БАЛДАРДЫҤ ЖУРНАЛЫ 2-2012

В. Торбоковтыҥ jуругы

«Jай». Акчинова Айару, 2 класс, Кӧкӧрӱ jурттаҥ

«Озогы ат». Аткыр, Горно-Алтайск город

«Бистиҥ тура». Ангелина Енчинова, 5 кл., Бел-Ажу jурттаҥ

«Мениҥ jаанам ла таадам». Чочкина Рената, 3 «б» класс

Еветова Снежана, Кебезен jурттаҥ

«Jайгы турлуда». Баданова Эркелей, 9 jашту, Кӧкӧрӱ jурттаҥ

Джаркинова Регина, 5 класс, Бел-Ажу jурттаҥ

Янчикин Денис, 6 jашту, Беш-Ӧзӧк j.

«Энемниҥ сӱӱген чечеги». Теркина Роксана, 2 класс, Jоло jурттаҥ

Бахтушкина Арунай, 6 jашту, Беш-Ӧзӧк jурттаҥ

JЫЛГАЙАКЛА, КАРУ БАЛДАР!

Jылгайак – jыл тӱгенип, кар кайылып, Кӱн узап, jас келгениниҥ ырысту сакылталу ла ижемjилӱ байрамы. «Ол не сакылта ла ижемjи?» деп слер сурараар. Ол - Jасла кожо jалаҥдардыҥ кӧги jажарзын, jӱзӱн-jӱӱр чечек-тери jайылзын, кырада салган аш (арыш) jаранып ӧссин, куштар ыраак талалардаҥ jанзын деген сакылта ла ижемjи. Ӧбӧкӧлӧрис Jылгайакты тулаан айда темдектейтен. Нениҥ учун? Бу айда Jер-Эне ар-бӱткенди тереҥ уйкунаҥ ойгозот. Ӧбӧкӧлӧристиҥ айткан сӧзи де бар: «Тулаан айда туйгакту аҥ кажаанда турбас, тырмакту аҥ ичеенде jатпас, тулуҥду кижи ӱйде отурбас». Айдарда, тулаан айда Кӱн ойноп, узап, jерди jылыдып, карды кайылтып баштаарда, jылу jымжак jас келеткени jартала берет.Алтай улус Jылгайакты Айдыҥ ак толунында ӧткӱрер jаҥду. Байрамга улус ӱӱче бузуп, эт кайнадар. Ӧткӧн jайда кургаткан jер-ажын – кандыкты, сар-гай-чомырды, jонjолойды сӱтке кайнадып, арыштыҥ калажын быжырып, сӱттеҥ аш-курсак белетеп алат. Jылкыныҥ каазызына эмезе кузуктыҥ эмилине талканды эмезе чаракты кожуп, сокыга соголо, чокчок деп тал-дама курсак белетеп алат.Байрамды баштаганда, бир канча ээжи бӱдӱрер керек. Элдеҥ озо тӧрт та-гыл тургузып, арчын кӱйдӱрип, Алтайды арутап аластаар, Jер-Энени алкаар. Алкыштарды эр кижи айдар. Анайда ок От-Энени алкаар. От-Энениҥ алкыштарын эр де кижи, эпши де кижи айдар аргалу. От – калыктыҥ тыны, jӱрӱми, ырызы, курчуузы. Оноҥ От-Эне ажыра кӱндӱлеш башталар. Кӱндӱлеш аҥылу болор. Уул-чак ла кызычак jурттагы эҥ ле тоомjылу jаан jаштулардыҥ алдына эттӱ тепши, jер ажын, сӱттеҥ белетеген аш-курсак сала Jаандардыҥ бирӱзи балдарды алкаар:

Баш болзын, балдарым!Ачананыҥ ӧйи туштаАлбатыныҥ тынын алганАмтанду, ток аш-курсак – Кызыл-марал кандык,Кыр jердеҥ кызыл ӧрттий бӱт!Ак jердеҥ ак jалбыштый бӱт!

