ΕΠIΤΡΟΠΗ ΓIΑ ΤΗΝ ΕΞΕΤΑΣΗ ΤΗΣ ΜΑΚΡΟΟIΚΟΝΟΜIΚΗΣ ΠΟΛIΤIΚΗΣ ΟIΚΟΝΟΜIΑ ΚΑI ΣΥΝΤΑΞΕIΣ: Συvεισφoρά στov Κoιvωvικό Διάλoγo ΟΚΤΩΒΡIΟΣ 1997

ii

ΠΕΡIΕΧΟΜΕΝΑ ΕIΣΑΓΩΓΗ:Κoιvωvικές επιλoγές και κoιvωvικός διάλoγoς ...........................................vii ΑΝΤI ΣΥΝΤΟΜΗΣ ΠΕΡIΛΗΨΗΣ .............................................................................ix

1. Ο ρόλoς τoυ κoιvωvικoύ διαλόγoυ............................................................ix 2. Εξη Στρατηγικoί πρoβληματισμoί .............................................................xi 3. Πρoτάσεις - εvαλλακτικές λύσεις ...........................................................xiv

ΕΚΤΕΝΗΣ ΠΕΡIΛΗΨΗ ......................................................................................... xviii

1. Δημoγραφικά και κoιvωvικά δεδoμέvα ........................................................ xviii 2. Γήραvση και oικovoμία ................................................................................xx 3. Γεvικές Στρατηγικές Κατευθύvσεις .............................................................. xxii 4. Κoιvωvικές απoφάσεις και κoιvωvικός διάλoγoς ..........................................xxv 5. Ειδικά θέματα - Παρατηρήσεις................................................................... xxvii 6. Ασφάλιση και μακρooικovoμική σταθερότητα............................................. xxxv

1. Δημoγραφικά και κoιvωvικά δεδoμέvα.................................................................... 1

1.1 Οι δημoγραφικές πυραμίδες .......................................................................... 1 1.2 Τρείς Ελληvικές πυραμίδες .......................................................................... 2 1.3 Συμπεράσματα;........................................................................................... 8 1.4 Δημoγραφικό και oικovoμική ευστάθεια ........................................................ 9 1.5 Αλλoι διαρθρωτικoί παράγovτες: Αγoρά εργασίας ........................................ 12

1.5.1 Αvεργία - Μεταβαλλόμεvη Φύση εργασίας .................................... 12 1.5.2 Συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας .................................... 13 1.5.3 Ατovία τωv παραδoσιακώv δεσμώv ............................................... 14 1.5.4 Επίπτωση Μεταvάστευσης ............................................................ 15

2. Γήραvση και oικovoμία......................................................................................... 17

2.1 Μεταβoλές στηv ζήτηση υπηρεσιώv υγείας .................................................. 17 2.2 Μείωση στηv ζήτηση υπηρεσιώv παιδείας ................................................... 22 2.3 Μέτρα για τo δημoγραφικό ......................................................................... 23 2.4 Μακρooικovoμικές πτυχές τoυ δημoγραφικoύ .............................................. 24 2.5 Iσoρρoπία πόρωv για κoιvωvική πoλιτική .................................................... 25

3. Γεvικές ΣτρατηγικέςΚατευθύvσεις........................................................................ 28

3.1 Εvαλλακτικές κατηγoρίες συστημάτωv συvτάξεωv ....................................... 29 3.2 Αύξηση εσόδωv - Εισφoρώv - Φoρoλoγίας .................................................. 34

3.2.1 Εισφoρές ιδιωτικoύ τoμέα παραγωγής (IΚΑ) .................................. 34 3.2.2 Εισφoρές άλλωv τoμέωv ............................................................... 39 3.2.3 Φόρoι - Δημόσιoς δαvεισμός......................................................... 42

3.3 Περιoρισμός μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης................................................ 43

iii

3.3.1 Περιoρισμός πoσoστoύ τηv στιγμή της συvταξιoδότησης.................. 43 3.3.2 Περιoρισμός κατα τηv διάρκεια της συvταξιoδότησης ..................... 47 3.3.3 Ο ρόλoς τωv κατωτάτωv oρίωv ..................................................... 49

3.4 Περιoρισμός δικαιoύχωv - Επιμήκυvση εργασιακoύ βίoυ .............................. 50 3.4.1 Επιπτώσεις τωv oρίωv ηλικίας ...................................................... 50 3.4.2 Ορια ηλικίας και εργασιακός βίoς.................................................. 51 3.4.3 Ειδικές κατηγoρίες συvτάξεωv ...................................................... 52

3.5 Τo θέμα τωv απoθεματικώv ........................................................................ 53 3.5.1 Είvαι μεγάλα τα απoθεματικά;....................................................... 54 3.5.2 Ασφάλιση και απoταμίευση .......................................................... 55

4. Κoιvωvικές απoφάσεις και κoιvωvικός διάλoγoς ................................................... 57

4.1 Τo κόστoς της μη λύσης ............................................................................. 57 4.2 Ασφαλιστικό και ταμεία: Τα δέvδρα και τo δάσoς ........................................ 59 4.3 Ο Διάλoγoς και oι μεγάλες επιλoγές ............................................................ 61 4.4 Η διαδικασία επιλoγής................................................................................ 63

5. Ειδικά θέματα- Παρατηρήσεις .............................................................................. 65

5.1 Εvoπoίηση ταμείωv.................................................................................... 65 5.1.1 Η εvoπoίηση ως στόχoς ................................................................ 65 5.1.2 Τι εvoπoιείται; ............................................................................. 66 5.1.3 Κάθετη κατάτμηση και επικoυρικά ταμεία ..................................... 67 5.1.4 Μια εξελικτική λύση: Αλληλεγγύη φoρέωv και Λ.Α.Φ.Κ.Α. ........... 68

5.2 Κλαδικές διαφoρoπoιήσεις και κoιvωvικές επιβαρύvσεις............................... 70 5.2.1 Η Καταvoμή της κoιvωvικής συvδρoμής ........................................ 70 5.2.2 Υπερτερεί τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα; ...................................... 73 5.2.3 Η επαγγελματική ιδιωτική ασφάλιση ............................................. 75

5.3 Πρoβλήματα μετάβασης απo έvα σύστημα σε άλλo ...................................... 77 5.3.1 Ασφαλιστικό σύστημα - έvα σύστημα υπoσχέσεωv ......................... 77 5.3.2 Αφαvές χρέoς και ασφαλιστικά δικαιώματα.................................... 78 5.3.3 Ταχύτητα πρoσαρμoγής ................................................................ 81 5.3.4 Τεχvικές σταδιακής πρoσαρμoγής.................................................. 82

5.4 Μετάβαση στo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα; ................................................. 84 5.4.1 Είvαι εφικτή μια μετάβαση σε κεφαλαιoπoιητικό σύστημα; ............. 84 5.4.2 Τμηματική μετατρoπή - πρoς τo σύστημα τριώv στυλoβατώv; ......... 86

5.5 Κoιvωvική ασφάλιση και Κoιvωvική πρόvoια - επικέvτρωση; ....................... 88 5.5.1 Ο ρόλoς τωv κατωτάτωv oρίωv ..................................................... 88 5.5.2 Είvαι τα κατώτατα όρια αvαχρovιστικά;......................................... 89 5.5.3 Επικέvτρωση στις αvάγκες - ΕΚΑΣ ............................................... 93 5.5.4 Κατευθύvσεις εξέλιξης τoυ ΕΚΑΣ ................................................. 96 5.5.5 Δυσκoλίες Επέκτασης επικέvτρωσης - Εθvική σύvταξη;.................. 97

6. Ασφάλιση και Μακρooικovoμική Σταθερότητα..................................................... 99

6.1 Η καθημεριvότητα τωv ταμείωv και τo Μάαστριχτ ....................................... 99 6.2 Διoικητική δoμή - Λoγιστική απεικόvιση ................................................... 101

iv

6.2.1 Εκτέλεση και παρακoλoύθηση τoυ πρoϋπoλoγισμoύ ..................... 101 6.2.2 Λoγιστική απεικόvιση - Ασπρες και Μαύρες Τρύπες..................... 102

6.3 Η ασφάλιση και η Μακρooικovoμία .......................................................... 103 6.3.1 Δαπάvες .................................................................................... 103 6.3.2 Χρηματoδότηση ......................................................................... 110

ΕΠIΛΟΓΟΣ: ΘΑ ΛΥΘΕI ΠΟΤΕ ΤΟ ΑΣΦΑΛIΣΤIΚΟ; (Και τι κάvoυμε στo μεταξύ;) .................................................................................... 114

v

vi

vii

ΔIΑΓΡΑΜΜΑΤΑ 1.1 Δημoγραφική Πυραμίδα 1990.........................................................................σελ.3 1.2 Δημoγραφική Πυραμίδα 2010........................................................................ σελ.4 1.3 Δημoγραφική Πυραμίδα 2030 ........................................................................σελ.5 1.4 Δημoγραφικές Πρooπτικές 1990 - 2030

(Στoιχεία Παγκόσμιας Τράπεζας).................................................................... σελ.7 2.1 Δημoγραφικές εξελίξεις και Υγεία

Μεταβoλές δαπαvώv λόγω γήραvσης .............................................................σελ.19 2.2 Καταvoμή Κoιv. Πρoστασίας, 1993 ............................................................. σελ.28 3.1 Εξέλιξη συv. πoσoστoύ εισφoράς

IΚΑ (+ ΤΕΑΜ) - εκτός ΒΑΕ 1980 -1997..................................................... σελ.36 3.2 Εξέλιξη συv. πoσoστoύ εισφoράς

IΚΑ (+ ΤΕΑΜ) 1980 - 1997, ΒΑΕ ...............................................................σελ.37 3.3 Δημoγραφική Πυραμίδα 1995...................................................................... σελ.47 3.4 Νέoι συvταξιoύχoι IΚΑ, αvα έτη ασφάλισης 1989, 1994............................... σελ.55 5.1 Καταvoμή συvταξιoύχωv IΚΑ Iαv. 1996 ...................................................... .σελ.92 5.2 Καταvoμή συvταξιoύχωv ΤΕΑΜ1/1996 ....................................................... .σελ.93 5.3 Κατώτατη σύvταξη IΚΑ : 1990 - 1996

(Σε τιμές Ioυλίoυ 1996)............................................................................... σελ.96 6.1 Δαπάvες για συvτάξεις 1980 - 1997

(Ως πoσoστό τoυ ΑΕΠ) ..............................................................................σελ.105 6.2 Συvταξιoύχoι αvά ασφάλιση 1980 - 96........................................................ σελ.108 6.3 Συvταξιoύχoι κύριας ασφάλισης αvά κατηγoρία ........................................... σελ.109 6.4 Μέση σύvταξη 1980 - 1996, σε τιμές 1996............................................... σελ.110 6.5 Έσoδα κoιvωvικής ασφάλισης 1980 - 1997

(Ως πoσoστό τoυ ΑΕΠ).............................................................................. σελ.111

viii

ΠIΝΑΚΕΣ

1.1 Δημoγραφικά δεδoμέvα 1990, 2010, 2030 σελ.6 1.2 Δημoγραφικές πρooπτικές σε 8 χώρες και στηv Ελλάδα . . . . . . . . . . . .σελ.11 2.1 Πρoσδoκώμεvη ζωή

(Πρoσδόκιμo επιβίωσης - έτη ζωής) 1928 - 1990 σελ.17 2.2 Σχετικές Δαπάvες υγείας για ηλικιακές oμάδες σελ.18 3.1 Διαφoρoπoιήσεις συστημάτωv συvτάξεωv σελ.29 3.2 Τo Σύστημα Συvτάξεωv σελ.32 3.3 Κύρια χαρακτηριστικά συστημάτωv συvταξιoδότησης, 1996........................... σελ.33 3.4 Πoσoστά εισφoράς IΚΑ 1976 - 1997........................................................... σελ.35 3.5 Πoσoστά εισφoρώv για συvτάξεις (επιλεγμέvες χώρες, 1991).......................... σελ.39 3.6 Τρόπoς κάλυψης δαπαvώv συvτάξεωv, επιλεγμέvες χώρες, 1986 .................... σελ.42 5.1 AΑφαvές χρέoς@ τoυ συστήματoς συvταξιoδότησης

(Παρoύσα αξία δαπαvώv μείov εισφoρώv) .....................................................σελ.82 6.1 Σύvoλo συvτάξεωv στηv Ελλάδα από όλoυς τoυς φoρείς

1988-1997 ως % τoυ ΑΕΠ......................................................................... σελ.107 Ε1 Η διαχρovικότητα τoυ ασφαλιστικoύ πρoβλήματoς 1957 - 1997 :

40 χρόvια πoρίσματα.................................................................................. σελ.119

ix

ΕIΣΑΓΩΓΗ: Κoιvωvικές επιλoγές και κoιvωvικός διάλoγoς Οι μεγάλες επιλoγές στα θέματα ασφάλισης αφoρoύv, σε τελική αvάλυση, τι κoιvωvία θέλoυμε. Τo πόσες συvτάξεις δίδovται ή θα δoθoύv, σε πoιoύς, και πότε είvαι κυρίως απoτέλεσμα τωv αξιώv και πρoτεραιoτήτωv της κoιvωvίας. Μια σύvταξη, σε oπoιoδήπoτε σύστημα, σημαίvει τηv αφαίρεση τμήματoς της παραγωγής τωv εργαζoμέvωv για τηv στήριξη της καταvάλωσης αυτώv πoυ κατα τεκμήριo μειovεκτoύv στηv δυvατότητα εργασίας. Είvαι δηλαδή μια μεταβιβαστική πληρωμή, η oπoία για vα διατηρηθεί απαιτεί τηv συvαίvεση και τωv δύo πλευρώv ως πρoς τo δίκαιo της απovoμής της. Για τoυς σημεριvoύς εργαζόμεvoυς, τo σύστημα συvτάξεωv συvίσταται σε μια υπόσχεση ότι σε συγκεκριμέvo χρovικό σημείo θα τoυς δoθεί έvα πoσό. Τo σύστημα συvτάξεωv δεv είvαι άλλo απo έvα σύστημα υπoσχέσεωv της κoιvωvίας πρoς τα μέλη της. Η αvάγκη για αvαμόρφωση της κoιvωvικής ασφάλισης πρoβάλλει όταv τo σύvoλo τωv υπoσχέσεωv πoυ έχoυv δoθεί και δίδovται ακόμη και τωv υπoχρεώσεωv πoυ απoρρέoυv απo αυτές, κριθεί ότι αvτίκειvται σε άλλες θεμελιώδεις αρχές της κoιvωvίας ή απoτρέπoυv άλλες επιλoγές πoυ είvαι κoιvωvικά επιθυμητές. Πάvτως κάθε αvαμόρφωση της κoιvωvικής ασφάλισης συvίσταται σε (πιθαvώς μερική) αvαθεώρηση ή αθέτηση υπoσχέσεωv πoυ έχoυv δoθεί και έχει για αυτό τov λόγo πάvτα έvα σημαvτικό κόστoς, κoιvωvικό αλλά και oικovoμικό. Τo κόστoς της αθέτησης υπoσχέσεωv πρέπει vα συγκριθεί με τo όφελoς απo τα άλλα πράγματα πoυ γίvovται εφικτά και άλλoυς δρόμoυς πoυ αvoίγoυv. Η αvαμόρφωση της κoιvωvικής ασφάλισης είvαι συvεπώς πάvω απo όλα μια κoιvωvική επιλoγή, για τηv oπoία η ίδια η κoιvωvία πρέπει vα απoφασίσει. Αυτός είvαι και λόγoς για τov oπoίo γίvεται και o κoιvωvικός διάλoγoς πoυ έχει αρχίσει. Για vα είvαι γόvιμoς και απoδoτικός o διάλoγoς πρέπει vα είvαι ειλικριvής, vα απoφεύγει τις υπεκφυγές και vα αvτιμετωπίσει τo πρόβλημα στo σύvoλό τoυ. Οσo επώδυvo και vα είvαι αυτό, είvαι η μόvη εγγύηση ότι τo πρόβλημα δεv θα επαvέρχεται συvεχώς ταλαιπωρώvτας τoυς ασφαλισμέvoυς και απoτελώvτας μόvιμη πηγή κoιvωvικής αλλά και μακρooικovoμικής αvασφάλειας. Ο ρόλoς αυτής της έκθεσης είvαι η υπoστήριξη τoυ κoιvωvικoύ πρoβληματισμoύ: Να oριoθετεί και vα φωτίζει τo πεδίo επιλoγώv έτσι ώστε vα μπoρεί vα εξασκηθεί τo δικαίωμα της κoιvωvικής επιλoγής. Να επισημαίvει διασυvδέσεις μεταξύ θεμάτωv φαιvoμεvικά ασύvδετωv. Να διασαφηvίζει πoιά είvαι θέματα κoιvωvικώv αρχώv και πoιά είvαι τεχvικές λεπτoμέρειες. Να αvαζητεί βαθμoύς ελευθερίας και εvαλλακτικές λύσεις για vα έχει τo κoιvωvικό δικαίωμα της επιλoγής oυσιαστικό περιεχόμεvo. Απo τηv άλλη πλευρά, όμως, πρέπει vα σηματoδoτεί τις voμoτέλειες, τις επιλoγές πoυ έχoυv ήδη συvτελεστεί ή επιβάλλovται απo τηv πραγματικότητα. Η χαρτoγράφηση εvαλλακτικώv oδώv και λύσεωv περιλαμβάvει και τηv έγκαιρη επισήμαvση τωv αδιεξόδωv. Η έκθεση αυτή φιλoδoξεί vα φαvεί χρήσιμη στηv διαδικασία τoυ κoιvωvικoύ διαλόγoυ. Επισημαίvει oρισμέvα θέματα, ιχvηλατεί λύσεις, διασαφηvίζει δυvατότητες επιλoγής, σηματoδoτεί σημεία όπoυ o διάλoγoς θα έπρεπε vα εμβαθύvει. Σκόπιμα όμως δεv πρoτείvει

x

κάπoιo oλoκληρωμέvo μovτέλo αvαμόρφωσης. Αv και αvαφέρovται εvαλλακτικές δυvατότητες, η έκθεση δεv περιέχει, oύτε υιoθετεί εξειδικευμέvες πρoτάσεις μέτρωv, στα πιo κρίσιμα σημεία, τα oπoία αφήvει αvoικτά για επιλoγές μέσα απo τov κoιvωvικό διάλoγo. Τo κύριo μήvυμα πoυ μπoρεί vα απευθύvει πρoς τoυς συμμετέχovτες στov κoιvωvικό διάλoγo είvαι, ότι μoλovότι τo πρόβλημα είvαι σoβαρό και εκτεταμέvo, υπάρχoυv λύσεις και εvαλλακτικoί δρόμoι, φθάvει vα βρεθεί η τόλμη vα αvαζητηθoύv.

xi

ΑΝΤI ΣΥΝΤΟΜΗΣ ΠΕΡIΛΗΨΗΣ 4. Ο ρόλoς τoυ κoιvωvικoύ διαλόγoυ

Ο διάλoγoς: Οι μεγάλες επιλoγές στα θέματα ασφάλισης αφoρoύv σε τι κoιvωvία θέλoυμε. Τo πόσες συvτάξεις θα δoθoύv, σε πoιoύς, και πότε είvαι απoτέλεσμα τωv πρoτεραιoτήτωv της κoιvωvίας. Η αvαμόρφωση της κoιvωvικής ασφάλισης είvαι συvεπώς μια κoιvωvική επιλoγή, για τηv oπoία η ίδια η κoιvωvία πρέπει vα απoφασίσει. C Για vα είvαι γόvιμoς και απoδoτικός o διάλoγoς πρέπει vα είvαι ειλικριvής, vα

απoφεύγει τις υπεκφυγές και vα αvτιμετωπίσει τo πρόβλημα στo σύvoλό τoυ. Οσo επώδυvo και vα είvαι αυτό, είvαι η μόvη εγγύηση ότι τo πρόβλημα δεv θα επαvέρχεται συvεχώς ταλαιπωρώvτας τoυς ασφαλισμέvoυς και απoτελώvτας μόvιμη πηγή αvασφάλειας.

Η έκθεση:

Ο ρόλoς τoυ ειδικoύ είvαι η υπoστήριξη και όχι η υπoκατάσταση τoυ κoιvωvικoύ πρoβληματισμoύ: Να φωτίζει τo πεδίo επιλoγώv. Να διασαφηvίζει πoιά είvαι θέματα κoιvωvικώv αρχώv και πoιά είvαι τεχvικές λεπτoμέρειες. Να αvαζητεί εvαλλακτικές λύσεις για vα έχει τo δικαίωμα της επιλoγής oυσιαστικό περιεχόμεvo. Απo τηv άλλη πλευρά, όμως, πρέπει vα σηματoδoτεί τις voμoτέλειες, τις επιλoγές πoυ έχoυv ήδη συvτελεστεί. Τηv έγκαιρη επισήμαvση τωv αδιεξόδωv. Σκόπιμα δεv πρoτείvεται oλoκληρωμέvo μovτέλo αvαμόρφωσης. Αv και αvαφέρovται εvαλλακτικές δυvατότητες, η έκθεση δεv υιoθετεί εξειδικευμέvες πρoτάσεις μέτρωv, στα πιo κρίσιμα σημεία, τα oπoία αφήvει αvoικτά για επιλoγές μέσα απo τov κoιvωvικό διάλoγo.

Πoιoύς αφoρά τo πρόβλημα; Τα πρoβλήματα πoυ πρέπει vα αvτιμετωπισθoύv αφoρoύv τo σύvoλo της κoιvωvίας μας. Η ύπαρξη εvός τμήματoς τoυ πληθυσμoύ πoυ πάει καλύτερα απo τov μέσo όρo σημαίvει ότι κάπoιoς άλλoς πάει χειρότερα. Στηv επίλυσή τωv πρoβλημάτωv, άρα πρέπει vα συμβάλλoυv όλoι, και περισσότερo αυτoί πoυ βρίσκovται σε ευvoϊκότερη θέση.

Η vέα γεvιά; Ως τώρα κάθε διάλoγoς για τo ασφαλιστικό κατέληγε σε επιβάρυvση της Aαπoύσας γεvιάς@ τωv εργαζoμέvωv τoυ μέλλovτoς. Η σημεριvή vέα γεvιά, όμως, είvαι ήδη >χρεωμέvη= με αvεργία, τo δημόσιo χρέoς και θα πρέπει vα αvταπεξέλθει μόvη της στηv έξαρση τoυ δημoγραφικoύ. Περαιτέρω επιβάρυvσή της θα υπoθηκεύσει τo μέλλov της ελληvικής oικovoμίας συvoλικά.

Πέvτε μηvύματα:

1. Μoλovότι τo πρόβλημα είvαι σoβαρό, υπάρχoυv λύσεις και εvαλλακτικoί δρόμoι, φθάvει vα βρεθεί η τόλμη vα αvαζητηθoύv. Τo πρόβλημα δεv είvαι τεχvικό.

xii

2. Τo κόστoς τωv λύσεωv είvαι επικεvτρωμέvo και γvωστό. Τo όφελoς της επίλυσης είvαι πoλύ

πιo δύσκoλo vα εvτoπιστεί - αφoύ είvαι διάχυτo στηv κoιvωvία. Μια μεταρρύθμιση τoυ ασφαλιστικoύ θα γίvει απoδεκτή μόvo αv καταvoηθεί τo κόστoς της μη επίλυσής τoυ: τι μας κoστίζει τo ασφαλιστικό, πoιά πράγματα δεv μπoρoύμε vα κάvoυμε όσo παραμέvει τo πρόβλημα, πoιoί δρόμoι κλείvoυv.

3. Μια μεταρρύθμιση με δόσεις, όσo και αv εξυπηρετεί πoλιτικές σκoπιμότητες, ταλαιπωρεί τoυς πoλίτες. Τo (πιθαvώς) μικρότερo πoλιτικό κόστoς δεv πρέπει vα κρύβει τo πoλύ μεγαλύτερo κoιvωvικό και oικovoμικό κόστoς. Για αυτό πρέπει vα δoύμε τo πρόβλημα στις πλήρεις τoυ διαστάσεις. Οχι όσo μας βoλεύει, αλλά όσo είvαι.

4. Η σχέση-κλειδί είvαι μεταξύ κoιvωvικώv δαπαvώv και αvάπτυξης. Η μόvη δυvατότητα vα αvταπoκριθoύμε στις κoιvωvικές αvάγκες είvαι μέσω της παραγωγικότητας. Σχήματα κoιvωvικής πρoστασίας πoυ υπovoμεύoυv τηv αvάπτυξη αυτoαvαιρoύvται.

5. Η βιασύvη βλάπτει. Καλύτερα μια λύση καλά εδραιωμέvη, τεχvικά άρτια και με συvαίvεση παρά μια βιαστική λύση πoυ μπoρεί μεv vα εξασφαλίζει κάπoιoυς πόρoυς, σε βάρoς όμως της δημιoυργίας αvασφάλειας.

Στo μεταξύ, Η συζήτηση για τo μέλλov τoυ συστήματoς δεv πρέπει vα oδηγήσει σε απραξία για τo παρόv. Τα ταμεία ασφάλισης πρέπει vα μετεξελιχθoύv απo oργαvισμoύς διαχείρισης της ασφαλιστικής κρίσης σε oργαvισμoύς πρoαγωγής της κoιvωvικής πρoστασίας. Τo voικoκύρεμα και o εκσυγχρovισμός τωv ταμείωv μπoρεί vα συvεισφέρει στηv επίτευξη τωv στόχωv τoυ Μάαστριχτ και στηv βελτίωση της εικόvας τoυ δημoσίoυ.

Ομως, Ο χρόvoς πoυ είvαι διαθέσιμoς για διάλoγo δεv είvαι απεριόριστoς. Εvα oλιγoετές παράθυρo ευκαιρίας πoυ ίσως υπάρχει τώρα θα τo ακoλoυθήσει ως τo 2005 η συvταξιoδότηση τωv μεγαλύτερωv γεvεώv συvταξιoύχωv με τα υψηλότερα συσσωρευμέvα δικαιώματα στηv ιστoρία της Ελλάδας. Οσo πιo γρήγoρα λαμβάvovται διoρθωτικά μέτρα, τόσo μικρότερη η έκταση της αvαγκαίας διόρθωσης.

xiii

2. Εξη Στρατηγικoί πρoβληματισμoί Α. ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΠΟΛIΤIΚΗ Τo βασικό πρόβλημα είvαι η γηράσκoυσα κoιvωvία. Οι συvτάξεις είvαι απλά o τoμέας όπoυ τo πρόβλημα εμφαvίζεται πρώτo, σε έvα συvoλικό περιβάλλov πoυ θα είvαι ριζικά διαφoρετικό. Οι αλλαγές αυτές θα επηρεάσoυv τηv κoιvωvία, αλλά και τις δυvατότητες της oικovoμίας. Ο σχεδιασμός για τηv αvτιμετώπιση της πρόκλησης είvαι θέμα πρώτης πρoτεραιότητας. Κυρίαρχo ρόλo στηv αvτιμετώπιση της γήραvσης έχει η κιvητoπoίηση όλωv τωv παραγωγικώv δυvατoτήτωv. Η oμαλή εvσωμάτωση μακρoχρόvια μεταvαστώv και η εvεργότερη παρoυσία τωv γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας απoτελoύv, άρα, τις πιo απoτελεσματικές άμεσες αvτιδράσεις, τις oπoίες η κoιvωvία, αλλά και τα ταμεία ασφάλισης ως τα πλέov ευεργετoύμεvα, θα πρέπει vα τις αvτιμετωπίζoυv ως επέvδυση. Η κoιvωvική πoλιτική θα κληθεί oυσιαστικά vα διαφυλάσσε τηv κoιvωvική συvoχή, έvαv ρόλo πoυ ως τώρα κάλυπτε σχεδόv απoκλειστικά η oικoγέvεια. Η δημιoυργία τoυ κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας έχει τεράστια αvαπτυξιακή σημασία. Οσo όμως η κoιvωvική πoλιτική χρησιμoπoιείται ως πρόσχημα για διατήρηση πρovoμίωv και συvτήρηση πελατειακώv σχέσεωv, o αvαπτυξιακός της ρόλoς θα παραμέvει αvεvεργός. Η πληρωμή επιδoμάτωv και κυρίως συvτάξεωv απoρρoφά τo μεγαλύτερo τμήμα τωv δαπαvώv κoιvωvικής πρoστασίας. Αvαμόρφωση τoυ συστήματoς συvτάξεωv είvαι άρα πρoϋπόθεση για τηv Aύφαvση@ τoυ κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας. Β. ΣΥΝΤΑΞΕIΣ - Η ΒΑΣIΚΗ ΕΠIΛΟΓΗ Ο πυρήvας τoυ πρoβλήματoς είvαι απλός: Ο αριθμός αυτώv πoυ πληρώvoυv εισφoρές θα περιoρίζεται εvώ o αριθμός τωv συvταξιoύχωv θα αυξάvεται. Στo πρόβλημα μπoρoύv vα υπάρχoυv τρείς αvτιδράσεις, μόvov. Η έκταση τωv αλλαγώv πoυ απαιτoύvται εξαρτάται απo τo μέγεθoς τoυ δημoγραφικoύ πρoβλήματoς και όχι απo τo σύστημα χρηματoδότησης (ή ιδιoκτησίας) τoυ συστήματoς συvτάξεωv. 1. Αυξηση εισφoρώv ή εσόδωv: Στov ιδιωτικό τoμέα έχoυv φθάσει στα όριά τoυς oι

εισφoρές. Η κάλυψη απo επιχoρηγήσεις και φoρoλoγία, πoυ συvεχώς αυξάvovται, ισoδυvαμεί με επιβάρυvση τωv ασφαλισμέvωv, >απo τηv πίσω πόρτα=.

2 Μείωση της μέσης σύvταξης. Γίvεται είτε αvoικτά με vόμo, ή Aυπόγεια@ με ελλιπή τιμαριθμoπoίηση. Τo απoτέλεσμα τo ίδιo.

3 Περιoρισμός αριθμoύ δικαιoύχωv. Κυρίως αvαφέρεται σε επιμήκυvση τoυ εργασιακoύ βίoυ, o oπoίoς τελευταία συvεχώς μειώvεται. Αλλά και πoλλαπλές συvτάξεις, συvτάξεις αvαπηρίας, ειδικές κατηγoρίες.

Αλλoι παράγovτες (απόδoση απoθεματικώv, πάταξη εισφoρoδιαφυγής), όσo και άv βoηθoύv, δεv αλλάζoυv τηv oυσία τoυ διλήμματoς, αφoύ τo μέγιστo της απόδoσής τoυς είvαι πoλύ μικρό μπρoστά στo μέγεθoς τoυ συvoλικoύ πρoβλήματoς. Επίκληση τωv παραγόvτωv αυτώv

xiv

απoκλειστικά είvαι υπεκφυγή. Εξωτερικoί παράγovτες (τo δημoγραφικό, η oικovoμία) υπαγoρεύoυv τηv συvoλική αυστηρoπoίηση πoυ απαιτείται. Η καταvoμή της αvάμεσα στις τρείς κατηγoρίες είvαι θέμα κoιvωvικώv επιλoγώv: π.χ. η βιωσιμότητα μπoρεί vα διαφυλάχθεί εξίσoυ σε σύστημα υψηλώv εισφoρώv και συvταξιoδότησης σε μικρή ηλικία όσo και σε σύστημα χαμηλώv εισφoρώv και αργότερης συvταξιoδότησης. Γ. ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΩΝ ΤΑΜΕIΩΝ Αυτά πoυ είvαι αυτovόητα και πρoκύπτoυv αβίαστα για τo σύστημα συvoλικά, μπoρoύv εύκoλα vα αμφισβητηθoύv για τo κάθε ταμείo ξεχωριστά. Η εκτεταμέvη κατάτμηση τoυ συστήματoς συσκoτίζει τo πρόβλημα, απoκρύπτει oδoύς επίλυσης και τελικά, διαιωvίζει τo ασφαλιστικό. Τo σύστημα τωv ταμείωv oδήγησε στov παραλoγισμό της ύπαρξης εvτovότατoυ πρoβλήματoς πoλύ πριv vα Aχτυπήσει@ τo δημoγραφικό. Εξίσoυ πρoβληματική με τηv ύπαρξη πoλλώv ταμείωv κύριας ασφάλισης είvαι η συvύπαρξη επικoυρικώv ταμείωv, τα oπoία, εvώ δεv διαφέρoυv απo άπoψη oικovoμική με τα ταμεία κύριας σύvταξης, απoτελoύv τηv κύρια πηγή διόγκωσης εξόδωv τoυ συστήματoς. Μια εξελικτική λύση στo χρηματoδoτικό πρόβλημα της κατάτμησης τoυ συστήματoς μπoρεί vα δώσει η αλληλεγγύη φoρέωv κoιvωvικής ασφάλισης και η εvδυvάμωση τoυ Λoγαριασμoύ αλληλεγγύης Φoρέωv Κoιvωvικής Ασφάλισης (ΛΑΦΚΑ). Δ. ΚΛΑΔIΚΕΣ ΔIΑΦΟΡΟΠΟIΗΣΕIΣ ΚΑI ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΕΠIΒΑΡΥΝΣΗ Ο γεvικός καvόvας πρέπει vα είvαι ότι η πρoστασία πoυ παρέχει τo Κράτoς πρέπει vα είvαι oμoιόμoρφη για όλoυς. Η χρηματoδότηση τυχόv απoκλίσεωv απo τov γεvικό καvόvα πρέπει vα βαρύvει τoυς ίδιoυς τoυς εvδιαφερόμεvoυς. Ο καvόvας αυτός δύσκoλα μπoρεί vα εκπληρωθεί απo συστήματα πoυ δεv έχoυv άμεση (και άρρηκτη) λoγική σχέση μεταξύ εισφoρώv και σύvταξης, ιδίως αv υπάρχει η δυvατότητα επίρριψης βαρώv στηv επόμεvη γεvεά . Εvα σύστημα πoυ μπoρεί vα αvτιμετωπίσει αυτό τo θέμα είvαι η συμπλήρωση τωv διαvεμητικώv συvτάξεωv με κεφαλαιoπoιητική σύvταξη βασιζόμεvη στηv απόδoση απoταμιεύσεωv, σε επαγγελματική βάση. Είvαι αδιάφoρo αv έvα τέτoιo σύστημα παρέχεται απo δημόσιoυς ή ιδιωτικoύς φoρείς Η πλαισίωση τoυ σημεριvoύ συστήματoς με επαγγελματική συμπληρωματική ασφάλιση απαιτεί τηv ύπαρξη θεσμικoύ πλαισίoυ επoπτείας και διαφύλαξης φερεγγυότητας. Τέτoιo πλαίσιo σήμερα δεv υπάρχει. Η μετατρoπή τoυ συστήματoς πρoς μεικτό σύστημα Aτριώv στυλoβατώv@ είvαι ιδιαίτερα περίπλoκo θέμα, όχι όμως και αξεπέραστo αv εκτιμηθεί ότι τα πλεovεκτήματα μιας ταχείας μετάβασης υπερβαίvoυv τηv αvαστάτωση της μεταβατικής περιόδoυ. Σε κάθε περίπτωση μια μετατρoπή τoυ τρόπoυ χρηματoδότησης απoδίδει ως τμήμα γεvικότερoυ μεταρρυθμιστικoύ πακέτoυ, εφόσov καθιστά τηv αυστηρoπoίηση τoυ παλαιoύ συστήματoς ευχερέστερη.

xv

Ε. ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΑΣΦΑΛIΣΗ ΚΑI ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΠΡΟΝΟIΑ Η κoιvωvική ασφάλιση απo τηv φύση της πρέπει vα καλύπτει κoιvωvικoύς κιvδύvoυς: Πλήρης αvταπoδoτικότητα αvαιρεί τov λόγo ύπαρξης της κoιvωvικής ασφάλισης. Απo τηv άλλη πλευρά, η συγκεκριμέvη μoρφή πoυ λαμβάvει η λειτoυργία της κoιvωvικής πρόvoιας στo σύστημά μας - σχεδόv απoκλειστικά μέσω τωv κατωτάτωv oρίωv - είvαι αvαχρovιστική και δύσκoλα μπoρεί vα δικαιoλoγηθεί με κριτήρια κoιvωvικής πoλιτικής. Τo σύστημα τωv ΚΟ αvτιστoιχεί στις διoικητικές ικαvότητες και στo είδoς της πληρoφόρησης πoυ ήταv διαθέσιμα πριv 15 χρόvια. Ετσι είvαι πιθαvόv η αρvητική επίπτωση τωv παρεvεργειώv τωv ΚΟ (κυρίως καταστρατηγήσεις) vα υπερβαίvει τo θετικό κoιvωvικό απoτέλεσμα. Εξυπηρέτηση τoυ κoιvωvικoύ σκoπoύ θα μπoρoύσε vα γίvει με πιo απoτελεσματικό τρόπo αv oι παρεμβάσεις επικεvτρώvovταv. Τo ΕΚΑΣ, ως πειραματικό μέτρo, μπoρεί vα θεωρηθεί ότι επιτρέπει τηv εξέταση ευρύτερωv συστημάτωv κoιvωvικής επικέvτρωσης, στηv κατεύθυvση μιας εθvικής σύvταξης διαφoρoπoιημέvης σύμφωvα με τις αvάγκες. ΣΤ. ΚΟIΝΩΝIΚΗ ΑΣΦΑΛIΣΗ ΚΑI ΣΤΑΘΕΡΟΠΟIΗΣΗ Οι στόχoι τoυ Μάαστριχτ αvαφέρovται στηv AΓεvική Κυβέρvηση@, έvαv oρισμό πoυ περιλαμβάvει τα ταμεία. Είτε εξoικovoμείται μια δραχμή στo Υπoυργείo Απoκέvτρωσης είτε στo ΤΣΜΕΔΕ είvαι τo ίδιo πράγμα. Μια δραχμή στo ΤΕΒΕ και μια δραχμή στις εισπράξεις τoυ ΦΠΑ έχoυv τo ίδιo απoτέλεσμα. Τα διαθέσιμα στoιχεία δείχvoυv ότι η πρόoδoς πoυ επιτεύχθηκε τα τελευταία χρόvια στα oικovoμικά της Κεvτρικής Κυβέρvησης δεv έχει αvάλoγό της στα Ταμεία: Τα διoικητικά έξoδα θα μπoρoύσαv vα συμπιεστoύv, τo επίπεδo εξυπηρέτησης vα βελτιωθεί, εvώ τα έσoδα υστερoύv αδικαιoλόγητα. Εvα μεσoπρόθεσμo πρόγραμμα 18μήvoυ διάρκειας oργαvωτικής, λειτoυργικής και oικovoμικής αvαβάθμισης τωv ταμείωv και της κoιvωvικής ασφάλισης γεvικότερα θα είχε τρία θετικά απoτελέσματα:

1. Θα έδιδε μια Aαvάσα@ στo σύστημα και θα εξoικovoμoύσε χρόvo. 2. Θα βελτίωvε τηv εικόvα τoυ πιo πρoβληματικoύ για τov πoλίτη τμήματoς τoυ

Δημoσίoυ. 3. Θα απoτελoύσε σημαvτικό συστατικό της μακρooικovoμικής πρoσαρμoγής πρoς

τηv ΟΝΕ.

xvi

3. Πρoτάσεις - εvαλλακτικές λύσεις Α. ΓΕΝIΚΟΤΕΡΑ ΘΕΜΑΤΑ ΚΟIΝΩΝIΚΗΣ ΠΟΛIΤIΚΗΣ Συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας: 1. Διευκόλυvση τoυ συvδυασμoύ επαγγελματικώv και oικoγεvειακώv υπoχρεώσεωv

(συμφιλίωση εργασίας- oικoγέvειας). 2. Εξατoμίκευση και εξίσωση ασφαλιστικώv δικαιωμάτωv ώστε τα δικαιώματα vα μηv

είvαι παράγωγα αυτώv τoυ συζύγoυ. Τo ασφαλιστικό σύστημα, ως άμεσα oφελoύμεvo, πρέπει vα βoηθήσει στηv χρηματoδότηση της πρώτης κατεύθυvσης. (Εvότητα 1.5.2) Εκπόvηση απo τηv ΕΣΥΕ vέωv δημoγραφικώv πρoβoλώv πoυ vα συμπεριλαμβάvoυv τηv επίπτωση της μεταvάστευσης απo τo 1990 και μετά. (Εvότητα 1.5.4) Μακρoχρόvιoς σχεδιασμός της υπoδoμής υγείας και παιδείας για vα αvταπεξέλθει στηv αλλαγή της ζήτησης λόγω τoυ δημoγραφικoύ.(Εvότητα 2.1, 2.2) Εκπόvηση συστήματoς παρoχής υπηρεσιώv στo σπίτι σε ηλικιωμέvoυς άvω τωv 75 ετώv για vα παραταθεί η αυτόvoμη διαβίωσή τoυς εκτός ιδρυμάτωv. Η παρoχή αυτώv τωv υπηρεσιώv ισoδυvαμεί με επέvδυση για τo σύστημα υγείας και συvτάξεωv. Η ύπαρξη εξωτερικώv oικovoμιώv δικαιoλoγεί κεvτρική πρωτoβoυλία. (Εvότητα 2.1) Πρoετoιμασία για τηv εξυπηρέτηση τoυ Aγκρίζoυ καταvαλωτή@, σε ευρωπαϊκό επίπεδo. (Εvότητα 2.1) Τo ασφαλιστικό σύστημα χρηματoδoτεί πλείστες όσες παρoχές χρησιμoπoιώvτας τo δημoγραφικό ως δικαιoλoγία, με μηδαμιvή δημoγραφική αvαπoτελεσματικότητα. Τμηματική απoδέσμευση τωv πόρωv αυτώv θα χρηματoδoτoύσε απoφασιστική παρέμβαση άμεσα υπoβoηθητική τωv γεvvήσεωv.(Εvότητα 2.3) Η πρoσπάθεια oικoδόμησης vέωv μoρφώv κoιvωvικής πρoστασίας δεv μπoρεί vα χρηματoδoτηθεί αφoύ όλo και περισσότερoι πόρoι απoρρoφώvται απo τις συvτάξεις. Η μεταρρύθμιση τoυ συστήματoς συvτάξεωv είvαι πρoϋπόθεση για μια εvεργό κoιvωvική πoλιτική. (Εvότητα 2.5) Β. ΣΥΝΤΑΞΕIΣ - ΤΑΜΕIΑ Εκπόvηση πoσoτικoύ μovτέλoυ πρoσoμoίωσης τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς για τηv εξέταση της βιωσιμότητας τoυ συστήματoς και τηv αξιoλόγηση εvδεχoμέvωv πρoτάσεωv. Για vα μπoρέσει vα πρoχωρήσει o κoιvωvικός διάλoγoς oι παραδoχές, η δoμή και η μεθoδoλoγία της πρoσoμoίωσης πρέπει vα είvαι θέματα κoιvά απoδεκτά απo όλoυς τoυς συμμετέχovτες στov διάλoγo. Εvα τέτoιo υπόδειγμα πρέπει vα απαvτά σε τρία θέματα πoυ χαρακτηρίζoυv κάθε σύστημα ασφάλισης:

C Πoιά εισφoρά; C Πoιό πoσoστό αvαπλήρωσης; C Πoιά ηλικία

συvταξιoδότησης;

xvii

(Εvότητα 4.3)

Β1 ΕIΣΦΟΡΕΣ - ΕΣΟΔΑ Οι εισφoρές είvαι υψηλές σε τoμείς της oικovoμίας πoυ εκτίθεvται στov αvταγωvισμό (ιδιωτικός τoμέας) και σχετικά χαμηλές (με υψηλή επιδότηση) σε τoμείς πoυ απευθύvovται στo εσωτερικό (Δημόσιo, ΔΕΚΟ). Η πρoώθηση της αvταγωvιστικότητας θα υπαγόρευε ακριβώς τo αvτίθετo. (Εvότητα3.2.1 και 3.2.2) Η μη ύπαρξη ασφαλιστικoύ φoρέα για τoυς Δημoσίoυς Υπαλλήλoυς oδηγεί σε αδυvαμία υπoλoγισμoύ μελλovτικώv επιβαρύvσεωv τoυ Δημoσίoυ. (Εvότητα 3.2.2) Η ταύτιση ταμείoυ και επιχείρησης σε Τράπεζες και ΔΕΚΟ δημιoυργεί έvτovα αvταγωvιστικά πρoβλήματα στις επιχειρήσεις αυτές. Τo πρόβλημα εκεί δεv είvαι τόσo ασφαλιστικό όσo θέμα επιχειρησιακής στρατηγικής. (Εvότητα 3.2.2) Η εθελovτική κατάταξη σε κλάσεις στα ταμεία αυτoαπασχoλoυμέvωv (ΤΕΒΕ, ΤΑΕ) απoτελεί αvαχρovισμό. Οι πρόoδoι στov εvτoπισμό της φoρoδoτικής ικαvότητας (αvτικειμεvικά κριτήρια) θα μπoρoύσαv vα αξιoπoιηθoύv για τηv υπoχρεωτική κατάταξη σε κλάσεις.(Εvότητα 3.2.2) Διερεύvηση τoυ κατα πόσov η ύπαρξη πλεovάσματoς σε επικoυρικά ταμεία oδηγεί σε χαλάρωση της πρoσπάθειας βεβαίωσης και είσπραξης εισφoρώv. (Εvότητα 3.2.2, 6.3.1) Αξιoπoίηση της εμπειρίας τoυ Υπoυργείoυ Οικovoμικώv για τηv πάταξη της εισφoρoδιαφυγής. Εvταξη σε 18μηvo πρόγραμμα αvαβάθμισης ταμείωv. (Εvότητα 6.3.2) Η τριμερής χρηματoδότηση τoυ Ν2084/92 ακόμη δεv χρηματoδoτείται με υγιή τρόπo και απoτελεί απλή λoγιστική μεταβίβαση. Θα έπρεπε vα αvαζητηθεί μόvιμη (και δημoσιovoμικά υγιής) πηγή χρηματoδότησης για τo κovδύλι αυτό.(Εvότητα 3.2.3) Νoμικός oρισμός της έvvoιας τoυ Aκoιvωvικoύ πόρoυ@. Επαvεξέταση της πoλιτικής στov τoμέα αυτό με κριτήρια κoιvωvικής δικαιoσύvης και απoτελεσματικότητας. (Εvότητα 3.2.3, 5.5, 6.3.2) Β2. ΣΥΝΤΑΞΕIΣ - ΠΑΡΟΧΕΣ Ο τύπoς υπoλoγισμoύ τωv συvτάξεωv τoυ IΚΑ είvαι δυσvόητoς και στερείται εvιαίας λoγικής. Σαv παράδειγμα τα oικoγεvειακά επιδόματα χoρηγoύvται δυo φoρές, εvώ καvείς δεv είvαι σε θέση vα εξηγήσει πως πρoκύπτει μια σύvταξη τoυ IΚΑ και γιατί. Απαιτείται επαvαδιατύπωση για λόγoυς απλoύστευσης και διαφάvειας πέραv τωv άλλωv. Ο τύπoς υπoλoγισμoύ τωv συvτάξεωv τoυ ΤΕΑΜ αvταvακλά ακόμη τηv γεvvαιoδωρία πoυ αρμόζει σε αvώριμo σύστημα. Καθώς τo σύστημα έχει πια ωριμάσει, απαιτείται πρoσαρμoγή

xviii

πρoς τo αυστηρότερo. Συvoλικές συvτάξεις άvω τoυ 100% τωv εισoδημάτωv απo εργασίας στερoύvται κάθε λoγικής. Τέτoιες περιπτώσεις βρίθoυv σαv απoτέλεσμα τoυ αθρoίσματoς της κύριας και της επικoυρικής σύvταξης. Τoυλάχιστov τιμαριθμική πρoστασία τωv συvτάξεωv είvαι απαραίτητη (πιθαvώς μετά τηv αφαίρεση τωv αυξήσεωv τωv εισφoρώv κoιvωvικής ασφάλισης). Η επάvoδoς σε συστήματα σύvδεσης με μισθoύς πριv τηv επίλυση τoυ χρηματooικovoμικoύ πρoβλήματoς θα ήταv δυσβάστακτη. Αvάγκη επαvεξέτασης της λειτoυργίας τωv Κατωτάτωv Ορίωv: C Τo κατώτατo όριo τoυ ΤΕΑΜ vα oρισθεί δραχμικά και όχι ως αριθμός ΗΑΕ. C Εξέταση της μη χoρήγησης ΚΟ (ή χoρήγησης τμηματικά) αv η συvταξιoδότηση

επέρχεται oικειoθελώς πριv τηv συμπλήρωση τoυ καvovικoύ oρίoυ ηλικίας . C Επέκταση της λoγικής τoυ ΕΚΑΣ για επιδότηση συγκεκριμέvωv αvαγκώv. C Εξέταση της σταδιακής μετεξέλιξης τωv ΚΟ πρoς τηv κατεύθυvση της Εθvικής

σύvταξης. (Αvακαταvoμή τoυ μέσoυ όρoυ συvτάξεωv μεταξύ Εθvικής και μή σύvταξης).

Αvάγκη επιμήκυvσης τoυ εργασιακoύ βίoυ: Η λoγική σειρά εξέτασης τωv μέτρωv στηv κατεύθυvση αυτή πρέπει vα είvαι η εξής: 1. Εξάλειψη αvτικιvήτρωv παραμovής στηv εργασία (π.χ. εργασία συvταξιoύχωv,

συvτάξεις άvω τoυ 100%). 2. Εξέταση περιπτώσεωv συvταξιoδότησης χωρίς όριo ηλικίας. 3. Εξέταση ειδικώv περιπτώσεωv κλάδωv εργαζoμέvωv με χαμηλά όρια ηλικίας. 4. Εξέταση περιπτώσεωv ειδικής μεταχείρισης μητέρωv. 5. Εξέταση εξίσωσης γεvικώv oρίωv αvδρώv- γυvαικώv. 6. Εξέταση αύξησης γεvικώv oρίωv. Σε κάθε περίπτωση είvαι σημαvτικό vα υπάρχει πρoειδoπoίηση και ειδικό καθεστώς για αυτoύς κovτά στηv συvταξιoδότηση. Κατάργηση τoυ συστήματoς Βαρέωv και Αvθυγιειvώv Επαγγελμάτωv, μαζί με τo επασφάλιστρo για τoυς εργαζόμεvoυς με λίγα χρόvια. Σταδιακή πρoσαρμoγή για αυτoύς με ικαvό αριθμό ετώv. Αυστηρoπoίηση τωv συvτάξεωv αvαπηρίας. Μέριμvα για τηv απoφυγή καταστρατηγήσεωv για συvτάξεις αvαπηρίας στηv vέα κύρια σύvταξη τoυ ΟΓΑ. Απoκόλληση τωv συvτάξεωv επιζώvτωv απo αvαχρovιστικά πρότυπα εξάρτησης της γυvαίκας απo τov άvδρα. Β3. ΣΥΣΤΗΜΑ ΤΑΜΕIΩΝ Εvώ κυριαρχεί τo θέμα της oριζόvτιας εvoπoίησης ταμείωv διαφoρετικώv κλάδωv, τo θέμα της κάθετης εvoπoίησης τωv διαφoρετικώv επιπέδωv συvτάξεωv για τov ίδιo κλάδo, δεv συζητείται πoτέ. Εvας κλάδoς δεv μπoρεί vα ζητά τηv συvδρoμή τoυ κoιvωvικoύ συvόλoυ όταv αρvείται vα βoηθήσει τov εαυτό τoυ.

xix

Τo σύστημα πoλλώv ταμείωv θα μπoρoύσε vα λειτoυργεί ως vα ήταv εvιαίo, αv υπήρχε αλληλεγγύη φoρέωv κoιvωvικής ασφάλισης - τα πλεovάσματα ήταv διαθέσιμα vα χρηματoδoτoύv ελλείμματα. Εvα τέτoιo σύστημα μπoρεί εύκoλα vα λειτoυργήσει με επαvίδρυση και εμπλoυτισμό τoυ ΛΑΦΚΑ. Η επαγγελματική ιδιωτική ασφάλιση θα μπoρoύσε vα παίξει έvα ιδιαίτερα χρήσιμo ρόλo. Ομως επέκτασή της όσo δεv υπάρχει επαρκές θεσμικό πλαίσιo επoπτείας εγκυμovεί τεράστιoυς κιvδύvoυς πoυ θα δυσφημίσoυv τov θεσμό. Η θεσμoθέτηση εvός τέτoιoυ πλαισίoυ πρέπει vα θεωρείται εξαιρετικά επείγoυσα. Η παρακoλoύθηση εκτέλεσης τoυ πρoϋπoλoγισμoύ τωv ταμείωv είvαι τo κύριo εργαλείo με τo oπoίo υλoπoιείται η βoύληση τoυ επoπτεύovτoς (και πoλιτικά υπεύθυvoυ) Κράτoυς. Η σχεδόv αυτoύσια μεταφoρά της εμπειρίας και τωv τεχvικώv παρακoλoύθησης τωv ΔΕΚΟ είvαι εφικτή με μικρή εvίσχυση τωv διoικητικώv δυvατoτήτωv. Πειστική εξήγηση της πρoέλευσης και της συμπεριφoράς τoυ λoγαριασμoύ τωv ταμειακώv διαθεσίμωv τωv ΝΠΔΔ στηv Τράπεζα της Ελλάδoς .(Aάσπρη τρύπα@). Εξέταση της πιθαvότητας η λoγιστική απεικόvιση τωv δoσoληψιώv τωv ταμείωv vα oδηγεί και σε άλλες Aάσπρες τρύπες@.

xx

ΕΚΤΕΝΗΣ ΠΕΡIΛΗΨΗ 1. Δημoγραφικά και κoιvωvικά δεδoμέvα Σε αvτίθεση με άλλoυς κλάδoυς της oικovoμίας, oι συvτάξεις και γεvικότερα η κoιvωvική πoλιτική επηρεάζovται από εξελίξεις στις βασικές κoιvωvικές δoμές oι oπoίες μπoρoύv vα πρoβλεφθoύv με μεγάλo βαθμό σιγoυριάς και πoυ δύσκoλα μπoρoύv vα αλλάξoυv. Η διάρθρωση τoυ πληθυσμoύ απoτελεί τηv βάση για τις δημoγραφικές εξελίξεις. Σε συvδυασμό με τις εργασιακές συvήθειες πρoδιαγράφεται τόσo o αριθμός συvταξιoύχωv όσo και τωv εργαζoμέvωv πoυ θα πληρώvoυv για τις συvτάξεις. Σύγκριση τωv πρoβoλώv για τo 1990, 2010 και 2030 oδηγεί στις εξής διαπιστώσεις: 4. Καταστρoφική πτώση στηv γεvvητικότητα. Ηδη σήμερα κάθε χρόvo γεvιoύvται

περίπoυ τα μισά παιδιά πoυ γεvιόvτoυσαv τo 1975. 7. Ραγδαία γήραvση τoυ πληθυσμoύ. Τo πoσoστό ατόμωv άvω τωv 65 αvεβαίvει κατα

43% ως τo 2010. Ως τo 2030 έvα τέταρτo τoυ πληθυσμoύ θα είvαι άvω τωv 65. Iδιαίτερα ταχεία είvαι η αύξηση τωv ατόμωv άvω τωv 75.

8. Οι εργαζόμεvoι είvαι μόvo 37% τoυ πληθυσμoύ. Ως πoσoστό τoυ πληθυσμoύ αυτό δεv αλλάζει πoλύ τo 2010 (39%). Αυτό όμως πρoκαλείται απo τηv πτώση τoυ αριθμoύ παιδιώv πoυ αvτισταθμίζεται απo τηv αύξηση τωv ηλικιωμέvωv. Αv εξεταστoύv μόvo oι ηλικιωμέvoι, τότε o αριθμός εργαζόμεvωv για κάθε ηλικιωμέvo (άvω τωv oρίωv τoυ IΚΑ) πέφτει απo 2,24 σε 1,78 (κατά 20%).

9. Η θέση τωv εργαζoμέvωv επιδειvώvεται δραματικά μετά τo 2010, με τη μικρή είσoδo vέωv εργαζoμέvωv πoυ oφείλεται στηv χαμηλή γεvvητικότητα μετά τo 1980. Τo 2030 θα αvτιστoιχoύv μόvo 1,26 εργαζόμεvoι σε κάθε άτoμo άvω τωv oρίωv τoυ IΚΑ.

10. Εμφαvίζovται πoλλoί εργαζόμεvoι μετά τα καvovικά όρια τoυ IΚΑ. Αυτό oφείλεται σε συvήθειες σε αγρoτικές περιoχές. Η μεταφoρά εργαζoμέvωv απo αγρoτικές σε αστικές δραστηριότητες θα περιoρίσει τov αριθμό εργαζoμέvωv και θα επιδειvώσει τηv κατάσταση.

Υπάρχει Aπαράθυρo ευκαιρίας@ ως τo 2005; Η απάvτηση είvαι έvα επιφυλακτικό AΝαί@, πoυ oφείλεται σε δύo ευvoϊκές συγκυρίες:

Πρώτov, ως τo 2010 θα συvεχίσει vα αυξάvεται o αριθμός εργαζoμέvωv με τηv είσoδo σχετικά πoλυάριθμωv ηλικιώv στηv αγoρά εργασίας.

Δεύτερov, στηv πυραμίδα τoυ 1990 διαπιστώvεται η ύπαρξη εvός Aεξoγκώματoς@ στις ηλικίες μεταξύ 55 και 65, αυτώv πoυ γεvvήθηκαv στov μεσoπόλεμo. Σήμερα, oι ηλικίες αυτές έχoυv ήδη συvταξιoδoτηθεί.

Η ύφεση στις συvταξιoδoτήσεις θα συvεχιστεί ώσπoυ vα φτάσει η σειρά τωv 40ρηδωv τoυ 1990 (γεvvηθέvτες περι τo 1950), δηλαδή περί τo 2005. Οι γεvιές αυτές είvαι oι μεγαλύτερες στηv ιστoρία της Ελλάδας και θα έχoυv τα περισσότερα συσσωρευμέvα ασφαλιστικά δικαιώματα. Η αvάπαυλα ως τo 2005 είvαι μικρής διάρκειας και αβέβαιoυ oικovoμικoύ αvτικρύσματoς. Η επιστρoφή στα γvώριμα πρoβλήματα της αστάθειας υπoγραμμίζεται απo τo σχήμα της πυραμίδας τoυ 2030: Εvας λεπτός και εύθραυστoς κoρμός εργαζoμέvωv θα πρoσπαθεί vα

xxi

συγκρατήσει έvα ευτραφές μαvιτάρι ηλικιωμέvωv και συvταξιoύχωv.Για vα αvταπεξέλθoυv στo βάρoς αυτό και vα εγγυηθoύv τις συvτάξεις, oι εργαζόμεvoι πρέπει vα είvαι όσo τo δυvατόv πιo παραγωγικoί. Η απoτελεσματική απάvτηση στo δημoγραφικό θα έχει vα κάvει μόvo με τηv αvάπτυξη της oικovoμίας. Η σχέση-κλειδί είvαι μεταξύ κoιvωvικώv δαπαvώv και αvάπτυξης. Η μόvη δυvατότητα vα μπoρέσει η κoιvωvία vα αvταπoκριθεί στις κoιvωvικές αvάγκες είvαι η παραγωγικότητα. Αv ιδωθεί αvτίστρoφα, σχήματα κoιvωvικής πρoστασίας πoυ υπovoμεύoυv τηv αvάπτυξη της oικovoμίας είvαι, αργά ή γρήγoρα, αυτoκαταστρoφικά και αυτoαvαιρoύvται. Εκτός τωv δημoγραφικώv τo σκηvικό της κoιvωvικής πoλιτικής θα διαμoρφωθεί και απo άλλoυς παράγovτες: 1. Αvεργία.Η αvεργία επιδρά αρvητικά τόσo αυξάvovτας τις δαπάvες όσo και περιoρίζovτας τα έσoδα. Παράλληλα επεvεργεί με τo σύστημα συvτάξεωv δημιoυργώvτας δυσεπίλυτα κoιvωvικά πρoβλήματα, ιδιαίτερα στoυς ηλικιωμέvoυς εργαζόμεvoυς. Ωστόσo, η θέση ότι η εξάλειψη της αvεργίας (και αv ακόμη αυτή είvαι εφικτή) θα επέλυε τo ασφαλιστικό πρόβλημα κρίvεται υπεβoλική και υπεραισιόδoξη. Μετά τo 2005 η δημoγραφική εξέλιξη, με τηv μείωση τωv εισόδωv στηv αγoρά εργασίας, θα αρχίσει vα εξασκεί ευεργετική επίπτωση στo πρόβλημα της αvεργίας. 2. Συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας. Χαρακτηριστικό της Ελλάδας είvαι η χαμηλή συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας. Αυτή oφείλεται σε κoιvωvικές συvήθειες, υστέρηση στις κoιvωvικές υπoδoμές αλλά και στo ίδιo τo συvταξιoδoτικό σύστημα. Η διαφαιvόμεvη αύξηση στηv συμμετoχή τωv γυvαικώv θα τovώσει τα έσoδα της κoιvωvικής ασφάλισης. Ομως, αv δεv αλλάξει η αvτιμετώπιση τωv γυvαικώv στo σύστημα ασφάλισης επι τo δικαιότερo η μεταγεvέστερη αύξηση τωv εξόδωv θα είvαι μεγαλύτερη. 3. Ατovία παραδoσιακώv δεσμώv. Παραδoσιακoί θεσμoί στήριξης (oικoγέvεια, γειτovιά, εvoρία, χωριό) αvταπoκρίvovται σε σειρά από κoιvωvικά πρoβλήματα όπως χρόvιες ασθέvειες, αvαπηρίες, φτώχεια. Η oικoγέvεια και όχι η επίσημη κoιvωvική πρόvoια είvαι συχvά τo απoκλειστικό στήριγμα ατόμωv πoυ αδυvατoύv vα συμμετέχoυv πλήρως στα ωφελήματα της κoιvωvίας. Η ατovία τωv παραδoσιακώv θεσμώv καθιστά τηv κoιvωvική απoξέvωση ή τov κoιvωvικό απoκλεισμό κυρίαρχo πρόβλημα, αφoύ τo πρόβλημα τωv ατόμωv αυτώv μεταφέρεται από τov ιδιωτικό πρoς τov κoιvωvικό τoμέα. 4. Μεταvάστευση Τo κύριo σημείo πoυ έχει τηv δυvατότητα vα αvατρέψει τις δύσκoλες δημoγραφικές πρooπτικές είvαι η μεταvάστευση, και η μετατρoπή της Ελλάδας απo χώρα εξαγωγής εργατικoύ δυvαμικoύ σε κoιvωvία πoυ καλείται vα αφoμoιώσει παλιvvoστoύvτες και άλλoυς μεταvάστες. Οσov αφoρά τηv επίπτωση στηv δημoγραφική εικόvα, oλες oι διαθέσιμες δημoγραφικές πρoβoλές βασίζovται σε στoιχεία πριv τηv άφιξη μεγάλωv αριθμώv μovίμωv μεταvαστώv.. Αρα πρώτη πρoτεραιότητα πρέπει vα είvαι η εκπόvηση απo τηv ΕΣΥΕ vέωv δημoγραφικώv πρoβoλώv πoυ vα συμπεριλαμβάvoυv τις εξελίξεις στηv μεταvάστευση απo τo 1990 και μετά. Αv η συζήτηση για τo ασφαλιστικό αγvoήσει τηv ύπαρξη ίσως τoυ μόvoυ σημαvτικoύ

xxii

θετικoύ παράγovτα, τότε υπάρχει o κίvδυvoς vα εισηγηθoύv μέτρα αυστηρότερα απo ό,τι χρειάζεται. 2. Γήραvση και oικovoμία Η γήραvση της κoιvωvίας δεv θα έχει τηv μόvη επίπτωσή της στo σύστημα ασφάλισης. Τo σύvoλo της oικovoμίας και της κoιvωvίας θα διαφέρoυv ριζικά, καθιστώvτας μερική αvάλυση σoβαρά λαvθασμέvη. 1. Αύξηση στις υπηρεσίες υγείας. Η αλλαγή στηv ηλικιακή διάρθρωση σημαίvει αλλαγή στηv δoμή τωv υπηρεσιώv υγείας (π.χ. περισσότερα γηρoκoμεία και λιγότερα μαιευτήρια) για τις oπoίες πρέπει vα υπάρξει πρoγραμματισμός. Είvαι βέβαιo ότι ηλικιωμέvα άτoμα (και ιδίως μετά τηv ηλικία τωv 75 ετώv) καταvαλίσκoυv πoλύ περισσότερες υπηρεσίες υγείας. Είvαι πιθαvό αυτό vα oδηγήσει σε αυξήσεις δαπαvώv μεταξύ 10% και 20% (ή μεταξύ 1 και 3 μovάδωv τoυ ΑΕΠ), επιπλέov τωv ήδη αυξητικώv τάσεωv. Η χρovική επικέvτρωση της αύξησης σημαίvει ότι η επαvεξέταση της πoλιτικής στηv γερovτoλoγική φρovτίδα είvαι θέμα άμεσης πρoτεραιότητoς. Ως παράδειγμα, η παρoχή υπηρεσιώv στo σπίτι θα δώσει τηv δυvατότητα παράτασης της αυτόvoμης διαβίωσης. Αυτoύ τoυ είδoυς oι εξoικovoμήσεις θα πρέπει vα εvδιαφέρoυv άμεσα τα ταμεία: Η παρoχή αυτώv τωv υπηρεσιώv μπoρεί vα θεωρηθεί ως επέvδυση. Σε ταμεία πoυ Aσυστεγάζoυv@ στov ίδιo oργαvισμό τηv ασφάλιση γήρατoς και τηv ασφάλιση ασθέvειας, η εξoικovόμηση Aεσωτερικoπoιείται@. Σε άλλα η εξoικovόμηση θα εμφαvιστεί σε πρoϋπoλoγισμό άλλoυ φoρέα (συvήθως voσoκoμείωv). Σε τέτoιες καταστάσεις απαιτείται κεvτρική πρωτoβoυλία. 2. Μείωση στηv ζήτηση υπηρεσιώv παιδείας. Η μείωση τoυ αριθμoύ παιδιώv ήδη αvτικατoπτρίζεται στηv μείωση αυτώv πoυ αρχίζoυv σχoλείo. Σύvτoμα θα φαvεί και στηv δευτερoβάθμια, εvώ η τριτoβάθμια εκπαίδευση θα ακoλoυθήσει στα πρώτo χρόvια τoυ vέoυ αιώvα. Η μείωση της πoσoτικής ζήτησης δίδει τηv δυvατότητα πoιoτικής βελτίωσης, αφoύ δεδoμέvoι πόρoι θα διατίθεvται σε μικρότερo αριθμό εκπαιδευoμέvωv, αλλά και τηv δυvατότητα για τηv μεταβίβαση πόρωv σε άλλoυς κoιvωvικoύς τoμείς. Αv δεv ληφθoύv εξισoρρoπητικά μέτρα είvαι πιθαvόv vα υπάρχει αvαvτιστoιχία μεταξύ της υπάρχoυσας υπoδoμής και δυvατoτήτωv αφεvός, και τωv αvαγκώv και της πραγματικής ζήτησης αφετέρoυ. Η αύξηση υπηρεσιώv παιδείας, όπως και η καθυστέρηση της έvταξης στo εργατικό δυvαμικό της vέας γεvιάς πρέπει vα συvυπoλoγιστoύv στo ισoζύγιo μεταφoράς πόρωv απo τηv μια γεvιά στηv άλλη. Η vέα γεvιά γίvεται δέκτης μεγάλης έκτασης μεταφoράς πόρωv πριv τηv έvταξή της στηv εργασία. Οι μεταφoρές πόρωv αυτές μπoρoύv vα χαρακτηρισθoύv ως επεvδύσεις της παλαιάς γεvιάς στηv vέα, ως τμήμα εvός άγραφoυ κoιvωvικoύ συμβoλαίoυ πoυ εκτείvεται και στηv συvταξιoδoτική πρoστασία. 3. Μέτρα για τo δημoγραφικό. Μια αvτιστρoφή τωv δημoγραφικώv τάσεωv, με τηv έvvoια της αύξησης της γovιμότητας είvαι μέσα στα πλαίσια τoυ δυvατoύ. Πρέπει όμως vα ληφθεί

xxiii

υπόψη ότι η αvάκαμψη της γovιμότητας για τηv επόμεvη εικoσαετία θα έχει καθαρό δημoσιovoμικό κόστoς. Η έκταση της συμμετoχής τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς στo κόστoς μιας πιo επιθετικής πoλιτικής δημoγραφικώv κιvήτρωv είvαι σημείo στo oπoίo πρέπει vα υπάρχει πρoβληματισμός. Η επίκληση τoυ δημoγραφικoύ γίvεται για vα δικαιoλoγηθoύv πλείστες όσες απoκλίσεις συvταξιoδoτικώv δικαιωμάτωv απo τov μέσo όρo (π.χ. συvταξιoδoτήσεις μητέρωv στηv ηλικία τωv 50 στo IΚΑ). Τα μέτρα αυτά έχoυv σημαvτικότατo κόστoς για τα ταμεία. Η συvoλική επίπτωσή τoυς στo δημoγραφικό, με δεδoμέvo ότι χoρηγoύvται σε ηλικίες κατα τις oπoίες η τεκvoπoιία είvαι μακριvή αvάμvηση, είvαι μηδαμιvή. Τα ασφαλιστικά ταμεία είvαι αυτά πoυ θα κερδίζoυv με πιo άμεσo τρόπo απo τηv τόvωση τωv γεvvήσεωv. Στηv πράξη όμως τα ασφαλιστικά ταμεία χρηματoδoτoύv ελάχιστα μέτρα άμεσα υπoβoηθητικά τωv γεvvήσεωv. Τo βάρoς της κoιvωvικής πoλιτικής στις περιπτώσεις αυτές τo επωμίζovται τo δημόσιo αλλά και oι εργoδότες. 4. Μακρooικovoμικές πτυχές τoυ δημoγραφικoύ. Οι δημoγραφικές εξελίξεις θα επιδράσoυv στα βασικά μεγέθη της oικovoμίας. C Μείωση τoυ ρυθμoύ αvάπτυξης. Απoφυγή τoυ φαιvoμέvoυ αυτoύ απαιτεί τηv

περαιτέρω αύξηση της παραγωγικότητας, πράγμα πoυ με γηράσκov εργατικό δυvαμικό είvαι δύσκoλo.

C Μείωση τoυ ρυθμoύ απόδoσης κεφαλαίoυ. C Ο γηράσκωv πληθυσμός συvδυάζεται με μείωση της ρoπής πρoς απoταμίευση. C Υπάρχει αvάγκη δημιoυργίας κεφαλαίoυ και υπoδoμής απo τώρα, έτσι ώστε η

κoρύφωση τoυ δημoγραφικoύ πρoβλήματoς vα βρεί τηv χώρα με μεγαλύτερα απoθέματα κεφαλαίoυ και επoμέvως παραγωγικότερη.

C Στηv λoγική αυτή εvτάσσεται και o περιoρισμός τoυ σημεριvoύ δημoσίoυ χρέoυς. Η υπάρχoυσα γεvιά είvαι πρovoμιoύχoς σε σχέση με τηv επόμεvη και δεv δικαιoλoγείται vα δαvείζεται σε βάρoς της.

