3

Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі

Д. СЕРІКБАЕВ атындағы ШЫҒЫС ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК ТЕХНИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

А.К. Жанәбілова, З.С. Советова

КӘСІБИ ҚАЗАҚ ТІЛІ

Экономика және менеджмент факультетінің мамандықтарында оқитын студенттерге арналған

оқу құралы

Өскемен

2012

4

ӘОЖ 811. 512. 122 (075.8) ББЖ 81.2 Қаз я 73 Ж 26 Жанәбілова А.К. Кәсіби қазақ тілі: Экономика және менеджмент

факультетінің мамандықтарында оқитын студенттерге арналған оқу құралы / Жанәбілова А.К., Советова З.С. / ШҚМТУ. –Өскемен, 2010. – 95 б.

ISBN 978-601-208-151-0 Оқу құралы орыс тілінде білім алатын экономика және менеджмент

факультетінің мамандықтарында оқитын студенттерге арналып жасалған. Оқу құралының басты мақсаты – қазақ тілін мамандықпен байланыстырып оқыту.

ӘОЖ 811. 512. 122 (075.8) ББЖ 81.2 Қаз я 73

Қазақ, орыс тілдері және ісқағаздарын жүргізу кафедрасының мәжілісінде талқыланды.

№ 9 хаттама 27.04.2010 Пікір жазғандар: Құрманбаева Ш.Қ. – С.Аманжолов атындағы ШҚМУ, қазақ тілі мен әдебиеті кафедрасының профессоры, педагогика ғылымдарының докторы Назбиев Ж.Д. – Д.Серікбаев атындағы ШҚМТУ, Әлеуметтік мәселелер жөніндегі проректор, филология ғылымдарының докторы ISBN 978-601-208-151-0

Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан

мемлекеттік техникалық университеті, 2012

5

1-сабақ. Грамматика: а) дыбыстардың жіктелуі; ә) үндестік заңы; б) буын түрлері Лексика: Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан

мемлекеттік техникалық университеті

Дыбыстардың жіктелуі

Дыбысты айтамыз және естиміз. Тіл дыбыстары дауыстылар және дауыссыздар деп екі үлкен топқа

топтастырылады. Олардың негізгі ерекшеліктері: 1. Дауыстылар тоннан (үннен) жасалады, ал дауыссыздар салдырдан

жасалады. 2. Дауыстыларды айтқан кезде ауа кедергісіз, қарқынсыз шығады да,

дыбыстау мүшелерінің барлығы қатысады. Мәселен, а дегенде дауыс шымылдығы дірілдейді, тіл артқа тартылады. Жақ (ауыз) кең ашылып, ерін екі жаққа қарай керіліп, (езулік болып) айтылады. Ал дауыссыздарды айтқанда, ауа кедергіге ұшырап, қарқынды шығады да, бірер ғана дыбыстау мүшелері қатысады. Мәселен, п дыбысын айтқанда, екі ерін ғана қозғалысқа түседі.

3. Дауыстылар буын құрайды және бір буында бір дауыстыдан болады, дауыссыздар буын құрамайды т.б.

Дауысты дыбыстардың жіктелуі

Дауысты дыбыстар

а, ә, е, о, ө, ұ, ү, ы, і, у, и, э

Тілдің қатысына қарай

Жақтың қатысына қарай

Ерін мен езудің қатысына қарай

жуан (твердые): а, о, ы, ұ, э, (у), (и)

жіңішке (мягкие): ә, ө, і, ү, е, (у), (и)

ашық (широкие): а, ә, о, ө, е, э

қысаң (узкие): ы, і, ү, ұ, и, у

еріндік (губные): о, ө, ү, ұ, у

езулік (негубные): а, ә, е, э, ы, і, и

Дауыссыз дыбыстардың жіктелуі

Дауыссыз дыбыстар

б, в, г, ғ, д, ж, з, й, м, н, ң, р, л, к, қ, п, т, с, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ, (у)

Салдыр мен үннің қатысына қарай

6 үнді (сонорные): м, н, ң, р, л, й, у

ұяң (звонкие): б, в, г, ғ, д, ж, з, һ

қатаң (глухие): к, қ, п, т, с, ф, х, һ, ц, ч, ш, щ

Үндестік заңы

Буын үндестігі Дыбыс үндестігі жазушыларға,

әншілерді ілгерінді ықпал (прогрессивная ассимиляция)

кейінді ықпал (регрессивная ассимиляция)

тоғыспалы ықпал

(прогрессивно-регрессивная ассимиляция)

Қонысбек (Қоныспек),

ашса (ашша)

тарақ (тарағы), мектеп (мектебі), білезік (білезігі), Жанпейіс (Жампейіс), жұмысшы (жұмышшы)

Досжан – (Дошшан), Жанқожа – (Жаңғожа)

Буын үндестігіне бағынбайтын қосымшалар

-мен, -бен, -пен қызбен, оқушымен, Асанмен -қор еңбекқор, пәлеқор -паз әсемпаз, өнерпаз, -қой сәнқой, әзілқой -нікі, -дікі, -тікі Амандікі, баланікі -кер, -гер талапкер, мұрагер -хана емхана, дәрісхана -стан Өзбекстан, Тәжікстан -ов(а), -ев(а), -ин(а) Әуезов, Сәбитова, Сейфуллина

Буын

Ауаның қарқынымен үзіліп, бөлшектеніп шығатын бір дауысты немесе бірнеше дыбыс тобы буын деп аталады. Мысалы: қа-ла-мыз-да, мұ-ға-лім-ге.

Қазақ тілінде тек дауысты дыбыс буын құрай алады, ал дауыссыз дыбыстар өз беттерімен буын құрай алмайды, тек дауысты дыбыстармен тізбектеліп келгенде ғана буын құралады. Сөздің құрамында неше дауысты дыбыс болса, сонша буын болады.

Қазақ тілінде буынның үш түрі бар: Ашық буын (открытый слог) бір ғана дауысты дыбыстан тұрады не

дауыссыз дыбыстан басталып, дауыстыға бітеді. Мысалы: ба-ла, а-на, а-ға. Тұйық буын (полузакрытый слог) дауысты дыбыстан басталып, дауыссызға

бітеді. Мысалы: ал, ар, өрт.

7

Бітеу буын (закрытый слог) дауыссыздан басталып, дауыссызға бітеді. Мысалы: күн, дәп-тер, мек-теп.

Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университеті

Қазіргі университет 1958 жылы Өскемен құрылыс-жол институты болып

құрылған. 1996 жылы Шығыс Қазақстан техникалық университеті болып қайта құрылды. 1997 жылы университетке осы жоғары оқу орнының бірінші ректоры Д.Серікбаев есімі берілді. Ол Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университеті болып қайта аталды.

Университет құрамында 5 факультет бар: тау-кен металлургия факультеті, машинажасау және көлік факультеті, сәулет-құрылыс факультеті, ақпараттық технологиялар және энергетика факультеті, экономика және менеджмент факультеті. Сондай-ақ университет құрамына әлеуметтік даму орталығы, әскери кафедра, жоғары оқу орнынан кейінгі білім жетілдіру және білім берудің жаңа технологиялары институты, колледж, дайындық курстары, магистратура, редакциялық-баспа бөлімі, «Алтай» аймақтық ғылыми-технологиялық паркі кіреді.

Университетті бітірген түлектердің жылжымайтын мүлікті бағалау бюроларында, нотариустарда, банктерде, әртүрлі мекемелер мен кәсіпорындарда жұмыс істеуіне мүмкіндік бар. құрылыс-жол – строительно-дорожный құрылған – образован жоғары оқу орны – высшее учебное заведение

8 сәулет – архитектурный ақпараттық – информационный құрам – состав әскери – военный әлеуметттік даму орталығы – центр социального развития мекеме – учреждение кәсіпорын – предприятие түлектер – выпускники жылжымайтын мүлік – недвижимость бағалау – оценка мүмкіндік – возможность

Тапсырмалар 1-тапсырма. «Д.Серікбаев атындағы Шығыс Қазақстан мемлекеттік

техникалық университеті» мәтінін оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз.

2-тапсырма. Берілген сөздердің ішінен жуан у дыбысы бар сөздерді бір бағанға, жіңішке у дыбысы бар сөздерді екінші бағанға теріп жазыңыз.

Оқу, сәулет, университет, бағалау, әлеуметтік, жетілдіру, магистратура, тау, факультет, даму, беру, істеу. Үлгі:

жуан у жіңішке у оқу сәулет

3-тапсырма. Үлгі бойынша берілген сөздерге фонетикалық талдау

жасаңыз. Мүлік, техникалық, кәсіпорын, түлек, аймақтық, мүмкіндік. Үлгі: мү-лік – 2 буынды (1-буын – ашық, 2-буын – бітеу). м [м] – дауыссыз, үнді ү [ү] – дауысты, жіңішке, қысаң л [л] – дауыссыз, үнді і [ү] – дауысты, жіңішке, қысаң к [к] – дауыссыз, қатаң Сөзде 5 әріп, 5 дыбыс бар.

9

4-тапсырма. Төменде берілген сөз тіркестерін буынға бөліп, оларды

буын түріне ажыратыңыз. Қазіргі университет, әлеуметтік даму орталығы, әскери кафедра,

дайындық курстары, ғылыми-технологиялық парк, жылжымайтын мүлікті бағалау бюролары.

5-тапсырма. Сөйлемдегі сөздерді буын түріне ажыратып, буын

үндестігіне бағынбай тұрған сөзді табыңыз. Студенттердің практикалық дайындықтарын жүзеге асыру және

нақты курстық және дипломдық жобалауды орындау үшін «Алтай» аймақтық ғылыми-технологиялық паркінде ғылыми-зерттеу зертханалары жұмыс істейді.

6-тапсырма. Төмендегі білім туралы мақал-мәтелдерді жаттаңыз.

Оқусыз білім жоқ, Білімсіз күнің жоқ. Нет жизни без знания, Нет знания без учения. Оқу – білім бұлағы, Білім – өнер шырағы. Учение – родник знания, Знания – светильник жизни. Өнер – ағып жатқан бұлақ, Ілім – жанып тұрған шырақ. Искусство – живой ручей, Наука – яркий светильник. Ақыл – тозбайтын тон, Білім – таусылмайтын көл. Ум – шуба, которая не изнашивается, Знания – озера неисчерпаемое. Жеті жұрттың тілін біл, жеті түрлі білім біл. Стремись изучить язык семи народов и семь разных наук.

7-тапсырма. Жоғарыдағы мәтін мен мақал-мәтелдерді және төменде

берілген сөз тіркестерін пайдалана отырып, «Техникалық білім ошағы» тақырыбына шағын шығарма жазыңыз.

Жоғары оқу орны, білім ошағы, факультет, декан, мамандық, оқу залы, төрт қабатты, маман, заман талабына сай, озық технология, ғимарат,

10 орналасқан, одан басқа, асханалар, «Алтай» технологиялық паркі, кітапханасы бай, білім алу, жоғары білікті, ғылыми-зерттеу жұмыстары, зертханалар.

2-сабақ. Грамматика: а) зат есім; ә) зат есім тудырушы жұрнақтар Лексика: Экономика және менеджмент факультеті

Зат есім

Заттың атын білдіріп, кім? не? деген сұраққа жауап беретін сөздер зат есім (имя существительное) деп аталады. Мысалы: адам (кім?), оқулық (не?).

Зат есім жалпы есім (имена нарицательные) және жалқы есім (имена собственные) болып екіге бөлінеді.

Заттардың даралап, жекеленген түріне ғана қойылатын ерекше аты жалқы есім деп аталады. Мысалы: Ербол, Айнұр т.б. Жалқы есім, әдетте, жеке кісінің аты-жөні, мемлекет, республика, облыс, аудан, қала, көше, ұйым, мекеме, зауыт, фабриканың жеке аттары, географиялық (жер, су т.б.) атаулар, әртүрлі шығарма (газет, журнал, кітап, ән, күй, би т.б.) аттары болып келеді.

Біркелкі заттардың жалпы атауы жалпы есім деп аталады. Мысалы: қала, адам, оқушы, көл, ағаш.

Зат есімнің жасалуы. Зат есімдер негізгі (корневые), күрделі (сложные), туынды (производные) болып 3-ке бөлінеді.

Ешбір қосымшасыз негізгі түбір күйінде жұмсалған зат есімдер негізгі зат есім деп аталады. Мысалы: кітап, дәптер, адам.

Зат есімдер бірігу, қосарлану, тіркесу арқылы жасалады. Олар күрделі зат есімдер деп аталады. Мысалы: өнеркәсіп, ата-ана, Арал теңізі т.б.

Басқа сөздерден жұрнақ арқылы жасалған зат есімді туынды зат есім дейміз.

Зат есім тудыратын жұрнақтар: 1) есімдерден зат есім тудыратын жұрнақтар:

-шы, -ші: етік+ші, балық+шы, аң+шы т.б. -лық, -лік, -дық, -дік, -тық, -тік: жақсы+лық, дос+тық, шын+дық т.б. -ша, -ше: бөлім+ше, кітап+ша, маңдай+ша т.б. -шық, -шік: ойын+шық, үй+шік т.б. -хана, -стан, -кеш: дәрі+хана, кітап+хана, Қазақ+стан, арба+кеш т.б.

2) етістіктен зат есім тудыратын жұрнақтар: -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе: бөл+ме, тоқы+ма, кес+пе т.б. -ым, -ім, -м: бөл+ім, біл+ім, тоқта+м т.б. -қы, -кі, -ғы, -гі: шап+қы, бұр+ғы, сүз+гі, ашыт+қы т.б. -ыс, -іс, -с: жең+іс, айт+ыс, тала+с т.б. -ық, -ік, -қ, -к: қаз+ық, көр+ік, сұра+қ, тіле+к т.б. -ыш, -іш, -ш: қуан+ыш, өкін+іш, қызған+ыш т.б.

11 -уыш, -уіш: тырна+уыш, еле+уіш, түйре+уіш т.б.

Экономика және менеджмент факультеті

Экономика және менеджмент факультеті 1991 жылы маусым айында құрылған. Осы жылдар бойы оны экономика ғылымдарының кандидаты, профессор Чикунов Олег Николаевич басқарады.

Факультеттің құрамына 6 кафедра кіреді, оның 3-еуі жетекші кафедра:

- кәсіпорын экономикасы; - қаржы, есеп және салық салу;

- жаңартпашылық менеджмент және 3-еуі жалпы білім беру кафедрасы: - экономика теориясы және нарық; - Қазақстан тарихы және құқық; - қазақ, орыс тілдері және ісқағаздарын жүргізу.

Факультеттің кафедраларында жоғары білікті оқытушы-профессорлар құрамы еңбек етеді, соның 5-еуі ғылым докторы да 42-сі ғылым кандидаты.

Кафедраның он филиалы өнеркәсіптерде жұмыс істейді, оның ішінде біреуі – «Алтай» технопаркіндегі кафедрааралық филиал.

Студенттердің практикалық дайындықтарын жүзеге асыру және нақты курстық және дипломдық жобалауды орындау үшін «Алтай» аймақтық ғылыми-технологиялық паркінде факультеттің екі ғылыми-зерттеу зертханасы жұмыс істейді. құрылған – образован басқарады – возглавляет кәсіпорын – предприятие қаржы, есеп және салық салу – финансы, учет и планирование жоғары білікті – высококвалифицированный оқытушы-профессорлар құрамы – профессорско-преподавательский состав өнеркәсіп – производство кафедрааралық – межкафедральный ғылыми-зерттеу – научно-исследовательский зертхана – лаборатория

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді мәнерлеп оқыңыз.

12

2-тапсырма. «Экономика және менеджмент факультеті» мәтінінен жалқы есімдерді теріп жазыңыз.

3-тапсырма. Төменде берілген зат есімдерді жасалу жолдарына қарай үлгі

бойынша үш бағанға бөліп жазыңыз. Қазақстан, өнеркәсіп, қаржы, салық, оқытушы, есеп, ғылым кандидаты,

білікті, білімді, кәсіпорын, ғылыми, зерттеу, зертхана, жоба, курстық, дипломдық, аймақтық, экономика, оқытушы-профессорлар құрамы, менеджмент, практикалық, технологиялық, кафедрааралық, жетекші, жобалау.

Үлгі:

негізгі күрделі туынды қаржы өнер+кәсіп Қазақ+стан

4-тапсырма. Мәтінді оқып, аударыңыз. Мәтін бойынша өзіңіздің таңдаған

мамандығыңыз туралы «Менің таңдаған мамандығым» тақырыбына шағын әңгіме жазыңыз.

Менің таңдаған мамандығым

Өмірде мамандықтың түрі өте көп. Жақсы маман болу үшін көп еңбек ету керек. Инженер, дәрігер, мұғалім, ғалым, журналист болу үшін көп оқу керек. Жақсы жұмысшы, кенші, металлург, құрылысшы болу үшін өндірісте істеу керек. Ал мен эколог мамандығын таңдадым. Себебі біз табиғатта демаламыз, қоректенеміз, өмір сүреміз. Біз табиғатсыз өмір сүре алмаймыз, өйткені адам – табиғаттың бір бөлшегі. Сондықтан мен табиғатты қорғауға, қалпына келтіруге, көркейтуге барлық күш-жігерімді салып, көмектесемін.

5-тапсырма. Өз мамандығыңызға байланысты 10 термин жазыңыз және

оларды қатыстырып сөйлем құраңыз.

