2009

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

1. Κάλαντα Χριστουγέννων

2. Η προέλευση των καλάντων

3. Μωραΐτικα κάλαντα

4. Η προέλευση εορτασµού των καλάντων

5. Κάλαντα ∆ωδεκανήσων

6. Το χριστόψωµο

7. Κάλαντα Κρήτης

8. Το χριστουγεννιάτικο δέντρο

9. Τα βυζαντινά κάλαντα

10. Η Πρωτοχρονιά

11. Κεφαλλονίτικα κάλαντα

12. Ο Άι-Βασίλης

13. Μακεδονικά κάλαντα

14. Η βασιλόπιτα

15. Η ιστορία του µπαρµπα-Πανώφ (παρουσίαση)

16. Κάλαντα Πρωτοχρονιάς

Η προέλευση των καλάντων Την ονοµασία τους την πήραν από την λατινική λέξη calenda, που

διαµορφώθηκε από το ελληνικό ρήµα «καλώ». Παιδιά, κατά οµάδες, περιφέρονταν και περιφέρονται στα σπίτια, στους δρόµους, στα καταστήµατα και τραγουδούν µε ειδικό όργανο (τρίγωνο, φυσαρµόνικα, ακκορντεόν, βιολί, κιθάρα) τραγούδια, που αφορούν τα Χριστούγεννα, τη γιορτή της Πρωτοχρονιάς, τη γιορτή του Μ. Βασιλείου και µερικά τη

γιορτή των Θεοφανείων. Το έθιµο αυτό προϋπήρχε

στην Ελλάδα, πριν από την κυριαρχία της Ρώµης. Τα παιδιά κρατούσαν ένα κλαδί ελιάς ή δάφνης, στολισµένο µε καρπούς και άσπρο µαλλί, γύριζαν και τραγουδούσαν και τους έδιναν δώρα.

Μετά, πήρε το έθιµο αυτό και η Ρώµη. Στο Βυζάντιο κρατούσαν ραβδιά ή φανάρια ή οµοιώµατα πλοιαρίων ή και κτιρίων στολισµένα, και τραγουδώντας συνόδευαν το τραγούδι µε κρούση τριγώνου ή τύµπανου. Η ανταµοιβή για τους στίχους και τις ευχές

είναι κυρίως χρηµατική και διάφορα κεράσµατα. Σήµερα η βάση των καλάντων διασώζεται άθικτη. Ακούµε κάλαντα

πολλά και ποικίλα, µε πολλές παραλλαγές και αποχρώσεις, στα διάφορα διαµερίσµατα της χώρας µας: κάλαντα από την Πελοπόννησο, τα ∆ωδεκάνησα, την Κρήτη, τη Μακεδονία, την Κεφαλλονιά, τον Πόντο (ή Βυζαντινά), της Αττικής (διαδεδοµένα πια σε όλη την Ελλάδα) θα τραγουδήσουµε στη σηµερινή µας γιορτή.

Ακολουθούν κάλαντα της Πελοποννήσου.

Η Προέλευση του Εορτασµού των Χριστουγέννων

Στα µέσα του χειµώνα συνηθίζονταν διάφοροι εορτασµοί, ακόµα και πριν αρχίσει ο εορτασµός των Χριστουγέννων στις 25 ∆εκεµβρίου. Τα Χριστούγεννα ήταν αρχικά µία κινητή γιορτή που εορταζόταν σε πολλές διαφορετικές στιγµές κατά τη διάρκεια του έτους. Η επιλογή της 25ης ∆εκεµβρίου έγινε από τον Πάπα Ιούλιο τον Α, τον 4ο µ.Χ. αιώνα, επειδή η συγκεκριµένη ηµεροµηνία συνέπιπτε µε τα ειδωλολατρικά τελετουργικά για το Χειµερινό Ηλιοστάσιο ή την Επιστροφή του Ήλιου.

