Το κόκκινο βιβλιαράκι του κειμενογράφου

*Λννν.«)ρχ\νπΙεΓ$·Γβ<11>οοΙ<.9Γ

Συντακτική ομάδα

Σοφία Σφυρόερα

Ηρακλής Πωτγιάννης

Χρύσα Ξενάκη

Ηλεκτρονική επεξεργασία: Ασπασία Κυριάκου

Σχεδιασμός εξωφύλλου Νια Παππά

Επιμέλεια έκδοσης - παραγωγή

Εκδόσεις «Πεδίο»

Μεθώνης ώ & Ιπποκράτους, 10690 Αθήνο

Τηλ 210 339.0204, Ρβχ 210 339.0209

β-ΓηβίΙ: ίηίο<3ροάιο&οοκ.$ ςτ

νννννν ρβοΊουοοΚΒψ

Ι5ΒΝ 978-960-98841 -0-5

θ 2009 για την ελληνική γλώσσα σε όλο τον κόσμο

Ένωση Εταιριών Διαφήμισης & Επικοινωνίας Ελλάδος Απαγορεύεται η αναδημοσίευση, π οηοθήκευοη σε κάποιο σύστημα διάσωσης κοι γ^. .κα

η αναπαραγωγή του παρόντος έργου με οποιανδήποτε τρόπο ή μορφή, ιμημαηκό ή περιληπτικό, οτο πρωτότυπο ή οε μετόφροαη ή άλλη διασκευή, χωρίς γραπτή άδεια του εκδότη

ΕΔΕΕ -Ένωση Εταιριών Διαφήμισης & Επικοινωνίας Ελλάδος

Υπερείδου 7.10558 Αθήνα

Τηλ 210320.6215-7. Ρβχ 210326 6880

Θ-ΓΠ3ΙΙ θάβείΐΐεάθβ.σ/. νννννν.θάβθ.ο,Γ

Η ΕΔΕΕ ευχαριστεί το Ινστιτούτο Επικοινωνίας για την απόφαση του να προωθήσει τη χρήση αυτού του οδηγού, μέσω των εκπαιδευτικών

προγραμμάτων του, στους επαγγελματίες της Επικοινωνίας

ΤΟ ΚΟΚΚΙΝΟ ΒΙΒΛΙΑΡΑΚΙ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΓΡΑΦΟΥ

Οδηγός για τη σωστή χρήση της ελληνικής γλώσσας στην επικοινωνία

ΕΝΩΣΗ ΕΤΑΙΡΙΩΝ ΔΙΑΦΗΜΙΣΗΣ & ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Περιεχόμενα

Πρόλογος του Υπουργού Εσωτερικών Καθηγητή Προκοπή Παυλόπουλου 13

«Επέστρεψε» Μανόλης Παπαπολύζος 17

Εισαγωγή: από την αρχαία ελληνική ως τη δημοτική 19

ΠΡΟΤΟ ΜΕΡΟΣ 01 ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Συλλαβές και συλλαβισμός 29 Οι συλλαβές 29 0 ουλλαΒιομός ή πώς χωρίζουμε μια λέξη (Πα τα φωνήεντα * Πα τα σύμφωνα · Πα τις σύνθετες λέξεις] 30

Σημείο στίξης και ορθογραφίας 33 Η τελεία ΙΗ τελεία σημειώνεται · Η τελεία και τα άλλα σημεία της στίξης] 33 Η άνω τελεία (Η άνω τελεία σημειώνεται · Η άνω τελεία και τα άλλα σημεία της στίξης! 35 Το κόμμα (Πότε χρησιμοποιείται το κόμμα · Το κόμμα και το υποκείμενο · Το κόμμα και το «και» * Το κόμμα και τα άλλα σημεία της στίξης] 36 Η διπλή τελεία (Η διπλή τελεία σημειώνεται! 42 Η παύλα ΙΗ παύλα σημειώνεται} 43 Η παρένθεση ΙΗ παρένθεση σημειώνεται! 44 Η διπλή παύλα [Η διπλή παύλα σημειώνεται] 44 Οι ορθογώνιες αγκύλες [Οι ορθογώνιες αγκύλες σημειώνονται] 44 Τα εισαγωγικά {Τα εισαγωγικά σημειώνονται · Τα εισαγωγικά και τα άλλα σημεία της στίξης] 45

7

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Τα ομοιωματικά (Τα ομοιωματικά σημειώνονται] 47 Το θαυμαστικό [Το θαυμαστικό σημειώνεται · Το θαυμαστικό και τα άλλα σημεία της στίξης] 47 Το ερωτηματικό [Το ερωτηματικό σημειώνεται · Το ερωτηματικό και τα άλλα σημεία της στίξης) 49 Τα αηοσιωπητικά [Τα αποσιωπητικά σημειώνονται) 50 Η απόστροφος (Η απόστροφος σημειώνεται) 51 Τα διαλυτικά [Τα διαλυτικά σημειώνονται) 51 Η υποδιαστολή (Η υποδιαστολή σημειώνεται] 52 Το ενωτικό [Το ενωτικό σημειώνεται] 52 Η κάθετος (Η κάθετος σημειώνεται] 54 Η παράγραφος (Η παράγραφος σημειώνεται] 55 Ο σταυρός (Ο σταυρός σημειώνεται] 55 0 αστερίσκος [Ο αστερίσκος σημειώνεται) 55

Τονισμός 57 Οι τόνοι (Ονομασία των λέξεων από τον τόνο τους) 57 Οι κανόνες του μονοτονικού συστήματος (Μονοσύλλαβεςλέξεις που τονίζονται · Ξένα ονόματα με διπλό τονισμό) 57

Πάθη φωνηέντων 65 Συνίζηση: η συμπροφορά των φωνηέντων 65 Συναίρεση: η ένωση δύο γειτονικών φωνηέντων 66 Έκθλιψη: η απώλεια του τελικού φωνήεντος 67 Αφαίρεση: η απώλεια του αρχικού φωνήεντος 70 Συγκοπή: ότον δύο ούμφωνα εξαφανίζουν ένα φωνήεν 71 Αποκοπή: η απώλεια του τελικού φωνήεντος από ένα αρχικό σύμφωνο 71 Αποβολή: όταν μια λέξη χάνει το αρχικό της φωνήεν 72 Πρόταξη: ότον μια λέξη παίρνει στην αρχή της ένα φωνήεν 72 Αλλαγή: όταν ένα αρχικό φωνήεν μεταμορφώνεται 73

Το τελικό ν 75 Πότε βάζουμε τελικό «ν»; 75

Οριστικό και αόριστο άρθρο 79 Πότε χρησιμοποιούμε το οριστικό άρθρο 80

8

Περιεχόμενο

Πότε χρησιμοποιούμε το αόριστο άρθρο 80 Πότε παραλείπουμε το άρθρο 82

Ουσιαστικά 83 Η διάκριση των ουσιαστικών 83 Με κεφαλαίο ή με μικρό; [Ποια κύρια ονόματα κρατούν το αρχικό τους γράμμα κεφαλαίο] 84 Τα γένη των ουσιαστικών [Τα Θηλυκό επαγγελματικά ουσιαστικά • Τα θηλυκά των ζώων · Ουσιαστικά με δύο γένη · Ουσιαστικά με δύο γένη αλλά με διαφορετική σημασία! 91 Η κλίση των ουσιαστικών [Πληροφορίες για την κλίση των αρσενικών ουσιαστικών · Πληροφορίες για την κλίση των θηλυκών ουσιαστικών · Πληροφορίες για την κλίση των ουδέτερων ουσιαστικών} 97 Ανώμαλα ουσιαστικά [Άκλιτα ή ουσιαστικά με μια μόνο πτώση • Ελλειπτικά ή ουσιαστικά με ορισμένες πτώσεις · Ιδιόκλιτα ή ουσιαστικά με δικό τους σχηματισμό · Διπλόκλιτα ή ουσιαστικά με δύο γένη ή δύο πληθυντικούς · Διπλόμορφα ή ουσιαστικά με δύο τύπους · Διπλοκατάληκτα ή ουσιαστικά με δύο τύπους καταλήξεων) 106

Επίθετα 113 Η κλίση των επιθέτων [Επίθετα σε -ος, -α. -ο · Επίθετα σε -ός. -ιά, -ό · Επίθετα σε -ύς. -ία. -ύ, -ης. -ιά, -ί · Επίθετα σε -ης. -α. -ικο ΙανισοσύλλαΒα)) 113 Ανώμαλα επίθετα 118 Άκλιτα επίθετα 120 Πού τονίζονται τα επίθετα 120 Παραθετικά των επιθέτων [Ανώμαλα παραθετικά) 121

Αριθμητικά 127 Αριθμητικά επίθετα [Απόλυτα αριθμητικό · Τακτικά αριθμητικά • Πολλαπλασιαστικά αριθμητικό · Αναλογικά αριθμητικά} 127 Αριθμητικά ή περιληπτικά ουσιαστικά 132 Ορθογραφία [Με μία λέξη ή με δύο, · Με δύο ν ή με ένα. • Ολογράφως ή αριθμητικά, · Μερικά συνηθισμένα λάθη} 133

9

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Αντωνυμίες 137 Προσωπικές αντωνυμίες [Επισημάνσεις για ιις προσωπικές αντωνυμίες · Ιδιαίτερες περιπτώσεις] 138 Κτητικές αντωνυμίες {Επισημάνσεις για τις κτητικές αντωνυμίες] 140 Αυιοηαθείς και αλληλοπαθείς αντωνυμίες [Εκφράσεις με αυιοηαθείς αντωνυμίες Εκφράσεις με αλληλοπαθείς αντωνυμίες] 141 Οριστικές αντωνυμίες 143 Δεικτικές αντωνυμίες [Επισημάνσεις για τιςδεικτικές αντωνυμίες] 144 Αναφορικές αντωνυμίες 145 Ερωτηματικές αντωνυμίες [Επισημάνσεις για τις ερωτηματικές αντωνυμίες] 148 Αόριστες αντωνυμίες 149 Συσχεηκές αντωνυμίες 151

Ρήματα 153 Διαθέσεις και φωνές του ρήματος [Οι διαθέσεις · Οι φωνές] 154 Εγκλίσεις και χρόνοι του ρήματος [Οι εγκλίσεις · Οι χρόνοι] 156 Συζυγίες του ρήματος 158 Στοιχεία του σχηματισμού του ρήματος 158 Ορθογραφία 168 Οι ιδιαιτερότητες των μετοχών [Περιπτώσεις μετοχών με αναδιπλασιασμό · Περιπτώσεις μετοχών με αύξηση] 170 Απρόσωπο ρήματα 173 Αρχαιόκλιτα ρήματα 173

Επιρρήματα 175 Χρήση του «ως» και του «σαν» 175 Οι λειτουργίες του επιρρήματος 177 Σχηματισμός των επιρρημάτων 178 Καταλήξεις των επιρρημάτων [Διαφορετικές χρήσεις και σημασίες με Βάση τηνκατάληξη] 178 Παραθετικά των επιρρημάτων 181

Μόρια 183 Οι σημασίες των μορίων 183

ίο

Περιεχόμενο

Προθέσεις 185 Οι προθέσεις της Νέας Ελληνικής [Επισημάνσεις για τις προθέσεις • Συνηθισμένα λάθη στη γραφή των προθέσεων) 185 Απαρχαιωμένες προθέσεις {Προθέσεις και μαθηματικά • Απαρχαιωμένες προθέσεις σε παγιωμένες εκφράσεις] 188

Σύνδεσμοι 219 Τα είδη των συνδέσμων 219

Με μία ή δύο λέξεις; 223 Φράσεις που γράφονται ή μπορούν να γραφούν ως μία λέξη 224 Φράσεις που γράφονται ή μπορούν να γραφούν ως δύο λέξεις 225 Με μία ή με δύο λέξεις, ανάλογα με την περίσταση και με διαφορετικό τονισμό 225

Η μεταγραφή των ξένων ονομάτων στη Νέα Ελληνική 227 Δάνεια και αντιδάνεια [Δάνεια · Μεταφραστικό δάνειο • Αντιδάνεια - περιπλανώμενες ή ταξιδεύτριες λέξεις] 227 Ορθογραφική αναρχία 229 Απλογράφηση των κοινών λέξεων 229 Η μεταγραφή των ξένων κύριων ονομάτων [Προτάσεις απλογράφησης των ξένων κύριων ονομάτων · Ο τονισμός των ξένων ονομάτων] 230 Χρήσιμες συμβουλές [Για ένα σύντομο κείμενο · Για ένα μεγάλο κείμενο] 238

Συντομογραφίες 241 Συχνές βραχυγραφίες [Σε μια λέξη · Σε περισσότερες λέξεις • Άνεμοι · Τίτλοι] 241 Ακρωνύμια [Συνηθισμένα αρκτικόλεξα ελληνικών λέξεων • Συνηθισμένα αρκτικόλεξα ξένων λέξεων] 244

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ ΤΑ ΠΙΟ ΣΥΝΗΘΙΣΜΕΝΑ ΛΑΒΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Συνηθισμένα λάθη στη γλώσσα μας 259

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΤΡΓΓΟ ΜΕΡΟΣ ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΑΙ ΛΑΤΙΝΙΚΕ! ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΙΒΙΩΣΑΝ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΑΣ

Αρχαίες λέξεις και εκφράσεις 307

Λατινικές λέξεις και εκφράσεις 341

12

Πρόλογοδ ίου Υπουργού Εσωτερικών Καθηγητή Προκοπή Παυλόπουλου

Η γλώσσα διαμορφώνει, σε μεγάλο Βαθμό, την προσωπικότητα μας. «Διάνοια και λόγος τουτόν», όπως είχε πει ο Πλάτων. Η διεύρυνση του γνωστικού -άρα και του γλωσσικού- μας ορίζοντα ταυτίζεται ουσιαστικά με τα ίδια τα όρια του είναι μας. «Τα όρια της γλώσσας μου είναι τα όρια του κόσμου» κατά τον Βιτγκενστάιν. Επίσης η γλώσσα είναι το πιο εμφανές γνώρισμα της εθνικής ταυτότητας και φυσιογνωμίας ενός λαού και, μέσα από την παράδοση και τα γραπτά ιδίως κείμενα, ο κάθε πολιτισμός αφήνει το ίχνος του, αυτό που ξε­περνάει τον χρόνο και τον χώρο. αυτό που σηματοδοτεί τη μόνη ψευδαίσθηση της αιωνιότητας που μας αναλογεί.

Η επίδραση της ελληνικής γλώσσας στο ευρωπαϊκό λεξιλόγιο είναι γνωστή. Βεβαίως, μεταξύ των γλωσσών δεν υπάρχουν στεγα­νά. Όλες οι γλώσσες δανείζουν και δανείζονται λέξεις και έτσι κα­λύπτουν τις ανάγκες του λεξιλογίου τους. σηματοδοτώντας την πιο δημιουργική και ουσιαστική συνάντηση λαών και πολιτισμών. Κο­ρωνίδα του φαινομένου αυτού συνιστά η Ενωμένη Ευρώπη, η οποία ως πολυπολιτισμικός οργανισμός είναι, κατ' ανάγκην, και πο-λυγλωσσικός. Κύρια πρόκληση για τα κράτη-μέλη αλλά και για τους πολίτες της Ενωμένης Ευρώπης είναι η πρόκληση της πολυγλωσ­σίας, με πλήρη σεβασμό στην ιδιαιτερότητα και την ταυτότητα: η πρόκληση να μάθουν οι πολίτες της Ευρώπης περισσότερες γλώσ­σες ώστε να γνωρίσουν, να καταλάβουν και να εκτιμήσουν βαθύ­τερα και ουσιαστικά, μαθαίνοντας τη γλώσσα τους, τον πολιτισμό, τη νοοτροπία και την ανθρώπινη διάσταση των λαών με τους οποί­ους ζουν μαζί. συνεργάζονται και συναποφασίζουν για ποικίλα θέ-ματα.Ίσως γι' αυτό δεν υπάρχει πιο άμεσος, πιο ουσιαστικός και πιο σύντομος δρόμος να γνωρίσεις έναν λαό από το να μάθεις τη γλώσ-

13

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

σα του. Γιατί η γλώσσα κάθε λαού είναι ο τρόπος με τον οποίο Βλέ­πει, συλλαμβάνει, ταξινομεί και εκφράζει τον κόσμο.

Η ελληνική γλώσσα είναι μια από τις ελάχιστες στον κόσμο που παρουσιάζει ομοιογενή εξέλιξη, πράγμα που συνιστά φαινόμενο σπάνιο -μοναδικό!;)- στη γλωσσολογική ιστορία του ανθρώπινου γένους, διότι ομιλείται επί χιλιάδες χρόνια χωρίς σοβαρές αλλοιώ­σεις. Όλοι γνωρίζουμε τις μεγάλες διαμάχες που ξέσπασαν με αφορμή το γλωσσικό μας ζήτημα, την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας, τη μετάβαση από το πολυτονικό στο μονοτονικό σύστημα. Παραμένει πάντως μια γλώσσα που αναντίλεκτα προσφέρει μονα­δικές δυνατότητες: διαθέτει πρωτόγνωρη εκφραστικότητα, ευλυγι­σία, δύναμη, συνθετική και παραγωγική ικανότητα, ώστε ανάλογα με τις ανάγκες να παράγει και να συνθέτει νέες λέξεις.

Βέβαια, συχνά ασκείται κριτική για λεξιπενία, γλωσσική ένδεια, ανεπάρκεια γλώσσας, κακή χρήση και κακοποίηση της γλώσσας, γλωσσική αναρχία ή, ακόμη, και για τυποποίηση του λεκτικού κώ­δικα. Η θέση αυτή προβάλλεται, πολλές φορές, με στόχο τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός ότι ο νόμος 2328/1995 επιβάλλει την ορθή χρήση της γλώσσας από αυτά. χωρίς -προφανώς και ευτυχώς- να καθιερώνει διαδικασίες γλωσσικού «ελέγχου» και επιβολής ποινών.

Στο πλαίσιο αυτό. το παρόν εγχειρίδιο αποτελεί ένα εύχρηστο βοήθημα όχι μόνο για τον δημοσιογράφο, αλλά και για καθέναν ο οποίος ασχολείται, άμεσα ή έμμεσα, με τα ΜΜΕ. καθώς και γενικό­τερα για κάθε ενδιαφερόμενο. Χωρίς να διεκδικεί τον ρόλο του ίη-άθχ θχρυΓα,θΙοπυδ. έχει συγκεντρώσει και παραθέτει, κατά τρόπο εύληπτο, τους κυριότερους εσφαλμένους τύπους λέξεων ή φράσε­ων και εκφράσεων που χρησιμοποιούνται καθημερινά και τα πιο συχνά συντακτικά, γραμματικά ή άλλα σφάλματα που γίνονται, εξη­γώντας αναλυτικά και αναφέροντας συνοπτικά και τον σχετικό κα­νόνα. Παράλληλα περιλαμβάνει και παράρτημα λατινικών λέξεων και εκφράσεων, κατάλογο με συντομογραφίες, μετάφραση των ξέ­νων ονομάτων στη νέα ελληνική αλλά και πίνακα με αρχαίες λέξεις και εκφράσεις που επιβίωσαν στη νέα ελληνική γλώσσα.

Η έκδοση του Βιβλίου αυτού είναι μια έξυπνη και χρήσιμη πρω­τοβουλία της Ένωσης Εταιριών Διαφήμισης & Επικοινωνίας Ελλά­δος, ένα εργαλείο το οποίο πιστεύουμε ότι θα αναδειχθεί σε πολύ-

Μ

Πρόλογος

τιμο σύμμαχο κάθε υπεύθυνου επαγγελματία αλλά και καθενός από μας στην καθημερινή μας επαφή με τη γλώσσα και την αγωνία μας για την υπεράσπιση της.

Υπουργός Εσωτερικών Καθηγητής Προκοπής Παυλόπουλος

15

« Επέστρεφε »

Η μείωση του χρόνου διδασκαλίας των αρχαίων ελληνικών από το πρωτότυπο κείμενο για αρκετά χρόνια στα σχολεία και η επακόλου­θη έλλειψη γνώσεων ετυμολογίας, η γενικότερη χαλαρότητα γύρω από τη σωστή χρήση της γλώσσας και της ορθογραφίας, η απλο­ποίηση των κανόνων εν ονόματι της δημοτικής και καθομιλουμέ­νης, αλλά και το μονοτονικό σύστημα έχουν οδηγήσει, κατά την άπο­ψη μου, μια ολόκληρη γενιά σε άγνοια ή σύγχυση των κανόνων της γραμματικής και της ορθογραφίας.

Όλοι εμείς που λόγω επαγγέλματος ασχολούμαστε με την επικοι­νωνία, είτε από την πλευρά της δημοσιογραφίας είτε από την πλευρά της εμπορικής επικοινωνίας, διαμορφώνουμε τη γλωσσική μας ταυ­τότητα. Η επιρροή μας αλλά και η ευθύνη μας είναι τεράστιες. Η υπο­χρέωση μας να χειριζόμαστε σωστά την ελληνική γλώσσα συνιστά ένα μέρος της ευθύνης μας απέναντι στην κοινωνία.

Δώδεκα λεπτά ανά ώρα ή σχεδόν πέντε ώρες ανά εικοσιτετρά­ωρο στην τηλεόραση είναι παραχωρημένα στην εμπορική επικοι­νωνία και ειδικότερα στη διαφήμιση. Το ίδιο συμβαίνει και με το ρα­διόφωνο αλλά και τις εφημερίδες και τα περιοδικά, όπου το ποσοστό αυτό μπορεί να φτάσει και το 40%. Κι αν λάβει κανείς υπόψη του ότι σε πολλές περιπτώσεις το κοινό προτιμά τις διαφημίσεις από το κα­θαυτό πρόγραμμα, η ευθύνη μεγαλώνει ακόμη περισσότερο. Δεν πέρασαν πολλά χρόνια από τότε που αυτό το τόσο εύηχο και μάλλον εκούσιο γραμματικό λάθος του Κωνσταντίνου Π Καβάφη στο «Επέ­στρεφε» ήταν κοινός τόπος για πολλές διαφημίσεις Όπως και πολλά άλλα λάθη. κυρίως στίξης και τονισμού, που έγιναν πια τόσο συνη­θισμένα ώστε σε μερικά χρόνια θα επικρατήσουν του σωστού ως «ευ κακώς κείμενα».

17

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου δεν είναι λεξικό. Είναι ένας οδηγός, ένα «συναξάρι» που περιέχει χους κανόνες της ελλη­νικής γλώσσας. Φιλοδοξία μας είναι να γίνει το σημείο αναφοράς για θέματα καλής χρήσης της γλώσσας. Απευθύνεται στους επαγ­γελματίες του χώρου της επικοινωνίας αλλά και σε όλους αυτούς που επιθυμούν από προσωπική ή επαγγελματική «διαστροφή» να γράφουν και να μιλούν σωστά ελληνικά. Σε αυτούς που καταλαβαί­νουν ή θέλουν να μάθουν τη διαφορά ανάμεσα στο που και το πού. στο ό,π και το ότι, στην επιρροή και την επήρεια... Το Κόκκινο Βιβλια­ράκι του Κειμενογράφου είναι ένα μόνο μέρος της Εταιρικής Κοι­νωνικής Ευθύνης της Ένωσης Εταιριών Διαφήμισης & Επικοινω­νίας Ελλάδος (ΕΔΕΕ).

Μανόλης Παπαπολύζος Πρόεδρος Δ.Σ.

Μάιος 2009

18

Εισαγωγή: από την αρχαία ελληνική

ωδ τη δημοτική Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική,

το αηίχι φτωχικό στις αμμουδιές του Ομήρου...

Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου στις αμμουδιές του Ομήρου... Μονάχη έγνοια η γλώσσα μου, με τα πρώτα Δόξα Σοι...

(Τη γλώσσα μου έδωσαν ελληνική, Οδυσσέα Ελύτη, Άξιον Εστί)

Η ελληνική γλώσσα ομιλείται στην Ελλάδα σχεδόν ακατάπαυστα τουλάχιστον από το 2000 π.Χ. και γράφεται από τον 15ο αιώνα π.Χ. μέχρι σήμερα. Υποομάδα της ινδοευρωπαϊκής γλωσσικής οικογέ­νειας, σύμφωνα με τη θεωρία της υποτιθέμενης (;) πρωτοφυλής των Ινδοευρωηαίων κατά τη συγκριτική γλωσσολογία, η Ελληνική χρησιμοποιείται από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα από τον ίδιο λαό. τους'Ελληνες, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο. την Ελλάδα, με μια Βα­σική δομή (γραμματικοσυντακτική) κι ένα λεξιλόγιο που άλλαξαν και ανανεώθηκαν φυσικά στο πέρασμα των αιώνων, αλλά λόγω διάφορων ιστορικών συγκυριών διατήρησε μια τέτοια συνοχή ώστε να αναγνωρίζεται από τους μελετητές και από τους ίδιους τους ση­μερινούς ομιλητές ως ενιαία γλώσσα.

Οι αρχαίες ελληνικές διάλεκτοι (ιωνική, αιολική, δωρική, αττική), οι οποίες οφείλονται πιθανότατο στην πολυδιάσπαση του ελληνό­φωνου κόσμου, θα αρχίσουν να υποχωρούν βαθμιαία μετά τους Περσικούς Πολέμους (5ος αιώνας π.Χ.) και την κυριαρχία της Αθη­ναϊκής Πολιτείας. Από τον Λο αιώνα π.Χ.. η εξάπλωση της χρήσης της αττικής διαλέκτου, της γλώσσας της ποίησης, της φιλοσοφίας

19

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

και της επιστήμης, θα συνδυάσει σε σχετικό υψηλό Βαθμό τη φυσι­κότητα και τον δυναμισμό του προφορικού λόγου με την εκφραστι­κότητα της ποιητικής καλλιέργειας.

Με τις κατακτήσεις του Μεγάλου Αλεξάνδρου, η αττική διάλε­κτος θα γίνει με τον καιρό και γλώσσα των κατοίκων της Ανατολής και θα καθιερωθεί στις διοικητικές, εμπορικές και διπλωματικές σχέσεις.Έτσι, η αττική διάλεκτος θα διαμορφωθεί σταδιακά σε νέα μορφή ελληνικής γλώσσας, την ελληνιστική ή κοινή, η οποία θα κα­θορίσει αργότερα τη Βυζαντινή και νέα ελληνική γλώσσα. Οι Αλε­ξανδρινοί γραμματικοί επινοούν τους τόνους και τα πνεύματα, και πιστεύοντας ότι με τη χρήση της αττικής θα συνεχιζόταν η λογοτε­χνική παράδοση, διδάσκουν τον απικισμό, μια απομίμηση της κλα­σικής αττικής, που δεν έχει καμία σχέση με την ήδη κυρίαρχη δη­μώδη προφορική, δηλαδή τη γλώσσα που μιλάει ο λαός. Με αυτό τον τρόπο, λοιπόν, από τον 1 ο αιώνα π.Χ.. εμφανίζεται το πρόβλημα της γλωσσικής διφυίας - πρόβλημα όχι μόνο φιλολογικό ή πνευ­ματικό, αλλά πρωτίστως πολιτικό και κοινωνικό, αφού οι ανώτερες τάξεις επιλέγουν τη λόγια κοινή για να δείξουν ότι δεν τους συνδέει τίποτα με τον όχλο που περιφρονούσαν, τον όχλο που μιλούσε μια «χυδαία και παραφθαρμένη γλώσσα», τη λαϊκή κοινή.

Στα βυζαντινά χρόνια, και ιδιαίτερα στα χρόνια της παρακμής, η λαϊκή κοινή θα αφομοιώσει στοιχεία της τουρκικής, της βενετσιάνι­κης, της σλαβικής, της αραβικής και άλλων γλωσσών, προκαλώντας την οργισμένη αντίδραση της Αυλής και του ανώτερου κλήρου, που αποκαλεί «χυδαίο» τον λαό και «χυδαία» τη γλώσσα που μιλάει.

Το 1630 ο Μάξιμος Καλλιπολίτης. ένας Έλληνας μοναχός της Καλλίπολης, θα μεταφράσει την Καινή Διαθήκη στη γλώσσα που μι­λάει ο λαός. Η προσπάθεια του είχε τη συμπαράσταση και τις ευλο­γίες του Κύριλλου Α' Λούκορη. Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως και δυνάμει μεταρρυθμιστή της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Το 1638 ο Λούκαρης θα στραγγαλιστεί ως προδότης, καθώς οι αντίπαλοι του δεν δέχονταν οποιεσδήποτε προσπάθειες μεταρρύθμισης, ούτε συμφωνούσαν με τη μετάφραση της Καινής Διαθήκης στην καθο­μιλουμένη γλώσσα. Εντούτοις, περίπου 1.500 αντίγραφα της μετά­φρασης του Μάξιμου θα τυπωθούν τον ίδιο χρόνο στη Γενεύη.

Κι ενώ στα χρόνια της Τουρκοκρατίας ο λαός συνεχίζει να τρα­γουδά και να εξιστορεί τα πάθη του στη γλώσσα που μιλάει, να πλά-

20

Από την Αρχαία Ελληνική ως τη Δημοτική

θει παραμύθια, παραδόσεις, παροιμίες, να δημιουργεί τα ασύγκριτα δημοτικό τραγούδια του. η ανώτερη τάξη συνεχίζει να παραμένει εκούσια παραδομένη στον γλωσσικό ζυγό μιας στείρας αρχαΐζου­σας νεκρής γλώσσας.

Τον 18ο αιώνα, με την ανάπτυξη του εμπορίου και της ναυτιλίας και την άνθηση των παροικιών του εξωτερικού, διαμορφώνεται η προοδευτική, δυναμική κι επαναστατική αστική τάξη που ασπάζεται τις φιλελεύθερες ιδέες της Δύσης. Υπό το φως του νεοελληνικού Διαφωτισμού ιδρύονται σχολεία και ο λαός, που αφυπνίζεται, ζητά να στηριχτεί στην κλασική κληρονομιά του. Το αίτημα της ανάγκης για τη μόρφωση του λαού στη ζωντανή του γλώσσα θα εκφράσουν φωτεινές μορφές, οι μεγάλοι δάσκαλοι του γένους, όπως ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός (1714-1779). ο Ευγένιος Βούλγαρης (1716-1806). ο Δημήτριος Καταρτζής ή Φωτιάδης (1720;-1807). ο Ιώσηηος Μοι-σιόδακας (1730-1800). ο Αθανάσιος Ψαλίδας (1767-1829), ο εθνο­μάρτυρας Ρήγας Βελεστινλής (1757-1798) και πλήθος άλλοι. Όλοι αυτοί πιστεύουν ακράδαντα ότι για να απελευθερωθεί η Ελλάδα από την οθωμανική κυριαρχία, πρέπει ο λαός να μορφωθεί χρησιμο­ποιώντας τη γλώσσα του, αφού «καθώς λαλιέται και γράφετ' έχει στα λαογραφικά της τη μελωδία, και στα ποιητικά της το ρυθμό και το πάθος και την πειθώ στα ρητορικά της». Αυτές οι ανανεωτικές προσπάθειες θα ενοχλήσουν το κοινωνικό και εκκλησιαστικό κατε­στημένο. Οι εκφραστές τους θα γνωρίσουν την οργή και το μένος, τις διώξεις και την αποδοκιμασία των σκοταδιστικών αντιδραστικών κύκλων. Το γλωσσικό ζήτημα της ύπαρξης δύο τύπων της ίδιας γλώσσας, που αποτελεί ιδιομορφία της ελληνικής κοινωνίας, θα εξελιχθεί σ' έναν αληθινό «εμφύλιο πόλεμο» που θα κρατήσει τρεις αιώνες.

Κυρίαρχη μορφή στο ζήτημα της διένεξης για την εθνική μας γλώσσα τον 19ο αιώνα είναι ο Αδαμάντιος Κοραής (1748-1833). Εγκατεστημένος μόνιμα στο Παρίσι και έχοντας ενστερνιστεί τις ιδέ­ες του Διαφωτισμού, ο Κοραής θα επικεντρώσει το ενδιαφέρον του στην προσπάθεια των Ελλήνων για ανεξαρτησία και θα επιδιώξει την πνευματική αφύπνιση τους τόσο με την εκδοτική και εν γένει συγγραφική του παραγωγή, όσο και με τη συντονισμένη δράση του στην παιδευτική προσπάθεια των συγχρόνων του Ελλήνων λογίων, θεωρώντας τη γλώσσα βασικό εργαλείο για την παιδεία, προωθού-

21

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

σε την καθιέρωση ενός κατανοητού γλωσσικού ιδιώματος, που δα­νειζόταν στοιχεία από την αρχαία ελληνική αλλά και την καθομιλου­μένη της εποχής του. Αυτή η «μέση οδός» είναι η δική του απάντη­ση στη φθορά που, όπως πίστευε, έχει υποστεί η ελληνική γλώσσα από τα αρχαία χρόνια έως τις μέρες του. Ξεκινώντας λοιπόν από τη «χυδαία» -κατά τα λεγόμενα του- δημοτική, θα επιδιώξει την τρο­ποποίηση της σύμφωνα με τους κανόνες και τα πρότυπα της αρ­χαΐζουσας σε μια προσπάθεια εξευγενισμού της. Ανάμεσα στις και­νοτομίες που εισάγει είναι η απαλοιφή λαϊκών και ξένων λέξεων (κυρίως τουρκικών] αλλά και η δημιουργία νέων από τον συνδυα­σμό ριζών και καταλήξεων των δύο γλωσσικών ιδιωμάτων. Ωστό­σο, η «γραικική γλώσσα» του. όπως ο ίδιος την αποκαλούσε, θα πο­λεμηθεί και από τις δύο παρατάξεις, με αποτέλεσμα η μεν αρχαΐζου­σα να βγει ενισχυμένη, καθώς συνέχισε να αποτελεί τη γλώσσα της διοίκησης και της παιδείας, η δε λαϊκή γλώσσα να αναζητήσει τη θέση της στο πνευματικό και κοινωνικό γίγνεσθαι με ισχυρότερα ερείσματα, όπως τα έργα της Επτανησιακής Σχολής με επικεφαλής τον Διονύσιο Σολωμό, την ώρα που οι Αθηναίοι λογοτέχνες χρησι­μοποιούν την καθαρεύουσα.

Με την πολιτική του εκσυγχρονισμού επί Χαριλάου Τρικούπη, τίθεται και το θέμα μιας εκπαίδευσης και μιας γλώσσας που θα καλ­λιεργεί εθνική ομοψυχία και εθνικό φρόνημα. Πυροδοτείται λοιπόν, για μια ακόμη φορά, η αντίδραση προς τον Κοραή, ο οποίος κατη­γορείται από τους οπαδούς της δημώδους για τεχνητή παρέμβαση στη γλώσσα και από τους υποστηρικτές της αρχαΐζουσας για άρνη­ση της γλωσσικής παράδοσης. Οι αγώνες που θα δοθούν για την επικράτηση της μιας ή της άλλης μορφής γλώσσας είναι πολλοί και συνδέονται με πολιτικά και ιδεολογικά ζητήματα του ελληνισμού. Σταθμό στην ιστορία του γλωσσικού ζητήματος αποτελεί, το 1888, η δημοσίευση του έργου του Γιάννη Ψυχάρη Το ταξίδι μου, σε γνήσια δημοτική που ισοπέδωνε τα πάντα, φωνητικά, μορφολογικά και λε­ξιλογικά. Οι οπαδοί της λαϊκής γλώσσας δέχτηκαν με ενθουσιασμό τις ακραίες απόψεις του και είδαν στο πρόσωπο του Ψυχάρη (1854-1929), καθηγητή της Νέας Ελληνικής Γλώσσας στη Σχολή Ανατολι­κών Γλωσσών στο Παρίσι, τον μεγάλο δάσκαλο και καθοδηγητή που χτυπούσε τις γλωσσικές φεουδαρχικές προλήψεις. Παράλληλα, η εισήγηση του Ψυχάρη για μια συστηματοποιημένη πρότυπη δημο-

22

Από την Αρχαία Ελληνική ως τη Δημοτική

τική έδωσε και μια νέα διάσταση στο γλωσσικό ζήτημα, καθώς το συνέδεε όχι μόνο με τη μελλοντική ευημερία του ελληνικού έθνους αλλά και με την απελευθέρωση της υπόλοιπης Ελλάδας.

