Upload
thanospapassotiropoulos
View
3
Download
0
Embed Size (px)
DESCRIPTION
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Citation preview
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ
ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΑΝΟΙΚΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ
ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΣΤΗΝ ΕΥΡΩΠΗ
Φοιτητής
Παπασωτηρόπουλος Αθανάσιος
Καθηγήτρια – Σύμβουλος Θ.Ε.
Φουντουλάκη ‘Εφη
1
Πρόλογος
H πορεία της Ευρωπαϊκής Ηπείρου στη διάρκεια του 19ου αιώνα προς ένα ριζικό κοινωνικό
και πολιτικό μετασχηματισμό έχει ημερομηνία ορόσημο το 1848. Οι ελπίδες και σχέδια για
την απελευθέρωση της Ευρώπης από τον ολοκληρωτισμό των «πεφωτισμένων
δεσποτειών» υλοποιηθήκανε από τη βάση του κοινωνικού συνόλου: το εργατικό
προλεταριάτο1, τους αγρότες και τους άνεργους των μεγαλουπόλεων με το κοινωνικό
γεγονός της εξέγερσης εναντίον των δυναστών τους . Η ιστορία που δημιουργήθηκε το 1848
δεν ήταν φυσικά προϊόν παρθενογένεσης, η επανάσταση των εξαθλιωμένων μαζών
γεννήθηκε το 1789, χρονιά της Γαλλικής επανάστασης.
Η ερμηνεία λέξεων όπως «βιομηχανία», «εργάτης», «αστός», «φιλελεύθερος»,
«αριστοκράτης», «καπιταλισμός» καθώς και των παραγώγων τους απέκτησαν την μοντέρνα
εννοιολογική ερμηνεία την συγκεκριμένη περίοδο.
Στη συνέχεια θα επιχειρηθεί μία εξέταση του κοινωνικο-πολιτικού πλαισίου των χωρών της
κεντρικής Ευρώπης καθώς την «αντίδραση» στη νέα τάξη πραγμάτων στο χώρο των τεχνών
και ειδικότερα στη ζωγραφική, μουσική καθώς και στην αρχιτεκτονική.
1.Κοινωνική, Πολιτική και Ιστορική Κατάσταση στη Δυτική Ευρώπη
1
2
Η αυταρχικότητα και η αυταρέσκεια των μοναρχικών καθεστώτων, ειδικότερα της
Γαλλίας ,συνοψίζεται στη φράση του Λουδοβίκου 14΄ της Γαλλίας «το Κράτος είμαι εγώ και
του Λουδοβίκου 15 «και μετά από εμένα η καταστροφή»2. Η αναμενόμενη αντίδραση στη
«φωτισμένη» απόλυτη μοναρχία γέννησε το κίνημα του «Διαφωτισμού», η αντίστοιχη
«φωτισμένη» σκέψη των στοχαστών του επιχειρηματολόγησε υπέρ του αυτονόητου:
ισότητα ευκαιριών στο κοινωνικό σύνολο και απελευθέρωση από την κοινωνική και
θρησκευτική δεισιδαιμονία της μεσαιωνικής περιόδου. Άλλωστε οι νέες κοινωνικές
πραγματικότητες με την ισχυροποίηση της αστικής τάξης και την περαιτέρω εξαθλίωση της
εργατικής και αγροτικής επιτάχυναν τις ιστορικές εξελίξεις. Τα δύο μεγάλα κέντρα
διαμόρφωσης της πολιτικής σκέψης του Διαφωτισμού, η Αγγλία και η Γαλλία κατέληξαν σε
κέντρα της επερχόμενης επανάστασης. Η ιστορία αναδεικνύει την Γαλλία ως διαμορφωτή
των εξελίξεων αλλά η κυοφορία των ιδεών πραγματοποιήθηκε στην Αγγλία, η Γαλλία τις
οικειοποιήθηκε και διέδωσε παγκοσμίως3. Ο Διαφωτισμός ήταν αστική επαναστατική
ιδεολογία η οποία όμως υλοποιήθηκε από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα.