13

3-сабақ. Грамматика: Зат есімнің жалғаулары: көптік жалғау

Лексика: Табыс

Зат есімнің жалғаулары

Қазақ тілінде жалғау төрт түрлі: 1 Көптік жалғау; 2 Жіктік жалғау; 3 Тәуелдік жалғау; 4 Септік жалғау.

Көптік жалғау

соңғы дыбыс жалғаулар мысалы дауыстылардан кейін; р, й, у үнді дауыссыздарынан кейін

-лар, -лер балалар (дети), менеджерлер (менеджеры)

л, м, н, ң үнді дауыссыздарынан кейін, з, ж ұяң дауыссыздарынан кейін

-дар, -дер қаламдар (ручки), кілемдер (ковры)

қатаң дауыссыздардан кейін; б, в, г, д ұяң дауыссыздарынан кейін

-тар, -тер клубтар (клубы), экономистер (экономисты)

Табыс

Белгілі бір уақыт кезеңінде кәсіпорындардың, фирмалардың, компаниялардың өнімді өткізуден, жұмыстарды орындаудан, қызметтер көрсетуден түскен ақшалай қаражаты. Немесе материалдық құндылықтардың табысы дейді.

Бұл халықтың (жеке адамның, отбасының т.б.) өз мұқтаждарын қанағаттандыру үшін алатын ақшалай немесе заттай нысандағы қаражаты да болуы мүмкін.

14

Табыс – кәсіпорындардың кірісі мен шығысы балансындағы, бюджеттің кірісі мен шығысы балансындағы, бюджеттің кіріс бөлімдерінен қаражат түсімінің көлемі мен көздерін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) өнім – продукт мұқтаж – нуждающийся қаражат – финансы қанағаттандыру – удовлетворить құндылық – ценность көрсеткіш – показатель бөлім – отдел жүйе – система кіріс – доход шығыс – расход

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз. 2-тапсырма. Мәтіннің көмегімен көп нүктенің орнына тиісті көптік

жалғауын қойыңыз.

кәсіпорын... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

фирма... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

компания... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

құндылық... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

мұқтаж... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

бөлім... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

көрсеткіш... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

қызмет... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

мекеме... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

мәселе... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

жұмыс... -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

3-тапсырма. Сөйлемдерді көшіріп жазып, көптік жалғауларын табыңыз. Халық банкі мекемелер мен өнеркәсіптерге кассалық есеп қызметтерін

көрсетеді. Заңды тұлғалар мен жеке тұлғаларға несиенің барлық түріне қызмет жасайды. Ұйымдардан және тұрғындардан салымдар қабылдайды. Банк жұмысының барлық мәселелері бойынша кеңес береді. Құнды заттарды сақтауға қызмет етеді. Табыс – кәсіпорындардың кірісі мен шығысы балансындағы, бюджеттің кірісі мен шығысы балансындағы, бюджеттің кіріс

15 бөлімдерінен қаражат түсімінің көлемі мен көздерін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі.

4-тапсырма. Берілген сөздерді қазақ тіліне аударып, өйлем құраңыз. Продукты, доходы, товары, налоги, планы, спросы, эксперты, платежи,

расходы. 5-тапсырма. Қазақ тіліне аударып, көптік жалғауын жалғаңыз.

кредит -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

оборот -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

кредит -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

расчет -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

вклад -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

имущество -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

обязанность -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

рынок -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

гарантия -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

информация -лар/-лер, -дар/-дер, -тар/-тер

4-сабақ. Грамматика: Жіктік жалғау Лексика: Экономика

Жіктік жалғау

Жіктік жалғаудың жекеше түрі жақ қолданылуы жекеше түрі

І Мен

дауысты дыбыстардан кейін; м, н, ң, л, р, й, у үнді дауыссыздарынан кейін б, в, г, д ұяң дауыссыздарынан басқа қатаң дауыссыздардан кейін; б, в, г, д ұяң дауыссыздарынан кейін

-мын, -мін

-бын, -бін -пын, -пін

ІІ Сен (анайы) Сіз (сыпайы)

жуан түбірлерден кейін -сың, -сыз жіңішке түбірлерден кейін -сің, -сіз

-сың, -сің -сыз, -сіз

16

ІІІ Ол

-

Мысалы: жекеше түрі

Мен студентпін Сен студентсің Сіз студентсіз Ол студент

Жіктік жалғаудың көпше түрі жақ қолданылуы көпше түрі

І Біз

дауысты дыбыстардан кейін; л, р, й, у үнді дауыссыздарынан кейін з, ж ұяң дауыссыздарынан кейін м, н, ң үнді дауыссыздарынан кейін қатаң дауыссыздардан кейін; б, в, г, д ұяң дауыссыздарынан кейін

-мыз, -міз -быз, -біз -пыз, -піз

ІІ Сендер (анайы) Сіздер (сыпайы)

жуан түбірлерден кейін -сыңдар, -сыздар жіңішке түбірлерден кейін -сіңдер, -сіздер

-сыңдар, -сіңдер -сыздар, -сіздер

ІІІ Олар

-лар, -лер, -дар, -дер, -тар, -тер

Экономика

Біз күнделікті тіршілікте «үнем», «үнемдеу», «үнемшіл» деген сөздерді жиі естиміз және өзіміздің үй шаруашылығымызды басқара отырып, өз жанұямыздың экономикасын ұйымдастырып отырғанымызды байқамай да қаламыз.

Біз жанұямыздың бюджетін дұрыс бөлуге, жарықты, суды, ақшаны үнемдеуге, мүлікке ұқыпты қарауға тырысамыз.

Экономика – «үй шаруашылығын жүргізу өнері» деген грек сөзі. Жеке адамның, отбасының, бүкіл қоғамның бірлігі экономикадан тұрады.

17

Экономиканы білмей, үй шаруашылығынан бастап халық шаруашылығына дейін басқару мүмкін емес.

Нарықтық экономика – сұраныс пен ұсынысты ескере отырып, тауар алмасу арқылы туатан еркін бәсеке уақыты.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) үнемдеу – экономить ұйымдастыру – организовать шаруашылық – хозяйство сұраныс – спрос басқару – управление сауда – торговля ұсыныс – предложение нарықтық – рыночный бәсеке – конкуренция қоғам – общество мүлік – имущество

Тапсырмалар 1-тапсырма. Берілген сөздерді жіктеңіз. Экономист, студент, инженер, қызметкер, оқытушы, маман, есепші,

менеджер. 2-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті жалғауларды қойып, сөз

тіркестерінен сөйлем құраңыз.

астаналық... қызметкер... Мен есепші... Сіздер аудитор... инженер... маман... үнемдей... жүргізе... Сен басқара... Сіз құрай... пайдалана ... қарастыра...

3-тапсырма. Мәтін бойынша сұраққа жауап беріңіз.

- Жеке адамның, отбасының, бүкіл қоғамның бірлігі неден тұрады ? -................................................................................................. . - Біз күнделікті тіршілікте қандай сөздерді жиі естиміз? -............................................................................................... . - Үй шаруашылығынан бастап халық шаруашылығына дейін басқару

үшін нені білуіміз керек? - ............................................................................................. . - Нарықтық экономика дегеніміз не? - ............................................................................................ . - Сіз қалай ақшаңызды үнемдейсіз? - ........................................................................................... .

18

4-тапсырма. Көп нүктенің орнына жіктік жалғауды қойыңыз. Біз күнделікті тіршілікте «үнем», «үнемдеу», «үнемшіл» деген сөздерді жиі

ести... . Мен ертең белгілі экономиспен кездесе... . Сен әке-шешеңмен бірге тұра... ба? Сен бос уақытыңды достарыңмен бірге өткізе... . Сендер бас маманмен сөйле... . Біз өз жанұямыздың экономикасын ұйымдастырып отыр... . Сіз жанұяңыздың бюджетін дұрыс бөлуге, жарықты, суды ақшаны, үнемдеуге, мүлікке ұқыпты қарауға тырыса... .

5-тапсырма Жауаптарға байланысты сұрақ қойыңыз. - ............................................... ? - Мен банкке бара жатырмын. - ................................................. ? - Экономика – «үй шаруашылығын жүргізу өнері» деген грек сөзі. - ................................................ ? - Мен жарықты, суды ақшаны үнемдеуге, мүлікке ұқыпты қарауға

тырысамын.

6-тапсырма. Мәтінді және қосымша мәліметтерді пайдалана отырып, «Экономиканы білу – пайда» тақырыбына шағын әңгіме дайындаңыз.

5-сабақ. Грамматика: Тәуелдік жалғау

Лексика: Ұлттық экономика

Тәуелдік жалғау соңғы дыбыс жақ тәуелдік жалғау

жекеше түрі көпше түрі дауысты І

ІІ ІІІ

-м -ң -ңыз, -ңіз -сы, -сі

-мыз, -міз -ң -ңыз, -ңіз -сы, -сі

дауыссыз І ІІ ІІІ

-ым, -ім -ың, -ің -ыңыз, -іңіз -ы, -і

-ымыз, -іміз -ың, -ің -ыңыз, -іңіз -ы, -і

Мысалы: жекеше түрі І ж. Менің өтінішім (мое заявление) ІІ ж. Сенің өтінішің (твое заявление)

19 Сіздің өтінішіңіз (Ваше заявление) ІІІ ж. Оның өтініші (его(ее) заявление)

Ұлттық экономика

Кез келген мемлекеттің экономикасы сол елдің ұлттық ерекшеліктеріне, салт-дәстүріне, шаруашылықты жүргізу тарихына сүйенетіні белгілі.

Ұлттық экономиканың қызметіне елдің экономикалық аумағында жүзеге асырылатын шаруашылық бірліктердің жиынтығы жатады. Ұлттық экономиканың қызметін Үкімет, жеке тұлғалар, пайда алмайтын жекеше ұйымдар, кәсіпорындар, фирмалар, компаниялар құрайды.

Ұлттық экономика төмендегідей салалардан тұрады: өнеркәсіп өндірісі, ауыл шаруашылығы, көлік, құрылыс және сауда.

Ұлттық есепшіліктің халықаралық практикасында экономикалық аумақ санатына мыналар жатады: еседегі әкімшілік басқарудың еркін тауар-ақша айналысы жүзеге асырылатын аумағы, әуе кеңістігі, мемлекеттің балық аулауға, шикізат, отын өндіруге айрықша құқығы бар аумақтық су мен континенттік қайран жатады.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) аумақ – территория ұйым – организация ұлттық – национальный жеке тұлға – личность үкімет – правительство сауда – торговля өндіріс – производсто халықаралық – международный әкімшілік – административный құқық – право шикізат – сырье кеңістік – пространство отын – топливо шаруашылық – хозяйство өнеркәсіп – промышленность

Тапсырмалар

1-тапсырма. Төмендегі сөздерді тәуелдеңіз және орыс тіліне аударыңыз. Фирма, көлік, факультет, мамандық, кітап. 2-тапсырма. Үлгі бойынша мәтіннен тәуелдік жалғаулы сөз тіркестерін

теріп жазыңыз.

Үлгі: Мемлекеттің экономика+сы (-сы – тәуелдік жалғауының ІІІ жағы) 3-тапсырма. Берілген сөйлемдерге сұрақ қойыңыз.

20

- Кез келген мемлекеттің экономикасы сол елдің ұлттық ерекшеліктеріне, салт-дәстүріне, шаруашылықты жүргізу тарихына сүйенеді.

- ...........................................................................................? - Ұлттық экономиканың қызметін үкімет, жеке тұлғалар, пайда алмайтын

жекеше ұйымдар, кәсіпорындар, фирмалар, компаниялар құрайды. - ........................................................................................... ? - Ұлттық есепшіліктің халықаралық практикасында экономикалық аумақ

санатына әуе кеңістігі, мемлекеттің балық аулауға, еркін тауар-ақша айналысы мен шикізат, жатады.

- ........................................................................................... ? 4 -тапсырма. Мәтін бойынша сұраққа жауап беріңіз.

- Ұлттық экономиканың қызметіне не жатады? -............................................................................................... . - Ұлттық экономиканың қызметін нелер құрайды? -............................................................................................... . - Ұлттық экономика қандай салалардан тұрады? - ............................................................................................. . - Ұлттық экономика дегеніміз не? - ............................................................................................ . - Ұлттық есепшіліктің халықаралық практикасында экономикалық аумақ

санатына нелер жатады? - ........................................................................................... . 5-тапсырма. Сөз тіркестерін орыс тіліне аударып, сөйлем құраңыз.

ұлттық нарықтық халықаралық экономика мемлекеттік отандық

6-тапсырма. Тәуелдік жалғаулы сөз тіркестерін қазақ тіліне аударып,

сөйлем құраңыз. Здание университета, зачетная книжка студента, кабинет декана

факультета, библиотека университета. 6-сабақ. Грамматика: Септік жалғау Лексика: Пайда

21

Септік жалғаулары

септік жалғаулары

22

Сөздердің септелуі

септіктер мысалы Атау апайы (ее(его) старшая сестра), қала (город) Ілік апайының (ее сестры), қаланың (города) Барыс апайына (ее сестре), қалаға (в город) Табыс апайын (ее сестру), қаланы (город) Жатыс апайында (у ее сестры), қалада (в городе) Шығыс апайынан (от ее сестры), қаладан (из города) Көмектес апайымен (с ее сестрой), қаламен (с городом)

Пайда

септік-тер

сұрақтары

дауыс-тылар-

дан кейін

үнді-лерден кейін (м, н,

ң басқа)

м, н, ң үнді-

лерден кейін

қатаң-дар-дан, б, в, г, д ұяңда-рынан кейін

ұяң-дардан кейін (б, в, г, д басқа)

тәуел-дік жалға-уының

І, ІІ жағы-

нан кейін

тәуел-дік жалға-уының

ІІІ жағы-

нан кейін

Атау септік (И.п.)

кім? (кто?) не? (что?)

- - - - - - -

Ілік септік (Р.п.)

кімнің? (кого? чей? чья? чье?) ненің? (чего?)

-ның -нің

-дың -дің

-ның -нің

-тың -тің

-дың -дің

-ның -нің

-ның -нің

Барыс септік (Д.-направ.п.)

кімге? (кому?) неге? (чему? зачем?) қайда? (куда?)

-ға -ге

-ға -ге

-ға -ге

-қа -ке

-ға -ге

-а -е

-на -не

Табыс септік (В.п.)

кімді? (кого?) нені? (что?)

-ны -ні

-ды -ді

-ды -ді

-ты -ті

-ды -ді

-ды -ді

-н

Жатыс септік (Мест.п.)

кімде? (у кого?) неде? (у чего? в чем?) қайда? (где?) қашан? (когда?)

-да -де

-да -де

-да -де

-та -те

-да -де

-да -де

-нда -нде

Шығыс септік (Исх. п.)

кімнен? (от кого?) неден? (от чего? из чего?) қайдан? (откуда?) қашаннан? (с каких пор?)

-дан -ден

-дан -ден

-нан -нен

-тан -тен

-дан -ден

-нан -нен

-нан -нен

Көмек- тес септік (Т.п.)

кіммен? (кем?) немен? (чем?) қалай (как?)

-мен -мен -мен -пен -бен -мен -мен

23

Саудамен айналысатын адамдардың арасында жиі кездесетін термин – «пайда». Сатып алушы да, сатушы да, ең алдымен, сатуда, сатып алу, айырбастау процесінде түсетін пайданы есептейтіні сөзсіз.

Табыскер әр ісін түсетін пайданы болжап барып бастайды. Кейде болжал ақталуы мүмкін. Ақталған жағдайда пайдаға кенеледі, ал ақталмаған жағдайда залал шегері анық.

Сонымен, пайда дегеніміз – табыстың шығыстан асып түсетін ақшалай қаражат сомасы.

Пайданың биржалық пайда, баланстық пайда, кәсіпорынның пайдасы, құрылтайшы пайдасы, тұтынушының пайдасы сияқты түрлері бар.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) сауда – торговля құрылтайшы – учредитель пайда – польза тұтынушы – потребитель табыс – доход табыскер – умеющий добывать, зарабатывать залал –убыток шығыс – расход кәсіпорын – предприятие мүмкін – возможно болжал – предположение

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын баяндаңыз. 2-тапсырма. Берілген сөздерді септеңіз және сөйлем құраңыз. Пайда, тұтынушы, табыс, студенті, оқушым. 3-тапсырма. Берілген үлгі бойынша мәтіннен ілік, барыс, көмектес

септіктеріндегі сөздерді теріп жазыңыз.

Үлгі: ілік септік барыс септік көмектес септік

адамдар+дың

4-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті ілік септік жалғауын қойып,

берілген мәтінді көшіріп жазыңыз. Тауарды сатып аларда, біз тауар... сапасына, түр-түсіне және міндетті

түрде бағасына көңіл аударатынымыз белгілі.

24

Баға дегеніміз – өнім..., бұйым..., тауар..., жұмыстар..., қызметтер... ақшалай құны. Баға өндірістік шығынға, істелген еңбек мөлшеріне, орташа пайда... сомасына, сұраныс пен ұсынысқа, басқа да факторларға байланысты қалыптасады.

Баға... мынадай түрлері бар: биржалық баға, әділ баға, шартты баға, көтерме сауда бағасы, босату бағасы, сатушы бағасы, еркін баға.

Құн – тауар... бағасы немесе тауарларды, негізгі құрал жабдықты сатып алуға, жұмыстарды орындауға және қызметтерді көрсетуге, игіліктерді сатып алуға жұмсалған ақшалай шығын.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) 5-тапсырма. Көп нүктенің орнына тиісті септік жалғауларын қойыңыз. Әсет тапсырма... орындады. Олжас Ұлттық банк… жұмыс істейді. Біз...