Η πρόθεσή του ήταν να αντικατασταθεί ο ειδωλολατρικός εορτασµός από τον Χριστιανικό. Το 1752, αφαιρέθηκαν 11 ηµέρες από το έτος, όταν έγινε η αλλαγή από το Ιουλιανό στο Γρηγοριανό ηµερολόγιο. Κατά συνέπεια, η ηµεροµηνία της 25ης ∆εκεµβρίου µετακινήθηκε κατά 11 ηµέρες. Κάποια τµήµατα της Χριστιανικής εκκλησίας, οι λεγόµενοι

παλαιοηµερολογίτες, γιορτάζουν ακόµα και σήµερα τα Χριστούγεννα στις 7 Ιανουαρίου (25 ∆εκεµβρίου µε το Ιουλιανό ηµερολόγιο). Πολλές από τις παραδόσεις που συνδέονται

µε τα Χριστούγεννα (ανταλλαγή δώρων, στολισµοί, κάλαντα, Χριστουγεννιάτικο δέντρο) έχουν τις ρίζες τους σε παλαιότερες θρησκείες.

Θα ακούσουµε κάλαντα των ∆ωδεκανήσων.

Το Χριστόψωµο…

Το «ψωµί του Χριστού» το έφτιαχνε, την παραµονή των Χριστουγέννων, η νοικοκυρά µε ιδιαίτερη ευλάβεια και µε ειδική µαγιά (από ξερό βασιλικό κ.λ.π.). Η ετοιµασία του είναι ολόκληρη ιεροτελεστία: χρησιµοποιούν ακριβά υλικά, ψιλοκοσκινισµένο αλεύρι, ροδόνερο, µέλι, σουσάµι, κανέλα, γαρίφαλα και καθώς ζυµώνουν λένε: "Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύµι για να γένει."

Όταν πλάσουν το ζυµάρι, παίρνουν τη µισή ζύµη και φτιάχνουν µια κουλούρα, ενώ µε την υπόλοιπη φτιάχνουν ένα σταυρό µε λωρίδες και τον τοποθετούν πάνω στο ψωµί. Στο κέντρο βάζουν ένα άσπαστο καρύδι και στην υπόλοιπη επιφάνεια σχεδιάζουν σχήµατα µε το µαχαίρι ή µε το πιρούνι, όπως λουλούδια, φύλλα, καρπούς, πουλάκια. Απαραίτητος επάνω χαραγµένος ο σταυρός. Αυτά τόνιζαν το σκοπό του χριστόψωµου και εξέφραζαν τις διάφορες πεποιθήσεις των πιστών.

Την ηµέρα του Χριστού, ο νοικοκύρης έπαιρνε το χριστόψωµο, το σταύρωνε, το έκοβε και το µοίραζε σ’ όλη την οικογένειά του και σε όσους παρευρίσκονταν στο χριστουγεννιάτικο τραπέζι. (Μερικοί εδώ βλέπουν ένα συµβολισµό της Θείας κοινωνίας. Όπως ο Χριστός έδωσε τον άρτον της ζωής σε όλη την ανθρώπινη οικογένειά του...). Γύρω από το χριστόψωµο υπάρχουν και άλλες παραδόσεις. Αναφέρονται στην ενότητα της Εκκλησίας και των λαών, µε συµβολικό πρότυπο την ένωση των κόκκων του σίτου σ΄ ένα ψωµί. Οι λαοί κάποτε θα ενωθούν µ’ ένα ποιµένα, το Χριστό.

Κάλαντα από την Κρήτη στη συνέχεια.