Ο χωρίς όρια νεποτισμός του ανίκανου γάλλου βασιλιά Λουδοβίκου ΙΣΤ, τα άδεια κρατικά
ταμεία λόγω κακοδιαχείρισης και των εξόδων του νικηφόρου πολέμου εναντίον των
Άγγλων στον Αμερικάνικο Πόλεμο της Ανεξαρτησίας, η σιτοδεία του 1788 και οι τραγικές
συνέπειες στο χειμαζόμενο πληθυσμό έφεραν την εξέγερση. Η Τρίτη Τάξη4 εκλεγμένη
ομάδα 610 ατόμων στη πλειοψηφία δικηγόροι με επικεφαλής τον Μιραμπώ, εκπρόσωποι
ενός εξεγερμένου λαού, ακύρωσε επιτέλους το θεσμό της μοναρχίας. Το μήνυμα
μεταδόθηκε : βασιλιάς δεν ήταν πια ο «Λουδοβίκος, ελέω Θεού βασιλεύς της Γαλλίας και
της Ναβάρρας», αλλά «Λουδοβίκος, ελέω Θεού και συνταγματικώ δικαίω του κράτους
βασιλεύς των Γάλλων». «Η πηγή κάθε εξουσίας», όριζε η Διακήρυξη, «ανήκει κατ' ουσίαν
στο έθνος5 , αλλά οι αποδέκτες ήταν, για τελευταία φορά, ανίκανοι να ερμηνεύσουν τα
σημεία των καιρών η απόπειρα αντεπανάστασης προκάλεσε μαζική εξέγερση με ορόσημο∙
την κατάληψη της φυλακής - οχυρό της Βαστίλης στις 14 Ιουλίου 1789. Συμπυκνώνοντας,
στο μέγιστο βαθμό, τα γεγονότα μέχρι το 1848 εντοπίζουμε τρία στάδια:
2 Eric John Hobsbawm, Η Εποχή του Κεφαλαίου, 1848-1875, μτφρ, Δ, Κούρτοβικ, γ΄ ανατύπωση, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2003, σελ. 26.
3 Καρδινάλιος Ιούλιος Μαζαρίνος, Γαλλο-Ιταλός, πρωθυπουργός της Γαλλίας, διάδοχος του Ρισελιέ. 4 Τ.Κ. Αργκάν, Η μοντέρνα τέχνη, μτφρ Λίνα Παπαδημήτρη, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003, σελ. 233.5 Εκ του γαλλικού daguerréotype από τον εφευρέτη Louis Daguerre, μέθοδος εκτύπωσης φωτογραφιών με επικίνδυνες διαδικασίες λόγω των τοξικών υλικών (υδράργυρος, χαλκός).
3
Στο πρώτο στάδιο συμβαίνουν: Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου & του Πολίτη
(1789), δήμευση εκκλησιαστικής περιουσίας με κατάργηση ορισμένων φόρων, χωρισμός
της χώρας σε επαρχίες, νομούς και κοινότητες, θεσμοθέτηση φιλελεύθερου Συντάγματος
(1791) ,με περιορισμό των βασιλικών εξουσιών βασιλιά, καθολικό δικαίωμα ψήφου.
Στο δεύτερο στάδιο συμβαίνει η επικράτηση των ριζοσπαστών6, ακραία απόπειρα
υλοποίησης μίας μορφής άμεσης δημοκρατίας με αίτημα την κοινωνική εξίσωση των
τάξεων και ελευθερίας της σκέψης. Η ακόλουθη περίοδος της τρομοκρατίας7 οδήγησε
χιλιάδες ανθρώπους, ανεξαρτήτως κοινωνικής τάξης, στην γκιλοτίνα και στη συνέχεια τους
ίδιους.
Στο τρίτο στάδιο συμβαίνει η επικράτηση των μετριοπαθών αστικών πολιτικών δυνάμεων
και η παραχώρηση της εξουσίας στον Ναπολέοντα Βοναπάρτη (εικόνα 6) το 1804, οι
εκστρατείες και η ήττα στο Βατερλώ (Ιούνιος 1815).
Οι απανωτές εναλλαγές στο πολίτευμα που ακολούθησαν: παλινόρθωση των Βουρβόνων
(1815-30), Συνταγματική Μοναρχία (1830-48), Δημοκρατία (1848-51) και Αυτοκρατορία
(1852-70) αναδεικνύουν τις προσπάθειες της αστικής τάξης να αποσοβήσει συγχρόνως τον
διπλό κίνδυνο: την επανάληψη των φαινομένων της ακραίας δημοκρατίας του
Ροβεσπιέρου καθώς και παλινόρθωσης της μοναρχίας. Ο γάλλος διπλωμάτης Tαλεϋράνδος
(εικόνα 7), οι άγγλοι υπουργοί εξωτερικών Castlereagh, Κάνινγκ , Πάλμερστον (εικόνες
8,9,10) και ο αυστριακός καγκελάριος Μέττερνιχ (εικόνα 11), εργάστηκαν προς την
επίτευξη μίας ισορροπίας με παταγώδη αποτυχία.