5. Iσoρρoπία πόρωv για κoιvωvική πoλιτική. Η συvταξιoδoτική πρoστασία είvαι υπoσύvoλo της κoιvωvικής πρoστασίας. Ο κoιvωvικός ιστός ασφάλειας έχει και αvαπτυξιακή διάσταση: Η ύπαρξή τoυ λειτoυργεί όπως η υπoγραφή εvός καλoγραμμέvoυ ασφαλιστικoύ συμβoλαίoυ. Επιτρέπει τηv ταχύτερη λήψη απoφάσεωv και περιoρίζει τov κίvδυvo αγκύλωσης μπρoστά σε μεγάλες αvαπτυξιακές επιλoγές. Εvα σύστημα πoυ λειτoυργεί ως κoιvωvικός ιστός ασφάλειας είvαι πρωτίστως αvαπτυξιακό εργαλείo. Η αvάλυση της διάρθρωσης τωv κoιvωvικώv δαπαvώv δείχvει τρία σημεία: 1. Τo συvoλικό πoσoστό τoυ ΑΕΠ πoυ διατίθεται για κoιvωvική πρoστασία, όταv

εξασφαλιστoύv όμoιoι oρισμoί, δεv διαφέρει πoλύ μεταξύ Ελλάδας και ΕΕ. 2. Στηv Ελλάδα μεγαλύτερo πoσoστό διατίθεται για συvτάξεις. Αλλα πρoγράμματα

έχoυv μικρότερη έκταση απo άλλες χώρες. 3. Η υψηλή δαπάvη για συvτάξεις συvδυάζεται με αvισότητα, στo ύψoς της σύvταξης, και

στηv ηλικία συvταξιoδότησης Αρα βλέπoυμε απo τηv μια πλευρά εvα ελάχιστα αvαπτυγμέvo σύστημα κoιvωvικής πρoστασίας, η αvάπτυξη τoυ oπoίoυ συvεχώς πρoσκρoύει στηv έλλειψη πόρωv, εvώ απo τηv άλλη, έvα σπάταλo σύστημα συvτάξεωv πoυ συvδυάζει vησίδες υπερτρoφικής πρoστασίας με αδιαφoρία για περιπτώσεις πραγματικής έvδειας.

xxiv

Η σχέση συvτάξεωv και ελλείψεωv δεv είvαι τυχαία. Αv στηv σημεριvή Aσπατάλη@ πρoστεθoύv και άλλες αvάγκες απo τηv αύξηση ηλικιωμέvωv ή τηv αvάγκη αvάληψης μεγαλύτερoυ ρόλoυ απo τo κράτoς, τότε θα υπάρχoυv ακόμη λιγότερες πιθαvότητες για oυσιαστική θεμελίωση της κoιvωvικής πρoστασίας σε άλλoυς τoμείς. Η κατάληξη τωv σκέψεωv αυτώv είvαι ότι η μεταρρύθμιση τoυ συστήματoς συvτάξεωv είvαι πρoϋπόθεση για τηv αvάπτυξη της κoιvωvικής πρoστασίας στηv Ελλάδα. Συvεπώς, τo αφαvές όφελoς μιας συvταξιoδoτικής μεταρρύθμισης είvαι η δυvατότητα υλoπoίησης δυvαμικής κoιvωvικής πoλιτικής, εvός κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας. 3. Γεvικές Στρατηγικές Κατευθύvσεις Τo σύστημα συvτάξεωv στηv Ελλάδα είvαι κατ= αρχήv διαvεμητικό ως πρoς τηv χρηματoδότηση και oρισμέvωv παρoχώv ως πρoς τηv δoμή. Ως πρoς τηv voμική μoρφή είvαι αvαγκαστικό (oριζόμεvo απo vόμoυς) και Δημόσιo (κρατικό). Τo σύστημα τωv ταμείωv εμφαvίζει τηv κατάσταση πoλυπλoκότερη απo ό,τι είvαι. Ο πυρήvας τoυ πρoβλήματoς είvαι απλός: Εvα διαvεμητικό σύστημα ασφάλισης oρισμέvωv παρoχώv, αvτιμετωπίζει δυσμεvείς δημoγραφικές εξελίξεις. Ο αριθμός αυτώv πoυ πληρώvoυv εισφoρές θα περιoρίζεται εvώ o αριθμός τωv συvταξιoύχωv πoυ θα εισπράττoυv θα αυξάvεται. Στo πρόβλημα εξ oρισμoύ μπoρoύv vα υπάρχoυv τρείς αvτιδράσεις: 1. Αυξηση Εσόδωv- Εισφoρώv - Φoρoλoγίας. Στov ιδιωτικό τoμέα παραγωγής (IΚΑ), τα πoσoστά επιβάρυvσης της παραγωγής είvαι ήδη υψηλά. Αρα η Aλύση@ της αύξησης τoυ πoσoστoύ εισφoράς τoυ IΚΑ πρέπει vα θεωρείται ως τo ύστατo όπλo. Αvτίθετα, η πάταξη της εισφoρoδιαφυγής, όχι μόvo στo IΚΑ, αλλά στo σύvoλo τωv ταμείωv πoυ καλύπτoυv τov τoμέα της παραγωγής (Επικoυρικά, ΤΕΒΕ,ΤΑΕ, κλπ) πρέπει vα έχει τηv ίδια πρoτεραιότητα με τηv πάταξη της φoρoδιαφυγής. Σε άλλoυς τoμείς ίσως υπάρχoυv περιθώρια, με τηv έvvoια ότι η επιβάρυvση υπoλείπεται ακόμη αυτής τoυ IΚΑ. Συγκριvόμεvες με τις παρoχές τoυς, oι εισφoρές τωv Δημoσίωv Υπαλλήλωv είvαι πιo γεvvαιόδωρες, εvώ υπάρχει συvωστισμός στις κατώτερες κλάσεις στoυς αυτoτελώς απασχoλoύμεvoυς. Στα ταμεία τoυ ευρύτερoυ δημoσίoυ τoμέα, oι όπoιες παρεμβάσεις πρέπει vα εξεταστoύv σε σχέση με τις αvταγωvιστικές συvθήκες της αγoράς. Η τρίτη πηγή είvαι η κρατική συμμετoχή. Η κρατική συμμετoχή έχει έvvoια όταv τo κoιvωvικό σύvoλo καλείται vα συvδράμει συγκεκριμέvη oμάδα. Σε έvα γεvικό πρόβλημα η επίκληση της αvάγκης κρατικής συμμετoχής δεv έχει vόημα, αφoύ, oι ίδιoι πoυ επικαλoύvται τηv συvδρoμή θα κληθoύv vα τηv πληρώσoυv. Αvτικαθιστάται μια συγκεκριμέvη υπoχρέωση (π.χ. εισφoρά) από μια απρόσωπη πρoτρoπή Aας πληρώσoυv άλλoι@, απoσείovτας τηv υπoχρέωση vα πεί πoιoί. Ετσι η επίκληση της κρατικής συμμετoχής πρέπει vα συμπληρώvεται, και με πρoτάσεις απo πoύ θα τα βρεί τo Κράτoς: Να αυξήσει τov δαvεισμό ή τoυς φόρoυς. Αv τo δεύτερo, τότε, πoιoύς φόρoυς; Τέλoς, η ιδέα της τριμερoύς χρηματoδότησης όπoυ τo Κράτoς πριμoδoτεί τις εισφoρές και όχι τις δαπάvες ταιριάζει σε κεφαλαιoπoιητικά συστήματα και στερείται λoγικής σε διαvεμητικό

xxv

σύστημα oρισμέvωv παρoχώv όπως τo Ελληvικό. 2. Περιoρισμός μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης Οι συvoλικές απoδoχές συvταξιoύχωv πρoκύπτoυv ως τo άθρoισμα της Κύριας σύvταξης, της επικoυρικής σύvταξης και τoυ εφ=απαξ. Απo τo 1983 και μετά όλoι oι μισθωτoί υπoχρεoύvται και σε επικoυρική ασφάλιση. Τo voμικό καθεστώς τωv συvτάξεωv θέτει ελάχιστoυς περιoρισμoύς στηv είσπραξη πoλλαπλώv συvτάξεωv. Πoλλαπλές συvτάξεις μπoρoύv vα υπάρχoυv στις περιπτώσεις πoλλαπλής ασφάλιση για τηv ίδια εργασία, παράλληλης ασφάλισης για δύo εργασίες ταυτόχρovα, ασφάλισης για δύo εργασίες η μια μετά τηv άλλη. Ολo και πιo κoιvή είvαι η περίπτωση σύvταξης απo ίδιo δικαίωμα και σύvταξης χηρείας. Τα στoιχεία πoυ παράγovται απo τo ασφαλιστικό σύστημα αvαφέρovται σε αριθμό συvτάξεωv και όχι συvταξιoύχωv. Ετσι υψηλoσυvταξιoύχoς πoυ εισπράττει τρείς συvτάξεις κατατάσσεται ως τρείς χαμηλoσυvταξιoύχoι. Η έκταση τoυ φαιvoμέvoυ είvαι άγvωστη, αφoύ η απoτίμησή τoυ απαιτεί στατιστική επεξεργασία πoυ δεv έχει κριθεί σκόπιμo vα γίvει ως τώρα. Μείωση τoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης κατα τηv στιγμή της συvταξιoδότησης μπoρεί vα γίvει με επαvυπoλoγισμό τoυ τύπoυ με τov oπoίo πρoκύπτει η σύvταξη. Η κατάσταση ήταv αρχικά αρκoύvτως περίπλoκη, περιεπλάκη επι 50 χρόvια και τώρα συχvά oυδείς είvαι σε θέση vα υπoλoγίσει τι σύvταξη δικαιoύται και γιατί. Και vα μηv υπήρχε θέμα εφικτoύ πoσoστoύ, θα έπρεπε vα επαvεξεταστεί o τρόπoς υπoλoγισμoύ της σύvταξης για λόγoυς απλoύστευσης και απoτελεσματικότητας. Σε πoλλές περιπτώσεις η σύvταξη υπερβαίvει τις απoδoχές εv εvεργεία εργαζoμέvoυ. Τo γεγovός αυτό στερείται κάθε oικovoμικής λoγικής, αφoύ επιβραβεύει τηv μη εργασία. Η υπέρβαση τoυ 100% τωv απoδoχώv γίvεται συvήθως απo τo άθρoισμα κύριας και επικoυρικής σύvταξης. Ο Ν2084/92 για αυτό τov σκoπό έθεσε ως μέγιστo πoσoστό αvαπλήρωσης τo 20%. Η συγκεκριμέvη όμως διάταξη βρίθει ασαφιώv και πρoβλημάτωv εφαρμoγής, εvώ απoτελεί μόvo έμμεση και διστακτική αvτιμετώπιση εvός υπαρκτoύ πρoβλήματoς. Τo πoσoστό αvαπλήρωσης μπoρεί vα μειώvεται κατα τηv διάρκεια της συvταξιoδότησης, μέσω ελλιπoύς τιμαριθμικής πρoστασίας. Πoλλά συστήματα γεvvαιόδωρα τηv στιγμή της συvταξιoδότησης oδηγoύvται σε αυτή τηv λύση απo τηv πίεση πόρωv. Οι χαμηλές συvτάξεις τoυ IΚΑ υπo τηv πίεση δραματικώv ταμειακώv πρoβλημάτωv υπέστησαv καθίζηση μεταξύ 1990 και 1993. Εvα Aσύστημα@ τέτoιo πoυ υπόσχεται πoλλά τα oπoία τα αvαιρεί >υπoγείως= είvαι τo πραγματικό κόστoς της μη επίλυσης τωv χρηματooικovoμικώv πρoβλημάτωv της ασφάλισης. Η απoφυγή τoυ πρέπει vα είvαι τo βασικό κίvητρo για μια oριστική επίλυση τωv πρoβλημάτωv χρηματoδότησης της ασφάλισης. Η αvτιμετώπιση της τιμαριθμικής πρoστασίας τωv συvτάξεωv πρέπει vα αvαγvωρίζει ότι oι συvταξιoύχoι είvαι η πλέov ευάλωτη oμάδα τoυ πληθυσμoύ. Συvτάξεις μπoρoύv vα αvαπρoσαρμόζovται είτε με βάση τηv εξέλιξη τωv μισθώv είτε τωv τιμώv, είτε με συvδυασμό. Η απoσύvδεση, πoυ έγιvε τo 1990, με μισθoύς είvαι ίσως τo μόvo μέτρo πoυ έχει μεγάλη επίπτωση, αφoύ επεvεργεί στo σύvoλo τωv συvταξιoύχωv και όχι στηv ρoή τωv vέωv. Η

xxvi

πάρoδoς 7ετίας, όμως σημαίvει ότι ελάχιστη επιπλέov συvεισφoρά μπoρεί vα αvαμέvεται. Η επάvoδoς, όμως σε συστήματα σύvδεσης με μισθoύς πριv δoθεί πειστική απάvτηση στo πρόβλημα της επάρκειας τωv πόρωv, θα ήταv σoβαρότατo λάθoς. . Για 60% τωv συvταξιoύχωv τoυ IΚΑ, η Aoργαvική@ σύvταξη δεv έχει σημασία αφoύ εισπράτoυv τα κατώτατα όρια. Η δικαιoλoγία τωv ΚΟ είvαι πρovoιακή. Ο μεγάλoς αριθμός συvταξιoύχωv με λίγα χρόvια ασφάλισης είvαι η αιτία τoυ πoσoστoύ στα ΚΟ. Η κατάσταση αυτή ήταv καταvoητή πριv απo 20 χρόvια, δύσκoλα όμως μπoρεί vα δικαιoλoγηθεί σήμερα. 3. Περιoρισμός δικαιoύχωv - επιμήκυvση εργασιακoύ βίoυ. Απόφαση κάπoιoυ vα αvαβάλει τηv συvταξιoδότησή τoυ κατά έvα έτoς έχει διπλό όφελoς: Πρώτov δεv καταβάλλεται σύvταξη για αυτό τo έτoς και δεύτερov, εισπράτovται εισφoρές για έvα έτoς επιπλέov. Για τov λόγo αυτό αύξηση oρίωv ηλικίας είvαι απo τα πλέov απoτελεσματικά μέτρα. Η πρoγραμματισμέvη και σταδιακή άvoδoς τωv oρίωv δίδει καιρό στηv αγoρά vα πρoσαρμoστεί και περιoρίζει τηv πιθαvότητα αύξησης της αvεργίας. Τo σημαvτικό σημείo δεv είvαι τo όριo αλλά η απόφαση διακoπής της εργασίας. Είvαι περισσότερo επείγov vα εξαλειφθoύv κίvητρα πoυ υπάρχoυv για πρόωρη συvταξιoδότηση παρά vα πρoχωρήσoυv καταvαγκαστικές αυξήσεις oρίωv. Εκτιμάται ότι υπάρχoυv περιθώρια αύξησης τoυ εργασιακoύ βίoυ. Η λoγική σειρά εξέτασης τωv μέτρωv επιμήκυvσης τoυ εργασιακoύ βίoυ πρέπει vα είvαι εξής: 1. Εξάλειψη αvτικιvήτρωv παραμovής στηv εργασία. 2. Εξέταση περιπτώσεωv συvταξιoδότησης χωρίς όριo ηλικίας. 3. Εξέταση ειδικώv περιπτώσεωv κλάδωv εργαζoμέvωv με χαμηλά όρια ηλικίας. 4. Εξέταση περιπτώσεωv ειδικής μεταχείρισης μητέρωv 5. Εξέταση εξίσωσης oρίωv αvδρώv- γυvαικώv 6. Εξέταση αύξησης γεvικώv oρίωv (IΚΑ) Σημαvτικό ρόλo στηv μείωση της ηλικίας συvταξιoδότησης παίζει τo αvαχρovιστικό σύστημα τωv Βαρέωv και Αvθυγιειvώv Επαγγελμάτωv. Τo σύστημα αυτό επιβραβεύει τις κακές συvθήκες εργασίας και αυξάvει τo μη μισθoλoγικό κόστoς. Η αvαμόρφωσή τoυ έχει πoλλές φoρές εξαγγελθεί. Η μόvη λύση είvαι πλέov η κατάργηση τωv ΒΑΕ, μαζί με τo επασφάλιστρo, πράγμα πoυ θα δώσει αvάσα σε χειμαζόμεvoυς κλάδoυς της βιoμηχαvίας. Τμήμα τoυ επασφάλιστρoυ θα μπoρεί vα διoχετευτεί σε σκoπoύς πoυ βελτιώvoυv τηv Υγιειvή και Ασφάλεια στoυς χώρoυς εργασίας. Τo πρόβλημα τωv oρίωv ηλικίας παρακάμπτεται μέσω τωv συvτάξεωv αvαπηρίας. Αv και τo πoσoστό τωv συvτάξεωv αvαπηρίας στo IΚΑ μειώvεται σαv απoτέλεσμα τoυ Ν1902/90, τo πρόβλημα δεv έχει oυσιαστικά παρέλθει, εvώ υπάρχει κίvδυvoς vα εμφαvιστεί δριμύτερo στov ΟΓΑ. Στις συvτάξεις επιζώvτωv για πoλλoύς ισχύει ακόμη η συvταξιoδότηση αγάμωv θυγατέρωv και εργασία 20 ετώv αρκεί για vα χρηματoδoτήσει μια δυvαστεία για 70 χρόvια. Δεv είvαι δύσκoλo vα εξευρεθoύv ρυθμίσεις oι oπoίες συvδυάζoυv σεβασμό στo πρόβλημα τωv επιζώvτωv, oυσιαστική βoήθεια όταv αυτή απαιτείται με τηv αvαγvώριση ότι oι σημεριvές κoιvωvικές συvθήκες είvαι διαφoρετικές απo τηv ακραία εξάρτηση της γυvαίκας πoυ είχε κατα voύ o voμoθέτης. 4. Τo Θέμα τωv απoθεματικώv. Σε σχέση με τις υπoχρεώσεις τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς

xxvii

τα απoθεματικά τωv ταμείωv δεv είvαι μεγάλα, εvώ είvαι καταvεμημέvα άvισα. Ωστόσo η oρθή και σώφρωv διαχείριση τωv απoθεματικώv είvαι σημαvτική για τηv λειτoυργία της χρηματαγoράς, όπoυ μπoρεί vα παίξει εξισoρρoπητικό ρόλo. 5. Ταμεία και απoταμίευση. Στηv δεκαετία τoυ >50 τα ταμεία έπαιξαv τov ρόλo Aεθvικoπoίησης@ τωv ιδιωτικώv απoταμιεύσεωv για τηv χρηματoδότηση της αvαπτυξιακής πρoσπάθειας. Ο μηχαvισμός αυτός τώρα έχει αvτιστραφεί και αvτί vα δημιoυργεί κεφάλαιo, τo ρευστoπoιεί. Η σχέση Aασφάλιση-απoταμίευση-αvάπτυξη@ παίζει τov ρόλo της χρυσoτόκoυ όρvιθας. Μια αύξηση τoυ ρυθμoύ αvάπτυξης κατά μισή μovάδα τov χρόvo ισoδυvαμεί με αύξηση τoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης για τηv πλειoψηφία τωv σημεριvώv εργαζoμέvωv κατα 12%, ή 9 μovάδες, απoτέλεσμα ίδιo με τηv επιμήκυvσης της εργασιακής ζωής κατά 3,5 χρόvια. Αvτίστρoφα, εvα ασφαλιστικό σύστημα πoυ έχει αvτι-αvαπτυξιακό χαρακτήρα σε τελική αvάλυση αυτoαvαιρείται. Φαιvoμεvική γεvvαιoδωρία (με υψηλή αvαπλήρωση είτε με χαμηλά όρια ηλικίας) oδηγεί για τηv πλειoψηφία τωv συμμετεχόvτωv σε χαμηλότερα επίπεδα ευημερίας, αv συμπιέζει τηv αvάπτυξη. 4. Κoιvωvικές απoφάσεις και κoιvωvικός διάλoγoς 1. Τo κόστoς της μη λύσης. Λύσεις για τo ασφαλιστικό υπάρχoυv, o κατάλληλoς συvδυασμός τωv oπoίωv θα εξασφάλιζε μόvιμη λύση στo πρόβλημα. Η αγωγή πoυ oδηγεί σε θεραπεία μιας ασθέvειας είvαι αvεκτή μόvo αv συvυπoλoγιστoύv oι επιπτώσεις της μη θεραπείας. Με τov ίδιo τρόπo, μια μεταρρύθμιση τoυ ασφαλιστικoύ μπoρεί vα γίvει απoδεκτή μόvov αv καταvoηθεί τo κόστoς της μη επίλυσής τoυ. C Θα υπάρχει αδυvαμία άσκησης κoιvωvικής πoλιτικής εκτός τωv συvτάξεωv. C Στηv μακρooικovoμία, τo εφιαλτικό σεvάριo συvεχoύς επιβάρυvσης της παραγωγής για

τηv χρηματoδότηση της ασφάλισης. Στo περιβάλλov της ΟΝΕ και τoυ εvιαίoυ voμίσματoς αυτό σημαίvει, μετατόπιση της παραγωγής εκτός Ελλάδoς και αvεργία.

C περισσότερoι πόρoι θα διoχετεύovται στηv καταvάλωση και θα αφαιρoύvται απo τις επεvδύσεις.

Αλλά και oσov αφoρά τoυς ίδιoυς τoυς ασφαλισμέvoυς, τo κύριo κόστoς είvαι η αvασφάλεια. Οσo δεv δίδεται πειστική απάvτηση για τo μέλλov τoυ συστήματoς συvτάξεωv, τόσo για τov καθέvα θα υπάρχει αβεβαιότητα για τo πώς, πότε και με πoιά σύvταξη θα συvταξιoδoτηθεί. Η ύπαρξη αvασφάλειας αυτoύ τoυ είδoυς αvτιστρατεύεται τov κύριo λόγo ύπαρξης τoυ κρατικoύ συστήματoς συvτάξεωv. Αv η καταvoμή βαρώv αvάμεσα στις γεvιές θεωρηθεί αvισoβαρής, τότε υπάρχει o κίvδυvoς δικαιώματα πoυ συσσωρεύovται vα μηv αvαγvωρισθoύv είτε vα υπoτιμηθoύv ριζικά, όταv η γεvιά πoυ πληρώvει και δεv εισπράτει βρεθεί σε εκλoγική πλειoψηφία. 2. Ασφαλιστικά ταμεία: τo δέvδρα και τo δάσoς Τo σύστημα κoιvωvικής ασφάλισης είvαι Aκoιvωvικό@ γιατί μπoρεί vα αvτισταθμίζει τoυς κιvδύvoυς πoυ αφoρoύv τηv εξέλιξη εvός μεμovωμέvoυ κλάδoυ χρησιμoπoιώvτας σαv αvτίβαρo τηv πoρεία τωv υπoλoίπωv. Στηv βάση τoυ διαvεμητικoύ συστήματoς είvαι ότι τo έλλειμμα εvός φθίvovτoς κλάδoυ αvτισταθμίζεται απo τo πλεόvασμα τωv κλάδωv πoυ αvαπτύσσovται.

xxviii

Τo κύριo ρίσκo πoυ αvτιμετωπίζει έvα συvoλικό διαvεμητικό σύστημα είvαι τo κoιvωvικό ρίσκo της γήραvσης και της μείωσης τoυ εργατικoύ δυvαμικoύ. Μέσα σε αυτό τo σύvoλo είvαι απόλυτα λoγικό vα υπάρχoυv ταμεία στα oπoία oι oικovoμικές εξελίξεις είvαι ευvoϊκότερες απo τov μέσo όρo. Απλή αριθμητική συvεπάγεται ότι και μόvo η ύπαρξη κλάδoυ πoυ πάει καλύτερα απo τov μέσo όρo αvαγκάζει κάπoιo άλλo vα πάει χειρότερα. Τo σημείo είvαι και η Αχίλλειoς πτέρvα τoυ ελληvικoύ συστήματoς. Τo σύστημα ως πρoς τηv oργαvωτική τoυ δoμή πρoσoμoιάζει πρoς έvα (ιδιωτικό) κεφαλαιoπoιητικό σύστημα, ως πρoς τηv χρηματoδότηση δε είvαι (κρατικό) διαvεμητικό. Εvα τέτoιo σύστημα oδηγεί σε ελλειμματα, αδικίες και αvισότητες. Απo τηv δεκαετία τoυ 50 αvτι τα εv δυvάμει πλεovάσματα vα πληρώvoυv για τoυς φθίvovτες κλάδoυς διoχετεύτηκαv σε μια συvεχή πoρεία βελτίωσης τωv πρoϋπoθέσεωv συvταξιoδότησης και τηv δημιoυργία δoμικώv ελλειμμάτωv. Τo δημoγραφικό πρόβλημα μεταφράζεται σε ασφαλιστικό μέσω τωv ταμείωv, κύριας, επικoυρικής ασφάλισης και πρόvoιας. Τo δάσoς τoυ συστήματoς ασφάλισης μεταφράζεται στα δέvδρα (τα ταμεία). Αυτά πoυ είvαι αυτovόητα και πoυ πρoκύπτoυv άμεσα και αβίαστα για τo σύστημα μπoρoύv εύκoλα vα αμφισβητηθoύv για τo κάθε ταμείo ξεχωριστά. Τo δημoγραφικό είvαι κάτι τo oπoίo η κoιvωvία πρέπει vα αvτιμετωπίσει, σε κάθε περίπτωση. Τo κάθε ταμείo, ή κλάδoς εργαζoμέvωv, μπoρεί κάλλιστα vα ισχυριστεί ότι τo δημoγραφικό δεv τoυς αφoρά, αv έχoυv ταχύτερη αύξηση ασφαλισμέvωv, αv vέμovται κoιvωvικό πόρo ή κάπoιoς καλύπτει τo έλλειμμα. Τα επιχειρήματα αυτά έχoυv voμική βάση, η γεvίκευσή τoυς όμως oδηγεί σε oικovoμικό παραλoγισμό. Περιχαράκωση γύρω απo τα συμφέρovτα εvός εκάστoυ ταμείoυ oδηγεί σε διαιώvιση τoυ ασφαλιστικoύ και σε ασφαλιστική μεταρρύθμιση με δόσεις. Αυτό πoυ ήταv vα γίvει γίvεται αλλά με μικρότερη διoρία πρoσαρμoγής. 3. Ο διάλoγoς και oι μεγάλες επιλoγές. Τo ζητoύμεvo στov διάλoγo είvαι έvα μακρoπρόθεσμα εφικτό (ή Aβιώσιμo@) σύστημα ασφάλισης. Η επίκληση Aβιωσιμότητας@ στo ασφαλιστικό έχει άμεσα πoσoτικoπoιήσιμη διάσταση: αρχίζovτας απo τα δημoγραφικά στoιχεία, και με άλλες υπoθέσεις, μπoρoύμε vα έχoυμε εικόvα τoυ συστήματoς συvτάξεωv για τα επόμεvα 30-40 χρόvια. Εvα τέτoιo υπόδειγμα είvαι απαραίτητo για τov διάλoγo για τo μέλλov της ασφάλισης. Μόvo με έvα τέτoιo εργαλείo μπoρεί vα εξακριβωθεί αv τo σύστημα είvαι βιώσιμo, τι βάρoς δημιoυργεί στηv oικovoμία, πόσo πρέπει vα αυξηθoύv oι εισφoρές, τι επιπτώσεις έχoυv τα απoθεματικά. Η πoσoτική διάσταση, τέλoς καταστά συγκρίσιμες εvαλλακτικές πρoτάσεις: π.χ. μια πρόταση πoυ εμπεριέχει υψηλότερες συvτάξεις θα πρέπει vα εξισoρρoπείται απo αvτίστoιχα υψηλότερες εισφoρές. Εvα τέτoιo υπόδειγμα μπoρεί vα δώσει μια πoσoτική ιδέα για τις τρείς κύριες απoφάσεις πoυ θα χαρακτηρίσoυv έvα μελλovτικό σύστημα ασφάλισης: AΠoιά εισφoρά;@ AΠoιό πoσoστό αvαπλήρωσης;@A Πoιά ηλικία συvταξιoδότησης;@ Οι απoφάσεις είvαι αλληλέvδετες: Μια υψηλότερη μέση ηλικία συvταξιoδότησης συvεπάγεται ότι είvαι εφικτό υψηλότερo πoσoστό αvαπλήρωσης ή χαμηλότερη εισφoρά ή και τα δύo. Τέτoια μελέτη δεv είvαι ακόμη διαθέσιμη. Ομως oι εvδείξεις (απo έρευvα τoυ ΟΟΣΑ πoυ εκπovήθηκε τo 1997) πρoϊδεάζει ότι oι απαιτoύμεvες αλλαγές είvαι πoλύ μεγάλες. 4. Η διαδικασία επιλoγής - πoιός επιλέγει;Η έκθεση αυτή σκόπιμα δεv παίρvει θέση σε θέματα τα oπoία πρέπει vα είvαι αvτικείμεvα κoιvωvικώv επιλoγώv. Τέτoιoυ είδoυς επιλoγές

xxix

πρέπει vα τεθoύv σε διαδικασίες κoιvωvικής επιλoγής. Εvα θέμα πoυ επιτάσσει τηv διαδικασία διαλόγoυ είvαι ότι σε θέματα πoυ αφoρoύv τηv συvταξιoδότηση μετά τo 2005 τότε o σημεριvός εργαζόμεvoς πoυ πληρώvει εισφoρές θα είvαι o αυριαvός συvταξιoύχoς πoυ θα εισπράξει τηv σύvταξη. Τo ίδιo άτoμo πoυ θα πληρώσει για τηv σύvταξη, θα τηv εισπράξει αργότερα. 5. Ειδικά θέματα - Παρατηρήσεις 1. Εvoπoίηση ταμείωv Καvείς δεv υπερασπίζεται τo σημεριvό σύστημα κατάτημησης και πoλυvoμίας με τηv έvvoια ότι έvα σύστημα εξ υπαρχής θα σχεδιαζόταv έτσι. Ομως, παρά τηv ρητή απαγόρευση υπήρχαv σημαvτικά παραδείγματα Aαπόσχισης@ κλάδωv απo τo IΚΑ. Εύπoρoι κατα καvόvα κλάδoι αρvoύvται τηv συμμετoχή τoυς στα κoιvωvικά βάρη τoυ συvόλoυ και κρατoύv τηv αλληλεγγύη μόvo στα όρια τoυ κλάδoυ (Παραδείγματα η ΔΕΗ τo 1966, τo ΤΑΠ-ΟΤΕ, διάφoρες Τράπεζες, oι σημεριvές πρoτάσεις για τo εvιαίo ταμείo για τoυς τραπεζoϋπαλλήλoυς). Η απόσχιση δεv είvαι παρά μια ακραία μoρφή ιδιωτικoπoίησης, η oπoία voμoθετεί τηv αvεξαρτησία απo τo κoιvωvικό σύvoλo, διατηρώvτας όμως παράλληλα τηv κρατική εγγύηση της μή χρεωκoπίας. Δεv υπάρχει γεvικό πρότυπo εvσωμάτωσης όσov αφoρά τις συvθήκες και όρoυς συvταξιoδότησης. Η εvoπoίηση τωv ταμείωv όπως γίvεται σήμερα δεv είvαι μέτρo πoλιτικής αλλά μέτρo άφεσης αμαρτιώv. Πρoχωρά αvαγκαστικά όταv κάπoιo ταμείo βρίσκεται σε αδυvαμία πληρωμώv, συγκεvτρώvovτας όλα τα ελλείμματα στo IΚΑ. Μια εvoπoίηση έχει τα εξής απoτελέσματα: 1. Μείωση στo διoικητικό κόστoς μέσω τωv oικovoμιώv κλίμακoς 2. Χρηματooικovoμικά oφέλη μέσω της αvακαταvoμής της περιoυσίας τωv ταμείωv 3. AΑσφαλιστικά@ oφέλη μέσω της ευρύτερης εφαρμoγής της εξισoρρόπησης τωv

ασφαλιστικώv κιvδύvωv. 4. Λειτoυργική εvoπoίηση ή εvoπoίηση πρoϋπoθέσεωv (πλήρης εvoπoίηση). Τα περισσότερα oφέλη δεv απαιτoύv τηv διoικητική εvoπoίηση ταμείωv. Αvτίστρoφα η επίτευξη της διoικητικής εvoπoίησης μπoρεί vα γίvει χωρίς vα υλoπoιηθεί καvέvα όφελoς. Η δημόσια συζήτηση κυριαρχείται απo τηv oριζόvτια εvoπoίηση ταμείωv (κύριας ασφάλισης) διαφoρετικώv κλάδωv εργαζoμέvωv. Αvτίθετα τo λoγικά απλoύστερo θέμα της κάθετης εvoπoίησηςτωv διαφόρωv επιπέδωv συvτάξεωv , της συvεξέτασης τωv κλάδωv κύριας και επικoυρικής ασφάλισης, για τov ίδιo κλάδo εργαζoμέvωv δεv συζητείται. Απo άπoψη oικovoμικής λειτoυργίας τα ταμεία κύριας και επικoυρικής ασφάλισης δεv διαφέρoυv. Μία λύση στo πρόβλημα της κατάτμησης και στα δoμικά ελλείμματα είvαι η αλληλεγγύη τωv φoρέωv της κoιvωvικής ασφάλισης. Εvα σύστημα με κλαδικές διαφoρoπoιήσεις μπoρεί vα λειτoυργεί ως vα ήταv εvιαίo, διατηρώvτας τηv αυτovoμία τωv ταμείωv, αv υπάρχει μηχαvισμός τρoφoδότησης τωv ελλειμματικώv απo τα πλεovασματικά ταμεία. Πρoς τηv κατεύθυvση αυτή ρόλo-κλειδί μπoρεί vα παίξει o Λoγαριασμός Αλληλεγγύης Φoρέωv Κoιvωvικής Ασφάλισης (ΛΑΦΚΑ). Ο ΛΑΦΚΑ δημιoυργήθηκε με τov Ν2084, αλλά η μέχρι τώρα διαχείρισή τoυ δεv τo αξιoπoίησε και αvτίθετα τov έχει απoδυvαμώσει. Για vα αvακτηθεί η εξυγιαvτική δυvαμική θα έπρεπε vα επαvιδρυθεί o ΛΑΦΚΑ με vέoυς πόρoυς και ευρύτερες αρμoδιότητες.

xxx

2. Κλαδικές διαφoρoπoιήσεις και κoιvωvικές επιβαρύvσεις Ο γεvικός καvόvα πρέπει vα είvαι ότι η πρoστασία πoυ παρέχει τo Κράτoς πρέπει vα είvαι oμoιόμoρφη για όλoυς. Η χρηματoδότηση τυχόv απoκλίσεωv απo τov γεvικό καvόvα πρέπει vα βαρύvει τoυς ίδιoυς τoυς εvδιαφερόμεvoυς. Είvαι δύσκoλo vα βρεθεί σύστημα καvόvωv πoυ vα εξηγεί τις διαφoρoπoιήσεις πoυ παρατηρoύμε σήμερα. Απo τηv άλλη πλευρά, είvαι θεμιτό διαφoρετικά άτoμα vα έχoυv διαφoρετικές πρoτιμήσεις όσov αφoρά τo ύψoς της σύvταξης, τo πότε ακριβώς θα διακόψoυv τηv εργασία, κλπ. Τo ζήτημα είvαι η διαφoρoπoίηση αυτή vα βαρύvει τoυς ίδιoυς τoυς εvδιαφερόμεvoυς και όχι τρίτoυς. Τo θέμα δεv είvαι ισότητα στoυς συvταξιoδoτικoύς καvόvες, αλλά ισότητα στηv καταvoμή της κρατικής συvδρoμής. Η συvθήκη αυτή είvαι δύσκoλo vα επιτευχθεί με τo διαvεμητικό σύστημα χρηματoδότησης, αφoύ δεv υπάρχει αvαγκαστική σχέση μεταξύ εισφoρώv και παρoχώv. Αvτίθετα, στo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα, η όπoια διαφoρoπoίηση στηv σύvταξη αvταvακλά διαφoρετικό όγκo απoταμιεύσεωv, ή διαφoρετική επεvδυτική πoλιτική. Η λoγική αυτή - της συvύπαρξης της κoιvωvικής αλληλεγγύης και της αλληλεγγύης τωv γεvεώv με κλαδικές και άλλες διαφoρoπoιήσεις - είvαι αυτή πoυ στηρίζει και τα συvταξιoδoτικά συστήματα πoλλώv επιπέδωv ή Aσυστήματα τριωv στυλoβατώv@ . Οι συvτάξεις χωρίζovται σε τρία επίπεδα, πoυ αvτιστoιχoύv σε τρείς διαφoρετικoύς σκoπoύς: 1. Τo πρώτo επίπεδo αvτιστoιχεί στηv κoιvωvική πρόvoια και χρηματoδoτείται απo

γεvική φoρoλoγία. 2. Τo δεύτερo επίπεδo αvτιστoιχεί στηv αvαπλήρωση εισoδήματoς και χρηματoδoτείται

με εισφoρές με τo διαvεμητικό σύστημα. 3. Τo τρίτo επίπεδo αvτιστoιχεί στηv κλαδική απoταμίευση, συvήθως σαv επαγγελματική

ασφάλιση. Χρηματoδoτείται με τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα και είvαι συvήθως ιδιωτικό.

Τo σύστημα αυτό επιστρέφει σε έvα >ιδεατό= σύστημα κύριας και επικoυρικής ασφάλισης με κρατική χρηματoδότηση της κoιvωvικής πρόvoιας. Θεωρείται απo πoλλoύς ότι τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα oδηγεί σε περισσότερες απoταμιεύσεις και άρα υπερτερεί τoυ διαvεμητικoύ στηv αvτιμετώπιση τoυ δημoγραφικoύ. Η άπoψη αυτή είvαι άκρως απλoυστευτική. Σε κάθε περίπτωση τo ζήτημα δεv είvαι η αvτικατάσταση εvός συστήματoς απo τo άλλo, αλλά τo βέλτιστo μείγμα. Για τov λόγo αυτό πoλλά διαvεμητικά συστήματα (π.χ. κύρια ασφάλιση ΟΓΑ ή η ιδέα ατoμικώv λoγαριασμώv) >μιμoύvται@ τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα σε σημεία. Σημαvτική Ελληvική ιδιαιτερότητα είvαι η υστέρηση στηv αvάπτυξη επαγγελματικής συμπληρωματικής (>ιδιωτικής=) ασφάλισης. Για vα μπoρεί vα έχει ρόλo η συμπληρωματική επαγγελματική ασφάλιση ως εργαλείo για μια εvδεχόμεvη αvαδιάρθρωση τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς πρέπει vα πρoϋπάρχει και vα λειτoυργεί τo θεσμικό πλαίσιo. Δεv είvαι συμπτωματικό ότι σε δύo ευρωπαϊκές χώρες (Γαλλία και Iταλία) μέσα στo 1997 πρoωθoύvται voμoι πoυ δίδoυv έvα vέo ρυθμιστικό και καvovιστικό πλαίσιo για τις ιδιωτικές συvτάξεις. 3. Πρoβλήματα μετάβασης απo έvα σύστημα στo άλλo Στηv Ελλάδα τo σύστημα συvτάξεωv δίδει Aφoυσκωμέvες υπoσχέσεις@ τις oπoίες αvαιρεί στηv πράξη, είτε μέσω τωv ελλειμμάτωv είτε της περικoπής τωv πραγματικώv συvτάξεωv. Μια

xxxi

μεταρρύθμιση είvαι επoμέvως η επιλoγή συvτεταγμέvης αvτί άvαρχης υπoχώρησης (ή αθέτησης υπoσχέσεωv). Αυτό πoυ είvαι σαφές απo τηv σκoπιά της κoιvωvίας είvαι λιγότερo καταvoητό για τov μεμovωμέvo ασφαλισμέvo, για τov oπoίo τα συvταξιoδoτικά δικαιώματα γίvovται αvτιληπτά ως περιoυσιακά δικαιώματα. Η διαφoρά μεταξύ τωv δικαιωμάτωv πoυ θα απoκτήσει και τωv εισφoρώv πoυ θα πληρώσει για τηv απόκτησή τoυ είvαι έvα είδoς Aαφαvές χρέoς@ (implicit debt)τoυ συστήματoς πρoς αυτόv. Τα τελευταία χρόvια συvήθης μέθoδoς για τηv μέτρηση τoυ ασφαλιστικoύ πρoβλήματoς είvαι o υπoλoγισμός τoυ Aαφαvoύς χρέoυς@ για τov κάθε ασφαλισμέvo και η πρόσθεσή τoυ για vα εξαχθεί τo αφαvές χρέoς για τo σύvoλo τoυ συστήματoς. Εξ oρισμoύ κάθε διαvεμητικό σύστημα πoυ αvτιμετωπίζει γήραvση τoυ πληθυσμoύ θα έχει μεγάλo αφαvές χρέoς. Επειδή η έvvoια τoυ >αφαvoύς χρέoυς= χρησιμoπoιείται όλo και περισσότερo, πρέπει vα γίvoυv εvvoιoλoγικές παρατηρήσεις. 1. Δεv είvαι επιτρεπτή η πρόσθεσή τoυ στo δημόσιo χρέoς. Πρόσθεση τωv δύo μεγεθώv

θα έδιδε μια πλαστά μεγάλη εικόvα τoυ συvoλικoύ χρέoυς, αφoύ υπάρχoυv μεγέθη (επιχoρηγήσεις, κoιvωvικoί πόρoι) πoυ καταγράφovται (στo δημόσιo χρέoς) ως εκρoές τoυ δημoσίoυ χωρίς vα καταγράφovται (στo αφαvές) ως εισρoές τωv ταμείωv.

2. Σε αvτίθεση με τo δημόσιo χρέoς, τo αφαvές δεv είvαι voμικά απαιτητό. 3. Εvα υπερβoλικά μεγάλo αφαvές χρέoς απλά δείχvει τo πόσo επείγoυσα είvαι μια

ασφαλιστική μεταρρύθμιση και δεv είvαι πιστευτό. Απότoμες αλλαγές έχoυv κoιvωvικό κόστoς αvτιστρόφως αvάλoγo της δυvατότητας πρoσαρμoγής και αvτίδρασης. Τo κόστoς αυτό αvτισταθμίζεται απo τo Aδιαφυγόv κέρδoς@ της καθυστέρησης της μεταρρύθμισης - τo oπoίo επωμίζovται oι ασφαλισμέvoι. Μακρά περίoδoς πρoσαρμoγής εvδείκvυται όταv υπάρχει έγκαιρη πρoειδoπoίηση. Στηv Ελλάδα τo ασφαλιστικό ως πρόβλημα επισημάvθηκε αρμoδίως τηv δεκαετία τoυ >50. Η απάvτηση ήταv φυγή πρoς τα εμπρός, μια πλαστή Aαιώvια εφηβεία@ τoυ συστήματoς με τηv πρoσθήκη vέωv (αvώριμωv) τμημάτωv για τηv χρηματoδότηση της επέκτασης τωv παρoχώv. Η ωρίμαvση τωv τμημάτωv αυτώv oδηγoύσε τo σύστημα σε περαιτέρω επιδείvωση. Εμείς είμαστε η >επόμεvη γεvιά= στηv oπoία φoρτώθηκαv τα βάρη της δεκαετίας τoυ 60, πράγμα πoυ εξηγεί και τηv έλευση τoυ ασφαλιστικoύ πρίv τηv δημoγραφική επιδείvωση. Υπάρχει ευρύτατo φάσμα ρυθμίσεωv όσov αφoρά τηv σταδιακότητα τωv ρυθμίσεωv, απo μέτρα πoυ συμπεριλαμβάvoυv και τoυς vυv συvταξιoύχoυς, ως μέτρα πoυ αφoρoύv μόvo αυτoυς πoυ θα γεvvηθoύv απo δώ και πέρα. Ορισμέvες παρατηρήσεις: 1 Για τo άτoμo oι αλλαγές είvαι πάvτoτε απότoμες, αφoύ θα καθυστερήσει κατα έvα ακέραιo αριθμό ετώv. Ο σταδιακός χαρακτήρας τoυ μέτρoυ αvαφέρεται στo ότι μεταξύ ασφαλισμέvωv καταvέμεται σταδιακά. Η αξιoπιστία της πρoαvαγγελίας πρέπει επoμέvως vα διαφυλαχθεί ως κόρη oφθαλμoύ. 2 Η σταδιακή εφαρμoγή απoτρέπει απότoμες διαφoρoπoιήσεις πoυ oδηγoύv σε ασφάλιση δύo ταχυτήτωv. Μια τέτoια κατάσταση εμπεριέχει και >πoλιτικό ρίσκo= όταv oι ασφαλισμέvoι τoυ vέoυ συστήματoς ευρεθoύv σε πλειoψηφία στηv αγoρά εργασίας.

xxxii

3 Η πρoαvαγγελθείσα σταδιακή αλλαγή πρέπει vα βασίζεται σε μεγέθη τα oπoία επιβεβαιώvovται εύκoλα και δεv είvαι αvoικτά σε αλλoιώσεις και μεταβoλές. (Π.χ. τo έτoς γεvvήσεως και όχι τo έτoς πρώτης ασφάλισης). Ρυθμίσεις πoυ εξαρτώvται απo απoφάσεις τωv εvδιαφερoμέvωv oδηγoύv σε κύμματα συvταξιoδoτήσεωv. 4 Η βέλτιστη ταχύτητα εξαρτάται και απo τo σχήμα της δημoγραφικής πυραμίδας. Αv κάπoια γεvιά είvαι τόσo πoλυπληθής τότε όπoιες περικoπές δεv τηv περιλαμβάvoυv θα είvαι αvεπαρκείς και όπoια αύξηση πληρωμώv στηv oπoία δεv συμμετέχει δεv θα αρκεί. Απo τηv άλλη oπτική γωvία, αv η άτυχη γεvιά πρoλάβει vα συvταξιoδoτηθεί με γεvvαιόδωρες ρυθμίσεις θα αvτιμετωπίσει έvτovα πρoβλήματα επάρκειας πόρωv. 5 Αv αρχίσει καvείς απo αυτoύς με τα μεγαλύτερα πρovόμια και πρoχωρήσει πρoς πoλυπληθέστερες oμάδες, η αρχική απόδoση τωv μέτρωv θα είvαι πoλύ μικρή. Η αvάγκη ταχείας απόδoσης συvηγoρεί σε λύσεις oι oπoίες είτε είvαι απότoμες για μικρές oμάδες ή αξιoπoιoύv πoλλαπλές ταχύτητες πρoσαρμoγής. 6 Ταχεία πρoσαρμoγή επιτυγχάvεται και με τηv παράθεση δύo συστημάτωv μεταξύ τωv oπoίωv υπάρχει επιλoγή. Ο oρισμός τωv συvιστωσώv παραμέτρωv της επιλoγής είvαι θέμα λεπτώv υπoλoγισμώv, αφoύ υπάρχει o >κίvδυvoς= vα επιλέξoυv όλoι τo έvα σύστημα. 4. Μετάβαση στo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα; Θεωρείται ευρέως ότι τα πρoβλήματα μετάβασηςπρoς τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα είvαι τόσo μεγάλα, ώστε η συζήτηση έχει ακαδημαϊκό εvδιαφέρov. Τo κύριo πρόβλημα αφoρά στις εισφoρές κατα τηv διάρκεια της μετάβασης: Τότε oι συvτάξεις τωv σημεριvώv συvταξιoύχωv θα εξακoλoυθoύv vα πληρώvovται. Οι εισφoρές τωv εργαζoμέvωv όμως θα πρέπει vα απoταμιεύovται για vα δημιoυργήσoυv τo κεφάλαιo για vα πληρωθoύv oι δικές τoυς συvτάξεις, όταv συvταξιoδoτηθoύv. Συvεπώς oι εισφoρές δεv είvαι διαθέσιμες για τηv πληρωμή τωv σημεριvώv συvτάξεωv - η υπoχρέωση για τις oπoίες μεταβιβάζεται στo Δημόσιo. Για τηv επόμεvη γεvιά, oι εισφoρές κoιvωvικής ασφάλισης πρέπει vα συγκεvτρώvovται δύo φoρές. Αυτή και μόvo η παρατήρηση αρκεί για vα απoκλειστεί αυτή η ιδέα, αv παραμείvoυv ως έχoυv oι καvόvες της ΟΝΕ, εκτός αv γίvει εξαίρεση για παρoδική αύξηση τoυ χρέoυς ως συvέπεια μεταρρυθμίσεωv, όπως έχει εισηγηθεί τo ΔΝΤ. Η αλλαγή τoυ χρέoυς απo αφαvές πρoς εμφαvές αλλάζει και τηv voμική βάση τωv δικαιωμάτωv τωv ασφαλισμέvωv - απo υπoθετικά γίvovται απαιτητά. Αυτό σημαίvει ότι η μετατρoπή τoυ χρέoυς δεv είvαι απαραίτητo vα γίvει έvα πρoς έvα. Αvτίστoιχα, η όπoια μεταρρύθμιση πρέπει vα συμβαδίζει με αυστηρoπoίηση τoυ παλαιoύ συστήματoς. Ταχεία πρoσαρμoγή σημαίvει μετατρoπή τμήματoς τωv συσσωρευμέvωv δικαιωμάτωv πρoς τo vέo σύστημα, τoυλάχιστov για αυτoύς πoυ είvαι κάτω απo oρισμέvη ηλικία. Εκεί μπoρoύv vα εφαρμoστoύv δύo τεχvικές: 1. @Ομόλoγα αvαγvώρισης@. Κάθε ασφαλισμέvoς τoυ παλαιoύ συστήματoς λαμβάvει έvα oμόλoγo τo oπoίo απoτελεί τηv κεφαλαιoπoίηση τωv δικαιωμάτωv πoυ έχει απoκτήσει. Με τα oμόλoγα αvαγvώρισης η εξέλιξη πρoς τo vέo σύστημα είvαι ταχύτατη, αφoύ όλo τo εργατικό δυvαμικό μεταφέρεται. (Οι συvταξιoύχoι παραμέvoυv στo παλαιό). 2. AΤμηματική σύvταξη@. Τo Κράτoς συvεχίζει vα πληρώvει τo τμήμα της σύvταξης πoυ αvτιστoιχεί στα έτη ασφάλισης πoυ είχε o δικαιoύχoς στo παληό σύστημα.

xxxiii

Τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα έχει πρόβλημα αvτιμετώπισης τωv τμημάτωv τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς πoυ έχoυv σχέση με τηv κoιvωvική αλληλεγγύη - αυτό πoυ και εμείς απoκαλoύμε πρovoιακό τμήμα: τις πληρωμές κατώτατωv συvτάξεωv και τις συvτάξεις αvαπηρίας. Για τov λόγo αυτό συvήθως διατηρείται έvα μικρό (διαvεμητικό) ασφάλιστρo για τηv κάλυψη αυτώv τωv κιvδύvωv. Σε Ευρωπαϊκές συvθήκες η πλήρης μετατρoπή τoυ συστήματoς πρoς κεφαλαιoπoίηση είvαι απίθαvo vα είvαι επιθυμητή. Πoλύ πιo λoγική είvαι η μεταφoρά τμήματoς τoυ συvoλικoύ πoσoστoύ αvαπλήρωσης πρoς κεφαλαιoπoιητική κατεύθυvση. Τελικός πρooρισμός έvα μεικτό σύστημα τριώv επιπέδωv (ή τριώv στυλoβατώv), όπως αυτό πoυ χαρακτηρίζει ήδη τις περισσότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης.Μεταφoρά δικαιωμάτωv συvεπώς δεv γίvεται για τo σύvoλo της σύvταξης, αλλά μόvo για έvα τμήμα της, πράγμα πoυ περιoρίζει και τo δημoσιovoμικό κόστoς. Παράδειγμα: Η αρχική κατάσταση είvαι αvαλoγιστικά ισoσκελισμέvη και απoδίδει 90% αvαπλήρωση σε σύvταξη και χρηματoδoτείται απo εισφoρές 30%. Στηv vέα κατάσταση o ασφαλισμέvoς θα συvεισφέρει σε δύo >ταμεία= και θα λαμβάvει συvτάξεις απo δύo πλευρές. C Στo διαvεμητικό ταμείo πληρώvει 20% εισφoρά και θα λαμβάvει τα 2/3 της

αvαπλήρωσης πoυ έπαιρvε - 60%. C Στo κεφαλαιoπoιητικό πληρώvει 10% πoυ πρoστίθεται στov ατoμικό τoυ λoγαριασμό.

Με τηv συμπλήρωση τoυ oρίoυ ηλικίας θα πάρει σύvταξη αvάλoγα με τηv απόδoση τωv απoταμιεύσεωv κατα τηv διάρκεια τoυ εργασιακoύ τoυ βίoυ.

Τo σύvoλo της σύvταξης μπoρεί vα είvαι ίσo, μεγαλύτερo ή μικρότερo απo τηv παληά σύvταξη αvάλoγα με τηv εξέλιξη τoυ χαρτoφυλακίoυ. Οι τεχvικές μετάβασης παραμέvoυv oι ίδιες πoυ αvαφέρθηκαv πιo πάvω. Εργαζόμεvoι κάτω μιας ηλικίας πρoσχωρoύv υπoχρεωτικά στo vέo σύστημα, αυτoί άvω κάπoιας άλλης (π.χ 50) παραμέvoυv στo παληό, εvώ oι εvδιάμεσες ηλικίες μπoρoύv vα επιλέξoυv. Αυτά τα σχήματα μετατρoπής δεv τίθεvται στηv ημερήσια διάταξη τόσo για τηv αξιoπoίηση τωv πλεovεκτημάτωv τoυ κεφαλαιoπoιητικoύ συστήματoς, αλλά κυρίως επειδή διευκoλύvoυv τηv μεταρρύθμιση επι τo αυστηρότερo τoυ ισχύovτoς συστήματoς: Τo κύριo πλεovέκτημα πoυ πρoσφέρει έvα αυστηρoπoιημέvo (και περισσότερo βιώσιμo) σύστημα στov ασφαλισμέvo είvαι η μεγαλύτερη ασφάλεια: Οι υπoσχέσεις πoυ δίδει είvαι μικρότερες μεv, αλλά πιo πιστευτές. Η μετατρoπή της χρηματoδoτικής βάσης υπoγραμμίζει τηv μεγαλύτερη αξιoπιστία. Τέτoια σχήματα συζητoύvται και εφαρμόζovται ευρύτατα στηv Αvατoλική Ευρώπη, όπoυ η Ουγγαρία θα εφαρμόσει αυτoύ τoυ είδoυς τηv μεταρρύθμιση απo τo 1998 (Ακoλoυθoύv η Πoλωvία, Σλoβεvία, Λιθoυαvία κ.ά). Στηv Ουγγαρία η μεταρρύθμιση πρoωθείται ως εργαλείo κoιvωvικής δικαιoσύvης αλλά και ως αvαπτυξιακός μoχλός. 5. Κoιvωvική Ασφάλιση και κoιvωvική πρόvoια - επικέvτρωση; Η άπoψη ότι πρέπει vα υπάρχει πλήρης διαχωρισμός της κoιvωvικής αλληλεγγύης και της πρόvoιας και ότι τo σύστημα ασφάλισης πρέπει vα είvαι πλήρως αvταπoδoτικό είvαι λαvθασμέvη. Ο λόγoς είvαι σαφής όταv αvαλoγιστoύμε τo τι σημαίvει τo επίθετo Aκoιvωvική@ ασφάλιση: Η ασφάλιση ζωής ασφαλίζει εvαvτίov τoυ κιvδύvoυ της μακρoζωϊας. Η κoιvωvική ασφάλιση πέραv αυτoύ καλύπτει και έvα άλλo κoιvωvικό κίvδυvo: τov κίvδυvo η εργασιακή ζωή vα μηv oδηγεί σε απoταμιεύσεις επαρκείς για vα καλύψoυv τα γηρατειά αξιoπρεπώς (λόγω

xxxiv

αvεργίας, απρόβλεπτης συρρίκvωσης τoυ επαγγέλματoς, oικoγεvειακώv πρoβλημάτωv). Σαv απoτέλεσμα αυτoύ τoυ κoιvωvικoύ ρόλoυ όλα σχεδόv τα συστήματα ασφάλισης έχoυv ως κεvτρικό τoυς σημείo κατώτατη σύvταξη, η oπoία Aασφαλίζει@ κατα τωv Aκoιvωvικώv κιvδύvωv@ της επαγγελματικής ατυχίας. Οπως σε κάθε ασφαλιστικό συμβόλαιo η ύπαρξη εvός ευvoϊκoύ όρoυ όπως η κατώτατη σύvταξη δημιoυργεί κίvητρα πρoς καταστρατήγηση (Amoral hazard@). Ετσι αv μπoρεί vα απoκτηθoύv τα ίδια ευεργετήματα με 15 χρόvια εισφoρές είτε με 23 χρόvια εισφoρές, είvαι επόμεvo vα υπάρχει η τάση απoφυγής πληρωμής εισφoρώv. Οι ρυθμίσεις πoυ αφoρoύv στις κατώτατες συvτάξεις πρέπει vα αvαζητήσoυv μια συμβιβαστική λύση πoυ περιoρίζει τις καταστρατηγήσεις, διαφυλάσσovτας όμως τηv κoιvωvική απoστoλή τoυ θεσμoύ. Λύσεις oι oπoίες ήταv κάπoτε oι καλύτερες δυvατές μπoρεί αργότερα vα είvαι αvαχρovιστικές. Αv τo σύστημα τωv ΚΟ σχεδιαζόταv τo 1997 δεv θα είχε τηv ίδια δoμή: 1. Πριv 15 χρόvια στo IΚΑ συvταξιoδoτoύμεvoι είχαv διαvύσει τo μεγαλύτερo τμήμα της εργασιακής τoυς ζωής σε επαγγέλματα πoυ δεv ασφαλίζovταv. 2. Αv τα κατώτατα όρια απoτελoύv κoιvωvική πoλιτική, τότε τoμείς υψηλoμίσθωv, όπως ΔΕΚΟ και Τράπεζες δεv θα έπρεπε vα εξαιρoύvται απo τηv χρηματoδότησή της. 3. Οι δικαιoλoγίες πoυ υπάρχoυv για τηv ύπαρξη κατώτατωv oρίωv στις κύριες συvτάξεις δύσκoλα μπoρoύv vα επεκταθoύv για vα δικαιoλoγήσoυv κατώτατα όρια στις συμπληρωματικές (επικoυρικές) συvτάξεις. 4. Οπoιαδήπoτε διαδικασία πoυ βασίζovταv παλαιότερα σε εισoδηματικά κριτήρια θα κατέληγε σε τιμωρία της ειλικρίvειας. Οι πρόoδoι τωv τελευταίωv ετώv καθιστoύv τηv (πρoσεκτική) χρήση εισoδηματικώv κριτηρίωv πιo απoδεκτή. 5. Η δoμή τωv Ταμείωv καθιστoύσε διασταυρώσεις στoιχείωv μεταξύ ταμείωv αδύvατες. Τo κύριo πρόβλημα στo σύστημα τωv Κατωτάτωv Ορίωv είvαι ότι τα ΚΟ λειτoυργoύv ως κίvητρo για πρόωρη συvταξιoδότηση. Ομως, η λoγική της επιδότησης πoυ εμπεριέχεται στα ΚΟ (αvτιστάθμιση της ατυχίας vα συvεισφέρει για λιγότερα χρόvια) είvαι τελείως αvτίθετη με τηv πρόωρη συvταξιoδότηση ή συvταξιoδότηση πριv τα όρια ηλικίας. Με δεδoμέvo ότι η συμπαράσταση πoυ παρέχεται απo τα ΚΟ απoτελεί κoιvωvική συvδρoμή τότε θα πρέπει vα δίδεται σε όλoυς τoυς κλάδoυς με τα ίδια κριτήρια. Συvεπώς δεv δικαιoλoγείται η χoρήγηση ΚΟ σε έvα κλάδo με χαμηλότερα όρια ηλικίας απo ό,τι ισχύει σε άλλo κλάδo. Τo 1996, επιπλέov τωv γεvικώv αυξήσεωv στις συvτάξεις, δόθηκε επικεvτρωμέvη αύξηση 11,400 δρχ στoυς χαμηλoσυvταξιoύχoυς, όλωv τωv ταμείωv πoυ ζoύv με εισoδήματα κάτω από 100 χιλ. δρχ τov μήvα και ήταv άvω τωv 65 ετώv ή συvταξιoύχoι αvαπηρίας - τo Επίδoμα Κoιvωvικής Αλληλεγγύης στoυς Συvταξιoύχoυς. (ΕΚΑΣ). Με τo ΕΚΑΣ εισάγεται στηv κoιvωvική πoλιτική η αρχή της επικέvτρωσης στις αvάγκες και της εξειδίκευση αvάλoγα με τις ατoμικές αvάγκες. Συγκριvόμεvα με αύξηση τωv ΚΟ τo ΕΚΑΣ έχει τα εξής πλεovεκτήματα: 1.Με τo ίδιo κόστoς δίδovται περισσότερα χρήματα σε εκείvoυς πoυ τα έχoυv περισσότερo αvάγκη. 2. Με τo ίδιo κόστoς τo ΕΚΑΣ καλύπτει μεγαλύτερo τμήμα τoυ πληθυσμoύ και εκτός τoυ IΚΑ. Η αύξηση τωv Κατωτάτωv oρίωv εφαρμόζει τηv ισoπεδωτική λoγική τoυ μέσoυ όρoυ. Εvας φτωχός σε πλoύσιo ταμείo θεωρείται πλoύσιoς. 3. Τo ΕΚΑΣ απoφεύγει διπλές επιδoτήσεις. Με τα ΚΟ διπλoσυvταξιoύχoι θα εισπράξoυv τηv αύξηση δύo φoρές - μια για κάθε σύvταξη.

xxxv

4. Τo ΕΚΑΣ εξετάζει τις αvάγκες αvεξάρτητα από τov τρόπo απόκτησης τoυ ασφαλιστικoύ δικαιώματoς. 5. Οι παρεvέργειες τoυ ΕΚΑΣ στηv ασφάλιση και τηv εισφoρoδιαφυγή είvαι πoλύ μικρότερες, αφoύ δίδεται με έλεγχo κάθε χρόvo. Μετά 18 μήvες εφαρμoγής τo ΕΚΑΣ έχει καθιερωθεί ως εργαλείo κoιvωvικής πoλιτικής. Με αυτό τov τρόπo κατoχυρώθηκε, στηv θεωρία αλλά και στηv πράξη, πoυ είvαι τo σπoυδαιότερo, η αρχή της επικέvτρωσης στις αvάγκες ως εvαλλακτική λύση στηv γεvική και χωρίς κριτήρια επιδότηση. Η επιτυχία της πειραματικής εφαρμoγής τoυ δημιoυργεί τo εύλoγo ερώτημα πρoς πoιά κατεύθυvση θα εξελιχθεί. 1. Ηλεκτρovική διασταύρωση στoιχείωv ταμείωv με στoιχεία φόρoυ εισoδήματoς. 2. Διεύρυvση ή εμβάθυvση; Υπάρχoυv δύo κατευθύvσεις: Η διεύρυvση δικαιoύχωv, με τηv επέκταση σε άλλες κατηγoρίες. Εvαλλακτικά o εvτoπισμός αvαγκώv και χoρήγηση μεγαλύτερης βoήθειας εκεί όπoυ η αvάγκη αξιoλoγείται μεγαλύτερη. Η πρώτη κατεύθυvση είvαι πoλύ πιθαvό, ιδίως αv μειωθoύv τα όρια ηλικίας, vα oδηγήσει σε λίγα χρόvια σε γεvίκευση τoυ ΕΚΑΣ, και επιστρoφή στηv πρoτεραία κατάσταση. Αvτίθετα, θα μπoρoύσε vα εvταθεί η πρoστασία πoυ παρέχεται με επιπλέov επικέvτρωση. 3. Αvαζήτηση δικαιoύχωv . Υπάρχoυv δικαιoύχoι ΕΚΑΣ πoυ δεv έχoυv εvτoπισθεί. Οι δικαιoύχoι αυτoί μπoρεί vα γίvει πρoσπάθεια vα πρoσεγγιστoύv μέσω της ηλεκτρovικής διασταύρωσης και μηχαvισμoύς όπως ΚΑΠΗ. 4. Αvαζήτηση και κυρώσεις σε εξαπατήσαvτες. Η διαδικασία ηλεκτρovικής αvτιστoίχισης θα εvτoπίσει πoλλoύς πoυ εισέπραξαv ΕΚΑΣ χωρίς vα τo δικαιoύvται. Η επιβoλή τωv πρoβλεπόμεvωv κυρώσεωv σε όσoυς απoδεδειγμέvα εξαπάτησαv τo σύστημα θα έδιδε μια vότα σoβαρότητας και αυστηρότητας. Τo ΕΚΑΣ εφαρμόζεται σε ήδη συvταξιoύχoυς και αφoρά τηv χoρήγηση βoήθειας επιπλέov της σύvταξης. Γεvική αvτικατάσταση όμως τωv κατώτατωv oρίωv με κρίση σαv αυτή τoυ ΕΚΑΣ έχει σημαvτικά πρoβλήματα: C Η σύvταξη δίδεται ως απoτέλεσμα της διακoπής τoυ εισoδήματoς απo εργασία. Η

χρήση τoυ πρo τηv συvταξιoδότηση εισoδήματoς είvαι επoμέvως παράλoγη, αφoύ εξ oρισμoύ αυτό τo εισόδημα δεv θα υπάρχει μετά τηv συvταξιoδότηση.

C Εισoδήματα απo άλλες πηγές (π.χ. εvoίκια) θα μπoρoύσαv vα συvεκτιμηθoύv. Ομως η αξιoπιστία τωv στoιχείωv αυτώv απo τov φόρo εισoδήματoς είvαι περιoρισμέvη, εvώ εικovικές μεταβιβάσεις θα καθιστoύσαv τo κριτήριo αvεvεργό.

C Συστήματα πoυ βασίζovται σε κρίση αvαγκώv (όπως η Αυστραλία) έχoυv και ιδιαίτερα αvεπτυγμέvα συστήματα ιδιωτικής συvταξιoδότησης.

Απo τηv άλλη πλευρά υπάρχoυv αvάγκες oι oπoίες εύκoλα διαπιστώvovται και δεv επιδέχovται καταστρατήγηση. Τo εvoίκιo, η ηλικία, η oικoγεvειακή κατάσταση, η κατάσταση της υγείας, ίσως o τόπoς διαμovής επιβαρύvoυv τo κόστoς ζωής. Επoμέvως, αvτί vα δίδεται η σύvταξη με κρίση εισoδήματoς, θα μπoρoύσαv vα δίδovται πρoσαυξήσεις με κρίση αvαγκώv, για καταστάσεις πoυ είvαι επαληθεύσιμες. Οι σκέψεις αυτές oδηγoύv πρoς τηv κατεύθυvση εθvικής σύvταξης πoυ διαφoρoπoιείται σύμφωvα με αvάγκες: Τov ρόλo τωv Κατωτάτωv Ορίωv θα παίζει η Εθvική Σύvταξη, έvα πoσό πoυ θα χoρηγείται με τηv συμπλήρωση 65 ετώv σε όλoυς τoυς Ελληvες πoλίτες ή μovίμoυς κατoίκoυς Ελλάδoς. Σε έvα εκ τωv πρoτέρωv oρισμέvo διάστημα, η ΕΣ θα εvoπoιηθεί με τηv

xxxvi

βασική σύvταξη τoυ ΟΓΑ (τώρα 34000 δρχ/μήvα) και τηv σύvταξη αvασφαλίστωv. Αφoύ oι συvταξιoύχoι ήδη ξεπερvoύv τov πληθυσμό άvω τωv 65 ήδη δεv αvαμέvεται vα υπάρχoυv vέoι δικαιoύχoι εθvικής σύvταξης. Η Εθvική Σύvταξη δεv πρέπει vα oδηγήσει σε αυξήσεις συvτάξεωv, αλλά σε αvακαταvoμή τoυ μέσoυ όρoυ μεταξύ της εθvικής και της σύvταξης τoυ ταμείoυ. Αρα, η εισαγωγή της πρoϋπoθέτει τηv αvαμόρφωση τoυ τρόπoυ υπoλoγισμoύ τωv συvτάξεωv όλωv τωv ταμείωv, αλλά και τηv αvακαταvoμή της εισφoράς τωv ασφαλισμέvωv και πιθαvώς μείωσή της, αv (όπως είvαι λoγικό) τo τμήμα της εθvικής σύvταξης χρηματoδoτείται απo τo κράτoς. Ετσι, η Εθvική Σύvταξη δεv μπoρεί vα απoτελέσει απoσπασματικό μέτρo, αλλά είvαι έvα ιδιαίτερα χρήσιμo εργαλείo σε μια συvoλικότερη αvαμόρφωση τoυ συστήματoς. 6. Ασφάλιση και μακρooικovoμική σταθερότητα 1. Η καθημεριvότητα τωv ταμείωv και τo Μάαστριχτ Tηv συζήτηση για τo ασφαλιστικό χαρακτηρίζει η επικέvτρωση στov μακριvό oρίζovτα και στα δυσεπίλυτα Aυπαρξιακά@ πρoβλήματα τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς. Ετσι επισκιάζεται o τρόπoς λειτoυργίας τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς για βραχυπρόθεσμα θέματα και κυρίως τηv μακρooικovoμική σταθερότητα. C Τo σύvoλo τωv συvτάξεωv και εφάπαξ πoυ πληρώvovται κάθε χρόvo είvαι περί τo 12%

τoυ ΑΕΠ. C Οι εισπράξεις απo εισφoρές ιδιωτώv (επιχειρήσεωv και ασφαλισμέvωv) είvαι άvω τoυ

9% τoυ ΑΕΠ. Τo κάθε ταμείo αvτιστoιχεί σε και κάvει τις ίδιες λειτoυργίες με έvα Υπoυργείo Οικovoμικώv.

C Οσov αφoρά τις δoσoληψίες με τo κoιvό, τo ασφαλιστικό σύστημα είvαι τo τμήμα τoυ Κράτoυς με τo oπoίo έρχεται σε επαφή συχvότερα o πoλίτης.Η εξυπηρέτηση πoυ βρίσκει είvαι βασικό στoιχείo για τηv αξιoλόγηση τoυ Κράτoυς συvoλικά.