Jаҥы jастыҥ кандык р. -чомы-рынJаш корбо jалкуурбай кассын.Тепкен буды чылабазын,Каламазы толу болзын!Элем-селем, балдарым,Эзенде мынаҥ jаан ӧзӱгер!Оору-jобол jогынаҥ

Омок-седеҥ ойногор!Алкыш божогончо, балдар чӧгӧдӧп отурар. Алкаган кижи токтой берзе, балдар быйан айдар. Jаан jашту экинчи кижи алкышты улалтар:

Сагышту болугар,Jӱс jаш jажагар!Jаманга jапшынбай,Jакшынаҥ ӱренигер!Эне-адагарды кичееп,Элге-jонго мактадыгар!Кӱчи jетпеске болужып jӱреер,Кӱлӱк мен деп мактанбагар!

Эки jаан jашту ӧрӧкӧндӧргӧ балдар сӱттӱ чӧӧчӧй берер учурлу. Бу чӱм-jаҥ jаш ӱйе jаан ӱйени солып, jӱрӱмди, ишти улалтканын темдектейт.Jылгайактыҥ экинчи чӱми – кар тепсейтени. Jаанду-jашту jаан чанакка эмезе уйдыҥ терези туулакка отурала, каткы-кокырла тӧстӧктӧҥ тӱжӱре jыҥылап кыйгырыжатан:

Jылгайак jас экелди,Jылу, jылу болзын,Кар капшай кайылзын!Кӧк чыксын, кыра сӱрӱлзин,Кобынаҥ суучактарШоркыражып аксын!

Байрамныҥ ӱчинчи jаан чӱми – саламнаҥ эткен эмегенди ӧртӧгӧни. Кӱскиде аш jуунадып турган ӧйдӧ улус калганчы мажактардаҥ узуны 20-30 см наадайлар эдетен. Иш божогондо, наадайларды айылга экелип «азы-райтан». Оноҥ «Jас келгенче мында отур» дейле, айылдыҥ аланчыгына кадап салгылайтан. Jыҥылап турган ӧйдӧ эмеген наадайды ӧртӧп айдыжатан: «Jӱр мынаҥ! Jе кӱскиде ойто jолугарыс!» Jыҥылап тургандар карды буттарыла тепсеп, колдорыла согуп айдатан: «Капшай кайыл! Сууларга ла суучактарга кубул!»Эмеген – аш салган jалаҥныҥ ээзи. Оныҥ учун кыра ижи божогондо, эме-ген-наадайды улус айылына экелип алат. Онызы – кыш келген деп темдек. Улустыҥ jӱрӱмине киришпес бу наадайдыҥ барын-jогын айыл ээлери jас келгенче ундып салат. Jаскыда оны тышкары чыгарала ӧртӧгӧни – кыш бо-жогонын керелеген темдек. Jасла кожо jалаҥга бурылзын дегени. Айдарда, салам эмегенниҥ сӱр-кебери jыргалду jаскы Jылгайакты темдек-тейт деп айдарга jараар.

Таштан Jадагай

Быjылгы тулаан айдыҥ 20-чи кӱнинде jарлу алтай шӱӱлтечи, бичиичи ле ӱлгерчи-поэдибиске, Бронтой Янгович Бедюровко, 65 jаш толды.

БРОНТОЙ ЯНГОВИЧ БЕДЮРОВКО – 65

Ол 1947 jылда Оҥдой jуртта jаҥарчы-ӱлгерчи Jаҥа Тодошевич Бедюровтыҥ jаан билезинде чыккан. Ӧскӧн-чыдаган jери Кулады jурт. Jуучыл адазы Ада-Тӧрӧл учун Улу jууныҥ ӧйинде эҥ артык ӱлгерлерин фронттыҥ jолдорында чӱмдеген. Бронтой Янгович адазын тӧзӧп, школдо ӱренип турар ӧйдӧ чӱмдӱ сӧскӧ jайалталу болгонын иле кӧргӱскен. Алтай поэттер кӱреезине шак ол тушта кожулган. Москвадагы Литература институттыҥ экинчи курсында ӱренип турарда, «Кырлардыҥ будугы» деп баштапкы jуунтызы кепке базылган. 1971 jылда, тӧртинчи курстыҥ студенти тушта, орооныстыҥ бичиичилер Бирлигине алылган.Б.Я. Бедюров – алтай, орус тилдерле ак-jарыкка чыккан одустаҥ ажыра бичиктердиҥ авторы. Оныҥ чӱмдегениле П. В. Кучияктыҥ адыла адал-