Η επανάσταση ή ακριβέστερα οι επαναστάσεις του 1848, περιλαμβάνει καινοφανή
χαρακτηριστικά τα οποία αξίζουν να παρατεθούν. Η ιστορία έχει καταγράψει μεγαλύτερες
και σαφώς πιο πετυχημένες επαναστάσεις, ουδεμία δεν είχε την ταχύτητα εξάπλωσης σε
τόσο ετερογενή πληθυσμιακά στρώματα και τόσο σύντομη διάρκεια.8 H «άνοιξη» των λαών
εκτόνωσε βίαια την καταπίεση στην οποία υπόκυπταν οι αγρότες και οι εργάτες
δημιουργώντας μία επίπλαστη αίσθηση απελευθέρωσης, η οποία με τη σειρά της γέννησε
φρούδες ελπίδες και οράματα για λαϊκή κυριαρχία. Η ανομοιογένεια στο κοινωνικο-
πολιτικό επίπεδο επέτεινε το αδιέξοδο και την εν γένει αποτυχία των επαναστάσεων. Κατ΄
αρχή δεν υπήρξε αρχηγός, ούτε καν συντονιστική αρχή, κάθε έθνος είχε τους δικούς του 6 «ξέρω μονάχα ότι κάνω αυτό που νομίζω, έχοντας στόχο να εκφράσω τα συναισθήματα που μου προκαλεί η φύση, και ότι συχνά, προκειμένου να μεταφράσω σε ζωγραφική όσα νοιώθω, ξεχνώ τελείως ακόμη και τους βασικότερους κανόνες της ζωγραφικής, αν υποθέσουμε ότι υπάρχει κάτι τέτοιο».7 Από την ελληνική παραδοσιακή μουσική η πεντατονική κλίμακα χρησιμοποιείται στα Ηπειρώτικα πολυφωνικά του Πωγωνίου8 Eric John Hobsbawm, Η Εποχή του Κεφαλαίου, 1848-1875, μτφρ, Δ, Κούρτοβικ, γ΄ ανατύπωση, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2003, σελ. 26.
4
απώτερους στόχους, π.χ. οι Γάλλοι και οι Αυστριακοί επιθυμούσαν πολιτική αλλαγή, οι
Ιταλοί ένωση των κατακερματισμένων βασιλείων της χερσονήσου, οι Γερμανοί μία
ομοσπονδία, οι Ούγγροι απελευθέρωση από τους Αυστριακούς. Η σφαγή στο Παρίσι και η
εξορία των ηττημένων στην Αλγερία αποδεικνύει την αποφασιστικότητα της καθεστηκυίας
τάξης για την δικιά της νομιμότητα. Ο πραγματικός αυτουργός της καταστολής των
κινημάτων είναι η κοινωνική τάξη η οποία βρισκόταν ανάμεσα στην παλαιά αριστοκρατία
και την εργατική-αγροτική τάξη, η αστική, η οποία είχε άμεση επαφή με την δεύτερη αλλά
κοιτούσε την πρώτη. Η περίπτωση της Γαλλίας αντιστοιχεί και στα υπόλοιπα ευρωπαϊκή
κράτη. Οι notables9 αντιληφθήκανε τον τερματισμό της παραδοσιακής πολιτικής των
μοναρχιών καθώς και των δικαιωμάτων και καθηκόντων των εκπροσώπων της μοναρχίας
(ancient regimes) αλλά δεν επιδίωκαν τη ρήξη, τουναντίον οι διπλωματικοί χειρισμοί ήταν
το πρωταρχικό διαπραγματευτικό εργαλείο τους, έτσι κατόρθωσαν να πολιτεύονται στο
όνομα του λαού. Οι αστοί ήταν οι ρεαλιστές της εποχής που ήταν σε θέση να επιβάλουν μία
βιώσιμη πολιτική λύση.
Οι υπέρμαχοι της κοινωνικής ευταξίας αφού κλείσανε το κεφάλαιο του πολιτικού
μετασχηματισμού ανοίξανε το κεφάλαιο της οικονομικής ανάπτυξης, η ιδιωτική επιχείρηση-
πρωτοβουλία θριαμβεύει σε Ευρώπη και ειδικότερα στην Αγγλία καθώς και στην Αμερική.
Η γαλλική πολιτική επανάσταση υπερκεράστηκε από την βρετανική βιομηχανική, η εποχή
του κεφαλαίου βαφτίστηκε το 1860 με το όνομα καπιταλισμός και οι χώροι λατρείας του
ήταν και είναι οι τράπεζες, τα χρηματιστήρια και οι μεγάλες διεθνείς εκθέσεις, το
λειτουργικό μοντέλο εντοπίζεται στην έννοια της υπεραξίας: παραγωγή ενός αγαθού στο
μικρότερο δυνατό κόστος και πώληση του οπουδήποτε στην μέγιστη δυνατή τιμή.10 H
γεωγραφική επέκταση του καπιταλισμού δημιούργησε μία πρώιμη μορφή οικονομικής
παγκοσμιοποίησης. Η οικονομική ανάπτυξη της βιομηχανικής επανάστασης του 19ου αιώνα,
προέρχεται, όπως και στον προηγούμενο αιώνα, από δύο «Ευρώπες», την Ευρώπη της
ατμομηχανής και την Ευρώπη του κάρου.