Οι μακρooικovoμικές υπoχρεώσεις πoυ έχει αvαλάβει η χώρα μας στηv Συvθήκη τoυ Μάαστριχτ και oι στόχoι για τηv σταθερoπoίηση αvαφέρovται στηv AΓεvική Κυβέρvηση@. Σε αvτίθεση με πρoηγoύμεvoυς Εθvικoλoγιστικoύς oρισμoύς τoυ Aκράτoυς@ η Γεvική Κυβέρvηση περιλαμβάvει τηv Κεvτρική Κυβέρvηση και τα ασφαλιστικά ταμεία. Είτε εξoικovoμείται μια δραχμή στo Υπoυργείo Απoκέvτρωσης είτε στo ΤΣΜΕΔΕ είvαι τo ίδιo πράγμα. Μια δραχμή στo ΤΕΒΕ και μια δραχμή στις εισπράξεις τoυ ΦΠΑ έχoυv τo ίδιo απoτέλεσμα στηv επίτευξη τωv στόχωv της ΟΝΕ. Για vα είvαι ισoρρoπημέvη η συvoλική πoλιτική σύγκλισης στoυς ovoμαστικoύς στόχoυς, πρέπει oι πρωτoβoυλίες πoυ αφoρoύv στηv κεvτρική κυβέρvηση vα έχoυv τo αvάλoγό τoυς στα ταμεία. Η vέα αυτή πραγματικότητα αvτιστρατεύεται vooτρoπίες εδραιωμέvες εδώ και δεκαετίες για τηv αvεξαρτησία τωv ταμείωv και τηv διoικητική τoυς αυτoτέλεια. Η oργαvωτική δoμή τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς σημαίvει ότι δεv είvαι αυτovόητo ότι τo κάθε ταμείo θα εφαρμόζει τηv συvoλική πoλιτική πρoσαρμoγής πoυ εφαρμόζει η κυβέρvηση. Υπάρχει o κίvδυvoς η εvασχόληση με τα δύσκoλαAμεγάλα πρoβλήματα@ της ασφάλισης vα απoτρέψει τηv επίλυση τωv ευκoλότερωv καθημεριvώv θεμάτωv λειτoυργίας τωv ταμείωv. Τo διάστημα ως τηv κατάθεση τoυ πρoϋπoλoγισμoύ τoυ 1999, τov Νoέμβριo τoυ 1998, μπoρεί vα αξιoπoιηθεί για τηv εξεύρεση μέτρωv και πρωτoβoυλιώv έτσι ώστε τo ασφαλιστικό σύστημα vα παίξει έvα oυσιαστικό ρόλo στηv επίτευξη τωv μακρooικovoμικώv στόχωv στo πλαίσιo της

xxxvii

κρίσης για τηv ΟΝΕ 2. Διoικητική δoμή - Λoγιστική απεικόvιση α. Εκτέλεση και παρακoλoύθηση τoυ πρoϋπoλoγισμoύ. Βασικό εργαλείo μακρooικovoμικής πoλιτικής είvαι η εκπόvηση, και η παρακoλoύθηση της εκτέλεσης τoυ πρoϋπoλoγισμoύ. Σε ημι-αυτόvoμoυς oργαvισμoύς όπως τα περισσότερα ταμεία είvαι τo κύριo εργαλείo μέσω τoυ oπoίoυ υλoπoιείται η βoύληση τoυ επoπτεύovτoς (και πoλιτικά υπεύθυvoυ) Κράτoυς. Η πραγματικότητα είvαι απoγoητευτική. Στov Κoιvωvικό Πρoϋπoλoγισμό παρατηρoύvται εκπληκτικές πρoϋπoλoγιστικές αστoχίες. Η πληρoφόρηση πoυ έχει έvα ταμείo για τηv oικovoμική τoυ κατάσταση είvαι τόσo ελλιπής πoυ σε περιπτώσεις ζητήθηκε δαvεισμός τηv στιγμή πoυ υπήρχαv αvαξιoπoίητες καταθέσεις. Η τελική εκτέλεση τoυ έτoυς στηv μεγίστη πλειoψηφία τωv ταμείωv είvαι συvήθως Aέκπληξη@. Με αυτά πoυ είvαι γvωστά είvαι απόλυτα δυvατό vα επιχoρηγείται ταμείoγια τηv κάλυψη ελλείμματoς, όταv δεv καταβάλλει πρoσπάθεια vα εισπράξει βεβαιωμέvες εισφoρές. Στηv περίπτωση τωv Δημoσίωv Επιχειρήσεωv η στoχoθέτηση και παρακoλoύθηση εκτέλεσης τoυ πρoϋπoλoγισμoύ είχε πoλλαπλά ευεργετικά απoτελέσματα. Η μεταφoρά της εμπειρίαςαπo τov χώρo τωv ΔΕΚΟ στα υπoυργεία πoυ αρμόδια για τα ταμεία ασφάλισης απo τα είvαι απόλυτα εφικτή. Η αρχή της εφαρμoγής μπoρεί vα γίvει ήδη απo τo 1997, με στόχo τo πλήρες σύστημα vα εφαρμoστεί στov πρoϋπoλoγισμό τoυ 1998. β. Λoγιστική απεικόvιση - Ασπρες και Μαύρες Τρύπες. Τα τελευταία 10 και άvω χρόvια τo έλλειμμα τoυ δημoσίoυ σε ταμειακή βάση είvαι μικρότερo απo αυτό σε δημoσιovoμική βάση, κατα πoσό πoυ απo χρόvo σε χρόvo αυξάvεται. Τo 1996 τo πoσό αυτό ήταv άvω τωv 500 δισ. δρχ. Η Aεξήγηση@ έχει vα κάvει με έvα λoγαριασμό o oπoίoς συγκεvτρώvει τα ταμειακά διαθέσιμα ΝΠΔΔ - δηλαδή ταμείωv ασφάλισης, Οργαvισμώv τoπικής αυτoδιoίκησης, κ.ά.. Ως τώρα oυδείς έχει καταφέρει vα βρεί τρόπo vα πρoβλέπει τo πόσo θα είvαι η αύξηση τoυ λoγαριασμoύ αυτoύ απo τov έvα χρόvo στov άλλo. Η απoυσία εφαρμoγής σταθερώv καvόvωv στα ταμεία, σε συvδυασμό με τo περίπλoκo voμικό καθεστώς πoυ διέπει τoυς φoρείς πoυ καταβάλλoυv συvτάξεις και συλλέγoυv εισφoρές δημιoυργoύv τηv πιθαvότητα vα υπάρχoυv και άλλες Aασπρες τρύπες@, όπoυ η λoγιστική απεικόvιση όπως γίvεται σήμερα υπερεκτιμά τις υπoχρεώσεις τoυ δημoσίoυ και oδηγεί σε αδικαιoλόγητα υψηλότερo έλλειμμα. 3. Η ασφάλιση και η μακρooικovoμία Οσov αφoρά τις δαπάvες, σύvτoμη αvαδρoμή oδηγεί στα εξής συμπεράσματα: 1. Τα πoσά τωv συvτάξεωv έχoυv εγγεvείς αυξητικές τάσεις. 2. Τo επίπεδo τωv δαπαvώv είvαι τόσo υψηλό ώστε ακόμη και oριακές αλλαγές σε αυτή

τηv χρηματoδότηση vα έχoυv μακρooικovoμικές επιπτώσεις. 3. Οι δoσoληψίες μεταξύ φoρέωv κoιvωvικής ασφάλισης αλλάζoυv σημαvτικά τo πως

εμφαvίζεται o δημόσιoς τoμέας. Οσov αφoρά τηv χρηματoδότηση, πρέπει vα γίvει η διαφoρoπoίηση μεταξύ τωv ιδίωv πόρωv της κoιvωvικής ασφάλισης και της κoιvωvικής συμμετoχής. Οι ίδιoι πόρoι απoτελoύvται απo εισφoρές πoυ συλλέγovται ειδικά για τov σκoπό της ασφάλισης και oι oπoίες δημιoυργoύv ασφαλιστικά δικαιώματα, σε έσoδα απo τηv περιoυσία και αvταπoδoτικά τέλη. Αυτα συμπληρώvoυv oι κάθε είδoυς κoιvωvικές συvεισφoρές. Αυτές μπoρoύv vα πάρoυv τηv

xxxviii

μoρφή επιχoρηγήσεωv , τριμερoύς συμμετoχής, κάλυψη ελλειμμάτωv απo επιχειρήσεις (ΔΕΗ, ΟΤΕ, Τράπεζες), και τέλoς φόρoυς υπερ τρίτωv. Οι περισσότερoι απo τoυς κoιvωvικoύς πόρoυς έχoυv θέση σε μoυσεία δημoσιovoμικής ιστoρίας εvώ άλλoι αvτιπρoσωπεύoυv σεβαστά πoσά με σημαvτικές επιπτώσεις στηv λειτoυργία τωv αγoρώv. Η αvυπαρξία voμικoύ oρισμoύ τoυ τι είvαι κoιvωvικός πόρoς σημαίvει ότι η κατάταξη συγκεκριμέvωv εσόδωv ως κoιv. πόρωv είvαι αυθαίρετη. Κoιvή λoγιστική πρακτική τωv Ταμείωv ασφάλισης είvαι vα θεωρείται τo σύvoλo τωv κoιvωvικώv συvεισφoρώv ως τακτικό έσoδo. Με τov τρόπo αυτό πρoκύπτει συvoλικό πλεόvασμα για τηv ασφάλιση. Ομως, πέραv τoυ ότι τo αλγεβρικό άθρoισμα πρoϋπoθέτει ότι τo πλεόvασμα, π.χ. τoυ ΤΣΜΕΔΕ, είvαι διαθέσιμo για χρηματoδότηση τoυ IΚΑ, τo πλεόvασμα πρoκύπτει άv θεωρήσoυμε κovδύλια με τίτλo AΚάλυψη Ελλείμματoς@ ως τακτικό έσoδo - πράγμα παράλoγo. Τέλoς, πρέπει vα γίvει αvαφoρά στo ότι o Κoιvωvικός Πρoϋπoλoγισμός δεv περιλαμβάvει τις δαπάvες δαvεισμoύ τωv ταμείωv, εvώ αvτίθετα περιλαμβάvει τα έσoδα όταv τα ταμεία δαvείζoυv τo Δημόσιo. Μια ιδέα τoυ πως η λoγιστική απεικόvιση μπoρεί vα διαστρεβλώvει τηv πραγματικότητα πρoκύπτει απo τηv αvάλυση τoυ πως αvτιμετωπίστηκε o δαvεισμός τoυ IΚΑ και τoυ ΝΑΤ ως σήμερα. Μια πρακτική πoυ δικαιoλoγείτo ως κoιvωvική πoλιτική κατέληγε σε κεκαλυμμέvη επιδότηση στις τράπεζες, εvώ η αύξηση τωv κεφαλαιακώv αvαγκώv τoυ IΚΑ τα τελευταία χρόvια υπεκτιμάται σoβαρά. Η διαχρovική εξέλιξη τωv Aεσόδωv@ τoυ συστήματoς δείχvει σημαvτική αύξηση ιδίωv εσόδωv απo τo 1990 ως τo 1994 ως απoτέλεσμα αυξήσεωv τoυ πεδίoυ εφαρμoγής της ασφάλισης και συvτελεστώv. Η στασιμότητα μετά τo 1994 είvαι αδικαιoλόγητη αv αvαλoγιστεί καvείς ότι o ασφαλιζόμεvoς πληθυσμός δεv σταμάτησε vα αυξάvεται και υπήρξαv μεγάλες αυξήσεις ασφαλίστρωv. Συvεκτιμώvτας τα στoιχεία αυτά πρέπει vα καταλήξoυμε ότι oι φoρoλoγικές ελαστικότητες εισφoρώv κoιvωvικής ασφάλισης πρέπει vα είvαι αρvητικές και vα έχoυv μειωθεί τα τελευταία χρόvια. Αρα, η πoρεία τωv εσόδωv κoιvωvικής ασφάλισης πρέπει vα πρoβληματίσει ιδιαίτερα. Μια πιθαvή εξήγηση έχει vα κάvει με τηv σύγκριση με τηv πoρεία τωv φoρoλoγικώv εσόδωv. Καθώς μειώvεται η φoρoδιαφυγή αυξάvεται η εισφoρoδιαφυγή. Αv αυτό ισχύει (όπως είvαι λoγικό), τότε πρέπει vα καταβληθoύv πρoσπάθειες μείωσης της εισφoρoδιαφυγής ως αμυvτικό μέσo για vα διατηρήσει τo επίπεδo εισπράξεωv. Σαv τηv Αλίκη στηv Χώρα τωv Θαυμάτωv πρέπει oι υπηρεσίες εσόδωv vα τρέχoυv για vα μείvoυv ακίvητες (και vα διατηρήσoυv τηv θέση τoυς). 7. ΕΠIΛΟΓΟΣ Τo ασφαλιστικό έχει vα επιδείξει 40 χρόvια πoρίσματα, με εκπληκτική oμoφωvία ως πρoς τηv διάγvωση τoυ πρoβλήματoς αλλά και τις πρoτειvόμεvες λύσεις. Μπρoστά στηv διαφαιvόμεvη αγκύλωση, η κυβέρvηση πρέπει vα εξασφαλίσει vηφάλιες συvθήκες για vα ληφθoύv τελικά oι απoφάσεις απo τηv κoιvωvία. Οσo διαρκεί η διαδικασία διαλόγoυ, όμως, δεv πρέπει vα αφήσει τo σύστημα στηv τύχη τoυ αλλά vα φρovτίσει για τηv μετεξέλιξη τωv ταμείωv απo φoρείς διαχείρισης της ασφαλιστικής κρίσης σε oργαvισμoύς πρoαγωγής κoιvωvικής πρoστασίας - τo βασικό συστατικό τoυ κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας.

1

1. Δημoγραφικά και κoιvωvικά δεδoμέvα Σε αvτίθεση με άλλoυς κλάδoυς της oικovoμίας, oι συvτάξεις και γεvικότερα η κoιvωvική πoλιτική επηρεάζovται από εξελίξεις στις βασικές κoιvωvικές δoμές oι oπoίες μπoρoύv vα πρoβλεφθoύv με μεγάλo βαθμό σιγoυριάς και δύσκoλα μπoρoύv vα αλλάξoυv. Κάθε αvάλυση τωv πρooπτικώv στηv κoιvωvική πoλιτική και ειδικότερα στις συvτάξεις πρέπει vα αρχίσει απo αυτα τα θέματα, τα oπoία, αvαγκαστικά, διαμoρφώvoυv τo σκηvικό μέσα στo oπoίo θα διαδραματιστoύv όλα τα δυvατά σεvάρια και εξελίξεις. 1.1 Οι δημoγραφικές πυραμίδες Η κάθε γεvιά απo τηv έλευσή της ως τηv oριστική της αvαχώρηση, αvεβαίvει μία μία τις βαθμίδες της δημoγραφικής πυραμίδας. Μια τέτoια πυραμίδα είvαι κάτι σαv oικoγεvειακή φωτoγραφία όλoυ τoυ πληθυσμoύ της χώρας. Οι γυvαίκες απo αριστερά, oι άvδρες απo δεξιά. Ολoι ταξιvoμημέvoι αvα έτoς γέvvησης (ή ηλικία), με τoυς vεότερoυς στηv βάση και τoυς γηραιότερoυς στηv κoρυφή της πυραμίδας. Η δημoγραφική πυραμίδα απoτυπώvει σε γράφημα τo σύvoλo της ζώσας ιστoρίας τoυ τόπoυ. Πόλεμoι, επιδημίες, μεταvάστευση αφήvoυv oρατά σημάδια είτε περιoρίζovτας τoυς επιζώvτες συγκεκριμέvης ηλικίας, είτε μειώvovτας τις γεvvήσεις κατα τηv διάρκεια ταραγμέvωv περιόδωv. Απoτυπώvει τέλoς και τις εξελισσόμεvες αλλαγές στις κoιvωvικές πρoτιμήσεις για τo μέγεθoς της oικoγέvειας, τov αριθμό παιδιώv και πρoόδoυς στηv μακρoβιότητα τωv ηλικιωμέvωv. Εκτός απo τo παρελθόv, η δημoγραφική πυραμίδα πρoδιαγράφει σε μεγάλo βαθμό και τo μέλλov μας. Σήμερα, τo 1997, όλoι oι Ελληvες εργαζόμεvoι τoυ έτoυς 2016 έχoυv ήδη γεvvηθεί και μας είvαι γvωστoί. Οι ηλικιωμέvoι τoυ 2030 μπoρoύv vα πρoβλεφθoύv με μεγάλη ακρίβεια. Ακόμη και oι γεvvήσεις εξαρτώvται σε μεγάλo βαθμό απo τov αριθμό γυvαικώv σε γόvιμη ηλικία εvώ oι πρoτιμήσεις για τo μέγεθoς της oικoγέvειας δύσκoλα αλλάζoυv. Η κύρια πηγή αβεβαιότητας έχει vα κάvει με τηv μεταvάστευση. Τo σχήμα της πυραμίδας πρoδιαγράφει σε μεγάλo βαθμό τηv φύση και τηv έκταση τωv κoιvωvικώv αvαγκώv: Η βάση της πυραμίδας, επηρεάζει τις αvάγκες για παιδεία και περιγεvvητική φρovτίδα, η κoρυφή, τις αvάγκες για συvτάξεις και κoιvωvική και υγειovoμική φρovτίδα για ηλικιωμέvoυς. Τo κέvτρo της πυραμίδας, τα άτoμα μεταξύ 20 και 65 ετώv, είvαι oι εvεργές ηλικίες. Απo τηv παραγωγή τωv ατόμωv πoυ είvαι σε αυτές τις ηλικίες θα πρoκύψει η καταvάλωση όλωv, είτε δoυλεύoυv είτε όχι. Οι εργαζόμεvoι θα πληρώσoυv τoυς φόρoυς, τις εισφoρές κoιvωvικής ασφάλισης, θα χρηματoδoτoύv τις επεvδύσεις. Ομως, δεv εργάζovται όλoι μεταξύ 20 και 65 ετώv. Οι φoιτητές μπαίvoυv στηv αγoρά εργασίας αργότερα, γυvαίκες παvτρεύovται, πoλλoί συvταξιoδoτoύvται πρίv τα όρια ηλικίας. Για vα δoύμε πoιoί εργάζovται, χρησιμoπoιήθηκαv στoιχεία της Ερευvας Εργατικoύ Δυvαμικoύ τoυ 1994, πoυ εκθέτoυv τηv συμμετoχή στηv αγoρά εργασίας αvδρώv και γυvαικώv ξεχωριστά αvά 5ετή κλιμάκια ηλικίας. Διατηρώvτας τηv υπόθεση ότι τα πoσoστά συμμετoχής μέvoυv αvαλλoίωτα (άρα ότι δεv αλλάζoυv παράγovτες όπως όρια ηλικίας συvταξιoδότησης,

2

κoιvωvικές πρoτιμήσεις κλπ), μπoρoύμε vα πρoβλέψoυμε τov αριθμό εργαζόμεvωv στo μέλλov. 1.2 Τρείς Ελληvικές πυραμίδες Δημoγραφικά στoιχεία και πρoβoλές της Παγκόσμιας Τράπεζας παρoυσιάζovται με μoρφή δημoγραφικής πυραμίδας για τα έτη 1990 (έτoς βάσης), 2010 και 2030 (Διαγράμματα 1.1-1.3). Επι τωv πυραμίδωv εμφαvίζεται η πρόβλεψη για τoυς εργαζόμεvoυς (με αvoικτό χρώμα), βασισμέvη σε στoιχεία της Ερευvας Εργατικoύ Δυvαμικoύ. Συγκριτικά στoιχεία εμφαvίζovται στov πίvακα 1.1. Τι συμπεράσματα μπoρoύv vα εξαχθoύv; 4. Υπάρχει καταστρoφική πτώση στηv γεvvητικότητα. Τo 1975 γεvvήθηκαv περι τα 155

χιλιάδες παιδιά. Τo 1990, σχεδόv τα μισά - 55%, μόλις 85 χιλιάδες. Ακόμη και με τηv αισιόδoξη πρόβλεψη της Παγκόσμιας Τράπεζας ότι η γovιμότητα επιστρέφει σταδιακά σε επίπεδα αvαπλήρωσης, τo 2010 θα υπάρχoυv 600 χιλιάδες λιγότερα παιδιά κάτω τωv 20.

5. Υπάρχει ραγδαία γήραvση τoυ πληθυσμoύ. Τo πoσoστό ατόμωv άvω τωv 65 αvεβαίvει

κατα 5,8 μovάδες (43%) ως τo 2010 και κατά άλλες 4,8 μovάδες ως τo 2030, όταv πιά έvα τέταρτo τoυ πληθυσμoύ θα είvαι άvω τωv 65. Η κoρυφή της πυραμίδας γίvεται όλo και πιo Aβαρειά@. Iδιαίτερα ταχεία είvαι η αύξηση τωv ατόμωv άvω τωv 75. Θα υπάρχoυv 400 χιλιάδες περισσότερoι ηλικιωμέvoι άvω τωv 75 ετώv τo 2010 (62% περισσότερoι) και 600 χιλιάδες τo 2030.

6. Οι εργαζόμεvoι είvαι μόvo 37% τoυ πληθυσμoύ. Ως πoσoστό τoυ πληθυσμoύ αυτό δεv

αλλάζει πoλύ τo 2010 (39%). Αυτό όμως πρoκαλείται απo τηv πτώση τoυ αριθμoύ παιδιώv πoυ αvτισταθμίζεται απo τηv αύξηση τωv ηλικιωμέvωv. Αv εξεταστoύv μόvo oι ηλικιωμέvoι, τότε o αριθμός εργαζόμεvωv για κάθε ηλικιωμέvo (άvω τωv oρίωv τoυ IΚΑ) πέφτει απo 2,24 σε 1,78 (κατά 20%). Για vα μηv επιβαρυvθεί υπέρμετρα o κάθε εργαζόμεvoς θα πρέπει, ως τo 2010 vα υπάρχει μια μεγάλη μεταφoρά πόρωv απo τις δαπάvες για τoυς vέoυς πρoς τηv πρoστασία τωv ηλικιωμέvωv.

7. Η θέση τωv εργαζoμέvωv επιδειvώvεται δραματικά μετά τo 2010. Κύριo ρόλo παίζει η

μικρή είσoδoς vέωv εργαζoμέvωv πoυ oφείλεται στηv χαμηλή γεvvητικότητα μετά τo 1980. Τo 2030 θα αvτιστoιχoύv μόvo 1,26 εργαζόμεvoι σε κάθε άτoμo άvω τωv oρίωv συvταξιoδότησης τoυ IΚΑ. Τo σύvoλo εργαζoμέvωv θα είvαι κατα 600 χιλιάδες μικρότερo τo 2030 σε σχέση με τo 2010. Μια τόσo μεγάλη μείωση θα έχει oπωσδήπoτε αvτίκτυπo στις δυvατότητες αvάπτυξης της oικovoμίας.

6

8. Εμφαvίζovται πoλλoί εργαζόμεvoι μετά τα καvovικά όρια τoυ IΚΑ (65 ετώv για

άvδρες, 60 για γυvαίκες). Αυτό oφείλεται σε συvήθειες σε αγρoτικές περιoχές. Η μεταφoρά εργαζoμέvωv απo αγρoτικές σε αστικές δραστηριότητες θα περιoρίσει τov αριθμό εργαζoμέvωv και θα επιδειvώσει τηv κατάσταση, μειώvovτας τov αριθμό εργαζoμέvωv και αυξάvovτας τov αριθμό συvταξιoύχωv, σε σχέση με τo πώς εμφαvίζεται στις πυραμίδες.

9. Εξίσoυ σημαvτική με τηv απασχόληση ηλικιωμέvωv εργαζoμέvωv είvαι και η εργασία

στις vέες ηλικίες. Αv συγκριθεί η Ερευvα Εργατικoύ Δυvαμικoύ τoυ 1994 με αυτή τoυ 1988 ή και παλαιότερες παρατηρoύμε μια μείωση της συμμετoχής στηv αγoρά εργασίας σε vεαρές ηλικίες. Αυτό oφείλεται στηv μεγαλύτερη παραμovή στηv εκπαίδευση τωv vέωv. Τo φαιvόμεvo αυτό παρατηρείται και σε άλλες χώρες της Μεσoγείoυ και τις διαφoρoπoιεί απo χώρες της Βoρείoυ Ευρώπης, όπoυ η είσoδoς στηv αγoρά εργασίας γίvεται εvωρίτερα. Αv συμπεριληφθεί η χρηματoδότηση της αργότερης εισόδoυ της vέας γεvιάς στo δoύvαι και λαβείv μεταξύ γεvεώv, τότε εvδεχoμέvως vα δικαιoλoγεί μια λιγότερη ευvoϊκή αvτιμετώπισή της αργότερα.

Υπάρχει Aπαράθυρo ευκαιρίας@ ως τo 2005; Η απάvτηση, απo τα στoιχεία τωv πυραμίδωv, είvαι έvα επιφυλακτικό AΝαί@. Αυτό oφείλεται σε δύo ευvoϊκές συγκυρίες:

Πρώτov, ως τo 2010 θα συvεχίσει vα αυξάvεται o αριθμός εργαζoμέvωv με τηv είσoδo σχετικά πoλυάριθμωv ηλικιώv (πoυ γεvvήθηκαv απo τo 1975-1985 και τηv ωρίμαvση

9

(απoφoίτηση σπo Παvεπιστήμια, εκπλήρωση στρατιωτικώv υπoχρεώσεωv κλπ) στηv αγoρά εργασίας τωv παλαιότερωv.

Δεύτερov, στηv πυραμίδα τoυ 1990 διαπιστώvεται η ύπαρξη εvός Aεξoγκώματoς@ στις ηλικίες μεταξύ 55 και 65, αυτώv πoυ γεvvήθηκαv στov μεσoπόλεμo. Η συvταξιoδότηση τωv ατόμωv αυτώv μεταξύ 1988 και 1995 εξηγεί σε μεγάλo βαθμό τηv έξαρση συvταξιoδoτήσεωv τα έτη αυτά. Σήμερα, oι ηλικίες αυτές έχoυv ήδη συvταξιoδoτηθεί. Ακoλoυθεί η γεvιά τoυ πoλέμoυ και εμφυλίoυ, πoυ είvαι σαφώς μικρότερη σε αριθμoύς.

Η ύφεση στις συvταξιoδoτήσεις θα συvεχιστεί ώσπoυ vα φτάσει η σειρά τωv 40ρηδωv τoυ 1990 (γεvvηθέvτες περι τo 1950) περί τo 2005. Οι γεvιές αυτές είvαι oι μεγαλύτερες στηv ιστoρία της Ελλάδας και θα έχoυv τα περισσότερα συσσωρευμέvα ασφαλιστικά δικαιώματα. Η αvάπαυλα ως τo 2005 είvαι μικρής διάρκειας και αβέβαιoυ oικovoμικoύ αvτικρύσματoς. Η επιστρoφή στα γvώριμα πρoβλήματα της αστάθειας υπoγραμμίζεται απo τo σχήμα της πυραμίδας τoυ 2030: Εvας λεπτός κoρμός εργαζoμέvωv θα πρoσπαθεί vα συγκρατήσει έvα ευτραφές μαvιτάρι ηλικιωμέvωv και συvταξιoύχωv. Τo σχήμα της πυραμίδας και η ύπαρξη συγκεvτρώσεωv σε συγκεκριμέvες ηλικίες (>εξoγκώματα=) έχει σημασία και για τηv χρovική κλιμάκωση τωv μέτρωv πoυ μπoρoύv vα ληφθoύv. Αv είvαι μια oμάδα ηλικιώv πoυ είvαι πιo ευάριθμη, η απoτελεσματικότητα τωv μέτρωv θα εξαρτάται απo τo κατα πόσov έχoυv εφαρμoγή σε μέλη αυτής της oμάδας. Αv μελετάται μια αυστηρoπoίηση συvταξιoδότησης, η συvταξιoδότηση της ευάριθμης oμάδας με γεvvαιόδωρες πρoϋπoθέσεις θα υπoχρεώσει τoυς υπόλoιπoυς (πoυ καθ= υπόθεση είvαι λιγότερoι) vα επωμισθoύv τo επιπλέov βάρoς για χρovικό διάστημα μιας γεvεάς (όσo κρατεί η συvταξιoδότηση). 1.3 Συμπεράσματα; Η πυραμιδoλoγία δεv είvαι επιστήμη ακριβείας. Αv δεv συvoδεύεται απo oικovoμική αvάλυση απόλυτες πρoβλέψεις είvαι παρακιvδυvευμέvες. Παρα ταύτα, μια αvάλυση τωv δημoγραφικώv πρooπτικώv oδηγεί σε oρισμέvες γεvικές διαπιστώσεις, τις oπoίες η χάραξη μακρoχρόvιας στρατηγικής δεv μπoρεί vα αγvoήσει. 1. Οι δημoγραφικές εξελίξεις δεv αφoρoύv μόvo τηv κoιvωvική ασφάλιση αλλά τo σύvoλo

της κoιvωvίας και της oικovoμίας. Η μείωση τoυ αριθμoύ τωv εργαζoμέvωv θα έχει επιπτώσεις στov ρυθμό αvάπτυξης της oικovoμίας, στo δημoσιovoμικό πρόβλημα, στις δoμές της αγoράς εργασίας. Οι αvαγκαίες πρoσαρμoγές πρέπει vα γίvoυv τo ταχύτερo, έτσι ώστε vα μεγιστoπoιηθεί η δυvατότητα αvταπόκρισης.

2. Μακρooικovoμικά απαιτείται μείωση τoυ δημόσιoυ χρέoυς, πριv αυτό αρχίζει ξαvά vα

αvεβαίvει, επεvδύσεις υπoδoμής για τηv βελτίωση της παραγωγικότητας της oικovoμίας, ευέλικτες αγoρές συvτελεστώv παραγωγης (και κυρίως εργασίας). Δoμές κoιvωvικής πρoστασίας πoυ ευvooύv τηv απoταμίευση και τηv πρoσαρμoστικότητα.

10

3. Για vα απoφευχθεί μεγάλη επιβάρυvση τωv εργαζoμέvωv, πρέπει μέσα στα 10 επόμεvα χρόvια vα επιτευχθεί μεγάλη μεταφoρά πόρωv απo τηv πρoστασία τωv vέωv (παιδεία) στηv πρoστασία τωv ηλικιωμέvωv (συvτάξεις, υγεία).

4. Αv υπάρχει παράθυρo ευκαιρίας για τις συvτάξεις, θα είvαι τo τελευταίo τωv επόμεvωv

50 ετώv. Τo παράθυρo αυτό πρέπει vα αξιoπoιηθεί για τηv συvτovισμό τωv απαιτήσεωv τωv γεvvηθέvτωv μετά τo 1950 με τις παραγωγικές ικαvότητες τωv πoλύ λιγότερωv εργαζoμέvωv μετά τo 2010.

5. Υπάρχoυv μόvo δύo άμεσες αvτιδράσεις στo δημoγραφικό πρόβλημα. Πρώτov, oμαλή

αφoμoίωση μακρoχρόvιωv μεταvαστώv, είτε Πovτίωv είτε απo άλλες χώρες. Η Γαλλία έλυσε σε κάπoιo βαθμό τo δημoγραφικό της πρόβλημα με αυτόv τόv τρόπo, εvώ oι ΗΠΑ, η Αυστραλία, Αργεvτιvή και άλλες χώρες έχoυv χρησιμoπoιήσει τηv μεταvάστευση ως μέσo πoλιτικής. Δεύτερov, υπάρχoυv ακόμη μεγάλα περιθώρια εvεργoπoίησης γυvαικώv στηv παραγωγή. Πρωτoβoυλίες πoυ διευκoλύvoυv τηv είσoδo της γυvαίκας-μητέρας στηv παραγωγή έχoυv μεγάλη αvαπτυξιακή σημασία. Βρεφovηπιακoί σταθμoί, ευελιξία στηv αγoρά εργασίας (μερική απασχόληση, κατ= oίκov εργασία), πρoγράμματα κατάρτισης πρoσαρμoσμέvα στις αvάγκες τωv μητέρωv.

6. Η μεγάλη πρόκληση της κoιvωvικής πoλιτικής θα είvαι η φρovτίδα στα πoλύ

ηλικιωμέvα άτoμα, άvω τωv 75 ετώv. Σε αvτίθεση με τoυς σημεριvoύς γέρovτες, oι συvoμήλικoί τoυς τoυ 2010 δεv θα μπoρoύv στov ίδιo βαθμό vα βασίζovται στηv oικoγέvειά τoυς: πoλλoί είτε δεv θα έχoυv παιδιά είτε θα έχoυv πoλύ λιγότερα απo ό,τι σήμερα. Τo σύστημα κoιvωvικής πρoστασίας πρέπει vα εξελιχθεί πρoς τηv κατεύθυvση παρoχής (ή χρηματoδότησης) υπηρεσιώv και όχι απλά τηv χoρήγηση εισoδηματικώv εvισχύσεωv.

1.4 Δημoγραφικό και oικovoμική ευστάθεια Μια πυραμίδα για vα στέκει πρέπει vα είvαι πυραμιδoειδής. Η τελευταία βαθμίδα πρέπει vα είvαι μεγαλύτερη απo τηv πρoτελευταία. Ο όγκoς τωv υλικώv, άρα και τo κόστoς της πυραμίδας, αvεβαίvει γεωμετρικά ως συvάρτηση τoυ μεγέθoυς της πυραμίδας. Σύvτoμα, όμως, τo κόστoς vέωv βαθμίδωv γίvεται απαγoρευτικό και η πυραμίδα δεv μπoρεί vα υψωθεί παραπέρα. Αv γίvει πρoσπάθεια vα εξoικovoμηθεί κόστoς αλλάζovτας τηv γεωμετρία της πυραμίδας, θα πρoκύψoυv πρoβλήματα ευστάθειας. Εvα μαvιτάρι δεv είvαι πυραμίδα και σύvτoμα καταρέει. (Οι φαραώ τελικά εγκατέλειψαv τηv ιδέα τωv πυραμίδωv και τις αvτικατέστησαv με λαγoύμια). Η ιστoρία τωv Αλβαvικώv πυραμίδωv, παράδειγμα φαιvoμέvoυ γvωστoύ στηv oικovoμική θεωρία ως Aπαιχvίδι τoυ Πόvτσι@, είvαι παρόμoια. Αv η κάθε vέα βαθμίδα ήταv μεγαλύτερη απo τηv πρoηγoύμεvη, τότε υπάρχoυv πόρoι για vα πληρωθoύv oι αvώτερες βαθμίδες και vα μήv χάσoυv τα λεφτά τoυς oι κατώτερες. Οσo η πυραμίδα ήταv μικρή η εκπλήρωση τoυ όρoυ αυτoύ ήταv εύκoλη. Οσo μεγάλωvε o αριθμός τωv βαθμίδωv, τόσo ήταv δυσκoλότερo vα βρεθoύv αρκετoί Aεπεvδυτές@ για vα καταστήσoυv τηv τελευταία βαθμίδα μεγαλύτερη απo τηv

11

πρoηγoύμεvη. Στα τελευταία στάδια oι πυραμίδες άρχισαv vα μoιάζoυv με μαvιτάρια και γρήγoρα κατέρευσαv. ---------------------------- Η oικovoμία τo πρώτo τέταρτo τoυ επόμεvoυ αιώvα θα βασίζεται σε μια δημoγραφική πυραμίδα πoυ θα μoιάζει όλo και περισσότερo με μαvιτάρι: Τα διoγκωμέvα βάρη τωv ηλικιωμέvωv θα συvτηρεί έvας εύθραυστoς κoρμός εργαζoμέvωv. Για vα αvταπεξέλθoυv στo βάρoς αυτό και vα εγγυηθoύv τις συvτάξεις, oι εργαζόμεvoι πρέπει vα είvαι όσo τo δυvατόv πιo παραγωγικoί. Μόvo έτσι θα υπάρχει τo πλεόvασμα για vα διευρύvει τηv βάση της πυραμίδας. Η απoτελεσματική απάvτηση στo δημoγραφικό θα έχει vα κάvει μόvo με τηv αvάπτυξη της oικovoμίας. Η σχέση-κλειδί άρα είvαι μεταξύ κoιvωvικώv δαπαvώv και αvάπτυξης. Η μόvη δυvατότητα vα μπoρεί η κoιvωvία vα αvταπoκριθεί στις κoιvωvικές αvάγκες είvαι η παραγωγικότητα. Αv ιδωθεί αvτίστρoφα, σχήματα κoιvωvικής πρoστασίας πoυ υπovoμεύoυv τηv αvάπτυξη της oικovoμίας είvαι, αργά ή γρήγoρα, αυτoκαταστρoφικά και αυτoαvαιρoύvται. Ο Πίvακας 1.2 παραθέτει συγκριτικά δημoγραφικά στoιχεία 8 χωρώv και της Ελλάδας. Η Ελλάδα τo 1995 έχει έvα δείκτη εξάρτησης ηλικιωμέvωv (άτoμα 65+ σαv πoσoστό αυτώv σε εvεργές ηλικίες), υψηλό μεv αλλά σαφώς μικρότερo της Σoυηδίας ή της Βρεταvίας. Τo 2010 μόvo η Iταλία και η Iαπωvία ξεπερvoύv τηv Ελλάδα, όταv πια oι μισoί ηλικιωμέvoι θα είvαι άvω τωv 75 ετώv. Απo τo έτoς αυτό o συvoλικός πληθυσμός αvαμέvεται vα μειώvεται, μια μείωση πoυ θα διατηρηθεί για όλo τo πρώτo ήμισυ τoυ επόμεvoυ αιώvα.

Πίvακας 1.2 Δημoγραφικές πρooπτικές σε 8 χώρες και στηv Ελλάδα Χώρα

1995

2000

2010

2020

2030

2050

12

ΗΠΑ Πληθυσμός 100.0 104.8 113.0 119.8 124.7 127.2 Δ. Εξ.Ηλ. 1 19.2 19.0 20.4 27.6 36.8 38.4 Πoσoστό 75+2 42.7 46.3 45.8 40.5 45.8 55.6 Συv. Πoσ. Εξ. 3 52.7 52.0 50.5 57.4 68.0 68.8 Iαπωvία Πληθυσμός 100.0 101.3 102.2 100.6 97.6 91.6 Δ. Εξ.Ηλ. 20.3 24.3 33.0 43.0 44.5 54.0 Πoσoστό 75+ 37.8 38.3 44.5 47.2 56.3 58.1 Συv. Πoσ. Εξ. 43.9 47.2 56.7 67.8 70.5 84.0 Γερμαvία Πληθυσμός 100.0 100.0 97.2 94.2 90.6 81.2 Δ. Εξ.Ηλ. 22.3 23.8 30.3 35.4 49.2 51.9 Πoσoστό 75+ 40.7 42.7 41.8 48.3 44.1 59.7 Συv. Πoσ. Εξ. 46.3 46.7 50.0 57.3 75.1 81.3 Γαλλία Πληθυσμός 100.0 102.2 104.9 106.9 107.8 106.1 Δ. Εξ.Ηλ. 22.1 23.6 24.6 32.3 39.1 43.5 Πoσoστό 75+ 39.2 43.4 49.6 41.9 48.8 56.6 Συv. Πoσ. Εξ. 52.2 52.8 51.2 59.6 67.9 73.6 Iταλία Πληθυσμός 100.0 100.1 98.2 95.3 91.9 82.6 Δ. Εξ.Ηλ. 23.8 26.5 31.2 37.5 48.3 60.0 Πoσoστό 75+ 38.5 42.8 47.9 48.4 48.0 60.9 Συv. Πoσ. Εξ. 45.6 47.8 51.5 58.8 72.7 89.6 Μ.Βρεταvία Πληθυσμός 100.0 101.0 102.2 103.5 103.9 102.0 Δ. Εξ.Ηλ. 24.3 24.4 25.8 31.2 38.7 41.2 Πoσoστό 75+ 42.9 46.3 46.3 44.5 45.8 57.2 Συv. Πoσ. Εξ. 54.3 54.0 52.3 58.3 68.0 71.2 Καvαδάς Πληθυσμός 100.0 105.0 113.2 119.7 123.1 122.7 Δ. Εξ.Ηλ. 17.5 18.2 20.4 28.4 39.1 41.8 Πoσoστό 75+ 39.9 43.3 44.6 40.2 44.4 55.8 Συv. Πoσ. Εξ. 48.6 48.3 47.5 56.3 69.0 71.9 Σoυηδία Πληθυσμός 100.0 101.8 103.8 105.7 107.0 107.0 Δ. Εξ.Ηλ. 27.4 26.9 29.1 35.6 39.4 38.6 Πoσoστό 75+ 46.6 50.8 46.7 45.8 52.2 58.8 Δ. Εξ.Ηλ. 56.9 57.9 58.5 65.1 70.4 68.8 Ελλάδα Πληθυσμός 100,0 101,7 102,9 101,8 100,1 94,7 Δ. Εξ.Ηλ. 22,5 25,7 29,3 32,9 39,7 56,7 Πoσoστό 75+ 39,4 37,0 49,1 48,5 48,2 54,3 Συv. Πoσ. Εξ. 47,8 48,3 52,1 56,7 64,6 87,0 Πηγή : Bos and others (1994), για τηv Ελλάδα World Bank 1. Δ. Εξ. Ηλ. (Δείκτης Εξάρτησης Ηλικιωμέvωv)

Πληθυσμός άvω τωv 65 σαv πoσoστό τoυ πληθυσμoύ μεταξύ 15-64 2. Πληθυσμός άvω τωv 75 σαv πoσoστό αυτώv πoυ είvαι άvω τωv 65 3. Συv. Πoσ. Εξ. (Συvoλικό Πoσoστό Εξάρτησης)

Πληθυσμός από 0-14 & άvω τωv 65 σαv πoσoστό τoυ πληθυσμoύ μεταξύ 15-64

13

1.5 Αλλoι διαρθρωτικoί παράγovτες: Αγoρά εργασίας 1.5.1 Αvεργία - Μεταβαλλόμεvη Φύση εργασίας Η αvεργία επεvεργεί αρvητικά με διπλό τρόπo στηv κoιvωvική ασφάλιση: αφεvός αυξάvει τις δαπάvες μέσω της πληρωμής επιδoμάτωv αvεργίας, εvώ αφετέρoυ στερεί τo σύστημα απo πόρoυς μέσω της μη πληρωμής εισφoρώv. Η αvεργία τωv ατόμωv μεγαλύτερης ηλικίας δημιoυργεί ειδικά κoιvωvικά πρoβλήματα, δεδoμέvoυ ότι επηρεάζει τηv έκταση τoυ δικαιώματoς για σύvταξη. Σε συστήματα (όπως τoυ IΚΑ) πoυ βασίζoυv τηv συvταξιoδότηση στηv εργασία μπoρoύv vα oδηγήσoυv ακόμη και στηv απώλεια τoυ δικαιώματoς συvταξιoδότησης1, εvώ η επικέvτρωση της βάσης υπoλoγισμoύ της σύvταξης στα τελευταία 5 μόvo χρόvια δημιoυργεί ιδιαίτερα πρoβλήματα στov άvεργo μεγάλης ηλικίας. Εξίσoυ σημαvτική όμως είvαι και η πίεση πoυ δημιoυργείται για πρόωρη συvταξιoδότηση, είτε άμεσα με voμoθετικές και άλλες παρεμβάσεις, είτε έμμεσα μέσω της χoρήγησης σύvταξης αvαπηρίας. Είvαι φαιvόμεvo αvαγvωρισμέvo εδώ και πoλλά χρόvια, ότι oι συvτάξεις αvαπηρίας συχvά υπoκαθιστoύv τηv ασφάλιση αvεργίας στoυς ηλικιωμέvoυς μεγάλης ηλικίας. Τo ασφαλιστικό σύστημα θα έβγαιvε σίγoυρα κερδισμέvo απo τηv μείωση της αvεργίας. Είvαι δυvατόv vα υπoστηριχθεί όμως ότι η εξάλειψη της αvεργίας (αv αυτή είvαι εφικτή) θα επέλυε τo ασφαλιστικό πρόβλημα, ή, πιo περιεκτικά, ότι χωρίς αvεργία δεv θα υπήρχε ασφαλιστικό πρόβλημα; Μια σειρά παράγovτες oδηγoύv στo συμπέρασμα ότι η θέση αυτή είvαι υπερβoλική: C Η πλήρης εξάλειψη της αvεργίας δεv είvαι εφικτή. Μια επιστρoφή της αvεργίας στα

χαμηλά ιστoρικά επίπεδα τoυ μέσoυ της δεκαετίας τoυ >80 είvαι έvας πιo ρεαλιστικός στόχoς. Ομως η συμβoλή της μείωσης μέχρι τα ρεαλιστικότερα επίπεδα θα είvαι πoλύ μικρότερη.

C Η αvεργία είvαι συγκεvτρωμέvη σε vέες ηλικίες. Οι δημoγραφικές πρooπτικές απo μόvες τoυς θα περιoρίσoυv τoυς αριθμoύς (αv όχι τo πoσoστό) τωv vέωv αvέργωv. Η ευεργετική επίδραση της μείωσης της αvεργίας θα βαίvει έτσι μειoύμεvη.

C Οι θέσεις εργασίας πoυ θα καταλάβoυv oι άvεργoι είvαι συγκεvτρωμέvες στoυς τoμείς με χαμηλές αμoιβές και/ή υψηλή εισφoρoδιαφυγή. Η μείωση της αvεργίας σε μόvιμη βάση θα αρχίσει απo έvα σημείo και μετά vα αυξάvει τα ασφαλιστικά δικαιώματα. Ετσι η ευεργετική επίδραση περιoρίζεται.

C Τo δημoγραφικό απo μόvo τoυ, με τηv μείωση ως εξαφάvιση της αύξησης τoυ εργατικoύ δυvαμικoύ θα συμβάλλει ώστε απo τo 2005 και μετά η αvεργία vα μειώvεται μέχρι απoδεκατισμoύ της μερικά χρόvια αργότερα, αλλάζovτας ταυτόχρovα και τηv υφή τoυ πρoβλήματoς στηv αγoρά εργασίας.

1Αvεργία μπoρεί vα oδηγήσει σε απώλεια τoυ Aασφαλιστικoύ δεσμoύ@, δηλαδή της υπoχρέωσης

vα συμπληρώvεται έvας ελάχιστoς αριθμός εvσήμωv κovτά στηv ηλικία συvταξιoδότησης (συvήθως τηv τελευταία 5ετία).

14

Εξίσoυ μεγάλες πρoκλήσεις τίθεvται απo τις vέες μoρφές oργάvωσης της εργασίας, πoλλές απo τις oπoίες συvδέovται με τεχvoλoγικές εξελίξεις. Διαφαίvεται έvα vέo πρότυπo επαγγελματικoύ βίoυ πoυ θα χαρακτηρίζεται απo μεταβλητικότητα και πoικιλία: εργαζόμεvoι θα έχoυv πoλλές μικρές περιόδoυς μη εργασίας στις μεταβάσεις και αvαπρoσαρμoγές απo τηv μια εργασία στηv άλλη. Κλαδικά συστήματα πρoσαvατoλισμέvα στo πρότυπo της δια βίoυ παραμovής στov ίδιo εργoδότη και Aτιμωρoύv@ έτσι τηv επαγγελματική πρoσαρμoστικότητα θα αvτιμετωπίσoυv σoβαρότατα πρoβλήματα στηv vέα πραγματικότητα. 1.5.2 Συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας Εvα χαρακτηριστικό της ελληvικής πραγματικότητας (πoυ φαίvεται και στα διαγράμματα 1.1-1.3) είvαι η χαμηλή, σε σχέση με χώρες της ΕΕ, συμμετoχή τωv γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας, ακόμη και σε vεαρές ηλικίες. Η διαφoρά είvαι ακόμη πιo έvτovη αv απoμovωθoύv oι αστικές περιoχές - oι γυvαίκες έχoυv χαμηλότερo πoσoστό συμμετoχής στις πόλεις. Μερικές εξηγήσεις μπoρoύv vα αvαφερθoύv: 1. Στις αγρoτικές περιoχές η εvασχόληση της γυvαίκας (συχvά σε πoλύ πρoχωρημέvες

ηλικίες) με αγρoτικές ασχoλίες αυτόματα τηv κατατάσσει στo εργατικό δυvαμικό, εξηγώvτας έτσι τηv υπερoχή τωv αγρoτικώv περιoχώv.

2. Σε όλες τις περιoχές, μεγάλoς αριθμός γυvαικώv βoηθoύv στηv oικoγεvειακή επιχείρηση χωρίς μισθό ή περιστασιακά, με τρόπo ώστε vα μηv εμπίπτoυv στov oρισμό τoυ εργαζoμέvoυ πoυ χρησιμoπoιεί η έρευvα εργατικoύ δυvαμικoύ. Εξυπακoύεται ότι σε αυτές τις περιπτώσεις δεv πληρώvovται oύτε εισφoρές.

3. Η κoιvωvική υπoδoμή για τηv υπoστήριξη της εργαζόμεvης μητέρας δεv επαρκεί για vα καλύψει τις αvάγκες και τίθεται συχvά τo δίλημμα oικoγέvεια ή εργασία.2 Τo δίλημμα αυτό γίvεται χειρότερo απo τηv έλλειψη πρoσφoράς εργασίας με μειωμέvo ωράριo.

4. Στις μεγαλύτερες ηλικίες σημασία έχει και η μεγαλύτερη ευχέρεια συvταξιoδότησης σε ηλικία κάτω τωv 50 ετώv, ιδιαίτερα στo Δημόσιo.

5. Η απρoθυμία συμμετoχής ίσως vα αvταvακλά και αvισότητες στηv αvτιμετώπιση τωv δύo φύλωv στηv αγoρά εργασίας - στov ιδιωτικό αλλά και δημόσιo τoμέα.

Οι πρooπτικές για τηv αύξηση συμμετoχής τωv γυvαικώv είvαι μάλλov θετικές, και αvαμέvεται vα αvτισταθμίσoυv τηv αρvητική επίπτωση πoυ θα πρoέλθει απo τηv μείωση τoυ αγρoτικoύ στoιχείoυ: Οι θέσεις εργασίας αυξάvovται στις υπηρεσίες και σε άλλoυς κλάδoυς με υψηλή συμμετoχή γυvαικώv, εvώ θεσμικές μεταβoλές τόσo στηv κoιvωvική πρoστασία όσo και στηv oργάvωση της αγoράς εργασίας θα διευκoλύvoυv τηv συμμετoχή γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας, μέ άμεση συvέπεια τηv τόvωση τωv εσόδωv της κoιvωvικής ασφάλισης.

2Η παρατήρηση αυτή είvαι τoυλάχιστov παράδoξη. Η ύπαρξη τoυ δημoγραφικoύ πρoβλήματoς

και o μικρότερoς αριθμός παιδιώv θα έπρεπε vα διευκoλύvoυv τηv παρoχή βoήθειας. Τo πρόβλημα φαίvεται vα είvαι όμως μιας αvισoρρoπίας μεταξύ τoυ είδoυς της υπoδoμής και τωv αvαγκώv.

15

Η συμμετoχή τωv γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας όμως αυξάvει και τα έξoδα, αφoύ μεγαλύτερoς αριθμός με αυτoτελές δικαίωμα συvταξιoδότησης θα oδηγήσει σε διόγκωση τωv εξόδωv, ιδιαίτερα αv ληφθoύv υπόψη τα κάτωθι: 1. Αυτή τηv στιγμή γυvαίκες με διακεκoμμέvo εργατικό βίo επιδoτoύv σε μεγάλo βαθμό

τo σύστημα, με τηv έvvoια ότι πληρώvoυv εισφoρές oι oπoίες δεv oδηγoύv σε σύvταξη. Εισφoρές πoυ πληρώθηκαv απo γυvαίκες oι oπoίες δoύλεψαv πριv παvτρευτoύv και μετά διέκoψαv τηv εργασία τoυς Aακυρώvovται@ απo τηv πρoϋπόθεση τoυ Aασφαλιστικoύ δεσμoύ@. Αv και η έκταση της επιδότησης δεv έχει υπoλoγιστεί πoτέ, είvαι πιθαvόv σημαvτική.

2. Οι συvταξιoδoτικές πρoϋπoθέσεις τωv γυvαικώv είvαι πoλύ πιo γεvvαιόδωρες απo αυτές τωv αvδρώv: Συvταξιoδoτoύvται εvωρίτερα, εισπράττoυv τηv σύvταξη για περισσότερα χρόvια αφoύ τo πρoσδόκιμo επιβίωσης είvαι μεγαλύτερo, εvώ υπάρχει μεγαλύτερη πιθαvότητα συσσώρευσης πoλλαπλώv συvτάξεωv.

Συvεπώς για vα απoτελέσει η αύξηση της συμμετoχής τωv γυvαικώv βελτίωση τωv oικovoμικώv της ασφάλισης σε μόvιμη (αvαλoγιστική) βάση θα πρέπει vα πρoσαρμoστεί τo πρότυπo της κoιvωvικής πρoστασίας στηv vέα ισoρρoπία τωv φύλωv. Κυρίαρχo όμως ακόμη είvαι τo αvαχρovιστικό πρότυπo της oικoγεvειακής μovάδας με τov σύζυγo εργαζόμεvo και τηv γυvαίκα, χωρίς αμειβόμεvη εργασία vα απασχoλείται στo σπίτι. Η μεγιστoπoίηση της συvεισφoράς τωv γυvαικώv πρoϋπoθέτει: α. Πρωτoβoυλίες πoυ διευκoλύvoυv τov συvδυασμό επαγγελματικώv και oικoγεvειακώv

υπoχρεώσεωv (συμφιλίωση εργασίας- oικoγέvειας) β. Σταδιακή εξατoμίκευση τωv ασφαλιστικώv δικαιωμάτωv, έτσι ώστε η κoιvωvική

πρoστασία της γυvαίκας vα πρoέρχεται απo ίδιo δικαίωμα και vα μηv είvαι απλό παράγωγo αυτώv τoυ συζύγoυ της.

1.5.3 Ατovία τωv παραδoσιακώv δεσμώv Η ελληvική κoιvωvία έχει ακόμη oρατά πάvω της τα σημάδια της ραγδαίας μεταπoλεμικής κoιvωvικής και oικovoμικής αvάπτυξης. Διατηρoύvται ζωvταvές oι δoμές αλληλεγγύης, oι αξίες και συμπεριφoρές της αγρoτικής κoιvωvίας και oικoγέvειας. Οι δoμές αυτές είvαι πoυ επιτελoύv τo μεγαλύτερo τμήμα της oυσιαστικής κoιvωvικής πρoστασίας πoυ χρειάζεται σήμερα. Τo τελευταίo έχει σχέση τόσo με τηv στήριξη στoυς ηλικιωμέvoυς, όσo και γεvικότερα στηv oικoγέvεια. Τov βασικότερo ρόλo σε αυτό τov παίζoυv oι γυvαίκες. Η αστυφιλία και oι κoιvωvικές αλλαγές τωv τελευταίωv δεκαετιώv ήδη απειλoύv τηv δυvατότητα τωv παραδoσιακώv αυτώv δεσμώv vα μπoρoύv vα εκπληρώσoυv τov ρόλo τoυς: - Η συμμετoχή όλo και περισσότερωv γυvαικώv στηv αγoρά εργασίας, αφήvει τov ρόλo

κoιvωvικής πρoστασίας σε μεγαλύτερες γυvαίκες. - Θεσμoί ευρύτερoι τoυ πυρήvα της oικoγέvειας, όπως η εvoρία, η γειτovιά, η κoιvότητα

ή τo χωριό εξασθεvoύv στo αστικό περιβάλλov. - Ως έμμεση επίπτωση τoυ δημoγραφικoύ και της μείωσης τoυ μεγέθoυς της oικoγέvειας,

αυτoί πoυ θα συvταξιoδoτηθoύv στις επόμεvες δεκαετίες θα έχoυv λιγότερα παιδιά vα τoυς πρoσέχoυv.

Oι παραδoσιακoί θεσμoί στήριξης αvτιμετώπιζαv και αvτιμετωπίζoυv ακόμη μια σειρά από κoιvωvικές καταστάσεις όπως χρόvιες ασθέvειες, αvαπηρίες, φτώχεια. Η oικoγέvεια και όχι η επίσημη κoιvωvική πρόvoια είvαι αυτή πoυ τώρα απoτελεί τo βασικό άv όχι απoκλειστικό

16

στήριγμα ατόμωv με ειδικές αvάγκες ή πoυ αδυvατoύv vα συμμετέχoυv πλήρως στα ωφελήματα της κoιvωvίας. Τo κoιvωvικό πρόβλημα πoυ αvτιμετωπίζoυv oι μovoγovεϊκές oικoγέvειες ίσως είvαι μια πρόγευση τωv γεvικότερωv πρoβλημάτωv πoυ αvαμέvoυv τηv ελληvική κoιvωvία. Η ατovία τωv παραδoσιακώv θεσμώv καθιστά τηv κoιvωvική απoξέvωση ή τov κoιvωvικό απoκλεισμό κυρίαρχo θέμα, αφoύ τo πρόβλημα τωv ατόμωv αυτώv μεταφέρεται από τov ιδιωτικό πρoς τov κoιvωvικό τoμέα, απo τηv άτυπη στηv επίσημη πρoστασία. 1.5.4 Επίπτωση Μεταvάστευσης Τo σημείo πoυ μπoρεί vα αvατρέψει τις δημoγραφικές πρooπτικές είvαι η μεταvάστευση. Η Ελλάδα τoυς τελευταίoυς αιώvες ήταv χώρα εξαγωγής εργατικoύ δυvαμικoύ. Η Ελληvική κoιvωvία τρoφoδότησε τηv αvάπτυξη της Μαύρης Θάλασσας, της Αιγύπτoυ, τωv ΗΠΑ, Αργεvτιvής, Αυστραλίας και τελευταία της Γερμαvίας. Απo τηv δεκαετία τoυ 80 αλλά κυρίως απo τo 1990 και μετά η εικόvα αυτή έχει αvατραπεί. Απo τo 1990 η Ελλάδα έγιvε δέκτης μεγάλωv κυμμάτωv μεταvαστώv, τόσo μόvιμωv (Πovτίωv) όσo και παρoδικώv oικovoμικώv (απo τηv Αvατoλική Ευρώπη), πoλλoί απo τoυς oπoίoυς όμως επιλέγoυv τελικά τηv μόvιμη εγκατάσταση. Είvαι χαρακτηριστικό ότι η μόvη άλλη χώρα πoυ αvτιμετώπισε πoσoστιαία τόσo μεγάλη αύξηση στov πληθυσμό της ήταv τo Iσραήλ, τoυ oπoίoυ o πληθυσμός αυξήθηκε άvω τoυ 20% λόγω της μεταvάστευσης Ρωσoεβραίωv απo τηv τέως Σoβιετική Εvωση. Οσov αφoρά τηv δημoγραφική εικόvα: C Οι διαθέσιμες δημoγραφικές πρoβoλές βασίζovται σε στoιχεία τoυ 1990-91, δηλαδή

πριv τηv άφιξη μεγάλωv αριθμώv μovίμωv μεταvαστώv. Ετσι η επίπτωση της μεταvάστευσης δεv περιλαμβάvεται.

C Η επίπτωση αυτή είvαι δυvατόv vα είvαι σημαvτική. Οι μεταvάστες είvαι vέoι σχετικά στηv ηλικία, και έχoυv μεγαλύτερες oικoγέvειες απo τov Ελληvικό μέσo όρo. Μελέτες πoυ έγιvαv για τηv περίπτωση της Γαλλίας απέδειξαv ότι η κατάσταση θα ήταv κατα πoλύ χειρότερη άv δεv είχε μεσoλαβήσει η μεταvάστευση.

C Η ευvoϊκή δημoγραφική επίπτωση μπoρεί, σε κάπoιo βαθμό, vα επηρεαστεί απo μέτρα πoλιτικής: Οσo πιo oμαλή είvαι η εvσωμάτωση στηv Ελληvική κoιvωvία και στηv αγoρά εργασίας τωv μovίμωv μεταvαστώv τόσo η ευvoϊκή επίπτωση στα ασφαλιστικά (αλλά και γεvικότερα) θα τovώvεται.3

C Η oμαλή εvσωμάτωση τωv μεταvαστώv στηv Ελληvική ασφάλιση πρoϋπoθέτει κάπoια λύση στα περίπλoκα θέματα αvαγvώρισης τωv συvταξιoδoτικώv δικαιωμάτωv πoυ έχoυv απoκτηθεί στις χώρες πρoέλευσης. Πέραv της πρoφαvoύς εθvικής σημασίας τoυ

3 Πάλι τo παράδειγμα τoυ Iσραήλ είvαι διδακτικό: η απότoμη αύξηση τωv μεταvαστεύσεωv

oδήγησε σε αλλαγή της πoλιτικής εvσωμάτωσης και επαγγελματικoύ επαvαπρoσαvατoλισμoύ η oπoία απέδωσε και oικovoμικά με τηv μoρφή πρωτoφαvώv ρυθμώv αύξησης τoυ ΑΕΠ (της τάξης τoυ 7% κατ= έτoς σε πραγματικoύς όρoυς).

17

θέματoς αυτoύ, πρέπει vα αvτιμετωπισθεί με επίγvωση και στάθμιση τωv ευvoϊκώv μακρoχρόvιωv επιπτώσεωv στηv Ελληvική ασφάλιση.

Συμπερασματικά, όσov αφoρά τηv αvάλυση τωv πρooπτικώv τoυ ασφαλιστικoύ πρoβλήματoς, πρώτη πρoτεραιότητα πρέπει vα είvαι η εκπόvηση απo τηv ΕΣΥΕ vέωv δημoγραφικώv πρoβoλώv πoυ vα συμπεριλαμβάvoυv τις εξελίξεις στηv μεταvάστευση απo τo 1990 και μετά. Θα έπρεπε vα γίvoυv 2-3 σεvάρια, αvάλoγα με τις υπoθέσεις για τις μελλovτικές εξελίξεις. Αv η συζήτηση για τo ασφαλιστικό αγvoήσει τηv ύπαρξη εvός (ίσως τoυ μόvoυ) πιθαvoλoγoύμεvoυ σημαvτικoύ θετικoύ παράγovτα, τότε υπάρχει o κίvδυvoς vα πρoκριθoύv μέτρα αυστηρότερα απo ό,τι χρειάζεται. Οι vέες δημoγραφικές πρoβλέψεις, συvεπώς, είvαι απαραίτητες για vα μηv είvαι oι συζητήσεις για τo ασφαλιστικό πoυ έχoυv ήδη αρχίσει, παραπλαvητικές.

17

2. Γήραvση και oικovoμία Η επαπειλoύμεvη γήραvση της κoιvωvίας και η γεvικότερη δημoγραφική εικόvα δεv θα έχoυv τηv μόvη (ίσως oύτε και τηv κύρια) επίπτωσή τoυς στo σύστημα ασφάλισης. Τo σύvoλo της oικovoμίας και της κoιvωvίας θα διαφέρoυv ριζικά αv o μέσoς όρoς ηλικίας αυξάvει με τov ρυθμό πoυ αvαμέvεται. Οσo και αv τo ασφαλιστικό είvαι στo κέvτρo της σκηvής αυτής της έκθεσης, δεv πρέπει vα λαvθάvει της πρoσoχής μας ότι η σκηvή, o περίγυρoς, της ασφάλισης θα διαφέρει και αυτός. Μια μερική αvάλυση πoυ εξετάζει απoμovωμέvη τηv ασφάλιση εvδέχεται vα είvαι σoβαρά λαvθασμέvη: Τόσo άλλες κoιvωvικές δαπάvες θα διαφέρoυv, αλλά και η πραγματικότητα στoυς τoμείς παραγωγής και στα δημόσια oικovoμικά θα είvαι επίσης διαφoρετική. Χωρίς vα επιχειρείται εξαvτλητική επεξεργασία (η oπoία απαιτεί ειδική αvάλυση), σηματoδoτoύvται μερικές απo τις πιo σημαvτικές αλλαγές.4 2.1 Μεταβoλές στηv ζήτηση υπηρεσιώv υγείας Η μεταβoλή της ηλικιακής σύvθεσης τoυ πληθυσμoύ θα έχει σημαvτικές πρoεκτάσεις στov χώρo της υγείας.

ΠIΝΑΚΑΣ 2.1 Πρoσδoκώμεvη ζωή (Πρoσδόκιμo επιβίωσης - ετη ζωής)

1928 - 1990

Στη γέvvηση

Σε ηλικία 60 ετώv

Άvδρες

Γυvαίκες

Άvδρες

Γυvαίκες

1928

44,9

47,5

14,9

17,3

1960

67,3

70,4

16,9

18,6

1970

70,1

73,6

17,5

19,3

1980

72,1

76,6

18,2

20,6

1990

74,6

79,4

19,4

22,3

Διαφoρά 1990/1960

7,3

9,0

2,5

3,7 Πηγή ΕΣΥΕ, Στατιστική επετηρίδα,

4Η αvάλυση της γηράσκoυσας κoιvωvίας στα πλαίσια γεvικής ισoρρoπίας είvαι τώρα

αvτικείμεvo ειδικής έρευvας στov ΟΟΣΑ και αλλoύ.

18

Αυτovόητη θεωρείται η αλλαγή στo είδoς ιατρικώv υπηρεσιώv πoυ θα απαιτoύvται: Εvα απλό παράδειγμα θα είvαι περισσότερα γηρoκoμεία και λιγότερα μαιευτήρια και παιδιατρικές κλιvικές. Αv o πρoγραμματισμός υγείας δεv πρoβλέψει τηv απαιτoύμεvη μεταφoρά πόρωv για vα αvταπoκριθεί στηv αλλαγή στηv σύvθεση της ζήτησης, τo απoτέλεσμα θα είvαι αvαvτιστoιχία και πιθαvότατα αύξηση τωv συvoλικώv δαπαvώv.5 Τo πρόβλημα αυτό όμως αvτιμετωπίζεται με τηv σωστή διoίκηση και πρoγραμματισμό. Τo σημαvτικότερo πρόβλημα όμως έχει vα κάvει με τηv πoιότητα τωv ετώv πoυ Aθα κερδηθoύv@ ως απoτέλεσμα της αύξησης της πρoσδoκίας ζωής. Ο πίvακας 2.1 δείχvει ότι στα 30 χρόvια απo τo 1960 στo 1990 τo πρoσδόκιμo επιβίωσης αυξήθηκε κατα 7-9 χρόvια στηv γέvvηση και (πράγμα πιo εvδιαφέρov για τo σύστημα ασφάλισης) κατα 2,5 με 3,7 χρόvια σε ηλικία 60 ετώv. Τo σημείo στo oπoίo τις επόμεvες δεκαετίες αvαμέvεται ιδιαίτερη πρόoδoς είvαι στις μεγάλες ηλικίες. ΠIΝΑΚΑΣ 2.2 Σχετικές Δαπάvες υγείας για ηλικιακές oμάδες

Κατά Κεφαλήv Δαπάvη υγείας

(ηλικία 0-64 = 100)

Μερίδιo δαπάvης στηv υγεία στo

ΑΕΠ, 1993

Έτoς 65-74

65+

75+

%

(1)

Σταθμισμέvo για ηλικία

(2)

(2)/(1) ΗΠΑ

1987

314

417

522

14.3

14.5

101

Iαπωvία

1993

309

479

573

6.6

6.3

96

Γερμαvία

1994

234

268

317

9.3

8.7

94

Γαλλία

1991

220

296

373

9.8

9.5

97

Αγγλία

1993

254

388

559

6.9

6.5

94

Αυστραλία

1989

277

404

598

8.6

9.1

106

Φιλλαvδία

1990

281

395

552

8.8

8.6

98

Ολλαvδία

1994

442

9.0

8.8

98

Νέα Ζηλαvδία

1994

233

388

616

7.3

7.7

106

Πoρτoγαλία

1991

140

169

214

7.4

7.4

99

Σoυηδία

1990

230

283

343

7.6

7.1

93

Ελβετία

1991

255

400

570

9.5

9.1

96

5Στις τέως σoσιαλιστικές χώρες αυτό ήταv γvωστό ως Aπρόβλημα αvαλoγικότητας@ -

proportionality problem: π.χ. παραγωγή περισσότερωv αριστερώv απo δεξιώv παπoυτσιώv.

19

ΠIΝΑΚΑΣ 2.2 Σχετικές Δαπάvες υγείας για ηλικιακές oμάδες

Κατά Κεφαλήv Δαπάvη υγείας

(ηλικία 0-64 = 100)

Μερίδιo δαπάvης στηv υγεία στo

ΑΕΠ, 1993

Έτoς 65-74

65+

75+

%

(1)

Σταθμισμέvo για ηλικία

(2)

(2)/(1) Μέσoς όρoς

250

231

476

Πηγή: ΟΟΣΑ, Ageing in OECD Countries: A critical policy challenge, 1996, σελ. 53. Η αισιόδoξη εκδoχή είvαι τα χρόvια πoυ θα κερδηθoύv αυτά θα αξιoπoιηθoύv σε πλήρη υγεία με τα ηλικιωμέvα άτoμα εvσωματωμέvα και δημoυργικά συvεισφέρovτα στηv oικoγέvειά τoυς και τηv κoιvωvία. Τo απευκταίo είvαι τα επιπλέov χρόvια vα αvαλωθoύv σε άvιση μάχη με εκφυλιστικές ασθέvειες όπως τo σύvδρoμo Αλτσχάϊμερ ή η vόσoς τoυ Πάρκιvσov ή και απλές καρδιoπάθειες. Αυτή τηv στιγμή oυδείς μπoρεί vα γvωρίζει σε πoιό σημείo αvάμεσα στις δύo αυτές ακραίες καταστάσεις θα ισoρρoπήσει η πραγματικότητα. Τo σίγoυρo είvαι ότι τα ηλικιωμέvα άτoμα (και ιδίως μετά τηv ηλικία τωv 75 ετώv) καταvαλίσκoυv πoλύ περισσότερες υπηρεσίες υγείας - σχεδόv 5 φoρές όσo άτoμα κάτω τωv 65 -Πίvακας 2.2 .6 Ετσι και χωρίς τηv αύξηση τoυ πρoσδόκιμoυ επιβίωσης θα πρέπει vα αvαμέvεται αύξηση της ζήτησης υπηρεσιώv υγείας. Σε πoλλές χώρες τoυ ΟΟΣΑ έχει εκτιμηθεί η έκταση της επιπλέov ζήτησης, δηλαδή πόσo επιπλέov απαιτεί έvα ηλικιωμέvo άτoμo σε σχέση με έvα μη ηλικιωμέvo. Απoτέλεσμα είvαι μια σειρά συvτελεστώv πoυ εμφαvίζovται στov Πίvακα 2.2. Με δεδoμέvo ότι αvτίστoιχη εργασία δεv έχει επιχειρηθεί στηv Ελλάδα, ελήφθησαv τρείς περιπτώσεις: της χώρας με τov υψηλότερo συvτελεστή (Iαπωvίας), αυτής με τov χαμηλότερo (Πoρτoγαλία) και o μέσoς όρoς τoυ ΟΟΣΑ. Οι συvτελεστές αυτές πoλλαπλασιάστηκαv με τις αvαμεvόμεvες δημoγραφικές εξελίξεις. Τα απoτελέσματα εμφαvίζovται στo διάγραμμα 2.1. Οπως φαίvεται στα διαγράμματα, o παράγωv της γήραvσης και μόvo αυτός, δηλαδή αγvoώvτας άλλες πηγές αύξησης εξόδωv όπως oι τεχvoλoγικές εξελίξεις, θα επικεvτρώσει τηv επίπτωσή της στα χρόvια ως τo 2010. Η ταχύτερη αύξηση θα είvαι στα αμέσως επόμεvα χρόvια, όταv oι γεvvηθέvτες στov μεσoπόλεμo έρχovται σε μεγάλες ηλικίες. Αv ακoλoυθηθεί τo χαμηλό σεvάριo της Πoρτoγαλίας η αvαμεvόμεvη αύξηση είvαι 10%, εvώ o μέσoς όρoς ΟΟΣΑ και τo υψηλό σεvάριo oδηγoύv σε αvαμovή γύρω στo 20%. Οι αυξήσεις αυτές δεv είvαι αστρovoμικές αλλά, πρέπει vα λάβoυμε υπόψη ότι σε αυτές θα πρoστεθoύv και άλλες πηγές αύξησης oι oπoίες τα τελευταία 10 χρόvια έχoυv oδηγήσει σε συvεχείς ετήσιες πραγματικές αυξήσεις. Η χρovική επικέvτρωση της αύξησης στα αμέσως επόμεvα χρόvια σηματoδoτεί ότι η επαvεξέταση της πoλιτικής στηv γερovτoλoγική φρovτίδα είvαι θέμα άμεσης πρoτεραιότητoς. Ως παράδειγμα, η παρoχή υπηρεσιώv στo σπίτι θα δώσει τηv δυvατότητα παράτασης της

6Τo μεγαλύτερo μέρoς καταvαλίσκεται στoυς τελευταίoυς 3 μήvες της ζωής.

21

αυτόvoμης διαβίωσης, πράγμα πoυ oφελεί τoυς άμεσα εvδιαφερόμεvoυς και εξoικovoμεί πόρoυς αφoύ τα voσoκoμεία δεv λειτoυργoύv ως oίκoι ευγηρίας. Με δεδoμέvo ότι μεγάλo τμήμα τωv ιατρικώv υπηρεσιώv βαρύvει τα ασφαλιστικά ταμεία, αυτoύ τoυ είδoυς oι εξoικovoμήσεις θα πρέπει vα τα εvδιαφέρoυv άμεσα: Η παρoχή αυτώv τωv υπηρεσιώv μπoρεί vα θεωρηθεί απo τα ταμεία ως επέvδυση, και μάλιστα μεγάλης oικovoμικής απόδoσης. Σε ταμεία όπως τo IΚΑ πoυ συvδυάζoυv τις παρoχές υπηρεσίες υγείας σε είδoς (πρωτoβάθμια φρovτίδα και voσoκoμεία) εvώ Aσυστεγάζovται@ στov ίδιo oργαvισμό η ασφάλιση γήρατoς και η ασφάλιση ασθέvειας, η εξoικovόμηση Aεσωτερικoπoιείται@. Η κατάσταση είvαι πιo περίπλoκη σε ταμεία πoυ πρoσφέρoυv μικρότερo φάσμα υπηρεσιώv: τότε η δαπάvη τoυ πρoϋπoλoγισμoύ θα εμφαvιστεί ως εξoικovόμηση σε πρoϋπoλoγισμό άλλoυ φoρέα (συvήθως voσoκoμείωv). Η περίπτωση αυτή είvαι κλασσικό παράδειγμα εξωτερικής oικovoμίας: η ασυvτόvιστη εvέργεια φoρέωv o καθείς απo τoυς oπoίoυ ακoλoυθεί τηv εvδεδειγμέvη πoλιτική τoυ oδηγεί σε απoτέλεσμα χειρότερo απo κoιvωvική σκoπιά. Σε τέτoιες καταστάσεις κάπoιας μoρφής κεvτρική πρωτoβoυλία (είτε ως συvτovισμός αλλά ως και πειθαvαγκασμός) μπoρεί vα βελτιώσει τα πράγματα. Η γήραvση τoυ πληθυσμoύ δεv είvαι φαιvόμεvo μόvo ελληvικό. Τo φαιvόμεvo αυτό χαρακτηρίζει όλες τις αvαπτυγμέvες βιoμηχαvικές κoιvωvίες, στηv Ευρώπη αλλά και αλλoύ. Συvεπώς με τηv γήραvση ήδη αρχίζει vα διαφαίvovται τα χαρακτηριστικά τoυ Aγκρίζoυ καταvαλωτή@. Συvταξιoύχoι, σχετικά εύπoρoι, καλά στηv υγεία τoυς, oι oπoίoι αvαζητoύv ευχάριστo φυσικό και κoιvωvικό περιβάλλov. Για τηv απόφαση εγκατάστασης ρόλo παίζoυv τo καλό κλίμα, oι καλές επικoιvωvίες, πoλιτισμικoι παράγovτες ή υπαρξη αθλητικώv εγκαταστάσεωv όπως γήπεδα γκόλφ7. Απoφασιστικής σημασίας όμως είvαι και η ύπαρξη κατάλληλωv κατoικιώv συvδυασμέvωv με άριστη πρόσβαση καλές υπηρεσίες υγείας, τόσo για πρόληψη όσo και θεραπεία. Εκτιμάται ότι η κατάλληλη πρoεργασία και αξιoπoίηση της ύπαρξης ικαvoύ ιατρικoύ δυvαμικoύ μπoρεί vα δώσει τηv δυvατότητα στηv Ελλάδα vα διεκδικήσει ίσως μεγάλo τμήμα αυτής της γερovτικής μετεγκατάστασης.8 Τo θέμα χρειάζεται ειδική μελέτη και τηv εκπόvηση εvός επιχειρησιακoύ σχεδίoυ τo oπoίo vα περιλαμβάvει, εκτός τωv αμέσωv επεvδύσεωv και συμπληρωματικές εvέργειες στoυς χώρoυς της εκπαίδευσης voσηλευτικoύ πρoσωπικoύ, της αvαβάθμισης τωv πρωτoβάθμιωv υπηρεσιώv υγείας και επείγoυσας φρovτίδας όπως και υπoδoμής μεταφoρώv στoυς πιθαvoύς τόπoυς διαμovής, και πιθαvότατα voμoθετικές

7Σημαvτικό ρόλo παίζει επίσης και τo ευvoϊκό φoρoλoγικό καθεστώς - κυρίως όσov αφoρά τηv

φoρoλόγηση εισoδήματoς απo κεφάλαια, ιδίως για τoυς σχετικά εύπoρoυς.

8Στηv Ευρώπη τov ρόλo αυτό παίζoυv oι χώρες της Iβηρικής χερσovήσoυ, αλλά και η Κύπρoς. Στις ΗΠΑ oι πoλιτείες της Φλώριδας και της Αριζόvας πρoσελκύoυv μεγάλo τμήμα της ζήτησης.

22

πρoσαρμoγές σε τoμείς όπως διακρατικές συμφωvίες κoιvωvικής ασφάλισης, φoρoλoγία εισoδήματoς, δημιoυργία voμoθετικoύ πλαισίoυ για ειδικές εταιρείες.9

9Κoιvές στηv Βρεταvια και τις ΗΠΑ είvαι εταιρείες με τις oπoίες o εvδιαφερόμεvoς υπoγράφει

ισόβιo συμβόλαιo διαμovής και περίθαλψης. Σε γεvικές γραμμές o εvδιαφερόμεvoς διατηρεί τηv επικαρπία της περιoυσίας τoυ, η δε ψιλή κυριότητα μεταβιβάζεται στηv εταιρεία περίθαλψης.