Την ίδια εποχή, εκτός από το έργο του Ψυχάρη, ισχυρή συνδρο­μή στη συγκρότηση της ιδεολογικής θεμελίωσης του δημοτικισμού και της σταδιακής διείσδυσης του στον πολιτισμικό και αργότερα στον κοινωνικοπολιτικό χώρο υπήρξε το έργο του Εμμανουήλ Ροΐδη και η λογοτεχνική παραγωγή της Νέας Αθηναϊκής Σχολής με κύριο εκφραστή τον Κωστή Παλαμά. Έτσι, στις αρχές του 20ού αι­ώνα, ενώ μεγάλοι πνευματικοί άνδρες διακηρύσσουν την ανάγκη καθιέρωσης της δημοτικής που καταλαβαίνει ο λαός. το επίσημο κράτος, οι «γλωσσαμύντορες» πανεπιστημιακοί καθηγητές και θρη­σκευτικοί ηγέτες υποστηρίζουν συσπειρωμένοι την καθαρεύουσα στο όνομα (δήθεν) της ιστορικής παράδοσης και της εθνικής ενότη­τας. Διαθέτοντας τα όπλα που τους εξασφάλιζε η εξουσία, αντιδρούν με Βίαιο τρόπο, φτάνοντας μάλιστα σε ανοιχτές συγκρούσεις με τους υποστηρικτές της άλλης πλευράς, καθώς η δημοτική εκλαμβάνεται ως σύμβολο ανατρεπτικού λόγου που υποσκάπτει την κοινωνία.

Παρ' όλα αυτά, το κίνημα για την καθιέρωση της δημοτικής γλώσσας, κίνημα εθνικό, πολιτικό, φιλελεύθερο, επιστημονικό και εκσυγχρονιστικό, θα υποστηριχθεί από τη δυναμική παρουσία, το έργο και την οικονομική ενίσχυση λόγιων και επιχειρηματιών της διασποράς, ενώ το αίτημα για τη συναρμογή της δημοτικής γλώσσας με την εκπαίδευση θα οδηγήσει στη δημιουργία συλλόγων (Εθνική Γλώσσα. 1905· ΕκπαιδευτικόςΌμιλος, 1910· Φοιτητική Συντροφιά. 1910) και στην έκδοση περιοδικών μαχητικών εντύπων [ΟΝουμάς, 1903-1931 · Δελτίο του Εκπαιδευτικού Ομίλου, 1911-1924). Πρωτα­γωνιστές αυτής της περιόδου θα είναι ο Αλέξανδρος Δελμούζος, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης και ο Δημήτρης Γληνός, οι οποίοι -είτε ως εκφραστές θεσμών είτε ως διωκόμενοι από θεσμούς— θα χρη­σιμοποιήσουν τη δημοτική γλώσσα ως σύμβολο και ως εργαλείο για την προώθηση και την καλλιέργεια βαθιών αλλαγών στην ελ­ληνική κοινωνία.

Το ίδιο χρονικό διάστημα η θεωρητική θεμελίωση του μαρξι­σμού στον χώρο των ελληνικών ιδεών (Γεώργιος Σκληρός, Το κοι-νωνικόν μας ζήτημα. 1907) και οι σοσιαλιστικές συσπειρώσεις που προκάλεσε δημιούργησαν το πρώτο σοβαρό ρήγμα στις τάξεις των

23

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

δημοτικιστών. Σε όλο τον 20ό αιώνα η δημοτική γλώσσα θα αντιμε­τωπιστεί ως φορέας ιδεολογίας από τους ίδιους τους οπαδούς της με την πιο μεγάλη αντίφαση: από ορισμένους ως απόδειξη της εθνι­κής συνέχειας, από κάποιους ως γλώσσα της λαϊκής Βούλησης και από άλλους ως όπλο της εργατικής τάξης.

Τα αιματηρά επεισόδια που σημειώθηκαν εξαιτίας της μετάφρα­σης των Ευαγγελίων στη δημοτική από τον Αλέξανδρο Πάλλη το 1901 και της Ορέστε<σς·του Αισχύλου το 1903 από τον Γεώργιο Σω-τηριάδη ήταν η απαρχή μιας σειράς γεγονότων (επανειλημμένες δι­οικητικές ποινές στον Κωστή Παλαμά ως γενικό γραμματέα του Πα­νεπιστημίου Αθηνών (1908,1911], παραπομπή στη δικαιοσύνη του διευθυντή του Παρθεναγωγείου του Βόλου Αλέξανδρου Δελμούζου και των συνεργατών του με τις κατηγορίες της αθεΐας, Βλάβης των ηθών, πρόσκλησης εις απεργίαν, παρακώλυσης προσευχής (Δίκη του Ναυπλίου, 1914)].

Το 1917, μέσα στη δίνη του εθνικού διχασμού, η Προσωρινή Κυ­βέρνηση της θεσσαλονίκης επιχείρησε την καθιέρωση της διδασκα­λίας της δημοτικής στις τρεις πρώτες τάξεις του δημοτικού. Η από­πειρα αυτή θα ματαιωθεί βίαια μετά την κυβερνητική αλλαγή του 1920. Η Ηνωμένη Αντιπολίτευσις που θα διαδεχθεί τους Φιλελευθέ­ρους θα συστήσει Επιτροπή, η οποία θα ελέγξει τα διδακτικά βιβλία της βενιζελικής μεταρρύθμισης και θα αποφανθεί «να εκβληθώσι πάραυτα εκ των σχολείων και καώσι (...) τα έργα ψεύδους και κακό­βουλου προθέσεως». Το 1925 και το 1928 θα διωχθούν δικαστικά και πάλι για αντιθρησκευτική, αντιπατριωτική κοι ανήθικη διδασκαλία ο Δελμούζος, διευθυντής του Μαρασλείου, και ο Μίλτος Κουντουράς. διευθυντής του Διδασκαλείου θεσσαλονίκης.

Το 1929 ο Ελευθέριος Βενιζέλος θα προχωρήσει στην πιο ολο­κληρωμένη εκπαιδευτική μεταρρύθμιση του Μεσοπολέμου μέσα σε ένα κοινωνικοπολιτικό πλαίσιο που θα καθορίζεται πλέον και από την παρουσία του εργατικού κινήματος και του ΚΚΕ. Η δημο­τική ως σύμβολο ανατρεπτικού λόγου θα αλλάξει χέρια και από τον μεταρρυθμιστικό φιλελευθερισμό του Βενιζέλου θα περάσει ως κομματικό ιδίωμα στο ΚΚΕ. Μετά από αυτό, η αντιπαράθεση των συμβολισμών θα οξυνθεί ακόμη περισσότερο με σοβαρές συνέπει­ες στο κοινωνικοπολιτικό επίπεδο. Η αντίληψη περί απειλής κατά της εθνικής κυριαρχίας από τη χρήση της δημοτικής κορυφώνεται

2Λ

Από την Αρχαία Ελληνική ως τη Δημοτική

μέσα στη γερμανική κατοχή, με την πειθαρχική δίωξη του καθηγητή της Φιλοσοφικής Σχολής Ιωάννη Κακριδή για την έκδοση Βιβλίου του με μονοτονικό σύστημα, το 1941.

Το 1964 έχουμε την τελευταία μεταρρύθμιση από την κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου υπό τον Γεώργιο Παπανδρέου, πριν από την οριστική καθιέρωση της δημοτικής. Πρόκειται για μια μεταρρύθμι­ση η οποία, μεταξύ άλλων, ορίζει την ισοτιμία της δημοτικής απένα­ντι στην καθαρεύουσα στο σχολείο, καθιστώντας την επίσημη γλώσ­σα του εκπαιδευτικού θεσμού. Και αυτή όμως θα ανατραπεί με το απριλιανό πραξικόπημα. Η δικτατορία των συνταγματαρχών θα κα­ταφέρει ουσιαστικά και το τελευταίο πλήγμα στην καθαρεύουσα. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια, το χουντικό καθεστώς χάνει σιγά σιγά τη νομιμοποίηση των παραδοσιακών στρωμάτων που αρχικά το στήριξαν ή που πρόβαλαν την ανοχή τους, αναβιώνει τις εμφυλιο-πολεμικές ακρότητες, τείνει σε έναν όλο και πιο ευρύ απομονωτι­σμό, τρέφοντας ταυτόχρονα έναν άκρατο συντηρητισμό. Όλα αυχά συμβαίνουν με την ένδυση μιας γλώσσας η οποία με ιδιαίτερη δυ­σκολία συντηρούσε κάποια επίφαση νομιμότητας τις προηγούμενες δεκαετίες. Το αποτέλεσμα θα είναι ότι στο τέλος της δικτατορίας η καθαρεύουσα απεκδύεται σχεδόν οριστικά τα όποια νομιμοποιητικά ίχνη τής είχαν απομείνει. Η Μεταπολίτευση ουσιαστικά δεν θα έχει παρά να επικυρώσει ένα είδος τετελεσμένου γεγονότος, υπογρά­φοντας τη ληξιαρχική πράξη θανάτου της καθαρεύουσας.

θεσμικά το γλωσσικό ζήτημα λύθηκε το 1974. όταν η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή παρέλειψε τη γλωσσική διάταξη στο Σύνταγμα της Μεταπολίτευσης, ενώ το 1976 ο υπουργός Παιδείας Γε­ώργιος Ράλλης εισηγείται-και η κυβέρνηση Καραμανλή αποφασίζει το 1977- τη χρήση της δημοτικής όχι μόνο σε όλες τις βαθμίδες της εκπαίδευσης αλλά και στη δημόσια διοίκηση. Τέλος, τον Ιανουάριο του 1982. η κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου καθιέρωσε το μο­νοτονικό σύστημα, καταργώντας τα πνεύματα και το πολυτονικό. Η απλοποίηση αυτή κρίθηκε αναγκαία γιατί η απλούστευση της δύσκο­λης ελληνικής γλώσσας θα υποβοηθούσε στην εκμάθηση της χωρίς να θίγει ιδιαίτερα τη φωνητική και μορφολογική πορεία της.

25

ΠΡΩΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΟΙ ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΗΣ ΓΡΑΜΜΑΤΙΚΗΣ ΣΤΗ ΝΕΑ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

Συλλαβέδ και συλλαβισμόδ

οι ΣΥΛΛΑΒΈς

Οι λέξεις χωρίζονται σε συλλαβές. Συλλαβή λέγεται κάθε τμήμα μιας λέξης που αποτελείται από ένα μόνο φωνήεν (α. ε, η, ι, ο, υ. ω) ή δί­φθογγο (αϊ. αη, οϊ, οη) ή από ένα ή περισσότερα σύμφωνα με ένα φω­νήεν ή δίφθογγο. Για παράδειγμα:

σύμφωνο + φωνήεν: 6α + ρέ + λι σύμφωνο + δίφθογγος νε + ράι +δα

Ανάλογα με τον αριθμό των συλλαβών της. μια λέξη μπορεί να είναι: • μονοσύλλαβη όταν αποτελείται από μια συλλαβή: ναι, μια, φως,

Κως κλπ. • δ<σώ\λσ0η όταν αποτελείται από δυο συλλαβές: ό- χι, νε- ρό, παι­

δί κ.λπ. • τρισύλλαβη όταν αποτελείται από τρεις συλλαβές: τρα- πέ- ζι, κα­

ρέ- κλα κλπ. • πολυσύλλαβη όταν έχει περισσότερες από τρεις συλλαβές: εμ-

Βα- τή- ρι- ο, λο- γο- τε- χνι- κός κ.λπ.

Η τελευταία συλλαβή μιας λέξης λέγεται λήγουσα. Η προτελευταίο συλλαβή μιας λέξης λέγεται παραλήγουσα. Η τρίτη συλλαβή από το τέλος μιας λέξης λέγεται προπαραλήγουσα. Η πρώτη συλλαβή μιας λέξης λέγεται αρχική.

Για παράδειγμα στη λέξη εμβατήρια

εμ- Βα- τή- ρι- ο

29

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ο ΣΥΛΛΑΒΙΣΜΟΣ Ή ΠΩΣ ΧΩΡΙΖΟΥΜΕ ΜΙΑ ΛΕΞΗ

Όταν γράφουμε, συχνό παρουσιάζεται η ανάγκη να αλλάξουμε γραμμή χωρίς να έχει τελειώσει η λέξη. Είμαστε λοιπόν υποχρεωμένοι να κό­ψουμε τη λέξη στα δύο. Πώς όμως θα χωρίσουμε μια λέξη;

Τη λέξη τη χωρίζουμε εκεί όπου τελειώνει μια συλλαβή 0 χωρισμός των λέξεων σε συλλαβές ονομάζεται συλλαβισμός και γίνεται με Βάση συγκεκριμένους κανόνες.

Για χα φωνήεντα

α- έ- ρας Δύο συνεχόμενα φωνήεντα συλλαΒίζονται χωριστό, γιατί κάθε φωνήεν αποτελεί μια συλλαβή;

/- ω- σ- κείμ, Ι- ό- νιο Αντίθετα, ένα ή περισσότερα σύμφωνα δεν μπορούν να αποτελέσουν συλλαβή από μόνα τους (χωρίς φωνήεν):

ΓΟΙ'- χος. κο-ρόί-δο. μι-λιου-νια

Τα δίψηφα φωνήεντα αι, ει, οι, υι, αυ, ευ, οι δίφθογγοι άι, άπ, όι, όπ και οι καταχρηστικοί δίφθογγοι ισ, ιο, οιο, ειο, υος, ιου δεν χωρίζονται στον συλλαβισμό, γιατί λογαριάζονται ως ένα φωνήεν:

εί- μαι. αύ- ρα, ναύ- της, ου- ρα- νός, αϊ- θου- σα (δίψηφα φωνήεντα) ση- δό-νι, χάι- δε-μα, βόη- θα (δίφθογγοι) πιά- νο, για- γιό, ά- δειο, γυα- λΐ, νιώ- θω (καταχρηστικοί δίφθογγοι) αυ- το- κί- νη- το, ευ- λο- γί- α (συνδυασμοί αυ, ευ)

Για τα σύμφωνα

θέ-λω Ένα σύμφωνο ανάμεσα σε δύο φωνήεντα συλλαβίζεται με το δεύτερο φωνήεν:

έ- να, πα- ρά- θυ- ρο, σο- κο- λά- τα, δυ- να- μη

Βι- βλί- ο Δύο διαφορετικά σύμφωνα ανάμεσα σε δύο φωνήεντα δεν χωρίζονται και συλλαβίζονται με το δεύτερο φωνήεν, εάν οπό αυτό τον συνδυασμό γραμμάτων αρχίζει ελληνική λέξη:

έ- στε- κε (στάση), Α- πρ'ι- λης(πρώτος), συ-μπί-πτω (πτώση)

30

Συλλαβές και Συλλαβισμός

αρ-πά-ζω Εάν όμως από αυτό τον συνδυασμό γραμμάτων δεν αρχίζει ελληνική λέξη, τότε τα σύμφωνα χωρίζονται και το ηρώτο σύμφωνο πάει με το προηγούμενο φωνήεν, ενώ το δεύτερο με το ακόλουθο:

βαθ- μός (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από θμ) περ- πα- τώ (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από ρη) έρ- χο- μαι (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από ρχ) εκ- δρο- μη (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από κδ) αρ- νί (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από ρν)

σύ-μπτω-μα Τρία ή περισσότερα σύμφωνα ανάμεσα σε δύο φωνήεντα συλλαΒίζο-νται με το δεύτερο φωνήεν, εφόσον αρχίζει ελληνική λέξη τουλάχιστον από τα δύο πρώτα σύμφωνα:

ε- χθρός (αρχίζει ελληνική λέξη από χθ: χθεσινός) ά- σπρος (αρχίζει ελληνική λέξη από σπρ: σπρώχνω)

έν-στο-λος Αλλιώς χωρίζονται, και το πρώτο σύμφωνο πάει με το προηγούμενο φωνήεν, ενώ τα άλλα συλλαθίζονται υποχρεωτικό με αυτό που ακο­λουθεί:

άν-βρω-πος (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από νθ) παν-στρα-τιά (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από νσ).

άλ-λος Τα όμοια σύμφωνα χωρίζονται, γιατί δεν αρχίζει ελληνική λέξη από δύο όμοια σύμφωνα:

γράμ- μα (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από μμ), γει- τό- νιο- σα (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από σσ), θάρ- ρος (δεν αρχίζει ελληνική λέξη από ρρ),

συ-μπε-ρι-φο-ρά Τα δίψηφα σύμφωνα (μπ, ντ, γκ, τσ. τζ) δεν χωρίζονται, γιατί από αυτό αρχίζει ελληνική λέξη:

α- μπέ- λι (μπαίνω) πέ- ντε (ντύνω) α- γκα- λιά (νκρεμίζω) κσ- τσα- Βί- δι (τσακίζω) τζί-τζι-κας [τζάμι]

ν

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Για τις σύνθετες λέξεις

Οι σύνθετες λέξεις ακολουθούν τους ίδιους κανόνες με τις απλές λέξεις: υ- πεύ- Θυ- νος. προ- αέ- χω

32

Σημεία σπξηδ και ορθογραφίαε

Στίξη είναι η θέση στιγμών κοι άλλων σημείων που Βοηθούν στην ευ­κολότερη κατανόηση του κειμένου. Τα σημεία αυτά λέγονται σημεία της στίξης. Η στίξη βασίζεται στη σύνταξη και επομένως απαιτεί σκέψη και συντακτική ανάλυση των προτάσεων.

Η ΤΕΛΕΙΑ ( . )

Η τελεία σημειώνεται

ΣΤΟ τέλος μια φράσης με ακέραιο νόημα: Ο ήλιος λάμπει. Το καλοκαίρι θα πάω στο χωριό μου.

Ύστερα από μια συντομογραφία: π.χ., κ.λπ.

Εξαιρούνται μερικές συντομογραφίες που σχετίζονται με τις διευθύν­σεις του ορίζοντα:

Α= Ανατολή, ανατολικός, ανατολικά ΝΔ = νοτιοδυτικός, νοτιοδυτικό κ.λη.

Ν. Αμερική, Α Θράκη Όταν πρόκειται για προσδιορισμό τόπων, προσθέτουμε στις συντομο­γραφίες Α, Β κλπ. μια τελεία.

Σε ηολυψήφιους αριθμούς, χωρίζοντας σε τριάδες τα ψηφία με αρχή από τα δεξιά: 2.234.456

29ΜαΤου 1453, 1700 χιλιόμετρα, έτος 2000 Οι τετραψήφιοι αριθμοί και οι χρονολογίες δεν χρειάζονται τελεία.

33

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

— Σπάνιες περιπτώσεις και εξαιρέσεις

Σπάνιο η τελεία μπορεί νο χρησιμοποιηθεί ύστερα από ένα απόλυτο αριθμητικό γιο να νοηθεί ως τακτικό:

9. = ένατος. 3. Ιφίτος). 7. ΙέΒδομηΙ

Δεν σημειώνεται τελεία σε τίτλους Βιβλίων, επιγραφές και επικεφαλίδες. Πίνακας 3 Τα οικονομικά μεγέθη της εταιρείας Το τρίτο στεφάνι

Η τελεία και χα άλλα οημεία της στίξης

«Όλα καλά λοιπόν». Όταν υπάρχουν εισαγωγικά στο κείμενο, η τελεία σημειώνεται πάντα έξω από αυτά.

Ήξερα χπν απάντηση (ή τουλάχιστον έτσι νόμιζα). Το ίδιο ισχύει στις περιπτώσεις που χρησιμοποιούνται παρενθέσεις ή αγκύλες.

(Όπως το σκέφτηκε, δεν ήταν καθόλου σίγουρη γι' αυτό. Σιγουρεύ­τηκε μόνο όταν το είδε με τα μάτια της.) Όταν μέσα στην παρένθεση υπάρχει ολόκληρη περίοδος, τότε η τελεία σημειώνεται μέσα στην παρένθεση.

Να θυμάστε

• Τελεία δεν σημειώνεται μετά το ερωτηματικό, το θαυμαστικό και τα αποσιωπητικά.

• Ύστερα από τελεία αρχίζουμε με κεφαλαίο γράμμα.

34

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

Η ΑΝΩ ΤΕΛΕΙΑ ( · )

Η άνω τελεία χωρίζει μέρη μιας περιόδου με αυτοτελές νόημα, τα οποία όμως έχουν στενό νοηματικό σύνδεσμο με τα προηγούμενα. Μετά την άνω τελεία αρχίζουμε με μικρό γράμμα.

Άνω τελεία σημειώνεται

Το σκέφτηκα- το μελέτησα- το παίδεψα στο μυαλό μου. Στο τέλος μιας ημιπεριόδου, όταν η δεύτερη πρόταση διασαφηνίζει την πρώτη ή δηλώνει αντίθεση προς τα προηγούμενα (στις περιπτώσεις αυτές συνήθως λείπει ο επεξηγηματικός ή αντιθετικός σύνδεσμος):

Αυτός δενόταν άνθρωπος- ήτανε θεριό, δράκος, του βουνού στοι­χειό.

Ήταν πολλά αυτά που έπρεπε να γίνουν στο σπίτι-, πλύσιμο πιάτων-σκούπισμα πατωμάτων- αέρισμα δωματίων- τακτοποίηση ντουλαπιών Όταν γίνεται απαρίθμηση ή παράθεση στοιχείων:

Πολλές αρχαίες τραγωδίες αντλούν το θέμα τους από τον τρωικό κύκλο: ο Αγαμέμνονας, οι Χοηφόρες και οι Ευμενίδες του Αισχύ­λου- ο Αίας, η Ηλέκτρα και ο Φιλοκτήτης του Σοφοκλή- η Ανδρο­μάχη, η Εκάβη, οι Τρωάδες, η Ηλέκτρα, η Ελένη, ο Ορέστης, η Ιφιγένεια εν Ταύροις και η Ιφιγένεια εν Αυλίδι του Ευριπίδη.

Η άνω τελεία και τα άλλα σημεία της στίξης

Όταν υπάρχουν στην πρόταση εισαγωγικά ή παρένθεση, η άνω τελεία σημειώνεται έξω από την παρένθεση ή τα εισαγωγικά.

Να θυμάστε

• Η άνω τελεία δεν χρησιμοποιείται ουχνά σήμερα. Στη θέση της ση­μειώνεται το κόμμα ή η τελεία.

35

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΤΟ ΚΟΜΜΑ ( , )

Το κόμμα είναι το πιο συχνό σημείο στίξης. Η χρήση του είναι απαραί­τητη προκειμένου να αποφεύγονται παρανοήσεις και να γίνεται ευκο­λότερη η ανάγνωση. Ωστόσο, το κόμμα είναι το σημείο της στίξης που δυσκολεύει περισσότερο, επειδή η λειτουργία του είναι πολύπλοκη και μερικές φορές φαινομενικά αντιφατική.

τ— Βασικός κανόνας

Το ρήμα δεν πρέπει να χωρίζεται με κόμμα από το υποκείμενο (Υ), ούτε το κατηγορούμενο (Κ) ή το αντικείμενο (Α) από το ρήμα (Ρ):

Ο ήλιος είναι λαμπερός. Υ Ρ Κ

Ένα παιδί μετράει τ' άστρα Υ Ρ Κ

Δεν πρέπει να χωρίζονται επίσης με κόμμα οι ομοιόπτωτοι (επιθετικοί και κατηγορηματικοί) ή ετερόηιωκη προσδιορισμοί, ούτε οι επιρρημα-τικοί προσδιορισμοί από τον όρο στον οποίο ανήκουν, αφού αποτελούν μαζί μία έννοια:

Ο πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου κ. Α. Ιακώβου δήλωσε τα εξής

(Η φράση ο πρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου είναι επιθετικός προσδιορισμός του κύριου ονόματος Α. Ιακώβου και δεν χωρίζεται από αυτό με κόμμα.)

Με κόμμα δεν χωρίζονται λέξεις ή προτάσεις που συνδέονται με τους συμπλεκτικούς συνδέσμους και, ούτε, μήτε, με τους διαχωριστικούς ή, είτε, με το αντιθετικό επίρρημα παρά και με τον συγκριτικό σύνδε­σμο παρά.

Δεν έρχεται κανείς ούτε φεύγει κανείς. Μήτε τρώει μήτε πίνει μήτε μας μιλά. θα μείνει ελεύθερος ή θα παντρευτεί; Είτε Βραδιάζει είτε φέγγει, μένει λευκό το γιασεμί. Είναι πάντα με το χαμόγελο παρά ιις τόαες στενοχώριες. Καλύτερα μιας ώρας ελεύθερη ζωή παρά σαράντα χρόνια σκλαβιά και φυλακή.

36

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

Πότε χρησιμοποιείται το κόμμα

Για να χωρίσει όμοιους όρους σε ένα ασύνδετο σχήμα, δηλαδή υπο­κείμενα, αντικείμενα, κατηγορούμενα, προσδιορισμούς κ.λπ.:

0 Γιάννης, ο Κώστας, ο Νίκος και η Ελένη πήγαν εκδρομή. Η θάλασσα ήταν ήρεμη, γαλήνια, καθαρή.

Για να χωρίσει ρήματα που έχουν το ίδιο υποκείμενο: Η μητέρα σκούπιζε, σφουγγάριζε, ξεσκόνιζε και μαγείρευε όλη τη μέρα!

Για να χωρίσει δύο ή περισσότερα επίθετα που αναφέρονται στο ίδιο ουσιαστικό:

Οι καλοκάγαθοι, εργατικοί, αφιλοκερδείς χωρικοί τον υποδέχθη­καν με καλοσύνη.

Να θυμάστε

Με αργά, Βαριά, κουρασμένα Βήματα αλλά Με κέρασε γλυκό παλιό κρασί • Στην απαρίθμηση επιθέτων μπροστά από ένα ουσιαστικό, το κόμμα

μπαίνει και πριν από το τελευταίο επίθετο, όταν αυτό προσδιορίζει το ουσιαστικό ακριβώς όπως και τα άλλα Έχω ένα παλιό, χαλασμένο, μισοδιαλυμένο ποδήλατο

• Όταν όμως το τελευταίο επίθετο αποτελεί με το ουσιαστικό μια έν­νοια που την προσδιορίζουν τα προηγούμενο επίθετα, τότε τα δύο επίθετα δεν χωρίζονται με κόμμα Το μεγάλο πράσινο Βιβλίο - Το ψηλό ξύλινο σπίτι

• Το κόμμα μπαίνει για νο χωρίσει μετοχικές προτάσεις, είτε επειδή είναι επεξηγήσεις είτε επειδή είναι πολύ μεγάλες: Η φυλή των Σάμσον Κρι ισχυρίζεται ότι η ομοσπονδιακή κυβέρνηση κακοδιαχειρίστηκε τα αποθέματα πετρελαίου και φυσικού αερίου, σηματοδοτώντας τη Βούληση των Καναδών αυτοχθόνων να διεκδι­κήσουν μερίδιο από τη διαχείριση των φυσικών πόρων.

37

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Να θυμάστε

Έχοντας διανύσει μεγάλη απόσταση, ένιωθε κουρασμένος αλλά Τρώγοντας έρχεται η όρεξη

• Το κόμμα μπαίνει για να χωρίσει μια κλητική προσφώνηση: Αγαπητέ φίλε. σου στέλνω τα χαιρετίσματα... Νίκο, οου γράφω σήμερα αυτό το γράμμα...

• Για να χωρίσει αρνητικά ή βεβαιωτικά μόρια στην αρχή της πρότα­σης: Ναι, θα σου πω. Όχι, δεν θα πάω σήμερα στη δουλειά. Βέβαια, το θέμα σας έχει ήδη συζητηθεί.

• Για να χωρίσει μια παράθεση και μια επεξήγηση: Στο δείπνο παρευρέθηκαν ο κ. Μίνως Χ. Κυριακού, πρόεδρος της Ελληνικής Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων, ο κ. Αντώνης Σαμαράς, υπουργός Πολιτισμού, ο κ. Γιάννης Ιωαννίδης υφυπουργός Πολιτι­σμού, αρμόδιος για θέματα Αθλητισμού. Ο Όλυμπος, το ψηλότερο βουνό της Ελλάδας, ήταν κατοικία τωνθεών.

• Για να χωρίσει τους όρους της πρότασης που συνδέονται με τους συνδέσμους ή, είτε, μήτε, ούτε, όταν είναι περισσότεροι από δύο: Ούτε ο πρύτανης, ούτε οι αντιπρυτάνεις, ούτε οι κοσμήτορες ήταν παρόντες στη συνεδρίαση. Ούτε ο Κώστας ούτε ο Γιώργος ούτε η Μαρία κατάφεραν να λύσουν τον γρίφο αλλά Ούτε ο Κώστας ούτε ο Γιώργος λένε την αλήθεια

Να θυμάστε

Το κείμενο να διαβιβαστεί στην επιτροπή νομικών θεμάτων ή στην επι­τροπή κοινωνικών υποθέσεων Σύμφωνα με τον βασικό κανόνα, όταν οι όροι της πρότασης συνδέονται με αυτούς τους συνδέσμους, τότε δεν χρειάζεται κόμμα.

Κόμμα μπαίνει για να χωρίσει τις κύριες αντιθετικές προτάσεις, όταν συνδέονται με αντιθετικούς συνδέσμους: Οι μαύρες τρύπες δεν μπορούν να φανούν, αλλά ανιχνεύονται από τη βαρητική έλξη που ασκούν στα αστέρια σε ένα γαλαξία.

38

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

Να θυμάστε

Ο αθλητής ήταν κατάκοπος αλλά ευτυχισμένος • Όταν δεν αντιτίθενται προτάσεις, αλλά η αντίθεση βρίσκεται μέσα σε

ένον όρο της πρότασης, τότε δεν χρειάζεται κόμμα.

• Κόμμα μπαίνει γιο να χωρίσει τις δευτερεύουσες προτάσεις από τις κύριες, εκτός εάν αυτές οποτελούν αντικείμενο ή υποκείμενο ρήμα­τος. Οίον οι δευτερεύουσες ονοματικές προτάσεις δεν είναι υπο­κείμενα ή αντικείμενα αλλά επεξηγήσεις, τότε χωρίζονται με κόμμα.

θέλω να πω. Χωρίς κόμμα, διότι η πρόταση «να πω» είναι αντικείμενο του «θέλω» αλλά Ένα μόνο θέλω να πω, δεν ξέρω τίποτα Με κόμμο, διότι η πρόταση «δεν ξέρω τίποτα» είναι επεξήγηση του αντικειμένου «ένα».

Διαδόθηκε ότι θα φτάσει απόψε. Χωρίς κόμμο, διότι η πρόταση «ότι θα φτάσει απόψε» είναι υποκείμενο του «διαδόθηκε». αλλά Κανείς δεν το ήξερε αυτό, ότι θα φτάσει απόψε. Με κόμμα, διότι η πρόταση «ότι θα φτάσει απόψε» είναι επεξήγηση του αντικειμένου «αυτό».

Φοβάμαι μήπως δεν έλθει. Χωρίς κόμμο, διότι η πρόταση «μήπως δεν έλθει» είναι αντικείμενο του «φοβάμαι», αλλά Τον Βασάνιζε ένας μεγάλος φόβος μήπως το μάθει ο πατέρας του. (Η πρόταση «μήπως το μάθει ο πατέρας του» είναι επεξήγηση του υπο­κειμένου «φόβος».)

Το κόμμα και το υποκείμενο

Σύμφωνα με τον Βασικό κανόνα, το υποκείμενο δεν χωρίζεται με κόμ­μα από το ρήμα:

Η χώρα μας πρέπει να λάΒει αμέσως μέτρα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης.

39

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Εάν όμως παρεμβάλλεται άλλη πρόταση (ή προτάσεις), τότε χρειάζονται δύο κόμματα, που σε αυτή την περίπτωση έχουν θέση παρένθεσης:

Η χώρα μας, τόνισε ο υπουργός, πρέπει να λάΒει αμέσως μέτρα για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης.

Το υποκείμενο μπορεί «φαινομενικά» να χωρίζεται οπό το ρήμα όταν έχουμε πολλά υποκείμενα ασύνδετο:

Ρούχα, Βιβλία, χαρτιά, καλλυντικά, ήταν σκορπισμένα στο πάτωμα. αλλά Ρούχα, Βιβλία, χαρτιά και καλλυντικά ήταν σκορπισμένα στο πά­τωμα

Όταν ο σύνδεσμος «και» μπει μεταξύ του προτελευταίου και του τελευ­ταίου υποκειμένου, τότε δεν μπαίνει κόμμα πριν από το ρήμα.

Το κόμμα και το «και»

Σύμφωνα με τον Βασικό κανόνα, πριν από το «και» δεν χρησιμοποιείται κόμμα. Αυτό εξαρτάται όμως από τη φύση του συνδέσμου. 'Οταν είναι συνδετικός, δεν χρειάζεται κόμμα, αφού συνδέει όμοια πράγματα:

Πράξεις τέτοιου είδους προσβάλλουν το δημόσιο αίσθημα και πρέπει να τιμωρούνται.

Όταν όμως υπάρχει αλυσίδα όρων που συνδέονται μεταξύ τους με «και», ενώ το τελευταίο «και» εισάγει μια νέα πρόταση, τότε το κόμμα συνηθίζεται:

Αγόρασε δώρα για τους γονείς του, τα παιδιά του και τους φίλους του, και ξόδεψε έτσι όλα του τα χρήματα.

Η επιτροπή μελέτησε παλαιά έγγραφα, τις σχετικές εισηγήσεις και τις απόψεις των ενδιαφερομένων, και εξέδωσε θετική γνωμοδότηση.

Κόμμα χρησιμοποιείται επίσης πριν από το «και» όταν υπάρχει ασυνέ­χεια στη ροή του λόγου:

Τα στοιχεία πρέπει να συνδυαστούν, και υπάρχουν σοβαροί λόγοι Κάνει πολλά όνειρα, και τα όνειρα είναι μια προσπάθεια να ξεφύ­γει από την πραγματικότητα.

40

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

Στις περιπτώσεις αυτές υπάρχει σχεδόν πάντοτε αλλαγή υποκειμένου και συχνότατα μορφολογική ασυμμετρία των δύο προτάσεων. Εδώ, αντί για κόμμα, θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί παύλα ή άνω τελεία.

Όταν όμως ο σύνδεσμος «και» είναι προσθετικός ή έχει αντιθετική ση­μασία ή σημασία άλλου συνδέσμου, τότε μπαίνει κόμμα:

Στις εβνοτικές μειονότητες της Ευρώπης περιλαμβάνονται Βορει-οοφρικανοί, και Τσιγγάνοι που έρχονται από τα ανατολικά κράτη. Εσύ μαζεύεις, και (= ενώ) αυτός σκορπά. Πόνεσε πολύ, και (= αλλά) δεν είπε τίποτε.

Η δυσκολότερη περίπτωση είναι η θέση κόμμοτος πριν από μια αναφο­ρική πρόταση που ακολουθεί το υποκείμενο, επειδή η λανθασμένη χρήση του κόμματος αλλάζει το νόημα της πρότασης:

Τα δέντρα του κήπου που είναι καρποφόρα χρειάζονται λίπασμα. (Η αναφορική πρόταση εδώ προσδιορίζει άμεσα το υποκείμενο. Καθορίζει ποια δέντρα του κήπου χρειάζονται λίπασμα, δηλαδή όσα δέντρα είναι καρποφόρα και όχι όλα.) αλλά Τα δέντρα του κήπου, που είναι καρποφόρα, χρειάζονται Μπασμά. (Εδώ μπορεί να παραλειφθεί η αναφορική πρόταση χωρίς να υπάρξει αλλοίωση του νοήματος· δηλαδή τα δέντρα του κήπου, που όπως γνωρίζουμε είναι όλα καρποφόρα, χρειάζονται λίπασμα.)

Πέταξαν τα φρούτα που είχαν σαπίσει. Πέταξαν μόνο εκείνα από τα φρούτα που είχαν σαπίσει. αλλά Πέταξαν τα φρούτα, που είχαν σαπίσει Πέταξαν όλα τα φρούτα, τα οποία είχαν σαπίσει.

Το κόμμα και τα άλλα σημεία της στίξης

Όταν παραθέτουμε τα λόγιο κάποιου άλλου σε εισαγωγικά, σημειώνου­με το κόμμα έξω από τα εισαγωγικά μόνο όταν το απαιτεί η πρόταση:

Κατορθώσαμε να πει «παραδίνομαι», γιατί τον κουράσαμε πάρα πολύ.