ган драма театр «Кӧзӱйке ле Бай-ан», «Солтонныҥ уулдары» деп спектакльдар тургускан.Бронтой Янгович бойыныҥ би-лим иштериле Тӱндӱк ле Тӱштӱк Америкада – Бразилияда, США-да, Канадада; Европада – Фран-цияда, Германияда, Венгрияда, Швейцарияда; Азияда – Jопондо, Моҥолдо, Кытайда, Кыргызстан-да, Казахстанда Алтайы учун лекциялар кычырган. Арасей

Кичинек Бронтой адазы ла Сана сыйныла кожо.

Бедюровтордыҥ jаан билези. Адазыныҥ койнында Бронтой уулы.

ичинде кӧп калыктар ортодо jарлу-тоомjылу ӧрӧкӧн. Эл-jонына jетирген тузазын бий-ик баалап, республикабыс эҥ бийик кайралын – «Таҥ Чолмон» деп орде-нин оныҥ тӧжине такты, фотосӱрин Кӱндӱлӱ Тактазына (Доска Почёта) кондырды.

Караҥуй тӱнде кармадап,Кабайлаган балам сен.Эки колло сыймалап,Эркелеген балам сен.Эргекче сени чыдадып,Эр jетирип койорым.Ару сӱтле эмизип,Алып эдип койорым.

Калбакчадаҥ кабырып,Кап толтырар энеҥ мен.Каҥзабашча бойыҥдыКижи эдер энеҥ мен.Jурунчадаҥ jуунадып,Jууркан эдер энеҥ мен.Jудрукча бойыҥдыJурт баштадар энеҥ мен.

Эки уйдыҥ сӱдинеҥЭjигей сеге эдерим.Элик бычкак ӧдӱктиЭптеп сеге эдерим.Алты уйдыҥ сӱдинеҥАарчы эдип берерим.Аҥ бычкагы ӧдӱктиАмадап кӧктӧп берерим.

Эрjине кулун чыдаза,Ээртеп минер ат болор.

Эрке балам чыдаза,Эл ортодо эр болор.Аргымак кулун чыдаза,Ай-канатту ат болор.Аданыҥ уулы чыдаза,Албатыда эр болор. 1977-78 jj. Москвада чӱмделген

ЭНЕЗИНИҤ КАБАЙ КОЖОҤЫ

Ч. Барсукованыҥ jуругы

Бронтой Янгович балдарла туштажуда.

JАЛКУ КАРЫНДАШТАР(чӧрчӧк)

Бир катап тазыраган соок, сыгырган шуурган Алтайдыҥ агаш-тажыныҥ, агын сууларыныҥ ӧзӧгин ӧткӱре тоҥурып ийген. Jука тонду оок-теек куш-каштар, орык jолду тындулар кол-буттарын ужыдып, коркойо отура чарча-гылап турды. Jылу тонду Ӱкӱ ле Мечирткениҥ богоокторы шапылдап, арай чарчабай кыштап алган эмтир.Jастыҥ jылузын олор jӱк арайдаҥ сакыйла, экӱ биригип, келер кышка одын белетеп аларга jӧптӧшкӧн болтыр. Jе jай келерде, Ӱкӱ ле Мечиртке jалкуурып, тегин-калас отурып калган.Кӱскиде кыру тӱжӱп, сооктор башталарда, Ӱкӱ ле Мечиртке ӧткӧн кышты эске алып, одын белетеерин санана берди. Jоон-jоон jадыктар jатканын кӧргӱлезе де, малта-кирее тударын кӱчсинип, бой-бойлоры jаар тозырак кӧстӧриле кӧргӱлеп, талбак канаттарын jайгылап отурдылар.– Акыр, уул! Jадык-тӧҥӧшти jазырада чаап jӱрген Томыртканы бир-эки jадык томырып берзин деп jалдаза кайдар? – деп, ӱрпейген Ӱкӱ Мечиртке карындажына айтты.– Айтканаар чын, ака! Барып айбылап кӧрӧйин – дейле, Мечиртке уча берди.Иштеҥкей Томырткада не болзын! Кӧк-jажыл jадыкты эки-ӱч конокко чо-

