ο αυθεντικό επιχρυσωμένο μπρούντζινο άγαλμα (εικ. 1) βρί-σκεται σήμερα στο μουσείο Palazzo dei Conservatori, στο λόφοτου Καπιτωλίου, σε μία γυάλινη αίθουσα μοντέρνας αρχιτε-κτονικής, γνωστή ως Giardino Romano.

Στο μουσείο μεταφέρθηκε το 1981 για να συντηρηθεί και να προ-φυλαχθεί από την φθορά και τη μόλυνση της ατμόσφαιρας. Στηθέση του, στο κέντρο της πλατείας του Καπιτωλίου, μπορεί κανείςνα δει σήμερα ένα αντίγραφο (εικ. 4).

Τα αποκαλυπτήρια του αγάλματος έγιναν πιθα-νώς το 176 μ.Χ. Ο καλλιτέχνης που το φιλοτέ-χνησε δεν είναι γνωστός, αλλά έχει αναμφίβο-λα όλη τη γνώση της ελληνιστικής και ελληνο-νορωμαϊκής γλυπτικής παράδοσης.

Ο Μάρκος Αυρήλιος ήταν αυτοκράτορας στηΡώμη από το 161 μέχρι το 180 μ.Χ. Έδειξε ιδι-αίτερο ενδιαφέρον για την στωική φιλοσοφίακαι συνέγραψε στα ελληνικά το βιβλίο «Τά ε’ις‘εαυτόν», το οποίο σώθηκε. Σε αυτό συνομιλώντας με τον εαυτότου αναφέρει τις φιλοσοφικές του ανησυχίες και απόψεις. Μια απόαυτές είναι ότι δεν πίστευε στη μετά θάνατο ζωή. Ο Μάρκος Αυρή-λιος, που διαδέχτηκε τον Αντώνιο Πίο ΙΙΙ εθεωρείτο σοφός, φιλάν-θρωπος και δίκαιος ηγεμόνας. Στα χρόνια του υπήρξαν διωγμοίεναντίον των χριστιανών καθώς κατηγορούνταν ως υπεύθυνοι μέχρικαι για τις φυσικές καταστροφές, όπως πλημμύρες, πυρκαγιές κ.τ.λ.Παρόλο που απεχθανόταν τον πόλεμο εκστράτευσε νικηφόρα ενά-

ντια στους Πάρθους και σε διάφορα γερμανικά φύλα και πέθανεκατά τη διάρκεια εκστρατείας. Μετά το θάνατό του άρχισε η παρακ-μή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.

Το έφιππο άγαλμά του παρέμεινε στο ρωμαϊκό Forum και σώθη-κε επειδή κατά το Μεσαίωνα νόμιζαν εσφαλμένα ότι απεικόνιζε τοΜέγα Κωνσταντίνο, τον πρώτο δηλαδή χριστιανό ρωμαίο αυτοκρά-τορα. Τα μπρούντζινα ρωμαϊκά αγάλματα τα έλιωναν για το πολύ-

τιμο μέταλλό τους, καθώς με αυτό έχυναν νομί-σματα ή έφτιαχναν νέα χριστιανικά αγάλμα-τα. Γενικώς αγάλματα που θύμιζαν ειδωλολατρικέςκαι παγανιστικές δοξασίες καταστρέφονταν ήδεν ήταν σε δημόσια θέα.

Στα 1538 ο Πάπας Πίος ΙΙΙ επέλεξε αυτό τοάγαλμα να δεσπόζει στη μέση της πλατείας τουΚαπιτωλίου, την οποία σχεδίασε ο Μιχαήλ Άγγε-λος (εικόνα 2). Γύρω από την πλατεία υπήρχαντρία μεσαιωνικά παλάτια που σήμερα είναι μου-

σεία. Ο λόφος του Καπιτωλίου είναι ένας από τους επτά λόφους πουβρίσκονται στη Ρώμη. Το άγαλμα έχει 3,5 μ. περίπου ύψος. Το σύνο-λο άλογο και αναβάτης είναι σε υπερφυσικό μέγεθος. Πρέπει, επί-σης, να το φανταστούμε να λάμπει καθώς ήταν όλο επιχρυσωμένο,ενώ σήμερα το χρυσό του χρώμα έχει απομείνει σε λίγα μόνο σημεία.

Επιλέγη το μεγάλο αυτό μέγεθος για να εντυπωσιάζει το θεατή,να προκαλεί θαυμασμό και δέος και να είναι διακριτό από μεγάληαπόσταση. Έτσι δινόταν έμφαση στη σπουδαιότητα του αυτοκρά-

Το μοναδικό μπρούντζινο άγαλμα που έχει διατηρηθεί

μέχρι τις μέρες μας από τα είκοσι αγάλματα έφιππων

ρωμαίων αυτοκρατόρων που κοσμούσαν την αρχαία

Ρώμη είναι ο περίφημος ανδριάντας του φιλοσόφου-

αυτοκράτορα Μάρκου Αυρήλιου (121-180 μ.Χ.).