α

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Αντίθετα, δεν χωρίζουμε με κόμμα τις μικρές ή μεγάλες προτάσεις που δηλώνουν ποιος είπε τα λόγια που βρίσκονται στα εισαγωγικά:

«Αγαπάτε αλλήλους» είπε ο Χριστός.

Όταν αυτού του είδους οι προτάσεις υπάρχουν σε διάλογους χωρίς ει­σαγωγικό (εισάγονται δηλαδή με παύλες), τότε χρησιμοποιούνται πάντα με κόμμα:

- Μπορείτε να καθίσετε, είπε ο διευθυντής.

Δεν σημειώνουμε κόμμα αμέσως μετά το ερωτηματικό και το θαυμα­στικό:

Τι έκανες! με ρώτησε ο διευθυντής μου. Παιδί μου! είπε με πόνο π γιαγιά.

Η ΔΙΠΛΗ ΤΕΛΕΙΑ ( ι )

Η διπλή τελεία σημειώνεται

Μπροστά από τα λόγιο κάποιου προσώπου, το οποία αναφέρονται κατά λέξη και κλείνονται σε εισαγωγικά:

Ο Χριστός είπε: «Άφετε τα παιδία ελθείν προς με».

Μπροστά από παροιμίες, γνωμικά, αποσπάσματα συγγραμμάτων, νομι­κών κειμένων κ.λπ.:

Μια ανατολίτικη παροιμία λέει. «Πάντοτε μένει λίγο άρωμα στο χέρι που προσφέρει ρόδα».

Όταν ακολουθεί επεξήγηση ή απαρίθμηση ή το αποτέλεσμα μιας προη­γούμενης πρότασης:

Τα μεγαλύτερα ποτάμια της Ελλάδας είναι, ο Αλιάκμονας, ο Αχε­λώος, ο Πηνειός, ο Έβρος. ο Νέστος, ο Στρυμόνας, ο θύαμις, ο Αλφειός και ο Άραχθος. Μου αρέσουν τα καλοκαιρινά φρούτα: το καρπούζι, το πεπόνι, τα ροδάκινα, τα βερίκοκα, τα σύκα, τα σταφύλια. Μάλωναν συνέχεια Και το αποτέλεσμα: κατέληξαν στο χωρισμό Σκεπτόμουν καθαρά αυτό·, να εκτελέσω όσο μπορώ καλύτερα το χρέος μου

α

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

Να θυμάστε

•Όταν οι δύο τελείες έχουν τη θέση τελείας, η ακόλουθη λέξη αρχίζει με κεφαλαίο:

Μεταφέρω αυτούσια τα λόγια του Μάριου Πλωρίτη «Ο εγκλημα­τίας είναι ένοχος μία φορά. Αυτός που τον παρακινεί και τον διευ­κολύνει στο έγκλημα είναι δύο φορές ένοχος. Αλλ' αυτός που νομιμοποιεί το έγκλημα είναι ένοχος πολλαπλά»

Η ΠΑΥΛΑ ( - )

Η παύλα σημειώνεται

Σε ένα γραπτό κείμενο διαλόγου για να δείξει ότι αλλάζει το πρόσωπο που μιλάει (όταν δεν χρησιμοποιούνται εισαγωγικά):

- Μπορείς να έρθεις αύριο κατά τις εννιά; - θα προσπαθήσω.

Για να φανεί η απότομη διακοπή μιας φράσης και η αντίθεση των προη­γούμενων με τα ακόλουθα:

- Μπορώ να σας μιλή-- Σταμάτα! Δεν σου επιτρέπω να μιλάς!

Ξεκίνησαν - μα δε θα φτάσουν ποτέ! θέλουν - μα δε Βολεί να λησμονήσουν.

Τελεία και παύλα Η παύλα μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο τέλος μιας παραγράφου, αμέ­σως μετά την τελεία, για να δηλώσει με έμφαση το οριστικό τέλος ενός κειμένου και ότι ένα ζήτημα έληξε οριστικά.

43

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Η ΠΑΡΕΝΘΕΣΗ(( ) ]

Η παρένθεση σημειώνεται

Για να κλείσει μια λέξη ή μια φράση που επεξηγεί ή συμπληρώνει τα λε­γόμενα, τις παραπομπές και τις πηγές παραθεμάτων:

Πολλά από τα νησιά του Αιγαίου {η Σάμος, η Χίος, π Λέσβος, η Σύ­μη) Βρίσκονται κοντά στην Τουρκία.

«Το γράμμα αποκτείνει, το δε πνεύμα ζωοποιεί» (Προς Κορινθί­ους Β 3.6].

Η αντιπροσωπεία των Εκκλησιών έφθασε στο Μεδιόλανον (Μι­λάνο).

Η ΔΙΠΛΗ ΠΑΥΛΑ [ - - ]

Η διπλή παύλα σημειώνεται

Με διπλή παύλα απομονώνεται μια λέξη ή μια φράση που εξηγεί ή συ­μπληρώνει τα λεγόμενα, και που θεωρείται τόσο σημαντική ώστε να μην μπορεί να χρησιμοποιηθεί παρένθεση, το δε κλείσιμο της σε κόμ­ματα θα δημιουργούσε ασάφεια. Η ενδιάμεση φράση που απομονώ­νεται με διπλή παύλα πρέπει να διαβάζεται σε χαμηλότερο τόνο:

Ο γαλλικός καφές -που π παρασκευή του απαιτεί καφετιέρα- δεν προσφέρεται συχνά στο γραφείο μας. Η γυναίκα του -η οποία ήταν ιδιαίτερα πρόσχαρη- τον Βοήθησε πολύ στη δουλειά του.

οι ΟΡΘΟΓΏΝΙΕς ΑΓΚΎΛΕς ([ ] ]

Οι ορθογώνιες αγκύλες σημειώνονται

Όταν χρειάζεται να χρησιμοποιηθεί δεύτερη παρένθεση σε παρένθετο κείμενο.

(Βλέπε κανονισμό (ΕΟΚ) αριθ. 3600/Θ9] Όταν περικλείουν οποσιωπητικά [...), οπότε έτσι δηλώνεται ότι παρα­λείπεται ένα τμήμα φράσης ή και φράσεις ολόκληρες

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

Για την απάντηση στο ερώτημα των εξετάσεων, δείτε στη σελίδα ύΐ του Βιβλίου την παράγραφο-. «Από τη σοβαρότητα Ι...1 είναι επα­νάσταση των ιδεών»

ΤΑ ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ( « » )

Τα εισαγωγικά σημειώνονται

Για να κλείσουν τα λόγια ενός άλλου, όταν αναφέρονται αυιολεξεί: 0 Γκαίτε έλεγε: «Αν ο κροκόδειλος έφαγε τον εχθρό σου, αυτό δεν σημαίνει πως έγινε και φίλος σου».

Για μια λέξη που ανήκει στη λεγόμενη αργκό ή χρησιμοποιείται μετα­φορικά:

Ψηφίστηκε τροπολογία που εισάγει στο δημόσιο τους «κολλη­τούς» των βουλευτών.

Για μια ξένη λέξη που δεν έχει αφομοιωθεί από το ελληνικό κλιτικό σύ­στημα:

Η συμπεριφορά του τον κατατάσσει στα «λούμηεν» στοιχεία της κοινωνίας.

Για να δείξουν την αποστασιοποίηση του γράφοντος από τα γραφόμενα ή για να δηλώσουν έμφαση, αμφισβήτηση ή ειρωνεία:

Οι «πολιτισμένοι» Βομβαρδίζουν τον άμαχο πληθυσμό.

Για αρχαίους ή λόγιους τύπους που δεν έχουν ενσωματωθεί στη νεο­ελληνική:

Στην είσοδο του Μαντείου των Δελφών υπήρχε η επιγραφή: «Γνώθι σαυτόν».

Για να προσδώσουν ειδικό νόημα σε κάποιες λέξεις ή φράσεις: θυμάσαι τον Γιάννη, το «καρφί» του σχολείου;

Για μια λέξη που δηλώνει όρο ή επωνυμία: Η λέξη «άνθρωπος» είναι αρχαιοελληνική. Κυκλοφόρησε και στην Ελλάδα το βιβλίο του Πάπα Βενέδικτου ΙΣΤ' «0 Ιησούς από τη Ναζαρέτ».

45

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Στους διάλογους, ότον δεν γίνεται χρήοη της παύλας (για να διακρίνο­νται τα πρόσωπα):

«Τι είναι η ζωή;» μονολόγησε ο γερο-θόδωρος. «Ένα ποτήρι νερό» συμπλήρωσε ο Γιάννης.

Πότε τα εισαγωγικά είναι περιττά Τα εισαγωγικά δεν είναι απαραίτητα σε λέξεις ή παραθέματα που τυπώ­νονται με χαρακτήρες διαφορετικούς από εκείνους του υπόλοιπου κει­μένου. Αυτό συνήθως ισχύει για τίτλους Βιβλίων, ονομασίες εντύπων, πλοίων, επιγραφές κ.λπ.:

Του χάρισα τη ν Αιολική Γη του Ηλία Βενέζη. Σήμερα το πλοίο-μουσείο Γ. Αβέρωφ αποτελεί μνημείο που τιμά αυτούς που υπηρέτησαν και έπεσαν στη διάρκεια της ένδοξης ιστορίας του.

Να θυμάστε

• Όταν το κείμενο των εισαγωγικών συνεχίζεται και σε καινούργια πα­ράγραφο, ξανααημειώνουμε στην αρχή της ανοικτά εισαγωγικά (»), ενώ η προηγούμενη παράγραφος κλείνει χωρίς εισαγωγικά.

«Ήξερε ότι ο Μόνθος ήταν απόλυτα ενημερωμένος, το ίδιο και η Ελένη. »Πίστευε όμως ότι πρέπει να το κοινοποιήσει και στους άλλους».

• Εάν χρειάζονται εισαγωγικά μέσα αε άλλα εισαγωγικά, δεν χρησιμο­ποιούμε το γωνιώδη αλλά τα «ανωφερή εισαγωγικά» ή τα «διπλά κόμ-μοτα» ("" ή"). «Σκεφτείτε το "φείδου χρόνου", αγαπητοί».

Τα εισαγωγικά και τα άλλα σημεία της στίξης

Η τελεία, το κόμμα και η άνω τελεία σημειώνονται έξω από τα εισαγω­γικά, ενώ το θαυμαστικό και το ερωτηματικό μέσα σε αυτό, αλλά μόνο όταν ανήκουν στο κείμενο που βρίσκεται μέσα στα εισαγωγικά.

Μετά την ανάκρουση του εθνικού ύμνου βροντοφώναξε: «Ζήτω η Ελλάδα!».

Μ

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

ΤΑ ΟΜΟΙΩΜΑΤΙΚΑ ( » )

Τα ομοιωμαιικά σημειώνονται

Για να μην επαναληφθεί μια λέξη που γράφτηκε ακριβώς στο ίδιο ση­μείο της προηγούμενης σειράς του κειμένου.

Αθήνα 5.000.000 κάτοικοι Ρώμη 3.000.000 » Παρίσι 8.000.000 »

ΤΟ ΘΑΥΜΑΣΤΙΚΟ ( ! )

Το θαυμαστικό σημειώνεται

Ύστερα από ένα επιφώνημα ή μια έκφραση που δηλώνει θαυμασμό, προσταγή, χαρά. ελπίδα, φόβο, ένα ξαφνικό αίσθημα, πάθος ή άλλο συ­ναίσθημα:

Ζήτω! Μακάρι! Πήγαινε! Ντροπή!

Σε προτάσεις ερωτηματικού τύπου που είναι όμως πραγματικά επιφω-νηματικές:

Πού καταντήσαμε! Πιστεύεις τέτοια πράγματα!

Το θαυμαστικό μπαίνει μέσα από τα εισαγωγικά όταν ανήκει στα λόγια που κλείνονται σε αυτό. και έξω όταν ανήκει στο κείμενο που εισάγει τα ξένα λόγια:

«7σ/σ τα πανιά!» πρόσταξε ο καπετάνιος. Και ποιος δεν θυμάται του Λεωνίδα το «μολών λαθέ»!

Όταν η επιφωνηματική πρόταση αρχίζει οπό επιφώνημα, παραλείπουμε συνήθως από αυτό το θαυμαστικό:

Αχ, και να φυσούσε λίγο!

47

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Τα επιφωνήματα που παρατείνουν το τελευταίο φωνήεν, γράφονται κιό­λας έτσι:

όσσ.' ήταν φανταστικό! έεε! πρόσεχε! ώωω! την πατήσαμε! όαοχ!, πωπώωω!, όφουουου!. όχουουου!, άουουου!

Το θαυμαστικό που δηλώνει θαυμασμό, έκπληξη, απορία, ειρωνεία, αμφισβήτηση, αποφασιστικότητα, ανησυχία ή σημειώνεται για να υπο­γραμμιστεί η εντύπωση από κάτι απίστευτο, αλλά αναφέρεται σε λέξη μόνο της πρότασης, κλείνεται σε παρένθεση:

Οι αποφάσεις λήφθηκαν διό Βοής (!) στο συνέδριο του κόμματος. Λέει πως έφτασε σε τρεις ώρες (!) στη θεσσαλονίκη.

βίο αντί του θαυμαστικού Σε περίπτωση προφανούς γραμματικού ή συντακτικού λάθους, η αρνη­τική έκπληξη δηλώνεται και με τη λατινική λέξη 5/ο (: έτσι), η οποία κλείνεται επίσης σε παρένθεση:

Η αντιπολίτευση διατείνεται ότι υπάρχουν πολλοί (είε) τρόποι για την αντιμετώπιση της οικονομικής κρίσης. Το επίθετο «ευάριθμος» δεν σημαίνει, όπως νομίζουν πολλοί. «πολυάριθμος» (!) αλλά ολιγάριθμος.

Το θαυμαστικό και τα άλλα σημεία της στίξης

Ισχύουν όσα για το ερωτηματικό και τα άλλα σημεία της στίξης [βλ πα­ρακάτω).

Να θυμάστε

• Η χρήση του θαυμαστικού στον δημοσιογραφικό λόγο είναι θεμιτή, αλλά δεν πρέπει να οδηγεί σε κατάχρηση.

18

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

ΤΟ ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΟ ( ι )

Το ερωτηματικό σημειώνεται

Στο τέλος κάθε ευθείας ερωτηματικής πρότασης: Βρέχει; θα πάμε για καφέ;

Η πλάγια ερώτηση δεν χρειάζεται ερωτηματικό: Με ρώτησε γιατί δεν τον περίμενα. Δεν έμαθα πού πήγε.

Ως σχόλιο, το ερωτηματικό μπαίνει σε παρένθεση για να δηλώσει προ­βληματισμό, προτροπή, ειρωνεία, αμφισβήτηση της αξιοπιστίας μιας θέσης, αμφιβολία, διατύπωση ρητορικής ερώτησης (ερώτηση που η απάντηση της είναι αυτονόητη), πρόθεση του γράφοντος να αφυπνίσει τον αναγνώστη, αλλά και για να δείξει απειλή, να προκαλέσει το ενδια­φέρον ή να δώσει παραστατικότητα:

Περηφανευόταν πως ήταν ο καλύτερος (;) κυνηγός. 0 κατάλληλος (;] άνθρωπος στην κατάλληλη θέση.

Σε σειρά από ερωτήσεις που απαιτούν την ίδια απάντηση, το ερωτημα­τικό σημειώνεται μόνο στην τελευταία:

θέλεις να μείνεις μόνη, να υποφέρεις, να κλαις

Ύστερα από ερωτηματικό η πρώτη λέξη γράφεται με κεφαλαίο. Στην πε­ρίπτωση μικρών προτάσεων δεν είναι αναγκαίο το πρώτο γράμμα μετά το ερωτηματικό να είναι κεφαλαίο:

Γιατί άργησες; πού ήσουν, τι έκανες,

Με μικρό γράμμα συνεχίζουμε επίσης όταν η συνέχεια συνδέεται άμε­σα με τα προηγούμενα:

«Είστε καλά;» ξαναρώτησε και έφυγε κλείνοντας την πόρτα πίσω του.

Το ερωτηματικό σημειώνεται μέσα στα εισαγωγικά όταν ανήκει στα λό­για που κλείνονται σε αυτά, και έξω από αυτά όταν ανήκει στο κείμενο που εισάγει τα ξένα λόγια:

«Που πάμε;» ρώτησε. Ποιος είπε το «μολώνλοβέ»;

69

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Το ερωτηματικό και τα άλλα σημεία της στίξης

Δεν μπαίνει ποτέ κόμμα μετά από ερωτηματικό: Μ' αγαπάς; με ρώτησε τρυφερά.

Η ίδια πρόταση μπορεί να γραφεί ισοδύναμα με τη χρήση του κόμματος, αλλά χρησιμοποιώντας εισαγωγικά:

«Μ' αγαπάς;» με ρώτησε τρυφερά.

Το ερωτηματικό σημειώνεται μέσα στην παρένθεση όταν ολόκληρη η ευθεία ερώτηση είναι παρενθετική:

Μας άφησε να σκεφτόμαστε διάφορα (μήπως ήταν κι η πρώτη φορά.), πριν μας εξηγήσει...

Όταν υπάρχουν αποσιωπητικά, το ερωτηματικό σημειώνεται πριν από αυτά:

Είναι λογικό να μη μας λέει τίποτα;...

ΤΑ ΑΠΟΣΙΩΠΗΤΙΚΑ ( . . . )

Τα αποσιωπητικά είναι πάντοτε τρεις (και όχι περισσότερες) τελείες.

Το αποσιωπητικά σημειώνονται

Για να δηλωθεί οποιαδήποτε παράλειψη γραπτού ή προφορικού λόγου, κάποιο υπονοούμενο, συγκίνηση, ντροπή, δισταγμός, απειλή, φόβος, περιφρόνηση ή προβληματισμός:

Κάποτε... μα καλύτερα να μη θυμάμαι πια! Πρόσεξε, μην το ξανακάνεις αυτό, γιατί...

Αποσιωπητικά χρησιμοποιούνται και στην περίπτωση διστακτικής ομι­λίας, χωρίς να αποσιωπάται τίποτα, προκειμένου να τονιστούν εκείνα που θα ακολουθήσουν.

Κι έπειτα... έπειτα όλα τέλειωσαν!

50

Σημείο Στίξης και Ορθογραφίας.

Η ΑΠΌΣΤΡΟΦΟς (·)

Η απόστροφος σημειώνεται

Στην έκθλιψη: απ'ουτά.

Στην αφαίρεση: μου 'πε.

Στην αποκοπή: φέρ'το.

ΤΑ ΔΙΑΛΥΤΙΚΑ ( " ]

Τα διαλυτικό είναι ένα διακριτικό σημείο γραφής. Σημειώνονται μόνο πάνω από τα ϊ και ϋ.

Τα διαλυτικά σημειώνονται

Πάνω από τα φωνήεντα / και υ για να δηλώσουν ότι τα φωνήεντα αυτά δεν συμπροφέρονται με το προηγούμενο τους φωνήεν α, ε, ο, υ-.

γαϊδούρι, σείχης, θεϊκός, ευνοϊκός, παρανοϊκός, μυϊκός, ξεϋφαίνω, αϊτός, αϋπνία, οϊμέ

Δεν μπαίνουν διαλυτικά:

Όταν τονίζεται το προηγούμενο φωνήεν: νεράιδα, άυλος, Μάιος (αλλά Μαΐου}, πλάι (αλλά πλαϊνός), άυπνος (αλλά αϋπνία)

Όταν δεν υπάρχει δίψηφο φωνήεν: πρωινό, εγωισμός, ηρωικός, καλοζωία, διυλιστήριο, Μωυαής, Πομπηία

ευφυΐα αλλά υιοθεσία Βάζουμε διαλυτικά όταν το υι δεν είναι δίψηφο φωνήεν και προφέρεται ως δύο φθόγγοι. Αντίθετα δεν βάζουμε όταν το υι προφέρεται ως ένας φθόγγος Εάν δεν υπήρχε καμία νεοελληνική λέξη με δίψηφο υι, δεν θα χρειάζονταν τα διαλυτικά.

51

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Η ΥΠΟΔΙΑΣΤΟΛΗ ( , )

Η υποδιαστολή σημειώνεται

Στην αναφορική αντωνυμία ό,τι (= καθετί): Ό, τι μου πεις θα το κάμω.

ό,τι αλλά οτιδήποτε Το ό,τι παίρνει υποδιαστολή για να διαφοροποιηθεί από το ειδικό ότι [του είπα ότι θα έρθω). Αντίθετα το οτιδήποτε δεν παίρνει επειδή δια­κρίνεται έτσι κι αλλιώς.

Στον χρονικό σύνδεσμο ό,τι (= μόλις): Ό,τι ήρθε.

Σ' έναν αριθμό, για να χωρίσει το ακέραιο μέρος από το δεκαδικό 3.14.

ΤΟ ΕΝΩΤΙΚΟ ( - )

Ενωτικό (-) λέγεται το σημάδι που δηλώνει ότι η λέξη συνεχίζεται στην επόμενη γραμμή. Λέγεται επίσης και «υφέν» [από το «υφένωση» [υπό+ένωση]].

7Ό ενωτικό σημειώνεται

Στο τέλος της αράδας όταν η λέξη δεν χωράει ολόκληρη και πρέπει να συλλαβιστεί:

λέ-ξπ, άν-θρω-πος, συλ-λα-βή

Σε μακρόσυρτες συνθέσεις λέξεων: πολιηκο-ιδεολογικός

Σε δύο πόλεις ή χρόνους (το ενωτικό μπαίνει εδώ αντί της λέξης έως). Η εθνική οδός Αθηνών-Κορίνθου είναι το μεγαλύτερο οδικό δί­κτυο της Ελλάδας. Ο Πελοποννησιακός Πόλεμος (431-404 π.Χ.) ήταν ο πρώτος εμ­φύλιος στην Ελλάδα.

52

Σημεία Στίξης και Ορθογραφίας

Στην απαρίθμηση ή παράθεση σταθμών δρομολογίων: Η γραμμή Ηρακλείου-Χανίων Το ταξίδι ΑΘήνα-Καστοριά διαρκεί εννιά ώρες.

Στα σύνθετα παραθετικά, δηλαδή σε δύο ομοιόπτωτες λέξεις με ιδιαί­τερη σημασιολογική σημασία:

ταξίδι-αστραπή, λέξη-κλειδί. πλοίο-φάνταομα

Στις περιπτώσεις ελληνικών ή ξενικών κύριων ονομάτων που αποτε­λούνται από δύο μικρά ονόματα, για να προσδιορίσει τον ίδιο άνθρωπο:

Ζακ-Υβ Κουστό, Αντρέ-Μαρί Αμπέρ, Άννα-Μαρία κλπ.

Σε όλες τις περιπτώσεις των ελληνικών ονομάτων με δύο επώνυμα: Θανάσης Πετσάλης-Διομήδης, Κατερίνα Περισυνάκη-Κουτρούλη

Σε εμπορικούς τίτλους ή επωνυμίες επιχειρήσεων: Αγραφιώτης-Πουρνάρας και Σία

Στο τέλος ή στην αρχή ενός γλωσσικού τύπου γιο να δειχτεί ότι δεν γρά­φεται ολόκληρος:

μονό-, δηλαδή λέξεις που αρχίζουν από το «μονό».

Σε φράσεις που λειτουργούν ως ένα όνομα: το σ' σγαπώ-σε-μισώ, ο φίλος μου ο αυτός-που-γίνεται-τύφλα

Σε δύο ομάδες (το ενωτικό εδώ μπαίνει αντί της λέξης εναντίονή κατά). Παναθηναϊκός-Ολυμπιακός. ΟΦΗ-ΑΕΚ

Σε περίπτωση Βραχυλογίας, όταν χρησιμοποιούνται δύο παράλληλες λέξεις:

πρωί-βράδυ, μέρα-νύχτα

Ύστερα από τα άτονα προταχτικά: άγια-, αϊ-, γερο-, γρια-, θεια-, κυρα-, μάστρο-, μπάρμπα-, παπα-, χατζή-,

όταν αυτά βρίσκονται μπροστά από κύριο όνομα: αγια-Μαρίνα, άί-Γιώργης, γερο-Δήμος, κυρα-Ρήνη, μαστρο-Νι-κόλας,μπαρμπα-Γιόννης, παπα-Κωστήςκλπ.

53

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Πότε δεν χρησιμοποιείται ενωτικό:

Ο καπετάν Νικόλας, Πάτερ ημών, ο πατήρ Ιωάννης Ενωτικό δεν παίρνουν τα τονισμένα προτακτικά καπετάν, πάτερ/πατήρ.

ο κυρ Γιώργης Ενωτικό δεν μπαίνει ανάμεσα στο κυρ και στο όνομα που ακολουθεί.

προχώρα σιγά σιγά αλλά περπατούσαμε μέρα-νύχτα Ενωτικό δεν χρησιμοποιείται ανάμεσα σε όμοιες λέξεις (μόνο σε ανό­μοιες).

Ηλέκτρα Ελένη Μαυρογένη αλλά Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης Δεν μπαίνει ενωτικό όταν υπάρχουν δύο μικρά ονόματα τα οποία δεν χρησιμοποιούνται ταυτόχρονα.

Η ΚΑΘΕΤΟΣ ( / ]

Η κάθετος σημειώνεται

Για να δηλώσει κυρίως τις περιόδους εμπορίας και τα ακαδημαϊκά έτη: π αμπελοοινική περίοδος 1987/88 η ακαδημαϊκή χρονιά 1987/88 η περίοδος εμπορίας 1999/2000

η σχολική χρονιά 2009/1 ΟαλΚά η περίοδος 2009-2010 Στην πρώτη περίπτωση καλύπτεται μέρος του πρώτου και μέρος του δεύτερου χρόνου. Στη δεύτερη περίπτωση, των δύο πλήρων ετών. χρησιμοποιείται ενωτικό και η δεύτερη χρονολογία γράφεται ολόκληρη.

Ως συντομογραφία: Θεσ/νίκη (θεσσαλονίκη) γυμν/ρχης (γυμνασιάρχης]

5/1

Σημείο Στίξης και Ορθογραφίας.

Η ΠΑΡΑΓΡΑΦΟΣ ( § )

Η παράγραφος σημειώνεται

Για να δηλωθεί μια μικρή διακοπή στον λόγο, ιδίως όταν ο λόγος προ­χωρεί σε διαφορετικό κύκλο ιδεών. Η έναρξη της παραγράφου δηλώ­νεται με αλλαγή σειράς, και το ξεκίνημα της γραφής λίγο πιο μέσα από τη συνηθισμένη αρχή της σειράς:

Τα ναρκωτικά είναι χημικές π φυσικές ουσίες οι οποίες δρουν στο κεντρικό νευρικό σύστημα του χρήστη και του προκαλούν εξάρτηση.

Οι αιτίες που οδηγούν ένα νέο άνθρωπο στη χρήση ναρκωτι­κών είναι πολλές...

Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ( + )

Ο σταυρός σημειώνεται

Για να δηλώσει τη χρονολογία θανάτου ενός προσώπου: Ο Κώστας Κρυστάλλπς πέθανε ΙΪ1894) από φυματίωση σε ηλικία είκοσι έξι χρονών.

ο ΑΣΤΕΡΊΣΚΟς ι ·)

0 αστερίσκος σημειώνεται

Στο τέλος μιας λέξης για να δηλώσει παραπομπή. Αρχίζω την κάθε μέρα μου προφέροντας τη λέξη «Ελευθερία»'. ' Γ. Α. Μαγκάκης, Γράμμα απ' τη φυλακή για τους Ευρωπαίους θεματικοί Κύκλοι, ΟΕΔΒ. σελ.390.

Κοντά σε μια χρονολογία, για να δηλώσει τη γέννηση ενός προσώπου: Ο Ηρόδοτος Γ485 π.Χ.) αποκαλείται «πατέρας της Ιστορίας».

55

Τονισμόδ

οι ΤΌΝΟΙ

Τόνος είναι το σημάδι το οποίο σημειώνεται πάνω στο φωνήεν της συλ­λαβής που προφέρεται πιο δυνατά. Στο μονοτονικό σύστημα σημειώνε­ται η οξε(α ( ' ) :

άγγελος, προσφέρω, νικώ, ήταν, κήπος.

Στην ελληνική γλώσσα μπορεί να τονιστεί μόνο μία από τις τρεις τελευ­ταίες συλλαβές της κάθε λέξης:

αγαπώ αγαπούσα αγάπησα ΙΛρυοα ηοραΜτΜοο ηροηαραλΛιοαχ

Στις λέξεις που κλίνονται ο τόνος δεν παραμένει πάντα στην ίδια συλ­λαβή:

ο άνθρωπος - του ανθρώπου - τον άνθρωπο λύνω - έλυνα - θα λυθώ

Ονομασία των λέξεων από τον τόνο τους

Μια λέξη είναί: Οξύτονη όταν τονίζεται στη λήγουσα Παροξύτονη όταν τονίζεται στην παραλήγουσα Προπαροξύτονη όταν τονίζεται στην προπαραλήγουσα

01 ΚΑΝΟΝΕΣ ΤΟΥ ΜΟΝΟΤΟΝΙΚΟΥ ΣΥΣΤΗΜΑΤΟΣ

Τονικό σημάδι (') παίρνει κάθε λέξη που έχει δύο ή περισσότερες συλ­λαβές. Οι μονοσύλλαβες λέξεις δεν παίρνουν τονικό σημάδι.

57

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

πάντ' ανοιχτά, φέρ' το, Μια λέξη που παρουσιάζεται ως μονοσύλλαβη ύστερα από έκθλιψη ή αποκοπή παίρνει τόνο:

- Από έκθλιψη: ούτ' εγώ, είν'ανάγκη, ήρθ'αυτός, μήτ'εσύ - Από αποκοπή: στείλ' το, κόψ' το, άσ' το

μου 'φερεαλλά πού 'ναί; Ένας ρηματικός τύπος που έμεινε άτονος από αφαίρεση δεν ανεβάζει το τονικό σημάδι στην προηγούμενη λέξη:

τα 'δειξε, να 'μαι, θα 'θελα, να 'λεγε

γεια, γιος πιο θεωρούνται μονοσύλλαβες και μένουν άτονες οι λέξεις στις οποίες δύο συνεχόμενα φωνήεντα προφέρονται μαζί σε μια συλλαβή:

Βίος (το], για, δυο, μια. νιος, πια, μια, (να) πιω, ποιος, ποια, ποιο

δυο αλλά δύο, μια αλλά μία, το Βίος [ι περιουσία) αλλά ο Βίος[. η ζωή), ποιον αλλά το ποιόν (: η ποιότητα) θεωρούνται δισύλλαβες και παίρνουν τόνο οι λέξεις στις οποίες δύο συνεχόμενα φωνήεντα προφέρονται ως δύο συλλαβές.

πες μου το, φα του τα Οι μονοσύλλαβες προστακτικές, ακόμα κι όταν ακολουθούνται από δύο εγκλιτικά, δεν παίρνουν τονικό σημάδι:

δες του τα, Βρες τους τα

Μονοσύλλαβες λέξεις που τονίζονται

0 διαζευκτικός σύνδεσμος ή Ή η Αννα ή η Μαρία.

Τα ερωτηματικά πού και πώς (είτε βρίσκονται σε ευθεία ερώτηση είτε σε πλάγια):

Πού πήγες; Δεν μας είπε πού πήγε.

Πώς σε λένε-, Μας είπε πώς τον λένε.

Επίσης: πού να σου τα λέω από πού κι ως πού

53

Τονισμός

πού και πού αραιά και πού πώς! (πώς Βαριέμαι!! πώς και πώς (κοιτάζω πώς και πώς να τα βολέψω)

Λέει πως (ότι) θα φύγει αλλά Είπε πώς (με ποιο ψόπο) θα φύγει-, Τα πού και πώς δεν παίρνουν τονικό σημάδι όταν το που είναι επίρ­ρημα, αντωνυμία, σύνδεσμος και το πως·σύνδεσμος: Πηγαίνει εκεί που θέλει

Αυτό που σου είπα

Έμαθα που ήρθες [•. Έμαθα ηως/ότι ήρθες)

Δήλωσε πως θα περάσει [•. Δήλωσε ότι θα περάσει)

Οι αδύνατοι τύποι των προσωπικών αντωνυμιών (μου, σου, του. της, τον. την, το, μας, σας, τους, τα) παίρνουν τόνο όταν στην ανάγνωση υπάρχει περίπτωση να θεωρηθούν εγκλιτικές:

ο πατέραςμού είπε [•. ο πατέρας είπε σε μένα) αλλά ο πατέρας μου είπε (: ο δικός μου πατέρας είπε).

Αυτοί οι αδύνατοι τύποι (μου. σου, του, της, τον, την, το, μας, σας. τους, τα) δεν τονίζονται ότον δεν υπάρχει περίπτωση να μπερδευτούν με τις ομόηχές τους εγκλιτικές:

Δεν μπορεί να μας απαντήσει θέλω να σας ευχαριστήσω. Τι μας λες:

Σου αγόρασα ένα δώρο. Τον πήρα τηλέφωνο

Οι μονοσύλλαβες λέξεις όταν προφέρονται μαζί με τους ρηματικούς τύ­πους μπω, Βγω, Βρω, 'ρθω, σε όλα τα πρόσωπα και τους αριθμούς:

θά μπω (προφέρεται δυνατότερα το θα] αλλά θα μπω (προφέρεται δυνατότερα το μπω] Νό 'ρθεις(προφέρεται δυνατότερα το να) αλλά να 'ρθεις (προφέ­ρεται δυνατότερα το 'ρθεις] κ.λπ.

59

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ο τόνος των οδύνοτων τύπων των προσωπικών αντωνυμιών (μου. σου, του, της, τον. την, το. μας, σας. τους. τα) μεταφέρεται στη λήγουσα της λέξης που προηγείται, όταν αυτή τονίζεται στην προπαραλήγουσα:

ο άνθρωπος μας αρρώστησε [•. ο δικός μας άνθρωπος αρρώ­στησε) αλλά ο άνθρωπος μας αρρώστησε [. ο άνθρωπος αρρώστησε εμάς).

Το ίδιο γίνεται στο πρώτο από δύο εγκλιτικά όταν πριν υπάρχει λέξη που τονίζεται στην παραλήγουσα:

Δώσε μου το (το πρώτο εγκλιτικό είναι το μου και η λέξη δώσε). Φέρε μας τους[ιο πρώτο εγκλιτικό είναι το μας και η λέξη φέρε)

Ξένα ονόματα με διπλό τονισμό

Φρανκενστάιν ή Φρανκενστάιν, Στην ελληνική γλώσσα, μια λέξη μπορεί να πάρει τόνο μόνο σε μία από τις τρεις τελευταίες συλλαβές. Τι κάνουμε όμως ότον μεταγράφουμε πολυσύλλαβα ξένα κύρια ονόματα με διπλό τονισμό, ονόματα δηλαδή τα οποίο στη γλώσσα τους συνήθως τονίζονται και στην προπροπαρα-λήγουσα και στην παραλήγουσα, όπως ΡΓθηκθΠδΙβίη ή ΗθΓηίηςννθγ; Οι απόψεις διαφέρουν.

