Բեբելի Շտուտգարտի սոցիալիստական կոնգրեսում ազգային հարցի և սոցիալիզմի հարաբերության մասին արտասանած ճառի վրա: Իր ճառում Ա.Բեբելն ասել է, որ 19-րդ դարում շատ ազգեր «Հարգել և ճանաչեցնել տվին իրենց ինքնագոյության իրավունքը' Հունաստան, Սերբիա, Ռումինիա, Իտալիա, բայց դեռ կան ազգություններ, որոնց համար պատմական այս փուլը նոր է սկսվել: Սոցիալիզմը այդ խնդիրը չի կարող անտեսել, ինչպես որ չի անում այն ազգությունների նկատմամբ, որոնք այսօր միջազգայնականի անդամներ լինել ձգտելով հանդերձ, միաժամանակ պաշտպանում են իրենց ինքնագոյության իրավունքը: Այն իրավունքը, որ ունի ֆրանսիացին, գերմանացին, ան- գլացին, նույն իրավունքը պիտի ունենա և հայը, վրացին, լեհը, ֆիննը, իռլանդացին անխտիր»:3
Այս միտքը հաստատելու համար Ս.Սապահ-Գյուլյանը մեջ է բերում 1896թ. Համբուրգում տեղի ունեցած Գերմանայի սոցիալ-դեմոկրատների ժողովում Վ.Լիբկնեխտի արտասանած ճառից մի հատված, որտեղ նշվում է, որ սոցիալիստ լինելով չի ժխտում ազգային իրավունքները, ազգերի ինքնորոշման և ազատ զարգացման իրավունքը:4
«Սոցիալիզմ և հայկական խնդիր» հոդվածում Ս.Սապահ-Գյուլյանը փորձում է պատասխանել այն հարցին, թե ինչ սկզբունքներով և որ ուղղությամբ պետք է առաջ տանել արևմտահայության ազատագրության խնդիրը:
Հեղինակը դեմ է բոլոր նրանց, ովքեր գտնում են, թե պետք է մի կողմ թողնել հայկական հարցով զբաղվելը և առաջնորդվել համաօսմանյան հիմունքներով, ճանաչել օսմանյան պետության ամբողջությունը, պայքարել օսմանայն բռնապետության տապալման համար կայսրության մյուս ժողուվուրդների հետ համատեղ և առաջ բերել իրավական մի պետություն, ուր ամեն ժողովուրդ անխտիր վայելեր քաղաքական ու տնտեսական ազատություններ: Ս.Սապահ-Գյուլյանն իրավացիորեն գրում է, որ նման թեզի իրականացման համար Թուրքիայում բավարար պայմաններ չկան, բացի դրանից, նա խիստ վերապահությամբ է վերաբերվում թուրք ժողովրդի' մյուս ժողովուրդների հետ սուլթանի դեմ համատեղ պայքարելու ցանկությունը: Միաժամանակ, Ս.Սապահ-Գյուլյանը վերապահությամբ է մո
1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1907, N 2:2 Նույն տեղում:3 Նույն տեղում, N 8:4 Նույն տեղում, N 9-10:
230
տենում հայերի համագործակցությանը քրդերի, չերքեզների, լազերի, արաբների և կիսաքոչվորական կյանքով ապրող մյուս ժողովուրդների հետ:1
Աապահ-Գյուլյանը քննադատում է նաև նրանց, ովքեր հրաժարվելով սոցիալիզմից ձգտում են հայկական հարցն առաջ տանել զուտ ազգայնական ուղղությամբ (խոսքը վերաբերում է վերակազմյալ հնչակյաններին- Գ.Հ.): Աոցիալիզմից հրաժարվելու վերակազմյալների պատճառաբանությունները հետևյալն էին.
1. Այն կարող է վնասել հայկական հարցի լուծմանը, քանի որ մեծ պետությունները կապիտալիստական են,
2. Աոցիալիզմը ենթադրում է ազգի պառակտում ըստ դասակարգերի: Ա.Աա- պահ-Գյուլյանը հերքում է այս պատճառաբանությունները: Նա գտնում է, որ սոցիալիստական ծրագրի առկայությունը չի կարող վճռորոշ ազդակ լինել մեծ պետությունների միջամտության համար, քանրի որ հայկական հարցին նրանց միջամտությունը պայմանավորված է ոչ թե հայկական կուսակցությունների սոցիալիստական կամ ոչ սոցիալիստական լինելով, այլ առաջին հերթին իրենց պետական շահերով:2
Նա հերքում է նաև այն պնդումը, թե հայ ունևոր խավերը չեն օգնի, եթե սոցիալիզմը խառնենք հայկական հարցին: Ա.Աապահ-Գյուլյանը ցույց է տալիս հայ հարուստների անտարբերությունը այդ հարցում: Ըստ նրա, հիմնական մասով գտնվելով Թուրքիայի ծովափնյա քաղաքներում և արտասահմանում, ունենալով որոշակի առանձնաշնորհներ, հայ ունևորները շարունակում են ապրել հարուստ ու ապահով կյանքով և նրանց այնքան էլ չի հետաքրքրում Արևմտյան Հայաստանի հայ գյուղացիության ծանր վիճակը: Ինչ վերաբերում է արտասահմանի հայությանը, ապա Ա.Աապահ-Գյուլյանի դիպուկ խոսքերով «Արտասահմանի բուրժուա հայ տարրի համար հայկական խնդիրը միայն այնքան գոյություն ունի, որքան մի աստվածավախ քրիստոնյա եվրոպացու, որ կարեկցում է հայ քրիստոնյաներին և ուղարկում է իր լուման»:3 Հետևաբար, ըստ Աապահ-Գյուլյանի, այդ տարրը իր բոլոր շերտավորումներով հայկական դատի իրական ազդակը լինել չի կարող. «Հայկական խնդրում ոչ սոցիալիստական սկզբունքներով առաջնորդվող տարրերը մեզանից ավելի հաջողություն չգտան կամ մեզանից մեծ թվով օժանդակող հարուստներ չունեցան»:4
Հայկական հարցը «զուտ ազգայնական» սկզբունքով առաջ տանելու կողմնակիցների դեմ Ա.Աապահ-Գյուլյանը հանդես է գալիս նաև այն պատճառաբանությամբ, որ եթե նույնիսկ Թուրքիայում սուլթանական բռնապետությունը փոխարինվի դեմոկրատական լայն ազատություններով պետության, ապա հայ աշխատավորի վիճակը դարձյալ չի փոխվի, քանի որ նրանք զուրկ են լինելու արտադրության միջոցներից, և այդ պետության մեջ, ըստ Ա.Աապահ-Գյուլյանի, օտար հարստահարողին կփոխարինի սեփական հարստահարողը: Հետևաբար, «Հայկական Դատի առաջ մղող ազդակը սոցիալիզմն է, որից դուրս ամեն ինչ պատրանք է ու զառանցանք»:5 Աակայն, զարգացնելով միտքը, Աապահ-Գյուլյանն ընկնում է ծայրահեղության մեջ գրելով, որ Թուրքիայում սոցիալիզմի համար կան անհրաժեշտ պայմաններ. «Թուրքիան այնքան մի կապիտալիստական երկիր է, որքան Ռուսաստանը, որքան կապիտալիստական մի ուրիշ երկիր»: Ձգտելով անպայման սոցիալիզմը հարմարեցնել հայկական հարցին, Ա.Աապահ-Գյուլյանն այն թյուր կարծիքն է հայտնում, թե կովկասահայ պրոլետարիատը չի կարող օգնել արևմտահայության ազատագրության գործին, եթե այդ հարցին տրվի զուտ ազգայնական բնույթ: Ըստ նրա, «դասակարգային կռվի մարտիկ հանդիսացող կովկասահայ պրոլետարիատը կարող է օգնել, աջակցել սոցիալիստական մի գործի, բայց ոչ ազգայնական, ոչ զուտ հայրենասիրական»:6
1 Նույն տեղում, 1907, N 1:2 «Հնչակ», Լոնդոն, 1907, N 1:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում:6 Նույն տեղում:
231
Փորձելով իր տեսակետը կառուցել իրականության ճիշտ գնահատականի վրա, Ս.Սապահ-Գյուլյանը չի նկատում, թե ինչպես է հեռանում իրականությունից, ձգտելով ամեն ինչ հարմարեցնել սոցիալիզմի ուսմունքին:
«Կա՞ դուալիզմ մեր դավանած սկզբունքների մեջ» հոդվածում հեղինակը (Շահեն) գրում է, որ «Հնչակ»-ի հակառակորդները քննադատում են կուսակցությանն իբր նրա գործունեության երկվության (դուալիզմի) պատճառով, այն բանի համար, որ Կովկասում նրանք սոցիալիստներ են, իսկ Արևմտյան Հայաստանում' ազգայնականներ: Հոդվածագիրը մերժում է այդ քննադատությունը, ցույց տալիս, որ իրենց գործունեության մեջ չկա երկվություն, որ իրենք ունեն 1 ծրագիր' սոցիալիստական, ըստ որի էլ գործում են ինչպես Արևմտյան Հայաստանում, այնպես էլ' Կովկասում, և որ գաղափարական առումով «հնչակյանները Ռուսաստանում նույնն են, ինչ որ Տաճկաստանում»:1
«Մենք և մեր քննադատները» հոդվածում Ս.Սապահ-Գյուլյանը քննարկման առարկա է դարձնում երիտթուրքերի և հայ սոցիալիստների կողմից «Հնչակին» ներկայացվող մեղադրանքները: Թե՛ երիտթուրքերը, և թե' հայ սոցիալիստները սխալ են համարում հնչակյանների այն դիրքորոշումը, ըստ որի նրանք չեն միանում իթթիհադի հետ, որպեսզի պայքարեն ոչ թե մի առանձին ժողովրդի, այլ ողջ Թուրքիայի բարօրության ու առաջադիմության համար: «Պետք է բարենորոգումներ պահանջել ոչ թե երկրի մի մասի, օրինակ Տաճկահայաստանի, այլ ողջ Թուրքիայի համար, քանի որ միայն հայերը չեն ճնշվողները, այլ Տաճկահայաս- տանի մեջ եղած բոլոր ցեղերն ու ազգությունները», - գրում էին երիտթուրքերը և հնչակյաններին քննդատող սոցիալիստները:2 Հետևաբար, ըստ նրանց, պետք է հանդես գալ ոչ միայն հայի, այլ «օսմանյան ամբողջ ազգության անունից»:3
Սակայն, այս թվացյալ նույնատիպ քննադատության մեջ Ս.Սապահ-Գյուլյանը դիպուկ կերպով տեսնում է ոչ միայն որոշակի տարբերություն, այլև տարբեր միտումներ, գրելով. «Եթե մեր քննադատներից առաջինները (սոցիալիստները- Հ.Գ.) հավակնոտ տգետներ են, որոնց չի կարող օգնել անգամ սոցիալիզմ բառի տեղի-անտեղի կրկնությունը, նույնքան էլ երկրորդները (երիտթուրքերը- Հ.Գ.) գիտակից, որոշ կանխամտածումներով առաջնորդվող մարդիկ են, որոնք որոշակիորեն գիտեն իրենց ասվածի նպատակը և ընթացքը»:4
Մատնանշելով եվրոպական երկրների օրինակները, Ս.Սապահ-Գյուլյանը ցույց է տալիս, որ միջազգային սոցիալիստական շարժման մեջ հայ կուսակցությունների գործունեության առանձին ձևը բացառություն չէ: Այն իրականացվում է նաև ուրիշ երկրների հեղափոխական կազմակերպությունների կողմից և տեղական առանձնահատկությունների ծնունդ է: Հեղինակը մատնանշում է բազմազգ Ավստրիայի օրինակը, որտեղ «Բոհեմիայի, Խորվաթիայի, Գալիցիայի պրոլետա- րիատը իրարու չեն հասկանում, ունեն պատմական ուրույն անհատականություն և կազմակերպական այլ ձև: Թեև սկզբունքներն ու շահերը միևնույնն են, բայց նրանց պատմական առանձնահատկությունները ստիպել են, որ նրանց սոցիալիստական կազմակերպությունները լինեն ըստ ազգության: Ու եթե Ավստրիայում գործող սոցիալիստական կազմակերպությունները կազմակերպական այդ ձևն են ընդունել, իսկ ռուսականը' ոչ, ապա դա դեռևս չի նշանակում թե Ավստրիայում գործող սոցիալ-դեմոկրատները շեղվել են գիտական հողից, իսկ Ռուսաստանում գործողները' ոչ: Կազմակերպական այդ ձևերը հետևանք են տեղական պայմանների, որոնք ամեն տեղ համանուն չեն»:5
Դառնալով արևմտահայ իրականությանը, Սապահ-Գյուլյանը մատնանշում է մի կարևոր հանգամանք, որը շրջանցվում է հնչակյաններին քննադատող սոց- իալ-դեմոկրատների կողմից: Նախ, ըստ հեղինակի, օսմանյան կայսրության ժողովուրդները գտնվում են կուլտուրական զարգացման տարբեր աստիճանի
1 «Հնչակ», Լոնդոն, 1907, N 2:2 Նույն տեղում, 1906, N 9-10:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում:
232
վրա, ու եթե «թուրք, քուրդ, չերքեզ հասարակ ժողովուրդները տնտեսական առումով քիչ թե շատ նման կացություն ունեն հայի հետ, ապա նրանք հայերի նման ամբողջական բնաջնջումի տակ չեն գտնվում և թուրքական կառավարությունը չի վարում նրանց' որպես ժողովրդի վերացնելու քաղաքականություն»:
Աչքի առաջ ունենալով այս իրողությունը, Ս.Սապահ-Գյուլյանը բոլորովին չի անտեսում համագործակցությունը վերոնշյալ ժողովուրդների հետ: Նշում է, որ այս ուղղությամբ հնչակյանները բավական փորձեր են կատարել: Հետաքրքրվողներին խորհուրդ է տալիս կարդալու «Հնչակի խարբերդյան նամակները», «Բաց նամակ Մուրադ Բեկին», «Երիտասարդ Թուրքիա» և այլ հրապարակում-ներ:2
Ս.Սապահ-Գյուլյանը հանգում է այն եզրակացության, որ հնչակյան կուսակցության Թուրքիայից անկախ Հայաստան ունենալու ձգտումը պայմանավորված է ոչ թե իրենց նացիոնալիստ լինելով, այլ օբյեկտիվ իրականության հրամայական պահանջով:3
Գեղամ Հովհաննիսյանպատմական գիտությունների
թեկնածու
Т О Ч К А З Р Е Н И Я Г Н Ч А К С К О Й П А Р Т И И О С О Ц И А Л И З М Е , Н А Ц И О Н А Л И З М Е И О Б А Р М Я Н С К О М В О П Р О С Е
Р ЕЗ Ю М Е
В конце 19-ого века сформировалась армянская партия гнчакистов. Ее цель-освобождение западных армян от турецкого господства. Одноврем- менно лидеры гнчакистов были приверженцами идеологии социализма, который был их конечней целью.
Несмотря на то, что гнчакисты были составной частью международной социал-демократии, их национально-освободительная деятельность не всегда однозначно воспринималась лидерами международного социалистического движение. Не имея четкого представления о состоянии западных армян, а иногда и под воздействием некоторых европейских печатных органов протурецкой ориентации, идеи и борьба гнчакистов нередко характеризовались как националистические и экстремистические. Защищая справедливый характер своей борьбы, теоретики партии доказывали, что национально-освободительная борьба порабощенного народа, не противоречит идеалам социализма, а стремление создать независимое от Турции армянское государство, обусловлено не их национализмом, а исторически обьективной нсобходимостью.
Гегам О ганисянкандидат исторических
наук
1 Նույն տեղում:2 «Հնչակ», Լոնդոն, 1906, N 9-10:3 Նույն տեղում:
233
Թումանյանը գրողի համար բարեբախտություն էր համարում ճանապարհորդելու հնարավորությունը, որովհետև միայն այդպես կարելի է հասնել տպավորությունների հարստության, հակառակ դեպքում « .վ ա յ այն բանաստեղծին, որ աղքատ է տպավորություններով»1: Բանաստեղծն ինքն իրեն «այդ կողմից բախտավոր» չէր համարում: Կյանքն ու պայմանները Թումանյանին աշխարհներ տեսնելու հնարավորություն չընձեռեցին: Թեպետ գրողի բարեկամներն ու ընկերները հաճախ էին փորձեր անում նյութական միջոցներ գտնել նրա արտասահմանյան ուղևորությունների համար, սակայն ապարդյուն, հաճախ էլ բանաստեղծն ինքն էր հրաժարվում' չկարողանալով անտեսել իր բազմաթիվ պարտատերերին: 1901թ. այդպիսի մի փորձ արեցին Բաքվի հայ գրասերները, որոնք ամեն ինչ ձեռնարկեցին Թումանյանին նյութապես օժանդակելու համար, որպեսզի նա ուղևորվի Ռուսաստան, բայց չկարողացան: Ինքը' բանաստեղծը, Հայաստանի գավառներում շրջելը պակաս կարևոր չէր համարում, քան աշխարհով մեկ շրջագայելը: Ա.Ղլտճյանին ուղղած նամակում Թումանյանը գրում է. «Ես ու Աղայանցը որոշել ենք գնալ գավառները' նյութեր հավաքելու: Ահա քեզ Ռուսաստանից ավելի կարևոր մի բան»2:
Իհարկե, Թումանյանը մեծ ցանկություն ուներ տեսնելու Պուշկինի և Տոլստո- յի, Լերմոնտովի և Դոստոևսկու հայրենիքը, սակայն համարում էր այդ իղձը բացարձակ անիրագործելի. «.ինչպ ե՞ս կարող եմ Ռուսաստան գնալ' .ետ ևիցս թողնելով մի այսպիսի մանրապճեղ ընտանիք ու պարտքատերերի բազմություն»3:
Եվ իրոք, 1901թ. Թումանյանին չի հաջողվում ոչ Ռուսաստան գնալ, ոչ էլ Ղ.Աղայանի հետ ճանապարհորդել, սակայն այնուամենայնիվ այդ տարվա ամառը նրա համար դառնում է տպավորությունների հարստացման, ստեղծագործական ոգևորության տարի:
1900-1903թթ. Թումանյանը մի քանի անգամ եղել էր հարազատ բնօրրանում' Դսեղում, Ղազախի շրջանի կենտրոն' Շուլավերում, Ուրավելում, Աբասթումա- նում, Ախալքալաքում, Ալեքսանդրապոլում, Ղազարապատում, Էջմիածնում, Անի- ում, Բորժոմում, Ախալցխայում և այլն:
Լոռու' «Էն չքնաղ երկրի կարոտը անհուն» հաճախ էր բանաստեղծին տանում դեպի տուն: 1900թ. ամռանը Թումանյանը դարձյալ Դսեղում է, ընտանիքը' Շուլավերում: Եվ դարձյալ Թումանյանը իր հյուրամոլության և շրջապատի աննրբանկատության պատճառով չի կարողանում իրականացնել հայրենի բնության գրկում ստեղծագործելու
իր երազանքը: Բանաստեղծը խոստովանում է. «Ինչ որ եկել եմ գյուղը, մի օր հանգստություն չեմ ունեցել: Բոլոր անհարմարությունների հետ միասին անընդհատ հյուրեր եմ ունեցել և միշտ խմբերով»4: Հյուրերին նկատի ունենալով' ավելացնում է. «Շարունակ նրանց մասին հոգալով, նրանց հետ այս ու այն կողմ ման գալով, ցույց տալով եմ եղել զբաղված»5:
Թումանյանի այս խոսքերը վերաբերում են «խմբերով եկած հյուրերին», բայց ոչ իր մտերիմ, հարազատ ընկերներին' վերնականներից երկուսին' Լևոն Շանթին և Դերենիկ Դեմիրճյանին: Երբ վերջիններս հասնում են Դսեղ, անմիջապես զգում են Թումանյանի «տան» շունչը: Բանաստեղծը ամեն ինչ անում է քաղաքին սովոր ընկերների համար: «Մի դագա սարքեցինք Թումանյանենց տան առջև, ուր մենք
ՀՈՎՀԱՆՆԵՍ ԹՈՒՄԱՆՅԱՆԸ ՈւՐԱՎԵԼՈՒՄ
1 Հովհ. Թումանյան, Երկերի լիակատար ժողովածու, Երևան, հ. 9, 1997, էջ 268:2 Նույն տեղում, էջ 249:3 Նույն տեղում, էջ 248:4 Նույն տեղում, էջ 226:5 Նույն տեղում, էջ 224:
234
գիշերն անց էինք կացնում.Դագան մեր առանձնասենյակն էր», - հիշում է Դ.Դեմիրճյանը1: Նրա խոսքերով, Թումանյանը միանգամից շրջապատվում է գյուղացիներով ու զրուցում, ու թվում է, թե «Թիֆլիսի կյանքը մի կարճատև պատահական ընդհատում է եղել, և նա իսկույն վերադարձել է գյուղ»2:
Երբ հյուրերը գնում էին, և գյուղը լռում էր, Թումանյանը «Վերնատան» իր ընկերներին պատմում էր Լոռու ձորերի անմարդաբնակ ու վտանգավոր անտառների մասին, Լոռու անցյալի, դագաների, այն ծերունիների մասին, որոնք մշտապես պատմել են լեզգիների, պարսիկների, թաթարների արշավանքներից, ցավով է խոսում ադաթների, նահապետական արժեքների կորստի մասին. «Փչացավ ամեն բան, էլ ու՞ր են էն հին ադաթները, հին մարդիկ» :
Թումանյանը մի շաբաթ շարունակ իր մտերիմ ընկերներին հպարտությամբ ցույց էր տալիս իր և իր հերոսների' Սարոյի և Անուշի հայրենիքը, Սուրբ Գրիգորի վանքը, Լոռու քարափների «աթոռիկները», «մտերի» գլխին խաչքարերը, աղբյուրները: Դեռևս Թիֆլիսում Թումանյանը այնպիսի հիացմունքով էր պատմում հայրենի բնության, նրա ներշնչող ուժի մասին, որ ընկերների մեջ նույնպես առաջացրել էր բնության մեջ ստեղծագործելու գայթակղություն: Երբ ընկերները պատրաստվում են հեռանալ, բանաստեղծը ցավ է ապրում, որ չկարողացավ նրանց ըստ պատշաճի հյուրընկալել, ստեղծել ապրելու և ստեղծագործելու բոլոր նպաստավոր պայմանները իր խստապահանջ հյուրերի համար. «.Աշխատում էի եղած հարմարությունները նրանց տամ, այնուամենայնիվ գտան, որ շատ անհարմարություններ կան, չի կարելի պարապել, և անխուսափելի դարձավ մեր տխուր անջատումը»4:
Թումանյանը Շանթին և Դեմիրճյանին ուղեկցում է Ղարաքիլիսա' այնտեղ նրանց համար սենյակ վարձելու նպատակով: Ճանապարհի սկսվում է անձրևի տարափ, հեղեղ ու քամի: Գիշերում են կայարանի խանութում և միայն հաջորդ օրը հասնում Ղարաքիլիսա: Դսեղում Թումանյանը մի նշանավոր հյուր էլ է ունենում: Նա դիմավորում և հյուրընկալում է ամենայն հայոց կաթողիկոս Խրիմյան Հայրիկին, որի հետ կապված էր նվիրական ու անկեղծ սիրով: Թումանյանին դուր չի գալիս կաթողիկոսի հանդեպ գյուղացիների անտարբերությունը: Նրանց ամենևին չէր հուզել այդքան բարձրաստիճան հյուրի ներկայությունը: « .Ս ա ս տիկ անշուք անցավ Հայրիկը, - նշում է բանաստեղծը, - և ժողովուրդը' գյուղացին, գրեթե տեղից չշարժվեց» :
Դեռ 1893թ. Թումանյանը հայ առաջադեմ մտավորականության հետ սրտատրոփ սպասում էր Խրիմյան Հայրիկի կաթողիկոս հաստատվելուն, որը ձգձգվել էր ռուսական իշխանության կողմից: 1892թ. մայիսի 5-ին միաձայն ընտրվել էին երկու թեկնածուներ' Մկրտիչ եպիսկոպոս Խրիմյանը և Մատթեոս եպիսկոպոս Իզ- միրլյանը: Վերջնական ընտրությունը պետք է կատարեր Ռուսաստանի կայսր Ալեքսանդր Երրորդը: Վերջինս 1893թ. հունիսի 3-ին այդ պաշտոնում հաստատում է թուրքական կառավարության կողմից Երուսաղեմ աքսորված Խրիմյանին: Թումանյանը իր անհամբերությունը կիսել էր Գևորգյան ճեմարանի տեսուչ, Սինոդի անդամ, կաթողիկոսական իր թեկնածությունից հանուն Խրիմյանի հրաժարված Արիստակես եպիսկոպոս Սեդրակյանի հետ, որը հետագայում գլխավորել էր աքսորված կաթողիկոսին Երուսաղեմից էջմիածին ուղեկցող պատվիրակությունը: Թումանյանին դուր չէր եկել 1893թ. նոյեմբերին հնչակյանների որոշ դժգոհու- թյունները Խրիմյանից. «.Կուսակցությունը շատ էր հուզված' Հայրիկի դեմ»6: Այդ դժգոհությունները բանաստեղծը անվանում է «ամբոխային հուզմունք»: Խր-
1 Դ.Դեմիրճյան, Երկերի ժողովածու, Եր., հ. 14, 1987, էջ 246: Այդ ժամանակ Թումանյանի Դսեղի հայրական տունը դեռևս միհարկանի էր: Հինգ տարի հետո միայն Թումանյանը պիտի կառուցեր երկրորդ հարկը:2 Նույն տեղում:3 Նույն տեղում, էջ 247:4 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 225:5 Նույն տեղում, էջ 225:6 Նույն տեղում, էջ 121:
234
իմյանը Ղ.Աղայանի միջոցով 1893թ. հունվարի 11-ին ստացել է Թումանյանի «Բանաստեղծությունների» երկու հատորները (1890, 1892թթ.)1:
1895թ. դեկտեմբերի սկզբին Թումանյանը երկար զրուցել է Հայրիկի հետ էջ- միածնում: Զրույցի հաջորդ օրը Հայրիկը, Թումանյանի հետ ունեցած զրույցից մեծ բավականություն ստացած լինելով, նորից է նրան հրավիրել իր մոտ: Առաջին հանդիպումը ունեցել է պաշտոնական բնույթ' կապված նրա ճամփորդական բուն նպատակի հետ' արևմտահայ գաղթականությանն օգնելու գործին: Այնուհետև Թումանյանը հանդիպում էր Խրիմյանին ամեն անգամ, երբ նա գալիս էր Թի- ֆլիս, օրինակ 1898թ. դեկտեմբերի 20-26-ը, երբ նա միջնորդել էր կաթողիկոսին Ղ.Աղայանին թոշակ նշանակելու վերաբերյալ: Խրիմյանը իր խոստումը կատարել է, թեև ձգձգումով, քանի որ էջմիածնի Սինոդը խանգարում էր, սակայն այնուամենայնիվ այդ թոշակը' ամսական 25 ռուբլի, նշանակվել է Աղայանին ցմահ, և նույնիսկ շարունակվել է նրա մահից հետո: Բայց շուտով Սինոդի որոշմամբ թոշակը դադարեցվել է' առաջացնելով Թումանյանի և հայ մտավորականների զայրույթը :
Պատճառների մասին խորհելով' Թումանյանը կարծում է, որ գյուղացին իր թշվառության ու հոգսերի մեջ դադարում է նկատել այն, ինչ բարձր է, վեհ, հարգանքի և մեծարանքի արժանի, խավարի մեծությունը թույլ չի տալիս նկատել լույսը: Նրա տխուր տպավորությունը այն ցավալի զարմանքից էր, թե «մեր կյանքում իսկի լուսավոր, մխիթարական բան չկա, բարձր բան չկա»3: Գրելով այս տողերը' Թումանյանը ավելացնում է, որ այն իր հոռետեսության արտահայտությունը չէ, այլ իրատեսության:
Համագյուղացիների սառը վերաբերմունքը բանաստեղծը փորձում է ինքնուրույն ու միայնակ հաղթահարել իր' կաթողիկոսի հանդեպ դրսևորած մեծ ուշադրությամբ, ուղեկցում է նրան' զրուցելով տարբեր թեմաների, այդ թվում նաև իշխանուհի Մարիամ Թումանյանի մասին, մի քանի կադր լուսանկարում է Խրիմյանին: Այդ լուսանկարներից հատկապես հաջող է ստացվում այն, որում Խրիմյանը Թումանյանի եղբոր' Ռոստոմի ձիու վրա է: Վեհափառի լուսանկարը բանաստեղծը ուղարկում է Մարիամ Թումանյանին, Փիլիպոս Վարդազարյանին ու նաև Վեհափառին, որի կարգադրությամբ էջմիածնի դիվանապետ վարդապետը խնդրել էր այդ լուսանկարը: Մ.Թումանյանի վկայությամբ Խրիմյան Հայրիկը շատ էր սիրում նկարվել զանազան ձևերով և ուրախությամբ բաժանում էր ամենքին իր լուսանկարները :
Ստեղծագործական առումով 1900թ. ամառը բեղմնավոր չեղավ, և պատճառը ըստ իր' բանաստեղծի խոստովանության, ոչ միայն նրա զբաղվածությունն էր, այլև կյանքի ձանձրույթը, միօրինակությունը, չնչին դեպքերն ու հերոսները «այնքան մանր, ողորմելի, ոչ մի տեղ հրապուրանք չունի կյանքը»5:
Այդպես էր անցնելու Թումանյանի կյանքը' բացառությամբ մնացած 23 տարիների որոշ ամիսներից, օրերից, ժա մերից.
Շրջապատող մարդկանց անվերջ բազությունից Թումանյանը' որպես բանաստեղծ, առանձնացնում էր նրանց, ովքեր երազներ ու ձգտումներ ունեին, որոնք հավասարապես վերաբերում էին ինչպես մարդկային կատարելությանը, մարդու հոգեկան ունակություններին, այնպես էլ գիտական առաջադիմությանը, ֆանտաստիկ ոլորտներին: Շուլավերում Թումանյանը ծանոթանում է արևմտահայ մի «թերուս երիտասարդի» հետ, որը ծրագրում էր նոր տեսակի երկաթուղի կառուցել, հնարել շոգենավ ու օդապարիկ' օգտագործելով ոչ շոգի, ոչ գազ, այլ էլեկտրականություն. «Շատ շուտով մտերմացանք իրար հետ, և ես սաստիկ սիրեցի
1 Ղ.Աղայան, ԵԺ, Եր., հ. 4, 1963, էջ 535:2 «Հորիզոն», Թիֆլիս, 1912, N 553 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 225:4 Մ.Թումանյան, «Իմ համառոտ կենսագրությունը և իմ հիշողությունները», Եր., 2003, էջ 94: Նշված լուսանկարը այժմ պահվում է Թույմանյանի թանգարանի լուսանկարների բաժ- նում' N 385 (65):5 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 227:
236
1նրան իր ցնորքների ու ձգտումների համար» :
Ձախորդ պայմանների հետևանքով միայն ինքնակրթությամբ զարգացող և գիտության ոլորտը թափանցող մարդու տիպը շատ ավելի սրտամոտ էր «ինքնակիրթ» բանաստեղծին, քան կյանքի բարեհաջող պայմաններում միայն նյութական բարեկեցության հաշվին բարձրագույն կրթություն ստացած անարժան դիպլոմավորները, քանի որ, նրա խոսքերով, «որևէ ճիճվի' բարձրագույն ուսումը դարձնում է ավելի փառավոր մի ճիճու»2 :
*
* *
1901 թվականի Թումանյանի ուղևորությունների առաջին կանգառը Ուրավելն էր' Բելի Կլյուչը, ուր նա հասավ հունիսի 21-ին3 :
Առաջին գիշերը հյուրընկալվում է Կարապետ Գալֆայանին, որը վարձել էր փայտե մի տնակ' լվերով լեցուն: Այդ շրջանում Ուրավելում կառուցվող բոլոր տները փայտից էին, քանի որ կառավարությունը իրավունք չէր տալիս քարե տներ կառուցելու: Անքուն «դժոխային» գիշեր անցկացնելուց հետո Թումանյանը փորձում է ավելի լավ պայմաններով քարե տուն գտնել: Թանկության պատճառով հրաժարվում է 65 ռուբլով վարձով տրվող բնակարանից և 30 ռուբլով վարձում է նախկին հիվանդանոցի' հոսպիտալի' գրեթե ավերակների վերածված, սակայն նորոգվող ու քարաշեն խոհանոցը: Ընդ որում, տանտերը խոստացել էր օգոստոսի 1-ից հետո վարձը դարձնել 20 ռուբլի:
Աակայն երբ ավելի բարեկարգ 65 ռուբլով վարձով տրվող տան տերը ծանոթանում է Թումանյանի հետ և տեղեկանում, որ նա Տեր-Թադևոսի որդին է, անմիջապես խնդրում է կես գնով, թեկուզ անվճար մնալ իր տանը, որպեսզի կարողանա գեթ մի քիչ փոխհատուցել Տեր-Թադևոսին այն բոլոր լավությունների դիմաց, որոնք նա արել էր Գյառգյառում ուսուցիչ աշխատելիս: Բայց Թումանյանը անվճար տրամադրվող կենցաղային պայմաններից ու հարմարություններից հրաժարվում է, թեև դեռ չէր տեղափոխվել նոր վարձած բնակարանը, սակայն արդեն խոսք էր տվել: Ոչ մի գայթակղիչ առաջարկ չէր կարող սասանել, խախտել Թումանյանի տված խոսքը, որը նրա համոզմամբ միշտ տիրոջ իրավունք ունի խոստացողի նկատմամբ:
Առաջին օրերին Թումանյանը աշխատում է նոր ծանոթություններից խուսափել և հանդիպում էր հիմնականում Կարապետ Գալֆայանին, որի հետ անտառներում զբոսնելիս վիճում և զրուցում էր Աստծո գոյության, ամուսնական կյանքի օգտակարության, «Մշակի» «լրբության» մասին: «Արտիս ուզած ժամանակ, - գրում է Թումանյանը, - խոսում էի Շեքսպիրի, Գյոթեի, Նիցշեի ու Բրանդեսի հետ ու կրկին խաղաղ մենակ մտորում, մինչև որ Գալֆայանը գոռում էր դիմացի բլրից- բանաստեղծ հայոց, այստեղ' անտառում, քո մուսաները ման են գալիս և այլն և այլն, և դաչնիկները դուրս էին թափում թամաշա անելու «խելառին»4 :
1897թ. Կարապետ Գալֆայանը Թումանյանի միջնորդությամբ և բարեգործական ընկերության միջոցներով մեկնում է Փարիզ' դերասանական արվեստը կա- տարելագործելու: «Մշակը» տպագրում է Արշակ Հարությունյանի «Նամակ խմբագրությանը» հոդվածը, որտեղ ծաղրուծանակի է ենթարկում Կ.Գալֆայանին5 : Թումանյանը անմիջապես պաշտպանության տակ է առնում երիտասարդ դերա- սանին' դատապարտելով բոլոր նրանց, ովքեր դափնիներով են որոշում տաղանդը, մինչդեռ «հասկացող մարդը երեխայի խզբզանքից կամ տունիկներ շինելուց է կարողանում նկատել ապագա նկարչին ու ճարտարապետին»: Բանաստեղծը
1 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 229:2 Նույն տեղում, էջ 230:3 Ժամանման օրը պարզ է դառնում Փիլ.Վարդազարյանին ուղղված հուլիսի 20-ի նամակի թվագրությունից: «Այսօր ուղիղ մի ամիս է, որ ես Ուրավել եմ», ինչպես նաև կնոջը' Օլգա Թումանյանին ուղղած հունիսի 22-ի գրեթե անընթեռնելի թվագրության համադրությամբ: Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 593:4 Նույն տեղում, էջ 263:5 «Մշակ», Թիֆլիս, 1897, N 6:
237
պաշտպանության տակ է առնում Ս.Մ.Ծոցիկյանի «Ապագա դերասանը» հոդվածի դրվատական խոսքը Գալֆայանի մասին1: Գալֆայանին պաշտպանելով' Թումանյանը «Տարազում» տպագրում է իր հրապարակախոսության փայլուն էջերից մեկը' «Տաղանդ և բթամտություն» հոդվածը, որը պատասխանն էր Հ.Սևյանի «Թատրոնի շուրջը» հոդվածի, ուր հեղինակը ծաղրուծանակի է ենթարկում Կ.Գա- լֆայանին' ասելով. « .Հա յտ նվեց այս նորածինը, մեր աչքի առաջ եղած ոչինչը վեց ամիս հետո մի ինչ դարձավ, մի տարուց հետո տաղանդ և այժմ, մոտ երկու տարի' «աստղ», «արտակարգ երևույթ»2: Թումանյանը պատասխանում է դիպուկ և սուր, իրեն այնքան բնորոշ ասույթային արժեք ունեցող բանաձևով. «Մի գաղտնի խորհրդով տաղանդի երևույթից միշտ վրդովվում է բթամտությունը» , որը միշտ խնդում է ու աշխատում է խեղդել տաղանդը, բայց երբ չի հաջողում, և տաղանդը հարթում է իր ճամփան, անամոթ ճակատով կանգնում ու նրան կուռք է դարձնում»: Գալֆայանը 1900թ. ամռանը եղել էր Պոլսում հյուրախաղերով, «Մշակը» դարձյալ իր հեգնական վերաբերմունքն էր դրսևորել4: Բնական է, որ «լրբություն» ասելով, Գալֆայանը նկատի է ունեցել հենց այդ վերաբերմունքը, որը շարունակությունն էր Պետրոս Ադամյանի հանդեպ հալածանքների:
Ադամյանի խաղը «Մշակը» համարել էր անբնական, արվեստական, տգեղ, իսկ տաղանդներին բաժանելով տանելի և անտանելի' Ադամյանին նույնիսկ անտանելի տաղանդ չէր համարել :
Թումանյանի այսպես կոչված մենակությունը տևում է մեկ-երկու օր: Բանաստեղծը զարմանքով պարզում է, որ այդ քաղաքում ոչ միայն ճանաչված է, այլև սիրված. «.հա յտ վեց, որ ես այդ քաղաքում անծանոթ ղարիբ չեմ, հայտվեցին շատ բարեկամներ, որոնցից շատ շատերին, իհարկե, չեմ ճանաչում»6: Պարզվում է նաև, որ այդ փոքրիկ քաղաքում իր բոլոր բանաստեղծությունները անգիր գիտեն, գիտեն նույնիսկ իր ժողովածուների տպագրության տարեթվերը, ուշադիր հետևում են մամուլում նրա յուրաքանչյուր ստեղծագործության հրապարակմանը. « .մ ի խոսքով, շուտով տարածվեց, որ ես ազգային ջոջ եմ, ոչ թե Վարշավից եկած մի հրեա վաճառական» : Թումանյանը այս ասելով, նկատի ուներ իր արտաքինը, հագուստը, «նոր առած գլխարկը», որոնք միշտ եվրոպացու էին հիշեցնում:
Ուրավելում տարածված և սիրված է եղել Թումանյանի 1891թ. գրած «Կանչ» («Եթե կաս, Աստված») բանաստեղծությունը, որն այդ օրերին հեղինակին առանձնապես դուր չէր գալիս, բանաստեղծություն, որը չարին պատժելու կոչ էր Աստծուն, միաժամանակ աղերս ու պահանջ, բանաստեղծություն, որի տպագրությունը «Մուրճում» ժամանակին արգելել էր գրաքննությունը, այդ պատճառով էլ առաջին անգամ ոչ թե մամուլում, այլ ժուղովածուի մեջ լույս տեսավ:
Բազմաթիվ վկայություններ կան, որ «Կանչը» շատ սիրված է եղել ժամանակակիցների կողմից: Քննադատ և մանկավարժ Գ.Վանցյանը 1893թ. ապրիլի 8-ին բանաստեղծին հղած նամակում գրում է. «Կանչը» ամեն տեղ ֆուրոր է ա նում . Եթե, Հովհաննես ջան, ուրիշ ոչ մի բան չգրեիր, այդ ստեղծագործությունը բավական էր քեզ բանաստեղծի կոչմանը արժանացնելու: .Ո ւնիս , այո, շատ գեղեցիկ բա ներ. բայց «Կանչը» դա գլուխգործոցդ է, դա մի գոհար է»8: Նույնն են վկայում Ներսիսյան դպրոցի Թումանյանի դասընկերներ Արամ Առաքելյանը և մանկավարժ, թարգմանիչ Ջալալ Տեր Գրիգորյանը9:
Եթե կաս, Աստված,Մեղմացրու մարդկանց
1 «Արձագանք» լրագիր, Թիֆլիս, 1897, N 2:2 «Մուրճ», 1898, թիվ 10-11, էջ 1578-15793 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 6, 1994, էջ 110-111:4 «Մշակ», 1900, Թիֆլիս, N 154:5 «Մշակ», 1879, Թիֆլիս, N 224:6 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 249:7 Նույն տեղում, էջ 250:8 Հովհ. Թումանյան, Ուսումնասիրություններ և հրատարակումներ, Եր., հ. 4, 1985, էջ 313:9 Նույն տեղում:
238
Կիրքն ամբարտավան:Եթե Աստված ես դու խաղաղության,Ինչու տակավին Չես պատժում չարին,Ու՞ժդ է պակասում,Թե չենք աղերսում,.Թ ե ՞ դու չգիտես,Որ այստեղ, երկրում Մարդը ժպտերես Մարդ է գիշատում:
Այնպես որ Թումանյանին առանձնապես չի զարմացնում, որ հենց այդ բանաստեղծությունը անգիր գիտեին գրեթե բոլորը: Քաղաքագլխի հետ ծանոթա- նալուց հետո Թումանյանը էլ ավելի նշանավոր հյուր է դառնում: Սակայն Թումանյանը շատ ավելի ցանկություն ուներ ընթերցանությամբ զբաղվելու, այդ պատճառով էլ իր հետ մեծ քանակությամբ գրքեր էր բերել ու դեռ ափսոսում էր, որ քիչ է բերել: Եվ նա ցավում էր, որ «առաջին օրերը միայն բավական կարդացի»1: Ուրավելում ստանում էր «Նովոյե օբոզրենիյե», «Մշակ», «Տարազ» պարբերականները, կարդում և տրամադրում էր ուրիշներին: Այստեղ էլ նրա տունը դառնում է գրասերների հավաքատեղի. «.Ուրիշներն էլ ինձանից են վերցնում. գրադարանը իմ տունն է»2:
Հուլիսի 11-ին Թումանյանը տեղափոխվում է նոր սենյակ' «անտառի մեջ կամ մոտ»: Թեև Ուրավելը ամառանոցային քաղաք էր, ուներ գետ, անտառ, աղբյուր, սակայն բանական խոնավ էր ու «ճահճային տեղ»3:
Թումանյանի համար Ուրավելը առանձնապես գեղեցիկ չէր, որովհետև «ընկած է փոսի մեջ, հորիզոն չունի» և որպես ամառանոց իր ժամանակի համար «զուրկ էր բոլոր հարմարությունից»4: Սակայն Թումանյանը Ուրավել չէր եկել բնությամբ հիանալու: Նա վատառողջ էր և կարիք ուներ հանքային ջրերի բուժիչ ներգործության: Հունիսի վերջին օրերին հիվանդության ընթացքը սրվում է, և բանաստեղծը ընդունում է նախ տաք լոգանքներ, որից հետո' սառը, սկզբում' օրը երկու անգամ երեքից հինգ րոպե տևողությամբ, հետո' մեկ: Ամեն օր հանդիպում էր հանքային ջրերի վերատեսուչներին' («Բանշչիկներին»)' Ակոփ աղային և Ստեփանին5:
Առողջարանային բուժումը, հատկապես սառը լոգանքները, քաղաքի հոգսերից ու աղմուկից հեռու, սիրով ու ջերմությամբ շրջապատված լինելը, Կ.Գալֆա- յանի ընկերակցությունը բարերար ազդեցություն են ունենում, և Թումանյանը զգում էր. «Ջղայնությունս գրեթե անցել է»6: Մեկ այլ նամակում նա գրում է. « .Ջ ո ւ րն էլ է օգնում, օդն էլ, բայց մանավանդ ազատ լինելը»7: Ութ երեխայի հայրը դեռ երբեք իրեն այդքան ազատ չէր զգացել ընտանիքի հոգսերից: Թեև այստեղ էլ տասը օրով նրա խնամքին էր հանձնվել Երվանդ Լալայանի աներոջ' Հարություն Հարությունյանի որդին' 5-րդ դասարանցի մի գիմնազիստ: Թումանյանը նրան պահում է երկու-երեք շաբաթ:
Միայն օգոստոսի սկզբին Հարությունյանի ընտանիքը գալիս է Ուրավել և որպես շնորհակալություն փորձում է թույլ չտալ Թումանյանին մեկ այլ տեղ ճաշել: Սակայն այդ բարի կամքի դրսևորումը հաջողությամբ չի պսակվում, որովհետև բանաստեղծի հետ ընկերակցելու, նրա հետ սեղան նստելու և հյուրասիրելու ցանկություն էին հայտնում բազմաթիվ մարդիկ: Թումանյան-մարդը այնպիսի հսկայական դրական էներգիա ուներ, որ միշտ իրեն էր ձգում մեծից փոքր անխտիր
1 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 258:2 Նույն տեղում, էջ 259:3 Նույն տեղում, էջ 265:4 Նույն տեղում, էջ 252:5 Նույն տեղում, էջ 268:6 Նույն տեղում, էջ 255:7 Նույն տեղում, էջ 259:
239
բոլորին' անկախ դասային, սոցիալական, կուսակցական պարտականելություն- ներից: Այսպես, հուլիսի 10-ին 10-12 ուսուցիչներ, գիմնազիստներ, բժիշկներ և այլ մասնագիտության երիտասարդներ Թումանյանին հրավիրում են բացօդյա խնջույքի' բնության գրկում, անտեռի փեշին, գետի ափին: Նույն օրը Թումանյանի բեմադրությամբ («.ռեժիսորն էլ ես էի»1) տեղի երիտասարդների և ուսուցիչների մասնակցությամբ բացօդյա ներկայացվում է Վասակ Մադաթյանի մեկ արարվածով «Կըռթ-կըռթ» վոդևիլը2: Որպես բեմ ծառայում էր պատշգամբը, իսկ հանդիսատեսը ունկնդրում էր հոտնկայս:
Ուրավելում հանգստացողները հիմնականում ախալքալաքցիք էին, միայն 4-5 ընտանիք Թիֆլիսից ու Բաքվից էին: Հուլիսի 17-ին առավոտյան ժամը 5-ին, ուսանողներն ու գիմնազիստները Թումանյանին քնից արթնացնում են և ուղեկցում ուղիղ Ախալցխա, որտեղ բանաստեղծին ինչպես միշտ և ամենուր հրճվանքով են ընդունում. «Թե տեսնես ոնց են պատիվ տալիս ա յստ եղ. ինչ առոք-փառոք», - գրում է Թումանյանը կնոջը3:
Բայց մի օրում ձիով սար ու ձորերով Ախալցխա գնալն և Ուրավել վերադառնալը հոգնեցնում է վատառողջ Թումանյանին («ջարդված եմ ես»4):
Հոգնածությունը դեռ չթոթափած' հունիսի 18-ին Ախալքալաքից ստանում է ըստ երևույթին Ղազար Տեր-Գրիգորյանի (Ջավախեցի) հրավերը' նամակով: Թումանյանի նոր ուղևորության հեռանկարը չէր հրապուրում' թե՜ հոգնած էր, թե՜ մեծ ցանկություն ուներ ստեղծագործելու, աշխատելու. «Շատ քիչ եմ պարապում, գրեթե չեմ պարապում, ժամանակ չունեմ, հանգիստ չեն տալիս»5:
Ախալքալաքցիներից Վարդան Շահպարոնյանը, ինժեներ Հովհաննես Կարապետյանը և ուրիշներ մի քանի օր շարունակ ամեն օր այցելում էին Թումանյանին, նրա հետ բարձրանում Ուրավելի անտառապատ կիրճերով, խորդուբորդ ճանապարհներով սարերը, ուղևորվում Ուրավելից հինգ կմ վրա գտնվող ավերակները դիտելու6: Իսկ հուլիսի 27-ին բաքվեցի քահանա Գեղամյանի ընտանիքն էր Թումանյանին սարեր հրավիրել: Բանաստեղծը չի կարողանում երկար մնալ' չնայած հյուրընկալների թախանձանքին, որովհետև չկար մի օր, որ ինքը հյուրեր չընդուներ, այդ օրն էլ.«Շտապում եմ, մոտս մարդիկ են գալու» , - ասում է նա:
Որքան էլ մարդկանց բազմությամբ շրջապատված' Թումանյանը կարոտում էր ընտանիքին, հարազատներին ու ընկերներին: Մեկ ամսվա ընթացքում կնոջը հինգ նամակ է գրում, թեև ստացել էր միայն երկուսը: Գրում և առանձնապես սպասում էր երեխաների նամակներին: Այսպես, Ուրավելից երեխաներին գրած մի նամակ պահպանվել է միայն Նվարդ Թումանյանի հուշերում: Այդ նամակում Թումանյանը սովորեցնում էր երեխաներին բնության և մարդկանց կյանքի մասին ուղևորությունների ընթացքում գրի առնել ամեն ինչ' ուրախ և տխուր. «Աիրելի Մուշեղ, Աշխեն և Նվարդ, Ձեր հիշատակարաններն այնքան կարճ են, որ ավելի շուտ մոռացակարաններ ե ն . Բնությունը - ժողովուրդը, նրանց կերպարանքը, ապրուստը, ձեր կարծիքը այդ բոլորի մասին, ձեզ հետ պատահած ու ձեր մոտիկներին պատահած դեպքերը» :
Երբ և որտեղ էլ եղել է Թումանյանը, երբեք չի մոռացել ժողովրդական բանահյուսական նյութեր ամբարելու, միևնույն լեգենդի, հեքիաթի զանազան տարբերակները ձեռք բերելու, դրանք համադրելու, ժողովրդական իմաստությունը նրանցում հայտնաբերելու գերխնդիրը: Ուրավելը նույնպես բացառություն չէր: Այտեղ հուլիսի 1-ին նա գրի է առնում «Հոգեհանը» լեգենդը, որը պատմում է գիշերով
1 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 255:2 Վոդևիլի ձեռագիր մի օրինակ պահվում է Թումանյանի անձնական գրադարանում (Թումանյանի թանգարան, 10-682):3 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 257:4 Նույն տեղում, էջ 258:5 Նույն տեղում:6 Թումանյանը ժամանակակիցների հուշերում, Եր., 1969, էջ 417:7 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 266:8 Նվարդ Թումանյան, Հուշեր և զրույցներ, Եր., 1987, էջ 22:
240
Ղըրխքեսալով (Կիրքեսալով): Լեգենդը վերաբերում էր Ախալցխայի և Ուրավելի մեջտեղում գտնվող Հոգեհան բարձունքի ստուգաբանությանը, թե ինչպես Փոց- խովի ձորից գեղեցիկ Շամոն ստիպում է իր սիրուց տառապող Համոյին' իբրև սիրո հավաստիք, իրեն ուսին դրած սրինգ նվագելով ու պարելով տանել սարի գագաթը, որը սակայն դառնում է սիրատենչ ու անձնազոհ պատանու գերեզմանը.