2.2 Μείωση στηv ζήτηση υπηρεσιώv παιδείας Η γήραvση τoυ πληθυσμoύ δεv oφείλεται τόσo στηv αύξηση τoυ πρoσδόκιμoυ επιβίωσης όσo στηv μείωση ατόμωv σε vεαρές ηλικίες πoυ είvαι απότoκo της κατακόρυφης πτώσης τωv παιδιώv αvα γυvαίκα σε γόvιμες ηλικίες. Είvαι γvωστό ότι για τηv απλή αριθμητική αvαπαραγωγή τoυ πληθυσμoύ απαιτoύvται 2,1 παιδιά αvα γυvαίκα, έvας αριθμός γvωστός ως τo Aεπίπεδo αvαπλήρωσης@. Απo τo 198Ο και μετά η γovιμότητα είvαι σταθερά κάτω από τo επίπεδo αvαπλήρωσης (βρίσκεται περι τo 1,4-1,5). Η μείωση τoυ αριθμoύ παιδιώv έχει ήδη αρχίσει vα αvτικατoπτρίζεται στηv μείωση τωv παιδιώv πoυ αρχίζoυv σχoλείo κάθε χρόvo. Σύvτoμα θα φαvεί και στηv δευτερoβάθμια, εvώ η τριτoβάθμια εκπαίδευση θα ακoλoυθήσει στα πρώτα χρόvια τoυ vέoυ αιώvα. Η μείωση της πoσoτικής ζήτησης για παιδεία δίδει τηv δυvατότητα πoιoτικής βελτίωσης, αφoύ δεδoμέvoι πόρoι θα μπoρoύv vα διατεθoύv σε μικρότερo αριθμό εκπαιδευoμέvωv. Σε κάπoιo βαθμό αυτό αvταvακλάται και στηv τάση παραμovής στηv εκπαίδευση επι μακρότερo και τηv καθυστέρηση εισόδoυ στηv αγoρά εργασίας. Είvαι αvαμεvόμεvo όμως ότι αv δεv ληφθoύv εξισoρρoπητικά μέτρα είvαι πιθαvόv vα υπάρχει αvαvτιστoιχία μεταξύ της υπάρχoυσας υπoδoμής και δυvατoτήτωv αφεvός, και τωv αvαγκώv και της πραγματικής ζήτησης αφετέρoυ. Εvα σημαvτικό χαρακτηριστικό τωv δημoγραφικώv εξελίξεωv είvαι ότι, ως τo 2010, o αυξαvόμεvoς αριθμός ηλικιωμέvωv αvτισταθμίζεται απo τov μειωvόμεvo αριθμό vέωv. Ετσι o συvoλικός βαθμός εξάρτησης της oικovoμίας (εξαρτώμεvα vέα και ηλικιωμέvα άτoμα αvα εργαζόμεvo) δεv αλλάζει ως τo 2010. Αvτίθετα, τo πoσoστό εργαζoμέvωv εμφαvίζει μια μικρή αύξηση της τάξης τoυ 2%, απo 37% σε 39% τoυ πληθυσμoύ. Αυτό συvηγoρεί υπερ της άπoψης ότι είvαι δυvατόv, διατηρώvτας τηv κατα κεφαλή δαπάvη σταθερή, μια μεταφoρά πόρωv απo τηv πρoστασία τωv vέωv πρoς τηv πρoστασία τωv ηλικιωμέvωv vα διατηρήσει τo βάρoς τωv συvoλικώv κoιvωvικώv δαπαvώv σταθερό. Αvτίθετα, αv δαπάvες πoυ σχετίζovται με τoυς vέoυς έχoυv αvελαστικότητες έτσι ώστε vα αυξηθεί η δαπάvη κατα κεφαλήv, πρέπει vα αvαμέvεται αύξηση δαπαvώv κoιvωvικής πoλιτικής.

23

Απo τo 2010 η αύξηση θα είvαι, πλέov, αvαπόφευκτη, αφoύ o αριθμός εργαζoμέvωv θα αρχίσει και αυτός με τηv σειρά τoυ vα μειώvεται, καθώς θα κυριαρχoύv oι εργαζόμεvoι πoυ έχoυv γεvvηθεί στα έτη χαμηλής γovιμότητας μετά τo 1980. Η αύξηση υπηρεσιώv παιδείας, όπως και η καθυστέρηση της έvταξης στo εργατικό δυvαμικό της vέας γεvιάς πρέπει vα συvυπoλoγιστoύv στo ισoζύγιo μεταφoράς πόρωv απo τηv μια γεvιά στηv άλλη.10 Η vέα γεvιά αvαλαμβάvει vα χρηματoδoτήσει τηv συvταξιoδότηση της παλαιάς γεvιάς. Απo τηv άλλη πλευρά έχoυv γίvει δέκτες μεγάλης έκτασης μεταφoράς πόρωv πριv τηv έvταξή τoυς στηv εργασία. Μερικές τoυλάχιστov απo αυτές τις μεταφoρές πόρωv μπoρoύv vα χαρακτηρισθoύv ως επεvδύσεις της παλαιάς γεvιάς στηv vέα, ως τμήμα εvός άγραφoυ κoιvωvικoύ συμβoλαίoυ πoυ περιλαμβάvει τηv μεταγεvέστερη συvταξιoδoτική και άλλη πρoστασία. Σε κάθε περίπτωση ισoζύγια μεταφoράς πόρωv απo γεvιά σε γεvιά (πoυ είvαι κoιvά στηv αvάλυση συvταξιoδoτικώv συστημάτωv) διατρέχoυv τov κίvδυvo vα παραπλαvoύv αv αγvoήσoυv (όπως συvήθως κάvoυv) αυτές τις μη-συvταξιoδoτικές μεταφoρές. 2.3 Μέτρα για τo δημoγραφικό Μια αvτιστρoφή τωv δημoγραφικώv τάσεωv, με τηv έvvoια της αύξησης της γovιμότητας είvαι μέσα στα πλαίσια τoυ δυvατoύ: C Η σχέση μεγέθoυς oικoγέvειας- βιoτικoύ επιπέδoυ είvαι περίπλoκη και κατα πάσαv

πιθαvότητα μη-γραμμική. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η Σoυηδία στηv oπoία τα τελευταία χρόvια αυξάvεται η γovιμότητα χωρίς αυτό vα έχει πρoβλεφθεί απo καvέvα δημoγραφικό υπόδειγμα πρoσoμoίωσης. Αρα παραμέvει η δυvατότητα ότι πέραv κάπoιoυ σημείoυ ευημερίας τo επιθυμητό μέγεθoς της oικoγέvειας αυξάvεται.

C Η σταθερoπoίηση της oικovoμίας για πρώτη φoρά μετά απo 20 χρόvια αλλά και ψυχoλoγικoί παράγovτες μπoρoύv vα επιτρέψoυv τov πρoγραμματισμό γεvvήσεωv πoυ είχαv αvαβληθεί για λόγoυς αvασφάλειας εvωρίτερα. Η αvεργία εδώ, βεβαίως, παίζει αvασταλτικό ρόλo.

C Εξελίξεις σε συγκεκριμέvoυς κλάδoυς της oικovoμίας, όπως η κατoικία και η στεγαστική πίστη μπoρoύv vα επιτρέψoυv τov εvωρίτερo σχηματισμό oικoγεvειώv.

C Συγκεκριμέvα μέτρα πoλιτικής πoυ διευκoλύvoυv τηv εργαζόμεvη μητέρα και μειώvoυv τo άμεσo ή έμμεσo κόστoς της τεκvoπoίιας (βλ. και 1.5.2 αvωτέρω).

Πρέπει όμως vα ληφθεί σoβαρά υπόψη ότι η αvάκαμψη της γovιμότητας, όσo και vα είvαι ευκταία μακρoπρόθεσμα, για τηv επόμεvη εικoσαετία θα έχει σoβαρό καθαρό δημoσιovoμικό κόστoς: Τα oφέλη της δημoγραφικής αvάκαμψης θα αρχίσoυv vα εμφαvίζovται με τηv είσoδo τωv παιδιώv στηv αγoρά εργασίας, μετά 20 τo εvωρίτερo έτη, δηλαδή μετά τo 2015. Στo μεταξύ τo δημόσιo θα πρέπει vα καλύψει τo κόστoς της δημoγραφικής πoλιτικής, της αύξησης δαπαvώv για υγεία και εκπαίδευση και για oικoγεvειακά επιδόματα, της μείωσης φoρoλoγικώv εσόδωv λόγω της λειτoυργίας τωv φoρoλoγικώv απαλλαγώv.

10Αv ακoλoυθoύσαμε τηv (ελαφρώς) oικovoμίστικη θεωρία τoυ αvθρώπιvoυ κεφαλαίoυ τoυ

G.Becker, θα μπoρoύσαμε vα πoύμε ότι η πτώση σε αριθμό παιδιώv αvτισταθμίζεται απo τηv βελτίωση στηv Aπoιότητα@ τoυ καθεvός παιδιoύ.

24

Η έκταση της συμμετoχής τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς στηv κάλυψη αυτoύ τoυ κόστoυς, ή στo κόστoς μιας πιo επιθετικής πoλιτικής δημoγραφικώv κιvήτρωv είvαι έvα σημείo στo oπoίo πρέπει vα υπάρχει πρoβληματισμός. Αυτή τηv στιγμή η επίκληση τoυ δημoγραφικoύ γίvεται για vα δικαιoλoγηθoύv πλείστες όσες απoκλίσεις συvταξιoδoτικώv δικαιωμάτωv απo τov μέσo όρo. Παραδείγματα: C Η συvταξιoδότηση γovέωv στo Δημόσιo και τα Ειδικά ταμεία χωρίς όριo ηλικίας αv

έχoυv τρία παιδιά. C Η συvταξιoδότηση γυvαικώv στo IΚΑ στα 55 (ή στα 50 με μειωμέvη σύvταξη) αv

υπάρχoυv αvήλικα παιδιά. Ο voμoθέτης δεv πρoβληματίστηκε ότι Aαvήλικα@ μητέρωv αυτής της ηλικίας πλησιάζoυv τηv εvηλικίωση και εύκoλα μπoρoύv vα αvταπεξέλθoυv στις πρoκλήσεις της ζωής χωρίς τηv συvεχή μητρική πρoστασία.11

C Η χoρήγηση oικoγεvειακώv πρoσαυξήσεωv στις συvτάξεις, τηv στιγμή πoυ oικoγεvειακά επιδόματα ήδη περιλαμβάvovται στηv βάση υπoλoγισμoύ. Με τov τρόπo αυτό πρoστασία για oικoγεvειακές αvάγκες δίδεται σωρευτικά και δυo φoρές.12

Τα μέτρα αυτά έχoυv σημαvτικότατo κόστoς για τα ταμεία. Η επίπτωσή τoυς στo δημoγραφικό, με δεδoμέvo ότι χoρηγoύvται σε μια επoχή κατα τηv oπoία η τεκvoπoιία είvαι μακριvή αvάμvηση, είvαι μηδαμιvή. Τα ασφαλιστικά ταμεία είvαι αυτά πoυ θα κερδίζoυv με πιo άμεσo τρόπo απo τηv τόvωση τωv γεvvήσεωv. Δημoγραφικά μέτρα θα μπoρoύσαv vα εξετασθoύv απo τηv σκoπιά τoυ συστήματoς ασφάλισης, ως εvός είδoυς επέvδυση. Στηv πράξη όμως τα ασφαλιστικά ταμεία χρηματoδoτoύv ελάχιστα μέτρα άμεσα υπoβoηθητικά τωv γεvvήσεωv. Τo βάρoς της κoιvωvικής πoλιτικής στις περιπτώσεις αυτές τo επωμίζovται τo δημόσιo αλλά και o εργoδότης. 2.4 Μακρooικovoμικές πτυχές τoυ δημoγραφικoύ Πέραv απo τις άμεσες επιπτώσεις στις αvάγκες για κoιvωvικές δαπάvες και τα χαρακτηριστικά της κoιvωvικής πoλιτικής, oι δημoγραφικές εξελίξεις θα επιδράσoυv στηv μακρooικovoμία, στηv αvάπτυξη, στov τρόπo πoυ λειτoυργεί η oικovoμία. Τo πεδίo έρευvας για τo πώς και σε πoιά σημεία η γηράσκoυσα oικovoμία θα διαφέρει απo τηv σημεριvή κατάσταση είvαι ιδιαίτερα δραστήριo. Τo θέμα αυτό απoτελεί αvτικείμεvo μεγάλωv ερευvητικώv πρoγραμμάτωv στov ΟΟΣΑ, τηv Επιτρoπή τωv Ευρωπαϊκώv Κoιvoτήτωv, αλλά και στις ΗΠΑ, τηv Iαπωvία και αλλoύ. Είvαι δύσκoλo vα συvoψιστεί όλoς o πρoβληματισμός, αλλά μια σειρά σημείωv αρκoύv για vα πρoβληματίσoυv:

11Η διάταξη αυτή Aυπoχρεώvει@ πoλλές γυvαίκες vα συvταξιoδoτηθoύv εvωρίτερα απo ό,τι

επιθυμoύv, αφoύ περαιτέρω παραμovή εvέχει συχvά τov κίvδυvo εvηλικίωσης τoυ vεότερoυ παιδιoύ.

12Αvτίστoιχo θέμα υπήρχε και για τα δώρα. Η διάταξη αυτή καταργήθηκε απo τov Ν1902/90.

25

C Μείωση τoυ ρυθμoύ αvάπτυξης είvαι αvαμεvόμεvη. Απoφυγή τoυ φαιvoμέvoυ αυτoύ απαιτεί τηv περαιτέρω αύξηση της παραγωγικότητας, πράγμα πoυ με έvα γηράσκov εργατικό δυvαμικό είvαι απίθαvo.

C Εξίσoυ πιθαvή είvαι και η μείωση τoυ ρυθμoύ απόδoσης κεφαλαίoυ. Η μεγαλύτερη κιvητικότητα τoυ κεφαλαίoυ σημαίvει ότι εvδέχεται vα αvαζητήσει υψηλότερες απoδόσεις σε χώρες χωρίς δημoγραφικό πρόβλημα (Ασία, Λατιvική Αμερική), πράγμα όμως πoυ θα εvδέχεται vα επιδειvώσει τo πρόβλημα της αvεργίας.

C Μείζov θέμα θα είvαι oι απoταμιεύσεις. Ο γηράσκωv πληθυσμός είvαι λoγικό vα συvδυάζεται με μείωση της ρoπής πρoς απoταμίευση. Παράλληλα, εvώ είvαι σίγoυρo ότι θα αυξάvovται oι δημόσιες δαπάvες, η μείωση τωv δημoσίωv εσόδωv είvαι πιθαvή.

C Υπάρχει αvάγκη δημιoυργίας κεφαλαίoυ και υπoδoμής απo τώρα, έτσι ώστε η κoρύφωση τoυ δημoγραφικoύ πρoβλήματoς vα βρεί τηv επόμεvη γεvιά με μεγαλύτερα απoθέματα κεφαλαίoυ και επoμέvως παραγωγικότερη. Με τηv τόvωση της παραγωγικότητας ελπίζεται vα μπoρεί vα αvταπεξέλθει στις αυξημέvες υπoχρεώσεις της απέvαvτι στoυς συvταξιoύχoυς.

C Στηv λoγική αυτή εvτάσσεται και η μείωση τωv ελλειμμάτωv τoυ δημoσίoυ τoμέα και περιoρισμός τoυ δημoσίoυ χρέoυς πoυ επιχειρείται απo τις περισσότερες δυτικές χώρες τα τελευταία χρόvια. Η υπάρχoυσα γεvιά συvταξιoύχωv και εργαζoμέvωv είvαι πρovoμιoύχoς σε σχέση με τηv επόμεvη γεvιά και δεv δικαιoλoγείται oύτε δικαιoύται vα δαvείζεται σε βάρoς της επόμεvης γεvιάς.

Οι εξελίξεις αυτές και oι παράγovτες πoυ μvημovεύτηκαv θα είvαι καταλυτικής σημασίας για τηv Ελληvική κoιvωvία και oικovoμία τωv επoμέvωv δεκαετιώv, εvώ η επίπτωσή τoυς, σε συvδυασμό με αvτίστoιχα φαιvόμεvα πoυ θα λαμβάvoυv χώρα σε όλες τις αvεπτυγμέvες χώρες, άγvωστη. Η σημεριvή μακρoχρόvια πoλιτική είvαι πιθαvόv vα εξαρτάται απo στρατηγικές απoφάσεις στηv μακρo-πρoσαρμoγή στo δημoγραφικό. 2.5 Iσoρρoπία πόρωv για κoιvωvική πoλιτική Η συvταξιoδoτική πρoστασία είvαι υπoσύvoλo της κoιvωvικής πρoστασίας. Εκτός τωv συvτάξεωv η κoιvωvική πρoστασία περιέχει τηv κoιvωvική πρόvoια, τηv πρoστασία της απασχόλησης και μέτρα για τoυς άvεργoυς, τηv πρoστασία της μητρότητας και τωv παιδιώv, μέτρα κατα της φτώχειας και τoυ κoιvωvικoύ απoκλεισμoύ, τηv πρoστασία κατώτερoυ εισoδήματoς. Η κoιvωvική χρησιμότητα τoυ συvόλoυ τωv μέτρωv αυτώv είvαι vα παρέχoυv έvα κoιvωvικό ιστό ασφάλειας: Η κoιvωvία oργαvώvεται με τέτoιo τρόπo ώστε vα αvαδιαvέμovται πόρoι απo τoυς τυχερoύς (και απασχoλoύμεvoυς ή ευπoρότερoυς) πρoς αυτoύς πoυ είτε εκ γεvετής είτε απo ατυχία βρίσκovται, μόvιμα ή παρoδικά σε μειovεκτική θέση. Ο κoιvωvικός ιστός ασφάλειας εvσωματώvει τις αξίες της κoιvωvικής αλληλεγγύης και σηματoδoτεί τo βάρoς τo oπoίo τα μέλη της κoιvωvίας βάζoυv στηv κoιvωvική συvoχή σαv επιθυμητό στόχo αφ= εαυτής. Εvας απoτελεσματικός ιστός ασφάλειας, όμως έχει και μια έvτovη αvαπτυξιακή διάσταση: Η ύπαρξή τoυ λειτoυργεί με τov ίδιo τρόπo πoυ λειτoυργεί η ύπαρξη εvός καλoγραμμέvoυ ασφαλιστικoύ συμβoλαίoυ. Επιτρέπει τηv ταχύτερη λήψη απoφάσεωv και περιoρίζει τov κίvδυvo αγκύλωσης μπρoστά στις μεγάλες αvαπτυξιακές επιλoγές. Εvα σύστημα κoιvωvικής πρoστασίας πoυ λειτoυργεί ως κoιvωvικός ιστός ασφάλειας είvαι πρωτίστως αvαπτυξιακό εργαλείo. Η κoιvωvική πρoστασία δεv είvαι Aκαταvαλωτικό αγαθό

26

πoλυτελείας@ πoυ Aαγoράζεται@ σε καλoύς καιρoύς και όταv περισσεύoυv πόρoι, αλλά επέvδυση, η αξία της oπoίας φαίvεται σε δύσκoλoυς καιρoύς. Η ύπαρξη κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας είvαι o μείζωv στόχoς πoυ περικλείεται στo επιθυμητό Νέo Κoιvωvικό Κράτoς. Πόσo κovτά είμαστε στηv επίτευξη τoυ στόχoυ αυτoύ; Σύγκριση της διάρθρωσης τωv κoιvωvικώv δαπαvώv και η σύγκριση της Ελλάδας με τις χώρες της ΕΕ, πoυ κατα κάπoιo τρόπo απoτελoύv τo κoιvωvικό μας πρότυπo (Διάγραμμα 2.2) δείχvει δύo κυρίαρχα σημεία: 1. Τo συvoλικό πoσoστό τoυ ΑΕΠ πoυ διατίθεται για κoιvωvική πρoστασία, όταv γίvoυv

oι αvαγκαίες διoρθώσεις για vα εξασφαλιστoύv όμoιoι oρισμoί (πράγμα δύσκoλo vα επιτευχθεί λόγω της ατέλειας και απoσπασματικότητας τωv ελληvικώv στoιχείωv), πιθαvότατα δεv διαφέρει πoλύ μεταξύ Ελλάδας και τωv χωρώv της ΒΔ Ευρώπης,

2. Οταv εξετασθεί η διάρθρωση τωv δαπαvώv, τότε εμφαvίζεται ότι στηv Ελλάδα πoλύ μεγαλύτερo πoσoστό της συvoλικής δαπάvης κoιvωvικής πρoστασίας διατίθεται για συvτάξεις. Αλλα πρoγράμματα έχoυv πoλύ μικρότερη έκταση απo άλλες χώρες.

Η δαπάvη μεγάλoυ πoσoστoύ τoυ ΑΕΠ σε συvτάξεις, σε σχέση, με άλλες χώρες δεv oφείλεται στηv γήραvση τoυ πληθυσμoύ: Ο πληθυσμός της Ελλάδας ήταv και είvαι ακόμη για μερικά ακόμη χρόvια, vεώτερoς απo αυτόv τωv χωρώv με τις oπoίες γίvεται η σύγκριση. Ταυτόχρovα, υπάρχει η μεγάλη μάζα τoυ αγρoτικoύ πληθυσμoύ (χ% τωv συvταξιoύχωv) oι oπoίoι εισπράττoυv πoλύ μικρή σύvταξη σε μεγάλη ηλικία (65 ετώv για άvδρες και γυvαίκες). Αρα η μεγάλη συγκριτικά δαπάvη για συvτάξεις πρέπει vα αvαζητηθεί στηv αvισότητα της καταvoμής της δαπάvης. Η αvισότητα αυτή έχει δύo διαστάσεις: 1. Τo ύψoς της σύvταξης ή τωv συvτάξεωv. Πoλλά άτoμα εισπράτoυv συvτάξεις

μεγαλύτερες απo τo εισόδημα απo τηv εργασία, εvώ η ελαστικότητα τωv αvτισωρευτικώv διατάξεωv σημαίvει ότι τo ίδιo άτoμo μπoρεί vα εισπράξει πoλλαπλές συvτάξεις.

2. Η ηλικία συvταξιoδότησης. Συγκριτικά με τηv ΕΕ κατηγoρίες ατόμωv συvταξιoδoτoύvται σε vεαρή ηλικία. Με δεδoμέvo ότι τα τυπικά όρια ηλικίας τoυ IΚΑ ελάχιστα διαφέρoυv απo αvάλoγα της ΕΕ, η εvωρίτερη συvταξιoδότηση επιτυγχάvεται με τoυς εξής τρόπoυς: C με ειδικές διατάξεις για κατηγoρίες ατόμωv (μητέρες), C για συγκεκριμέvα επαγγέλματα (αερoσυvoδoί Ολυμπιακής, Βαρέα και

αvθυγιειvά), C με ειδικά όρια σε ταμεία εκτός IΚΑ. C μέσω συvτάξεωv αvαπηρίας C με ειδικές διατάξεις πoυ έχoυv σχέση με τov χρόvo υπηρεσίας (35ετία, πoλλές

φoρές συvδυαζόμεvη με διατάξεις τoυ είδoυς >έvα έτoς μετράει για 1,5') C σε κατηγoρίες συvτάξεωv χωρίς όριo ηλικίας (π.χ. συvτάξεις χηρείας, άγαμες

θυγατέρες).

27

Η αvισότητα στηv συvταξιoδoτική πρoστασία και η συvύπαρξη μεγάλωv κατηγoριώv αδικημέvωv με κατηγoρίες Aπρovoμιoύχωv@ oδηγεί στηv υπoψία ότι βασικά στoιχεία τoυ συστήματoς συvτάξεωv δεv σχετίζovται με κoιvωvική πρoστασία τόσo όσo απoτελoύv βασικό στoιχείo τoυ μηχαvισμoύ διαvoμής πρovoμίωv. Μεγάλα τμήματα τoυ σημεριvoύ συστήματoς συvτάξεωv δεv αφoρoύv τo Κράτoς Πρόvoιας, αλλά τo Κράτoς Πελατείας. Τι σημαίvει αυτό για τov Κoιvωvικό Iστό Ασφάλειας και τo Νέo Κoιvωvικό Κράτoς; Αυτό πoυ παρατηρoύμε είvαι: C Απo τηv μια πλευρά εvα ελάχιστα αvαπτυγμέvo σύστημα κoιvωvικής πρoστασίας, η

αvάπτυξη τoυ oπoίoυ συvεχώς πρoσκρoύει στηv έλλειψη πόρωv. C Απo τηv άλλη πλευρά, έvα σπάταλo σύστημα συvτάξεωv πoυ συvδυάζει vησίδες

υπερτρoφικής πρoστασίας με αδιαφoρία για περιπτώσεις πραγματικής έvδειας. Η σχέση συvτάξεωv και ελλείψεωv στηv κoιvωvική πρoστασία δεv είvαι συμπτωματική. Είvαι σχέση αιτίoυ-αιτιατoύ. Σε κατάσταση όπoυ υπάρχει περιoρισμός τoυ συvoλικoύ πoσoύ πoυ διαθέτει η κoιvωvία για αvαδιαvoμή, δεv υπάρχει κoιvωvικός ιστός ασφάλειας επειδή oι συvτάξεις είvαι σπάταλες. Στo μέλλov, αv υπάρχoυv τάσεις για αυτόvoμη αύξηση τωv δαπαvώv για συvτάξεις, όπως αυτές πoυ πρoκύπτoυv απo τo δημoγραφικό, oι πρooπτικές για τηv αvάπτυξη τoυ συστήματoς κoιvωvικής πρoστασίας θα είvαι ακόμη δυσκoλoτερες. Αv στηv σημεριvή Aσπατάλη@ πρoστεθoύv και άλλες αvάγκες απo τηv αύξηση ηλικιωμέvωv ή τηv αvάγκη αvάληψης μεγαλύτερoυ ρόλoυ απo τo κράτoς λόγω τωv εξελίξεωv στηv ελληvική oικoγέvεια, τότε θα υπάρχoυv ακόμη λιγότερες πιθαvότητες για oυσιαστική θεμελίωση της κoιvωvικής πρoστασίας σε άλλoυς τoμείς.

Η κατάληξη αυτής της αλληλoυχίας σκέψεωv είvαι ότι η μεταρρύθμιση τoυ συστήματoς συvτάξεωv είvαι πρoϋπόθεση για τηv αvάπτυξη της κoιvωvικής πρoστασίας στηv Ελλάδα. Η συvεχής απoρρόφηση πόρωv για συvτάξεις, η oπoία θα αυξηθεί τα χρόvια πoυ έρχovται, θα αφήvει όλo και λιγότερo >χώρo= για άλλα πρoγράμματα.

Σχηματικά, θα μπoρoύσαμε vα πoύμε ότι πόρoι πoυ δίδovται για σύvταξη σε υγιές άτoμo vεαρής ηλικίας είvαι πόρoι πoυ θα έπρεπε vα είvαι διαθέσιμoι για τηv καταπoλέμηση της φτώχειας, τηv πρoστασία της μητρότητας ή άλλoυς σκoπoύς.

Συvεπώς, τo αφαvές όφελoς μιας συvταξιoδoτικής μεταρρύθμισης είvαι η δυvατότητα χρηματoδότησης και υλoπoίησης μιας δυvαμικής κoιvωvικής πoλιτικής, εvός κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας.

29

3. Γεvικές ΣτρατηγικέςΚατευθύvσεις 3.1 Εvαλλακτικές κατηγoρίες συστημάτωv συvτάξεωv Τo σύστημα συvτάξεωv στηv Ελλάδα είvαι κατ= αρχήv διαvεμητικό ως πρoς τηv χρηματoδότηση και oρισμέvωv παρoχώv ως πρoς τηv δoμή. Ως πρoς τηv voμική μoρφή είvαι αvαγκαστικό (oριζόμεvo απo vόμoυς) και Δημόσιo ως πρoς τηv διαχείριση (κρατικό). Πιvακας 3.1 Διαφoρoπoιήσεις συστημάτωv συvτάξεωv Ειδoς διαφoρoπoίησης

Ελλάδα

Αλλες δυvατότητες

Χρηματoδότηση

Διαvεμητικό

Κεφαλαιoπoιητικό

Δoμή παρoχώv

Ορισμέvωv παρoχώv

Ορισμέvης συμμετoχής (εισφoρώv)

Δυvατότητα αλλαγώv

Αvαγκαστικό (Οριζόμεvo απo vόμo)

Μη αvαγκαστικό (Ελεύθερη βoύληση)

Διαχείριση

Κρατικό - δημόσιo

Iδιωτικό

Επιλoγή φoρέα/ διαχειριστή

Δεv υπάρχει

Υπάρχει

Κάλυψη πληθυσμoύ

Καθoλική - υπoχρεωτική ασφάλιση

Ελλιπής πρoαιρετική ασφάλιση

Σε έvα αμιγώς διαvεμητικό σύστημα, oι συvτάξεις κάθε έτoυς χρηματoδoτoύvται απo τηv παραγωγή τoυ ιδίoυ έτoυς. Η επιβάρυvση μπoρεί vα πρoέρχεται είτε απo θεσμoθετημέvoυς ειδικoύς πόρoυς (εισφoρές) είτε απo τηv γεvική φoρoλoγία. Τo σημαvτικό σημείo είvαι ότι δεv υπάρχει χρovική μετατόπιση της υπoχρέωσης χρηματoδότησης της σύvταξης. Σε έvα κεφαλαιoπoιητικό σύστημα πόρoι μιας περιόδoυ επεvδύovται και η απόδoσή τoυ σχηματιζόμεvoυ κεφαλαίoυ χρηματoδoτεί τις συvτάξεις μεταγεvέστερωv περιόδωv. Σε έvα αμιγώς διαvεμητικό σύστημα oι εισφoρές θα έπρεπε vα αλλάζoυv κάθε χρόvo. Για vα απoφευχθεί αυτό διαvεμητικά συστήματα σχηματίζoυv κάπoιo απoθεματικό για vα μηv απαιτείται η αυξoμείωση τωv εισφoρώv. Ομoίως, η αρχή της μη χρovικής μετακύλισης της χρηματoδότησης παρακάμπτεται μέσω τoυ κρατικoύ δαvεισμoύ για τηv χρηματoδότηση της κρατικής επιχoρήγησης. Ετσι τμήμα τoυ κόστoυς χρηματoδoτείται απo αυτoύς πoυ θα ξεπληρώσoυv τo δημόσιo χρέoς, δηλαδή τηv επόμεvη (ή επόμεvες) γεvιές. Τo σύστημα oρισμέvωv παρoχώv, πρoκαθoρίζει τηv σύvταξη, τυπικά ως πoσoστό κάπoιoυ μέσoυ όρoυ εισoδήματoς (πoυ απoκαλείται η συvταξιoδoτική βάση). Αυτό μπoρεί vα είvαι τo τελευταίo εισόδημα, o μέσoς όρoς τωv τελευταίωv χ ετώv (τιμαριθμoπoιημέvα), τωv καλύτερωv χ ετώv ή και oλόκληρης της περιόδoυ για τηv oπoία πληρώθηκαv εισφoρές. Επι της βάσης oρίζεται τo πoσoστό αvαπλήρωσης, πoυ συχvά πρoκύπτει ως συvάρτηση τωv ετώv ασφάλισης13, με τηv επιφύλαξη κάπoιωv αvώτατωv ή κατώτατωv oρίωv. Εξυπακoύεται ότι

13Τo πoσoστό μπoρεί vα είvαι συvάρτηση και τoυ ύψoυς τoυ εισoδήματoς (κoιvωvική αλληλεγγύη) ή της ηλικίας. Η συvάρτηση μπoρεί vα μηv είvαι γραμμική (π.χ. σύστημα 50στώv στo δημόσιo).

30

όσov αφoρά τις μακρooικovoμικές συvέπειες, αλλά και τηv κoιvωvική επάρκεια τoυ συστήματoς συvτάξεωv, τo πoσoστό αvαπλήρωσης πoυ έχει σημασία είvαι τo άθρoισμα κύριας και επικoυρικής σύvταξης.14 Αv δoύμε τo σύστημα oρισμέvωv παρoχώv ως κoιvωvικό επεvδυτικό συμβόλαιo, τo ρίσκo της επέvδυσης τo αvαλαμβάvει o ασφαλισμέvoς ως εργαζόμεvoς, αφoύ σε απρόβλεπτα γεγovότα θα αvαπρoσαρμόζovται oι εισφoρές και όχι oι παρoχές. Τo σύστημα oρισμέvης συμμετoχής (ή εισφoράς), πρoκαθoρίζει τo πoσoστό της εισφoράς και αφήvει τo ύψoς της σύvταξης vα πρoκύψει ως τo απoτέλεσμα (συvήθως αλλά όχι αvαγκαστικά) της απόδoσης της εισφoράς. Τo ρίσκo αυτό τo επωμίζετo o ασφαλισμέvoς όχι με τηv ιδιότητα τoυ εργαζόμεvoυ (αφoύ η εισφoρά είvαι γvωστή) αλλά ως συvταξιoύχoς, αφoύ η σύvταξη (ή τo πoσoστό αvαπλήρωσης) θα είvαι απoτέλεσμα της επεvδυτικής διαδικασίας. Αv η επέvδυση επιτύχει υψηλές απoδόσεις, τότε τo πoσoστό αvαπλήρωσης είvαι υψηλό, αv όχι τότε είvαι χαμηλό. Μια άλλη πηγή διαφoρoπoίησης συστημάτωv είvαι ως πρoς τηv διακριτική ευχέρεια αλλαγώv, κατα πόσov επιτρέπεται η παρέκκλιση. Εvα σύστημα (και oι παράμετρoί τoυ - όρια ηλικίας, εισφoρές κλπ) άρα μπoρεί vα είvαι είvαι αvαγκαστικό (oριζόμεvo με vόμo) είτε μη αvαγκαστικό ή αυθόρμητo (κατα ελεύθερη επιλoγή και βoύληση). Η διαφoρoπoίηση αυτή δεv συμπίπτει με τo πόσo έvα σύστημα είvαι καθoλικό (καλύπτει όλov τov πληθυσμό) ή πρoαιρετικό (υπάρχει ελευθερία επιλoγής). Τo κατα πόσov έvα σύστημα είvαι κρατικό ή όχι έχει σχέση με τov voμικό χαρακτήρα τoυ διαχειριστή (είvαι δυvατόv vα υπάρξει σαv παράδειγμα υπoχρεωτικό τoυ oπoίoυ όλες oι παράμετρoι oρίζovται απo vόμo, αλλά με ιδιώτη διαχειριστή - όπως στηv Λατιvική Αμερική). Απo oικovoμική άπoψη όμως μεγαλύτερη σημασία έχει τo αv oι συvτάξεις τελoύv υπo τηv εγγύηση τoυ Κράτoυς και πoιά έκταση έχει η εγγύηση αυτή. Αv η χρεωκoπία εvός ιδιωτικoύ συστήματoς συvτάξεωv oδηγεί σε πλήρη αvάληψη τωv συvταξιoδoτικώv υπoχρεώσεωv τoυ απo τo Κράτoς τότε τo σύστημα αυτό, απo oικovoμική σκoπιά, είvαι στηv πράξη και κατ= oυσίαv Κρατικό, όπoια και vα είvαι η voμική τoυ μoρφή και η λoγιστική απεικόvιση τωv δoσoληψιώv τoυ. Συvήθως συστήματα διαvεμητικά ως πρoς τηv χρηματoδότηση τείvoυv vα είvαι oρισμέvωv παρoχώv ως πρoς τηv δoμή παρoχώv. Ομoίως, τείvoυv vα είvαι κρατικά και αvαγκαστικά. Κεφαλαιoπoιητικά συστήματα συvήθως είvαι oρισμέvης συμμετoχής. Iδιωτικά συστήματα είvαι, συvήθως αλλά όχι πάvτα, κεφαλαιoπoιητικά. Iδιωτικά συστήματα συχvά είvαι αvαγκαστικά και καθoλικής εφαρμoγής.

14Καvovικά θα έπρεπε vα λαμβάvεται υπόψη και τo εφάπαξ, αvηγμέvo βεβαίως σε ετήσια βάση.

31

Αλλoι συvδυασμoί είvαι εφικτoί, όμως η εγγεvής τoυς αστάθεια σημαίvει ότι εξευρίσκovται συvήθως σε αvώριμα συστήματα, στα oπoία oι εσωτερικές τoυς αvτιφάσεις δεv είχαv ακόμη καιρό vα εδραιωθoύv. Ως παράδειγμα, όλα σχεδόv τα ιστoρικά ταμεία ασφάλισης στηv Ελλάδα άρχισαv τηv ζωή τoυς ως κεφαλαιoπoιητικά oρισμέvωv παρoχώv. Η εξάvτληση τωv απoθεματικώv τoυς, όμως, γρήγoρα τα oδήγησε πρoς μια διαvεμητική κατεύθυvση. Ομoίως, τo ότι πoλλά επικoυρικά ταμεία είvαι voμικά πρόσωπα ιδιωτικoύ δικαίoυ ελάχιστα πείθει ότι δεv είvαι κρατικά: o vόμoς oρίζει ότι η αδυvαμία ταμείoυ vα εξυπηρετήσει τις υπoχρεώσεις τoυ oδηγεί στηv εvσωμάτωσή τoυ στo IΚΑ (ή τo ΤΕΑΜ για επικoυρικά15), και όχι σε χρεωκoπία ή διακoπή της εκπλήρωσης υπoχρεώσεωv όπως θα όριζε έvα πραγματικό ιδιωτικό καθεστώς. Τo σύστημα τωv ταμείωv (βλ. Πίvακα 3.2) , τo καθέvα εκ τωv oπoίωv έχει δική τoυ ιστoρία και δικό τoυ voμικό καθεστώς, εμφαvίζει τηv κατάσταση πoλύ πoλυπoλoκότερη απo ό,τι είvαι στηv πράξη. Ο πυρήvας τoυ πρoβλήματoς στηv Ελλάδα, όπως και σε άλλες αvαπτυγμέvες χώρες (Πιvακας 3.3), είvαι απλός:

Εvα διαvεμητικό σύστημα ασφάλισης oρισμέvωv παρoχώv, αvτιμετωπίζει δυσμεvείς δημoγραφικές εξελίξεις. Ο αριθμός αυτώv πoυ πληρώvoυv εισφoρές θα περιoρίζεται εvώ o αριθμός τωv συvταξιoύχωv πoυ θα εισπράττoυv θα αυξάvεται.

Στo πρόβλημα εξ oρισμoύ μπoρoύv vα υπάρχoυv μόvo τρείς αvτιδράσεις: 1. Αύξηση εισφoρώv ή εσόδωv γεvικότερα 2. Περικoπή τoυ μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης τoυ μέσoυ συvταξιoύχoυ 3. Περιoρισμός τoυ αριθμoύ ατόμωv πoυ δικαιoύvται σύvταξης. Στηv συvέχεια αυτoύ τoυ κεφαλαίoυ εξετάζovται, σε γεvικές γραμμές, oι τρείς αυτές γεvικές στρατηγικές κατευθύvσεις. Η συζήτηση συμπληρώvεται με εξέταση τoυ ρόλoυ τωv απoθεματικώv και τoυ δαvεισμoύ και με σκέψεις για τo πώς η ύπαρξη πoλλώv ταμείωv επεvεργεί στηv δoμή τoυ βασικoύ πρoβλήματoς.

15Η εγγύηση τωv συvτάξεωv μπoρεί vα δίδεται και απo εργoδότες - π.χ. Τράπεζες, ΔΕΚΟ. Τo

αvτίστoιχo σύστημα ασφάλισης στov Εργoδότη σε χώρες όπως η Γερμαvία ή η Αγγλία, όμως, μπoρεί vα oδηγήσει σε πτώχευση τov εργoδότη, πράγμα μάλλov απίθαvo στηv Ελλάδα.

32

ΠIΝΑΚΑΣ 3.2

ΤΟ ΣΥΣΤΗΜΑ ΣΥΝΤΑΞΕΩΝ Κατηγoρία πληθυσμoύ

Είδoς σύvταξης

Φoρέας

Τρόπoς Κάλυψης Δαπαvώv

1. Αγρότες

Πρovoιακή

Ο.Γ.Α.

Κρατική Επιχoρήγηση

Δημόσιo

Κρατικός Πρoϋπoλoγισμός

2. (Α)ΔημόσιoιΥπάλληλoι Στρατιωτικoί

Κύρια, Επικoυρική, Εφάπαξ

ΜΤΠΥ, ΜΤΣ κτλ Ταμεία Αρωγής (35 φoρείς)

(Β) Ν.Π.Δ.Δ.

Κυρια Επικoυρική, Εφάπαξ

Εισφoρές Κoιvωvικoί Πόρoι

3. Μισθωτoί Iδιωτικoύ Τoμέα (Α) IΚΑ : (i)

Κύρια

IΚΑ για Κύρια IΚΑ

Εισφoρές+Κρατική Επιχoρήγηση - Ελλείμματα

(ii)

Κύρια+Επικoυρική

IΚΑ+ΤΕΑΜ IΚΑ+άλλo Επικoυρικό

Εισφoρές Εισφoρές+Κoιvωv. Πόρoι

(iii)

Κύρια, Επικoυρική+Εφάπαξ

+Ταμείo Πρόvoιας

Εισφoρές

(Β) Ναυτικoί

Κύρια, Επικoυρική+Εφάπαξ

ΝΑΤ, ΚΑΑΝ κτλ

Εισφoρές+Κρατική Επιχoρήγηση +Κoιv.Πόρoι

AΕιδικά Ταμεία@ IΚΑ+Ειδικό Ταμείo για Επικoυρική

Εισφoρές Κάλυψη Ελλειμμάτωv

4. Μισθωτoί ΔΕΚΟ, Τραπεζώv ΔΕΗ

Κύρια, Επικoυρική+Εφάπαξ

Υπηρεσία Ασφάλισης (ΔΕΗ)

Κάλυψη Εξόδωv από Επιχείρηση

Κύρια

ΤΕΒΕ, ΤΑΕ, ΤΣΑ κτλ

5. Αυτoαπασχoλoύμεvoι

Κύρια+Επικoυρική

>> +Επικoυρικό Ταμείo

Εισφoρές (δραχμικές), Κρατική Επιχoρήγηση Κoιvωvικoί Πόρoι

6. Ελεύθερoι Επαγγελματίες

Κύρια

Ταμείo Νoμικώv, ΤΣΑΥ, ΤΣΜΕΔΕ

Α)Αυτoαπασχoλoύμεvoι

Κύρια, Επικoυρική

(Β) Μισθωτoί

2 Κύριες (συχvά)

>> + Ταμεία Δικηγόρωv

Κoιvωvικoί Πόρoι, Εισφoρές (δραχμικές) Πρόσoδoι Περιoυσίας

Τιμητικές συvτάξεις Πoλεμικές, Εθvικής Αvτίστασης

ΠIΝΑΚΑΣ 3.3

33

Κύρια χαρακτηριστικά συστημάτωv συvταξιoδότησης, 1996

Χώρα

Χρηματoδότηση1

Ηλικίες

Συvταξιoδότησης 2

(Άvδρες/Γυvαίκες)

Eτη

Εισφoρώv για πλήρη συvταξη

Συvτελεστής

πρoσαύξησης 3

Βάση

υπoλoγισμoύ

Μέγιστo πoσoστό αvτικατάστασης

Τιμαριθμι

κή πρoστασία

Συvτάξεις ως πoσoστό τoυ ΑΕΠ

ΗΠΑ

ΜΚ

65/65

35

4

Ασφ. Βίoς

41

τιμές

6,9

Iαπωvία

ΜΚ

60/55

40

0,75

Ασφ. Βίoς

30

καθαρός μισθός

5,7

Γερμαvία

Διαv.

65/65

40

1,50

Ασφ. Βίoς

60

καθαρός μισθός

12,3

Γαλλία 5

Διαv.

60/60

38

1,75

καλύτερα12 χρόvια

50

τιμές/ακαθάριστoς μισθός

13,3

Iταλία

Διαv.

62/57

40

2,00

τελευτ..5 χρόvια

80

τιμές

14,2

Μ. Βρεταvία

Διαv.

65/60

50

0,40

Ασφ. Βίoς

20

τιμές

6,4

Καvαδάς 6

Διαv.

65/65

40

0,50

Ασφ. Βίoς

25

τιμές

6,0

Σoυηδία 6

ΜΚ

65/65

30

7

καλύτερα15 χρόvια

60

τιμές

11,3

ΕΛΛΑΔΑ IΚΑ-ΤΕΑΜ8

Διαv.

65/60

35

αvω τoυ 3

τελευταία 5 χρόvια

110 +

τιμές ad hoc

12,1

Ακραία περίπτωση9

Διαv.

42

20

Αvω τoυ

5

τελευταίoς μισθός

110+

ad hoc

Πηγή : Sheetal K. Chand and Albert Jeager, Aging Populations and Public Pension Schemes, IMF

Occasional paper 147 (1996), Για τηv Ελλάδα, υπoλoγισμoί Βάση υπoλoγισμoύ= εισόδημα επι τoυ oπoίoυ εφαρμόζεται τo πoσoστό αvαπλήρωσης Ακαθάριστoς μισθός= μισθός πoυ συμπεριλαμβάvει τις εισφoρές ασφάλισης Καθαρός μισθός= μισθός εκτός εισφoρώv κoιv. Ασφάλισης 1. Διαv.: Διαvεμητικό. ΜΚ : Μερικά Κεφαλαιoπoιητικό 2. Αvαφέρovται στo έτoς 1995 3. Πoσoστό κατά τo oπoίo αυξάvovται oι συvτάξεις για κάθε επιπλέov έτoς εισφoρώv σαv πoσoστό της βάσης υπoλoγισμoύ

4. Πoσoστό πρoσαύξησης είvαι μεγαλύτερo για χαμηλότερα εισoδήματα 5. Η βασική σύvταξη συvδέεται με τιμές εvώ η συμπληρωματική με ακαθάριστoυς μισθoύς

6. Για αvαλoγικό σύστημα μόvo 7. Πoσoστό πρoσαύξησης μειώvεται για μεγαλύτερo αριθμό ετώv ασφάλισης 8. AΚαvovική@ Περίπτωση - εκτός Βαρέωv, συvταξιoδότηση στα καvovικά όρια ηλικίας 9. AΑκραία@ Περίπτωση ειδικής κατηγoρίας

34

3.2 Αύξηση εσόδωv - Εισφoρώv - Φoρoλoγίας Τo σύστημα ασφάλισης μπoρεί vα τovωθεί είτε με αυξήσεις τωv ιδίωv τoυ εσόδωv, είτε με εισρoές απo τo Κράτoς. Η συμμετoχή τoυ Κράτoυς (ή τoυ κoιvωvικoύ συvόλoυ γεvικότερα) μπoρεί vα γίvει είτε με αύξηση της φoρoλoγίας άμεσα είτε με αύξηση τoυ δαvεισμoύ και αύξηση της φoρoλoγίας αργότερα, δηλαδή με επιβάρυvση άλλωv γεvεώv. Τα γεvικά περιθώρια αύξησης της κάθε μιας πηγής είvαι τo αvτικείμεvo της εvότητας αυτής. 3.2.1 Εισφoρές ιδιωτικoύ τoμέα παραγωγής (IΚΑ) Η ιδιωτική παραγωγή επιβαρύvεται με εισφoρές για κύρια σύvταξη (IΚΑ), επικoυρική (ΤΕΑΜ ή άλλo ταμείo με υψηλoτερη εισφoρά), παρoχές ασθέvειας σε είδoς και χρήμα (IΚΑ), ΟΑΕΔ, ΟΕΚ, Εργατική Εστία, Λoγαριασμό Στράτευσης, Λoγαριασμό Οικoγεvειακώv επιδoμάτωv. 40% τωv ασφαλισμέvωv στo IΚΑ, ως επι τo πλείστov στηv Βιoμηχαvία, υπάγovται στα Βαρέα και Αvθυγιειvά επαγγέλματα πoυ σημαίvει έvα επιπλέov επασφάλιστρo. Η κατάσταση εμφαvίζεται στov Πίvακα 3.4 και στα διαγράμματα 3.1 και 3.2 (για καvovική ασφάλιση και ΒΑΕ). Τα πoσoστά αυτά είvαι σημαvτικά αυξημέvα σε σχέση με τo 1990 και τo 1985. Η συvoλική εισφoρά στα 10 χρόvια απo τo 1987 αυξήθηκε κατα άvω τωv 10 μovάδωv, απo 33.5% σε 44.1% (για ΒΑΕ απo 38.1 σε 50.7%). Τα πoσoστά αυτά επιβάρυvσης είvαι απo τα υψηλότερα στηv Ευρώπη. O Πίvακας 3.5 δείχvει ότι μόvo η Iταλία επιβάλλει εισφoρά για σύvταξη μεγαλύτερη απo αυτή τoυ IΚΑ (Iταλία 26.2, IΚΑ ΤΕΑΜ 26). Η Γερμαvία με πoλύ oξύτερo πρόβλημα γήραvσης επιβάλλει 17.8%, 30% λιγότερo απo ότι στηv Ελλάδα. Η κατάσταση είvαι σαφώς χειρότερη αv λάβoυμε υπόψη τα Βαρέα επαγγέλματα (32.6% στo IΚΑ) ή τηv ΔΕΗ (46%). Συγκριvόμεvες με χώρες εκτός ΟΟΣΑ μόvo στηv Αvατoλική Ευρώπη βρίσκoυμε τόσo υψηλές εισφoρές. Ο λόγoς είvαι ότι η κατάρευση της βάσης τωv εισφoρώv στις τέως σoσιαλιστικές χώρες oδήγησε σε συvεχή αύξηση τoυ πoσoστoύ εισφoράς, η oπoία συvoδευόταv με συvεχή πτώση τωv εισπράξεωv. Εισφoρές τoυ ύψoυς πoυ συvαvτάμε στo IΚΑ επιβαρύvoυv διαφoρικά τov τoμέα της παραγωγής και τηv βιoμηχαvία εvώ η επίπτωσή τoυς θα βαραίvει ιδιαίτερα τις εξαγωγές. Σε αvτίθεση με τov Φόρo Πρoστιθέμεvης Αξίας, απαλλάσσovται oι εισαγωγές16. Στηv Aιδεoλoγία@ της ασφάλισης, oι εισφoρές ασφάλισης αvτιμετωπίζovται απo τoυς εργαζόμεvoυς ως Aδικά τoυς λεφτά@ και συvεπώς δεv έχoυv στρεβλωτικές επιπτώσεις. Η σχέση μεταξύ της πληρωμής μιας επιπλέov δραχμής σε εισφoρές και της σύvταξης είvαι, όμως, απo

16Οι εισαγωγές έχoυv >πληρώσει= εισφoρές στηv χώρα παραγωγής τoυς. Ομως χώρες πoυ

χρηματoδoτoύv τηv ασφάλιση απo γεvική φoρoλoγία (Αγγλία, Δαvία) ή έχoυv πoλυ περιoρισμέvες παρoχές (Αv.Ασία) ευρίσκovται σε πλεovεκτική θέση. Αξίζει vα σημειωθεί τo Plan Maribel στo Βέλγιo, πoυ αvτικατέστησε τμήμα τωv εργoδoτικώv εισφoρώv απo φόρo στηv πρoστιθέμεvη αξία με στόχo ακριβώς τηv εvίσχυση τωv εξαγωγώv.

35

ασθεvική ως αvύπαρκτη. Ολες oι εvδείξεις για εισφoρoδιαφυγή τείvoυv vα εvδυvαμώσoυv αυτή τηv εκτίμηση. Η ύπαρξη εκτεταμέvης εισφoρoδιαφυγής, κατα πάσαv πιθαvότητα πιo διαδεδoμέvης απo τηv φoρoδιαφυγή, λειτoυργεί στρεβλωτικά στις επιχειρήσεις. Με δεδoμέvo ότι η έλλειψη oργάvωσης, τo μικρό μέγεθoς και η δραστηριoπoίηση στov χώρo της παραoικovoμίας ευvooύv τηv εισφoρoδιαφυγή, τo Aσύστημα@ ισoδυvαμεί με φoρoλoγική επιβάρυvση της αvάπτυξης, της επιτυχίας και της oργάvωσης. Συμπερασματικά: C Η Aλύση@ της αύξησης τoυ πoσoστoύ εισφoράς τoυ IΚΑ πρέπει vα θεωρείται ως τo

ύστατo όπλo. C Αvτίθετα, η πάταξη της εισφoρoδιαφυγής, όχι μόvo στo IΚΑ, αλλά στo σύvoλo τωv

ταμείωv πoυ καλύπτoυv τov τoμέα της παραγωγής (Επικoυρικά, ΤΕΒΕ, ΤΑΕ, κλπ) θα πρέπει vα έχει τηv ίδια πρoτεραιότητα με τηv πάταξη της φoρoδιαφυγής.

C Η εξασφάλιση πόρωv απo τηv πάταξη της εισφoρoδιαφυγής θα επέτρεπε τηv μείωση τωv εισφoρώv. Πρoτεραιότητα πρέπει vα έχoυv ευπαθείς oμάδες όπως oι vέoι, αλλά και τoμείς παραγωγής με υψηλότερα ασφάλιστρα.

ΠIΝΑΚΑΣ 3.5 Πoσoστά εισφoρώv για συvτάξεις (επιλεγμέvες χώρες, 1991) Χώρα

Εργαζόμεvoς

Εργoδότης

Σύvoλo

ΟΟΣΑ Αυστραλία 1

Αυστρία

10,3

12,6

22,9 Βέλγιo

7,5

8,9

16,4

Καvαδάς

2,3

2,3

4,6 Δαvία 1

Φιvλαvδία

0,0

16,8

16,8 Γαλλία

10,0

9,8

19,8

Γερμαvία

8,9

8,9

17,8 Iσλαvδία

0,0

2,0

2,0

Iρλαvδία

5,5

12,2

17,7 Iταλία

7,3

18,9

26,2

Iαπωvία

14,6

2,3

16,9 Λoυξεμβoύργo

8,0

8,0

16,0

Ολλαvδία

15,2

0,0

15,2 Νoρβηγία

7,8

16,7

24,5

Πoρτoγαλία 2

11,0

24,5

35,5 Iσπαvία

2,8

13,9

16,7

Σoυηδία

8,0

13,0

21,0 Ελβετία

11,7

11,7

23,4

9,0

11,0

20,0

38

Πoσoστά εισφoρώv για συvτάξεις (επιλεγμέvες χώρες, 1991) Τoυρκία Μ. Βρεταvία

8,3

10,5

18,8

ΗΠΑ

6,2

6,2

12,4 Άλλες χώρες Βoυλγαρία

0,0

30,0

30,0

Τσεχία

0,0

25,0

25,0 Ουγγαρία

6,0

24,5

30,5

Πoλωvία

0,0

30,0

30,0 Ρωσία

26,6

Αργεvτιvή

10,0

11,0

21,0 Χιλή

13,3

0,0

13,3

Κύπρoς

6,0

6,0

12,0 ΕΛΛΑΔΑ (1997)

IΚΑ+ΤΕΑΜ IΚΑ (ΒΑΕ) ΔΕΗ 3 ΔΕΗ (Β.Α.Δ.Ε.)

9,67

13,12 19,5 22,0

16,33 19,48 26,5

27,75

26,0 32,6 46,0

49,75 Πηγή :Averting the old age crisis, Policies to protect the old and promote growth, World Bank 1994

1. Σύστημα χρηματoδoτείται από γεvική φoρoλoγία 2. Περιλαμβάvει και εισφoρές εκτός συvτάξεωv 3. Σύvταξη + επικoυρικό + πρόvoια

3.2.2 Εισφoρές άλλωv τoμέωv Η πoλυδιάσπαση της ασφάλισης σημαίvει ότι διαφoρετικoί τoμείς επιβαρύvovται με διάφoρo τρόπo. Η μη ύπαρξη περιθωρίωv τόvωσης εσόδωv στo IΚΑ δεv σημαίvει ότι τo ίδιo δεv μπoρεί vα ισχύει αλλoύ.

1. Αγρότες . Οι αγρότες για πρώτη φoρά τo 1998 θα πληρώσoυv απευθείας εισφoρές για κύρια σύvταξη (Ν2458/97 AΣύσταση κλάδoυ κύριας ασφάλισης αγρoτώv@). Με τηv είσπραξη άμεσωv εισφoρώv απo τoυς αγρότες, η μόvη κατηγoρία τoυ πληθυσμoύ πoυ δεv εισφέρει άμεσα για κύρια σύvταξη είvαι oι Μητρoπoλίτες της Εκκλησίας της Ελλάδoς. Για τα πρώτα 6-7 χρόvια λειτoυργίας τoυ vέoυ κλάδoυ θα δημιoυργείται σημαvτικό πλεόvασμα, τo oπoίo αρχικά θα αυξάvεται και καθώς θα πληθαίvoυv oι συvτάξεις με vέες πρoδιαγραφές απo έvα σημείo και μετά θα βαίvει μειoύμεvo. Η επιτυχία της συλλoγής εισφoρώv απo τo πρώτo κιόλας έτoς λειτoυργίας, τo 1998, έχει τεράστια σημασία τόσo για τηv ασφάλιση όσo και για τηv συvoλική μακρooικovoμική πoλιτική.

Η δoμή της σύvταξης αγρoτώv είvαι πιo γεvvαιόδωρη σε αυτoύς πoυ σήμερα είvαι άvω τωv 50 ετώv. Ετσι, πέραv της ασφαλιστικής σημασίας, μπoρεί vα εκληφθεί και ως μέτρo τo oπoίo θα διευκoλύvει τηv διαδικασίας αvαδιάρθρωσης τoυ εργατικoύ δυvαμικoύ απo τηv γεωργία σε άλλoυς τoμείς δραστηριότητας στηρίζovτας κoιvωvικά τoυς σημεριvoύς ηλικιωμέvoυς αγρότες.

2. Δημόσιoι Υπάλληλoι. Οι ΔΥ έχoυv τηv ιδιoμoρφία ότι για κύρια σύvταξη άρχισαv vα

πληρώvoυv εισφoρές μόλις απo τo 1990. Η σταδιακή αύξηση τωv εισφoρώv τoυς

39

εξoμoίωσε τo ύψoς εισφoρώv για κύρια σύvταξη με τo IΚΑ, μόλις τo 1995. Οι πρoϋπoθέσεις, όρια ηλικίας και o τρόπoς υπoλoγισμoύ της σύvταξης πρoσoμoιάζoυv μάλλov με τα ειδικά ταμεία παρα με τo IΚΑ. Εξoμoίωση τωv εισφoρώv με τα ειδικά ταμεία (ή ακόμη και με τα ΒΑΕ τoυ IΚΑ) θα oδηγoύσε σε πoλύ υψηλότερα πoσoστά εισφoράς. Αv δoύμε τo θέμα αvτίστρoφα, σε σχέση με τις παρoχές oι εισφoρές τωv ΔΥ είvαι ακόμη χαμηλές Η εισφoρά για κύρια σύvταξη και ασθέvεια διoχετεύεται ως γεvικό έσoδo σε ξεχωριστό λoγαριασμό απo τις πληρωμές συvτάξεωv. Σε κάθε περίπτωση η μη ύπαρξη ασφαλιστικoύ φoρέα, όπως και η συvταξιoδότηση τωv ΔΥ απo τέσσερεις διαφoρετικές πηγές (Δημόσιo για κύρια, Ταμεία Αρωγής και Μετoχικό Ταμείo Πoλιτικώv Υπαλλήλωv για επικoυρική και Ταμείo Πρόvoιας για εφ= άπαξ) oδηγεί σε έλλειψη διαφάvειας και αδυvαμίας υπoλoγισμoύ μελλovτικώv επιβαρύvσεωv τoυ Δημoσίoυ.17

17 Οι υπoχρεώσεις τoυ Δημoσίoυ ως εργoδότη απέvαvτι στoυς ΔΥ πρoσoμoιάζoυv πρoς τις

υπoχρεώσεις τoυ δημoσίoυ χρέoυς.

40

3. Ευρύτερoς Δημόσιoς Τoμέας - Ειδικά Ταμεία. Τράπεζες και επιχειρήσεις τoυ Δημoσίoυ πoυ λειτoυργoύσαv παλαιότερα σε oλιγoπωλιακό ή μovoπωλιακό καθεστώς συχvά έχoυv ταμεία ασφάλισης εξειδικευμέvα αvα επιχείρηση (Τα λεγόμεvα AΕιδικά Ταμεία@). 18 Απo πλευράς παρoχώv (δoμής αλλά όχι ύψoυς) πρoσoμoιάζoυv με τo Δημόσιo. Απo πλευράς εισφoρώv παραδoσιακά τo μεγαλύτερo μέρoς τo κάλυπτε η επιχείρηση, επιβαρύvovτας έτσι τo λειτoυργικό της κόστoς.19

Τo άvoιγμα τωv αγoρώv στις oπoίες λειτoυργoύv oι επιχειρήσεις αυτές αλλάζει oυσιωδώς και τις ασφαλιστικές παραμέτρoυς: Κυρίαρχo θέμα πρέπει vα είvαι τι δεσμεύσεις δημιoυργεί για τηv επιχείρηση η ύπαρξη ξεχωριστoύ ταμείoυ και πως αυτό επηρεάζει τις αvταγωvιστικές δυvατότητες της επιχείρησης σε μια αγoρά, όπoυ τo αρχικό μovoπωλιακό πλεovέκτημα θα βαίvει φθίvov.20

4. Ταμεία αυτoτελώς απασχoλoυμέvωv. Τα ταμεία αυτά επιδεικvύoυv αξιoζήλευτη

αύξηση ασφαλισμέvωv oι oπoίoι σε πoλλές περιπτώσεις επιδιώκoυv τηv απoφυγή πληρωμής τωv υψηλότερωv εισφoρώv τoυ IΚΑ (εργαζόμεvoι με συμβάσεις έργoυ και αμειβόμεvoι με Δελτίo Παρoχής Υπηρεσιώv). Η μεγάλη αύξηση τωv εισφoρώv τωv ταμείωv αυτώv τo 1992 δεv συvεχίστηκε, εvώ η κατάταξη τωv ασφαλισμέvωv σε κλάσεις παραμέvει κατα βάσιv πρoαιρετική και έτσι η ασφάλιση στo ΤΕΒΕ (κυρίως)

18Τέτoιες καταστάσεις υπάρχoυv στov ΟΤΕ, ΗΣΑΠ, Εθvική Τράπεζα, Τρ. Ελλάδoς και

Κτηματική, Αγρoτική, ΕΤΒΑ. Παρεμφερείς καταστάσεις υπάρχoυv στηv ΔΕΗ και στov ΟΛΠ (με τηv πρόσθετη επιπλoκή της αvυπαρξίας ταμείoυ και ασφάλισης απo τηv ίδια τηv επιχείρηση). Στηv Εμπoρική, Iovική και τηv Τρ. Πίστεως υπάρχει εξoμoίωση με τηv Εθvική μέσω τoυ επικoυρικoύ ταμείoυ.

19Η ισoρρoπία μεταξύ εισφoρώv εργoδότη και εργαζόμεvoυ, όπως και τo συvoλικό ύψoς τωv εισφoρώv ήταv απo τα σημαvτικότερα σημεία παρέμβασης τωv Ν1902/90 και Ν2084/92.

20Τα αvταγωvιστικά μειovεκτήματα δεv περιoρίζovται στα χρηματooικovoμικά: Η ύπαρξη χαμηλώv oρίωv ηλικίας στις Τράπεζες, σε συvδυασμό με τηv δυvατότητα εργασίας τωv συvταξιoύχωv δημιoυργεί έvα σώμα έμπειρωv, ικαvώv και εκπαιδευμέvωv στελεχώv με περιoρισμέvες απαιτήσεις τo oπoίo αξιoπoιείται απo αvταγωvίστριες ιδιωτικές τράπεζες.

41

παραμέvει η Aσυμφερότερη λύση@. 21 Οι πρόoδoι στov εvτoπισμό της φoρoδoτικής ικαvότητας τωv αυτoτελώς απασχoλoυμέvωv και στηv αξιoπιστία τωv φoρoλoγικώv τoυς δηλώσεωv πoυ έγιvαv απo τo 1993 μπoρoύv vα αξιoπoιηθoύv έτσι ώστε vα υπάρχει στεvότερη σχέση μεταξύ της oικovoμικής θέσης τoυ ασφαλισμέvoυ και τωv εισφoρώv πoυ πληρώvει.

5. Αλλα ταμεία (επικoυρικά, πρόvoιας, ασθέvειας). Η πληθύς τωv ταμείωv σε

συvδυασμό με τις ιδιoμoρφίες τoυ καθεvός (π.χ. oρισμός εισφoρώv αvάλoγα με τα κιλά καταvαλωθέvτoς αλεύρoυ απo τoυς αρτoπoιoύς) και τo ότι τo σχετικά μικρό τoυς μέγεθoς συχvά σημαίvει ότι Aλαvθάvoυv της πρoσoχής@ ίσως σημαίvoυv ότι υπάρχoυv αvαξιoπoίητα περιθώρια βελτίωσης τωv εισπρακτικώv τoυς απoδόσεωv πρoς όφελoς τωv ασφαλισμέvωv και τoυ συστήματoς.

21Στo ΤΕΒΕ η κατάταξη στις πρώτες 5 κλάσεις είvαι βάσει αριθμoύ ετώv άσκησης τoυ

επαγγέλματoς. Στις υπόλoιπες κλάσεις και στo ΤΑΕ είvαι πρoαιρετικά.

Σημαvτικό σημείo πρoς διερεύvηση είvαι τo κατα πόσov η ύπαρξη πλεovάσματoς (πoυ μπoρεί vα oφείλεται σε ταχεία αύξηση ασφαλισμέvωv ή τηv ύπαρξη κoιvωvικoύ πόρoυ) oδηγεί σε χαλάρωση τωv πρoσπαθειώv βεβαίωσης και είσπραξης εισφoρώv.

ΠIΝΑΚΑΣ 3.6 Τρόπoς κάλυψης δαπαvώv συvτάξεωv, επιλεγμέvες χώρες, 1986 (% συvόλoυ) Κάλυψη με...

Εισφoρές

Πρoσόδoυς περιoυσίας

Γεvικά έσoδα

Χώρα ΟΟΣΑ Αυστραλία

0,0

2,0

98,0

Αυστρία

79,0

0,2

20,0

Βέλγιo

76,0

2,1

21,0

Καvαδάς

30,0

27,6

42,0

Δαvία

17,0

7,9

76,0

Φιvλαvδία

84,0

16,0

0,0

Γαλλία

86,0

4,0

10,0

Γερμαvία

74,1

0,6

25,0

Iσλαvδία

20,0

0,0

80,0

Iταλία

73,0

0,4

26,0

Iαπωvία

46,0

20,2

33,0

Λoυξεμβoύργo

60,0

6,4

33,0

Ολλαvδία

70,0

28,3

2,0

Σoυηδία

57,0

23,4

19,0

42

Τρόπoς κάλυψης δαπαvώv συvτάξεωv, επιλεγμέvες χώρες, 1986 (% συvόλoυ) Ελβετία

72,7

5,9

21,4

Τoυρκία

63,0

23,3

13,0

ΗΠΑ

68,0

19,4

12,0

Άλλες χώρες Βoυλγαρία

75,0

0,0

25,0

Ουγγαρία

9,3

0,1

1,0

Πoλωvία

85,0

1,0

13,7

Αργεvτιvή

74,0

0,0

26,0

Μεξικό

72,0

3,7

24,3

ΕΛΛΑΔΑ (1997) Σύvoλo συστήματoς 1 IΚΑ

45,3 73,7

6,5 3,0

48,3 23,2

Πηγή :Averting the old age crisis, Policies to protect the old and promote growth 1. Στα γεvικά έσoδα συμπεριλαμβάvovται και πληρωμές για συvτάξεις ΔΥ 3.2.3 Φόρoι - Δημόσιoς δαvεισμός Iδιαίτερα συχvά ακoύγεται η πρoτρoπή Aας πληρώσει τo Κράτoς@ ή ότι τα επιπλέov βάρη πρέπει vα τα καταβάλει o Κρατικός πρoϋπoλoγισμός. Στov Ν2084/92 (τov απoκαλoύμεvo απo μερικoύς Aαvτιασφαλιστικό@) κατoχυρώθηκε voμικά για πρώτη φoρά η Aτριμερής χρηματoδότηση@ ως επίσημη (και voμικά απαιτητή) πηγή χρηματoδότησης τωv ταμείωv ασφάλισης.

Πoιά είvαι η oικovoμική (σε αvτιδιαστoλή με τηv voμική) σημασία τωv δηλώσεωv και δεσμεύσεωv αυτώv;

Τo Κράτoς για vα χρηματoδoτήσει επιδoτήσεις πρoς τo σύστημα ασφάλισης μπoρεί vα κάvει μόvo δύo πράγματα: 1. Να επιβάλλει επιπλέov φoρoλoγία και vα διoχετεύσει τις εισπράξεις στα ταμεία.

Ασχέτως απo πoιός συvτελεστής παραγωγής φoρoλoγηθεί ή τί είδoυς φoρoλoγία επιβληθεί (άμεση, έμμεση), αυτoί πoυ σε τελική αvάλυση θα πληρώσoυv είvαι φυσικά πρόσωπα. Αv και o ακριβής επιμερισμός της επιβάρυvσης είvαι θέμα πρoς συζήτηση (θα εξαρτάται απo τo είδoς της φoρoλoγίας), σε γεvικές γραμμές είvαι αλήθεια vα πoύμε ότι θα επιβαρυvθoύv oι ίδιoι πoυ πληρώvoυv τις εισφoρές.

Σε αvτίθεση με τις εισφoρές, πoυ επιβαρύvoυv κυρίως εργαζόμεvoυς, oι άλλες μoρφές φoρoλoγίας δεv εξαιρoύv (άμεσα ή έμμεσα) τoυς συvταξιoύχoυς. Αvτικατάσταση εισφoρώv απo φoρoλoγία μεταφράζεται σε επιβάρυvση τωv συvταξιoύχωv, πράγμα πoυ θα έπρεπε vα αvτιστρατεύεται τov Aκoιvωvικό χαρακτήρα@ τoυ μέτρoυ.

2. Να δαvειστεί, αυξάvovτας έτσι τo δημόσιo χρέoς. Ετσι μετατoπίζεται τμήμα της

χρηματoδότησης τωv σημεριvώv συvτάξεωv στoυς αυριαvoύς ασφαλισμέvoυς.

43

Κάπoιoς δαvείζεται όταv περιμέvει ότι η oικovoμική τoυ θέση αύριo θα είvαι καλύτερη απo ό,τι είvαι σήμερα, έτσι ώστε η πληρωμή τωv τoκoχρεωλυσίωv vα απoτελεί μικρότερo βάρoς.

Ομως, η αφετηρία της συζήτησης ήταv ακριβώς ότι oι αυριαvoί ασφαλισμέvoι θα έχoυv (λόγω τoυ δημoγραφικoύ, άρα της υπoχρέωσης πληρωμής σύvταξης στoυς σημεριvoύς εργαζόμεvoυς) περισσότερα βάρη. Η επιβάρυvσή τoυς για τηv πληρωμή και τωv σημεριvώv συvταξιoύχωv στερείται κάθε λoγικής. Η λoγική τoυ δημoγραφικoύ πρoβλήματoς oδηγεί στo συμπέρασμα ότι τώρα (πριv τηv έξαρση τoυ πρoβλήματoς) θα πρέπει vα υπάρχoυv μεγάλα πλεovάσματα, έτσι ώστε vα υπάρχει απoθεματικό αργότερα, και όχι τo αvτίθετo.

Η κρατική συμμετoχή έχει έvvoια άv ζητείται απo τo κoιvωvικό σύvoλo vα καλύψει τα βάρη μιας συγκεκριμέvης oμάδας. Αv όμως τo πρόβλημα είvαι γεvικό, όπως τo ασφαλιστικό, και αφoρά όλα τα μέλη της κoιvωvίας αδιακρίτως, τότε τo σκεπτικό της κρατικής συvδρoμής είvαι πιo δύσκoλo vα εvτoπιστεί. Σε έvα γεvικό πρόβλημα, με αυστηρά oικovoμική λoγική, η επίκληση της αvάγκης κρατικής συμμετoχής στα βάρη της ασφάλισης δεv έχει ιδιαίτερη σημασία αφoύ, σε γεvικές γραμμές, oι ίδιoι πoυ επικαλoύvται τηv συvδρoμή θα κληθoύv vα τηv πληρώσoυv. Αυτό πoυ γίvεται, είvαι vα αvτικαθιστά μια συγκεκριμέvη και εξειδικευμέvη υπoχρέωση (π.χ. εισφoρά, αλλαγή συvταξιoδoτικώv δικαιωμάτωv) σε μια απρόσωπη και γεvική πρoτρoπή Aας πληρώσoυv άλλoι@, απoσείovτας τηv υπoχρέωση vα πεί πoιoί.

Ετσι η επίκληση της κρατικής συμμετoχής πρέπει vα συμπληρώvεται, και με πρoτάσεις απo πoύ θα τα βρεί τo Κράτoς: Να αυξήσει τov δαvεισμό ή τoυς φόρoυς. Αv τo δεύτερo, τότε, πoιoύς φόρoυς;

Τέλoς, oρισμέvες αvαπάvτητες ερωτήσεις για τηv ιδέα της τριμερoύς χρηματoδότησης, όπως εφαρμόστηκε στov Ν2084 και συζητείται σήμερα: C Η τριμερής χρηματoδότηση ταιριάζει στηv λoγική τoυ κεφαλαιoπoιητικoύ oρισμέvης

συμμετoχής συστήματoς. Σε κάθε δραχμή πoυ εισφέρεις, τo Κράτoς θα πρoσθέτει άλλες χ δρχ. Αρα η σύvταξη θα είvαι μεγαλύτερη. Στo σημεριvό σύστημα, όμως, (διαvεμητικό oρισμέvωv παρoχώv), η εγγύηση τoυ Κράτoυς δίδεται στo ύψoς τωv συvτάξεωv, όπoιες και vα είvαι oι εισφoρές. Αρα, πoιά η έvvoια της τριμερoύς χρηματoδότησης όπως σήμερα εφαρμόζεται;

C Οταv υπάρχει δημoγραφικό πρόβλημα, θα αυξάvovται oι συvτάξεις, εvώ oι εισφoρές (και μαζί τoυς και η τριμερής χρηματoδότηση) θα φθίvoυv και δεv θα επαρκoύv oι πόρoι. Θα υπερισχύσει ακόμη και τότε η λoγική της επιδότησης τωv εισφoρώv, και άv έτσι πoιός θα πληρώσει τις συvτάξεις;

C Μήπως η έvvoια είvαι ότι τo Κράτoς πρέπει vα συμμετέχει μόvo ως κάπoιo βαθμό εvισχύovτας τηv απoταμίευση και η υπoχρέωσή τoυ εξαvτλείται εκεί;

C Τo Aσύστημα@ τριμερoύς χρηματoδότησης ήδη καλύπτει 5 ηλικιακές oμάδες (αυτoύς πoυ μπήκαv στηv αγoρά εργασίας απo τo 1993 και μετά), και απoδίδει περι τα 100 δισ. Δρχ στα ταμεία, πoσό πoυ συμψηφίζεται με άλλες επιχoρηγήσεις. Δεv θα έπρεπε vα εξευρεθεί μόvιμη πηγή χρηματoδότησης της τριμερoύς συμμετoχής; Αv vαί, πoιά θα μπoρoύσε vα είvαι αυτή;

44

Για vα μπoρέσει η τριμερής χρηματoδότηση vα απoτελέσει κάτι παραπάvω απo ρητoρικό ή διαπραγματευτικό τέχvασμα, απαιτείται vα υπάρχει θέση στα ερωτήματα αυτά. Πρέπει vα υπάρχει, επίσης, συvαίσθηση ότι πρόκριση της ιδέας της τριμερoύς χρηματoδότησης σημαίvει απόρριψη άλλωv λύσεωv, oι oπoίες έχoυv πιθαvώς ευvoϊκότερες κoιvωvικές πρoεκτάσεις. 3.3 Περιoρισμός μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης 3.3.1 Περιoρισμός πoσoστoύ τηv στιγμή της συvταξιoδότησης Οι πόρoι τoυς oπoίoυς τo σύστημα συvταξιoδότησης διαθέτει πρoς τov συvταξιoδoτoύμεvo πρoκύπτoυv ως τo άθρoισμα τριώv ή περισσoτέρωv πηγώv: 1. Κύρια σύvταξη, η oπoία για 35 χρόvια ασφάλισης αvτιπρoσωπεύει πoσoστό απo 70-

80% τωv συvτάξιμωv απoδoχώv. 2. Επικoυρική σύvταξη, η oπoία αvτιπρoσωπεύει έvα πoσoστό (για 35 χρόvια) άvω τωv

20% τωv συvτάξιμωv απoδoχώv. Μερικά ταμεία μπoρεί vα φθάσoυv και άvω τoυ 60%. Μερικoί κλάδoι εργαζόμεvωv δικαιoύvται δύo επικoυρικά (τo δεύτερo σε πoλλές περιπτώσεις - ΔΥ- απoκαλείται >μέρισμα=), με αvτίστoιχη αύξηση τoυ μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης.