Μια άποψη υποστηρίζει ότι ο τονισμός των μη εξελληνισμένων ξενικών ονομάτων ακολουθεί τους κανόνες της ελληνικής. Άρα ο τόνος δεν μπορεί να ανέβει πέρο από την προπαραλήγουσα (οπότε η περίπτωση να μπουν δύο τόνοι -π.χ. Φρανκενστάιν, Χέμινγουέι- δεν ισχύει). Συ-νεπως μεταγράφουμε

ΕίεβηεΙβίη -» Αϊζενστάιν ΕίηεΙβϊη -» Αϊνστάιν ν3ΐβη5ΐ6Ϊη -> Βαλενστάιν ννίΐΐαβηείβίη -> Βιτγκενστάιν ίίεηΙβηΒίβίη -» Λιχτενστάιν ΚυοίηεΙβίη -» Ρουμηινστάιν

Το πρόβλημα όμως δεν λύνεται έτσι εύκολα, αφού διακεκριμένοι φιλό­λογοι ισχυρίζονται ότι «ο ελληνικός τονικός κανόνας δεν εφαρμόζεται

60

Τονισμός

στη μεταγραφή των μη εξελληνισμένων ξενικών κύριων ονομάτων. Τονίζουμε λοιπόν και προηγούμενες συλλαβές όταν έτσι τονίζεται στην ξένη γλώσσα το μεταγραφόμενο όνομα: Φράνκενστάιν. Αϊζενχάουερ. Άντενάουερ. Άρα. για να ξαναπιάσουμε τα σε -αι'ν:

ΕίεθηεΙβίη -> Άιζενστάιν ΕίηεΙθϊη -> Αϊνστάιν ν3ΐεη5ΐ6ϊη -> Βάλενστάιν ννίΙΙςβηεΙβίη -» Βίτγκενστάιν ϋεΜθηεΙθίη -» Λίχτενστάιν ΚυΰίηΒΐθίη -» Ρούμπινατάιν

Ένα διαφορετικό τρόπο μεταγραφής προτείνουν έγκριτα λεξικά: να θέ­σουμε τονικό σημείο στη συλλαβή που φέρει τον κύριο τόνο (ας είναι κι η προπροπαραλήγουσα) και να χρησιμοποιήσουμε κοτόπιν διαλυ­τικά, «αναγκάζοντας» κατά κάποιον τρόπο τον αναγνώστη να προσθέσει νοερά τον δευτερεύοντα. Άρα μεταγράφουμε:

Εί5βη5ΐ6ίη -> Αιζενστάιν ΕίηεΙβίη -> Άινσταϊν νβίβηείβίη -> Βάλενσταϊν ννϊ11αβη5ΐ6ίη -» Β'ιτγκενσταϊν ίίεηΙβπΒίβίη -> Λίχτενσταίν Ρυόίη$1βίη -» Ρούμπινατάιν

Μπερδευτήκατε; Ξεχάστε λοιπόν τα πάντα και να θυμάστε μόνο τον κα­νόνα: στην ελληνική γλώσσα μπαίνει ένας μόνο τόνος όταν γράφουμε μια λέξη και αυτός ο τόνος θα πρέπει να μπει σε μία από τις τρεις τελευ­ταίες συλλαβές. Δεν αποδίδεται σωστά ο τονισμός της ξένης λέξης; Αν εσείς είστε σίγουροι πώς ακριβώς τονίζεται η λέξη στη γλώσσα της, τολμήστε να σπάσετε τα δεσμό των κανόνων και να θέσετε τον τόνο στη συλλαβή ηου αποδίδει σωστά την προφορά της!

61

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ρ Για την Ιστορία

Το πολυτονικό σύστημα Στα παλιότερα χρόνια χρησιμοποιούσαν τρία τονικά σημάδια: την οξεία ('), τη βαρεία (' ] και την περισπωμένη (- ) και δύο πνεύματα: τη δα­σεία (') και την ψιλή ('). Αυτά τα τονικά σύμβολα επινοήθηκαν από τον μεγάλο φιλόλογο και ιδρυτή της επιστημονικής λεξικογραφίας Αρι­στοφάνη τον Βυζάντιο (257-180 η.Χ.) γιο να βοηθηθούν οι ξένοι μελε­τητές της αρχαίας ελληνικής γλώσσας να τη διαβάζουν και να την προφέρουν σωστά, καθώς η αρχαία ελληνική προφορά ήταν μουσική και ιονική, δηλαδή τα φωνήεντα προφέρονταν πολύ διαφορετικά απ' ό.π προφέρονται στη γλώσσα μας Γύρω στα 800-850 μ.Χ. όταν γενι­κεύτηκε η χρήση των πεζών γραμμάτων (μικρογρόμμοτη γραφή), οι βυζαντινοί μελετητές έκριναν σκόπιμο να χρησιμοποιήσουν το τονικό σύστημα του Αριστοφάνη του Βυζάντιου, παρότι δεν είχε πρακτική ση­μασία για τα Βυζαντινά και νέα ελληνικά Έτσι. κληροδοτήθηκε το πο­λυτονικό σύστημα στους Νεοέλληνες ηου για αιώνες θεωρούσαν τη χρήση του επιβεβλημένη για τη σωστή γραφή της ελληνικής γλώσ­σας.

Το μονοτονικό σύστημα Οι τόνοι κοι τα πνεύματα ήταν ένα από τα θέματα που προκαλούσαν την έντονη αντιπαράθεση των οπαδών της δημοτικής και της καθαρεύου­σας. Οι οπαδοί της δημοτικής υποστήριζαν ότι δεν υπήρχε κανένας λόγος να σημειώνονται πάνω από τις λέξεις της ελληνικής οι τόνοι οξεία και περισπωμένη και τα πνεύματο δασεία και ψιλή, γιατί η προ­φορά ενός φωνήεντος ή μιας διφθόγγου ήταν ακριβώς η ίδιο είτε αυτό ίο φωνήεν ή η δίφθογγος έπαιρνε οξεία ή περισπωμένη είτε δασεία ή ψιλή. Αντίθετη ήταν η γνώμη των οπαδών της καθαρεύουσας, οι οποίοι επέμεναν ότι οι τόνοι και τα πνεύματα έπρεπε να σημειώνονται για να διατηρούνται η ιστορική ορθογραφία και η διαχρονική ενότητα της ελληνικής γλώσσας.

Το αίτημα για απλοποίηση του τονικού συστήματος εντοπίζεται ήδη από τον Ιδοκαηον 19ο αιώνα. Πρωτοπόρος στην κίνηση αυιή ήταν ο Νικόλαος Φαρδύς, που το 1884 σε ένα κείμενο του επιχειρεί να απαλ­λάξει την καθαρεύουσα από τους τόνους και τα πνεύματα. Σε ανάλογες κινήσεις θα προβούν ο Ισίδωρος Σκυλίτσης, που το 1886 θα προτείνει την απάλειψη της ψιλής και της βαρείας, και ο Αλέξανδρος Πάλλης. που όχι μόνο θα προτείνει, αλλά και θα εφαρμόσει στα κείμενα του την κατάργηση των τόνων και των πνευμάτων

62

Τονισμός

θερμοί υποστηρικτές της απλοποίησης του ορθογραφικού και τονικού συστήματος εμφανίζονται και πολλοί άλλοι γλωσσολόγοι και λογοτέ­χνες της εποχής όπως ο γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκις, ο οποίος -αν και ένθερμος αντίπαλος του δημοτικισμού- διαπιστώνοντας τα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι μικροί μαθητές, πρότεινε το 1911 την απλοποίηση του τονισμού στα σχολεία, θερμός υποστηρικτής του απλοποιημένου τονικού συστήματος ήταν και ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, που το 1913 πρότεινε ένα ριζοσπα­στικό σύστημα, αλλά ποτέ δεν επιχείρησε να το χρησιμοποιήσει στα κείμενα του. Στα επόμενα χρόνιο, και άλλοι άνθρωποι των γραμμάτων και του πνεύματος, όπως οι Ε. Γιανίδης, Εμμανουήλ Κριαράς, Γ. Θεοτοκάς. Άγγελος Τερζάκης, Βασίλης Ρώτος κ.ά., θα υποστηρίξουν την υιοθέ­τηση του απλοποιημένου τονικού ουστήματος. Εκτός από τους πνευματικούς ανθρώπους, το θέμα φαίνεται να απα­σχόλησε ιδιαίτερα και την Πολιτεία. Συγκεκριμένα, το 1931 ο τότε υπουργός Παιδείας Γεώργιος Παπανδρέου απευθύνθηκε στις Φιλο­σοφικές Σχολές της Αθήνας και της θεσσαλονίκης, καθώς και στην Ακαδημία Αθηνών, και ζήτησε τις προτάσεις τους για τη μεταρρύθμιση του ορθογραφικού και του τονικού συστήματος. Ωστόσο, καμία από τις προτάσεις αυτές δεν υπερίσχυσε, ώστε να κατατεθεί στο Υπουργείο Παιδείας και να αποτελέσει την αφετηρία για τη μεταρρύθμιση. Το 1938. επί δικτατορίας Ιωάννη Μεταξά, ο ίδιος ο δικτάτορας συγκρό­τησε μια επιτροπή, με επικεφαλής τον γλωσσολόγο Μανόλη Τριαντα­φυλλίδη, με σκοπό να συντάξει τη γραμματική της δημοτικής. 0 Μεταξάς όμως απέρριψε την πρόταση για την απλοποίηση του τονικού συστήματος με το αιτιολογικό ότι οι θέσεις των μελών της επιτροπής έρχονταν σε αντίθεση με τις θέσεις του Εκπαιδευτικού Συμβουλίου.

Η Δίκη των τόνων Το χειμώνα του 1941-1942, μέσο στη γερμανική Κατοχή, όταν τα πτώ­ματα οπό την πείνα γέμιζαν τους δρόμους της Αθήνας, οι καθηγητές της Φιλοσοφικής Σχολής του Εθνικού και Καποδιστριοκού Πανεπιστη­μίου Αθηνών Φαίδων Κουκούλες, Νικόλαος Εξαρχόπουλος, Ερρίκος Σκάσσης. Εμμανουήλ Πεζόπουλος, Αντώνιος Χατζής, Γεώργιος Σακελ-λαρίου. Γεώργιος Π. Οικονόμος Νικόλαος Βλάχος, Αναστάσιος Ορλάν­δος. Χρ. Καπνουκάγιας, Σπυρ. Μαρινάτος Αη. Δασκαλάκης και Δίον. Ζακυθηνός έστειλαν στο Πειθαρχικό τον νέο και προοδευτικό συνά­δελφο τους Ιωάννη θ Κακριδή επειδή το βιβλίο του Ελληνική Κλασ­σική Παιδεία, που εκδόθηκε τον Νοέμβριο ίου 1939, ήταν γραμμένο

63

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

στη δημοτική και στο μονοτονικό! «Η Δίκη των τόνων», που έγινε στο όνομα της «γλωσσικής ενότητας της ελληνικής φυλής», ξεκίνησε τον Νοέμβρη του 1941 και ολοκληρώθηκε τον Αύγουστο του 1942 με την απόφαση του Πειθαρχικού Συμβουλίου της Φιλοσοφικής Σχολής για δίμηνη ηαύση του Ι. Κακριδή Ήταν μιο ενέργεια που ο Μανόλης Τρια­νταφυλλίδης χαρακτήρισε «ως πατριωτισμό της περισπωμένης». Η τρίτη προσπάθεια της Πολιτείας να διευθετήσει το θέμα του τονισμού σημειώνεται δύο χρόνια μετά τη Μεταπολίτευση, το 1976. επί πρωθυ­πουργίας Κωνσταντίνου Καραμανλή. 0 τότε υπουργός Παιδείας Γε­ώργιος Ράλλης συγκρότησε μια επιτροπή στην οποία ανέθεσε την εξέταση της νέας γραμματικής. Η επιτροπή αυτή εξέτασε και το ζήτημα του τονισμού και μετά από ομόφωνη απόφαση εισηγήθηκε στην ηγε­σία του υπουργείου την καθιέρωση ίου μονοτονικού συστήματος, αλλά η Πολιτεία δίστασε να προχωρήσει στην εφαρμογή της Τελικά, αμέσως μετά την ανάληψη της εξουσίας από το ΠΑΣΟΚ, και σε υλοποίηση εξαγγελίας του. μια από τις πρώτες πράξεις του τότε υπουργού Παιδείας Ελευθέριου ΒερυΒάκη υπήρξε η με αριθμ. Φ 900.43/4/9/14145/ 2.12.1981 απόφαση του για την «Εισαγωγή του μονοτονικού στην Εκπαί­δευση». Έτσι. συστήθηκε μια ειδική επιτροπή (την οποία οηοτέλεσαν οι Εμμανουήλ Κριαράς. Φάνης Κακριδής, Χρίστος Τσολόκης, Βασίλειος Φόρης Δημήτρης Τομπαΐδης, Αριστείδης Βουγιούκας, Χρίστος Μιχαλές Απόστολος Κοιλίτσας και Αλόη Σιδέρη), προκειμένου να επεξεργαστεί και να υποβάλει μια πρόταση για τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να τονί­ζεται η ελληνική γλώσσα Τον Δεκέμβριο του ίδιου χρόνου, η επιτροπή υπέβαλε την πρόταση της στο Υπουργείο Παιδείας. Προς τα μεσάνυχτα της 11 ης Ιανουαρίου 1982, κι ενώ η Βουλή των Ελλήνων είχε ολοκληρώσει τη συζήτηση για την «Εγγραφή των Μα­θητών στα Γενικά, Τεχνικά και Εηαγγελμοτικό Λύκεια», εντελώς αιφ­νίδια, ο υπουργός Παιδείας εισηγήθηκε προς ψήφιση την τροπολογία 2, που περιλαμβανόταν στο νομοσχέδιο για τον τρόπο διεξαγωγής των εισαγωγικών εξετάσεων και προέβλεπε την καθιέρωση του μονοτο­νικού συστήμοτος. Η επιβολή του μονοτονικού ψηφίστηκε γύρω στις 2 μετά τα μεσάνυχτα από τους βουλευτές της συμπολίτευσης και της ελάσσονος αντιπολίτευσης, ενώ η ΝΔ είχε αποχωρήσει από τη διαδι­κασία, με το αιτιολογικό ότι η ώρα ήταν περασμένη και δεν έφτανε ο χρόνος για να συζητηθεί ένα τόσο σημαντικό θέμα. Ωστόσο, ακόμα και στις μέρες μας, το θέμα επανέρχεται συχνά στον συντηρητικό κυρίως Τύπο, όπως και το ζήτημα της τροηοποίηοης του μονοτονικού (βλ. τις εναλλακτικές προτάσεις των Γ. Μπαμπινιώτη. Ευ. Πετρούνια, Μ. Σετάτου).

6Λ

Πάθη φωνηέντων

Μερικές λέξεις δεν προφέρονται με τον συνηθισμένο τους τύπο, αφού κάποιοι φθόγγοι τους αλλάζουν ή χάνονται. Αυτές οι αλλαγές των φω­νηέντων ονομάζονται πάθη. Τα πάθη παρουσιάζονται συχνά στη λογο­τεχνική γλώσσα, μερικές φορές στον διαφημιστικό αλλά και στον προφορικό λόγο. Τα κυριότερα είναι η συνίζηση, η συναίρεση, η έκθλι­ψη, η αφαίρεση, η συγκοπή, η αποκοπή, η αποθολή. η πρόταξη και η αλλαγή.

ΣΥΝΙΖΗΣΗ: Η ΣΥΜΠΡΟΦΟΡΑ ΤΩΝ ΦΩΝΗΕΝΤΩΝ

Συνίζηση ονομάζεται το φαινόμενο στο οποίο δύο συνεχόμενα φωνή­εντα μιας λέξης προφέρονται μαζί σε μια συλλαβή:

μί-α και μια δύ-ο και δυο βο-ή-βει-α και Βο-ή-θεια

Συνίζηση έχουμε συνήθως όταν ακολουθεί φωνήεν ύστερα από τον φθόγγο / (η,υ.ει,οι) ή τον φθόγγο ε (ω).

0 φθόγγος ε (ε ή αι), όταν παθαίνει συνίζηση με το επόμενο φωνήεν, προφέρεται και γράφεται /:

γενεά -> γενιά εννέα -> εννιά παλαιά -> παλιά

Οι λέξεις που προέρχονται από τη λόγια παράδοση δεν παθαίνουν συ­νήθως συνίζηση, σε αντίθεση με τους τύπους της ομιλούμενης που πα­θαίνουν.

65

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Πή-λι-ο αλλά Πη-λιο-ρε(-τπς πλά-γι-οςαλΚά πλα-γιά-ζω εμ-βό-λι-ο αλλά μπο-λιά-ζω ε-ντο-πι-6-τη-τα αλλά ντό-πιος

Η ίδια λέξη με συνίζηση και χωρίς συνίζηση έχει συχνά διαφορετική σημασία:

ά-δει-α (ουσιαστικό) = νόμιμη αποχή από εργασία ά-δεια (επίθετο) = χωρίς περιεχόμενο

α-κρί-Βει-α = μεγάλη επιμέλεια, εύστοχη διατύπωση α-κρΙ-Βεια = υψηλές τιμές σε προϊόντα

σκι- ά- ζω = ρίχνω σκιά σκιά- ζω - φοβίζω

δό-λι-ος= πονηρός δό-λιος= κακομοίρης

λό- για = αυτά που λέγονται λό- γι- α = αυτά που έχουν λόγιο χαρακτήρα

Πολλές λέξεις λέγονται μόνο με συνίζηση: άδειος - αδειάζω ήλιος - κάποιος όποιος - ποιος τέτοιος

ΣΥΝΑΙΡΕΣΗ: Η ΕΝΩΣΗ ΔΥΟ ΓΕΙΤΟΝΙΚΩΝ ΦΩΝΗΕΝΤΩΝ

Συναίρεση ονομάζεται η ένωση δύο γειτονικών φωνηέντων που βρί­σκονται στην ίδια λέξη σε ένα φωνήεν.

αγαπάω - ) αγαπώ χρεωστώ -> χρωστώ

Όταν τα γειτονικά φωνήεντα είναι όμοια, συναιρούνται σε ένα όμοιο φωνήεν.

ακούουν -» ακούν κλαίετε -» κλαίτε

66

Πάθη Φωνηέντων

Όταν τα γειτονικά φωνήεντα είναι διαφορετικά, επικροτεί το πιο δυνατό. Πιο δυνατό είναι το σ και ακολουθούν με τη σειρά τα ο, ου. ε. ι.

ακούεις -> ακούς ου>ει (ι) ακούετε -> ακούτε ου>ε χρεωστώ -> χρωστώ ω [ο)>ε δεκαέξι -» δεκάξι α>ε Θεόδωρος -> Θόδωρος ο>ε παραήπιες -» παράπιες α>η(ι)

ΕΚΘΛΙΨΗ: Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΤΕΛΙΚΟΥ ΦΩΝΗΕΝΤΟΣ

Έκθλιψη λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο μια λέξη. που τελειώνει σε φωνήεν, χάνει το τελικό φωνήεν της όταν η επόμενη λέξη αρχίζει κι αυτή από φωνήεν Τότε στη θέση του φωνήεντος σημειώνεται απόστρο­φος Π-

το άλλο -> τ'άλλΟ τα άστρα -> Γ' όστρσ το άλογο -> Γ' άλογο θα ανέβω -> θ' ανέβω από όλα -> απ'όλα με έφερε - * μ'έφερε

— Χρήσιμη συμβουλή

Στον γραπτό λόγο καλό είναι να αποφεύγουμε την έκθλιψη (έκπτωση τελικού φωνήεντος πριν από το αρκτικό φωνήεν της επόμενης λέξης) που 6εν αρμόζει σε ένα προσεγμένο, επιστημονικό ιδίως, γραπτό κεί­μενο. Αυτός ο κανόνας δεν ισχύει όταν μεταγράφουμε παραθέματα γραπτού και προφορικού λόγου και θέλουμε να διατηρήσουμε το φω­νητικό του ύφος.

67

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Έκθλιψη παθαίνουν συνήθως μπροστά σε όμοια φωνήεντα (συνήθως στον προφορικό και τον ποιητικό λόγο) τα ακόλουθα:

- Τα άρθρα το, του, τα·. το όμορφο -» :' όμορφο του ουρανού -# τ'ουρανού τα άλλα -> τ'άλλσ

- Τα μόρια θα, να-. θα ανεβούμε -> θ'ανεβούμε να αρχίσετε - * ν' αρχίσετε

- Χρήσιμη συμβουλή

Στον γραπτό λόγο καλό είναι να αποφεύγουμε την έκθλιψη στα μόρια:

θα αναλάβει αντί θ' αναλάβει θα απορριφθεί αντί θ' απορριφθεί θα ανακοινούθούναντί θ'ανακοινούθούν να ακούσετε αντί / ακούσετε να αναιρέσει ανχίν' αναιρέσει

- Οι αντωνυμίες με, σε, το, τα με έφερε -> μ'έφερε σε έδειρε -> σ' έδειρε το ονειρεύτηκες -» τ'ονειρεύτηκες τα άφησε -> Γ' άφησε

- Οι προθέσεις από, με, σε, για από όλα -> απ'όλα με εσένα - » μ'εσένα σε εμένα -> α'εμένα

- Χρήσιμες συμβουλές

Στον επίσημο γραπτό λόγο κολό είναι να αποφεύγεται η έκθλιψη στις προθέσεις με, σε.

με εκτίμηση αντί μ' εκτίμηση σε ένδειξη αντί α' ένδειξη

68

Πάθη Φωνηέντων

Προτιμήστε την έκθλιψη στις προθέσεις από. με, αε, για πριν από τις αντωνυμίες αυτόςή/ό, εμένα, εσένα, όποιος/α/ο. όσος/η/ο, ό.ιι, ετού-τος/η/ο. εκείνος/η/ο. Μ' αυιό το πλευρό να κοιμάσαι! Απ' όσο λέγεται κι απ' όσο ξέρω Μ' εσένα στο πλευρό μου δεν φοβάμαι τίποτε. Μ' όποιο δάσκαλο καθίσεις, τέτοια γράμματα θα μάθεις. Υπακούει σ'ό.τι του λένε. Σ' ετούτη τη δύσκολη στιγμή είναι κοντά μου.

Έκθλιψη μπορεί να γίνει κοι πριν από το επίθετο όλος/η/ο.-Μ' όλους τους άλλους αλλά κα ι με όλους τους άλλους Σ' όλους τους δρόμους αλλό κα ι αε όλους τους δρόμους.

Έκθλιψη παθαίνει και η γενική των αδύνατων τύπων των προσωπικών αντωνυμιών [μου. σου], κυρίως μπροστά σε λέξεις που αρχίζουν οπό σή α

μου αρέσει -> μ'αρέσει σου ορκίστηκε - » σ'ορκίστηκε

Επίσης οι προθέσεις σε από, παρά παθαίνουν έκθλιψη μπροστά σε δια­φορετικό φωνήεν:

σε αυτό -» σ' αυτό από άκρη σε άκρη -> απ' άκρη α' άκρη παρά όλο που - » παρ' όλο που

— Χρήσιμη συμβουλή

Στην περίπτωση της αιτιατικής των προσωπικών αντωνυμιών εγώ, συ, συτόςδικαιολογείται η έκθλιψη του ε της πρόθεσης σε.

σ' εμένα αντί σε εμένα σ' εσένα αντί σε εσένα σ' αυτόν αντί σε αυτόν

0 σύνδεσμος «και» γράφεται συχνά «κι», χωρίς απόστροφο, μπροστά σε λέξεις που αρχίζουν οπό φωνήεν:

69

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

και άλλος - » κι άλλος και όμως - » κι όμως και έπειτα - > κι έπειτα και ύστερα - > κι ύστερα

— Χρήσιμες συμβουλές

Στον επίσημο γραπτό λόγο κολό είναι νο αποφεύγεται η έκθλιψη στο σύνδεσμο «κοι». Προτιμήστε την στον προφορικό λόγο και μπροστά από λέξεις της κοινής δημοτικής:

Τον είδε κι αναγάλλιασε α ντί Τον είδε και αναγάλλιασε Κι ύστερα ήρθε ο έρωταςανιί Και ύστερα ήρθε ο έρωτας

Χρησιμοποιήστε οπωσδήποτε «και» χωρίς έκθλιψη σε περίπτωση που θέλετε να τονίζεται:

Και η μάνα μου και ο πατέρας μου δούλευαν σκληρά για να μας με­γαλώσουν

ΑΦΑΙΡΕΣΗ: Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΑΡΧΙΚΟΥ ΦΩΝΗΕΝΤΟΣ

Αφαίρεση λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο οι λέξεις έχασαν το αρ­χικό τους φωνήεν ή το δίψηφο επειδή βρέθηκαν μετά από λέξεις που τελειώνουν σε φωνήεν. Στη θέση του φωνήεντος που αφαιρείται σημει­ώνεται απόστροφος Ο­

πού είναι; - * που 'ναι: μου έφερε - » μου 'φερε εσύ είσαι - » εσύ Όαι θα έχει - > θα 'χει

Αφαίρεση παθαίνουν τύποι του ρήματος με τονισμένο το αρχικό φωνή­εν όταν η προηγούμενη λέξη είναι προσωπική αντωνυμία, το ερωτημα­τικό πού, το αναφορικό που και τα μόρια θα, να·.

μου είπε -> μου 'πε τα έφερε -> τα φέρε που εισαΐ; -» που Όαι, που έλεγε -> που 'λεγε θα είμαστε -» θα 'μαστε

Πάθη Φωνηέντων

να έχουν - » να 'χουν να έρθω -> να 'ρθω

να με αλλά να'μαι Προσοχή στη διαφορά να με. να σε (όπου με και σε είναι οι αδύ­νατοι τύποι της αιτιατικής του ενικού αριθμού του α' και β' προ­σώπου των προσωπικών αντωνυμιών) και να 'μαι. να 'σαι (όπου 'μαι και 'σαι είναι το ο' και 6' πρόσωπο του ενικού αριθμού του ρήματος είμαι).

ΣΥΓΚΟΠΗ: ΟΤΑΝ ΔΥΟ ΣΥΜΦΩΝΑ ΕΞΑΦΑΝΙΖΟΥΝ ΕΝΑ ΦΩΝΗΕΝ

Συγκοπή λέγεται το φαινόμενο κατά το οποίο ένα φωνήεν που βρίσκεται ανάμεσα σε δύο σύμφωνα μέσα στην ίδια λέξη χάνεται:

κορυφή -» κορφή σιτάρι -> στάρι φέρετε -> φέρτε κόψετε -» κόψτε περιπατώ -> περπατώ

ΑΠΟΚΟΠΗ: Η ΑΠΩΛΕΙΑ ΤΟΥ ΤΕΛΙΚΟΥ ΦΩΝΗΕΝΤΟΣ ΑΠΟ ΕΝΑ ΑΡΧΙΚΟ ΣΥΜΦΩΝΟ

Αποκοπή ονομάζεται το φαινόμενο κατά το οποίο οι λέξεις χάνουν το τε­λικό τους φωνήεν μπροστά από το αρχικό σύμφωνο της λέξης που ακο­λουθεί. Στη θέση του φωνήεντος που αποκόπτεται (όπως και στη θέση του φωνήεντος που εκθλίβεται ή αφαιρείται) σημειώνεται απόστροφος /'/

δώσε το -> δώσ' το από το σχολείο - » απ'το σχολείο φέρε το -> φέρ'το κόψε το -> κόψ'το από το σπίτι -> απ'το σπίτι

στον, στην, στους Η πρόθεση «σε» μπροστά από το «τ» του άρθρου παθαίνει απο­κοπή και ενώνεται με αυτό.

ίσε + τον) -> στον

71

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ισε + την) -> (σε + το) ->

στην στο

μες κα\ μέσα Το επίρρημα μέσο, όταν παθαίνει αποκοπή, γράφεται με τελικό ςκοι χωρίς απόστροφο Όταν όμως παθαίνει έκθλιψη (πριν από φωνήεν), γράφεται με σ και απόστροφο.

Αποκοπή: μέσα στη θάλασσα -> μες στη Θάλασσα Έκθλιψη: μέσα από τη θάλασσα -» μέσ' από τη θάλασσα

ΑΠΟΒΟΛΗ: ΟΤΑΝ ΜΙΑ ΛΕΞΗ ΧΑΝΕΙ ΤΟ ΑΡΧΙΚΟ ΤΗΣ ΦΩΝΗΕΝ

Μερικές λέξεις λέγονται και με το αρχικό τους φωνήεν και χωρίς αυτό. Το φαινόμενο αυτό ονομάζεται αποβολή.

σνελσδσ -> γελάδα αμύγδαλο -> μύγδαλο εβδομάδα -> Βδομάδα ελεύθερος -> λεύτερος εξάδερφος -» ξάδερφος εφέτος -> φέτος ημέρα -» μέρα υγεία -» γεια υπερήφανος - * περήφανος ομιλώ -> μιλώ εξομολογώ -» ξομολογώ ερωτώ -» ρωτώ ευλογώ -> Βλογώ

ΠΡΟΤΑΞΗ: ΟΤΑΝ ΜΙΑ ΛΕΞΗ ΠΑΙΡΝΕΙ ΣΤΗΝ ΑΡΧΗ ΤΗΣ ΕΝΑ ΦΩΝΗΕΝ

Μερικές λέξεις παίρνουν στην αρχή τους ένα φωνήεν, συνήθως το α. Το φαινόμενο αυτό λέγεται πρόταξη και το πρόσθετο φωνήεν ονομάζε­ται προτακτικά.

Βδέλλα -4 αβδέλλα μπάρα -> αμπάρα μασχάλη -» αμασχάλη τσιγγάνος -> ατσίγγανος

72

Πάθη Φωνηέντων

ΑΛΛΑΓΗ: ΟΤΑΝ ΕΝΑ ΑΡΧΙΚΟ ΦΩΝΗΕΝ ΜΕΤΑΜΟΡΦΩΝΕΤΑΙ

Μερικές λέξεις αλλάζουν το αρχικό τους φωνήεν σε ένα άλλο. Το φαι­νόμενο αυτό λέγεται αλλαγή:

εγγίζω -> αγγίζω ελαφρός -> αλαφρός έξαφνα - * άξαφνα επάνω -> απάνω ομφαλός -> αφαλός έξω -> όξω έμορφος -» όμορφος

73

Το τελικό ν

ΠΟΤΕ ΒΑΖΟΥΜΕ ΤΟ ΤΕΛΙΚΟ «ν» :

Τελικό ν μπαίνει στα άρθρα «τον» και «την», στο αριθμητικό και αόριστο άρθρο «έναν», στην προσωπική αντωνυμία του τρίτου προσώπου «αυτήν», «την», και στα άκλιτα «δεν» και «μην».

Διατηρούν το τελικό ν όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από: • φωνήεν ή δίφθογγο

τον ήλιο, αυτήν ήθελα, δεν είδα, την ημέρα, μην ακούτε

• κ. π, τ [στιγμιαία σύμφωνα) έναν καιρό, μην περάσεις, τον τρόπο

•γκ, μη, ντ, το, τζ (δίψηφα) μην γκρινιάζεις, την ντροπή, δεν μπορώ, τον τζαναμηέτη, έναν τσοπάνη

• ξ, ψ (διπλά) την ψαλίδα, έναν ξένο

Χάνουν το τελικό ν όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από εξακολουθητικό σύμφωνο (γ, Β. δ, χ. φ, θ, μ. ν, λ ρ, σ, ζ):

το γέρο τη φοβήθηκα δε γράφω το Θρόνο τη νίκη μη δέχεσαι το φόβο τη ζωή μη ρωτάς τη χαρά τη Βρύση μη σταματάς τη μητέρα ένα λαό αυτή θέλω

Το τελικό ν παραμένει πάντοτε, ανεξάρτητα από τον φθόγγο που ακο-

75

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

λουθεί, στο άρθρο «των», στην προσωπική αντωνυμία του τρίτου προ­σώπου «αυτόν», «τον», καθώς και στο τροπικό επίρρημα «σαν»:

των φίλων μου φώναξε τον των συμμαθητών μου σαν θάλασσα αυτόν θέλω σαν βαρύ είναι τον Βλέπω σαν να ζαλίζεται

Σημαντική σημείωση (ισχύει και γι' αυτό το Βιβλίο)

τογέροήτονγέρο; Ορισμένοι γλωσσολόγοι (όπως οι Α. Τσοπανάκης. Χ. Κλαίρης και Γ. Μπαμπινιώτης) προτείνουν το αρσενικό άρθρο «τον» να διατηρεί πά­ντοτε το τελικό ν. έτσι ώστε να ξεχωρίζει από το ουδέτερο άρθρο «το».

τον δάσκαλο αντί το δάσκαλο τον λαό αντί το λαό

το Γιώργο ή τον Γιώργο; Το τελικό ν καλό είναι επίσης να διατηρείται πριν από το κύριο αρσενικό όνομα (προσώπων, μηνών, ποταμών κλπ.):

τον Λευτέρη αντί το Λευτέρη τον Βενιζέλο αντί το Βενιζέλο τον Ρήνο αντί το Ρήνο τον Μάιο αντί το Μάιο

Η παρατήρηση αυτή έχει αυξημένη χρησιμότητα όταν ακολουθούν ένα ή περισσότερα επίθετα και το ουσιαστικό απέχει πολύ. με αποτέλεσμα ο αναγνώστης να μην είναι Βέβαιος για το γένος του.

Παρουσίασε τον νέο, αναλυτικό και εκσυγχρονισμένο κανονισμό τον μεγάλο κόλπο αντί το μεγάλο κόλπο (που έχει άλλη σημασία)

Το τελικό ν διατηρείται στο άρθρο «τον» πριν από επίθετο (ανεξάρτητα αν ακολουθεί ή όχι ουσιαστικό):

τον μεγάλο νικητή, τον ζωντανό περίγυρο, τον νεοφερμένο, τον χειρότερο

74

Το Τελικό ν

γνωρίζω έναν με αυτό το όνομα αλλά γνωρίζω ένα φίλο με αυτό το όνομα Οι λέξεις ένας. κανένας, όταν είναι αόριστες αντωνυμίες, διατηρούν πά­ντοτε ΤΟ ΐελίΚΟ V:

Ο γιατρός δεν θα δεχτεί κανέναν σήμερα.

Τον κανόνα ακολουθούν και πολλές αντωνυμίες αρσενικού γένους: ποιος όποιος, κάποιος, τόσος, όσος, πόσος, κάμποσος, τέτοιος, αυτός, ετούτος, εκείνος, άλλος, ίδιος

και τα επίθετα λίγος αρκετός, πολύς: Σε ποιον πόλεμο τραυματίστηκε ο παππούς; Πόσον καιρό θα απουσιάσετε; Η συναυλία είχε λίγον (αρκετόν, πολύν) κόσμο.

δεν ή δε;

Προτείνεται το αρνητικό μόριο «δεν» να γράφεται πάντοτε με ν, για να διακρίνεται από τον αντιθετικό σύνδεσμο «δε».

Ο ίδιος δεν συμμορφώθηκε, απάντησε δε ότι δεν θα διστάσει να επαναλάβει την πράξη του.

— Χρήσιμες συμβουλές

Ακολουθήστε τον βασικό κανόνα και διατηρήστε το τελικό ν στο αρσε­νικό καθώς και όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν ή από στιγ­μιαίο ή διπλό σύμφωνο (κ, π, ι. μπ, ντ. γκ, το, τζ, ψ, ξ).

Διατηρήστε στα κείμενα σας το τελικό ν στο αρνητικό μόριο «δεν». Είναι πιο εύηχο και δίνει έμφαση στην άρνηση

77

Οριστικό και αόριστο άρθρο

Άρθρο λέγεται η μικρή κλιτή λέξη που μπαίνει μπροστά από τα ονόματα. Η ελληνική γλώσσα έχει δύο άρθρα: το οριστικό [ο, η, το) και το αόριστο [ένας, μια, ένα). Και τα δύο κλίνονται ως προς την πτώση και το γένος. Το οριστικό άρθρο κλίνεται και ως προς τον αριθμό, ενώ το αόριστο απαντά μόνο στον ενικό. Και τα δύο προηγούνται πάντα σε μια ονομα­τική φράση και συμφωνούν με αυτήν ως προς το γένος, τον αριθμό και την πτώση. Το οριστικό και το αόριστο όρθρο δεν έχουν τύπους κλητι­κής.

ΚΛΙΣΗ ΤΟΥ ΟΡΙΣΤΙΚΟΥ ΑΡΘΡΟΥ

Ενικός αριθμός Πληθυντικός α ίίθμός

Ονομαστική 0 η το οι οι τα

Γενική του της του των των των

Αιτιατική το(ν) τη(ν) το τους χις τα

ΚΛΙΣΗ ΤΟΥ ΑΟΡΙΣΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ

Ενικός αριθμός

Ονομαστική ένας μια ένα

Γενική ενός μιας ενός

Αιτιατική ένα (ν) μια(ν) ένα

79

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΠΟΤΕ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕ ΤΟ ΟΡΙΣΤΙΚΟ ΑΡΘΡΟ

Όταν μιλάμε για ορισμένο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα: Η μητέρα επέστρεψε νωρίς Ο ήλιος Βασίλεψε Φόρεσε ΙΌ πράσινο φουστάνι

Για σύνολα ομοειδών προσώπων ή πραγμάτων: Οι νέοι είναι ριψοκίνδυνοι Οι σκύλοι είναι τα πιο πιστά ζώα

Διατηρεί το τελικό ν η αιτιατική του αρσενικού άρθρου (τον) όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν, από στιγμιαίο σύμφωνο (κ, η. τ), από δίψηφο σύμφωνο (μη, ντ, γκ, τσ, τζ) ή από διπλό σύμφωνο (ξ, ψ):

τον αέρα, την κότα, τον παππού, τον τυφλό, την μπάλα, τον ντορβά, την γκρίνια, την τσάντα, τον τζίτζικα, τον ξυλοκόπο, την ψυχή

Δεν κρατάει το τελικό ν όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από εξακο­λουθητικό σύμφωνο (Β, γ, δ. ζ, θ, λ, μ, ν, ρ, σ. φ, χ):

τη βέρα, το γάιδαρο, το δράκο, τη ζωή, το Θάνατο, τη λίμνη, τη μάνα. τη νύφη, τη ροδιά, τη σούπα, τη φωτιά, το χιονάνθρωπο

Το οριστικό άρθρο δεν έχει κλητική Όταν το όνομα βρίσκεται στην κλη­τική, το χρησιμοποιούμε χωρίς άρθρο: Έλα, Κώστα. Μερικές φορές, κυρίως στα ονόματα προσώπων σε κλητική, Βάζουμε το επιφώνημα «ε»; Ε, Γιώργο, έλα εδώ.