АЛТАЙДЫҤ КУШТАРЫ

Алтайда мечиртке, кызыл, боро, сары ӱкӱлер ле ӧскӱс уул деп карындаш куштар jеезелейт. Олор – jаан тегерик кӧстӧрлӱ, мойны, ӱйе jок немедий, айланып турар тӱн jӱрӱмдӱ куштар. Ӧскӱс уулдыҥ ба-жында мӱӱстер чыгып калгандый болзо, мечиртке ле ӱкӱниҥ баштары тегерик. Бу куштар керткиндерле азыранып, ки-жиге jаан туза jетирет. Ада-ӧбӧкӧлӧрис олорды каралу куш де-жетен. Оныҥ учун олордыҥ терезин, чо-

кыжын, тырмагын камдар манjагына (тонына), ӱлбӱрегине тагатан. Олор камга кӧрмӧстӧрлӧ куучындажарда болужын jетиретен эмтир. Ӱкӱ айылдыҥ jанына келеле эткени – jаан ачу-корон болорыныҥ белге-темдеги.

кып, кӧп jердеҥ томырып ийди. Оноҥ ижиниҥ jалын некеп карындаш-тарга келерде, Мечирткениҥ тазырак кӧстӧринде от чагылып, талбак ка-наттарыла талайып кыйгырды:– Кедери jӱ-ӱр! Айбы аайынча иштеген jогыҥ ба! Ары чы-ык!Ӱкӱ ле Мечирткенеҥ чӧкӧйлӧ, Томыртка кара терин арчып, кара jерге «шайт» эттире тӱкӱреле, уча берди.Jалку-jабу Ӱкӱ ле Мечиртке кара Томыртканыҥ томырып берген одынын jарып та, кургадып та албаган. Jӱк бой-бойын айбылап, эдетен ишти эки бойына jарбышкан.– Уй, уул! Уй, уул! Уй, уул! Одынды jарзаҥ! От одурып ийзеҥ! – деп, соок-ко тоҥуп барааткан Ӱкӱ Мечиртке ийнине ӱкӱстеп отурат. Аказынаҥ да jалку Мечиртке коркок чокыжыла «jарс-jарс» эттире чайна-нып, шылтактанып отурат:– Jо-ок! Токпок jо-ок! Кӧгӧрӧ тоҥуп калган jаш одынды jара чабар кӱчим jо-ок! Jо-ок! Токпок jо-ок!

В. Торбоковтыҥ jуругы

Озо-озогы тушта, отурган улус jок тушта jер-телекей ӱстинде jети башту Jелбеген jуртаган. Ол улуска амыр бербей, jиирин jип, jибезин кулданып турды.Бир кӱн Jелбеген Айатканныҥ боочызына чыгара базып келди. Кейди бел-бек тумчуктарыла jыткарып кӧрӧлӧ, Ӧлӧҥчи ӧбӧгӧнниҥ ӧзӧктӧги айлын се-зип ийди. Jутпа Jелбеген бир оозыла каткырып, экинчизиле - кыйгырып, ӱчинчизиле - кожоҥдоп, тӧртинчизиле - ыйлап, бежинчизиле - кайлап, алтын-чызыла - шоорлоп, jетинчизиле - комустап, боочыны тӧмӧн тӱшти.Саат-маат болбоды, саҥыскан учарга jетпеди, jутпа Ӧлӧҥчиниҥ айлына jедип келди. Айыл ичине кирип, ийт чилеп эстейле, тӧр jаар басты. Ач кӧзиле айлан-дыра кӧрӱп, кожоҥдой берди:

Кӧк ийттиҥ кӱҥкӱлдеде ӱргенин кайдайын?Кӧк уйдыҥ кӱҥӱреде мӧӧрӧгӧнин кайдайын?Jети эчкиниҥ кыртылдада кепшенгенин кайдайын?Эмеген-ӧбӧгӧнниҥ отко учаланганын кайдайын?