университет Серікбаев көшесі… орналасқан. Директор... орынбасары Астана… кетті. Ол оқу, білім мақал-мәтелдер… көп жаттады. Сағат сегіз… екі… дейін сабақ болады.

7-сабақ. Грамматика: а) етістік ә) тұйық етістік б) болымсыз етістік Лексика: Салықты не үшін төлейміз?

Етістік

Етістік (глагол) – заттың қимылын, іс-әрекетін білдіретін сөз табы. Етістік не істеді? не қылды? қайтті? деген сұрақтарға жауап береді.

Тұйық етістік

Тұйық етістік (неопределенная форма глагола) – етістіктің ерекше түрі.

Тұйық етістік қимылдың, іс-әрекеттің атауы ретінде қолданылады да, етістік тұлғаларына тән шақтық мағынаны да, жақтық мағынаны да білдірмейді. Тұйық етістік -у жұрнағы арқылы жасалады: сұра+у, жүр+у.

Тұйық етістіктің тәуелденуі.

жақ жекеше көпше І келуім келуіміз ІІ келуің келулерің келуіңіз келулеріңіз

ІІІ келуі келулері Тұйық етістіктің септелуі.

септіктер мысалдар

25 Атау бару, келуім, көрулері Ілік барудың, келуімнің, көрулерінің Барыс баруға, келуіме, көрулеріне Табыс баруды, келуімді, көрулерін Жатыс баруда, келуімде, көрулерінде Шығыс барудан, келуімнен, көрулерінен Көмектес барумен, келуіммен, көрулерімен

Болымсыз етістік

Қимылдың, іс-әрекеттің болмауын, іске аспауын білдіретін етістіктерді болымсыз етістік (отрицательная форма глагола) дейді. Болымсыз етістік -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе жұрнақтары мен жоқ, емес сөздерінің тіркесуі арқылы жасалады: бар+ма, кел+ме, айтқан жоқ, барған емес.

Салықты не үшін төлейміз? Салық дегеніміз – үкіметтің кәсіпорындардан, адамдардан алған төлемі.

Үкіметті, әскерді, милицияны ұстау үшін халықтан салық жиналады. Салық бірінші рет Қытайда пайда болды. А.Смит салықты «әділетті салық» деп атаған.

Салық салу тәсіліне қарай төте және жанама салық болып бөлінеді. Салықтың мынадай міндеттері бар: - қазыналық міндет (мобилизационная функция); - бөлу міндеті; - ынталандыру міндеті; - шектеу міндеті; - бақылау-бөлу міндеті. Жергілікті салықтарға мыналар жатады: - жер салығы; - заңды және жеке тұлғалардың мүлкіне салынатын салық; - көлік құралдарына салынатын салық; - жол салықтары.

(З.Күзекова мен Г.Қарақұсованың «Қазақ тілі» кітабынан) салық – налог үкімет – правительство әділетті – справедливый төлем – оплата жанама – косвенный төте – прямой міндет – задача, обязанность бөлу – распределить шектеу – разграничение жергілікті – местный жеке тұлға – частное лицо мүлік салығы – налог на имущество заңды тұлға – юридическое лицо жер салығы – налог на землю жол салығы – налог на дорогу

26 ынталандыру – стимулирование, поощрение бақылау – контролировать, наблюдение

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын баяндаңыз. 2-тапсырма. «Салықты не үшін төлейміз?» мәтінінен тұйық етістіктерді

теріп жазып, сөз тіркесін құраңыз. 3-тапсырма. Берілген мәтіннен болымсыз етістіктерді теріп жазыңыз. Нарықтық экономика кезінде жаңа мамандық – аудитор мамандығы пайда

болды. Аудитор – кәсіпорынның қаржылай шаруашылық қызметін тексеретін сенімді тұлға, яғни арнайы лицензиясы бар маман.

Бүгінгі аудитор қызметі тек тексеруші ретінде ғана емес, сол сияқты кеңесші-аналитик рөлін де атқарады. Аудиторлар кәсіпорынның қаржы қызметіндегі қателерді тауып, оларды болдырмауға көмектеседі.

Брокер – басқа адамдардың атынан тауарларды, ақша номиналдарын немесе акцияларды сатып алатын және сататын адам.

Брокер өкіл емес, әрбір жақтың шарттық қатынасына қатыспайды, ол жекелеген тапсырмалар негізінді жұмыс жасайды. Брокер әрбір жеке келісімді жасауға арнаулы өкілеттік шегінде ғана әрекет етуге міндетті.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) 4-тапсырма. Төмендегі тапсырманы үлгі бойынша орындаңыз. Үлгі: Мен инженермін – Жоқ, мен инженер емеспін, оқытушымын. 1. Біз оқытушымыз. 2. Сен дәрісханадасыңдар. 3. Ол үнемшіл. 4. Сіз

тұтынушысыз. 5. Сендер табыскерсіңдер. 6. Олар Астана қаласында. 7. Сен банкке ертең келесің. 8. Олар саудамен айналысатын адамдардың арасында жиі болады.

5-тапсырма. Төменде берілген мәтіннен тұйық етістіктерді тауып, қай септікте тұрғанын анықтаңыз.

Маркетинг – істелетін іс пайдамен шығу үшін оны алдын-ала жоспарлайды, сол сала бойынша басқалар не істеп жатқаны жөнінде мәлімет ақпарат жинайды.

Маркетинг – сауда қызметін ұйымдастыру мен басқару жүйесі. Ол табыс табу мақсатымен нарықта тауарлардың жылжытылуын және өткізілуін тездетуге бағытталады.

Маркетингтің мәні – экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі, психологияны, жоспарлауды, болжауды оңтайлы ұштастыру, яғни тауарларды өндіру мен өткізу туралы ғылым.

27

Маркетингтік ақпарат – нарық билеген елде экономиканы ілгері жылжытудың басты тетігі, көзі, яғни маркетингтік ақпарат бағыт-бағдар беретін компас сияқты.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) 8-сабақ. Грамматика: Етістіктің шақтары: келер шақ Лексика: Ақша айналымы

Етістіктің шақтары

Сөйлеп тұрған сәтке байланысты қимылдың өту мезгілін білдіру етістіктің шағы (времена глагола) деп аталады. Етістіктің шақтары:

1) осы шақ (настоящее время); 2) өткен шақ (прошедшее время); 3) келер шақ (будущее время).

Келер шақ болжалды келер шақ (будущее предположительное время глагола)

мақсатты келер шақ (будущее время намерения)

ауыспалы келер шақ (переходное будущее время)

- ар + -ер + □ -р -с

+ -мақ,-мек -бақ,-бек + □ -пақ,-пек

+ - а - е + □ - й

Болжалды келер шақтың жіктелуі

жақ жекеше көпше І Мен жазармын (возможно,

напишу)

Біз жазармыз (возможно, напишем)

ІІ Сен жазарсың (возможно, напишешь)

Сендер жазарсыңдар (возможно, напишете)

Сіз жазарсыз (возможно, напишете)

Сіздер жазарсыздар (возможно, напишете)

ІІІ Ол жазар (возможно, напишет) Олар жазар (возможно, напишут)

28

Мақсатты келер шақтың жіктелуі

жақ жекеше көпше І Мен тапсырмақпын (я

намерен сдать) Біз тапсырмақпыз (мы намерены сдать)

ІІ Сен тапсырмақсың (ты намерен сдать)

Сендер тапсырмақсыңдар (вы намерены сдать)

Сіз тапсырмақсыз (Вы намерены сдать)

Сіздер тапсырмақсыздар (Вы намерены сдать)

ІІІ Ол тапсырмақ (он намерен сдать)

Олар тапсырмақ (они намерены сдать)

Ауыспалы келер шақтың жіктелуі

жақ жекеше көпше І оқимын оқимыз ІІ оқисың оқисыңдар

оқисыз оқисыздар ІІІ оқиды оқиды

Ақша айналымы

Ақша – тауарлар мен көрсетілетін қызметтердің өлшемі болып табылады. Ол кез-келген тауарлар мен көрсетілетін қызметтерге айырбасталатын ерекше тауар.

Капиталистік қоғамға дейінгі формацияларда ақшаның рөлін түрлі тауарлар, мыс, аң терісі, астық, мал атқарды. Мысалы: Жібек Жолының гүлденіп тұрған кезінде ақша орнына жібектің жұмсалғаны белгілі. Жібекті патшалар мен хандарға ең бағалы сый ретінде тарту еткен.

Кейіннен тауар өндірісінің дамуына байланысты балама рөлді алтын, күміс атқара бастады. Одан әрі ақша белгілері – қағаз ақша, құны толымсыз ақшалар, меншікті құны жоқ, бірақ ақша орнын басқан тағы сол сияқты заттар айналысқа түсе бастады.

Елдің ақша айналысын ұйымдастырудың мемлекет белгілеген нысандары оның ақша жүйесін құрайды. Мемлекет ақша өлшемін (теңге, сом, рубль, доллар, марка, т.б.) баға ауқымын, айналыстағы ақша белгілерін түрлерін, олардың шығарылу тәртібін, ақшамен қамтамасыз ету сипатын, қолма қол ақшасыз төлем айналымының нысандарын, ұлттық валюталық бағамен айқындайды. Белгілі бір уақыт кезеңінде ақшаның саны ақшаның массасын құрайды. Айналыс құралдары, құн өлшемдері, жинақ қаражаты ақша болып табылады.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан )

Жібек Жолы – Шелковый Путь

29 мемлекет – государство қамтамасыз ету – обеспечить құн – стоимость патша – царь айналыс құралдары – оборот на средства жинақ – сбережение ерекше – особенный ұлттық – национальный нысан – объект

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз. 2-тапсырма. Мәтіннен келер шақта тұрған етістіктерді теріп жазыңыз. 3-тапсырма. Төменде берілген етістіктерді үлгі бойынша мақсатты,

болжалды келер шақта жіктеп, сөйлем құраңыз. Сату, қамтамасыз ету, жұмсау, атқару, бағалау, төлеу. Үлгі:

Мақсатты келер шақ жақ жекеше түрі жақ көпше түрі І ІІ ІІІ

сатпақпын сатпақсың сатпақсыз сатпақ

І ІІ ІІІ

сатпақпыз сатпақсыңдар сатпақсыздар сатпақ

Болжалды келер шақ жақ жекеше түрі жақ көпше түрі І ІІ ІІІ

сатармын сатарсың сатарсыз сатар

І ІІ ІІІ

сатармыз сатарсыңдар сатарсыздар сатар

4-тапсырма. Төмендегі сөз тіркестерін пайдалана отырып, «Іскерлік

байланыс» тақырыбына сұхбат құрастырыңыз. Іскерлік байланыс орнату, ынтымақтастық қарым-қатынас, шетел

фирмаларымен байланыс, мәселелерді талқылау, жеткізу шарты қолайлы, сату және сатып алу, бағасына келісу, сұранысқа ие, мүмкіншілік жасау, тәжірибе алмасу, тауарды көрсету, кепілдеме беру, стандартқа сәйкес.

30

5-тапсырма. Мақал-мәтелдерден етістіктің келер шақ түрлерін тауып, олардың қандай жұрнақтар арқылы жасалып тұрғанын айтыңыз.

Еңбек ерлікке жеткізер, Ерлік елдікке жеткізер. Ақылды кісі азбайды, Асыл бұйым тозбайды. Білегі күшті бірді жығар, Білімі күшті мыңды жығар. Көре-көре көсем боласың, Сөйлей-сөйлей шешен боласың. Жақсымен жолдас болсаң – жетерсің мұратқа, Жаманмен жолдас болсаң – қаларсың ұятқа.

9-сабақ. Грамматика: Осы шақ Лексика: Несие

Осы шақ

нақ осы шақ (очевидное настоящее время глагола)

ауыспалы осы шақ (переходное настоящее время)

жай түрі күрделі түрі отыр тұр жүр + □ жатыр

+ -ып, -іп, -п + отыр + □ -а, -е, -й тұр жүр жатыр

+-а, -е, -й + жіктік жалғау

мысалы

отыр+мын отыр+сың отыр+сыз отыр □

жаз+ып отыр+мын жаз+ып отыр+сың жаз+ып отыр+сыз жаз+ып отыр□

бар+а+мын бар+а+сың бар+а+сыз бар+а+ды

Несие

Адамдарға әр уақытта ақша қажет екені белгілі. Ақша бизнесін дамыту

үшін кәсіпкерлерге де, жаңа пәтер, автокөлік сатып алу үшін жеке тұлғаға да ақша қажет.

31

Банктер ерте кезден бастап ақшаны сақтаудан, есеп айырысудан басқа банк операциясының тағы бір үшінші түрі несие берумен айналысады.

Несие – несиегердің екінші тұлғаға, қарызгерге беретін ақшалай немесе заттай нысандағы қарыз ақшасы. Ол қатаң түрде белгіленген мерзім өткен соң белгілі пайыз төлеп қайтару шартымен беріледі.

Қазір банктер ең тиімді коммерциялық пайыз мөлшерін ұсына отырып, ұзақ мерзімді және қысқа мерзімді несие беруде. Бірақ кез келген банк кепілдіксіз несие бере алмайды. Кез келген банк иесі несие ісінің мынадай қағидаларын естен шығармауы тиіс: кепілдік, мерзімділік, қайтарымдылық, төлемділік. Сондықтан да несие аларда сізден кепілдеушіңіздің бар қырын немесе кепіл затыңызды сұрайды.

Кепіл ретінде қозғалмайтын мүліктерді, құрал-жабдықтарды, құнды қағаздарды немесе сұранысқа ие тауарларды пайдалануға болады.

Кәсіпкер несие аларда банкке шығысы мен кірісі есептелген бизнес-жоспарын ұсынады.

Ұсынылған құжаттарды қарап, банктің несие комиссиясы сізге несие беру-бермеу керектігін шешеді.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) несие – кредит кәсіпкер – предприниматель кепілдік – залог қағида – принцип; правило құнды қағаздар – ценные бумаги құжат – документ шешу – решить кепіл – гарантия сұраныс – спрос мүлік – имущество қайтарымдылық – возвратность мерзімділік – срочность төлемділік – платежность пайыз – процент

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын баяндаңыз. 2-тапсырма. Мәтіндегі етістіктерді үлгі бойынша нақ осы шақтың күрделі

түріне айналдырыңыз. Үлгі: Айналысады – айналысып отыр, ... ... . 3-тапсырма. Берілген сөйлемдерді қазақ тіліне аударыңыз. Кредит – заем, предоставляемый в денежной форме на условиях

возвратности и платежности. Надо платить процент за пользование. Уровень кредитоспособности оценивается на основе анализа финансового положения заемщика. Кредит – разовый заем.

4-тапсырма. Төменде берілген етістіктерді үлгі бойынша нақ осы шақта

(күрделі түрі) және ауыспалы осы шақта жіктеп, сөйлем құраңыз.

32

Бағалау (оценивать), таңдау, пайдалану, үнемдеу, тұрақтандыру (стабилизировать).

Үлгі: Нақ осы шақ

жақ жекеше түрі жақ көпше түрі І ІІ ІІІ

бағалап жатырмын бағалап жатырсың бағалап жатырсыз бағалап жатыр

І ІІ ІІІ

бағалап жатырмыз бағалап жатырсыңдар бағалап жатырсыздар бағалап жатыр

Ауыспалы осы шақ жақ жекеше түрі жақ көпше түрі І ІІ ІІІ

бағалаймын бағалайсың бағалайсыз бағалайды

І ІІ ІІІ

бағалаймыз бағалайсыңдар бағалайсыздар бағалайды

5-тапсырма. Жақша ішінде берілген етістіктерді осы шақ тұлғасына

қойыңыз.

Банктер ерте кезден бастап ақшаны сақтаудан, есеп айырысудан басқа банк операциясының тағы бір үшінші түрі несие берумен ... .

айналысу

Несие қатаң түрде белгіленген мерзім өткен соң белгілі пайыз төлеп қайтару шартымен ... .

берілу

Несие аларда сізден кепілдеушіңіздің бар қырын немесе кепіл затыңызды ... .

сұрау

Кепіл ретінде қозғалмайтын мүліктерді, құрал-жабдықтарды, құнды қағаздарды немесе сұранысқа ие тауарларды ... .

пайдалану

Кәсіпкер несие аларда банкке шығысы мен кірісі есептелген бизнес-жоспарын ... .

ұсыну

Ұсынылған құжаттарды қарап, банктің несие комиссиясы сізге несие беру-бермеу керектігін ... .

шешу

10-сабақ. Грамматика: Өткен шақ Лексика: Ақша

Өткен шақ

33 жедел өткен шақ (очевидное прошедшее время)

бұрынғы өткен шақ (давнопрошедшее время)

ауыспалы өткен шақ (переходное прошедшее время)

+ -ды/-ді + □ -ты/-ті

1) + -ған/ген, -қан/-кен + □

2) + -ып, -іп, -п + □

+ -а, -е, -й + □

мысалы көр+ді+м көр+ді+ң көр+ді+ңіз көр+ді□

айт+қан+мын айт+қан+сың айт+қан+сыз

айт+қан□

бар+а+мын бар+а+сың бар+а+сыз бар+а+ды

Ақша

Ақша дегеніміз – адам баласының сауданы жеңілдету мен басқа да экономикалық мәселелерді шешу үшін пайданалынатын ерекше бір заттардың жалпы атауы.