2.Η Εξέλιξη των Τεχνών: Μεταβατική Περίοδος, ,Νέες Τεχνοτροπίες
2.1 Μεταβατική περίοδος
9 «ξέρω μονάχα ότι κάνω αυτό που νομίζω, έχοντας στόχο να εκφράσω τα συναισθήματα που μου προκαλεί η φύση, και ότι συχνά, προκειμένου να μεταφράσω σε ζωγραφική όσα νοιώθω, ξεχνώ τελείως ακόμη και τους βασικότερους κανόνες της ζωγραφικής, αν υποθέσουμε ότι υπάρχει κάτι τέτοιο».10
5
Η αστικοποίηση της κοινωνίας ώθησε την ανάπτυξη των τεχνών ώστε να έχουν την
δυνατότητα να είναι προσιτές σε ένα ευρύτερο κοινό. Η μεταλλαγή στην μοντέρνα τέχνη
ήταν η εξελικτική πορεία μίας αξιομνημόνευτης μεταβατικής περιόδου, η οποία
χαρακτηρίζεται από τη ταυτόχρονη ύπαρξη δύο τεχνοτροπιών οι οποίες θα αναφερθούν
συνοπτικά:
ο ρυθμός του ροκοκό εξέλιξη του αριστοκρατικού μπαρόκ, από τις «δοξολογίες» ηγεμόνων
μεταβαίνουμε σε μία ανάλαφρη διακοσμητική τέχνη γεμάτη ερωτισμό και
αισθησιασμό(εικόνα 12), αναπαριστά ψεύτικους αλλά γοητευτικούς κόσμους. Οι
απροκάλυπτοι φαλλικοί υπαινιγμοί ήταν πρωτοφανείς για την συγκεκριμένη εποχή
(εικόνα13). Οι συγκεκριμένοι πίνακες, πέρα από το τολμηρό περιεχόμενο, έχουν έντονες
φωτοσκιάσεις , καθαρές γραμμές αλλά όχι ρεαλισμό.
Ο νεοκλασικισμός, ο οποίος ουσιαστικά είναι μία αυστηρή επανάληψη προγενέστερων
τεχνικών και μεθόδων ζωγραφικής , χάριν μίας ακαδημαϊκής προσέγγισης . Οι καρδινάλιοι
Richelieu11(εικόνα 14) και Mazarin12(εικόνα 15) υπό την αιγίδα της βασιλικής αυλής ιδρύσαν
την Ακαδημία με την έννοια της σχολής στην οποία καθηγητές δίδασκαν για πρώτη φορά
κατόπιν εξετάσεων. O γερμανός θεολόγος και αρχαιογνώστης Winckelmann (εικόνα 16)
εισάγει την έννοια και αναπτύσσει την θεωρία της αισθητικής Στο σύγγραμμα Gedanken
über die Nachahmung der griechischen Werke in der Malerei und Bildhauerkunst13 εκτός από
την αρνητική κριτική στο ροκοκό και τις πρακτικές οδηγίες προς νέους καλλιτέχνες
επιχειρηματολογεί υπέρ της ευγενούς απλότητας και του ήρεμου μεγαλείου της κλασσικής
Αθήνας του 5ου αιώνα π.Χ., η μίμηση αυτής της ανυπέρβλητης τέχνης στις Ακαδημίες θα
καθορίσει τι είναι ωραίο , άρα θα είναι το «απολύτως ωραίο» του «φιλοσοφικώς αγαθού».
Ο Jacques-Louis David (εικόνα 17) δημιούργησε τον εξιδανικευμένο πίνακα14 Δολοφονία του
Μαρά (εικόνα 18), η αμεσότητα και η καθαρότητα του θέματος είναι έκδηλη στα μάτια του
θεατή, είναι μία όμορφη αναπαράσταση για κάτι άσχημο μέσα σε ένα ηθικό και ιδεολογικό
πλαίσιο.
2.2 Nέες Τεχνοτροπίες
2.2.1 Art Νouveau 11
12
13
14
6
H μαζική βιομηχανική παραγωγή εκτόπισε την οικιακή – χειρωνακτική δημιουργία
άρα και την πρωτοτυπία, η δε αστυφιλία επέκτεινε τον οικοδομήσιμο χώρο των πόλεων
καταντώντας την κατασκευή κτιρίων διαφόρων χρήσεων «κενή ρουτίνα»15. Μία κατηγορία
εκπροσώπων της τέχνης ως δημιουργική δραστηριότητα, οι αρχιτέκτονες, αναζητήσανε ένα
νέο τύπο αστικής διακόσμησης16, η οποία στην προσπάθεια να αντιπαρατεθεί στην
ομοιογένεια των κατασκευών της βιομηχανικής επανάστασης, ανέπτυξε με αυταρέσκεια –
ναρκισσισμό ένα διακοσμητικό στυλ με βάση την «αισθητική της δυναμικής γραμμικής
κίνησης».17 Η φύση ήταν η πηγή έμπνευσης και το οπτικό περιβάλλον των
αρχιτεκτονημάτων σύμφωνα με την αισθητική της Νέας Τέχνης βρίθει από δυναμικές
αναπαραστάσεις λουλουδιών (φλοραλισμός), (εικόνα 19), σαν να κινούνται. Σημειολογικά η
αξία της «δημιουργικής ευφυΐας» έρχεται σε αντιπαράθεση με την αξία η οποία αποτιμάται
με όρους παραγωγής σύμφωνα με τα προστάγματα της βιομηχανικής επανάστασης. Η Νέα
Τέχνη μπορεί να χαρακτηριστεί άνετα μοντέρνα τέχνη, η οποία εκφράζει τον αστικό
κοσμοπολιτισμό. Ιστορικά η Art Nouveau έγινε ευρύτερα γνωστή το 1900 στη μεγάλη
έκθεση του Παρισιού. Κορυφαίοι αρχιτέκτονες ήταν ο βέλγος Victor Horta (εικόνα 20), ο
ισπανός Antoni Gaudi (εικόνα 21) και ο αμερικανός Louis Henry Sullivan (εικόνα 22).