- Այժմ քո սերին հավատում եմ ես,Այս ժամից ահա քոնն եմ հավիտյան, ճըչաց աղջիկը, գըրկեց վերջապես,Գըրկեց Հա մո յի . դիակն անկենդան:
Թումանյանը շատ հեշտությամբ է գրում այս լեգենդը: Լեգենդը Թումանյանը գրել է Ուրավելում, սակայն վերջնական մշակումը ավարտել է նույն թվի դեկտեմբերին և հանձնել է «Մուրճին» տպագրության' ծանոթագրելով նաև Հոգեհան լե- ռան վրացերեն և թուրքերեն անունները և այն, որ Փոցխովի ձորը Ախալցխայի ձորն է. «Վրացիք ասում են «Սուլթմեդիա» - հոգին դուրս եկավ, իսկ թուրքերը' «օղլան փաթրալան» - տղա ճաքեցնող»1:
Պահպանվել է նրա խոստովանությունը այդ մասին իշխանուհի Մարիամ Թու- մանյանին ուղղված նամակում. «Գիտեք, երբ որ մարդ առողջ է, շուտ է տպավորվում և հեշտ է գրում»2:
Այնուհետև Թումանյանը լսում է նաև, որ մոտակա թուրքաբնակ գյուղում մի աշուղ է ապրում: Անմիջապես հրավիրում է նրան: Թեև այդ աշուղի երգացանկը այնքան էլ մեծ չէր, բայց Թումանյանը նրանից գրի է առնում իր կարծիքով Սա- յաթ-Նովայի թուրքերեն խաղերից մեկը' «Ղադըր մավլամ, դու դըր սան դիլադըմ» («Տեր իմ հզոր, ուզածս այս է քեզանից») սկսվածքով, որը ուղարկում է ընկերոջը' Փիլիպոս Վարդազարյանին: Թումանյանը շփոթում էր' նրա գրի առած չափածո ոտանավորը ոչ թե Սայաթ-Նովայից էր, այլ պարսկերեն գրված «Սայադի և Սադաթի» հեքիաթից, որի հեղինակը աշուղ Փասանդին է:
Թումանյանը Ուրավելում մտադրվում է ճանապարհորդել մոտակա գյուղերում' լեգենդներ ու նյութեր հավաքելու, ինչպես նաև տեղեկություններ' աշուղների և աշուղության մասին:
Ուրավելում հիմնականում էրզրումից գաղթած հայերն էին և չէին տիրապետում տեղի հինավուրց ավերակների, սար ու ձորերի, գետ ու լճերի հետ կապված ավանդություններին: Հանգամանք, որ ավելի էր մեծացնում Թումանյանի' գյուղերում ճանապարհորդելու ցանկությունը. «Բայց որքա՜ն մեծ բան է, եթե գրողը կարողանա ճանապարհորդել, ուսումնասիրել իր ժողովուրդն, նրա ավանդությունները, լեզուն, ադաթները: Սաստիկ զգում եմ այս կարիքը ամեն անգամ, երբ լինում եմ ժողովրդի մեջ - ծով է, ծով»3:
Եվ իրոք, Թումանյանը մտադրվել էր 1901 թ. օգոստոսի սկզբին դուրս գալ Ուրավելից, մի քանի օր մնալ Աբասթումանում, այնուհետև Ախալքալաքի և Շի- րակի գավառներով, «եթե հաջողի»4, Ալեքսանդրապոլից սեպտեմբերի սկզբին, Կարսի երկաթուղով վերադառնալ Թիֆլիս: Մեծ ցանկություն ուներ տեսնել Անին: Ախալքալաքից հրավեր ստանալուց հետո սպասում էր Փիլիպոս Վարդազարյա- նի նյութական աջակցությանը, որ դուրս գար Ուրավելից, մանավանդ որ վատառողջ էր: Սաստիկ շոգերը խոնավ Ուրավելում անտանելի էին դառնում, և նա ավելի հաճախ էր ջերմում, լեռնային չոր օդի կարիք ավելի շատ էր զգում:
Թումանյանը ուզում էր ճանապարհորդել ինչպես լեգենդներ հավաքելու և ժողովրդին մոտ լինելու նպատակով, այնպես էլ տեսնելու Թմբկաբերդը, որի մասին արդեն լսել էր. «Թմբկաբերդի լեգենդան' այն կինը, որ ուզեց շահի թագուհին դառնալ»5:
1 «Մուրճ», Թիֆլիս, 1902, N 12, 35-37:2 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 253:3 Նույն տեղում, էջ 264:4 Նույն տեղում, էջ 268:5 Նույն տեղում:
241
Ուրավելում շատերը հողատարածքներ են վերցնում ամառանոցներ կառուցելու համար: Թումանյանը մի պահ նույնպես այդպիսի ցանկություն է ունենում: Պատճառը հավանաբար Ուրավելի ջուրն էր, որը շատ բարերար ազդեցություն էր ունեցել բանաստեղծի առողջության վրա. «Սաստիկ սիրեցի Ուրավելի ջո ւր ը ., և առհասարակ հրաշքներ է գործում»1: Այդ մասին պատմում է նաև Նվարդ Թումանյանը. «Մի օր Ուրավելի ձորով բարձրանում է գետի հունքով . երկար ժամանակ մնում է ջրի մեջ... հանկարծ սառնություն զ գ ո ւմ . Եկավ, հիվանդացավ ու սկսեց ջե ր մ ը . Հիվանդ ժամանակ շարունակ հիշում էր գետի ջուրը. «Զարմանալի պարզ էր, վճիտ ու սա ռը .» - շատ էր սիրում Ուրավելը: Մտածում էր երկու սենյակ ունենալ Ուրավելում»2:
Թեև պետք է ասել, որ չնայած Ուրավելը փոքրիկ քաղաք էր, բայց հանցագործություններն այնտեղ քիչ չէին: Այդպես, Օգոստոսի 1-ի լույս գիշերը թալանել էին Թումանյանի լվացք անողի տունը3: Այդ պատճառով Ուրավելում շրջելիս Թումանյանը մի ատրճանակ էր գնել: Չնայած այդ զգուշությանն ու անհանգստությանը' Թումանյանը իրեն արտաքուստ այնքան ուրախ էր պահում, որ բոլորը համոզվում էին, որ նրա շուրջը միայն ուրախությունն է իշխում. «Այստեղ ինձ շատ են հավանում և իբրև մարդ... ասում են' կռվելու անընդունակ ես դու»4:
Ահա թե ինչու անվերջ ու անվերջ շարունակվում էին հրավերքները, և միևնույն մարդուն կամ ընտանիքին մեկ անգամ հրավերքն ընդունելը չէր գոհացնում. շուրջբոլորը անվերջ ու անվերջ ցանկանում էին վայելել Թումանյանի ներկայությունը: Ինչպես հուլիսի 18-ին, այնպես էլ օգոստոսի 4-ին Թումանյանը ճաշի էր հրավիրված գրող Մադաթ Պետրոսյանի տուն, որի կինը Օլգա Թումանյանի ընկերուհին էր' «շարունակ հիվանդ»: Հանդիպում է նաև Արտիկի ախալցխացի ընկերներից մեկին: Ուրավելի բնակիչներն ու հովեկներն այնպես են կապվում բանաստեղծին, որ մի քանի անգամ խանգարում են Ուրավելին հրաժեշտ տալու նրա մտադրությանը: Ախալցխայում նույնպես սրտատրոփ սպասում էին նրան: Օգոստոսի 6-ին կառք են վարձում և ուղարկում Թումանյանի ետևից: Ուրավել- ցիները թույլ չեն տալիս, որ Թումանյանը հեռանա, կառապանին տալիս են ետդարձի վճարը և ճանապարհում առանց Թումանյանի: «էլ քեֆ, ներկայացում, պարեր, մի խոսքով շատ պատվեցին», - գրում է Թումանյանը : Խնջույքին ներկա էին ախալքալաքցի երիտասարդներ' ինժեներ Հովհաննես Կարապետյանը, Վարուժան Շահպարոնյանը և ուրիշներ: Թումանյանը այդ խմբի համար հանպատրաստից, «տեղն ու տեղը» երգիծական ոտանավորներ է հորինում և արտասանում' չափածո բնորոշելով ամեն մեկին: Եվ միայն հաջորդ օրը' օգոստոսի 7- առավոտյան դուրս է գալիս Ուրավելից և ուղևորվում Աբասթուման:
Կարելի է միայն պատկերացնել, թե ինչպես Թումանյանի ներկայությունը մեկ օր ավել վայելելու համար կառքը ետ ուղարկած ուրավելցիները ինչպիսի ջերմությամբ ճանապարհեցին սիրելի բանաստեղծին. «Ուրավելի անտառները թնդացին երգերով, ուռաներով ու հրացանների որոտով և երկար ձեռքերի վրա բարձրացրած թռցնում էին օդի մեջ»6: Նույնը վկայում է ականատեսը. «Մենք հանաքներով, ուռաներով ճանապարհեցինք նրան, իսկ նա ժպտալով երկար ժամանակ ձեռքով հրաժեշտ էր տալիս»7: Ընդառաջելով Շահպարոնյանի խնդրանքին, Թումանյանը խոստանում է այցելել Ախալքալաքը:
Սուսաննա Հովհաննիսյանբանասիրական գիտությունների
թեկնածու
1 Նույն տեղում, էջ 271:2 Նվարդ Թումանյան, Հուշեր և զրույցներ, Եր., 1987, էջ 104:3 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 269:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում, էջ 270:6 Հովհ. Թումանյան, ԵԼԺ, Եր., հ. 9, 1997, էջ 270:7 Թումանյանը ժամանակակիցների հուշերում, Եր., 1969, էջ 417:
242
О В А Н Е С Т У М А Н Я Н В У Р А В Е Л Е
РЕЗЮ М Е
Ов. Туманян придавал очень большое значение путешествиям в жизни писателя, считая, что они лучше всего обогащают духовный мир творческого человека, принося ему новые впечатления. Жизненные условия, постоянная стесненность в денежных средствах и долги серьезно препятствовали этому. Хотя его друзья-попечители неоднократно пытались изыскать возможности для зарубежных поездок поэта, попытки эти обычно были неудачными.
В первые годы двадцатого столетия Туманяну наконец-то удается выбраться из Тифлиса и снова побывать у себя на родине, в Дсехе, а также совершить относительно длительное путешествие по некоторым регионам Армении и Грузии. Он побывал в Шулавере, Уравеле (Белый Ключ), Абастумане, Ахалкалаке, Гандзе, Александро- поле, Казарапате, Эчмиадзине, Ани, Боржоме, Ахалцихе, Караклисе и других местах Лори, Ширака и Джаважка.
Путешествие в Уравел является одним из составляющих звеньев путешествий поэта 1901 года, которые стали знаменательным явлением в его творческой биографии не только в силу богатства впечатлений, но и потому, что позволили поэту на какое-то время отрешиться от всепоглощающих будничных забот и заниматься литературным трудом, явились хорошим стимулом для творческой работы.
Сусанна Ованесянкандидат филологических
наук
243
ՄԵԾ ԲՐԻՏԱՆԻԱՅԻ ՄԵՂՍԱԿՑՈՒԹՅՈՒՆԸ ՀԱՅՈՑ ՑԵՂԱՍՊԱՆՈՒԹՅԱՆԸ
Առաջին համաշխարհային պատերազմում Մեծ Բրիտանիայի վարած քաղաքականությունը հայ ժողովրդի նկատմամբ աղետալի էր վերջինիս համար: Դա նշանակում էր 1,5 միլիոն հայերի եղեռն և նրանց հայրենիքի' պատմական Հայաստանի կորուստ:
Ինչպես հայտնի է, 1915-ի սկզբին Դաշնակիցները ռազմածովային հարձակում էին ծրագրել Դարդանելի վրա: Նրանք համոզված էին, որ Կոստանդնուպոլ- սի նվաճումով պատերազմը Թուրքիայում ժամանակից շուտ կավարտվի:
1915-ի փետրվարի 11-ին սկսվեց Դարդանելի ամրությունների ռմբակոծումը: Մարտի սկզբին Դարդանելի արտաքին ամրություններն արդեն ավերվել էին, իսկ թուրքերը նախապատրաստել էին Կոստանդնուպոլսի էվակուացիան: Մարտի 19- ի վճռական հարձակման ժամանակ դաշնակիցները կորցրին երեք նավ, և Կոստանդնուպոլսի նվաճման ողջ ծրագիրը ձախողվեց: Այդ կապակցությամբ Չեր- չիլը' ծովակալության առաջին լորդը, բողոքեց և տեղեկացրեց ծովակալությանը. «Տեղեկություններ ունենք, որ թուրքական ամրություններում զինամթերքի պակաս է զգացվում, և որ գերմանացի սպաները (այդ պատճառով -Ա.Օ.) հուսահատ զեկույցներ են գրել և շտապ (զինամթերք -Ա.Օ.) խնդրել... Այս ամենից պարզ երևում է, որ գործողությունն այժմ զոր ու գիշեր վճռականորեն ու մեթոդապես պետք է արագացնել: Անխուսափելի կորուստները պետք է հաշվի առնել»1:
Գեներալ Լիման ֆոն Սանդերսի (Դարդանելի դիրքերի պաշտպանության հրամանատարը) պաշտոնական զեկույցը հաստատում է Չերչիլի ասածը. «Թուրքական զինամթերքի մեծ մասն արդեն օգտագործվել էր... Ի՞նչ տեղի կունենար, եթե կռիվը ամսի 19-ին և հաջորդող օրերին վերսկսվեր անխուսափելի ուժգնությամբ»2:
Մեծ Բրիտանիայի կառավարությունը, սակայն, չէր ցանկանում շարունակել Դարդանելի գրոհը: «Նավատորմի գործողությունների ժամանակ մարդկային կորուստը մեծ չի եղել»,- գրում է Չերչիլը իր «Համաշխարհային ճգնաժամ» գրքում: Ողջ ձեռնարկման ընթացքում միայն մի կարևոր նավ էր վթարվել... Գծային հին նավերը, որպես խոտան, համենայնդեպս պետք է ոչնչանային... Դեռ ամսի 20-ին (մարտ - Ա.Օ.) ծովակալը (դե Ռոբեկ - Ա.Օ.) հեռագրել էր. «Ամսի 18-ից հետո ձերք բերած փորձի շնորհիվ այն կարծիքին եմ, որ նեղուցի ամրությունները և ականափակոցների հրետամարտկոցները մի քանի մարտական գործողություններից հետո կարող են շարքից դուրս գալ, այնպես որ ականազերծողները հնարավորություն կունենան վերացնելու Կեֆեզի ականափակոցները»: Եթե այդպես էր, ապա ինչո՞ւ չէր կարելի դա իրագործել» :
Չերչիլը հրավիրում է հրատապ նիստ և առաջարկում ծովակալությանը շարունակել հարձակումը. «Սակայն այդտեղ ես հանդիպեցի անհաղթահարելի դի- մադրության4... Անախորժ կացությունը հարկադրեց ինձ, հրաժարվել հարձակումը վերսկսելու համար ծովակալ դե Ռոբեկին հստակ հրամաններ տալու մտադրությունից: Առաջին ծովակալը ջանում էր ինձ մխիթարել: Ամսի 24-ին նա ինձ գրել է. «Դուք զուր եք մտահոգվում և հուզվում: Փորձեք մտածել այն մասին, որ մենք Իսրայելի տասը կորած ցեղերն ենք: Մենք անպայման կհաղթենք»5:
Այնուհետև Չերչիլը գրում է. «Իրավացի էի արդյոք մտահոգվելու և հուզվելու, եթե իրերը դիտենք արդյունքների լույսի ներքո» :
Դա Չերչիլի' իր պաշտոնից հրաժարվելու պատճառներից մեկն էր:
1 Alan Moorehead, „Gallipoli“, New York, 1956, էջ 59:2 W.Churchill, „Die Weltkrise”, էջ 601:3 Նույն տեղում, էջ 585:4 Նույն տեղում, էջ 588:5 Նույն տեղում, էջ 589:6 Նույն տեղում, էջ 590:
244
Դարդանելի մարտում ականազերծման գործի պատասխանատուն' ծովակալ Ռոջեր Քիյեսն այդ մասին գրում է. «Ցանկանում եմ հաղորդել, որ ես այն ժամանակ և դեռ այսօր էլ վստահ եմ, և ոչինչ երբևէ չի կարող իմ կարծիքը փոխել, որ ապրիլ 4-ից հետո նավատորմը կկարողանար գրավել նեղուցը, և կորուստները (Գալիպոլիի կորուստների համեմատությամբ -Ա.Օ.) քիչ կլինեին: Ներխուժելով Մարմարա' մենք հզոր գրոհներով կոչնչացնեինք թուրք-գերմանական նավատորմը1... Քանի որ դա չարեցինք, մեկ միլիոն կյանք իզուր կորցրինք, իսկ պատերազմը երկարաձգվեց ևս երեք տարի»2:
Ուինստոն Չերչիլի համառոտ կարծիքը Դարդանելի մարտի մասին երևում է անգլիացի լրագրող էլիս Աշմեդ-Բաթլերի օրագրի գրառումից: Նա բրիտանացի միակ լրագրողն էր, որ իրավունք էր ստացել մասնակցելու Դարդանելի մարտին և Լոնդոնում ներկա լինել ծովակալության կազմակերպած ընթրիքին: էլիս Աշ- մեդ-Բաթլերը գրում է. «Ընթրիքի վերջերին նա (Չերչիլը -Ա.Օ.) հանկարծ մի հզոր քննարկում սկսեց (Դարդանելի -Ա.Օ.) արշավանքի մասին, թե ինչ կարող էր լինել... Նա անընդհատ համառում էր, որ մարտի 18-ի ճակատամարտն ավարտին չի հասել, իսկ եթե շարունակվեր, ապա նավատորմն անպայման կանցներ նեղուցը: Նա տառապում է այս մտքից, որից էլ մինչև իր կյանքի վերջն չի հրաժարվի»3:
էնվեր փաշան հետագայում նույնիսկ խոստովանել է. «Եթե անգլիացիներն արիություն ունենային ավելի շատ նավերով գրոհել Դարդանելը, նրանք կհասնեին Կոստանդնուպոլիս»4:
Ինչպես գրում է ծովակալ Քխեսը, Թուրքիայի «նավատորմի հաղթանակը» երկարաձգեց պատերազմը: Քաջալերված այդ հաղթանակով' Բուլղարիան, ի թիվս Գերմանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի, մտավ պատերազմի մեջ, որը ոչ միայն հեշտացրեց Սերբիայի անկումը, այլև ամրապնդեց Թուրքիայի դիրքերն արևմուտքում: Միաժամանակ այն լիակատար դարձրեց Ռուսաստանի մեկուսացումը իր արևմտյան դաշնակիցներից: Իսկ ցամաքային ճանապարհով Թուրքիային զենքի ու զինամթերքի մատակարարումը արդեն ապահովված էր:
Դարդանելում ռազմական գործողությունների վերլուծությունը - հիմք ընդունելով Չերչիլի, Քիյեսի, Լիման ֆոն Զանդերսի կամ էնվեր փաշայի վկայությունները - ցույց է տալիս, որ անգլիական կառավարությունը կանխամտածված թույլ չի տվել Դարդանելում պատերազմը հասցնել հաղթական ավարտին:
Պատճառը հետևյալն է. 1915թ. մարտի սկզբին Անգլիան և Ֆրանսիան Ռուսաստանի հետ կնքեցին մի պայմանագիր, համաձայն որի պատերազմի ավարտից հետո Ռուսաստանին թողնելու էին Կոստանդնուպոլիսը և Արևելյան Անատոլիան (Արևմտյան Հայաստանը -Ա.Օ.):
«Վերջին իրադարձությունների ընթացքը համոզեց Նիկոլայ թագավորին,- գրում է Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախախար Սերգեյ Սազոնովն իր «Վեց ծանր տարիները» գրքում, որ Կոստանդնուպոլսի և նեղուցների հարցը պետք է լուծել օգուտ Ռուսաստանի դարավոր ձգտումների: Որևէ այլ լուծումը, որ բացառեր Կոստանդնուպոլսի, Բոսֆորի արևմտյան ափի, Մարմարա ծովի, Դարդանելի նեղուցի, ինչպես նաև հարավային Թրակիայից մինչև Ենոս-Միդիա (և Փոքր Աս- իայի մյուս տարածքների) պատկանելիությունը Ռուսաստանին, կլիներ անբավա րա ր. Մարտի 27-ին Գեորգ Բուքենենը (Մեծ Բրիտանիայի դեսպանը Մոսկվա- յում - Ա.Օ.) Լոնդոնից ստացված ցուցումների համաձայն ինձ հանձնեց մի հուշագիր' որը հաստատում էր անգլիական կառավարության համաձայնությունը Կոստանդնուպոլիսը և նեղուցները որոշակի պայմաններով Ռուսաստանին հանձնելու մասին, այն է' պատերազմը հասցնել հաղթական ա վա րտ ին. Պատերազմը հաղթական ավարտին հասցնելու պայմանը հուշագրում արտահայտված էր
1 Alan Moorehead, „Gallipoli“, էջ 91:2 Նույն տեղում, էջ 363:3 Նույն տեղում, էջ 172:4 Նույն տեղում, էջ 95:
245
հստակորեն, մեկնաբանում է Աազոնովը զարմացած,- թեև ինքնին հասկանալի էր, որ առանց դրա անհնարին կլիներ թուրքական տարածքների հաշիվն ինչ-որ բան ձեռք բերելը»1:
Չնայած մարտի 27-ի պայամագրի գոյությանը պատերազմը «հաղթական ավարտին» հասցնելու մասին հուշագիրը ուներ թաքնված ենթատեքստ, ըստ որի իրականում Կոստանդնուպոլիսը և Արեւմտյեան Հայաստանը Ռուսաստանին չպ- ետք է հանձնվեին: Դարեր շարունակ Անգլիան պայքարել էր Ռուսաստանին հեռու պահել նեղուցներից, ինչպես նաև հնարավորություն չտալ նրան երբևէ արշավել դեպի Կոստանդնուպոլիս: Դեռևս 1853-56թթ. Ղրիմի պատերազմում Անգլիան աջակցել էր Թուրքիային, իսկ 1877-78թթ. ռուս-թուրքական պատերազմից հետո Բեռլինի կոնգրեսում պատերազմի սպառնալիքով Ռուսաստանին ստիպել էր հրաժարվել նվաճած թուրքական տարածքներից:
Բեռլինի կոնգրեսից հետո Կիպրոսի զավթումը Անգլիայի համար հեռահար քաղաքականությունն էր Ռուսաստանի հնարավոր առաջխաղացումը կասեցնելու նպատակով: Հետևաբար Կոստանդնուպոլսի և Արեւմտահայաստանի հանձնումը վաղեմի թշնամի Ռուսաստանին անհեթեթ և անտրամաբանական կլիներ: Տրամաբանական էր, որ հենց Ռուսաստանն այդ տարածքներում հաստատվեր և այլևս անհնար կլիներ նրան այնտեղից դուրս մղել: Այդ պատճառով էլ Կոստանդնուպոլսի նվաճումը պետք է կասեցվեր:
Անգլիացիներին, սակայն, վաղուց զգուշացրել էին Դարդանելի գրոհի հետևանքների մասին: Դա հայտնի է դառնում 1914թ. օգոստոսի 26-ի ավստրոհունգա- րական մի հաղորդագրությունից: Այդ օրը Թուրքիայում ԱՄՆ-ի դեսպան Մորգեն- թաուն իր երկրի և Մեծ Բրիտանիայի անունից խոսել էր գերմանացի իր գործընկեր Վանգենհայմի հետ Թուրքիայում քրիստոնյաների ջարդերի վտանգի մասին: Վանգենհայմը պատասխանել էր. «Եթե Անգլիան չհարձակվի Դարդանելի կամ թուրքական որևէ այլ նավահանգստի վրա, չարժե մտահոգվել: Իսկ եթե հարձակվի, ոչինչ երաշխավորել հնարավոր չէ»2:
Մեծ Բրիտանիան, այդուհանդերձ, գրոհեց Դարդանելը, բայց գործողությունը ինչպես նշեցինք, դիտավորյալ կասեցրեց: Կարելի էր սակայն ակնկալել ինչ- պեսին էր լինելու կենտրոնական Եվրոպայի երկրների և Թուրքիայի պատասխանը: Ինչպես որ զգուշացնում էր Վանգենհայմը, լինելու էր քրիստոնյաների, ավելի ճիշտ' հայերի ջարդ, որը և տեղի ունեցավ:
Դարդանելի պատերազմի հետևանքների մասին գրել է Ալան Մորհեդը. «Անհեթեթ է փաստարկել, որ դաշնակիցների ձախողումը Դարդանելում Հայոց ցեղասպանության միակ պատճառն էր: Թուրքերի խորամանկ բնազդը, բնաջնջել այդ անպաշտպան փոքրամասությանը, միշտ արթուն էր: Բայց մարտի 18-ը նման առիթ նրանց տվեց' հետևեց սպանդը: Հաղթանակը հոգեբանական վիթխարի ազդեցություն ունեցավ թուրքերի վրա»3:
Կոստանդնուպոլսում Ավստրիայի ռազմական կցորդ Յոզեֆ Պոմիանկովսկին իր «Օտոմանյան կայսրության անկումը» գրքում գրում է. «1915թ. մարտի 18-ի հաղթանակը Դարդանելում հսկայական տպավորություն էր թողել թուրքերի և հատկապես Կոստանդնուպոլսի իշխանավորների վրա: Նախկին անվստահությունն ու բարոյական ճնշվածությունն անհետացել էին' իրենց տեղը զիջելով ցուցադրական լավատեսությանն ու ինքնավստահությանը, ինչպես նաև չափազանց դաժան շովինիզմին. Դարդանելում անգլիական նավատորմի նկատմամբ տարած հաղթանակից հետո խիստ գաղտնի հրաման տրվեց Փոքր Ասիայի ողջ հայ ազգաբնակչությանը տեղափոխել հյուսիսային Արաբիա կամ Միջագետք և վերաբնակեցնել Եփրատի ափի անապատներում: Բարբարոսական այդ հրամանի ի կատար ածումը իրականում նշանակում էր հայ ազգի բնաջնջում. Այդ կերպ պետք է որ մոտավորապես 1 միլիոն մարդ ոչնչացված լինի, և քանի որ հայերի
1 S.D.Sasonoff, „Sechs schwere Jahre“, Berlin, Էջ 311, 314:2 Wien, HHStA PA XII, 207. Jeniköj, 26. Aug.1914, Nr. 494:3 Alan Moorehead, „Gallipoli“, Էջ 101:
246
թվաքանակը Փոքր Ասիայում 1 200 000 էր, ապա Թալեաթը 1915-ի վերջին իրավամբ կարող էր պնդել, որ Հայկական հարցը Թուրքիայում լուծվել է, և այն այլևս գոյություն չունի»1:
Հարց է' հայերի ջարդը հաշվարկել էր արդյոք նաև Անգլիան: («Եթե Անգլիան չհարձակվի Դարդանելի կամ թուրքական որևէ այլ նավահանգստի վրա, չարժե մտահոգվել: Իսկ եթե հարձակվի, ոչինչ երաշխավորել հնարավոր չէ»):
Անգլիան, ինչպես նաև եվրոպական բոլոր գերտերությունները, այնուամենայնիվ, գիտեին, որ Արևմտյան Հայաստանն առանց հայերի ամենահուսալի միջոցառումն էր Անատոլիայում ռուսական առաջխաղացման դեմ: Պատմությունը ցույց է տվել, որ հայերը միշտ դիմել են Ռուսաստանի օգնությանը և ստացել այն, ինչպես, օրինակ, 1828թ. ռուս-պարսկական պատերազմում, որտեղ հայերն ակտիվորեն մասնակցել են Արևելյան Հայաստանը նվաճելուն' ապահովելով Ռուսաստանի հաղթանակը: 1877-78թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի ժամանակ հայերը խնդրեցին Ռուսաստանին օգնել ինքնավարություն ձեռք բերել Արևմտյան Հայաստանում, որը հետո դարձավ Բեռլինի կոնգրեսի 61-րդ կետը' վերածվելով հայերի համար բարեփոխումների ծրագրի: Այդ տեսանկյունից Արևմտյան Հայաստանում հայերը եվրոպական մեծ տերությունների ռուսական քաղաքականության համար վտանգավոր և խանգարող գործոն էին:
Կոստանդնուպոլսի նվաճումը և Թուրքիայում պատերազմի վաղաժամ ավարտը, հայ ժողովրդի համար փրկություն կլիներ: Այդ պարագայում թուրքերի պաշտպանողական պատերազմում հայերի հալածանքներն ու ջարդերն անարդյու- նավետ և, հետևաբար, անհնար կլինեին: Մանավանդ որ դաշնակիցները ջարդերի պատասխանատուներին անմիջապես կդատապարտեին և մահապատժի վճիռ կկայացնեին, ինչպես արեցին պատերազմից հետո' 1919-20թթ.:
Դարդանելի պատերազմը հաղթական ավարտին չհասցնելու հետևանքներն կրեցին հայերը. 1,5 միլիոն զոհ, հարյուր հազարավորներ ստիպված էին լքել իրենց հայրենիքը, իսկ նրանց ունեցվածքը բռնագրավվեց:
Սակայն Անգլիան Ռուսաստանի հետ իր խնդիրը չլուծեց «Դարդանելի պատերազմով»: Հարկավոր էր Ռուսաստանին հեռացնել պատերազմական գործողություններից, որպեսզի մարտի 15-ի պայմանագիրը կորցներ իր ուժը:
Ռուսաստանը' որպես պատերազմի դաշնակից, պետք է վերացվեր, իսկ նրա տեղը գրավեր մեկ այլ երկիր: Որոշված էր, որ դա լինելու էր ԱՄՆ-ը, որին իրենց կողմը գրավելու համար անգլիացիները բազմաթիվ անհաջող փորձեր արեցին: «Այդ մռայլ իրավիճակում հայտնվում է Ջեմս Մալքոլմը*' Օքսֆորդի համալսարանն ավարտած մի հայ, որը բազում կապեր ուներ բրիտանական բարձրաստիճան շրջանակներում, գրում է Սամի Հադավին իր «Դառն հունձ» գրքում: Նա շատ մտերիմ էր սըր Մարք Սաքսին' արտգործնախարարության մի բարձրաստիճան անձի: Վերջինս նրան պատմեց ԱՄՆ-ի օժանդակությունը պատերազմում ձեռք բերելու' բրիտանական կառավարության ջանքերի մասին: Մալքոլմը նրան պատասխանել է. «Սխալ ճանապարհ եք ընտրել: Կարող եք ամենուր, մանավանդ ԱՄՆ-ում, քաղաքականությամբ զբաղվող հրեաների միջոցով հաջողության հասնել: Միակ ելքը' խոստացեք ապահովել նրանց համար Պաղեստինը:ե Եւ այդպիսով' շարժ առաջացավ հիշյալ հարցում: Վուդրո Վիլսոնի անձնական խորհրդատու' ԱՄՆ-ի գերագույն դատավոր Լուիզ Բրանդայզի միջոցով շահեցին (հրեաները -Ա.Օ.) նախագահի օժանդակությունը և 1917թ. ապրիլին ԱՄՆ-ը մտավ պատերազմի մ ե ջ . 1917թ. նոյեմբերի 2-ին Մեծ Բրիտանիայի արտգործնախա- րար Արթուր Բալֆուրը (Պաղեստինի հրեաների համար -Ա.Օ.)' մի հռչակագիր հրատարակեց որը կոչվեց «Բալֆուրի դեկլարացիան». 1937թ. հայտնվելով պաղեստինյան (հրեաների - Ա.Օ.) Րոյալ Քոմիսիոնի (Peel) առջև' Լլոյդ Ջորջը
1 J.Pomiankowski, „Der Zusammenbruch des ottomanischen Reichs“, Leipzig 1928, էջ 136, 154, 160
Ջեմզ Մալքոմը հավանաբար Միրզա Մելքոմ խանի Ժառանգներից է. Մելքոմ խանը (1833- Իսֆահան 1906 Շվեցարիա) եղել է Իրանի ներկայացուցիչը Կոնստանդնոպոլսում, Բեռլինի կոնգրեսում, Անգլիայում եւ Հռոմում:
247
մեկնաբանեց «Բալֆուրի դեկլարացիան». հրեաներին խոստացանք, որ ամեն ինչ կանենք իրենց համար (Պաղեստինում -Ա.Օ.) «ազգային տուն» հաջողեցն ե լո ւ . Սիոնիստների ղեկավարները խոստացան հնարավորինս օժանդակել մեզ: Նրանք իրենց խոստումը կատարեցին»1:
1917-ի փետրվարին ԱՄՆ-ը խզեց իր հարաբերությունները Գերմանիայի հետ և ապրիլի 6-ին նրան պատերազմ հայտարարեց: ԱՄՆ-ի' պատերազմի մեջ մտնելու մասին Ուինստոն Չերչիլը հետին թվով ասել է. «Բոլոր ազգերի բարօրությանը օգտակար կլիներ, եթե Միացյալ Նահանգները զբաղվեր իր իսկ գործերով: Եթե ամերիկացիներն այդպես վարվեին, ապա Գերմանիայի հետ խաղաղություն կկնքվեր, իսկ Ռուսաստանը չէր փլուզվի և ճանապարհ չէր բացվի կոմունիզմի համար: Չէր փլուզվի Իտալիան, որին հետևեց ֆաշիզմը, և նացիոնալ սոցիալիստները երբեք իշխանության չէին գա Գերմանիայում» :
Փաստ է, սակայն, որ երբ 1914-ին սկսվեց պատերազմը, «ԱՄՆ-ի նախագահն իր հայրենակիցներին խորհուրդ տվեց չեզոք մնալ»: Բայց ԱՄՆ-ը մասնակցեց պատերազմին և «Երբ 1918թ. հրադադար ստորագրվեց, ԱՄՆ-ում ավելացել էր 21000 միլիոնատեր3... Համաշխարհային պատերազմի ավարտին, գրել է Ե.Կար- մինը, փոխվել էր մեծ ֆինանսների աշխարհը: Այժմ ամերիկացիներն աշխարհում ամենահարուստն էին»4:
Երբ Մեծ Բրիտանիան պատերազմում իր կողմը գրավեց ԱՄՆ-ին, փետրվարի 23-ին (մարտի 8-ին) բռնկվեց այսպես կոչված Ռուսական հեղափոխությունը: «Ռուսական հեղափոխությունը հրահրել էին Գեորգ Բուքենենը և լորդ Ալֆրեդ Միլն- երը», - գրել է Գարի Ալենը իր «Die insider» գրքում. - «Այդ ժամանակ Պետերբուր- գը լի էր անգլիացիներով: Կարելի էր նշել այն փողոցները և տները, որտեղ բնակվում էին բրիտանացի գործակալներ: Պատմում էին, որ նրանք ապստամբության ժամանակ զինվորներին փող էին բաժանում և նրանց դրդում խռովարարության: Լորդ Միլները 21 միլիոն ռուբլի էր ծախսել ռուսական հեղափոխությունը ֆինանսավորելու նպատակով, իսկ Յակոբ Շիֆը դրա համար ներդրել էր 1 միլիոն դոլար: Լորդ Միլները և Յակոբ Շիֆը բանկիր Ռոթշիլդի աշխատակիցներն էին»5:
Անգլիացիների իրականացրած հեղափոխությունն այնքան ակնհայտ էր, որ Լոնդոնի «Թայմսը» այն պաշտոնապես «անգլիական հեղափոխություն» անվան-եց6:
Մարտի 2-ին (մարտի 15-ին) ցարը հրաժարվեց գահից: Հեղափոխության միջոցով անգլիացի պաշտոնյաները հսկում էին ողջ ռուսական վարչական համակարգը: Այդպես է հավաստում 1917թ. մայիսի 21-ի ավստրիական մի հաղորդագրություն7:
Հեղափոխությունից հետո Ռուսաստանի Դումայում ձևավորվեց երկու կուսակցություն: Առաջինն ազատականն էր, որը կողմ էր պատերազմը շարունակելուն, երկրորդը' սոցիալիստականը, որը խաղաղության կողմնակից էր: Ազատական կուսակցությունը վարչապետ Ալեքսանդր Կերենսկու կառավարության ղեկավարությամբ մտադիր էր շարունակել պատերազմը: Անգլիացիները դա չէին ուզում. պատերազմի շարունակումը կնշանակեր ուժի մեջ դնել 1915-ի մարտի ֆրանս- անգլիական պայմանագիրը, այսինքն' նախատեսված թուրքական տարածքները հանձնել Ռուսաստանին, մի բան, որ բացառում էին անգլիացիները: Հետևաբար անհրաժեշտ էր հրահրել երկրորդ հեղափոխությունը, որպեսզի կառավարության գլուխ անցներ սոցիալիստական կուսակցությունը և Ռուսաստանին դուրս բերեր պատերազմից: Այդ իրավիճակում արդեն հասկանալի է դառնում Ռուսաստանի
1 Sami Hadavi, „Bitter Harwest“, N. Y. 1967, էջ 17:2 Gery Allen, „Insider“, էջ 91:3 Engelbrecht/Hanighen, „Merchants of death“, էջ 173:4 E.R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, էջ 211:5 Gery Allen, „Insider“, էջ 98:6 E.R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, էջ 56:7 Wien, HHStA PA I 833. Stockholm, 21 Mai 1917, Nr. 159:
248
արտգործնախարար Աազոնովին «պատերազմը հաղթական ավարտին հասցնելու» անհասկանալի բառակապակցությունը:
Աոցիալիստական խաղաղության շարժումը հաղթանակին հասցնելու համար բոլշևիկների բարեկամները, այսինքն' Անգլիան, Գերմանիան և ԱՄՆ-ը օգնեցին փակ վագոնում աքսորից Ռուսաստան տեղափոխել սոցիալիստների առաջնորդ Վլադիմիր Լենինին: Վերջինիս ճամփորդության մասին փաստում է Բեռնից ուղարկված ավստրիական մի հաղորդագրություն. «Այդ ամենի վրա որոշակի լույս է սփռում տեղացի դիվանագետի ասածը, որը գործ է ունեցել նշված ճանապարհորդության հետ: Հին պրուսական ընտանիքից սերող մի սպա յուրօրինակ պատվո ասպետ է դարձել այդ ռուս հեղափոխական խուժանի համար, որին այլ պարագայում Ռուսաստան կարտաքսեինք, և որին այժմ սիրաշահում ենք այն հույսով, որ արագ խաղաղություն հաստատվի. սա է իրավիճակը»1:
Ապրիլի 3-ին Լենինին հայտնի փակ գնացքով, մոտ երեք միլիոն դոլարով (ոսկի) հանդերձ, պատերազմող Եվրոպայով տանում են թշնամական երկիր' Ռուսաստան: Այդ գործն իրականացրել էին գերմանական վերին հրամանատարությունը և Մաքս ֆոն Վարբուրգը' գերմանական գաղտնի ծառայության ղեկավարը: Նա պատասխանատու էր Գերմանիայում Լենինի անվտանգության համար: Որպես Վիլհելմ 2-րդի ֆինանսիստ' նա հոգում էր կայսերական կառավարության ֆինանսական գործերը և ղեկավարում Ֆրանկֆուրտի M. N. Warburg & Co ընտանեկան բանկը2: (Մաքս ֆոն Վարբուրգի եղբայրը' Փաուլ Վարբուրգը ԱՄՆ-ի Federal Reserve Bank-ի հիմնադիրն ու փոխնախագահն էր)3:
Լենինի «հեղափոխության» հաջողության համար Գերմանիայի կառավարությունը տրամադրել էր յոթանասուն միլիոն մարկ4:
Մարտի 27-ին ամերիկյան անձնագրով և 275 ուղեկիցներով Լև Տրոցկին «Քր- իստիանա» նավով հեռացավ Նյու Յորքից, որպեսզի Լենինի հետ իրականացնի բոլշևիկյան հեղափոխությունը5:
Ուշագրավ է Տրոցկու մասին Հալիլ Բեյի' Թուրքիայի արտաքին գործերի նախարարի արտահայտությունը 1918թ. փետրվարի 8-ի ավստրիական մի հաղորդագրության մեջ. «Լինելով հրեա' նա ուզում է վրեժ լուծել հրեաների ջարդերի համար, այդ պատճառով նրա ծրագիրը Ռուսաստանն ամբողջապես կործանելն է»6: Իսկ բոլշևիկների կարգախոսը հռչակում էր. «Կոչում ենք ձեզ համաժողովրդական հեղափոխության: Մենք պահանջում ենք ձեզանից ոչ թե զոհվել ուրիշների համար, այլ ոչնչացնել դասակարգային թշնամիներին հայրենի երկրում» :
Ռուսաստանի կործանումն ավելի հաստատուն դարձնելու համար Մեծ Բրի- տանիայի վարչապետ Լլոյդ Ջորջը հրաժարվեց Անգլիայում ապաստան տալ ցարական ընտանիքին. Նիկոլայ Երկրորդը Անգլիայի թագավորի զարմիկն էր: Արդյունքում, ցարական ընտանիքին բոլշևիկները մահապատժի ենթարկեցին: Բոլշևիկյան հեղափոխությունը նույնպես պետք էր հաջողությամբ ավարտին հասցնել: Քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ բազմաթիվ ռուս սպիտակգվար- դիական գեներալներ Տուրգուլը, Ակոբլինը կամ Ֆոսը, աշխատում էին Լենինի և Տրոցկու, այսինքն' արևմտյան տերությունների համար8:
Արևմտյան երկրների, Թուրքիայի և Բուլղարիայի հետ բոլշևիկները Բրեստ- Լիտովսկում հաշտության պայմանագիր կնքեցին: Ռուսաստանը պատերազմից դուրս եկավ որպես պարտված երկիր և արժանացավ դաշնակիցների համապատասխան վերաբերմունքին: Իր հուշերում Ալեքսանդր Կերենսկին գրում է. «Դավաճանելով Ռուսաստանին' Լենինն ու նրա ընկերները հնարավորություն
1 Wien, HHStA PA I 945. Bern, 22. Mai 1917 Nr. 80/P.C.2 E. R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, Էջ 698:3 E. R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, Էջ 57:4 S. D. Sasonoff, „Sechs schwere Jahre“, Berlin, Էջ 289:5 Gery Allen, „Insider“, Էջ 93:6 Wien, HHStA PA I 946. Konstantinopel, 8. Feb. 1918, Nr. 652/res.7 Alexander F. Kerenski, “Die Kerenski Memoieren”, Wien, 1965, Էջ 285, 299:8 E. R. Carmin, “Das Schwarze Reich”, München 2002, Էջ 625:
249
ընձեռեցին դաշնակիցներին' Ռուսաստանին վերաբերվելու որպես պարտված երկրի»1:
Պատերազմի թատերաբեմից Ռուսաստանին վերացնելուց հետո մարտի 15-ի պայմանագիրն այլևս չէր գործում. Ռուսաստանը չմասնակցեց պատերազմի հաղթական ավարտին: Այդ մասին 1918թ. սկզբներին իր ճառում վկայում է նաև Անգլիայի վարչապետ Լլոյդ Ջորջը. «Կոստանդնուպոլիսն, իհարկե, չեզոքացված և միջազգայնացված նեղուցներով, Թուրքիայի մայրաքաղաքն է, ինչպես նաև թուրքական գավառները (Արևմտյան Հայաստանը -Ա.Օ.) մնում են Թուրքիային»2:
Լլոյդ Ջորջի ճառը բավական ազդեցիկ տպավորություն է թողել թուրք իշխանավորների վրա. 1918թ. հունվարի 11-ին Վիեննա ուղարկած իր հաղորդագրության մեջ տեղեկացնում է Ավստրո-Հունգարիայի ռազմական հավատարմատարը3: Ուսանելի է նաև այն, որ դեռևս այն ժամանակ թուրքերը ճիշտ են համարել Անգլիայի քաղաքականությունը Ռուսաստանի նկատմամբ: Կոստանդնուպոլսում այսպես էին մեկնաբանում. «Լլոյդ Ջորջը հրաժարվում է Ռուսաստանի հանդեպ ունեցած պարտավորություններից: Իրականում Անգլիան դրանց երբեք լուրջ չի վերաբերվել: Անգլիան երբեք մտադրություն չի ունեցել ռուսներին հանձնել Կոս- տանդնուպոլիսը և նեղուցները: Նա ստիպված էր դա ասել, սակայն ոչ անկեղծ և այն համոզմամբ, որ ռուսները երբեք այն չեն ստանա»4:
1917թ. նոյեմբերի 30-ին ռուսական զորքը դեռ կանգնած էր էրզինջանում. պատմական Հայաստանը նվաճել և ազատագրել էին ռուսները:
Արևմտյան տերությունների և հեղափոխական Ռուսաստանի միջև Բրեստ-Լի- տովսկում հաշտության բանակցությունների ժամանակ Ռուսաստանի ներկայացուցիչ Լև Տրոցկին 1918թ. փետրվարի 10-ին հայտարարում է. «Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի անունից այսու տեղեկացնում ենք մեզ հետ պատերազմող, դաշնակից և չեզոք երկրների կառավարություններին և ժողովուրդներին, որ, հրաԺարվելով զավթողական պայմանագիր կնքելուց, Ռուսաստանն ավարտված է համարում պատերազմը Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Թուրքիայի և Բուլղարիայի դեմ: Միաժամանակ հրաման է արձակում բոլոր ճակատներում զորացրել ռուսական զորքերը»5:
1918թ. հունվարին Ռուսաստանն սկսեց դուրս բերել իր բանակը նվաճված թուրքական տարածքներից' Արևմտյան Հայաստանից: Ռուսական զորքերի նահանջին զուգընթաց հայերը կազմավորում էին կամավորական ջոկատներ. ընդամենը 20 հազար մարդ գեներալ-մայոր Անդրանիկի գլխավորությամբ պիտի պաշտպանեին 375 կմ երկարությամբ ճակատը6:
1918թ. փետրվարի 14-ին թուրքական կանոնավոր զորամիավորումներն սկսեցին հարձակումը: Հայկական կամավորական ջոկատներն ի զորու չէին նրանց կանգնեցնել և ստիպված էին նահանջել: Ցարական Ռուսաստանի ազատագրած Արևմտյան Հայաստանը դարձյալ անցավ թուրքերին:
Մեծ Բրիտանիայի հակահայկական քաղաքականությունը 1918-ին կրկին հաստատվեց, երբ հայերը անգլիացիներից օգնություն խնդրեցին թուրքերի' դեպի Բաքու արշավանքի ժամանակ: Սեպտեմբերի 4-ին գեներալ Դանսթերվիլը' Բաքվում անգլիական բանակի առաջնորդը, հետևյալ գրությունն է ստանում Բաքվի ժամանակավոր կառավարությունից, որն արտահայտում էր հայերի դժ- գոհությունը անգլիացիներից. «Երբ ձեզ հետ ռազմական համաձայնագիր կնքեցինք, կարծում էինք' համատեղ պատասխանատվություն կկրենք պահպանելու ոչ միայն քաղաքն ու Բաքվի նահանգը, այլև ռուսների և դաշնակիցների ճակա
1 Alexander F. Kerenski, “Die Kerenski Memoieren”, Wien, 1965, էջ 285, 524:2 Wien, HHStA PL 192. Konst.,11. Janner 1918, Nr. 10:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Wien, HHStA PA I 1053. Wien, 10. Feb.1918, Nr. 23:6 R. G. Hovannisian, „Armenia on the Road to Idependence”, Berkeley/L.A. 1967, էջ 114:
240
տը: Ձեզ միանալը պատճառ դարձավ, որ մեր գործարքը բոլշևիկների հետ կասեց վ ի . Մենք եկանք այն եզրակայության (հարգելով բանակցություններում ձեր կառավարության հայտարարությունները), որ դուք Բաքու կբերեք բավականաչափ զորք ոչ միայն ազատելու քաղաքը, այլև կօգնեք թշնամուց մաքրել Կովկա- սը, որ կտրված է Ռուսաստանից: Ցավոք, մենք սխալվել էինք: Մեկ ամսվա ընթացքում, մինչև սեպտեմբերի 3-ը, դուք Բաքու բերեցիք 1000-ից փոքր-ինչ ավելի մարդ, 6 հրացանաձիգ և որոշ տ եխ նիկա .»1:
Անգլիացիների հետ դաշինքի արդյունքում Բաքվում կոտորվեց 30 հազար հայ:
Պատերազմի ավարտից հետո անգլիացիները եկան Անդրկովկաս: Գեներալ Թոմսոնը Բաքվի թուրք մուսավաթական կառավարությանը խոստացավ Ադրբեջանի պետական տարածքներին միացնել Լեռնային Ղարաբաղը և Զանգեզուրը2: Երբ այդ խոստումից ոգևորված թուրքերը ռազմական գործողություններ սկսեցին Ղարաբաղի կարևորագույն քաղաքի և հայերի դարավոր մշակութային կենտրոնի' Շուշիի հայ բնակչության դեմ, գեներալ Անդրանիկն իր զորքերով արշավեց դեպի Լեռնային Ղարաբաղ: Շուշիի մատույցներում անգլիացի սպաները հասան նրան և խնդրեցին հետ դառնալ: Նրանք խոստացան ստանձնել Լեռնային Ղարաբաղի կառավարումը' մինչև հայտնի դառնային Սևրի հաշտության կոնգրեսի արդյունքները: Շուշիից գեներալ Անդրանիկի զորքերի հեռանալուց հետո թուրքերը նորից սկսեցին հետապնդել հայերին: Հայ բնակչությունը պաշտպանվում էր, նաև' զենքով: Ի պատասխան' անգլիական զորքերը նրանց զինաթափեցին և քաղաքից դուրս քշեցին: Դրան հաջորդող գիշերը հուզումները վերսկսվեցին: Անգլիացի զինվորների ներկայությամբ թուրք զինվորներն սկեցին կոտորել հայ բնակչությանը: Ոչնչացրին Շուշիի մերձակա հինգ հայկական գյուղ, բնակչությանը կոտորեցին, աղջիկներին և կանանց բռնաբարեցին: Հալածվող հայերը օգնություն և պաշտպանություն խնդրեցին անգլիացիներից: Անգլիացիները, սակայն, ոչ միայն չօգնեցին, այլև զարմացած ասում էին. «Մենք ի՞նչ կարող ենք անել»3:
Ղարաբաղի և Շուշիի խռովությունները պատճառ եղան, որ ադրբեջանական զորքերը մտնեին Շուշի և քաղաքը վերցնեին անգլիացիներից: Այսպես որոշվեց Լեռնային Ղարաբաղի ճակատագիրը' հակառակ այն խոստումների, որ տվել էր անգլիական գլխավոր շտաբը գեներալ Անդրանիկին4:
Խաղաղության կոնգրեսի ավարտից հետո հայերը բողոքեցին, որ չէր կատարվել Մեծ Բրիտանիայի տված խոստումը' ստեղծել Մեծ Հայաստան: Լորդ Չեմբ- եռլենն ասաց, որ այդ խոստումը տվել է անգլիացի նախարար լորդ Սեսիլը, սակայն դա չի նշանակում, թե դա հավասարազոր է անգլիական կառավարության խոստմանը5:
Լենինի և Տրոցկու դավաճանությունը, ինչպես դա անվանում է Կերենսկին, դԺբախտություն բերեց Ռուսաստանին, բայց դա էլ ավելի մեծ դժբախտություն էր հայ ժողովրդի համար: Այսպես կոչված ռուսական հեղափոխությունից հետո հայերը կորցրին պատմական Հայաստանը, որը, ըստ Անգլիայի և Ֆրանսիայի հետ Ռուսաստանի պայմանավորվածության, պետք է անցներ Ռուսաստանի ազդեցության տակ, և որի շնորհիվ կվերականգնվեր պատմական Հայաստանը:
Հայերի հաջորդ կորուստը 1921թ. էր, երբ բոլշևիկների կարգադրությամբ Նախիջևանը և Լեռնային Ղարաբաղը հանձնեցին Ադրբեջանին: Քաղաքական շախմատ, որի բացասական հետևանքները զգալի են մինչ օրս: Ի հավելումն այդ ամենի' Լենինը Կարսը և Արդահանը փաստորեն նվիրեց թուրքերին:
Ինչպես արդեն ասվեց, Անգլիայի այս քաղաքականությունն աղետալի էր հայերի համար. կոտորվեց 1,5 միլիոն հայ, հարյուր հազարավորներ լքեցին
1 Major General L.Dunstenville, “The adventures of Dunstenville”, London 1932, էջ 283:2 Լեո, Անցյալից, Թիֆլիս, 1924, էջ 426-430:3 Նույն տեղում:4 Նույն տեղում:5 Նույն տեղում, էջ 475
251
իրենց հայրենիքը, նրանց ունեցվածքը բռնագրավվեց, իսկ պատմական Հայաստանը նրանց համար այլևս մնաց տեսիլք:
Արտեմ Օհանջանյանպատմական գիտությունների
դոկտոր
С О О Б Щ Н И Ч Е С Т В О В Е Л И К О Б Р И Т А Н И И А Р М Я Н С К О М У Г Е Н О Ц И Д У
Р ЕЗ Ю М Е
Политика Великобритании во время первой мировой войны против армянского народа стала бедственной.