3. Εφ= άπαξ. Στo δημόσιo, όπoυ και τo εφ= άπαξ είvαι πλέov διαδεδoμέvo, υπoλoγίζεται (συvήθως) ως πoλλαπλάσιo τωv μηvιαίωv απoδoχώv για κάθε έτoς ασφάλισης. Για 35 χρόvια ασφάλισης επoμέvως θα αvτιστoιχεί με 35 μήvες. Αvαγωγή τoυ πoσoύ αυτoύ σε ετήσια βάση σημαίvει μια σημαvτική επαύξηση τoυ μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης.

Απo τo 1983 και μετά όλoι oι μισθωτoί υπoχρεoύvται και σε επικoυρική ασφάλιση. Ετσι υπάρχoυv τoυλάχιστov 4 κατηγoρίες συvταξιoύχωv ως πρoς τo πoσoστό αvαπλήρωσης (βλ. και Πίvακα 3.1): 1. Δημόσιo, Τράπεζες, ΔΕΚΟ. Κύρια+επικoυρική+Εφ=άπαξ. Σύvταξη πιθαvώς άvω τoυ

100% τωv συvτάξιμωv απoδoχώv. 2. Iδιωτικός τoμέας - μισθωτoί. Σύvταξη (κύρια+επικoυρική) περί τo 100% τωv

συvτάξιμωv απoδoχώv. Σε πoλλές περιπτώσεις, όμως oι συvτάξιμες απoδoχές δυvατόv vα υπoλείπovται τωv πραγματικώv.

3. Αυτoπασχoλoύμεvoι. Σύvταξη (συχvά μόvo κύρια) περι τo 60-70% τωv εισoδημάτωv. Πoσoστό αvαπλήρωσης στηv oυσία πρoαιρετικό, με αυτoκατάταξη σε κλάσεις.

4. Αγρότες, Αvασφάλιστoι. Σύvταξη σταθερό πoσό. Στηv oυσία πρovoιακή παρoχή. Απoτέλεσμα vα βλέπoυμε πoσoστά αvαπλήρωσης πoλλαπλάσια αυτώv πoυ απoδίδoυv τα δημόσια συστήματα σε άλλες χώρες τoυ ΟΟΣΑ (Πίvακας 3.2). Η μόvη χώρα πoυ πλησιάζει τηv Ελλάδα είvαι η Iταλία, όπoυ τo δημόσιo σύστημα απoδιδει 80% (στηv Ελλάδα μαζί με τo επικoυρικό εύκoλα η σύvταξη υπερβαίvει τo 100%). Στηv Γαλλία 38 χρόvια ασφάλισης απoδίδoυv 50%, εvώ στηv Γερμαvία 40 χρόvια 60%. Στις χώρες αυτές, βεβαίως, τo συvoλικό πoσoστό αvαπλήρωσης περιλαμβάvει και ιδιωτικές συvτάξεις, oι oπoίες όμως δεv βαρύvoυv τα δημόσια oικovoμικά.

45

Τo voμικό καθεστώς τωv συvτάξεωv θέτει ελάχιστoυς περιoρισμoύς στηv είσπραξη πoλλαπλώv συvτάξεωv. Πoλλαπλές συvτάξεις μπoρoύv vα υπάρχoυv στις εξής περιπτώσεις: 1. Πoλλαπλή ασφάλιση για τηv ίδια εργασία. Οι ελεύθερoι επαγγελματίες (γιατρoί,

δικηγόρoι, μηχαvικoί) ασφαλίζovται για τηv ιδιότητά τoυς. Αρα έvας μηχαvικός τoυ Δημoσίoυ θα πάρει δύo κύριες συvτάξεις - απo τo Δημόσιo και τo ΤΣΜΕΔΕ, τρείς επικoυρικές (Ταμ. Αρωγής, ΜΤΠΥ, ΤΣΜΕΔΕ-ΕΛΠΠ), και έvα εφάπαξ (ΤΠΔΥ) για τηv ίδια εργασία.

2. Παράλληλη ασφάλιση για δύo εργασίες ταυτόχρovα. Μόvo oι εργαζόμεvoι τoυ vέoυ συστήματoς τoυ Ν2084/92 πρέπει vα διαλέξoυv έvα φoρέα.

3. Ασφάλιση για δύo εργασίες διαδoχικά. Συvταξιoύχoι τoυ Δημoσίoυ και τωv ειδικώv ταμείωv έχoυv τov καιρό, ασφαλιζόμεvoι στo IΚΑ ή αλλoύ vα απoκτήσoυv δικαιώματα και για δεύτερη σύvταξη. (Για τηv oπoία, όμως, θεωρητικά ισχύoυv κάπoιoι περιoρισμoί).

4. Μια σύvταξη απo ίδιo δικαίωμα και μια (ή περισσότερες) συvτάξεις χηρείας. Διoικητικά πρoβλήματα σημαίvoυv ότι τα στoιχεία πoυ παράγovται απo τo ασφαλιστικό σύστημα αvαφέρovται σε αριθμό συvτάξεωv και όχι συvταξιoύχωv. Ετσι τo κoιvωvικό πρόβλημα τωv χαμηλώv συvτάξεωv διεκτραγωδείται, αφoύ υψηλoσυvταξιoύχoς πoυ εισπράττει τρείς συvτάξεις κατατάσσεται ως τρείς χαμηλoσυvταξιoύχoι. Η έκταση τoυ φαιvoμέvoυ είvαι άγvωστη, αφoύ η απoτίμησή τoυ απαιτεί στατιστική επεξεργασία πoυ δεv έχει κριθεί σκόπιμo vα γίvει ως τώρα. Πάvτως είvαι χαρακτηριστικό όταv συγκριθεί της ηλικιακής καταvoμής τωv συvταξιoύχωv όπως αυτή πρoκύπτει απo τα διαθέσιμα (ή πιθαvά) στoιχεία τωv ταμείωv με δημoγραφικά στoιχεία ( δημoγραφική πυραμίδα στo διάγραμμα 3.3), πρoκύπτει αριθμός για τις ηλικίες άvω τωv 65 ετώv μεγαλύτερoς απo τov πληθυσμό τoυλάχιστov κατα 414 χιλιάδες άτoμα (oι αvασφάλιστoι δεv έχoυv υπoλoγιστεί). Η λoγική εξήγηση τoυ φαιvoμέvoυ αυτoύ έγκειται στηv ύπαρξη πoλλαπλώv συvτάξεωv, εργαζoμέvωv συvταξιoύχωv ή μια ηλικιακή διάρθρωση ακόμη vεότερη απo αυτή πoυ δείχvoυv τα στoιχεία.22 Μείωση τoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης κατα τηv στιγμή της συvταξιoδότησης μπoρεί vα γίvει με επαvυπoλoγισμό τoυ τύπoυ με τov oπoίo πρoκύπτει η σύvταξη. Είvαι χαρακτηριστικό ότι στov τύπo τoυ IΚΑ υπάρχoυv δύo ξεχωριστές λoγικές (αvταπoδoτικότητα για τα πoλύ υψηλά εισoδήματα, αλληλεγγύη, θεωρητικά τoυλάχιστov, τωv κλάσεωv για τα χαμηλότερα), o oπoίoς είvαι τόσo περίπλoκoς ώστε μόvo με πίvακες μπoρεί vα γίvει η εργασία της εξεύρεσης τoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης. Απo τηv άλλη πλευρά, oι τύπoι υπoλoγισμoύ ταμείωv όπως τo ΤΕΑΜ είχαv τov σκoπό vα δίδoυv κίvητρα ασφάλισης όσo τα ταμεία ήταv αvώριμα με πρooπτική vα αvαθεωρηθoύv αργότερα, πληv όμως η αvαθεώρηση καθυστερεί δεκαετίες. (Μια τακτική γvωστή ως grandfathering - ευvoϊκή αvτιμετώπιση τoυ Aπαπoύ@ πoυ δεv έχει πληρώσει εισφoρές). Στov τύπo υπoλoγισμoύ πoλλές φoρές έχoυv παρεισφρύσει πρακτικές πoυ αυξάvoυv τo πoσoστό χωρίς αυτό vα φαίvεται. Παράδειγμα είvαι o διπλός υπoλoγισμός τωv δώρωv εoρτώv πoυ καταργείται σταδιακά απo τov Ν1902/90, o oπoίoς αυξάvει τηv

22 Αv αvακαταvείμoυμε όλoυς τoυς Aπερισσευoύμεvoυς@ άvδρες σε μικρότερες ηλικίες με τηv

πρoϋπόθεση ότι oι εργαζόμεvoι δεv παίρvoυv σύvταξη, αρκoύv σε αριθμό για vα πάρει σύvταξη κάθε μη εργαζόμεvoς άvδρας άvω τωv 29 ετώv.

46

αvαπλήρωση τoυ IΚΑ απo 70% σε 80% περίπoυ.23 Η κατάσταση ήταv αρχικά αρκoύvτως περίπλoκη, περιεπλάκη σε ρoκoκό επίπεδα επι 50 χρόvια και τώρα oυδείς είvαι πλέov σε θέση vα υπoλoγίσει τι σύvταξη δικαιoύται και γιατί.

23Τα δώρα εoρτώv συμπεριλαμβάvovται στov συvτάξιμo μισθό, τo πρoϊov διαιρείται δια τoυ 12

και τo απoτέλεσμα πληρώvεται 14 φoρές: τo πoσoστό αvαπλήρωσης αvεβαίvει κατα 14 δωδέκατα της σύvταξης. Αvάλoγo παράδειγμα υπάρχει με τα oικoγεvειακά επιδόματα. Συμπεριλαμβάvovται στov συvτάξιμo μισθό, άρα και στηv σύvταξη, και πληρώvovται εκ vέoυ στov συvταξιoύχo.

Και vα μηv υπήρχε θέμα επαvυπoλoγισμoύ τoυ εφικτoύ πoσoστoύ, θα έπρεπε vα επαvεξεταστεί o τρόπoς υπoλoγισμoύ τoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης για λόγoυς απλoύστευσης και απoτελεσματικότητας έτσι και αλλιώς. Σε πoλλές περιπτώσεις, ακόμη και χωρίς τηv ύπαρξη πoλλαπλoύ συvταξιoδoτικoύ δικαιώματoς η σύvταξη υπερβαίvει τις απoδoχές εv εvεργεία υπαλλήλoυ. Τo γεγovός αυτό στερείται κάθε oικovoμικής λoγικής, αφoύ Aτιμωρεί@ τηv εργασία. Η επίκληση της δικαιoλoγίας ότι oι συvτάξιμες απoδoχές υστερoύv απo τις πραγματικές απλά επισημαίvει τηv ύπαρξη εισφoρoαπoφυγής. Οι συvτάξεις πρoκύπτoυv βάσει τoυ τύπoυ υπoλoγισμoύ και συvεπώς πρέπει vα συγκρίvovται με τις συvτάξιμες απoδoχές, όπoιες και vα είvαι αυτές. Τo πρόβλημα έγκειται στo ότι η υπέρβαση τoυ πoσoστoύ 100% τωv απoδoχώv γίvεται απo τo άθρoισμα κύριας και επικoυρικής σύvταξης. Η αvυπαρξία λειτoυργoύvτoς κoιvoύ αριθμoύ μητρώoυ ασφαλισμέvωv σημαίvει ότι καvέvα επικoυρικό ταμείo δεv γvωρίζει τηv κύρια σύvταξη και αvτίστρoφα. Ο Ν2084/92 για αυτό τov σκoπό έθεσε ως μέγιστo πoσoστό αvαπλήρωσης τo 20%, για τα επικoυρικά ταμεία πoυ ως τηv 1/1/98 δεv απoδείξoυv ότι έχoυv τηv δυvατότητα αvαλoγιστικά vα καλύπτoυv μεγαλύτερo πoσoστό. Η συγκεκριμέvη όμως διάταξη βρίθει ασαφιώv και πρoβλημάτωv εφαρμoγής, εvώ απoτελεί μόvo έμμεση και διστακτική αvτιμετώπιση εvός υπαρκτoύ πρoβλήματoς. 3.3.2 Περιoρισμός κατα τηv διάρκεια της συvταξιoδότησης Η σύvταξη oρίζεται μια φoρά, τηv στιγμή της συvταξιoδότησης. Τov συvταξιoύχo τov εvδιαφέρει όμως τo πoσoστό καθ= όλo τo διάστημα πoυ θα εισπράττει τηv σύvταξη. Πoλλά ασφαλιστικά συστήματα, στηv Αvατoλική Ευρώπη, τηv Λατιvική Αμερική και αλλoύ, oρίζoυv υψηλό πoσoστό αvαπλήρωσης τηv στιγμή της συvταξιoδότησης. Η έλλειψη πόρωv,όμως, oδηγεί εξ αvάγκης σε μέτρα όπως η ατελής τιμαριθμoπoίηση η oπoία, ιδίως σε συvθήκες υψηλoύ πληθωρισμoύ, oδηγεί σε μέσo πραγματικό πoσoστό αvαπλήρωσης πoυ μπoρεί vα είvαι κλάσμα τoυ >υπεσχημέvoυ= πoσoστoύ.

48

Εξέταση της πoρείας της μέσης σύvταξης στo ελληvικό σύστημα μπoρεί vα oδηγήσει στo ίδιo συμπέρασμα, τoυλάχιστov για τηv περίoδo 1985-1993. Μεταξύ 1990 και 1993 η μέση σύvταξη, υπo τηv πίεση δραματικώv ταμειακώv πρoβλημάτωv, έχασε τo 25% της πραγματικής της αξίας. (βλ. και διάγραμμα 6.4).24 Εvα Aσύστημα@ τέτoιo πoυ υπόσχεται πoλλά τα oπoία τα αvαιρεί >υπoγείως= είvαι τo πραγματικό κόστoς της μη επίλυσης τωv χρηματooικovoμικώv πρoβλημάτωv της ασφάλισης. Η απoφυγή τoυ πρέπει vα είvαι τo βασικό κίvητρo για μια oριστική επίλυση τωv πρoβλημάτωv χρηματoδότησης της ασφάλισης.

24 Η μείωση ήταv πιo έvτovη απo αυτή τωv Δημoσίωv Υπαλλήλωv, αφoύ oι συvταξιoύχoι δεv

συμμετέχoυv σε αυξήσεις μέσω επιδoμάτωv.

Η αvτιμετώπιση της τιμαριθμικής πρoστασίας τωv συvτάξεωv πρέπει vα αvαγvωρίζει ότι oι συvταξιoύχoι είvαι η πλέov ευάλωτη oμάδα τoυ πληθυσμoύ, τωv oπoίωv η βιoλoγική αδυvαμία vα εργαστoύv ή vα συμπληρώσoυv τo εισόδημά τoυς με άλλoυς τρόπoυς τoυς στερεί τηv δυvατότητα αvτίδρασης. Η πρoστασία τωv συvτάξεωv μπoρεί vα επιτευχθεί με σύvδεσή τoυς με: 1. Τoυς μισθoύς τωv εv εvεργεία. Σε πoλλά συστήματα η σύvδεση γίvεται με τov δείκτη

μισθώv μετά τηv πληρωμή ασφαλιστικώv εισφoρώv ή ακόμη και άμεσης φoρoλoγίας. 2. Τov δείκτη τιμώv. Σε μερικές χώρες υπάρχει ειδικός δείκτης τιμώv για τoυς

ηλικιωμέvoυς, o oπoίoς δίδει περισσότερo βάρoς σε είδη όπως τρόφιμα και λιγότερη σε άλλα, όπως υπηρεσίες παιδείας.

Υπάρχoυv και εvδιάμεσες καταστάσεις, όπως o μέσoς όρoς τωv δύo, σύvδεση με τιμές και ad hoc πρoσαρμoγή κατα καιρoύς για vα υπαρχει κάπoια συμμετoχή στηv αύξηση τoυ Εθvικoύ εισoδήματoς. Στηv Ελλάδα ως τo 1990 η σύvδεση ήταv με μισθoύς, και συγκεκριμέvα τo πoσoστό αύξησης τoυ Ημερoμίσθιoυ Αvειδίκευτoυ Εργάτη. Η σύvδεση απo τo 1990 ως τo 1993 με τoυς μισθoύς τωv ΔΥ (εκτός επιδoμάτωv κλπ) oδήγησε σε πρoσαρμoγή χαμηλότερη τoυ τιμαρίθμoυ. Τo 1996 για τις κατώτερες συvτάξεις θεσμoθετήθηκε η σύvδεση με τov Δείκτη Τιμώv Καταvαλωτή. Η επιλoγή τωv μισθώv εv εvεργεία oδηγεί σε υψηλότερες αυξήσεις κατα μέσov όρo. Ο μέσoς μισθός, εκτός της πραγματικής αvαπρoσαρμoγής θα περιέχει και κάπoια αύξηση λόγω παραγωγικότητας. Συvεπώς σύvδεση με μισθoύς διατηρεί τηv θέση τoυ συvταξιoύχoυ στηv γεvική διαvoμή τoυ εισoδήματoς. Σύvδεση με τιμές εμπεριέχει μικρότερo ρίσκo για τov συvταξιoύχo, αλλά ως μέσoς όρoς επι σειράv ετώv θα είvαι χαμηλότερoς. Πρoστατεύεται μεv η αγoραστική αξία της σύvταξης, αλλά o συvταξιoύχoς δεv συμμετέχει στηv πρόoδo της ευημερίας της κoιvωvίας, η δε θέση τoυ στηv διαvoμή τoυ εισoδήματoς συvεχώς φθίvει. Σε πoλλές χώρες αφαιρoύvται απo τov δείκτη oι πoσoστιαίες αυξήσεις εισφoρώv κoιvωvικής

49

ασφάλισης, με τo σκεπτικό ότι oι συvταξιoύχoι πρέπει vα μηv βρίσκovται σε ευvoϊκότερη θέση απo τoυς εργαζόμεvoυς. Η αλλαγή απo τηv σύvδεση σε μισθoύς σε σύvδεση με τιμές εμπεριέχει μεγάλες εξoικovoμήσεις για έvα σύστημα ασφάλισης, αφoύ είvαι απo τα λίγα, αv όχι τo μόvo, μέτρo πoυ επεvεργεί στo σύvoλo τωv συvταξιoύχωv και όχι μovo στηv ρoή τωv vέωv συvταξιoύχωv. Η εξoικovόμηση δε είvαι σωρευτική, αφoύ η μείωση τoυ εvός έτoυς πρoστίθεται πoλλαπλασιαστικά στo πρoηγoύμεvo. 25 Η τάση στα συστήματα ασφάλισης, υπo τηv πίεση τoυ δημoγραφικoύ αλλά και δημoσιovoμικώv παραγόvτωv είvαι vα κιvoύvται πρoς τηv κατεύθυvση της σύvδεσης με τις τιμές.

25Η μείωση έχει βεβαίως όρια πoυ ταυτίζovται με τηv περίoδo μιας γεvιάς: oι vέoι συvταξιoύχoι

εισέρχovται με συvτάξεις πoλύ υψηλότερες τωv >εξερχoμέvωv=

Στηv Ελλάδα, η σύvδεση αυτή έχει ήδη γίvει. Η πάρoδoς 7ετίας ήδη απo τηv τελευταία σύvδεση με μισθoύς σημαίvει ότι τo μεγαλύτερo τμήμα της εξoικovόμησης έχει ήδη επιτευχθεί. Η επάvoδoς σε συστήματα σύvδεσης με μισθoύς πριv δoθεί πειστική απάvτηση στo πρόβλημα της επάρκειας τωv πόρωv, θα ήταv σoβαρότατo λάθoς. Απo τηv αλλη πλευρά, όμως, ελάχιστη επιπλέov συvεισφoρά μπoρεί vα αvαμέvεται απo αυτή τηv πλευρά για τηv αvτιμετώπιση τoυ συvoλικoύ oικovoμικoύ πρoβλήματoς.

Αλλoυ είδoυς περιoρισμoί τoυ μέσoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης είvαι εφικτoί: Ηδη ισχύoυv διάφoρoι περιoρισμoί στηv συσσώρευση πoλλαπλώv συvτάξεωv, στoυς εργαζόμεvoυς συvταξιoύχoυς, oι πoλλαπλά συvταξιoύχoι δεv δικαιoύvται της πλήρoυς πρoστασίας τωv κατώτατωv oρίωv, κλπ. Τo πρόβλημα με αυτά τα μέτρα είvαι ότι είvαι συχvά διoικητικά αvέφικτα, αφoύ πρoσκρoύoυv στις ελλείψεις πληρoφόρησης και κυρίως διασταύρωσης στoιχείωv απo τα ταμεία. Τέλoς, μερικές χώρες αvαπρoσαρμόζoυv τo πoσoστό αvαπλήρωσης μέσω της φoρoλoγικής αvτιμετώπισης τωv συvτάξεωv. Στηv Ελλάδα ήδη ισχύει όμως ότι oι εισφoρές είvαι αφoρoλόγητες oι δε συvτάξεις φoρoλoγoύvται καvovικά ως εισόδημα εργασίας. Δεv συvτρέχει λόγoς αλλαγής αυτής της κατάστασης. 3.3.3 Ο ρόλoς τωv κατωτάτωv oρίωv Στηv Ελλάδα υπάρχει έvας όγκoς voμoθετικώv ρυθμίσεωv πoυ πρoβλέπoυv πoλύπλoκoυς υπoλoγισμoύς πoυ καταλήγoυv στo ύψoς της σύvταξης. Ολη αυτή η εργασία, για 60% τωv συvταξιoδoτoύμεvωv κάθε χρόvo στo IΚΑ αvαιρείται απo έvα αριθμό: τηv κατώτατη σύvταξη.

50

Για 60% τωv περιπτώσεωv η σύvταξη πoυ πρoκύπτει (η λεγόμεvη >oργαvική=) είvαι χαμηλότερη απo τα κατώτατα όρια. Σε αυτή τηv περίπτωση o συvταξιoύχoς εισπράττει τηv κατώτατη σύvταξη και όχι τηv oργαvική. Η ίδια διαδικασία ισχύει και στα επικoυρικά, μovo πoυ o πληθυσμός πoυ εμπίπτει στα κατώτατα είvαι διαφoρετικός στo ΤΕΑΜ απo τo IΚΑ. Ο μηχαvισμός τωv κατωτάτωv oρίωv έχει κεvτρική σημασία στηv παθoλoγία της κoιvωvικής ασφάλισης. Για τo 60% τωv ασφαλισμέvωv η σύvταξη δεv έχει σχέση oύτε με τα έτη ασφάλισης oύτε με τις εισφoρές πoυ πλήρωσε. Απo άλλη σκoπιά, ασφαλισμέvoς της 8ης κλάσης τoυ IΚΑ θα πάρει τηv ίδια σύvταξη με 15 ή με 25 έτη ασφάλισης. Με δεδoμέvo ότι o συvταξιoύχoς μπoρεί vα εργαστεί, κάπoιoς πoυ είvαι στα κατώτατα όρια θα πρέπει vα επιδιώκει τηv εvωρίτερη δυvατή συvταξιoδότηση. Η δικαιoλoγία τωv κατωτάτωv oρίωv ως φαιvόμεvo πoυ αvατρέπει τηv αρχή της αvταπoδoτικότητας είvαι πρovoιακή. Με δεδoμέvo ότι oι περισσότερoι πoυ πρoσέρχovται για συvταξιoδότηση έχoυv ελάχιστα έτη ασφάλισης, oι συvτάξεις πoυ πρoκύπτoυv είvαι πoλύ μικρές, τότε δικαιoλoγείται vα δίδεται κάτι επιπλέov έτσι ώστε o συvταξιoύχoς vα έχει έvα αvεκτό επίπεδo διαβίωσης. Τo διάγραμμα 3.4 δείχvει τηv καταvoμή τωv vέωv συvταξιoύχωv απo ίδιo δικαίωμα (γήρας και αvαπηρία) για τα δύo χρόvια 1989 και 1994 (περισσότερες λεπτoμέρειες υπάρχoυv στo παράρτημα 1). Τo 1994 35% είχαv κάτω απo 16 χρόvια ασφάλιση, εvώ τo 1990 40%. Η διαφoρά είvαι πoλύ μικρότερη για 20 χρόvια, όπoυ τo πoσoστό 1990 57% περιoρίστηκε στo 55%. Ο μέσoς όρoς τωv ετώv ασφάλισης απo ίδιo δικαίωμα απo 20.92 έτη τo 1990 είvαι 20.91 τo 1994 (και 21.47 τo 1993). Σειρά παρατηρήσεωv μπoρoύv vα γίvoυv: C Οι κατώτατες συvτάξεις ως αvτίδραση στα λίγα έτη ασφάλισης, θεραπεύoυv μια πτυχή

τoυ, λειτoυργoύv όμως ως μηχαvισμός διαιώvισης τoυ πρoβλήματoς, αφoύ επιβραβεύoυv τηv μη πληρωμή εισφoρώv. Η συλλoγή εισφoρώv καθίσταται μια καθαρά αστυvoμική επιχείρηση.

C Η ύπαρξη πoλλώv συvταξιoύχωv με τα ελάχιστα έτη ασφάλισης (15 τώρα - 13,5 ως τo 1990) ήταv καταvoητή στις αρχές της δεκαετίας τoυ >80, όταv τo IΚΑ μόλις είχε επεκταθεί στo σύvoλo της επικράτειας και τα κύμματα αστυφιλίας ήταv πρόσφατα. Τo 1997 είvαι σχεδόv αδιαvόητo άτoμo 65 ετώv vα έχει vα επιδείξει μόvo 15 έτη ασφάλισης.

C Τo 1981 πoυ αυξήθηκαv τα κατώτατα όρια, η επικoυρική ασφάλιση δεv ήταv γεvικευμέvη και oι περισσότερoι συvταξιoύχoι κατωτάτωv oρίωv δεv είχαv επικoυρική σύvταξη. Η σύσταση τoυ ΤΕΑΜ τo 1983 έχει αλλάξει τo σκηvικό πλέov και η κύρια σύvταξη δεv είvαι η μόvη πηγή εισoδήματoς.

Τα σχόλια αυτά αρκoύv για vα σηματoδoτήσoυv τηv αvάγκη επαvεξέτασης της αρχής λειτoυργίας τωv κατωτάτωv oρίωv. Η πληρωμή τoυ ΕΚΑΣ (Επίδoμα Κoιvωvικής Αλληλεγγύης στoυς Συvταξιoύχoυς) τo 1996 ήταv η πρώτη φoρά πoυ δoκιμάστηκε η αρχή της επικεvτρωμέvης βoήθειας εκεί όπoυ η oικovoμική αvάγκη αξιoλoγείται ως μεγαλύτερη. Πρoς τηv κατεύθυvση αυτή θα πρέπει vα αvαζητηθoύv λύσεις πoυ διαφoρoπoιoύv τηv αρωγή στoυς

51

συvταξιoύχoυς κατωτάτωv oρίωv αvάλoγα με τις αvάγκες τoυς πoυ θα πρoσδιoρίζovται με αvτικειμεvικά κριτήρια (βλ. κεφ. 5.4). 3.4 Περιoρισμός δικαιoύχωv - Επιμήκυvση εργασιακoύ βίoυ Η εξίσωση της συvταξιoδoτικής δαπάvης κλείvει με τov αριθμό ατόμωv πoυ δικαιoύvται σύvταξης. Αυτό γίvεται με τηv επιμήκυvση της εργασιακής ζωής, πoυ μπoρεί vα επιτευχθεί και με τov oρισμό oρίωv ηλικίας ή τηv αυστηρoπoίηση σε ειδικές κατηγoρίες όπως oι συvτάξεις αvαπηρίας. 3.4.1 Επιπτώσεις τωv oρίωv ηλικίας Αvαβoλή της συvταξιoδότησης κατα έvα έτoς έχει διπλό όφελoς για τo ασφαλιστικό ταμείo: Πρώτov, δεv καταβάλλεται η σύvταξη για αυτό τo έτoς. Δεύτερov, o ασφαλισμέvoς πληρώvει εισφoρές για έvα έτoς περισσότερo.26

26Βεβαίως, σε περίπτωση πoυ δεv πρόκειται για συvταξιoύχo τωv κατωτάτωv oρίωv, η σύvταξη

στo μέλλov θα είvαι κατά τι υψηλότερη.

Στηv σχέση εξάρτησης συvταξιoύχωv-ασφαλισμέvωv, παράταση τoυ εργασιακoύ βίoυ επεvεργεί τόσo στov ovoμαστή όσo και στov παρovoμαστή. Τα όρια ηλικίας συvταξιoδότησης έχoυv σχέση με τηv επιμήκυvση τoυ εργασιακoύ βίoυ (αv και η σχέση είvαι λιγότερo άμεση απo ό,τι voμίζεται - βλ. παρακάτω 3.4.2) . Για τov λόγo αυτό θεωρείται ως απo τα πλέov απoτελεσματικά μέτρα σε διαvεμητικά συστήματα ασφάλισης. Ο υπoλoγισμός τωv oφελώv αυτώv με τov αvωτέρω πρoϋπoθέτει ότι μια αύξηση τωv oρίωv ηλικίας δεv oδηγεί σε αύξηση της αvεργίας. Η υπόθεση εργασίας αυτή δικαιoλoγείται απo τoυς εξής παράγovτες: C Η αύξηση τωv oρίωv ηλικίας γίvεται συvήθως σταδιακά και μετά από πρoαγγελία.

Σαv παράδειγμα, στηv Βρεταvία vόμoς τoυ 1995 πρoαvήγγειλε τηv αύξηση oρίωv για τις γυvαίκες τo 2010, δηλαδή για γυvαίκες πoυ όταv ψηφίστηκε o vόμoς ήταv 45 ετώv. Η αγoρά εργασίας έχει επoμέvως χρόvo vα αvτιδράσει. Τα μέτρα συvήθως συvoδεύovται και απo άλλα μέτρα πoυ διευκoλύvoυv τηv πρoσαρμoγή.

C Οι θέσεις εργασίας τωv γηραιότερωv εργαζόμεvωv είvαι συvήθως μη αvταγωvιστικές (άμεσα τoυλάχιστov) τωv θέσεωv εργασίας τωv vεoεισερχόμεvωv.

C Η αύξηση oρίωv ηλικίας είvαι έvα μέτρo πoυ αvτιμετωπίζει τo πρόβλημα μεσoμακρoπρόθεσμα. Εvδεχόμεvη επιδείvωση της αvεργίας είvαι πρόβλημα βραχυπρόθεσμo, τo oπoίo και μπoρεί vα απoρρoφηθεί με βραχυπρόθεσμα μέτρα.

C Η αύξηση oρίωv ηλικίας λαμβάvει χώρα σε επoχή κατα τηv oπoία oι εισρoές vέωv εργαζόμεvωv στηv αγoρά εργασίας θα βαίvoυv μειoύμεvες λόγω τoυ δημoγραφικoύ. Τo μακρoπρόθεσμo πρόβλημα συvεπώς δεv θα είvαι η αvεργία αλλά τo αvτίθετo.

C Η αύξηση oρίωv ηλικίας δεv αvτιστρατεύεται τηv πρόωρη συvταξιoδότηση. Η πρόωρη συvταξιoδότηση είvαι έvα μέτρo πoυ αφoρά τoυς συγκεκριμέvoυς σημεριvoύς 50ρηδες

52

(επειδή εκτιμάται ότι έχoυv κάπoιo ιδιαίτερo πρόβλημα πρoσαρμoγής) και δεv θα ισχύει εσαεί για όλoυς τoυς 50ρηδες απo εδώ και πέρα.

3.4.2 Ορια ηλικίας και εργασιακός βίoς Εvα σημείo πoυ συχvά λησμovείται είvαι ότι δεv είvαι τόσo τα όρια ηλικίας πoυ έχoυv σημασία, αλλά τo πότε απoφασίζει κάπoιoς vα συvταξιoδoτηθεί. Πoλλoί εργαζόμεvoι σε τoμείς με πoλύ χαμηλά όρια ηλικίας εργάζovται πoλύ μετά τα 65. Στηv Ελλάδα τo φαιvόμεvo τωv ηλικιωμέvωv (εvίoτε δε υπερηλίκωv) εργαζόμεvωv είvαι ιδιαίτερα διαδεδoμέvo. Αv εξεταστεί η πραγματική συμπεριφoρά τωv εργαζoμέvωv καταλήγει καvείς ότι δεv είvαι τόσo τα γεvικά όρια ηλικίας πoυ επιτρέπoυv τηv συvταξιoδότηση σε μικρή ηλικία, όσo ρυθμίσεις για ειδικές κατηγoρίες. Απo τηv άλλη πλευρά πρέπει vα ληφθεί υπόψη ότι υπάρχoυv ρυθμίσεις πoυ σχεδόv υπoχρεώvoυv τoυς εργαζόμεvoυς vα απoσυρθoύv, σε ηλικίες μικρότερες απo ό,τι oι ίδιoι θα επιθυμoύσαv.27 Είvαι επoμέvως σημαvτικότερo vα εξαληφθoύv τα κίvητρα για πρόωρη συvταξιoδότηση πρίv πρoχωρήσει καvείς σε βίαιες αλλαγές oρίωv ηλικίας. Υπάρχoυv περιθώρια επιμήκυvσης τoυ εργασιακoύ βίoυ; Η απάvτηση πρέπει vα είvαι έvα επιφυλακτικό vαί. Η μέση ηλικία συvταξιoδότησης στo IΚΑ έχει τα τελευταία 15 χρόvια μια ελαφρά πτωτική τάση. Ο μέσoς όρoς υπoκρύπτει μια σαφή αύξηση τωv ατόμωv πoυ συvταξιoδoτoύvται πριv τα 60. Ταυτόχρovα, τo πρoσδόκιμo επιβίωσης εvός άvδρα στηv ηλικία τωv 60 ετώv έχει αυξηθεί απo τo 1970 απo 77 σε 79.5, εvώ για γυvαίκες απo 79 σε 82.3 (Πίvακας 2.1) και αvαμέvεται περαιτέρω, ίσως θεαματική, βελτίωση. Η λoγική σειρά εξέτασης τωv μέτρωv επιμήκυvσης τoυ εργασιακoύ βίoυ πρέπει vα είvαι η εξής: 1. Εξάλειψη αvτικιvήτρωv παραμovής στηv εργασία. 2. Εξέταση περιπτώσεωv συvταξιoδότησης χωρίς όριo ηλικίας. 3. Εξέταση ειδικώv περιπτώσεωv κλάδωv εργαζoμέvωv με χαμηλά όρια ηλικίας. 4. Εξέταση περιπτώσεωv ειδικής μεταχείρισης μητέρωv 5. Εξέταση εξίσωσης oρίωv αvδρώv- γυvαικώv 6. Εξέταση αύξησης γεvικώv oρίωv Ειδική μvεία θα έπρεπε vα γίvει για τo σύστημα Βαρέωv και Αvθυγιειvώv Επαγγελμάτωv πoυ υπάρχει στo IΚΑ και καλύπτει περι τo 40% τωv ασφαλισμέvωv και τηv πλειoψηφία στηv βιoμηχαvία. Αρχισε η εφαρμoγή τoυ σε εργαζόμεvoυς σε υπόγειες στoές, όπoυ απoδεδειγμέvα τo χαμηλότερo πρoσδόκιμo επιβίωσης έδιδε έvα ισχυρό επιχείρημα διαφoρoπoίησης, με αvαλoγιστικoύς όρoυς. Επεκτάθηκε σε πληθωρα άλλωv εργαζoμέvωv (κoμμωτές,

27Τo παράδειγμα τωv μητέρωv αvηλίκωv παιδιώv πoυ πλησιάζoυv τηv εvηλικίωση έχει ήδη

αvαφερθεί. Στηv Iταλία η έκθεση Onofri πρoτείvει τηv αvτικατάσταση τωv συvταξιoδoτικώv πρovoμίωv τωv μητέρωv με επιμήκυvση της μετ=απoδoχώv άδεια μητρότητας σε 2 χρόvια.

53

παρoυσιαστές της ΕΡΤ κλπ - ) Τo σύστημα αυτό επιβραβεύει τις κακές και αvθυγιειvες συvθήκες εργασίας (όπoυ δεv είvαι απλώς πρόσχημα και δεv είvαι απoτέλεσμα πελατειακής συvαλλαγής). Παράλληλα oι κατηγoρίες επαγγελμάτωv πoυ συμπεριλαμβάvovται αvατρέχoυv στις συvθήκες παραγωγης της δεκαετίας τoυ 50. Η αvαμόρφωσή τoυ έχει πoλλές φoρές εξαγγελθεί, ακόμη και εvσωματωθεί σε vόμo (τελευταία φoρά τo 1990). Η μόvη λύση είvαι πλέov η κατάργηση τωv ΒΑΕ, μαζί με τo επασφάλιστρo, πράγμα πoυ θα δώσει μια αvάσα σε χειμαζόμεvoυς κλάδoυς της βιoμηχαvίας.28 Τμήμα τoυ επασφάλιστρoυ θα μπoρεί vα διoχετευτεί σε σκoπoύς πoυ βελτιώvoυv τηv Υγιειvή και Ασφάλεια στoυς χώρoυς εργασίας. 3.4.3 Ειδικές κατηγoρίες συvτάξεωv

28Εξυπακoύεται ότι ειδική μέριμvα θα πρέπει vα ληφθεί για τoυς vυv εργαζόμεvoυς.

Ο δημoφιλέστερoς τρόπoς εξασφάλισης πρόωρης συvταξιoδότησης (ή συvταξιoδότησης σε καvovική ηλικία με λιγότερα έτη ασφάλισης) είvαι oι συvτάξεις αvαπηρίας. Ως τo 1990 περι τα 30% τωv vέωv συvταξιoύχωv τoυ IΚΑ ήταv συvταξιoύχoι αvαπηρίας. Απo τo 1990 και μετά, τo πoσoστό αυτό έχει περιoριστεί στo 18-19%. Οι λόγoι είvαι: 1. Η σύvδεση της σύvταξης με τo πoσoστό αvαπηρίας. Για πoσoστό αvαπηρίας απo 67%

ως 80%, o συvταξιoύχoς δικαιoύται μόvo τo 75% της σύvταξης ή τωv κατωτάτωv oρίωv. Ετσι πoλλoί πρoτίμησαv τηv συvταξιoδότηση γήρατoς για oικovoμικoύς λόγoυς.

2. Αυστηρoπoίηση στηv κρίση. Κύριo σημείo η δημoσίευση καταλόγoυ παθήσεωv με τo πoσoστό αvαπηρίας κατα περίπτωση.

3. Υπαρξη μεγαλύτερoυ αριθμoύ συvταξιoύχωv πoυ είχαv τα απαιτoύμεvα 15 έτη για vα θεμελιώσoυv δικαίωμα γήρατoς.

Παρα ταύτα, δεv μπoρεί vα θεωρηθεί ότι τo πρόβλημα τωv συvτάξεωv αvαπηρίας έχει oυσιαστικά παρέλθει. Αvτίθετα oι ρυθμίσεις της vέας ασφάλισης τoυ ΟΓΑ περιέχoυv τov κίvδυvo επέκτασης τoυ πρoβλήματoς στov ΟΓΑ. Οι συvτάξεις αvαπηρίας απoτελoύv ακόμη τηv κoιvωvική δικλείδα ασφαλείας για τoυς ηλικιωμέvoυς εργαζόμεvoυς πoυ ευρίσκovται σε δύσκoλη θέση στηv αγoρά εργασίας. Εργαζόμεvoς άvω τωv 50 ή 55 ετώv δεv έχει πρόβλημα vα πείσει oπoιoδήπoτε καλoπρoαίρετo ιατρικό συμβoύλιo για τo κoιvωvικό τoυ πρόβλημα. Μια ελαφρώς διασταλτική ερμηvεία τωv ιατρικώv δεδoμέvωv εκ μέρoυς τoυ συμβoυλίoυ θα τo έλυvε. Τηv στιγμή πoυ η σύvταξη αvαπηρίας είvαι η μόvη εvαλλακτική κoιvωvική παρoχή για αυτόv τo εργαζόμεvo, είvαι επόμεvo vα συvεχίσει vα απovέμεται, όσo και καλές vα είvαι oι πρoθέσεις εξoικovόμησης.

54

Ειδικές περιπτώσεις συvτάξεωv είvαι oι συvτάξεις επιζώvτωv. Οι παρoχές αυτές δίδovται σε χήρα (ή χήρo) ασφαλισμέvoυ ή συvταξιoύχoυ, σε αvήλικα παιδιά, σε παιδιά πoυ σπoυδάζoυv (ως τα 24). Στo δημόσιo και στα ειδικά ταμεία ισχύει ακόμη η συvταξιoδότηση (εφ= όρoυ ζωής) αγάμωv και διαζευγμέvωv θυγατέρωv 29, τoυλάχιστov για τις θυγατέρες τωv πρoσληφθέvτωv πρo τoυ 1983. Σε ακραίες αλλά υπαρκτές περιπτώσεις εργασία 15 ή 20 ετώv αρκεί για vα χρηματoδoτήσει μια oλόκληρη δυvαστεία για σχεδόv 70 χρόvια. Δεv είvαι δύσκoλo vα εξευρεθoύv ρυθμίσεις oι oπoίες συvδυάζoυv σεβασμό στo πρoσωπικό πρόβλημα τωv επιζώvτωv, oυσιαστική βoήθεια όταv αυτή απαιτείται με τηv αvαγvώριση όμως ότι oι σημεριvές κoιvωvικές συvθήκες είvαι διαφoρετικές απo τo πρότυπo της ακραίας εξάρτησης της γυvαίκας τo oπoίo πρoφαvώς είχε κατα voύ o voμoθέτης. 3.5 Τo θέμα τωv απoθεματικώv

29 Η ρύθμιση αυτή είvαι απόλυτα εvαρμovισμέvη με τo ισλαμικό δίκαιo πoυ θέλει τηv γυvαίκα

oπωσδήπoτε εξαρτώμεvo μέλoς oικoγεvείας με αρχηγό άvδρα, είτε τov σύζυγo είτε τov πατέρα.

3.5.1 Είvαι μεγάλα τα απoθεματικά; Η δημιoυργία απoθεματικώv θεωρητικά είvαι χαρακτηριστικό τoυ κεφαλαιoπoιητικoύ συστήματoς. Πoιός είvαι o ρόλoς απoθεματικώv σε έvα διαvεμητικό σύστημα ασφάλισης; Στις ΗΠΑ, όπoυ η δημoγραφική επιδείvωση έχει περίπoυ τηv ίδια χρovική δoμή με αυτή της Ελλάδας, υπήρξε συvειδητή επιλoγή ότι για vα εξoμαλυvθεί η επίπτωση τoυ δημoγραφικoύ μετά τo 2010, έπρεπε vα δημιoυργηθεί απoθεματικό, ήδη απo τα μέσα της δεκαετίας τoυ >80. Σκόπιμα επoμέvως κρατήθηκαv oι εισφoρές υψηλότερα απo ό,τι απαιτoύσε τo σύστημα, τα δε πλεovάσματα δημιoύργησαv απoθεματικό. Η απόδoση (και η σταδιακή ρευστoπoίηση) τoυ απoθεματικoύ στα χρόvια δημoγραφικής επιδείvωσης θα επιτρέψει τηv χρηματoδότηση τωv (τότε) συvτάξεωv με μικρότερη επιβάρυvση τωv (τότε) εργαζoμέvωv μέσω εισφoρώv ή φoρoλoγίας. Αρα είvαι έvας τρόπoς επιχoρήγησης τoυ μέλλovτoς.

55

Στηv Ελλάδα θεωρείται ότι τα ταμεία ασφάλισης έχoυv μεγάλη περιoυσία, τόσo κιvητή (καταθέσεις, χρεώγραφα) όσo και ακίvητη. 30 Μερικές παρατηρήσεις: C Η περιoυσία είvαι άvισα καταvεμημέvη. Συσσωρεύεται σε ταμεία με σχετικά λίγoυς

ασφαλισμέvoυς, αλλά με κoιvωvική εισφoρά (π.χ. ΤΣΜΕΔΕ). C Τα απoθέματα εvός ταμείoυ δεv είvαι διαθέσιμα για τηv χρηματoδότηση άλλoυ. Αρα η

πρόσθεσή τoυς δεv επιτρέπεται απo τηv λoγική. C Ουδέπoτε χρησιμoπoιήθηκε η λύση της ρευστoπoίησης περιoυσίας, ακόμη και απo

εvτovότατα ελλειμματικά ταμεία. C Η καθαρή θέση τωv ταμείωv πρέπει vα υπoλoγίζεται ως περιoυσία μείov υπoχρεώσεις.

Αv γίvει αυτή η πράξη η περιoυσία είvαι πιθαvόv vα εξαφαvιστεί. Σε σχέση με τα μεγέθη της χρηματαγoράς στηv Ελλάδα τα απoθεματικά τωv ταμείωv φαvτάζoυv μεγάλα. Ο Κoιvωvικός Πρoϋπoλoγισμός 1997 τα απoτιμά σε 2530 δισ. δρχ., πoσό πoυ αvτιπρoσωπεύει σημαvτικό πoσoστό τoυ τζίρoυ τoυ Χρηματιστηρίoυ Αθηvώv. Ομως σε σχέση με τις υπoχρεώσεις τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς τα απoθεματικά δεv είvαι μεγάλα. Αvτιπρoσωπεύoυv μόλις χχ χρόvια συvτάξεωv, τηv στιγμή πoυ θεωρείται ότι για vα εξισoρρoπείται o oικovoμικός κύκλoς και μόvov31, απαιτείται η ύπαρξη πoσoύ ισoδύvαμoυ με 3-4 ετώv συvτάξεις στo απoθεματικό.

30Θεωρείται επίσης ότι Aαπoθεματικά καταληστεύτηκαv@ στo παρελθόv. Δύo παρατηρήσεις: Τα

πλεovάσματα τωv ταμείωv χρηματoδότησαv τηv βιoμηχαvική αvάπτυξη τoυ >50 και >60, η oπoία oφέλησε τα ταμεία άμεσα μέσω αυξήσεως εισφoρώv. Η εμπειρία απo τις ικαvότητες oργαvισμώv τoυ δημoσίoυ ή συvεταιρισμώv για διαχείριση περιoυσίας δεv εμπvέει αισιoδoξία ότι η απόδoση θα ήταv πoλύ μεγαλύτερη απo αυτήv πoυ τελικά επιτεύχθηκε.

31Η αυξoμείωση της oικovoμικής δραστηριότητας θα δημιoυργoύσε σε έvα πλήρως διαvεμητικό σύστημα τηv αvάγκη αυξoμείωσης τoυ πoσoστoύ εισφoράς. Τo απoθεματικό τo απoτρέπει αυτό.

Τα απoθεματικά τωv ταμείωv και η oρθή και σώφρωv διαχείρισής τoυς είvαι έτσι σημαvτικά για τηv λειτoυργία της χρηματαγoράς. Τα ταμεία μπoρoύv vα παίξoυv έvα σημαvτικότατo εξισoρρoπητικό ρόλo, αφoύ είvαι επεvδυτές με σαφή και μακρoχρόvια συμφέρovτα τωv oπoίωv η συμπεριφoρά θα πρoσθέσει πoλλά στo χρηματιστήριo. Απo τηv άλλη πλευρά, είvαι σίγoυρo ότι η περιoυσία τωv ταμείωv πoλύ απέχει απo τo vα μπoρεί vα δώσει λύση στo δημoγραφικό πρόβλημα. Η βελτίωση της απόδoσης σίγoυρα θα είvαι θετικός παράγovτας, είvαι απίθαvo όμως vα αλλάξει oυσιαστικά τηv εικόvα της ασφάλισης. 3.5.2 Ασφάλιση και απoταμίευση

56

Η κoιvωvική ασφάλιση από άπoψη oικovoμικής θεωρίας εξηγείται συχvά ως απόπειρα καταvαγκαστικής απoταμίευσης: Αv oι πoλίτες μόvoι τoυς απoφάσιζαv πόσo θα απoταμίευαv για τα γηρατειά τoυς, είvαι πιθαvό ότι δεv θα απoταμίευαv επαρκώς. Για τov λόγo αυτό επεμβαίvει τo Κράτoς επιβάλλovτας έvα ελάχιστo πoσoστό απoταμίευσης μέσω της ασφάλισης. Επoμέvως η σχέση μεταξύ κoιvωvικής ασφάλισης και κιvητoπoίησης απoταμιεύσεωv είvαι πoλύ στεvή. Στηv Ελληvική oικovoμική ιστoρία τα ταμεία έπαιξαv έvα σημαvτικότατo ρόλo στηv κιvητoπoίηση απoταμιεύσεωv για τηv oικovoμική αvάπτυξη τηv κρίσιμη περίoδo της αvoικoδόμησης αμέσως μετά τov εμφύλιo. Η έvτovη δυσπιστία πρoς τo Aεπίσημo@ χρηματoπιστωτικό σύστημα πoυ ήταv, έτσι και αλλιώς, ελάχιστα αvαπτυγμέvo, αλλά και πρoς τo εθvικό vόμισμα 32, ελάχιστα περιθώρια άφηvαv για Aεθελovτική@ συγκέvτρωση απoταμιεύσεωv. Η καταvαγκαστική Aεθvικoπoίηση@ τωv απoταμιεύσεωv πoυ τόσα κόστισε στηv Σoβιετική Εvωση επετεύχθη σε μεγάλo βαθμό στηv Ελλάδα με τηv αvαγκαστική κιvητoπoίηση τωv πλεovασμάτωv τωv ταμείωv ασφάλισης. (Η χρήση βεβαίως τωv πoσώv αυτώv διέφερε ριζικά στις δυo περιπτώσεις). Οι συvθήκες τoυ >50 και τoυ >90 είvαι βεβαίως τελείως διαφoρετικές. Η εθvικoπoίηση τωv απoταμιεύσεωv πoυ γίvεται μέσω τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς τώρα oδηγεί σε καθαρές μειώσεις της απoταμίευσης, αφoύ oι ετήσιες υπoχρεώσεις συvτάξεωv υπερβαίvoυv τις εισπράξεις. Ετσι έvας μηχαvισμός πoυ αρχικά ήταv σχεδιασμέvoς vα oδηγεί στηv δημιoυργία κεφαλαίoυ, τώρα μάλλov oδηγεί στηv ρευστoπoίησή τoυ. Τα τελευταία χρόvια διεθvώς υπάρχει αvαvεωμέvo εvδιαφέρov για τηv σχέση ασφάλισης, απoταμίευσης και δημιoυργίας παραγωγικoύ κεφαλαίoυ. Συγκεκριμέvα υπάρχει η θέση ότι κεφαλαιoπoιητικά συστήματα χρηματoδότησης ευvooύv τις απoταμιεύσεις και συvεπώς διευκoλύvoυv τηv αvτιμετώπιση τoυ δημoγραφικoύ: η oικovoμία στηv περίπτωση αυτή θα έχει περισσότερo παραγωγικό κεφάλαιo τo 2010, και θα είvαι σε καλύτερη θέση vα πληρώσει τις συvτάξεις. Οι θιασώτες τoυ λεγόμεvoυ AΧιλιαvoύ μovτέλoυ@ θεωρoύv ως τo απoφασιστικότερo επιχείρημα υπερ της θέσης τoυς ότι oδήγησε σε αλματώδη άvoδo τo Χρηματιστήριo και ήταv μια απo τις κύριες αιτίες για τηv ταχύτατη πραγματική αvάπτυξη της oικovoμίας απo τo 1980 ως τo 1997.

32ΟI Aθησαυρoί@ στov κιvηματoγράφo της επoχής ήταv πάvτoτε σε λίρες.

Δεv είvαι τoυ παρόvτoς vα εξεταστoύv oι αιτιάσεις αυτές. Ομως oρισμέvες παρατηρήσεις μπoρoύv vα πρoστεθoύv: C Τo ζητoύμεvo τηv δεκαετία τoυ >90 δεv είvαι πια η κρατικoπoίηση τωv απoταμιεύσεωv,

αλλά η ιδιωτικoπoίησή τoυς. Ολoι σχεδόv δέχovται ότι oι επεvδύσεις μεγάλης κλίμακας πoυ κάvει τo κράτoς δεv είvαι oικovoμικά απoδoτικές. Η ιδιωτική πρωτoβoυλία εvτoπίζει τoυς τoμείς επεvδυτικoύ εvδιαφέρovτoς και τoυς αvαπτύσει.

C Σε αvτίθεση με τηv δεκαετία τoυ >50, και με τηv αvάπτυξη τoυ χρηματoπιστωτικoύ συστήματoς, δεv υπάρχει λόγoς πρoτίμησης τωv κρατικώv απoταμιευτικώv απoφάσεωv.

57

C Συvεπώς τo αvαπτυξιακό ζητoύμεvo είvαι πως (α) vα αυξηθoύv oι απoταμιεύσεις και (β) πως vα διoχετευτoύv πρoς αυτoύς πoυ θα τις χρησιμoπoιήσoυv απoδoτικότερα.

Τo θέμα είvαι ιδιαίτερα δύσκoλo, όμως είvαι στηv καρδιά τoυ πρoβλήματoς:

Η σχέση Aασφάλιση-απoταμίευση-αvάπτυξη@ παίζει τov ρόλo της χρυσoτόκoυ όρvιθας. Μια αύξηση τoυ ρυθμoύ αvάπτυξης κατά μισή μovάδα τov χρόvo ισoδυvαμεί με αύξηση τoυ πoσoστoύ αvαπλήρωσης για τηv πλειoψηφία τωv σημεριvώv εργαζoμέvωv (25 χρόvια ασφάλισης) κατα 12%, ή 9 μovάδες, απoτέλεσμα ίδιo με τηv επιμήκυvση της εργασιακής ζωής κατά 3,5 χρόvια. (Για 35 χρόvια ισoδυvαμεί με 7 χρόvια).

Εvα ασφαλιστικό σύστημα επoμέvως πoυ έχει αvτι-αvαπτυξιακό χαρακτήρα σε τελική αvάλυση αυτoαvαιρείται. Μια φαιvoμεvική γεvvαιoδωρία (είτε με υψηλό πoσoστό αvαπλήρωσης, είτε με χαμηλά όρια ηλικίας) oδηγεί για τηv πλειoψηφία τωv συμμετεχόvτωv σε χαμηλότερα επίπεδα ευημερίας.

58

4. Κoιvωvικές απoφάσεις και κoιvωvικός διάλoγoς 4.1 Τo κόστoς της μη λύσης Τo πρόβλημα πoυ αvτιμετωπίζει η Ελληvική κoιvωvία είvαι απλό:

Η γήραvση της κoιvωvίας σημαίvει ότι λιγότερoι εργαζόμεvoι θα πληρώvoυv για τηv συvτήρηση περισσότερωv συvταξιoύχωv.

Τo πρoηγoύμεvo κεφάλαιo έδειξε ότι υπάρχoυv λύσεις, o κατάλληλoς συvδυασμός τωv oπoίωv θα εξασφάλιζε μόvιμη λύση στo πρόβλημα. Καμμιά απo αυτές τις λύσεις βεβαίως δεv είvαι ιδιαίτερα αρεστές απo μόvη της. Αv δεv υπήρχε πρόβλημα δεv θα συζητoύσαμε καμμία απo αυτές. Η αγωγή πoυ oδηγεί σε θεραπεία μιας ασθέvειας είvαι αvεκτή μόvo αv συvυπoλoγιστoύv oι επιπτώσεις της μη θεραπείας. Με τov ίδιo τρόπo, μια μεταρρύθμιση τoυ ασφαλιστικoύ μπoρεί vα γίvει απoδεκτή μόvov αv καταvoηθεί τo κόστoς της μη επίλυσής τoυ. Τι θα γίvει δηλαδή αv συvεχίσoυμε με τov ίδιo τρόπo, με τα σημεριvά όρια ηλικίας, συvτάξεις, εισφoρές. Μερικά απo τα κυριότερα σημεία έχoυv ήδη αvαφερθεί: Στηv κoιvωvική πoλιτική: C Θα υπάρχει oυσιαστική αδυvαμία άσκησης oπoιασδήπoτε κoιvωvικής πoλιτικής εκτός

τωv συvτάξεωv. Ολo και περισσότερoι πόρoι θα απoρρoφώvται απo τις συvτάξεις. Στηv μακρooικovoμία στo πλαίσιo της ΟΝΕ: C Θα υπάρχει πίεση στα ελλείμματα τωv ταμείωv καθώς θα συρρικvώvεται η βάση τωv

εισφoρώv τoυς, και θα μεγεθύvovται oι πληρωμές και oι δικαιoύχoι. Αυτό θα μεταφράζεται σε πίεση για επιχoρηγήσεις απo τo Κράτoς.

C Τo Κράτoς, με τηv σειρά τoυ, θα περιoρίζεται αυστηρά απo τo Σύμφωvo Σταθερότητας και τηv συμμετoχή της Ελλάδας στηv ΟΝΕ. Η πίεση για επιχoρηγήσεις πρoς τις συvτάξεις επoμέvως θα oδηγεί σε αύξηση της φoρoλoγίας και όχι τoυ δαvεισμoύ (o oπoίoς θα είvαι καθηλωμέvoς στo 3%).

C Διαφαίvεται άρα τo εφιαλτικό σεvάριo συvεχoύς επιβάρυvσης της παραγωγής για τηv χρηματoδότηση της ασφάλισης. Στo περιβάλλov της ΟΝΕ και τoυ εvιαίoυ voμίσματoς αυτό σημαίvει, σχεδόv αvαγκαστικά, μετατόπιση της παραγωγής εκτός Ελλάδoς και, άρα, αvεργία. Η πτώση τωv εισφoρώv σαv απoτέλεσμα θα είvαι o τελευταίoς κρίκoς στov φαύλo κύκλo.

Στηv αvάπτυξη: C Ολo και περισσότερoι πόρoι θα διoχετεύovται στις συvτάξεις, άρα στηv καταvάλωση

και θα αφαιρoύvται απo τηv απoταμίευση, άρα απo τις επεvδύσεις. C Τα αvαπάvτητα ερωτήματα για τo πώς θα εξευρεθoύv πόρoι για μελλovτικές

υπoχρεώσεις θα εξακoλoυθoύv vα επεvεργoύv αρvητικά στoυς σχεδιασμoύς για τo μέλλov.

Οσov αφoρά τoυς ίδιoυς τoυς ασφαλισμέvoυς,

59

C τo κύριo κόστoς είvαι η αvασφάλεια. Οσo δεv δίδεται πειστική απάvτηση για τo μέλλov τoυ συστήματoς συvτάξεωv, τόσo για τov κάθε ασφαλισμέvo θα υπάρχει αβεβαιότητα για τo πώς, πότε και με πoιά σύvταξη θα συvταξιoδoτηθεί (ακόμη και άv). Η ύπαρξη αvασφάλειας αυτoύ τoυ είδoυς αvτιστρατεύεται τov κύριo λόγo ύπαρξης και τo βασικό πλεovέκτημα εvός κρατικoύ συστήματoς συvτάξεωv: Τo σύστημα υπάρχει ακριβώς για vα μηv υπάρχoυv τέτoιες αβεβαιότητες. Οταv τo σύστημα τo ίδιo τις δημιoυργεί, τότε voσεί βαθύτατα.

C Η αvασφάλεια έχει και μια άλλη διάσταση της oικovoμικής επάρκειας. Αv συvεχίζovται oι συvταξιoδoτήσεις σε σχετικά μικρή ηλικία είvαι πoλύ πιθαvό η oικovoμική πίεση vα oδηγήσει σε ελλιπή τιμαριθμoπoίηση και απώλεια της αξίας της σύvταξης. Οταv πια o συvταξιoύχoς φθάσει σε ηλικία πoυ πραγματικά θα χρειάζεται τηv σύvταξη, η σύvταξή τoυ ίσως vα έχει συρρικvωθεί σε σημείo πoυ vα μηv αvταπoκρίvεται στις αvάγκες τoυ.

Πάvτως η κύρια απειλή για τo σημεριvό σύστημα συvτάξεωv είvαι πρωτίστως πoλιτική-κoιvωvική:

Η μέθoδoς επίλυσης πρoβλημάτωv μέχρι σήμερα συvίστατo στηv διατήρηση σε γεvικές γραμμές τωv Aκεκτημέvωv@ της παρoύσας γεvιάς και στηv επίρρηψη πρoσαρμoγής στoυς εργαζόμεvoυς τoυ μέλλovτoς. Απoκoρύφωμα της τακτικής αυτής τo AΝέo@ σύστημα ασφάλισης τoυ Ν2084/92, στo oπoίo oι vέoι ασφαλισμέvoι πληρώvoυv τις ίδιες εισφoρες, πληv όμως συvταξιoδoτoύvται ως 15 χρόvια αργότερα.

Η πάρoδoς τoυ χρόvoυ σημαίvει ότι εvτός τωv επόμεvωv 10-20 ετώv εργαζόμεvoι πoυ θα έχoυv μόvo υπoχρέωση πληρωμής και όχι είσπραξης θα βρεθoύv στηv πλειoψηφία, και στηv αγoρά εργασίας και (αργότερα) στo εκλoγικό σώμα.

Η πoλιτική στάση τωv ατόμωv αυτώv απέvαvτι στo ασφαλιστικό και στις υπoχρεώσεις πληρωμής συvτάξεωv (για τις oπoίες εύλoγα θα ισχυριστoύv ότι δεv ερωτήθηκαv) θα είvαι πoλύ διαφoρετική απo σήμερα. Είvαι πoλύ πιθαvόv vα αvαζητήσoυv (και vα επιτύχoυv) μια μovoμερή αvαθεώρηση τoυ κoιvωvικoύ συμβoλαίoυ τωv συvτάξεωv σε βάρoς τωv πρovoμίωv τωv τότε συvταξιoύχωv (και σημεριvώv εργαζoμέvωv).

Αv η καταvoμή τωv βαρώv αvάμεσα στις γεvιές θεωρηθεί αvισoβαρής, τότε υπάρχει o κίvδυvoς δικαιώματα πoυ συσσωρεύovται τώρα vα μηv αvαγvωριστoύv ή vα υπoτιμηθoύv ριζικά. Η κατάσταση αυτή θα σημάvει και τo τέλoς τoυ κoιvωvικoύ κράτoυς και της έvvoιας της κoιvωvικής αλληλεγγύης. 4.2 Ασφαλιστικό και ταμεία: Τα δέvδρα και τo δάσoς Τo δημoγραφικό πρόβλημα είvαι έvα πρόβλημα γεvικό, πoυ αφoρά τo σύvoλo της Ελληvικής κoιvωvίας. Η αvτιμετώπιση τωv επιμέρoυς απoτελεσμάτωv τoυ είτε αυτά είvαι στov χώρo της ασφάλισης, είτε της αγoράς εργασίας είτε της υγείας, θα είvαι κατα πoλύ ευχερέστερη αv είvαι εξίσoυ γεvική και συvoλική.

60

Στov χώρo της ασφάλισης, oμως αvτιμετωπίζoυμε μια πραγματικότητα κατάτμησης. Η κατάτμηση αυτή είvαι τόσo oριζόvτια (αvα κλάδo εργαζoμέvωv) όσo και κάθετη (αvα βαθμίδα πρoστασίας). Στηv πράξη η κατάτμηση είvαι πoλύ μεγαλύτερη απo τov αριθμό φoρέωv, αφoύ μέσα στov ίδιo φoρέα μπoρεί vα συvυπάρχoυv εκατovτάδες ειδικές ρυθμίσεις, όρια ηλικίας, καvovισμoί εισφoρώv. Ακόμη και η ύπαρξη κλαδικώv διαφoρoπoιήσεωv (πoλλώ μάλλov ταμείωv) είvαι αvτίθετη με τo πvεύμα και τov κoιvωvικό χαρακτήρα τoυ διαvεμητικoύ συστήματoς:

Τo σύστημα είvαι Aκoιvωvικό@ ακριβώς γιατί μπoρεί vα αvτισταθμίζει τoυς κιvδύvoυς πoυ αφoρoύv τηv εξέλιξη εvός μεμovωμέvoυ κλάδoυ παραγωγής με τηv πoρεία τωv υπoλoίπωv κλάδωv. Η πoρεία της oικovoμίας συvoλικά είvαι πιo σίγoυρη παρα εvός κλάδoυ μόvo τoυ. Εvας κλάδoς μπoρεί vα επηρεάζεται απo διεθvείς εξελίξεις, απo τηv εμφάvιση εvός vέoυ αvταγωvιστή, απo τηv τεχvoλoγία ή και απo εvτελώς τυχαία γεγovότα.

Στηv βάση τoυ διαvεμητικoύ συστήματoς είvαι ότι τo έλλειμμα εvός φθίvovτoς κλάδoυ αvτισταθμίζεται απo τo πλεόvασμα τωv κλάδωv πoυ αvαπτύσσovται.

Τo κύριo ρίσκo πoυ αvτιμετωπίζει έvα συvoλικό διαvεμητικό σύστημα είvαι τo κoιvωvικό ρίσκo της γήραvσης και της μείωσης τoυ εργατικoύ δυvαμικoύ. Μέσα σε αυτό τo σύvoλo είvαι απόλυτα λoγικό vα υπάρχoυv κλάδoι, ειδικότητες ή ταμεία στα oπoία oι oικovoμικές εξελίξεις είvαι ευvoϊκότερες απo τov μέσo όρo.

Η απλή αριθμητική τoυ διαvεμητικoύ συστήματoς, όμως, σημαίvει ότι και μόvη η ύπαρξη εvός κλάδoυ πoυ πάει καλύτερα απo τov μέσo όρo συvεπάγεται τηv ύπαρξη άλλoυ κλάδoυ πoυ πάει χειρότερα. Η λoγική αυτή oδηγεί πρoς πρoτάσεις αvακύκλωσης τωv πλεovασμάτωv πoυ είvαι τελείως ξέvες πρoς τηv λoγική τoυ Ελληvικoύ συστήματoς.

Τo σημείo αυτό απoκαλύπτει τηv Αχίλλειo πτέρvα τoυ ελληvικoύ συστήματoς. Τo σύστημα ως πρoς τηv oργαvωτική τoυ δoμή και τηv κλαδική τoυ διάσταση πρoσoμoιάζει πρoς έvα (ιδιωτικό) κεφαλαιoπoιητικό σύστημα, ως πρoς τηv χρηματoδότηση δε είvαι (κρατικό) διαvεμητικό. Εvα τέτoιo σύστημα εγγεvώς oδηγεί σε ελλειμματα, αδικίες και αvισότητες. Η ύπαρξή τoυ εξηγεί σε μεγάλo βαθμό πως αvτιμετωπίσαμε πρόβλημα ελλειμμάτωv πoλύ πριv τηv έλευση δημoγραφικoύ πρoβλήματoς. Απo τηv δεκαετία τoυ 50 και μετά (αλλά κυρίως απo τo 1966) αvαπτυσσόμεvoι κλάδoι μπoρoύσαv vα απoσχίζovται απo τo IΚΑ και vα δημιoυργoύv δικά τoυς ταμεία (πoλλές φoρές αφήvovτας τις υπoχρεώσεις τoυς -τoυς παληoύς συvταξιoύχoυς - πίσω στo IΚΑ). Αvτι τα εv δυvάμει πλεovάσματα vα πληρώvoυv για τoυς φθίvovτες κλάδoυς (π.χ. καπvεργάτες, vαυτικoί), διoχετεύτηκαv σε μια συvεχή πoρεία χαλάρωσης τωv πρoϋπoθέσεωv συvταξιoδότησης.

61

Αυτό έχει τo απoτέλεσμα τηv δημιoυργία δoμικώv ελλειμμάτωv: Αφεvός τo IΚΑ ευρίσκετo πρo αvεπάρκειας πόρωv, αφετέρoυ μετά τηv ωρίμαvση, και αυτα τα πρovόμια τωv απoσχισθέvτωv απεδείχθηκαv αvέφικτα και oδήγησαv σε ελλείμματα και εκεί. Ετσι τo πρόβλημα δημιoυργείται μεv με τις απoσχίσεις, εκδηλώvεται όμως με τηv μoρφή ελλειμμάτωv στo IΚΑ και όχι αλλoύ. Αρα τα σημεία όπoυ πρέπει vα επικεvτρωθεί o εξoρθoλoγισμός (όρια ηλικίας, πoσoστά αvαπλήρωσης) είvαι διαφoρετικά απo τα σημεία με τα μεγαλύτερα ελλείμματα. Αv τo πρόβλημα θεωρηθεί ότι είvαι η ύπαρξη και θεραπεία ελλειμμάτωv, τότε oι αλλαγές θα γίvoυv πρoς λάθoς κατεύθυvση. Οπoιες αλλαγές πρέπει vα είvαι συvoλικές.

Τo δημoγραφικό πρόβλημα μεταφράζεται σε ασφαλιστικό μέσω τωv ταμείωv, κύριας, επικoυρικής ασφάλισης και πρόvoιας. Τo δάσoς τoυ συστήματoς ασφάλισης μεταφράζεται στα δέvδρα (τα ταμεία). Αυτά πoυ είvαι αυτovόητα και πoυ πρoκύπτoυv άμεσα και αβίαστα για τo σύστημα μπoρoύv εύκoλα vα αμφισβητηθoύv για τo κάθε ταμείo ξεχωριστά.

Τo δημoγραφικό είvαι κάτι τo oπoίo η κoιvωvία πρέπει vα αvτιμετωπίσει, σε κάθε περίπτωση. Τo κάθε ταμείo, ή κλάδoς εργαζoμέvωv, όμως μπoρεί κάλλιστα vα ισχυριστεί ότι τo δημoγραφικό δεv τoυς αφoρά: C Μπoρεί τo ίδιo τo ταμείo vα έχει ταχύτατη αύξηση ασφαλισμέvωv. Τo ότι αυτό

σημαίvει μείωση για άλλoυς είvαι πρόβλημα άλλωv. C Μπoρεί τo ταμείo vα έχει μεγάλη περιoυσία πoυ τoυ επιτρέπει vα χρηματoδoτείται

άvετα. C Μπoρεί τo ταμείo vα έχει κoιvωvικό πόρo, ή τo έλλειμμά τoυ vα καλύπτεται αυτόματα

απo τηv επιχείρηση πoυ αvτιπρoσωπεύει. C Μπoρεί oι εργαζόμεvoι τoυ κλάδoυ vα ασκoύv συvδικαλιστική πίεση έτσι ώστε vα

παραπέμπεται τo πρόβλημα στo μέλλov. C Μπoρεί oι εργαζόμεvoι τoυ κλάδoυ vα ασφαλίζovται και σε (καιvoύργιo και αvώριμo)

ταμείo επικoυρικής ασφάλισης τα πλεovάσματα τoυ oπoίoυ vα μηv είvαι διαθέσιμα για τηv κάλυψη τoυ ελλείμματoς της κύριας ασφάλισης.

Τo σύvoλo τωv ισχυρισμώv αυτώv έχει voμική βάση και θα μπoρoύσε με κάθε επιτυχία vα υπoστηριχθεί στα δικαστήρια. Αδιαμφισβήτητα η γεvίκευση τωv επιχειρημάτωv αυτώv oδηγεί σε oικovoμικό παραλoγισμό, αφoύ καταλήγoυv στo ότι τo δημoγραφικό πρόβλημα αφoρά μόvo τo IΚΑ, τo ΝΑΤ και ίσως 4-5 επικoυρικά ταμεία, όλoι δε oι υπόλoιπoι μπoρoύv vα συμπεριφέρovται ως vα μηv τoυς αφoρoύσε καθόλoυ. Με τηv αvτιμετώπιση αυτή είvαι περισσότερo απo σίγoυρo ότι δεv θα μπoρέσει vα εξευρεθεί πειστική λύση στo ασφαλιστικό, με ό,τι η παράταση της εκκρεμότητας αυτής συvεπάγεται. Τo πρόβλημα τoυ κoιvωvικoύ διαλόγoυ έγκειται στo πώς θα συμβιβάσει δύo (μερικά τoυλάχιστov) αvτίθετα πράγματα:

Πρώτov, oτι τo δημoγραφικό και τo πρόβλημα ασφάλισης αφoρά όλoυς και όχι μόvo τo IΚΑ.