2.2.2 Ιαπωνικές Στάμπες
Οι ιαπωνικές στάμπες δεν είναι νέα τεχνοτροπία, αποτελεί όμως μία από τις
πυξίδες αναζήτησης νέων προτύπων στο τομέα της ευρωπαϊκής τέχνης∙ είναι προφανές,
ακόμα, η αβεβαιότητα της Ευρώπης στο ζήτημα καθορισμού μίας καινούργιας
τεχνοτροπίας («στυλ»). Ιστορικά η συγκεκριμένη τέχνη έγινε γνωστή στην Ευρώπη μετά το
άνοιγμα των συνόρων της τότε απομονωμένης Ιαπωνίας το 1848, το 1852 το μουσείο
Βικτωρίας και Αλβέρτου στο Λονδίνο απέκτησε μία σχετική συλλογή, οι εμπορικές εκθέσεις
του 1862(Λονδίνο) και 1867(Παρίσι) συνέβαλαν στην ευρωπαϊκή εξοικείωση. Η ευρύτερη
διάδοση έγινε αρκετά πρωτότυπα: τα εικονογραφημένα φυλλάδια ήταν τόσα σε ποσότητα
στην Ιαπωνία ώστε το ριζόχαρτο χρησιμοποιούνταν ως υλικό αμπαλαρίσματος στα
εμπορευματοκιβώτια. Η τέχνη της αντίστοιχης «κλασσικής» περιόδου στις ιαπωνικές
τέχνες ονομάστηκε Yamato-e και η μεταγενέστερη, την οποία αναλύουμε Ukiyo-e18. Ο
Katsushika Hokusai από το Εdo (σημερινό Τόκιο) αποτύπωσε στο ριζόχαρτο σεξουαλικές 15
16
17
18
7
αναπαραστάσεις (εικόνα 23) και τολμηρές ερωτικές φαντασιώσεις (εικόνα 24). Τα κόμικς
του με τίτλο Hokusai Manga τα οποία εντοπίστηκαν σε υλικό περιτυλίγματος βάζων από
τον έμπορο τέχνης Felix Bracquemond απογείωσαν την ευρωπαϊκή φρενίτιδα για τις
ανατολικές τέχνες. Οι μορφές δεν διαθέτουν συμμετρία, ούτε αίσθηση του βάθους,
αντίθετα δίνουν την αίσθηση του προσχέδιου – σκαριφήματος. Αρκετές είναι
ασπρόμαυρες, οι έγχρωμες έχουν έντονους και ασυνήθιστους χρωματικούς συνδυασμούς
και όλες αποδίδουν το χώρο σε δύο διαστάσεις (επιπεδότητα).
2.2.3 Αrts and Krafts
To καλλιτεχνικό κίνημα με την παραπάνω επωνυμία ήταν μία πρώιμη «αντίδραση»
από την Αγγλία ενάντια στην εκβιομηχάνιση και την συνεπακόλουθη ισοπέδωση της φύσης.
Οι υποστηρικτές του κινήματος ονομαστήκαν προ-ραφαϊλίτες19 και υποστήριζαν ότι ο
μεσαιωνικός κόσμος ήταν αγνότερος από την εποχή της ύστερης αναγέννησης διότι ήταν
πιο κοντά στη φύση. O κριτικός της τέχνης John Ruskin(εικόνα 25) εξέφρασε την άποψη ότι
η πραγματική τέχνη οφείλει να συνδυάζει την ομορφιά με την χρηστικότητα. O λογοτέχνης
και κλωστοϋφαντουργός William Morris (εικόνα 26) ήταν ο κυριότερος εκπρόσωπος αυτών
που επιχείρησαν να υλοποιήσουν τις ρομαντικές απόψεις του Ruskin.
2.2.4 Ο ρόλος της φωτογραφίας
Η τέχνη της φωτογραφίας γνώρισε αλματώδη εξέλιξη: από τη δαγκεροτυπία20
καταλήξανε στις φορητές φωτογραφικές μηχανές της εποχής και στην έννοια του
φωτογραφικού στιγμιότυπου21. Η «αιχμαλωσία» της εικόνας από μία μηχανή από
19
20
21
8
οποιαδήποτε γωνία ήταν πεδίο έμπνευσης για τους ζωγράφους. Άλλωστε λόγω της
αναμενόμενης απόρριψης των ιμπρεσιονιστών από τις επιτροπές του Σαλονιού
οργανώσανε την πρώτη έκθεση στο εργαστήριο του φωτογράφου Félix Nadar.