τΕΧΝΗ

* Ο Δρ Γιώργος Σιγάλας είναι Ζωγράφος, Σύμβουλος Καλλιτεχνικών Μαθημάτων στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο και φίλιππος.

Γράφει ο Γιώργος Σιγάλας*

ΑΥΡήΛΙΟΣΜάρκος

∂ºπ¶¶√π ∞¡¢ƒπ∞¡Δ∂™

√ ·˘ÙÔÎÚ¿ÙÔÚ·˜

Δ

Εικ. 1: Πρωτότυπο άγαλμα του Μάρκου Αυρήλιου. Επιχρυσωμένος μπρούντζος,ύψος περίπου 3,5 μ., 176 μ.Χ., Μουσείο Palazzo dei Conservatori, Ρώμη

Εικ. 2: Σχέδια του Μιχαήλ Άγγελου για τον λόφο του Καπιτωλίου.

ως συνθετικό στοιχείο το αρχικό άγαλμα. Το άλογο στηρίζεται μόνο στα τρία του πόδια. Έχει ανα-

σηκωμένο σε ορθή γωνία το δεξί μπροστινό πόδι και έχειστραμμένο λίγο δεξιά το ανασηκωμένο του κεφάλι. Η στά-ση αυτή είναι ένα θαυμάσιο δείγμα μηχανικής στήριξης,καθώς το μεγάλο βάρος του μπρούντζινου αγάλματος(παρόλο που είναι κενό εσωτερικά) έχει μικρή επιφάνειαστήριξης.

Από καλλιτεχνική, επίσης, άποψη έχει αποδοθεί με υπέ-ροχο τρόπο. Το άλογο και ο αναβάτης στέκονται μεν, αλλάόχι ακίνητοι. Το άλογο βαδίζει ελαφρά και ο αναβάτηςκάνει μια ελαφρά κίνηση κι έτσι δίνεται μια ιδιαίτερη ζωήστο γλυπτό. Δεν υπάρχει εδώ η υπερβολή μιας έντονηςκίνησης, που τις περισσότερες φορές δεν ταιριάζει με τηναίσθηση της πραγματικής ακινησίας που υποβάλει η φύσηενός γλυπτού μνημείου.

Το άγαλμα του αλόγου είναι ιδιαίτερα προσεγμένο ωςπρος τις φυσικές του λεπτομέρειες. Παρουσιάζει εντονό-τατα νατουραλιστικά στοιχεία. Το δέρμα φαίνεται σαν νακαλύπτει πραγματικούς δυνατούς μύες σε κίνηση. Οι φλέ-βες διαγράφονται έντονα δείχνοντας το ιδιαίτερο ενδια-φέρον και τη γνώση του γλύπτη για την ανατομία τουαλόγου. Το άλογο φορά ηνία στο κεφάλι, προσεγμένα, μεπολυτελή χρυσή διακόσμηση. Οι συνδέσεις στα λουριάτων ηνίων γίνονται με ένα χρυσό κυκλικό μετάλλιο στομέτωπο, στους κροτάφους και στις παρειές.

Η χαίτη του είναι πλούσια, πέφτει κυρίως από τη δεξιάπλευρά με μεγάλη φυσικότητα και καταλήγει σε ένα κεντρικό λοφίοανάμεσα από τα αυτιά. Το άλογο δεν έχει σέλα, αλλά ένα υπόσαγ-μα αποτελούμενοαπό κροσσωτά καιδιακοσμημένα δέρ-ματα ή χοντρά υφά-σματα. Το σύνολοαποπνέει θεληματι-κότητα, εξουσία,δύναμη, ισορροπία,αρμονία και πειθαρ-χία στάσης και συμπε-ριφοράς αλόγου καιαναβάτη.

Ένας τοπικός μύθος αναφέρει ότι το συγκεκριμένο άγαλμα θα ξανα-γίνει χρυσό την Ημέρα της Κρίσης.

Ο έφιππος ανδριάντας του Μάρκου Αυρήλιου αποτέλεσε το πρό-τυπο για πολλούς μεταγενέστερους ανδριάντες, όπωςτο περίφημο μνημείο «Gattamelata» του Donatello(εικ. 5) και το μνημείο «Bartolommeo Colleoni» τουVerrocchio (εικ. 6).

τορα, που εξουσίαζε τα πάντα καισυγχρόνως δοξαζόταν και απολάμ-βανε τιμές ως θεός επί της γης.