В начале 1915 года Сою зники планировали военно-морскую атаку на пролив Дарданеллы. О ни были уверены, что после завоевания Константинополя Турция потерпит поражение и выйдет из войны. Это приведет к тому, что пролив Дарданеллы и Восточная Анатолия, согласно договоренности, перейдут к России.
Однако Англия не хотела этого и по этой причине атака на Дарданеллы провалилась. Это обстоятельство позволило Турции сконцентрировать си лы на восточных краях и осуществить геноцид армян.
Кроме этого, Англия содействовала большевикам, в итоге которого они захватили властх в России и Россия вышла из войны и вывела свои войска из освобожденных территорий Западной Армении.
Англия также содействовала завоевательной политике Азербайджана против Нагорного Карабаха.
А р тем Огандж аняндоктор исторических
наук
252
Д Е Я Т Е Л Ь Н О С Т Ь М О С К О В С К О Г О А Р М Я Н С К О Г О К О М И Т Е Т А В ГО Д Ы П Е Р В О Й М И Р О В О Й В О Й Н Ы
Вследствие массовой резни и депортации, предпринятых младотурецким правительством Турции, а также проводимой царизмом антиармянс- кой колониальной захватнической политики в отношении Западной Арм ении, многие из оставшихся в живых армян Западной Армении и Персии находили прибежище в различных районах Российской империи, а также и в Закавказье, в результате чего районы Западной Армении были полностью лишены своего армянского населения.
Наиболее ужасным было переселение населения Ван-Васпуракана в июле 1915г., явившееся, главным образом, следствием армянофобской политики царизма.
В целях оказания всесторонней, действенной и полноценной помощи, а также для облегчения бесчисленных страданий беженцев в годы первой мировой войны были созданы многочисленные комитеты беженцев, а некоторые благотворительные учреждения перестроили свою деятельность в этом направлении. Большую роль в оказании помощи беженцам сыграли, в частности, Кавказское армянское благотворительное общество и Ц ентральный армянский комитет, М осковские и Петроградские армянские комитеты помощи пострадавшим от войны, Армянские комитеты женщин и учителей, Сою з земляческих союзов, Тифлисская коммисия персидских армян, комитеты Братской помощи Эчмиадзина, Еревана, Джульфы, Алек- сандрополя, Карса и других местностей, Бакинское гуманное культурное общество, Армянское сельскохозяйственное общество, комитет Татьяны Николаевны, Кавказский комитет Сою за городов и т.д.
26 октября 1914г. во время общего собрания армянской общины М о сквы был избран комитет, которому было поручено заняться вопросами организации помощи солдатам русской армии и пострадавшим от войны.1 Комитет разработал соответствующее положение, которое было утверж дено 20 декабря 1914г. московским городским специальным представительством, занимавшимся общественными вопросами. Согласно этому положению комитет имел следущие цели: 1) всеми законными и общественно принадлежащими организационными способами способствовать удаче русского оружия в войне против Турции: 2) организовать помощь пострадавшим от войны с Турцией.
Деятельность комитета охватывала территорию Российской империи. Членами его были лица, избранные указанным собранием.2 Денежные средства комитета пополнялись из вносов, суммы, собранные по добровольному списку из среды московских армян, а также полученных от концертов, лекций и различных мероприятий, изданий комитета, приношений лиц, не входивших в состав армянской общины М осквы .3
Для того, чтобы привлечь широкие массы населения к оказанию помощи армянским беженцам, М осковский армянский комитет обратился с многочисленными воззваниями (22 ноября, 6 декабря 1914г., 5 января, 25 марта, 17 апреля 1915г.) и заявлениями.4
В заявлении армянскому католикосу от 5 февраля 1915 года члены комитета предлагали свою бескорыстную помощь: ‘ '...для спасения жизни
1 А рмянский вестник, М осква, 1916, N 1.2 Архив М ЛИ (М узея литературы и искусства им. Е.Чаренца, РА.) ф. К.Кусикян, д. 61.3 ЦГИА (Центральный Государственный И сторический Архив) г. М осква, ф.46, оп. 4, д. 613, л. 3-7.4 Архив МЛИ, ф. К.Кусикян, д. 61, д. 527.
253
наших братьев, - говорится в нем, - может быть задействован, как наш опыт, так наши знания и труд; с глубочайшим почтением предлагаем наши услуги вашему преосвещенству для того, чтобы построить для них (т.е. для беженцев -А.А.) жилища, а также и для осуществления других технических нужд".1
Согласно решению Главного уполномоченного Общ ества русского Красного Креста внутренних районов империи от 10 июля 1915г. N 7898, М осковский армянский комитет вошел в состав русского Красного К реста. Выступая с большой благотворительной миссией, первым делом комитета явилась организация и сбор пожертвований для беженцев. Была избрана специальная финансовая коммисия, которая составила список всех проживающих в М оскве армян и возложила на них обязанность предоставить определенную сумму в соответствии с их материальными возможностями. Для успешного ведения дела по оказанию помощи беженцам, К о митет нашел целесообразным создать ряд вспомогательных организаций (адвокатов, инженеров, промышленников, работников государственных и общественных учреждений) с правом самостоятельной деятельности.2
В начальный период своей деятельности комитет отправлял беженцам деньги, вещи, лекарства и муку. Помощ ь оказывалась заочно. Учитывая неорганизованность работы на местах, комитет приступил к энергичной деятельности. В марте 1915г., когда еще не был учрежден пост Главного уполномоченного беженцев Кавказского фронта и Сою з городов еще не отпустил кредита для удовлетворения многообразных нужд беженцев, М о сковский ярмянский комитет, в соответствии с указаниями Пироговского общества врачей, организовал два врачебно-продовольственных отряда для оказания помощи беженцам.3 В основе руководящих принципов формирования отрядов лежало то представление, что помощь беженцам, страдающих от голода и болезней, могла достигнуть своей цели только тогда, когда медицинская помощь имела бы безотказную связь с продовольственной. С этой целью образовавшийся первым медико - продовольственный отряд начал свою деятельность в апреле - мае 1915г. в селах Аштарак и Ош акан Эчмиадзинского уезда и содействовал удовлетворению различных нужд около 7 тысяч беженцев. А второй отряд, избравший местом своей деятельности села А ртик и Джаджур Александропольского уезда, оказал помощь около 5 тысячам беженцев. Оба отряда имели в соответствующих местностях больницу и амбулаторию.
О ни раздавали беженцам обувъ, белье, одежду, горячую пищу, чай, сахар, спички, мыло и другие необходимые вещи.4
29 июля 1915г. оба отряда перебирались в Эчмиадзин и М аргару для оказания помощи беженцам Васпуракана. Для этого комитет отпустил 20 тыс. руб. для приобретения муки и 10 тыс. руб. для приобретения сахара и чая для беженцев.5 В связи с переселением эчмиадзинский отряд (125 человек) открыл 8 продовольственных пунктов (на которых ежедневно 20 тыс. беженцев получали питание) и 2 амбулатории (число посетителей которых достигало ежедневно 500 человек). Кроме того были открыты два приюта для сирот на 200 человек, была организована переброска больных и детей из Оргова. А отряд в Маргаре ежедневно принимал 10-15 тысяч беженцев.6 Самоотверженная работа произвела отличное впечатление. Об
1 Архив МИА (М узея истории Армении), документы, ящ ик 1907-16, инв. 19801.2 А рмянский вестник, М осква, 1916, N 1.3 НАА (Национальный архив Армении), ф. 240, оп. 1, д. 1., л. 49.4 Русское слово, 29 июля, 1915.5 ЦГИА Грузии, ф. 520, оп.1, д. 26, л. 138.6 ЦГИА Грузии, ф. 520, оп. 1, д. 26, л. 138; Беж енец, М осква, 1915г. 4 октября N 1; А рмяне и война, 1916, март, N 1.
244
этом свидетельствовала также приветственная телеграмма городского головы Тифлиса А .Хатисяна М осковскому армянскому комитету.1 Следует отметить, что успех отрядов был обусловлен принципом коллегиальности и единством деятельности.
После того, как беженцы были размещены в различных районах Эри- ванской и Тифлисской губерни, а положение в Эчмиадзине и Сурмалинс- ком уезле несколько облегчилось, первый из отрядов был переведен в Аш- тарак, а второй в Курдукули. В распоряжении аштаракского отряда (во главе с врачом Е.П.Унановым) находилась больница на 30 коек, амбулатория, обслужившая ежедневно 100 человек, фельдшерские пункты в Егвар- де и Аликучаке, склад продовольствия, 3 пункта питания, 5 приютов с 443 сиротами и столовая. А курдукулинский отряд открыл больницу на 50 коек, амбулаторию, склад муки, 4 приюта, столовую для детей-беженцев и фельдшерско-врачебный пункт в Сардарапате.2
М осковский армянский комитет взял под свою заботу организацию школьного дела 3152 сирот - беженцев. В районе деятельности первого отряда комитета находились 1482 беженца школьного возраста, которые были распределены по школам Аштарака (762), Ошакана (245), Егварда (160), Парпи (30), Бюракана (48), Кизиль-Темура (40), Карпи (56), Оганаванка (15), Чамрлу (41), Кузнафара (40) и Башапарана (45). А в районе деятельности второго отряда находились 625 учащихся, распределенных по школам Курдукули (90), М ец Ш ариара (76), Покр Ш ариара (16), Гечерлу (100), М о лла Баязета (67), Сардарапата (147), Калагарха (27), Джафарабада (24) и Эвджелара (78). Кроме того в школах М осуна (250), Коруна (75) и Дутаха (300) обучались еще 625 учащихся. И, наконец, в школах Дшифтлик, Одз- ни и Умуд Эрзерумского района обучались 420 учащихся.3
В конце августа 1915г. из Эчмиадзина поступили вести о тяжелом положении беженцев - в связи с распространением среди них инфекционных заболеваний. Для борьбы с эпидемией 1 сентября в М оскве под руководством врача А .М .Атабекова был организован специальный врачебно - санитарный отряд из 9 человек, который был отправлен в Эчмиадзин, а затем по совету представителя М осковского армянского комитета С.Тараева и врача Оганджаняна был переведен в Арцах, где около 5 тысяч беженцев нуждались в скорой медицинской помощи.4 Одновременно, имея в виду важность мосунского района на обратном пути беженцев в Ван и Караки- лису, комитет организовал в сентябре в М осуне третий врачебно - продовольственный отряд, открыв там больницу на 30 коек, амбулаторию, приют, продовольственный магазин и 3 чайные.5
На состоявшемся 20 октября 1915г. в Ереване заседании Ереванского губернского комитета под председательством губернатора и в присутствии генерала Тамамшева было решено ежемесячно предоставлять М осковскому армянскому комитету 25 тыс. руб., чтобы последний мог продолжить свою полезную деятельность.6 А в феврале 1916г. на Особом совещании при М инистерстве внутренних дел деятельность М осковского армянского комитета получила высокую оценку.
Весной 1916 года после освобождения Эрзерума, Муш а, Хнуса М осковский армянский комитет продолжил свою плодотворную деятельность.
1 НАА, ф. 240, оп. 1, д. 1, л. 49.2 ЦГИА Грузии, ф. 520. оп. 1, д. 26, л. 138-139; д. 87, л. 165-166.3 ЦГИА Грузии.,ф . 520, оп. 1, д. 139, л. 45-46.4 А рмянский вестник, М осква, 1916, N 1.5 ЦГИА Грузии, ф. 520, оп.1, д. 26, л. 139.6 НАА ф. 240, оп. 1, д. 1, л. 49.
255
За период с 1 ноября 1914г. по 1 ноября 1915г. приход Комитета составил 349425 руб.1, а расход - около 500000 руб.2 Это свидетельствует о той большой помощи, которую оказывал беженцам М осковский армянский комитет.
Горячее содействие оказанию помощи беженцам проявляли московские армянки. Во время первой мировой войны после начала военных действий на Кавказском фронте 1 ноября 1914 года от имени М осковского армянского комитета было созвано общее собрание московских армянок, где им было предложено участвовать в помощи пострадавшим в войне и этим облегчить действие М осковского армянского комитета.3 Они, сознавая всю серьезность стоявшей перед ними задачи, проявляли горячее ж елание принять участие в оказании помощи беженцам. Общ им собранием был избран Ж енский комитет в составе 26 человек, который прежде всего приступил к приобретению денежных сумм. С этой целью Ж енский комитет посредством местных газет и воззваний обратился ко всем армянам с просьбой жертвовать деньги, белье, одежду и прочие необходимые вещи. Одновременно было решено проводить сбор пожертвований по воскресным и празничным дням в армянских церквях, что вскоре дало свои желаемые плоды.4 Всего из различных денежных пожертвований было собрано 28 673 руб.,5 на которые комитет вскоре приобрел одеяла, чулки, обувъ, теплую одежду и все это своевременно переслал на Кавказ.6
Учитывая недостаточную материальную помощь, комитет женщ ин 8 декабря на своем заседании постановил для беженцев через Карсский отдел Кавказского армянского благотворительного общества перечислить 3000 рублей, а на заседании от 9 декабря постановил для тех же беженцев через ереванское отделение Кавказского армянского благотворительного общества послать 4000 рублей.7 Комитет женщин оказал большое содействие еще и дошедшим до М осквы армянам - беженцам, удовлетворяя их разнообразные нужды.
А ветис А рутю нянкандидат исторических
наук
ՄՈԱԿՎԱՅԻ ՀԱՅԿԱԿԱՆ ԿՈՄԻՏԵԻ ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅՈՒՆՆ ԱՌԱՋԻՆ ԱՇԽԱՐՀԱՄԱՐՏԻ ՏԱՐԻՆԵՐԻՆ
ԱՄՓՈՓՈՒՄ
Հոդվածում քննարկվում է Մոսկվայի Հայկական կոմիտեի գործունեությունը, որը ստեղծվել է 1914 թվականի հոկտեմբերի 26-ին Մոսկվայում' մոսկվաբնակ հայերի կողմից: Կոմիտեի անդամներն էին' Ա.Մամիկոնյանը (նախագահ), Կ.Կու- սիկյանը, Ա.Ծատուրյանը, Ա.Ջիվելեգովը և ուրիշներ: Մշակվել է կոմիտեի կանոնադրությունը, որը հաստատվել է 1914թ. դեկտեմբերի 20-ին: Համաձայն կանոնադրության, կոմիտեի նպատակն էր օրինական և հասանելի հասարակական- կազմակերպչական բոլոր միջոցներով նպաստել Թուրքիայի դեմ պատերազմում
1 А рмянский вестыник, М осква, 1916, N 1.2 Беж енец, М осква, 1915, 4 октября, N 1.3 НАА, ф. 50, оп. 1, д. 13, л. 37.4 Там же.5 Там же.6 Там же, л. 38.7 Там же.
256
ռուսական զենքի հաջողությանը և օգնություն կազմակերպել պատերազմից տուժածներին, այն է' զբաղվել ռուսական բանակի զինվորներին, վիրավորներին, հայ կամավորներին և գաղթականներին օգնություն կազմակերպելու հարցերով: Կոմիտեի գործունեությունն ընդգրկել է Ռուսական կայսրության տարածքը: Միջոցները գոյացել են անդամավճարներից, նվիրատվություններից, համերգներից, դասախոսություններից ու այլ միջոցառումներից հանգանակված գումարներից, կոմիտեի հրատարակություններից ստացված եկամուտներից և այլն: 1915թ. հուլիսի 10-ի որոշմամբ Մոսկվայի Հայկական կոմիտեն ընդգրկվել է Ռուսաստանի Կարմիր խաչի ընկերության կազմի մեջ: Կոմիտեն գաղթականներին օգնել է հիմնականում դրամով, անհրաժեշտ իրերով, դեղորայքով և ալյուրով: 1915թ. մարտին կազմակերպել է բժշկասանիտարական 2 ջոկատ և ուղարկել Հայաստան: Հանգրվանելով էջմիածնի և Ալեքսանդրապոլի գավառներում' նրանք բացել են պարենի կետեր, հիվանդանոց, ամբուլատորիաներ և որբանոցներ: Կոմիտեն 1916թ. հիմնադրել է «Армянский вестник» շաբաթաթերթը: Կոմիտեի նախաձեռնությամբ և ծախսով 1916թ. լույս է ընծայվել Վ.Բրյուսովի «Հայաստանի պոեզիան» անթոլոգիան: Մոսկվայի Հայկական կոմիտեն գործունեությունը շարունակել է մինչև 1918թ. մարտը:
Մոսկվայի Հայկական կոմիտեին կից 1914թ. նոյեմբերից գործել է Կանանց կոմիտեն, որի անդամներն էին Մոսկվայի հայուհիները: Նրանք մեծապես աջակցել են հայ գաղթականներին օգնություն կազմակերպելու գործին և, մասնավորապես, Մոսկվա հասած հայ գաղթականներին:
Ավետիս Հարությունյանպատմական գիտությունների
թեկնածու
247
ԿԱՐՍԻ ՄԱՐԶԻ ՄԻԱՑՈՒՄԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅԱՆԸ ԵՎ ԱՆԳԼԻԱՅԻ ԴԻՐՔՈՐՈՇՈՒՄԸ
1918թ. հունիսի 4-ին Հայաստանին պարտադրված Բաթումի հաշտության պայմանագրով, ի թիվս այլ շրջանների, Հայաստանից անջատվեց թուրքերի կողմից բռնազավթված Կարսի մարզը:
Պաղեստինում և Մակեդոնիայում կրած պարտությունից հետո Թուրքիան ստիպված եղավ, 1918թ. հոկտեմբերի 30-ին, Անտանտի հետ Մուդրոսում ստորագրել ռազմական գործողությունների դադարեցման համաձայնագիր, ըստ որի' թուրքական զորքերը պետք է հեռանային Անդրկովկասից: Նոյեմբերի 22-ին թուրքերը հեռացան Ալեքսանդրապոլից և դեկտեմբերի 4-ին այնտեղ մտան հայկական զորքերը: Ալեքսանդրապոլի գավառը ՀՀ-ին միացնելուց հետո խնդիր առաջացավ միացնել նաև Կարսի մարզը և հայ-թուրքական սահմանը հասցնել Մուդրոսի զինադադարով նախատեսված' 1914թ. ռուս-թուրքական սահմանագծին:
Նշյալ տարածքների վերահսկողությունն անցավ անգլիացիներին: Անգլիացի գեներալներ Ջ.Ուոկերը, Վ.Բիչը, գնդապետ Կ.Տեմպերլին 1919թ. հունվարի սկզբին Թիֆլիսից ժամանեցին Կարս1: Գնդապետ Տեմպերլինը նշանակվեց Կարսի զինվորական նահանգապետ:
Անդրկովկասում բրիտանական զորքերի հրամանատար գեներալ Ուոկերը Կարսում գտնվող թուրքական 9-րդ բանակի գլխավոր հրամանատար Շեֆիկ փաշային 1919թ. հունվարի 7-ին տրված հրահանգում նշում է, որ ինքը.
1. Դաշնակից պետությունների կողմից իրեն տրված լիազորության համաձայն նպատակ ունի մոտ օրերս ստանձնել Կարսի նահանգի զինվորական և քաղաքացիական կառավարումը:
2. Թուրքական զորքերը պետք է անմիջապես հեռանան մինչև 1914թ. ռուս- թուրքական սահմանները և ոչ մի արգելք չպետք է ստեղծեն ոչ միայն տեղի ժողովրդի ազատ տեղաշարժի, այլև գնացքների ազատ երթևեկության համար: Օրենքի պահպանությունը և բնակչության պաշտպանության պատասխանատվությունը ստանձնելու են դաշնակից պետությունների ներկայացուցիչները: Թուրքական զորքերի կողմից անհնազանդության, ինչպես նաև բնակիչների հետ նրանց հնարավոր բախումների պատասխանատվությունը ընկնելու է թուրքական զորքերի գլխավոր հրամանատարության վրա:
3. Կարսի երկաթգիծը ժամանակավորապես սպասարկելու են հայ և թուրք աշխատողները' անգլիական զինվորական կառավարչի ղեկավարությամբ:
4. Թուրքական բանակի զորամասերը մինևչ հունվարի 25-ը, պետք է հեռանան մարզի սահմաններից: Ուշացումը կդիտվի որպես համաձայնագրի խախտ- ում:
5. Թուրքական զորքերը երկրամասից ապրանքներ դուրս հանելու իրավունք չունեն, նույն կերպ' զինամթերքը ևս դուրս հանման կամ ոչնչացման ենթակա չէ: Նմանապես չի թույլատրվում անհատ անձանց սեփականությունը կամ հանդերձանքը դուրս տանել: Զինվորական կառավարիչը լիազորված է ստուգել երկրից դուրս բերվող վագոնները, կառքերը և թույլ չտալ արգելված բեռը սահմանից անցկացնել:
6. Հաշվի առնելով, որ երկրամասում պարենի հարցը սուղ է, արգելվում է հացահատիկի արտահանումը: Թուրքական զորքի դեպի էրզրում տեղափոխության ժամանակ յուրաքանչյուր զինվորի հատկացվում է 1 կիլոգրամ ալյուր, իսկ մնացածը պետք է հանձնվի բրիտանական զինվորական կառավարչին:
7. Կարսի անթել հեռագրի կայանը և Բաթումի ու Կարսի հեռագրային ցանցն անմիջապես պետք է անցնի բրիտանական զինվորական կառավարչի տրամադրության տակ: Բոլոր այն մեքենաները, գործիքները, սարքավորումները, որոնք անհրաժեշտ են ռադիոկապի աշխատանքի համար' մնալու են տեղում, մինչև որ
1 Հայաստանի ազգային արխիվ (այսուհետև' ՀԱԱ), ֆ.200, ց. 1, գ. 92, թ. 38-41, 43:
258
որոշվի և մեկնաբանվի զինադադարի 12-րդ հոդվածի պայմանները :Սույն գրությամբ թուրքական 9-րդ բանակի գլխավոր հրամանատարի և Ուո-
կերի միջև ձեռք է բերվում համաձայնություն: Դրա վերաբերյալ Ուոկերը տեղեկացնում է Հայաստանի իշխանություններին: Ուոկերի սույն հրահանգից մեկ օր անց' 1919թ. հունվարի 8-ին Անդրկովկասում անգլիական զինված ուժերի հրամանատար Ուոկերի և ՀՀ արտաքին գործերի նախարար Ս.Տիգրանյանի միջև ձեռք է բերվում 12 կետից բաղկացած համաձայնություն Կարսի մարզի վերաբերյալ: Հայ-բրիտանական սույն համաձայնագրով նախատեսվում էր.
1) Կարսի քաղաքացիական վարչության ձևավորման մասին.ա) Հայաստանի կառավարությունը նշանակում է Կարսի մարզի քաղաքացիա
կան վարչություն' սպասելով խաղաղության կոնֆերանսի որոշմանը: Վարչությունը, որը գտնվելու է անգլիական զինվորական կառավարչի հսկողության ներքո, նշանակելու է գեներալ Ուոկերը,
բ) Հայաստանի կառավարության նշանակած ծառայողները ենթարկվում են Հայաստանի ներքին գործերի նախարարությանը, որը գործելու է անգլիական զինվորական կառավարչի հետ համատեղ: Բոլոր խնդիրներում, որտեղ պահանջվում է վերջինիս միջամտությունը, վեճերը կարգավորվելու են բրիտանական զինված ուժերի հրամանատարի կողմից' ՀՀ կառավարության հետ խորհրդակցե- լուց հետո,
գ) Հայ ծառայողները կարող են գործակցել անգլիացիների հետ' վերջիններիս, 1919թ. հուվարի 12-ին, Ալեքսանդրապոլ գալուց հետո,
2) Երկաթգծի և հեռագրի շահագործման մասին.ա) Կարսի երկաթգիծը և հեռագիրը կշահագործեն հայերը, անգլիական զին
վորական կառավարչի հսկողության ներքո,բ) Կարս քաղաքում երկաթգիծը և հեռագիրը կշահագործի հայ և թուրք խառը
անձնակազմը' մինչև Կարսի մարզից թուրքական զորքերի լիակատար հեռանալը
գ) Կարս-Բաթում սահմանի հեռագրական գիծը կվերահսկեն և կկառավարեն բրիտանական զինվորական իշխանությունները,
դ) Կարսի անթել հեռագիրը պատրաստ լինելուց հետո կհանձնվի անգլիական զինվորական կառավարչի տնօրինությանը
3) Ոստիկանություն մասին.ա) Օրենքն ու կարգը պահպանելու համար անհրաժեշտ թվով ոստիկանու
թյուն կնշանակի Հայաստանի Հանրապետությունը: Ոստիկանության թվաքանա- կը սահմանափակ է լինելու և թույլատրվելու է միայն այնքան, որքան անհրաժեշտ է վերոնշյալ նպատակի համար: Թուրքական զորքերի էվակուացիայից անմիջապես հետո հայկական ոստիկանությունը մուտք կգործի երկրամաս: Հայկական ոստիկանությունից պահանջվում է մահմեդական բնակչության նկատմամբ հանդես բերել հանդուրժողականություն,
4) Ոչ հայկական բնակչության հետ վերաբերմունքի մասին.ա) Կարսի մարզի մահմեդականները անհանգստացած են հայկական վարչու
թյան հաստատման փաստից. նույնիսկ անգլիական կառավարչի հրամանի ներքո: Նոր վարչության պարտքն է գործել այնպես, որ կարողանա հանգստացնել մահմեդական բնակչությանը և ապացուցել, որ հայերը կարող են էթնիկ նախապաշարումներ չունենալ, երբ իշխանության գլուխ են անցնում,
բ) Հնարավոր է, որ հետագայում Անդրկովկասի բրիտանական հրամանատարությունը Կարսի մարզի տարածքից բաժանի որոշ շրջաններ, որտեղ միայն մահմեդականներ են
գ) Կարսի մարզի հայկական վարչությունը աշխատելու է անգլիական զինվորական կառավարչի ղեկավարության ներքո, գեն. Ուոկերի հրամանատարութ- յամբ:
1
1 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 43-47:
249
Կարսից հեռացող թուրքական իշխանությունների աջակցությամբ, Շուքրի փաշայի հովանավորությամբ, տեղաբնակ մահմեդականների Ազգային խորհուրդը, 1918թ. դեկտեմբերի 1-ին, որոշում է ընդունում ստեղծել Կովկասի Հարավարևմտյան հանրապետություն (Շուրա), որն իր մեջ պետք է ընդգրկեր Կարսի և Բաթումի մարզերը, Ախլցխայի, Ախալքալաքի, Շարուրի, Նախիջևանի, Աուրմա- լուի գավառները և Երևանի գավառի հարավ-արևմտյան մասը : Արդեն դեկտեմբերի վերջին Կարսի մահմեդական Ազգայի խորհուրդը որոշում է ստեղծել ժամանակավոր կառավարություն, որի նախագահ է ընտրվում Ա.Աթաբայովը: Թուրքական կանոնավոր զորամասերն Ազգային խորհուրդին և Հարավ-արևմտյան հանրապետության ժամանակավոր կառավարությանը զինամթերք էին մատակարարում2: Իր հերթին, Ադրբեջանի կառավարությունը ուշադիր հետևում էր Կարսի մարզում դեպքերի զարգացմանը և մահմեդականներին գռգռում էր ՀՀ իշխանությունների դեմ: Միաժամանակ, Ադրբեջանի կառավարությունը ակտիվ դիվանագիտական աջակցություն էր ցույց տալիս Հարավ-արևմտյան հանրապետությանը: 1919թ. հունվարի 8-ին Ադրբեջանը նոտա է հղում դաշնակից զինված ուժերի հրամանատար Թոմսոնին նշելով, որ Հայաստանը և Վրաստանը (վերջինս հավակնում էր Կարսի նահանգի հյուսիսային շրջաններին) բռնի ուժով ցանկանում են ընդարձակել իրենց սահմանները ի հաշիվ Հարավ-արևմտյան հանրապետության, որի բնակչությունը մահմեդականներ են և, որ իբր պատմականորեն այդ հողերը պատկանում են տեղացի մահմեդականներին և վերջիններս ունեն ինքնո- րոշման իրավունք3: Դա ևս մեկ անգամ ցույց է տալիս, որ Ադրբեջանի կառավարությունը և Թուրքիան Կարսի մարզի հարցում համատեղ էին գործում4:
Ինչպես արդեն նշվեց, անգլիացիների հետ ձեռք բերված համաձայնությամբ, ՀՀ կառավարությունը որոշում է Կարսի մարզի քաղաքացիական նահանգապետ նշանակել Ատ.Ղորղանյանին5: 1919թ. հունվարի 12-ին բրիտանական և հայկական քաղաքացիական իշխանությունները մեկնում են Կարս: Հայկական իշխանության երևալը Կարսում Շուրայի կողմից թշնամաբար է ընդունվում : Փաստորեն, հայկական իշխանությունները չեն կարողանում կատարել իրենց պարտակա- նությունները: 1919թ. հունվար 14-ին Կարսում, հանդիսավոր կերպով, Ասադ Բեյի նախագահությամբ բացվում է Շուրայի պառլամենտը. 64 պատգամավորից 60-ը մահմեդական էին, 3-ը' հույն, 1-ը ' մոլոկան7:
Մինչ ՀՀ իշխանությունները փորձում էին դաշնակից պետությունների օգնությամբ Կարսի մարզում հայկական քաղաքացիական իշխանություն հաստատել, Շուրան փորձում էր ամրապնդել իր իշխանությունը: 1919թ. հունվարին մի քանի անգամ դիմելով Ադրբեջանի կառավարությանը Շուրայի ժամանակավոր կառավարության նախագահը նշում էր, որ թուրքական զորքերի դուրս գալուց հետո Կարսի մարզում հայերը, իսկ Արդահանում վրացիները կարող են հաստատվել: Այդ իսկ պատճառով անհրաժեշտ էր համարվում, որպեսզի Կարսում իսկույն նահանգապետ նշանակվի և տեղական թուրք բնակչության ու զինված ուժերի օգնությամբ կանխվի մարզի նվաճումը հայերի ու վրացիների կողմից: Ադրբեջանական իշխանությունները Բաքվում բրիտանական ներկայացուցիչների հետ սկսում են գաղտի բանակցություններ, ըստ որի' մինչև Փարիզի կոնֆերանսում խնդրի վերջնական լուծումը Կարսի մարզը, որպես Ադրբեջանի մի մաս, պետք է գտնվեր դաշնակիցների հսկողության ներքո և թույլ չտրվեր ՀՀ իշխանությունն
1 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 185ա:2 Այդըն Հաջիև, Կարսի և Արաքս-թուրքական հանրապետությունների պատմությունից, Բաքու, 1994, էջ 16 (ադրբեջաներեն), ՀԱԱ ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 88ա:3 Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 17:4 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 60, 88ա-88բ:5 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92ա, թ. 232, Ալ.Խատիսյան, Հայաստանի Հանրապետության ծագումն ու զարգացումը, Բեյրութ, 1964, էջ 132:6 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ. 92, թ. 64, Ա.Վրացյան, Հայաստանի Հանրապետություն, Երևան, 1993, էջ 257:7 Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 19:
260
երի հաստատումը երկրամասում : Այս քայլի հեռահար նպատակն էր. ժամանակ շահել և, հնարավորության դեպքում, Կարսը միացնել Թուրքիային2 :
Շուրայի ժամանակավոր կառավարությունը Կոստանդնուպոլիսում և Փարիզում գտնվող իր ներկայացուցիչներին հրահանգում է եվրոպական պետությունների առաջ հարց բարձրացնել, որպեսզի Կովկասում գտնվող դաշնակիցների հրամանատարությանը հանձնարարվի, որ, մինչև կոնֆերանսում խնդրի վերջնական լուծումը Կարսի «status quo»^ պահպանվի, ինչպես նաև տեղական բնակչության կյանքը ու պատիվն ամեն տեսակ հանցագործների ոտնձգություններից պաշտպանելու համար երկրամաս ուղարկվեն դաշնակիցների ներկայացուցիչներ : Այդպիսով, քաղաքական ճանապարհով սկսած պայքարը տալիս է իր արդյունքները և առժամանակ հայկական իշխանության հաստատումը Կարսի մարզում կասեցվում է: Ինչպես նշում են ադրբեջանցի հեղինակները, Կովկասի Հար- ավ-արևմտյան Դեմոկրատական Հանրապետության պառլամենտը անգլիացիների հետ սերտ հարաբերություններ էր հաստատել:
Բրիտանական զորահրամանատարությունը ցանկանում էր վերջ տալ ազգամիջյան ընդհարումներին, սակայն, նրանց միջնորդական վարանող քաղաքականության հետևանքով, այն ավելի էր բորբոքվում: Կարս ժամանած բրիտանական հրամանատարությունը խոստանում էր իրենց վերահսկողությամբ առանձին գեներալ նահանգապետություն ստեղծել, ինչն էլ ավելի էր ոգևորում Շուրայի ներ- կայացուցիչներին:
Անդրկովկասում բրիտանական հրամանատարությունը գործում էր բրիտանական իշխանությունների ցուցումներով: հ Հ արտաքին գործերի նախարարը, 1919թ. սեպտեմբեր 16-ին գաղտնի գրություն ուղարկելով Թիֆլիսի դիվանագիտական իր ներկայ- ացուցչին տեղեկացնում էր այն մասին, որ Ղարաբաղի և նրան հարակից խնդիրներում գեներալ Թոմսոնը ու իր գործակիցները և հաջորդները գործում են ոչ թե ինքնագլուխ, այլ Մեծ Բրիտանիայի արտաքին գործերի և զորական նախարարությունների գիտությամբ և համաձայնությամբ: Թե Թոմսոնի, և թե մյուս գեներալների, անգամ մեզ մոտ հայասեր համարված Բիչի, զեկուցումները մասնավորապես Ղարաբաղի և առհասարակ մեզ վերաբերվող խնդիրներում, միշտ եղել են ի վնաս մեզ: Անգլիան ամեն տեղ, ինչպես և Կովկասում, վարում է քողարկված մուսուլմանամետ քաղաքականություն4: Բրիտանական զորահրամանատարությունը հաստատակամ չմնաց հունվարի 8-ին ձեռք բերված համաձայնությանը և արագորեն տեղի տվեց տեղական մահմեդական իշխանությունների առջև: Թուրքական և ադրբեջանական սպաների ու ագիտատորների ձեռքով ստեղծված տեղական կառավարությունը, ըստ էության, ճանաչվեց անգլիացի զինվորական նահանգապետի կողմից, իսկ հայկական քաղաքացիական նահանգապետը, իր աշխատակազմով, ստիպված հեռացավ Կարսից: Այդ դեպքերի կապակցությամբ Անդրկովկասի բրիտանական ուժերի հրամանատար Ուոկերը ՀՀ արտաքին գործերի նախարարին տեղեկացնում էր, որ իրենց միջև եղած համաձայնությունը առայժմ հնարավոր չէ իրականացնել: Դրա պատճառը Կարսում գտնվող մուսուլմանների խիստ շեշտված հակակրանքն է հայերի նկատմամբ: Պետք է նաև նկատել, որ այդ կառավարիչների վարվելակերպը հաշտվողական բնույթ չի կրում: Բրիտանական բանակի մի սպա տեղեկացնում է, որ հայ ծառայողները քաղաք մտան հայկական ազգային մի մեծ դրոշ պարզած: «Պարզ է, որ նրանք լավ չէին հասկացել իրենց առաքելության նպատակները: Վստահ եմ, որ Ձերդ գերազանցությունը կհասկանա, որ երկու կողմերի հակակրանքի առկայության դեպքում, անհնար է դառնում հաշտեցումը: Ես Ձեզ գրում եմ հայտնելու համար, որ ցավոք սրտի ստիպված եմ չեղյալ համարել մեր միջև կայացրած համաձայնությունը: Կարսի բրիտանական զինվորական կառավարչին հրաման տվի հետ ուղարկել այդ ծառայողներին Ալեքսանդ- րապոլ, որտեղ, անշուշտ, համապատասխան կարգադրություններ կստանան Ձերդ գերազանցության կողմից: Անհրաժեշտ եմ համարում իմ խորին շնորհակալությունը հայտնել Հայաստանի կառավարությանը, որ այնքան բարյացակամ և արագ կերպով
1
1 Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 20:2 Նույն տեղում, էջ 21:3 Նույն տեղում, էջ 21:4 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 2, գ. 62, թ.1:
261
ընդառաջ գնաց իմ խնդրանքին և անսահման կերպով ցավում եմ, որ այդ փորձը անհաջողության մատնվեց»1: Ուոկերի գրությունը իրականությանը չէր համապատասխանում: Այդ է վկայում Ուոկերի հետ, Կովկասի հարցի կապակցությամբ, Ալեքսանդր- ապոլում 1919թ. հունվար 13-ին տեղի ունեցած Ա.Ահարոնյանի հանդիպման հաղորդագրությունը. «Կարսի վերաբերմամբ, ըստ երևույթին, ինչ որ տատանում կա անգլիացիների մտածողության մեջ: Կարսի ողջ նահանգը նրանք Հայաստանի մաս են համարում և միայն արևմտյան' զուտ մուսուլմանաբնակ մասը հնարավոր են գտնում զատելու և կցելու Բաթումի նահանգին: Թվում է, թե Կարսի շրջանը Հայաստանին կցելու խնդիրը Անգլիան կլուծի այն ժամանակ, երբ կհավաստիանա, որ Հայաստանը կամա թե ակամա չի կցվելու Ռուսաստանին: Այս վերջին դեպքում Անգլիան կցանկանար, որ գոնե Բաթումի շրջանը Կարսի շրջանի հետ չի միացվի Ռուսիային: Մենք պետք է փարատենք Անգլիայի տարակուսանքները և պնդենք, որ Կարսի շրջանի հատկապես արևելյան հատվածը պետք է կազմի Հայաստանի Հանրապետության անբաժան մասը2»:
ՀՀ կառավարությունը 1919թ. փետրվարի 4-ին նոտա հղելով Ուոկերին, կրկին պնդում է, որ անհրաժեշտ է Կարսի մարզում հայկական վարչություն հաստատել, և որ չեն հրաժարվում Կարսի շրջանի նկատմամբ ունեցած իրենց իրավունքներից3:
Կարսի մարզի հյուսիսային շրջաններին հավակնում էր նաև Վրաստանը: Այդ հարցի կապակցությամբ Թիֆլիսում, ապրիլին, տեղի է ունենում խորհրդակցություն Ալ.Խատիսյանի, Ուոկերի և Վրաստանի ներկայացուցիչների միջև, որտեղ համաձայնություն ձեռք բերվեց Կարսի մարզի սահմանների հարցում4:
1919թ. ապրիլի 12-ին Հհ կառավարությունը լսեց Ա.Խատիսյանի առաքելության հաշվետվությունը և որոշեց գրավել Կարսն ու այնտեղ վերադարձնել գաղթականներին: Կարսի մարզի Կարս և Կաղզվան շրջաններն անցնելու էին ՀՀ-ին: Արդահանի գավառի Քուռ գետից հյուսիս արևմուտք ընկած շրջանը հանձվում էր Վրաստանի, իսկ մնացած մասը, Օլթի շրջանի հետ, պիտի կառավարեր անգլիական հրամանատա- րությունը5:
Այսպիսով, Հայաստանը պատրաստվում էր իր իշխանությունը հաստատել մարզում, իսկ Ադրբեջանը և Շուրան դեմ էին դրան: Ապրիլի 18-ին Երևանում Ադրբեջանի դիվանագիտական ներկայացուցիչ Խան Թեքինսկին իր կառավարությանն ուղարկած գաղտնի հեռագրում հայտնում է. «Ըստ լուրերի, անգլիացիները Կարսը տվել են հայերին և պատրաստվում են նրանց հանձնել նաև Շարուրը և Նախիջևանը: Խնդրում եմ ստուգել և հարցում անել անգլիացիներին և, եթե դա ճիշտ է, ապա կարծում եմ անհրաժեշտ է բողոքել բոլոր մուսուլմանական աշխարհի' Հնդկաստանի, Թուրքե- ստանի, Աֆղանստանի, Մալայան կղզիների և Կովկասի, ինչպես նաև խաղաղության կոնֆերանսի առաջ, անգլիացիների ցանկության դեմ մի քանի միլիոն մուսուլմաններին կես միլիոն հայերին ենթարկելու համար6»: Ադրբեջանի իշխանությունը հրահանգում է Թեքինսկուն. «Անհրաժեշտ է շտապ կապ հաստատել Կարսի իշխանությունների հետ, ցուցաբերել ամեն տեսակի աջակցություն, իմացեք ինչի կարիք ունեն և հեռագրեք մեզ, որպեսզի ձեռք առնենք անհրաժեշտ միջոցներ7»: Ադրբեջանի իշխանությունը ձեռք է առնում ռազմական և քաղաքական միջոցներ, որպեսզի խափանի Կարսի միացումը Հայաստանին8: Շուքրի փաշայի դրդմամբ, Շուրան փորձում է դի- մադրել Հհ իշխանություններին, սակայն, ապարդյուն: Ձերբակալվում են Շուրայի կառավարության բոլոր և պառլամենտի շատ անդամներ, որոնց ուղարկեցին Բա- թում9: Միայն սրանից հետո Շուրան համաձայնվում է իշխանությունը հանձնել հայե- րին:
1 ՀԱԱ, ֆ. 200, ց. 1, գ.92, թ.77, 123:2 Նույն տեղում, ց. 2, գ. 65, թ. 2-3:3 Նույն տեղում, ց. 1, գ. 92, թ.122ա, ց. 2, գ. 45, թ.1:4 Նույն տեղում, ց. 2, գ. 55, թ.2-3:4 Նույն տեղում, ց. 1, գ. 92 2-մաս, թ. 230:6 Նույն տեղում, գ. 358, թ. 6:7 Նույն տեղում, թ.16:8 Նույն տեղում, ց. 2, գ. 55, թ. 3-4, Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 26-27:9 Ս.Վրացյան, նշվ. աշխ., էջ 261, Այդըն Հաջիև, նշվ. աշխ., էջ 32:
262
1919թ. ապրիլի 17-ին հայկական զորքերը մտան Կարսի մարզ, իսկ ապրիլի 23- ին' Կարս քաղաք: Հաջորդ օրը Կարս են ժամանում հայկական քաղաքացիական վարչության անդամներն ու անցնում իրենց պարտականությունների կատարմանը, սակայն, մարզի զինվորական հսկողությունը, մինչև հայկական զորամասերի ժամանումը, գտնվում էր անգլիացիների հսկողության ներքո1: Ապրիլի 28-ին թե քաղաքացիական, թե զինվորական իշխանությունն ամբողջովին անցնում է ՀՀ կառավարությանը: Մայիսի 2-ին ՀՀ իշխանություններին է հանձնվում Ալեքսանդրապոլ-Աարիղա- միշ երկաթգիծը, մայիսի 9-ին հայկական զորքը գրավում է Մերդենեկը, մայիսի 12-ին' Կաղզվանը2: Կարսի մարզ են սկսում վերադառնում հայ փախստականները: 1919թ. մայիս 5-ին Կարսի մահմեդական Ազգային խորհուրդը հեռագրում է ՀՀ վարչապետին և Կարսի մարզի մահմեդականների անունից ողջունում ՀՀ կառավարությանը3:
Ատանձնելով երկրամասի կառավարումը ՀՀ իշխանությունները հավասարապես հոգ են տանում և հայ և մահմեդական բնակչության նկատմամբ: Իշխանության տեղական մարմինները ձևավորելիս հաշվի էր առնվում բնակչության էթնիկ կազմը4: Գաղթականության համար ստեղծվեցին սննդակայաններ, որոնցից օգտվում էին նաև մահմեդական գաղթականները: Միջոցներ հատկացվեցին երկաթուղու, Կաղզվանի աղահանքերի շահագործման, փոստ հեռագրման կետերի բացման, անասնապահության և կաթնատնտեսության զարգացման համար:
Այսպիսով, 1919թ. առաջին մի քանի ամիսների ընթացքում, Անգլիայի օժանդակությամբ, Կարսի մարզը միացվեց Հայաստանի Հանրապետությանը:
Անդրանիկ Գևորգյան
П Р И С О Е Д И Н Е Н И Е К А Р С С К О Й О Б Л А С Т И К
Р Е С П У Б Л И К Е А Р М Е Н И Я И П О З И Ц И Я А Н Г Л И И
E Â Ç M Â
Потерпевшая в Первой мировой войны поражение Турция была вынуждена в октябре 1918 года в М удросе подписать с Антантой Соглашение о прекращении военных действий. Турция обязалась полностью освободить Закавказье. Контроль над покинутыми турецкими войсками территориями перешел в руки англичан. Непосредственно после ухода турок, в Карсе под покровительством Ш укри-паш и был организован местный Совет гражданского управления "Ш ура". Совет занял враждебную позицию по отношению к Республике Армения и всячески старался из областей Карса, Батума и Ахалкалака создать независимое государство под названием "Ю го-западная Республика". Англичане не хотели провоцировать мусульман и под разными предлогами не позволяли армянам занять Карс. Под этими действиями были завуалированы истинные государственные интересы англичан. В итоге в Тифлисе между представителями высшего командного руководства Англии и Армении было достигнуто соглашение о присоединении Карсской области к Республике Армения.