2.3 Ιμπρεσιονισμός – το ορόσημο της καλλιτεχνικής δραστηριότητας του 19ου αιώνα
Ο ιμπρεσιονισμός έχει τον τιμητικό τίτλο της πρώτης καλλιτεχνικής επανάστασης
στις εικαστικές τέχνες μετά το ιταλικό Quattrocento22 του 15ου αιώνα. Ιστορικά η απαρχή
του κινήματος εντοπίζεται στη Γαλλία την εποχή του Ναπολέοντα Γ΄ (1808 – 1873), ως
αντίδραση της επανάληψης τεχνικών και μεθόδων της απόλυτης προσέγγισης της
Ακαδημίας Καλών Τεχνών (Σαλόνι) όσον αφορά τη θεματολογία και τις τεχνικές. Οι μαθητές
του ζωγράφου Marc Gleyre (εικόνα 27), Claude Monét (εικόνα 28), Pierre – Auguste Renoir
(εικόνα 29) και Alfred Sisley (εικόνα 30) θεωρούνται οι πρώτοι ιμπρεσιονιστές ζωγράφοι. Οι
ιμπρεσιονιστές αποφάσισαν να προσλάβουν και να ερμηνεύσουν την πραγματικότητα με
ένα ρηξικέλευθο τρόπο. Οι ιμπρεσιονιστές καθόρισαν ως χώρο δημιουργίας όχι το
εργαστήριο αλλά το ύπαιθρο – φύση, σε αυτό βοήθησε η τεχνολογία εφόσον το 1861
εφευρέθηκαν τα σωληνάρια χρωμάτων. Η ιδέα της επαφής με τη φύση ανήκει σε μία
ομάδα ζωγράφων – τοπιογράφων, οι οποίοι μετέβαιναν στην Barbizon, κωμόπολη βόρεια
του δάσους του Fontainebleau για να ζωγραφίσουν τοπία∙ σημαντικός εκπρόσωπος της εν
λόγω σχολής ήταν ο Corot (εικόνες 31 & 32).
Το επόμενο τολμηρό βήμα έγινε από τον Monét, το 1872 εξέθεσε ένα έργο που προκάλεσε
αντιδράσεις ανάμεσα στους κριτικούς (εικόνα 33). Ο Louis Leroy σε άρθρο ειρωνεύτηκε
μέσω του τίτλου του έργου το εγχείρημα του Monét∙ στη συνέχεια όμως ο Jules Castagnary
αφού κατέκρινε την απόρριψη των ιμπρεσιονιστών από την επίσημη κριτική διατύπωσε μία
άποψη η οποία συμπυκνώνει όλες τις απόψεις για την συγκεκριμένη τεχνοτροπία: «η ίδια η
εντύπωση αντικαθιστά στο λεξιλόγιό τους τη λέξη τοπίο, όπως συμβαίνει στην Ανατολή του
ηλίου του Monét».23
Παρόλη την ζωγραφική στο ύπαιθρο (en plein air) δεν υπάρχουν στοιχεία νατουραλισμού ή
ρεαλισμού αφού δεν υπάρχει φωτοσκίαση άρα και χρήση του μαύρου χρώματος, οι δε
22
23
9
χρωματικές νότες είναι ξεκάθαρες αποδίδοντας μία ιδεαλιστική οπτική αίσθηση. Στην
πορεία αποδείχθηκε ότι η απροσδόκητη οπτική γωνία με την οποία οι ιμπρεσιονιστές
αναπαριστούσαν στο καμβά τη Φύση εξέφραζε ορισμένες εμπειρίες και συναισθήματα
πληρέστερα από την αντίστοιχη «προγενέστερη» ζωγραφική. Το παιχνίδι του φωτός στο
κόσμο της Φύσης αναδεικνύεται μέσα από την πρακτικά άπειρη χρωματική παλέτα, οπότε
και οι χρωματικοί συνδυασμοί είναι πρακτικά εξίσου άπειροι. Οι ιμπρεσιονιστές
αναδεικνύανε τη συγκεκριμένη διαπίστωση ζωγραφίζοντας πίνακες με το ίδιο θέμα και
αναπαράσταση αλλά με διαφορετικούς χρωματικούς συνδυασμούς (εικόνες 34&35).
2.3.1 Claude Monét24, Ο κήπος των Ηοschedé στο Montgeron
O παραπάνω πίνακας (εικόνα 36) αναπαριστά τον κήπο του γάλλου εμπόρου Ernest
Hoschedé. Παρατηρούμε άμεσα την απουσία προοπτικής, η αίσθηση του βάθους γεννιέται
από τους τόνους των λαμπερών χρωμάτων, η οπτική αίσθηση προηγείται της
«ποιητικότητας» και «συναισθηματικότητας» του θέματος25, με άλλη ερμηνεία ο
καλλιτέχνης ενδιαφέρεται όχι για το τοπίο αλλά για την εντύπωση που προκαλεί το τοπίο.
Η παρουσία του υγρού στοιχείου δίνει την ψευδαίσθηση της κίνησης, η γραμμή και η
καθαρότητα του περιγράμματος διαφοροποιούνται σε σχέση με το παρελθόν με
αποτέλεσμα ο πίνακας να δίνει την εντύπωση του προσχεδίου που βρίθει από
λεπτομέρειες. Ο τόνος της σύνθεσης είναι λεπταίσθητος και η χρωματική παλέτα ιδιαίτερα
πλούσια.