Το φίλο του τον γνώρισε από τη φωτογραφία Το οριστικό άρθρο και οι προσωπικές αντωνυμίες έχουν κοι­νούς τύπους. Μπορούμε όμως να τα ξεχωρίσουμε, γιατί το άρθρο μπαίνει πριν από τα ονόματα, ενώ η αντωνυμία πριν από τα ρήματα.

ΠΟΤΕ ΧΡΗΣΙΜΟΠΟΙΟΥΜΕ ΤΟ ΑΟΡΙΣΤΟ ΑΡΘΡΟ

Για να δηλώσουμε κάτι αόριστο και όχι γνωστό: Με περιμένει ένας (κάποιος, δεν λέω το όνομό του) φίλος μου Είναι ένα (κάποιο) ωραίο λουλούδι

80

Οριστικό και Αόριστο Άρθρο

Για να δηλώσουμε με έμφαση ένα ουσιαστικό: Ο κύριος Γεωργίου είναι ένας εξαίρετος επιστήμονας

Το αόριστο άρθρο και το αριθμητικό ένας, μία, ένα έχουν κοινούς τύ­πους. Μπορούμε όμως να τα ξεχωρίσουμε γιατί:

- Το αριθμητικό χρησιμοποιείται όταν ο ομιλητής θέλει να τονίσει ότι πρόκειται για «ένα» πρόσωπο (ζώο ή πράγμα) και όχι για «δύο» ή πε­ρισσότερα.

Τότε μπήκε μέσα ένα παιδί που κρατούσε με ένα χέρι ένα

τεράστιο δέμα

- Οι τύποι του θηλυκού στο αόριστο άρθρο προφέρονται ως μονοσύλ­λαβες λέξεις [μια], ενώ, αντίθετο, οι τύποι του θηλυκού του αριθμη­τικού προφέρονται ως δισύλλαβες λέξεις [μί-α]-.

Ήρθε μια φίλη μου (αόριστο άρθρο μια = κάποια) Έφαγα μόνο μία σοκολάτα (αριθμητικό μία, όχι δύο)

Διατηρεί το τελικό ν η αιτιατική του αόριστου άρθρου «έναν» όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν, από στιγμιαίο σύμφωνο, από δίψηφο σύμφωνο ή από διπλό σύμφωνο:

έναν άνθρωπο, έναν κύριο, έναν τσέλιγκα, έναν ψυχολόγο

Δεν κροτάει το τελικό ν όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από εξακο­λουθητικό σύμφωνο:

ένα γαύρο, ένα ζητιάνο, ένα λαγό, ένα μύλο, ένα νόμο

Η αιτιατική «μια» στον προφορικό λόγο και στη λογοτεχνία συνηθίζεται να κρατάει το τελικό ν όταν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν:

μιαν ανάσα, μιαν ιδέα, μιαν όμορφη κοπέλα

Το αόριστο άρθρο δεν έχει πληθυντικό, γΓ αυτό μπροστά οπό ονόματα πληθυντικού αριθμού δεν βάζουμε άρθρο ή χρησιμοποιούμε αόριστη αντωνυμία πληθυντικού αριθμού:

Είδα παιδιά να παίζουν στο πάρκο. Με περίμεναν εκεί κάποιοι φίλοι μου.

8-

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΠΟΤΕ ΠΑΡΑΛΕΙΠΟΥΜΕ ΤΟ ΑΡΘΡΟ

έχεις το δικαίωμα να μη μιλήσεις αλλά και έχεις δικαίωμα να μη μιλήσεις τον βρήκαν σε ένα χαντάκι αλλά και τον βρήκαν σε χαντάκι

Κάποιες φορές το οριστικό ή αόριστο άρθρο μπορεί να παραλείπεται για λόγους έκφρασης:

Δεν κουνιόταν φύλλο στην πλατεία

Το άρθρο παραλείπεται σε προτάσεις που έχουν άρνηση Παίρνω νερό και πλένομαι

Όταν δηλώνεται μέρος της ποσότητας: Σκυλί που γαβγίζει δεν δαγκώνει

Σε παροιμίες: Μην κάνετε θόρυβο (μην θορυβείτε) Έχει σκοπό να φύγει (σκοπεύει)

— Χρήσιμη συμβουλή

διενεργήθηκε δημοσκόπηση ή διενεργήθηκε μια δημοσκόπηση; Μπορείτε να παραλείπετε το όρθρο σε λακωνικές εκφράσεις και ανα­κοινώσεις, τίτλους ειδήσεων ή πληροφορίες. 0 δέκτης θα καταλάβει την πλήρη πρόταση που παρουσιάζεται ελλειπτικά. Αντίθετα, χρησι­μοποιήστε το άρθρο ότον θέλετε να δώσετε έμφαση στη λέξη.

82

Ουσιαστικά

Ουσιαστικά λέγονται οι λέξεις που φανερώνουν πρόσωπο, ζώα ή πράγ­ματα, ενέργεια, κατάσταση ή ιδιότητα:

άνθρωπος, άλογο, τραπέζι, δουλειά, ευτυχία, λεβεντιά.

Η ΔΙΑΚΡΙΣΗ ΤΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

Ένα ουσιαστικό μπορεί να είναι: • συγκεκριμένο, δηλαδή αντιληπτό από τις αισθήσεις, όπως οι λέ­

ξεις που φανερώνουν πρόσωπα, ζώα ή πράγματα (π.χ. μαθητής, γάτα. αυτοκίνητο).

• αφηρημένο, δηλαδή μη αντιληπτό από τις αισθήσεις, όπως οι λέ­ξεις που φανερώνουν ενέργεια, κατάσταση ή ιδιότητα (π.χ. διάβα­σμα τρικυμία, καλοσύνη).

• κύριο, όταν αναφέρεται σε συγκεκριμένο πρόσωπο, ζώο, πράγμα, περιστατικό κλπ. Το αρχικό γράμμα των κύριων ονομάτων γρά­φεται με κεφαλαίο (π.χ. ο Θανάσης, ο Ντορής. ο Παρθενώνας, η Ιλιάδα. οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 2004. Πέμπτη. Μάρτης, ο Επιτά­φιος).

• κοινό, όταν σημαίνει πρόσωπο, ζώο ή πράγμα του ίδιου είδους (π.χ. κορίτσι, σκυλί, σπίτι, πορτοκαλιά) ή ενέργεια, κατάσταση ή ιδιότητα (π.χ. γράψιμο, χαρά. ανοησία).

• περιληπτικό, όταν φανερώνει ένα σύνολο, δηλαδή πολλά πρό­σωπο ή πράγματα μαζί (π.χ. λαός. ποίμνιο, στρατός, οικογένεια, κόσμος, ελαιώνας, τουφεκίδι).

83

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΜΕ ΚΕΦΑΛΑΙΟ Ή ΜΕ ΜΙΚΡΟ;

Το ζήτημα αυτό έχει μεγάλη σημασία, καθώς συχνά γίνονται λάθη στη γραφή των κεφαλαίων και των μικρών. 0 γενικός κανόνας είναι ότι με κεφαλαίο γράφονται όλα τα κύρια ονόματα. Κύριο όνομα είναι η ιδιαίτερη ονομασία ενός ουσιαστικού που το διακρίνει από όλα τα άλλα όμοια του. Με εξαίρεση τα κύρια ονόματα, όλα τα άλλα γράφονται με μικρό.

Ποια κύρια ονόματα κρατούν το αρχικό τους γράμμα κεφαλαίο

• Τα βαφτιστικά και τα οικογενειακά (ανθρωπωνύμια): Πέτρος. Αντώνης. Γιώργος. Ελένη. Ειρήνη. Μαρία. Πλάτωνας Αριστοτέλης Σωκράτης. Σεφέρης. Ελύτης. Σολωμός. Πολυλάς

Όμηρος αλλά ομηρικά έπη Τα επίθετα που παράγονται από τα ανθρωπωνύμια γράφονται με μικρό: ομηρικά έπη. πλατωνικός διάλογος αριστοτελική λογική. σωκρατική μαιευτική, σολωμική ποίηση

• Τα ονόματα ζώων: Ασπρούλα. Πιστός. Αζόρ

• Τα ονόματα τόπων (τοπωνύμια) και οι επίσημες ονομασίες των κρα­τών: Ελλάδα. Γαλλία. Ιταλία. Βουλγαρία. Αθήνα, θεσσαλονίκη. Πειραιάς Ρώμη. Παρίσι. Λονδίνο. Ελληνική Δημοκρατία. Μεγάλη Βρετανία. Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής

• Τα εθνικά ονόματα και τα ονόματα που φανερώνουν καταγωγή: Έλληνας. Τούρκος. Βούλγαρος. Γάλλος. Ιταλός Αθηναίος. Κρητικός. Πατρινός. Βολιώτης. Ρόδιοι. Σερραίοι. Σουλιώτισσες

Ελλάδα αλλά ελληνική παράδοση Όταν τα τοπωνύμια, τα εθνικά ονόματα και τα ονόματα που φανε­ρώνουν καταγωγή είναι επίθετα ή επιθετικοί προσδιορισμοί, τότε το αρχικό τους γράμμα γράφεται με μικρό: Ελλάδα - ελληνική γλώσσα. Κρήτη - κρητική παράδοση. Σούλι - σουλιώτικη αντίσταση

Η

Ουσιαστικά

• Τα απλά και τα σύνθετα γεωγραφικά ονόματα. «Απλά» ονομάζονται τα ονόματα των Βουνών, λιμνών, ποταμών κλπ.: Αχελώος. Πίνδος. Όλυμπος. «Σύνθετο» ονομάζονται τα ονόματα που συνοδεύονται από ένα γεωγραφικό όρο: Μεσόγειος θάλασσα. Αλμυρά Έρημος. Λευκά Όρη κ.λπ.

ισθμός της Κορίνθου Όταν ο γεωγραφικός όρος Βρίσκεται πριν από το όνομα και είναι απόλυτα Βέβαιο ότι αναφέρεται σε γεωγραφική περιοχή, τότε ο γε­ωγραφικός όρος γράφεται με μικρό γράμμα: ο ισθμός της Κορίνθου, η διώρυγα του Σουέζ η έρημος Σαχάρα

• Τα ονόματα συνοικιών και γεωγραφικών τοποθεσιών (ακόμη και όταν περιέχουν περισσότερες από μία λέξεις): Ακρόπολη. Πατήσια. Ζωγράφου. Κυψέλη. Νέα Σμύρνη. Άνω Νέα Σμύρνη. Κακιά Σκάλα

• Τα ονόματα δρόμων (οδών): οδός Σταδίου, οδός Πατησίων

οδός Κύπρου αλλά Αττική Οδός Όταν η λέξη οδός βρίσκεται μετά το όνομα, τότε το αρχικό γράμμα γράφεται με κεφαλαίο: Ιερά Οδός. Εγνατία Οδός κ.λπ.

• Τα ονόματα πλατειών: πλατεία Ομονοίας, πλατεία Κολωνακίου, πλατεία Συντάγματος

• Τα ονόματα των μηνών, των ημερών της εβδομάδας και των εορτών: Ιανουάριος. Γενάρης. Φεβρουάριος. Φλεβάρης. Μάρτιος. Μάρτης. Απρίλιος. Απρίλης. Μάιος. Μάης. Ιούνιος. Ιούνης. Ιούλιος. Ιούλης. Αύ­γουστος. Σεπτέμβριος. Σεπτέμβρης. Οκτώβριος. Οκτώβρης. Δεκέμ­βριος. Δεκέμβρης. Δευτέρα. Τρίτη. Τετάρτη. Πέμπτη. Παρασκευή. Σάββατο. Κυριακή. Χριστούγεννα. Πάσχα. Σαρακοστή. Δεκαπενταύ­γουστος. Πρωτομαγιά. Πάσχα. Ραμαζάνι

Ο Μάρτης είναι μήνας της άνοιξης Τα ονόματα των εποχών γράφονται με μικρό: άνοιξη, καλοκαίρι φθινόπωρο, χειμώνας

85

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Τα επίθετα που παράγονται από τα ονόματα ημερών, μηνών και εορ­τών γράφονται με μικρό: Αθήνα - αθηναϊκός. Χριστούγεννα - χριστουγεννιάτικος. Μάρτης - μαρτιάτικος. Σάββατο - σαββατιάτικος

• Λέξεις που αναφέρονται σε θεία πρόσωπα ή ιερά αντικείμενα: θεός. Χριστός. Άγιο Πνεύμα. Παναγία. Πανάγαθος. Σωτήρας. Αμνός, θεία Πρόνοια. Μεγαλόχαρη. Ζωοδόχος Πηγή. Βούδας. Αλλάχ. Μεγάλο Πνεύμα. Ιερά Σινδόνη. Άγιο Βήμα. Αγία Τράπεζα

Ο θεός είναι μεγάλος αλλά ο θεός Άρης Η λέξη θεός, όταν οναφέρεται σε ειδωλολατρικό θεό, γράφεται με μικρό: ο θεός Απόλλωνας, η θεά Αθηνά

• Οι ονομασίες θρησκειών, δογμάτων και αιρέσεων: Χριστιανισμός. Βουδισμός. Προτεσταντισμός

Προτεσταντισμός αλλά προτεστάντες Οι ονομασίες των οπαδών των διαφόρων θρησκειών, δογμάτων και αιρέσεων γράφονται με μικρό: χριστιανός, μωαμεθανός, βουδιστής, ορθόδοξος. καθολικός, χιλιοστής

• Οι λέξεις άγιος και όσιος όταν συνοδεύουν ονόματα μονών, εκκλη­σιών, τόπων λατρείας ή δρόμων: ο ναός του Αγίου Γεωργίου, η Αγία Ααύρα [η μονή), ο Όσιος Λουκάς (η μονή), η οδός Αγίου Κωνσταντίνου

• Οι προσωνυμίες των αγίων: Γεώργιος ο Τροπαιοφόρος. Βασίλειος ο Μέγας. Ιωάννης ο Χρυσόστομος

• Οι επωνυμίες εκκλησιών, εκκλησιαστικών θεσμών και ιδρυμάτων: η Ανατολική Εκκλησία, η Μητρόπολη της θεσσαλονίκης, η Εκκλησία της Ρώμης, το Ισλάμ, το Οικουμενικό Πατριαρχείο. η Ιερό Σύνοδος

• Οι τίτλοι φορέων εκκλησιαστικής εξουσίας: ο Μητροπολίτης Νικαίας, ο Εξαρχος του Παναγίου Τάφου.

84

Ουσιαστικά

ο Πάπας, ο Οικουμενικός Πατριάρχης

Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης αλλά ο μητροπολίτης θεσσαλονίκης Άνθιμος Οι τίτλοι φορέων εκκλησιαστικής εξουσίας, όταν συνοδεύονται από το όνομα τους, γράφονται συνήθως με μικρό: ο μητροπολίτης Νικαίας Αλέξιος, ο έξαρχος του Παναγίου Τάφου κ. Θεοφάνης, ο πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ'. ο οικουμενικός πατριάρχης Βαρθολομαίος

• Οι λέξεις'Ηλιος. Γη. Σελήνη, όταν είναι όροι του λεξιλογίου των φυ­σικών επιστημών. η ακτίνα της Γης. η απόσταση της Γης από τη Σελήνη. η κατάκτηση της Σελήνης, η διάμετρος του Ήλιου Σε όλες τις άλλες περιπτώσεις όμως οι ίδιες λέξεις διατηρούν μικρό το αρχικό τους γράμμα.

Ταξίδι από τη Γη στη Σελήνη αλλά η καλλιέργεια της γης Εάν δεν είναι ουράνια σώματα, οι ίδιες λέξεις γράφονται με μικρό: η ανατολή του ήλιου, η εύφορη γη

• Οι ονομασίες των μαθημάτων, των επιστημών και των τεχνών Φυσική. Μαθηματικά. Αρχαίο Ελληνικά. Ιστορία, Φιλοσοφία. Αστρονομία. Πολιτική Οικονομία. Μουσική η επιστήμη της Ψυχολογίας και το μάθημα των Μαθηματικών

• 0 επιθετικός ή άλλος προσδιορισμός των χρονικών υποδιαιρέσεων της Γεωλογίας, της Παλαιοντολογίας, της Προϊστορίας, της Πρωτοϊ-στορίας και της Ιστορίας όταν έχει θέση ουσιαστικού: η Πλειστόκαινος, η Μεσόκαινος η Πρωτογεωμετρική αλλά η πρωτογεωμετρική περίοδος

• Οι επωνυμίες των εκπαιδευτικών και των πνευματικών ιδρυμάτων: Πανεπιστήμιο Αθηνών. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο. Ακαδημία, Γ'Λύκειο Πειραιώς. Σχολή Καλών Τεχνών. Ακαδημία Αθηνών. Γαλλική Ακαδημία. 45ο Γυμνάσιο

67

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

• Τα ιστορικά γεγονότα, οι ιστορικές περίοδοι και οι όροι με σημαντικό ιστορικό-εθνικό περιεχόμενο: Μεσαίωνας, Αναγέννηση. Ελληνικός Διαφωτισμός. Μικρασιατική Καταστροφή. Βαλκανικοί Πόλεμοι. Ψυχρός Πόλεμος. Εθνικός Διχασμός. Χάρτα του Ρήγα

ο Μεσαίωνας αλλά η μεσαιωνική γραφή Όταν οι ιστορικές περίοδοι έχουν θέση επιθετικού προσδιορισμού, τότε το αρχικό τους γράμμα γράφεται με μικρό: βυζαντινή αντίληψη, αναγεννησιακοί ζωγράφοι

• Οι τίτλοι των έργων της λογοτεχνίας και της τέχνης: η Οδύσσεια του Ομήρου. Ελεύθεροι Πολιορκημένοι του Δ. Σολωμού. η Ασκητική του Ν. Καζαντζάκη. οι Δαιμονισμένοι του Φ. Ντοστογιέφσκι, ο Παρθενώνας. το Κρυφό Σχολειό του Γύζη. η Γκουέρνικα του Πικάσο

• Οι τίτλοι Βιβλίων, περιοδικών, εφημερίδων, κινηματογραφικών και θεατρικών έργων: Ανεμοδαρμένα'Υψη. Ο Ζητιάνος. Έγκλημα και Τιμωρία. Τα Σταφύλια της Οργής. Το Βήμα. Ελευθεροτυπία. Ελεύθερος Κόσμος. Κουρδιστό Πορτοκάλι. Έκτη Αίσθηση. Πολιτική Κουζίνα

• Λέξεις που αναφέρονται σε προσωποποιημένες έννοιες: Δόξα. Ελευθερία. Ειρήνη. Δημοκρατία. Φασισμός

η έννοια της Δημοκρατίας αλλά το πολίτευμα της δημοκρατίας Οι ονομασίες των πολιτευμάτων, των πολιτικών τάσεων και των οπαδών τους γράφονται με μικρό: δημοκρατία. Βασιλεία, μοναρχία, δικτατορία, φασίστες, ναζιστής, κομμουνιστής

• Οι όροι που αναφέρονται στα επίσημα θεσμικά και διοικητικά όρ­γανα μιας χώρας: η Κάτω Βουλή, η Βουλή των Λόρδων, η Βουλή των Κοινοτήτων, το Υπουργείο Εμπορίου, ο Αρειος Πάγος, το Συμβούλιο Επικρατείας, ο Δήμος Δράμας

• Οι ονομασίες των διεθνών οργανισμών: Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. Ευρωπαϊκή Ένωση.

88

Ουσιαστικά

Οργανισμός για την Ασφάλεια και τη Συνεργασία στην Ευρώπη, Διεθνές Νομισματικό Ταμείο

• Οι επωνυμίες ιδρυμάτων και οργανισμών: Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδος. Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων, Ολυμπιακή Αεροπορία. Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων. Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου

• Οι επωνυμίες οργανώσεων, ενώσεων και συλλόγων: Ένωση Συντακτών Ημερησίων Εφημερίδων Αθηνών. Φιλολογικός Σύλλογος «Παρνασσός»

• Οι επωνυμίες των τραπεζών: Τράπεζα της Ελλάδος. Εθνική Τράπεζα. Τράπεζα Πειραιώς. Εμπορική Τράπεζα

• Οι επωνυμίες αθλητικών ομάδων και συλλόγων: Ολυμπιακός. Παναθηναϊκός. ΑθλητικήΈνωση Κωνσταντινουπόλεως. Πειραϊκός. Πανελλήνιος. Περιστέρι. Αρης, Ηρακλής

• Η επίσημη επωνυμία των σωμάτων ασφαλείας, των τριών'Οπλων, καθώς και οι διοικητικές διαιρέσεις τους: Πολεμική Αεροπορία. Ελληνικός Στρατός. Πολεμικό Ναυτικό. Ομάδα Υποβρύχιων Καταστροφών. Γ" Σώμα Στρατού. 64η Πτέρυγα Μάχης. Β' Τάγμα Πεζοναυτών. Πυροβολικό. Β' Τάγμα Ελικοπτέρων Αεροπορίας Στρατού. Ελληνική Αστυνομία. Πυροσβεστικό Σώμα. Λιμενικό Σώμα

• Οι λέξεις που αναφέρονται σε δημόσια αξιώματα και τίτλους, όταν αυτά αναφέρονται με τη θεσμική τους σημασία: Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Πρόεδρος του Αρείου Πάγου. Πρόεδρος της Βουλής

• Οι τιμητικοί τίτλοι: Εζ"ΌχόΓατος·. Σεβασμιότατος. Παναγιότατος κλπ.

89

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ο Βασιλιάς αλλά ο Βασιλιάς Γεώργιος Όταν οι λέξεις που αναφέρονται σε δημόσια αξιώματα και τίτλους λειτουργούν ως επίθετα ή επιθετικοί προσδιορισμοί, τότε το αρχικό τους γράμμα γράφεται με μικρό: η Βασίλισσα Ελισάβετ, η πριγκίπισσα Άννα

• Τα τακτικά αριθμητικά που συνοδεύουν ονόματα προσώπων ή γεγο­νότων: Ελισάβετ η Α', Γεώργιος Β'. ΛέωνΣΤ' ο Σοφός. Β' Παγκόσμιος Πόλεμος

• Οι επωνυμίες των κομμάτων: Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα. Νέα Δημοκρατία. Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα. Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος, Δημοκρατικό Κοινωνικό Κίνημα. Συνασπισμός

— Χρήσψες συμβουλές

Χρησιμοποιήστε τα κεφαλαίο γράμματα περισσότερο σε τίτλους, επειδή απομνημονεύονται ευκολότερο.

Γενικό, προτιμήστε τα μικρό (πεζά) γράμματα. Η κατάχρηση κεφαλαίων γραμμάτων ισοπεδώνει εντελώς το κείμενο, καλύπτοντας τίτλους και ονόματα (προσώπων, οργάνων, εταιρειών κλπ] που θα έπρεπε να τραβούν την προοοχή οε μια γρήγορη εξέταση.

Η χρήση των κεφαλαίων υποχρεώνει, λόγω του πάχους τους. να επι­λέγεται ένα σώμα (ύφος τυπογραφικού χορακτήρα) μικρότερο από εκείνο που ενδεχομένως απαιτεί η τυπογραφική παρουσίαση.

90

Ουσιαστικά

ΤΑ ΓΕΝΗ ΤΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

Τα ουσιαστικά έχουν τρία γένη: αρσενικό, θηλυκό, ουδέτερο. Το γένος στη γραμματική ξεχωρίζει από το άρθρο και την κατάληξη. Τα περισσότερα ουσιαστικά έχουν μόνο ένα γένος. Πολλά ουσιαστικά όμως έχουν δύο τύπους: ένα για το αρσενικό κι ένα για το θηλυκό. Το θηλυκό σχηματίζεται τότε με τις καταλήξεις -ισσα. -ιρα. -φια. -αινα. -ίνα. -ού. -α. -η-.

Βασιλιάς - Βασίλισσα αράπης - αραπίνα αφέντης - αφέντρα καφετζής - καφετζού αθλητής - αθλήτρια θείος - θεία δράκος - δράκαινα αδερφός - αδερφή

Τα θηλυκά επαγγελματικά ουσιαστικά

Βουλευτής ή Βουλευτίνα, γυμνασιάρχης ή γυμναοιάρχιοοα-. Πολλές φορές, όταν θέλουμε να δηλώσουμε την επαγγελματική ιδιό­τητα μιας γυναίκας, αντιμετωπίζουμε κάποιες δυσκολίες, γιατί η ελλη­νική γλώσσα δεν έχει πλάσει θηλυκά ουσιαστικά για πάρα πολλά επογγέλματα, ιδιαίτερα για εκείνα που θεωρούνταν «αντρικά» Έτσι. ενώ υπάρχουν θηλυκά ουσιαστικά για τα επαγγέλματα της νοικοκυράς, της μοδίστρας, της κομμώτριας, της εργάτριας, της υπηρέτριας, της δα­σκάλας, της καθηγήτριας, της χορεύτριας κ,λπ.. για πολλά άλλα επαγ­γέλματα, όπως αυτό του γιατρού, του δικηγόρου, του λογιστή, του θουλευτή, του γραμματέα, του κλητήρα, του ταμία, του λοχία κλπ., δεν έχουμε αντίστοιχο θηλυκό ουσιαστικό.

Σήμερα, που οι κοινωνικές εξελίξεις έχουν καταργήσει τον διαχω­ρισμό των επαγγελμάτων σε αντρικά και γυναικεία, παρουσιάζεται η ανάγκη να βρεθούν λεκτικοί τρόποι, αποδεκτοί από το γλωσσικό αισθη­τήριο, που να δηλώνουν τη γυναίκα κάτοχο του επαγγέλματος.

•Ένας τρόπος είναι η παραγωγή θηλυκών ουσιαστικών με την προ­σθήκη των καταλήξεων -α. -ίνα. -τρία. -ισσα στο θέμα του αρσενικού ονόματος:

δάσκαλος-δασκάλα. δικηγόρος-δικηγορίνα

91

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

διευθυντής-διευβύντρια.μεταφραστής-μεταφράστρια γυμνοσιάρχης-γυμνασιάρχισσα. αρχιτέκτων-αρχιτεκτόνισσα

Πολλά από τα ουσιαστικά που παράγονται με αυτό τον τρόπο έχουν υι­οθετηθεί, έχουν γίνει αποδεκτά από το γλωσσικό αισθητήριο μας και χρησιμοποιούνται·.

η δασκάλα, η εκδόχρια. η χορεύτρια, η παρουσιάστρια

Άλλα όμως. αν και χρησιμοποιούνται στη λαϊκή γλώσσα [γιατρίναή για-τρέααα) δεν έχουν υιοθετηθεί επίσημα/Ετσι, δεν θα βρείτε σε επίσημα έγγραφα, για παράδειγμα, τις λέξεις προεδρίνα. δικηγορίνα. αστυνομι­κίνα, δικαστίνα. γιάτραιναή γραμμάτισσα και γραμματίνα

• Ένας άλλος τρόπος για να δηλώσουμε την επογγελματική ιδιότητα μιας γυναίκας είναι να χρησιμοποιήσουμε το αρσενικό ουσιαστικό Βάζοντας μπροστά το θηλυκό άρθρο:

η πρόεδρος, η δικηγόρος, η αεροσυνοδός η συγγραφέας, η γραμματέας, η δικαστής, η ελεγκτής

Στις περιπτώσεις κατά τις οποίες το αρσενικό επαγγελματικό ουσιαστικό λήγει σε -ος [μηχανικός, βιολόγος, σύμβουλος, αξιωματικός], η χρήση του αρσενικού με την απλή αντικατάσταση του αρσενικού άρθρου από το θηλυκό δεν δημιουργεί κανένα απολύτως πρόβλημα, ούτε στη γε­νική ούτε σε άλλη πτώση:

η υπουργός, της υπουργού, τις υπουργούς η υπάλληλος, της υπαλλήλου, τις υπαλλήλους

της συγγραφέα ή της συγγραφέως, της ταμία ή της ταμίου. της βουλευτή ή της Βουλευτού: Όταν το αρσενικό επαγγελματικό ουσιαστικό λήγει σε -ας. -ι'σςή -ής, η χρήση του για να δηλώσει τη γυναίκα που ασκεί το επάγγελμα με την απλή αλλαγή του άρθρου δημιουργεί προβλήματα, ιδιαίτερα στη γενική πτώση του ενικού και στον πληθυντικό αριθμό. Στις περιπτώσεις αυτές χρησιμοποιείται η γενική της καθαρεύουσας:

της συγγραφέως, της γραμματέως, της ταμίου τηςλοχίου. της δικαστού, της ελεγκτού

92

Ουσιαστικά

Στον πληθυντικό αριθμό είναι ανάγκη να Βάλουμε μπροστά τις λέξεις οι γυναίκες ή οι κυρίες.

οι γυναίκες συγγραφείς, οι γυναίκες Βουλευτές οι κυρίες δικαστές

η γενική διευθυντής ή η γενικός διευθυντής; Όταν απαιτείται να χρησιμοποιηθεί και επίθετο μπροστά από το ουσια­στικό, τότε το επίθετο θα έχει συνήθως τον τύπο του αρσενικού:

π επαρχιακός δικαστής, η γενικός ταμίας

Τα θηλυκά των ζώων

Τα περισσότερα ονόματα ζώων έχουν μόνο μία λέξη για το αρσενικό και το θηλυκό:

η αλεπού, η αρκούδα, η οχιά. το ζαρκάδι

Τα ονόματα ουτά λέγονται επίκοινα και για να ορίσουμε το φυσικό γένος χρησιμοποιούμε το επίθετο αρσενικόςή Θηλυκός.

η αρσενική αλεπού, η θηλυκή αρκούδα, το αρσενικό ζαρκάδι

Για μερικό ζώο όμως, που έχουν ιδιαίτερη αξία για τον άνθρωπο, υπάρ­χει άλλη λέξη για το αρσενικό και άλλη λέξη για το θηλυκό, ή το αρσε­νικό και θηλυκό γένος ξεχωρίζει με διαφορετική κατάληξη:

άλογο - φοράδα πρόβατο - προβατίνα πετεινός - κότα ή όρνιθα κουνέλι - κουνέλα ελάφι - ελαφίνα σκύλος - σκύλα λύκος - λύκαινα γάτα - γάτα κριάρι - προβατίνα περιστέρι - περιστέρα τράγος - γίδα γάλος - γαλοπούλα

93

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ουσιαστικά με δύο γένη

Μερικά ουσιαστικά έχουν δύο γένη με διαφορετική κατάληξη και με­ρικές φορές με διαφορετικό τονισμό:

ο αρραβώνας - η αρραβώνα ο σκύλος - το σκυλί η γιαούρτη - το γιαούρτι ο πήχης - η πήχη ο νοτιάς - η νοτιά ο έλατος - το έλατο ο κρίνος - το κρίνο ο τίγρης - η τίγρη η ρακή - το ρακί ο πεύκος - το πεύκο

Ουσιαστικά με δύο γένη αλλά διαφορετική σημασία

η Βροντή: μπουμπουνητό // ισχυρός κρότος # ο Βρόντος: ισχυρός κρό­τος με μεταφορική σημασία, π.χ. οι εκφράσεις Μιλάει στο βρόντο [•. δεν εισακούεται). Οι κόποι μου / τα λόγιο μου/οι συμβουλές μου / όλα πήγαν στο βρόντο [. χαμένα).

το τραπέζι: το έπιπλο για φαγητό // σύνολο από σκεύη και φαγητά που βρίσκονται επάνω στο τραπέζι, π.χ. οι εκφράσεις Στρώνω ή βάζω (το) τρα­πέζι (δηλ στρώνω το τραπεζομάντιλο και βάζω τα σερβίτσια). Το τραπέζι είναι έτοιμο. Σηκώνω το τραπέζι [δηλ. παίρνω τα σερβίτσια, όταν τελειώσει το φαγητό). Βρήκε στρωμένο τραπέζι (δηλ τα βρήκε όλα έτοιμα από άλ­λους) # η τράπεζα: το πιστωτικό ίδρυμα, π.χ. η Εθνική Τράπεζα, η Εμπο­ρική Τράπεζα κλπ. II το κτίριο στο οποίο στεγάζεται το πιστωτικό ίδρυμα // δημόσιο ή ιδιωτικό ίδρυμα που συγκεντρώνει και διατηρεί ορισμένα όργανα ή ουσίες του ανθρώπινου σώματος, για να χρησιμοποιηθούν σε εγχειρήσεις ή μεταμοσχεύσεις, π.χ. τράπεζα αίματος/δέρματος /νεφρών /οφθαλμών / σπέρματος /μοσχευμάτων II (στην πληροφορική) τράπεζα δεδομένων / πληροφοριών, σύνολο στοιχείων που είναι συγκεντρωμένα και ταξινομημένα σε ηλεκτρονικό υπολογιστή.

η άχνα: (σε αρνητικές προτάσεις) ο θόρυβος που προκαλεί η εκπνοή, ως ο ελάχιστος ψίθυρος, σιωπή, τσιμουδιά, π.χ. οι εκφράσεις Μη βγά­λεις άχνα! Ούτε άχνα δεν ακουγόταν στο δωμάτιο # ο αχνός: (λογοτε­χνικά) Σκούπισε την άχνα [·. τη θαμπόδα που άφησε η ανάσα) από το τζάμι για να δει καλύτερα.

94

Ουσιαστικά

η κοπέλα: η νεαρή γυναίκα, το κορίτσι # το κοπέλι: αγόρι ή νεαρός άντρας, π.χ. Λέγε λέγε χο κοπέλι, κάνει την κυρά και θέλει (δηλ. με την επιμονή όλα μπορεί κανείς να τα καταφέρει) // μαθητευόμενος τεχνίτης ή εργάτης, π.χ. Κατά το μαστρο-Πάννη και τα κοπέλια του (έκφραση για μαθητευόμενους τεχνίτες ή για μαθητές που μοιάζουν με τα αφεντικά ή τους δασκάλους τους) // περιπαικτικά ο Κρητικός.

η μάντρα: περιφραγμένος ανοιχτός χώρος, π.χ. Γύρω από τον κήπο ήταν χτισμένη μια ψηλή μάντρα// χώρος που πουλούν διάφορα υλικά ή αντι­κείμενα, π.χ. μάντρα οικοδομών/ αυτοκινήτων# το μαντρί: η στάνη των ζώων, ιδίως αιγοπροβάτων, π.χ. Ο λύκος μπήκε στο μαντρί και άρπαξε ένα πρόβατο// (μεταφορικά) Ξαναγύρισε στο μαντρί (δηλ. στο κόμμα).

η μέση: μεσαίο, το κεντρικό τμήμα ενός διαστήματος ή του ανθρώπινου σώματος, π.χ. Έκοψε το ψωμί στη μέση. Έχει μέση δαχτυλίδι. # το μέσο: καθετί που χρησιμοποιείται για την πραγματοποίηση ενός σκοπού, π.χ. διαθέτω /χρησιμοποιώ διάφορα μέσα. μεταφορικά / τεχνικά μέσα. μέσα παραγωγής /μαζικής ενημέρωσης κ.λπ. // ενέργειες για την πραγματο­ποίηση ενός σκοπού, π.χ. προληπτικά Ι αποτελεσματικά Ι νόμιμα μέσα. 0 σκοπός αγιάζει τα μέσα II άνθρωπος με κατάλληλες προσβάσεις που τον χρησιμοποιούμε για να επιτύχουμε κάτι, π.χ. έχω ή Βάζω μέσο για να διοριστώ κάπου 11 το μεσαίο τμήμα ενός διαστήματος, χρονικού ή τοπι­κού, π.χ. στο μέσο τηςνύχτας //τηςΒδομάδας //του λεωφορείουκ.λπ.