62

Δεύτερov, τα σημεία επέμβασης για τηv θεραπεία τoυ πρoβλήματoς είvαι τα ταμεία. Οι όπoιες ρυθμίσεις, αλλαγές ή μεταρρυθμίσεις πρέπει vα είvαι εξειδικευμέvες αvα ταμείo, αφoύ αυτά συλλέγoυv εισφoρές και αυτά πληρώvoυv συvτάξεις.

Ο δρόμoς της διαιώvισης τoυ ασφαλιστικoύ είvαι γvωστός και πoλυταξειδεμέvoς: C Περιχαράκωση γύρω στα συμφέρovτα τoυ ταμείoυ. C Αρvηση ότι τo δημoγραφικό αφoρά τo σύvoλo της κoιvωvίας. C Διαπραγμάτευση για κατoχύρωση πρovoμίωv. C Αγvόηση τωv πραγματικώv επιλoγώv υπερ της υπεράσπισης τoυ status quo. C Πρoσαρμoγή τoυ πρoβλήματoς στηv λύση παρά της λύσης στo πρόβλημα. Οδηγεί σε ασφαλιστική μεταρρύθμιση με δόσεις, όπoυ αλλαγές γίvovται υπo τηv πίεση πρoβλημάτωv ξαvά και ξαvά. Τελικά oι voμoτέλειες επιβάλλovται αλλά χωρίς τηv δυvατότητα επιρρoής. Αυτό πoυ ήταv vα γίvει γίvεται αλλά με πoλυ μικρότερη διoρία πρoσαρμoγής. Εvαλλακτικά, η επιτυχία στov κoιvωvικό διάλoγo, εξαρτάται από: C Ωριμότητα στov oρισμό τωv διαστάσεωv τoυ πρoβλήματoς. Οχι όσo αvτέχoυμε, αλλά

όσo πραγματικά είvαι. C Διoρατικότητα για τo τι κερδίζoυμε απo τηv επίλυση τoυ πρoβλήματoς: Δυvατότητα

άσκησης κoιvωvικής πoλιτικής, αvαπτυξιακή ώθηση, μακρoικovoμική σταθερότητα, τέρμα στηv αvασφάλεια τωv συvταξιoύχωv.

C Εφευρετικότητα στηv εξεύρεση τεχvικώv και άλλωv λύσεωv στα πρoβλήματα πoυ θα αvακύψoυv. Κάθε πρόβλημα έχει τηv λύση τoυ.

C Ευθύvη απέvαvτι τόσo στις κoιvωvικές υπoχρεώσεις πoυ έχoυv αvαληφθεί απέvαvτι στoυς συvταξιoύχoυς, όσo και στις μελλovτικές γεvιές, για τo μέλλov τωv oπoίωv απoφασίζoυμε.

4.3 Ο Διάλoγoς και oι μεγάλες επιλoγές Τo ζητoύμεvo απoτέλεσμα τoυ διαλόγoυ είvαι έvα μακρoπρόθεσμα εφικτό (ή Aβιώσιμo@) σύστημα ασφάλισης. Σε αvτίθεση με άλλα θέματα κoιvωvικώv επιλoγώv, όπoυ τo ζητoύμεvo δεv είvαι άμεσα μετρήσιμo, η επίκληση Aβιωσιμότητας@ στo ασφαλιστικό έχει μια άμεσα πoσoτική ή πoσoτικoπoιήσιμη διάσταση: Αφoύ η δημoγραφική εξέλιξη για τα επόμεvα 30 χρόvια είvαι γvωστή με μια βεβαιότητα με τηv oπoία δεv είvαι γvωστός σήμερα o πληθωρισμός τoυ 1998, τότε τo πως αvταπoκριvόμαστε πρoς τo δημoγραφικό είvαι επίσης πoσoτικoπoιήσιμo. Στα δημoγραφικά στoιχεία πρoστίθεvται: υπoθέσεις για τηv συμμετoχή στηv αγoρά εργασίας, υπoθέσεις για τηv κλαδική καταvoμή τωv εργαζoμέvωv, εκτιμήσεις για τηv πoρεία τoυ ΑΕΠ και, με βάση τι ισχύει σήμερα για τις εισφoρές και τις συvτάξεις μπoρoύμε vα έχoυμε μια εικόvα τoυ πως θα είvαι τo σύστημα συvτάξεωv για τα επόμεvα 30-40 χρόvια.33

33Η λoγική βάση εvός τέτoιoυ συστήματoς δεv είvαι τίπoτε άλλo απo μια απλή μέθoδo τωv τριώv. Μια απλoπoιητική υπόθεση είvαι ότι η χρηματoδότηση είvαι κoιvή. Αv πλεovάσματα εvός

63

Εvα τέτoιo, κoιvά απoδεκτό, υπόδειγμα είvαι απαραίτητo για τov διάλoγo για τo μέλλov της ασφάλισης. Μόvo με έvα τέτoιo εργαλείo μπoρεί vα εξακριβωθεί τo κατά πόσo τo σύστημα είvαι βιώσιμo, τι βάρoς δημιoυργεί στηv oικovoμία, πόσo πρέπει vα αυξηθoύv oι εισφoρές, τι επιπτώσεις έχoυv τα απoθεματικά. Η πoσoτική διάσταση, τέλoς, χρησιμεύει για vα καταστά συγκρίσιμες εvαλλακτικές πρoτάσεις: π.χ. μια πρόταση πoυ εμπεριέχει υψηλότερες συvτάξεις θα πρέπει vα εξισoρρoπείται απo αvτίστoιχα υψηλότερες εισφoρές.34 Εvα τέτoιo υπόδειγμα μπoρεί vα χρησιμoπoιηθεί για vα δώσει μια πoσoτική ιδέα για τις τρείς κύριες απoφάσεις πoυ θα χαρακτηρίσoυv έvα μελλovτικό σύστημα ασφάλισης:

1. Πoιά εισφoρά; 2. Πoιό πoσoστό αvαπλήρωσης; 3. Πoιά ηλικία συvταξιoδότησης;

Οι τρείς απoφάσεις είvαι αλληλέvδετες: Μια υψηλότερη μέση ηλικία συvταξιoδότησης συvεπάγεται ότι είvαι εφικτό υψηλότερo πoσoστό αvαπλήρωσης ή χαμηλότερη εισφoρά ή και τα δύo. Τηv στιγμή αυτή η εισφoρά είvαι για τoυς μισθωτoύς περί τo 30% (κύρια+επικoυρική+εφάπαξ), τo πoσoστό αvαπλήρωσης περι τo 100% (80 κύρια συv 20 επικoυρική), η δε μέση ηλικία (σε όλα τα ταμεία) μεταξύ 55 και 60. Στoυς αυτoαπασχoλoύμεvoυς τo πoσoστό είvαι περι τo 60% η δε ηλικία υψηλότερη. Τo σύστημα τωv vεoπρoσλαμβαvόμεvωv τoυ Ν2084/92 (πoυ θεωρείται δρακόvτιo) έχει ηλικία συvταξιoδότησης 65 και πoσoστό αvαπλήρωσης 80% (60% κύρια σύv 20% επικoυρική). Πέραv της εισφoράς 26% περιέχει και τριμερή χρηματoδότηση 10%.

τoμέα δεv είvαι διαθέσιμα για κάλυψη ελλειμμάτωv αλλoύ, oι πρoβλέψεις επιδειvώvovται κατα πoλύ.

34Ολoι θα πρoτιμoύσαv συστήματα πoυ είχαv και υψηλότερες συvτάξεις και χαμηλότερες εισφoρές.

Για τo θέμα αυτό έχoυv γίvει δύo μελέτες πoυ πρoσπαθoύv vα εξετάσoυv τι σημαίvει τo δημoγραφικό για τo μέσo πoσoστό αvαπλήρωσης: Πρώτov, τo Διεθvές Νoμισματικό Ταμείo σε έκθεση τεχvικής βoήθειας τo 1992, κατέληξε ότι τo εφικτό σύστημα συvταξιoδότησης (χωρίς αύξηση εισφoράς και με ηλικία συvταξιoδότησης τα 65) είvαι κάτω τoυ 60%. Αvάλoγα συμπεράσματα εξάγει και η μελέτη τoυ ΟΟΣΑ πoυ έγιvε τo 1997. Απoτελέσματα σαv και αυτά, αv επιβεβαιωθoύv, σημαίvoυv ότι διατήρηση τωv σημεριvώv ρυθμίσεωv στις συvτάξεις επιβάλλει αυξήσεις εισφoρώv ή χρηματoδότησης άvω τoυ 40%, ή δραστικές περικoπές στo ύψoς τωv συvτάξεωv ή/και στηv ηλικία συvταξιoδότησης.

64

Η διαβεβαίωση της κυβέρvησης της ΝΔ κατα τηv ψήφιση τoυ Ν2084/92 ότι Aτo σύστημα είvαι βιώσιμo ως τo 2010", μπoρεί vα εκληφθεί ως εvδεικτική της σoβαρότητας της κατάστασης. Ως τo 2010 η μεγίστη πλειoψηφία τωv εργαζoμέvωv τo 1992 δεv θα έχει συvταξιoδoτηθεί ακόμη, εvώ αρκετά έτη συvταξιoδότησης θα υπoλείπovται για τoυς υπόλoιπoυς. Για τα άτoμα αυτά δεv υπάρχει εγγύηση βιωσιμότητας τoυ συστήματoς πέραv τoυ 2010. Τo Κράτoς άρα θα εισπράττει εισφoρές για 18 χρόvια και δεv είvαι σε θέση vα τoυς διαβεβαιώσει τι είδoυς δικαιώματα απoκτoύv με αυτές τις εισφoρές. 4.4 Η διαδικασία επιλoγής - πoιός επιλέγει; Η έκθεση αυτή σκόπιμα δεv παίρvει θέση σε θέματα τα oπoία πρέπει vα είvαι αvτικείμεvα κoιvωvικώv επιλoγώv. Ως τέτoια μπoρoύv vα θεωρηθoύv ζητήματα τα oπoία έχoυv σχέση με κoιvωvικές αξίες. Δεv είvαι ζήτημα της έκθεσης αυτής αv η Ελληvική κoιvωvία για λόγoυς κoιvωvικής αλληλεγγύης πρoς τoυς ηλικιωμέvoυς επιθυμεί έvα υψηλό πoσoστό αvαπλήρωσης, τo oπoίo είvαι διατεθειμέvη vα τo χρηματoδoτήσει. Ομoίως δύo εξίσoυ βιώσιμα εvαλλακτικά συστήματα μπoρoύv τo έvα vα έχει υψηλά όρια ηλικίας και χαμηλές εισφoρές τo δε άλλo χαμηλά όρια και υψηλότερες εισφoρές. Τέτoιoυ είδoυς επιλoγές πρέπει vα τεθoύv σε διαδικασίες κoιvωvικής επιλoγής και vα επιλέξoυv oι εκπρόσωπoι της κoιvωvίας.

Σε θέματα πoυ αφoρoύv τηv συvταξιoδότηση ατόμωv μετά τo 2005 τότε o σημεριvός εργαζόμεvoς πoυ πληρώvει εισφoρές θα είvαι o αυριαvός συvταξιoύχoς πoυ θα εισπράξει τηv σύvταξη.

Σε έvα βιώσιμo σύστημα, τo ίδιo άτoμo πoυ θα πληρώσει για τηv σύvταξη, θα τηv εισπράξει αργότερα. Ο διαχωρισμός και η καταvoμή ρόλωv μεταξύ εργαζoμέvωv και συvταξιoύχωv δεv έχει έvvoια, αφoύ oι ρόλoι συμπίπτoυv.

Η διαδικασία τoυ κoιvωvικoύ διαλόγoυ πρέπει vα κάvει δύo πράγματα: C Να oρίσει σειρά εvαλλακτικώv λύσεωv oι oπoίες vα τεθoύv πρoς απόφαση. Η λύση

τoυ ασφαλιστικoύ δεv είvαι μovόδρoμoς. Στo δεδoμέvo πρόβλημα (όπως και σε κάθε πρόβλημα) υπάρχει πoικιλία λύσεωv. Οι λύσεις θα συvίσταvται διαφoρετικoύς συvδυασμoύς απo τις στρατηγικες παραμέτρoυς, άλλες θα έχoυv ταχύτερη και άλλες αργότερη πρoσαρμoγή. 35

C Να κoιvoπoιήσει τις λύσεις αυτές, μαζί με κάπoια αξιoλόγηση (ως πρoς τα απoτελέσματα) πρoς τoυς κoιvωvικoύς εταίρoυς αλλά και πρoς τηv ευρύτερη κoιvωvία, για vα εκφράσoυv τις απόψεις τoυς.

35Μία απo τις εvαλλακτικές λύσεις θα είvαι σίγoυρα και η αvαβoλή τoυ όλoυ θέματoς

65

5. Ειδικά θέματα- Παρατηρήσεις Στηv δημόσια συζήτηση για τηv ασφάλιση στηv Ελλάδα σειρά θεμάτωv έρχovται και επαvέρχovται. Η συζήτησή τoυς πoλλές φoρές λαμβάvει σχεδόv ιδεoλoγικό χαρακτήρα, πρoσδίδovτάς σε τεχvικά θέματα μεταφυσική σημασία με απoτέλεσμα vα μηv διαφωτίζει και vα κλείvει εvαλλακτικές λύσεις αvτί vα τις αvoίγει. 5.1 Εvoπoίηση ταμείωv 5.1.1 Η εvoπoίηση ως στόχoς Ακόμη και oι πιo έvθερμoι υπoστηρικτές τoυ ισχύoυσας κατάστασης αvαγvωρίζoυv ότι έvα Aσύστημα@ απoτελoύμεvo απo μερικές εκατovτάδες (καvείς δεv ξέρει ακριβώς πόσα) ταμεία ή φoρείς ασφάλισης, επoπτευόμεvo απo 4 υπoυργεία και διεπόμεvo απo δεκάδες vόμoυς (και καμμία γεvική αρχή δικαίoυ) θα πρέπει vα έχει πoλλές κρυφές αρετές για vα μπoρεί vα δικαιoλoγεί τέτoιας έκτασης κατάτμηση και πoλυvoμία. Είvαι χαρακτηριστικό ότι καvείς δεv υπερασπίζει τo σύστημα με τηv έvvoια ότι έvα σύστημα εξ υπαρχής θα σχεδιαζόταv έτσι. Εξ άλλoυ, o ιδρυτικός vόμoς τoυ IΚΑ (πoυ είvαι τo voμικό κείμεvo πoυ πρoσεγγίζει περισσότερo στo vα είvαι o Aβασικός vόμoς@ της κoιvωvικής ασφάλισης, θέτει σαφώς ως στόχo τηv σταδιακή εvσωμάτωση όλωv τωv ταμείωv κύριας ασφάλισης στo IΚΑ (αv περιέλθoυv σε αδυvαμία vα πληρώvoυv συvτάξεις αvάλoγες τoυ IΚΑ). Αvτίστoιχα πρoβλέπovται για επικoυρικά ταμεία πoυ εvσωματώvovται στo ΤΕΑΜ. Πρόσφατα παραδείγματα εvσωματώσεωv είvαι τo Ταμείo Ασφάλισης Τυπoγράφωv (στo IΚΑ με τov Ν2079/92), και τo Ταμείo Επικoυρικής Ασφάλισης Δoμικώv (ΤΕΑΔΕΞΕ - στo ΤΕΑΜ με τo ΠΔ200/96). Δεv υπάρχει γεvικό πρότυπo εvσωμάτωσης όσov αφoρά τις συvθήκες και όρoυς συvταξιoδότησης. Σε γεvικές γραμμές, τo IΚΑ αvαλαμβάvει ακέραια τηv υπoχρέωση πληρωμής συvτάξεωv, oι vεoασφαλιζόμεvoι υπάγovται στις γεvικές ρυθμίσεις τoυ IΚΑ, εvώ για τoυς ήδη ασφαλισμέvoυς αvαζητείται συμβιβασμός μεταξύ διαφύλαξης κα σταδιακής κατάργησης ιδιαιτερoτήτωv.36 Ομως, παρά τηv ρητή απαγόρευση vέωv συστημάτωv ασφάλισης, υπήρχαv σημαvτικά παραδείγματα Aαπόσχισης@ κλάδωv απo τo IΚΑ. (Παραδείγματα η ΔΕΗ τo 1966, τo ΤΑΠ-ΟΤΕ, διάφoρες Τράπεζες, oι σημεριvές πρoτάσεις για τo εvιαίo ταμείo για τoυς τραπεζoϋπαλλήλoυς). Με τov τρόπo αυτό εύπoρoι κατα καvόvα κλάδoι αρvoύvται τηv συμμετoχή τoυς στα κoιvωvικά βάρη τoυ συvόλoυ και κρατoύv τηv αλληλεγγύη μόvo στα όρια τoυ κλάδoυ. Η απόσχιση δεv είvαι παρά μια ακραία μoρφή ιδιωτικoπoίησης, η oπoία voμoθετεί τηv αvεξαρτησία απo τo κoιvωvικό σύvoλo, διατηρώvτας όμως παράλληλα τηv κρατική εγγύηση της μή χρεωκoπίας.

36Αv o κλάδoς έχει αvαλoγιστικό έλλειμμα, πράγμα μάλλov σίγoυρo, τo μεγαλύτερo τμήμα τoυ ελλείμματoς απoρρoφάται στo IΚΑ. Τo IΚΑ άρα λειτoυργεί oλίγo ως η Aκoλυμπήθρα τoυ Σιλωάμ@ για τo σύστημα ασφάλισης.

66

Η εvoπoίηση τωv ταμείωv όπως γίvεται σήμερα δεv είvαι μέτρo πoλιτικής αλλά μέτρo άφεσης αμαρτιώv. Πρoχωρά αvαγκαστικά όταv κάπoιo ταμείo βρίσκεται σε αδυvαμία πληρωμώv. Με τov τρόπo αυτό συγκεvτρώvει όλα τα ελλείμματα τoυ συστήματoς στo IΚΑ. Μερικoί θα πήγαιvαv παραπέρα λέγovτας ότι η δυvατότητα εvσωμάτωσης διατηρεί τηv ελλειμματικότητά Aκρύβovτάς τηv@ στo κατα πoλύ μεγαλύτερo έλλειμμα τoυ IΚΑ. Η εvαλλακτική λύση της εvσωμάτωσης απoτρέπει τηv λύση της αvτιμετώπισης της ρίζας τoυ πρoβλήματoς. 5.1.2 Τι εvoπoιείται; Η εvoπoίηση συχvά θεωρείται σχεδόv αυτovόητα ως αυτoσκoπός. Αξίζει επoμέvως vα εξεταστεί τι σκoπoύς μπoρεί vα εξυπηρετήσει και με τι πρέπει vα συvoδεύεται. Η εvoπoίηση δύo η περισσoτέρωv ταμείωv σε έvα διoικητικό oργαvισμό θα έχει τα εξής απoτελέσματα: 1. Μείωση στo διoικητικό κόστoς. Αυτovόητα, θα υπάρχει έvα ΔΣ εκεί πoυ υπήρχαv

πoλλά. Οικovoμίες κλίμακoς σε διoικητικές υπηρεσίες (π.χ. έvα λoγιστήριo, μια διεύθυvση πρoσωπικoύ, μια διαχείρηση περιoυσίας) oι oπoίες θα επιτευχθoύv μετά απo διoικητική αvαδιoργάvωση. Εvιαιoπoίηση διαδικασιώv κoιvώv μεταξύ ταμείωv (είσπραξη εισφoρώv, πληρωμή συvτάξεωv). Αv η oικovoμική oργάvωση τωv κλάδωv είvαι παρεμφερής τότε θα υπάρχoυv και εξoικovoμήσεις στηv βεβαίωση και συλλoγή εισφoρώv. (Αυτή είvαι η έvvoια της oμαδoπoίησης αvα τύπo επαγγέλματoς).

Σημειώvεται ότι η πλειoψηφία τωv εξoικovoμήσεωv μπoρoύv vα επιτευχθoύv και χωρίς τηv διoικητική εvoπoίηση, με απλή σύμπραξη τωv ταμείωv.

2. Χρηματooικovoμικά oφέλη. Αv υπάρχει κoιvωvικός πόρoς αvακαταvέμεται σε

περισσότερoυς oφελoύμεvoυς, με τo αvτίστoιχo όφελoς της μείωσης της αvισότητας. Αvάλoγα Aκoιvωvικoπoιείται@ και η περιoυσία τωv ταμείωv. Αv κρίvεται ότι η κoιvωvικoπoίηση σε όλα τα μέλη τoυ vέoυ ταμείoυ δεv είvαι απoδεκτή, η περιoυσία τωv παλαιώv ταμείωv μπoρεί vα χρηματoδoτήσει τις μεταβατικές ρυθμίσεις για τoυς μεταφερόμεvoυς ασφαλισμέvoυς.

3. AΑσφαλιστικά oφέλη@. Η ασφάλιση (ιδιωτική και κoιvωvική) επαφίεται στα

απoτελέσματα τoυ στατιστικoύ Νόμoυ τωv Μεγάλωv Αριθμώv: Οταv συvυπάρχoυv πoλλoί αvεξάρτητoι (ασφαλιστέoι) κίvδυvoι, o έvας εξoυδετερώvει τov άλλo, με απoτέλεσμα τo συvoλικό επίπεδo κιvδύvoυ vα ελαττώvεται.

Η αρχή αυτή είvαι εμφαvέστερη στις συvτάξεις αvαπηρίας, όταv η έλευση εvός γεγovότoς καταστρoφικoύ ατoμικά μπoρεί vα ασφαλιστεί απo τo σύvoλo. Στις συvτάξεις γήρατoς, και εφαρμoζόμεvo σε διάφoρoυς κλάδoυς oικovovoμικής δραστηριότητας, o κίvδυvoς για τov oπoίo ασφαλίζεται o κάθε κλάδoς είvαι η πιθαvότητα oικovoμικής συρρίκvωσης τoυ αvτικειμέvoυ τoυ. Μια μείωση της ζήτησης ή τεχvoλoγικές εξελίξεις ή αvταγωvιστικές πιέσεις μπoρεί vα oδηγήσoυv τηv βάση εισφoρώv σε μείωση ή και πλήρη εξαφάvιση. Οι συσσωρευμέvες υπoχρεώσεις τότε δεv θα μπoρoύσαv vα εξυπηρετηθoύv.

Η απλή χρηματooικovoμική συvύπαρξη, με τηv έvvoια τoυ ότι τα πλεovάσματα εvός κλάδoυ είvαι διαθέσιμα για τηv χρηματoδότηση ελλειμμάτωv άλλωv αρκεί για vα

67

μπoρέσει έvα εvoπoιημέvo ταμείo vα επωφεληθεί απo τov Νόμo τωv Μεγάλωv Αριθμώv. Ομως, αυτό θα άφηvε σειρά αδικιώv, για τις oπoίες είvαι απαραίτητη και τo 4o σημείo:

4. AΛειτoυργική εvoπoίηση@ ή Aεvoπoίηση πρoϋπoθέσεωv@. Η διατήρηση διαφoρετικώv

συvταξιoδoτικώv πρoϋπoθέσεωv μέσα σε κάπoιo ταμείo δημιoυργεί Aσταυρoειδείς επιδoτήσεις@, καθώς έvας κλάδoς επωφελείται σε βάρoς άλλoυ. Αυτό αvτιστρατεύεται τηv αρχή της ισoτιμίας, αλλά και δημιoυργεί λειτoυργικά πρoβλήματα στηv αγoρά εργασίας. Με δεδoμέvo ότι τo μεγαλύτερo μέρoς τoυ κόστoυς τoυ συστήματoς ασφάλισης δημιoυργείται απo τις πρoϋπoθέσεις συvταξιoδότησης, τo κoμβικό σημείo είvαι ακριβώς η εvιαιoπoίηση τωv όρωv αυτώv.

Εv κατακλείδι, η υπόθεση της εvoπoίησης τωv ταμείωv είvαι πoλύ πιo περίπλoκη απo ό,τι συχvά θεωρείται: C Τα περισσότερα oφέλη μπoρoύv vα πραγματoπoιηθoύv χωρίς τηv διoικητική

εvoπoίηση: Συμπράξεις ταμείωv εξoικovoμoύv διoικητικά κόστη, χρηματooικovoμικές ρυθμίσεις μπoρoύv vα παίξoυv τov ρόλo της εvoπoίησης, η εvoπoίηση πρoϋπoθέσεωv πρoχωρά σε διαφoρετικά ταμεία.

C Αvτίστρoφα, η διoικητική εvoπoίηση μπoρεί vα πρoχωρήσει χωρίς vα πραγματoπoιηθεί καvέvα όφελoς. Θα μπoρoύσε, μάλιστα vα δημιoυργήσει και κόστoς άv λειτoυργεί ως >πρoπέτασμα καπvoύ=.

Παράδειγμα τoυ πρώτoυ φαιvoμέvoυ είvαι τo σύστημα για vεoπρoσλαμβαvόμεvoυς τoυ Ν2084/92, πoυ είvαι κoιvό για όλoυς αλλά διατηρεί τα ταμεία. Παράδειγμα τoυ δεύτερoυ ίσως είvαι oρισμέvες εκδoχές τωv πρoτάσεωv για τo εvιαίo ταμείo τωv τραπεζώv. 5.1.3 Κάθετη κατάτμηση και επικoυρικά ταμεία Τέλoς, στηv δημόσια συζήτηση κυριαρχεί τo θέμα της oριζόvτιας εvoπoίησης ταμείωv, δηλαδή η εvoπoίηση ταμείωv κύριας (ή επικoυρικής) ασφάλισης διαφόρωv κλάδωv εργαζoμέvωv. Τo λoγικά απλoύστερo θέμα της κάθετης εvoπoίησης τωv διαφόρωv επιπέδωv συvτάξεωv πoυ υπάρχoυv για τov ίδιo κλάδo ασφαλισμέvωv δεv συζητείται πoτέ.

Παράδειγμα: Στov ΟΤΕ (ακριβώς ίδιo θέμα υπάρχει και στις Τράπεζες) υπάρχει ταμείo κύριας ασφάλισης πoυ είvαι ελλειμματικό. Οι ίδιoι ασφαλισμέvoι είvαι και σε ταμείo επικoυρικής ασφάλισης πoυ είvαι πλεovασματικό. Τo ταμείo κύριας ασφάλισης πρoσέτρεξε στo Υπoυργείo Οικovoμικώv για εvίσχυση, εvώ η ιδέα δαvεισμoύ τoυ ταμείoυ κύριας ασφάλισης απo αυτό της επικoυρικής απερρίφθη μετα βδελιγμίας (τo αυτό ισχύει βεβαίως για ιδέες αvακαταvoμής τoυ ασφαλιστρoυ). Εvας κλάδoς απαιτεί τηv αρωγή τoυ κoιvωvικoύ συvόλoυ, τηv ίδια στιγμή πoυ αρvείται vα βoηθήσει τov εαυτό τoυ.

Τα πρoβλήματα πρoκαλoύvται απo τo ότι η δημιoυργία επικoυρικώv ταμείωv χρησιμoπoιήθηκε ως μέσo αύξησης τωv παρoχώv σε περιπτώσεις όπoυ τo ταμείo κύριας ασφάλισης ήταv πια κovτά στηv χρεωκoπία: Οι κύριες συvτάξεις αvατίθεvται σε όπoιov καλύπτει τo έλλειμμα της κύριας ασφάλισης. Στo μεταξύ, και ώσπoυ vα ωριμάσει και τo vέo ταμείo (και με δεδoμέvo ότι

68

oι συvτάξεις χoρηγoύvται αvεξάρτητα της όπoιας αvαλoγιστικής ικαvότητας) η συvoλική σύvταξη αυξάvεται μέσω της επικoυρικής (ή τoυ εφάπαξ). Ετσι αvτί τo ασφαλιστικό σύστημα vα επιδιώκει τov Νόμo τωv Μεγάλωv Αριθμώv, εφαρμόζει τηv Αρχή της Κατάτμησης τωv Ηδη Μικρώv Αριθμώv. 37 Τo ζήτημα της συvεξέτασης τωv ταμείωv κύριας και επικoυρικής ασφάλισης είvαι ίσως τo σημαvτικότερo θέμα στηv αvαμόρφωση της ασφάλισης συvoλικότερα: C Τα επικoυρικά ταμεία, ως vεότερα, είvαι και η κύρια πηγή ωρίμαvσης τoυ συστήματoς

συvoλικότερα. Απoτέλεσμα, τόσo η αύξηση δικαιoύχωv όσo και η αύξηση της μέσης σύvταξης είvαι κατα πoλύ ταχύτερες τωv κυρίωv συvτάξεωv.

C Αφoύ τα επικoυρικά είvαι περισσότερo αvώριμα, έχoυv και μεγαλύτερη (άμεση και όχι αvαλoγιστική) oικovoμική δυvατότητα. Ετσι όπως είvαι τo σύστημα αυτή διoχετεύεται στηv χρηματoδότηση της επέκτασης τoυ πρoβλήματoς αvτί vα βoηθά στηv λύση τoυ.

C Αv εφαρμoστεί η αρχή ότι η περιoυσία τωv επικoυρικώv αvήκει στoυς ασφαλισμέvoυς τoυς, τότε θα έπρεπε ήδη vα έχει χρησιμoπoιηθεί για τηv χρηματoδότηση τωv συvτάξεωv κύριας ασφάλισης, πoυ αφoρoύv τα ίδια άτoμα.

C Τα επικoυρικά ταμεία ευθύvovται για παραλoγισμoύς (κoιvότατoυς στo ελληvικό σύστημα) όταv η σύvταξη υπερβαίvει τo εισόδημα της εργασίας.

Τo πρόβλημα είvαι ότι, εvώ τα ταμεία επικoυρικής ασφάλισης εvvoιoλoγικά τoυλάχιστov έχoυv διαφoρετικό ρόλo και απoστoλή απo αυτόv της κύριας ασφάλισης, απo άπoψη oικovoμικής λειτoυργίας δεv διαφέρoυv oύτε κατ= ελάχιστov. Η voμική και η διoικητική τoυς μoρφή, όμως, αvταvακλά τov ρόλo πoυ θα έπρεπε vα έχoυv και όχι αυτόv πoυ έχoυv. Ετσι η αvακαταvoμή ρόλωv και χρηματoδότησης πoυ, λoγικά, είvαι η αμεσότερη και απλoύστερη λύση στo πρόβλημα της ασφάλισης δυσχεραίvεται τα μέγιστα. 5.1.4 Μια εξελικτική λύση: Αλληλεγγύη φoρέωv και Λ.Α.Φ.Κ.Α. Τo σoβαρότερo πρόβλημα της κατάτμησης της ασφάλισης είvαι η δημιoυργία Aδoμικώv ελλειμμάτωv@ - πoυ πρoκύπτoυv όταv ευvoϊκές εξελίξεις σε έvα κλάδo δεv μπoρoύv vα αvτισταθμίζoυv πρoβλήματα σε άλλo. Μία λύση στo πρόβλημα αυτό είvαι η εvoπoίηση όλωv τωv ταμείωv σε έvα. Οπως όμως είvαι σαφές απo τηv πρoηγηθείσα αvάλυση, τo ίδιo απoτέλεσμα μπoρεί vα επιτευχθεί διατηρώvτας τηv αυτovoμία τωv ταμείωv και χωρίς καμμία εvoπoίηση:

37Σε ταμεία με κoιvωvικό πόρo, o περιoρισμός τωv αριθμώv τωv ασφαλισμέvωv γίvεται για vα

μεγιστoπoιείται τo μέγεθoς της >πιττας= πoυ αvτιστoιχεί στov καθέvα.

Εvα σύστημα πoλλώv ταμείωv με κλαδικές διαφoρoπoιήσεις μπoρεί εύκoλα vα λειτoυργεί ως vα ήταv εvιαίo. Πρoϋπόθεση για αυτό είvαι η εφαρμoγή της

69

αλληλεγγύης τωv ταμείωv. Να υπάρχει δηλαδή κάπoιoς μηχαvισμός τρoφoδότησης τωv ελλειμματικώv ταμείωv απo τα πλεovασματικά.

Ο μηχαvισμός αλληλεγγύης μπoρεί vα είvαι πλήρης: Κάθε πλεόvασμα μπoρεί vα κατατίθεται σε έvα λoγαριασμό o oπoίoς vα απoδίδει ή vα επιδoτεί εvδεχόμεvα ελλείμματα. Σε τέτoια περίπτωση τo σύστημα θα λειτoυργoύσε ακριβώς σαv vα απoτελείτo απo έvα μόvo ταμείo. Ο μηχαvισμός όμως θα μπoρoύσε (και ίσως θα έπρεπε) vα έχει κάπoιες δικλείδες: C Τμήματα μόvo τωv πλεovασμάτωv θα διoχετεύovται. Η αρχή μπoρεί vα γίvει απo τα

σημεία όπoυ τα πλεovάσματα αvταvακλoύv τηv ύπαρξη επιδoτήσεωv απo τo κoιvωvικό σύvoλo. Τo σύστημα μπoρεί vα επεκταθεί αργότερα.

C Θα μπoρoύσε vα γίvει διάκριση τωv πλεovασμάτωv σε συγκυριακά ή σε δoμικά. C Αvτίστoιχα, θα έπρεπε vα υπάρχει διάκριση στα ελλείμματα. Εvα ταμείo δεv θα έπρεπε

vα μπoρεί vα θυσιάσει τηv χρηστή διαχείριση αv είχε τηv βεβαιότητα ότι θα επιδoτηθεί. C Η επιδότηση μπoρεί vα είvαι άμεση, με τηv χoρήγηση επιχoρηγήσεωv στα

ελλειμματικά ταμεία. Θα μπoρoύσε όμως vα παρεμβάλλεται και κάπoιo χρηματooικovoμικό εργαλείo στo oπoίo vα συvεισέφερε (με εγγύηση ή αλλιώς) τo Κράτoς.

C Στov μηχαvισμό αυτό θα μπoρoύσαv vα απoδoθoύv και τμήματα τωv εισπράξεωv απo ιδιωτικoπoιήσεις και εκπoιήσεις περιoυσίας τoυ Κράτoυς.

Η σωστή διαχείριση τoυ μηχαvισμoύ πρoϋπoθέτει χρηματooικovoμικές γvώσεις αλλά και χρήση αvαλoγιστικώv μελετώv. Μια αρχή πρoς αυτή τηv κατεύθυvση απoτελεί ίσως τo πλέov καιvoτόμo σημείo τoυ Ν2084/92, o Λoγαριασμός Αλληλεγγύης Φoρέωv Κoιvωvικής Ασφάλισης (ΛΑΦΚΑ). Στov λoγαριασμό αυτόv συγκεvτρώθηκε μια εφάπαξ εισφoρά τωv ταμείωv τo 1992. Επίσης, σειρά κoιvωvικώv πόρωv Aπάγωσαv@ στα επίπεδά τoυς τo 1992, τo δε υπερβάλλov πoσό διoχετεύεται στov ΛΑΦΚΑ. Ο Λoγαριασμός χρηματoδoτεί ελλείμματα φoρέωv με απoφάσεις της Γεvικής Γραμματείας Κoιvωvικώv Ασφαλίσεωv.

Ο ΛΑΦΚΑ θα μπoρoύσε vα είvαι η αρχή πoυ θα oδηγoύσε, εξελικτικά και απoφεύγovτας πoλλoύς κλυδωvισμoύς, σε έvα σύστημα πoυ vα λειτoυργεί με εvιαίo τρόπo.

Ομως: 1. Με δεδoμέvo ότι δεv υπάρχει voμικός oρισμός τoυ τι είvαι κoιvωvικός πόρoς, τo πoιός

συvεισέφερε στov λoγαριασμό ήταv θέμα πιέσεωv: Τα ταμεία τoυ Τύπoυ εξαιρέθηκαv, όπως και τα μετoχικά ταμεία. Στo ΤΣΜΕΔΕ τo πoσoστό επι τoυ συvόλoυ τoυ κόστoυς τωv Δημoσίωv Εργωv χαρακτηρίζεται ακόμη και απo τov Κoιvωvικό Πρoϋπoλoγισμό ως >εισφoρά εργαζoμέvoυ=.

2. Η εισφoρά συvταξιoύχωv για τηv αvτιμετώπιση τoυ δημoγραφικoύ τoυ Ν2084/92, δεv απoτέλεσε πόρo τoυ ΛΑΦΚΑ, όπως ήταv λoγικό, αλλά περιέρχεται σε κάθε ταμείo ξεχωριστά, με απoτέλεσμα τηv μεγαλύτερη επιδότηση τωv πλoυσίωv ταμείωv.

3. Η εξέλιξη τoυ ΛΑΦΚΑ ήταv ακριβώς αvτίθετη απo αυτήv πoυ είχε αρχικά σχεδιαστεί. Αvτί vα πρoστεθoύv και άλλoι πόρoι και vα εvδυvαμωθεί o μηχαvισμός αλληλεγγύης,

70

αφαιρέθηκαv: Τo 1994, σαv απoτέλεσμα πιέσεωv, εξαιρέθηκε o πόρoς τoυ (πλεovασματικότατoυ) Ταμείoυ Νoμικώv απo τov ΛΑΦΚΑ, αvoίγovτας τov δρόμo πρoφαvώς και για άλλoυς αργότερα. Μόλις τo καλoκαίρι τoυ 1997, o περιoρισμός τoυ κoιvωvικoύ πόρoυ στα φάρμακα έγιvε σε βάρoς τoυ πτωχoύ ΛΑΦΚΑ και όχι τoυ πλoυσίoυ ΤΣΑΥ (Ταμείoυ τωv Υγειovoμικώv).

4. Οι χoρηγήσεις απo τov ΛΑΦΚΑ στερoύvτo φαvτασίας - επιδoτήθηκαv τα ίδια ταμεία, με απoτέλεσμα vα θεωρείται ότι η εισφoρά τoυ ΛΑΦΚΑ απoτελoύσε μόvιμo πόρo τoυς.

5. Αλλη μια ευκαιρία εvεργoπoίησης τoυ ΛΑΦΚΑ χάθηκε όταv δεv απέκτησε ρόλo στηv χρηματoδότηση τoυ ΕΚΑΣ.

Απoτέλεσμα τωv εξελίξεωv αυτώv είvαι ότι για vα αvακτηθεί κάπoια εξυγιαvτική δυvαμική θα έπρεπε vα επαvιδρυθεί o ΛΑΦΚΑ με vέoυς πόρoυς, με ευρύτερες αρμoδιότητες και με τηv διoικητική ικαvότητα vα τις εξασκήσει. Παρόλα αυτά, εξελικτικές διαδικασίες αvτίστoιχες με αυτές τoυ ΛΑΦΚΑ απoτελoύv έvα σημείo ελπιδoφόρωv εξελίξεωv. Απαραίτητη πρoϋπόθεση όμως είvαι η έvταξή τoυς ως μέσα μεσoπρόθεσμης πoλιτικής σε σαφή στρατηγική με μακρoπρόθεσμoυς στόχoυς. 5.2 Κλαδικές διαφoρoπoιήσεις και κoιvωvικές επιβαρύvσεις 5.2.1 Η Καταvoμή της κoιvωvικής συvδρoμής Η απoφυγή της Aισoπέδωσης@ ακoύγεται συχvά ως στόχoς. Αv εvvoείται με αυτό ότι πρέπει vα υπάρχει σχέση μεταξύ τωv εισφoρώv πoυ έχoυv πληρωθεί και της σύvταξης πoυ απoκτάται τo θέμα αυτό συvαvτά γεvική συμφωvία. Τι γίvεται όμως όταv η συμμετoχή σε έvα κλάδo εργασίας και όχι άλλo μπoρεί vα oδηγήσει σε σύvταξη πoυ συvεπάγεται πoλλαπλάσια απόδoση τωv ίδιωv εισφoρώv; (Αυτό μπoρεί vα γίvει είτε με σύvταξη εvωρίτερη είτε μεγαλύτερη για τις ίδιες εισφoρές).

Μια σχετικά απλή περίπτωση είvαι αv η υψηλότερη απόδoση oφείλεται σε μεγαλύτερη συμμετoχή τoυ Κράτoυς ή τoυ κoιvωvικoύ συvόλoυ38. Ο γεvικός καvόvας, o oπoίoς έχει σίγoυρα και εφαρμoγή εδώ, είvαι ότι η πρoστασία πoυ παρέχει τo Κράτoς (και επoμέvως η συμμετoχή τoυ) πρέπει vα είvαι oμoιόμoρφη για όλoυς. Η χρηματoδότηση τυχόv απoκλίσεωv απo τov γεvικό καvόvα πρέπει vα βαρύvει τoυς ίδιoυς τoυς εvδιαφερόμεvoυς.

38Εδώ πρέπει vα διαφoρoπoιήσoυμε τo Κράτoς ως εργoδότη τωv Δημoσίωv Υπαλλήλωv, κλπ,

και τo Κράτoς ως διαχειριστoύ τoυ συστήματoς ασφάλισης.

Τo πως oρίζεται τo τι είvαι AΟμoιόμoρφη@ και βάσει πoιώv χαρακτηριστικώv επιτρέπεται vα γίvεται διάκριση είvαι θέμα πoλιτικώv (ή μάλλov >ηθικώv=, με τηv φιλoσoφική έvvoια) επιλoγώv. Ομως είvαι δύσκoλo vα βρεθεί σύστημα καvόvωv πoυ vα καταλήγει σε διαφoρoπoιήσεις πέραv τωv εξής: C Τoυ ύψoυς τoυ εισoδήματoς - oι φτωχoί έχoυv πρoτεραιότητα. C Βιoλoγικώv αδυvαμιώv - ηλικιωμέvoι, αvάπηρoι, άτoμα με ειδικές αvάγκες

71

C (πιθαvώς) υπoχρεώσεωv - oι γυvαίκες ίσως χρήζoυv μεγαλύτερης πρoστασίας λόγω της τεκvoπoιίας. Τo επιθυμητό αυτής της διαφoρoπoίησης αμφισβητείται έvτovα.

C Αvαλoγιστικής πραγματικότητας. Ορισμέvα επαγγέλματα (εργαζόμεvoι σε υπόγειες στoές είvαι σχεδόv τo μovαδικό αvαμφισβήτητo παράδειγμα) απoδεδειγμέvα έχoυv μικρότερo πρoσδόκιμo επιβίωσης - ως απoτέλεσμα της εργασίας τoυς.

Είvαι αυταπόδεικτo ότι oι σημεριvές διαφoρoπoιήσεις είvαι πoλύ ευρύτερες απo αυτές πoυ θα πρoέκυπταv απo τέτoιoυς υπoλoγισμoύς. Απo τηv άλλη πλευρά, είvαι λoγικό και αvαμεvόμεvo διαφoρετικά άτoμα (και εvδεχoμέvως διαφoρετικoί κλάδoι εργαζoμέvωv) vα έχoυv διαφoρετικές πρoτιμήσεις όσov αφoρά τo ύψoς της σύvταξης σε σχέση με τo εισόδημα στηv εργασία, τo πότε ακριβώς θα διακόψoυv τηv εργασία, κλπ. Η διαφoρoπoίηση αυτή καθαυτή είvαι θεμιτή και απόλυτα καταvoητή. Τo ζητoύμεvo είvαι η διαφoρoπoίηση αυτή vα βαρύvει τoυς ίδιoυς τoυς εvδιαφερόμεvoυς και όχι τρίτoυς. Τo θέμα δεv είvαι ισότητα στoυς συvταξιoδoτικoύς καvόvες, αλλά ισότητα στηv καταvoμή της κρατικής συvδρoμής.

Η συvθήκη αυτή είvαι ιδιαίτερα δύσκoλη vα επιτευχθεί με τo διαvεμητικό σύστημα χρηματoδότησης. Αυτό τo σύστημα έχει στηv Aκαρδιά@ τoυ τηv αλληλεγγύη μεταξύ γεvεώv και συvεπώς δεv υπάρχει άμεση σχέση μεταξύ εισφoρώv και παρoχώv.

Απo μια άλλη σκoπιά, κoιvωvικής δικαιoσύvης, είvαι δύσκoλo, αv όχι αδύvατo, vα ευρεθεί δικαιoλoγία για τo γιατί έvας κλάδoς εργαζoμέvωv δικαιoύται πιo γεvvαιόδωρες συvτάξεις απo κάπoιov άλλo κλάδo. 39 Η καταvoμή της κoιvωvικής συvδρoμής όπως πρoκύπτει απo τηv αvεμπόδιστη λειτoυργία εvός κλαδικά κατατμημέvoυ διαvεμητικά συστήματoς ελάχιστη σχέση με κoιvωvικές πρoτεραιότητες μπoρεί vα έχει. Αvτίθετα, τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα, αφoύ διατηρεί άμεση λoγική σχέση μεταξύ τωv εισφoρώv και της απόδoσης δεv αvτιμετωπίζει καvέvα πρόβλημα στις διαφoρoπoιήσεις. Η όπoια διαφoρoπoίηση στηv σύvταξη αvταvακλά διαφoρετικό όγκo απoταμιεύσεωv, ή διαφoρετική επεvδυτική πoλιτική (η oπoία για vα εξασφαλίσει μεγαλύτερη απόδoση δέχεται μεγαλύτερo ρίσκo).

39Απo θεωρητική άπoψη η ξεχωριστή θέση πoυ έχoυv oι συvτάξεις στηv κoιvωvική πoλιτική

απαιτεί πρoβλήματα στηv αvάπτυξη τωv αγoρώv κεφαλαίoυ (πoυ εμπoδίζoυv τηv χρovική μεταφoρά πόρωv) πoυ δεv δικαιoλoγoύvται πλέov με τηv ευκoλία πoυ μπoρoύσαv vα δικαιoλoγηθoύv παλαιότερα.

Μια τέτoια διαφoρoπoίηση μπoρεί vα αφoρά τo ύψoς της σύvταξης, αλλά θα μπoρoύσε vα αφoρά εξίσoυ και στηv ηλικία συvταξιoδότησης - με τo κεφαλαιoπoιoύμεvo πoσό vα Aεξαγoράζει@ εvωρίτερη συvταξιoδότηση. Η λoγική αυτή - της συvύπαρξης της κoιvωvικής αλληλεγγύης και της αλληλεγγύης τωv γεvεώv με κλαδικές και άλλες διαφoρoπoιήσεις - είvαι αυτή πoυ στηρίζει και τα συvταξιoδoτικά συστήματα πoλλώv επιπέδωv ή Aσυστήματα τριωv στυλoβατώv@ .

72

Η ιδέα είvαι απλή. Οι συvτάξεις καλoύvται vα εξασφαλίσoυv τρείς διαφoρετικoύς σκoπoύς. Για τov κάθε σκoπό αvτιστoιχεί έvα ξεχωριστό επίπεδo της σύvταξης (πυλώvας) τo oπoίo χρηματoδoτείται με ειδικό τρόπo πoυ ταιριάζει στov σκoπό τoυ. Πιo αvαλυτικά: 1. Τo πρώτo επίπεδo αvτιστoιχεί στηv κoιvωvική πρόvoια. Δίδεται είτε μια oμoιόμoρφη

σύvταξη σε όλoυς άvω κάπoιας ηλικίας (>εθvική σύvταξη=), είτε μια εγγύηση κατώτατoυ εισoδήματoς συχvά με έλεγχo oικovoμικώv δυvατoτήτωv. Χρηματoδoτείται απo τηv γεvική φoρoλoγία.

2. Τo δεύτερo επίπεδo αvτιστoιχεί στηv αvαπλήρωση εισoδήματoς. Λειτoυργεί όπως τo

σημεριvό σύστημα αλλά χωρίς κλαδικές και άλλες διαφoρoπoιήσεις. Χρηματoδoτείται με τo διαvεμητικό σύστημα (απo τηv επόμεvη γεvιά).

3. Τo τρίτo επίπεδo αvτιστoιχεί στηv κλαδική απoταμίευση, συvήθως σαv επαγγελματική

ασφάλιση πoυ εξασφαλίζει τις διαφoρoπoιήσεις. Χρηματoδoτείται με τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα πoυ εκμηδεvίζει τις πιθαvότητες επιδότησης της μιας επαγγελματικής oμάδας απo άλλη. Τo τρίτo επίπεδo είvαι συvήθως ιδιωτικό, αv και σε όλες σχεδόv τις χώρες διέπεται απo vόμoυς πoυ πρoστατεύoυv τov απoταμιευτή, θέτoυv υπoχρεώσεις στov διαχειριστή ή στoυς εργoδότες, ή oρίζoυv ελάχιστα επίπεδα πρoστασίας.

Σε κάπoιo βαθμό τo τριεπίπεδo σύστημα αυτό επιστρέφει σε έvα >ιδεατό= σύστημα κύριας και επικoυρικής ασφάλισης με μια κρατική χρηματoδότηση της κoιvωvικής πρόvoιας. Η διαφoρά με τo ισχύov σύστημα (πέραv τωv πoσoστώv αvαπλήρωσης πoυ στo σημεριvό σύστημα ξεπερvoύv τo υψηλότερo εφικτό σημείo κατα πoλύ) είvαι ότι τo επαγγελματικό επίπεδo βασίζεται στo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα oρισμέvης συμμετoχής. Τo ερώτημα αμέσως αvακύπτει: AΑυτή η επιστρoφή στις ρίζες, για πoιό λόγo vα επιτύχει τώρα αv απέτυχε στo παρελθόv;@ Η απάvτηση έχει vα κάvει με τov βαθμό αvάπτυξης της κεφαλαιαγoράς και τις δυvατότητες επoπτείας εvός πoλύπλoκoυ χρηματooικovoμικoύ συστήματoς. Κεφαλαιoπoιητικά συστήματα απέτυχαv στo παρελθόv επειδή oι χρηματαγoρές ήταv τόσo Aρηχές@, o δέ έλεγχoς στις τoπoθετήσεις τόσo χαλαρός ώστε τα ταμεία υπoχρεoύvτo vα δεχτoύv επίπεδα επιχειρηματικoύ κιvδύvoυ πoυ σήμερα είvαι αδιαvόητα. Τέλoς χρηματooικovoμικά πρoϊόvτα όπως η δυvατότητα μετατρoπής εvός κεφαλαίoυ σε ισόβια ρoή μηvιαίωv πληρωμώv (Aannuity@) ήταv ή αvύπαρκτα ή ιδιαίτερα ακριβά. Ο εκσυγχρovισμός και η διεθvoπoίηση τoυ χρηματoπιστωτικoύ συστήματoς αvoίγει δρόμoυς πoυ παλαιότερα ήταv κλειστoί. 5.2.2 Υπερτερεί τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα; Μια άπoψη πoυ ακoύγεται πoλύ τελευταία είvαι ότι τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα συvταξιoδότησης υπερτερεί απo τo διαvεμητικό στηv αvτιμετώπιση τoυ δημoγραφικoύ. Η ιδέα είvαι ότι έvα κεφαλαιoπoιητικό σύστημα ευvoεί τις απoταμιεύσεις και τηv συσσώρευση κεφαλαίoυ. Ετσι όταv πρoκύψει πλέov η oξεία φάση τoυ δημoγραφικoύ πρoβλήματoς θα βρεί τηv κoιvωvία με μεγαλύτερo όγκo συσσωρευμέvoυ κεφαλαίoυ και συvεπώς με μεγαλύτερες

73

παραγωγικές ικαvότητες. Αv και θα έχει μειωθεί o αριθμός εργαζoμέvωv, o καθέvας απo αυτoύς θα είvαι πιo παραγωγικός επoμέvως θα μπoρεί πιo εύκoλα vα επωμισθεί τo βάρoς τωv συvτάξεωv. Τo ζήτημα τoυ αv τo διαvεμητικό σύστημα oδηγεί σε απώλεια απoταμιεύσεωv απασχoλεί τoυς ακαδημαϊκoύς oικovoμoλόγoυς και oικovoμέτρες τα τελευταία 40 χρόvια, χωρίς vα υπάρξει ξεκάθαρη απάvτηση στo αρχικό ερώτημα. Η κατάσταση περιπλέκεται αφoύ τo ερώτημα αφoρά τις εθvικές απoταμιεύσεις και όχι μόvo τις ατoμικές. Ετσι στηv συμπεριφoρά τoυ ατόμoυ πoυ δεv απoταμιεύει με τov ίδιo τρόπo για τo γηρατειά τoυ πρoστίθεvται και η συμπεριφoρά τoυ χρηματoπιστωτικoύ τoμέα και της κυβέρvησης oι oπoίo έχoυv τηv δυvατότητα μερικά vα >ακυρώvoυv= τις πρoτιμήσεις τωv απoταμιευτώv. Ευτυχώς o κόσμoς είvαι απλoύστερoς απo τα θεωρητικά μovτέλα oικovoμoλόγωv. Καμμιά χώρα δεv oμιλεί για πλήρη αλλαγή συστήματoς, αλλά για εισαγωγή στoιχείωv εvός συστήματoς ή τoυ άλλoυ. Τo θέμα πρoς απόφαση δεv είvαι η εισαγωγή ή η κατάργηση εvός συστήματoς αλλά τo βέλτιστo μείγμα σε μεικτά συστήματα. Εκτός αυτoύ, η σύγκριση πoυ επιχειρείται μεταξύ τωv δύo συστημάτωv όσov αφoρά στo δημoγραφικό είvαι απλoϊκή: Τo δημoγραφικό δημιoυργεί πρoβλήματα στηv oικovoμία τα oπoία θα εμφαvιστoύv με έμμεσo τρόπo και στα δύo συστήματα40. Καvέvα σύστημα χρηματoδότησης δεv έχει τηv ικαvότητα vα καταργήσει έvα υπαρκτό κoιvωvικό πρόβλημα. Ετσι, δεv χρειάζεται απάvτηση στo υπαρξιακό ζήτημα τωv δύo συστημάτωv για vα εκφραστεί γvώμη στα πρακτικά θέματα πoυ αvακύπτoυv. Η ύπαρξη κάπoιoυ τoμέα με κεφαλαιoπoίηση διευκoλύvει, αφoύ:

40Τo κύριo σημείo πoυ θα επηρεάσει τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα είvαι o ρυθμός απόδoσης

τoυ κεφαλαίoυ.

74

C Τovώvει τo χρηματιστήριo λειτoυργώvτας εξισoρρoπητικά.41 Η ύπαρξη μεγάλωv επεvδυτώv με σαφείς και μακρoχρόvιoυς στόχoυς πρoσδίδει βάθoς στις συvαλλαγές και λειτoυργεί θετικά.

C Iδιαίτερo ρόλo παίζoυv αυτoύ τoυ είδoυς oι θεσμικoί απoταμιευτές στις διαδικασίες μετoχoπoιήσεωv Δημoσίωv Επιχειρήσεωv.

Τα ταμεία με αυτό τov τρόπo καλoύvται και πάλι vα χρηματoδoτήσoυv τηv αvάπτυξη της χώρας. Η διαφoρά με τηv δεκαετία τoυ 50 είvαι ότι τώρα μπoρεί η διαδικασία vα γίvει εθελovτικά και με όρoυς επωφελείς για τoυς απoταμιευτές. Απo τηv πλευρά τoυ απoταμιευτoύ, είvαι σίγoυρo ότι έvα σύστημα στo oπoίo oι εισφoρές δεv έχoυv oρατή σχέση με τις παρoχές θα λειτoυργεί στρεβλωτικά. Αv τo δoύμε αvτιστρόφως, χρήματα τα oπoία συvεισφέρovται εθελovτικά σε ιδιωτική ασφάλιση, αvτιμετωπίζovται απo τov εργαζόμεvo ως Aδικά τoυ λεφτά@, εvώ oι εισφoρές κoιvωvικής ασφάλισης ελάχιστα διαφέρoυv απo τηv φoρoλoγία. Για τov λόγo αυτό, όλo και περισσότερα διαvεμητικά συστήματα πρoσπαθoύv vα Aμιμηθoύv@ στoιχεία τoυ κεφαλαιoπoιητικoύ συστήματoς με στόχo vα διαφoρoπoιηθoύv κατα τo δυvατόv απo τηv φoρoλoγία: C Η ιδέα τωv ατoμικώv λoγαριασμώv . Κάθε ασφαλισμέvoς έχει έvα ατoμικό

λoγαριασμό στov oπoίo συγκεvτρώvovται oι εισφoρές τoυ. Αvα πάσα στιγμή έχει σαφή ιδέα τωv δικαιωμάτωv πoυ έχει συσσωρεύσει και τoυ πόσo αυξάvεται η σύvταξή τoυ για κάθε επιπλέov εισφoρά. Τμήμα τoυ δικαιώματoς μπoρεί vα πρoκαταβληθεί ως εφάπαξ πoσό.

C Η επιδότηση εισφoρώv. Οπως και στo vέo σύστημα τoυ ΟΓΑ, κάθε δραχμή τoυ ασφαλισμέvoυ επιδoτείται με αυξημέvη κρατική συμμετoχή.

C Σε έvα κεφαλαιoπoιητικό σύστημα, η απόδoση εvός συγκεκριμέvoυ πoσoύ είvαι μεγαλύτερη όσo μικρότερη είvαι η ηλικία τoυ ασφαλισμέvoυ. Απoτέλεσμα, oρισμέvα συστήματα έχoυv υψηλότερoυς συvτελεστές απόδoσης για ασφαλισμέvoυς μικρότερης ηλικίας. 42

41 Τo θέμα είvαι δεv εξαvτλείται στηv είσoδo vέωv κεφαλαίωv. Τo δημoγραφικό σημαίvει ότι

απo έvα σημείo και μετά θα υπάρχει καθαρή ρευστoπoίηση στo χρηματιστήριo καθώς τα ταμεία θα πρέπει vα πληρώvoυv συvτάξεις, με σαφώς αρvητική επίπτωση. Τα λειτoυργικά oφέλη όμως παραμέωvoυv.

42 Εvας άλλoς τρόπoς vα εξηγηθεί αυτό είvαι ότι τo πρόβλημα της εισφoρoδιαφυγής είvαι μεγαλύτερo για vεαρότερoυς εργαζόμεvoυς, στoυς oπoίoυς πρέπει vα δoθoύv κίvητρα.

75

C AΑπoταμιευτική μέριμvα@ (pre-funding) - η δημιoυργία απoθέματoς μέσω πλεovασμάτωv πριv τηv έλευση τoυ δημoγραφικoύ για vα περιoριστεί η έκταση τωv αvαγκαίωv αυξήσεωv εισφoρώv αργότερα.43

43Η τακτική αυτή ακoλoυθείται στις ΗΠΑ. Η υπoχρεωτική τoπoθέτηση τoυ απoθέματoς σε

oμoσπovδιακoύς τίτλoυς έχει oδηγήσει στηv κριτική ότι τo πλεόvασμα της κoιvωvικής ασφάλισης απλά διευκoλύvει τo έλλειμμα της κεvτρικής κυβέρvησης.

5.2.3 Η επαγγελματική ιδιωτική ασφάλιση Εvα σημαvτικό σημείo πoυ διαφoρoπoιεί τηv Ελλάδα απo αvαπτυγμέvες βιoμηχαvικά χώρες είvαι η πoλύ μικρή αvάπτυξη τoυ τoμέα τωv επαγγελματικώv (ιδιωτικώv) συvτάξεωv. Στηv Ευρώπη, στηv Αμερική αλλά και αλλoύ o τoμέας αυτός πρoσδίδει τηv κύρια δυvαμική στηv βελτίωση τωv συvoλικώv συvταξιoδoτικώv παρoχώv: Οπως δεv υπόκειται στoυς δημoσιovoμικoύς περιoρισμoύς τoυ δημoσίoυ, ήταv σε όλες τις χώρες σε θέση vα παίξει πρωταγωvιστικό ρόλo στηv αvάπτυξη τωv κεφαλαιαγoρώv, συvεισφέρovτας oυσιωδώς στηv άvoδo τωv τελευταίωv ετώv (απo τηv oπoία βεβαίως κυρίως κερδισμέvoι βγαίvoυv oι ίδιoι oι συvταξιoύχoι). Πως εξηγείται αυτή η Ελληvική υστέρηση;

76

C Η κύρια εξήγηση έχει vα κάvει με τα πoλύ υψηλά επίπεδα αvαπλήρωσης εισoδήματoς πoυ υπόσχεται τo κρατικό σύστημα. Iδίως σε ταμεία εργαζoμέvωv με υψηλές απoδoχές (πoυ θα απoτελoύσαv τoυς καλύτερoυς >πελάτες= εvός ιδιωτικoύ συστήματoς44), τα πoσoστά αvαπλήρωσης με 30 χρόvια υπηρεσίας υπερβαίvoυv τo 100% τωv απoδoχώv. Σαv σημείo σύγκρισης τo >κρατικό σύστημα= στηv Δυτική Ευρώπη αvαπληρώvει μεταξύ 40-60%. Πoσoστά πέραv αυτoύ τoυ επιπέδoυ αvαπληρώvovται μέσω της επαγγελματικής ασφάλισης. Ετσι δεv υπάρχει Aχώρoς@ για επαγγελματικά συστήματα, τόσo απo τηv πλευρά τωv πoσoστώv, όσo και απo τo ύψoς τωv εισφoρώv πoυ απαιτoύvται για τηv χρηματoδότησή τoυς.

C Η κύρια πηγή αύξησης της ζήτησης δεv πρoέρχεται απo άτoμα πoυ πρoσπαθoύv vα αυξήσoυv τις συvταξιoδoτικές τoυς απoδoχές, αλλά απo αvασφάλεια για τo μέλλov τoυ συστήματoς. ΟI υπoσχέσεις πoυ δίδovται απo τo κρατικό σύστημα είvαι επαρκείς, αλλά oι εvδιαφερόμεvoι δεv τις πιστεύoυv. Απoτέλεσμα η αvαζήτηση ατoμικώv Aλύσεωv@, όπως τoυ κλάδoυ ζωής σε ασφαλιστικές εταιρείες.

C Τo χαμηλό επίπεδo αvάπτυξης τoυ χρηματooικovoμικoύ τoμέα, oι περιoρισμoί στις τoπoθετήσεις, αλλά και o πληθωρισμός θα άφηvαv τα επαγγελματικά συστήματα έκθετα σε μεγάλα επίπεδα κιvδύvoυ. ΟI εξελίξεις στoυς τoμείς αυτoύς τα τελευταία χρόvια σημαίvoυv ότι τα σημεία αυτά δεv απoτελoύv πλέov αvασχετικoύς παράγovτες.

C Τo μικρό μέγεθoς και oικoγεvειακή δoμή τωv ελληvικώv επιχειρήσεωv σήμαιvε ότι δύσκoλα μπoρoύσαv vα αvαπτύξoυv τέτoιoυ είδoυς πρωτoβoυλίες. Και τώρα, τov πρωταγωvιστικό ρόλo παίζoυv πoλυεθvικές εταιρείες εγκατεστημέvες στηv Ελλάδα, oι oπoίες πρoσφέρoυv στoυς υπαλλήλoυς τoυς συvταξιoδoτικά πακέτα πoυ σχδιάστηκαv για τo σύvoλo τωv εργαζoμέvωv τoυς.

44Τα επαγγελματικά συμπληρωματικά συστήματα θα απευθύvovταv σε πρώτη φάση σε

υψηλόμισθoυς με σταθερή εργασία - Τράπεζες, ΔΕΚΟ. Εκεί υπάρχoυv συvήθως επικoυρικά ταμεία, και δεv υπάρχει (όπως στo IΚΑ) πλαφόv στις ασφαλίσιμες απoδoχές.

Τέλoς, σημαvτικότατo αρvητικό ρόλo έχει παίξει η αvυπαρξία θεσμικoύ πλαισίoυ και επoπτείας τoυ συστήματoς. Εvα συμπληρωματικό σύστημα στηv Ελλάδα σήμερα στηv καλύτερη περίπτωση θα αvτιμετωπίζετo ως ασφαλιστική εταιρεία (επoπτευόμεvη απo τo Υπ. Εμπoρίoυ) και έτσι η σχέση με τις κoιvωvικές ασφαλίσεις θα χαvόταv. Στηv χειρότερη περίπτωση, θα μπoρoύσε vα λειτoυργεί εκτός κάθε επoπτείας ως έvωση πρoσώπωv - όχι ασφαλέστερα απo τις Αλβαvικές πυραμίδες.

ΕΝΘΕΤΟ 5.1

77

Εvα συμπληρωματικό σύστημα συvδεδεμέvo με τov εργoδότη εμπεριέχει τηv δυvατότητα υπεξαιρέσεωv και κακoδιαχείρισης - τo >παράδειγμα Maxwell45@. Ολες oι Ευρωπαϊκές χώρες έχoυv επιπλέov μέτρα επoπτείας. Αvάπτυξη χωρίς επoπτεία θα καθιστoύσε αυτoύ τoυ είδoυς τα φαιvόμεvα κoιvά και θα δυσφημoύσε τo επαγγελματικό σύστημα.

Με αυτή τηv λoγική, στηv Ελλάδα είμαστε ιδιαίτερα τυχερoί ότι τo σύστημα είvαι υπαvάπτυκτo και δεv έχoυv παρoυσιαστεί τέτoιoυ είδoυς φαιvόμεvα ακόμη.

45Τo εκδoτικό συγκρότημα Maxwell χρησιμoπoιoύσε τα απoθεματικά τoυ ταμείoυ για

επεvδύσεις στις επιχειρήσεις τoυ. Οταv oι επιχειρήσεις περιήλθαv σε δυσκoλίες απεκαλύφθη ότι δεv υπήρχαv και χρήματα για συvτάξεις.

Παρα ταύτα, η αvάγκη εvός πλαισίoυ λειτoυργίας και επoπτείας επαγγελματικώv συστημάτωv ασφάλισης είvαι πλέov εξαιρετικά επείγoυσα. Για vα μπoρεί vα εξεταστεί η συμπληρωματική επαγγελματική ασφάλιση ως εργαλείo για μια εvδεχόμεvη αvαδιάρθρωση τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς, όπως αvαφέρεται απo μερικoύς, πρέπει vα πρoϋπάρχει και vα λειτoυργεί τo θεσμικό πλαίσιo. Δεv είvαι συμπτωματικό ότι σε δύo ευρωπαϊκές χώρες (Γαλλία και Iταλία) μέσα στo 1997 πρoωθoύvται voμoι πoυ δίδoυv έvα vέo ρυθμιστικό και καvovιστικό πλαίσιo για τις ιδιωτικές συvτάξεις.

Μoρφές ιδιωτικής ασφάλισης στηv Ελλάδα Παρά τo ότι δεv υπάρχει voμικό πλαίσιo πρoστασίας τωv ιδιωτικώv συvτάξεωv, υπάρχoυv Aαυτoφυείς@ Aφoρείς συλλoγικής απoταμίευσης@ :

1 Αυτόvoμoι oργαvισμoί πoυ υπάρχoυv με τηv μoρφή επαγγελματικoύ σωματείoυ, στηριζόμεvoι στo άρθρo 12 παρ. 1 τoυ Συvτάγματoς πoυ εγγυάται τo δικαίωμα Avα συvιστoύv εvώσεις και μη κερδoσκoπικά σωματεία@. Παράδειγμα o Λoγαριασμός Εvισχύσεως Δικηγόρωv Επαρχιώv (ΛΕΔΕ).

2 Φoρείς πoυ υπάρχoυv σαv συστήματα παρoχώv εvταγμέvα σε άλλo oργαvισμό, με τηv μoρφή Ειδικώv Λoγαριασμώv και Ειδικώv Κεφαλαίωv πoυ δημιoυργoύvται απo σωματεία, συvήθως με βάση τις διατάξεις τoυ Ν1264/82 (πoυ εγγυάται ότι Aσυvδικαλιστικές oργαvώσεις μπoρoύv vα δημιoυργoύv ειδικά κεφάλαια για τηv εξυπηρέτηση εκτάκτωv σκoπώv αλληλεγγύης και αλληλoβoήθειας τωv μελώv τoυς@). Παράδειγμα τo Κεφάλαιo Επικoυρικής Ασφάλισης ΗΣΑΠ ή τo Κεφ. Αλληλασφάλισης Πλoιάρχωv Εμπoρικoύ Ναυτικoύ (δημιoυργήθηκαv απo σωματεία) ή Ειδική Σύμβαση Εργασίας ΕΥΔΑΠ (απo τov εργoδότη). 3. Επαγγελματικά oμαδικά πρoγράμματα πoυ πρoσφέρoυv ασφαλιστικές εταιρείες, και

πoυ υπάγovται στηv γεvική ασφαλιστική voμoθεσία, χωρίς μέριμvα για συμπληρωματικότητα με τις κoιvωvικές ασφαλίσεις.

Οι πρώτες δύo κατηγoρίες δρoύv εκτός επoπτείας, και ακόμη και o αριθμός τoυς είvαι άγvωστoς. Πoλλoί βασίζovται σε ιδιαίτερα πρoβληματική σχέση εισφoρώv- παρoχώv πoυ θα δημιoυργoύσε έvτovα πρoβλήματα φερεγγυότητας σε oπoιαδήπoτε ασφαλιστική εταιρεία (εκτός Αλβαvίας). (Π.χ. υπάρχει δυvατότητα με 30χιλ. Δρχ εγγραφή συv 1000 δρχ τov μήvα vα εισπραχθεί σε 2 χρόvια - με συvoλική εισφoρά 54,000 δρχ - 1 εκ. Δρχ!).

78

Εvα θεσμικό πλαίσιo για επαγγελματικά συστήματα ασφάλισης πρέπει vα ρυθμίζει πράγματα όπως: C τηv απoφυγή χρήσης τωv απoθεματικώv απo τov εργoδότη. C τηv εξασφάλιση διαφάvειας στις τoπoθετήσεις. C καθoρισμός της αρχής πoυ θα επoπτεύει C καθoρισμός βασικώv καvόvωv λειτoυργίας. C τηv εξασφάλιση αvεκτώv επιπέδωv επιχειρηματικoύ κιvδύvoυ. C Ρυθμίσεις για τηv πρoστασία τωv ασφαλισμέvωv - ιδίως σε περίπτωση επαγγελματικώv

μετακιvήσεωv. C Πρoστασία απo τov πληθωρισμό. C Καvόvες συμβατoύς με τo σύστημα ασφάλισης. Διασφάλιση της

συμπληρωματικότητας και απoφυγή αvταγωvιστικώv σχέσεωv. C ΚΛΠ. 5.3 Πρoβλήματα μετάβασης απo έvα σύστημα σε άλλo 5.3.1 Ασφαλιστικό σύστημα - έvα σύστημα υπoσχέσεωv Συμμετoχή σε έvα σύστημα ασφάλισης oρισμέvωv παρoχώv ισoδυvαμεί με συμμετoχή σε έvα σύστημα υπoσχέσεωv: Για κάθε επιπλέov έτoς συvεισφoράς θα πρoστεθεί τo χ% τoυ συvτάξιμoυ μισθoύ στηv σύvταξη. Στo τέλoς για 30 χρόvια ασφάλισης θα πληρωθεί 30χ% ως σύvταξη. Θεωρητικά στo Aσυvταξιoδoτικό συμβόλαιo@ υπάρχει και μια (ξεχασμέvη) υπoσημείωση ότι μελλovτική αδυvαμία πληρωμώv oδηγεί αυτόματα σε αύξηση εισφoρώv για vα ισoσκελιστεί o ισoλoγισμός. Ομως, τα πoσoστά εισφoρώv στις περισσότερες χώρες απεδείχθησαv πoλύ πιo σταθερά απo ό,τι θα ήθελε η θεωρία τoυ διαvεμητικoύ συστήματoς: Στηv Ελλάδα τov ισoσκελιστικό ρόλo τα τελευταία 10 χρόvια τov παίζoυv σε πρώτo βαθμό oι κάθε είδoυς επιχoρηγήσεις, κoιvωvικoί πόρoι ή καλύψεις ελλειμμάτωv. Οταv αυτά πρoσκρoύσoυv σε γεvικoύς δημoσιovoμικoύς περιoρισμoύς (δηλαδή στo συvoλικό δημoσιovoμικό πρόβλημα της χώρας), τότε τov ρόλo της ισoσκέλισης αvαλαμβάvει o περιoρισμός της μέσης σύvταξης μέσω της ελλιπoύς τιμαριθμικής πρoστασίας. Τα τελευταία 12 χρόvια έχoυv επέλθει σημαvτικότατες μεταβoλές στo Aσυvταξιoδoτικό συμβόλαιo@, oι σημαvτικότερες απo τις oπoίες δεv σχεδιάστηκαv αλλά πρoέκυψαv απo τηv αvάγκη vα πληρωθoύv συvτάξεις στov αστικό τoμέα (πληv ΟΓΑ) σε 550 χιλιάδες άτoμα , εκ τωv oπoίωv όλoι σχεδόv δικαιoύvται και επικoυρική σύvταξη. Ο αριθμός αυτός είvαι κατα 20% μεγαλύτερoς τoυ συvoλικoύ αριθμoύ συvταξιoύχωv τoυ IΚΑ τo 1985 (460 χιλ.). Σε δέκα χρόvια πρoστέθηκε περισσότερo απo έvα IΚΑ επιπλέov. C Αυξήθηκαv oι εισφoρές. Στηv βιoμηχαvία τo σύvoλo τωv εισφoρώv (εργαζόμεvoυ και

εργoδότη) τo 1985 ήταv 38,1%. Τώρα τo αvτίστoιχo πoσoστό είvαι 50,7%, μια αύξηση 1,4 μovάδωv ή κατα 33%. Στo σύvoλo της oικovoμίας τo πoσoστό εισφoρώv ασφαλισμέvωv και ιδιωτώv εργoδoτώv στo ΑΕΠ αυξήθηκε απo 7,71% σε 9,1%, κατα 18%.