Расында, біз ақша операциясын жасау үшін ақшаның белгілі түрін пайдаланамыз, ол: металл, тиындар немесе қағаз банкнот болуы мүмкін.

Қағаз ақшалар ақша айналымға ертедегі Қытайға IX ғасырға жіберілген болатын. Басқа елдерде «нағыз ақшаның» орнына жүретін ақшалар кеңінен қолданылған. Мұндай ақшалардың құны патшалардың мөрі мен банкирлердің, саудагерлердің қолымен, жеке мөрімен куәландырылған.

Мысалы, Ресейде мұндай ақшаның рөлін штемпель басылған былғары атқарса, Қытайда XIII ғасырда император Хубилай ақшаны тұт ағашының қабығынан «ойып жасауды» бұйырады. Мұндай ақшаны өзінің императорлық мөрімен куәландырады.

Батыс мәдениетінде қағаз ақшаны шығару алғаш рет ХҮІ ғ. Солтүстік Американың Массачусетс Штатына тиесілі.

Еуропада Американың тәжірибесін пайдаланып, 1716-1720 жылдары Францияда атақты экономист және банкир Джонло банкісінде банкноттар шығара бастады. Алғашқыда қазір банк билеттері деп атап жүрген банкноттар кеңінен тарады. Мұндай банк билеттеріне банкирдің қолы қойылып берілді. Бұл оның билет берген адамға онда көрсетілген соманы кез-келген уақытта төлеуге міндеттілігін көрсететін еді.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) сауда – торговля патша – царь мәселе – проблема айналым – оборот мөр – печать куәландыру – удостоверять батыс – запад мәдениет – культура

34

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз.

2-тапсырма. Мәтіннен өткен шақта тұрған етістіктерді теріп жазыңыз және

оларды түрлеріне қарай ажыратыңыз.

3-тапсырма. Сөз тіркестерін орыс тіліне аударып, сөйлем құраңыз.

металл алтын ақша қағаз

4-тапсырма. Мәтіннің көмегімен берілген сұрақтарға жауап беріңіз. - Ақша дегеніміз не? - ................................................................................................. . - Ақша операциясын жасау үшін нелерді пайдаланған? - ................................................................................................. . - Батыс мәдениетінде қағаз ақшаны шығару алғаш рет қай елде, қай жылы

шығарыла бастады? - ................................................................................................. . - Қай жылдары Францияда атақты экономист және банкир Джонло

банкісінде банкноттар шығара бастады? - ................................................................................................. . 5-тапсырма. Етістіктерді өткен шаққа айналдырыңыз. Үлгі: Менің досым кітап оқып отыр. – Менің досым кітап оқыды. Менің апайым салық комитетінде жұмыс істеп жүр. Бұл бөлмеде менің

достарым тұрады. Менің қарындасым хат жазып отыр. Үстелдің үстінде қарындаш, кітап, дәптер жатыр. Мен «Экономикалық теория» кітабын оқып отырмын. Маржан техникалық университетте оқып жүр. Біз сабаққа кешікпейміз. Бүгін қазақ тілі сабағы, сондықтан мен «Қазақстан – менің Отаным» тақырыбына шығарма жазып отырмын. Біз ертең театрға барамыз.

11-сабақ. Грамматика: Етістіктің райлары: ашық рай Лексика: Банк қызметі

Ашық рай

35

Ашық рай (изъявительное наклонение) етістіктің шақ мағынасын

білдірумен байланысты (өткен шақ, осы шақ, келер шақ) сөйлеушінің шындық деп баяндауын білдіреді. Мысалы: Студенттер сабақта отыр (осы шақ). Банк салымшылары көп табыс әкелді (өткен шақ).

Банк қызметі

Банк – несие, есеп айырысу, касса операциялары мен басқа да операцияларды жүзеге асыратын мамандандырылған қаржы мекемесі.

Банктің негізгі қызметі: өзінің айналасындағы меншікті және тартылған ақшалай қаражатты шоғырландырады. Жиналған ақшаларды несие түрінде уақытша пайдалануға береді. Сол сияқты кәсіпорындар, мекемелер немесе жекелеген тұлғалар арасындағы өзара төлемдер мен есептеулерде делдалдық қызмет етеді.

Банктің құзырына жаңа ақша шығару мен бағалы қағаздар шығару да кіреді. Банк елдегі, республикадағы, мемлекеттегі ақша айналымын реттейді.

Банктер, ең бірінші, инфляция болмас үшін Ұлттық банк коммерциялық банктегі ақша айналымын үнемі тексеріп отырады. Ақша айналымы заңын ақша саясаты өмірге келтірген. Осы заңды ескермесек, үлкен инфляция болады. Ақша айналымы заңына Кеңес Одағы кезінде қараған жоқ. Неге десеңіз, ол қажетсіз болды. Ақша айналымы сферасы өте тар болды.

Дүние жүзіндегі ең бай мекемелер, әрине, банктер. Мемлекеттің өзі де қарызды банктерден алатын кездері болады. Еліміздің байлығы, беделі қазір осы экономистерге, банкирлерге тікелей байланысты.

Валюталық саясат теңгенің күшті болуын қарайды. Шетелден әкелінген ақшаның заңсыз айналуын бақылайды.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан )

мамандандырылған – специализированный несие – кредит делдалдық – посредничество айналым – оборот

36 ағымдағы – текущий саясат – политика Кеңес Одағы – Советский Союз мекеме – учреждение төлем – платеж қарыз – долг бақылау – контролировать тұлға – личность үнемі – постоянно пайдалану – использовать

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын баяндаңыз.

2-тапсырма. Мәтінді және қосымша материалдарды пайдалана отырып,

«Банкте» тақырыбына сұхбат құрастырыңыз. 3-тапсырма. Мәтіннен осы, келер, өткен шақтарда тұрған етістіктерді

теріп жазып, кестені толытырыңыз.

осы шақ келер шақ өткен шақ 4-тапсырма. Мәтіннен етістіктермен байланысып тұрған зат есімді

тіркестерді теріп жазыңыз. 5-тапсырма. Берілген сөздерді байланыстырып, сөйлем құраңыз. Шоғырландыру, тексеру, бақылау, пайдалану, реттеу, қызмет ету,

бақылау. 12-сабақ. Грамматика: Қалау рай Лексика: Депозит

Қалау рай

37

Қалау рай (желательное наклонение) іс иесінің қимылды, іс-әрекетті қалауын, соған ынтасын, ниетін білдіреді де, белгілі жолдармен жасалады.

Қалау райдың жіктелуі

жақ жекеше көпше -ғы, -гі, -қы, -кі + кел

І Менің барғым келді (мне захочется пойти)

Біздің барғымыз келді (нам захочется пойти)

ІІ Сенің барғың келді (тебе захочется пойти)

Сендердің барғыларың келді (вам захочется пойти)

Сіздің барғыңыз келді (Вам захочется пойти)

Сіздердің барғыларыңыз келді (Вам захочется пойти)

ІІІ Оның барғысы келді (ему захочется пойти)

Олардың барғысы келді (им захочется пойти)

Депозит

Депозит – заңды немесе жеке тұлғалардың банктер мен басқа да мекемелерге белгілі бір мерзімге салған салымдары.

Мұндай салымдар салымшылардың алғашқы талап етуі бойынша қайтарылуы тиіс. Депозит – банктердің ақша көздерінің бір түрі. Осы көз есебінен қарызгерлерге несие беріледі. Депозит бойынша салымшыларға пайыз төленеді. Пайыздың мөлшері қаражаттық банк қарамағында болу мерзімге байланысты.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) заңды – юридический салымшы – вкладчик мекеме – учреждение салым – вклад пайыз – процент мерзім – срок несие – кредит

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз. 2-тапсырма. Берілген сөз тіркестерін қатыстырып, сөйлем құраңыз. Жеке тұлға, бағалы қағаз, депозитті пайдалану, пайыз мөлшері.

38

3-тапсырма. Берілген сұхбатты рөлге бөліп оқыңыз. - Сәлеметсіз бе? Мен, Ыбыраев Асқар Асанұлы, «Іңкәр» фирмасының бас

есепшісімін. Сіздердің банктеріңізден есеп ашқымыз келеді. - Өте жақсы. Біз сіздермен қызмет жасауға дайынбыз. Банктік есеп ашу

үшін банкпен келісім жасау керек. Ол үшін мынадай құжаттар қажет: сіздердің фимрмаларыңыздың нотариалдық кеңседе куәландырылған құрылтайшы құжаттарының көшірмесі; мемлекеттік тіркеу куәлігі; салық инспекциясының тіркеу статистикалық карточкасы; банктік есеп ашу туралы мекеме басшысының қол қойған арызы.

- Осы құжаттарды өткізген соң не істеу керек? - Аталған құжаттарды ұсынған соң, біз мекеменің басшысы мен бас

есепшісінің қолы қойылған үлгі және мөртаңбасымен құжат толтырамыз. Содан соң келісімге тұрдық деп есептеп, осы қызметтерге ақысын төлейсіздер. Біз келісім бойынша есеп шотыңыздың нөмірін бекітеміз.

4-тапсырма. Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, үлгі бойынша қалау

рай формасында жіктеңіз. Үлгі:

жақ жекеше көпше І Менің салғым келді

Біздің салғымыз келді

ІІ Сенің салғың келді

Сендердің салғыларың келді

Сіздің салғыңыз келді

Сіздердің салғыларыңыз келді

ІІІ Оның салғысы келді Олардың салғылары келді

5-тапсырма. Берілген етістіктерді қалау рай формасына қойып, сөйлем

құраңыз. Төлеу, толтыру, пайдалану, алу, шығу. 13-сабақ. Грамматика: Бұйрық рай

Лексика: Ақша – сауданың тілі

Бұйрық рай

39

Бұйрық рай (повелительное наклонение) қимылдың тыңдаушыға я бөгде біреуге не өзіне қаратылып, бұйыра, талап, тілек етіле айту мағынасын білдіреді.

Бұйрық райдың жіктелуі.

жақ жекеше көпше І жазайын (давай напишу)

жазайық (давайте напишем)

ІІ жаз (напиши)

жазыңдар (напишите)

жазыңыз (напишите)

жазыңыздар (напишите)

ІІІ жазсын (пусть напишет)

жазсын (пусть напишут)

Ақша – сауданың тілі

Бір дана: «Ақша дегеніміз – сауданың айналатын жолы», - деп айтқан екен. Ал тағы бір дана ақшаны сауда әлемінде сөйлейтін әмбебап тілде теңеген екен. Екеуінікі де дұрыс-ақ.

Ақшаны дүниеге келтірген сауда және ол техникалық құрал ретінде тауар айырбасын жеңілдетті. Екі адамның қолында бір-біріне қажетті заты болса ғана ақшасыз тікелей айырбас жасау жеңілдеу болады.

Ақша саудаға қатысушылардың арасындағы алмастыруды жеңілдетеді, сондықтан да ақшаның бірінші рөлі – ол нарықтағы ақша айналымын қамтамасыз етуші құрал болуы. Сол себепті алдыңғы қатарлы елдердің ақша жүйесінде алтын мен күміс негізгі ақша тауары болып келді. Бұл қымбат металдар жер шарында көптеген елдерде ең түсінікті ақша тілі болып қабылданды. Бұл ішкі және сыртқы сауданы бірқатар жеңілдеткені белгілі.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) дана – мудрец әмбебап – универсальный сауда – торговля жеңілдету – облегчить нарық – рынок айналым – оборот жүйе – система қамтамасыз ету – обеспечить алтын – золото күміс – серебро

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын баяндаңыз. 2-тапсырма. Мақал-мәтелдерден бұйрық райлы етістіктерді тауып, қай

жақта айтылғанына назар аударыңыз.

40

Үлгі: айтпа – ІІ жақ, жекеше, анайы

Анаңа ауыр сөз айтпа, Атыңа ауыр жүк артпа. Аға алдында пейіліңді көрсет, Іні алдында мейіріңді көрсет. Оң қолың ұрыс бастаса, Сол қолың арашашы болсын. Досы көппен сыйлас, Досы азбен сырлас. Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен.

3-тапсырма. Берілген етістіктерді бұйрық райда жіктеңіз. Сату, айырбастау, алу. 4-тапсырма. Берілген етістіктерді кестеге толтырыңыз. Сену, жазу, жеңу, отыру, бару, келу, айту, орналасу, сөйлесу, салу,

сату.

Етістік -айын -айық

-ейін -ейік

-йын -йық

-йін -йік

-ыңдар -іңдер

-ңдар -ңдер

-ыңыздар -іңіздер

-ңыздар -ңіздер

-сын -сін

сену + + + + жазу + + + +

5-тапсырма. Төмендегі етістіктерді пайдаланып, сөйлем құраңыз. Жеңілдетейік, қабылдансын, алайын, орналасыңыз, жоспарла. 14-сабақ. Грамматика: Шартты рай

Лексика: Салым түрлері

Шартты рай

41

Шартты рай (условное наклонение) қимылдың, іс-әрекеттің болу-болмау, іске асу-аспау мүмкіндігінің шартын білдіреді де, -са, -се жұрнақтары арқылы жасалады. Шартты райдың жіктелуі

жақ жекеше көпше І оқысам (если я читаю) оқысақ (если мы читаем) ІІ оқысаң (если ты читаешь) оқысаңдар (если вы читаете) оқысаңыз (если Вы читаете) оқысаңыздар (если Вы читаете)

ІІІ оқыса (если он читает) оқыса (если они читают)

Салымның түрлері

Салым – жинақ банкілеріне және басқа банкілермен несие мекемелеріне сақталу мерзімі көрсетілмей салынатын жинақ ақша.

Салымның түрлері: талап ететін салым, ұсынушыға арналған салым – мұнда ақша салушының аты-жөні көрсетілмейді, мерзімдік салым – салымшы күні бұрын уағдаласылған мерзімнің аяғында белгіленген соманы жоғалтпастан ала алады.

Салымшы кез-келген уақытта қандай да болсын соманы жоғалтпастан алуына болатын және олар бойынша ағымдағы шоттар ашылмайтын басқа салым жинақ ақша салымы деп аталады.

Ал чек жазу немесе электрондық аудару арқылы алуға болатын салым ағымдағы шотқа арналған салым деп аталады.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) салым – вклад

42 уағдаласылған – оговоренные жинақ – сбережение ағымдағы – текущий аудару – переводить мерзім – срок түрі – вид мекеме – учреждение басқа – другой талап – требование ұсынушыға арналған – предназначен на предъявителя

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз. 2-тапсырма. Үлгі бойынша ұйымдастыру, жеңілдету етістіктерін бұйрық,

қалау, шартты райларда жіктеңіз. Үлгі:

жақ бұйрық рай қалау рай шартты рай

І жақ

ІІ жақ ІІІ жақ

3-тапсырма. Мәтіннен етістіктерді теріп жазып, шартты рай

формасына қойыңыз.

4-тапсырма. Берілген сұхбатты жатқа айтыңыз. - Қайырлы күн, мен сіздің банктен есеп ашқым келеді. - Сәлеметсіз бе, тиісті қағаздарыңызды толтырыңыз да, маған келіңіз. - Мен кейбір сұрақтарды анықтап алайын деп едім. - Иә, айтыңыз. - Салымның ең төменгі мөлшері қандай? - Салымның ең төменгі мөлшері 50 мың теңге. - Бір жылға қанша пайызға кепілдеме бересіздер?

43

- 25-30 %-ке дейін. Бұл салым көлемі мен сақталу мерзіміне байланысты. Одан басқа сіздің салымыңыз ай сайын бағаның өсуіне байланысты индекстеледі.

- Рақмет. Бұл маған тиімді. 5-тапсырма. Берілген етістіктерді шартты рай формасында жіктеңіз. Сөйлеу, беру, айту. 15-сабақ. Грамматика: Сын есім, оның түрлері Лексика: Банктік жүйе

Сын есім

Заттың сынын, сипатын, сапасын, түр-түсін, көлемін білдіріп, қандай? қай? деген сұрақтарға жауап беретін сөз табы сын есім (имя прилагательное) деп аталады.

сын есімнің түрлері мысалдар

құрамына қарай

(по составу)

дара (простые) тар, ұзын, қысқа, жеңіл, аласа күрделі

(сложные) ұзын бойлы, жақсы-жаман

тұлғасына қарай

(по способу образования)

негізгі (непроизводные)

көк (синий), тар (узкий), жас (молодой)

туынды (производные)

жаз+ғы (летний), күз+гі (осенний), қыс+қы (зимний); тарих+и (исторический), қазақ+ы (казахский), ғылым+и (научный)

мағынасына қарай

(по значению)

сапалық (качественные)

қатты (твердый), сирек (редкий), қап-қара (черный-черный), қызылдау (красноватый)

қатыстық (относительные)

күш+ті (сильный), мәдениет+ті (культурный); жаз+ғы (летний), кеш+кі (вечерний), көктем+гі (весенний); инженер+лік (инженерный), кандидат+тық (кандидатский)

Банктік жүйе

44

Банктік жүйе – өндірістік инфрақұрылым. Өндіріс болса, банк те керек. Банк бос капиталды өзіне жинап, оны мұқтаж болып отырған кәсіпорындар мен адамдарға қарызға береді.

Біздің елде банктік жүйе деңгейлі. Біріншісі – мемлекеттік, екіншісі – коммерциялық банктер. Ұлттық банк екінші деңгейдегі банктерді тексереді, тіркейді.