το περιβόλι: χώρος στον οποίο καλλιεργούνται λαχανικό ή οπωροφόρα δέντρα, ο μπαξές, ο κήπος, π.χ. Μου έκανε την καρδιά περιβόλι (ειρω­νικά με δυσαρέστησε, με στενοχώρησε πολύ) # ο περίβολος: ο περι­φραγμένος χώρος γύρω από κτίριο, π.χ. Τα παιδιά παίζουν στον περίβολο της εκκλησίας / του σχολείου.

το πλευρό: το πλευρό, παίδι (ανθρώπου ή ζώου) # η πλευρά: (για χώρο, αντικείμενο ή σώμα) η επιφάνεια που βρίσκεται στα δεξιά ή αριστερό, μπρος ή πίσω, πάνω ή κάτω, π.χ. Η είσοδος βρίσκεται στη δυτική πλευρά του κτιρίου. Η μπροστινή πλευρά του σπιτιού πολυκατοικίας θέλει βάψιμο II το τμήμα ενός χώρου, μιας έκτασης, που βρίσκεται δεξιά ή αριστερά, από τη μια ή από την άλλη μεριά σε σχέση με ένα υπαρκτό ή νοητό κέντρο ή σταθερό σημείο, π.χ. Η αίθουσα είχε δύο πλευρές με καθίσματα. Πέρασε τη γέφυρα και βρέθηκε στην άλλη πλευρά του ποταμού. Κατοικεί στην ανατο­λική πλευρά τηςπόληςΙΙ η όψη. π.χ. Η πρώτη/δεύτερη πλευρά του δίσκου.

95

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

η ρετσίνα: είδος ελληνικού (άοπρου) κρασιού αρωματισμένου με ρε­τσίνι # το ρετσίνι: παχύρρευστη και κολλώδης ουσία που εκκρίνεται οπό τον κορμό και τα κλαριά ορισμένων δέντρων και κυρίως του πεύ­κου, η ρητίνη.

η σκανδάλη: εξάρτημα του μηχανισμού των πυροβόλων όπλων, π.χ. πιέζω / πατάω / τραβάω τη σκανδάλη. Με το δάχτυλο στη σκανδάλη [. πανέτοιμος για δράση, για επίθεση) # το σκάνδαλο: αναστάτωση ή ανω­μαλία που προκαλείται από λόγια, πράξεις, συμπεριφορά ή γεγονότα που έρχονται σε σύγκρουση με τους νόμους της ηθικής, της ευπρέ­πειας, της αιδούς κλπ., π.χ. Προκάλεσε σοβαρό σκάνδαλο. Είμαι/γίνο­μαι αιτία σκανδάλου. Η πέτρα του σκανδάλου [•. Η αιτία της αναστάτωσης).

η σκάφη: οικιακό σκεύος μακρόστενο και βαθουλό, ηου χρησιμοποι­είται για το πλύσιμο των ρούχων. Έκφραση: Λέω τα σύκα σύκα και τη σκάφη σκάφη Ι λέω τα πράγματα όπως είναι, χωρίς ωραιοποιήσεις) # το σκάφος: πλοίο // αεροσκάφος // διαστημόπλοιο.

η σούβλα: μεταλλική ή ξύλινη ράβδος την οποία περνούν μέσα από ολόκληρο σφάγιο ή κομμάτια κρέατος για να τα ψήσουν, π.χ. αρνάκι Ι κοτόπουλο /χοιρινό της σούβλας/στη σούβλα. Γυρίζω τη σούβλα. Ψήνω στη σούβλα. # το σουβλί: εργαλείο του χεριού με μυτερή άκρη, που το χρησιμοποιούμε για να ανοίγουμε τρύπες, π.χ. το σουβλί του τσαγκάρη.

η χώρα: τμήμα της επιφάνειας της γης που κατοικείται από ένα λαό και αποτελεί συνήθως αυτόνομο κράτος, π.χ. η χώρα μας, οι ξένες χώρες II μια καθορισμένη γεωγραφική περιοχή, π.χ. Στην ορεινή χώρα θα έχουμε χιονοπτώσεις. Λαμβάνει χώρα (.· συμβαίνει) // τμήμα της επιφά­νειας του σώματος κάτω από το οποίο βρίσκεται συνήθως κάποιο όρ-γονο. π.χ. καρδιακή / νεφρική / οσφυϊκή / στομαχική χώρα # ο χώρος: υπαίθρια έκταση, π.χ. ελεύθερος χώρος για άθληση II δωμάτιο, π.χ. το διαμέρισμα έχει μεγάλους/στενούς χώρους //γεωγραφική έκταση, πε­ριοχή, π.χ. ευρωπαϊκός / μεσογειακός / ελληνικός χώρος Ι εναέριος / θαλάσσιος χώρος κλπ.

Μ

Ουσιαστικά

Η ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΩΝ

Η κλίση των ουσιαστικών διαφέρει ανάλογα με το γένος, τον αριθμό των συλλαβών (ισοσύλλαβο-ανισοσύλλαβα) και την κατάληξη τους.

ΙσοσύλλαΒο λέγονται τα ουσιαστικά που έχουν ίσο αριθμό συλλαβών και στους δύο αριθμούς και σε όλες τις πτώσεις

ο μήνας - οι μήνες, η θάλασσα -οι θάλασσες, ίο μήλο - τα μήλα

ΑνισοσύλλαΒα λέγονται τα ουσιαστικά τα οποία στον πληθυντικό αριθμό έχουν μία συλλαβή παραπάνω:

ο σφουγγαράς - οι σφουγγαράδες, η γιαγιά - οι γιαγιάδες. το σώμα - τα σώματα

Πληροφορίες για την κλίση των αρσενικών ουσιαστικών

Τα ισοσύλλαΒα δισύλλαβο σε -σςκαι όσα τελειώνουν σε -ι'σςστη γενική του πληθυντικού τονίζονται στη λήγουσα:

ο μήνας - των μηνών, ο κτηματίας - των κτηματιών

Τα ισοσύλλαβα προπαροξύτονα σε -ας· στη γενική του πληθυντικού το­νίζονται στην παραλήγουσα:

ο άμβωνας - των αμβώνων, ο άρχοντας - των αρχόντων ο γείτονας - των γειτόνων, ο λάρυγγας - των λαρύγγων ο πίνακας- των πινάκων, ο ρήτορας- των ρητόρων ο Λάκωνας - τωνΛακώνων. ο Κύκλωπας - των Κυκλώπων

Τα ισοσύλλαβα παροξύτονα σε -ηςστη γενική του πληθυντικού κατεβά­ζουν τον τόνο στη λήγουσα:

ο ναύτης- των ναυτών, ο κυβερνήτης- των κυβερνητών ο επιβάτης - των επιβατών, ο αγωγιάτης -των αγωγιατών ο Ανατολίτης - των Ανατολιτών, ο Πειραιώτης - των Πειραιωτών ο Σπετσιώτης - των Σπετσιωτών

Ία ισοσύλλαβα σε -ος σχηματίζουν την κλητική του ενικού σε -ε-, αδερφέ, θεέ. γιατρέ, ήλιε. ουρανέ

97

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ζ • § < ι ο

ι* ο. ο 1 1

ι 2 ιυ ι^ Ο

. < Ιίι <

ο χ

0

3 ο Ζ 1 <

Ο

Ι­Ε ο ζ >-

¥ ο. ο

Ι*

ο :

.Ϊ:

&

Ι

Ά η ι

1/ ω

<-/• ^ ^ο χ

ν IV

ιυ Ι

ο.

'̂ 0

ω •̂

α § α.

Ι Ι > -Ο

Ι

| ποηπο ι § α.

<•

ι^· χ

*./ Χ 1 -ο

;£ •->·

ί-ί· •ο -ο

(Γ

3.

"2 < ο

.ο •3 σ Γ ι Ι

ο. •">

Π

> .) ο.

ο ο

σ Ο

1 ο

< Ι>

Χ"

£Τ 3

-1 ο

•ο χ > ,·

3

Πληθυντι ΓΕΝΙΚΗ Ι ο.

σ Κ 1 παππού&ω ! Ι

Πληθυντι χ

·.<· χ.

κ/ α Μ

Ι

»-Λ «_/· |°

ο •-ί

ο ΙΓ 1

α

ο ο Λ:

§ &

< χ

ο.

< *-

•Ο

ω 8 Ι § α.

χ Β

©

• ι

-•

^

< %

. " Ο

ί' ι 2

Ι Ι ο |~| χ

ε 2

ο. ζ <

< σ α. ·> ο 1

(5

• )

σ α

ο ο

Ο

<-τ < Β

χ­ζζ

^ &

<-τ •ο 3

. £-

<Ω

<α

α. χ

\\ £ •

3 ο

^ 8 ω θ­ ^ Ι

•3

1-Τ Ι

ϋ π

α 1

1 " δ •ο

ι—

> * Ι

11 δ

= = ι

Χ

* -1 2

>,/ <~τ <

•' Ι

α. σ Ι

2 α

. •>

[. >

3

ο !

ν Π

1 δ χ Ι

ι|

5 *: •_»

«ν ο*

•3 ^ •V

5 *:

ο 1*1

Ο

•? α § σ

': Ρ

„ Ι ί ο

Ε ι 1 Β Ι

ν^

χ ξ 1

χ.

1 3 ;: ί Β

§ ν-· <-ΐ ί

.£• χ

Η ;;

3- 5 Ι -3

ςαρ ι ΑΙΤΙ §

ςαρι

•ο >

* ^ ό

1 00

χ ·< Ι 1 5 Ι

Β &

1=

ι_ •

1= Χ

νν χ: ·./ ί

ο 1 1

ΥΝΤΙ

:· Β Ζ ο § Ι

ω

ι < ΕΤ χ Ιϊ

Ο

< 4 <

^ Η

Ε

: -ς

ί -α

* ρ

ιυ 2

Χ ρ

< χ

6

ΛΛΑΒ μός

ΑΙΤΙΑΤ 1 ο

μός

ι^ <χ>

ζ ι χ •χ. "-ί <

Ενικός α ΓΕΝΙ Ι

Ενικός α

χ Ι ο Ι χ Μ

Ι ΚΑΤΑ/

•α

-̂ Ι

ί Ι Ε £

98

Ουσιαστικά

Σε -ο σχηματίζουν την κλητική: • Τα παροξύτονα Βαφτιστικά:

Αλέκο. Γιώργο. Πέτρο. Σπύρο (ο Παύλος έχει κλητική σε -ο και σε -ε-. Παύλο και Παύλε]

• Μερικά κοινά παροξύτονα ουσιαστικά: διάκο, γέρο (ο καπετάνιος έχει κλητική σε -ο και σε -ε· καπετάνιο και καπετάνιε)

• Μερικά οξύτονα χαϊδευτικά Βαφτιστικά: Μανόλια. Δήμητρα

• Μερικά οικογενειακά παροξύτονα ονόματα κύριε Παυλάκο. κύριε Δημητράκο

Στα ισοσύλλαΒα προπαροξύτονα αρσενικά σε -ος. στη γενική του ενι­κού και στη γενική και αιτιατική του πληθυντικού ο τόνος κατεβαίνει συνήθως στην παραλήγουσα:

ο άνθρωπος -του ανθρώπου -των ανθρώπων - τους ανθρώπους ο άγγελος - του αγγέλου - των αγγέλων - τους αγγέλους ο έμπορος - του εμπόρου - των εμπόρων - τους εμπόρους

αντίκτυπου ή αντίκτυπου; αντίκτυπων ή αντίκτυπων; αντίκτυπους ή αντίκτυπους; Οι πολυσύλλαβες και λαϊκές λέξεις φυλάγουν τον τόνο στην πα­ραλήγουσα:

ο αντίλαλος - του αντίλαλου - των αντίλαλων - τους αντίλαλους ο ανήφορος - του ανήφορου - των ανήφορων - τους ανήφορους ο καλόγερος - του καλόγερου - των καλόγερων - τους καλό­γερους ο ρινόκερος - του ρινόκερου - των ρινόκερων - τους ρινόκε­ρους

του Θόδωρου ή του Θόδωρου; Τα κύρια ονόματα φυλάγουν επίσης τον τόνο στην παραλήγουσα:

ο Αχλαδόκαμπος- του Αχλαδόκαμπου. ο Χαράλαμπος - του Χαράλαμπου. ο Χριστόφορος - του Χριστόφορου

99

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

χου Αγγελόπουλου ή χου Αγγελοπούλου; Τα οικογενειακό φυλάγουν και αυτά τον τόνο στην παραλήγουσα:

ο Γιαννόπουλος - χου Γιαννόπουλου, ο Πουλόπουλος - χου Πουλόπουλου

Τα ονισοσύλλαβα παροξύτονα κοι τα προπαροξύτονα σε -σςστον πλη­θυντικό κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα:

ο ρήγας - οι ρηγάδες - χωνρηγάδων ο μπάρμπας - οι μπαρμπάδες - χων μπαρμπόδων ο πρωχόπαπας - οι πρωχοπαπάδες - χων πρωχοπαπάδων

Τα ανισοσύλλαΒα παροξύτονα και τα προπαροξύτονα σε -ηςστον πλη­θυντικό κατεβάζουν τον τόνο κατά μία συλλαβή:

ο φούρναρης-οι φουρνόρηδες- χων φουρνάρηδων ο κοχζαμπάσης - οι κοχζαμπάσηδες -χων κοχζαμπάσηδων

είναι αποτέλεσμα πολλών χρόνων εργασίας αλλά ο γιος μου είναι δέκα χρονών

0 χρόνοςσιη γενική πληθυντικού τονίζεται μερικές φορές στη λήγουσα: χρόνων και χρονών

Πληροφορίες για την κλίση των θηλυκών ουσιαστικών

Τα θηλυκά σε -σ που κλίνονται όπως η χώρα και η θάλασσα στη γενική πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο στη λήγουσα:

η γλώσσα - χων γλωσσών, η ημέρα - χων ημερών η γυναίκα - χων γυναικών, η αίθουσα - χων αιθουσών η μέλισσα - χων μελισσών, η μαθήχρια - χων μαθηχριών η ειλικρίνεια - χων ειλικρινειών

Τα θηλυκά σε -ο που κλίνονται όπως η ελπίδα στη γενική πληθυντικού τονίζονται στην παραλήγουσα:

η αμαζόνα - χων αμαζόνων, η γοργόνα - χων γοργόνων η θυγαχέρα - χων θυγαχέρων. η σειρήνα - χων σειρήνων η παχρίδα - χων παχρίδων. η ασπίδα - χων ασπίδων η Αθηναία - χων Αθηναίων, η Κερκυραία - χων Κερκυραίων η Γαλλίδα - χων Γαλλίδων. η διώρυγα - χων διωρύγων η όρνιθα - χων ορνίθων, η ποσόχηχα - χων ποσοχήχων η χαχύχηχα - χων χαχυχήχων. η ικανόχηχα - χων ικανοχήχων

ιοο

Ουσιαστικά

Ι Ι α. σ

•ο

Ο

Ζ >-< χ ω

Ζ α

Χί­ο

|·

§ 9

ί < Ζ Ο

ο ζ

σο α. ο ι/-•ο

5

ί .8

ϊ>

.1 5 Ι ι

1 ι ^ 3

5 ί ΐ ^ 3

ι ι II 5

5 3 *

^ X

•^ 1

ΚΛΗΤΙ

0 Ο

υπνορ

\* υ-

Χ 3

-Ο

χ·

ν^ 3

ς αριθμ ΛΙΤΙΑΤΙ Ι 5

υπνα ρε

ς αριθμ

-ο * §

θυντ ΙΙΚΗ |

ο ο

1 Γ­•1

1 Ι <-Λ

μόδες ναρούδε

ί 3

< Χ

00 ^

ο

ννν

ΚΛΗΤ

σ ο η. 3

β β ο ι~ι 5

•3 Ζ

*—

8. <

<-<•

ΑΙΤΙΑ

μομό Ο

> 3

<-<•

ο 3.

* -3

α-χ

; <_/• §_

α Ζ

Ο

η. 5 1-τ

Ι Ε σ α. 3

1-τ

Ι Ι ^ •3

2 8.

Ο

α ?

1^ α

Ε ο

ϋ-

3

χ ιιι Χ 3 ΚΑΤ

ο 3

σ ^1

| Οξύιον Ι 101

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Από ία θηλυκά σε -η. τα οξύτονα σχηματίζουν κανονικά τη γενική πλη­θυντικού:

η τιμή - των τιμών, η επιγραφή - των επιγραφών η αλλαγή - των αλλαγών, η εντολή - των εντολών

Υπάρχουν παροξύτονα θηλυκά σε -η που σχηματίζουν γενική πληθυ­ντικού (αλλά όχι πάντα) και κατεβάζουν τον τόνο στη λήγουσα:

η ανάγκη - των αναγκών, η τέχνη - των τεχνών

Υπάρχουν άλλα προπαροξύτονα θηλυκά σε -η που δεν σχηματίζουν ποτέ τη γενική πληθυντικού:

η ζάχαρη, η αντάμωση, η Βάφτιση, η θύμηση, η καλοπέραση

η νύφη - των νυφάδων Τα θηλυκά ουσιαστικά νύφη. αδερφή, εξαδέρφη σχηματίζουν τη γενική πληθυντικού και νυφάδων. αδερφάδων. εξαδερφάδων, καθώς οι τύποι αδερφών και εξσδέρφωνουνηθίζονται για το αρ­σενικό.

Τα αρχαιόκλιτα προπαροξύτονα θηλυκά σε -η κατεβάζουν τον τόνο στον πληθυντικό κατά μία συλλαβή:

η ανάσταση - οι αναστάσεις, η απόφαση - οι αποφάσεις η ένεση - οι ενέσεις, η εντύπωση - οι εντυπώσεις η ένωση - οι ενώσεις, η εξήγηση - οι εξηγήσεις η κίνηση - οι κινήσεις, η κυβέρνηση - οι κυβερνήσεις η όρεξη - οι ορέξεις, η διάθεση - οι διαθέσεις

Τα αρχαιόκλιτα προπαροξύτονα θηλυκά σε -οςστη γενική του ενικού και του πληθυντικού και στην αιτιατική του πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο στην παραλήγουσα:

η άβυσσος - της αβύσσου - των αβύσσων - τις αβύσσους η έξοδος - της εξόδου - των εξόδων - τις εξόδους η λεωφόρος - της λεωφόρου - των λεωφόρων - τις λεωφόρους

:02

Ουσιαστικά

η οδός - οι οδοί. η λεωφόρος - οι λεωφόροι. η παράμετρος - οι παράμετροι Τα αρχαιόκλιτα θηλυκά σε -οςσχηματίζουν τον πληθυντικό σε -οι και όχι σε -ες.

Πληροφορίες για την κλίση των ουδέτερων ουσιαστικών

Τα ουδέτερα ισοσύλλαβα προπαροξύτονα σε -ο στη γενική ενικού και πληθυντικού κατεβάζουν τον τόνο της ονομαστικής:

το άλογο - του αλόγου - των αλόγων το έπιπλο - του επίπλου - των επίπλων το θέατρο - του θεάτρου - των θεάτρων το κύπελλο - του κυπέλλου - των κυπέλλων το μέτωπο - του μετώπου - των μετώπων το όργανο - του οργάνου - των οργάνων το πρόσωπο - του προσώπου - των προσώπων

Μερικά ουδέτερα ισοσύλλαβα προπαροξύτονα άλλοτε κατεβάζουν τον τόνο στη γενική ενικού και πληθυντικού και άλλοτε όχΐ:

το Βούτυρο - του Βουτύρου και βουτύρου το γόνατο -του γόνατου και γονάτου το πρόβατο - του πρόβατου και προβάτου ιο ατμόπλοιο - του ατμόπλοιου και ατμόπλοιου

Οι τρισύλλαβες ονομασίες τόπων συνήθως κατεβάζουν τον τόνο στη γενική του ενικού και πληθυντικού:

το Μέτσοβο - του Μετσόβου, τα Άγραφα -των Αγράφων τα Καλάβρυτα - των Καλαβρύτων

Όλα τα ουδέτερα σε -ι στη γενική του ενικού και του πληθυντικού τονί­ζονται στη λήγουσα:

το παιδί - του παιδιού - των παιδιών το αηδόνι - του αηδονιού - των αηδονιών το χιόνι - του χιονιού - των χιονιών το καλοκαίρι - του καλοκαιριού - των καλοκαιριών

103

Το Κόκκινο Β

ιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ουσιαστικά

Όλα τα ουδέτερα σε -ι γράφονται με γιώτα (ι). Εξαιρούνται και γράφονται με ύψιλον (υ) τα ουσιαστικά: το Βράδυ, το δάκρυ, το δίχτυ, το δόρυ. το οξύ και το στάχυ.

Το βράδυ στη γενική του ενικού και σε όλες τις πτώσειςτου πλη­θυντικού γράφεται με γιώτα (ι): το Βράδυ - του βραδιού - το βράδυ - βράδυ τα βράδια - των βραδιών - τα βράδια - βράδια

Τα υποκοριστικά σε -άκι. -ούλι δεν σχηματίζουν γενική: το αρνάκι - του αρνιού και όχι του αρνακιού το γατάκι - του γατιού και όχι του γατακιού

Τα παροξύτονα ουδέτερα σε -οςστη γενική του πληθυντικού κατεβά­ζουν τον τόνο στη λήγουσα:

το άλσος - των αλσών, το Βάρος - των Βαρών το γένος-των γενών το δάσος - των δασών, το έθνος - των εθνών το κράτος - των κρατών το τέλος - των τελών, το χρέος - των χρεών

Ία προπαροξύτονα ουδέτερο σε -οςκατεβάζουν τον τόνο στην παραλή­γουσα στη γενική του ενικού και στην ονομαστική, αιτιατική και κλητική του πληθυντικού:

το έλεος - του ελέους - τα ελέη - ελέη το έδαφος - του εδάφους - τα εδάφη - εδάφη το μέγεθος - του μεγέθους - τα μεγέθη - μεγέθη

Μερικό αφηρημένα ουδέτερα ουσιαστικά, όπως το θάρρος, το κόστος, το ύφος. συνήθως δεν σχηματίζουν πληθυντικό αριθμό.

Τα ουδέτερα σε -μα κατεβάζουν τον τόνο στη γενική του πληθυντικού στην παραλήγουσα:

το άγαλμα - των αγαλμάτων, το αίμα - των αιμάτων το Βήμα - των βημάτων, το γράμμα - των γραμμάτων το διάλεψμα - των διαλειμμάτων, το δράμα - των δραμάτων το ζήτημα των ζητημάτων, το θέλημα - των θελημάτων το κλάμα - των κλαμάτων, το κύμα - των κυμάτων

Τα ουδέτερο σε -σιμό. -ξιμο. -ψιμο. στις σπάνιες περιπτώσεις που σχη-

105

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

μοτίζουν τη γενική του πληθυντικού, κατεβάζουν τον τόνο στην παρα­λήγουσα:

το δέσιμο - χων δεσψόχων. χο χάξψο - χων χαξψάχων

ΑΝΩΜΑΛΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ

Άκλιτα ή ουσιαστικά με μία μόνο πτώση

Μερικά ουσιαστικά διατηρούν σε όλες τις πτώσεις την ίδια κατάληξη και η πτώση τους φαίνεται από το άρθρο που τα συνοδεύει:

η μάχη χου Κιλκίς, χα σπουδαία ρεκόρ

Άκλιτα είναι

• Λέξεις ξένης καταγωγής: χο ζενίθ, χο μάννα, χο ναδίρ, χο ρεκόρ

• Τα γράμματα του αλφαβήτου: άλφα. Βήχα. γάμα

• Τα προτακτικά Αγια-, Αϊ-, γερο-, θεια-, κυρα-, μάστρο-, μπάρμπα- που μπαίνουν μπροστά από κύρια ή κοινό ονόματα και γράφονται χωρίς τόνο και με ενωτικό (-) :

Αγια-Σοφιά. Αϊ- Γιάννης, γερο-θόδωρος. Θεια-Φιλιώ. κυρα-Μαριώ. μασχρο-Κώσχας. μπαρμπα-Πέχρο

• Τα προτακτικό καπεχάν. κυρ. πάχερ που μπαίνουν μπροστά από κύρια ονόματα και γράφονται με τόνο και χωρίς ενωτικό (-) :

καπεχάν Νικόλα, κυρ Γιώργη, πάχερ Τιμόθεε

• Το Πάσχα

• Τα ξενικά τοπωνύμια: Ιερουσαλήμ. Σιών. ΓιΒραλχάρ. Σινά. θαΒώρ

• Τα ξενικά ονόματα ανθρώπων: ΔαΒίδ. Μωάμεθ. Νώε

106

Ουσιαστικά

• Πολλά οικογενειακά ονόματα Ελλήνων σε πτώση γενική: Γεωργίου. Παπαναστασϊου. Παπανδρέου

• Τα επώνυμα γυναικών που σχηματίζονται από τη γενική του αρσενικού: η κυρία Μελά. η κυρία Ηλιοπούλου κλπ.

Ελλειπτικά ή ουσιαστικά με ορισμένες πτώσεις

Μερικά ουσιαστικά συνηθίζονται μόνο σε ορισμένες πτώσεις του ενι­κού και του πληθυντικού -ουνήθως στην ονομαστική και την αιτιατική— και χρησιμοποιούνται σε ορισμένες φράσεις:

Ελλειπτικό είναι: το δείλι οι άλλες πτώσεις αναπληρώνονται από το δειλινό τα ήπατα μου κόπηκαν τα ήπατα ί. κατατρόμαξα) το όφελος τι το όφελος; προάλλες τις προάλλες (: πριν από λίγες μέρες) το πρωί οι άλλες πτώσεις αναπληρώνονται από ΓΟ πρωινό το σέβας έχει πληθυντικό ΓΟ σέβη και τα σεΒάομαια το σέλας το βόρειο σέλας τα συγκαλά ήρθε στα συγκαλά του (·. συνήρθε) ο τάραχος έπαθε τον παθών του τον τάραχο (: ταράχτηκε)

Λέξεις που συνηθίζονται στη γενική: του κάκου: του κάκου [•. μάταια) φώναζε «Βοήθεια» του θανατά: έπεσε του θανατά (στενοχωρήθηκε πάρα πολύ. ήθελε να πεθάνει από στενοχώρια) // Βαριέται του θανατά [Βαριέται πάρα πολύ) // Βρέχει του θανατά (Βρέχει πάρα πολύ) // δεν είναι και του θανατά! (δεν αξίζει να στενοχωριέσαι πολύ) λογής: με τι λογής [•. με τι είδους) ανθρώπους κάνεις παρέα; II πλέαμε σε μια θάλασσα γιομάτη με λογής [•. διάφορα) παράξενα φυτά... λογιών: «πλεξούδες» σφολιάτας με δυο λογιών [•. ειδών) σουσάμι.

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ιδιοκλιτα ή ουσιαστικά με δικό τους σχηματισμό

Μερικά ουσιαστικά δεν κλίνονται με μια από τις κλίσεις, αλλά ακολου­θούν δικό τους σχηματισμό.

Ιδιοκλιτα είναι:

• Μερικά αρσενικά σε -έας, όπως δεκανέας, γραμματέας, κουρέας, συγ­γραφέας, εισαγγελέας, τα οποία κλίνονται όπως ο επιχειρπματίαςσιον ενικό, αλλά στον πληθυντικό ακολουθούν την αρχαία κλίση και σχη­ματίζονται σε -εις. -έων. -εις. -εις

• Μερικά ουδέτερα - σε -ΟΨ. παρόν, παρελθόν, προϊόν, καθήκον, ενδιαφέρον, συμφέ­

ρον, μέλλον -σε -αν-, παν. σύμπαν - σε -εν: μηδέν, φωνήεν (Το μηδέν δεν σχηματίζει πληθυντικό. Όταν αναφερόμαστε σε αριθμητικό ψηφίο ή Βαθμό, σχηματί­ζουμε τον πληθυντικό από το μηδενικό - τα μηδενικό]

-σε- ΐλ οξύ. δόρυ

Διπλόκλιτα ή ουσιαστικά με δύο γένη ή δύο πληθυντικούς

Μερικά αρσενικά ουσιαστικά σχηματίζουν τον πληθυντικό στο ουδέτερο γένος:

η νιότη - τα νιάτα ο σανός - τα σανά ο τάρταρος-το τάρταρα [•. ο κάτω κόσμος, η κόλαση των αρχαίων Ελλήνων)

Άλλα αρσενικά ουσιαστικά έχουν ένον πληθυντικό στο αρσενικό κι έναν στο ουδέτερο γένος. Οι δύο τύποι πληθυντικού όμως διαφέρουν μερι­κές φορές και στη σημασία:

ο βάτος - οι Βάτοι και το βάτα ο Βράχος - οι Βρόχοι και τα Βράχια ο δεσμός - οι δεσμοί και τα δεσμό Ι οτιδήποτε περιορίζει την

ελευθερία κάποιου // η φυλάκιση)

108

Ουσιαστικά

Ο

Ζ ιυ Ι

Λ

Ι 3

109

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ο καπνός - οι καπνοί [χα αέρια που βγάζει ένα σώμα όταν καίγε­ται) και τα καπνό [. το φυτό)

ο λαιμός - οι λαιμοί και τα λαιμά [-. αρρώστια του λαιμού και συ­νήθως οι αμυγδαλές)

ο λόγος - οι λόγοι [. ομιλίες, αιτίες) και τα λόγια (γεν των λόγων) ο ναύλος - οι ναύλοι [•. χρηματικό ποσό που παίρνει ο ιδιοκτήτης

ή ο ναυλωτής πλοίου ή αεροπλάνου για να μεταφέρει φορτίο ή επιβάτη) και τα ναύλα Ι το αντίτιμο του εισιτηρίου)

ο ουρανός - οι ουρανοί και τα ουράνια ο φάκελος - οι φάκελοι [·. σύνολο εγγράφων που αναφέρονται σε

συγκεκριμένο θέμα. υπόθεση) και τα φάκελο {•. χάρτινη θήκη για επιστολές)

ο χρόνος - οι χρόνοι (του ρήματος) και τα χρόνια ο αδερφός - οι αδερφοί [•. μόνο τα αγόρια) και τα αδέρφια [·. αγόρια

και κορίτσια μαζί) ο (ε)ξάδερφος - οι Ιείξάδερφοι {•. μόνο τα αγόρια) και τα (ε)ξαδέρ-

φια (: αγόρια και κορίτσια μαζί)

Διπλόμορφα ή ουσιαστικά με δύο τύπους

Μερικά ουσιαστικά έχουν δύο τύπους, τον ένα με μία συλλαβή λιγό­τερη.

δεσποινίδα αλλά και δεσποινίς Το δεσποινίδα ως τίτλος έχει στην ονομαστική και την κλητική του ενικού τον τύπο δεσποινίς: η δεσποινίδα Ελένη και η δεσποινίς Ελένη - δεσποινίδα Ελένη και δε­σποινίς Ελένη

Διπλοκαιάλπκτα ή ουσιαστικά με δύο τύπους καταλήξεων

Μερικά ουσιαστικά σχηματίζουν στον ενικό ή πληθυντικό δύο τύπους καταλήξεων:

Διπλοκατάληκτα στον ενικό: ανεμώνα - ανεμώνη

πο

Ουσιαστικά

Ί ~Ί νχ

χ ·*,

ο-

ΚΛΗΤΙΚ γέροι γέροντε δράκο» δράκονι

ο-χ

•ο 5

νχ

ΟΥΣ ός αριθμ

ΑΙΤΙΑΤΙΙ

ιχ *·*

δράκου δράκον

Σ

ός αριθμ ΡΙΘ .ιντικ ΙΚΗ

> 3 >

6Τ

3

< ο

ληθι

ΓΕΝ γέρω γερό\ II-

> < £

ΠΚΗ

1/ ο

Η

ΚΑ Μ

Α ΚΑΙ ΣΤ

ΜΟΚ

γέρο» γέροντε 2 Ε

Ο

Ο

α. ο.

«ο «ο

Α ΚΑΙ ΣΤ

θ χ

ρ

ΜΟΡ'

ΚΛΗΤΙΚ γέρο γέρονιο δράκε δρόκονι

ο < (Τ (•Τ

< Ο

χ

ο 3

. ^ ο ο Ι

< <5 Ι 2 Ι ο Ι

* §•

Λ : Τ II 3-1 ζ ίϋ ι~ι

ικό

, ο

0. <

> ιυ

Ν ΚΗ 3ου

άκου όκοντ

1-*.¥

•Ο

ΙΟ

X

Λ: ΑΣΤι

νχ σ κ!

:·. ιχ

ε ο

ο

ΟΝΟ γέρο γέρο

α. α. •ο *ο

ο ζ ο ο Σ < θ ο. ο Σ ο < α. <

Ι. ι« ί* 33

3 3

33

ί! ^ <

•3 <ί

•3 3

£. «• Μ ϋ ί%

«Ο

*0

ο ο ίι Ικ

Ο

ο & ο ζ ο Σ < θ α. ο Σ ΕΞ

Χ Φ

Πληθυντικός αριθμός ΚΛΗΤΙΚΗ

ι ι

Πληθυντικός αριθμός ΑΙΤΙΑΤΙΚΗ

ι ι

Πληθυντικός αριθμός ΓΕΝΙΚΗ

ι

Πληθυντικός αριθμός ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ

ι ι

Ενικός αριθμός

ΚΛΗΤΙΚΗ Αρτέμιδα Άρτεμη θέτιδο θέτη

Ενικός αριθμός

ΑΙΤΙΑΤΙΚΗ Αρτέμιδο Αρτεμη θέτιδο θέτη

Ενικός αριθμός

ΓΕΝΙΚΗ Αρτέμιδος Αρτεμης Θέτιδος θέτης

Ενικός αριθμός

ΟΝΟΜΑΣΤΙΚΗ Αρτέμιδα Άρτεμη Θέτιδα θέτη

πι

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

άκρια - άκρη δάκρυ - δάκρυο, γεν. του δακρύου κάμαρα - κάμαρη μάγειρας - μάγειρος μάστορας - μάστορης χείλι - χείλος

Διπλοκατάληκτα στον πληθυντικό: ο γονιός - οι γονιοί και οι γονείς ο καπετάνιος- οι καπετάνιοι και οι καπεταναίοι ο νοικοκύρης - οι νοικοκύρηδες και οι νοικοκυραίοι το στήθος - τα στήθη και τα στήθια ο φούρναρης-οι φουρνάρηδες και οι φουρναραίοι

Μερικά ουσιαστικά έχουν διηλοκατάληκτο πληθυντικό με διαφορετικές σημασίες:

δεσποτάδες Ι οι αρχιερείς) αλλά και δεσπότες [•. τυραννικοί άρ­χοντες) κορφές (των Βουνών, των δέντρων κ.λπ.) αλλά και κορφάδες (για τα χορταρικά).

112

Επίθετα

Η ΚΛΙΣΗ ΤΩΝ ΕΠΙΘΕΤΩΝ

Επίθετο είναι το κλιτό μέρος του λόγου που προσδιορίζει ένο ουσιαστικό και του αποδίδει οριστική, μόνιμη και διαχρονική ή παροδική, στιγμιαία ιδιότητα ή ποιότητα:

ο καλός άνθρωπος, η όμορφη γυναίκα, το άσπρο σκυλί

Το επίθετο είναι όνομα, όπως και το ουσιαστικό το οποίο συνοδεύει και συμφωνεί μαζί του στο γένος, τον αριθμό και την πτώση. Γι' αυτό έχει τρία γένη: αρσενικό (π.χ. ο καλός), θηλυκό (π.χ. η όμορφη) και ουδέτερο (π.χ. το άσπρο), και δύο αριθμούς: ενικό και πληθυντικό. Τα επίθετα κλίνονται όπως τα ουσιαστικά και έχουν τις ίδιες καταλήξεις.