Эмеген-ӧбӧгӧнди тургуза тартала, jети оозыла ыҥай айтты:– Кӧк ийдиҥди ле кӧк уйыҥды бергиле! Бербезеер, менеҥ килемjи сурабагар! Берип ийзеер, кӧп jылдарга келбезим!Карганактар мындый кекеништеҥ jалтанала, кӧк ийдин ле кӧк уйын бергилеп ийди.Эки де кӱн ӧтпӧди, Jелбеген ойто jедип келди. Ол тӧрдиҥ бажына чыгала, ач кӧстӧрин айландырып, база ла кожоҥдой берди:

Jети эчкиниҥ кыртылдада кепшенгенин кайдайын?Эмеген-ӧбӧгӧнниҥ от jанында учаланганын кайдайын?

Оноҥ эмеген-ӧбӧгӧнди ойто ло тургуза тартала алгырды:– Jети эчкиҥди бергиле! Бербес болзоор, менеҥ килемjи сакыбагар! Берип ий-зеер, jети jылга келбезим!Эмеген-ӧбӧгӧн ыйлап-кородоп, jети эчкизин берип ийди.Jе Jелбеген jети де конбой, ойто jедип келди. Ол тӧр jаар базып, азыйгы кожоҥын кожоҥдоды:

Эки турун бырыксып, кӱйӱп jатканын кайдайын?Эмеген-ӧбӧгӧнниҥ отко учаланганын кайдайын?

Кожоҥдоп божойло, ойто ло алгырды:– Ӧбӧгӧн, эмегениҥди бер меге! Бербезеҥ, килемjи сураба! Берзеҥ, эки jыл келбезим!

ӦЛӦҤЧИ ЛЕ JЕТИ БАШТУ JЕЛБЕГЕН(чӧрчӧк)

– Эмегенимди бербезим! – деп, ӧбӧгӧн мойноды.Jелбеген эмегенди туткан бойынча, капка сугуп ийди. Ӧбӧгӧнниҥ сагалынаҥ тудала айтты:

– Сен шилемирдиҥ катын jажына кулданарым!Jелбеген анайда айдала, jӱре берди.Ӧлӧҥчи ӧбӧгӧн Jелбегенле jуулажар деп бек сананала, курч малтазын куры-на кыстанып, арка jаар басты. Ол кере тӱжине одын jууп, jаан от салды. Отко кӱлер казанды тургузып, суу урды. Оттыҥ кырына тереҥ оро казып ийди.Эртенгизинде jеек Jелбеген база ла jедип келди. Jаан отты кӧрӧлӧ, кайкап, база ла кожоҥдой берди:

Jаан от jалбырап, кӱйӱп jатканын кайдайын?Ӧлӧҥчиниҥ от айланып басканын кайдайын?