Әр банк ашылған сайын Ұлттық Банк лицензия береді. Ұлттық Банк басқа банктерді жиі тексереді. Банк жұмысы нашар болса, лицензияны қайтарып алады, жабады. Мысалы: Крамдсбанк.

Коммерциялық банктер екінші деңгейдегі банктерге жатады, әртүрлі мемлекеттік, акционерлік банктер де болады.

Банктік жүйенің екінші деңгейін төмендегі банктер ұсынады: - Мемлекеттік банк – ҚР Үкіметі шешімінің негізінде құрылған; - Шетел банктерінің қатысуымен құрылған банктер. Бұл банктердің

акциялырының үштен бір бөлігі ҚР резидент емес жеке меншігінде; - Мемлекетаралық банктер – мемлекетаралық келісім негізінде құрылған

банктер. Мұндай банктердің құрылтайшылары ҚР Үкіметі мен басқа мемлекеттер.

Банктер ашық және жабық түрдегі акционерлік қоғам және мемлекеттік кәсіпорындар түрінде құрылады.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) жүйе – система өндіріс – производство инфрақұрылым – инфраструктура мұқтаж – нужда кәсіпорын – предприятие қарыз – долг шешім – решение деңгей – уровень мемлекетаралық – межгосударственный құрылтайшы – учредитель үкімет – провительство қоғам – общество тексеру – проверять қайтару – возвращать жабу – закрыть ұсыну – предлагать қоғам – общество

Тапсырмалар 1-тапсырма. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын баяндаңыз. 2-тапсырма. Үлгі бойынша мәтіннен сын есімдерді теріп жазыңыз және

оларды мағыналық түрлеріне ажыратыңыз. Үлгі:

сапалық сын есімдер қатыстық сын есімдер бос банк+тік

45

3-тапсырма. Заттың түсін, көлемін, сапасын, дәмін білдіретін сын

есімдерді тауып жазыңыз. Сөйлем құраңыз. Заттың түсі: сары, ..., ..., ..., ... . көлемі: үлкен, ..., ..., ..., ... . сапасы: сапалы, ..., ..., ..., ... . дәмі: қышқыл, ..., ..., ..., ... . 4- тапсырма. Төменде берілген сын есімдерден негізгі және туынды сын

есімдерді тауып, үлгі бойынша топтастырып жазыңыз. Ақ, мемлекеттік, бағалы, ұзақ, сатылы, қоңыр, банктік, несиелік, заңды,

түзу, нарықтық, пайдалы, қисық, экономикалық, ұлттық, қысқа. Үлгі: Негізгі: ақ, ..., ..., ... . Туынды: мемлекет+тік, ..., ..., ... . 5-тапсырма. Жақша ішіндегі қажетті сөзді алып, сөйлемдерді көшіріп

жазыңыз. Қазақстанның (банктік операциясы, банктік жүйесі, банктік қызметі)

мемлекеттік, коммерциялық банктерден тұрады. (Мемлекеттік банктер, коммерциялық банктер, жинақтық банктер)

халыққа қызмет етеді. Көптеген банктер шетел валюталарымен жұмыс істеуге (анықтама, рұқсат,

лицензия) алады. Банктер (әлеуметтік, валюталық, сыртқы) саясатты жүзеге асырады. 6-тапсырма. Сөз тіркестерін орыс тіліне аударып, сөйлем құраңыз.

ұлттық мемлекеттік банк коммерциялық

мемлекеттік келісімді баға биржалық

46

7-тапсырма. Берілген мәтіннен сын сеімдерді табыңыз. Олардың жасалу жолдарына назар аударыңыз.

Қазақстанның банктік жүйесі мемлекеттік, коммерциялық банктерден тұрады.

Коммерциялық банктер әртүрлі банктік операциялар арқылы несие-есептік банктік кызмет атқарады. Коммерциялық банктер, негізінен, халыққа қызмет етеді. Банктер ақша, несие, валюталық саясатты жүзеге асырады.

Көптеген банктер шетел валюталарымен жүмыс істеуге лицензия алады. (З.Күзекова мен Г.Қарақұсованың «Қазақ тілі» кітабынан)

16-сабақ. Грамматика: Сын есімнің шырайлары: жай шырай Лексика: Нарықтық экономика

Жай шырай

Заттың жай белгісін, түрін, түсін, сапасын, дәмін т.б. көрсететін белгіні жай шырай дейміз. Мысалы: ақ (белый), үлкен (большой), биік (высокий).

Нарықтық экономика

Нарықтық экономиканың өзінің ерекше заңдары бар. Бірінші заңы: тауарды сатуда, сатып алуда, өндіруде ұсыныс пен сұранысты ескеру керек. Нарықтың екінші заңы: сапалы тауар өндіру арқылы нарықтағы бәсеке шартына жауап бере алатындай болу керек.

Бір-бірімен бәсекелесуші фирмалар мен кәсіпорындар баға белгілеу процесін басқара алмаса, олар тауарларын өткізе алмауы мүмкін.

Нарық жағдайында бәсекенің болмауынан нарықта өзінің бағасын ұсынатын монополистер пайда болады. Егер нарықтық шаруашылық пен баға белгілеу тетіктерін толық алып тастап, оның орнына экономиканы толық басқару әкімшілік және саяси шешімдер арқылы жүзеге асырылса, онда «таза» жоспарлы экономика дейтін пайда болады.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) нарықтық – рыночный заң – закон ұсыныс – предложение сұраныс – спрос нарық – рынок бәсеке – конкуренция шарт – условие баға – цена кәсіпорын – предприятие тетік – механизм шаруашылық – хозяйство әкімшілік – административный шешім – решение жоспарлы – плановые

47

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз. 2-тапсырма. Берілген сөздерге қажетті сын есімдерді қойып, сөз

тіркестерін құраңыз. Экономика, нарық, тауар, ұсыныс, сұраныс, бәсеке, фирма, кәсіпорын,

шаруашылық, шешім. 3-тапсырма. Көп нүктенің орнына қажетті сын есімдерді қойыңыз. Мына ... кітап екен. Мен ... демалыста жақсы демалдым. Астана

қаласында ... үйлер көп. Өскемен ... қала. Үй ... ағаштан салынған. Аулада ... заттар көп.

4-тапсырма. Тірек сөздерді пайдалана отырып, берілген мақал-мәтелдерді

аяқтаңыз.

Туған жердің жуасы да ... .

Тірек сөздер: қысқасы, тәтті, жақсы, ыстық, қызыл, ұзыны, жарық, жеңіл.

Отан оттан да ... .

Ел-елдің бәрі жақсы, Өз елің бәрінен де ... .

Еңбексіз өмір жоқ, Ауырсыз ... жоқ.

Білімдіге дүние ..., Білімсіздің күні кәріп.

Өнер алды – ... тіл.

Жіптің ..., сөздің ... жақсы.

5-тапсырма. Берілген сөздерден туынды сын есім жасаңыз, оларды

қатыстырып сөйлем құраңыз. Студент, экономика, сапа, нарық, өндіріс. 17-сабақ. Грамматика: салыстырмалы шырай Лексика: Менеджмент

Салыстырмалы шырай

48

шырай түрі

жасалу жолдары мысалдар

салыстырма-лы шырай (сравнитель-ная степень)

-рақ, -рек, -ырақ,-ірек

биі(к)г-ірек, жақсы-рақ, жұқа-рақ, күшті-рек, ұзын-ырақ, кіші-рек

-лау, -леу, -дау, -деу, -тау, теу

жақсы-лау, сары-лау, сұр-лау, кіші- леу, әдемі-леу, жасыл-дау, терең-деу, суық-тау, жұмсақ-тау, биік-теу

-қыл, -ғыл, -ғылт, -ғыш, -ғылтым, -қылтым, -шыл, -шіл, -шылтым, -шілтім, -ілдір, -қай

ақ-шыл, ақшылтым, сар-ғыш, сұр-ғылт, қыш-қылтым, көк-шіл, кө(к)г-ілдір, қоңыр-қай

Менеджмент

Нарық немесе қазіргі экономика үш тағанға сүйенеді. Оның бірі – менеджмент, екінші – маркетинг, үшіншісі – қаржы.

Менеджмент – өндірісті басқару принциптерінің әдіс-тәсілдерінің және құралдарының жиынтығы. Ол өндірістің тиімділігін арттырып, тұрақты табыс алу мақсатымен құрылатын экономикалық саясат.

Менеджментті қызметкерлер үшін заңды күші болатын және бәсекелестер үшін ықылас туғызатын нұсқаулықтар, ережелер, қағидалар т.б. нысанында жоғары лауазымды басшылық әзірлейді.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) әдіс-тәсіл – метод мақсат – цель қаржы – финансы өндіріс – производство басқару – управление жиынтық – сбор саясат – политика қызметкер – сотрудник бәсекелес – конкурент ереже – положение нұсқаулық – инструкция қағида – принцип; правило лауазымды – должностной

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын баяндаңыз. 2-тапсырма. Берілген сын есімдерден салыстырмалы шырай түрлерін

жасаңыз. Қысқа, ұзақ, тиімді, сенімді, сапалы, үнемді. Үлгі: қысқа – қысқа+лау, қысқа+рақ. 3-тапсырма. Мәтіннің көмегімен көп нүктенің орнына тиісті сөздерді

қойыңыз.

49

Нарық немесе ... экономика үш тағанға сүйенеді. Оның бірі – ..., екінші – маркетинг, ... – қаржы.

Менеджмент – өндірісті ... принциптерінің әдіс-тәсілдерінің және құралдарының жиынтығы. Ол өндірістің тиімділігін арттырып, ... табыс алу мақсатымен құрылатын ... саясат.

Менеджментті қызметкерлер үшін заңды күші болатын және бәсекелестер үшін ықылас туғызатын ..., ..., ... т.б. нысанында ... лауазымды басшылық әзірлейді.

4-тапсырма. Берілген сын есімдерді қатыстырып, сөйлем құраңыз. Кішірек, тиімдірек, қысқалау, үнемділеу. 5-тапсырма. Берілген мәтіннен сын есімдерді теріп жазыңыз. Мәтінді және

қосымша мәліметтерді пайдалана отырып, «Ақшаның пайда болу тарихы» тақырыбына шығарма жазыңыз.

Ақша – өнім мен тауар құнын бейнелейтін балама. Ол әр мемлекетте

әртүрлі аталғанымен негізгі сауда-саттық кезінде құн өлшемі ретінде пайдаланылатын металл және бағалы қағаз. Мысалы, Германиядағы ақша өлшемі – марка, Қытайда – юань, Ұлыбританияда – фунт-стерлинг. Сонымен қатар кейбір ақша өлшемдері бірнеше мемлекеттердің ақша қатынасында жүреді. Мысалы: Франция, Бельгия, Швейцария елдеріндегі ақша өлшемі – франк, бірқатар елдерде қазір қолданылып жүрген ақша өлшемі – крон, Ирак пен Югославияда – динар, ал АҚШ, Канада, Эфиопия мемлекеттерінің ақша өлшемі – доллар.

18-сабақ. Грамматика: Күшейтпелі шырай

Лексика: Бизнесмен

Күшейтпелі шырай

шырай түрі жасалу жолдары мысалдар

Юань (2005ж. серия)

5000 рубль 2006 Монеты

50

Күшейтпелі шырай (превосход-ная степень)

күшейткіш буындар арқылы жасалады

қап-қара, сап-сары, ұп-ұзын, жап-жақсы, есте сақтаңыз: аппақ (ап-ақ емес), көкпеңбек (көп-көк емес)

күшейткіш үстеулер арқылы жасалады:

ең (самый), өте (очень), тым (слишком), аса (наиболее), нағыз

(настоящий), тіпті (совсем)

өте жақсы, тым биік, тіпті жақын, өте тамаша, аса жақсы, тым үлкен, аса терең, шымқай қызыл, орасан зор

Бизнесмен

Ағылшын тілінен енген «бизнесмен» сөзінің орнына қазақша «табыскер», «іскер», «кәсіпкер» сөздерін қолданып жүргеніміз белгілі.

Табыскер – бизнеспен айналысушы «ақша жасаушы», айналымдағы табыс әкелетін капиталды иеленуші адам. Әрине, ол экономикалық, коммерциялық қызметке белсенді араласатын адам.

Кәсіпорындар мен ұйымдардың акцияларын иеленуші, бірақ тұрақты қызметі, қарамағанында ешкімі жоқ ірі меншік иесі бизнесмен бола алмайды.

Қоғамда бизнесменнің әлеуметтік және экономикалық мәртебесі тек оның капиталының, алған пайдасының көлеміне ғана байланысты емес, сонымен бірге өндірістік қызметті дамытуға, жаңа жұмыс орындарын құруға қосқан үлесіне, ауданға, облысқа, мемлекетіне берген көмегіне қарай айқындалады.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) кәсіпорын – предприятие ұйым – организация әлеуметтік – социальный мәртебе – статус пайда – прибыль үлес – доля аудан – район көмек – помощь ірі – крупный айқындалу – уточнять

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз. 2-тапсырма. Мәтіннен сын есімдерді теріп жазыңыз, сөз құрамына

талдаңыз.

51

3-тапсырма. Берілген сын есімдерді күшейтпелі шырай формасына қойып, сөз тіркестерін құраңыз.

Қара, қызыл, әдемі, жасыл, сүйкімді, алыс.

Үлгі: қара – қап-қара, қап-қара шаш. 4-тапсырма. Сын есімдерді қатыстырып, сөйлем құраңыз. Сап-сары, ең биік, тым үлкен, ең жақсы, көкпеңбек, аппақ. 5-тапсырма. Төмендегі сын есімдерден шырай түрін жасаңыз. Үлкен, қызыл, биік, терең, қысқа, аласа, арзан, қатты.

Үлгі: үлкен – үлкенірек, үп-үлкен, өте үлкен. 20-сабақ. Грамматика: сан есім, оның түрлері

Лексика: Қазақстанның банк секторының даму кезеңдері

Сан есім №

түрлері жасалу жолдары мысалы

1 есептік (количественные)

бір (один), бес (пять), он бес (пятнадцать)

2 реттік (порядковые)

-ншы/-нші (дауыстылардан

кейін); -ыншы/-інші

(дауыссыздардан кейін)

бесінші (пятый), алтыншы (шестой)

3 жинақтық (собирательные) -ау/-еу

біреу – один, екеу –двое, үшеу – трое, төртеу –четверо, бесеу – пятеро, алтау – шестеро, жетеу – семеро

4 бөлшектік (дробные)

1) знаменатель – шығыс септік (-тан/тен, -нан/нен, -дан/ден);

числитель – атау септік

2) есептік сан есім +

1/5 бестен бір (одна пятая), 1/3 үштен бір (одна

третья), 1, 25 бір бүтін жүзден жиырма бес (одна

целая двадцать пять сотых)

жарты нан – половина

52

жарты, жарым хлеба, жарты сағат – полчаса

5 топтау (разделительные или распределительные)

-нан, -нен; -дан, -ден; - тан, -тен

бестен – по пять, он-оннан – по десять

6

болжалдық (приблизительное)

1) -дай, -дей; -тай, -тей; -лаған, -леген, -даған, -деген, -таған, -теген; -лап,-леп; дап, -деп; -тап, -теп

2) көптік жалғау + жатыс септік

3) шақты, шамалы, тарта, жақын, жуық

отыз+дай (около тридцати), он+даған (около десяти), жүз+деп (сотнями)

сағат екілерде, жасы елулерде

жүз шақты (около ста)

Қазақстанның банк секторының даму кезеңдері

Соңғы жылдары Қазақстанның банк жүйесі айтарлықтай өзгерді. Олар, ең алдымен, банк ісіңде нарықтық қатынастарға көшумен, банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын банктер мен ұйымдар үшін жаңа міндеттерді айқындаумен байланысты болды. Экономикадағы жаңа мақсаттар мен міндеттер ескеріле отырып, отандық банк жүйесінің тұжырымдамасы қайта қаралды, оны іске асыру елімізде банк секторының тұрақтылығын сақтауға мүмкіңдік берді.

Қазақстанның банк жүйесі өзінің шамалы ғана уақытты қамтитын тарихыңда өте серпінді дамыды және оның қалыптасу процесін мынандай кезеңдерге бөлуге болады.

Дамудың бірінші кезеңі (1988-1992 жж.): мемлекеттік салық мамандаңдырылған банктер құру, КСРО мемлекеттік банкінің республикалық бөлімшелеріне егемен мемлекеттердің орталық банктері функциясын беру, алғашқы коммерциялық банктердің құрылуы.

Бұл кезеңде Қазақстанның банк секторы бұрынғы КСРО шеңберіндегі мамандандырылған банктер жүйесіне кіретін 5 мемлекеттік мамандандырылған банктен тұрды. Олар: Өнеркәсіпқұрылысбанкі (кейін – Тұранбанк), Казвнешэкономбанк (ӘлемБанк Қазақстан), Жилсоцбанк (Кредсоцбанк), Агропромбанк, Қазақстан Жинақ Банкі (Қазақстан Халық Жинақ Банкі).

Мұндай мамандандырылған банктер құрудағы мақсат – оларды шаруашылықтар мен салаларға мейлінше жақыңдату болды. Бұл несие-есеп айыру қызметі салалардың қызмет ерекшеліктерін, оларға кіретін кәсіпорындар мен ұйымдар жұмысының өзіндік сипатын ескеруі үшін қажет еді. Осыған байланысты банктерді қайта құру мен одан арғы даму процесі мынадай екі міндетті көздеді:

- банктерді мемлекеттіктен акционерлік (коомерциялық) етіп қайта құру; - банк қызметін әмбебап ету.