Επίθετα σε -ος -η -ο Ενικός αριθμός

ΠΤΟΣΕΙΖ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομοστικη ο καλός η καΜ Η καΜ ο όμορφος η όμορφη το όμορφο ί ί . ' ΐ κ η του καλού ηςκαΜτς του καλού του όμορφου της όμορφης του όμορφου Αιτιοτική :ον κάλο ην καλή ίο καλό τον όμορφο την όμορφη το όμορφο Κλητική καλέ καλή καλό Ομορφε όμορφη όμορφο

Πληθυντικός αριθμός

ΠΤΠΣΕΙΣ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΟνΟμοσιική οι καλοί Μκολίς η καΜ οι όμορφοι οι όμορφες το όμορφα Γ-.ΊΚΠ η» κολών ηοι καλών των καλών των όμορφων των όμορφων των όμορφων Αιτιατική τους καλούς τις καλές ι= καλά τους όμορφους τιςομορ-ρεζ τα όμορφα Κλητική καλοί καλές καλά βμαραοι όμορφίς όμορφα

Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται: • Τα περισσότερα επίθετα σε -ος. όσα έχουν σύμφωνο πριν από

την κατάληξη. Π.χ. ακριβός, δυνατός, σκοτεινός, ταπεινός άσπρος μαύρος, δροσάτος, έτοιμος, ήσυχος, ξύλινος, οκούραστοςκ.λη.

113

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

• Τα οξύτονα και προπαροξύτονα που έχουν φωνήεν πριν από την κατάληξη, εκτός από ι, υ, ει, οι. Π.χ. αραιός, στερεός, ακέραιος, Βέβαιος δίκαιος μάταιος όγδοος, παμπάλαιος υπάκουος κλπ.

Επίθετα σε -ος -α -ο

Ενικός αριθμός ΠΤΏΣΕΙς ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομαστική ο αθώος η αθώα το αθώο ο άγριος η άγρια το άγριο Γενική του αθώου της αθώας του αθώου του άγριου της άγριας του άγριου Αιτιατική τον αθώο την αθώα το αθώο τον άγριο την άγρια το άγριο Κλητική αθώε αθώα αθώο άγριε άγρια άγριο

Πληθυντικός αριθμός ΠΤΏΣΕΙς ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομαστική οι αθώοι οι αθώες τα αθώα οι άγριοι οι άγριες τα άγρια Γενική των αθώων των αθώων των αθώων των άγριων των άγριων των άγριων Αιτιατική τους αθώους τις αθώες τα αθώα τους άγριους τις άγριες τα άγρια Κλητική αθώοι αθώες αθώα άγριοι άγριες άγρια

Σαν τον αθώο κλίνονται: •Όλα τα επίθετα των οποίων ο χαρακτήρας (το τελευταίο γράμμα

πριν από την κατάληξη) τονίζεται. Π.χ. αρχαίος, αστείος, κρύος νέος, τελευταίος κλπ.

• Μερικά επίθετα που τονίζονται στην παραλήγουσα με χαρακτήρα σύμφωνο. Π.χ. γκρίζος, πανούργος σβέλτος σκούρος, στείρος

Σαν τον άγριο κλίνονται: •Όλα τα επίθετα

σε -ιος: αδέξιος, αιώνιος, δόλιος, ίσιος, καινούργιος κούφιος, μέτριος όρθιος, ουράνιος, περίσσιος, πλούσιος σπάνιος, τεράστιος, τίμιος, παλιός

σε -ειος: άδειος επιτήδειος κυκλώπειος τέλειος σε -οίος: όμοιος ανόμοιος παρόμοιος σε -υος: αλληλέγγυος

• Τα παράγωγα σε -ένιος: βελουδένιος, ζαχαρένιος, μαρμαρένιος, παραδεισένιος,

πλατινένιος, σιδερένιος σουσαμένιος κ.λπ. σε -ίσιος: αρνίσιος, βουνίσιος, κατσικίσιος, λιονταρίσιοςκλπ.

Επίθετα

Επίθετα σε -ός -ιά -ό

Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός ΠΤΏΣΕΙς ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομαστική ο γλυκός η γλυκιά το γλυκό οι γλυκοί οι γλυκές τα γλυκά Γενική του γλυκού της γλυκιάς του γλυκού των γλυκών των γλυκών των γλυκών Αιτιατική το(ν) γλυκό τη γλυκιά το γλυκό τουςγλυκούς τις γλυκές τα γλυκά Κλητική γλυκέ γλυκιά γλυκό γλυκοί γλυκές γλυκά

Σαντον γλυκό κλίνονται μερικά επίθετα σε -κός, -χός, -νός, όπως γνω­στικός, θηλυκός, κακός, κρητικός, μαλακός, νηστικός, φτωχός, ζακυνθι­νός και φρέσκος, που συχνά σχηματίζουν το θηλυκό και σε -ή: κακός - κακιά και κακή, φτωχός - φτωχιά και φτωχή, ξανθός - ξανθιά και ξανθή.

η γλυκιά - οι γλυκές, η φτωχιά - οι φτωχές, η ευγενικιά - οι ευγενικές Το θηλυκό των επιθέτων σε -ός -ιά -ό, όπως ο γλυκός, η γλυκιά, το γλυκό, γράφεται στον πληθυντικό χωρίς το ( ι ) :

Επίθετα σε -ύς -ιά -ύ, -ης -ιά -ί

Ενικός αριθμός ΠΤΏΣΕΙς ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομαστική ο Βαθύς η βαθιά το Βαθύ ο θαλασσής η θαλασσιά το θαλασσί Γενική (του βαθύ,

βαθιού) της βαθιάς (του Βαθύ,

βαθιού) (του θαλασσή, θαλασσιού)

της θαλασσιάς

(του θαλασσιού)

Αιτιατική το(υ) Βαθύ τη(ν) βαθιά το βαθύ το(ν) θαλασσή τη(ν) θαλασσιά το θαλασσί Κλητική Βαθύ βαθιά βαθύ θαλασσή θαλασσιά θαλασσί

Πληθυντικός αριθμός ΠΤΏΣΕΙς ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομαστική οι βαθιοί οι βαθιές τα Βαθιά οι θαλάσσιοι οι θαλασσιές τα θαλασσιά Γενική των βαθιών των βαθιών των βαθιών των

θαλασσιών των θαλασσιών

των θαλασσιών

Αιτιατική τους βαθιούς τις βαθιές τα βαθιά τους θαλάσσιους

«ς θαλασσιές

τα θαλασσιά

Κλητική βαθιοί βαθιές βαθιά θαλάσσιοι θαλασσιές θαλασσιά

115

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Σαν τον Βαθύ κλίνονται τα επίθετα: αδρύς, αψύς, Βαρύς, δασύς, ελαφρύς, μακρύς, παχύς, πλατύς, τραχύς, φαρδύς

αδρός - αδρό, ελαφρός - ελαφρό Τα επίθετα αδρύςκαι ελαφρύς έχουν και άλλο τύπο.

του θρασύ και όχι του θρασιού Το επίθετο θρασύςστη γενική του ενικού (αρσενικό γένος) χρη­σιμοποιείται μόνο με αυτή τη μορφή

του ταχέος και σπάνια του ταχύ Η γενική του επιθέτου ταχύς.

του φαρδύ και όχι του φαρδέος Η γενική του επιθέτου φαρδύς.

του Βαρέος οπλισμού, του Βαρέος ύδατος, τα Βαρέα όπλα Το επίθετο Βαρύς διατηρεί λόγιους τύπους σε παγιωμένες εκ­φράσεις.

Σαν τον θαλασσή κλίνονται τα επίθετα που σημαίνουν χρώμα: Βυσσινής δαμασκηνής, κανελής, καφετής, κεραμιδής, λαδής, μαΒής μενεξεδής μολυΒής, ουρανήςκ.λπ.

φαρδύς - φαρδιού, φαρδιοί - φαρδιών, φαρδιά σταχτής - σταχτιού, σταχτιοί- σταχτιών, σταχτιά

Το ( υ ) της κατάληξης των αρσενικών και ουδετέρων και το (η) των αρσενικών επιθέτων σε -ύςκαι -ήςδιατηρείται μόνο στην ονο­μαστική, αιτιατική και κλητική του ενικού αριθμού. Στις άλλες πτώσεις γράφεται (ι).

0 σχηματισμός της γενικής σε ορισμένα επίθετα σε -ής[π.χ. φιστικής χρυσαφής] αποφεύγεται για να μη συγχέεται με τη γενική των αντίστοι­χων ουσιαστικών [φιστίκι, χρυσάφι).

116

Επίθετα

Επίθετα σε -ης -α -ικο (ανισοσύλλαβα)

Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός ΠΤΏΣΕΙς ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομαστική ο πεισμα­

τάρης

η πεισμα­

τάρα το πεισμα-

τάρικο

οι πεισμα­

τάρηδες

οι πεισμα­

τάρες τα πεισμα-τάρικα

Γενική του

πεισματάρη

της πεισμα­τάρας

του πεισμα-

τάρικου

των πεισμα­

τάρηδων

— των πεισμα-

τάρικων

Αιτιατική τον πεισματάρη

την

πεισματάρα το πεισμα-τάρικο

τους πεισμα­τάρηδες

τις πεισμα­τάρες

τα πεισμα-τάρικα

Κλητική πεισματάρη πεισματάρα πεισματάρικο πεισματάρηδες πεισματάρες πεισματάρικα

Σαν τον πεισματάρη κλίνονται: • Πολλά επίθετα που τελειώνουν σε -αρης -άρα -άρικο, όπως:

ζηλιάρης-ζηλιάρα - ζηλιάρικο, γκρινιάρης-γκρινιάρα - γκρι­νιάρικο κ.λπ.

• Παροξύτονα επίθετα, όπως: ακαμάτης- ακάματα - ακαμάτικο, καντέμης- καντέμα - καντέμικο, κατσούφης- κατσούφα - κα-τσούφικο, κουτσομπόλης- κουτσομπόλα- κουτσομπόλικο, μα­γκούφης - μαγκούφα - μαγκούφικο, μπατίρης - μπατίρα -μπατίρικο, τεμπέλης- τεμπέλα - τεμπέλικο, τσαχπίνης- τσαχ­πίνα - τσαχπίνικο, τσιγκούνης- τσιγκούνα - τσιγκούνικο κ.λπ.

• Πολλά επίθετα που τελειώνουν σε -ούρης -ούρα -ούρικο, όπως ανακατωσούρης - ανακατωσούρα - ανακατωσούρικο, καμπούρης - καμπούρα - καμπούρικο, μουρμούρης - μουρ­μούρα - μουρμούρικο κ.λπ.

• Πολλά σύνθετα επίθετα με δεύτερο συνθετικό ένα μέλος του σώματος: - το β' συνθετικό -μούρης -μούρα -μούρικο, π.χ. αλογομού-

ρης- αλογομούρα - αλογομούρικο, ασχημομούρης - ασχη-μομούρα - ασχημομούρικο κ.λπ.

- το β' συνθετικό -χέρης -χέρα -χέρικο, π.χ. ανοιχτοχέρης-ανοιχτοχέρα - ανοιχτοχέρικο, μακρυχέρης - μακρυχέρα -μακρυχέρικο κ.λπ.

- το β' συνθετικό -μάλλης -μάλλα -μάλλικο, π.χ. ασπρομάλ­λης- ασπρομάλλα - ασπρομάλλικο, ξανθομάλλης-ξανθο­μάλλα - ξανθομάλλικο κ.λπ.

117

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται και άλλα επίθετα που εμφανίζουν αύξηση συλλαβών και τελειώνουν:

• σ ε -άς -ού -άδικο: λογάς - λογού - λογάδικο, πολυλογάς - πο­λυλογού - πολυλογάδικο, παραμυθάς- παραμυθού - παραμυθά-δικο, φαγάς - φαγού - φαγάδικο, φωνακλάς - φωνακλού -φωνακλάδικο κ.λπ.

• σ ε -αράς -αρού -αράδικο (μεγεθυντικά): κοιλαράς - κοιλαρού - κοιλαράδικο, μυταράς - μυταρού - μυταράδικο, υπναράς -υπναρού - υπναράδικο κ.λπ.

• σ ε -τζής -τζού -τζήδικο: παραμυθατζής- παραμυθατζού - παρα-μυθατζήδικο, πανηγυρτζής - πανηγυρτζού - πανηγυρτζήδικο, πλακατζής-πλακατζού - πλακατζήδικο, καταφερτζής- καταφερ­τζού - καταφερτζήδικο, τσαμπατζής - τσαμπατζού - τσαμπατζή-δικο, χωρατατζής - χωρατατζού - χωρατατζήδικο κ.λπ.

• σ ε -ούλης -ούλα -ούλικο/-ούλι (υποκοριστικά): ασχημούλης-ασχημούλα - ασχημούλικο/ασχημούλι, γλυκούλης- γλυκούλα -γλυκούλικο/γλυκούλι, καημενούλης-καημενούλα-καημενού-λικο/καημενούλι, μικρούλης- μικρούλα - μικρούλικο/μικρούλι, χοντρούλης - χοντρούλα - χοντρούλικο/χοντρούλι κ.λπ.

ΑΝΩΜ ΑΛΑ ΕΠΙΘΕΤΑ

1. Το επίθετο ο πολύς, η πολλή, το πολύ κλίνεται με τον ακόλουθο τρόπο:

Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός ΠΤΏΣΕΙς ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομαστική ο πολύς η πολλή το πολύ οι πολλοί οι πολλές τα πολλά Γενική (του πολλού) της πολλής (του πολλού) των πολλών των πολλών των πολλών

Αιτιατική τον πολύ την πολλή το πολύ τους πολλούς τις πολλές τα πολλά Κλητική - - - (πολλοί) (πολλές) (πολλά)

• Το επίθετο ποΛόςγράφεται με ένα (λ) και (υ) στην ονομαστική και στην αιτιατική του αρσενικού και του ουδέτερου γένους. Παντού αλλού γράφεται με δύο (λλ) και σχηματίζεται όπως τα επίθετα σε -ος -η -ο.

118

Επίθετα

Τον έχει περί πολλού [•. τον εκτιμά ιδιαιτέρως) • Η γενική του αρσενικού και η γενική του ουδετέρου σε -ού εμ­

φανίζονται σε καθιερωμένες εκφράσεις.

Σαν τον πολύ κλίνονται και μερικά επίθετα σε -ης, -ης, -ές, όπως ο αβλαβής, ο ακριβής, ο αληθής, ο αφελής, ο αναιδής, ο διεθνής, ο δυστυ­χής, ο ειλικρινής, ο επιεικής, ο επιμελής ο παρεμφερής, ο σαφής, ο συ­νεπής, ο συνεχής. Τα επίθετα αυτά έχουν σχεδόν τους ίδιους τύπους για το αρσενικό και το θηλυκό:

Ενικός αριθμός Πληθυντικός αριθμός ΠΤΏΣΕΙς ΑΡΣΕΝΙΚΟ ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ ΑΡΣΕΝΙΚΟ ι ΘΗΛΥΚΟ ΟΥΔΕΤΕΡΟ Ονομαστική ο συνεχής η συνεχής το συνεχές οι συνεχείς οι συνεχείς τα συνεχή Γενική (του συνε­

χούς) (της συνε­χούς)

[του συνε­χούς)

των συνε­χών

των συνε­χών

των συνε­χών

Αιτιατική το συνεχή τη συνεχή ίο συνεχές τους συνεχείς τις συνεχείς τα συνεχή Κλητική συνεχή(ς) συνεχής συνεχές συνεχείς συνεχείς συνεχή

του συγγενή, του ευγενή • Τα επίθετα συγγενής κα\. ευγενής όταν χρησιμοποιούνται ως ου­

σιαστικά στο αρσενικό γένος σχηματίζουν τη γενική ενικού.

ο αυθάδης - του αυθάδη, ο κακοήθης - του κακοήθη, ο κλινήρης - του κλινήρη • Η γενική πτώση με κατάληξη -π προτιμάται στα επίθετα που δεν

τονίζονται στη λήγουσα.

Με τον ίδιο τρόπο κλίνονται τα επίθετα που τελειώνουν: • σε -ώδης, -ώδης, -ώδες : ο/η αλματώδης, το αλματώδες,

ο/η βλακώδης, το Βλακώδες κ.ά. • σε -ετής, -ετής, -ετές= ο/η πολυετής, το πολυετές,

ο/η διετής το διετές κ.ά. • σε -τελής, -τελής, -τελές: ο/η αυτοτελής, το αυτοτελές,

ο/η ο/η ιδιοτελής το ιδιοτελές κ.ά. • σε -μελής, -μελής, -μελές= ο/η ολιγομελής το ολιγομελές

ο/η αρτιμελής, το αρτιμελές κ.ά. • σε -κερδής, -κερδής, -κερδές: ο/η επικερδής το επικερδές

ο/η αισχροκερδής το αισχροκερδές κ.ά.

119

Ιο Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

• σε -πρεπής, -πρεπής, -πρεπές: ο/η ευπρεπής, χο ευπρεπές, ο/η αξιοπρεπής, χο αξιοπρεπέςκ.ά.

• οε -φιλής, -φιλής, -φιλές: ο/η δημοφιλής, χο δημοφιλές, ο/η λαοφιλής, χο λαοφιλές κ.ά.

• σε -ειδής, -ειδής, -ειδές: ο/η ελικοειδής, χο ελικοειδές, ο/η κυψελοειδής, χο κυψελοειδές κ.ά.

ΑΚΛΙΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ

Άκλιτα είναι τα επίθετα που συνοδεύουν το ουσιαστικό, αλλά δεν συν­δυάζονται μαζί του στον αριθμό, στο γένος και στην πτώση. Αυτά τα επί­θετα είναι είτε δάνεια από ξένες λέξεις (π.χ. λουξ, κομπλέ] είτε νεολογισμοί (π.χ. κυριλέ, χιγρέ], δηλ. λέξεις που έχουν δημιουργηθεί πρόσφατα, συχνά για να ενισχύσουν τις νέες έννοιες, για να συνθέσουν προϋπάρχουσες ή για να δώσουν στον παλαιότερο ήχο μιας ορολογίας πιο σύγχρονο στυλ.

αμπιγιέ κομπλέ νχοπέ σικ γκοφρέ κυριλέ πλακέ σικέ γκρι λουξ ραφινέ σνομπ εμαγιέ μασκέ ρεζερΒέ σοφισχικέ εμπριμέ μοβ ριγέ χάλε κουάλε εξανχρίκ μπεζ ροζ χιγρέ καπιχονέ μπλε σαμπανιζέ χιρκουάζ καφέ νχεμοντέ σαχινέ φουλ

ΠΟΥ ΤΟΝΙΖΟΝΤΑΙ ΤΑ ΕΠΙΘΕΤΑ

Βασικό χαρακτηριστικό στον τονισμό των επιθέτων είναι ότι ο τόνος τους δεν μετακινείται:

χων φρόνιμων ανδρών χους δημόσιους λειχουργους χου παγκόσμιου πολέμου χου δίκαιου ανθρώπου χων αχάλανχων ηθοποιών

120

Επίθετα

Όταν όμως τα επίθετα παίρνουν τη θέση ουσιαστικών, τότε ο τόνος τους κατεβαίνει στη γενική του ενικού αριθμού και στη γενική και αιτιατική του πληθυντικού αριθμού, όπως στα ουσιαστικά:

Οι ασφαλισμένοι του δημόσιου τομέα αλλά οι ασφαλισμένοι του δημοσίου επίθετο ουσιαστικό

Το κρεβάτι του άρρωστου παιδιού αλλά το κρεβάτι του αρρώστου επίθετο ουσιαστικό

Επίσης, επίθετα σε -ώδης -ώδης -ώδες, όπως ο/η αλματώδης - το αλ­ματώδες, ο/η βλακώδης-το βλακώδες, ο/η στοιχειώδης-το στοιχει­ώδες κ.λπ., σχηματίζουν τη γενική πληθυντικού σε -ωδών αντί σε -ώδων: αλματώδης- αλματωδών, Βλακώδης-Βλακωδών, στοιχειώδης -στοιχειωδών κλπ.

ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑΤΩΝ ΕΠΙΘΕΤΩΝ

Τα επίθετα έχουν τρεις βαθμούς: τον θετικό βαθμό (ο Γιώργος είναι ικα­νός], τον συγκριτικό Βαθμό (ο Γιώργος είναι ικανότεροςαπό τον Γιάννη) και τον υπερθετικό Βαθμό (ο Γιώργος είναι ικανότατος}. Ανάλογα με τον Βαθμό, τα επίθετα λέγονται θετικού βαθμού, συγκριτικού βαθμού, υπερθετικού Βαθμού.

Επίθετα θετικού βαθμού ή θετικά είναι τα επίθετα που φανερώνουν ότι το ουσιαστικό έχει μια ιδιότητα ή ποιότητα:

Ο Γιάννης είναι ψηλός. ΟΌλυμπος είναι μεγάλο Βουνό. Τα λουλούδια είναι όμορφα.

Μερικά παραθετικά που σχηματίζονται από επιρρήματα ή αρ­χαίες προθέσεις δεν έχουν θετικό Βαθμό:

κατώτερος - κατώτατος (κάτω) ανώτερος - ανώτερος (άνω) υπέρτερος - υπέρτερος (υπέρ)

121

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Επίθετα συγκριτικού Βαθμού είναι τα επίθετα που φανερώνουν ότι ένα ουσιαστικό έχει μια ιδιότητα ή ποιότητα σε μεγαλύτερο βαθμό από κά­ποιο άλλο.

Σχηματίζονται: • Μονολεκτικά, παίρνοντας τις καταλήξεις

-ότερος, -ότερη, -ότερο, τα επίθετα σε -ος -η, -ό-. όμορφος, όμορφη, όμορφο -> ομορφότερος, ομορφότερη,

ομορφότερο νέος, νέα, νέο -» νεότερος, νεότερη, νεότατο

-ύτερος, -ύτερπ, -ύτεροχα επίθετα σε -ύς, -ιά, -ύ·. Βαρύς, Βαριά, Βαρύ -» Βαρύτερος, Βαρύτερη, Βαρύτερο πλατύς πλατιά, πλατύ -» πλατύτερος, πλατύτερη, πλατύτερο

-έστερος, -έστερπ, -έστεροτα επίθετα σε -ης -ης, -ες:

ευγενής ευγενής, ευγενές -» ευγενέστερος, ευγενέστερη, ευγενέστερο

ευφυής, ευφυής, ευφυές -» ευφυέστερος, ευφυέστερη, ευφυέστερο

• Περιφραστικά Βάζοντας πριν από το επίθετο το επίρρημα πιο·. ψηλός, ψηλή, ψηλό -» πιο ψηλός, πιο ψηλή, πιο ψηλό καλός, καλή, καλό -» πιο καλός, πιο καλή, πιο καλό τραχύς, τραχιά, τραχύ -» πιο τραχύς, πιο τραχιά, πιο τραχύ

Τα επίθετα καλός, μεγάλος, πρώτος και μερικά επίθετα σε -ος όπως το επίθετο γλυκός, γλυκιά, γλυκό, σχηματίζουν τα παρα-θετικά τους στον συγκριτικό βαθμό σε -ύτερος, -ύτερη, -ύτερο:

καλός -» καλύτερος μεγάλος -> μεγαλύτερος πρώτος -* πρωτύτερος γλυκός -» γλυκύτερος

Μερικά επίθετα έχουν διπλό συγκριτικό σε -ότεροςκαι σε -ύτερος. ελαφρός -» ελαφρότερος και ελαφρύτερος κοντός -» κοντότερος κα ι κοντύτερος χοντρός -» χοντρότερος και χοντρύτερος

122

Επίθετα

Τα επίθετα προτιμότερος, προγενέστερος, μεταγενέστερος, πρωτύτε-ρος έχουν μόνο συγκριτικό βαθμό.

Επίθετα υπερθετικού Βαθμού είναι τα επίθετα που φανερώνουν ότι ένα ουσιαστικό έχει μια ιδιότητα ή ποιότητα στον πιο μεγάλο Βαθμό από όλα τα όμοια του, με τα οποία συγκρίνεται (σχετικός υπερθετικός), ή έχει μια ιδιότητα ή ποιότητα στον πιο μεγάλο Βαθμό, χωρίς να γίνεται σύγκριση με άλλα ουσιαστικά (απόλυτος υπερθετικός).

0 σχετικός υπερθετικός σχηματίζεται από τον μονολεκτικό ή περιφρα­στικό συγκριτικό παίρνοντας μπροστά του το οριστικό άρθρο ο, η, το-.

Ψηλός, ψηλή, ψηλό ->ο ψηλότερος, η ψηλότερη, το ψηλότερο ή ο πιο ψηλός, η πιο ψηλή, το πιο ψηλό

Μεγάλος, μεγάλη, μεγάλο -» ο μεγαλύτερος, η μεγαλύτερη, το μεγαλύτερο ή ο πιο μεγάλος, η πιο μεγάλη, το πιο μεγάλο

Πλήρης, πλήρης, πλήρες -»ο πληρέστερος, η πληρέστερη, το πληρέστερο ή ο πιο πλήρης, η πιο πλήρης, το πιο πλήρες

0 απόλυτος υπερθετικός σχηματίζεται από τον θετικό: • Μονολεκτικά, παίρνοντας τις καταλήξεις -τατος (-ότατος, -ότατη,

-ότατο ή -ύτατος, -ύτατη, -ύτατο): φτωχός, φτωχή, φτωχό -» φτωχότατος, φτωχότατη, φτωχότατο παχύς παχιά, παχύ -> παχύτατος, παχύτατη, παχύτατο

Εκλαμπρότατος, Εξοχότατος, Σεβασμιότατος, Παναγιότατος φίλχατος, ύψιστος 0 υπερθετικός είναι συνηθισμένος σε προσφωνήσεις και τιμητικούς τίτλους.

• Περιφραστικά, Βάζοντας το επίρρημα πολύ ή πολύ πολύ εμπρός από το επίθετο: φτωχός, φτωχιά, φτωχό -ϊπολύ φτωχός, πολύ φτωχιά, πολύ φτωχό ή πολύ πολύ φτωχός, πολύ πολύ φτωχιά, πολύ πολύ φτωχό παχύς, παχιά, παχύ ->πολύ παχύς, πολύ παχιά, πολύ παχύ ή πολύ πολύ παχύς, πολύ πολύ παχιά, πολύ πολύ παχύ

123

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Δεν σχηματίζουν παραθετικά τα επίθετα που σημαίνουν:

- ύλη ή χρόνο: ασημένιος, γυάλινος, μαρμάρινος, ξύλινος, αποψι­νός, αυριανός, περσινός, χτεσινός κλπ.

- καταγωγή ή συγγένεια: αθηναϊκός, φράγκικος, προγονικός κ.λπ.

-τόπο ή χρόνο: γήινος, ουράνιος, θαλασσινός, τωρινός, χτεσινός, κυριακάτικος κλπ.

- κατάσταση που δεν αλλάζει: μισός, αθάνατος, αιώνιος, πρωτό­τοκος κ.λπ.

-τα επίθετα που ήδη έχουν υπερθετική σημασία, όπως υπέρο­χος, -η, -ο, εξαίρετος, -η, -ο, κορυφαίος, -α, -ο κ.λπ.

- τα επίθετα σε -άρπς, -άρα, -άρικο (π.χ. ζηλιάρης, γκρινιάρης] και -ούρης, -ούρα, -ούρικο (π.χ. λιγούρης).

- τα σύνθετα επίθετα με πρώτο συνθετικό κάποια λέξη επιτα-τική, όπως: διαβόητος, θεότρελος, ολομόναχος, πάμφτωχος, πανέξυπνος, πεντάμορφοςκλπ.

Μερικά επίθετα σχηματίζουν τα παραθετικά μόνο περιφραστικά. Τέτοια είναι τα επίθετα που λήγουν σε -ης, -ιά, -ί, σε -ης, -α, -ικο, σε -άςί-ής, -ού, -άδικο/-ούδικοί-ήδικο, σε -ων, -ούσα, -ον, οι παθητικές μετοχές ενεστώτα σε -όμενος, -ώμενος, -ουμενος, πολλές παθητικές μετοχές σε -μένοςπου το νόημα τους το επιτρέπει και τα άκλιτα επίθετα.

124

Επίθετα

ΘΕΤΙΚΟΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΣΧΕΤΙΚΌς ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΌς

ΑΠΌΛΥΤΟς ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΌς

σταχτής πιο σταχτής ο πιο σταχτής πολύ σταχτής τσιγκούνης πιο τσιγκούνης ο πιο τσιγκούνης πολύ τσιγκούνης ζηλιάρης πιο ζηλιάρης ο πιο ζηλιάρης πολύ ζηλιάρης υπναράς πιο υπναράς ο πιο υπναράς πολύ υπναράς επείγων πιο επείγων ο πιο επείγων πολύ επείγων διαμαρτυρόμενος πιο διαμαρτυρόμενος ο πιο διαμαρτυρόμενος πολύ διαμαρτυρόμενος τιμώμενος πιο τιμώμενος ο πιο τιμώμενος πολύ τιμώμενος απειλούμενος πιο απειλούμενος ο πιο απειλούμενος πολύ απειλούμενος χαρούμενος πιο χαρούμενος ο πιο χαρούμενος πολύ χαρούμενος θυμωμένος πιο θυμωμένος ο πιο θυμωμένος πολύ θυμωμένος ροζ πιο ροζ ο πιο ροζ πολύ ροζ

Ανώμαλα παραθετικά

Ορισμένα επίθετα σχηματίζουν τα μονολεκτικά παραθετικά από διαφο­ρετική ρίζα ή με διαφορετικό τρόπο από τα άλλα επίθετα. Αυτά τα πα­ραθετικά λέγονται ανώμαλα.

ΘΕΤΙΚΟΣ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟΣ ΣΧΕΤΙΚΌς ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΌς

ΑΠΌΛΥΤΟς ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΌς

απλός απλούστερος ο απλούστερος απλούστατος γέρος γεροντότερος ο γεροντότερος -κακός χειρότερος ο χειρότερος -καλός καλύτερος ο καλύτερος άριστος κοντός κοντότερος /

κοντύτερος ο κοντότερος / κοντύτερος

κοντότατος / κοντότατος

λίγος λιγότερος ο λιγότερος ελάχιστος μεγάλος μεγαλύτερος ο μεγαλύτερος μέγιστος μικρός μικρότερος ο μικρότερος ελάχιστος πολύς περισσότερος

(ή σπάνια πιότερος) ο περισσότερος —

125

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

νεότερος / νεότατος, παλαιότερος / παλαιότατος Όλες οι καταλήξεις -ότερος-η-ο/-ότατος-η-ο γράφονται με όμι-κρον.

ανώτερος/ανώτατος, κατώτερος/κατώτατος, απώτερος/απώτα­τος, εξώτερος/εξώτατος, εσώτερος/εσώτατος Εξαίρεση αποτελούντα παραθετικά που σχηματίζονται από επιρ­ρήματα ή αρχαίες προθέσεις και γράφονται με (ω).

126

Αριθμητικά

Αριθμητικά είναι οι λέξεις που φανερώνουν ορισμένη αριθμητική πο­σότητα ή εκφράζουν αριθμητικές έννοιες ή σχέσεις Τα αριθμητικά χω­ρίζονται σε δύο ομάδες: τα αριθμητικά επίθετα και τα αριθμητικά ουσιαστικό.

ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΕΠΙΘΕΤΑ

Τα αριθμητικά επίθετα είναι τα επίθετα που φανερώνουν ποσοτική ή αριθμητική σχέση ή έννοια του ουσιαστικού στο οποίο αναφέρονται:

ένας - δύο - τρεις μαθητές πρώτος - τρίτος - δέκατος - εικοστός στη σειρά διπλάσιος - πενταπλάσιος - δεκαπλάσιος κόπος

Ανάλογα με τη σημασία τους, χωρίζονται σε απόλυτα, τακτικά, πολλα­πλασιαστικά και αναλογικά.

Απόλυτα αριθμητικά

Απόλυτα αριθμητικά είναι τα επίθετα που φανερώνουν ένα συγκεκρι­μένο αριθμό από πρόσωπα, ζώα ή πράγματα:

ένα σπίτι, μία φίλη μου. ένας άνθρωπος. τρία παιδιά, πέντε άλογα, δέκα Βιβλία

127

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Η κλίση των απόλυτων αριθμητικών

ένας, τρία, τέσσερα Τα αριθμητικό ένα, τρία και τέσσερα έχουν τρία γένη και κλίνονται. Το ένα έχει μόνο ενικό αριθμό. Το τρία και το τέσσερα μόνο πληθυντικό.

ένας ΟρΟΟΊΚό θηλυκό ουδέτερο

ενός μία ή μια ίνα ενός μιας ·:·.·: || ίνοΜ μίο η μια ίνο

τρεις και τέσσερις αρσενικό και θηλυκό ουδέτερο

φεις τέσσερις τρίο τεοοόρων τριών τεσσάρων τριών τέσσερα

ΦΪΚ τέσσερις τρία τέσσερα

Τα απόλυτο αριθμητικό επίθετα δύο ή δυο και από το πέντε ως το εκατό έχουν έναν μόνο τύπο για όλα τα γένη και για όλες τις πτώσεις, ενώ από το διακόσια και πάνω έχουν τρία γένη και κλίνονται μόνο στον πληθυ­ντικό αριθμό, όπως όλα τα επίθετα σε -ισς:

διακόσιοι, διακόσιες, διακόσια πεντακόσιοι, πεντακόσιες, πεντακόσια χίλιοι, χίλιες, χίλια

Όμοια κλίνονται και τα δεκατρείς, δεκατέσσερις, είκοσι ένας.

μισός, μισή, μισό Το επίθετο μισός. μισή. μισό χρησιμοποιείται για την έννοια της μισής μονάδας. Στη σύνθεση με όλλα αριθμητικά (που μένουν πάντα άκλιτα), το μίσος παίρνει και για τα τρία γένη τον άκλιτο τύπο -ήμισι έπειτα από σύμφωνο και -μιαι ύστερα από φωνήεν:

τεσσερισήμισι μέρες (προηγείται το σύμφωνο σ) τριάμισι χρόνια (προηγείται το φωνήεν α)

ενάμισης μήνας, μιάμιση ώρα αλλά ενάμισι πεπόνι Τα σύνθετα με δεύτερο συνθετικό το επίθετο μίσος γράφονται με Μάτην κατάληξη αν το πρώτο συνθετικό είναι το αρσενικό ένας ή το θηλυκό μια, και με (ι) σε όλες τις άλλες περιπτώσεις

128

Αριθμητικά

ενάμισης χρόνος/μήνας/τόνος, μιάμιση ώρα/μέρο/εβδομάδα. ενά­μισι λεπτό/κιλό/λεμόνι, δυόμισι τόνοι, εξίμισι εβδομάδες, τρεισήμισι ώρες/μήνες, τριάμισι λεπτά

τριάμισι χρόνια (και όχι τρεισήμισι χρόνια) αλλά τρεισήμισι μέρες Το τριάμισι κοι το τρεισήμισι είναι απόλυτα αριθμητικά επίθετα και ως επίθετα που συνοδεύουν ένα ουσιαστικό οφείλουν να βρίσκο­νται στο ίδιο γένος, στον ίδιο αριθμό και στην ίδια πτώση με αυτό.

Τακτικά αριθμητικά

Τα τακτικά αριθμητικά φανερώνουν τη θέση που παίρνει κάτι σε μια σειρά από όμοια πράγματα:

πρώτος μαθητής, έκτος μήνας, δέκατος πέμπτος όροφος, εικοστός αιώνας

Τα τακτικά αριθμητικό από το 13 και πέρα γράφονται με δύο λέξεις, εκτός από τα πολλαπλάσια του 10, που γράφονται με μία:

εικοστός, τριακοστός, τεσσαρακοστός αλλά εικοστός πρώτος, τριακοστός δεύτερος, τεσσαρακοστός τρίτος

Σε κάθε απόλυτο αριθμητικό αντιστοιχεί ένα τακτικό.