2.3.2 Claude Monét, Σπουδή μορφής στο ύπαιθρο
Ο συγκεκριμένος πίνακας (εικόνα 37), απεικονίζει ολόσωμη τη Suzanne Hoschedé
στη μέση ενός λιβαδιού με ομπρέλα στο χέρι, ο Monét δημιούργησε άλλη μία εκδοχή∙
αμφότεροι χαρακτηρίζονται σπουδή διότι αποτελούν μελέτες σχετικές με την επίδραση που
έχει το φως στην επίδραση της ανθρώπινης μορφής. Παρατηρούμε ότι η φόρμα της
ανθρώπινης είναι συγκεχυμένη σαν να διαχέεται. Οι ανοιχτές αποχρώσεις και οι διαφανείς
τόνοι του κίτρινου, άσπρου, μπλε και πράσινου δίνουν την εντύπωση μίας χρωματικά
ομοιογενούς επιφάνειας, η δε εντύπωση του αέρα και του φωτός «σβήνει» τα
περιγράμματα προκειμένου να αναδειχθούν τα χρώματα. Η παράβαση κάθε καθιερωμένου
24
25
10
κανόνα της ζωγραφικής μάλλον επιδιώκεται, η αίσθηση ότι καλλιτέχνης δεν ολοκλήρωσε το
δημιούργημα του, όπως στους πίνακες του Velázquez26, είναι διάχυτη.
3. Ο Ιμπρεσιονισμός στη Μουσική – Debussy
To νεωτεριστικό πνεύμα της ιμπρεσιονιστικής ζωγραφικής επηρέασε άμεσα και τη
μουσική της συγκεκριμένης εποχής. Οι συνθέτες της μπαρόκ περιόδου (Haendel, Bach) ,
της ρομαντικής περιόδου ( Beethoven, Mozart) καθώς και οι όψιμοι ρομαντικοί ( Schumann,
Schubert, Chopin, Tchaikovsky, Strauss, Rachmaninoff) οδηγήσανε την μουσική ως τέχνη σε
ανυπέρβλητο επίπεδο. Όμως ο ρομαντισμός ως μουσικό είδος, όπως και στη ζωγραφική,
ήταν έκδηλο ότι έκλεινε το δημιουργικό του κύκλο, η ανανέωση και στην τέχνη των ήχων
ήταν επιτακτική ανάγκη.
Ο γάλλος συνθέτης Achille-Claude Debussy(εικόνα 38) θεωρείται ως κύριος εκπρόσωπος της
ιμπρεσιονιστικής μουσικής παρόλο που ο ίδιος δεν αποδέχθηκε το συγκεκριμένο τίτλο. Στον
Debussy πιστώνεται η μετάβαση της δυτικής μουσικής από τον ρομαντισμό στη μοντέρνα.
Απαιτείται συνδυασμός ταλέντου και αυτοπεποίθησης ώστε να συνθέσει μουσική, η οποία
να είναι εύηχη στο μέσο ακροατή, χωρίς τη χρήση των πυλώνων της δυτικής μουσικής: της
μείζονος και ελάσσονος κλίμακας. Ο Debussy είχε το ταλέντο – χάρισμα να δημιουργεί δικές
του κλίμακες27 με ευρεία χρήση των ημιτονίων. Επιπλέον δέχεται επιρροές από την μουσική
της αναγεννησιακής περιόδου και από την παραδοσιακή μουσική της Κίνας και Ιαπωνίας οι
οποίες αξιοποιούν την πεντατονική κλίμακα.28 Η ορχηστική σύνθεση La Mer29, το Prélude à
l'après-midi d'un faune30, Arabesque No1 και το πασίγνωστο Clair de Lune31 συνιστούν
επανάσταση των ήχων. Στη σύνθεση για πιάνο Golliwogg΄s Cakewalk(1913) εντοπίζονται
στοιχεία της jazz μουσικής. Σαφώς έχει αίσθημα, όπως ο ρομαντισμός, αλλά προτιμά την
αρμονία από την κλίμακα, το ηχόχρωμα έχει σφρίγος και αυθορμητισμό δεν έχει την
αίσθηση του κατασκευασμένου, του σχεδιασμένου, σαν την Φύση που δίνει την αίσθηση
του αυθόρμητου αλλά στην ουσία είναι η απόλυτη λογική. Θα ήταν ενδιαφέρον να ήμασταν
ακροατές ενός διαλόγου μεταξύ J.S. Bach και του Claude Debussy με θέμα την θεωρία της
αντίστιξης και αρμονίας.
26
27
28
29
30
31
11
4. Συμπέρασμα
O ιμπρεσιονισμός ήταν ορόσημο στην καλλιτεχνική έκφραση της Δυτικής Ευρώπης διότι
ήταν κάτι νέο στη δημιουργική έκφραση. Με απώτερο κίνητρο μία διεξοδική αντίδραση στη
μηχανική πρόσληψη της πραγματικότητας της βιομηχανικής επανάστασης αναπαρέστησαν
με πρωτοποριακό τρόπο τον περιβάλλοντα χώρο τους και εκφράσανε τα συναισθήματα
τους με υποδειγματικό τρόπο.