Από πού προέρχεται το Χριστουγεννιάτικο ∆έντρο

Οι πρόγονοι του Χριστουγεννιάτικου δέντρου µπορούν να αναζητηθούν στα ειδωλολατρικά έθιµα της λατρείας των δέντρων. Τότε δέντρα µεταφέρονταν µέσα στα σπίτια και οι άνθρωποι τα στόλιζαν για να εξασφαλίσουν καλή σοδειά τον επόµενο χρόνο. Λέγεται ότι ο Μαρτίνος Λούθηρος ξεκίνησε την παράδοση των αναµµένων λαµπών στο Χριστουγεννιάτικο δέντρο, στη Γερµανία, τον 16ο αιώνα. Η εικόνα ενός πράσινου δέντρου την παραµονή των Χριστουγέννων, µε τα αστέρια να λάµπουν στον ουρανό από πάνω του, λέγεται ότι του έκανε µεγάλη εντύπωση κι έτσι τοποθέτησε ένα παρόµοιο δέντρο, διακοσµηµένο µε αναµµένα κεριά, µέσα στο σπίτι του. Στα µέσα του 1800, το έθιµο του Χριστουγεννιάτικου δένδρου είχε επεκταθεί ταχύτατα σε όλο τον κόσµο. Το έθιµο γινόταν αιτία για πολλά ατυχήµατα!. Έτσι, µέχρι να εφευρεθούν τα ηλεκτρικά φωτάκια, οι προνοητικοί είχαν και ένα δοχείο νερό κάτω από το δέντρο, για τον κίνδυνο πυρκαγιάς…

Το 1882, το πρώτο ηλεκτρικά φωτισµένο

Χριστουγεννιάτικο δέντρο του κόσµου, στολίσθηκε στην πόλη της Νέας Υόρκης, στην κατοικία του Έντουαρτ Τζόνσον, ενός συναδέλφου του εφευρέτη Τόµας Έντισον. Σήµερα, περισσότερα από 72 εκατοµµύρια δέντρα στολίζονται κάθε

Χριστούγεννα, και από αυτά, 35 εκατοµµύρια είναι αληθινά δέντρα ενώ 37 εκατοµµύρια είναι ψεύτικα. Θα τραγουδήσουµε Κάλαντα από τον Πόντο.

Πρωτοχρονιά Η Πρωτοχρονιά γιορτάζεται σ’ όλο τον κόσµο µε µεγαλοπρέπεια,

λαµπρότητα και µε διάφορες εκδηλώσεις. Κατά την ηµέρα αυτή γίνεται ανταλλαγή επισκέψεων και δώρων και επικρατούν διάφορα έθιµα, όπως της βασιλόπιτας κ.ά., τα οποία µας κληροδότησαν οι Βυζαντινοί πρόγονοί µας, γιατί, σύµφωνα µε τις πληροφορίες των αρχαίων συγγραφέων, ούτε οι Έλληνες ούτε οι Ρωµαίοι γιόρταζαν την πρώτη µέρα του χρόνου. Οι δύο αυτοί λαοί που εκπροσωπούν τον αρχαίο κόσµο, συνήθιζαν να γιορτάζουν την πρώτη ηµέρα κάθε µηνός. Οι περισσότερες µάλιστα ελληνικές πόλεις δε συµφωνούσαν ούτε ως προς την αρχή του χρόνου. Το ίδιο συνέβαινε και ανάµεσα στους ανατολικούς λαούς.

Η 1η Ιανουαρίου σαν αρχή του χρόνου επικράτησε να γιορτάζεται στη Ρώµη από το 48 π.Χ., την εποχή δηλαδή του Καίσαρα, και πήρε πολλά στοιχεία από τη ρωµαϊκή γιορτή Σατουρνάλια. Από τότε την 1η Ιανουαρίου δέχτηκαν σαν Πρωτοχρονιά όλοι οι λατινογενείς λαοί, καθώς και όλοι οι ρωµαιοκρατούµενοι λαοί.

Η Ορθόδοξη όµως Εκκλησία, της εποχής κυρίως του Μεγάλου Κωνσταντίνου, επειδή ήθελε να χωρίσει τους Χριστιανούς από τους ειδωλολάτρες, απαγόρευε στους χριστιανούς να γιορτάζουν την Πρωτοχρονιά όπως εκείνοι. Τα αποτελέσµατα όµως της απαγόρευσης αυτής ήταν πολύ µικρά. Απαλείφτηκαν µόνο τα στοιχεία εκείνα που έρχονταν σε τέλεια αντίθεση προς τη χριστιανική ηθική.