53

1992 жылдан 1993 жылдың қарашасына дейін созылған екінші кезең рубль аймағының өмір сүруі шеңберінде коммерциялық банктердің экстенсивті дамуы жағдайында Ұлттық банкке орталық банктің бірқатар функцияларын берумен, сондай-ақ банк жүйесін реттеудің ұлттық нормативтік құқықтық базасын қалыптастырумен ерекшеленеді.

1993 жылы қараша айында рубль аймағынан шығу және ұлттық валютамыз теңгені енгізу туралы шешім қабылданғаннан кейін Қазақстан Ұлттық банкі тәуелсіз мемлекеттің орталық банкіне тән барлық міңдеттерді өзіне алды.

1993-1994 жылдары ұсақ және орташа коммерциялық банктердің саны едәуір өскені (200-ден астам) байқалды, бірақ олардың біразы қаржылық жағын Ұлттық банкі аддында банктік қадағалауды күшейту және банктердің халықаралық стандарттарға көшу қажеттігі тұрды. Осы тұрғыда 1995 жылдың аяғыңда банктік қадағалау жүйесін реструктуризация жасау басталып, ол банктік қадағалаудың біртұтас органы болды.

(Н.Мухамадиева, М.Атабаеваның «Іскерлік қазақ тілі» кітабынан ) мамандандырылған – специализированный тұрақтылықты сақтау – беречь стабильность тұжырымдама – заключение әмбебап – универсальный біртұтас – единый қадағалау – контролировать қабылдау – принимать

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, аударыңыз. Мәтіннен сан есімдерді тауып,

оларды мағыналық түрлеріне қарай топтастырыңыз.

2-тапсырма. Берілген сан есімдерді сөзбен жазыңыз. 2010, 8, 65, 459, 210, 40, 564, 87, 77, 96, 56, 15, 1998, 2005, 109, 48, 7, 33,

207, 2030. 3-тапсырма. Қазақ тіліне аударыңыз.

Есептік Реттік Болжалдық

54

В одном году 12 месяцев: январь, февраль, март, апрель, май, июнь, июль, август, сентябрь, октябрь, ноябрь, декабрь. В одном году четыре времени года: зима, весна, лето, осень. В одной неделе 7 дней: понедельник, вторник, среда, четверг, пятница, суббота и воскресенье. В нашей группе 25 студентов. Мы учимся на втором этаже. В моей семье 3 человека. Мой старший брат учится на 4-ом курсе, ему 22 года.

4-тапсырма. Сан есімдерді тауып, мағыналық түрлеріне қарай

ажыратыңыз. Оларға сұрақ қойыңыз. Біз үшеуміз. Келе жатқан студенттердің біреуі – Сайра, екіншісі – Майра.

Дәрісханада он шақты студент отыр. Бестен екіні алса үш болады. Біздің оқытушы отыздар шамасында. Екі мың тоғызыншы жылдың қаңтар айы. Олар емтиханға бестен кірді. Менің досым бесінші қабатта тұрады. Сағат жетілерде қонақтар келеді.

5-тапсырма. Берілген сан есімдерді мағыналық түрлеріне қарай

топтастырып, кестені толтырыңыз. Екінші, бесеу, екі мың отыз екі, алты-алтыдан, үштен екі, алпыстай,

мыңдаған, үшеу, бестен, екі жүз елу үш, елу шақты, отыз-қырық, екі мың отыз, біреу, жетпіске тарта, жетеу, сексен, бір бүтін оннан екі, тоғызыншы, екеу, отызға тарта, бестен бір, он-оннан, қырық бесінші, сегіздерде, елу төрт, алпысыншы, алтау.

Есептік Реттік Жинақтық Бөлшектік Болжалдық Топтау

6-тапсырма. Сан есімдерге байланысты мақал-мәтелдерді жаттап алыңыз.

Бір көрген біліс, екі көрген таныс. Раз увиделись, во второй раз – подружились. Біреу тойып секіреді, біреу тоңып секіреді. Один прыгает от сытости, другой – от холода. Алты жасар бала атқа мінсе, Алпыстағы шал алдынан шығар.

55

Если шестилетний на коня сядет, Шестидесятилетний выходить его встречать. Алты жыл аш болсаң да, Атаңның салтын ұмытпа. Шесть лет голодай, Но обычаям отцов не изменяй. Алтау ала болса, ауыздағы кетеді. Төртеу түгел болса, төбедегі келеді. Если шестеро врозь, лежащее во рту теряют, Если четверо заодно, улетевшее в небо достают. Жеті жұрттың тілін біл, Жеті түрлі білім біл. Стремись изучить язык семи народов и семь разных наук. Жігітке жеті өнер де аз, жетпіс өнер көп емес. Джигиту знать семь ремесел – мало, знать семьдесят ремесел – не много.

21-сабақ. Грамматика: Есімдік Лексика: Бизнес

Есімдік

мағыналық түрлері мысалы

Жіктеу (личные)

мен (я), сен (ты), сіз (вы), ол (он, она, оно), біз (мы), сендер (вы), сіздер (вы), олар (они)

Сілтеу (указательные)

бұл, мына(у), осы (этот, эта, это); сол (тот самый); ана(у) (тот, та)

Сұрау (вопросительные)

кім? (кто?) не? (что?) қай? қандай? (какой?) қайда? (куда? где?) қашан? (когда?) қанша? неше? (сколько?) қалай? (как?) қайтіп? (каким образом?)

Өздік (возвратные)

өз (свой), өзім (я сам), өзің (ты сам), өзіңіз (вы сами), өзі (он сам), өзіміз (мы сами), өздерің, өздеріңіз (вы сами), өздері (они сами)

56

Белгісіздік (неопределенные)

біреу (кто-то, некто, кто-либо), бірдеме, бірдеңе (что-то, нечто, что-либо), әлдеқайда (где-то), әлдеқашан (когда-то, давным-давно), бірнеше (несколько), біраз (немного), кей, кейбір (некоторый, некоторая, некоторое), әр, әрбір (каждый, каждая, каждое)

Болымсыздық (отрицательные)

ешкім (никто), ештеме, ештеңе (ничего), ешқандай (никакой), ешқашан (никогда), ешқайда (никуда), ешқайдан (ниоткуда), ешқалай (никак)

Жалпылау (определительные)

барлық (все), бүкіл (вся), барша (весь), бәрі (все)

Бизнес

Кәсіпорындардың немесе ұйымдардың, жеке тұлғалардың өңделмеген (шикі) түрде өнім шығару, тауарлар өндіру немесе сатып алу және сату, немесе табыс табу (пайда алу немесе басқадай олжа табу) мақсатымен басқа тауарларға немесе ақша айырбас ретінде қызмет көрсетуін бизнеспен айналысу дейді.

Жеке тұлға өзінің пайдалануы үшін көкөніс, жеміс-жидек өсіргеннен, автомашинасын, жеке мүлігін сатқаннан бизнеспен айналысқан болып саналмайды.

«Бизнес» термині пайда табуға бағытталған қызметтің (кәсіптің) кез келген түрін білдіру үшін кеңінен таралған. Кейде бизнесті кәсіпкерлікке ұқсастырады. Бірақ бизнес, әдетте, кәсіпкерліктен кеңірек, ауқымды түсіндіріледі. Ол нарықтық экономикаға барлық қатысушылардың арасындағы қатынастарды қамтиды. Бизнеске кәсіпкерлердің қызметі де, тұтынушылардың, жалдамалы қызметкерлердің, мемлекеттік құрылымдардың қызметі де кіреді.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан )

айналысу – заниматься мүлік – имущество кәсіпкерлік – предпринимательство жалдамалы – наемный тұтынушы – потребитель құрылым – структура мемлекеттік – государственный қызметкер – сотрудник

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, қысқаша мазмұнын баяндаңыз.

2-тапсырма. Есімдіктерді мағыналарына қарай топтаңыз. Қайсысы, ештеңе, ешкім, әлденеше, бірер, нешеу, күллі, неше, анау,

әлденеше, қайсыбір, өз, мына, қайбір, кейбір, бүкіл, бірнеше, әрбір, қай,

57 әлдекім, ешкім, бәрі, әлдеқашан, әркім, қайда, қашан, барша, ешбір, қалай, біреу, ешқашан, қандай, бар, барлық, ешқандай, әлдеқалай, бұл, мына, анау.

3-тапсырма. Сөйлемдерден есімдіктерді тауып, мағыналық түрлерін

ажыратыңыз. Қай септікте тұрғанын көрсетіңіз. Осы жазда біз банкке барып, іс-тәжірибеден өтеміз. Осыдан мынадай

қорытынды шығаруға болады. Әр мемлекетте бәсекеге қарсы заң бар. Менде осы мәселе төңірегінде жақсы ақпараттар бар. Бұл қала – Қазақстан Республикасының астанасы. Барлық студенттер сенбілікке шықты. Банктер қандай төлемге кепілдеме береді? Бұл мемлекет үшін жақсы. Мұның бәрі дұрыс. Өзіңнің әрбір іс-әрекетіңді ойланып барып, әрбір сөзің мен ісіңе жауап беретіндей болуың керек.

4- тапсырма. Төменде берілген есімдіктерді түрлеріне қарай топтастырып,

сөз тіркестерін құраңыз. Бәрі, кейбір, әлдекім, бұл, барша, бірдеме, барлық, мынау, ол, анау, бүкіл,

осы, біреу, біраз, сол, бәрі.

5-тапсырма. Берілген терминдермен сөйлем құраңыз. Нарықтық экономика – рыночная экономика Салық жүйесі – налоговая система Экономикалық саясат – экономическая политика Жеке меншік – частная собственность Жылдық табыс – годовой доход 22-сабақ. Грамматика: Үстеу Лексика: Тауар

Үстеу

мағыналық түрлері сүрақтары мысалы

Сілтеу Белгісіздік Жалпылау

58

Мезгіл үстеуі (наречия времени)

қашан? (когда?), қашаннан? (с каких пор?), қашанға дейін? (до каких пор?)

бүрсігүні (послезавтра), ертең (завтра), кешке (вечером), кеше (вчера), ерте (рано), бүгін (сегодня), таңертең (утром), қазір (сейчас)

Мекен үстеуі (наречия места)

қайда?(где? куда?), қайдан? (откуда?)

алға (вперед), төмен (вниз), сонда (там), артында (позади), мұнда (здесь), жоғары (на верху), төмен (внизу)

Сын-қимыл (бейне) үстеуі (наречия образа действия)

қалай? (как?), қалайша? (как?), қайтіп? (каким образом? каким способом?)

дұрыс (правильно), зорға, әрең (насилу), ақырын (медленно), бірден (сразу)

Мөлшер үстеуі (наречия качества и

меры)

қанша? қаншама? (сколько?), қаншадан? (по сколько?)

сонша, соншама (столько), бір-бірден (по одному), едәуір (намного), бірталай (немало)

Күшейткіш үстеуі (усилительные

наречия)

қалай? (как?) өте (очень), нағыз (настоящий), ең (самый), тым (слишком), әбден (совсем, окончательно)

Мақсат үстеу (наречия цели)

қалай? (как?), не мақсатпен? (с какой целью?), не үшін? (зачем? для чего?)

әдейі, әдейілеп (специально), жорта (нарочно), қасақана (умышленно, назло)

Себеп-салдар үстеуі (наречия причины)

не себептен? (по какой причине?), неліктен? (от чего?), неге? (почему?)

бекерге (напрасно), босқа (зря), амалсыздан (вынужденно), лажсыздан, шарасыздан (поневоле)

Тауар

Біз күнделікті тіршілікке қажетті заттарды базардан, дүкеннен сатып

аламыз. Міндетті түрде түріне, түсіне, сапасына, бағасына қарап, әрине, сапалы, арзан зат сатып алуға тырысамыз. Мұндай сатылатын және сатып алынатын заттарды тауар дейді.

Сонымен, құны бар және қоғамда айырбас, сатып алу, сату жолымен бөлінетін еңбек өнімін, сол сияқты қажеттілікті қанағаттандыратын және

59 нарыққа жұрттың назарын аудару, сатып алу, пайдалану не тұтыну мақсатымен ұсынылатын заттарды тауар дейді.

Тауар тұтыну мақсатына, беріктігіне, төзімділігіне, пайдалануға қолайлылығына, сыртқы түрінің тартымдылығына, қызмет көрсетілуіне, кепілдіктеріне, бірге жіберілетін құжаттары мен нұсқаулықтарына, т.б. ерекшеліктеріне қарай ажыратылады.

Әрбір тауардың тұтынушылық құны, адамның қандай да болсын қажетін өтеу қасиеті болады.

(Ш.Абдиева, Г.Бағжаева, М.Қалимолдиннің «Қазақ тілі» кітабынан ) арзан – дешевый қанағаттандыру – удостоверять баға – цена өндіруші – производитель сапа – качество көңіл аудару – обращать внимание жабдықтар – оборудование сыртқы – внешний қажеттілік – необходимость тұтыну – потреблять тартымдылық – привлекательность кепілдік – гарантия

Тапсырмалар

1-тапсырма. Мәтінді оқып, мазмұнын айтуға дайындалыңыз.

2-тапсырма. Берілген үстеулерден сөйлем құраңыз. Анағұрлым, қасақана, балаша, күні-түні, жоғары. 3-тапсырма. Үстеулерді теріп жазып, сұрақ қойыңыз, түрлеріне

ажыратыңыз. Майра қазір банкке барады. Гүлнұр экономика саласын жақсы біледі. Әсия

үш тілде еркін сөйлейді. Асхат амалсыздан келді. Осы қалаға келгеніме көп болды. Біз несиені біраз кешіктіріп төледік. Сіз босқа келдіңіз. Сайра анасын өте жақсы көреді. Ол ұзақ мерзімді келісімшарт туралы бекер айтты. Біз жоғары көтерілдік. Залға адамдар соншама көп жиналды. Мен банкке несиені алуға әдейі келдім.

4-тапсырма. Сөйлемдердегі үстеулерді түрлеріне қарай ажыратып, кестені

толтырыңыз. 1. Табыс анағұрлым артты. 2. Ертең емтихан тапсырамыз. 3. Банкке

едәуір адам жиналды. 4. Бүрсігүні біз несие алмақпыз. 5. Әрбір тұтынушы тауардың құнын жақсы біледі. 6. Қазір банк жабылады. 7. Қажетті құжаттарды әрең берді. 8. Келісімшарт туралы мәліметтерді соншама көп біледі.

60

Сын-қимыл Мезгіл Мөлшер

5-тапсырма. Тауарға қатысты сөздермен сөйлем құраңыз. айналысы тауар өндірісі

саясаты белгісі

61

ҚАЗАҚША-ОРЫСША СӨЗДІК

А

ағымдағы – текущий адал, шыншыл – добросовестный, справедливый, честный, правдолюбивый ажырату – различать, огтделять, раздвинуть аймақ – регион айналым – оборот, виток, кругооборот, цикл, шаг айналысу – заниматься, заняться, хлопотать айырбастау – менять, обменивать ақпарат – информация ақша – деньги, валюта, монета ақы – заработок, оплата, плата, ставка, стоимость, цена алғашқы – первый анықтама – справка, дефиниция, дознание, определение арнайы – специальный, персонально, специально, персональный артықшылықты – привилегированный атақты – известный, знаменитый атаулы – именной, названый аудару – переводить, опрокинуть, переселение ауқым – объем, величина, площадь, размер аулақ болу – осторожность, избегать аумақ – территория, объем, площадь, размер ауытқу – переменчивый ашылу – открыть

Ә

әділ – справедливый, правильный, объективный әдіс – метод, прием, способ әзірлеу – подготовить, готовить, приготовить әкімшілік – административный, администрация әлем – мир әлемдік – мировой, всемирный әлеуметтік – социальный әмбебап – универсальный, универсал әр – каждый әрқашан – всегда әуе – воздушный, воздух, высь, небеса, небо

62

Б

баға – цена, достоинства, отметка, оценка бағалау – оценка бағам – курс баған – графа баж – пошлина байлық – богатство, благо бақталастық – конкуренция, соперничество бақылау – контролировать, высматривать, контроль, наблюдать балама – альтернативный, эквивалент басқару – управление бастау – начинать басшылық – руководство батыс – запад баю – разбогатеть бәсеке – конкуренция бәсекелес – конкурент, соперник бедел – авторитет бекіту – утверждение бейресми – неофициальный бейімділік – склонность, предрасположение белгілі – известный береке – благо, благодать, изобилие беріктік – выносливость, прочность, стойкость, твердость болашақ – будущий болжау – прогноз, предвидение, предполагать борышкер – должник бос – свободный бөлу – делить; распределение бөлшек – розничная бөлім – часть бұрын – раньше бүркемелі – скрытый білім – знание бірлік – единства

Ғ

ғасыр – век, столетие ғалам – мир ғалым – ученый

63 ғимарат – здание ғылым – наука ғылыми – научный

Д

дағдарыс – кризис дағды – навык даму – развитие дана – мудрец даңқ – слава дәреже – степень дәм – вкус дәстүр – традиция делдал – посредник делдалдық – посредничество демеуші – спонсор деңгей – уровень дербес – персональный дерек – факт дүниежүзілік – мировой