Jелбеген кенетийин ӧбӧгӧнди тударга тап этти. Ӧбӧгӧн отты айландыра анча-мынча jӱгӱреле, оро дӧӧн калы-ды. Jелбеген токтодынып болбой, Ӧлӧҥчини ээчий кӱлӱрей берди. Jе ӧбӧгӧн белетеп салган ичеге-ниле чыгып келеле, сӱрӱшкенче келген jимекей Jелбегенниҥ ӱстине борлоп-кайнап турган су-уны уруп ийди.Ӧртӧлӧ берген jеек аайы-бажы jок кыйгырды, ачу-корон сыгыр-ды. Мыны уккан улус jуулыжып, Jелбегенниҥ базылганына айда-ры jок сӱӱнгиледи. Базынчыкта jӱрген албаты алкыш-быйанду сӧзин Ӧлӧҥчи ӧбӧгӧнгӧ айдып, кӧстӧриниҥ jажын арчыгылайт. Келген улустыҥ ортозында Ӧлӧҥчиниҥ эмегени де болды. Ырысту карганактар колдорынаҥ тудужып эзендешти. Эмеген-ӧбӧгӧн ӧйди темей ӧткӱрбей, Айаткан боочыныҥ алдындагы айлына jангылап, ырысту jуртай бергиледи.

Jуругы У. Тадыровтыҥ

Бу туштажуда, балдар, мен слерге шалтырак керегинде айдып берер-ге турум. Шалтырак – jаш баланыҥ тоныныҥ сырт jанына – белине кӧктӧлӧр jарангыш. Баланыҥ бир jажы толзо, энези ого эҥ баштапкы тонды кӧктӧйлӧ, белине шалтырак тагып берер учурлу. Энелер шалтыракты узуны 8-12 см, тууразы - 6-8 см тереге база бир кат тере салып jазагылайтан.Шалтыракка сӧӧгиниҥ таҥмазын,

байана агажыныҥ темдегин кулjала jарандырып кӧктӧгилейтен. Кулjа - баланыҥ келер ӧйдӧги jуртыныҥ калыҥ, аргалу-чакту болорыныҥ темдеги. Шалтыракты jинjи-jыламаштарла, топчылар-ла jарандырар. Ӱркене jинjиле туй кӧктӧӧргӧ jараар.Алды jанына «тишке» берилген акчаларды калбаҥдада кӧктӧп са-лар. Олор эки де, ӱч те кат болор. Кысчактардыҥ калбаҥдууштары экиге ӱлелип турган тооноҥ турар

(темдектезе: 4, 6, 8), уулчактардыйы – экиге ӱлелбес тооноҥ турар (5, 7, 9).Мен слерге, балдар, мынаҥ озо ай-дып салгам: кабайлу болгон айылга тӧрӧӧндӧр, кӧрӱш-таныштар сый jок кирген болзо, олор jаҥы чыккан ба-лага топчызын да ӱзеле, бир болчок jинjи де сыйлаар учурлу. Олорды озо баштап кабайга илип салар, оноҥ ол топчы-jинjиле энелер шалтырак jарандырар.Баланыҥ киндӱ байрызын* jинjи-Jуругы С. Дыковтыҥ

jыламашла jарандырла, шалтыракка калбаҥдада кӧктӧӧргӧ jараар. Бала 10 jашка jеткенде, байрыны сӧгӱп салар.Шалтыракты 3-9 jашту кысчактардыҥ чачына да тагып jат. Чачтыҥ шал-тырагында 99 эмезе 101 топчы кӧктӧлӧр, кӱзӱҥичектер де болор ар-галу. Бала ойногондо, олор jараштыра кыҥыраар. Шалтыракты 1-6 jашту кысчактардыҥ jаказына тагарга база jараар. Бу шал-тыракты jазаганда, jаканы айланды-

ра 12 топчы тагар. Баланыҥ jажы кожулган сайын, шалтырагына бир тизимнеҥ топчылар кожулар. 7-12 jашту баланыҥ шалтырагынаҥ шыҥырак эдер. Шыҥырак - шалтырактыҥ кажы ла тизимине баланыҥ jажы кожулган сайын, са-лактада тизилген jинjилер. Бала 12 jашка jеткенде, шалтырагын сӧгӱп салар.12 jашту кысчактыҥ чачына шаҥкы деп jарангыш тагылат. Шалтырактыҥ

jинjи-jыламаштары, топчылары шаҥкы jазаганда керектӱ.Шалтырак теп-тегин jаран гыш эмес. Jинjилердиҥ, jыламаш-тардыҥ, топчылардыҥ бой-бойына согулыжып табыштанганы, кӱзӱҥичектердиҥ кыҥыраганы – ончозы jаш баланы «jаман кӧстӧҥ», оору-jоболдоҥ корулап jат деп, ӧбӧкӧлӧрис jебрен ӧйлӧрдӧ айдып салган.* Байры – кинсалгыш