В апреле 1919 года, при военной и политической поддержке англичан, Карс ская область была наконец воссоединена с Армянской Республикой и стала ее органической административно-экономической и политической частью.
Андраник Геворгян
1 ՀԱԱ ֆ. 200, ց. 1, գ. 231-1մաս, թ. 64:2 Նույն տեղում, թ.274:3 Նույն տեղում, գ.131, թ. 99ա, ց. 2, գ. 36, թ.1:4 Նույն տեղում, ց. 1, գ. 242-2 մաս, թ. 234, գ. 231-1մաս, թ. 64:
263
ԿԻՆՈԱՐՎԵՍՏԸ ԵՎ ՀԽՍՀ ԻՇԽԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆԸ 1945-1956թթ.
1946թ. սեպտեմբերի 4-ին ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կազմբյուրոն «Մեծ կյանք» կինոնկարի մասին որոշում ընդունեց, որը կանխորոշեց խորհրդային կինոարվեստի հետագա ճակատագիրը:1 Այս ֆիլմը նվիրված էր Դոնբասի վերականգնմանը: Այն կուսակցական վերադասը մի շարք նկատառումներով գնահատեց որպես «գաղափարա-քաղաքական առումով արատավոր և գեղարվեստական տեսանկյունից ծայրահեղ թույլ»:
ՀամԿ(բ)Կ Կենտկոմի Քաղբյուրոն 1946թ. դեկտեմբերի 16-ին ընդունեց «Կինոարտադրության կազմակերպման խոշոր բացթողումների և կինոստուդիաներում պետական միջոցների գողության զանգվածային փաստերի մասին» որոշում:2
Այդտեղ մասնավորապես հիշատակվում էր, որ Երևանի կինոստուդիան 1946թ. ոչ մի ֆիլմ չի թողարկել, որ այնտեղ ստուգումների արդյունքում հայտնաբերվել են պետական սեփականության հափշտակման դեպքեր: Այս որոշմամբ վ֊ երացվեց սցենարներ քննարկող և հաստատող մարմինների բազմակիությունը: Այսուհետ կինոնկարների սցենարների քննարկումն ու հաստատումը հանձնարարվեց անձամբ ԽՍՀՄ Կինեմատոգրաֆիայի նախարարին և Գեղարվեստական խորհրդին: Միաժամանակ, նախարարին պարտավորեցրեցին կառավարության հաստատմանը ներկայացնել յուրաքանչյուր լիամետրաժ գեղարվեստական ֆիլմ:
ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի Բյուրոն 1946թ. դեկտեմբերի 7-ին ընդունեց Երևանի կինոստուդիայի աշխատանքների բարելավման միջոցառումների մասին որոշում:
Կինոստուդիան սկսել էր անբավարար աշխատել: Բավական է նշել, որ պատերազմի սկզբից սկսած նկարահանվել էր ընդամենը երկու գեղարվեստական կինոնկար' «Դավիթ Բեկ» և «Մի անգամ գիշերը»: Փաստորեն, ստուդիայի ողջ գործունեությունը սահմանափակվել էր փաստագրական-վավերագրական ֆիլմերի նկարահանմամբ և կրկնօրինակմամբ: Մյուս կողմից, չնայած կուսակցական վերադասի բազմաթիվ հրահանգներին' կինոստուդիայի ղեկավարությունն այդպես էլ անցում չէր կատարել ժամանակակից թեմատիկայի: Ավելին, սցենարների ստեղծման նպատակով չէին ընդգրկվել հայ գրողները: Կինոստուդիայի արտա- դրա-տեխնիկական բազան բարձրորակ գեղարվեստական կինոնկարների թողարկման ժամանակակից պայմաններին չէր բավարարում, զուրկ էր անհրաժեշտ կինոտեխնիկայից:
Մյուս կողմից, ՀԽՍՀ Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը քննադատվեց կինոստուդիայի աշխատանքը վատ ղեկավարելու համար: Նրան հանձնարարվեց սցենարական աշխատանքներում ներգրավել գրողների լավագույն կադրերին' այդ թվում նաև Մոսկվայից, Գրողների միության հետ անցկացնել կինոդրամատուրգիայի հատուկ խորհրդակցություն' քննարկելով կինոստուդիայի սցենա- րային պատվերների թեմատիկ պլանը: Ըստ այդմ, 1947թ. պետք է ժամանակակից խորհրդային թեմայով լավագույն սցենարի մրցույթ անցկացվեր: Գրողների միությանը կից կազմակերպվեց կինոդրամատուրգների սեկցիա:
Երիտասարդ ստեղծագործական և տեխնիկական կադրերի պատրաստման նպատակով հանձնարարվեց առաջնահերթ ուշադրություն դարձնել նրանց համար մարքսիզմ-լենինիզմի հիմունքների, պատմության և փիլիսոփայության, ռեժիսորական, դերասանական, օպերատորական արվեստի հարցերի վերաբերյալ պարբերական դասախոսությունների կազմակերպումը:
1 "Культура и ж изнь", 1946, 10 сентября, "Л итературная гезета", 1946, 14 сентября. Власть и худож ественная интеллигенция. Документы ЦК РКП (б)-ВКП(б), ВЧК- ОГПУ-НКвД о культурной политике. 1917-1953гг. М осква, 2002, сс. 598-602.2 "Культура и ж изнь", 1946, 10 сентября, "Л итературная гезета", 1946, 14 сентября. Власть и худож ественная интеллигенция. сс. 607-610.3 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 26, գ. 37, թ. 123-126:
264
Իշխանությունները հոգատար վերաբերմունք էին ցուցաբերում նաև կադրերի պատրաստման հարցում: Այսպես, հանձնարարվեց ակտիվացնել Երևանի թատերական ինստիտուտի կինոդերասանական ֆակուլտետի աշխատանքը, ամեն տարի Մոսկվայի կինեմատոգրաֆիայի համամիութենական ինստիտուտ ուսման ուղարկել ընդունակ երիտասարդների' նրանց պետության հաշվին նյութապես ապահովելով: Կարևոր նշանակություն էր ունենալու կինոստուդիայի նյութա-տե- խնիկական բազայի արմատական բարելավումը:
Քաղաքական տեսանկյունից կուսակցական վերադասն առաջնահերթային խնդիր էր համարում կինոստուդիայի կուսկազմակերպության ղեկավարության ամրապնդումը քաղաքականապես պատրաստված կադրերով: Ըստ այդմ, անհրաժեշտ էր համարվում ստուդիայի աշխատողների շրջանում գաղափարա-դա- ստիարակչական աշխատանքի ուժեղացումը և սոցիալիստական մրցության լայնորեն ծավալումը: Առանձնահատուկ խստությամբ կինոստուդիայի ղեկավարությունը զգուշացվեց շտապ քայլեր չձեռնարկելու համար աշխատանքից հեռաց- մամբ:
Կինոարվեստի նկատմամբ իշխանությունների առանձնահատուկ ուշադրությամբ պետք է բացատրել ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարոզչության գծով քարտուղար Զ.Գրիգորյանի 1946թ. նոյեմբերի 26-ի զեկուցագիրը Գր.Հարությունյանին Երևանի կինոստուդիայի աշխատանքների վերաբերյալ:
Քննադատաբար նշվում էր կինոստուդիայի աշխատանքների կտրուկ վատթարացման փաստը' հատկապես ժամանակակից թեմաներին չանցնելու առումով: Խիստ քննադատության ենթարկվեց սցենարային բաժինը, որը համարվում էր ստուդիայի հիմնական առաջատար բաժինը, քանզի սցենարների պատվերները տրվում էին մեծ մասամբ պատահական մարդկանց: Այս առումով, անընդունելի էր համարվում պատմական թեմաներով տարվելը և ժամանակակից թեմաների անտեսումը: Ըստ այդմ, ստուդիայի «ամենախոցելի» տեղը համարվում էր հենց այս ոլորտը:
Ստուդիայի արտադրա-տեխնիկական բազան գնահատվում էր որպես «խղճուկ» և ժամանակակից պայմաններին չհամապատասխանող: Սա բացատրվում էր կինոարտադրության հետագա աճի հստակ հեռանկարի բացակայությամբ: Ստուդիայի բոլոր առկա արտադրամասերը տեղավորված էին ոչ պիտանի և չհարմարեցված շինություններում, նրանց միջև անմիջական կապ չկար: Ավելին, բացակայում էին համալիր գործունեության համար անհրաժեշտ մի շարք արտադ- րամասեր: Ընդ որում, ստուդիան տարածքն ընդարձակելու հնարավորություն չուներ: Ստուդիան աշխատում էր դեռևս 1927-1929թթ. սարքավորումներով, որոնցից պիտանի էր մնացել 40 տոկոսը: Նման վիճակով Երևանի կինոստուդիան միանշանակ համարվում էր որպես անլիարժեք արտադրական ձեռնարկություն:
Անմխիթար էր գնահատվում կինոստուդիայի ռեժիսորական, օպերատորական, նկարչական կադրերի պատրաստման վիճակը: Քաղաքական սխալ էր համարվում երիտասարդ կադրերի շրջանում գաղափարա-դաստիարակչական որևէ աշխատանքի բացակայությունը, ինչի համար մեղադրվում էր ստուդիայի ղեկավարությունը: Այս հանգամանքով էր բացատրվում նաև քննադատության և ինքնաքննադատության բացակայությունը: Դերասանական կադրերի պատրաստման վիճակը գնահատվում էր որպես «շատ վատ», քանզի փաստացի կերպով նրանց հետ ոչ մի աշխատանք չէր կատարվում: Երևանի կինոստուդիայում բացակայում էր կայուն ֆինանսական կարգ, ինչի արդյունքում գումարներն աննպատակային էին ծախսվում: Առանձնակի կերպով քննադատվեց ստուդիայի կուսկազմակերպության գործունեությունը' քաղաքական և գաղափարական անհրաժեշտ աշխատանք չկատարելու համար:
Հետպատերազմյան առաջին տարիներին իշխանությունները լուրջ ուշադրություն էին դարձնում կադրերի հարցին' հատկապես չափազանց մեծ քանակի պատճառով: Այս հարցով առանձնակի շահագրգռված էին մոսկովյան պատկան
1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 26, գ. 37, թ. 239-249:
264
մարմինները: Օրինակ, ԽԱՀՄ կինեմատոգրաֆիայի նախարարի տեղակալ Ն.Աա- կոնտիկովի 1948թ. հուլիսի 20-ին ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի կադրերի գծով քարտուղար Ա.Քոչինյանին ուղղած գրության մեջ սուր ձևով հենց այս հարցն առաջադրեց:
Նրա կարծիքով ՀԽԱՀ կիոֆիկացիայի և կինոսպասարկման վիճակը զգալիորեն վատթարացել էր կինոմատոգրաֆիայի նախարարության և կինոֆիկացիայի շրջանային բաժինների իրենց կոչմանը չհամապատասխանող բավականին մեծաքանակ ղեկավար կազմով: Մոսկովյան վերադասի ստուգումների արդյունքում բացահայտվել էր, որ կինոֆիկացման մարմինները լցված են անհրաժեշտ որակ ապահովել չկարողացող մարդկանցով, անգամ «գողերով և խաբեբաներով»:
Պատասխանում ընդունելով քննադատությունները նշվում էր, որ իրոք կինոցանցում աշխատում են ցածրորակ, քաղաքականապես չպատրաստված և գործնական հատկանիշներով իրենց կոչմանը չհամապատասխանող աշխատակիցներ: Արդյունքում փոխվել էր կինոֆիկացիայի վարչության պետը և կինեմատոգրաֆիայի նախարարի տեղակալը, շրջանային կինոբաժինների և կինոթատրոնների մեծ մասի ղեկավարները: ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի Կադրերի բաժինը ծրագիր էր իրականացնում նրանց «ստուգված, քաղաքականապես պատրաստված, կուլտուրական կադրերով» փոխարինելու համար:2
1947թ. հոկտեմբերի 21-ին ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի Բյուրոն ընդունել էր «Գյուղական բնակչության կինոսպասարկման վիճակի մասին» որոշում, որի կատարման արդյունքների ընթացքն ամփոփվեց Բյուրոյի 1949թ. մայիսի 24-ի նոր որոշմամբ:3 Ի դեպ, այս նոր որոշման օրինակն ուղարկվել էր նաև ԽԱՀՄ Կինեմատոգրաֆիայի նախարարություն:
Բյուրոյի որոշման մեջ շեշտվում էր հանրապետության բնակչության կինոսպասարկման «ծայրահեղ անբավարար» վիճակը: ՀԽԱՀ Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը քննադատվեց արտադրական պլանները պարբերաբար չկատարելու համար: Օրինակ, հաճախելիությունը կազմում էր ընդամենը 66,6 տոկոս, իսկ հավաքվող գումարը' 67 տոկոս: Առավել, քան վատթար էր կոլտնտեսային կինոսարքավորումների վիճակը' 139-ից 53-ը չէին աշխատում: Մի շարք շրջանների գյուղերում տարվա ընթացքում ոչ մի կինոնկար չէր ցուցադրվել: Այսինքն, Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը փաստացիորեն չէր կատարել յուրաքանչյուր գյուղում ամսեկան 1-2 ֆիլմի պարտադիր ցուցադրման մասին բյուրոյի 1947թ. հոկտեմբերի 21-ի որոշումը: Բարձիթողի վիճակում էր շրջիկ կինո- հարմարանքների վերանորոգման գործը:
Այս ամենի համար մեղադրվեց Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը, որը չէր ապահովում կինոֆիկացման աշխատանքի ժամանակին և հստակ ղեկավարությունը, որովհետև բացակայում էր շրջանների առանձնահատկություններին համապատասխան աշխատանքի գործնական ծրագրավորում: Այս պարագան նշվեց նաև նախարարության կադրային քաղաքականության հարցում:
Այսուհանդերձ, Բյուրոն նախարարությանը խստորեն պարտավորեցրեց վճռական միջոցառումներ ձեռնարկել բնակչության կինոսպասարկման վիճակը արմատապես բարելավելու ուղղությամբ, ապահովել արտադրական պլաննների հարյուր տոկոսանոց կատարում, վերջ տալ աշխատանքի ձևական ծրագրավորման և սխալ հաշվառման «վտանգավոր պրակտիկային» և ելնել շրջանների կոնկրետ պայմաններից, պայքարել շահութաբերության համար: Նախարարության ապարատը պետք է նորացվեր որակյալ և փորձառու աշխատողներով, մեկամսյա ժամկետում պետք է գործեին անգործության մատնված կինոսարքավորում- ները:
Իրենց հերթին ֆինանսների նախարարությանը պարտավորեցրեցին ուժեղացնել կինոֆիկացիայի մարմինների նկատմամբ վերստուգման աշխատանք
1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 28, գ. 207, թ. 10:2 Նույն տեղում, թ. 11-13:3 Նույն տողում, ց. 29, գ. 94, թ. 41-46:
266
ները, իսկ հանրապետական թերթերին էլ' պարբերաբար լուսաբանել և լայնորեն քարոզել խորհրդային ֆիլմերը:
Որոշ շրջկոմներ դատապարտվեցին կոմունիստական դաստիարակության գործում կինոյի կարևորագույն դերակատարման թերագնահատման համար: Ըստ այժմ, շրջանների ողջ բնակչության ընդգրկումը կինոցուցադրության ասպարեզում արդեն համարվեց կուսակցական աշխատանքի կարևորագույն խնդիր: Ավելին, բոլոր շրջկոմների քարտուղարներին հրահանգվեց անձամբ քննարկել և հաստատել շրջիկ կինոհարմարանքների ուղենիշը, բյուրոներում պարբերաբար լսելով շրջկինոբաժինների պետերի հաշվետվությունները:
Խիստ հանձնարարականներ տրվեց կինոթատրոնների տնօրենների և շրջկինոբաժինների պետերի քաղաքականապես գրագետ, կուլտուրական, որակյալ և մասսայական-կազմակերպչական աշխատանքի փորձ ունեցող աշխատողներով փոխարինելու վերաբերյալ: Աշխատանքից ազատվեց Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ս.Գասպարյանը' որպես ոլորտի ղեկավարումը չապահովող:
ԽՍՀՄ կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունից խնդրվեց ավելացնել ՀԽՍՀ-ին տրադրվող կինոնկարների պատճեների քանակը և Երևանի կինոստուդիային էլ թույլատրել չկրկնօրինակված ֆիլմերի համար հայերեն լեզվով բացատրական ժապավեններ թողարկել, և հաշվի առնելով ՀԽՍՀ-ում ադրբեջանական բնակչության առկայությունը' ուղղարկել ադրբեջաներեն լեզվով ֆիլմեր: Այս հարցերը ԽՍՀՄ կինեմատոգրաֆիայի նախարարության կողմից ամբողջությամբ լուծվեցին, ինչի մասին արդեն 1949թ. հունիսի 23-ին տեղեկացվեց Գր.Հարությունյանին:
Կարևորելով քաղաքական տեսանկյունից դեպուտատների տեղական խոր- հուրդների ընտրությունները Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը 1947թ. նոյեմբերի 14-ին հատուկ հրամանով ծրագիր էր հաստատել այդ նպատակով բնակչության կինոսպասարկման ապահովման համար:2
Մասնավորապես, նախատեսվում էր կինոն օգտագործել մասսայական-քաղ- աքական աշխատանքներում և զեկույցների, դասախոսությունների, զրույցների ժամանակ: Կինոթատրոնները պետք է «կուլտուրական վիճակի» բերվեին, գեղարվեստորեն ձևավորվեին և ապահովվեր ճակատների գովազդի բարձր որակ: Կուսակցական մարմինների ագիտ-քարոզչական բրիգադների կողմից անցկացվող միջոցառումները պարտադիր կերպով պետք է ապահովվեին շրջիկ կինոսարքավորումներով:
Խորհրդահայ կինոարվեստում տիրող անմխիթար իրավիճակում անհանգստացած էր նաև մոսկովյան վերադասը: ԽՍՀՄ Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ի.Բոլշակովը 1948թ. հունվարի 24-ին ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի և կառավարության ղեկավարներ Գր.Հարությունյանին և Ս.Կարապետյանին ուղղած նամակում բարձրացնում էր «Հայֆիլմ»- ի աշխատանքների բարելավման հարցը:3
Նա առանձնապես անընդունելի էր համարում սցենարների ոլորտում տիրող անմխիթար վիճակը. «Հայաստանի գրողները չեն ստեղծել արտադրություն թողարկման համար պիտանի ոչ մի գրական կինոսցենար»: Մյուս կողմից, քննադատվում էր նաև նշանակալից միջոցներ ծախսելուց հետո եղած մի քանի սցենարների գաղափարա-գեղարվեստական տեսանկյունից թույլ լինելը: Այս ամենի արդյունքում փաստորեն կինոստուդիայի ստեղծագործական աշխատողների մեծ մասը երկար ժամանակ պարապուրդի մեջ էր գտնվում:
ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմից խնդրվում էր Հայաստանի Գրողների միության առջև հարց բարձրացնել սցենարների ստեղծման աշխատանքների արմատական բարելավման անհրաժեշտության մասին, ինչի արդյունքում միայն հնարավոր էր համարվում հայկական գեղարվեստական կինեմատոգրաֆիայի ծանր դրության հաղ- թահարումը:
1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 29, գ. 94, թ. 40:2 Նույն տեղում, ց. 28, գ. 204, թ. 118-119:3 Նույն տեղում, գ. 201, թ. 4-5:
267
Բնականաբար, կինոստուդիայի այս վիճակը բացասաբար պետք է ազդեր նաև նրա հաստիքային կադրերի քանակի պահպանման վրա: Այս տեսանկյունից ուշագրավ է հետևյալ փաստը, որը հերթական անգամ վկայում է նաև անգամ առաջին հայացքից չնչին թվացող հարցերում կուսակցական վերադասի կողմից վճռորոշ դերակատարության մասին: Օրինակ, 1948թ. մարտի 31 ին Կինեմատոգրաֆիայի նախարարի տեղակալ Կ.Փարսադանյանը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարոզչության գծով քարտուղար Զ.Գրիգորյանին ներկայացնելով կինոստուդիայի կադրային իրավիճակն առաջարկեց կատարել համապատասխան կրճատումներ' նրանց կենսագրական տվյալներով, անգամ ներկայացնելով նախարարության հրամանի նախագիծը:1
Կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին էր ներկայացնում անգամ իր եռամսյակային և տարեկան գործողությունների պլանների կատարման հաշվետվությունը: Այսպես, օրինակ 1948թ. ապրիլի 28 -ին:
Հետպատերազմյան առաջին հնգամյակի առավել հայտնի ֆիլմերից էր «Արարատյան դաշտի աղջիկը» կինոնկարը, որի ցուցադրությունը կինոթատրոններում սկսվել էր 1949թ. դեկտեմբերի 21-ից: Այս կինոնկարի կարևորության մասին էր արդեն իսկ վկայում 1950թ. հունվարի 11-ին Կինեմատոգրաֆիայի Ա.Շահինյանի զեկուցագիրը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին:3
Բավական է նշել, որ մինչև 1950թ. հունվարի 10-ը այս ֆիլմը միայն Երևանում դիտել էր 60 հազար մարդ: Ֆիլմի հաջողությունները իշխանությունները բացատրում էին հետևյալ կերպ. «Կոլխոզային աշխատանքի ճիշտ պատկերում, պայքար բերքատվության բարձրացման համար, կնոջ դերը սոցիալիստական շինարարության մեջ, մարդկանց վերադաստիարակության հարցը և հատկապես ֆիլմի երաժշտությունը, շատ լավ է օգտագործված Սովետական Հայաստանի բնությունը»: Միաժամանակ անհասկանալի էր համարվում հանրապետական մամուլի «քար լռությունը»:
Հետպատերազմյան տարիներին բնորոշ և առաջին հայացքից անհեթեթ թվացող այնպիսի մի հարց, ինչպիսին կինոթատրոններում էլեկտրաէներգիայի մատակարարման ընդհատումները, նույնպես գտնվում էր իշխանությունների ուշադրության կենտրոնում: Այդ մասին է վկայում Կինեմատոգրաֆիայի նախարարության 1950թ. փետրվարի 22-ի գրությունը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին:4
Խորհրդային հասարակարգին բնորոշ մի այնպիսի երևույթ, ինչպիսին անանուն դիմում-բողոքներն էին, հատուկ էր նաև կինոարտադրության ոլորտին: Այդպիսիք պարտադիր կարգով քննարկվում և արդյունքները զեկուցվում էին կուսակցական վերադասին: Նման օրինակ էր Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ա.Շ- ահինյանի 1950թ. հունիսի 5-ի զեկուցագիրը ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարտուղար Զ.Գ- րիգորյանին:5
Ընդունված կարգի համաձայն Երևանի կինոստուդիայի թեմատիկ պլանները նույնպես պետք է հաստատվեին կուսակցական վերադասի կողմից: Այսպես, 1950թ. հուլիսի 10-ին Ա.Շահինյանը Զ.Գրիգորյանին վավերացման համար ներկայացրեց 1951-1952թթ. պլանը' յուրաքանչյուր ֆիլմի հակիրճ հիմնավորմամբ:
Հետպատերազմյան ժամանակաշրջանում խիստ հրատապ անհրաժեշտություն էր մնում Երևանի կինոստուդիայի համար նոր շենքի կառուցումը, քանզի նախկինը վաղուց արդեն չէր բավարարում անգամ նվազագույն պահանջներին: Թեպետ այս մասին ԽՍՀՄ կինեմատոգրաֆիայի նախարարությունը դեռ 1950թ. համապատասխան որոշում էր ընդունել, սակայն հարցի լուծումը ձգձգվում էր: Թե այս և թե կինոստուդիայի տեխնիկական վերազինման հարցով ՀԽՍՀ կինոմատոգրաֆիայի նախարար Ա.Շահինյանը հանգամանալից և փաստարկված
1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 28, գ. 204, թ. 38-42:2 Նույն տեղում, թ. 49:3 Նույն տեղում, ց. 30, գ. 259, թ. 39-44:4 Նույն տեղում, թ. 45-46:5 Նույն տեղում, թ. 60-65:6 Նույն տեղում, թ. 66-67:
268
զեկուցագրով 1951թ. ապրիլի 4-ին դիմեց ԽԱՀՄ Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ի.Բոլշակովին, ՀԽԱՀ Նախարարների Խորհրդի նախագահ ^Կարապետյանին և ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմի քարտուղար Զ.Գրիգորյանին:1
Անգամ այնպիսի մակերեսային թվացող հարց, ինչպիսին կինոթատրոնների անվանումներն էին, կրկին լուծվում էին միայն կուսակցական վերադասի թույլտվությամբ: Այսպես, 1950թ. նոյեմբերի 24-ին Կինեմատոգրաֆիայի նախարար Ա.Շահինյանը դիմեց ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմին խնդրելով թույլատրել Երևանի կինոթատրոնների անվանափոխություններ կատարել:2 Ավելին, ՀԿ(բ)Կ Կենտկոմ էր ուղարկվում նույնիսկ կինոթատրոններում ցուցադրված ֆիլմերի ցանկերը, օրինակ' Լենինականի:3
Անշուշտ, մշակույթի ընդհանուր զարգացման նկատմամբ իշխանությունների համալիր հոգատարությունը պայմանավորված էր նաև մշակութային օջախների ու հաստատությունների շենքային պայմանների բարելավմամբ: Հետպատերազմյան շրջանում նկատի ունենալով ֆինանսա-տնտեսական հնարավորությունների անհամեմատ աճն իրական պայմաններ ստեղծեց հարցի արմատական լուծման համար: Արդեն 1954թ. մարտի 25-ին հարցի վերաբերյալ Կուլտուրայի նախարար Ա.Շահինյանը հանգամանալից զեկուցագիր հղեց ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Ա. Թովամսյանին:4
Այդտեղ նա ծայրահեղ անհրաժեշտություն էր համարում ներքոհիշյալ օբյեկտների շինարարությունը' յուրաքանչյուրի հիմնավորմամբ: Երևանի կինոստուդիան գտնվում էր քաղաքի կենտրոնում' Տերյան փողոցում և նրա տեխնիկական պայմանները միանգամայն հեռու էին բավարար լինելուց: ԽԱՀՄ Կուլտուրայի նախարարությունը կողմ էր նոր կինոստուդիայի շինարարությանը, սակայն անհրաժեշտ էր համարվում ՀԽԱՀ ղեկավարության անմիջական դիմումը մոսկովյան վերադասին:
Ընդառաջելով այս ամենին Ա.Թովմասյանը 1954թ. ապրիլին հարցի լուծման խնդրանքով դիմեց ԽՄԿԿ Կենտկոմի քարտուղար Պ.Պոսպելովին Երևանի կինոստուդիայի համար նոր տիպական շենք կառուցելու համար:5
Խորհրդային կինոարվեստում տիրող լուրջ բացթողումների վերլուծումն ու քննադատումը կատարվեց ԽՄԿԿ Կենտկոմին 1955թ. մայիսի 20-ին ԽԱՀՄ Կուլտուրայի նախարարՆ. Միխայլովի զեկուցագրում:6 Այդտեղ ռեժիսորները հատկապես մեղադրվում էին խորհրդային ժամանակակից թեմայով ֆիլմեր նկարահանել չցանկանալու մեջ:
1956թ. ապրիլի 15-ին Կուլտուրայի նախարարության կոլեգիան հաստատեց ԽՄԿԿ 20-րդ համագումարի որոշումների կենսագործմանը միտված միջոցառումների ծրագիր: Մշակույթի ղեկավարմանը կոչված բոլոր գերատեսչություններին հանձնարարվեց իրենց աշխատանքի հիմքում դնել համագումարի որոշումները, կազմակերպել դրանց ուսումնասիրությունը, վերանայել աշխատանքային բոլոր պլանները: Կինոֆիկացիայի ասպարեզում առաջնահերթ խնդիր համարվեց գյուղական կինոցանցի բարելավման գործի պատասխանատվության բարձրացումը, օպերատիվ ղեկավարության և շրջանների հետ կապի ուժեղացումը, կինոնկարների գովազդման արմատական բարելավումը, գյուղկինոմեխանիկնե- րի որակի բարձրացմանը առավելագույն ուշադրության դարձնումը' «լավագույն» կոմերիտական-կոմերիտուհիների ընդգրկմամբ:
Կարևոր նշանակություն պետք է ունենար տարեկան առնվազն երեք գեղարվեստական լիամետրաժ կինոնկարների թողարկումը, իսկ քաղաքական տեսանկյունից' կինոակնարկներում համագումարի որոշումների պարբերաբար քարոզ
1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 31, գ. 174, թ. 2-4:2 Նույն տեղում, ց. 30, գ. 257, թ. 1-2:3 Նույն տեղում, ց. 28, գ. 202, թ. 110-111:4 Նույն տեղում, ֆ. 119, ց. 9, գ. 167, թ. 6-8:4 Նույն տեղում, ֆ. 1, ց. 34, գ. 61, թ. 105-106:6 Аппарат ЦК КПСС ս Культура. 1953-1957. Москва, 2001, сс. 411-417.7 ՀԱԱ, ֆ. 119, ց. 9, գ. 94, թ. 25-44:
269
չությունը և տնտեսության ու մշակույթի ասպարեզներում դրանց կենսագործման ցուցադրությունը:
Գագիկ Եթիմյան փիլիսոփայական գիտությունների
թեկնածու
К И Н О И С К У С С Т В О И П О Л И Т И К А В Л А С Т Е Й А С С Р В 1945-1956гг.
Р Е З Ю М Е
В статье представлена политика советской власти в области киноискусства. Вместе с усилением административно-распорядительных методов управления культурой, власти в Армении предпринимали меры по техническому переоснащению кинопроизводства и его комплектованию необходимыми кадрами.
Одновременно уделялось большое внимание и улучшению состояния кинообслуживания населения.
Гагик Етим янкандидат филосовских
наук
270
■ Հա ղ որդ ում և Ն ր
О С О С Т О Я Н И И В И Н О Г Р А Д А Р С Т В А И В И Н О Д Е Л И Я
Ш А Р У Р О - Д А Р А Л А Г Е З С К О Г О У Е З Д А Э Р И В А Н С К О Й
Г У Б Е Р Н И И В К О Н Ц Е X I X И В Н А Ч А Л Е X X В Е К О В
Несмотря на тысячелетнюю историю возделывания винограда и приготовления вина в Вайоц дзоре1, виноградарство и виноделие в Шаруро-Да- ралагязском уезде начали интенсивно развиваться только в конце X IX в., что было связано с общегубернскими процессами вчастности, и развития экономики государства в общем. Некоторые данные, относящиеся к основным тенденциям развития виноградарства для изучаемого периода, приведены в таблице 1.
Таблица 1Основные данные, характеризирующие развитие виноградарста
Шаруро-даралагезского уезда (1887-1915гг.)2
ГодЧисло
владельцев
Среднийразмер
виноградника
Площадивиноградников
Валовой сбор винограда
десятинв % к
итогу по губернии
тыс.пудв % к
итогу по губернии
1887 371 5,1 7,0 0,41890 362 5,3 25,2 2,31891 323 5,2 54,4 4,11892 315 5,1 38,2 3,41894 456 5,1 58,2 3,91895 2005 0,19 371 5,1 216,4 12,21899 1837 0,2 360 4,3 41,3 2,11900 360 4,2 102,5 3,81902 1933 0,25 484 5,0 138,4 10,11910 1699 0,26 445 4,6 92,2 1,91911 1700 0,26 440 4,2 22,0 0,9
1 В и н о гр а д и в и н о и з в е с т н ы в В а й о ц д зо р е с н е з о п а м я т н е й ш и х вр ем ен . В 2007г., в о д н о м и з п е щ е р у щ е л ь я н и ж н е г о т е ч е н и я р. А р п а , в б л и з с. А р е н и б ы л н а й д е н од и н и з д р е в н е й ш и х очагов в и н о гр а д а р с тв а и в и н о д е л и я м и р а . Р а ск о п к и , о б а р у ж и л и д а в и л ь н и с о с т а т к а м и к у л ь т у р н о го ви н о гр ада , р а д и о и зо то п н ы й ан а л и з к о т о р ы х п о казал , ч то и х в о зр а с т н а сч и ты в а е т более 6000 ты с . лет. З а те м м ы н а х о д и м о т р ы в о ч н ы е с в е д е н и я ан ти ч н о го , э л л и н и с ти ч е с к о го п е р и о д а и р а н н е го ср е д н ев еко в ья , н о д о в о л ьн о м н о го р е ч и в ы е д а н н ы е о тн о с я т с я к с р е д н о в е к о в о м у п е р и о д у . В се о н и г о в о р я т о б о га то й тр ад и ц и и , м н о го о б р а зи и ге н о ф о н д а и к а ч е с тв е в и н э то го у н и к а л ь н о го р е ги о н а .2 Д а н н ы е в зя ты за годы : 1890 - Н А А , ф. 101, оп.1, д.132, л.9-10; Н А А , ф. 101, оп.1, д. 133, л .6 и об; 1891 - Н А А , ф. 101, оп.1, д.133, л .6 и об; 1892 - Н А А , ф. 101, оп.1,
д.134, л.4 и об; 1893 - О б з о р Э р и в а н с к о й гу б е р н и и , 1893 - с.6; 1894 - Н А А , ф .101, оп.1, д.135, л.3; 1895, 1899 - П е р ш к е Л , О б з о р в и н о к у р е н н о й п р о м ы ш л е н н о с т и в З а к а в к а з с к о м кр а е за 1899г. В е с т н и к ф и н а н со в , п р о м ы ш л е н н о с т и и то р го вл и , С П б ,
1900, N 44, с. 222; 1900 - О тч е т з а в е д у ю щ е го а к ц и з н ы м и с б о р а м и З а к а в к а з с к о го к р а я о хо д е а к ц и з н о го дела, В е д о м о ст и а к ц и з н о го у п р а в л е н и я Э р и в а н с к о й г у б е р н и и , Т и ф л и с , 1901, с. 120; 1902 - К а в к а з с к и й календ арь , 1904, с. 88; 1910 - О б з о р
Э р и в а н с к о й гу б е р н и и , 1911, с. 5; 1911 и 1912 - Н А А , ф .375, оп.2, д.3, 1, 5; 1913 - К а в к а з с к и й календ арь , 1915, с. 337; 1914 - К а в к а з с к и й календарь , 1916, с. 87; 1915 -
К а в к а з с к и й календарь , 1917, с. 357
271
1912 1708 0,26 440 4,4 26,4 0,71913 1708 0,26 440 4,3 132,1 2,51914 1255 0,51 636 6,0 8,1 1,21915 1255 0,51 635 6 5,5 0,7
Приведенные данные показывают, что за изучаемый период в уезде площади виноградников возросли в 1,7 раза. Причем особенные рывки наблюдаются в 1900 и 1913гг. И это явление характерно только для уезда. В тоже же время, сокращается число владельцев, укрупняются виноградники. Их средний размер за 20 лет увеличился в 2,7 раза.
П ри этом средняя урожайность за весь этот период значительно ниже общегубернской величины. Так в 1890г. разница состояла в 2,3 (69,6 и 165,0 пуд/десятин), а в 1891-1894гг. и 1899, 1910 и 1913гг.- почти 1,5 раза. В другие годы картина имеет более резкий вид. В 1911, 1912, 1914 и 1915гг. эта разница дошла в среднем до шести. Исключение составляет 1895г., когда наблюдалась обратная тенденция. Тогда средняя урожайность уезда примерно в 2,5 раза превышала среднегубернский показатель. Это объяснялось тем, что в предыдущем году на 85 десятин сократились площади под виноградники, за счет преимущественно выкорчевывания старых насаждений.
Если рассмотреть указанные тенденции в самом уезде, то за все время наблюдалось повышение урожайности. Она по сравнению к 1890г. поднялась почти в 6 раз и в 1913г. дошла до 300 пуд/десятин. Однако, как и во всей губернии так и в уезде, из-за начавшейся Первой мировой войны, все показатели отрасли упали в 20-30 раз. Для этого периода рекордно низким был зафиксирован 1915г., (8,7 пуд/десятин), хотя для губернии показатели были выше.
Сравнительный анализ данных, характеризирующ их роль виноградарства Шаруро-Даралагезского уезда в Эриванской губернии показывает, что за весь изучаемый период, особенно после 1895г., он находился на последнем месте среди виноградарских уездов губернии. Причем это относится и к другим сельскохозяйственным показателям. Так, по состоянию 19121914гг., т.е. самый пик развития уезда и губернии, общий земельный фонд состовлял 135 тыс. десятин против 1451 тыс. десятин губернии. Площади виноградников составляли в среднем 505 и 10279 десятин соответственно1. За 1890-1915гг. площади виноградников уезда в среднем составляли 4,9%, а валовой сбор урожая 3,6% от соответствующих величин губернии.
К сожалению, мы не располагаем статистическими данными отдельных сел уезда за все наблюдаемые годы, и поэтому невозможно составить картину динамики удельного места как Ш арурской и так и Даралагезской части в уезде. Единственные данные по отдельным населенным пунктам касающиеся виноградников и их размеров мы находим только для 1894г. (таблице 2).2
Таблица 2
Структура виноградарства Даралагезской части Ш аруро- Даралагезского уезда Эриванской губерни (по данным 1894г.)
1 А р у т ю н я н А .Ф ., В и н о гр а д а р с тв о и в и н о д е л и е в А р м е н и и . И с т о р и я и право . Г е н о ф о н д ви н о гр ада . Т е н д е н ц и и р а зв и ти и . М е с т о в р е ги о н е и м и р е . К о н ц е п ц и и
с тр а те ги и . Ер., 2007. с. 61.2 А н д р а н и к о в И .З ., О ч е р к в и н о гр а д а р с тв а и в и н о д е л и я в Э р и в а н с к о й гу б е р н и и . С б о р н и к с в е д е н и й п о в и н о гр а д а р с т в у и в и н о д е л и ю н а К а в к а з е , Т и ф л и с , 1896,
В ы п у с к V I, с. 190-201
272
%
Се
ло
Ср
едн
ий
р
азм
ер
в
ин
огр
ад
ни
ко
в,
де
сяти
н
Число хозяйств, имеющих
виноградники величиной десятин
Ито
го
числ
о х
озя
йст
в
Общ
ая
пл
ощ
ад
ь в
ин
огр
ад
ни
ко
в
(дес
яти
н.)