Η Πρωτοχρονιά λοιπόν, όπως αυτή διαµορφώθηκε κάτω από την επίδραση της Εκκλησίας και τη σύνδεσή της µε τη γιορτή του Αγίου Βασιλείου, διαιωνίστηκε µέχρι σήµερα σαν λαϊκή γιορτή. Για την Πρωτοχρονιά θα ακούσουµε τα κάλαντα της Κεφαλλονιάς.

Ο Αι Βασίλης

Την ηµέρα του αγίου Βασιλείου(πρωτοχρονιά) έχουµε την προσµονή ενός ταπεινού και καλού Έλληνα αγίου µε τα µαύρα γένια και το σκούρο φτωχό ράσο, που έρχεται από την Καισάρεια της Καππαδοκίας (Μικρά Ασία) να ευλογήσει τα σπιτικά µας και να πάρει το δικό του κοµµάτι

από τη βασιλόπιτα (βγάζοµε ένα του Χριστού, ένα της Παναγίας, ένα του ίου Βασιλείου,

αγ ένα του

φτωχού, ένα του σπιτιού, και µετά τα δικά µας –αν πέσει το φλουρί του Χριστού, της Παναγίας ή του αγίου Βασιλείου, το δίνουµε στην εκκλησία).

Αυτός είναι ο άγιος Βασίλειος, ο φιλάνθρωπος επίσκοπος του 4ου αιώνα µ.Χ., ο άνθρωπος των γραµµάτων, ο ταπεινός και θαυµατουργός (ένας από τους Τρεις Ιεράρχες), και όχι ο πονηρούλης Santa Claus που εισήχθη από την Αµερική, για να διαφηµίσει αναψυκτικά και την πραµάτεια των εµπόρων. Καλός είναι κι αυτός (µε την άσπρη γενειάδα και το βαθύ γέλιο και την ταλαιπωρία του –λόγω κοιλίτσας– να χωρέσει από τις καµινάδες) αλλά ο δικός µας, ο ρωµιός άγιος, λιγότερο διαφηµιστικός, είναι ασύγκριτα βαθύς σε νόηµα.

Για την ιστορία, αναφέρουµε ότι ο Santa Claus, ο ευρωπαϊκός «Πατέρας των Χριστουγέννων», αντιστοιχεί στον άγιο Νικόλαο και για όλες τις χώρες (εκτός από την Ελλάδα) επισκέπτεται τα σπίτια τα Χριστούγεννα. Εµείς τον δεχόµαστε την πρωτοχρονιά, γιατί είναι η µέρα της εορτής του αγίου Βασιλείου, που είναι ο δικός µας «Πατέρας των Χριστουγέννων». Η µορφή του Santa Claus που ξέρουµε πλέον όλοι διαµορφώθηκε από τον αµερικανό σκιτσογράφο Τόµας Ναστ το 1862, µε βάση παλαιότερες ευρωπαϊκές παραδόσεις, ενώ το κόκκινο χρώµα της στολής του το πήρε εξαιτίας του κόκκινου χρώµατος του γνωστού αµερικάνικου αναψυκτικού της coca cola που χρησιµοποίησε τη µορφή του σε διαφηµίσεις. Ακολουθούν κάλαντα της Μακεδονίας.

Η βασιλόπιτα

Η πίτα, που φτιάχνουµε την παραµονή της Πρωτοχρονιάς και που κόβεται σε πανηγυρική συγκέντρωση των µελών της οικογένειας ή και άλλων συγγενών και φίλων, έχει τις ρίζες της στα αρχαία ελληνορωµαϊκά έθιµα.

Στα Κρόνια (εορτή του θεού Κ(Χ)ρόνου, που λατρεύονταν στην Ελλάδα) και στα Σατουρνάλια (saturnalia) της Ρώµης, έφτιαχναν γλυκά και πίτες, µέσα στα οποία έβαζαν νοµίσµατα και σε όποιον τύχαινε το κοµµάτι, ήταν ο τυχερός της παρέας...