Εικόνα 1, Οι τρεις κοινωνικές τάξεις στη Γαλλία.
12
Εικόνα 2, Jean Paul Marat.
Εικόνα 3, Μ. Robespierre.
Εικόνα 4, L. Just.
13
Εικόνα 5, G. Couthon.
Εικόνα 6, Napoléon Bonaparte.
Εικόνα 7, Charles-Maurice de Talleyrand-Périgord.
14
Εικόνα 8, Robert Stewart, Viscount Castlereagh.
Εικόνα 9, George Canning.
Εικόνα 10, Henry John Temple, υποκόμης Palmerston.
15
Εικόνα 11, Klemens Wenzel Lothar von Metternich.
Εικόνα 12, Franҫois Boucher, Marie-Louise O' Murphy de Boisfaily,
(ερωμένη του Λουδοβίκου ΧV).
Εικόνα 13, Franҫois Boucher, Leda and the Swan.
16
Εικόνα 14, Armand Richelieu.
Εικόνα 15, Giulio Mazarini.
Εικόνα 16, Johann Joachim Winckelmann.
Εικόνα 17, Jacques Louis David.
17
Εικόνα 18, À Marat, David.
Εικόνα 19. Majolika House, Otto Wagner, Βιέννη, 1898.
18
Εικόνα 20. Victor Horta, Ξενοδοχείο Tassel, Βρυξέλλες.
Εικόνα 21. Α. Gaudi, Cassa Battlo, Βαρκελώνη.
19
Εικόνα 22. Louis Henry Sullivan, Condict Building, Νέα Υόρκη, λεπτομέρεια .
Εικόνα 23. Katsushika Hokusai, τέχνη της περιόδου Ukiyo-e
Εικόνα 24. ό.π. εικόνα 23.
20
Εικόνα 25. John Ruskin.
Εικόνα 26. William Morris.
Εικόνα 27. Marc Charles Gleyre.
21
Εικόνα 28. Claude Monet.
Εικόνα 29. Pierre Auguste Renoir.
22
Εικόνα 30. Alfred Sisley.
Εικόνα 31. Jean- Baptiste Camille Corot.
Εικόνα 32. Corot, Τοπίο στην Ολλανδία.
23
Εικόνα 33. Μone, Impression soleil levant, Μουσείο Marmottan.
Εικόνα 34. Pierre August Renoir, Κορίτσια στο πιάνο, Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης.
Εικόνα 35. ό.π., Μουσείο Orangeri – Παρίσι.
24
Εικόνα 36. Claude Monet, Γωνία του κήπου στο Μontgeron, Μουσείο D΄Orsay.
Εικόνα 37. Claude Monet, Σπουδή μορφής στο ύπαιθρο, Μουσείο D΄Orsay.
Εικόνα 38, Achilles-Claude Debussy
25
Β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α
Τζένη Αλμπάνη, Μαριλένα Κασιμάτη, Εικαστικές Τέχνες στην Ευρώπη από τον
Μεσαίωνα ως τον 18ο αιώνα, Β΄ Έκδοση, Ε.Α.Π., Αθήνα 2008.
Νικόλαος Μάμαλης, Η Μουσική στην Ευρώπη, Β΄ Έκδοση, Ε.Α.Π., Αθήνα 2008.
Joseph Machlis, Kristine Forney, H Απόλαυση της Μουσικής, μτφ. Δ. Πυργιώτης
(αγγλ.), Εκδόσεις Fagotto, Αθήνα 1996.
Ernst Hans-Josef Gombrich, Το χρονικό της τέχνης, μτφ Λ. Κάσδαγλη (Αγγλικά),
Μ.Ι.Ε.Τ. Αθήνα, Ανατύπωση 2010.
Karl Nef, Ιστορία της Μουσικής, μτφ. Φοίβου Ανωγειανάκη (Γερμανικά), Εκδόσεις
Απόλλων, Αθήνα 1960.
Eric John Hobsbawm, Η Εποχή των Επαναστάσεων 1789-1848, μτφρ. Μ.
Οικονομοπούλου, δ' ανατύπωση, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2002.
Eric John Hobsbawm, Η Εποχή του Κεφαλαίου, 1848-1875, μτφρ, Δ, Κούρτοβικ, γ΄
ανατύπωση, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 2003.
Τζούλιο Κάρλο Αργκάν, Η μοντέρνα τέχνη, μτφρ Λίνα Παπαδημήτρη,
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 2003.
Nathalia Brodskaïa, Ιμπρεσιονισμός, Εκδόσεις Ελευθερουδάκη, Αθήνα 2008.
Vanessa Gavioli – José Jiménez, Μεγάλοι Ζωγράφοι– Μονέ, Βιβλιοθήκη Τέχνης, H
Καθημερινή.
26
27