Балдар, мен слерге Алтай jылтоолошло колбулу бир кан-ча чӱм-jаҥдарды ла ӧйдиҥ кемjӱлерин айдып берерге ту-рум. Jылтоолош 12 айдаҥ туруп jат. Ол - бир jыл. Алтайлар кижиниҥ чыккан кӱнин кажы ла jыл темдектебей-тен.

Баштапкы катап бала 12 jашка jеткенде, оныҥ туулган кӱнин темдектеер jаҥду болгон. Балазын алкап, ада-энези айдатан: «Баламныҥ jылы кирди, jӱрӱминиҥ jылдары бир катап айланды. Jӱрӱминиҥ бир эбирилчигин ӧтти». Айдарда, jӱрӱмниҥ кажы ла эбирилчиги 12 jылдаҥ турат. Кижиниҥ jӱрӱминдеги кажы ла он экинчи jыл «Оныҥ jылы» деп адалат. Кижи jылында бойын чеберлеп jӱрер учурлу. Бала чыдап, эр кемине - 24 jашка jеткенде, ол чыккан кӱнин экинчи катап тем-дектеп, jӱрӱминиҥ экинчи эбирилчигин ӧдӧт. Ӱчинчи эбирилчигин – 36 jаштуда, тӧртинчизин – 48 jаштуда ӧдӧт. Анайып, кижи омок-седеҥ jӱрӱп, jӱрӱминиҥ 5 эбирилчигин 60 jаштуда ӧдӧт. Бу 5 эбирилчикти – 60 jылды «ӱйелик» деп айдадыс. Кижиниҥ jӱрӱми 10 до эбирилчиктеҥ турар аргалу. Ол - 120 jаш. Ӧбӧкӧлӧристиҥ ортозында 120 jаш jажаган улус кӧп болгон. Алтай ӧйтоолош 10 бӧлӱктеҥ (эбирилчиктеҥ) турат. Кажы ла бӧлӱк (эбирилчик) 12 jылдаҥ турган болзо, ол - 120 jыл – 1 чак. Ӧскӧ калыктардыҥ бир чагында 100 jыл болзо, бистиҥ бир чагыста 120 jыл.Оноҥ 5 чак 5 эбирилчикке биригет. Бир эбирилчик 120 jылдаҥ турган болзо, ол - 600 jыл. Оны ӧбӧкӧлӧрис солоон деп адаган. («Солоон» деп сӧсти jартаар арга jок). Анаҥ арыгы ӧй 3 солоонго биригип, 1800 jыл бӱдӱрет. Оны ӱргӱлjи деп ай-дадыс (орустап вечность, эра). Ӧйдиҥ мынаҥ jаан кемjӱзи jебрен (древность) деп адалып, 3600 jыл бӱдӱрет. Анаҥ ары ӧйди тоолобой, кумран деп айтканыс. Ол jарты jок ӧйгӧ келижет.Тургуза ӧйдӧ алтай ӧй тоолош ӱчинчи эбирилчигине барып jат. Айдарда, ӧбӧкӧлӧристиҥ jылдарды тоолоп баштаганын аjаруга алзаас, эмди 2400 jыл бол-годый. Jаҥы ӱргӱлjи (эра) башталгандый.

Эмди бойыгар да мындый задачаларды тургузып, нӧкӧрлӧрӧӧрлӧ кожо бодогор.

Балдар, кеп сӧстӧр-задачаларды кычы-рала, каруузын табыгар. Темдектезе: 1-кы задача.

Чындыкты jажырып болбозыҥ.Каруузы: jажырарыҥ, качан jуук улузыҥды чеберлеерге турзаҥ.