Η ορθόδοξη παράδοση συνέδεσε το έθιµο µε τη Βασιλόπιτα. Και η ιστορία της έχει ως εξής. Ο Μ. Βασίλειος, για να προστατεύσει την περιφέρειά του, την Καισάρεια της Καππαδοκίας, από επιδροµή αλλοφύλων, έκανε έρανο και µάζεψε χρυσά νοµίσµατα και άλλα τιµαλφή, για να τα δώσει στους εχθρούς, ώστε να τους δελεάσει, για να µην λεηλατήσουν την περιοχή του. Ο εχθρός, όµως, τελικά, δεν κατόρθωσε να εισβάλει στην Καισάρεια και τα τιµαλφή έµειναν. Τότε, ο Μ. Βασίλειος είπε να φτιάξουν µικρές πίττες - ψωµάκια, µέσα στις οποίες έβαζαν και ένα χρυσό νόµισµα, ή κάτι άλλο από όλα τα πολύτιµα πράγµατα που είχαν µαζευτεί. Οι πίτες αυτές µοιράστηκαν σε όλους και ο καθένας κράταγε ό,τι του τύχαινε.

Ας παρακολουθήσουµε τώρα το παραµύθι του ρώσου συγγραφέα Λέοντος Τολστόι « Η ιστορία του µπαρµπα-Πανώφ» και ας κρατήσουµε σαν φυλαχτό το µήνυµα που έχει να µας δώσει. Θα κλείσουµε µε τα γνωστά κάλαντα της Πρωτοχρονιάς.

Κάλαντα Χριστουγέννων (Μωραΐτικα) Χριστούγεννα , Πρωτούγεννα , πρώτη γιορτή του χρόνου,

για βγάτε , δέτε , µάθετε , πως ο Χριστός γεννάται . Γεννάται κι αναθρέφεται µε µέλι και µε γάλα ,

το µέλι τρων οι άρχοντες , το γάλα οι αφεντάδες και το µελισσοβότανο να νίβοντ' οι κυράδες! Κυρά ψηλή ,κυρά λιγνή , κυρά γαϊτανοφρύδα ,

κυρά µου οτάν στολίζεσαι να πας στην εκκλησιά σου , βάνεις τον ήλιο πρόσωπο και το φεγγάρι αγκάλη και τον καθάριο αυγερινό τον βάζεις δακτυλίδι . Εµείς εδώ δεν ήρθαµε να φάµε και να πιούµε, παρά σας αγαπούσαµε κι ηρθαµε να σας δούµε !

∆ώστε µας και τον κόκκορα , δώστε µας και την κότα ! ∆ώστε µας και πέντ' έξι αυγά , να πάµε σ΄ άλλη πόρτα!

ΚΑΛΑΝΤΑ ΧΡΙΣΤΟΥΓΕΝΝΩΝ ( ∆Ω∆ΕΚΑΝΗΣΩΝ) Αυτή είναι η ηµέρα όπου ήλθ' ο Λυτρωτής

από Μαριάµ Μητέρα εκ Παρθένου γεννηθείς. (2)

Άναρχος αρχήν λαµβάνει και σαρκούται ο θεός Αγέννητος γεννάται εις την φάτνην ταπεινός. (2)

Άγγελοι το νέο λέγουν εις ποιµένας και βοσκούς

ο Αστήρ το θαύµα δείχνει εις τους µάγους και σοφούς. (2)

Οι τρεις µάγοι ξεκινάνε τ" άστρο έχουν βοηθό τη σπηλιά ψάχνουν να βρούνε µε τον άγιο θεό. (2)

Λίβανο χρυσό και σµύρνα να του παν' επιθυµούν

τη µικρή γλυκιά µορφή του σκύβουν και την προσκυνούν. (2)

Όσοι έχετε στα ξένα να δεχτείτε µε καλό ευτυχία να σας δίνει το Θεό παρακαλώ (2)

ΚΕΦΑΛΛΟΝΙΤΙΚΑ ΚΑΛΑΝΤΑ ΠΡΩΤΟΧΡΟΝΙΑΣ Άγιος Βασίλης έρχεται Γενάρης ξηµερώνει !

Ο µήνας που µας έρχεται το χρόνο φανερώνει.

Τρα λα λα λα λα λα λα λα λα Τρα λα λα λα λα λα λα λα.