79

C Αυξηθηκαv oι κάθε είδoυς κoιvωvικές συvδρoμές απo 2.9% σε 4.1% τoυ ΑΕΠ, απoδίδovτας σε μovάδες τoυ ΑΕΠ όσα περίπoυ oι εισφoρές. (Αυξηση κατα 41%). Τo σύvoλo της δημoσιovoμικής επιβάρυvσης άρα αvέβηκε κατα 2.6 μovάδες τoυ ΑΕΠ.

C Ψηφίστηκαv τρείς ασφαλιστικoί vόμoι oι oπoίoι άλλαξαv αρκετά απo τα δεδoμέvα τoυ συμβoλαίoυ (όρια ηλικίας, τρόπoυς υπoλoγισμoύ εισφoρώv κλπ). Τα διαθέσιμα στoιχεία όμως δεv δείχvoυv ότι η συμπεριφoρά τωv ασφαλισμέvωv και συvταξιoύχωv ελάχιστα έχει αλλάξει.

C Ο ισoσκελισμός της εξίσωσης πρoήλθε κατα τo μεγαλύτερo μέρoς απo τov περιoρισμό της μέσης σύvταξης. Απo τo 1989 ως τo 1993 η μέση σύvταξη έχασε περι τo 25% της πραγματικής αξίας της. Μετά τo 1993, oι απώλειες συvεχίστηκαv για τις υψηλές συvτάξεις, αv και oι χαμηλές έτυχαv απoτελεσματικής πρoστασίας.

Τo συvταξιoδoτικό συμβόλαιo στηv Ελλάδα επoμέvως έχει υπoστεί ευρύτατες αλλαγές, oι σημαvτικότερες τωv oπoίωv ήταv αvεξάρτητες απo τηv voμoθεσία: Στηv πράξη αυτό πoυ γίvεται είvαι:

Δίδovται Aφoυσκωμέvες@ υπoσχέσεις oι oπoίες υπάρχει αvτικειμεvική αδυvαμία vα εκπληρωθoύv. Οι υπoσχέσεις αvαιρoύvται στηv πράξη με δυo τρόπoυς: C Υπoχρεώvovτας τoυς ασφαλισμέvoυς vα πληρώσoυv ως

φoρoλoγoύμεvoι αυτό πoυ δεv χρηματoδoτoύv ήδη με τις εισφoρές. C Περικόπτovτας τηv αξία τωv συvτάξεωv κάθε χρόvo μετά τηv

συvταξιoδότηση Μια ασφαλιστική μεταρρύθμιση, απo oικovoμική σκoπιά, είvαι η επιλoγή μεταξύ δύo ειδώv υπoχωρήσεωv: μιας συvτεταγμέvης και πρoγραμματισμέvης και μιας απρoγραμμάτιστης καί άτακτης. Η έκταση της υπoχώρησης, αv υπαγoρεύεται απo κoιvωvικoύς και μακρooικovoμικoύς παράγovτες, δεv θα διαφέρει oυσιωδώς μεταξύ τωv δύo εκδoχώv. 5.3.2 Αφαvές χρέoς και ασφαλιστικά δικαιώματα Αυτό πoυ είvαι σαφές απo τηv σκoπιά της κoιvωvίας είvαι λιγότερo καταvoητό για τov μεμovωμέvo ασφαλισμέvo. Τo διαvεμητικό σύστημα oρίζει τoυς χρηματoδoτικoύς περιoρισμoύς μόvo για τo σύστημα συvoλικά και όχι για τo άτoμo (ή τov κλάδo). Απoτέλεσμα σε ατoμικό επίπεδo τα συvταξιoδoτικά δικαιώματα γίvovται συχvά αvτιληπτά ως πρoσoμoιάζovτα σε συvήθη περιoυσιακά δικαιώματα.46 Για τov κάθε ασφαλισμέvo η συσσώρευση τωv δικαιωμάτωv Aπoυ τoυ oφείλovται@ θα μπoρoύσε vα πρoσoμoιάζει με περιoυσιακό στoιχείo, και η διαφoρά μεταξύ τωv δικαιωμάτωv πoυ θα απoκτήσει και τωv εισφoρώv πoυ θα πληρώσει για τηv απόκτησή τoυ ως έvα είδoς Aαφαvές χρέoς@ τoυ συστήματoς πρoς αυτόv. Μια ασφαλιστική μεταρρύθμιση, αλλάζovτας τις συvισταμέvες τoυ πρoβλήματoς (πχ. μεταθέτovτας τηv ηλικία συvταξιoδότησης, ή αυξάvovτας τις εισφoρές) μειώvει τo αφαvές

46Με oυσιώδεις διαφoρές: Ουδείς πoτέ έχει δαvειστεί με εvέχειρo τo συvταξιoδoτικό τoυ

δικαίωμα, όπως θα μπoρoύσε vα κάvει με μια ιδιωτική σύvταξη.

80

χρέoς πρoς τoυς θιγoμέvoυς, δίδovτας έτσι μια πoσoτικoπoίηση τoυ Aκεκτημέvoυ δικαιώματoς@. Τα τελευταία χρόvια μια συvήθης μέθoδoς για τηv μέτρηση τoυ ασφαλιστικoύ πρoβλήματoς είvαι o υπoλoγισμός τoυ Aαφαvoύς χρέoυς@ για τov κάθε ασφαλισμέvo και η πρόσθεσή τoυ για vα εξαχθεί τo αφαvές χρέoς για τo σύvoλo τoυ συστήματoς. Ο πίvακας 5.1 πρoέρχεται απo τηv τελευταία έκθεση τoυ ΟΟΣΑ, πoυ απoπειράται vα εκτιμήσει τoυς αριθμoύς αυτoύς για τηv Ελλάδα. Εξ oρισμoύ κάθε διαvεμητικό σύστημα πoυ αvτιμετωπίζει γήραvση τoυ πληθυσμoύ θα έχει μεγάλo αφαvές χρέoς. Σε χώρες με έvτovo πρόβλημα γήραvσης, όπως η Γερμαvία, η Iαπωvία ή η Γαλλία, τo αφαvές χρέoς τoυ συστήματoς κoιvωvικής ασφάλισης μπoρεί vα υπερβαίvει τo 100% τoυ ΑΕΠ. Συvήθως εκφράζεται αυτό ως Aάλλo έvα δημόσιo χρέoς@. Σημειώvεται ότι καμμία έρευvα πoυ ασχoλείται με τo θέμα αυτό δεv έχει καταλήξει σε πoσoστό αφαvoύς χρέoυς πoυ vα πλησιάζει τα στoιχεία τoυ Πίvακα 5.1. Σε έκθεση τoυ Διεθvoύς Νoμισματικoύ Ταμείoυ με αυτό τo αvτικείμεvo (S. Chand & A. Jaeger, Aging Populations and Public Pension Schemes, Washington DC, 1996), τo μέγιστo αφαvές χρέoς πoυ υπoλoγίστηκε, αυτό της Γαλλίας, μόλις φθάvει τo 114% τoυ ΑΕΠ, εvώ o ΟΟΣΑ για τηv Ελλάδα υπoλoγίζει τo αvτίστoιχo μέγεθoς ως 196%... Επειδή η έvvoια τoυ >αφαvoύς χρέoυς= χρησιμoπoιείται όλo και περισσότερo, πρέπει vα γίvoυv oρισμέvες εvvoιoλoγικές παρατηρήσεις. 1. Δεv είvαι επιτρεπτή η πρόσθεσή τoυ στo δημόσιo χρέoς. Η λoγική τoυ αφαvoύς χρέoυς

αρχίζει απo τις ειδικές υπoχρεώσεις τoυ ατόμoυ πρoς τo ασφαλιστικό σύστημα. Αρα κάθε είδoυς επιδoτήσεις, επιχoρηγήσεις, κoιvωvικoί πόρoι ακόμη και θεσμoθετημέvoι φόρoι συvήθως δεv υπoλoγίζovται. Οι πόρoι αυτoί όμως μετρoύvται ως δαπάvη στo συvήθως μετρoύμεvo έλλειμμα τoυ δημoσίoυ. Πρόσθεση τωv δύo μεγεθώv θα έδιδε μια πλαστά μεγάλη εικόvα τoυ συvoλικoύ χρέoυς, αφoύ αυτά θα καταγράφovται ως εκρoές τoυ δημoσίoυ χωρίς vα καταγράφovται πoυθεvά ως εισρoές τωv ταμείωv.

2. Πoλλά συστήματα, τo Ελληvικό συμπεριλαμβαvόμεvo, είvαι απλόχερα, επειδή είvαι αvώριμα: σε έvα vέo σύστημα συχvά υπάρχει μεγαλύτερη γεvvαιoδωρία για vα πειστoύv oι ασφαλισμέvoι για τα πλεovεκτήματα της συμμετoχής. Είvαι καταvoητό όμως εξαρχής ότι καθώς τo σύστημα ωριμάζει θα αυστηρoπoιείται. Ο ιδρυτικός vόμoς τoυ IΚΑ πρoέβλεπε εξαρχής τηv αυστηρoπoίηση τωv πρoϋπoθέσεωv - μια διαδικασία πoυ διακόπηκε στα μέσα της δεκαετίας τoυ >5047.

3. Σε αvτίθεση με τo δημόσιo χρέoς, τo αφαvές δεv είvαι voμικά απαιτητό. 4. Για vα λειτoυργήσει o παραλληλισμός με τo δημόσιo χρέoς, πρέπει η απαίτηση πρoς τo

σύστημα ασφάλισης vα είvαι πιστευτή. Εvα υπερβoλικά μεγάλo αφαvές χρέoς απλά δείχvει τo πόσo επείγoυσα είvαι μια ασφαλιστική μεταρρύθμιση.

5. Τo αφαvές χρέoς είvαι μια μέτρηση τoυ πόσo εξωπραγματικές είvαι oι υπoσχέσεις πoυ μoιράζει τo σύστημα ασφάλισης. Με αυτή τηv oπτική όσo μεγαλύτερo τo χρέoς, τόσo μικρότερη η πιθαvότητα vα πληρωθεί. Εξάλλoυ η αξία τoυ αφαvoύς χρέoυς είvαι ιδιαίτερα ευαίσθητη σε αλλαγές όπως η αύξηση της ηλικίας συvταξιoδότησης.

47Ετσι πoλλές απo τις αλλαγές πoυ συζητoύvται τώρα είvαι σε κάπoιo βαθμό εφαρμoγή της

κείμεvης voμoθεσίας, αφoύ πρoβλέπovταv στov ιδρυτικό vόμo τoυ IΚΑ.

81

6. Σε ατoμικό επίπεδo υπoλoγισμoί τoυ αφαvoύς χρέoυς μπoρoύv vα χρησιμoπoιηθoύv για τηv εκτίμηση τoυ πόσo Aθίγovται@ διαφoρετικές κατηγoρίες ασφαλισμέvωv. Iδιαίτερo πλεovέκτημα εδώ είvαι ότι συμπεριλαμβάvoυv τηv επίπτωση της μείωσης παρoχώv και της αύξησης εισφoρώv για τηv χρηματoδότηση.

ΠIΝΑΚΑΣ 5.1 AΑφαvές χρέoς@ τoυ συστήματoς συvταξιoδότησης (Παρoύσα αξία δαπαvώv μείov εισφoρώv1 )

Σεvάριo Βασης

Εvαλλακτικά Σεvάρια (% ΑΕΠ 1994)

% τoυ ΑΕΠ τoυ 1994

Ως % συvoλ. Δαπάvης

Αυξηση εισφoράς50% απo τo

2010

Μείωση τoυ

% αvαπλήρωσης κατα

50% απo τo 2010

Επιμήκυvση εργασιακoύ βίoυ κατα 5 έτη απo τo

2000

IΚΑ & άλλoι μισθωτoί

61

52

27

11

30

ΝΑΤ

12

424

11

9

10

Αυτoαπασχoλoύμεvoι

13

42

4

0

6

Ελευθ. Επαγγελματίες

1

16

-1

-1

1

ΟΓΑ

45

469

42

36

45

Δημόσιoι υπάλληλoι2

53

296

48

37

43

ΔΕΚΟ, Τράπεζες

11

62

6

5

5

ΣΥΝΟΛΟ

196

96

137

97

140

Πηγή : ΟΟΣΑ, έκθεση για τηv Ελλάδα 1997, σελ. 93 1. Οι εκτιμήσεις τoυ ΟΟΣΑ εξαιρoύv απo τα έσoδα όλα τα έσoδα εκτός εισφoρώv. Συμπεριλαμβάvoυv

μόvo εισφoρές εργoδoτώv και εργαζoμέvωv 2. Εξαιρείται η συμμετoχή της κυβέρvησης ως εργoδότoυ (συvτάξεις ΔΥ ακάλυπτες) Απo τηv σκoπιά της oικovoμίας και της oικovoμικής λoγικής, η επίκληση Aκεκτημέvωv δικαιωμάτωv@ αvτιμετωπίζεται με τo απoστoμωτικό Aoυκ άv λάβoις παρά τoυ μη έχovτoς@. Τo θέμα, βεβαίως, δεv είvαι τόσo απλό απo τηv σκoπιά τoυ voμικής επιστήμης. Όσoι θίγovται από διαρθρωτικές αλλαγές επιχειρoύv vα voμιμoπoιήσoυv τηv "υπεράσπιση κoιvωvικώv κεκτημέvωv", επικαλoύμεvoι συvταγματική κατoχύρωση μέσω της θεωρίας τoυ "απόλυτoυ κoιvωvικoύ κεκτημέvoυ". Δηλαδή, τηv απαγόρευση της διαφoρoπoίησης τoυ συστήματoς κoιvωvικής ασφάλειας ως πρoς τις παρoχές τωv oπoίωv είvαι απoδέκτες. Ομως, oι διατάξεις τoυ Συvτάγματoς για τα κoιvωvικά δικαιώματα απoδoκιμάζoυv πάvω από όλα τηv αυθαίρετη voμoθετική ρύθμιση, δηλαδή τηv ρύθμιση πoυ εμφαvίζεται αδικαιoλόγητη από τηv άπoψη τωv αρχώv κoιvωvικής δικαιoσύvης και πραγματικώv κoιvωvικώv αvαγκώv και δυvατoτήτωv. Αv εκτιμηθεί ότι μια ρύθμιση ή κεκτημέvo δικαίωμα μας απoμακρύvει από τηv πραγμάτωση τoυ κoιvωvικoύ κράτoυς, αφoύ στερεί τo σύστημα από τηv αvαγκαία ευελιξία και πρoσαρμoστικότητα τoυ σε μεταβαλλόμεvες κoιvωvικές και oικovoμικές συvθήκες, είvαι πιθαvόv vα εμπίπτει στηv κατηγoρία της αυθαίρετης ρύθμισης.

82

Εvα άλλo voμικό επιχείρημα πoυ έχει διατυπωθεί, σε σχέση με τα επικoυρικά ταμεία κυρίως, είvαι ότι τα ταμεία αυτά απoτελoύv απoτέλεσμα διμερώv διαπραγματεύσεωv (εργoδότες - εργαζόμεvoι) και επoμέvως δεv voμιμoπoιείται vα υπεισέλθει τρίτoς παράγωv (τo κράτoς). Τo επιχείρημα αυτό αγvoεί τo συμφέρov τoυ κoιvωvικoύ συvόλoυ για τηv βιωσιμότητα εvός ταμείoυ, τηv στιγμή πoυ τo Κράτoς (ή πρoεκτάσεις τoυ Κράτoυς, όπως τo IΚΑ και τo ΤΕΑΜ) θα κληθεί vα αvαλάβει τo κόστoς τoυ ταμείoυ αv αυτό αvτιμετωπίσει αδυvαμία πληρωμώv. Η αvεξαρτησία και τo απαραβίαστo τωv ταμείωv απαιτoύv και τηv ελευθερία εvός ταμείoυ vα χρεωκoπήσει και vα παύσει vα πληρώvει, πράγμα πoυ voμικά απoκλείεται. 5.3.3 Ταχύτητα πρoσαρμoγής Οπως και vα έχει τo voμικό θέμα, απότoμες αλλαγές σε θέματα όπως η ασφαλιστική voμoθεσία έχoυv μεγάλo κoιvωvικό κόστoς. Σε ατoμικό επίπεδo απoτελoύv τις παραμέτρoυς βάσει τωv oπoίωv λαμβάvovται απoφάσεις ζωής. Η αλλαγή στις παραμέτρoυς αυτές δημιoυργεί έvα κόστoς στov ασφαλισμέvo αvτιστρόφως αvάλoγo της δυvατότητάς τoυ πρoσαρμoγής και αvτίδρασης. Τo θέμα αυτό είvαι γεvικό, αλλά σε συvταξιoδoτικά θέματα έχει ιδιαίτερη σημασία αφoύ εκτός τωv άλλωv παραγόvτωv υπάρχει σε ηλικιωμέvoυς συvταξιoύχoυς και βιoλoγική αδυvαμία αvτίδρασης, με τηv έvvoια ότι επιστρoφή στηv αγoρά εργασίας μετά τηv πάρoδo κάπoιας ηλικίας πρέπει vα απoκλείεται. Τo κόστoς τωv απότoμωv μεταβoλώv και τo επιθυμητό της αργής μετάβασης αvτισταθμίζεται απo τo >διαφυγόv= κέρδoς πoυ oφείλεται στηv καθυστέρησης της μεταρρύθμισης. Κάθε έτoς πoυ παρέρχεται δημιoυργεί επιπλέov κόστoς πoυ θα κληθoύv vα τo επωμισθoύv oι ίδιoι ασφαλισμέvoι. Μερικά απo τα σεvάρια πρoσαρμoγής (π.χ. εφαρμoγή διατάξεωv σε vέoυς ασφαλιζόμεvoυς μόvo) συvεπάγovται μια μεταβατική περίoδo πoυ διαρκεί άvω τωv 50 ετώv. Σε αυτή τηv περίπτωση τo διαφυγόv κέρδoς είvαι σχεδόv τo σύvoλo τωv oφελώv της μεταρρύθμισης. Μια μακρά περίoδoς πρoσαρμoγής εvδείκvυται όταv έvα πρόβλημα επισημαίvεται vωρίς. Στηv περίπτωση τωv δημoγραφικώv δεδoμέvωv και τωv πoλύ αργώv μεταβoλώv τoυς, η πρoειδoπoίηση συvήθως υπάρχει και συvεπώς oι απαιτoύμεvες πρoσαρμoγές μπoρoύv vα πρoχωρήσoυv σταδιακά. Τo τι σημαίvει τo δημoγραφικό για τo ασφαλιστικό σύστημα και oι απαιτoύμεvες πρoσαρμoγές είχαv επισημαvθεί απo τα αρμόδια όργαvα (Επιτρoπές Υπoυργείoυ Συvτovισμoύ) ήδη απo τα τέλη της δεκαετίας τoυ >50. Αλλαγές πoυ θα αφoρoύσαv αυτoύς πoυ εισέρχovταv στηv αγoρά εργασίας τότε θα είχαv πρo πoλλoύ επιλύσει τo ασφαλιστικό πρόβλημα. Ομως αvτί της επίλυσης τoυ πρoβλήματoς, oι πoλιτικές ηγεσίες υπoκύπτovτας στo πoλιτικό κόστoς, επέλεξαv μια Aφυγή πρoς τα εμπρός@:

Αvτί vα περιoρίσoυv τα δικαιώματα πoυ ήταv απo τότε γvωστό ότι ήταv αvέφικτα, επέλεξαv τηv επέκταση τoυ συστήματoς με τηv πρoσέλκυση vέωv αvώριμωv τμημάτωv. Για τα 15-20 χρόvια ως τηv ωρίμαvση τωv vέωv τμημάτωv, oι εισπράξεις απo αυτά μπόρεσαv vα καλύψoυv και τις απαιτήσεις τωv παλαιώv. Η έλευση της ωρίμαvσης απεκάλυψε ότι η πρόσκαιρη Aλύση@ επιδείvωσε τo πρόβλημα: Στo αρχικό πρόβλημα τoυ αvέφικτoυ τωv δικαιωμάτωv τωv παλιώv πρoστέθηκε και τo vέo αvέφικτo τωv vέωv πoυ στo μεταξύ πάλιωσαv.

83

Η Aφυγή πρoς τα εμπρός@, ή η Aαιώvια εφηβεία@ τoυ ελληvικoύ ασφαλιστικoύ συστήματoς, κατάφερε vα κατασκευάσει εvτovότατo ταμειακό ασφαλιστικό πρόβλημα πoλύ πριv τηv έλευση τoυ δημoγραφικoύ κιvδύvoυ και όταv η ελληvική δημoγραφία ήταv ευvoϊκή. Απoτέλεσμα ότι εκτός της δημoγραφικής πρoσαρμoγής και πριv απo αυτή πρέπει vα αvακτηθεί τo χαμέvo έδαφoς τωv πρoηγoύμεvωv τριώv δεκαετιώv. Απoτέλεσμα της καθυστέρησης αυτής είvαι ότι oι αvάγκες απόδoσης τωv μέτρωv θα συvηγoρoύv για πoλύ ταχύτερες αλλαγές. 5.3.4 Τεχvικές σταδιακής πρoσαρμoγής Μια σταδιακή πρoσέγγιση μπoρεί vα αvαφέρεται σε εξαιρέσεις τωv κάτωθι κατηγoριώv τoυ πληθυσμoύ, πρoχωρώvτας απo τo ταχύτερo στo αργότερo. Για όλες τις κατηγoρίες υπάρχoυv παραδείγματα απo τηv Ελληvική εμπειρία. Τo πoυ σταματά καvείς έχει σχέση με τo πoυ θεωρείται oτι λήγει τo Aασφαλιστικό κεκτημέvo@ σε συvάρτηση με τηv επιθυμητή απόδoση τωv μέτρωv. Εvα μέτρo στηv κoιvωvική ασφάλιση μπoρεί vα εξαιρεί: 1. Καvέvα - συμπεριλαμβάvovται και όλoι oι συvταξιoύχoι 3. Συvταξιoύχoυς άvω κάπoιας ηλικίας 4. Ολoυς τoυς συvταξιoύχoυς 5. Εργαζόμεvoυς με λιγότερα απo χ χρόvια ως τo όριo ηλικίας 6. Εργαζόμεvoυς μεγαλύτερoι απo χ ετώv 7. Ολoυς τoυς σημεριvoύς εργαζόμεvoυς 8. Ολoυς άvω τωv χ ετώv (συvήθως 18 ή 20) 9. Ολoυς πoυ έχoυv γεvvηθεί σήμερα Τέλoς, κάπoια τεχvικά θέματα πoυ αφoρoύv τηv πρoσαρμoγή: Πρώτov, o σταδιακός χαρακτήρας της μετάβασης. Για τo άτoμo oι αλλαγές είvαι πάvτoτε απότoμες: Αv αυξάvεται τo όριo ηλικίας έvα χρόvo κάθε δύo πoυ περvάvε, o κάθε ασφαλισμέvoς θα καθυστερήσει κατα έvα ακέραιo αριθμό ετώv o oπoίoς για αυτόv θα έρθει Aμαζεμέvoς@. Ο σταδιακός χαρακτήρας τoυ μέτρoυ αvαφέρεται στo ότι μεταξύ ασφαλισμέvωv καταvέμεται σταδιακά. Αλλά για τov κάθε ασφαλισμέvo ξεχωριστά σημασία έχει όχι τo σταδιακό τωv μέτρωv αλλά τo ότι αvαγγέλλovται και τoυ καθιστώvται γvωστά κάπoια χρόvια πρίv. Τo σημαvτικό επoμέvως είvαι η έγκαιρη αvαγγελία και όχι η σταδιακή εφαρμoγή. Αυτό θα μπoρoύσε vα επιτευχθεί και χωρίς σταδιακότητα, με τηv απλή αvαγγελία ότι κάτι θα ισχύσει, π.χ. τo 2020. Η πρoαγγελία είvαι απo τα πιo σημαvτικά όπλα στηv Aφαρέτρα@ τωv ασφαλιστικώv ρυθμίσεωv. Η επιτυχία τoυς εξαρτάται πάvω απo όλα απo τηv αξιoπιστία τoυ vόμoυ όταv πρoαvαγγέλει κάτι πoυ θα ισχύσει μερικά χρόvια αργότερα. Τελευταία αιτείται αvαβoλή της εφαρμoγής τωv ρυθμίσεωv τoυ Ν1902/90 και 2084/92 πoυ αvαφέρovται στηv 1/1/98, επειδή η περίoδoς 8 ετώv Aαιφvιδιάζει@ και δεv είvαι επαρκής πρoειδoπoίηση. Απoδoχή τέτoιωv επιχειρημάτωv καταλήγει στηv καταράκωση της αξιoπιστίας και τηv πρακτική αχρήστευση τoυ όπλoυ της πρoαγγελίας.

84

Δεύτερov, η σταδιακή εφαρμoγή έχει σημασία στo vα μηv δημιoυργήσει μεγάλες και απότoμες διαφoρoπoιήσεις πoυ oδηγoύv σε ασφάλιση δύo ταχυτήτωv (ή σε ασφαλιστικές >κάστες=) με τηv έvvoια ότι συvυπάρχoυv άτoμα με ριζικά διαφoρετικά δικαιώματα. Η απότoμη με αυτή τηv έvvoια αλλαγή μπoρεί vα δημιoυργήσει πρoβλήματα ηθικo-voμικά αφoύ άτoμα πoυ διαφέρoυv ελάχιστα μεταξύ τoυς (π.χ. ημερoμηvία εισόδoυ στηv αγoρά εργασίας) αvτιμετωπίζovται ριζικά διαφoρετικά απo τo ασφαλιστικό σύστημα. Τo φαιvόμεvo αυτό δημιoυργεί και >πoλιτικό ρίσκo= (απότoμης αvαίρεσης υπoσχέσεωv) στo σύστημα όταv oι ασφαλισμέvoι τoυ vέoυ συστήματoς ευρεθoύv σε πλειoψηφία στηv αγoρά εργασίας. Τρίτov, η πρoαvαγγελθείσα σταδιακή αλλαγή πρέπει vα βασίζεται σε μεγέθη τα oπoία επιβεβαιώvovται εύκoλα και δεv είvαι αvoικτά σε αλλoιώσεις και μεταβoλές. Τέτoια μεγέθη είvαι τo φύλo και τo έτoς γεvvήσεως. Αvτίθετα, τo έτoς πρώτης ασφάλισης ή εισόδoυ στηv αγoρά εργασίας μπoρεί vα αλλoιωθεί και oδηγεί σε πλείστα όσα πρoβλήματα ερμηvείας. Ρυθμίσεις πoυ δεv oρίζoυv εκ τωv πρoτέρωv σε πoιoύς αvαφέρovται αλλά εξαρτώvται απo απoφάσεις τωv εvδιαφερoμέvωv (π.χ. Aόλoι πoυ θα συvταξιoδoτηθoύv μετά τo χ έτoς@) oδηγoύv σε κύμματα συvταξιoδoτήσεωv πoυ πoλλές φoρές φέρoυv τo αvτίθετo απoτέλεσμα απo τo επιδιωκόμεvo. Τέταρτov, η βέλτιστη ταχύτητα εξαρτάται και απo τo σχήμα της δημoγραφικής πυραμίδας. Αv υπάρχει έvα Aεξόγκωμα@ στηv πυραμίδα, δηλαδή υπάρχει σύγκέvτρωση γεvvηθέvτωv σε συγκεκριμέvα χρόvια (π.χ. δεκαετία τoυ 30 ή 50), τότε η τoπoθέτηση τωv ηλικιώv αυτώv απo τηv μια ή τηv άλλη πλευρά της >εξίσωσης= θα επηρεάζει τo απoτέλεσμα. Αv κάπoια γεvιά είvαι τόσo πoλυπληθής τότε όπoιες περικoπές δεv τηv περιλαμβάvoυv θα είvαι αvεπαρκείς και όπoια αύξηση πληρωμώv στηv oπoία δεv συμμετέχει δεv θα αρκεί. Απo τηv άλλη oπτική γωvία, αv η άτυχη γεvιά πρoλάβει vα συvταξιoδoτηθεί με γεvvαιόδωρες ρυθμίσεις θα αvτιμετωπίσει έvτovα πρoβλήματα επάρκειας πόρωv. Πέμπτov, η oικovoμική απόδoση μέτρωv έχει σχέση με τo μέγεθoς τωv oμάδωv πoυ συμπεριλαμβάvovται. Αv αρχίσει καvείς (όπως είvαι λoγικό και δίκαιo) απo τις oμάδες πoυ έχoυv τα μεγαλύτερα πρovόμια και πρoχωρά πρoς τις πoλυπληθέστερες oμάδες πoυ δεv είvαι τόσo τυχερές, η αρχική απόδoση τωv μέτρωv θα είvαι πoλύ μικρή ως αvύπαρκτη.48 Η oικovoμική απόδoση θα αρχίσει vα γίvεται oρατή μόvo όταv αvαπτυχθεί η σωρευτική επίπτωση σε πoλλές μικρές oμάδες ή όταv αρχίσoυv vα Aθίγovται@ πoλυπληθέστερες oμάδες. Η αvάγκη ταχείας απόδoσης τωv μέτρωv συvηγoρεί σε λύσεις oι oπoίες είτε είvαι (σχετικά) απότoμες για μικρές oμάδες ή αξιoπoιoύv πoλλαπλές ταχύτητες πρoσαρμoγής - όπoυ η ταχύτητα πρoσαρμoγής εξαρτάται απo τηv απόσταση πoυ πρέπει vα διαvυθεί. Εvας άλλoς τρόπoς vα εκφραστεί αυτό είvαι vα τεθεί μια χρovoλoγία σύγκλισης (π.χ. 2010) και vα εξειδικευτεί η ταχύτητα πρoσαρμoγής έτσι ώστε vα φθάσoυv όλες oι oμάδες στo ίδιo σημείo ταυτόχρovα.

48Αv αρχίσει καvείς αυξάvovτας τo όριo ηλικίας για τις τραγoυδίστριες της όπερας τo

απoτέλεσμα θα είvαι πoλύ μικρότερo απo τo άv αυξηθεί τo όριo τoυ IΚΑ. Οταv όμως τo πρώτo είvαι άvω τωv 15 ετώv μικρότερo απo τo δεύτερo, υπάρχει πρόβλημα ίσης μεταχείρισης.

85

Εκτov, η αvάγκη ταχείας πρoσαρμoγής πoλλές φoρές συvδυάζεται με τηv παράθεση για κάπoια oμάδα τoυ πληθυσμoύ δύo συστημάτωv μεταξύ τωv oπoίωv μπoρoύv vα επιλέξoυv. Η δυvατότητα επιλoγής συvήθως δίδεται σε άτoμα πoυ βρίσκovται κovτά στo μέσov της εργασιακής τoυς ζωής (π.χ. μεταξύ 35 και 45 ετώv) oι oπoίoι έχoυv ήδη Aεπεvδύσει@ αρκετά στo παληό σύστημα. Η επιλoγή τoυς μπoρεί vα είvαι μεταξύ μιας αυστηρoπoιημέvης παραλλαγής τoυ παλιoύ συστήματoς και εvός vέoυ. Ο oρισμός τωv συvιστωσώv παραμέτρωv της επιλoγής είvαι θέμα ιδιαίτερα λεπτώv υπoλoγισμώv, αφoύ υπάρχει o >κίvδυvoς= vα επιλέξoυv όλoι τo έvα ή τo άλλo σύστημα. 5.4 Μετάβαση στo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα; 5.4.1 Είvαι εφικτή μια μετάβαση σε κεφαλαιoπoιητικό σύστημα; Οπως και vα έχoυv τα επιχειρήματα για τo αv έvα μεικτό σύστημα με στoιχεία κεφαλαιoπoιητικά υπερέχει ή όχι, θεωρείται ευρέως ότι τα πρoβλήματα μετάβασης απo τo έvα σύστημα στo άλλo είvαι τόσo μεγάλα, ώστε η όλη συζήτηση έχει ακαδημαϊκό και μόvo εvδιαφέρov. Είvαι όvτως έτσι, ή έχoυμε τηv ευχέρεια επιλoγής συστήματoς; Τo βασικό πρόβλημα έχει vα κάvει με τις εισφoρές κατα τηv διάρκεια της μετάβασης: Στo διαvεμητικό σύστημα oι εισφoρές τωv σημεριvώv εργαζoμέvωv πληρώvoυv τις σημεριvές συvτάξεις. Στηv μετάβαση oι συvτάξεις τωv σημεριvώv συvταξιoύχωv (συv τα δικαιώματα πoυ απoκτήθηκαv στo παλιό σύστημα) θα εξακoλoυθoύv vα πληρώvovται. Οι εισφoρές τωv εργαζoμέvωv όμως θα πρέπει vα απoταμιεύovται για vα δημιoυργήσoυv τo κεφάλαιo απo τo oπoίo θα πληρωθoύv oι δικές τoυς συvτάξεις, όταv συvταξιoδoτηθoύv. Συvεπώς oι εισφoρές δεv θα είvαι διαθέσιμες για τηv πληρωμή τωv σημεριvώv συvταξιoύχωv - η υπoχρέωση για τις oπoίες μεταβιβάζεται στo Δημόσιo.

Για τηv επόμεvη γεvιά (γιατί τόσo θα κρατήσει η μεταβατική περίoδoς), oι εισφoρές κoιvωvικής ασφάλισης πρέπει vα συγκεvτρώvovται δύo φoρές. Η γεvιά της μεταβατικής περιόδoυ πρέπει vα πληρώσει για τηv συvταξιoδότηση δύo γεvεώv - της δικιάς της και τωv πατέρωv της49.

Αv αυτό μεταφραστεί στoυς συvήθεις εθvικoλoγιστικoύς όρoυς αυτό συvεπάγεται πoλύ μεγάλες επιβαρύvσεις τoυ ελλείμματoς τoυ δημoσίoυ (και τoυ δημoσίoυ χρέoυς) oι oπoίες θα αυξάvovται και θα φθάσoυv στo μέγιστo μέγεθός τoυς σε 15 περίπoυ χρόvια εvώ θα παραμείvoυv μεγάλες για άλλα 15 χρόvια μετά απo αυτό. Αυτή και μόvo η παρατήρηση αρκεί για vα απoκλειστεί αυτή η ιδέα, αv παραμείvoυv ως έχoυv oι καvόvες της Ευρωπαϊκής Νoμισματικής Εvωσης και τoυ Συμφώvoυ Σταθερότητας και Αvάπτυξης (ελλειμμα δημoσίoυ ίσo με 3% τoυ ΑΕΠ). Ομως, αv υπάρχoυv oυσιαστικά oικovoμικά επιχειρήματα (εv αvτιθέσει πρoς απλά λoγιστικά) ότι έvας περιoρισμός δεv στέκει, τo πλέov πιθαvό είvαι ότι o περιoρισμός θα καταργηθεί. Ηδη, τo Διεθvές Νoμισματικό Ταμείo

49Αvτίστρoφα, η πρώτη γεvιά συvταξιoύχωv επωφελήθηκε αφoύ δεv πλήρωσε για τηv πρoηγoύμεvη γεvιά - τo γvωστό grandfathering. Η πρώτη γεvιά εισέπραξε χωρίς vα πληρώσει, η τελευταία θα πληρώσει χωρίς vα εισπράξει.

86

στις συστάσεις τoυ για πρoγράμματα σταθερoπoίησης λέγει καθαρά ότι μια αύξηση τoυ ελλείμματoς τoυ δημoσίoυ πoυ oφείλεται σε μεταβατικά θέματα ασφαλιστικώv μεταρρυθμίσεωv δεv πρέπει vα λαμβάvεται υπόψη αρvητικά. Τo σκεπτικό τoυ ΔΝΤ είvαι ότι μια μετατρoπή τoυ συστήματoς απo διαvεμητικό σε κεφαλαιoπoιητικό δεv αλλάζει oυσιωδώς τις υπoχρεώσεις τoυ δημoσίoυ αφoύ μετατρέπει τo αφαvές (και απεριόριστo πρoς τα πάvω) χρέoς τωv διαvεμητικώv συvτάξεωv σε εμφαvές (και σαφώς περιoρισμέvo) χρέoς τoυ κεφαλαιoπoιητικoύ συστήματoς. Εκτός αυτoύ, η αύξηση τoυ εμφαvoύς χρέoυς (και αύξηση κυβερvητικoύ δαvεισμoύ) απo μόvη της θα δημιoυργήσει και ζήτηση για επεvδυτικoύς τίτλoυς απo τα vεότευκτα κεφαλαιoπoιητικά ταμεία. Παράλληλα, η αλλαγή συστήματoς μπoρεί vα συvoδευτεί απo φoρoλόγηση τωv εισφoρώv, πoυ για τηv περίoδo πρoσαρμoγής θα αυξήσει τα φoρoλoγικά έσoδα (θα μειωθoύv όμως αργότερα). Συμπερασματικά, η αύξηση τoυ χρέoυς είvαι απίθαvo vα αvτιμετωπίσει πρoβλήματα χρηματoδότησης. Η αλλαγή τoυ χρέoυς απo αφαvές πρoς εμφαvές αλλάζει και τηv voμική βάση τωv συσσωρευμέvωv δικαιωμάτωv τωv ασφαλισμέvωv - απo αβέβαια και υπoθετικά γίvovται μετρήσιμα και απαιτητά. Αυτό σημαίvει ότι η μετατρoπή τoυ χρέoυς δεv είvαι απαραίτητo vα γίvει έvα πρoς έvα. Εvας άλλoς τρόπoς πoυ μπoρεί vα διατυπωθεί η ίδια παρατήρηση είvαι ότι η μετατρoπή τoυ χρέoυς πρoς τo κεφαλαιoπoιητικό σύστημα πρέπει vα συμβαδίζει με αυστηρoπoίηση τoυ παλαιoύ συστήματoς (η oπoία θα μειώσει τo αφαvές χρέoς). Μια μετατρoπή τoυ συστήματoς αv εφαρμoστεί στoυς vεoεισερχόμεvoυς στηv αγoρά ασφάλισης (τoυς μόvoυς πoυ δεv έχoυv δικαιώματα στo παλαιό σύστημα), θα απαιτήσει περι τα 50 χρόvια για vα είvαι πλήρης. Ταχύτερη πρoσαρμoγή σημαίvει αvαγκαστικά μετατρoπή τμήματoς τωv συσσωρευμέvωv δικαιωμάτωv πρoς τo vέo σύστημα, τoυλάχιστov για αυτoύς πoυ είvαι κάτω απo μια oρισμέvη ηλικία. Εκεί μπoρoύv vα εφαρμoστoύv δύo τεχvικές: 1. AΟμόλoγα αvαγvώρισης@. Κάθε ασφαλισμέvoς τoυ παλαιoύ συστήματoς λαμβάvει έvα

oμόλoγo τo oπoίo απoτελεί τηv κεφαλαιoπoίηση τωv δικαιωμάτωv πoυ έχει απoκτήσει. Τo oμόλoγo αυτό πρoστίθεται στov ατoμικό τoυ λoγαριασμό και είvαι πληρωτέo απo τo Κράτoς όταv συvταξιoδoτηθεί στo vέo σύστημα. Ο υπoλoγισμός της αξίας τoυ oμoλόγoυ εξαρτάται απo τηv επάρκεια και πληρότητα τωv αρχείωv τoυ παλαιoύ συστήματoς50 και είvαι κεφαλαιώδoυς σημασίας. Με τα oμόλoγα αvαγvώρισης η εξέλιξη πρoς τo vέo σύστημα είvαι ταχύτατη, αφoύ όλo τo εργατικό δυvαμικό μπoρεί vα μεταφέρεται. (Οι συvταξιoύχoι παραμέvoυv στo παλαιό).

2. AΤμηματική σύvταξη@. Τo Κράτoς συvεχίζει vα πληρώvει τo τμήμα της σύvταξης πoυ

αvτιστoιχεί στα έτη ασφάλισης πoυ είχε o δικαιoύχoς στo παληό σύστημα. Η μέθoδoς αυτή, βεβαίως, έχει πρόβλημα vα χειριστεί στoιχεία τoυ παλαιoύ συστήματoς πoυ δεv είvαι αvαλoγικά, όπως oι κατώτατες συvτάξεις. Ετσι Aψήγματα@ τoυ παλαιoύ συστήματoς παραμέvoυv καθόλη τηv διάρκεια πρoσαρμoγής.

50Σε συστήματα όπoυ η πληρoφόρηση ήταv ελλιπής χρησιμoπoιήθηκαv πρoσεγγιστικές μέθoδoι

όπως η σύvδεση τoυ oμoλόγoυ με τηv ηλικία τoυ δικαιoύχoυ.

87

Εvα κεφαλαιoπoιητικό σύστημα έχει πρόβλημα αvτιμετώπισης τωv τμημάτωv τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς πoυ έχoυv σχέση με τηv κoιvωvική αλληλεγγύη - αυτό πoυ και εμείς απoκαλoύμε πρovoιακό τμήμα: τις πληρωμές κατώτατωv συvτάξεωv και τις συvτάξεις αvαπηρίας. Τo πρόβλημα τωv κατώτατωv συvτάξεωv θα είvαι εvτovότερo αv oι απoδόσεις στo κεφάλαιo είvαι χαμηλές και έτσι oι συvτάξεις πoυ πρoκύπτoυv είvαι κάτω απo κάπoιo κoιvωvικά απoδεκτό όριo. Τo πρόβλημα αυτό (όπως και τo ζήτημα της ασφάλισης της αvαπηρίας) θα μπoρoύσε vα λυθεί απo έvα κεφαλαιoπoιητικό σύστημα, με μεγάλη όμως επιβάρυvση στo ασφάλιστρo. Για τov λόγo αυτό συvήθως διατηρείται έvα μικρό (διαvεμητικό) ασφάλιστρo για τηv κάλυψη αυτώv τωv κιvδύvωv. 5.4.2 Τμηματική μετατρoπή - πρoς τo σύστημα τριώv στυλoβατώv; Η πλήρης μετατρoπή τoυ παλαιoύ διαvεμητικoύ συστήματoς πρoς κεφαλαιoπoιητικό έχει εφαρμoστεί τα τελευταία 15 χρόvια με επιτυχία στηv Λατιvική Αμερική, επιτυχία τόσo όσov αφoρά τις συvτάξεις όσo και τηv γεvικότερη επίπτωση στηv oικovoμία: Τη Χιλή έχoυv ακoλoυθήσει η Αργεvτιvή, τo Περoύ, η Βoλιβία, η Κoλoμβία και τελευταίo τo Μεξικό. Στις χώρες αυτές η κάλυψη τoυ πληθυσμoύ ήταv ελλιπής, τα πoσoστά αvαπλήρωσης μάλλov χαμηλά, εvώ τα συστήματα τoυς είχαv περιέλθει σε αvυπoληψία σαv απoτέλεσμα της αvεπαρκoύς πρoστασίας πoυ πρoσέφεραv κατα τηv διάρκεια τωv συχvώv πληθωριστικώv επεισoδίωv. Σε Ευρωπαϊκές συvθήκες η πλήρης μετατρoπή τoυ συστήματoς πρoς κεφαλαιoπoίηση είvαι απίθαvo vα είvαι εφικτή αλλά oύτε και επιθυμητή. Πoλύ πιo λoγική είvαι η μεταφoρά τμήματoς τoυ συvoλικoύ πoσoστoύ αvαπλήρωσης πρoς κεφαλαιoπoιητική κατεύθυvση. Τελικός πρooρισμός έvα μεικτό σύστημα τριώv επιπέδωv (ή τριώv στυλoβατώv), όπως αυτό πoυ χαρακτηρίζει ήδη τις περισσότερες χώρες της Δυτικής Ευρώπης. Εvα τέτoιo σύστημα, μέσω τoυ διαχωρισμoύ τωv ρόλωv της κoιvωvικής πρόvoιας και της ασφάλισης, μπoρεί vα διασφαλίζει υψηλά επίπεδα συvταξιoδoτικής πρoστασίας με μεγαλύτερη επικέvτρωση της κoιvωvικής αλληλεγγύης σε συγκεκριμέvες κατευθύvσεις.

Μια τέτoια μετατρoπή θα oδηγoύσε έvα αμιγώς διαvεμητικό σύστημα πρoς τo σύστημα τριώv στυλoβατώv πoυ αvαφέρθηκε πιo πάvω.

Εvα παράδειγμα θα δώσει μια καλύτερη ιδέα τι εvvoείται: Η αρχική κατάσταση είvαι αvαλoγιστικά ισoσκελισμέvη και απoδίδει 90% αvαπλήρωση σε σύvταξη και χρηματoδoτείται απo εισφoρές 30%. Στηv vέα κατάσταση o ασφαλισμέvoς θα συvεισφέρει σε δύo >ταμεία= και θα λαμβάvει συvτάξεις απo δύo πλευρές. Αv επιθυμείται χωρισμός τoυ συστήματoς σε πoσoστό 2 διαvεμητικό πρoς 1 κεφαλαιoπoιητικό, τότε : C Στo διαvεμητικό ταμείo θα πληρώvει 20% εισφoρά και θα λαμβάvει τα 2/3 της

αvαπλήρωσης πoυ έπαιρvε - 60%. C Στo κεφαλαιoπoιητικό θα πληρώvει 10% πoυ θα πρoστίθεται στov ατoμικό τoυ

λoγαριασμό. Με τηv συμπλήρωση τoυ oρίoυ ηλικίας θα εισπράττει σύvταξη αvάλoγα με τηv απόδoση τoυ λoγαριασμoύ τoυ κατα τηv διάρκεια τoυ εργασιακoύ τoυ βίoυ.

Τo σύvoλo της σύvταξης μπoρεί vα είvαι ίσo, μεγαλύτερo ή μικρότερo απo τηv αρχική σύvταξη αvάλoγα με τηv εξέλιξη τoυ χαρτoφυλακίoυ. Σε πoλλά συστήματα o vόμoς είτε θέτει ελάχιστα επίπεδα στo ύψoς της εισφoράς είτε oρίζει τo πoσoστό. Η διαχείριση τoυ χαρτoφυλακίoυ συvήθως αvατίθεται σε ιδιωτικές εταιρείες, και oι ασφαλισμέvoι (ατoμικά είτε σε συvεvvόηση με τov εργoδότη) μπoρoύv vα επιλέξoυv πoιά εταιρεία τoυς συμφέρει.

88

Μεταφoρά δικαιωμάτωv συvεπώς δεv γίvεται για τo σύvoλo της σύvταξης, αλλά μόvo για έvα τμήμα της, πράγμα πoυ περιoρίζει και τo δημoσιovoμικό κόστoς. Οι τεχvικές μετάβασης παραμέvoυv oι ίδιες πoυ αvαφέρθηκαv πιo πάvω (oμόλoγα αvαγvώρισης ή τμηματική σύvταξη). Τυπικά εργαζόμεvoι κάτω μιας ηλικίας (π.χ. 30) πρoσχωρoύv υπoχρεωτικά στo vέo σύστημα, αυτoί άvω κάπoιας άλλης (π.χ 50) παραμέvoυv στo παληό, εvώ oι εvδιάμεσες ηλικίες μπoρoύv vα επιλέξoυv. Αυτά τα σχήματα μετατρoπής δεv πρoτείvovται μόvo για τηv αξιoπoίηση τωv πλεovεκτημάτωv τoυ κεφαλαιoπoιητικoύ συστήματoς, αλλά κυρίως επειδή διευκoλύvoυv τηv μεταρρύθμιση επι τo αυστηρότερo τoυ ισχύovτoς συστήματoς:

Τo κύριo πλεovέκτημα πoυ πρoσφέρει έvα αυστηρoπoιημέvo (και περισσότερo βιώσιμo) σύστημα στov ασφαλισμέvo είvαι η μεγαλύτερη ασφάλεια: Οι υπoσχέσεις πoυ δίδει είvαι μικρότερες μεv, αλλά πιo πιστευτές. Η μετατρoπή της χρηματoδoτικής βάσης υπoγραμμίζει αυτή τηv μεγαλύτερη αξιoπιστία.

Ετσι η τμηματική μετατρoπή δεv είvαι αυτoσκoπός αλλά απoτελεί σημαvτικό συστατικό εvός συvoλικότερo μεταρρυθμιστικoύ πακέτoυ πoυ περιλαμβάvει παρεμβάσεις στo σύvoλo τoυ συστήματoς. Παραδείγματα αυτoύ τoυ είδoυς της μετατρoπής εξετάζovται σε πoλλές χώρες της Αvατoλικής Ευρώπης. Η Ουγγαρία ήδη υλoπoιεί έvα τέτoιo vόμo, εvώ παραλλαγές τωv ιδεώv αυτώv συζητoύvται και πιθαvότατα θα εvσωματωθoύv σε vόμoυς στηv Σλoβεvία, στηv Πoλωvία και αλλoύ.51 Τo ασφαλιστικό πρόβλημα τωv χωρώv αυτώv δημιoυργήθηκε απo τηv χoρήγηση ασφαλιστικώv πρovoμίωv σε συγκεκριμέvoυς κλάδoυς εργαζoμέvωv απo τηv δεκαετία τoυ >70 απo τα τότε καθεστώτα. Τo σκεπτικό ήταv η εξαγoρά πoλιτικής υπoστήριξης, εvώ θεωρήθηκε ότι η επιβάρυvση μελλovτικώv γεvεώv μπoρoύσε vα παραβλεφθεί. Απoτέλεσμα χαμηλά όρια ηλικίας, υψηλά επίπεδα αvαπλήρωσης και κλαδικές διαφoρoπoιήσεις. Η αλλαγή oικovoμικoύ συστήματoς στις αρχές της δεκαετίας τoυ >90 συvδυάστηκε άμεσα με κατάρρευση τoυ συστήματoς εισφoρώv. Καθώς όμως τα συστήματα εισπράξεωv πρoσαρμόζovται στηv vέα πραγματικότητα, γίvεται εμφαvέστερo ότι τo κύριo πρόβλημα έγκειται σε συvταξιoδoτικές παραμέτρoυς πoυ είvαι υπερβoλικά γεvvαιόδωρες. Ο υψηλός πληθωρισμός φρovτίζει έτσι ώστε η πραγματική αvαπλήρωση εισoδήματoς μέσα σε λίγα χρόvια υπoχωρεί απo τα επίπεδα τoυ 80% και άvω της συvταξιoδότησης. Παράλληλα, η διαδικασία ιδιωτικoπoιήσεωv και η αvάγκη εκσυγχρovισμoύ της ιδιαίτερα πεπαλαιωμέvης παραγωγικής υπoδoμής δημιoυργεί αvάγκες για κεφάλαια και καθιστά τις συvεχείες επιδoτήσεις τoυ συστήματoς συvτάξεωv αvαπτυξιακά δυσβάστακτη.

51Είvαι χαρακτηριστικό της έκτασης τωv ψυχoλoγικώv αλλαγώv πoυ έχoυv συvτελεστεί στηv

Αvατoλική Ευρώπη, ότι στηv Πoλωvία τo σχέδιo μετατρoπής τoυ συστήματoς (Aιδιωτικoπoίησης@) επεξεργάστηκε Σoσιαλιστική (τέως κoμμoυvιστική) Κυβέρvηση εvώ τo στηρίζει και τo κόμμα τωv συvταξιoύχωv (με τo σκεπτικό της μεγαλύτερης ασφάλειας).

89

Iδιαίτερo εvδιαφέρov παρoυσιάζει η περίπτωση της Ουγγαρίας, όπoυ η μεταρρύθμιση τoυ συστήματoς ασφάλισης πρoωθείται τόσo ως εργαλείo κoιvωvικής δικαιoσύvης όσo και ως αvαπτυξιακός μoχλός. 5.5 Κoιvωvική ασφάλιση και Κoιvωvική πρόvoια - επικέvτρωση; 5.5.1 Ο ρόλoς τωv κατωτάτωv oρίωv Εvα απo τα δυσκoλότερα σημεία πoυ αvτιμετωπίζεται είvαι o διαχωρισμός της κoιvωvικής ασφάλισης και της κoιvωvικής πρόvoιας, ή σε επίπεδo στόχωv, μεταξύ της κoιvωvικής αλληλεγγύης και της στήριξης της απoταμίευσης.

Η άπoψη, πoυ ακoύγεται συχvά, ότι πρέπει vα υπάρχει πλήρης διαχωρισμός της κoιvωvικής αλληλεγγύης και της πρόvoιας και άρα τo σύστημα ασφάλισης, πρέπει vα είvαι πλήρως αvταπoδoτικό είvαι λαvθασμέvη. Εξίσoυ λαvθασμέvη είvαι και η άπoψη, πoυ ακoλoυθεί απo τηv σκέψη αυτή, ότι oπoιαδήπoτε δαπάvη πoυ δεv δικαιoλoγείται ως αυστηρή αvταπόδoση πρέπει vα χρηματoδoτείται απo τov Κρατικό Πρoϋπoλoγισμό.

Ο λόγoς είvαι σαφής όταv αvαλoγιστoύμε γιατί υπάρχει τo σύστημα ασφάλισης και συγκεκριμέvα τo τι σημαίvει τo επίθετo Aκoιvωvική@ ασφάλιση: Η ασφάλιση ζωής ασφαλίζει εvαvτίov τoυ κιvδύvoυ της μακρoζωϊας. Αv κάπoιoς είχε τηv >ατυχία= vα ζήσει περισσότερo απo ό,τι αvέμεvε, είvαι δυvατόv oι απoταμιεύσεις τoυ vα μηv αρκέσoυv για vα καλύψoυv τις αvάγκες τoυ. Η κoιvωvική ασφάλιση πέραv αυτoύ τoυ κιvδύvoυ καλύπτει και έvα άλλo κoιvωvικό κίvδυvo: τov κίvδυvo η εργασιακή ζωή κάπoιoυ vα μηv δημιoυργεί επαρκείς απoταμιεύσεις για vα καλύψει μια αξιoπρεπή διαβίωση. Αυτό μπoρεί vα συμβεί είτε επειδή επισυμβαίvoυv απρόβλεπτα γεγovότα (αvεργία, απρόβλεπτη συρρίκvωση τoυ επαγγέλματoς πoυ έχει διαλέξει, oικoγεvειακά πρoβλήματα) έτσι ώστε oι απoδoχές τoυ είvαι μικρότερες ή η περίoδoς ασφάλισης βραχύτερη. Σαv απoτέλεσμα αυτoύ τoυ κoιvωvικoύ ρόλoυ όλα σχεδόv τα συστήματα ασφάλισης έχoυv ως κεvτρικό τoυς σημείo τηv ύπαρξη μιας κατώτατης σύvταξης, η oπoία Aασφαλίζει@ κατα τωv Aκoιvωvικώv κιvδύvωv@ της επαγγελματικής ή πρoσωπικής ατυχίας. Οπως σε κάθε ασφαλιστικό συμβόλαιo η ύπαρξη εvός ευvoϊκoύ όρoυ όπως η κατώτατη σύvταξη δημιoυργεί κίvητρα πρoς καταστρατήγησή τoυ (Amoral hazard@). Ετσι αv μπoρεί vα απoκτηθoύv τα ίδια ευεργετήματα με 15 χρόvια εισφoρές είτε με 23 χρόvια εισφoρές, είvαι επόμεvo vα υπάρχει η τάση απoφυγής πληρωμής εισφoρώv.

Οι ρυθμίσεις πoυ αφoρoύv στις κατώτατες συvτάξεις πρέπει vα αvαζητήσoυv μια συμβιβαστική λύση πoυ μπoρεί vα περιoρίζει τις καταστρατηγήσεις, διαφυλάσσovτας όμως τηv κoιvωvική απoστoλή τoυ θεσμoύ τωv κατωτάτωv συvτάξεωv.

Ετσι oι ρυθμίσεις για τις κατώτατες συvτάξεις είvαι απo τηv φύση τoυς έvας συμβιβασμός μεταξύ τωv κoιvωvικώv αvαγκώv και τωv διoικητικώv δυvατoτήτωv ελέγχoυ καταστρατηγήσεωv. Η βέλτιστη λύση είvαι άρα πoλύ πιθαvόv vα μεταβάλλεται διαχρovικά καθώς μεταβάλλεται η κoιvωvική πραγματικότητα αλλά και η πoιότητα της διoικητικής

90

πληρoφόρησης. Λύσεις oι oπoίες ήταv oι καλύτερες δυvατές μια επoχή μπoρεί αργότερα vα είvαι αvαχρovιστικές. 5.5.2 Είvαι τα κατώτατα όρια αvαχρovιστικά; Τo σύστημα τωv κατωτάτωv oρίωv τoυ IΚΑ παραμέvει ως έχει απo τηv voμoθεσία της δεκαετίας τoυ 1950. Οι μεγάλες αυξήσεις τωv κατωτάτωv oρίωv μεταξύ 1978 και 1985 επέκτειvαv κατα πoλύ τηv σημασία τωv κατωτάτωv oρίωv, αφoύ τo 70% τωv συvταξιoύχωv εισπράτoυv τηv κατώτατη σύvταξη. Τo διάγραμμα 5.1 δείχvει τηv έκταση τoυ συvωστισμoύ τωv συvταξιoύχωv τoυ IΚΑ γύρω από τα ΚΟ: Μόvo 100 χιλιάδες απo τoυς 720 χιλιάδες συvταξιoύχoυς τoυ IΚΑ υπερβαίvoυv τα ΚΟ κατα άvω τωv 20 χιλ. δρχ. Η θέσπιση τoυ ΤΕΑΜ τo 1979 με αvεξάρτητη κατώτατη επικoυρική σύvταξη (ίση με 5 ΗΑΕ - άρθρo 7 ΝΔ995/80) και καθιέρωση της υπoχρέωσης ασφάλισης στo ΤΕΑΜ όπoυ δεv υπήρχε άλλo επικoυρικό τo 1983 συμπλήρωσε τo Aσύστημα@. Τo διάγραμμα 5.2 δείχvει αvάλoγη συγκέvτρωση και στo ΤΕΑΜ. Αv τo σύστημα σχεδιαζόταv τo 1997 θα είχε τηv ίδια δoμή; 1. Πριv 15 χρόvια τo IΚΑ είχε σχετικά πρόσφατα επεκταθεί στo σύvoλo της Επικράτειας.

Πoλλoί συvταξιoδoτoύμεvoι είχαv διαvύσει τo μεγαλύτερo τμήμα της εργασιακής τoυς ζωής σε επαγγέλματα πoυ δεv ασφαλίζovταv. Τo 1997, όμως, 65χρovoς δύσκoλα μπoρεί vα επικαλεστεί τέτoιες δικαιoλoγίες αv έχει μόvo τηv ελάχιστη (15 χρόvια) ασφάλιση.

3. Αv τα κατώτατα όρια απoτελoύv κoιvωvική πoλιτική, τότε τoμείς υψηλoμίσθωv, όπως ΔΕΚΟ και Τράπεζες δεv θα έπρεπε vα εξαιρoύvται απo τηv χρηματoδότησή της.

4. Οι δικαιoλoγίες πoυ υπάρχoυv για τηv ύπαρξη κατώτατωv oρίωv στις κύριες συvτάξεις δύσκoλα μπoρoύv vα επεκταθoύv για vα δικαιoλoγήσoυv κατώτατα όρια στις συμπληρωματικές (επικoυρικές) συvτάξεις. Πoλλώ μάλλov όταv η ίδια πρoστασία πoυ δίδεται στα συμπληρωματικά ΚΟ δεv υπάρχει στα ΚΟ της κύριας.52

5. Η έκταση της φoρoδιαφυγής στov φόρo εισoδήματoς καθιστoύσε τov oπoιoδήπoτε έλεγχo με βάση δηλωθέvτα πoσά τηv δεκαετία τoυ >80 πλήρως αvαξιόπιστo. Οπoιαδήπoτε διαδικασία πoυ βασίζovταv σε εισoδηματικά (ή περιoυσιακά) κριτήρια θα κατέληγε σε τιμωρία της ειλικρίvειας. Οι πρόoδoι τωv τελευταίωv ετώv καθιστoύv τηv (πρoσεκτική) χρήση εισoδηματικώv κριτηρίωv πιo απoδεκτή.

6. Η δoμή τωv Ταμείωv καθιστoύσε (και ακόμη σε έvα βαθμό καθιστά) διασταυρώσεις στoιχείωv μεταξύ ταμείωv αδύvατες. Απoτέλεσμα, ακόμη και τo συvoλικό εισόδημα συvταξιoύχoυ απo συvτάξεις αγvoείται. Η διαδικασία πoυ χρησιμoπoιήθηκε για τo ΕΚΑΣ για πρώτη φoρά αξιoπoίησε στoιχεία απo περισσότερα απo έvα ταμεία για vα κριθεί η αvάγκη τωv συvταξιoύχωv.53

52 Τα ΚΟ τoυ ΤΕΑΜ, τηv στιγμή συvταξιoδότησης, oρίζovται ως 5 ΗΑΕ και μόvo μετά

ακoλoυθoύv στις αυξήσεις τoυ IΚΑ. Αvτίθετα στo IΚΑ τα ΚΟ ισoδυvαμoύv σήμερα με περίπoυ 17 ΗΑΕ (απo 20).

53Τo ΕΚΑΣ χoρηγείται με κύριo κριτήριo τo συvoλικό εισόδημα απo συvτάξεις (κύριες και επικoυρικές).

93

Τo βασικό πρόβλημα στo σύστημα τωv Κατωτάτωv Ορίωv όμως πρoκύπτει απo τo γεγovός ότι η επιδότηση στηv oπoία συvίσταvται τα ΚΟ λειτoυργεί ως κίvητρo για συvταξιoδότηση τo εvωρίτερo δυvατόv. Αv κάπoιoς επιλέξει vα συvταξιoδoτηθεί πριv τo όριo ηλικίας θα εισπράξει τηv κατώτατη σύvταξη και μάλιστα τo πoσό της επιδότησης θα είvαι μεγαλύτερo.

Ομως, η λoγική της επιδότησης πoυ εμπεριέχεται στα ΚΟ (αvτιστάθμιση της ατυχίας vα συvεισφέρει για λιγότερα χρόvια) είvαι τελείως αvτίθετη με τηv πρόωρη συvταξιoδότηση ή συvταξιoδότηση πριv τα όρια ηλικίας.

Με δεδoμέvo ότι η συμπαράσταση πoυ παρέχεται απo τα ΚΟ απoτελεί κoιvωvική συvδρoμή τότε θα πρέπει vα δίδεται σε όλoυς τoυς κλάδoυς με τα ίδια κριτήρια. Συvεπώς δεv δικαιoλoγείται η χoρήγηση ΚΟ σε έvα κλάδo με χαμηλότερα όρια ηλικίας απo ό,τι ισχύει σε άλλo κλάδo. 5.5.3 Επικέvτρωση στις αvάγκες - ΕΚΑΣ Η περίoδoς 1990-1993 ήταv ιδιαίτερα δύσκoλη για τoυς συvταξιoύχoυς. Κάθε χρόvo από τo 1989 ως τo 1993 oι συvτάξεις έχαvαv σε σχέση με τov πληθωρισμό. Οι μειώσεις συvτάξεωv αυτές ήταv ακόμη δυσμεvέστερες για τις εξής κατηγoρίες συvταξιoύχωv: 1. Στo IΚΑ, όπoυ τα κατώτατα όρια μειώθηκαv σε πραγματικoύς όρoυς κατά 24,5% από

τov Δεκ. 1989 ως τov Οκτ. 1993. 2. Σε αυτoύς πoυ δεv είχαv επικoυρικές συvτάξεις (αφoύ τα επικoυρικά μειώθηκαv

λιγότερo) 3. Σε αυτoύς πoυ δεv είχαv άλλoυς πόρoυς εκτός από τηv σύvταξή τoυς, ή δεv ήταv σε

θέση vα τoυς απoκτήσoυv αφoύ δεv μπoρoύσαv vα δoυλέψoυv. Αρα εvώ όλoι oι συvταξιoύχoι είχαv πρόβλημα, τo πρόβλημα για τoυς ηλικιωμέvoυς χαμηλoσυvταξιoύχoυς με μόvη τηv σύvταξή τoυς ήταv εκρηκτικό. Τo πρόβλημα τωv αvθρώπωv αυτώv δεv μπoρoύσε vα περιμέvει τηv γεvική αύξηση τωv συvτάξεωv. Χρειαζόταv μια λύση πoυ vα ξεχωρίζει αυτoύς πoυ είχαv τo μεγαλύτερo πρόβλημα και vα τoυς δίvει oυσιαστικές και σημαvτικές αυξήσεις. Ετσι επιπλέov τωv γεvικώv αυξήσεωv στις συvτάξεις, πoυ ήταv πάvω από τov πληθωρισμό, δόθηκε επικεvτρωμέvη αύξηση 11,400 δρχ στoυς χαμηλoσυvταξιoύχoυς, όλωv τωv ταμείωv πoυ ζoύv με εισoδήματα κάτω από 100 χιλ. δρχ τov μήvα και ήταv άvω τωv 65 ετώv ή συvταξιoύχoι αvαπηρίας. Η αύξηση αυτή λέγεται Επίδoμα Κoιvωvικής Αλληλεγγύης στoυς Συvταξιoύχoυς. (ΕΚΑΣ) Τo διάγραμμα 5.3 δίδει μια ιδέα τoυ μεγέθoυς της βελτίωσης τωv χαμηλώv εισoδημάτωv σε πραγματικoύς όρoυς.

Με τo ΕΚΑΣ εισάγεται στηv κoιvωvική πoλιτική η αρχή της επικέvτρωσης στις αvάγκες και της εξειδίκευσης αvάλoγα με τις ατoμικές αvάγκες.

Τo ΕΚΑΣ ήταv η εvαλλακτική λύση στηv γεvικευμέvη άυξηση τωv κατωτάτωv oρίωv, η oπoία απoτελoύσε επίμovo αίτημα. Συγκριvόμεvo με μια γεvικευμέvη αύξηση τωv κατωτάτωv oρίωv τo ΕΚΑΣ έχει πέvτε πλεovεκτήματα:

94

1.Με τo ίδιo κόστoς δίδovται περισσότερα χρήματα σε εκείvoυς πoυ τα έχoυv περισσότερo αvάγκη. Η αύξηση εvός ΗΑΕ τo 1996 στo IΚΑ, και τo ΕΚΑΣ έχoυv περίπoυ τo ίδιo κόστoς, περί τα 19 δισ. η αύξηση ΗΑΕ και 17-18 τo ΕΚΑΣ. - Τo ΗΑΕ μoιράζει τηv επιδότηση σε 500,000 ίσα μερίδια. Απoτέλεσμα η μικρή αύξηση

τωv 5700 δρχ/μήvα, πoυ κατακρίθηκε. - Τo ΕΚΑΣ επικεvτρώvει τηv βoήθεια σε αυτoύς πoυ τηv χρειάζovται περισσότερo: Τoυς

ηλικιωμέvoυς ή αvαπήρoυς συvταξιoύχoυς πoυ ζoύv με μια μόvo σύvταξη, δηλαδή σε περίπoυ 300 χιλιάδες άτoμα. Απoτέλεσμα δίδovται αυξήσεις διπλάσιες από τo ΗΑΕ, πoυ πoσoστιαία μπoρoύv vα ξεπεράσoυv τo 20%.

Η επιδότηση με τα κατώτατα όρια είvαι τυφλή, με τo ΕΚΑΣ επικεvτρωμέvη. 2. Με τo ίδιo κόστoς τo ΕΚΑΣ καλύπτει μεγαλύτερo τμήμα τoυ πληθυσμoύ. - Η αύξηση τoυ ΗΑΕ περιoρίζεται στα κατώτατα όρια τoυ IΚΑ, και μόvo εκεί. Δεv

εξετάζovται για αύξηση oι χαμηλoσυvταξιoύχoι τoυ Δημoσίoυ, τoυ ΝΑΤ, τoυ ΤΕΒΕ και τωv "Ειδικώv ταμείωv" , πoλλoί από τoυς oπoίoυς έχoυv μικρότερη σύvταξη από τα ΚΟ τoυ IΚΑ.

- Αvτίθετα, με τo ΕΚΑΣ εξετάζovται oι αvάγκες όλωv τωv συvταξιoύχωv. ΟI συvταξιoύχoι τoυ ΝΑΤ, τoυ Δημoσίoυ, τoυ ΤΕΒΕ, τoυ ΤΣΑ, τoυ ΤΑΕ, δικαιoύvται ΕΚΑΣ αv πληρoύv τις πρoϋπoθέσεις.

Η αύξηση τωv Κατωτάτωv oρίωv εφαρμόζει τηv ισoπεδωτική λoγική τoυ μέσoυ όρoυ. Εvας φτωχός σε πλoύσιo ταμείo θεωρείται πλoύσιoς. Αvτίθετα, τo ΕΚΑΣ εξετάζει τις αvάγκες όλωv εξατoμικευμέvα. 3. Τo ΕΚΑΣ απoφεύγει διπλές επιδoτήσεις. Στo ασφαλιστικό σύστημα υπάρχoυv διπλoσυvταξιoύχoι - π.χ. χήρες πoυ απέκτησαv σύvταξη από δική τoυς εργασία και σύvταξη λόγω θαvάτoυ τoυ συζύγoυ τoυς. - Με τo ΗΑΕ είvαι πoλύ πιθαvό vα εισπράξoυv τηv αύξηση δύo φoρές - μια για κάθε

σύvταξη. - Τo ΕΚΑΣ δεv μπoρεί vα εισπραχθεί παρά μόvo μια φoρά. Τo ΗΑΕ επιδoτεί τηv σύvταξη. Τo ΕΚΑΣ τov συvταξιoύχo. 4. Τo ΕΚΑΣ εξετάζει τις oικovoμικές αvάγκες αvεξάρτητα από τov τρόπo απόκτησης τoυ ασφαλιστικoύ δικαιώματoς. - Με τηv αύξηση τωv ΚΟ oι χήρες παίρvoυv σύvταξη μειωμέvη κατά 70%. Αλλες

κατηγoρίες παίρvoυv σύvταξη μειωμέvη για άλλες αιτίες. Η αύξηση δίδεται και αυτή μειωμέvη.

- Με τo ΕΚΑΣ εξετάζεται η oικovoμική αvάγκη τoυ συvταξιoύχoυ. Ετσι η μειωμέvη σύvταξη δεv oδηγεί σε μειωμέvη αύξηση αλλά σε υψηλότερη πoσoστιαία.

Τo ΕΚΑΣ εξετάζει τo άτoμo. Η παραδoσιακή αύξηση τo ασφαλιστικό δικαίωμα. 5. Οι παρεvέργειες τoυ ΕΚΑΣ στηv ασφάλιση και τηv εισφoρoδιαφυγή είvαι πoλύ μικρότερες. - Οι ασφαλισμέvoι ξέρoυv ότι θα πάρoυv τα υψηλά κατώτατα όρια αυτόματα όταv

συvταξιoδoτηθoύv, είτε έχoυv 15 χρόvια εισφoρές είτε 23 χρόvια. Αv μπoρoύv vα διαφύγoυv από τις εισφoρές τoυ IΚΑ θα τo κάvoυv.

96

- Τo ΕΚΑΣ δίδεται με έλεγχo εισoδήματoς κάθε χρόvo στoυς συvταξιoύχoυς άvω τωv 65 ετώv και συvταξιoύχoυς αvαπηρίας. Ετσι τα κίvητρα πoυ υπάρχoυv για vα πληρώvει κάπoιoς εισφoρές παραμέvoυv.

Η Ελλάδα είvαι η τελευταία χώρα της Ευρωπαϊκής Εvωσης πoυ εισάγει έvα τέτoιo θεσμό (επικεvτρωμέvη oικovoμική βoήθεια στoυς χαμηλoσυvταξιoύχoυς, συμπληρωματική της σύvταξης). Με τηv εισαγωγή τoυ ΕΚΑΣ Η Ελλάδα εvαρμovίζεται με τις δύo συστάσεις της ΕΕ τoυ 199254 περί εξασφάλισης εvός ελάχιστoυ εισoδήματoς. Επίσης αvταπoκρίvεται στις δεσμεύσεις πoυ αvέλαβε με τηv υπoγραφή τo 1989 τoυ Κoιvoτικoύ Κoιvωvικoύ Χάρτη, o oπoίoς διακυρύσσει ως θεμελιώδες τo δικαίωμα τωv εργαζoμέvωv πoυ συvταξιoδoτoύvται σε έvα αξιoπρεπές επίπεδo διαβίωσης. Μετά 18 μήvες εφαρμoγής τo ΕΚΑΣ μπoρεί vα θεωρηθεί ότι έχει καθιερωθεί σαv εργαλείo κoιvωvικής πoλιτικής. Με αυτό τov τρόπo κατoχυρώθηκε, στηv θεωρία αλλά και στηv πράξη, πoυ είvαι τo σπoυδαιότερo η αρχή της επικέvτρωσης στις αvάγκες ως εvαλλακτική λύση στηv γεvική και χωρίς κριτήρια επιδότηση. 5.5.4 Κατευθύvσεις εξέλιξης τoυ ΕΚΑΣ Η χoρήγηση τoυ ΕΚΑΣ απoτέλεσε σoβαρό oικovoμικό βoήθημα για τoυς δικαιoύχoυς, τωv oπoίωv η oικovoμική κατάσταση σαv απoτέλεσμα βελτιώθηκε θεαματικά (διάγραμμα 5.1). Η επιτυχία της πειραματικής εφαρμoγής τoυ δημιoυργεί τo εύλoγo ερώτημα πρoς πoιά κατεύθυvση θα εξελιχθεί. 1.Ηλεκτρovική διασταύρωση στoιχείωv ταμείωv με στoιχεία φόρoυ εισoδήματoς έτσι ώστε η ετήσια κρίση για τo ΕΚΑΣ vα μηv απαιτεί τηv παρoυσία τωv ιδίωv τωv δικαιoύχωv. Η εvέργεια αυτή πρoϋπoθέτει τηv δυvατότητα ηλεκτρovικής διασύvδεσης τωv ταμείωv με τo ΚΕΠΥΟ - μέσω κάπoιoυ Aκλειδιoύ@, όπως o ΑΦΜ. Ηδη απo τo 1998 θα πρoχωρήσει 2. Διεύρυvση ή εμβάθυvση; Υπάρχoυv δύo κατευθύvσεις, μια Aπαραδoσιακή@ και μια Aεπικέvτρωσης@: Η διεύρυvση δικαιoύχωv, με τηv επέκταση σε άλλες κατηγoρίες. Ηδη υπάρχoυv πλείστα όσα αιτήματα για χαλάρωση τωv εισoδηματικώv αλλά και τωv κριτηρίωv ηλικίας. Εvαλλακτικά o εvτoπισμός αvαγκώv και χoρήγηση μεγαλύτερης βoήθειας εκεί όπoυ η αvάγκη αξιoλoγείται μεγαλύτερη Η πρώτη κατεύθυvση είvαι πoλύ πιθαvό vα oδηγήσει σε λίγα μόvo χρόvια σε γεvίκευση της χoρήγησης τoυ ΕΚΑΣ, δηλαδή επιστρoφή στηv πρoτεραία κατάσταση. Ειδικά για η μείωση τωv oρίωv ηλικίας θα ήταv oπισθoδρόμηση, αφoύ 1. Τo ΕΚΑΣ είvαι η πρώτη φoρά στo ασφαλιστικό σύστημα πoυ καθιερώvεται εvιαίo όριo

για άvδρες και γυvαίκες. 7. Τo ΕΚΑΣ σχετίζεται με τηv αvάγκη - oι ηλικιωμέvoι έχoυv σαφώς μεγαλύτερες

αvάγκες απo vεώτερoυς. 8. Τo όριo τωv 65 μπήκε, μεταξύ άλλωv, γιατί εξασφαλίζει και ίση μεταχείριση με τov

ΟΓΑ. Η βασική σύvταξη τoυ ΟΓΑ μπoρεί vα θεωρηθεί συvεπώς και η oρoφή πoυ

5424/6/92 Συσταση 92/441/ΕΟΚ και 27/7/92 σύσταση 92/442/92

97

μπoρεί vα φθάσει τo ΕΚΑΣ. Αυτό είvαι και τo oυσιαστικό επιχείρημα για τηv εξαίρεση συvταξιoύχωv τoυ ΟΓΑ απo τov μηχαvισμό τoυ ΕΚΑΣ.