Е

енгізу – внедрение ел – народ, население, страна елеулі – заметный, видный, достойный ең – самый еңбек – труд ереже – правило, положение ерекше – особый, особенный, особо ерекшелік – особенность еркін – свободный, свободно, непринужденный, непринужденно, вольный есеп – счет, расчет, отчет, учет есептеу – исчисление, начисление, подсчеты ескерту – помнить, напомнить, предупредить, примечать ескі – древний, старый, ветхий, изношенный, поношенный есте сақтау – помнить, хранить в памяти

Ж

64 жабық – закрытый, покрытый жабдық – оборудование жағдай – положение жазба – запись жалған – фальшивый, ложь, обманчивый жалдамалы – наемный, арендный жалпы – общий жарамды – действительный, годный, пригодный жарғылық – уставный жариялау – объявлять, объявить, провозглашать, провозгласить жарна – вклад, пай, взнос, доля жәдігер – наследие, память, реликвия, памятник жеке – частный, личный, отдельный, единоличный жекешелендіру – приватизация жеңілдету – облегчить жеңілдік – скидка, льготы жетекшілік – руководство жетекші – руководитель жеткізу – доставка, доставить, довести, донести жеткілікті – достаточный, достаточно жинақ – сбережение жиынтық – сбор жиі – часто, частый, густой жоба – проект жобалау – проектирование жоғалту – потерять жол – дорога, путь, строка, полоса жолдау – послание жоспар – план, программа жоспарлы – плановый жұмсалған – использованный жүйе – система жүйелеу – систематизировать жүргізу – вести жылжыту – продвинуть, сдвинуть жібек – шелк, шелковый

З

залал, зиян – убытки заман – эпоха, время заң – закон зейнетақы – пенсия

65 зерттеу – исследование зерттеуші – исследователь зиян – вред, ущерб

И

ие, иеленуші – владелец игілік – доброе дело инфрақұрылым– инфраструктура иіс – аромат, запах

К

кәсіпкер – предприниматель кәсіпкерлік – предпринимательство кәсіпорын – предприятие кеден – таможня кездесу – встреча, встретиться кезекті – очередь кезек – очередной келісу – согласование келісім соглашение келісімшарт – договор кеңесші – советчик, советник кеңінен таралған – широко распространенный кеңістік – пространство кепіл – залог, гарантия, порука кепілдік – гарантийность кешен – комплекс кешендік – комплексный көбейту – увеличивать көз – источник, глаз көкейкесті – актуальный көлік – транспорт көрсеткіш – показатель, указатель, данные көтерме – оптовый куәландыру – удостоверять, свидетельствовать, засвидетельствовать куәлік – удостоверение күнделікті – повседневный, обычный күрделі – сложный күшті – сильный, мощный кіріс – доход, приход, вход

66

Қ

қабылдаушы – приемщик қабілет – способность қажеттілік – потребность қазына – клад қайтару – возврат қайтарымдылық – возвратность қарастыру – рассматривать, изыскивать қаржы – финансы қаржыландыру – финансирование қарқынды – интенсивный қарыз – долг, кредит, заем қатаң – строгий, твердоватый, сыроватый қате – ошибка, ошибочно қатынас – связь, отношение қатысушы – участник, принимать участие қауіпсіз – безопасный қиналу – испытывать затруднение қоғам – общество қоғамдастық – сообщество қоғамдық – общественный қозғалыс – движение қолданбалы – прикладной қолдану – использовать қолдау – поддержание қор – фонд қонақ үй – гостиница қосымша – дополнительно; приложение құжат – документ құқық – право құмар – азарт, сильное желание, страсть құмар – склонный құн – стоимость құнды (бағалы) – ценный құндылық – ценность құпия – тайна, секрет, сокровенный құпиялылық – конфиденциальность құрал – средство құрам – состав құрылтайшы – учредитель құрылым – структура құрылыс – строительство, стройка

67 қызмет – деятельность қызметкер – служащий, работник, сотрудник қылмыстық – криминальный, уголовный қысқа мерзімді – краткосрочный Л

лауазым – должность лауазымды – должностной

М

мақсатты – целевой, имеющий, цель, целеустремленный, целенаправленный маман – специалист мамандандырылған – профессиональный, специализированный мәміле – сделка, согласование, соглашение, компромисс, взаимосогласие мәртебе – статус, престиж мәселе – проблема мезгіл – время мейірімділік – милосердие, гуманность, доброта мекеме – учреждение мемлекет – государство мемлекеттік – государственный мемлекетаралық – межгосударственный меншік – собственность мерзім – срок мөлшер– количество мөлшерлеме – ставка мөр – печать мөртаңба – штамп мұқтаж – нужда мүдде – интерес мүлік – имущество мүмкіндік – возможность мүше – член міндет – задача міндетті – обязательный мінез-құлық – характер

Н

68 назар аудару – привлечь внимание, обратить внимание нақтылық – конкретность нарық – рынок, стоимость нарықтық – рыночный нәтиже – результат, итог несие – кредит, долг, прокат несиегер – кредитор нұсқа – вариант нұсқама – инструктаж нұсқау – инструкция нұсқаушы – инструктор нығайту – укрепить, закрепить, упрочить

О

ойын – игра олжа – прибыль, добыча оралу – возвращаться, обвернуться, вернуться орта – средний ортақ – общий орын – место орындау – исполнение, исполнять орындаушы – исполнитель отандық – отечественный отбасы – семья

Ө

өкілеттік – представительство өкім – распоряжение өкім жүргізу – распоряжаться, властвовать өлшем – мера, мерка, размер өндіріс – производство өндіру – производить өндіруші – производитель өнім – выработка өркендеу – развиваться, процветать өсім – прирост өсімақы – пеня өтем, өтемақы – компенсация өтеу – погашение өсімқор – ростовщик

69 өткізу – пропустить, переправить

П

пайда – выгода, прибыль пайдалану – использовать, пользоваться, воспользоваться пайдаланушы –пользователь пайыз – процент пішін – вид, фигура

Р

растама – заверение растау – подтверждать, удостоверять расталу – быть удостоверенным6 подтвержденным рәсім – ритуал ресімдеу – оформление ресми – официальный, официально рет – порядок реттеу – регулировать, привести в порядок, упорядочить реттеуші – регулирующий, налаживающий рухани – духовный

С

сақтандыру – страхование, предохранять сақтау – хранить, оберегать сақтық – резервный, продажный, выделенный для продажи сала – отрасль салық – налог салым – вклад санау – считать, исчисляться, сосчитать, подсчитать сан – количество сапа – качество сапалы – качественный сараптама – экспертиза сараптау – делать экспертизу сарапшы – эксперт, оценщик сату – продавать сатып алу – покупать сауда – торговля

70 саудаласу – торговаться саясат – политика саяси – политический саяхат – путешествие сенім – доверие, вера, уверенность сенімді – надежный, верный серіктес – компаньон, единомышленник, соратник серіктестік – товарищество сұраныс – спрос сыйақы – вознаграждение, премия, награда, подарок сыпайы болу – быть вежливым сыртқы – внешний

Т

табыс – заработок таза – чистый талап – требование талқылау – обсуждение тамақ – пища таңба – знак, марка таңбалау – маркировка таңдау – выбирать, отбирать тапқыр – находчивый, сметливый тарату – распространять, распускать, раздавать тарих – история тартылған – растянутый, натянутый, стянутый тартымдылық – привлекательность тауар – товар тәжірибелі – опытный тәсіл – средство, прием тәуелсіз – независимый тетік – стержень толтыру – заполнять төзімділік – терпеливость, выдержанность, выносливость төлем – платеж төлеу – платить, уплатить, возмещать убытки тұжырымдаған – заключительный, окончательный тұрмыс – быт, жизнь тұлға – личность, индивид тұңғыш – первый тұтынушы – потребитель тұтас – сплошной, сплошь, целиком

71 түпнұсқа – оригинал түр – вид, форма түсетін – полученный түсіністік – понимание тырысу – стараться тілек – пожелание тіркеу – регистрация, фиксирование тіркеуші – регистратор

У

уағдаласылған – оговоренный уақыт – время уақыттылық – своевременность уақытша – временный уәждеу – мотивировка уәкілетті – уполномоченный

Ұ

ұжым – коллектив ұзақ мерзімді – долгосрочный ұйым – организация ұйымдастыру – организовать ұрпақ – поколение ұқыпты – бережливый ұлғайту – увеличивать, расширить ұлттық – национальный ұсынушы – предъявитель ұсынушыға арналған – предназначен на предъявителя ұсыныс – предложение ұтымды – выигрышный ұтыс – выигрыш

Ү

үздіксіз – бесперебойный үйлестіру – координация үкімет – правительство үлгі – образец үлес – доля

72 үнемдеу – экономить үнемділік – экономия үстемақы – доплата

Х

хабарлама – извещение, уведомление халық – народ халықаралық – международный халықтық – народный

Ш

шағын – малый, микро шарт – условие шартты – условный шаруашылық – хозяйство шекаралық – приграничный, пограничный шектеусіз – неограниченный шетел – иностранный, зарубежье шетелдік – иностранный шешу – решить шешім – решение шикізат – сырье шоғырландыру – концентрирование, скапливать шығару – выпуск шығын – расход шығындау – израсходование шығыс – расход, восток, исход, выход шынайы – истинный

Ы

ықпал ету – влиять, влияние, оказать влиняние ықпалды – влиятельный ықтимал – возможный, возможно ықтималдық – вероятность ынталандыру – стимулирование ықтияр – воля, желание ынтымақ – сотрудничество, согласие, единение, единодушие ынтымақтастық – сотрудничество

73

І

іздестіру – поиск іздеу – искать ілгері – передний, вперед, впереди ілтипат – внимание, благосклонность, любезничать ілім – учение інжу – жемчуг ірі – крупный, большой іріктеу – отбор іскер – деловой, работоспособный іскерлік – деловой іссапар – командировка ішкі – внутренний ішінара – в частности, между прочим

Э экономикалық – экономический экспорттық – экспортный электрондық – электронный

74

ГЛОССАРИЙ

Аккредитив – тұлғаның атына жазылған, сонда көрсетілген соманы банктен алуға тұлғаның құқығын куәландыратын атаулы ақшалай құжат.

Аудитор – кәсіпорынның қаржылай шаруашылық қызметін тексеретін сенімді тұлға, арнайы лицензиясы бар маман.

Баға – өнімнің, бұйымның, тауардың, жұмыстардың, қызметтердің ақшалай құны. Баға өндірістік шығынға, істелген еңбек мөлшеріне, орташа пайданың сомасына, сұраныс пен ұсынысқа, басқа да факторларға байланысты қалыптасады.

Банк депозиті – банкке ақшаның немесе басқа валютаның эквивалентті мөлшерінің күні бұрын төленуін егізінде немесе кредит берушінің есебінен банктен белгілі бір ақша сомасын алу құқын беретін салым.

Банктік қызмет – банк жүргізетін несие операциялары. Брокер – басқа адамдардың атынан тауарларды, ақша номиналдарын

немесе акцияларды сатып алатын және сататын адам. Депозит – заңды немесе жеке тұлғалардың банктер мен басқа да

мекемелерге белгілі бір мерзімге салған салымдары. Дилер – биржада делдалдық операциялар жүргізетін жеке және заңды

тұлға. Құн – тауардың бағасы немесе тауарларды, негізгі құрал-жабдықты сатып

алуға, жұмыстарды орындауға және қызметтерді көрсетуге, игіліктерді сатып алуға жұмсалатын ақшалай шығын.

Маркетинг – сауда қызметін ұйымдастыру мен басқару жүйесі. Ол табыс табу мақсатымен нарықта тауарлардың жылжытылуын және өткізілуін тездетуге бағытталады.

Маркетингтің мәні – экономиканы, жарнаманы, инженерлік істі, психологияны, жоспарлауды, болжауды оңтайлы ұштастыру, яғни тауарларды өндіру мен өткізу туралы ғылым.

Маркетингтік ақпарат – нарық билеген елде экономиканы ілгері жылжытудың басты тетігі, көзі, яғни маркетингтік ақпарат бағыт-бағдар беретін компас сияқты.

Менеджер – өндіріс және тауарлар айналымы процестерін басқару жөніндегі маман. Менеджерлер – фирманың штаттық қызметкері, фирманың менеджментінің өкілі болып табылатын орташа және жоғары басшылық құрамының лауазымды адамдары.

Менеджмент – өндірісті басқару, принциптерінің әдіс-тәсілдерінің және құралдарының жиынтығы. Ол өндірістің тиімділігін арттырып, тұрақты табыс алу мақсатымен құрылатын экономикалық саясат.

Нарықтық экономика – сұраныс пен ұсынысты ескере отырып, тауар алмасу арқылы туатын еркін бәсеке уақыты.

Несие – қайтарылым және төлемдік шартымен ақшалай нысанда берілетін қарыз.

Пайда – табыстың шығыстан асып түсетін ақшалай қаражат сомасы.

75

Салық дегеніміз – үкіметтің кәсіпорындардан, адамдардан алған төлемі. Үкіметті, әскерді, милицияны ұстау үшін халықтан салық жиналады. Салық бірінші рет Қытайда пайда болды. А.Смит салықты «әділетті салық» деп атаған.

Салым – пайыздар мен дивидендтер түрінде табыс табу мақсатында мүлік, мүліктік құқықтар немесе ақшалай қаражаттар нысанындағы жеке немесе заңды тұлғалардың орналастыратын құны туралы активтері. Салымдарды жеке мүліктік емес құқықтар немесе өзге материалдық емес игіліктер түріндегі заңды тұлғаның жарғылық капиталына салуға жол берілмейді.

Табыс – кәсінорынның кірісі мен шығысы балансындағы, бюджеттің кіріс бөлімінен қаражат түсімінің көлемі мен көздерін сипаттайтын көрсеткіштер жүйесі.

Тауартану – тауардың тұтыну құнын, сапасын зерттейтін пән.

76

ТЕСТ ТАПСЫРМАЛАРЫ

І нұсқа

1 Сапалық сын есімді табыңыз. A. терең B. ғылыми C. күзгі D. дәмді E. сүттей 2 Берілген сөз тіркесінің дұрыс аудармасын табыңыз. Ынтымақтастық туралы шарт А. Договор о торговле В. Договор о сотрудничестве С. Мирный договор D. Международный договор Е. Долгосрочный договор 3 Болымсыз етістікті көрсетіңіз. A. зерттеген B. зерттеген жоқ C. зерттелді D. зерттеуде E. зерттемек 4 Берілген сөйлемдегі сан есімнің түрін белгілеңіз. Ертең сағат бестерде мұражайға барамыз. A. реттік B. жинақтық C. болжалдық D. бөлшектік E. топтау 5 Мөлшер үстеулi тiркестi табыңыз. А. Табыс анағұрлым артты. В. Әңгіме әбден қызық болды. С. Құс жоғары ұшты. D. Өте үлкен үй. Е. Амалсыздан көндім. 6 Ауыспалы осы шақта тұрған етістікті табыңыз. A. Ол қазір университетте оқиды. B. Ол келесі жылы университетте оқиды.