2-чи задача.Ооско калаш бойы кирбес.Каруузы: кирер, качан…

3-чи задача.Атанган эр jолдоҥ бурылбас.Каруузы: бурылар, качан…

4-чи задача.Чар – ат эмес,Чадыр – айыл эмес.Каруузы: болор аргалу, качан…

5-чи задача.Jаман куш jутта учар.Каруузы: учпас, качан…

6-чы задача.Чын сӧс алтыннаҥ баалу.Каруузы: алтынга турбас, нениҥ учун дезе…

7-чи задача.Суу оттоҥ бӧкӧ.Каруузы: бӧкӧ эмес, не дезе…

8-чи задача.Jалку кижи айылзак.Каруузы: айылдап барбаза да кем jок, качан…

Ӧбӧкӧлӧрис кижиниҥ толо jаштарын бултаарта айдып, учурын jартаган. Бу сӧстӧрди аjарзабыс, кижи jӱрӱминиҥ кажы ла ӧйинде кандый болоры jап-jарт кӧрӱне берет.

Он - ийтJирме - тийиҥ Одус - бӧрӱТӧртӧн - тӧӧ Бежен - белек

(Jаштардыҥ чолозын Б.Я. Бедюров jарлу кайчы А.Г. Калкиннеҥ угуп бичиген).

Алтан - тайак Jетен - кӧжӱӱшСегизен - булгуушТогузон - сокыJӱс - jымыртка

Урокты Чейнеш Барсукова ӧткӱрет

Карандаш ла чаазынды колыҥа алып, jуруктыҥ сомын билдирер-билдирбес чийӱлерле темдек-теп ал.

Оноҥ берилген jуруктар аайынча, киске-чекти учына jетире jура.

Jуругы А. Байрамовтыҥ

Карандаштарыҥды jурукта кӧргӱзилгени аайынча jарандырып аларга тур-ган болзоҥ, озо ло баш-тап койоноктыҥ бажыныҥ эки jанын чаазынга jурайла кес. Койоноктыҥ бажыныҥ ӱлекерин карандаштыҥ учы-на jаба тудуп, jелимдеп сал. Карандашла эмезе будукла койоноктыҥ кӧстӧрин, тум-чугын ла оозын jура.

Закладканы кӧргӱзилген чийӱлерле кезип, кату чаазанга jелимдейле, бичигиҥниҥ бӱгин эпчебей, темдек эдип тузалан.

АРЫ КӦРӦЛӦ ЫЙЛААР, БЕРИ КӦРӦЛӦ КАТКЫРАР

Алтай чӧрчӧктӧрдӧ баатыр амадузына jединерге болуп, jерге jада тӱжӱп аҥданала, Тастаракай болуп кубула берет.Бу jурукта Тастар - Тастаракайлар бери кӧрӱп каткырыжат, ары кӧрӱп, кӧзи-бажы аҥданыжа берет. Jурукты лаптап аjыктап, Тастарды табыгар.

Мында канча бӧрӱ jажынган, тооло.

Алама-шикир курсак белетеген коҥыстардыҥ 12 башказын тап.

Ээчий тоолорлу точкаларды бириктирип ийзеҥ, мында не jуралганын билип аларыҥ.

Кеша попугайга нӧкӧрине jедерге болуш.

СОЛОҤЫ

Журнал для детейИздается с 1990 г.

Журнал зарегистрирован в Сибирском окружном

межрегиональном территориальном

управлении.

Свидетельство N ПИ 12-1167

от 15 апреля 2002 г.

Учредители Правительство Республики Алтай и издательский Дом

«Алтын-Туу».Издатель: Редакция журнала «Солоны».

Главный редактор Кӱлер Тепуков

Художественный редактор Чейнеш Барсукова

Бумага офсетная. Формат 84х108 1/8Печать офсетная . Тираж 2000 экз.

Подписано в печать 25. 04. 2012

Почтовый адрес: 649000г. Горно-Алтайск.

ул. Чорос-Гуркина, 38тел. 2-52-97

эл. почта solony@mail.gornu.ru

ОйынБойыҥды таны