до
0,5
-ю0,
21
Св
ыш
е2
1 Айназур 0,21 63 3 1 - 67 13,82 Ринд 0,10 47 - - - 47 4,53 Козулджа 0,52 33 - - - 33 1,74 Гешиш 0,37 2 1 - - 3 1,15 Эльтыч 0,07 47 - - - 47 3,16 Чива 0,08 26 - - - 26 27 Аярь 0,17 42 1 - - 43 7,28 Кяшиш-Кянд 0,10 125 - - - 125 12,89 Ордакянд 0,18 52 - - - 52 9,510 Башикянд 0,18 46 1 - - 47 8,611 Г ойтул 0,09 85 - - - 85 7,412 Алхан-Паяси 0,16 6 - - - 6 113 Г асанкянд 0,22 41 3 1 - 45 10,114 Караглух 0,09 55 - - - 55 5,115 Царатун 0,05 17 - - - 17 0,816 Ш ахгелдзикиш
лаз0,13 3 - - - 3 0,4
17 Саллы 0,07 15 - - - 15 1,118 Эрдапин 0,25 44 4 2 - 50 12,719 Г остун 0,07 13 - - - 13 0,920 Алагез 0,28 32 1 - - 33 7,521 Малышка 0,38 118 30 6 1 155 59,622 Гер-Гер 0,10 2 - - - 2 0,223 Г индеваз 0,07 7 - - - 7 0,524 Чайкянд - 1 - - - 1 0,325 Г еорчин - 1 - - - 1 0,226 Пашалу 0,13 12 - - - 12 1,527 Азадек 0,11 18 - - - 18 228 Сойлан - - 1 - - 1 0,929 Ахмо 0,08 3 - - - 3 0,2530 М оз 0,10 3 - - - 3 0,231 Эртыч 0,22 5 - - - 5 1,132 Амагу 0,17 7 - - - 7 1,233 Арпа 0.24 40 4 - - 7 1,2
И з таблицы видно, что в данном регионе общая площадь виноградников в Даралагезской части составляла 176,5 десятин при числе владельцев 1002 и среднего размера виноградника 0,17 десятин. Аналогичные показатели для самого Ш аруро-Даралагезского уезда для этого года по этому же источнику составляют соответственно - 371,2 десятин, 2005 владельцев и 0,19 десятин (таблица 3). Т.е площади виноградников исследуемого региона по крайней мере в конце X IX в. составляли примерно 47% от общей площади виноградников уезда и при этом по среднему размеру и числу
273
27
4
Ша
гри
ар
1 А
ли
ша
ры
1 Е
нги
дж
а1
Мо
ган
лу
1 К
ал
ач
и
Ар
ба
тан
Ча
рч
иб
аг-
ан
1 Д
ар
уш
ла
р1
Иб
ад
ула
Ба
шн
ура
-ш
ен
Ки
шл
ах
-А
ба
с
1 Д
яд
ы
Пу
сян
Ва
йх
ир
Т о
ма
слу
Село
1
1 0,25
1 1,10 1
О00
0,25
0,1
6
1 0,55
О
о
о00о
О00о
1 1
0,23
О
00Средний размер виноградников, десятин
- 00 1 1 to 00 - <1 to to - - ьо 00 до 0,5 Число хозяйств, имеющ. виноградники
величин, десятин1 1 to - 1 1 1 - 1 1 1 1 1 1 1 0,5 - 2
- 00 to - to 00 to <1 to to - - ЬО 00 Итого число хозяйств
о00 to NO
"toоъ
оСП
оСП
о оъ
оъ
о"to
о to о00 Общая площадь виноградников (десятин.)
Ал
ак
лю
1 К
иш
таз
1 Т
аш
ар
х1
Си
агу
т1
Па
рч
и
Та
зак
ен
д-
Ша
нги
ре
й
Та
зак
ен
д
1 Я
йд
жи
1 Т
ан
зик
Та
нзи
к-
ве
рх
ни
й
Ах
ма
д
1 М
аф
та
Ку
ши
-Д
ем
ур
чи
яD)
^ й D) X 1
Ма
хм
уд
-К
ян
д Село
0,25
О00
1 0,43
О
00
О
00
О
001
Оо
1 0,05 1 1
1 0,43
1,17
0,28
0,15 Средний размер виноградников, десятин
- 00 1 1 to 00 - <1 to to - - ЬО 00 до 0,5 Число хозяйств, имеющ. виноградники
величин. Десятин1 1 to - 1 1 1 - 1 1 1 1 1 1 1 0,5 - 2
122 оСП
to00 to о -
о to - - 00 00 to Итого число хозяйств
00Оъ
1 19,9
11
12,9 1
оСП 00
О00 00
о
0,75
ою 00
00СП
- о00 Общая площадь виноградников (десятин.)
&3 nо ^
Հ) щ
>0)Яя t? ^ s Œ Ճ w — . > 00 ^
ÏT 43 sH S03 & Д n я0 к=401փ"Окк
пяок=-0JQя
н&о>К.и0J
хозяйств
не н
аблю
дал
ось зн
ачител
ьное
отклон
ени
е от
Шар
урско
й
ча
сти
уезда.
Ялгуз-Агач
- - 1 1 0,6Улянора-
шен0,12 - 1 166 20,3
Аралых-Хин
- 1 - 1 0,1 Хачик 0,05 1 - 38 2
Кархун - 1 - 1 0,3 Ханухлар 0,21 1 - 145 30
Ташарх-татарское
- 1 - 1 0,1 Вармазиар 0,19 1 - 167 30,9
Диза - 1 - 1 0,25
Что касается виноделиия уезда (таблица 4)1, то можно констатировать следующее. За период 1886-1913 гг. там находились в среднем 4,8% от общего числа виноградо-фруктово-водочных, спиртоочистительных заводов2, которые дали 0,7% суммы оборота и где работали 3,4% рабочих занятых в подобных заводах губернии.
Таблица 4
Численность виноградо-фруктово-водочных, спиртоочистительных заводов, их сумма оборота, число рабочих и их удельный вес в
соответствующих показателях губернии за 1886-1913гг.
Год
ПоказателиУдельный вес в губернии,
%%
число фабрик и заводов*
суммаоборота,
руб .
числорабочих
число фабрик и заводов
суммаоборота
числорабочих
1887 8 150 48 3,6 0,1 3,11891 3 2400 9 1,3 2,3 1,11892 3 1800 10 1,1 1,3 1,21894 57 3058 170 6,8 0,3 5,81896 44 4100 146 4,7 0,5 5,21897 25 2500 80 7,5 0,5 4,81898 15 3464 45 4,3 0,9 2,21899 29 8030 87 7,2 2,2 3,71900 47 16620 141 10,7 3,4 5,51902 19 3340 48 4,6 1,1 4,11904 13 3186 39 3,6 0,3 3,51905 6 1830 17 2,0 0,3 1,31906 17 4765 68 5,5 0,6 6,51907 22 6260 22 6,8 0,6 2,11908 22 6585 89 7,1 0,7 7,61909 22 7750 88 3,3 0,6 2,11910 22 7750 88 3,2 0,6 2,11912 15 15900 60 2,7 0,8 2,01913 20 8000 40 3,3 0,4 1,8
1 С о с т а в л е н п о т е м ж е и с т о ч н и к а м , ч то и та б л и ц а 1.2 П о д а н н ы м а к ц и з н о го уп р ав л ен и я , к ч и с л у заводов , п р о и з в о д я щ и х в и н а и в о д ку , о т н о с и л и с ь и те п о греба , в к о т о р ы х б ы л и у с т а н о в л е н ы н е с к о л ь к о к а р а со в и п о с т р о е н ы м а л е н ь к и е ц е м е н тн ы е б а с се й н ы . П о э т о м у в 1913 г. то л ько 17 заводов (3% от о б щ е го чи сла ) д авали в а л о в у ю п р о д у к ц и ю н а с у м м у более 100 ты с . р уб ., т.е. и м и п р о и зв о д и л ся 41 % от в се го о б ъ е м а в ы п у с к а е м ы х вин , 43% в о д к и и в е сь к о н -
ь я к .С м . А р у т ю н я н А .Ф ., .... Ер., 2007. с. 95.
274
Если посмотреть динамику соотношения средних показателей по годам, то картина не так сильно изменяется. Приведенные данные красноречиво характеризируют состояние виноделия уезда. Однако, с другой стороны не надо забывать, что в отличие от других регионов губернии, этот и Н ахичеванский уезд исключительно занимались виноделием, и именно здесь приготовляли одно из самых качественных столовых вин губернии1.
Подобный анализ абсолютных величин показывает тоже самое. Однако для некоторых лет как в губернии в целом, так и в Шаруро-Даралагезском уезде имеют место резкие скачки. Так, по сравнению с 1887-1891гг., в 1894-1897гг в 7-13 раз увеличилось число заводов, что объясняется рядом положительных дополнений в акцизном законодательстве. Следующие изменения, особенно после 1907г., были продиктованы развитием экономики в целом.
Аваг А рутю нян
Фрунзик А рутю нян
Армине П огосян
1 Н А А , ф .125, оп.1, д .8, л.33-35; О ч е р к в и н о д е л и я К а в ка за , Т и ф л и с , 1875, с. 263; О ч е р к в и н о д е л и я К а в к а за , Т и ф л и с , 1875, с. 260; Г ю за л я н Т. В и н о гр ад а р с тв о , ви н о д е л и е и в и н о к у р е н и е в Э р и в а н с к о й гу б е р н и и , К а в к а з с к о е с е л ь ско е хо зя й с тв о ,
1895, N 57, с. 1002; А р у т ю н я н А .Ф ., у к .соч ., Ер., 2007, с. 79-82.
276
О Б Щ Е С Т В Е Н Н О - П О Л И Т И Ч Е С К А Я Ж И З Н Ь
А Р М Я Н С К О Й О Б Щ И Н Ы Г О Р О Д А С Т В Р О П О Л Ь
( К О Н Е Ц 1 9 - Г О -Н А Ч А Л О 2 0 -Г О В Е К А )
Заметное место в жизни армянской общины г. Ставрополь занимала общественно-политическая деятельность как в городе, так и за его пределами. Армянская община живо откликалась на события, происходившие в стране и за рубежом.
Революционные события 1904-1907 годов резко изменили ход политических событий в России. Царское правительство пошло на компромисс с народом, были назначены выборы в Государственную Думу как новую форму управления.
Министром внутренних дел было направлено циркулярное послание на имя Ставропольского губернатора, в котором сообщалось, что: «Именным Высочайшим указом Правительствующему Сенату, 18 сего сентября, Государю Императору благоугодно было повелеть приступить безотлагательно к распоряжениям о производстве выборов в Государственную думу».1 В послании указывалось о безотлагательном составлении соответствующими учреждениями вверенной губернии списков лиц, имевших право участия в выборах. Было дано указание о неуклонном наблюдении за быстротой и правильностью хода работ по составлению списков, которые должны были быть опубликованы не позднее 14 октября 1904 года.
Как известно, выборы в 1-ю и 2-ю Государственную думу проводились на основе избирательного закона от 11 декабря 1904 года, по которому больше половины населения не получили права голоса (женщины, непостоянные рабочие мелких предприятий, военнослужащие, молодежь до 24 лет, кочевые народы и др.). Было резко ограничено представительство от населения национальных районов. В списки по выборам в думу были внесены и представители армянской общины города.2 Революционное движение 1904-1907гг., всколыхнувшее Россию, мало коснулось проживавших на Ставрополье армян. В секретном политическом обзоре Ставропольской губернии за 1902 год говорилось: «Почти миллионное население Ставропольской губернии... в силу различных исторических и бытовых условий из разнообразных расовых элементов: русских, калмыков, трухменов, армян, греков и грузин, склонных вообще по характеру своему к проявлению свободной воли, за истекший год сравнительно спокойно относились к политическим событиям на рабочей и аграрной почве»3... И это правильно отражало особенности отношения армянского населения к политическим событиям, и их трудолюбие обеспечивало основной массе безбедное существование.
В политическом обзоре Ставропольской губернии за 1904г. указано: «В отчетном году в гор. Ставрополе произошло несколько антиправительствен
1 Государственный архив Ставропольского края (далее- Г А С К ) , ф. 96, оп. 2, д. 1600, л. 146.2 Г А С К , ф. 96, оп. 2, д. 1600, л. 36, 63, 68, 68 об., 69, 70, 101, 133, 134, 137 об., 138, 146.3 Ованесов Б., Леденев А ., О тнош ение армянского населения С та в р о п о л ь с к о й гу б е р н и и к р ево л ю ц и и 19 04 -190 7 гг ., П ер вая Р о с си й с к а я револю ция и парламентаризм в России: М атериалы межрегион., науч.-практ. конф. (ноябрь 1994 г.), Ставрополь, 1994, с. 44-47.
277
ных демонстраций...».1 По агентурным сведениям выделена личность товарища председателя Ставропольского окружного суда Седрака Абгаровича Да- дьянца: «Каждые действия правительства, какие бы они ни были, он всегда осуждал, является сторонником и оправдывает всякие безобразные действия воспитанников местной гимназии, говоря всегда, что причина этих беспорядков лежит в политическом строе государства...». И далее: «Дадьянц же как армянин не стесняясь говорит о том, что русское правительство умышленно натравливает татар на армян. Исполняя временно должность председателя суда, Дадьянц при каждом случае осуждал всякого рода мероприятия правительства, клонящиеся к подавлению революционного движения».2
Из местной хроники известно, что в пользу бастующих рабочих завода Шмидта и Руднева в ноябре 1905г. поступили взносы от организаций и частных лиц. В частности, от служащих слесарно-механической мастерской Ос- ипянца поступило 25 руб. 80 коп. и от Коржавина 70 коп. Как свидетельствовали документы, деньги были переданы по назначению.3
Анализ революционных событий 1905-1907гг. показывал, что армянское население Ставропольской губернии, за исключением отдельных личностей, воздерживалось от участия в забастовках и действиях, направленных против правительства. Все это указывает на лояльное отношение армян Ставропольской губернии, и города Ставрополя в частности, к государственному режиму и политическому строю того периода.
Наибольшую тревогу в армянской общине Ставрополя вызывали трагические события второй половины X IX века в Западной Армении. Периодические избиения, погромы с гибелью десятков и сотен тысяч ни в чем не повинных соотечественников в армянской общине приводили к ответной реакции.
Образовавшиеся армянские партии и тайные организации ставили своей целью противостоять варварским действиям турецкого правительства. Среди них следует выделить наиболее влиятельные партии Дашнацутюн, Гнчак и др. Русское правительство неоднозначно относилось к этому движению, в зависимости от своей политики на Ближнем Востоке, но в целом - негативно. Свидетельством этому был ряд секретных документов Полицейского управ-
4ления.Управляющий Кавказской частью сообщает о том, что Секретарь Генерал
ьного консульства, в секретном донесении от 5 октября 1898 года просит: «...В Кагызманском округе существует армянский революционный комитет гнчакистов (свободомыслящих), имеющий целью производить по временам смуты на границе и внутри Турции и снабжавший армян в Турции оружием, и что в состав этого комитета входит Кагызманский окружной врач Качка- чев... Признаете ли, Ваше превосходительство, назначить Кагызманскаго ок
1 Ованесов Б., Леденев А ., О тнош ение армянского населения С та в р о п о л ь с к о й гу б е р н и и к р ево л ю ц и и 19 05 -190 7 гг ., П ер вая Р о с си й с к а я револю ция и парламентаризм в России: М атериалы межрегион., науч.-практ. конф. (ноябрь 1995 г.), Ставрополь, 1995, с. 55-57.2 Ованесов Б., Леденев А ., О тнош ение армянского населения С та в р о п о л ь с к о й гу б е р н и и к р ево л ю ц и и 19 05 -190 7 гг ., П ер вая Р о с си й с к а я револю ция и парламентаризм в России: М атериалы межрегион., науч.-практ. конф. (ноябрь 1995 г.), Ставрополь, 1995, с. 55-57.3 Там же.4 Г А С К , ф. 101, оп. 5, д. 262, л. 28.
278
ружного врача Качкачева на какую-либо вакантную должность уездного или сельского врача в Ставропольской губернии?».1
Неблагонадежные в политическом отношении лица в уездах Ставропольской губернии находились под строгим надзором полиции. Среди них была большая группа армян: Степан Тер-Микиртичьянц, Татевос Давидович Хзма- лианц из Эриванской губернии; Иоанес Артемьевич Иоанисянц из Шушинского уезда; Левон Николаевич Петросянц из Тифлисской губернии и многие другие.2
Министерство внутренних дел в доверительном письме от 4 июля 1894 года сообщало «относительно необходимости принятия мер к прекращению денежных сборов среди русских армян и отправления через Персию в Турцию транспортов оружия и боевых припасов, а также к расследованию деятельности и Армянской революционной ассоциации, для привлечения членов оной к формальной ответственности».3 Среди них были учителя, врачи, дети купцов, промышленников, студенты.
Однако по полицейским сводкам нет прямых указаний о принадлежности кого-либо из армянской общины г. Ставрополя к той или иной партии. Имеется только один найденный рапорт Ставропольского полицмейстера о том, что «приезжий армянин путем угроз взимает от местных купцов-армян деньги и выдает квитанции».4 За ним немедленно было установлено наблюдение. Задержанным оказался Рубен Киркоров, у которого была найдена часть экспроприированных денег до 120 рублей. Он оказался членом социал-демократической рабочей партии гнчакистов. Арестованный был препровожден в местный «Тюремный Замок». Дальнейшая его судьба неизвестна. Есть только его прошение на имя начальника Ставропольской губернии: «Не имея дальнейших сведений о своем аресте, покорнейше прошу Ваше Превосходительство сделать распоряжение уведомить меня через господина смотрителя местного тюремного замка, где находится мое дело и в каком состоянии».4
Трагические события 1894-1896 годов в Западной Армении привели к наплыву на Северный Кавказ большого количества беженцев. Государь Император по докладу Министра внутренних дел 11 декабря 1896 года распорядился о сборе пожертвований для облегчения «бежавших в наши пределы из Турции армян».6 В фонд помощи беженцам стали поступать пожертвования от жителей уездов, городов, организаций и частных лиц. От базара, устроенного Ставропольской армянской церковью, в фонд помощи поступило 311 руб. 86 коп., от старосты г. Святого Креста 406 руб. 40 коп., а затем еще 38 руб., Пристава трухменского народа 20 руб. 67 коп., от Полицейского управления Медвеженского уезда - 14 руб. К 3 мая 1897 года по ведомостям из различных районов губернии поступило 903 руб. 40 коп.7 Армянская община Ставрополя приняла активное участие в оказании помощи беженцам не только деньгами, но вещами и продуктами питания
Рассматривая злодеяния турецкого правительства конца X IX и начала X X веков, совершенные над армянским народом, следует отметить определен
1 Г А С К , ф. 101, оп. 4, д. 272, л. 44 об.2 Т ам же, д. 262, л. 1-18.3 Т ам же, д. 241, л. 1.4 Т ам же, д. 477, л. 1.4 Там же, л. 14.6 Там же, ф.101, оп.4, д.2440, л.4.7 Там же, л. 29, 31, 44, 113, 119.
279
ную параллель и в действиях царского правительства. Административные карательные меры против армянской церкви и национальной школы соответствовали имперской политике русского правительства. Свидетельством этому являлось почти нейтральное отношение самого царя к избиениям армян в Т урции. «Мне надоел этот армянский вопрос».1
Как писал А.Агаронян, «освобождение армян не попало в задачи русской государственности, в задачи русской дипломатии».2
Подобные действия Российского правительства не способствовали укреплению дружественных отношений между двумя народами, несмотря на изначально занятую армянским народом прорусскую позицию. Царское правительство не могло и не способно было оценить то важное военно-стратегическое значение, которое играла Армения в Закавказье и Передней Азии. Все те проекты по созданию сильного армянского государства под эгидой России, заложенные Петром I и Екатериной II, были проигнорированы. Подобная политика обернулась трагедией для армянского народа, который на всех этапах истории был проводником русской политики в Закавказье. Это был и удар по России. Как писал Александр Амфитеатров, «Мы допустили, помогли вырезать своих друзей, - судьба наказала нас, отдавая дружеские территории - при полном нашем бессилии защищать их - нашим злейшим врагам. ...В лице армян мы предали Азии европейскую культуру и полторы тысячи лет христианской цивилизации бросили к ногам ислама. Ислам не зевает, а история таких ошибок, да еще злонамеренных, не прощает никогда».3
Общественно-политическая жизнь Ставрополя перешла в стадию тревожных ожиданий. В воздухе назревала тревога возникновения новой войны.
Со дня начала войны все народы, населяющие Россию, откликнулись на призыв внести свой вклад в дело победы над врагом. Армянская общественность, проживавшая в Ставропольской губернии, сразу же выступила в защиту интересов России. Нападение турецкого флота на Россию и начало военных действий на Кавказском фронте не оставило безразличным ни одного армянина.
Первой на войну с Турцией откликнулась армянская церковь. На страницах газеты «Северокавказский край» 31 октября 1914 года с воззванием выступил священник Ставропольской церкви им. Григория Просветителя С. Тер-Ованнесьянц, в котором он отмечал, что среди подвластных Турции христианских народов ранее всех ей подвластен был армянский народ: «В некогда цветущей Армении он стоически претерпевал и до сих пор претерпевает все унижения рабства, тирании баев, грабительства кочевых диких курдов, глумление башибузуков, т.е., другими словами, довольно обычные явления рафинированного зверства на почве мрачного фанатизма». Автор воззвания, продолжая свою мысль, писал: «Свыше шестисот лет, с самого основания турецкого владычества в Малой Азии, многострадальный армянский народ, этот пасынок истории, этот поистине народ-сирота, находился под владычеством турок, перенося избиения, насилия и гонения с покорностью тупого отчаяния, которую нередко ставят в упрек народы, избалованные историей».
1 Ротш тейн А ., М еждународные отношения в конце X I X века, М - Л , 1960, с. 3062 А гаронян А ., Ц аризм и армянский вопрос, Пятигорское эхо, 1917, № 68 , 28 м а р т а , с . 3.3 А ветисян Н ., Ованесов Б., Некоторые исторические аспекты национального менталитета армян , п рож иваю щ их на С еверном Кавказе, И н телл и ген ц и я Северного Кавказа в истории Ро ссии: Межрегион, сб. научн. ст., Ставрополь, 1997, с. 16-22.
280
Заканчивалось воззвание словами: «Настал Суд Божий, и Он зовет нас на ратный славный подвиг во имя спасения Армении под протекторатом великой России».1
Особенно ярко проявилась благотворительная миссия армянского населения Ставропольской губернии в деле оказания медицинской помощи больным и раненым воинам.
По постановлению Чрезвычайного Ставропольского губернского земского собрания 2 августа 1914 года был организован губернский земский Комитет помощи больным и раненым воинам.
В сферу деятельности комитета входили: 1. Организация и оборудование госпиталей в г. Ставрополе и Ставропольской губернии. 2. Организация патронажа и размещение вышедших из госпиталей больных и раненых у местных жителей. 3. Организация курсов подготовки сестер милосердия.2
Первоочередной целью своей деятельности губернский комитет ставил оборудование госпиталей на 1000 коек.
С 12 по 14 сентября 1914 года состоялся Съезд городских голов городов Кавказского края,3 созванный распоряжением наместника Его Величества на Кавказе для организации помощи раненым. На съезде было сформировано Бюро Союза Кавказских городов, входящего в состав Всероссийского Союза городов под покровительством Красного Креста на равных основаниях. Председателем Бюро единогласно был избран Тифлисский голова, врач по профессии, видный армянский политический деятель А. И. Хатисов (Хати- сян). В члены бюро были включены видные представители городов - административных центров Северного Кавказа и Закавказья. От Ставропольской губернии в бюро вошел председатель Ставропольской земской управы М.Пояр- ков. Прибывший на заседание съезда помощник наместника Его Императорского Величества на Кавказе генерал от инфантерии А.Мышлаевский отметил: «Программа Вашего Съезда уже разработана при участии Тифлисского Городского Головы А.И. Хатисова».4
Бюро Союза Кавказских городов (согласно архивным документам: журналу заседаний Бюро Союза Кавказских городов 16 сентября 1914 года,4 журналу заседаний Съезда представителей городов Кавказского края от 12 сентября 1914 года,6 журналу заседаний 21 октября 1914 года Особой комиссии по организации помощи раненым,7 журналу заседаний Бюро Кавказского отдела Всероссийского союза городов от 12 ноября 1914 года8 и др.) регулярно проводило свои заседания и съезды, эффективно решало насущные вопросы, связанные с ускоренным выпуском учеников из мужского и женского фельдшерских школ, училищ сестер милосердия, санитаров, с укомплектованием меди
1 Северокавказский край, 1914, № 1037, 31 октября, с. 3.2 Отчет о деятельности Ставропольского губернского земского и уездных комитетов помощи больны м и раненым воинам, Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 44, л. 1, 1 об.3 Резолю ция Съезда го р о д ски х голов городов К авказско го края, созванного распоряж ени ем Н ам е стн и ка Е го и м ператорско го величества на Кавказе для организации помощ и раненны м (12-14 сент. 1914 г.), Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 62, л. 31, 32 об.4 Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 62, л. 34.4 Т ам же, л. 2-4.6 Там же, л. 34-40.7 Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 64, л. 11-14.8 Там же, л. 16-18.
281
цинских учреждений врачебным персоналом, лекарственным обеспечением, обеспечением перевязочным материалом, медицинским инвентарем.
В организацию госпиталей значительный вклад внесли духовенство, купечество, национальные общины, Дамский комитет губернии и другие общественные организации, среди которых были и представители армянских общин.
Дамский комитет г. Ставрополя, и особенно г. Святого Креста, куда входило много армянок, оказывал значительную помощь в укомплектовании госпиталей.
В госпиталях и земских лечебных учреждениях Ставропольской губернии работали более 15 врачей-армян, что составляло большой процент среди всех врачей, если иметь в виду, что в 1914 году в Ставропольской губернии было врачей городовых - 2, уездных - 5, земских участковых - 19, состоявших на государственной службе, больничных и вольнопрактикующих - 56, среди которых также были армяне.1 Говоря о лечебных учреждениях губернии, необходимо отметить, что некоторые из врачей для работы в госпиталях были направлены из г, Ставрополя. Среди врачей армянского происхождения в городе Ставрополе работали: Д.К.Манучарова, А.Сафьян, Н.Г.Осипянц, А.А.Баг- дасарянц, Н.Г.Айдинов; участковые земские врачи: Безопасненский - Карапет Мелконович Мержанов, Александр Аствацатурович Акопянц; Белоглинский - Михаил Иванович Халаджиев; Архангельский - Иван Александрович Апре- сов; В-ронцово-Никольский - Семен Григорьевич Квавелянц; Тахтин-ский - Ф.Н.Петросянц; Александровский - Н.А.Калантарянц; зубной врач - Н.И.Чу- валов. Губернское земское управление в связи с большой нехваткой врачей своим постановлением назначило студента медицинского факультета Императорского Московского университета X.Я.Пахалова в Воздвиженский врачебный пункт и в госпиталь младшим ординатором - И. К.Титрова.
Из среднего медицинского персонала можно выделить фельдшерицу А.В.Тер-Арутюнову, сестер милосердия Сатеник Тадеосян, Арусяк Адимовну Манучарову, Е.Е.Хачетурову, Анастасию Иосифовну Зазаеву, Е.А.Бабаеву, И.Теодеосьянц.
Из созданных в Ставрополе госпиталей для раненых и больных воинов на средства армянской общины был организован «Заразный городской барак» на 25 кроватей и 20 коек в госпитале № б.2
Среди врачей, выразивших желание 30 июля 1914 года «принять участие в работе общеземской организации по уходу и призрению эвакуированных в Ставрополь раненых»,3 значится А.Сафьян. Врач Армавирско-Туапсинской железной дороги А.А.Багдасарьянц написал заявление на имя Ставропольского санитарного врача Г.Славского следующего содержания: «Ввиду имеющегося у меня достаточного свободного времени я охотно предлагаю Губернской управе свои услуги как врач с хирургической подготовкой, если таковойнужен в городе Ставрополе. Согласен работать без вознаграждения. Имею 4
4летнюю практику».
1 Ованесов Б., Судавцов Н ., Земская медицина в Ставропольской губернии, А ви ц ен н а , С та в рополь, 2000 , октябрь, № 10 (45), с. 19.2 Г А С К , ф. 116, оп. 2, д. 234, л. 348, 352; ф. 311, оп. 1, д. 489, л. 39.3 Там же, ф. 311, оп. 1, д. 486, л. 4.4 Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 486, л. 25.
282
Старшими врачами госпиталей в разное время были назначены в Ставрополе Д.Манучарова, Н.Осипянц1, член Белоглинского сельского комитета помощи больным и раненым воинам М. Халаджиев, Ставропольским городовым врачом был А. Багдасарьянц.
Поток раненых и больных с Кавказского фронта, среди которых по сводкам военного ведомства число воинов-армян было значительным, с каждым годом нарастал. В одной из телеграмм сообщалось: «Губернский комитет уведомляет, что нижние чины Бужалян Песарион и Ваал Иосиф 144-го Кубанского полка и Асатурянц Бейбут 146-го Елисаве-топольского полка переведены из Воронцово-Александровского госпиталя в госпиталь № 7 Ставрополя для производства сложной операции».2 Подобных сообщений в архивных документах о раненых и больных армянского происхождения, а также умерших от инфекционных заболеваний и ран, встречается довольно много с подробным описанием, где и когда воин заболел или получил ранение.
Ставропольские врачи-армяне вносили свой посильный вклад в санитарно-просветительскую работу. На курсах сестер милосердия они читали бесплатно лекции. Местный врач, преподаватель курса Н.Г.Осипянц выпустил двумя изданиями брошюру «Краткие сведения о венерических заболеваниях», получившую высокую оценку в газете «Северокавказское слово».3
Губернский комитет 24 августа 1914 года выразил глубокую благодарность врачам и в частности Н.Осипянцу «...за принятый на себя труд по подготовке сестер милосердия и за готовность продолжать чтение лекций для нового комплекта слушательниц»4. В октябре этого же года Губернский земский комитет помощи больным и раненым на заявление доктора о том, что он отказывается от жалования за этот месяц из-за малочисленности больных, постановил: «выразить доктору Осипянцу благодарность от имени комите- та».4
В отчете за 1914/16 учебный год директор фельдшерско-акушерской школы отмечал, что школа постепенно расширяется и в нее принята 61 ученица (православных - 40, лютеран - 2, римско-католического вероисповедания - 2, армяно-григорианского - 2, иудейской веры - 4).6
Затянувшаяся война привела к политическому кризису в стране. Достигнутые успехи в лечении больных и раненых, борьбе с эпидемиями были утеряны. Медицинская помощь в губернии была брошена на самотек. В этих условиях в Ставропольской губернии остро стоял вопрос о «подаче помощи раненым на войне»7 и мобилизации врачей.
На совещании профессионального союза врачей 17 мая 1917 года после долгих прений огромным большинством (37 «за» и 7 воздержавшихся) была принята резолюция доктора Н.Г.Айдинова, которая гласила: «Мы, все врачи города Ставрополя, в согласии с Пироговским и краевым съездами, считаем себя мобилизованными в том смысле, что представляем из себя резерв врачей, готовых во всякое время отдать себя в распоряжение центрального орга
1 Т ам же, д. 492, л. 1.2 Т ам же, ф. 116, оп. 1, д. 234, л. 299.3 Новы е книги, Северокавказское слово, 1918, № 778, 6 октября, с. 4.4 Г А С К , ф. 311, оп. 1, д. 493, л. 3.5 Т ам же, д. 489, л. 89.6 Отчет по женской фельдшерско-акушерской школе Ставропольского губернского земства за 1914-1916 учебны й год, Г А С К , ф. 311, оп. 1, л. 240.7 Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 314, л. 72 об.
283
на, и приступаем к разработке мобилизационного плана для уяснения индивидуальных особенностей и количества лиц, пригодных для той или другой деятельности. Эту резолюцию считаем для себя обязательной».1
Насколько напряженная и сложная работа была в госпиталях, свидетельствует военная телеграмма, посланная Халаджиевым и Пиневичем на имя губернского комиссара земсоюза 3 декабря 1918 года: «Госпитали свернуты. При сем имеются 30 тяжело больных, из них 7 возвратным тифом, 1 сыпным. Дивизионный лазарет не может быть развернут. Земская больница перегружена. Просим сообщить, как быть».2 Ответная телеграмма на имя М.И.Халаджиева гласила: «Больных сохранить до ликвидации. Тем временем изыскать способы передачи госпиталя на счет Военного ведомства».3
По данным к 1 января 1915 года, все население Ставропольской губернии составляло 1.293.652 человека, из них армян насчитывалось 8104 (0.62%).4 На сентябрь 1916 года город Ставрополь насчитывал 60.214 человек. Армяне в городе составляли 2.1%.5 Однако политическая и общественная активность их была достаточно высокой.
Памятная книжка за 1916 год свидетельствует, что среди лиц состава правительственных сословий и общественных учреждений Ставропольской губернии армяне занимали заметные должности. Товарищем Председателя окружного суда был действительный статский советник С.А.Дадьянц; производителем работ, старшим землемером - А.Д.Агаджанянц; смотрителем училища - инженер-технолог Григорий Богданович Агасаров, банковская контора наследников М.В.Попова представлена была полностью представителями армянской национальности. Армяне занимали ответственные посты в канцелярии Ставропольского губернатора, Ставропольском комитете, в городском по налогу с недвижимых имуществ присутствия, преподавателями и наставниками Олыинской женской гимназии и 1-й мужской гимназии.6
Большой вклад в развитие сельского хозяйства внес С.А.Мелик-Саркисов (С.А.Мелик-Саркисян). За свою плодотворную и длительную работу на поприще сельского хозяйства «...Высочайшим приказом по ведомству министерства земледелия от 22 декабря 1915 года объявляется Высочайшее благоволение правительственному агроному Ставропольской губернии статскому советнику С.А.Мелик-Саркисову за труды, понесенные при условиях военного времени».7
Деятельность правительственного агронома С.А.Мелик-Саркисова была направлена на подъем сельского хозяйства, оказание агрономической помощи и максимальную поставку армии муки, фуража и других продуктов.
Выступая на заседании Ставропольского уездного земского собрания 19 ноября 1915 года, он страстно говорил о крайней необходимости агрономической помощи для населения уезда. Отвечая своим оппонентам Глушенко и Озерову, которые считали неэффективной работу агрономов, С.А.Мелик-Са- ркисов заявлял: «Господа? Если мы будем так рассуждать, мы никогда не
1 Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 291, л. 57.2 Там же, д. 337, л. 24.3 Там же, д. 337, л. 25.4 Там же, ф. 1658, оп. 1, д. 4, л. 64.65 Там же, ф. 96, оп. 2, д. 2961, л. 7-8.6 Памятная книж ка Ставропольской губернии за 1916 год, Ставрополь, 1916, с. 113-135.7 Северокавказский край, 1916, № 1, 2 января, с. 3.
284
сдвинемся с места... те, кто говорит, что не надо агрономов только потому, что сезон полевых работ уже закончен, очевидно, не вполне уясняют значение и работу агрономов». Развивая свою мысль, он отмечал: «Наша губерния совершенно не изучена, не освещена, и всякий дельный агроном, прежде чем начать рекомендовать сельским хозяйствам те или иные способы ведения хозяйства, должен будет, может быть и не один раз, основательно познакомиться с местными способами, с посевами, с условиями землепользования, со степенью пригодности тех или иных земледельческих орудий, с влиянием климатических условий на хозяйство.
Я скажу больше: тот агроном, который с первого месяца займется, с места в карьер, рекомендацией улучшенных способов хозяйства, кроме вреда, ничего не принесет».1 Оратор пояснил, что агроном, стремясь повысить урожайность и давая советы и указания, должен предварительно убедиться в этом на опытном поле.
Еще с 22 февраля по 3 марта 1914 года С.А.Мелик-Саркисов при Прегра- дненском сельскохозяйственном обществе организовал бесплатные сельскохозяйственные курсы по коневодству, скотоводству, молочному хозяйству и огородничеству. Теоретические занятия сопровождались практическими работами по переработке молока, показательному кормлению молочного скота, полеводству, садоводству и огородничеству. По окончании курсов всем постоянным слушателям были розданы бесплатно семена огородных и кормовых растений, а также брошюры по указанным отраслям сельского хозяйства. С.Мелик-Саркисов активно занимался закупкой хлеба и фуража для нужд армии. Одним из примеров его большой работы в этом направлении служит факт, когда 14 и 14 ноября 1914 года назначенной им комиссией было принято на станциях Царицынской ветви Владикавказской железной дороги 100.000 пудов ячменя. Являясь заместителем уполномоченного по закупке хлеба для армии на Северном Кавказе, С.А.Мелик-Саркисов предложил начальнику станции Ставрополь выдать Ставропольскому продовольственному магазину «для нужд местного гарнизона 16 тысяч пудов муки из принятой в пакгаузах указанной станции партии муки».2
Армянская община города проявляла свою активность и в других областях хозяйственной жизни военного времени. Некоторые из зажиточных армян сдавали свои помещения для госпиталей и других нужд.
Е.Э.Тикиджиева сдала в арендное содержание Ставропольскому губернскому комитету под размещение госпиталя № 23 «весь верхний этаж принадлежащего ей дома, состоящий из 4 комнат с передней, у парадного хода и с балконом на западной стороне, несколько пониже четыре комнаты, ватерклозет, коридорчик, кухня, небольшая галерея, ведущая на черный ход с мезонином о двух комнатах с передней; при этом совместный погреб и сарай на Н иколаевском проспекте, дом № 36».3
Ставропольский губернский земский комитет помощи больным и раненым воинам разместился в городе Ставрополе, в доме Ерганжиева, на углу Николаевского проспекта и Архиереевского переулка (угол улиц К. Маркса и Геннадия Голенева, ныне реконструированный дом под магазин «Детский мир»).
1 Северокавказский край, 1914, № 242, 19 ноября, с. 3.2 Там же.3 Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 323, л. 12.
284
Купец 2-й гильдии г. Ставрополя Осип Аракелович Казанджянц 26 августа 1917 года дал «сию подписку Ставропольскому губернскому комитету помощи больным и раненым воинам в том, что согласно постановлению Губернского земского комитета от 21 августа с/г. за № 43 п. 10, я обязуюсь поставить в течение времени до 1 января 1918 г. на вещевой склад комитета для нужд земских госпиталей две тысячи (2000) пар туфель кожаных такого качества, какое поставил Комитету и до дат мною настоящей подписки, за цену (5) руб. за одну пару.
За невыполнение сего данного мне Губернским земским комитетом заказа, я обязуюсь уплатить Комитету неустойку в размере одной тысячи (1000) руб., в чем подписываюсь».1 Подобные обязательства по изготовлению обуви длябольных и раненых О.С.Казанджянц успешно выполнял и в предыдущие
2годы.В общественной жизни Ставрополя и губернии армянская община прини
мала активное участие.14 октября 1914 года был создан Отдел по сбору пожертвований в пользу
мирного населения, пострадавшего на театре военных действий. В президиум Отдела от армянской общины вошли Н.Г.Осипьянц, Г.К.Айвазян.3
В обязанности Отдела входили сбор сведений об осевших беженцах, устройство распределительного барака, составление картотеки на каждую семью и отдельного беженца, эвакуация их на жительство в село. Как было отмечено в газете «Северокавказский край» за 1915 год, «на помощь беженцам идет правительство, города, земства, Комитет всероссийского земского и го-
4родского союзов...».Среди беженцев большой поток был из Украины, Белорусского, Бессара
бского, Прибалтийского краев, а также из Закавказья. Точных сведений о количестве беженцев в Ставропольской губернии нет. Можно выделить только отдельные сведения. Так, с 30 января 1916 по 1 июля 1917 года из 11.188 беженцев (сводные данные)- русских, украинцев, белорусов, поляков, евреев, эстонцев, латышей и представителей других национальностей, армян было 924 (8.3%).5
Отношение местного населения «к беженскому труду» было положительным, местные жители охотно брали беженцев, но были случаи и отрицательного отношения к ним. Но, как отмечал председатель Комитета И. Розанов, отношения эти вполне нормальные. В фонд помощи беженцам-армянам от населения губернии поступали денежные пожертвования. От пристава Благода- рненского уезда в фонд беженцев поступило 30 руб., от базара, устроенного 21 февраля 1917 года в зале общественного собрания проживавшими в г. Ставрополе армянами, в пользу беженцев из Турции поступило 311 руб. 80 коп. Это далеко не полный перечень пожертвований в пользу беженцев-армян.6
Активную деятельность развернул Дамский кружок Общества вспомощес- твления недостаточным учащимся и бедным армянам. Им с помощью Армянского комитета был организован сбор пожертвований одеждой, обу
1 Там же, л. 4.2 Там же, ф. 311, оп. 1, д. 489, л. 19.34 Там же, л. 80 об.4 Северокавказский край, 1915, № 191, 3 сентября, с. 3.5 Г А С К , ф. 116, оп. 1, д. 10, л. 48.6 Г А С К , ф. 101,.оп. 4, д. 2450, л. 15, 17, 19.
286
вью, бельем и продуктами для беженцев, обосновавшихся в Эчмиадзине. В октябре 1914 года туда было отправлено 39 пудов 20 фунтов и в декабре 12 пудов 20 фунтов «клади».1
К этому следует добавить, что в годы приобретенной Арменией независимости ставропольский банкир Арутюн Попов подарил молодой республике 24 миллионов рублей.2
8 марта 1917 года в период бурных политических событий служащие Ставропольского уездного съезда Ставропольской губернии постановили уполномочить секретаря уездного съезда Акима Григорьевича Власьянца быть представителем служащих уездного съезда в Ставропольском городском комитете общественной безопасности.3 Следует отметить, что в это смутное время на местах проводилась активная работа различных партий с целью баллотироваться в Учредительное собрание. Так, в список кандидатов в члены учредительного собрания от Ставропольского округа предлагаемые Ставропольским Кавказским Комитетом Российской социалистической рабочей партии (большевиков), партией народной свободы Ставропольской губернии, организацией меньшевиков Российской социалистической партии и др. поступили заявления Сталина, Шаумяна, Троцкого о согласии баллотироваться в Учредительное собрание в октябре 1917 года.
В частности, одно из заявлений гласит: «Я, нижеподписавшийся Шаумян Степан Георгиевич, сим изъявляю согласие баллотироваться в Учредительное собрание по Ставропольскому губернскому округу и не возражаю против порядка помещения в списке, предложенном Ставропольской организацией РСДРП (большевиков). Адрес: Баку, Нижнеприютская, 179.
Степан Георгиевич Шаумян .Армянские общины губернии внимательно следили за военными действи
ями на фронтах, и особенно на Кавказском. В Ставрополе действовал Ставропольский армянский народно-революционный комитет, который возглавлял Г.К.Айвазян.4 Комитет занимался вопросами организации и направления армянской молодежи на Кавказский фронт.
Оптимизм и надежда на благоприятный для армянского народа исход войны с Турцией сменились разочарованием и неверием в успех военных действий.
Октябрьский переворот 1917 года изменил взгляд армянских общин на ход событий, внес раскол среди разных слоев общества.
Примечательно сообщение о собрании армянской колонии, состоявшемся 10 апреля (28 марта) 1918 года в зале Армянского училища г. Ставрополя, на повестке дня которого были: «1. Отчет президиума Ставропольского военного союза о его деятельности. 2. Выработка положения о Ставропольском армянском народном военно-революционном комитете. 3. Выборы лиц в упомянутый комитет. 4. Текущие дела», на котором также решались вопросы
1 Там же, ф. 68, оп. 2, д. 4230, л. 69-70.2 О ганесян Э ., В е к борьбы , М ю н хен , М ., 1991, с. 316.3 Г А С К , ф. 1648, оп. 1, д. 4, л. 64.
Примечание: П о приказанию начальника Г А У М В Д С С С Р от 17 марта 1941 г. за № 12/3/293 подлинник отправлен в Центральный Партархив И М Э Л при Ц К В К П (б ) г. М осква. И сх . № 237 от 28 марта 1941г. Начальник отдела с/ф Кузьмин.- Малая Советская энциклопедия, М ., 1960, т. 10, с. 414-416.4 Г А С К , фР. 1661, оп. 1, д. 81, л. 74.
287
направления на Кавказский фронт армянских добровольцев.1 Одновременно в Ставрополе в начале 1918 года образовался Союз армянской молодежи для защиты молодых армян в связи с «настоящим моментом». В своей резолюции Союз заявил о том, что идея объявленной мобилизации армянской молодежи является запоздалой и бесполезной по причинам: «1) полной разрухи транспорта.., 2) абсолютной невозможности удовлетворения продовольственных нужд.., 3) нравственной невозможности оставить своих матерей и сестер на произвол судьбы...». Союз считает необходимым отметить, что «Армянские национальные советы и комитеты, состоящие сплошь и рядом из представителей буржуазного класса, не могут быть истинными выразителями интересов армянской демократической молодежи - рабочих и учащихся. Далее, мы протестуем против слепого националистического фанатизма, не имеющего под собой реальной почвы...».2 Подобное заявление шло в унисон с циркуляром Совета Народных Комиссаров от 16 марта 1918 года за № 325, согласно которому «...армянские революционные организации имеют право свободного формирования армянско-добровольческих отрядов, чему не соответствует принудительный характер объявленной мобилизации».3
В таких неблагоприятных условиях для армянского народа закончилась первая мировая война.
Борис Ованесов(г. Ставрополь, Россия)
1 В ласть труда, 1918, № 6, 10 апреля (28 марта), с. 4.2 В ласть труда, 1918, № 23, 23 апреля, с. 3.3 Т ам же.