77 C. Ол келесі жылы университетте оқымақ. D. Ол қазір университетте оқып жүр. E. Ол университетте оқыды. 7 Ілік септігінде тұрған тұйық етістікті табыңыз. A. білу B. білуді C. білуден D. білудің E. білуге 8 Салық дегеніміз не? А. Үкіметтің кәсіпорындардан, адамдардан алатын төлемі. В. Бағаның өсуі. С. Сұраныстың көбеюі. D. Валюта бағамының төмендеуі. Е. Жарнамалық қызмет көрсету 9 Берілген сөйлемге қажетті септік жалғауын табыңыз. Сенің ағаң мекеме… жұмыс істей ме? A. -де B. -ні C. -нің D. -мен E. -ден 10 Қатыстық сын есімді белгілеңіз. A. көк B. аласа C. ащы D. ғылыми E. биік

11 Көп нүктенің орнына тиісті көсемше жұрнағын қойыңыз. Бұл банк ашыл... елу жыл болды. А. -ғалы В. -гелі С. -қалы D. -келі Е. -ып 12 Берілген есімдіктің түрін анықтаңыз. Ешқашан А. белгісіздік

78 В. жалпылау С. болымсыздық D. өздік Е. жіктеу 13 Шартты рай тұлғасында тұрған сөздерді табыңыз. А. Барсын, келсін, санасын В. Тыңдаңыз, жазыңыз, айтыңыз С. Барса, жүрсе, айтса D. Барғым келді, айтқым келді, кеткім келді Е. Келемін, оқимын, көмектесемін 14 Есімше қандай жұрнақтар арқылы жасалады? А. -а,-е,-й В. -ған, -ген, -қан, -кен С. -ғалы, -гелі, -қалы, -келі D. -ып, -іп, -п Е. -ды, -ді, -ты, -ті 15 «Налоговая политика» тіркесінің қазақша аудармасын табыңыз. А. Экономикалық саясат В. Әділетті салық С. Салық саясаты D. Салық заңдары Е. Ақша саясаты 16 Қалау рай тұлғасындағы сөздерді табыңыз. А. Жинасаңыз, қоссаңыз, қысқартсаңыздар В. Жасадым, түсірдіңіз, шыдадық С. Алғың келді, жазғыңыз келді, оқығысы келді D. Түсіндірген, жатқан, қозғалған Е. Көріпті, барыпты, жазыпты 17 Қажетті септеулік шылауды қойыңыз. Мен жұмыстан … үйге келдім. A. сайын B. арқылы C. туралы D. дейін E. кейін 18 Берілген сөйлемді аяқтаңыз. Салық бірінші рет Қытайда ... . А. пайда болды

79 В. пайдаланды С. пайдаға жатартты D. пайда Е. пайдалану 19 Көп нүктенің орнына қажетті көптік жалғауын қойыңыз. Маман... А. -дар В. -тер С. -лер D. -лар Е. -тар 20 Барыс септік жалғауы бар сөзді көрсетіңіз. А. банкті В. банктен С. банкпен D. банктің Е. банкке

80

ІІ нұсқа 1 Сапалық сын есімді табыңыз. A. таза B. баласыз C. өнерлі D. дарынды E. баладай 2 «Сэкономить время» тіркесінің қазақша аудармасын белгілеңіз. А. уақытты өткізу В. уақытты үнемдеу С. берілген уақыт D. күні бұрын Е. уақытша беру 3 Болымсыз етістікті табыңыз. A. оқымады B. оқыған C. оқып жатыр D. оқылды E. оқымақ 4 Берілген сөйлемдегі сан есімнің түрін белгілеңіз. Біз алты-алтыдан бөліндік. A. реттік B. жинақтық C. болжалдық D. бөлшектік E. топтау

5 Күшейткіш үстеумен тіркесіп тұрған сөзді көрсетіңіз. А. Ертеден қалыптасқан В. Бірталай күн С. Үлгілі студент D. Соншама күлу Е. Өте дәмді дайындалған

6 Жедел өткен шақта тұрған етістікті табыңыз. A. Оқыған B. Оқымақ C. Оқыр D. Оқыды E. Оқиды

81

7 Табыс септігінде тұрған тұйық етістікті табыңыз. A. Сөйлеуді B. Сөйлеудің C. Сөйлеуге D. Сөйлеу E. Сөйлеуден 8 А.Смит салықты қандай салық деп атаған? А. жанама В. төте С. отандық D. әділетті Е. нарықтық 9 Берілген сөйлемге қажетті септік жалғауын табыңыз. Әсел сабақтан соң оқу залы… барады. A. -на B. -ға C. -ның D. -нан E. -нда 10 Қатыстық сын есімді белгілеңіз. A. тәтті B. білімді C. көкшіл D. аласа E. ащы 11 Жақша ішіндегі етістікті көсемшеге айналдырыңыз. Екеуі (сөйлесу) отырып, түсіністі. А. сөйлесті В. сөйлесетін С. сөйлескен D. сөйлесе Е. сөйлеспек 12 Берілген есімдіктің түрін анықтаңыз. Бұл А. белгісіздік В. жалпылау С. болымсыздық D. сілтеу

82 Е. жіктеу 13 ІII жақта жіктеліп тұрған шартты рай тұлғасын табыңыз. А. Бастағың келді, дайындалғың келді, шақырғың келді В. Сана, қайт, әкел С. Апарыңдар, қайтыңдар, күтіңдер D. Бармаңыз, жатпаңыз, сөйлемеңіз Е. Келсе, қараса, тұрса 14 Көп нүктенің орнына тиісті есімше жұрнағын қойыңыз. Ол банктен несие ал... . А. -ған В. -ғалы С. -ды D. -а Е. -ып 15 «Рыночная информация» тіркесінің қазақша аудармасын табыңыз. А. Нарықтық экономика В. Нарықтық қатынас С. Нарықтық ақпарат D. Нарықтық баға Е. Нарықтық құн

16 Қалау райдың жұрнақтарын көрсетіңіз. А. -ғы, -гі, -қы, -кі В. -дың, -дің, -тың, -тің С. -ды, -ді, -ты, -ті D. -ма, -ме, -ба, -бе Е. -шы, -ші, -ша, -ше 17 Қажетті септеулік шылауды қойыңыз. Сабақтан ... кітапханаға барамын A. шейін B. жаны C. кейін D. дейін E. арқылы

18 Берілген сөйлемді аяқтаңыз. Менеджер – өндіріс және тауар айналымы процестерін басқару жөніндегі ... . А. мамандық В. мамандар С. маман

83 D. маманды Е. маманданған 19 Көп нүктенің орнына қажетті көптік жалғауын қойыңыз. Қаржыгер... А. -дар В. -тер С. -лер D. -лар Е. -тар 20 Табыс септік жалғауы бар сөзді көрсетіңіз. А. несиені В. несиеден С. несиенің D. несиемен Е. несиеге

84

ІІІ нұсқа 1 Сапалық сын есімді табыңыз. A. қызыл B. тарихи C. таулы D. жазғы E. тасты 2 «Нарықтық ақпарат» тіркесінің орысша аудармасын белгілеңіз. А. Рыночная информация В. Рыночная цена С. Рыночная стратегия D. Рыночная стоимость Е. Рыночный закон 3 Болымсыз етістікті көрсетіңіз. A. бастап жатыр B. бастаған C. басталды D. бастаған жоқ E. басталмақ 4 Берілген сөйлемдегі сан есімнің түрін белгілеңіз. Банк тоғыз сағат жұмыс істейді. A. реттік B. жинақтық C. болжалдық D. есептік E. топтау 5 Белгіленген сөздерге сұрақ қойыңыз. Қуаныш сабақты өте жақсы оқиды. А. неге? В. қашан? С. қайда? D. қандай? Е. қалай? 6 Мақсатты келер шақта тұрған етістікті белгілеңіз. A. Айтпас B. Айтпақ C. Айтады D. Айтқан

85 E. Айтар 7 Тәуелденіп тұрған тұйық етістігі бар сөйлемді табыңыз. A. Сөйлеудің екі түрі болады: бірі – жалаң, екіншісі – көрнекі. B. Сөйлеуді осы екі түріне қарай ажыратамыз. C. Сөз – ұлы құдірет, ұлылығы – сөзбен адамдарды табыстыруға болады. D. Ана тілін құрметтемеу – анаңды да сыйламау деген сөз. E. Сөздің асыл болуы – адамға ұнауымен. 8 Жергілікті салықтарға нелер жатады? А. Жер салығы, көлік құралдарына салынатын салық, жол салықтары. В. Жанама салық, төте салық . С. Салық саясаты, мемлекеттік салықтар, табыс салығы. D. Заңды тұлға, жеке тұлға, бөлу міндеті. Е. Салық міндеттері, әділетті салық. 9 Берілген сөйлемге қажетті септік жалғауын табыңыз. Мен мына оқулық… алуым керек. A. -та B. -ты C. -тың D. -пен E. -тан 10 Қатыстық сын есімді белгілеңіз. A. тұзды B. сұлу C. ақ D. ұзақ E. жұмсақ 11 Жақшадағы етістікті көсемшеге айналдырыңыз. Меруерт несие алуға құжаттарын (дайындау) жатыр. А. дайындап В. дайындады С. дайындамақ D. дайындар Е. дайындайды 12 Берілген есімдіктердің түрін анықтаңыз. Бүкіл, барша А. белгісіздік В. жалпылау С. болымсыздық D. өздік

86 Е. жіктеу 13 Шартты райда тұрған сөзді табыңыз. А. Жаздым В. Айт С. Алсам D. Білгім келді Е. Көрдім 14 Сөйлемге есімшенің қажетті жұрнағын жалғаңыз. Банкке кел... тұтынушы. А) -қан В) -кен С) -ған D) -ген Е) -ар 15 «Долгосрочный депозит» тіркесінің қазақша аудармасын табыңыз. А. Ұзақ мерзімді депозит В. Қысқа мерзімді депозит С. Депозиттік есеп D. Депозиттік салым Е. Депозиттік операция 16 Келер шақта тұрған қалау рай тұлғасындағы етістікті табыңыз А. Барып жатыр В. Барғым келді С. Барғым келеді D. Барып отыр Е. Барып тұр 17 Қажетті септеулік шылауды қойыңыз. Алматыдан Астанаға ... пойызбен бардық. A. сайын B. арқылы C. туралы D. дейін E. кейін

18 Берілген сөйлемді аяқтаңыз. Жұмысшылар ертең жұмысқа … А. келді В. келген С. келіпті

87 D. келеді Е. келген болатын 19 Көп нүктенің орнына қажетті көптік жалғауын қойыңыз. Мамандық... А. -дар В. -тер С. -лер D. -лар Е. -тар 20 Шығыс септік жалғауы бар сөзді көрсетіңіз. А. салық В. салықты С. салыққа D. салықтың Е. салықтан

88

ІҮ нұсқа 1 Сапалық сын есімді табыңыз. A. жеңіл B. қысқы C. білімді D. азаматтық E. үйдей 2 «Нарықтық баға» тіркесінің орысша аудармасын белгілеңіз. А. Рыночная информация В. Рыночная цена С. Рыночная стратегия D. Рыночная стоимость Е. Рыночный закон 3 Болымсыз етістікті көрсетіңіз. A. сатып алмақ B. сатып алмады C. сатып алған D. сатып алды E. сатып алар 4 Берілген сөйлемдегі сан есімнің түрін белгілеңіз. Бауырым алтыншы сыныпта оқиды. A. реттік B. жинақтық C. болжалдық D. бөлшектік E. топтау 5 Мезгiл үстеулi тiркестi табыңыз. А. Жоғары көтерілдi В. Алматыдан келді С. Қызықты кітап D. Таңертең ерте тұрамын Е. Университетте оқиды 6 Болжалды келер шақта тұрған етістікті белгілеңіз. A. Тұрмас B. Тұрмақ C. Тұрады D. Тұрып жатыр E. Тұрыпты

89 7 Сөйлемдегі тұйық етістік қай септікте тұрғанын табыңыз. Ұстаздық еткен жалықпас үйретуден балаға. A. Шығыс септік B. Барыс септік C. Табыс септік D. Жатыс септік E. Көмектес септік 8 Несие дегеніміз не? А. Белгілі бір уақытқа берілетін қарыз ақша. В. Акциядан түскен табыс. С. Ақша айырбастайтын орын. D. Ұсынбалы акция. Е. Кешенді қызмет. 9 Берілген сөйлемге қажетті септік жалғауын табыңыз. Сенің ағаң кәсіпорын… жұмыс істей ме? A. -да B. -ды C. -ның D. -мен E. -нан 10 Қатыстық сын есімді белгілеңіз. A. таулы B. әдемі C. жұқа D. ұзын E. қатты

11 Жақшадағы етістікті көсемшеге айналдырыңыз. Ол банкке (бару) отыр. А. бармақ В. барсын С. барар D. барды Е. барғалы 12 Берілген есімдіктің түрін анықтаңыз. Әлдекім А. белгісіздік В. жалпылау С. болымсыздық

90 D. өздік Е. жіктеу 13 Көп нүктенің орнына қажетті шартты рай жұрнағын қойыңыз. Жаз... А. -ғысы В. -сын С. -ған D. -са Е. -ды 14 Есiмшенiң тәуелденген түрiн көрсетiңiз. А. Арман, қағаз В. Баратыным, көретiнiм С. Жүздеген, бiреу D. Күлгiз, орғыз Е. Баға, бейне 15 Дүниежүзіндегі ең бай мекемелер А. Банктер В. Әлеуметтік орталықтар С. Жоғары оқу орындары D. Өнеркәсіптер Е. Кәсіпорындар 16 Берілген сөйлем қай райда тұр? Менің инженер-эколог болғым келеді. А. Шартты рай В. Қалау рай С. Ашық рай D. Бұйрық рай Е. Болымсыз етістік 17 Қажетті септеулік шылауды қойыңыз. Несие ... ақпарат оқыдым. A. соң B. жаны C. туралы D. кейін E. сайын 18 Берілген сөйлемді аяқтаңыз. Қазір менің апайым банк қызметкері ... . А. болып істейді В. болып істеген

91 С. болыпты D. болған Е. болып істемек 19 Көп нүктенің орнына қажетті көптік жалғауын қойыңыз. Салық... А. -дар В. -тер С. -лер D. -лар Е. -тар 20 Табыс септік жалғауы бар сөзді көрсетіңіз. А. валюта бағамы В. валюта бағамын С. валюта бағамына D. валюта бағамында Е. валюта бағамынан

92

Ү нұсқа 1 Сапалық сын есімді табыңыз. A. білімді B. тасты C. суық D. ормансыз E. денелі 2 Берілген мақал-мәтелдің дұрыс аудармасын табыңыз. Уақыт алтыннан қымбат. А. Время – деньги. В. Времени не воротишь. С. Время дороже золота. D. Время не ждет. Е. Делу время, потехе час. 3 Болымсыз етістікті көрсетіңіз. A. сатып алмақ B. сатып алмады C. сатып алған D. сатып алды E. сатып алар 4 Берілген сөйлемдегі сан есімнің түрін белгілеңіз. Менің қаламым – екеу, біреуін ал. A. реттік B. жинақтық C. болжалдық D. бөлшектік E. топтау 5 Себеп-салдар үстеуін табыңыз. А. Кеше В. Әрең С. Сонша D. Бекерге Е. Өте жақсы 6 Ауыспалы өткен шақта тұрған етістікті табыңыз. A. Сататын B. Сатыпты C. Сатқан еді D. Сатып жатыр

93 E. Сатады 7 Жатыс септігінде тұрған тұйық етістікті табыңыз. A. Үйретуді B. Үйретудің C. Үйретуге D. Үйретуден E. Үйретуде

8 Жалпы нарық немесе қазіргі экономика қандай тағандарға сүйенеді? А. менеджмент, маркетинг, қаржы В. нарық, кеден, құн С. экономика, валюта, мемлекет D. тауар, халық, ақпарат Е. акция, банк, келісім

9 Берілген сөйлемге қажетті септік жалғауын табыңыз. Біздің факультеттегі студенттер… саны мыңға таяу. A. -де B. -ді C. -дің D. -мен E. -ден 10 Қатыстық сын есімді белгілеңіз. A. күзгі B. сары C. қоңыр D. үлкен E. кіші

11 Қажетті көсемшенің жұрнағын жалғаңыз. Сұрақтарға жауап бер..., келесі тапсырманы орындайсыз ба? А. -іп В. -ып С. -ген D. -е Е. -кен 12 Берілген есімдіктің түрін анықтаңыз. Өзім А. белгісіздік В. жалпылау С. болымсыздық

94 D. өздік 13 Шартты райда тұрған етістікті табыңыз. Сен оған ертең ... жақсы болар. А. барсаң В. барғасын С. барды D. бардық Е. бардым 14 Есімшені табыңыз. А. Асыға күтеді. В. Сөйлескелі келді. С. Келген тұтынушы. D. Ол сөйлесіпті. Е. Ертең келеді. 15 Салық бірінші рет қай жерде пайда болған? А. Қазақстанда В. Қытайда С. Америкада D. Түркияда Е. Ресейде 16 Берілген сөйлемдегі етістік қай райда тұр? Менің инженер болғым келеді. А. Шартты рай В. Қалау рай С. Ашық рай D. Бұйрық рай Е. Болымсыз етістік 17 Қажетті септеулік шылауды қойыңыз. Әсел уақыт ... даналық сөздерді жатқа айтты. A. соң B. жаны C. туралы D. кейін E. сайын 18 Берілген сөйлемді аяқтаңыз. Инженер – жоғары техникалық білімі бар ... . А. мамандық В. мамандар

95 С. маман D. маманды Е. маманданған

19 Көп нүктенің орнына қажетті көптік жалғауын қойыңыз. Төлем... А. -дер В. -тер С. -лер D. -лар Е. -тар 20 Барыс септік жалғауы бар сөзді көрсетіңіз. А. банк қызметкерін В. банк қызметкерінен С. банк қызметкерінің D. банк қызметкері Е. банк қызметкеріне

96

ӘДЕБИЕТТЕР

1 Абдиева Ш., Бағжаева Г., Қалимолдин М. Қазақ тілі: Жоғары оқу орындарының экономика факультеттеріне арналған /орташа және тереңдетіп оқитын топтар үшін/. –Алматы, «Арыс» баспасы, 2004. –139 б.

2 Әлмұрзина Г., Назбиев Ж. Қазақ тілін жеделдетіп оқыту курсы. –Өскемен, 2000.

3 Бектұров Ш., Бектұрова А. Қазақ тілі (ана тілі деңгейінде үйрету құралы). –Алматы: Әділет, 1998.

4 Ережепова С., Советова З. Қазақ тілі: талапкерлерге арналған көмекші оқу құралы. –Өскемен, ШҚМТУ, 2004. –114 б.

5 Исаев С. Қазақ тілі. –Алматы, 1993. 6 Күзекова З., Қарақұсова Г. Қазақ тілі: Жоғары оқу орындарының

экономика факультеттеріне арналған. Орташа және жалғас топтар үшін. –Алматы: Қаржы-қаражат, 1997. –172 б.

7 Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік: Экономика және қаржы / жалпы редакциясын басқарған п.ғ.д., профессор А.Құсайынов. –Алматы: Рауан, 2000. –344 б.

8 Мухамадиева Н., Атабаева М., Ибраева Р. Іскерлік қазақ тілі: Жоғары оқу орындарының орыс бөлімінің студенттеріне арналған оқу құралы. –Алматы: «Ценные бумаги», 2000. –134 б.

9 Сейілхан А., Советова З. Қазақ тілі: тау-кен металлургия институтының студенттеріне және қазақ тілі пәнінің оқытушыларына арналған оқу құралы. –Өскемен: ШҚМТУ баспасы, 2004.

10 Советова З.С., Жанабілова А.К. Қазақ тілі: Шығыс Қазақстан мемлекеттік техникалық университетінің барлық мамандық студенттеріне арналған әдістемелік нұсқау. ШҚМТУ. –Өскемен, 2004. –50 б.