Ο προσεκτικός παρατηρητής θαδιαπιστώσει ότι η αναλογία μεγέθουςαναβάτη και αλόγου δεν είναι πραγ-ματική και αρμονική. Ο αναβάτηςείναι μεγαλύτερος σε σχέση με τοάλογό του. Τα πόδια επί παραδείγ-ματι του αναβάτη κρέμονται πολύ πιοκάτω από την κοιλιά του αλόγου, ενώκανονικά θα ήταν περίπου στην ίδιαευθεία με την κάτω καμπύλη της κοι-λιάς του αλόγου. Αυτό έδωσε λαβήσε ειδικούς να υποστηρίξουν ότι πιθα-νώς ο αναβάτης να είχε δημιουργη-θεί για άλλο άλογο μεγαλύτερου μεγέ-θους, αλλά για αδιευκρίνιστους λόγουςσυνδέθηκε τελικά με αυτό το συγκε-κριμένο άλογο. Πιθανώς, όμως, έγι-νε συνειδητά για να τονιστεί η σπου-δαιότητα του αυτοκράτορα.

Αξίζει να σταθεί κανείς στην απει-κόνιση του προσώπου του ΜάρκουΑυρήλιου. Αυτό είναι ένα συγκεκρι-μένο πορτρέτο με μεγάλη ομοιότη-τα με άλλα αγάλματα του ΜάρκουΑυρήλιου, που έχουν ανευρευθεί. Η απεικόνιση των συγκεκριμένωνχαρακτηριστικών ενός προσώπου, ώστε αυτό να είναι αναγνωρίσι-μο σε σύγκριση με το πρωτότυπο είναι στοιχείο που κατακτήθηκεστους ελληνιστικούς χρόνους. Στις προγενέστερες εποχές (κλασική,αρχαϊκή κ.τ.λ.) οι απεικονίσεις των προσώπων παρουσιάζονταν μεγενικά κοινά για όλους χαρακτηριστικά.

Ο Μάρκος Αυρήλιος παρουσιάζεται με πλούσια γενειάδα και ιδιαί-τερα προσεγμένη κώμη με κοντούς βοστρύχους. Δεν παρουσιάζεταιως στρατηλάτης, αλλά ως φιλόσοφος. Το ίδιο στοιχείο, δηλαδή αυτότου φιλοσόφου, τονίζεται και με την ενδυμασία του. Φορά κοντό χιτώ-να, χλαμύδα με πλούσιες πτυχώσεις που στηρίζεται με πόρπη στονδεξιό ώμο και ελαφρά σανδάλια στα πόδια. Δεν φορά, όπως θα άρμο-ζε σε στρατιωτικό, τον εξοπλισμό με περικεφαλαία, θώρακα, περικνη-μίδες, ασπίδα, ούτε είναι οπλισμένος με σπαθί, δόρυ, κ.τ.λ.

Το δεξί χέρι του αγάλματος (εικ. 3) είναι απλωμένο με τρόπο πουερμηνεύεται όχι ως χαιρετισμός, αλλά σαν να κάνει μια κίνηση για ναδώσει χάρη σε κάποιον βάρβα-ρο που εκλιπαρεί για τη ζωήτου και πιθανώς βρισκότανπεσμένος στο έδαφος μπρο-στά του και συμπλήρωνε

μÈ‚ÏÈÔÁÚ·ÊÈΤ˜ �ËÁ¤˜-- AAccccaarrddoo,, GG.., κ.ά., Strain fields on the statue of Μarcus Αurelius, στο:Experimental Mechanics, Vol. 30, Nο. 4 (Dec. 1990), σελ. 372-376,Springer Boston, Βοστώνη, 1990

-- WWoolloocchh,, MM.., A Note on the Equestrian Statue of Marcus Aurelius στο: AmericanJournal of Archaeology, Vol. 73, No. 4 (Oct., 1969), σελ.. 469, ArchaeologicalInstitute of America, 1969

Εικ. 4 : Αντίγραφο του αγάλματος του Μάρκου Αυρήλιου. Τοποθετήθηκε το 1997στην αρχική θέση του πρωτότυπου ανδριά-

ντα στην Piazza del Campidoglio, Ρώμη

Εικ. 3: Λεπτομέρεια του αγάλματος του Μάρκου Αυρήλιου

Εικ. 5: Έφιππος ανδριάνταςτου στρατηγού Gattamelataαπό τον γλύπτη Donatello.Περίπου 1443. Piazza delSanto, Πάντοβα

Εικ. 6: Έφιππος ανδριάνταςτου Bartolommeo Colleoniτου γλύπτη Verrocchio. Περί-που 1483. Campo dei SantiGiovanni e Paolo, Βενετία