Την άδεια γυρεύουµε

στο σπίτι σας να µπούµε! Τον Άγιο µε όργανα

και µε φωνές να πούµε.

Τρα λα λα λα λα λα λα λα λα Τρα λα λα λα λα λα λα λα.

Εκοίταξα στον ουρανό και είδα δυο λαµπάδες ! και µε το καλωσόρισµα καλές σας εορτάδες.

Τρα λα λα λα λα λα λα λα λα Τρα λα λα λα λα λα λα λα.

Και πάλι ξανακοίταξα και είδα δυο στεφάνια! Και µε το καληνύχτισµα καλά σας Θεοφάνεια.

Τρα λα λα λα λα λα λα λα λα Τρα λα λα λα λα λα λα λα.

ΚΑΛΑΝΤΑ ΜΑΚΕ∆ΟΝΙΑΣ

Ήρθε πάλι νέο έτος εις την πρώτη του µηνός ,

Ήρθα να σας χαιρετήσω ,δούλος σας ο ταπεινός .

Ο Βασίλειος ο Μέγας ,ιεράρχης θαυµαστός ,

Εις την οικογένεια σας να ‘ναι πάντα βοηθός .

Τα παιδιά εις το σχολείο να πηγαίνουνε συχνά,

Να µαθαίνουνε το βίο ,της πατρίδας τα ιερά .

Και για τους ξενιτεµένους έχω να σας πω πολλά,

Σας αφήνω <<καληνύχτα>> και του χρόνου µε υγειά .

ΚΑΛΑΝΤΑ ΚΡΗΤΗΣ

Χριστός γεννάται σήµερον εν Βηθλεέµ τη πόλει οι ουρανοί αγάλλονται, χαίρει η φύσις όλη

εν τω σπηλαίω τίκτεται, εν φάτνη των αλόγων ο Βασιλεύς των ουρανών και ποιητής των όλων

Κερά καµαροτράχηλη και φεγγαροµαγούλα και φουσκαλίδα του γιαλού και πάχνη από τα δέντρα να που τον έχεις τον υγιόν, τον µοσχοκανακάρη

λούεις τον και χτενίζεις τον και στο σχολειό τον πέµπεις

Φέρε πανιέρι κάστανα, πανιέρι λεπτοκάρυα και φέρε και γλυκό κρασί να πιούν τα παλικάρια κι αν είναι µε το θέληµα, άσπρη µου περιστέρα ανοίξετε την πόρτα σας, να πούµε καλησπέρα

και ακόµα δεν τον ηύρηκες τον µάνταλο ν' ανοίξεις

ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΚΑΛΑΝΤΑ

Άναρχος Θεός καταβέβηκε και εν τη Παρθένω κατώκησεν έρουρεµ, έρουρεµ, χέρου-ρέρου-ρέρουρέµ - Χαίρε ∆έσποινα. Βασιλεύς των όλων και Κύριος, ήλθες τον Αδάµ αναπλάσασθαι έρουρεµ, έρουρεµ, χέρου-ρέρου-ρέρουρέµ - Χαίρε Άχραντε.

Γηγενείς σκιρτάτε και χαίρετε, τάξεις των Αγγέλων ευφραίνεσθε έρουρεµ, έρουρεµ, χέρου-ρέρου-ρέρουρέµ - Χαίρε ∆έσποινα. ∆έξου Βηθλεέµ τον ∆εσπότην σου, Βασιλέα πάντων και Κύριον έρουρεµ, έρουρεµ, χέρου-ρέρου-ρέρουρέµ - Χαίρε ∆έσποινα Εξ Ανατολών µάγοι έρχονται, δώρα προσκοµίζοντες άξια

έρουρεµ, έρουρεµ, χέρου-ρέρου-ρέρουρέµ - Χαίρε ∆έσποινα Σήµερον η κτίσις αγάλλεται και πανηγυρίζει και ευφραίνεται έρουρεµ, έρουρεµ, χέρου-ρέρου-ρέρουρέµ - Χαίρε ∆έσποινα.