288
ԹԻՖԼԻՍԻ ՀԱՅՈՑ ԱԶԳԱՅԻՆ ԲՅՈՒՐՈՅԻ ՍՏԵՂԾՄԱՆ ՀԱՐՑԻ ՇՈՒՐՋ
Թիֆլիսի Հայոց ազգային Բյուրոյի պատմությունն ուսումնասիրելիս բազմաթիվ ուշագրավ հարցեր են առաջանում, որոնք հետազոտման և պարզաբանման կարիք ունեն: Այդպիսի հարցերից է' ստեղծման օրը: Ե՞րբ է ստեղծվել Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոն: Այս հարցի պատասխանը թեմային վերաբերող գրականության մեջ չի տրվում: Իհարկե, նրանցում նշվում է Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի ստեղծման նպատակը, նախորդած իրադարձությունները, բայց թե որ օրը մենք կարող ենք համարել Թիֆլիսի Հայոց ազգային այուրոյի ստեղծման օր, ոչ մի տեղ չի նշվում:
Լեոն, հանդիսանալով այս դեպքերի ժամանակակիցը և մասնակիցը, սկզբնաղբյուրի դեր է կատարում և իր աշխատություններում1 ներկայացնելով Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի ստեղծումը նշում է, որ այն ստեղծվել է 1912թ. հոկտեմբերի վերջերին: Նա նկարագրում է, թե ինչպիսի պայմաններում է այն ստեղծվել, բայց թե որ օրն է հատկապես համարվում ստեղծման օր, չի նշում: Նույն կերպ ներկայացնում են նաև հետագա ուսումնասիրողները, որոնք օրվա հետ կապված հղումներ են կատարում միայն Լեոյի աշխատություններին: Սակայն, երբ ուսումնասիրում ենք ժամանակի պարբերական մամուլը, մասնավորապես' «Մշակ», «Հորիզոն» օրաթերթերը և «Հովիտ» շաբաթաթերթը, ինչպես նաև Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի արխիվային ֆոնդը2, ապա հանդիպում ենք նույն իրադարձությունների նմանատիպ նկարագրությանը, սակայն մեկ տարբերությամբ, այն է, որ դրանցում նշված է օրը:
«Մշակ» թերթի 1912թ. սեպտեմբերի 21-ի համարում «Խորհրդակցական ժողով առաջնորդարանում» խորագրով հոդվածում նշվում է. «Չորեքշաբթի, սեպտեմբերի 19-ին, երեկոյան ժամը 8-ին, առաջնորդարանում, նախաձեռնությամբ Ալ.Խատիսեանի և Հ.Առաքելեանի և հրավերով Եփրեմ եպիսկոպոսի, կայացավ մի մասնավոր խորհրդակցական ժողով, մասնակցությամբ Թիֆլիսի հայ ինտիլ- իգենցիայի, մամուլի, բարեգործական, հասարակական հասարակությունների և զանազան խավերի ներկայացուցիչների, թվով մոտ 30-32 հոգի: Մասնավոր խորհրդակցության նպատակն էր մտածել, թե ինչ անել թուրքահայերի կրած աղետներին վերջ դնելու և ինչ բարոյական աջակցություն կարող են անել ռուսահայե- րը ներկայ ծանր կացության մեջ, երբ թուրքահայերը գտնվում են ընդհանուր ջարդերի սարսափի ներքոյ և այժմ ևս տեղի են ունենում մասնակի կոտորածներ: Եփրեմ եպիսկոպոսը հրաժարվելով հիվանդության պատճառով նախագահել խորհրդակցության ժողովը, ղեկավարելու համար ընտրվեց Ս.Հարությունեանը: Մոտ 3 ժամ խորհրդակցությունից հետո ժողովը լսեց թեր և դեմ վիճաբանություն- ներ: Ի վերջո ժողովը որոշեց դիմել Ամենայն հայոց Կաթողիկոս Գէորգ V, իբրև ամբողջ հայ ազգի հոգևոր պետի, և խոնարհաբար խնդրել դիմել Թագավոր Կայսրին միջնորդությամբ' պաշտպանել Թուրքիայի հայ ժողովուրդը և վերջ դնել նրա կրած տանջանքներին և իրավազրկության: Կաթողիկոսին այս խնդիրքը ներկայացնելու միսիան խորհրդակցությունը հանձնեց պ.պ. Հ.Առաքելեանին և Ս.Հարությունեանին»:3
Նույն թերթի սեպտեմբերի 25-ի համարում «Պատգամավորները էջմիածնում» խորագրով հոդվածում մանրամասնորեն պատմվում է, որ պատգամավորները մեկնել են Թիֆլիսից սեպտեմբերի 20-ին գիշերվա գնացքով և էջմիածին են հասել սեպտեմբերի 21-ին, երեկոյան ժամը 6-ին, հաջորդ օրը ներկայացել են Կաթողիկոսին, և, ինչպես Հ.Առաքելյանն է նշում. «Բացատրեցինք ինչ ենք կամենում: Հայտնելով սեպտ[եմբերի] 19-ին կայացած խորհրդակցության որոշումը,
1 Լեո , Անցյալից: Հուշեր, թղթեր, դատողություններ, Թ իֆլիս, 1925, Լեո, Թուրքա հա յ հեղափ ոխության զաղափարարանությունր, Փարիզ, 1935:2 ՀԱ Ա , ֆ. 57, ց. 5, q. 28, թ. 1:3«Մշա կ» 1912թ. 21 սեպտեմբերի:
289
հանձնեցինք Վեհին այդ որոշման բնագիրը այս բովանդակությամբ.«Վեհափառ Տէր.Թիֆլիսի հայ հասարակության անձանց մի խումբ, բաղկացած Թիֆլիսի հա
յոց լուսավորական, բարեգործական հասարակությունների, մամուլի և հասարակության զանազան խավերի ներկայացուցիչներից, քննելով թուրքահայերի դրությունը, որ դարձել է անտանելի, շնորհիվ անընդհատ բռնությունների նրանց կե- անքի, պատվի և գույքի դեմ և չը տեսնելով ձեռք առնված իրական միջոցներ ու առհավատչեաներ թուրքաց իշխանությունների կողմից' այդ երևույթները խափանելու համար, չը կարողանալով այլևս լռելյայն և անկարեկցաբար լսել մեր եղբայրների դեմ գործվող այդ գազանությունների մասին - դիմում ենք Ձեր Վեհափառության, իբրև հոգևոր պետի հայ ժողովրդի թէ Ռուսաստանի և թէ Թուրքիայի, ինչպես և բոլոր հայերի, և թախանձագին խնդրում' դիմել Թագավոր Կայսրին' միջնորդությամբ պաշտպանել Թուրքիայի հայ ժողովուրդը' անդրագոյն տանջանքներից և իրավազրկումից: Մենք հաստատապես հավատում ենք, որ իբրև ավանդական հովանավոր քրիստոնիաների Արևելքում, նույնպես և իբրև մի մեծ պետություն, որ ստանձնել է Բեռլինի դաշնագրի հիման վրա հոգս' մտցնել անհրաժեշտ ռեֆորմներ Թուրքիայի հայաբնակ վիլայեթներում, ռուսական մեծ պետությունը անուշադիր չի թողնի Ձեր Վեհափառության և ի դեմս Ձեր հոտի, Ձեր հավատարիմ զավակների կողմից արված խնդրանքը' և իր հզոր հովանավորությամբ վերջ կը դնի մեր եղբայրակիցների տանջանքներին, որով մի անգամ ևս հանուր աշխարհի առաջ ցույց կը տայ իր վեհ և պատմական միսսիան Մերձավոր Արևելքում»:
Նույն օրը' սեպտեմբերի 22-ին, պատգամավորները մեկնել են էջմիածնից:1«Հովիտ» շաբաթաթերթի 1912թ. սեպտեմբերի 23-ի համարում, «Լուրեր» բաժ
նում, նշվում է. «Թիֆլիսի հայոց Առաջնորդարանում ամսի 19-ին խորհրդակցություն է եղել Տաճկահայերի վտանգալից կացության մասին և որոշել են խնդրել Ամենայն հայոց Վեհափառ Կաթողիկոսին միջնորդել ռուսաց կառավարության առաջ վերջ տալու հայկական կոտորածներին Տաճկաստանում»:2 Այստեղ նույնպես նշվում է 1912թ. սեպտեմբերի 19-ը: «Հորիզոն» օրաթերթում ևս հաստատվում է նույն այդ օրը' 1912թ. սեպտեմբերի 19-ը: Մասնավորապես, «Հասարակական գործիչների խորհրդակցությունը առաջնորդարանում» խորագիրը կրող հոդվածում կարդում ենք, թե ու՞մ կողմից է այդ ժողովը հրավիրված եղել, ի՞նչ նպատակ է հետապնդել, և որ ընդունվել է բանաձև, և այն պետք է ներկայացվեր Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսին հատուկ ընտրված պատգամավորների միջոցով: Գաղտնի քվեարկությամբ ժողովրդի կողմից պատգամավորներ են ընտրվել պ.պ. Աամսոն Հարությունեանը 29 ձայնով և Հ.Առաքելեանը 15 ձայնով: Քվեարկութեա- նը մասնակցում էին 32 հոգի»:3
Ահա մամուլից երեք օրինակ, որոնք այդ իրադարձությունը ներկայացնում են միևնույն կերպ և դրա տակ դնում նույն ամսաթիվը: Այս ամսաթիվը, ինչպես նաև այն, որ խորհրդակցական ժողովը հրավիրվել էր Եփրեմ եպիսկոպոսի կողմից հաստատում է նաև արխիվային նյութը: Այսպես, Հայաստանի ազգային արխիվում պահպանվող Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դիվանում կան փաստաթղթեր, որոնք հաստատում են մամուլի վերը նշված տեղեկությունները, և՜ ամսաթվի առումով, և՜ Կաթողիկոսին հասցեագրված դիմումի բովանդակության առումով: Այդ երկու փաստաթղթերը Ամենայն Հայոց Կաթողիկոսի դիվանում մուտքագրված են 1912թ. սեպտեմբերի 23-ով:4
Այս փաստերը ներկայացնելով մենք նպատակ ենք հետապնդում առաջ քաշել այն կարծիքը, որ Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոն ստեղծվել է 1912թ. սեպտեմբերի 19-ին, այլ ոչ թե հոկտեմբերի վերջերին: Այդ կարծիքը մենք առաջ ենք քաշ
1 «Մշա կ» 1912թ., սեպ տեմբերի 25:2 «Հովիտ» 1912թ., սեպ տ եմբերի 23:3 «Հորիզոն» 1912թ. 21 սեպտեմբերի:4 ՀԱ Ա , ֆ. 57, ց. 5, q. 28, թ. 1, 3:
290
ում հիմք ընդունելով' հետևյալ հանգամանքները.Լեոն, ներկայացնելով իր հիշողությունները, գրում է, որ Բյուրոյի առաջին հա
մագումարը տեղի է ունեցել Թիֆլիսի առաջնորդարանում և ժողովը եղել է սակավամարդ, և որ այդ ժողովում ընդունվել է Բյուրոյի առաջին հետևյալ որոշումը.
«Ձերդ Սրբություն.Թիֆլիսի հայ հասարակության պատկանող անձանց մի խումբ, որ բաղկացած
է Թիֆլիսի հայ կրթական և բարեգործական հիմնարկությունների, մամուլի և հասարակական այլ և այլ խավերի ներկայացուցիչներից, քննության առնելով թյուրքահայերի դրությունը, որ անտանելի է դարձել նրանց կյանքի, պատվի և գույքի վրա գործադրվող անընդհատ բռնությունների հետևանքով, և չտեսնելով Թուր- քաց կառավարության կողմից ձեռք առնված իրական միջոցներ և երաշխիքներ, որոնք ուղղված կլինեին այդ երևույթները վերացնելու գործի օգտին և անկարող լինելով այլևս լուռ և անկարեկից լսել իրենց եղբայրների վրա կատարված այդ գազանությունների մասին,- դիմում է ձեր սրբության, իբրև թե Ռուսաստանի և Թուրքիայի հայ ժողովրդի, նույնպես և բոլոր հայերի հոգևոր գլխին, խոնարհաբար խնդրելով դիմում անել թագավոր կայսրին, միջնորդելով Թուրքիայի հայ ժողովրդի պաշտպանության մասին տանջանքներից և իրավազրկությունից: Մենք հատկապես հավատում ենք, որ իբրև Արևելքի քրիստոնիաների մշտական պաշտպան, նույնպես և իբրև մի մեծ պետություն, որ Բեռլինի դաշնագրով իր վրա է վերցրել Թուրքիայի հայաբնակ վիլայեթներում անհրաժեշտ ռեֆորմներ մտցնելու հոգսը, ռուսական պետությունը առանց ուշադրության չի թողնի ձեր սրբության և ի դեմս ձեր հոտի' նրա հավատարիմ որդիների խնդիրքները, և իր ուժեղ հովանավորությամբ և միջամտությամբ վերջ կդնի մեր եղբայրակիցների տանջանքներին, նորից ամբողջ աշխարհի առաջ կը հայտնագործի իր բարձր պատմական առաքելությունը Մերձավոր Արևելքում»:1
Լեոն ներկայացնում է Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի ընդունած առաջին որոշումը, որը, ինչպես տեսանք, ընդունվել էր 1912թ. սեպտեմբերի 19-ին և ներկայացվել Կաթողիկոսին սեպտեմբերի 22-ին: Այն, որ խոսքը նույն իրադարձությունների մասին է, ինչ վերևում ներկայացվածը, վկայում է նաև այն հանգամանքը, որ, ինչպես Ջ.Կիրակոսյանն է նշում, այդ դիմումը Կաթողիկոսին ներկայացրել են Ս.Հարությունյանը և Հ.Առաքելյանը:2 Հաջորդ հանգամանքն այն է, որ Լեոն նշում է, որ 1912թ. հոկտեմբերի 2-ին Կաթողիկոսը բարձրացնում է թուրքահայերի հարցը' դիմելով Նիկոլայ ցարին մի աղերսագրով, որի մեջ խնդրում էր նրան ընդունել Թուրքիայի հայերին իր հովանավորության տակ և ազատել նրանց բազմադարյան տանջանքներից:3 Այստեղ տրամաբանական հարց է ծագում. ա) ինչպե՞ս կարող էր լինել, որ հոկտեմբերի 2-ին Կաթողիկոսը խնդրագիր ներկայացներ Ցարին, հոկտեմբերի վերջերին դիմածի վերաբերյալ, բ) եթե կաթողիկոսն արդեն դիմել էր Ցարին, որ վերջինս իր հոգածության տակ առնի տաճկահայոց հարցը, ապա ինչո՞ւ էին Թիֆլիսի հայ մտավորականությունը և հասարակության լայն շերտերը նույն խնդրով նորից դիմում Կաթողիկոսին, գ) ինչպե՞ս կարող էր լինել, որ այդ կարևոր հարցի վերաբերյալ նկարագրություններ չլինեին մամուլում, իսկ այդ թվականի հոկտեմբերի վերջերի մեր նշած մամուլի էջերում ոչ մի հիշատակություն չկա Բյուրոյի ստեղծման մասին:
Այս ամենն ի նկատի ունենալով, մենք կարծում ենք, որ եթե ընդունում ենք վերը նշված որոշումը որպես Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի առաջին որոշում, ապա պետք է ընդունենք նաև, որ Թիֆլիսի Հայոց Ազգային Բյուրոն ստեղծվել է ոչ թե 1912թ. հոկտենբերի վերջերին, այլ նույն թվականի սեպտեմբերի 19- ին:
Մերի Բաբայան
1 Լեո , Անցյա լից: Հուշեր, թղթեր, դատողություններ, Թ իֆլիս, 1925 թ., էջ 247:2 Ջ.Կիրա կոսյա ն, Ա ոա ջին հա մաշխա րհա յին պատ երա զմր ե արեմտահայությունր, Երեա ն 1967 թ. էջ 140:3 Լեո , Թուրքա հա յ հեղափոխության զաղափարարանությունր, հ. Բ , Փարիզ, 1935, էջ 80:
291
ՄԵԾ ԵՂԵՌՆԻ ՀՈՒՇԱՀԱՄԱԼԻՐԻ ՈԴԻՍԱԿԱՆԸ. ԱԶԳԱՅԻՆ ՀՈՒՇԱՐՁԱՆ ԵՎ ԽՈՐՀՐԴԱՅԻՆ ԻՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ
Հայաստանում դեռ հնուց հայտնի են բազմաթիվ հուշարձաններ և հուշակոթողներ: Մեր պատմության նոր և նորագույն շրջանում ևս ստեղծվել են բազմաթիվ հուշարձաններ, հատկապես խորհրդային իշխանության տարիներին: Արժանի է հիշատակի 1804թ. օգոստոսի 29-ի Աարալ գյուղի մոտ կայացած ճակատ- ամրտում զոհված ռուս զինվորների հիշատակը հավերժացնող հուշարձանը' կառուցված գեներալ Ցիցիանովի կողմից 1805թ., 1833-34թթ. Օշականում կառուցված 1827թ. բնակավայրի մոտակայքում տեղի ունեցած ճակատամարտում զոհված ռուս զինվորների հիշատակը հավերժացնող հուշակոթողը:
20-րդ դարի սկզբին ի հայտ եկան հայ ականավոր գրողներին և հասարակական գործիչներին նվիրված հուշարձաններ: Ա.Տեր-Մարուքյանի կողմից ստեղծվեցին Ռ.Պատկանյանի և Մ.Նալբանդյանի հուշարձանները Նոր-Նախիջևանում' Ա.Խաչ եկեղեցու բակում, Խ.Աբովյանի հուշարձանը Երևանում:
1919թ. մայիսի 26-ին Հայաստանի Հանրապետության կառավարությունը որոշում է ընդունում Հայ ազատագրության հերոսների հիշատակին հուշարձան կանգնեցնելու մասին և հիմնում է հիմնադրամ, այդ նպատակով հատկացնելով 125 հազար ռուբլի:
Սակայն սկսված աշխատանքը անավարտ է մնում Հայաստանի խորհրդայնացման պատճառով:
Հուշարձանների կառուցումը մեծ թափ ստացավ խորհրդային իշխանության հաստատումից հետո որպես մոնումենտալ պրոպագանդայի միջոց: Թվարկենք մի քանիսը' Մայիսյան ապստամբության հերոսների հուշարձանը Լենինականում, Ղուկաս Ղուկասյանի, Ստեփան Շահումյանի, Լենինի և Ատալինի հուշարձանները Երևանում, Աասունցի Դավթի հուշարձանը կայարանամերձ հրապարակում և այլն:
Ինչպես հայտնի է, Հայաստանում երկար ժամանակ եղեռնի թեմայի վրա արգելք էր դրված: Վերջին անգամ եղեռնի զոհերի հիշատակին Հայաստանում եկեղեցիների զանգերը ղողանջել են 1926թ. ապրիլի 24-ին, քանզի ՀԿԿ Կենտկոմի բյուրոյի 1926թ. օգոստոսի 31-ի որոշմամբ հանձնարարվել է Ար.Երզնկյանին «բանակցություններ վարել կաթողիկոսության հետ համաշխարհային պատերազմի (24 ապրիլի) զոհերի հիշատակի օրը նշելը վերացնելու անհրաժեշտության մա-սին:1
Հայտնի է նաև, որ ցեղասպանության զոհերի հիշատակը հավերժացնող առաջին կոթողը' փոքրաչափ մի մատուռ, 1950-ական թվականներին կառուցվել է Անթիլիասում, Մեծի Տանն Կիլիկիո կաթողիկոսի վեհարանի տարածքում, ուր ամփոփված են Դեյր էզ Զոր անապատից բերված ցեղասպանության զոհերի աճյունները, որը երկար ժամանակ միակն էր' որպես հուշարձան թուրք ջարդարարների ձեռքով նահատակված 1,5 միլ. հայերի: 1965թ. էջմիածնում, Մայր տաճարի հյուսիսային մասում, Ամենայն հայոց կաթողիկոս Վազգեն Ա-ի որոշմամբ կանգնեցվեց հուշարձան' «Խաչքար աղոթքի և ուխտի. ի հիշատակ 1915թվի չարագործության զոհ դարձած հայերի (ճար. Ռ.Իսրայելյան):
Մեծ եղեռնի զոհերի հիշատակին հուշարձան կառուցելու գաղափարը առաջին անգամ արծածվել է ՀԿԿ Կենտկոմի առաջին քարտուղար Յա.Զարոբյանի և լիբանանահայ հասարակական գործիչ Անդրանիկ Ծառուկյանի 1962թ. կայացած հանդիպման ժամանակ.
«Ա.Ծ. - Իսկ ծրագիրը մը ունի՞ք Մեծ եղեռնի 50-ամյա տարելիցի առիթով:Յա.Զ. - կարծում եմ լավ կլինի:Ա.Ծ. - Հանդիսություն, մամուլ, հուշարձա՞ն:Յա.Զ. - Եւ՛ դրանք, եւ' թերեւս ուրիշ բաներ: Այս ամենը առայժմ դեռ հրատա-
րակելի չէ: Կենտրոնը (նկատի ունի Մոսկվա - Ա.Վ.) սկզբունքորեն համաձայն է,
1 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 6, գ. 6, թ. 72:292
միայն զգուշանում է, եւ աշխատում է այնպիսի ձեւեր գտնել, որպեսզի չխաթարվեն ԽՍՀՄ արտաքին շահերը»:1
Հուշարձան կառուցելու գաղափարին անրադարձել են նաև պատմաբաններ Ծ.Աղայանը, Հ.Ինճիկյանը և Ջ.Կիրակոսյանը «Արևմտյան Հայաստանում հայերի զանգվածային բնաջնջման 50-ամյակի առթիվ միջոցառումներ անցկացնելու մասին» ՀԿԿ Կենտկոմ ուղարկված իրենց առաջարկությունում' 1964թ. հուլիսին: Հուշարձան կառուցելու առաջարկը նրանք ձևակերպում են հետևյալ կերպ. «Բնակչության միջոցների հաշվին կառուցել առաջին համաշխարհային պատերազմում հայ ժողովրդի զոհերի հուշարձան: Հուշարձանը պետք է խորհրդանշի հայ ժողովրդի վերածնունդը»:
Այդ առաջարկությունը համարյա նույնությամբ ՀԿԿ կենտկոմի առաջին քարտուղար Յա.Զարուբյանը փոխանցում է Մոսկվա' «1915թ. հայերի զանգվածային բնաջնջման 50-ամյակի առթիվ միջոցառումների մասին» 1964թ. դեկտեմբերին ԽՄԿԿ կենտկոմ ուղարկած առաջարկությունների ցանկում: Նրա առաջարկը այսպիսի տեսք ուներ. «Երևանում կանգնեցնել առաջին համաշխարհային պատերազմում զոհված հայ նահատակներին նվիրված կոթող: Կոթողը պետք է խորհրդանշի հայ ժողովրդի վերածնունդը»:
Ստանալով Մոսկվայի համաձայնությունը, ՀԿԿ Կենտկոմի նախագահությունը 1965թ. փետրվարի 15-ին հաստատում է Հայկական ԽՍՀ նախարարների խորհրդի որոշման նախագիծը' Հայերի զանգվածային բնաջնջման զոհերի հիշատակի կոթող կառուցելու մասին, որը և նախարարների խորհուրդը ընդունում է մարտի 16-ին: Խորհրդային ավանդույթներին համապատասխան որոշման առաջին կետում հուշարձանի կառուցումը կապվում է «հանրապետության աշխատավորության ու հասարակական կազմակերպությունների ցանկությունների» հետ, և երկ- րորդ' կարևոր հանգամանքը այն էր, որ որոշման մեջ հիշատակվում էր եղեռն բառը' կոթողը հավերժացնելու էր 1915թ. եղեռնի զոհերի հիշատակը:
Որոշման հաջորդ կետով հանձնարարվում էր ՀԽՍՀ Պետշինին' հայտարարել կոթողի լավագույն նախագծի բաց մրցանակաբաշխություն և երրորդ' կոթողի կառուցումն ավարտել 1965 թվականին:
ՀԽՍՀ Պետշինը 1965թ. մարտի 25-ին հանրապետական մամուլում հրապարակում է մրցանակաբաշխության պայմանները, որոնք 4-ն էին:
1. Կոթողը նախատեսվում էր կառուցել Երևան քաղաքի «Ծիծեռնակաբերդ» կոչվող բարձունքի վրա: Համապատասխան հիմնավորման դեպքում թույլատրվում էր առաջարկել այլ տեղ' Երևան քաղաքի սահմաններում:
2. Կոթողը պետք է մարմնավորեր ստեղծագործած հայ ժողովրդի մաքառումներով լի կյանքը, վերապրելու, առաջադիմելու նրա անսպառ կենսունակությունը, նրա ներկան ու պայծառ ապագան' ի հավերժացումն իրենց կյանքը նվիրաբերած 1915թ. Մեծ եղեռնի միլիոնավոր նահատակների անմար հիշատակին:
3. Կոթողի կառուցման համար շինանյութի ընտրությունը կատարվում է հեղինակի կողմից: Շինարարության արժեքը սահմանվում էր մինչև 250 հազար ռու- բլի:
4. Մրցանակաբաշխությանը կարող էին մասնակցել ինչպես առանձին նախագծողներ, այնպես էլ նախագծող կոլեկտիվներ:
Մրցանակաբաշխության ժյուրին իր առաջին նիստը հրավիրում է մայիսի 10- ին: ժյուրիի կազմում էին Գ.Աղաբաբյանը (նախագահ) Գ.Ահարոնյանը, Լ.Բաբա- յանը, Ռ.Գոլթուխչյանը, Գ.Խանջյանը, Ռոբերտ Խաչատրյանը, Կ.Հակոբյանը, Գ.Հասրաթյանը (քաղխորհուրդ), Վ.Հարությունյանը, Մ.Մազմանյանը, է.Պապյա- նը, Ս.Ստեփանյանը: Ներկայացվել էր 78 նախագիծ, որոնցից 9-ը չէին բավարարում մրցանակաբաշխության պայմաններին: Երկարատև քննարկումից հետո 69 նախագծերից որոշվում է հետագա քննարկման համար թողնել 8 նախագիծ հետ
1 Կ.Դալլաքյան, Հուշապատում, էջ 9:2 ՀԱԱ, ֆ. 1, ց. 44, գ.54, թ. 67-73:3 Նույն տեղում, թ. 174:
293
ևյալ անուններով' «Կարմիր ծաղիկ», «Կրակ», «Ղողանջ», «ժայռ», «Փյունիկ», «Մուշ», «ՀԽՍՀ դրոշակ» և «Փյունիկ»:
Կային նաև խորհրդային ավանդույթներին բնորոշ առաջարկություններ: Մասնավորապես առաջարկվում է կառուցել «վերածնունդ» կոթող, որտեղ Լեն- ինը իր փրկության ձեռքն էր մեկնում կործանման եզրին հասած հայ ժողովրդին: Մի խումբ ինժեներներ առաջարկում էին եղեռնի հուշարձանը տեղադրել Հաղթանակի զբոսայգում «անգործության մատնված» մոնումենտի վրա, որի վրա կախել մի մեծ զանգ, այն հնչեցնելով յուրաքանչյուր տրվա ապրիլի 24-ին:
ժյուրիի հաջորդ նիստին' մայիսի 17-ին, միաձայն շեշտվում է այն հանգամանքը, որ ներկայացված նախագծերից ոչ մեկում լիարժեք կերպով չի լուծվում մրցանակաբաշխության պայմաններում առաջադրված խնդիրը' ստեղծել այնպիսի կոթող, որը հավերժացնի 1915թ. եղեռնի զոհերի հիշատակը և մարմնավորի հայ ժողովրդի վերածնունդը, նրա ներկան և պայծառ ապագան: Ուստի և որոշվում է առաջին մրցանակ չշնորհել: Որոշվում է 2-րդ, 3-րդ և խրախուսական մրցանակների համար քննարկման թողնել 4 նախագիծ N 45 «Փյունիկ», N 47 «Մուշ», N 52 «ՀԽՍՀ դրոշակ» և N 63 «Փյունիկ»:
Նշված 4 նախագծերի բացարձակ արժանիքների և համեմատական վերլուծության շուրջը մտքերի փոխանակումից հետո որոշվում է 2-րդ մրցանակ շնորհել N 52 «ՀԽՍՀ դրոշակ», իսկ 3-րդ մրցանակ N 63 «Փյունիկ» նախագծին, վճարելով հեղինակներին 400-ական ռուբլի, իսկ մյուս 2 նախագծերի հեղինակներին վճարել խրախուսական մրցանակ' 200-ական ռուբլի: Նշված 4 նախագծի ծածկանունների ծրարները բացելուց հետո պարզվեց, որ նախագծերի հեղինակներն են'
1. N 52 «ՀԽՍՀ դրոշակ» - ճարտարապետներ Ա.Թարխանյան և Ս.Քալաշյան2. N 63 «Փյունիկ» - ճարտարապետ Ֆ.Դարբինյան և քանդակագործ Ղ.Չու-
բարյան3. N 45 «Փյունիկ» - ճարտարապետ Է.Արևշատյան և քանդակագործ ^Հարու
թյունյան4. N 47 «Մուշ» - ճարտարապետ Ռ.Իսրայելյան և քանդակագործ Ա.Հարութ-
յունյան:Կարծես թե ամեն ինչ պարզ է, և որոշումը պետք է ընդունվեր հօգուտ «ՀԽՍՀ
դրոշ» նախագծի: Սակայն 2 օր անց հրավիրվում է ժյուրիի նոր նիստ, որտեղ Պետշինի և ժյուրիի նախագահ Գ.Աղաբաբյանը հաղորդում է, որ Պետշինը, մինչև բաց մրցանակաբաշխության հայտարարելը, հանձնարարել էր մի շարք ճարտարապետների ներկայացնել կոթողի նախագծեր, և առաջարկում է ընտրություն կատարել մրցանակաբաշխությունում մրցանակի արժանացած և նախքան մրցանակաբաշխությունը ներկայացված նախագծերից լավագույնները ճանաչվածների միջև:
Պետշինի հանձնարարությամբ նախագծեր ներկայացրել էին Ջ.Թորոսյանը, Մ.Մանվելյանը, Ս.Քյուրքչյանը, Ս.Գուռզադյանը, Ռ.Իսրայելյանը, Ա.Թարխանյա- նը, Ս.Կնդեխցյանը:
Քննարկումից հետո ժյուրին որոշում է իրականացման համր ընտրություն կատարել N 52 «ՀԽՍՀ դրոշակ», N 63 «Փյունիկ» և ճարտ. Ձ.Թորոսյանի նախագծերի միջև:
ժյուրիի անդամների ընդհանուր կարծիքով, նախագծերից ոչ մեկը առանց էական փոփոխությունների չի կարող հանձնարարվել իրականացման համար:
Քննարկվող նախագծերի հիմնական թերություններ են նշվում'1. «Փյունիկ» - Հուշարձանի վերգետնյա մասը կազմող քանդակա-ձեռքերի
ափերի մեջ նստած մանուկը լրիվ ընդունելի չէ որպես խորհրդանիշ վերածնված Հայաստանի:
2. «ՀԽՍՀ դրոշակ» - հորինվածքը բազմաթեմային է և պատմողական բնույթ ունի: Առանձին տարրերի մեջ կա զանգվածային անհամապատասխանություն:
294
3. Ջ.Թորոսյանի նախագիծ - կոթողը լուծված է չափազանց վերացական ձևերով, հեռու է գաղափարական բովանդակության կոնկրետ մարմնավորումից: Ծավալը շատ ուռճացած չափեր ունի:
ժյուրին նաև որոշում է ընտրություն կատարելիս նկատի ունենալ այն նախագիծը, որը ավելի հեշտ է վերամշակման ճանապարհով հասնել անհրաժեշտ մակարդակի: Ընտրությունը կատարվում է քվեարկության միջոցով, որը տալիս է հետևյալ արդյունքը:
Նախագիծը Կողմ Դեմ Ձեռնպահ«Փյունիկ» 5 6 1«ՀԱԽՀ դրոշակ» 2 7 3Ջ.Թորոսյան 5 6 1
Ոչ մի նախագիծ, փաստորեն, հավանության չի արժանանում և որոշվում է նախագծի ընտրության հարցը հետաձգել մինչև հաջորդ նիստ, այդ ընթացքում հնարավորություն տալ ժյուրիի անդամներին շարունակել ուսումնասիրությունը և համեմատական վերլուծությունը:
ժյուրիի հաջորդ նիստը տեղի է ունենում հունիսի 7-ին, որտեղ և ընդունվում է սկզբնային որոշում' կանգ առնել այն նախագծի վրա, որի բաղադրամասերի օգտագործումը կարող է բերել համեմատաբար ավելի հաջող արդյունք:
Քվեարկությունը տվեց հետևյալ արդյունքը'1. ՀԽԱՀ դրոշակ - 7 կողմ2. Փյունիկ - 1 կողմ3. Ջ.Թորոսյան նախագիծ - 3 կողմՄիաժամանակ, ինչպես փաստագրված է ժյուրիի նիստի արձանագրությու
նում, առաջարկվում է «ՀԽԱՀ դրոշակ» ծածկագրով նախագիծը վերամշակել' հաշվի առնելով հետևյալ դիտողությունները.
1. Հասնել այն բանին, որ հորինված բաղադրիչ մասերը մասշտաբային և կերպարային առումով ավելի սերտ կապվեն իրար հետ: Հրաժարվել բազմաթեմայնությունից և տարրերի զանգվածային անհավասարակշռությունից: Նախագծում Օբելիսկը և հիմնական ծավալը զուրկ են ներդաշնակությունց:
2. Հրաժարվել Օբելիսկի չափազանց երկնասլաց համաչափություններից և որոշ չափով «հրթիռային» բնույթից: Ատուգել Օբելիսկի և հորիզոնական ծավալի' մեկ ընդհանուր ծավալով փոխարինելու հնարավորությունը:
Ձգտել գլխավոր ծավալի որոշակի թեթևացմանը: Հրաժարվել նրա վրա նախատեսված վիմագրություններից:
3. Նախագծի մշակման ժամանակ հրաժարվել կոթողի «պատմողական բնույթից», շեշտը դնելով բուն ճարտարապետական արտահայտչական միջոցառումների վրա:
գ) Խնդրել Երևանի քաղսովետի գործկոմին' Ծիծեռնակաբերդում նախատեսնվող սպորտի պալատի շինարարության կապակցությամբ, վերանայել եղեռնի կոթողի տեղադրման հարցը:
Ինչու ընտրվեց հատկապես հիշյալ նախագիծը: Ահա թե ինչ է հիշում ճարտարապետների միության այդ ժամանակվա նախագահ Վ. Հարությունյանը. «Վերջնական քննարկման մնացել էին երկու նախագիծ: Ես երկուսին էլ չէի հավանում: Իմ կարծիքին էին մրցութային հանձնաժողովի անդամներ ^Խաչատրյանը և Կ.Հակոբյանը' երեքս հանձնաժողովում փոքրամասնություն էինք:
Մի երեկո, երբ պիտի վերջնական քննարկման թողնված երկու նախագծերից մեկն ընտրեինք, նիստին հայտնվեցին հանրապետության ղեկավարները' Յակով Զարոբյանը, Անտոն Քոչինյանը, Նագուշ Հարությունյանը և ուրիշներ:
Չգիտեմ, ինչու, Քոչինյանը ինձ հարցրեց.- Այս երկուսից ո՞րը կընտրեիր:- Ոչ մեկը, - պատասխանեցի:- Ինչու՞:
295
- Նախ' դրանք չեն համապատասխանում մրցութային ծրագրին, չեն խորհրդանշում հայրենիքի վերածնության գաղափարը, ապա' անհասկանալի կլինեն այցելուներին:
- Իսկ դու, ո՞րը կընտրեիր, հարցրեց Քոչինյանը:- Որը որ ես կընտրեի, քննարկումից հանված է:Եկողները խնդրեցին ծանոթացնել այդ նախագծին:Սեղանին դրվեց դրա մանրակերտը:- Ինչո՞ւմն է սրա առավելությունը, - հարցրեց Զարոբյանը:- Պարզ ու հասկանալի լուծում ունի, - պատասխանեցի, - խոնարհված խաչ-
քարաձև քարերը խորհրդանշում են սուգը զոհվածների հիշատակին, իսկ վերասլաց կոթողը' վերածնունդ: Դրանցով հեղինակները լիովին արտահայտել են մրցութային ծրագրի պահանջները: Գաղափարը հասկանալի կլինի ամեն տեսակ այցելուի, բացատրելու կարիք չի լինի, քանզի բացատրությունը տրված է ճարտարապետության լեզվով:
Եկողները հավանություն տվեցին ու մեկնեցին: Մրցութային հանձնժողովի անդամներն այս անգամ քվեարկեցին հօգուտ իրենց' մերժած նախագծի: Երբ փակ ծրարը բացեցինք, պարզվեց, որ հեղինակներն են Արթուր Թարխանյանն ու Սաշուր Քալաշյանը»:
Ինչպես հիշում ենք, խորհրդային երկրում ոչ մի շինարարություն նախատեսված ժամկետում չէր ավարտվում: Եվ տեղի էր ունենում նախահաշիվների, շինանյութերի տասնյակ փոփոխություններ: 1965թ. նոյեմբերի 23-ին ՀԽՍՀ Պետշինի նախագահի մոտ տեղի է ունենում խորհրդակցություն, որտեղ որոշվում է վերանայել Եղեռնի հուշարձանի ծրագրի իրականացած նախագիծը: Մասնավորապես որոշվում է նախագծից հանել ստորգետնյա կոմունիկացաները, զբոսուղի- ների բազալտային ծածկերը և այլն:
Շինարարության վերջնական նախահաշիվը Երևանի քաղխորհուրդը հաստատում է 1966 մայիսի 11-ին' 399,3 հազար ռուբլի գումարով:
Հաջորդ' 1967թ. մեկ անգամ ևս վերանայվում է շինարարության նախահաշիվը և այն ավելացվում է 68 հազար ռուբլով, բացի դրանից շրջակայքի բարեկարգման համար նախատեսնվում է 284,9 հազար ռուբլի, իսկ ավտոճանապարհի համար' 92,6 հազար ռուբլի:
Հուշարձանը կիսավարտ վիճակում բացվեց 1967թ. նոյեմբերի 29-ին' Հայաստանի խորհրդայանացման օրը, երկրի ղեկավարները այն ցանկանում էին կապել ժողովրդի վերածննդի հետ:
Հուշարձանը իր զուսպ բովանդակությամբ ու ոգեղեն ազդեցությամբ կարող է իրոք գլուխգործոց համարվել:
Ամատունի Վիրաբյանպատմական գիտությունների
դոկտոր
296
ՀԱՄԱԶԳԱՅԻՆ ՀԱՅ ԿՐԹԱԿԱՆ ԵՎ ՄՇԱԿՈՒԹԱՅԻՆ ՄԻՈՒԹԻՒՆԸ 70- ԱՄԵԱՅ ՏՕՆԱԿԱՏԱՐՈՒԹԵԱՆՑ ՍԵՄԻՆ (ՀԱԼԷՊԻ ՄԱՄՆԱՃԻՒՂ)
1999 թուականն էր: Համազգայինի 70 ամեակի ոգեկոչումը տեղի կ՚ունենայ Հայաստանի եւ Սփիւռքի հայաշատ գաղութներէն ներս:
Այսպէս, 23 Մայիս 1999-ին «Ա.Ահարոնեան» սրահէն ներս տեղի կ՚ունենայ Համազգայինի հիմնադրման 70-ամեայ յոբելենական հանդիսութիւնը, բանախօ- սութեամբ Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան անդամ բժ. Յովհաննէս Թասլաքեանի: Այս առթիւ Սուրիոյ շրջանի շքանշանով կը պարգեւատրուին Համազգայինի առաքելութեան սատար հանդիսացած եւ մշակութային կամ կազմակերպչական գործունէութեամբ երկար տարիներ շօշափելի ներդրում բերած ընկերներ եւ ազգայիններ: Համազգայինի 70 ամեակին կը նուիրուին այդ տարուան ընթացքին կազմակերպուած բոլոր ձեռնարկները, որոնք կու գային անկիւնա- քար մը հանդիսանալու Համազգայինի Սուրիոյ շրջանի գործունէութեան:
Նոյն թուականին Պէյրութի մէջ կայացած «Մարկօ Պապիկեան» դաշնամուրային մրցանքին Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան կողմէ կը մասնակցին երեք դաշնակահարուհիներ, որոնք Ա. եւ Բ. մրցանակներուն կ՛արժանանան: Վարչութիւնը կը կազմակերպէ հայրենի բանաստեղծ Գէորգ Էմինի ծննդեան 80 ամեակին նուի- րուած յոբելենական հանդիսութիւնը' յոբելեարին ներկայութեամբ: Այս առթիւ բանաստեղծը ելոյթներ կ՚ունենայ Գամիշլիի եւ Դամասկոսի մէջ: Հալէպ կեցութեան ընթացքին բանաստեղծը հանդիպումներ կ՚ունենայ Հալէպի «Արաբ Գրողներու Միութեան» եւ քոյր միութիւններու հետ1: 22 Օգոստոս 1999-ին կը գումարուի Համազգայինի ժԱ. Շրջանային ժողովը: Շրջանային Վարչութիւնը իր առաջին նիստին, կ՚ընտրէ դիւանը հետեւեալ կազմով. 1) Հռիփ Կանանեան' ատենապե- տուհի, 2) Կարպիս Գոճանեան' փոխ ատենապետ, 3) Արփի Քիլէճեան' ատենա- դպրուհի, 4) Կարօ Ալեքսանեան' հաշուապահ, 5) Մինաս Մինասեան' գանձապահ, 6) Բաբգէն Գոզանեան' գոյքապահ, 7) Ռաֆֆի Սարաճեան' խորհրդական, 8) Պարգեւ Պիւլպիւլեան' խորհրդական, 9) Վարդան Տէր Մովսէսեան' խորհրդական, 10) Յարութ Արամեան (Գամիշլի)' խորհրդական, 11) Սարգիս Պասմաճեան (Դամասկոս)' խորհրդական, 12) Կեդրոնական Վարչութեան Սուրիոյ ներկայացուցիչ' Ասատուր Պօղոսեան: Յաջորդաբար Ա.Քիլէճեանի եւ Բ.Գոզանեանի ներ- կայացուցած հրաժարականներուն պատճառով, դիւանը որոշ փոփոխութիւն կը կրէ եւ ատենադպիրի պաշտօնը կը ստանձնէ Պարգեւ Պիւլպիւլեանը2:
22-23 Սեպտեմբեր 1999-ին Համազգայինը իր մասնակցութիւնը կը բերէ (ինչպէս նախօրօք նշեցինք) Հայաստան-Սփիւռք առաջին համահայկական խորհրդաժողովին: Նոյն առթիւ հայրենիք կը մեկնի Համազգայինի «Սարդարապատ» պարախումբը, որ իր յաղթական ելոյթները կ՚ունենայ Հայաստանի պետական աւագանիին եւ բազմաթիւ հիւրերու ներկայութեան: Կազմակերպչական աշխատանքը ծաւալելու ծրագրով եւ Համազգայինի մշակութային կեանքը արդիւնա- ւէտ դարձնելու առաջադրանքով, Շրջանային Վարչութիւնը նստավայրի վարչակազմերով կը կազմակերպէ Միջ-դիւանային ժողովներ (Նոյեմբեր 1999, Մարտ 2001)3:
1999-ի Հոկտեմբերին Շրջանային Վարչութիւնը կը հիւրընկալէ Քանատահայ մտաւորական, Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան անդամ, «Հորիզոն»-ի խմբագիր Վրէժ Արմէնը, հիմնական նպատակ ունենալով Սուրիոյ տարածքին
1 Համազգային Սուրիոյ շրջանային վարչութեան արխիւ (այսուհետև' ՀՍՇ- ՎԱ) ՍՇՎԱ, Երկամեայ գործունէութեան տեղեկագիր, 7 Յուլիս 1997 և 22 Օգոստոս 1999, էջ 17-18:2 ՀՍՇՎԱ, Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գործունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 -18 Օգոստոս 2001, էջ 1:3 ՀՍՇՎԱ, Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գործունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 - 18 Օգոստոս 2001:
297
ներկայացնել «Ոստայն 3 հաղորդութիւն» հատորը: Օգտուելով «Խաչեր Գալուս- տեան» հիմնարկութեան տնօրէն, լիբանանահայ մտաւորական եւ մանկավարժ Գրիգոր Շահինեանի Հալէպ ներկայութենէն, կը հրաւիրէ զինք երեք օրեր յաջոր- դաբար դասախօսելու Հայագիտական Դասընթացքի ուսանողութեան:
Հայագիտական Դասընթացքի հայրենի դասախօսներ' հոգեբանուհի Անահիտ Սմբատի Սարգսեան եւ պատմաբան Ռուբէն Սահակեան, Շրջանային Վարչութեան նախաձեռնութեամբ յաջորդաբար հանդէս կու գան իրենց դասախօսութիւն- ներով, որոնց թեմաները կ՛ապահովեն հոծ թիւով ներկաներ, ստեղծելով մեծ հե- տաքրքրութիւն: «Զուարթնոց» երգչախումբի խմբավար Կարէն Սարգսեան կը ներկայացնէ «Հայկական օփերային արուեստի պատմութիւն»ը, տեսաերիզի ցու- ցադրութեամբ: Օգտուելով Մ.Մաշտոցի անուան մատենադարանի փոխ տնօրէն, պատմական գիտութիւններու Դոկտ. ՓրոՖ. Վարդան Գրիգորեանի Հալէպ ներկայութենէն, 2000-ի նոյեմբերին Շրջանային Վարչութիւնը կը կազմակերպէ դա- սախօսութիւն մը «Երեւանի մատենադարանի ձեռագիր գանձերը» թեմայով (սա- հիկներու ցուցադրութեամբ): Պատմաբանը կը մեկնի նաեւ Սուրիոյ այլ շրջաննե- րը' դասախօսելու համար յիշեալ վայրերու Համազգայինի մասնաճիւղերուն: Արուեստագիտուհի Մարի-Ռոզ Աբուսէֆեանին Լիբանան ժամանումը կը խրախու- սէ Շրջանային Վարչութիւնը, որ կը կազմակերպէ գեղարուեստական ասմունքի երեկոյ մը:
ՀՀ անկախութեան 9-րդ տարեդարձի տօնակատարութեանց յայտագրով, 2000-ին Համազգայինը իր գործօն մասնակցութիւնը կը բերէ «Հայկական տոհմիկ ճաշերու» ցուցահանդէս-վաճառքին, խրախճանքին եւ հիւրասիրութեան երե- կոներուն, «Սարդարապատ» պարախումբի մասնակցութեամբ:
2000-ի Օգոստոսին Երեւանի Խ. Աբովեանի անուան հայկական պետական մանկավարժական համալսարանի «Սփիւռք» գիտաուսումնական կեդրոնի կազ- մակերպութեամբ տեղի կ՚ունենայ Սփիւռքահայ Ուսուցիչներու Վերապատրաստման յատուկ դասընթացք, որուն շրջանէս կը մասնակցին Հայագիտականի ուսա- նողուհիներէն երկու հոգի, իսկ երրորդը' Մխիթարեան վարժարանէն համազգայ- նական ընկերուհի մը: Շրջանային Վարչութիւնը հնարաւոր պայմաններ կը ստեղ- ծէ եւ բարոյական աջակցութիւն կը ցուցաբերէ, յիշեալ ուսուցչուհիներուն միամս- եայ դասընթացքին մասնակցութեան համար1:
Որպէս մշակութային միութիւն, Համազգայինը սերտ յարաբերութիւններ մշա- կած է գաղութի այլ մշակութային միութիւններուն հետ եւ իր մասնակցութիւնը բերած անոնց կազմակերպած միջոցառումներուն: Այսպէս, Թէքէեան Մշակութային Միութեան կազմակերպութեամբ կայացած արուեստի տարբեր բնագաւառնե- րը ընդգրկող միջ-գաղութային մրցանքին, Համազգայինը պատուաբեր արդիւնքի կը հասնի, շնորհիւ Միութեան անունով մասնակցած ասմունքողներուն եւ մեներ- գողներուն: Իսկ Շրջանային Վարչութիւնը կ՚ապահովէ շրջանիս մասնակցութիւնը Պէյրութի ճեմարանէն ներս տեղի ունեցած ամառնային Ուսանողական մշակութային 6-րդ եւ 7-րդ հաւաքներուն (Forum): Համազգայինի Հայաստանի Վարչութեան հետ համախորհուրդ հայրենիքէն կը հրաւիրէ գեղարուեստական, կրթական եւ մշակութային այլազան մանսգիտութիւններ ունեցող հետեւեալ արուեստա- գէտներն ու ուսուցիչները' պարուսոյց Յովիկ Խաչիկեան, հոգեբանուհի Անահիտ Սարգսեան, պատմաբան Ռուբէն Սահակեան, խմբավար Կարէն Սարգսեան, գրա- բարագէտ Եդուարդ Մկրտչեան:
Համաձայն Գ. Պատգամաւորական ժողովի (Սեպտեմբեր 1998, Լիբանանի Ատմա շրջանին մէջ) որոշմամբ, Կեդրոնական Վարչութիւնը կը ձեռնարկէ Համազգայինի կանոնագրի վերանայման նախապատրաստական աշխատանքին: Կեդրոնական Վարչութեան թելադրանքով Շրջանային Վարչութիւնը կը յառաջացնէ կանոնագրի վերանայման յանձնախումբ մը, անհրաժեշտ սերտողութիւնը կա
1 ՀՍՇՎԱ, Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գոր- ծունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 - 18 Օգոստոս 2001:
298
տարելու մինչեւ Համազգայինի Դ. Պատգամաւորական ժողով (Մարտ 2002, Լիբանանի Այն-Աաատէ շրջանին մէջ):