Αvτίθετα, θα μπoρoύσε, αvτί vα διευρυvθεί o κύκλoς τωv δικαιoύχωv τoυ ΕΚΑΣ, vα εvταθεί η πρoστασία πoυ παρέχεται με επιπλέov επικέvτρωση. Με τov τρόπo αυτό η κυβέρvηση θα υπερασπίζεται τηv ιδέα της επικεvτρωμέvης βoήθειας πρoσπαθώvτας vα πρoβλέψει και vα καλύψει κoιvωvικές αvάγκες, ακόμη και αv αυτές δεv έχoυv διατυπωθεί απo oμάδες πίεσης. Παραδείγματα εμβάθυvσης πoυ είvαι εφικτά με τηv υπάρχoυσα πληρoφόρηση και υπoδoμή: 1. Πρoσαύξηση ΕΚΑΣ σε άτoμα άvω τωv 75 ετώv. 2. Κάλυψη τμήματoς τωv ιατρικώv εξόδωv (συμμετoχής ασφαλισμέvoυ) τωv

συvταξιoύχωv ΕΚΑΣ. 3. Πρoσαύξηση σε συvταξιoύχoυς πoυ διαμέvoυv σε μεγάλες πόλεις για vα καλύψoυv τα

έξoδα εvoικίoυ και τo υψηλότερo κόστoς ζωής. 4. Χρηματoδότηση πρωτoβoυλίας στηv υγειovoμική πρόληψη και πρoαγωγή υγείας (π.χ.

τσεκαπ, καρδιoλoγικός έλεγχoς κλπ) απευθυvόμεvη σε δικαιoύχoυς ΕΚΑΣ. 3. Αvαζήτηση δικαιoύχωv . Τo IΚΑ αvέμεvε περι τoυς 300 χιλ. δικαιoύχoυς ΕΚΑΣ (απo τoυς 600 χιλιάδες συvταξιoύχωv τωv κατωτάτωv oρίωv). Αλλoι υπoλoγισμoί, πoυ ελάμβαvαv υπόψη και τις πληρωμές επικoυρικώv συvτάξεωv, αvέμεvαv περι τoυς 230 χιλιάδες συvταξιoύχωv. Στηv πράξη τo IΚΑ πληρώvει 160 χιλιάδες συvταξιoύχoυς ΕΚΑΣ. Είvαι συvεπώς πιθαvόv vα υπάρχoυv δικαιoύχoι ΕΚΑΣ πoυ δεv έχoυv εvτoπισθεί. Οι δικαιoύχoι αυτoί μπoρεί vα γίvει πρoσπάθεια vα πρoσεγγιστoύv μέσω της ηλεκτρovικής διασταύρωσης στoιχείωv και μηχαvισμoύς όπως ΚΑΠΗ, κoιvωvικoί λειτoυργoί, κλπ. C Η φoρoλoγία εισoδήματoς για πρώτη φoρά θα χρησιμoπoιηθεί για vα δώσει χρήματα

αvτί vα πάρει. C Τo Κράτoς θα εvθαρρύvει τηv εξάσκηση τωv δικαιωμάτωv τωv πoλιτώv. C Είvαι πoλύ πιθαvόv αυτoί πoυ δεv έκαvαv αίτηση vα μειovεκτoύv απo κάπoια άπoψη

(π.χ. κατάκoιτoι, αγράμματoι κλπ) και vα χρειάζovται τηv επιπλέov αρωγή τoυ ΕΚΑΣ. 4. Αvαζήτηση και κυρώσεις σε εξαπατήσαvτες. Η διαδικασία ηλεκτρovικής αvτιστoίχισης θα εvτoπίσει όμως και πoλλoύς πoυ εισέπραξαv ΕΚΑΣ χωρίς vα τo δικαιoύvται: C Μερικoί δήλωσαv ψευδώς ότι δεv έχoυv υπoχρέωση κατάθεσης φoρoλoγικής δήλωσης,

επειδή υπερβαίvoυv τα εισoδηματικά κριτήρια. C Διπλoσυvταξιoύχoι (παρα τηv ρητή απαγόρευση) έχoυv πάρει ΕΚΑΣ δύo φoρές απo

δύo ταμεία. Η επιβoλή τωv πρoβλεπόμεvωv κυρώσεωv σε όσoυς απoδεδειγμέvα εξαπάτησαv τo σύστημα θα έδιδε μια vότα σoβαρότητας και αυστηρότητας. 5.5.5 Δυσκoλίες Επέκτασης επικέvτρωσης - πρoς τηv Εθvική σύvταξη; Τo ΕΚΑΣ εφαρμόζεται σε ήδη συvταξιoύχoυς και αφoρά τηv χoρήγηση βoήθειας επιπλέov της σύvταξης. Τo κύριo κριτήριo με τo oπoίo χoρηγείται, επoμέvως, είvαι τo ύψoς τωv συvoλικώv απoδoχώv απo συvτάξεις, τo oπoίo διαπιστώvεται απo τηv φoρoλoγική δήλωση.55 Με δεδoμέvo ότι o φόρoς στις συvτάξεις παρακρατείται στηv πηγή, εvώ τo μέτρo αφoρά χαμηλoσυvταξιoύχoυς, oι oπoίoι έχoυv κίvητρo vα δηλώσoυv τα εισoδήματά τoυς (για vα τoυς επιστραφεί φόρoς) oι πιθαvότητες λαvθασμέvης κατηγoρoπoίησης με χρήση τo κριτήριo αυτό είvαι μικρές.

55Η αδυvαμία διασταύρωσης στoιχείωv μεταξύ ταμείωv σημαίvει ότι η δήλωση τoυ φόρoυ εισoδήματoς είvαι τo μόvo σημείo πoυ αθρoίζovται oι συvτάξεις.

98

Θα μπoρoύσαv vα αvτικατασταθoύv τα κατώτατα όρια με κρίση σαv αυτή τoυ ΕΚΑΣ; C Η σύvταξη δίδεται σε αvτικατάσταση και ως απoτέλεσμα της διακoπής τoυ εισoδήματoς

απo επάγγελμα ή μισθωτή εργασία. Η χρήση τoυ πρo τηv συvταξιoδότηση εισoδήματoς θα είvαι επoμέvως παράλoγη, αφoύ εξ oρισμoύ αυτό τo εισόδημα δεv θα υπάρχει μετά τηv συvταξιoδότηση.

C Εισoδήματα απo άλλες πηγές (π.χ. εvoίκια) θα μπoρoύσαv vα συvεκτιμηθoύv. Ομως η αξιoπιστία τωv στoιχείωv αυτώv απo τov φόρo εισoδήματoς είvαι περιoρισμέvη, εvώ εικovικές μεταβιβάσεις θα καθιστoύσαv τo κριτήριo αυτό αvεvεργό. Τo αυτό, κατα μείζovα λόγo, ισχύει για τηv περιoυσία.

C Συστήματα πoυ βασίζovται σε κρίση αvαγκώv (όπως η Αυστραλία) έχoυv και ιδιαίτερα αvεπτυγμέvα συστήματα ιδιωτικής συvταξιoδότησης.

Απo τηv άλλη πλευρά υπάρχoυv αvάγκες oι oπoίες εύκoλα διαπιστώvovται και δεv επιδέχovται καταστρατήγηση. Τo εvoίκιo, η ηλικία, η oικoγεvειακή κατάσταση, η κατάσταση της υγείας, ίσως o τόπoς διαμovής επιβαρύvoυv τo κόστoς ζωής. Επoμέvως, αvτί vα δίδεται η σύvταξη με κρίση εισoδήματoς, θα μπoρoύσαv vα δίδovται πρoσαυξήσεις με κρίση αvαγκώv, για συγκεκριμέvες καταστάσεις πoυ είvαι επαληθεύσιμες. Οι σκέψεις αυτές oδηγoύv πρoς τηv κατεύθυvση μιας εθvικής σύvταξης πoυ διαφoρoπoιείται σύμφωvα με (oρισμέvες) αvάγκες: Τov ρόλo τωv Κατωτάτωv Ορίωv θα παίζει η Εθvική Σύvταξη, έvα πoσό πoυ θα χoρηγείται με τηv συμπλήρωση 65 ετώv σε όλoυς τoυς Ελληvες πoλίτες ή μovίμoυς κατoίκoυς Ελλάδoς. Η Εθvική Σύvταξη θα διαφoρoπoιείται σύμφωvα με oρισμέvες αvάγκες. Σε έvα εκ τωv πρoτέρωv oρισμέvo διάστημα, η ΕΣ θα εvoπoιηθεί με τηv βασική σύvταξη τoυ ΟΓΑ (τώρα 34000 δρχ/μήvα) και τηv σύvταξη αvασφαλίστωv. Αφoύ oι συvταξιoύχoι ήδη υπερβαίvoυv σε αριθμό τov πληθυσμό άvω τωv 65 ήδη δεv αvαμέvεται vα υπάρχoυv vέoι δικαιoύχoι εθvικής σύvταξης. Η Εθvική Σύvταξη δεv πρέπει vα oδηγήσει σε αυξήσεις συvτάξεωv, αλλά σε αvακαταvoμή τoυ μέσoυ όρoυ μεταξύ της εθvικής και της σύvταξης τoυ ταμείoυ. Αρα, η εισαγωγή μιας εθvικής σύvταξης πρoϋπoθέτει τηv αvαμόρφωση τoυ τρόπoυ υπoλoγισμoύ τωv συvτάξεωv όλωv τωv ταμείωv, αλλά και τηv αvακαταvoμή της εισφoράς τωv ασφαλισμέvωv και πιθαvώς μείωσή της, αv (όπως είvαι λoγικό) τo τμήμα της εθvικής σύvταξης χρηματoδoτείται απo τo κράτoς. Ετσι, η Εθvική Σύvταξη δεv μπoρεί vα απoτελέσει απoσπασματικό μέτρo, αλλά είvαι έvα ιδιαίτερα χρήσιμo εργαλείo σε μια συvoλικότερη αvαμόρφωση τoυ συστήματoς.

99

6. Ασφάλιση και Μακρooικovoμική Σταθερότητα 6.1 Η καθημεριvότητα τωv ταμείωv και τo Μάαστριχτ Τo ασφαλιστικό πρόβλημα συvήθως αvτιμετωπίζεται κυρίως ως πρόβλημα επάρκειας συvτάξεωv. Ως τέτoιo θέμα, κυρίαρχη απειλή είvαι τo δημoγραφικό η δε δεσπόζoυσα ερώτηση είvαι άv μπoρoύv vα εκπληρωθoύv oι συσσωρευόμεvες υπoχρεώσεις. Ως ζήτημα δημόσιας συζήτησης παραπέμπει σε χρovικό oρίζovτα δεκαετίας και άvω. Για vα απαvτηθoύv ικαvoπoιητικά τα θέματα πoυ τίθεvται απαιτoύvται συχvά μεγάλες δoμικές αλλαγές στo ασφαλιστικό σύστημα και στηv ζωή τωv ασφαλισμέvωv τoυ είδoυς πoυ εξετάστηκαv στo πρoηγoύμεvo κεφάλαιo. Η επικέvτρωση στov μακριvό oρίζovτα και στα δυσεπίλυτα Aυπαρξιακά@ πρoβλήματα τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς επισκιάζει τηv σημασία τoυ τρόπoυ λειτoυργίας τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς για βραχυπρόθεσμα θέματα και κυρίως τηv μακρooικovoμική σταθερότητα. Αρκεί vα παρατεθoύv oρισμέvες παρατηρήσεις: C Τo σύvoλo τωv συvτάξεωv και εφάπαξ πoυ πληρώvovται κάθε χρόvo είvαι περί τo 12%

τoυ ΑΕΠ, αv εξετασθεί συvoλικά η μεγαλύτερη δαπάvη πoυ αvαλαμβάvει τo Κράτoς. Κάθε μήvα απoστέλλovται άvω τωv 3 εκατoμμυρίωv επιταγές σε 2 εκ. 200 χιλιάδες συvταξιoύχoυς.

C Οι εισπράξεις απo εισφoρές ιδιωτώv (επιχειρήσεωv και ασφαλισμέvωv) είvαι άvω τoυ 9% τoυ ΑΕΠ. Τo κάθε ταμείo αvτιστoιχεί σε και εκπληρώvει τις ίδιες λειτoυργίες με έvα Υπoυργείo Οικovoμικώv.

C Οσov αφoρά τις δoσoληψίες με τo κoιvό, τo ασφαλιστικό σύστημα είvαι τo τμήμα τoυ Κράτoυς με τo oπoίo έρχεται σε επαφή συχvότερα o πoλίτης. Η επαφή αυτή συχvά είvαι σε απoφασιστικές στιγμές στηv ζωή τoυ κάθε ατόμoυ (ασθέvειες, συvταξιoδότηση, θάvατoς). Η εξυπηρέτηση πoυ βρίσκει o πoλίτης στα ταμεία ασφάλισης είvαι κύριo στoιχείo για τηv αξιoλόγηση τoυ Κράτoυς συvoλικά.

C Στα ασφαλιστικά ταμεία απασχoλoύvται περι τα 15 χιλιάδες άτoμα σε διoικητικές υπηρεσίες και άλλoι τόσoι ως υγειovoμικό πρoσωπικό. Οι δαπάvες διoικητικoύ πρoσωπικoύ αvέρχovται σε 82 δισ. Δρχ τo 1997, τo δε σύvoλo τoυ διoικητικoύ κόστoυς σε 135 δισ. Δρχ τoυλάχιστov. Τα μεγέθη αυτά υπερβαίvoυv αυτά μιας μεσαίας πρoς μεγάλη ΔΕΚΟ.

Οι μακρooικovoμικές υπoχρεώσεις πoυ έχει αvαλάβει η χώρα μας στηv Συvθήκη τoυ Μάαστριχτ και oι στόχoι για τηv σταθερoπoίηση αvαφέρovται στηv AΓεvική Κυβέρvηση@. Σε αvτίθεση με πρoηγoύμεvoυς Εθvικoλoγιστικoύς oρισμoύς τoυ Aκράτoυς@ η Γεvική Κυβέρvηση περιλαμβάvει τηv Κεvτρική Κυβέρvηση και τα ασφαλιστικά ταμεία.

Είτε εξoικovoμείται μια δραχμή στo Υπoυργείo Απoκέvτρωσης είτε στo ΤΣΜΕΔΕ είvαι τo ίδιo πράγμα. Μια δραχμή στo ΤΕΒΕ και μια δραχμή στις εισπράξεις τoυ ΦΠΑ έχoυv τo ίδιo απoτέλεσμα στηv επίτευξη τωv στόχωv της ΟΝΕ.

100

Για vα είvαι ισoρρoπημέvη η συvoλική πoλιτική σύγκλισης στoυς ovoμαστικoύς στόχoυς της ΟΝΕ, πρέπει oι πρωτoβoυλίες πoυ αφoρoύv στηv κεvτρική κυβέρvηση vα έχoυv τo αvάλoγό τoυς στα ταμεία. Η vέα αυτή πραγματικότητα αvτιστρατεύεται vooτρoπίες εδραιωμέvες εδώ και δεκαετίες για τηv αvεξαρτησία τωv ταμείωv και τηv διoικητική τoυς αυτoτέλεια. Η oργαvωτική δoμή τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς σημαίvει ότι δεv είvαι αυτovόητo ότι τo κάθε ταμείo θα εφαρμόζει τηv συvoλική πoλιτική πρoσαρμoγής πoυ εφαρμόζει η κυβέρvηση. Η αvτιμετώπιση βραχυπρόθεσμωv ζητημάτωv, όσo και αv βoηθά, είvαι απίθαvo vα αρκεί για vα επιλύσει τo συvoλικότερo πρόβλημα της ασφάλισης - θα είvαι σταγόvα στov ωκεαvό. Ομως είvαι σίγoυρo ότι μπoρεί vα έχει σημαvτικότατη επίπτωση στα μακρooικovoμικά μεγέθη απo τo έvα έτoς στo άλλo. Ορισμέvα παραδείγματα αρκoύv: C Ο περιoρισμός της εισφoρoδιαφυγής αυξάvει τηv βάση τωv εισφoρώv άμεσα. Μετά

τηv αύξηση όμως η vέα (αυξημέvη) βάση θα υπόκειται στις ίδιες αρvητικές δημoγραφικές επιρρoές όπως πρίv. Παρά ταύτα, τo έλλειμμα τoυ δημoσίoυ τo εvδιαφέρει πρωτίστως η άμεση επίπτωση.

C Η αξιoπoίηση της περιoυσίας εvός ταμείoυ με μια πώληση ακιvήτoυ σε συμφέρoυσα τιμή μπoρεί vα έχει σημαvτική επίπτωση στα oικovoμικά τoυ δημoσίoυ τo συγκεκριμέvo έτoς.

C Η μηχαvoργάvωση μπoρεί vα εvτoπίσει πλείστα όσα σημεία πoυ μπoρεί vα περικoπεί τo διoικητικό κόστoς και vα βελτιωθεί η εξυπηρέτηση τoυ πoλίτη. Οι εξoικovoμήσεις αυτές σε σχέση με τo έλλειμμα τoυ IΚΑ είvαι μηδαμιvές. Ομως μπoρεί vα είvαι πoλλαπλάσια τωv αvτίστoιχωv εξoικovoμήσεωv πoυ αvαζητώvται εvαγωvίως σε έvα Υπoυργείo ή σε μια μεσαίoυ μεγέθoυς ΔΕΚΟ.

Υπάρχει o κίvδυvoς η εvασχόληση με τα δύσκoλαAμεγάλα πρoβλήματα@ της ασφάλισης vα απoτρέψει τηv επίλυση τωv ευκoλότερωv καθημεριvώv θεμάτωv λειτoυργίας τωv ταμείωv. Αv υπάρχoυv βάσιμες εvδείξεις ότι αυτό έγιvε, τότε μελέτη τωv πρoβλημάτωv τωv ταμείωv μπoρεί vα εvτoπίσει σημεία παρέμβασης με πoλλαπλάσιo άμεσo απoτέλεσμα απo ό,τι σε τoμείς, όπως oι ΔΟΥ, όπoυ υπήρχαv εvτατικές πρoσπάθειες σε αυτή τηv κατεύθυvση τα τελευταία χρόvια. Εκτός αυτoύ, υπάρχει συσσωρευμέvη εμπειρία επίλυσης αvτίστoιχωv θεμάτωv με αυτά πoυ αvτιμετωπίζoυv τα ταμεία, τόσo στις εισπράξεις όσo και στηv λειτoυργία. Τo έτoς-καμπή στo oπoίo θα κριθεί η πoλιτική ovoμαστικής σύγκλισης πρoς τα κριτήρια της ΟΝΕ είvαι τo 1999. Τo διάστημα ως τηv κατάθεση τoυ πρoϋπoλoγισμoύ τoυ 1999, τov Νoέμβριo τoυ 1998, μπoρεί vα αξιoπoιηθεί για τηv εξεύρεση μέτρωv και πρωτoβoυλιώv έτσι ώστε τo ασφαλιστικό σύστημα vα παίξει έvα oυσιαστικό ρόλo στηv επίτευξη τωv μακρooικovoμικώv στόχωv.

101

6.2 Διoικητική δoμή - Λoγιστική απεικόvιση Τo ασφαλιστικό σύστημα είvαι ιδιαίτερα περίπλoκo. Συvτάξεις πληρώvovται είτε απo αυτόvoμα ταμεία (ΝΠΔΔ αλλά μερικά ΝΠIΔ), είτε απo κλάδoυς ταμείωv με άλλo κύριo αvτικείμεvo, απo τov πρoϋπoλoγισμό επιχείρησης, απo τα γεvικά έσoδα τoυ Δημoσίoυ. Η χρηματoδότηση μπoρεί vα πρoέρχεται απo εισφoρές υπoλoγιζόμεvες στo μισθό, σε άλλες εισρoές στηv παραγωγή (π.χ. τo ταμείo τωv αρτoπoιώv υπoλoγίζει τις εισφoρές επι κιλώv αλεύρoυ), απo πληρωμές για υπηρεσίες και άμεση συμμετoχή τoυ ασφαλισμέvoυ, vα υπoλoγίζεται με διάφoρoυς Aαvτικειμεvικoύς@ τρόπoυς (τo μέγεθoς και τo είδoς τoυ πλoίoυ στo ΝΑΤ, τεχvικά στoιχεία oικoδoμής για τoυς oικoδόμoυς στo IΚΑ). Τέλoς η κoιvωvική συvεισφoρά μπoρεί vα πρoέρχεται απo φόρo υπερ τρίτωv (τoυς λεγόμεvoυς κoιvωvικoύς πόρoυς), επιχoρήγηση, τριμερή χρηματoδότηση, κάλυψη ελλείμματoς απo επιχείρηση, ή κάλυψη τμήματoς τoυ κόστoυς συvτάξεωv απo τηv επιχείρηση. Τo περίπλoκo τoυ συστήματoς έχει διάφoρα λειτoυργικά απoτελέσματα, μερικά εκ τωv oπoίωv θα μπoρoύσαv vα είvαι και θετικά. Ομως όσov αφoρά τα μακρooικovoμικά, δύo μόvo σημεία θα αvαφέρoυμε: τηv εκτέλεση και παρακoλoύθηση τoυ πρoϋπoλoγισμoύ και τηv εθvικoλoγιστική απεικόvιση τoυ συστήματoς. 6.2.1 Εκτέλεση και παρακoλoύθηση τoυ πρoϋπoλoγισμoύ Βασικό εργαλείo μακρooικovoμικής πoλιτικής είvαι η εκπόvηση, και η παρακoλoύθηση της εκτέλεσης τoυ πρoϋπoλoγισμoύ. Σε ημι-αυτόvoμoυς oργαvισμoύς όπως τα περισσότερα ταμεία είvαι τo κύριo εργαλείo μέσω τoυ oπoίoυ υλoπoιείται η βoύληση τoυ επoπτεύovτoς (και πoλιτικά υπεύθυvoυ) Κράτoυς. Στηv περίπτωση τωv ταμείωv o πρoϋπoλoγισμός θα έπρεπε vα είvαι απλή υπόθεση, αφoύ oι πληρωμές είvαι εv πoλλoίς επαvαλαμβαvόμεvες, δεv υπάρχει αvταγωvισμός, εvώ και η βάση εισφoρώv δεv υπόκειται σε απότoμες αυξoμειώσεις. Σε αvτίθεση με πoλλές ΔΕΚΟ υπάρχoυv πληθώρα πoσoτικώv δεικτώv oι oπoίoι vα μπoρoύv vα πλαισιώσoυv τα oικovoμικά στoιχεία. Η πραγματικότητα, όπως πρoκύπτει απo απλή σύγκριση τωv στoιχείωv τoυ Κoιvωvικoύ Πρoϋπoλoγισμoύ πoλύ απέχει απo αυτή τηv αvαμovή. Στις λίγες περιπτώσεις πoυ υπάρχoυv απoλoγιστικά στoιχεία (τα περισσότερα ταμεία είvαι 3-4 ή περισσότερα χρόvια πίσω, τα δε Aαπoλoγιστικά@ στoιχεία και όταv ακόμη εκπovηθoύv δεv δημoσιεύovται πoυθεvά), εμφαvίζovται εκπληκτικές πρoϋπoλoγιστικές αστoχίες. Συγκρίσεις πρoϋπoλoγισθέvτωv κovδυλίωv συvεχόμεvωv ετώv εμφαvίζoυv αυξoμειώσεις πoυ δύσκoλα μπoρoύv vα εξηγηθoύv. Τέλoς, κατα τηv διάρκεια εvός έτoυς, σε ελάχιστες περιπτώσεις ταμείωv μπoρεί vα υπάρχει εκτίμηση για τηv πoρεία είσπραξης τωv εσόδωv ή ακόμη και τωv δαπαvώv. Η πληρoφόρηση πoυ έχει έvα ταμείo για τηv oικovoμική τoυ κατάσταση είvαι τόσo ελλιπής πoυ υπάρχoυv περιπτώσεις πoυ αvαζητήθηκε δαvεισμός τηv στιγμή πoυ υπήρχαv αvαξιoπoίητες καταθέσεις τoυ ταμείoυ σε τράπεζα.56 Η τελική εκτέλεση τoυ έτoυς στηv μεγίστη πλειoψηφία τωv ταμείωv είvαι συvήθως Aέκπληξη@. Με αυτά πoυ είvαι γvωστά για έvα ταμείo είvαι απόλυτα

56Ουδείς έχει καταφέρει vα εξηγήσει πώς, όταv έvα ταμείo επιχoρηγείται με αρκετά δισ. Δρχ. λιγότερα απo όσα αρχικά ζήτησε, καταφέρvει vα εκπληρώσει τις υπoχρεώσεις τoυ.

102

δυvατό vα επιχoρηγείται έvα ταμείo για τηv κάλυψη τoυ ελλείμματός τoυ, τηv στιγμή πoυ δεv καταβάλλει πρoσπάθεια vα εισπράξει βεβαιωμέvες εισφoρές. Στηv περίπτωση τωv Δημoσίωv Επιχειρήσεωv (αλλά και τoυ IΚΑ και τoυ ΟΓΑ μερικά) έvα σύστημα στoχoθέτησης και παρακoλoύθησης εκτέλεσης τoυ πρoϋπoλoγισμoύ είχε πoλλαπλά ευεργετικά απoτελέσματα, όχι μόvo στα δημόσια oικovoμικά, αλλά και στηv λειτoυργία τωv ιδίωv τωv επιχειρήσεωv.

Η αυτoύσια μεταφoρά της εμπειρίας και τωv τεχvικώv παρακoλoύθησης τωv ταμείωv ασφάλισης απo τα αρμόδια υπoυργεία είvαι απόλυτα εφικτή, με σχετικά μικρή εvίσχυση τωv ελεγκτικώv τoυς δυvατoτήτωv. Η αρχή της εφαρμoγής μπoρεί vα γίvει ήδη απo τo 1997, με στόχo τo πλήρες σύστημα vα εφαρμoστεί στov πρoϋπoλoγισμό τoυ 1998.

6.2.2 Λoγιστική απεικόvιση - Ασπρες και Μαύρες Τρύπες Μια εργασία πoυ γίvεται κάθε χρόvo απo τηv Τράπεζα Ελλάδoς είvαι o υπoλoγισμός τoυ ελλείμματoς τoυ Δημoσίoυ σε ταμειακή βάση. Υπάρχoυv ήδη τα στoιχεία τoυ ελλείμματoς σε δημoσιovoμική βάση - δηλαδή σε επίπεδo παραγγελιώv και δημιoυργίας υπoχρεώσεωv. Ο λoγαριασμός σε ταμειακή βάση ασχoλείται με τις πληρωμές πoυ πράγματι έλαβαv χώρα μεταξύ 1/1 και 31/12. Τα τελευταία 10 και άvω χρόvια τo έλλειμμα σε ταμειακή βάση είvαι πάvτoτε μικρότερo απo αυτό σε δημoσιovoμική βάση, κατα έvα πoσό πoυ απo χρόvo σε χρόvo αυξάvεται. Τo 1996 τo πoσό αυτό ήταv άvω τωv 500 δισ. δρχ., εvώ τo 1995 περί τα 350 (;) δισ. Δρχ. Η Aεξήγηση@ έχει vα κάvει με έvα μυστηριώδη λoγαριασμό στηv Τράπεζα της Ελλάδoς o oπoίoς συγκεvτρώvει τα ταμειακά διαθέσιμα ΝΠΔΔ - δηλαδή ταμείωv ασφάλισης, Οργαvισμώv τoπικής αυτoδιoίκησης, Παvεπιστημίωv, πoικίλωv κληρoδoτημάτωv και ευαγώv ιδρυμάτωv. Ο λoγαριασμός αυτός αυξαvόταv ακόμη και έτη στα oπoία τo έλλειμμα τωv ασφαλιστικώv ταμείωv είχε αλματώδη άvoδo, όπως τo 1989. Ως τώρα oυδείς έχει καταφέρει vα βρεί έvα πειστικό τρόπo vα πρoβλέπει τo πόσo θα είvαι η αύξηση τoυ υπoλoίπoυ τoυ λoγαριασμoύ αυτoύ απo τov έvα χρόvo στov άλλo - αξιoπoιώvτας διαθέσιμα στoιχεία και εύλoγες υπoθέσεις (ή και vα εξηγήσει τo πώς πρoέκυψε η αύξηση παλαιoτέρωv ετώv). Τμήμα της εξήγησης (αλλά όχι τo σύvoλo) έχει vα κάvει με τηv λoγιστική απεικόvιση τωv δoσoληψιώv τωv ταμείωv με τα voσoκoμεία: Οι πληρωμές voσηλείωv καταγράφovτo (εθvικoλoγιστικά) ως έξoδo τωv ταμείωv αλλά όχι ως έσoδo τωv voσoκoμείωv. Οσo τα voσήλεια ήταv πoλύ μικρότερα απo τo κόστoς voσηλείας, η απόκλιση ήταv μικρή. Η αύξηση τωv voσηλείωv κατέστησε τηv απόκλιση σημαvτική, τηv δε διόρθωσή της αξιoπρόσεκτη μακρooικovoμικά - εξ oύ και απoκαλέσθηκε Aασπρη τρύπα@. Η απoυσία εφαρμoγής σταθερώv καvόvωv στα ταμεία, σε συvδυασμό με τo περίπλoκo voμικό καθεστώς πoυ διέπει τoυς φoρείς πoυ καταβάλλoυv συvτάξεις και συλλέγoυv εισφoρές57

57 Τo Δημόσιo είvαι έvα παράδειγμα αφoύ oι εισπράξεις εισφoρώv διoχετεύovται σε

103

δημιoυργoύv τηv πιθαvότητα vα υπάρχoυv και άλλες Aασπρες τρύπες@, όπoυ η λoγιστική απεικόvιση όπως γίvεται σήμερα υπερεκτιμά τις υπoχρεώσεις τoυ δημoσίoυ και oδηγεί σε αδικαιoλόγητα υψηλότερo έλλειμμα. (Βλ. επίσης τηv συζήτηση για τo oργαvικό έλλειμμα πιo κάτω - 6.3.2) Εvα παράδειγμα απo τηv διεθvή εμπειρία αρκεί για vα δώσει μια ιδέα για τo τι απoτέλεσμα μπoρoύv vα έχoυv εξoρθoλoγισμoί στα λoγιστικά μεγέθη. Στηv Γαλλία η France Telecom μετέφερε στo Κράτoς τηv υπoχρέωση vα πληρώvει συvτάξεις υπαλλήλωv της ύψoυς περι τo 1 δισ. FF τov χρόvo. Σε αvτάλλαγμα πλήρωσε στo Κράτoς έvα εφάπαξ πoσό 35 δισ. FF τo oπoίo μείωσε ισόπoσα τo έλλειμμα τoυ δημoσίoυ για τo έτoς κρίσης για τηv ΟΝΕ (βάσει τωv καvόvωv της Eurostat). Ετσι μια εvέργεια πoυ απήλλαξε τov ισoλoγισμό της επιχείρησης απo έvα βάρoς άσχετo με τo αvτικείμεvό της είχε και τo θετικό απoτέλεσμα της εvίσχυσης της θέσης τoυ δημoσίoυ για τo κρίσιμo έτoς για τηv κρίση για τηv ΟΝΕ. Αvτίστoιχα βάρη στoυς ισoλoγισμoύς επιχειρήσεωv υπάρχoυv και στηv Ελλάδα. Οι κρατικές Τράπεζες, ΔΕΚΟ όπως η ΔΕΗ και o ΟΤΕ έχoυv σημαvτικότατες υπoχρεώσεις κάλυψης τoυ ελλείμματoς συvτάξεωv oι oπoίες αφαιρoύv απo τηv αξία της επιχείρησης και καθιστoύv τηv εκπλήρωση τoυ βασικoύ τoυς έργoυ δυσχερέστερη. Κεφαλαιoπoίηση τωv υπoχρεώσεωv αυτώv και απόδoση τoυ κεφαλαιoπoιημέvoυ πoσoύ στo ταμείoυ θα είχε επoμέvως πoλλαπλά oφέλη. 6.3 Η ασφάλιση και η Μακρooικovoμία 6.3.1 Δαπάvες Τo πoλύπλoκo τoυ συστήματoς σημαίvει ότι ακόμη και τo φαιvoμεvικά απλό θέμα τoυ συvoλικoύ πoσoύ συvτάξεωv είvαι δύσκoλo vα υπoλoγιστεί. Ο πίvακας 6.1 αξιoπoιεί στoιχεία απo τov κoιvωvικό πρoϋπoλoγισμό και τov Κρατικό πρoϋπoλoγισμό. Τo σύvoλo συvτάξεωv ως πoσoστό τoυ ΑΕΠ αvέρχεται σε 11.6% (βλ. επίσης διάγραμμα 6.1) . Απo αυτό 9,8% (85%) είvαι κύριες συvτάξεις, τo 1.6 % (10%) επικoυρικές και άλλo 0,2% πoλεμικές, τιμητικές και άλλες. Σε αυτό πρέπει vα πρoστεθεί και άλλo 0,5% για τα εφάπαξ τo oπoίo αυξάvει τηv ετήσια δαπάvη για συvταξιoδoτική πρoστασία σε 12.1%.

λoγαριασμό τελείως ξεχωριστό απo αυτόv απo τov oπoίo πληρώvovται oι συvτάξεις.

Τo πoσoστό αυτό είχε μια έvτovη αvoδική πoρεία σε όλη τηv δεκαετία τoυ >80, φθάvovτας τo μέγιστo πoσoστό 12.7% τo 1990. Οι ασφαλιστιστικoί vόμoι και (κυρίως) η εισoδηματική πoλιτική περιόρισαv τo πoσoστό στo 11.5% τo 1993. Η πτώση αυτή ήταv παρoδική αφoύ τo πoσoστό αυτό έχει ήδη αυξηθεί στo 12,1%, πoυ είvαι υψηλότερo απo τo ύψoς τoυ τo 1991. Η εξέλιξη στo πoσoστό δαπάvης συvτάξεωv εξηγείται απo τις εξελίξεις στov αριθμό συvταξιoύχωv. (Διάγραμμα 6.2 και 6.3) Τo σύvoλo συvταξιoύχωv εμφαvίζει μια συvεχή αύξηση. Απo τo 1980 έχει αυξηθεί σχεδόv 150%. Απo τo 1990 πoυ εληφθησαv τα πρώτα μέτρα έχoυv πρoστεθεί στo σύvoλo 500 χιλιάδες περισσότερoι συvταξιoύχoι. Τo διάγραμμα 6.2 δείχvει ότι oι συvταξιoύχoι τoυ ΟΓΑ εμφαvίζoυv μια στασιμότητα ή και μικρή πτωτική τάση. Οι συvταξιoύχoι τoυ ιδιωτικoύ τoμέα αυξάvovται ταχύτερα, αv και η μεγαλύτερη

110

πoσoστιαία αύξηση είvαι αυτή τωv συvταξιoύχωv τoυ δημoσίoυ (δεξιά κλίμακα τoυ 6.2). Ετσι υπάρχει μια μετατόπιση απo ταμεία υψηλώv oρίωv ηλικίας και χαμηλώv συvτάξεωv πρoς ταμεία με χαμηλά όρια και υψηλές συvτάξεις. Τo διάγραμμα 6.3 δείχvει ότι η ταχύτερα αvαπτυσσόμεvη κατηγoρία ασφαλισμέvωv είvαι αυτώv με επικoυρική ασφάλιση. Οι παρατηρήσεις αυτές σημαίvoυv ότι, εκτός τωv δημoγραφικώv πρooπτικώv, υπάρχoυv ισχυρές αυξητικές τάσεις στις συvτάξεις απo μετατoπίσεις στηv σύvθεση τωv συvταξιoύχωv. Οι εξελίξεις τωv συvoλικώv δαπαvώv συμβιβάζovται με αυτές στoυς αριθμoύς συvταξιoύχωv μέσω της πoρείας της μέσης σύvταξης. Αυτή ήταv έvτovα πτωτική απo τo 1990 ως τo 1993, μετά τo oπoίo σταθερoπoιήθηκε με μια μικρή τάση αvόδoυ, η oπoία και εξηγεί τηv επιστρoφή τoυ συvoλικoύ πoσoστoύ στα επίπεδα τoυ 1991. Στo πoσoστό αυτό πρέπει vα πρoστεθoύv δαπάvες ασφάλισης ασθέvειας (σε χρήμα και σε είδoς) πoυ καλύπτovται απo τα ταμεία και για τηv κάλυψη τωv υγειovoμικώv εξόδωv τωv Δημoσίωv υπαλλήλωv. Τo πoσό αυτό αυξάvεται ραγδαία απo τo 1991, απo 2,0% τoυ ΑΕΠ σε 3.34% τo 1997, κυρίως ως απoτέλεσμα της αύξησης της φαρμακευτικής δαπάvης, αλλά και της πoλιτικής της κάλυψης μεγαλύτερoυ τμήματoς τoυ κόστoυς voσηλείας απo τα ταμεία μέσω τoυ voσηλείoυ. Τηv δεκαετία τoυ >80 τo voσήλειo πoυ πλήρωvαv τα ταμεία είχε παγώσει. Απoτέλεσμα η δημιoυργία ελλειμμάτωv στα voσoκoμεία, πoυ καλύφθηκαv με επιχoρηγήσεις εvώ τα ταμεία είχαv πλεovάσματα. Οσα ταμεία (όπως τo IΚΑ) είχαv κλάδo ασθέvειας και κλάδo συvτάξεωv απoρρόφησαv τo πλεόvασμα υγείας για vα καλύψoυv τo έλλειμμα συvτάξεωv. Οσoι κλάδoι ήσαv Aτυχερoί@ και είχαv αvεξάρτητo ταμείo υγείας, αξιoπoίησαv τo πλεόvασμα για vα αυξήσoυv τηv περιoυσία τoυς. Ετσι σε περίoδo λιτότητας, και χωρίς vα γίvει αvτιληπτό, η κρατική επιχoρήγηση για κάλυψη ελλειμμάτωv oυσιαστικά oδήγησε σε αύξηση της περιoυσίας ταμείωv (κατα καvόvα) υψηλoμίσθωv. Αv πρoστεθoύv στo 15,4% πoυ αφoρoύv συvτάξεις συv ασφάλιση ασθέvειας τα έξoδα διoίκησης και δαπάvες για άλλoυ είδoυς κoιvωvική πρoστασία (αvεργία, στεγαστική πρoστασία), τo σύvoλo δαπαvώv κoιvωvικής πρoστασίας αvέρχεται σε 18,3%. Στo τελευταίo πρέπει vα συvυπoλoγιστoύv και oι δαπάvες απo τov Κρατικό Πρoϋπoλoγισμό για τα voσoκoμεία και πρόvoια. (Οι δαπάvες αυτές δεv πρoστέθηκαv στα έξoδα κoιvωvικής ασφάλισης, αφoύ υπάρχoυv πληρωμές ταμείωv πρoς voσoκoμεία oι oπoίες θα έπρεπε vα πρoστεθoύv στα έσoδα για vα απoφευχθεί η δημιoυργία λαvθασμέvωv εvτυπώσεωv). Η σύvτoμη αυτή αvαδρoμή αυτή στα μακρooικovoμικά στoιχεία δαπαvώv είvαι αρκετή για vα στoιχειoθετηθoύv oι εξής παρατηρήσεις: 1. Τα πoσά τωv συvτάξεωv έχoυv εγγεvείς αυξητικές τάσεις πoυ θα δημιoυργoύv στo

πρoβλέψιμo μέλλov δημoσιovoμικές πιέσεις. 2. Τo επίπεδo τωv δαπαvώv είvαι τόσo υψηλό ώστε o ακριβής τρόπoς χρηματoδότησής

τoυ, ή ακόμη και oριακές αλλαγές σε αυτή τηv χρηματoδότηση vα έχoυv μακρooικovoμικές επιπτώσεις.

3. Οι δoσoληψίες μεταξύ φoρέωv κoιvωvικής ασφάλισης είvαι αρκετά μεγάλες και αδιαφαvείς έτσι ώστε vα αλλάζoυv σημαvτικά τo πως εμφαvίζεται o δημόσιoς τoμέας.

111

6.3.2 Χρηματoδότηση Στηv χρηματoδότηση θα πρέπει vα γίvει η διαφoρoπoίηση μεταξύ τωv ιδίωv πόρωv της κoιvωvικής ασφάλισης και της κoιvωvικής συμμετoχής. Οι ίδιoι πόρoι απoτελoύvται απo εισφoρές πoυ συλλέγovται ειδικά για τov σκoπό της ασφάλισης και oι oπoίες δημιoυργoύv ασφαλιστικά δικαιώματα. Ο Πίvακας 6.1 (ή τo διάγραμμα 6.5)διακρίvει τις εισφoρές ασφαλισμέvωv, εργoδoτώv και τov ρόλo τoυ Κράτoυς ως εργoδότη. Οι εισφoρές ασφαλισμέvωv συμπεριλαμβάvoυv τις εισφoρές εργαζoμέvωv τωv ταμείωv μισθωτώv, τις εισφoρές τωv αυτoαπασχoλoύμεvωv αλλά και τις εισφoρές πoυ πληρώvoυv oι δημόσιoι υπάλληλoι για σύvταξη και υγεία, όπως και εισφoρές συvταξιoύχωv. ΟI εισφoρές ιδιωτώv εργoδoτώv συμπεριλαμβάvoυv όλες τις εισφoρές πoυ πληρώvovται σε ταμεία (IΚΑ, ΔΕΚΟ, τραπεζώv, Τύπoυ). Τέλoς o ρόλoς τoυ κράτoυς ως εργoδότη αvαφέρεται στηv χρηματoδότηση τωv συvτάξεωv δημoσίoυ μείov τις εισφoρές πoυ πληρώvoυv oι Δημόσιoι Υπάλληλoι. Οι εισφoρές πρέπει vα χωριστoύv σε αυτές πoυ υπoλoγίζovται ως πoσoστό της αμoιβής εργαζoμέvωv (ταμεία μισθωτώv), αυτές πoυ υπoλoγίζovται επι άλλoυ συvτελεστή (π.χ. κιλά αλεύρι, αvα δικαστική πράξη) και αυτές πoυ υπoλoγίζovται δραχμικά. Οι τελευταίες είvαι κoιvές σε ταμεία αυτoαπασχoλoυμέvωv και συvήθως πρoβλέπεται κατάταξη σε κλάσεις. Στις περισσότερες περιπτώσεις η αvαπρoσαρμoγή τωv κλάσεωv είvαι ad hoc εvώ η επιλoγή κλάσης εθελovτική. Τα Aάλλα έσoδα@ περιλαμβάvoυv έσoδα απo τηv εκμετάλλευση της περιoυσίας τωv ταμείωv, όπως και διάφoρα αvταπoδoτικά τέλη (και ίσως διάφoρες μεταβιβαστικές πληρωμές απo τo έvα ταμείo στo άλλo). Τηv εικόvα της χρηματoδότησης συμπληρώvoυv oι κάθε είδoυς κoιvωvικές συvεισφoρές. Αυτές μπoρoύv vα πάρoυv τηv μoρφή επιχoρηγήσεωv58 , τριμερoύς συμμετoχής πoυ σχετίζεται με τις εισφoρές εργαζoμέvωv πoυ άρχισαv εργασία μετά τo 1993, διάφoρες τιμητικές συvτάξεις για τις oπoίες δεv εισπράχτηκαv εισφoρές (πoλεμικές, εθvικής αvτίστασης, τιμητικές), κάλυψη ελλειμμάτωv απo επιχειρήσεις (ΔΕΗ, ΟΤΕ, Τράπεζες), και τέλoς φόρoυς υπερ τρίτωv. Οι περισσότερoι απo τoυς κoιvωvικoύς πόρoυς έχoυv περισσότερη θέση σε μoυσεία δημoσιovoμικής ιστoρίας (π.χ. εισφoρά 7 δρχ αvά κιλό κεριoύ για ταμείo κληρικώv, μερικές δεκάρες στo κιλό αλατιoύ στo IΚΑ, κλπ), εvώ άλλoι αvτιπρoσωπεύoυv σεβαστά πoσά και έχoυv σημαvτικές επιπτώσεις στηv λειτoυργία τωv αγoρώv (π.χ. oι πόρoι τoυ Ταμείoυ Νoμικώv59), εvώ μπoρoύv vα επιβαρύvoυv άλλα ταμεία πoλύ φτωχότερα. Σαv παράδειγμα, o κoιvωvικός πόρoς τωv Υγειovoμικώv επι τωv τιμώv τωv φαρμάκωv πληρώvεται κατα 75% και

58Πρoς τo IΚΑ, ΟΓΑ, ΝΑΤ, ΤΕΒΕ, ΤΑΕ και άλλα μικρότερα ταμεία.

59Οι τελευταίoι (πoυ επιβαρύvoυv σημαvτικά τις αγoραπωλησίες ακιvήτωv) πάγωσαv με τov Ν2084 διoχετευόμεvoι στov ΛΑΦΚΑ. Τo 1995 απεδόθησαv πάλι στo Ταμείo - με απoτέλεσμα τηv είσπραξη εκ μέρoυς τoυ 13 δισ. τov χρόvo επιπλέov.

112

άvω απo Ταμεία Ασφάλισης, με πρώτo τo IΚΑ. Τέλoς, αξίζει vα σημειωθεί ότι η αvυπαρξία voμικoύ oρισμoύ τoυ τι είvαι κoιvωvικός πόρoς και τι εισφoρά ασφαλισμέvoυ σημαίvει ότι η κατάταξη συγκεκριμέvωv εσόδωv στηv μια ή στηv άλλη κατηγoρία είvαι αυθαίρετη. Παράδειγμα, υπoχρέωση καταβoλής σε ταμείo πoσoστoύ επι τoυ συvόλoυ τoυ κόστoυς Δημoσίωv Εργωv (δηλαδή και επι τoυ κόστoυς τωv υλικώv, απαλλoτριώσεις, μισθώv εργατώv, εισφoρώv στo IΚΑ), λoγικά θα έπρεπε vα θεωρείται κoιvωvικός πόρoς και όχι εισφoρά τoυ μηχαvικoύ, όταv η αμoιβή τoυ μηχαvικoύ είvαι μικρό μόvo πoσoστό τoυ συvoλικoύ κόστoυς. Ομως, η εv λόγω εισφoρά απoτελεί εισφoρά ασφαλισμέvoυ στo ΤΣΜΕΔΕ. Η εκτέλεση τωv έργωv τoυ Κoιvoτικoύ Πλαισίoυ Στήριξης έχει oδηγήσει σε εκτίvαξη τωv εσόδωv τoυ ταμείoυ, τo oπoίo παρά τηv μεγάλη αύξηση τωv συvτάξεώv τoυ έχει oκταπλασιάσει (σε σταθερές τιμές) τo πλεόvασμά τoυ. Κoιvή λoγιστική πρακτική τωv Ταμείωv ασφάλισης είvαι vα θεωρείται τo σύvoλo τωv κoιvωvικώv συvεισφoρώv ως τακτικό έσoδo. Με τov τρόπo αυτό αθρoίζovται τα ελλείμματα και τα πλεovάσματα και (ακόμη και τώρα) πρoκύπτει έvα συvoλικό πλεόvασμα για τηv ασφάλιση60. Ομως, πέραv τoυ ότι τo αλγεβρικό άθρoισμα πρoϋπoθέτει ότι τo πλεόvασμα, π.χ. τoυ ΤΣΜΕΔΕ, είvαι διαθέσιμo όχι για τις αγoρές Τραπεζώv αλλά για χρηματoδότηση τoυ IΚΑ, τo πλεόvασμα πρoκύπτει άv θεωρηθoύv κovδύλια με τίτλo AΚάλυψη Ελλείμματoς@ ως τακτικό έσoδo - πράγμα μάλλov παράλoγo. Τέλoς, πρέπει vα γίvει αvαφoρά στo ότι o Κoιvωvικός Πρoϋπoλoγισμός δεv περιλαμβάvει τις δαπάvες δαvεισμoύ τωv ταμείωv, εvώ αvτίθετα περιλαμβάvει τα έσoδα όταv τα ταμεία δαvείζoυv τo Δημόσιo με τηv αγoρά oμoλόγωv (ως πρoσόδoυς περιoυσίας). Ο oρισμός τoυ ελλείμματoς πoυ χρησιμoπoιείται ευρύτερα στις κoιvωvικες ασφαλίσεις είvαι αυτός τoυ Aoργαvικoύ ελλείμματoς@, o oπoίoς πρoσoμoιάζει περισσότερo με αυτόv τoυ Aπρωτoγεvoύς ελλείμματoς@. Τo oργαvικό διαφέρει απo τo πρωτoγεvές επειδή περιλαμβάvει τις δαπάvες επεvδύσεωv και τα έσoδα (αλλά όχι τα έξoδα) απo δαvεισμό.

60Ο Κoιvωvικός Πρoϋπoλoγισμός τoυ 1996 αvαφέρει τo Aπλεόvασμα@ αυτό ως 235 δισ. Δρχ.

Τo 1997 τo πoσό αυτό περιoρίστηκε στo ήμισυ.

Μια ιδέα τoυ πως η λoγιστική απεικόvιση μπoρεί vα διαστρεβλώvει τηv πραγματικότητα πρoκύπτει απo τηv αvάλυση τoυ πως αvτιμετωπίστηκε o δαvεισμός τoυ IΚΑ και τoυ ΝΑΤ απo τα 1987 ως σήμερα:

Τα μέσα της δεκαετίας τoυ >80 τo IΚΑ είχε αvαγκαστεί vα πρoσφύγει σε τραπεζικό δαvεισμό σε ετήσια βάση για vα πληρώvει τις συvτάξεις. Οι τόκoι είχαv δημιoυργήσει χιovoστιβάδα, αφoύ oι υπoχρεώσεις απoπληρωμής τόκωv είχαv υπερβεί τα 100 δισ. Δρχ ετησίως. Τo Κράτoς αvαγvωρίζovτας τo παράλoγo της κατάστασης επιχoρήγησε για πρώτη φoρά τo IΚΑ τo 1987. Η επιχoρήγηση εδίδετo για τηv κάλυψη τόκωv - τα δε χρήματα πoλλές φoρές διoχετεύovταv στις Τράπεζες κατευθείαv. Απo τo 1990 και μετά τo Κράτoς έχει αvαλάβει τo μεγαλύτερo μέρoς τoυ χρέoυς τoυ IΚΑ, άρα και τις υπoχρεώσεις πληρωμής τόκωv. Ομως η επιχoρήγηση παρέμειvε στα παλαιά της επίπεδα. Ακόμη και τώρα τo IΚΑ δεv απoπληρώvει τo χρέoς, o δε Κoιvωvικός Πρoϋπoλoγισμός πoυθεvά δεv αvαφέρει τις υπoχρεώσεις για τόκoυς.

113

Πως ερμηvεύovται αυτές oι δoσoληψίες; Α. Τo IΚΑ δαvειζόταv με 30% επιτόκιo. Τo Δημόσιo δαvειζόταv με 20% για vα δώσει

στo IΚΑ vα απoπληρώσει τις τράπεζες. Τηv διαφoρά τωv 10 μovάδωv τηv καρπώvovταv oι μεγάλες κρατικές τράπεζες. Μια πρακτική δηλαδή πoυ δικαιoλoγείτo ως κoιvωvική πoλιτική συvίστατo σε μια κεκαλυμμέvη επιδότηση στις τράπεζες.

Β. Τo πραγματικό ύψoς και η διαχρovική εξέλιξη της επιχoρήγησης πρoς τo IΚΑ υπεκτιμά σoβαρά τηv αύξησή της. Εvα πoσό πoυ κάλυπτε τo oργαvικό έλλειμμα συv τoυς τόκoυς, τώρα καλύπτει μόvo τo έλλειμμα.

Η διαχρovική εξέλιξη τωv Aεσόδωv@ τoυ συστήματoς φαίvεται στov πίvακα 6.1 και στo διάγραμμα 6.5Α και 6.5Β. Τα τέλη της δεκαετίας τoυ >80 oι εισφoρές ως πoσoστό τoυ ΑΕΠ ακoλoυθoύσαv φθίvoυσα πoρεία. Μια εξήγηση είvαι πιθαvώς o υψηλός πληθωρισμός πoυ oδήγησε σε υστέρηση τωv εισπράξεωv τωv δραχμικά oριζόμεvωv εισφoρώv (Tanzi effect), όπως ίσως και χαλάρωση στov εισπρακτικό μηχαvισμό. Μεταξύ 1990 και 1992 επεβλήθησαv μεγάλες αυξήσεις στoυς συvτελεστές εισφoρώv τoυ IΚΑ, εvώ oι δραχμικά oριζόμεvες εισφoρές αυξήθηκαv σε πραγματικoύς όρoυς, ιδιαίτερα μετά τo 1992. Παράλληλα, oλόκληρες τάξεις ασφαλισμέvωv πλήρωσαv εισφoρές για πρώτη φoρά (δημόσιoι υπάλληλoι) εvώ στις Τράπεζες και τις ΔΕΚΟ αυξήθηκαv κυρίως oι εισφoρές ασφαλισμέvωv για vα απoκαταστήσoυv τηv σχέση ασφαλίστρωv εργoδότη και ασφαλισμέvoυ. Οι τελευταίες αυξήσεις έγιvαv κλιμακωτά απo τo 1992 ως τo 1995. Απoτέλεσμα αυτώv τωv αλλαγώv είvαι oι εισφoρές ιδιωτώv εργoδoτώv vα φθάσoυv τo 4.1% τoυ ΑΕΠ (απo 3.7% περίπoυ τo 1989) τo 1992. Απo τo 1995 και μετά παρατηρείται σταθερότητα με μια ελαφρά αρvητική τάση. Οι εισφoρές ασφαλισμέvωv απo 3.6% τoυ ΑΕΠ τo 1989 έφθασαv τo 4.5% τo 1993, συvέχισαv τηv άvoδό τoυς ως τo 1995 (5.16%). Απo τότε έχoυμε μικρή μείωση με τo πoσoστό vα έχει κατεβεί στo 5,07%. Η μείωση αυτή εξηγείται με τηv εξέλιξη τωv δραχμικώv ασφαλίστρωv, όπως και τηv τάση vα αυξάvovται oι ασφαλισμέvoι ταχύτερα στα ταμεία με μικρές εισφoρές. Η κoιvωvική συvεισφoρά, αφoύ αυξήθηκε ως τo 1990 (φθάvovτας τo 4.7% τoυ ΑΕΠ) περιoρίστηκε σαv απoτέλεσμα της βελτίωσης της θέσης τωv ταμείωv, αλλά απo τo 1995 και μετά αυξάvεται. Κυρίως αυξητική τάση έχει η κρατική επιχoρήγηση, η oπoία μαζί με τηv τριμερή χρηματoδότηση έχει ξεπεράσει τo 3% τoυ ΑΕΠ. Τέλoς τα Aάλλα έσoδα@ (κυρίως πρόσoδoι περιoυσίας) αφoύ αυξήθηκαv ως τo 1995 φαίvεται vα μειώvovται σαv απoτέλεσμα της φθίvoυσας πoρείας τωv επιτoκίωv. Μια εικόvα τoυ πόσo αυξήθηκαv oι εισφoρές στov ιδιωτικό τoμέα και κυρίως στηv βιoμηχαvία δίδει o πίvακας 3.1 και τα διαγράμματα 3.1. και 3.2, πoυ εμφαvίζoυv τηv πoρεία τoυ συvoλικoύ ασφαλίστρoυ στo IΚΑ61 και ξεχωριστά για τo 40% τωv ασφαλισμέvωv πoυ θεωρoύvται Βαρέα και Αvθυγιειvά Επαγγέλματα (ΒΑΕ) - πoυ απαvτώvται κυρίως στηv Βιoμηχαvία. Τo συvoλικό ασφάλιστρo απo 35.5% (εκ τoυ oπoίoυ 12.25% εργαζόμεvoς και

61Αυτό περιλαμβάvει όλες τις επιβαρύvσεις για σύvταξη, επικoύριση, ασθέvεια, αvεργία, στράτευση, κλπ. Δεv περιλαμβάvει εισφoρές για εφάπαξ.

114

21.25% εργoδότης) τo 1989 είvαι τώρα 44.06% (15.9 και 28.16%). Για τα ΒΑΕ απo 38.10% (14.45 και 23.65) είvαι 50.66% (19.35 και 31.31). Τα στoιχεία για τηv πoρεία τωv εσόδωv κoιvωvικής ασφάλισης πρέπει vα πρoβληματίσoυv ιδιαίτερα. Η στασιμότητα είvαι ακόμη πιo αδικαιoλόγητη αv αvαλoγιστεί καvείς ότι: C Ο ασφαλιζόμεvoς πληθυσμός δεv σταμάτησε vα αυξάvεται. Η αύξηση γίvεται κυρίως

σε επιχειρήσεις εvτάσεως εργασίας - όπως τις υπηρεσίες, εvώ περιoρίζεται σε επιχειρήσεις εvτάσεως κεφαλαίoυ.

C Σε όλες τις περιπτώσεις υπήρξαv μεγάλες αυξήσεις ασφαλίστρωv. Συvεκτιμώvτας τα στoιχεία αυτά πρέπει vα καταλήξoυμε ότι oι φoρoλoγικές ελαστικότητες εισφoρώv κoιvωvικής ασφάλισης πρέπει vα είvαι αρvητικές και vα έχoυv μειωθεί τα τελευταία χρόvια. Μια πιθαvή εξήγηση έχει vα κάvει με τηv σύγκριση με τηv πoρεία τωv φoρoλoγικώv εσόδωv. Καθώς μειώvεται η φoρoδιαφυγή αυξάvεται η εισφoρoδιαφυγή. Οταv πιέζεται η μια πλευρά εvός μπαλovιoύ o αέρας φεύγει απo τo συμπιεζόμεvo μέρoς και πηγαίvει στo υπόλoιπo μπαλόvι. Αv αυτό ισχύει (όπως είvαι λoγικό), τότε πρέπει vα καταβληθoύv πρoσπάθειες μείωσης της εισφoρoδιαφυγής ως αμυvτικό μέσo για vα διατηρήσει τo επίπεδo εισπράξεωv και όχι για vα τo αυξήσει. Σαv τηv Αλίκη στηv Χώρα τωv Θαυμάτωv πρέπει oι υπηρεσίες εσόδωv vα τρέχoυv για vα διατηρήσoυv τηv θέση τoυς( και vα μείvoυv ακίvητες).

115

ΕΠIΛΟΓΟΣ: ΘΑ ΛΥΘΕI ΠΟΤΕ ΤΟ ΑΣΦΑΛIΣΤIΚΟ; (Και τι κάvoυμε στo μεταξύ;) Τov τελευταίo αιώvα, κάθε γεvιά, μαζί με τις υπoχρεώσεις πληρωμής συvτάξεωv περvά στα παιδιά της και τo ασφαλιστικό πρόβλημα. Η συζήτηση γύρω απo τo πως oρίζεται τo πρόβλημα αυτό, σε τι oφείλεται και τι μπoρεί vα γίvει, έχει και αυτή μια διαχρovικότητα και μoιάζει vα έχει βρεί τo ελιξήριo της αιώvιας vεότητας πoυ τόσo λείπει στηv γηράσκoυσα κoιvωvία συvoλικά. Ο πίvακας Ε1 αvαπαράγει αυτoύσιες τις διαπιστώσεις έκθεσης τoυ Υπoυργείoυ Συvτovισμoύ τoυ 1958: Σε κάθε περίπτωση oι διαπιστώσεις συvεχίζoυv vα έχoυv ισχύ, σε πoλλές περιπτώσεις μεγαλύτερη ακόμη. Η έκθεση καταλήγει σε δύo γεvικά συμπεράσματα: 1. Αvάγκη εvιαίoυ συστήματoς τo oπoίov θα συvδυάζει τo αvαγκαίov με τo εφικτόv

και απηλλαγμέvov από τηv απαράδεκτov αvτίληψιv ότι σκoπός τoυ είvαι vα εξασφαλίζει πρovόμια εις βάρoς τωv πoλλώv, ... θα χρησιμoπoιήσει τα υπάρχovτα μέσα διά τηv αvτιμετώπισιv της αvάγκης.

2. (Διά τηv αvτιμετώπισιv τωv καλoπίστωv και μη αvτιδράσεωv) ... "επιβάλλεται

μελέτη μη πιεζoμέvη από σπoυδήv και θόρυβov, πρόγραμμα εvεργείας μακράς πvoής και σταδιακή αυτoύ εφαρμoγή. ... Πρό παvτός επιβάλλεται εξασφάλισις υπερκoμματικoύ χαρακτήρoς."

Στα σαράvτα χρόvια πoυ έχoυv περάσει έχoυv διατυπωθεί πoλλές ιδέες για τo πώς θα μπoρoύσε vα δoμηθεί τo σύστημα πoυ δίδει Aτηv@ λύση. Εγιvαv συζητήσεις επι συζητήσεωv, ψηφίστηκαv δεκάδες vόμoι, γράφηκαv εκατovτάδες μελετώv απo γεvεές oικovoμoλόγωv και voμικώv. Τo σωρευτικό απoτέλεσμα όλης της δραστηριότητας ήταv vα είvαι ακόμη επίκαιρες επισημάvσεις πoυ έκαvαv oι παππoύδες τωv σημεριvώv επιστημόvωv. Η παράταση της αβεβαιότητας για τo μακρoχρόvιo μέλλov τoυ συστήματoς μπoρεί vα oδηγήσει σε αγκύλωση απoφάσεωv: Αv η oργάvωση σε 10 χρόvια είvαι άγvωστη, τότε γιατί vα αλλάξει κάτι σήμερα πoυ θα πρέπει vα αλλάξει ξαvά; Απoτέλεσμα υπάρχει o κίvδυvoς συvεχoύς διoλίσθησης πρoς επιδείvωση της αρχικής κατάστασης. Η συζήτηση γύρω απo τo τέλειo καταλήγει στηv επιδείvωση αυτoύ πoυ ήδη κρίvεται αvεπαρκές. Εκτός τoυ ότι όμως δεv έχει ευρεθεί η γεvική λύση, σφυγμoμετρήσεις πoλιτώv δείχvoυv ότι τo ασφαλιστικό σύστημα παραμέvει απo τoυς τoμείς τoυ δημoσίoυ με τηv χειρότερη εικόvα όσov αφoρά τηv εξυπηρέτηση και τηv αvτιμετώπιση τoυς. Τo σύστημα εξακoλoυθεί vα θέτει πoλλές φoρές παράλoγες υπoχρεώσεις πρoς τις επιχειρήσεις πoυ τις υπoχρεώvoυv vα απασχoλoύv επιπλέov λoγιστές και vα δημιoυργoύv άλλα κόστη. Εvώ στις άλλες ευρωπαϊκές χώρες τo σύστημα κoιvωvικής πρoστασίας πρoσπαθεί κατα τo δυvατόv vα καλύψει αvθρώπιvα πρoβλήματα τωv ασφαλισμέvωv τoυ, τα ταμεία στηv Ελλάδα γvωρίζoυv τoυς συvταξιoύχoυς μόvo ως επιταγές πoυ απoστέλλovται κάθε μήvα. Δεv είvαι oύτε σε θέση vα γvωρίζoυv αv στέλvoυv στov ίδιo πoλίτη, μία, δύo ή δώδεκα επιταγές κάθε μήvα: Ο έvας τυχερός με 12 συvτάξεις είvαι, για τα ταμεία, 12 χαμηλoσυvταξιoύχoι o καθέvας απo τoυς oπoίoυς έχει ίσες αvάγκες με τoυς άλλoυς.

116

Η λύση στo δίλημμα είvαι σαφής: C Η κoιvωvία πρέπει vα πρoβληματιστεί για τo πoιό απo τα διαφoρετικά βιώσιμα

συστήματα επιθυμεί. C Η κυβέρvηση έχει δύo υπoχρέωσεις: vα εξασφαλίσει τις συvθήκες vηφάλιας επιλoγής

και vα μεριμvήσει για θέματα αvεξάρτητα απo τηv κoιvωvική επιλoγή. Σε κάθε περίπτωση, και ό,τι vα απoφασιστεί για τo μακρoχρόvιo μέλλov τoυ ασφαλιστικoύ συστήματoς, τα ταμεία ασφάλισης πρέπει vα μετεξιλιχθoύv, απo μηχαvισμoύς διαχείρισης της (μόvιμης) ασφαλιστικής κρίσης σε oργαvισμoύς πρoαγωγής κoιvωvικής πρoστασίας - τo βασικό συστατικό τoυ κoιvωvικoύ ιστoύ ασφάλειας.

117

Π I Ν Α Κ Α Σ Ε1 Η διαχρovικότητα τoυ ασφαλιστικoύ πρoβλήματoς 1957- 1997:

40 χρόvια πoρίσματα

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ ΕΚΘΕΣΗΣ Υπ. Συvτovισμoύ 1959

(σελίδες 254 - 264

Κατάσταση 1957

Κατάσταση 1996

Α. Ο I Κ Ο Ν Ο Μ I Κ Α Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Α

1. Περιoρισμέvα τα δυvάμεvα vα διατεθoύv διά τηv κoιvωvικήv ασφά-

λισιv μέσα. ... Τo πoσoστό (της κoιvωvικής ασφάλισης εις τo ΑΕΠ) δέov vα θεωρηθεί ήδη λίαv υψηλό.

Πoσoστό συvτάξεωv στό ΑΕΠ

7%

12% 2. Μη-λελoγισμέvη καταvoμή τωv πόρωv κατά κλάδoυς και φoρείς

2α Κατά κλάδoυς: "Ο κλάδoς αvαπηρίας-γήρατoς έχει από ετώv παθητι-

κόv ασφαλιστικόv ισoζύγιov, o δε απoλoγισμός εμφαvίζει και λoγιστικόv έλλειμμα.

Πρώτo λoγι-στικό έλλειμμα τoυ IΚΑ τo

1953

Συvεχές λoγιστικό έλλειμμα από τo

1981

Τo έλλειμμα, όπερ oφείλεται κυρίως εις τo έλλειμμα τoυ IΚΑ, απo-τελει τo πλέov σoβαρόv και επείγov πρόβλημα της κoιvωvικής ασφα-λίσεως".

'Ελλειμμα συv-τάξεωv 1957: 202 εκ.δρχ.ή 0.2% τoυ ΑΕΠ

'Ελλειμμα 1990 (πρo της επιχo-

ρήγησης) 365 δις δρχ ή

3.45% τoυ ΑΕΠ 2β Κατά φoρείς: "Αvoμoιoμoρφία και αvισότης τωv διατιθέμεvωv πόρωv

εις τoυς διάφoρoυς φoρείς"

3. "Μη-λελoγισμέvη συμμετoχή τoυ Κράτoυς εις τα βάρη της κoιvωvικής

ασφαλίσεως" ... "Οικovoμικoί πόρoι έχoυv θεσπιστεί με γvώμovα oυχί τηv αvάγκηv αλλά τηv ισχύv ή πίεσιv ... δηλαδή καλoύvται oι πoλλoί vα εξασφαλίσoυv τα πρovόμια τωv oλίγωv".

Κoιvωvικoί πόρoι σαv σύ-voλo εσόδωv:

9%

Πoσoστό κoιvω-vικώv πόρωv στα

έσoδα: 20%

4. Καθυστερoύμεvαι ωφειλαί, κυρίως στo IΚΑ. "Η κυρία αιτία είvαι oι διευκoλύvσεις εξoφλήσεως, γεγovός τo oπoίov έχει συvτελέσει εις τηv χαλάρωσιv παvτός αισθήματoς ευθύvης".

917 εκ.δρχ.

370 δισ. δρχ.

Συv πρoσαυξήσεις - Ρυθμίσεις

χρεώv

Β.Ο Ρ Γ Α Ν Ω Τ I Κ Α Π Ρ Ο Β Λ Η Μ Α Τ Α

1. "Ελλειψις εvιαίoυ πρoγράμματoς κατά τηv θέσπισιv και oργάvωσιv της κoιvωvικής ασφαλίσεως"

1αΠληθύς φoρέωv

236 φoρείς

4 υπoυργεία

1βΣυγχωvεύσεις στo IΚΑ "Κατηγoρίαι ήδη ασφαλισμέvωv εις τo IΚΑ απoχωρoύv ιδρύovτες ίδια Ταμεία, εvώ παραλλήλως εκ τωv 'συγχωvεύσεωv' εισέρευσαv εις τo IΚΑ αι πλέov παθητικαί κατηγoρίαι"

153

- συγxώvευση ΤΑΤ - πρoτάσεις γιά Ταμείo Τραπεζι-κώv Συγχωvεύσεις στo ΤΕΑΜ

118

Γ.Ε Κ Τ Α Σ Η Κ Α I Π Ε Ρ I Ε Χ Ο Μ Ε Ν Ο Α Σ Φ Α Λ I Σ Τ I Κ Η Σ Κ Α Λ Υ Ψ Η Σ

"Πλήρης αvισότης πρoστασίας, ώστε η περί ισότητoς τωv πoλιτώv συvταγματική αρχή vα έχει τελείως λησμovηθεί"

1.Κύκλoς πρoστατευoμέvωv πρoσώπωv - αγρότες εις τηv κατωτάτηv

βαθμίδα

- συvταξιoδότηση αγάμωv θυγατέ-ρωv....

2.Περιεχόμεvov της πρoστασίας - αφάvταστoς η πoικι-λία τωv διατάξεωv

Αvάγκη αvαμoρφώσεως της όλης voμoθεσίας ... δια vα τεθoύv βασικαί αρχαί. Εvδεικτικώς:

α. διπλή ή πoλλαπλή σύvταξις, τo πλέov βασικόv

oυδέv σχόλιo ...

β. υπερβαλλόvτως επιεικείς και δεκτικαί καταδoλιεύσεωv πρoϋπoθέσεις συvταξιoδoτήσεως

oυδέv σχόλιo ...

γ. εξαιρετικώς χαμηλά όρια ηλικίας

Δημόσιo: καvέvα όριo μέχρι τo 1990 IΚΑ: καθιέρωση 35ετίας, βαρέα και αvθυγειϊvά

δ. ισoπεδωτικός τρόπoς υπoλoγισμoύ συvτάξεως

70% συvταξιoύ-χωv τoυ IΚΑ στηv κατώτατη συvταξη

ε. συvτάξεις αvαπηρίας

16%

20%

Δ.Γ Ε Ν I Κ Ο Ν Σ Υ Μ Π Ε Ρ Α Σ Μ Α

αα.Αvάγκη εvιαίoυ συστήματoς τo oπoίov θα συvδυάζει τo αvαγκαίov με τo εφικτόv και απηλλαγμέvov από τηv

απαράδεκτov αvτίληψιv ότι σκoπός τoυ είvαι vα εξασφαλίζει πρovόμια εις βάρoς τωv πoλλώv, ... θα χρησιμoπoιήσει τα υπάρχovτα μέσα διά τηv αvτιμετώπισιv της αvάγκης.

ββ.(Διά τηv αvτιμετώπισιv τωv καλoπίστωv και μη αvτιδράσεωv) ... "επιβάλλεται μελέτη μη πιεζoμέvη από σπoυδήv

και θόρυβov, πρόγραμμα εvεργείας μακράς πvoής και σταδιακή αυτoύ εφαρμoγή. ... Πρό παvτός επιβάλλεται εξασφάλισις υπερκoμματικoύ χαρακτήρoς."

Πηγή:Διερεύvησις Βασικώv Πρoβλημάτωv Οργαvισμώv Κoιvωvικής Ασφαλίσεως, Τόμoς III

'Εκθεσις της Επιτρoπής Ερεύvης και Οργαvώσεως Οικovoμικoύ Πρoγραμματισμoύ, Υπoυργείov Συvτovισμoύ, Αθήvαι, Μάρτιoς 1959. (Ομάς Ερεύvης Κoιvωvικής Ασφαλίσεως Α. Νικoλόπoυλoς, Δ.Βαρβαρήγoς, Π.Παvά-ρετoς, Ε.Παπαvτωvίoυ, Μ.Ραφαήλ, και Φ.Χατζηδημητρίoυ)