2000-ի Ապրիլին Բերիոյ Թեմի Ազգ. Իշխանութեան հրաւէրով Հալէպ կը ժամա- նէ Ն.Ա.Օ.Տ.Տ. Արամ Ա. Կաթողիկոս, հովանաւորելու համար Մեծ Եղեռնի 85 ամ- եակի, քրիստոնէութեան 1700 ամեակի եւ Ա. Քառասնից Մանկանց եկեղեցւոյ 500 ամեակի տօնակատարութիւնները: Քրիստոնէութեան ընդունման 1700 ամեակի տօնակատարութեան շրջագիծէն ներս, «Զուարթնոց» երգչախումբի ելոյթները Գերշ. Արբազան Հօր թելադրանքով զանց կ՚առնուին այդ տարուան համար, փո- խարէնը երգչախումբը մաս կազմելով 1700 ամեակին առթիւ յառաջացած «Լու- սաւորիչ» երգչախումբի միացեալ ձեռնարկին, որ տեղի կ՚ունենայ Մարտի վեր- ջաւորութեան, խմբավարութեամբ Պօղոս Ապաճեանի: Միջ-միութենական համա- գործակցութեան ծիրէն ներս, Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը 2000-ի Թարգմանչաց տօնին մասնակցութիւն կը բերէ Հայաստանէն ներս քրիստոնէութեան պետական կրօնք հռչակման 1700 ամեակին նուիրուած Հալէպի մէջ կայացած ձեռնարկին, երեք համայնքապետերուն հովանաւորութեամբ եւ նա- խաձեռնութեամբ հալէպահայ մշակութային միութիւններուն: Ձեռնարկը կ՚արժե- ւորուի, առաւել եւս, հայ եւ արաբ 30 թարգմանիչներու մեծարումով, նաեւ հայեր- էն եւ արաբերէն լեզուներով թարգմանուած 75 գիրքերու ցուցադրութեամբ:
Շրջանային Վարչութեան նախաձեռնութեամբ լիբանանահայ լուսանկարիչ Լեւոն Թաշճեանի ցուցահանդէսները 2001-ի Մարտին մեծ հետաքրքրութիւն կը ստեղծեն սուրիահայ գաղութէն ներս: Թեման մեր պատմական հայրենիքն ու Կիլ- իկիան էր: Քրիստոնէութեան պետական կրօնք հռչակման 1700 ամեակին նուիրուած ցուցահանդէսի այս շարքը կը սկսի Հալէպէն, ապա' Քեսապ, Գամիշլի, Դա- մասկոս եւ Լաթաքիա1:
Աւարայրի ճակատամարտի պատգամը վերստին իմաստաւորելու մտորումով, Շրջանային Վարչութեան կազմակերպութեամբ եւ մասնակցութեամբ հալէպահայ մշակութային միութիւններու 2001-ի Մարտին կայացած գիտաժողովին Համազգայինի կողմէ խօսք կ՚առնէ Հայագիտական Դասընթացքի դասախօս' գրաբարա- գէտ ՓրոՖ. Եդուարդ Մկրտչեանը, ներկայացնելով Վարդանանց պատմութեան աղբիւրներու արժանահաւատութիւնը եւ Վարդանի ու Վասակի բնութագրութի- ւնը: Իսկ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ Կաթողիկոսութեան միաբաններէն Հայր Շահան Ծ. Վրդ. Աարգիսեան կը ներկայացնէ «Վարդանանց պատերազմի կրօնադաստիա- րակչական ազդեցութիւնը յետագայ սերունդներուն վրայ եւ անոր գեղարուես- տական արտացոլումները» : Համազգային Աուրիոյ Շրջանային Վարչութեան որոշումով, «Ն.Աղբալեան» եւ «Հ.Օհանջանեան» մասնաճիւղերու վարչութեանց համագործակցութեամբ, 2001-ի ամրան Ա. Աստուածածնայ տօնին նուիրուած փառատօնին Քեսապի մէջ լսելի կը դառնայ Համազգայինի ձայնը, «Զուարթնոց» երգչախումբով: Հիմնաւորելու համար միութեան նիւթական գործընթացը, Շրջանային Վարչութիւնը այս շրջանին կը յառաջացնէ Հաշուեքննիչ մարմին մը' վերանայելու եւ ստուգելու Շրջանային Վարչութեան եւ անոր ենթակայ միաւորներուն եւ յանձնախումբերուն նիւթական գործառնութիւնը: Շրջանային Վարչութիւնը կը յառաջացնէ նաեւ Գրատարած յանձնախումբ մը, որ առաջին իսկ օրէն կը զբաղի Համազգայինի գրախանութի գիրքերով, «Բագին»ի ցրուումով, ինչպէս նաեւ հայ գիրքի ցուցահանդէս-վաճառքներ կազմակերպելու աշխատանքով: Այսպէս' 2000- ի Փետրուարին կը կազմակերպէ հայ գիրքի Ա. ցուցահանդէս-վաճառքը, նուիրուած Համազգայինի հիմնադիր փաղանգէն' մեծանուն գրագէտ, հանրային եւ քաղաքական գործիչ Լ.Շանթի ծննդեան 130 ամեակին, իսկ երկրորդ ցուցահանդէ- սը' նոյն տարուան Հոկտեմբերին, Թարգմանչաց տօնին առիթով, նուիրուած տաղանդաւոր գրող, մտաւորական Վահէ Օշականի, որ իր մահկանացուն կնքած
1 ՀԱՇՎԱ, Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գոր- ծունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 - 18 Օգոստոս 2001, Նոյն տեղը, էջ 8-10:2 Նոյն տեղը, էջ 22-23:
299
էր 30 Յունիս 2000-ին: Յաջորդաբար կը կազմակերպէ հայ գիրքի ցուցահանդէս- ներ Քեսապի, Գամիշլիի եւ Լաթաքիոյ մէջ, տեղւոյն մասնաճիւղերու վարչութեա- նց կազմակերպութեամբ1:
8 Օգոստոս 2001-ին Համազգայինի Շրջանային ժԲ. Ներկայացուցչական ժողովը, կու գայ փակելու Համազգայինի 8-րդ Շրջանային Վարչութեան նստաշրջանը2: Շրջանային ժողովի աւարտին, կը յառաջանայ Շրջանային Վարչութեան նորընտիր կազմը հետեւեալ ձեւով. 1) Հռիփ Կանանեան' ատենապետուհի, 2) Կարպիս Գոճանեան' փոխ ատենապետ, 3) Էմմա Ազարիկեան' ատենադպրուհի, 4) Կարօ Ալեքսանեան' հաշուապահ, 5) ժիրայր Սողանեմէզեան' գանձապահ, 6) Պարգեւ Պիւլպիւլեան' խորհրդական, 7) Վարդան Տէր Մովսէսեան' խորհրդական 8) Մինաս Մինասեան' խորհրդական, 9) Յարութ Գոզանեան' խորհրդական, 10) Յարութ Արամեան (Գամիշլի)' խորհրդական, 11) Սարգիս Պասմաճեան (Դամաս- կոս)' խորհրդական, 12) Կեդրոնական Վարչութեան Սուրիոյ ներկայացուցիչն էր Ասատուր Պօղոսեանը: Սակայն, 2002-ի Մարտի Համազգայինի Դ Պատգամաւորական ժողովէն ետք Կեդրոնական Վարչութեան ներկայացուցիչը կը դառնայ նորընտիր վարչական անդամ Գեղանի էթեմէզեանը: Վերոյիշեալ կազմէն կը հր- աժարին Կարպիս Գոճանեանը եւ Պարգեւ Պիւլպիւլեանը: Յետագային կազմը կը համալրուի հրաւիրելով Վարդան Փայասլեանն ու Նշան Օղիկեանը : Կազմակերպչական ծրագրով եւ մշակութային կեանքը աւելի արդիւնաւէտ դարձնելու մտա- հոգութեամբ, 2001-ի Հոկտեմբերին եւ 2002-ի Յունուարին Շրջանային Վարչութեան հրաւէրով կը կայանան այս շրջանի Միջ-դիւանային Ա եւ Բ ժողովները, մաս- նակցութեամբ վեց մասնաճիւղերու եւ չորս միաւորներու կազմերուն: Վարչութեան գլխաւոր գործը կ՚ըլլայ գումարել Շրջանային ժԳ. Արտահերթ ժողովը (17 Փետրուար 2002), ուր տեղի կ՚ունենայ ընտրութիւնը Համազգայինի Դ Պատգամաւորական ժողովի (Մարտ 2002, Լիբանանի Այն-Սաատէ շրջանին մէջ) մասնակ- իցներուն: ժողովին պատգամաւոր կ՚ընտրուին Կարպիս Գոճանեան, Վարդան Փայասլեան, Վիգէն Մարաշլեան, Մարի Մերտխանեան, Տաճատ Այնթէպլեան (Դ- ամասկոսէն), Շրջանային Վարչութեան լիազօր' Հռիփ Կանանեան, Կեդրոնական Վարչութեան կողմէ հրաւիրեալներ' Վահէ ժամագործեան եւ Պարգեւ Պիւլպիւլեան: Համազգայինի Դ Պատգամաւորական ժողովի զեկոյցը ներկայացնելու, Մասնաճիւղերու միջ-գործունէութիւնը աշխուժացնելու, ինչպէս նաեւ յառաջիկայ շրջանին իրագործելի ծրագիրները փոխանցելու առաջադրանքով, Շրջանային Վարչութիւնը կը կազմակերպէ Միջ-վարչական զեկուցական ժողովներ 2002-ի Ապրիլին եւ նոյն տարուան Նոյեմբերին:
Շրջանային Վարչութեան հրաւէրով 2002-ի Օգոստոսին կը կայանայ յատուկ խորհրդաժողով մը, վերանայելու Հայագիտական Դասընթացքի առաքելութեան եւ կազմակերպչական բաժինի առնչուած հիմնահարցերուն: Համազգայինի Հայագիտական Դասընթացքը ուսումնական եւ ազգային չափանիշներով, որպէս վաւերական ձեռնարկ ընդհանրական գիծերու մէջ ճանաչելի դարձնելու միտումով, նոյն ամսուն կը կայանայ խորհրդակցական երկրորդ հանդիպում մը, նա- խագահութամբ եւ բանախօսութեամբ Դոկտ. Զաւէն Եկաւեանի: Յիշեալ զոյգ երեկոները իրենց բովանդակալից ծրագրով եւ փոխանցուած միտքերով նոր լոյս կը սփռեն Համազգայինի վերապահուած կրթական առաքելութեան եւ անոր նպատակասլաց աշխատանքներուն4:
1 ՀՍՇՎԱ, Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան Երկամեայ Գործունէութեան Տեղեկագիր, 25 Օգոստոս 1999 - 18 Օգոստոս 2001, Նոյն տեղը, էջ 23-25:2 ՀՍՇՎԱ, 1999-2001 տարեշրջանի տեղեկագիր, Համազգայինի Շրջանային ժԲ Ներկայացուցչական ժողովի ատենագրութիւն, Ա նիստ,18-8-2001, էջ 1:3 ՀՍՇՎԱ, 2001-2003 տարեշրջանի տեղեկագիր, Շրջանային Վարչութեան երկամեայ գործունէութեան տեղեկագիր, 19.8.2001-31.8.2003, էջ 1:4 ՀՍՇՎԱ, 2001-2003 տարեշրջանի տեղեկագիր, Շրջանային Վարչութեան երկամեայ գործունէութեան տեղեկագիր, 19.8.2001-31.8.2003, էջ 6-9:
300
Թելադրուած Համազգայինի Շրջանային ժԲ Ներկայացուցչական ժողովի որոշումներէն եւ զարկ տալով Համազգայինի թատերական գործունէութեան, Շրջանային Վարչութիւնը կը յառաջացնէ յանձնախումբ մը, մանրամասնօրէն ուսումնասիրելու Հալէպի մէջ գործող Համազգայինի թատերախումբերը մէկ միաւո- րի հովանիին տակ հաւաքելու եւ ուժերը մէկտեղելու կարելիութիւնները: Այս շրջանին Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը կ՚արձանագրէ բեղուն գործունէութիւն: Վարչութեան կազմակերպութեամբ կը կայանայ «Հայ մշակոյթի երեկոյ»ն, նուիրուած թարգմանիչ հայ վարդապետներուն, դասախօսութեամբ Մեծի Տանն Կիլիկիոյ միաբաններէն' հոգշ. Տ. Վարագ աբեղայ Թոփալեանի: Շրջանային Վարչութեան նախաձեռնութեամբ հայրենի պատմաբան եւ Հայագիտականի դասախօս Ռուբէն Սահակեան կը դասախօսէ «ՀՅԴ եւ Խորհրդային Իշխա- նութիւնը 1890-1930 թուականներուն» թեմայով, կազմակերպութեամբ ՀԵՄ Մաս- նաճիւղի վարչութեան: Պատմաբանը ելոյթ կ’ունենայ նաեւ Գամիշլիի մէջ, «Հայաստան, Ա եւ Բ հանրապետութիւններ» թեմայով: Դարձեալ Շրջանային Վարչութեան նախաձեռնութեամբ, պետական մակարդակով հրաւիրուած հայրենի «Բա- րեկամութիւն» մանկապատանեկան պարախումբը ելոյթ կ’ունենայ Դամասկոսի եւ Քեսապի մէջ, կազմակերպութեամբ «Լ.Շանթ» եւ «Հ.Օհանջանեան» մասնա- ճիւղերու վարչութեանց: 2002-ի Հոկտեմբերին կայացած «Գեղարուեստական երեկոյ»ն կը նուիրուի թեմիս Առաջնորդ Ս. Հօր քահանայական ձեռնադրութեան 40 ամեակին եւ Բերիոյ թեմի առաջնորդութեան 25 ամեակին: Կազմակերպչական աշխատանքը կը տարուի Շրջանային Վարչութեան կողմէ, որ իր կարելին ի գործ կը դնէ լաւագոյն ձեւով ներկայացնելու «Զուարթնոց» երգչախումբը, «Սարդարապատ» պարախումբն ու «Բ. Կանաչեան» երաժշտական խմբակը: Նկատի ունենալով Հոկտեմբերը որպէս «Մշակոյթի ամիս», Շրջանային Վարչութիւնը այս շրջանին կը կազմակերպէ Յակոբ Չոլաքեանի Թարգմանչաց տօնին նուիրուած դասախօսութիւնը Լաթաքիոյ եւ Քեսապի մէջ, յիշեալ շրջաններու մասնաճիւղե- րու վարչութեանց նախաձեռնութեամբ: Ուսումնական Խորհուրդի կազմակերպութեամբ, հայրենի մանկավարժուհի եւ Հայագիտական Դասընթացքի դասա- խօսուհի ժիւլիէթա Կիւլամիրեան շաբաթական հերթականութեամբ Հալէպի թէ շրջաններուն մէջ կը ներկայանայ իր դասախօսաշարքերով' մանկավարժական թեմայի շուրջ: Հայրենի Փրոֆ. Լալիկ Խաչատրեան կը ներկայացնէ «Վարդանանց Խորհուրդը Եղիշէ Պատմիչի մեկնաբանութեամբ»: «Սարդարապատ» պարախումբը Լիբանանի Շրջանային Վարչութեան հրաւէրին ընդառաջելով, ելոյթ կ’ու- նենայ Պէյրութի մէջ: Հայ երեք համայնքապետերու նախաձեռնութեամբ կը կայանայ «Ապրիլեան Յուշատօն»ը, որուն գեղարուեստական բաժինի պատրաստու- թիւնը կը ստանձնէ Շրջանային Վարչութիւնը: Նոյն շրջանին իր նախաձեռնութե- ամբ կը կայանան հայկական ցեղասպանութեան թեմայի շուրջ շահեկան հար- ցազրոյց մը եւ «Արարատ» ժապաւէնի յաջորդական ցուցադրութիւնները: 2003-ի ամրան Շրջանային Վարչութեան հրաւէրով Կեդրոնական Վարչութեան անդամ Յակոբ Պալեան հանդէս կու գայ Շրջանային Վարչութեան կազմակերպութեամբ տեղի ունեցած «Գրական Երեկոյ»ներուն: Շրջանային Վարչութեան նախաձեռնութեամբ յաջորդաբար կը կազմակերպուին Համազգայինի թատերասէրներու հետ զրոյց-հանդիպումներ, որոնց կը մասնակցին «Զաւարեան», «Լ.Շանթ» եւ «Ռազմիկ» թատերախումբերու անձնակազմերը : Շրջանային Վարչութիւնը իր գործունէութիւնը ծաւալելու համար, համագործակցաբար Համազգայինի Հայաստանի Վարչութեան հետ, այս շրջանին հայրենիքէն կը հրաւիրէ յաջորդաբար պատմաբան Ռուբէն Սահակեան, պարուսոյց Գագիկ Կարապետեան, խմբավար Կարէն Սարգսեան, պարուսոյց Յովիկ Խաչիկեան, մանկավարժուհի ժիւլիէթա Կիւլամիրեան, արուեստաբանուհի Սոնա Բանոյեան, գրաբարի եւ մատենագի- տութեան Դոկտ. Լալիկ Խաչատրեան:
1 ՀՍՇՎԱ, 2001-2003 տարեշրջանի տեղեկագիր, Շրջանային Վարչութեան երկամեայ գործունէութեան տեղեկագիր, 19.8.2001-31.8.2003, էջ 10-15:
301
Վարչութիւնը բազմաթիւ հանդիպումներ կ՚ունենայ, Հայագիտական Դասընթացքի առնչուած կազմակերպչական հարցերու շուրջ: Համապատասխան քարոզչական աշխատանք կը տանի, մասնակցութիւն բերելու ամառնային Ուսանողական մշակութային 8-րդ եւ 9-րդ հաւաքներուն (Forum), թէ՜ Լիբանանի եւ թէ Հայաստանի մէջ: Համազգայինի Կեդրոնական Վարչութեան Դ. Պատգամաւորական ժողովին կողմէ որդեգրուած ընդհանուր կանոնագրի պատճէնը ստանալէ ետք, աշխատանքի կը հրաւիրէ Կանոնագրի սերտողութեան յանձնախումբ մը, որ կը մշակէ շրջանիս ներքին կանոնագիրը: Կանոնագրի սերտողութեան յանձնա- խումբը բաղկացած էր Գօգօ Տունկեանէ, Կարպիս Դերձակեանէ, Վահէ ժամագոր- ծեանէ, Հռիփ Կանանեանէ, Նշան Օղիկեանէ եւ Մովսէս Ֆաքճեանէ :
30 Օգոստոս 2003-ին Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային ժԴ. Ներկայացուցչական ժողովը բարձր կը գնահատէ Շրջանային Վարչութեան լայնածաւալ գոր- ծունէութիւնը եւ բեղուն աշխատանքը' տարուած դժուարին պայմաններու մէջ ու գրեթէ նոյնութեամբ պահելով կազմը կ՚ընտրէ հետեւեալ վարչական անդամները. 1) Հռիփ Կանանեան' ատենապետուհի, 2) Նշան Օղիկեան' փոխ ատենապետ, 3) էմմա Ազարիկեան' ատենադպրուհի, 4) Կարօ Ալեքսանեան' հաշուապահ, 5) Վարդան Փայասլեան' գանձապահ, 6) Արմէն Հրեշտակեան' խորհրդական, 7) Արտօ Համբարձումեան' խորհրդական, 8) Աարգիս Պասմաճեան (Դամասկոս)' խորհրդական, 9) Եղիա Յակոբեան (Գամիշլի)' խորհրդական, 10) Կեդրոնական Վարչութեան Աուրիոյ ներկայացուցիչ' Գեղանի էթեմէզեան1:
Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը հաւատարիմ իր առաքելութ- եան 2003-ին կը շարունակէ իր գործունէութիւնը, կազմակերպելով աննախընթաց ձեռնարկներ արուեստի այլազան բնագաւառներէն ներս: Այսպէս' Շրջանային Վարչութեան հրաւէրով հալէպահայ հասարակութեան կը ներկայանան Հայաստանի «Բարեկամութիւն» եւ Լիբանանի «Գայիանէ» եւ «Քնար» պարախումբերը, որոնք իրենց գեղարուեստական յայտագրերով կը նպաստեն հայ մշակոյթի բար- գաւաճման: Հարկ է նշել, հայրենի դաշնակահար Արմէն Պապախանեանի դաշնամուրային երեկոն, որ մշակութային նոր աւիշ եւ փայլք կը սփռէր հալէպահայ արուեստասէր շրջանակներէն ներս: Հոկտեմբերին միջ-միութենական կազմակե- րպութեամբ կայացած Արամ Խաչատուրեանի ծննդեան 100 ամեակին նուիրուած յոբելենական հանդիսութեան Շրջանային Վարչութիւնը իր մասնակցութիւնը կը բերէ, ստանձնելով աշխատանքի հիմնական բաժինը:
Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը 29 Փետրուար 2004-ին մեծ շուքով կը նշէ Համազգային Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութեան հիմնադ- րութեան 75 ամեակը, ներկայութեամբ Կեդրոնական Վարչութեան ատենապետ Մկրտիչ Մկրտիչեանի եւ վարչութեան անդամ Արմէն Մսըրլեանի: Հանդիսութեան իրենց պատկառելի ներկայութեամբ եւ բանախօսութեամբ յաւելեալ փայլք կը սփռեն հայրենի արուեստագէտ Աօս Աարգսեանն ու Երեւանի Խ.Աբովեանի անու- ան մանկավարժական համալսարանի ռեկտոր Արտուշ Ղուկասեանը, որոնք յատուկ հրաւէրով ժամանած էին Հալէպ: Ձեռնարկը երանգաւորուած էր Համազգայինի «Աարդարապատ» պարախումբով եւ «Զուարթնոց» երգչախումբով, որոնք իրենց յաջող ելոյթներով խօսուն վկայութիւնն էին Համազգայինի առաքելու- թեան, ի գին տարուած նիւթաբարոյական մեծ զոհողութեանց: Այս առթիւ Համազգայինի Աուրիոյ Շրջանային Վարչութիւնը կը պատրաստէ յայտագիր-պրակ մը, որուն մէջ տեղ կը գտնեն շնորհաւորագրեր' ուղղուած Համազգայինի հիմնադրման 75 ամեակին, Համազգայինի հիմնադիր անդամներու կեանքն ու անոնց զանազան գրութիւններէն քաղուած խօսքեր, ինչպէս նաեւ Համազգային Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութեան պատմական համառօտ ակնարկը: Համազգայինի 75 ամեակը, յոբելենական նոյնօրինակ հանդիսութիւններով, կը նշուի յա- ջորդաբար Դամասկոսի, Գամիշլիի, Քեսապի եւ Լաթաքիոյ մէջ:
1 ՀԱՇՎԱ, Աուրիոյ Շրջանային Վարչութեան ատենագրութիւնները 2001 և 2003, Ա նիստ, Հալէպ, 3.9.2003, էջ 1:
302
Օգտուելով Հայրենի տաղանդաւոր արուեստագէտ Սօս Սարգսեանի ներկա- յութենէն, Շրջանային Վարչութեան կազմակերպութեամբ տեղի կ’ ունենայ հետաքրքրական զրոյց մը, Հալէպի թատերասէր շրջանակներուն հետ:
Համազգայինի Սուրիոյ Շրջանային Վարչութեան այս շրջանի ամենակարեւոր իրագործումը կը հանդիսանայ Հայագիտական Դասընթացքի եւ Երեւանի Խ.Աբո- վեանի անուան մանկավարժական համալսարանի միջեւ տեղի ունեցած ուսում- նագիտական համաձայնագրի ստորագրութիւնը, որ որպէս ոսկեղէն դրուագ իր արձանագրութիւնը կը գտնէ Համազգայինի շքեղ պատմութեան մէջ: Համաձայնագիրը կը կնքուի 4 Մարտ 2004-ին, Շրջանային Վարչութեան ատենապետ Հռիփ Կանանեանի եւ Երեւանի Խ. Աբովեանի անուան մանկավարժական համալսարանի ռեկտոր Արտուշ Ղուակասեանի կողմէ: Այսպիսով, Հալէպի Հայագիտական Դասընթացքի յառաջադէմ շրջանաւարտը իրաւունք կ’ ունենայ իր ուսումը շարունակելու Երեւանի համալսարանէն ներս եւ յետ երկու տարիներու ուսումնառութ- եան ստանալու համալսարանական համապատասխան վկայական:
Համազգային Հայ Կրթական եւ Մշակութային Միութիւնը Սուրիոյ տարածքին ողջ գոյութեան ընթացքին միշտ ձգտեցաւ հունաւորել գաղութիս հայութեան մշակութային գործունէութիւնը' պահպանելու, տարածելու եւ զարգացնելու համար իր Ցեղին հոգեմտաւոր արժէքները: Որպէս Սուրիական Արաբական Հանրա- պետութեան լիիրաւ քաղաքացի ջանաց միշտ իր մասնակցութիւնը բերել կազ- մակերպուած միջոցառումներուն, կարեւոր դեր կատարելով արաբ-հայ մշակոյթի մերձեցման ի նպաստ կազմակերպուած ցուցահանդէսներուն, գիտաժողովնե- րուն, փառատօներուն եւ այլ բնագաւառներէ ներս տարուած աշխատանքներուն:
Քաղաքական եւ մշակութային ազդակներու փոխներգործութեան գիտակից ըլլալով, իր մասնակցութիւնը բերաւ ու կը շարունակէ բերել Հայ Դատի հետապնդման աշխատանքներուն:
Բէկի էքմանեան(Սուրիա)
303
ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ԳՈՐԾԸ ԵՎՐԱԽՈՐՀՐԴԻ ԱՐԵՎՄՏԱԵՎՐՈՊԱԿԱՆ ԵՐԿՐՆԵՐՈՒՄ
Դեռևս 1991թ. Եվրոպական Խորհուրդը անդամ-երկրների մշակույթի նախարարների հետ համատեղ ընդունեցին բանաձև, որը հիմք է հանդիսանում արխիվային գործի ասպարեզում Եվրախորհուրդի հետագա աշխատանքների համար: Եվրախորհրդի շրջանակներում ստեղծվեց եվրոպական արխիվների աշխատանքի տեսական ու գործնական, նրանց սերտ համագործակցության հնարավորություններն ուսումնասիրող հանձնաժողով:
Հանձնաժողովը զեկույց է նախապատրաստում արխիվային գործի ասպարեզում հետագա համագործակցության հեռանկարների վերաբերյալ, որն իր մեջ ներառում է ընթացիկ փաստաթղթերի ստեղծման (կազմակերպման) և դրանց գնահատման ոլորտում եվրոպական երկրներում արխիվային կադրերի նախապատրաստման, փաստաթղթերի պահպանության ապահովման, արխիվների մատչելիության պայմանների, մասնավոր արխիվների կազմակերպման, արխիվային տեղեկության փոխանակման և այլ բնագավառներում արխիվային աշխատանքի բոլոր կողմերը:
Եվրոպական խորհրդի անդամ' արևմտաեվրոպական երկրների ազգային արխիվները կատարում են հետևյալ գործառույթները.
- պահպանում են իրենց ազգային արխիվային ժառանգությունը, այն դարձնում են մատչելի քաղաքացիների համար, աշխատանքներ են կազմակերպում ընթացիկ կառավարական փաստաթղթերի հետ: Միևնույն ժամանակ այս արխիվները տարբերվում են միմյանցից պատմական և ազգային առանձնահատկություններով, ավանդույթներով, ֆինանսական և մարդկային ռեսուրսներով, արխիվային օրենքներով:
Տարբեր ժամանակաշրջաններում ստեղծված ազգային արխիվները պատմականորեն հայտնվել են տարբեր կառավարական գերատեսչությունների ենթակայության տակ.
Բելգիայում' գիտության նախարարության, Իսպանիայում, Դանիայում, Լյուք- սենբուրգում' մշակույթի նախարարության, Ֆրանսիայում' ազգային կրթության և մշակույթի նախարարության, Հոլանդիայում' բարեկեցության, առողջապահության և մշակույթի նախարարության, Գերմանիայում' կախված նրա տարածքների (երկրների) դաշնային կառուցվածքից, ներքին գործերի նախարարության, դաշնային կանցլերի կամ բունդեսթագի, Անգլիայում և Ուելսում' Լորդ կանցլերի, Պորտուգալիայում' նախարարների խորհրդի նախագահի ենթակայության:
Եվրախորհրդի անդամ երկրների վարչական կառուցվածքը անդրադառնում է արխիվային համակարգի վրա, որը, ինչպես և ողջ երկիրը, կենտրոնացված է կամ ապակենտրոնացված:
Բելգիայի, Դանիայի, Հունաստանի, Պորտուգալիայի, Իտալիայի, Հոլանդիայի տարածքային արխիվային կազմակերպություններն իրենց աշխատանքների համար հաշվետու են կենտրոնական արխիվային ծառայությանը:
Գերմանիայում բունդեսարխիվը պահպանում է դաշնային կառավարության փաստաթղթերը, իսկ տարածքային արխիվները և տեղական արխիվները գտնվում են տարածքների իրավասության ներքո, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր արխիվային կազմակերպությունը:
Իսպանիայում ազգային արխիվը պատասխանատու է պատմական և միջանկյալ արխիվներում գտնվող փաստաթղթերի պահպանության համար:
Հոլանդիայում տեղական իշխանություններն ունեն իրենց սեփական արխի- վապահոցները, որոնք չեն ենթարկվում երկրի գլխավոր արխիվագետին:
Անգլիայում և Ուելսում պետական արխիվի իրավասությունները տարածվում են միայն կենտրոնական կառավարական արխիվների վրա, տեղական արխիվներն ունեն իրենց սեփական պահոցները' անկախ պետական արխիվի վարչա- կազմից:
304
Իտալիայում քաղաքապետարանները, տարածքային և մարզային արխիվները օգտագործողների (այցելուների) համար կազմակերպում են ստեղծման պահից 40 տարի պահպանությունը լրացած փաստաթղթերի օգտագործման առանձին ծառայություններ:
Բելգիայում, Ֆրանսիայում, Հունաստանում, Իռլանդիայում, Իտալիայում, Հո- լանդիայում, Պորտուգալիայում, Անգլիայում (8 երկրներում) նախարարը, որը պատասխանատու է արխիվային գործի վիճակի համար, իր ենթակայության տակ ունի արխիվային խորհրդատավական կոմիտեներ, կազմված երկրի գլխավոր արխիվագետից, կառավարական ու հասարակական հիմնարկների ներկայացուցիչներից և տեխնիկական փորձագետներից:
Եվրոպայի խորհրդի անդամ-երկրներուն ընթացիկ և միջանկյալ արխիվների նկատմամբ վերահսկողության գործում տեղի են ունեցել փոփոխություններ:
Մի շարք երկրներում վերահսկվում է փաստաթղթերի անցած ողջ գործընթացը' ստեղծման պահից մինչև դրանց տեղաբաշխումը արխիվներում: Սակայն, ելնելով օբյեկտիվ պատմական պատճառներից ու սովորույթներից, յուրաքանչյուր երկիր յուրովի է իրականացնում այդ վերահսկողությունը:
Իսպանիայի ու Ֆրանսիայի ազգային արխիվները, Անգլիայի պետական արխիվը և Գերմանիայի բունդեսթարխիվը ղեկավարում են փաստաթղթային կենտրոնների, որտեղ պահվում են ակտիվ տեղեկատվական շրջանառությունից դուրս եկած փաստաթղթերը (նյութերը), գործունեությունը:
Իսպանիայի, Դանիայի, Հոլանդիայի, Պորտուգալիայի, Իտալիայի ազգային և Գերմանիայի բունդեսթարխիվները կազմել են իրենց համալրման աղբյուրների ցանկը: Արխիվային բոլոր գերատեսչությունները տեղական վարչակազմերին օգնում են արհեստավարժ կադրերով, պատրաստում են մեթոդական ձեռնարկներ, մշակում ստանդարտներ, դասակարգման կանոններ ու ուրվագծեր:
Ֆրանսիայում ազգային արխիվը տեսչական գործնեություն է ծավալում կենտրոնական իշխանության ընթացիկ և միջանկյալ արխիվներում:
Իտալիայում ազգային արխիվի իրավասությունը տարածվում է ընթացիկ արխիվների վրա, ինչպես համապետական, այնպես էլ տեղական մակարդակներով:
Բելգիայի ազգային արխիվը պարբերաբար կազմակերպում է հանդիպումներ կառավարական զանազան գերատեսչությունների հետ' ընթացիկ փաստաթղթերի և միջանկյալ արխիվների հետ տարվող աշխատանքների վերաբերյալ:
Հունաստանի ազգային արխիվը ստուգում է միջանկյալ արխիվներում փաստաթղթերի պահպանության կանոնները, իսկ տարածքային արխիվների ղեկավարները պատասխանատու են նմանատիպ փաստաթղթերի պահպանության համար իրենց տարածքում:
Գերմանիայի բունդեսարխիվը խորհրդակցական ձայնի իրավունք ունի ընթացիկ արխիվների կառավարման գործում, ինչպես նաև պատասխանատու է կառավարական միջանկյալ արխիվների գործնեության համար:
Իսպանիայում գոյություն ունեն պետական արխիվին ենթակա միասնական արխիվապահոցներ կենտրոնական իշխանության մարմինների համար:
Եվրոպայի Խորհրդի նախարարների կոմիտեն ընդունել է հանձնարարական արխիվների մատչելիության բնագավառում եվրոպական քաղաքականության վերաբերյալ: Արխիվների մատչելիությունը կնպաստի ավելի լավ ճանաչելու Եվրոպայի պատմությունն ու անցյալը և կապահովի տեղեկատվության ազատ օգտագործումն որպես ժողովրդավարության հիմնական պահանջ:
Եվրոպայի խորհրդի ստեղծման պահից գոյություն ունի ընդհանուր համաձայնություն' արխիվային տեղեկության մատչելիության սահմանափակման ժամկետը սահմանել 30 տարի: Դրա համար էլ Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունների արխիվային օրենքները արխիվային փաստաթղթերի մատչելիության իրավունքի ժամկետը նույնն է, բացի Հոլանդիայից, որտեղ այն սահմանված է 20 տարի:
Եվրախորհրդի բոլոր երկրներում օրենքով երաշխավորված է արխիվային փաստաթղթերի պարունակած տեղեկատվության մատչելիության նկատմամբ
304
հասարակության իրավունքը:Եվրախորհրդի անդամ հինգ պետություն (Հունաստան, Իտալիա, Ֆրանսիա,
Հոլանդիա, Դանիա) ընդունել են տեղեկատվության ազատության մասին օրենք:Իսպանիայում սահմանադրությունը երաշխավորում է քաղաքացիներին վար
չական փաստաթղթերի մատչելիություն: Համարյա բոլոր երկրներն ունեն օրենքներ, որոնք ապահովում են պետական, անձնական և ընտանեկան գաղտնիքների պաշտպանությունը, երաշխավորում է քաղաքացիներին իրենց անձնական կյանքին վերաբերող տեղեկատվության գաղտնիություն: Բոլոր ազգային օրենսդրությունները պարունակում են հիմնականում 3 կարգի փաստաթուղթ, որի մատչելիությունը արգելված է մի քանի տարի:
1-ին կարգին են պատկանում անձնական գաղտնիքի պահպանությանը վերաբերող փաստաթղթերը: Դանիան սահմանել է 80 տարի, Գերմանիան 30 տարի, քաղաքացու մահից հետո, եթե մահվան թիվը անհայտ է, ապա 110 տարի ծննդյան օրվանից ի վեր, Բելգիան սահմանել է 100' տարի փաստաթղթի ստեղծման պահից, Իսպանիան 25 և 50 տարի, Մեծ Բրիտանիան 50-ից մինչև 100 տարի' կախված փաստաթղթի տեսակից, Իտալիայում 70 տարի ծննդյան օրվանից հետո:
2-րդ կարգի մեջ մտնում են պետության շահերը և անվտանգությունը պաշտպանող փաստաթղթերը: Իտալիայում 50 տարի, Ֆրանսիայում 60 տարի փաստաթղթի ստեղծման ամսաթվից, Մեծ Բրիտանիայում 50-ից մինչև 100 տարի:
3-րդ կարգի մեջ մտնում են քաղաքացիների և հիմնարկների տնտեսական շահերը պաշտպանող փաստաթղթերը: Այս փաստաթղթերի պահպանությունը տևում է միջինը 30-ից մինչև 60 տարի, Գերմանիայում' 80 տարի: Գերմանիայի բունդեսարխիվը իրավունք ունի կրճատելու սահմանված ժամկետը: Նույն կերպ կարող են վարվել նաև տարածքների արխիվները' միայն փաստաթուղթ ստեղծող համապատասխան գերատեսչության համաձայնությամբ: Բացարձակ պաշտպանված են այն փաստաթղթերը, որոնք պարունակում են պետական գաղտնիքներ, դրանք հատկացվում են օգտվողին ստեղծման տարեթվից 80 տարի անց:
Մեծ Բրիտանիայում և Դանիայում սահմանափակումներ ունեցող արխիվային փաստաթղթերի մատչելիությունը կարող է թույլատրել միայն այն գերատեսչությունը, որտեղ ստեղծվել են փաստաթղթերը: Արգելված փաստաթղթերի տեղեկատվության օգտագործումը խստորեն վերահսկվում է: Ֆիզիկական վնասվածքներ ունեցող կամ փխրուն փաստաթղթերի պահպանության մասին նշվում է միայն 4 պետությունների' Գերմանիայի, Հոլանդիայի, Պորտուգալիայի և Հունաստանի օրենքներում: Ֆիզիկապես վատ վիճակում գտնվող փաստաթղթերը այցելուներին չեն տրվում:
Եվրախորհրդի անդամ-երկրները համաձայնության են եկել 30 տարին համարել փաստաթղթերի մատչելիության սահմանափակման առավելագույն, այլ ոչ թե նվազագույն ժամկետ, որովհետև գոյություն ունի այդ ժամկետի կրճատման միտում' կապված տեղեկատվության ազատության վերաբերյալ օրենքի ընդունման հետ:
1983թ. Եվրոպական համագործակցությունը հայտարարեց իրենց միջազգային կազմակերպությունների պատմական արխիվները 30-ամյա սահմանափակման ժամկետից հետո բացելու մասին' ուսումնասիրողներին Համագործակցության պատմության վերաբերյալ աշխատություններ գրելու աշխատանքներում ներգրավելու և Եվրոպական խորհրդի հետագա զարգացման շահերին նպաստելու նպատակով:
էլլա ԲադադյանՀԱԱ գլխավոր արխիվագետ
306
1^ր]խ[իվա[յյինւ գ ո ր ծ
ՀԱՇՎԵՏՎՈՒԹՅՈՒՆ «ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ԱԶԳԱՅԻՆ ԱՐԽԻՎ»
ՊՈԱԿ-Ի 2006թ. ԳՈՐԾՈՒՆԵՈՒԹՅԱՆ
2006 թվականին ՀՀ արխիվային գործի զարգացման տարեկան ծրագրային առաջադրանքներին համապատասխան իրականացվել են աշխատանքներ ըստ ոլորտի գործունեության հետևյալ հիմնական ուղղությունների:
1. ՀՀ արխիվային հավաքածուի փաստաթղթերի պահպանության ապահովում և հաշվառում
Գործունեության այս ոլորտում ծրագրավորված աշխատանքներ են տարվել ինչպես ՀՀԱՀ պետական պահպանության ներքո գտնվող փաստաթղթերի պահպանության պայմանների ու ֆիզիկական-տեխնիկական վիճակի բարելավման, այնպես էլ դրանց պետական և կենտրոնացված հաշվառման իրականացման ուղղությամբ:
1.1. Հանրապետությունում արխիվային գործի զարգացման ծրագրին համապատասխան նախանշված ծավալների սահմաններում աշխատանքներ են իրականացվել արխիվային փաստաթղթերի ֆիզիկական-տեխնիկական վիճակի վերահսկման ու բարելավման ուղղությամբ: Նախատեսված 253.220 թերթի փոխարեն վերականգնվել-վերանորոգվել են 263.978 թերթ փաստաթուղթ և 31.915-ի դիմաց կարվել-կազմապատվել 35.048 արխիվային գործ: Ընդ որում, ՀԱԱ կառուցվածքային ստորաբաժանումները (պահպանության բաժին, լաբորատորիա) իրենց ծրագրային առաջադրանքները կատարել են 122 (որի գերակա մասն ընկնում է լաբորատորիային), մասնաճյուղերը (միասին վերցրած)' 102, իսկ ներկայացուցչությունները' 105 տոկոսով: Փաստաթղթերի վերանորոգման (վերականգնման) գծով ՀԱԱ մասնաճյուղերից կատարողական բարձր ցուցանիշներ են ապահովել Երևանի քաղաքային, Կոտայքի, Գեղարքունիքի, Սյունիքի, իսկ կարի- կազմապատման առաջադրանքի առումով' Շիրակի մարզային մասնաճյուղերը:
1.2. Ծրագրված 131.060-ի փոխարեն արկղավորվել է 144.582 ու արկղավոր- ման նախապատրաստվել' (կապոցավորվել) 60654 գործ:
1.3. Հատուկ խցիկում ախտահանվել է 4110 գործ (ծր.' 4000գ.): Գործընթացն ամբողջությամբ իրականացվել է ՀԱԱ լաբորատորիայում: Վերջինիս ուժերով նաև կատարվել են նախկինում ստեղծված ապահովագրական ֆոնդի 605.885 կադր (ծր.605.800 կադր) միկրոպատճենների տեխնիկական զննում և հատուկ լուծույթով պրոֆիլակտիկ մշակում (մաքրում):
1.4. Ի կատարումն ծրագրային առաջադրանքների հաշվետու ժամանակաշրջանում շարունակվել են արխիվային ֆոնդերի ու գործերի նիշավորման (495.023 գործ), առկայության և վիճակի ստուգման (ծր. 78000 գործ, փաստացի' 80716 գործ և 36.577 կինո, 270.100 ֆոտո և 25.212 ֆոնո պահպանման միավոր) գործ- ընթացները:
2. Տեղեկատու-որոնողական համակարգի ստեղծում և կատարելագործում
2.1. Աշխատանքի այս ոլորտում կանխագծված առաջադրանքներն իրականացվել են ամբողջությամբ, իսկ առանձին ցուցանիշների գծով նաև զգալի գերակատարումներով: Նախատեսված 330.000 թերթի փոխարեն հաշվետու տարում պետարխիվի համապատասխան բաժնի կողմից գիտատեխնիկական մշակման է ենթարկվել չկարգավորված վիճակում արխիվի պահպանության ընդունված 341.320 թերթ անձնական ծագման փաստաթուղթ, որի արդյունքում ստեղծվել է 2284 գործ: Բացի այդ, արխիվում նկարագրվել են 663 պ.մ. կինոֆոտո
307
փաստաթղթեր և կարգավորվել 7420 գործավարական բնույթի (ծր.' 19718գ.), և 16.002 անձնակազմին վերաբերող գործ:
2.2. Շարունակվել է ցուցակների կատարելագործման ու վերամշակման գործընթացը, որի ընթացքում վերամշակվել է 5234 գործավարական գործ, կատարելագործվել 10548 գործավարական, 12825 անձնակազմին վերաբերող գործեր և 260 պ.մ. ֆոնոփաստաթուղթ:
2.3. Տվյալների էլեկտրոնային շտեմարանը հագեցնելու նպատակով կազմվել է թղթային հիմքով փաստաթղթերի 53478 և ԿՖՖ հիմքով 5150 քարտ և համակարգիչ ներառվել համապատասխանաբար 77.385 և 625 քարտ:
2.4. Շարունակվել են համաարխիվային ուղեցույցի նախագծի պատրաստման աշխատանքները (ֆոնդերի բնութագրերի կազմում, ռուսերեն լեզվով նախկինում կազմվածների հայերեն թարգմանում, ֆոնդերի համակարգման ու անվանումների ճշգրտման գործընթացների իրականացում և այլն): Նախատեսվում է 2007թ. ընթացքում ուղեցույցի ուրվագիծը վերջնական (ավարտուն) տեսքի բերել և տպագրության նախապատրաստել այդ կարևոր արխիվային տեղեկատուն:
3. ՀՀԱՀ փաստաթղթերի համալրում և փորձաքննությա՜մբ արժեքավորում
3.1. Հանրապետությունում արխիվային գործի զարգացմանը նպատակաուղ- ղված աշխատանքի շնորհիվ ապահովվել է ՀՀԱՀ կազմի քանակական աճ, որը 2006-ի հունվարի 1-ի դրությամբ կազմում է ավելի քան 3,5 միլիոն միավոր (գործ և պ.մ.):
2006թ. պետարխիվը համալրվել է 27380 գործավարական, 14830 անձնակազմին վերաբերող գործերով և 235.537 թերթ անձնական ծագման, 11 պ.մ կինո, 201 պ.մ. ֆոտո և 2155 պ.մ. ֆոնո փաստաթղթերով: Ընդ որում գործավարական բնույթի և անձնակազմին վերաբերող գործերի (փաստաթղթերի) համալրման ցուցանիշի գերակա մասն ընկնում է արխիվի համալրման բաժնին (104.5%): Մարզային կառույցներից համալրման ասպարեզում բարձր արդյունքների են հասել Երևան քաղաքի և Սյունիքի մարզային մասնաճյուղերը և Ծաղկահովիտի, Թալինի, Արարատի, Սպիտակի, Մեղրիի, Ախուրյանի, Մարալիկի, Վայքի և Բերդի ներկայացուցչությունները:
3.2. Արխիվի աշխատակիցների կողմից պայմանագրային հիմունքներով կարգավորվել են համալրման աղբյուր-կազմակերպությունների, այդ թվում հանրապետության սոցիալական ապահովության պետական հիմնադրամի, վիճակագրական ծառայության, աշխատանքի և սոցալական ապահովության, գյուղատնտեսության, էներգետիկայի, կապի, քաղաքաշինության նախարարությունների (դրանց համակարգի կազմակերպություններով հանդերձ), հանրապետության դատարանների և այլ մարմինների փաստաթղթերը: Գործընթացի արդյունքում առանձնացվել են մշտական պահպանության' 14.032, անձնակազմին վերաբերող' 10064 և երկարաժամկետ պահպանության' 32.817 գործ:
3.3. Արխիվի աշխատակիցների կողմից ծրագրված աշխատանքներ են տարվել պետական մարմինների աշխատակազմերի և կազմակերպությունների արխիվների ու փորձագիտական հանձնաժողովների կանոնակարգերի, ցանկերի մշակման և ներդրման գործում մեթոդական ու գործնական օգնության իրականացման, վերջիններիս աշխատանքի թեմատիկ ուսումնասիրությունների անցկացման ուղղությամբ:
3.4. Ըստ անհրաժեշտի կազմակերպվել ու անցկացվել են ՀԱԱ մեթոդական փորձագիտական հանձնաժողովի, մասնաճյուղերի ՓՀ-ների նիստերը, որոնցում քննարկվել են 81.725 գործերի (այդ թվում մշտական պահպանման' 52.925գ., անձնակազմին վերաբերող 27.550գ., անձնական ծագման' 1250գ.) ու 229.064 թերթ անձնական ծագման փաստաթղթերի ցուցակներ և ընդունվել համապատասխան որոշումներ:
3.5. Պետարխիվի համապատասխան ստորաբաժանումների աշխատողների ուժերով իրականացվել է 28.120 գործավարական բնույթի գործերի (ծրագրով'
308
38970գ.), 1000 պ.մ. ֆոտոնեգատիվների (ծր.1000) ու 11 պ.մ. կինո փաստաթղթերի նպատակային փորձաքննությամբ արժեքավորում: Գործընթացի արդյունքում որպես հետագա պահպանության ոչ ենթակա ոչնչացման են առանձնացվել ընդամենը 12988 արխիվային գործ (1415 մշտ. պահպանման և 11573' անձնակազմին վերաբերող), որից 11707-ը պետարխիվի բաժնում, 683-ը' մասնաճյուղերում, 598-ը' ներկայացուցչություններում:
4. ՀՀԱՀ փաստաթղթերի օգտագործում և հրապարակում4.1. ՀԱԱ-ը, նրա մարզային մասնաճյուղերն ու տարածքային ներկայացուց
չությունները պատասխանել են քաղաքացիներից և տարբեր կազմակերպություններից ստացված (այդ թվում' արտերկրից) 13415 սոցիալ-իրավական բնույթի և 303 թեմատիկ հարցումների:
4.2. Տարվա ընթացքում արխիվը ունեցել է 376 ուսումնասիրող (օգտվող), որոնց մատակարարվել է 23840 արխիվային գործ, 1000 բյուքս միկրոպատճեն, 131 թերթերի լրակազմ:
4.3. Պետական պահպանության ներքո գտնվող արխիվային տեղեկատվության օգտագործմամբ պատրաստվել ու հեռարձակվել է 69 ռադիո-հեռուստահա- ղորդում, (ծր.' 20) հրապարակվել է 41 լրագրային հոդված (ծր.' 20) ու 10 փաստաթղթերի հավաքածու (ծրագրով' 8) և կազմակերպվել է 7 թեմատիկ ցուցահան- դես-ցուցադրություն:
4.4. Լույս են ընծայվել «Բանբեր Հայաստանի արխիվների» հանդեսի 2006թ. առաջին համարը, ինչպես նաև «Վավերագրեր հայ եկեղեցու պատմության» մատենաշարի («Ակզբնաղբյուրներ» շարքից) հերթական' 14, 16-րդ հատորները:
4.5. Ծրագրված 5 փաստաթղթերի ժողովածուներից լիակատար ավարտին են հասցվել 3-ը' մյուսներն ընթացքի մեջ են:
4.6. Շարունակվել են տարբեր հեռուստաընկերությունների հայտերով որոշակի թեմաներով արխիվային փաստաթղթերի հայտնաբերման, պատճենման և հայտատուներին տրամադրման աշխատանքները:
5 Օրենսդրական դաշտի կատարելագործում5.1. Տարեկան ծրագրային առաջադրանքին համապատասխան մշակվել են
մեթոդական հանձնարարականներ գործերի ցուցակների (մշտական պահպանման, անձնակազմի վերաբերյալ, երկարաժամկետ պահպանության) կազմման և դրանց վերամշակման և կատարելագործման վերաբերյալ: Բացի այդ, գործնական պահանջներից ելնելով, կազմվել են մեթոդական ցուցումներ արխիվի անձնագրի, ֆոնդի քարտի լրացման կարգի մասին:
5.2. Ի մի բերվել, համակարգվել և բազմացման (հրատարակման) են նախապատրաստվել 2004-2006թթ. ընթացքում ՀՀ արխիվային գործի բնագավառում ընդունված օրենքները և այլ իրավական ակտերը:
6. Միջազգային կապեր6.1. Այս ասպարեզում աշխատանքները նպատակաուղղվել են Արխիվների
միջազգային խորհրդի (ԱՄԽ) և նրա Եվրասիական տարածաշրջանային բաժանմունքի («Եվրասիկա») հետ կապերի ամրապնդման ուղղությամբ: Պատշաճ մակարդակով կազմակերպվել ու անցկացվել են ԱՊՀ մասնակից երկրների պետական արխիվային ծառայությունների ղեկավարների երևանյան խորհրդաժողովն ու «Եվրասիկայի» 7-րդ ընդհանուր կոնֆերանսը և կազմվել խորհրդաժողովին առնչվող անհրաժեշտ ամփոփիչ փաստաթղթեր:
6.2. 2006թ. ընթացքում Իրանի Իսլամական Հանրապետության հետ կնքվել է արխիվային գործի բնագավառում համագործակցության միջգերատեսչական պայմանագիր, իսկ Ղազախստանի Հանրապետության հետ կնքված նմանատիպ պայմանագրի շրջանակներում ղազախ մասնագետները աշխատել են Ազգային արխիվում և Մատենադարանում:
309
6.3 Ռուսաստանում Հայաստանի տարվա շրջանակներում 2006թ. հոկտեմբերի 26-ին Մոսկվայում' պոլիտեխնիկական թանգարանում բացվեց և մինչև դեկտեմբերի 16-ը գործեց «Երկու մշակույթների երկխոսություն: Հայ-ռուսական մշակութային կապերը 19-20-րդ դարերում» արխիվային վավերագրերի ցուցահանդես, որը պատրաստվել էր Հայաստանի և Ռուսաստանի արխիվների համագործակցության շրջանակներում:
7. Կազմակերպական աշխատանքներ7.1. Կազմակերպվել է հ Աա բաժինների, մասնաճյուղերի և ներկայացուցչութ
յունների 2007թ. աշխատանքների ծրագրավորման և 2005թ. արդյունքների ամփոփման գործընթացների իրականացումը:
7.2. Սահմանված ժամկետացանկին համապատասխան իրականացվել է բաժինների, մասնաճյուղերի, ներկայացուցչությունների ծրագրահաշվետվական փաստաթղթերի ընդունումը, ուսումնասիրումը, ըստ անհրաժեշտի ճշտումների կատարումն ու ամփոփումը և պահանջվող ձևերի (աղյուսակային, վիճակագրական, տեքստային) կազմումը:
7.3. Անցկացվել են պետարխիվի բաժինների, Երևանի քաղաքային և կինոֆո- տոֆոնո փաստաթղթերի մասնաճյուղերի 2005-2006թթ. աշխատանքների ընթացիկ ու Սյունիքի մասնաճյուղերի և Սյունիքի մարզի 3 ներկայացուցչության (Մեղրի, Գորիս, Սիսիան) 2003-2005թթ. գործունեության համալիր ստուգումներ, որոնց արդյունքների վերաբերյալ կազմվել են ամփոփ տեղեկանքներ:
7.4. Շարունակվել է արխիվային ֆոնդերի (գործերի, փաստաթղթերի) կենտրոնացված հաշվառման (ԿՖՔ կազմակերպման) գործընթացը' «Արխիվային ֆոնդ» ծրագրի շրջանակներում:
7.5. Իրականացվել են միջոցառումներ աշխատանքի տեխնիկական ձևակերպման ոլորտում (ձեռագիր տեքստերի մեքենագրում, բնագրերի հետ մեքենագիր օրինակների համեմատում, թարգմանությունների կատարում, բազմացման կազմակերպում և այլն):
7.6. Համապատասխան բաժանմունքի կողմից ծրագրավորված աշխատանքներ են տարվել ընձեռված հնարավորությունների սահմաններում արխիվային նոր տեխնոլոգիաների ձեռքբերման և դրանց գործարկման կազմակերպման, գործող տեխնոլոգիաների սպասարկման իրականացման, էլեկտրոնային գրագրության վարման, ինտերնետ կայքի ու ներարխիվային համակարգչային ցանցի ստեղծման ոլորտում: Արխիվի կարևոր ձեռքբերումներից է «Հայաստանի ազգային արխիվ» կայքի ստեղծումը, որի իրագործմանը աջակցել է ՀՀ-ում Մեծ Բրի- տանիայի ու Հյուսիսային Իռլանդիայի միացյալ թագավորության դեսպանությունը: Կայքում ներառված են լրատվական համառոտ տեղեկություններ արխիվի ու նրա գործունեության առանցքային կողմերի (ուղղությունների) վերաբերյալ (ղեկավարում, կառուցվածք, օրենսդրական դաշտ, արխիվային հրապարակումներ և այլն): Վերջինիս միջոցով ինտերնետային կապից օգտվողները կարող են իրազեկվել ՀՀ-ում արխիվային գործի զարգացման դինամիկային, ինչպես նաև էլեկտրոնային տարբերակով դուրս քաղել իրենց հետաքրքրող լրատվական տեղեկությունները:
8. Ֆինանսատնտեսական գործունեություն2006թ. Հայաստանի ազգային արխիվի պետբյուջեից ստացված սուբսիդիան
երը կազմել են 211417.3 հազար դրամ, որը ծախսվել է համաձայն նախահաշիվի' ըստ ծախսերի տնտեսագիտական դասակարգման հոդվածների. այդ թվում 135.506.6 հազ. դրամը' աշխատավարձ, 35926 հազար դրամը' պարտադիր սոցիալական վճարներ, 39984.7 հազ. դրամը' ապրանքների և ծառայությունների գնում:
2006թ. ընթացքում արխիվի ձեռնարկատիրական գործունեության արդյունքում ֆիզիկական ու իրավաբանական անձանց մատուցվել են 137.440.8 հազ. դրամի ծառայություններ, որի 2005թ. համեմատությամբ աճը պայմանավորված է մի շարք խոշոր կազմակերպությունների (ՀՀ ՍԱՊՀ, ՀՀ ֆինանսների և էկոնոմի
310
կայի նախարարության ՏԳԲ-ների ցանց, ՀՀ վճռաբեկ և առաջին ատյանի դատարաններ, Ազգային վիճակագրական ծառայություն և այլն) փաստաթղթերի արխի- վացման հանգամանքով: Արտաբյուջետային միջոցների մի մասն ուղղվել է այդ եկամուտների ստացումն ապահովող ծախսերի, իսկ մյուս մասը' Ազգային արխիվի ընդհանուր պահպանության և կանոնադրական նպատակների ապահովման ֆինանսավորմանը:
Ընձեռված հնարավորությունների սահմաններում (այդ թվում' ՀԱԱ ձեռնար- կատիրական գործունեությունից ստացված միջոցներով) ընթացիկ և հիմնանո- րոգման աշխատանքներ են կատարվել Վայոց ձորի մասնաճյուղի և Աբովյանի ու Թումանյանի տարածքային ներկայացուցչությունների զբաղեցրած շենքային տարածքներում:
Տարվա ընթացքում ժամանակահատվածներում նոր շենք-շինություններ են տեղափոխվել պետարխիվի Ատեփանավանի ու Թումանյանի ներկայացուցչությունները, իսկ Արմավիրի և Աբովյանի ներկայացուցչություններն ապահովվել են լրացուցիչ կից սենյակներով, ինչի շնորհիվ բարենպաստ պայմաններ են ստեղծվել այդ կառույցներում արխիվային փաստաթղթերի պահպանության և դրանց հետ աշխատանքների առավել արդյունավետ ու նպատակասլաց կազմակերպման համար: Ապիտակի, Ապարանի, Ծաղկահովիտի, Թալինի, Աբովյանի, Չարեն- ցավանի տարածքային ներկայացուցչությունների պահոցները հագեցվել են լրացուցիչ դարակաշարերով և ապահովվել առաջին անհրաժեշտության պահպանական այլ միջոցներով ու նյութերով:
ՀՀ կառավարության որոշմամբ նոր շենք է հատկացվել Շիրակի մարզային մասնաճյուղին, որի վերանորոգումը և տեղափոխումը կիրականացվի 2007 թվա- կանին:
Վերանորոգվել են կինոֆոտոֆոնո փաստաթղթերի և ապահովագրական պատճենների մասնաճյուղի (նախկինում' ԿՖՖՓ ԿՊԱ - Հայաստանի ազգային ֆիլ- մադարան) շենքի տանիքը և կոյուղու ցանցը: Քննարկվող ասպարեզում ոլորտի կարևորագույն ձեռքբերումներից է նաև հիշյալ մասնաճյուղի տարածքում տեղակայված ՀԱԱ ստորգետնյա արխիվադարանների մի հատվածի (չորս պահոցների) վերանորոգումն ու վերակահավորումը ՀՀ-ում ԱՄՆ դեսպանատան հովանա- վորչական միջոցներով, ինչի արդյունքում ակնհայտորեն բարելավվել և հուսալի են դարձել արխիվային կինովավերագրերի պահպանության պայմանները: Ակս- ված գործն այս ուղղությամբ իր շարունակությունը կունենա, որպիսի պարագայում հնարավորություն կընձեռվի բնականոն պայմաններում և նորմատիվային պայմանակարգերի կայունացմամբ ապահովելու նաև ՀՀԱՀ առանձնապես արժեքավոր և հազվագյուտ արխիվային փաստաթղթերի բնօրինակների ու դրանց ապահովագրական պատճենների պահպանության համար:
Հայաստանի Հանրապետության արխիվային հավաքածուի հանրահռչակման համար կարևոր էր նաև արխիվի ցուցադրությունների սրահի վերակառուցումը և կահավորումը ամենաժամանակակից ցուցադրության միջոցներով:
2006թ. ընթացքում գործարկվեց նաև գլխավոր մասնաշենքի լոկալ կաթսայատունը, որի գործարկմամբ նպատակային լուծում է տրվել մասնաշենքի արխի- վապահոցներում և աշխատասենյակներում նորմալ ջերմախոնավային պայմա- նակարգի կայուն պահպանության ապահովման գերխնդրին:
Կազմակերպական-մեթոդական աշխատանքների և միջազգային
կապերի բաժին
311
Լրա տ ու
ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՑՈՒՑԱՀԱՆԴԵՍՆԵՐ
2008 թվականի մարտի 26-ին, Հայաստանի ազգային արխիվի ցուցասրահում բացվեց «Թովիչ մեղեդիների վարպետը» խորագիրը կրող ցուցահանդեսը' նվիրված հայ ականավոր երգահան Արմեն Տիգրանյանին և նրա անմահ «Անուշ» օպերային:
«Այսօր պատմական օր է: Այսօր հայկական օպերայի մեջ մուտք գործեց հայկական ժողովրդական երաժշտությունը». այսպես է բնորոշել Ռոմանոս Մելի- քյանը «Անուշ»-ի 1935 թվականի բեմադրությունը:
Ցուցահանդեսի բացման հանդիսավոր արարողությանը ներկա էին երգահանի թոռը' Արմեն Տիգրանյան կրտսերը, արվեստագետներ, երաժշտագետներ, արխիվագետներ, հանրապետության ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներ:
Բացման խոսքում ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը նշեց այն մեծ ավանդը, որ ունեցել են Արմեն և Վարդան Տիգրանյանները հայ երաժշտական արվեստի զարգացման գործում: Ցուցասրահում ներկայացված ամենատարբեր բնույթի փաստաթղթերը' նոտագրությունները, նամակները, բեմադրությունների ազդագրերը, վերջիններիս մասին հանրապետական և արտերկրների հայկական և օտարալեզու մամուլում լույս տեսած հոդվածները, կարծիքները, տպավորությունները, պաշտոնական հրավերները, անհատական, ընտանեկան, ստեղծագործական պահերի, օպերային ներկայացումների լուսանկարները գրավել էին այցելուների ուշադրությունը:
Ցուցահանդեսի նկատմամբ ընդգծված հետաքրքրությունը պայմանավորված էր նաև կազմակերպիչների մտահղացմամբ' ներկայացնել Տիգրանյանների տաղանդաշատ գերդաստանի նաև մյուս անդամներին' Արմեն Տիգրանյանի որդիներից' երգահան Վարդան Տիգրանյանին, ճարտարապետ էդմոնդ Տիգրանյանին, վաղամեռիկ եղբորը' խոստումնալից նկարիչ Հայկ Տիգրանյանին:
** *
2008 թվականի ապրիլի 6-ին, Երևանի Կոմիտասի անվան կամերային երաժշտության տանը, տեղի ունեցավ «Նահատակ Հայրապետը» խորագրով հուշ-երե- կո' նվիրված Խորեն Ա Մուրադբեկյան Ամենայն Հայոց Հայրապետի նահատակության 70-րդ տարելիցին: Երեկոն կազմակերպել էին Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածինը և Հայաստանի ազգային արխիվը:
Խորեն Ա Մուրադբեկյան կաթողիկոսի կենսագրությանը, ազգային-եկեղեցա- կան կյանքում ունեցած մեծ ավանդին և եղերական մահվան հանգամանքներին անդրադարձան Եղիշե ավագ քահանա Սարգսյանը և Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը: «Շարական» հայկական հնագույն երաժշտության համույթի ելույթին հաջորդեց «Շողակաթ» հեռուստաընկերության պատրաստած, Խորեն Ա Մուրադբեկյան Ամենայն հայոց հայրապետին նվիրված ֆիլմի ցուցադրությունը:
Հուշ-երեկոյին կազմակերպվել էր նաև Խորեն Ա կաթողիկոսի կյանքն ու հոգևոր գործունեությունը լուսաբանող արխիվային փաստաթղթերի և նյութերի ցու- ցադրություն: Կաթողիկոսական կոնդակները, շրջաբերականները, պաշտոնական գրությունները, Ս. էջմիածնի Գերագույն խորհրդի նիստերի արձանագրությունները, կոչերը, հայտարարությունները, նամակները, լուսանկարները մեծ հետաքրքրություն էին առաջացրել մասնակիցների շրջանում:
Երեկոյի ավարտին,ամենքին իր Հայրապետական պատգամն ու օրհնությունը բերեց Գարեգին Բ Ամենայն հայոց հայրապետը:
312
** *
2008թ. մայիսի 14-ին, Հայաստանի ազգային արխիվում տեղի ունեցավ «Մայիսյան հերոսամարտերը և Հայաստանի առաջին հանրապետությունը» խորագրով փաստավավերագրական ցուցահանդեսի հանդիսավոր բացման արարողու- թյունը:Այն վերոհիշյալ պատմական իրադարձությունների 90-ամյակի առթիվ ՀՀ կառավարության հոբելյանական միջոցառումների ցանկի առաջին միջոցառումն էր:
Ցուցահանդեսի բացմանը ներկա էին ՀՀ տարածքային կառավարման նախարարի տեղակալ Ա.Գրիգորյանը, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Վլ.Բարխուդարյանը, Երևանի պետական համալսարանի ռեկտոր Ա.Աիմոնյանը, ՀՀ ԳԱԱ պատմության ինստիտուտի տնօրեն Ա.Մելքոնյանը, ՀՀ վարչապետի խորհրդական Ֆ.Աարգս- յանը, Աժ պատգամավոր, ՀՅԴ խմբակցության քարտուղար Ա.Շահբազյանը, այլ հյուրեր, արխիվագետներ, ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներ:
Իր բացման խոսքում, ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը նշեց, որ մայիսյան հերոսամարտերը' Աարդարապատը. Բաշ Ապարանը, Ղարաքիլիսան հայ ժողովրդի աննկուն կամքի, անկախության համար մինչև վերջ ազգովին պայքարելու պատ- րաստակամության և վճռականության վկաները եղան:
Երևանի պետական համալսարանի ռեկտոր Ա.Աիմոնյանը հատկապես ընդգծեց արխիվագետների' նվիրումով, համբերատարությամբ,մանրակրկիտ աշխատանքը, որի շնորհիվ ցուցադրված ամենատարբեր բնույթի փաստաթղթերը, այդ թվում' պատմական նշանակության պայմանագրերը, Երևանի Հայոց ազգային խորհրդի կոչերը, հայտարարությունները, Ամենայն Հայոց Գևորգ Ե կաթողիկոսի կոնդակը, շրջաբերական հրահանգները, քարտեզները, անցագրերը, հեռագրերը, օրենսդրական ակտերը, հերոսամարտերի մասնակից զինվորականների, Հայաստանի առաջին հանրապետության կառավարության անդամների, քաղաքական ակնառու գործիչների, հոգևոր դասի ներկայացուցիչների լուսանկարները, մեծ հետաքրքրություն կառաջացնեն ոչ միայն պատմաբանների, այլև հասարակության տարբեր խավերի ներկայացուցիչների շրջանակներում:
Գնահատանքի խոսք ասաց նաև ՀՀ վարչապետի խորհրդական Ֆ.Աարգսյա-նը:
Ներկաներին հաճելի անակնկալ էր սպասում: «Ոսկե ծիրան» երևանյան միջազգային կինոփառատոնի տնօրեն, կինոռեժիսոր Հարություն Խաչատրյանը, փառատոնի նախագահ Ատոմ էգոյանի և իր անունից, ՀԱԱ տնօրենին հանձնեց փառատոնի 2007 թվականի աշխատանքներին մեծապես նպաստելու համար շնորհակալագիրը, ինչպես նաև քրդական ֆիլմերի Լոնդոնյան փառատոնի 2007 թվականի մրցանակը:
ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ՈԼՈՐՏԻ ԿԱՐԵՎՈՐ ԻՐԱԴԱՐՁՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ
2008 թվականի մարտի 14-ին, Հայաստանի ազգային արխիվում, Յունեսկօ-ի ծրագրերի շրջանակներում, անցկացվեց սեմինար' նվիրված ֆիլմերի թվայնաց- ման, դրանց պահպանման արդի խնդիրներին: Մասնակիցների թվում էին տեղեկատվական տեխնոլոգիաների առաջատար մասնագետներ, կինոգործիչներ, արխիվագետներ, հանրապետության ԶԼՄ-ների ներկայացուցիչներ:
Ողջունելով ներկաներին, ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը կարևորեց նմանատիպ միջոցառումների կազմակերպումը և նշեց, որ հաշվի առնելով քննարկվելիք հարցերի տարողունակությունը, դրանք պետք է շարունակական բնույթ կրեն:
ՀԱԱ տնօրենի տեղակալ Գարեգին Զաքոյանն անդրադարձավ սիրողական ֆիլմերի խնդրին, ընդգծելով, որ այդ ֆիլմերում հաճախ ավելի ճշմարտացի տեղեկություններ են պարունակվում, քան պաշտոնական կինոխրոնիկայում:
313
Տեղեկատվական տեխնոլոգիաների հիմանդրամի տնօրեն Գարեգին Չուքաս- զյանը, մասնագիտորեն անդրադառնալով մշակութային քաղաքականության մերօրյա խնդիրներին, նշեց, որ ռեալ անկախությունը մշակութային անկախությունն է, որը ենթադրում է նաև դեպքերին ու իրադարձություններին արագ արձագանքելու կարողություն:
Իրանից ժամանած կինոռեժիսոր Արմեն Պետրոսյանը նույնպես անդրադարձավ սիրողական ֆիլմերի թվայնացման խնդրին:
Ներկաները հետաքրքրությամբ դիտեցին 2003 թվականին Մոնակոյի արխիվների կողմից թողարկված «Եվրոպական հանդիպումներ (Պատկերներ այս ու այն կողմից)» սիրողական ֆիլմը:
Վերջում, սեմինարի մասնակիցների հավանությամբ, ՀԱԱ-ն կոչով դիմեց հանրությանը, որտեղ ասված է. «Հայաստանի ազգային արխիվը դիմում է հանրապետության այն քաղաքացիներին, ովքեր ունեն սիրողական, ընտանեկան ֆիլմեր, գիտակցելով դրանց ճանաչողական-վավերագրական արժեքը ազգային-մշակու- թային ժառանգության պահպանման ու հաջորդ սերունդներին փոխանցելու կարևորության գործում, հանձնել դրանք ազգային արխիվ' պահպանության:
Ինչ խոսք, դժվար է բաժանվել մասունք դարձած հիշատակներից, սակայն գտնված է հարցի լուծման լավագույն տարբերակը: Հայաստանի ազգային արխիվը ձեռնամուխ է եղել ֆիլմերի թվայնացման համար նորագույն տեխնիկայի ձեռք բերմանը: Բոլոր նրանք, ովքեր ցանկություն կհայտնեն, իրենց հանձնած ժապավենների փոխարեն, ժամանակի ընթացքում, կստանան դրանց թվային պատճենները (DVD):
Հույս ունենանք, որ մեր այս կոչն անարձագանք չի մնա»:
** *
2008 թվականի մարտի 25-ին, Հայաստանի ազգային արխիվում հյուրընկալվել էին հանրապետության զանգվածային լրատվամիջոցների ներկայացուցիչները: Այցելության նպատակը ՀԱԱ նոր համալրման' ՀՀ նախկին վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանի անձնական արխիվային ֆոնդի ստեղծման մասին հանրությանը տեղեկացնելն էր:
2000-2007թթ. ՀՀ վարչապետ' ՀՀԿ նախագահ Անդրանիկ Նահապետի Մարգ- արյանը նորանկախ Հայաստանի Հանրապետության առանցքային պետական և ազգային գործիչներից էր:
«ՀՀ կառավարության գործունեության միջոցառումների ծրագիր և գերակա խնդիրներ» (գրքույկներ), «ՀՀ վարչապետ Անդրանիկ Մարգարյանի պաշտոնավարման 4 տարին (լրատվամիջոցների անդրադարձը)», հոդվածներ, հարցազրույցներ, հեռուստահաղորդումների տեսագրություններ, նամակներ, լուսանկարներ. ընդամենը 34 պահպանման միավոր, որոնց ավելացվել են ՀՀ նախագահի աշխատակազմից և կառավարությունից օրերս ստացված Ա.Մարգարյանի անձնական գործերը' ինքնակենսագրություն, անկետա, աշխատանքային գրքույկ, ՀՀ նախագահի որոշումը նրան վարչապետ նշանակելու մասին և այլ փաստաթղ- թեր:
ՀԱԱ տնօրեն Ամատունի Վիրաբյանը նշեց, որ Հայաստանի Առաջին հանրապետությունը ունեցել է 4, Երկրորդ հանրապետությունը' 13 և Երրորդ հանրապետությունը' 10 վարչապետ, սակայն քաղաքական, պետական ականավոր այդ գործիչներից միայն երեքի' Ալեքսանդր Մյասնիկյանի, Սահակ Տեր-Գաբրիելյանի, Անտոն Քոչինյանի անձնական արխիվային ֆոնդերն են պահպանվում արխիվում և հույս հայտնեց, որ Անդրանիկ Մարգարյանի ֆոնդը, որը չորրորդն է և որը կրում է 1706 համարը, կհամալրվի նոր ու արժեքավոր փաստաթղթերով:
314
** *
2008 թվականի մարտի 31-ից ապրիլի 4-ը, Հայաստանի ազգային արխիվի նախաձեռնությամբ, կազմակերպվել էին ՀՀ պետական կառավարման մարմինների արխիվների աշխատողների որակավորման բարձրացման դասընթացներ:
Առաջին օրը, ողջունելով ներկաներին, ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը նշեց, որ նմանատիպ դասընթացների անցկացումը պայմանավորված է ծրագրով նախատեսված հարցադրումների արդիականությամբ, ինչի ապացույցը հրավիրված- նրի մեծ թվի ներկայությունն էր: Դասընթացներին ներկա էր նաև ԼՂՀ արխիվագետների պատվիրակությունը:
Արխիվային գործի վերաբերյալ ՀՀ օրենսդրությունը «Արխիվային գործի մասին» Հհ օրենքը (2004թ.) զեկուցումով հանդես եկավ Ա.Վիրաբյանը:
ՀԱԱ կազմ-մեթոդական աշխատանքների և միջազգային կապերի բաժնի վարիչ Ա.Կիրիմյանը ներկաներին ծանոթացրեց պետական կառավարման մարմինների, կազմակերպությունների արխիվների աշխատանքին առնչվող ընթացակարգերը կարգավորող չափորոշիչ իրավական ակտերին:
Հաջորդող օրերին, զեկուցումներով հանդես եկան ՀԱԱ համալրման բաժնի վարիչ Ա.Աարուքյանը և հարցումների բաժնի վարիչ Ա.Ավագյանը:
Ներկաները, իրենց հուզող ու հետաքրքրող հարցադրումներով դիմեցին զեկուցողներին և ստացան սպառիչ պատասխաններ: Նրանց տրամադրվեցին արխիվային գործընթացները կարգավորող իրավական ակտերի պատճենները:
Դասընթացների մասնակիցները մեծ հետաքրքրությամբ դիտեցին ՀԱԱ ցուցասրահում գործող «Թովիչ մեղեդիների վարպետը» խորագրով ցուցահանդեսը' նվիրված հայ ականավոր երգահան Արմեն Տիգրանյանին և նրա անմահ «Անուշ» օպերային: Նրանք եղան նաև ՀԱԱ բաժիններում, արխիվապահոցներում, լաբորատորիայում, այցելեցին կինոֆոտոֆոնո փաստաթղթերի և ապահովագրական պատճենների մասնաճյուղ:
Դասընթացներն ավարտվեցին ապրիլի 4-ին: Երկուստեք նշելով դրանց արդյունավետությունը, մասնակիցները գոհունակության ու շնորհակալանքի խոսք ասացին և հույս հայտնեցին, որ դրանց անցկացումը այսուհետ կդառնա լավ ու բարի ավանդույթ:
** *
2008 թվականի ապրիլի 16-18-ը, երկօրյա աշխատանքային այցով Լեռնային Ղարաբաղի հանրապետությունում էր Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ա.Վիրաբյանը:
Լեռնային Ղարաբաղի պետական արխիվը տեղափոխվել է Ատեփանակերտի կենտրոնում գտնվող վերանորոգված երկհարկանի շենքը, ուր ստեղծված են բոլոր պայմանները' ԼՂՀ-ում արխիվային գործի հետագա զարգացմանը նպաստելու համար:
ԼՂՀ վարչապետ Արա Հարությունյանի հետ հանդիպման ժամանակ, առաջարկվել է այսուհետ ԼՂՀ կառավարությանն առընթեր արխիվային գործի վարչության գործառույթները միատեղել ԼՂՀ պետական արխիվի գործառույթների հետ: Նշվել է նաև արխիվի' կառավարության աշխատակազմի ենթակայությամբ գործելու նպատակահարմարությունը:
Ետդարձին, Ա.Վիրաբյանն այցելել է նաև ՀԱԱ Ղափանի և Գորիսի ստորաբաժանումներ, ուր ընթանում են շինարարական վերանորոգման աշխատանքներ:
** *
2008թ. մայիսի 24-ին, ՀՀ տարածքային կառավարման նախարար, փոխվար- չապետ Ա.Գևորգյանը այցելեց Հայաստանի ազգային արխիվ: Այցելության նպա-
315
տակը անմիջական ծանոթությունն էր արխիվի գործառույթներին, խնդիրներին, ծրագրերին: ՀԱԱ-ում օրեր առաջ բացված «Մայիսյան հերոսամարտերը և Հայաստանի առաջին Հանրապետությունը» խորագրով փաստավավերագրական ցուցահանդեսը մինչ օրս բազմաթիվ այցելուներ է ունեցել: Պատմական հերոսական այդ ժամանակաշրջանն արտացոլող խիստ արժեքավոր փաստաթղթերը, որոնցից շատերը ներկայացված են առաջին անգամ, հետաքրքրեցին նախարարին: Նշվեց, որ մինչ այժմ, ինչպես նաև այսուհետ կազմակերպվելիք փաստաթղթերի ցուցահանդեսները ինքնանպատակ չեն, ունենում են բավականին թվով այցելուներ: Տարեսկզբից մինչ օրս, միայն հազարից ավել ուսանողներ և դպրոցականներ են դիտել դրանք:
Նախարարը եղավ նաև ընթերցասրահում, ուր ստեղծված են բոլոր պայմանները' ուսումնասիրողների աշխատանքի արդյունավետության համար: Արխիվապահոցներում նախարարը ծանոթացավ փաստաթղթերի պահպանության պայմաններին և համակարգերին:
ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրաբյանը ներկայացրեց այն աշխատանքները, որ ծրագրված են իրականացնել այս տարի' արխիվապահոցների օդակարգավորման և օդորակման համակարգի ներդրում, լաբորատորիայի համար փաստաթղթերի, կինոնկարների ժապավենների, լուսանկարների, ձայնագրությունների վերականգնող և թվայնացնող ժամանակակից սարքավորումների ձեռքբերում: օրագրերը կիրականացվեն ՀՀ պետբյուջեի հաշվին:
Ա.Գևորգյանը ծանոթացավ նաև կինոֆոտոֆոնո փաստաթղթերի թվայնացման ուղղությամբ արդեն սկսված և ընթացքի մեջ գտնվող աշխատանքներին, ինչպես նաև թղթե հիմքով փաստաթղթերի թվայնացման ծրագրերին:
Ինչ վերաբերում է ՀԱԱ առջև ծառացած խնդիրներին, ապա դրանցից հատկապես կարևորվեցին երկուսը' արխիվագետների սոցիալական վիճակի բարելավումը և արխիվապահոցների գերբեռնվածության խնդրի լուծումը' դրանց վերակառուցման միջոցով:
** *
2008 թվականի հունիսի 3-6-ը, Ռուսաստանի Դաշնության մայրաքաղաք Մոսկվայում էր Հայաստանի արխիվագետների պատվիրակությունը' Հայաստանի ազգային արխիվի տնօրեն Ա.Վիրաբյանը, տնօրենի տեղակալ Ա.Միրզոյանը և ՀԱԱ գիտաշխատող Հ.Վիրաբյանը:
Ռուսաստանում արխիվային գործի 90-ամյակին նվիրված միջոցառումներին, ինչպես նաև Արխիվների միջազգային խորհրդի (ԱՄԽ) Եվրասիկա տարածաշր- ջանային բաժանմունքի հերթական' 9-րդ ընդհանուր կոնֆերանսին և ԱՊՀ անդամ պետությունների պետական արխիվային ծառայությունների ղեկավարների խորհրդատվական խորհրդի նիստին մասնակցելու համար Մոսկվա էին ժամանել նաև Ուկրաինայի, Բելոռուսի, Մոլդովայի, Ղազախստանի, Կիրգիզիայի, Տաջիկստանի, Թուրքմենիայի, Գերմանիայի, Մոնղոլիայի պետական արխիվային ծառայությունների ղեկավարները:
Հունիսի 4-ին, օրվա առաջին կեսին, տեղի ունեցավ գործնական կոնֆերանս, որի ընթացքում մեկ անգամ ևս փաստվեց, որ թղթի դարաշրջանն ավարտվում է և դրան փոխարինելու են գալիս թվային տեխնոլոգիաները: Այսօր Ռուսաստանում գործում է մի ԱՊՀ-ը, որը զբաղվում է փաստաթղթերի թվայնացման խնդիրներով: Այս կարևորագույն խնդրի կիրարկմանը ձեռնամուխ է եղել նաև Հայաստանը, սակայն, անելիքներն այս ուղղությամբ, դեռևս շատ են:
Նույն օրը, Ռուսաստանի Դաշնության Գիտությունների ակադեմիայի նախագահության շենքում տեղի ունեցավ Ռուսաստանում պետական արխիվային ծառայության 90-ամյակին նվիրված հանդիսավոր նիստ, ուր, ՀԱԱ տնօրեն Ա.Վիրա- բյանը նշեց այն մեծ ավանդը, որ ունեն ռուսաստանցի արխիվագետներն արխիվային բնագավառի զարգացման ու առաջընթացի գործում և ընդգծեց, որ դեռ
316
անցյալ դարի 20-ական թվականներից ծնունդ առած հայ և ռուս արխիվագետների համագործակցությունն ու ստեղծագործական կապերն օրեցօր ամրապնդվում են:
Հունիսի 5-ին տեղի ունեցավ ԱՄԽ Եվրասիկա տարածաշրջանային բաժանմունքի հերթական' 9-րդ ընդհանուր կոնֆերանսը, որի ընթացքում լսվեց բաժանմունքի 2004-2008թթ. ծրագրի կատարման մասին հաշվետվությունը և հաստատվեց հետագա 4 տարիների աշխատանքային ծրագիրը: Քննարկվեցին նաև 2008թ. հուլիսի 21-27-ը Մալազիայի մայրաքաղաքում կայանալիք արխիվների միջազգային վեհաժողովի հետ առնչվող նախապատրաստական աշխատանքների կազմակերպման հարցերը:
Նշենք նաև, որ տեղի ունեցան բաժանմունքի ղեկավարության ընտրություններ. որպես արխիվային բնագավառի բարեփոխման ու զարգացման գործում մեծ ներդրում ունեցող արխիվագետ, 4 տարի ժամկետով, բաժանմունքի նախագահ ընտրվեց Ա.Վիրաբյանը,: ԱՄԽ Եվրասիկա տարածաշրջանային բաժանմունքի 13-րդ ընդհանուր կոնֆերանսը կկայանա Երևանում' 2012 թվականին:
317
Բ Ո Վ Ա Ն Դ Ա Կ ՈՒ Թ 3 ՈՒ Ն
ՓԱՍՏԱԹՂԹԵՐԻ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄ
Մաղալյան Արտակ - Կուսապատի Աթաբեկյանների դատաստանական գործը................................................. 3
Մանգասարյան - էջեր Պողոսյան ազգային կրթօջախիՎարդիթեր (Եգիպտոս) պատմությունից (1864-1936թթ.). 28Սահակյան Ռուբեն - Հայկական կամավորական խմբերի գործու
նեության պատմությունից............................. 44Ղազիյան Ալվարդ - Արտաշես Բարսեղյանի հուշերը Ռշտունիքի
հայության 1915թ. կոտորածի և ինքնապաշտպանության մասին...................................... 62
Ստեփանյան - Վրաստանի հայության ազգային-մշակութա-Խաչատուր յին ինքնավարության հարցը 1918-1921թթ. 70Ալեքսանյան Կարինե - Խորհրդային իշխանության ամրապնդումն
Ալեքսանդրապոլի գավառում (1921թ. ապրիլ - դեկտեմբեր) ........................................... 73
Մարտիրոսյան - Փաստաթղթեր Հայաստանում արաբկիրցի-Մարինե ների հայրենակցական միության գործունե
ության մասին................................................. 92Ղազախեցյան - Հայրենադարձության կազմակերպմանՎլադիմիր հարցի շուրջ...................................................... 127Ավետիսյան Մարո - Արամայիս Տեր-Դանիելյանի հուշերը Ղարա
բաղի գեներալ-նահանգապետ Խոսրով-Բեկ Աուլթանովի հակահայկական քաղաքականության մասին............................................... 137
Բադալյան Արմեն - Հ3 Դաշնակցության գործունեությունըսփյուռքի մի քանի համայնքներում 1945-1985թթ.............................................................. 144
Հարությունյան Ավագ - Խորհրդաթուրքական սահմանի վերասահ-մանագծման պատմությունից (1973թ.)........ 175
Բրուտյան Գրիգոր Վիկտոր Համբարձումյան - ծննդյան 100-Հովսեփյան էմմա ամյակը............................................................. 197Պետրոսյան Քնարիկ - Հայ օգնության ֆոնդի գործունեությունը
Հայաստանում 1989-1994թթ.......................... 207
ՀՈԴՎԱԾՆԵՐ
Հովհաննիսյան - Հնչակյան կուսակցության տեսակետը սոցի-Գեղամ ալիզմի, ազգայնականության և հայկական
հարցի մասին (19-րդ դարի վերջ - 20-րդդարի սկիզբ) ................................................... 226
Հովհաննիսյան - Հովհաննես Թումանյանը Ուրավելում............ 234ՍուսաննաՕհանջանյան Արտեմ - Մեծ Բրիտանիայի մեղսակցությունը հայոց
ցեղասպանությանը........................................ 244Հարությունյան - Մոսկվայի հայկական կոմիտեի գործունեու-Ավետիս թյունն առաջին աշխարհամարտի տարինե
րին ................................................................... 253
318
Գևորգյան Անդրանիկ
Եթիմյան Գագիկ
Հարությունյան Ավագ Հարությունյան Ֆռունզիկ Պողոսյան Արմինե Օվանեսով Բորիս
Բաբայան Մերի
Վիրաբյան Ամատունի
էքմանեան Բէկի
Բադադյան էլլա
Կարսի մարզի միացումը Հայաստանի Հանրապետությանը և Անգլիայի դիրքորոշումը... 258 Կինոարվեստը և ՀԽՍՀ իշխանությունների քաղաքականությունը 1945-1956թթ.............. 264
ՀԱՂՈՐԴՈՒՄՆԵՐ
Էրիվանի նահանգի Շարուր-Դարալագյազի գավառի խաղողագործության և գինեգործության վիճակը XIX դարի վերջին և XX դարի սկզբին....................................................... 271Ստավրոպոլ քաղաքի հայ համայնքի հասա- րակական-քաղաքական կյանքը (19-րդ դարի վերջ - 20-րդ դարի սկիզբ)........................ 277Թիֆլիսի Հայոց ազգային բյուրոյի ստեղծման հարցի շուրջ ............................................ 289Մեծ եղեռնի հուշահամալիրի ոդիսականը. ազգային հուշարձան և խորհրդային իրականություն ...................................................... 292Համազգային հայ կրթական և մշակութային միութիւնը 70-ամեայ տօնակատարութեանցսեմին (Հալէպի մասնաճիւղ)......................... 297Արխիվային գործը Եվրախորհրդի արևմտա- եվրոպական երկրներում............................... 304
ԱՐԽԻՎԱՅԻՆ ԳՈՐԾ
Հաշվետվություն «Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊոԱԿ-ի 2006թ. գործունեության.... 307
ԼՐԱՏՈՒ
Ցուցահանդեսներ. արխիվային ոլորտի կարևոր իրադարձություններ. միջազգային կապեր ................................................................... 312
319
С О Д Е Р Ж А Н И Е
П У Б Л И К А Ц И Я Д О К У М Е Н Т О В
Магалян Артак
МангасарянВардитер
Саакян Рубен
Газиян Алвард
Степанян Хачатур
Алексанян Карине
Мартиросян Марине
Казахецян Владимир
Аветисян Маро
Бадалян Армен
Арутюнян Аваг
Брутян Григор Овсепян Эмма Петросян Кнарик
Оганисян Гегам
Ованесян Сусанна
Оганджанян Артем
Арутюнян Аветис
Геворгян Андраник
Етимян Гагик
Судебное дело Кусапатских Атабекянов
Страницы из истории Погосяновского национального учебного заведения (Египет) (1864-1936гг.)............................................И з истории деятельности армянских добровольческих групп .....................................Воспоминания Арташ еса Барсегяна о резне армян и самообороне в Рштуникев 1915г..................................................................Вопрос о национально-культурной автономии армян Грузии в 1918-1921гг............Укрепление Советской власти в Алекса- ндрапольском уезде (апрель-декабрь1921г.) .................................................................Документы о деятельности земляческогосоюза арабкирцев в Армении ....................О вопросе организации репатриацииц....
Воспоминания Арамаиса Тер-Даниеляна о антиармянской политике генерал-губернатора Карабаха Хосров-Бек Султанова.......................................................................Деятельность А Р Ф Дашнакцутюн в некоторых общинах диаспоры в 1945-1985гг. . И з истории редемаркации советско-турецкой границы (1973г.)................................Виктор Амбарцумян - к 100 летию рож дения ..................................................................Деятельность фонда помощи Армении в Республике Армения 1989-1994гг...............
С Т А Т Ь И
Точка зрения гнчакской партии о социализме, национализме и об армянскомвопросе ..............................................................Ованес Туманян в Уравеле .........................
Сообщничество Великобритании армянскому геноциду ...............................................Деятельность М осковского армянского комитета в годы первой мировой войны Присоединение Карсской области к Республике Армения и позиция Англии ......Киноискусство и политика властей А С С Р в 1945-1956гг.........................................
28
44
6270
73
92127
137
144175
197207
3
226234
244
253
258
264
320
С О О Б Щ Е Н И Я
Аругюнян Аваг Арутюнян Фрунзик Погосян Армине
Ованесов Борис
Бабаям Мери
Вирабян Амагуни
Экманян Беки
Бададян Элла
- О состоянии виноградарства и виноделия Шаруро-Даралагезского уезда Э р и ванской губернии в конце X IX и в начале X X веков ..................................................
- Общественно-политическая жизнь армянской общины города Ставрополь (конец 19-го-начало 20-го века) .......................
- О вопросе создания Тифлисского А р мянского Национального Бюро .................
- Одиссея мемориала-обелиска Геноцида:национальный памятник и советская действительность ...........................................
- Всенародный армянский образовательно-культурный союз накануне празднования 70- летия (Алепский филиал) ........
- Архивное дело в западноевропейскихстранах Совета Европы ................................
А Р Х И В Н О Е Д Е Л О
- Отчет о деятельности Г Н О «Национального архива Армении» в 2006г...................
Х Р О Н И К А
- Выставки, знаменательные события архивной отрасли, международные связи ..
277
289
292
297
304
307
312
271
321
Ի գիտություն հեղինակների եւ ընթերցողների
«Բանբեր Հայաստանի արխիվների» գիտագործնական հանդեսն
ընդգրկված է ԲՈՀ-ի կողմից հաստատված «Դոկտորական եւ թեկնածու
ական ատենախոսությունների արդյունքների հրապարակման համար ըն
դունելի ամսագրերի ցանկում»:
Հեղինակները պետք է վկայակոչեն օգտագործված աղբյուրները:
Հեղինակները պատասխանատու են հոդվածներում բերվող փաստերի
հավաստիության համար:
Հոդվածներում պետք է վերծանված լինեն օգտագործվող հապավում-
ները:
Լրատվական գործունեություն իրականացնող'
«Հայաստանի ազգային արխիվ» ՊՈԱԿ
Հասցեն' Երեւան - 33, Հրաչյա Քոչարի - 5, հեռ. 22-53-55, 22-58-02
Ինտերնետային կայքի հասցեն www. armarchives. am
Գրանցման վկայականը N 03Ա060146
Տրված է 17.04.2003թ.
Թողարկման պատասխանատու' Արմեն Բադալյան
Ստորագրված է տպագրության 2008թ. հունիսի 2-ին
Տպաքանակը' 200: Տարածվում է անվճար
Չափսը 70x1001/16 Ծավալը' 322 էջ
«Գրիգ տպագրատուն» ԱՊԸ տպարան: Երեւան, Վ. Վաղարշյան 12 «Ա»
322