129

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Πίνακας των απόλυτων και τακτικών αριθμητικών ΑΡΑΒΙΚΑ ΨΗΦΙΑ

ΛΑΤΙΝΙΚΟΙ

ΑΡΙΘΜΟΙ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ

ΑΠΟΛΥΤΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΤΑΚΤΙΚΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ

ι Ι Ο' ένος μίο - μια, ένο πρώτος 2 II 6 6υο, δύο δεύτερος 3 III Υ' τρεις τρία τρίτος

.'. IV 6 τέσσερις τεοοερο τέταρτος 5 V ε πέντε ηεμη:ος

6 VI σι Ιις ίξι 6αος 7 VII ^ εοτό Ιεπτά) ε β & : ^ ;

8 VIII η' οχιώ (οκτώ! όγδοος 9 IX θ εννέα,εννιά ΐνα:ος

10 χ ι' ό·:-:ο δέκατος 11 XI ια' •ϊτεκο ενδέκατος (εντίχατοςΐ 12 XII «β δώδεχα δωδέκατος 13 XIII ΐγ' δεκατρίο. δίκοιρείς δέκοτος τρίτος 14 XIV •6 δεκατέσσερα,

δεκατέσσερις δέκοτος τέταρτος

15 XV ιε' δεκαπέντε δέκοτοςπέμπτος 16 XVI ιοτ'/ις δεκαέξι Ιδεκόξι] δέκατος έκτος 17 XVII *· δεκοεπτό / δεκαεφτά δέκατος έβδομος 18 XVIII ιη' δεκαοκτώ / δεκαοχτώ δέκοτος όγδοος 19 XIX >θ δεκαεννέα; δεκοεννιό δέκοτος ένατος 20 XX κ £ικ&=. εικοστός 21 XXI κο είκοσι ένο. είκοσι μίο εικοστός πρώτος 22 XXII κβ είκοσι δύο εικοστός δεύτερος 23 XXIII κγ είκοσι τρεις, είκοσι τρίο εικοστός τρίτος 24 XXIV κ6' είκοσι τίοσερις.

είκοσι τέσσερα εικοστός τέτοριος

25 XXV κε' Είκοσι ιώτα εικοστός πέμπτος 29 XXIX κθ' είκοσι εννέο / είκοσι εννιά εικοστός ένατος 30 XXX V τρταντο τριοκοοτοζ 40 χι μ σαράντα τεσσορακοστός 50 ι ν' πενήντα πεντηκοστός 60 IX Γ εξήντο εξηκοστός 70 ιχχ ο' εβδομήντο εβδομηκοστός 80 ιχχχ η' ογδόντα ογδοηκοσιός 90 χε ενενήντο ενενηκοστός

ιοο 0 Ρ εκατό εκοτοοτός 101 α ρο εκατόν ένα εκατοστός πρώτος 102 αι Ρβ εκοτό δύο εκατοστός δεύτερος 111 ΟΧΙ ρκο εκατόν έντεκα εκατοστός ενδέκατος 150 α ρν' εκατόν πενήντα εκατοστός πεντηκοστός 200 (Χ 0 διακόσιοι, -ες -ο διοκοοιοστός 300 αχ: Ι' τριοκόοιοι. -ες -α τρ;οκοσιοστός 400 Ο) υ τετρακόσιοι, - ες -α ιετροκοοιοστός 500 0 •ί πεντακόσιοι, - ες -α πεντοκοοιοστός 600 κ χ' εξοκόοκΗ. -ες -ο εξοκοοιοοτός

130

Αριθμητικά

Πίνακας των απόλυτων και τακτικών αριθμητικών ΑΡΑΒΙΚΑ ΨΗΦΙΑ

ΛΑΤΙΝΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟΙ

ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΑΡΙΘΜΟ

ΑΠΟΛΥΤΑ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑ ΤΑΚΤΙΚΑ ΑΡΙΘΜΗΤΚΑ

700 οα ν επτακόσιοι, -ες. -ο ή εητοκόσκχ -ες -α

εφ|π)τοκοσιοοτός

800 οαχ ω' οχΙκΙτοκόοιοι. -ες ·ια οχΜιοκοσκχπός

900 ΟΜ η εννιοκόοιοι. -ες -ο ενντακοοιοσιός 1000 Μ .α χίλιοι, - ες -α χιλιοστός

1001 ΜΙ .00 χίλιοι ένας · χίλιες μίο · χίλια ένα

χιλιοστός πρώτος

1101 Μα .000 χίλιοι εκατόν ένος -χίλιες εχαιόν μίο -χίλιο εκατόν ένα

χιλιοστός εκοτοστός πρώτος

2000 ΜΜ .Β δίιοχιλιοδες δισχιλιοστός

10000 Χ ,1 δέκα χιλιάδες δεκοκισχιλιοσιός

100.000 .0 4> εκατό χιλιάδες εκοτοντοκιοχιλιοστός 1000000 ένα εκατομμύριο εκατομμυριοστός

1000000000 ένα διοεκοτομμύριο διοεκστομμυριοσιός

Πολλαπλασιαστικά αριθμητικά

Τα πολλαπλασιαστικά αριθμητικά φανερώνουν από πόσα απλά μέρη αποτελείται κάτι και τελειώνουν σε -πλός. -πλή, -πλά.

απλός κόμπος, διπλός κόπος, τριπλή προσπάθεια

Πολλαπλασιαστικά αριθμητικά είναι: απλός (και μονός], διπλός, τριπλός, τετραπλός, πενταπλός, εξαπλός δεκαπλός, εικοσαπλός. εκατονταπλός (πολλαπλός].

Επίσης, πολλαπλασιαστικά σύνθετο από το διπλός, τρίδιπλος, δηλαδή τριπλός τετρόδιπλος, δηλαδή τετραπλός εφτάδιπλος, δηλαδή εφταπλός

Αναλογικά αριθμητικά

Τα αναλογικά αριθμητικό φανερώνουν πόσες φορές ένα ποσό είναι μεγαλύτερο από ένα όλλο και τελειώνουν σε -πλάσιος. -πλάαια. -πλάσιο.

διπλάσιος πόνος, τριπλάσια προσπάθεια, τετραπλάσιο ποσό

131

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Αναλογικά αριθμητικά είναι: διπλάσιος, τριπλάσιος, τετραπλάσιος, πενταπλάσιος, δεκαπλάσιος εικοσαπλάσιος. εκατονταπλάσιος, χιλιαπλάσιος, πολλαπλάσιος

διπλάσιος ή δυο φορές μεγαλύτερος Αντί διπλάσιος, τριπλάσιος κλπ. μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την περίφραση (απόλυτο αριθμητικό) + φορές μεγαλύτερος, -η, -ο.·

τριπλάσιος ή τρεις φορές μεγαλύτερος τετραπλάσιος ή τέσσερις φορές μεγαλύτερος

ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΑΉ ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ ΟΥΣΙΑΣΤΙΚΑ

Τα αριθμητικά ή περιληπτικά ουσιαστικά είναι αφηρημένα ουσιαστικά που φανερώνουν με μια λέξη ένα σύνολο από πρόσωπα, ζώα ή πράγ­ματα. Σχηματίζονται από το απόλυτα με ορισμένες καταλήξεις:

-(α)ριά και έχουν την έννοια του περίπου·. δεκαριά [. περίπου δέκα ή δέκα πάνω-κάτω) δωδεκαριά [•. περίπου δώδεκα ή δώδεκα πάνω-κάτω) πεντακοσαριά [•. περίπου πεντακόσια ή πεντακόσια πάνω-κάτω]

-άδα και φανερώνουν ένα πλήθος μονάδες που κάνουν ένα σύνολο: δυάδα, τριάδα, τετράδα, πεντάδα, εξάδα, δεκάδα, εικοσάδα, εκατο­ντάδα

ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΑΡΙΘΜΗΤΙΚΩΝ ΑΠΟΛΥΤΑ ΤΑΚΤΙΚΑ ΠΟΛΛΑΠΛΑΣΙΑΣΤΙΚΑ ΑΝΑΛΟΓΙΚΑ ΠΕΡΙΛΗΠΤΙΚΑ

-ιος -ηλός •ηλόσιος •αριά -όδο -ιη -ηλπ -πλοσιο -ΙΟ -πλό -πλόσιο

ένος πρώτος οηλός - - -δύο δεύτερος διπλός διπλάσιος - -ιρ(ο τρίτος τριπλός τριπλάσιος - -κλη κλη κλη κλη - -δέκα δέκοιος δίκαπλος δεκαπλάσιος δεκαριά δεκάδα κλη. κλπ κ.λη κ,λη. κλη. κλη

133

Αριθμηηκα

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ

Με μία λέξη ή με δύο;

πέντε, έντεκα, δεκατρία, δεκαοκτώ αλλά είκοσι πέντε, τριάντα οχτώ, σαράντα δύο Τα απόλυτα αριθμητικά από το 13 ως το 19 γράφονται με μία λέξη, ενώ από το 21 και πέρα με δύο ξεχωριστές λέξεις, εκτός από τα πολλαπλά­σια του 10 που γράφονται με μία [τριάντα, πενήντα, ογδόντα).

Το Εικοσιένα γράφεται με μία λέξη όταν αναφερόμαστε στην Ελ­ληνική Επανάσταση του 1821.

Με δύο ν ή με ένα;

εννιακόσιοι, εννεαπλάαιοςαΚΚά ενενηνταπλάσιος, ενενηκοστός, ένατος Με δύο ν γράφονται μόνο όσα επίθετα παράγονται από το 9 και έχουν μέσα ολόκληρες τις λέξεις εννέα ή εννιά. Με ένα ν γράφεται το ένατος, το ενενήντα και τα παράγωγα τους.

Ολογράφως ή αριθμητικά;

Κατέθεσα 2 (δύο) συστατικές επιστολές και 4 (τέσσερις) φωτογραφίες Στα επιστημονικά κείμενα οι αριθμοί γράφονται πάντοτε με ψηφία. Στα δημόσια έγγραφα και στα νομικά κείμενα γίνεται ταυτόχρονη χρήση και των δύο μορφών: πρώτα γράφεται ο αριθμός με ψηφία και ακολουθεί η μέσα σε παρενθέσεις ολόγραφη αναγραφή του. Στα πεζά κείμενα, στα άρθρα, στις εκθέσεις κλπ. δεν υπάρχει ενιαίος κανόνας. Γενικά συνηθίζονται τα εξής:

• Στην αρχή της φράσης οι αριθμοί γράφονται ολογράφως- εξαιρούνται οι μεγάλοι αριθμοί:

Δύο φορές το χρόνο πηγαίνω στο εξωτερικό.

• Με ψηφίο, ενιαία και χωρίς διαχωρισμό γράφονται οι τετραψήφιες χρονολογίες, οι αριθμοί νόμων, πρωτοκόλλων διοικητικών εγγράφων, εγκυκλίων, λαχείων, σελίδων, διευθύνσεων και λοιπών παρόμοιων:

ΓΓΟ ΦΕΚ 267/Α/2Θ-12-2004, δημοσιεύθηκε ο Ν.3302/2004 «Ρύθ­μιση ετήσιας άδειας εργαζομένων και άλλες διατάξεις». Ο υπερτυχερός αριθμός, που αναδείχθηκε πρώτος και κερδίζει 7 εκατομμύρια ευρώ. είναι ο 62770 της 36ης σειράς.

133

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Όλα τα γραμμαιια με τον ίδιο αριθμό και διαφορετική σειρά κερδί­ζουν από 25.000 ευρώ.

• Με ψηφία, ενιαία και χωρίς διαχωρισμό γράφονται επίσης οι αριθμοί τηλεφώνων, κυκλοφορίας των οχημάτων, οι τραπεζικοί λογαριασμοί, όπως και κάθε άλλη κωδικοποίηση με χρήση αριθμών (αριθμός δελ­τίου ταυτότητας, φορολογικού μητρώου κλπ.):

Το 200ά ήταν δίσεκτο έτος. Ο αριθμός του αυτοκινήτου μου είναι ΖΥΗ 4Θ25. Στη σελίδα 152 γράφει... Το τηλέφωνο μου είναι 69363625. Το ΑΦΜ της Χ είναι 025263265.

• Οι μεγάλοι αριθμοί, δηλαδή οι αριθμοί με περισσότερα από τέσσερα ψηφία, γράφονται αριθμητικά:

25.372 3.660.320

• Στον Η/Υ τα ποσοστά γράφονται με ψηφία και ακολουθεί το σύμβολο (%): 20%. 40%. 100%

• Οι ημερομηνίες και οι χρονολογίες γράφονται με ψηφία. Σε νομικά και οικονομικά κείμενα όμως μπορεί να δηλωθούν και ολογράφως:

Ο πρώτος Αφροαμερικανός πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπαρόκ Χουσεΐν Ομπάμα. γεννήθηκε στις 4 Αυγούστου 1961 στη Χονολουλού της Χαβάης

• Η ώρα γράφεται με ψηφία όταν δηλώνεται με ακρίβεια μεγαλύτερη του λεπτού, δηλαδή με δευτερόλεπτα, εκατοστά του δευτερολέπτου Κ.λΠ.:

Στις 11 Σεπτεμβρίου 2001.8.45 π.μ., δύο επιβατικά αεροσκάφη υπό τον έλεγχο τρομοκρατών προσκρούουν στους δίδυμους πύργους του Παγκόσμιου Κέντρου Εμπορίου στη Νέα Υόρκη

• Οι γεωγραφικές συντεταγμένες γράφονται πάντοτε με ψηφίο όταν δη­λώνονται με ακρίβεια μεγαλύτερη της μοίρας

Στο γεωγραφικό στίγμα πρώτα δίνεται το γεωγραφικό πλάτος [φ= 10° 15'30" Β! και στη συνέχεια το γεωγραφικό μήκος {λ= 165°00' 25"Δ).

;3Λ

Αριθμητικά

• Τα κλάσματα γράφονται ολογράφως όταν ο αριθμητής και ο παρονο­μαστής γράφονται με μια λέξη. Σε όλες τις υπόλοιπες περιπτώσεις, καθώς και τα μικτά κλάσματα δηλώνονται με ψηφία

δύο πέμπτα αλλά 35/150.3 2/8

• Οι θερμοκρασίες γράφονται με ψηφία: Η θερμοκρασία θα κυμανθεί από -1 έως 11 Βαθμούς Κελσίου στη Δυτική Πελοπόννησο, από -2 έως 9 βαθμούς Κελσίου στα Ανατο­λικά. Στα ορεινά η θερμοκρασία θα κυμαίνεται από -5 έως 2 Βαθ­μούς Κελσίου.

• Οι αλκοολικοί βαθμοί γράφονται με ψηφία: Η περιεκτικότητα της Βότκας σε οινόπνευμα κυμαίνεται συνήθως από 35% ως 50% νοί

• Οι διαστάσεις γράφονται με ψηφία: Ο πύργος του Άιφελ έχει ύφος 324 μ. και Βάρος 10.100 τόνους. Έχει 1.665 σκαλιά που φτάνουν μέχρι τα 125 μ. και 3 ορόφους στα 95 μ., στα 125 μ. και στα 310 μ.

• Ολογράφως γράφονται τακτικά αριθμητικά επίθετα, πολλαπλασια­στικά και υποηολλαπλασιαστικά. αναλογικά και περιληπτικά επίθετο, καθώς και τα σύνθετα που προσδιορίζουν αριθμητικά το αντικείμενο:

δέκατος τρίτος, εννιαπλάσιος, υποδεκαπλάσιος. τρακοσαριά, διακοσάρα, δεκαεπτασύλλαΒος

• Ολογράφως σημειώνονται επίσης οι αριθμοί που περιλαμβάνονται σε στερεότυπες φράσεις:

Τα έχει τετρακόσια Παίρνει τρεις κι εξήντα Πέρασε από σαράντα κύματα Ένα κι ένα κάνουν δύο

135

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Μερικά συνηθισμένα λάθη

Πρέπει να λέμε και να γράφουμε: • τριάντα ενός ετών και όχι τριάντα ενός έτους • ο/η/το/του/τον/την υπ' αριθμόν ένα και όχι ο υπ'αριθμόν

ένας ή η υπ' αριθμόν μία • περισσότεροι από ένα(ν) ή περισσότεροι του ενός και όχι

περισσότεροι από ένας • στη μιάμιση [ώρα] και όχι στις μιάμιση (ώρα] • χιλιετία (το χρονικό διάστημα χιλίων ετών) ολλά χιλιετηρίδα

[το τελευταίο έτος μιας χιλιετίας, η χιλιοστή επέτειος): διανύουμε τη δεύτερη χιλιετία αλλά το 1963 γιορτάστηκε η χιλιετηρίδα του Αγίου Όρους

136

Αντωνυμίεδ

Αντωνυμίες λέγονται οι λέξεις που χρησιμοποιούνται στον λόγο αντί ονομάτων (κυρίως αντί ουσιαστικών). Με αυτόν τον τρόπο ο λόγος γί­νεται πιο περιεκτικός, σαφής και ποικίλος. Παράδειγμα:

Χωρίς αντωνυμίες Ο Γιάννης θέλει τον Παύλο για να πει στον Παύλο ότι ο Γιάννης αδυνατεί να παραβρεθεί στην εκδήλωση.

Με αντωνυμίες Ο Γιάννης θέλει τον Παύλο για να του πει ότι ο ίδιος αδυνατεί να παραβρε­θεί στην εκδήλωση.

Οι αντωνυμίες είναι κλιτά μέρη του λόγου, με γένη, αριθμούς και πτώ­σεις. Κάποιες αντωνυμίες όμως δεν έχουν τυπικό γένος (π.χ. εγώ ως ιδιοκτήτης... εγώ ως γυναίκα.) και άλλες είναι άκλιτες και στα τρία γένη (π.χ. κάθε άνδρας, κάθε γυναίκα, κάθε παιδί\.

Στη σύνταξη του λόγου οι αντωνυμίες παίρνουν το συντακτικό ρόλο του ονόματος που αντικαθιστούν:

Ο στρατηγός είναι αυστηρός ΜΜΜΗ

Αυτός είναι αυστηρός ηΜΗΜ

137

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ

Οι προσωπικές αντωνυμίες φανερώνουν τα τρία πρόσωπα του λόγου: • Εκείνον που μιλάει (πρώτο πρόσωπο εγώ) • Εκείνον που του μιλάμε (δεύτερο πρόσωπο εσύ] • Εκείνον -η -ο που γι' αυτόν -ή -ό γίνεται λόγος (τρίτο πρό­

σωπο αυτός, αυχή, αυτό].

ι Α' ΠΡΟΣΩΠΟ Β'ΠΡΟΣΩΠΟ

ι Ιΰηοι Τύποι

ι Δυνοιοί Αδύνατοι Δυνατοί Αδύνατοι

ι Ονομ ενώ - εσύ -ι Γεν έμενα μου εοενα σου ι Απ έμενα με εσένα σε ι Κλητ - - ηί -

Ι Ονομ εμείς - εσείς -Ι Γεν εμάς μας εσός σος Ι Αιι εμάς μας εσός σος Ι Κλητ - - εσείς -

Ι Γ ΠΡΟΣΩΠΟ

Ι Δυνατοί τύποι Αδύνατοι τύποι

Ι ΙΚαμ αυτός αυτή αυτό τος την το Ι Γεν. αυτού αυτηζ ααηβ του της του Ι Απ αυτόν ουτή|ν) •πβ τον ιη(ν| το

Ι Ονομ αυτοί αυτές αυτά ΙΟΙ τες το Ι Γεν αυτών αυτών ουτών τους τους τους Ι Αιι ουτούς αυτές αυτό τους τιςίτεςΐ το

Επισημάνσεις για τις προσωπικές αντωνυμίες

Οι αδύνατοι τύποι είναι συχνότεροι: Φώναξε τον. Πες του να περάσει

Οι δυνατοί τύποι συνηθίζονται: •Όταν είναι μόνοι στον λόγο:

Ποιον ζήτησαν; Εσένα. •Όταν πρέπει να τονίσουν κάτι ή να το ξεχωρίσουν από άλλο:

Εμένα να ρωτήσετε.

Από μένα θα το 'Βρεις. • Μ

;38

Αντωνυμίες

Εμένανε που με Βλέπεις. ΙΝΜΝΜΜ

Εσένανε θα σε κάνω τόπι στο ξύλο. ΙΜΗΟΒΜ

Κλητική έχει μόνο το δεύτερο πρόσωπο. Εσύ, για έλα εδώ. Εσείς, για καθίστε φρόνιμα.

Το Γ^μπαίνει πριν από το ρήμα, το τεςύστερα από αυτό: Αν τις δεις, φίλησε τες

Ιδιαίτερες περιπτώσεις

Η προσωπική αντωνυμία προαναγγέλλει όνομα που θα ειπωθεί παρα­κάτω (προαναγγελτικός ρόλος):

Βρε καλώς τα τα παιδιά! Ένα όνομα που ειπώθηκε ξαναλέγεται με τον αδύνατο τύπο της τριτο­πρόσωπης προσωπικής αντωνυμίας (επαναληπτικός ρόλος):

Όσο για τον Κώστα, δεν τον είδα καθόλου αυτές τις μέρες. Υποτιμητικά:

Μ' αυτόν κάνεις παρέα; Καλός είσαι και συ! Είσαι συ ένας! Ένδειξη σεβασμού:

Η ευγένεια του Ένδειξη μετριοφροσύνης:

Η ταπεινότητα μου Περιφραστική χρήση

του λόγου μου: εγώ - του λόγου σου: εσύ, η αφεντιά μου. εγώ - η αφεντιά σου: εσύ

Έκφραση συλλυπητηρίων: «Ζωή σε λόγου σας» «Ζωή σε σας»

Μακεδονίτικη ντοπιολαλιά: Με το έφερε ως το σπίτι. Σε χάρισε ένα Βιβλίο.

139

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΚΤΗΤΙΚΈς ΑΝΤΩΝΥΜΊΕς

Κτητικές λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν σε ποιον ανήκει κάτι (τον κτήτορα). Είναι οι αντωνυμίες μου, της, τους.

Κτητικές αντωνυμίες είναι οι αδύνατοι τύποι της τριτοπρόσωπης προ­σωπικής αντωνυμίας χωρίς τόνο: μου, σου, του / της / του, μας, σας, τους. Τις μεταχειριζόμαστε όταν θέλουμε να πούμε πως κάτι ανήκει σε κά­ποιον:

Ο πατέρας μου και ο φίλος σου. Το σπίτι μας και το σπίτι τους.

Όταν θέλουμε να τονίσουμε πως κάτι ανήκει σε κάποιον ή να δώσουμε έμφαση στον κτήτορα και όταν θέλουμε να πούμε σε ποιον ανήκει κάτι χρησιμοποιούμε τις ακόλουθες κτητικές αντωνυμίες:

Α'ΠΡΟΣΏΠΟΥ Για ένα.· κιηιορο δικός μου. δική μου. δικό μου Για πολλούς κτήιορςς δικός μος δική μος. δικό μας

Β ΠΡΟΣΩΠΟΥ Γιο <νον κιήιορο δικός οου. δική σου. δικό οου Γιο πολλούς κτήιορες δικός σας δική αας δικό σος

Γ ΠΡΟΣΩΠΟΥ Γιο ενόν κιήιορο δικός ιοο (της), δική ίου (ιης,'. δικό ίου Ιιπς] Γιο πολλούς κιήιορίς δικός ιούς διχή ιούς. δική τους

Επισημάνσεις για τις κτητικές αντωνυμίες

Ο δικός -ή -ό κλίνεται όπως ο καλός -ή -ό. ο δικός μου πατέρας, η δική σου μόνα. το δικό μας παιδί, του δικού σου σπιτιού, της δικής σας υπόθεσης, των δικών μας συμφερόντων.

Η ίδια αντωνυμία χρησιμοποιείται και ως ευχή («και στα δικά σας») και μεταφορικά («ο δικός μου» (εννοείται φίλος, σύντροφος), «δικέ μου» (φίλε μου)]

140

Αντωνυμίες

— Χρήσψη συμβουλή

Δεν πρέπει να μπερδεύουμε τις κτητικές αντωνυμίες με τις προσωπι­κές. Οι κτητικές αντωνυμίες μπαίνουν ύστερα από ουσιαστικό, ενώ οι προσωπικές συνοδεύουν ρήμα. Το σπίτι μου. ο σκύλος μας, η μητέρα της (κτητικές αντωνυμίες) Μίλησε μου. μας έδειξε, της είπε (προσωπικές αντωνυμίες) Το (προσωπική αντωνυμία) είπαμε χου σκύλου μας (κτητική αντωνυ­μία) κι ο σκύλος ιης ουράς του (κτητική αντωνυμία) Δεν μου (προσωπική αντωνυμία) μιλάει για τον καημό του (κτητική αντωνυμία)

ΑΥΤΟΠΑΘΕΙΣ ΚΑΙ ΑΛΛΗΛΟΠΑΘΕΙΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ

Αυτοπαθείς λέγονται οι αντωνυμίες που φανερώνουν ότι το ίδιο πρό­σωπο ενεργεί και το ίδιο δέχεται την ενέργεια:

Αγαπάει μόνο τον εαυτό του. Έτσι που φέρεται σκοτώνει τον εαυτό της. Πρώτα να ρωτήσετε τους εαυτούς σας.

Οι αυτοπαθείς αντωνυμίες έχουν μόνο γενική και αιτιατική και κλίνονται όπως ο καλός.

Ενικός οριθμός

Γενική Α ΠΡΟΣΠΠΟ 8· ΠΡΟΣΠΠΟ Γ ΠΡΟΣΠΠΟ

Γενική ίου εαυτού μου του εουτού οου τοο '.ου:ου;οΐ' ης) ΑίΜΙ ιονεουτόμου ιον εουιό οου τον εαυτό του (της!

Πληθυντικός αριθμός

Γενική Α'ΠΡΟΣΠΠΟ Β ΠΡΟΣΩΠΟ Γ ΠΡΟΣΟΠΟ

Γενική ίου εουτού μος ή ίων εαυτών μας

ίου εουτού οος ή ίων εαυτών οας

του εουτού τους ή των εαυτό» τους

ΑΊΤΙΟΙ. τον εαυτό μος ή τους εουτοΰς μας

τον εαυτό οας ή τους εαυτούςοος

τον εαυτό τους ή τους εαυτούς τους

αυτός καβεαυτός ή αυτός καθεαυτόν. Η αυτοπαθής αντωνυμία δεν έχει ονομαστική. Συνεπώς οι συνεκφο­ρές της οριστικής αντωνυμίας σατός· -ή -ό με την αυτοπαθή εαυτού -εαυτής - εαυτού πρέπει να είναι ονομαστική + αιτιατική.

ΜΙ

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Άρα είναι λάθος να γράφουμε και να λέμε αυτός καθεαυτός - αυτοί καθεαυτοί αντί αυτός καθεαυτόν, αυτή καθεαυτήν, αυτό καθεαυτό / αυτοί καθεαυτούς, αυτές καθεαυτές. αυτά καθεαυτό

αφ'εαυτού και αφ'εαυτής Η γενική της αυτοπαθούς αντωνυμίας χρησιμοποιείται συνήθως στις εμπρόθετες εκφράσεις αφ'εαυτού, αφ'εαυτής, αφ'εαυτών, που σημαίνουν: από μόνος του, από μόνη της, από μόνοι τους. Στη συγκε­κριμένη περίπτωση ο υπουργός Παιδείας ενήργησε αφ'εαυτού. Η κυβέρνηση προχώρησε στην παράδοση της κινητής περιουσίας του Γλύξμπουργκ αφ' εαυτής, δίχως να προειδοποιήσει τα κόμματα της αντιπολίτευσης.

Εκφράσεις με αυτοπαθείς αντωνυμίες

Σε κάποιες περιπτώσεις η αυτοπαθής αντωνυμία χρησιμοποιείται με­ταφορικά: βρίσκω τον εαυτό μου: συνέρχομαι ύστερα από μια ταλαιπωρία. βρίσκω τον παλιό, καλό εαυτό μου: επανέρχομαι στην προηγούμενη

καλή μου κατάσταση. εαυτούληδες: ατομιστές, ωφελιμιστές. εαυτούς και αλλήλους: Βολεύουν τον εαυτό τους και βολεύονται με­

ταξύ τους. εκτός εαυτού: για κάποιον που θυμώνει, που εξοργίζεται υπερβολικά,

που δεν μπορεί να συγκρατήσει τα νεύρα του. έρχομαι στον εαυτό μου: συνέρχομαι, ηρεμώ / ξαναβρίσκω τον πολιό

μου λογικό τρόπο σκέψης, την πνευματική μου διαύγεια. έχω μεγάλη ιδέα για τον εαυτό μου: νομίζω ότι είμαι πολύ σπουδαίος. κοίτα τον εαυτό σου: κοίτα τα χάλια σου. τον εαυτούλη σου: τη βολή σου, την άνεση σου. τρώγομαι με τον εαυτό μου: συνεχώς γκρινιάζω.

Αλληλοπαθής είναι η αντωνυμία που δηλώνει την αμοιβαιότητα μιας ενέργειας. Πρόκειται για αρχαία αντωνυμία, η οποία επιβιώνει είτε σε φράσεις όπως «αγαπάτε αλλήλους» είτε σε σύνθετα όπως αλληλομηνυ-

142

Αντωνυμίες

θηκαν, αλληλοβοηθούνται, αλληλοΒρίζονται. αλληλοεξοντώνονταν αλλη­λοϋποβλέπονται, αλληλοϋποστηρίζονται κλπ.

Αρσενικό θηλυκό Ουδέτερο αλλήλων αλλήλων αλλήλων αλλήλους αλλήλας άλληλα

Εκφράσεις με αλληλοπαθείς αντωνυμίες

Στη Νεοελληνική αναπτύχθηκαν περιφράσεις και ιδιωματισμοί που δη­λώνουν αλληλοπόθεια. Για παράδειγμα:

Ο ένας τα 'ψελνε τ' αλλουνού. Το 'να χέρι νίβει τ' άλλο και τα δυο το πρόσωπο. Φαγώθηκαν μεταξύ τους.

αλλά και τα ιδιωματικά: Φαγώθηκαν συναμεταξύ τους. Φαγώθηκαν συνατοί τους.

ΟΡΙΣΤΙΚΕΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ

Οριστικές λέγονται οι αντωνυμίες που ενισχύουν τις προσωπικές αντωνυμίες (π.χ. εγώ ο ίδιος], ορίζουν και ξεχωρίζουν κάτι από άλλα όμοια ή παρόμοια (π.χ. απάντησε η ίδια]. Ως οριστικές αντωνυμίες χρησιμεύουν: • Το επίθετο ο ίδιος, η ίδια, το ίδιο (με το άρθρο):

Εγώ ο ίδιος το ανακάλυψα. Εσείς οι ίδιοι τα γνωρίζετε. Το παρέλαβε ο ίδιος. Αυτή η ίδια είναι ένοχη, θα παραβρεθεί η ίδια.

• Το επίθετο μόνος, μόνη, μόνο / μονάχος, μονάχη, μονάχο: Εσύ μόνος σου θα τα καταφέρεις. Εμείς μόνοι μας δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι.

• Το επίθετο ατός, ατή, ατό / απατός, απατή, απατό. Και τα δύο προέρ­χονται από τη δεικτική αντωνυμία αυτός -ή -ά.

143

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ατός του το επέλεξε. Απατός του το αποφάσισε Ατός του κι απατός του το επινόησε!

ΔΕΙΚΤΙΚΕΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ

Δεικτικές ονομάζονται οι αντωνυμίες τις οποίες χρησιμοποιούμε όταν δείχνουμε: •Ένα πρόσωπο, ζώο ή πράγμα·.

αυτός, αυτή, αυτό: τη μεταχειριζόμαστε για να δείξουμε ένα πρό­σωπο ή πράγμα που είναι κοντά μας ή που το αναφέραμε λίγο πριν. (ε]τούτος, (ε)τούτη, (ε)τούτο: τη μεταχειριζόμαστε για να δείξουμε κάτι που είναι πολύ κοντά. εκείνος, εκείνη, εκείνο: τη μεταχειριζόμαστε για να δείξουμε ένα πρόσωπο ή πράγμα που είναι μακριά μας.

• Την ποιότητα: τέτοιος, τέτοια, τέτοιο

• Την ποσότητα: τόσος, τόση, τόσο

τόσο πολύς ή τόσος πολύς; Δεν πρέπει να συγχέουμε το επίρρημα τόσο με την αντωνυμία τόσος, τόση, τόσο. Το άκλιτο ποσοτικό επίρρημα τόσο χρησιμοποι­είται πάντοτε πριν από ένα ποσοτικό επίθετο για να το ενισχύσει. Η αντωνυμία τόσος, τόση. τόσο συνάπτεται απευθείας με ένα ουσια­στικό, για να δηλώσει το μέγεθος του. Γράψουμε: τόσο πολύς κόσμος και όχι τόσος πολύς κόσμος τόσο πολλοί άνθρωποι και όχι τόσοι πολλοί άνθρωποι αλλά τόσοι άν­θρωποι τόσο πολλές επιθέσεις και όχι τόσες πολλές επιθέσεις αλλά τόσες επιθέσεις τόσο πολλά χρήματα και όχι τόσα πολλά χρήματα αλλά τόσα χρήματα

141

Αντωνυμίες

Επισημάνσεις για τις δεικτικές αντωνυμίες

Οι δεικτικές αντωνυμίες κλίνονται όπως τα δευτερόκλιτα επίθετα. Οι αντωνυμίες τέτοιος και τόσος χρησιμοποιούνται και έναρθρες για έμφαση:

Ένα τέτοιο παλικάρι! Τα τόσα Βάσανα του!

Χρησιμοποιούμε τη δεικτική αντωνυμία το στην έκφραση το και το, όταν δεν θέλουμε να αναφέρουμε ακριβώς κάτι που λέχθηκε ή έγινε.

Είπε κι έκανε το και το, αυτό κι αυτό.

0 λόγιος τύπος της δεικτικής αντωνυμίας ταύτα επιβιώνει σε φράσεις του τύπου: μετά ταύτα: ύστερα από αυτό. κατά ταύτα: σύμφωνα με αυτά διά ταύτα: (ως εισαγωγικό απόφασης) γι' αυτούς τους λόγους. το διά ταύτα: το συμπέρασμα:

Ακούσαμε τα επιχειρήματα σου- έλα τώρα και στο διά ταύτα. παρά ταύτα: παρ' όλο αυτά. μολαταύτα: παρ' όλα αυτά. εντούτοις. Χρησιμοποιείται ύστερα από τε­λεία ή άνω τελεία και κυρίως στην αρχή της πρότασης και εκφράζει εναντίωση προς τα προηγούμενα:

Κατάλαβε ότι ήταν ψέμα- μολαταύτα έκανε ότι τον πίστεψε. Ήξερε ότι δεν είχε ικανότητες. Μολαταύτα του ανέθετε δύσκολες υποθέσεις. Συχνά προηγείται δευτερεύουσα εναντιωματική πρόταση για να δηλωθεί εντονότερα και εξαρχής η ισχυρή αντίθεση ανάμεσα στα δύο συνδεόμενα μέλη: Αν και ήξερε το χαρακτήρα τους. μολαταύτα τη λύπησε η συμπερι­φορά τους.

μολοντούτο: ωστόσο.

ΑΝΑΦΟΡΙΚΈς ΑΝΤΩΝΥΜΊΕς

Αναφορικές λέγονται οι αντωνυμίες με τις οποίες ολόκληρη πρόταση αναφέρεται, δηλαδή αποδίδεται, σε μια άλλη λέξη.

145

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Αναφορικές αντωνυμίες είναι: • Το άκλιτο που:

Τηλεφώνησε ο άνθρωπος που σε ζητούσε το πρωί. Η συμφωνία που κάναμε πρέπει να μείνει μυστική. Πρέπει να Βρούμε σπίτι που να μην έχει υγρασία.

• Η αντωνυμία ο οπο(ος, η οποία, το οποίο/Εχει τρία γένη, κλίνεται όπως ο ωραίος και χρησιμοποιείται για να διασαφηνίζεται το προσ­διοριζόμενο σε αντίθεση με το που:

Ασαφής έκφραση: Η ψήφιση του νέου κανονισμού για τη σύσταση ομίλου που θα λειτουργήσει το συντομότερο. Σωστή έκφραση: Η ψήφιση του νέου κανονισμού για τη σύσταση ομίλου, ο οποίος όμιλος θα λειτουργήσει το συντομότερο.

Σε αυτό το παράδειγμα όχι μόνο η χρήση της αντωνυμίας ο οποίος είναι απαραίτητη, αλλά και η επανάληψη του προσδιοριζόμενου [όμιλος], γιατί συμπίπτει στο γένος με τη λέξη κανονισμός

Ανάμεσα στο που και στο ο οποίος δεν υπάρχει σημασιολογική διαφορά Οι αναφορικές αντωνυμίες που και ο οποί'οςμπορούν να εναλλάσσονται ελεύθερα, με την εξαίρεση ότι είναι προτιμότερο να χρησιμοποιείται η αντωνυμία ο οποίοςόταν το αναφορικό στοιχείο βρίσκεται στη γενική ή σε μια προθετική φράση:

την*

Οι άνθρωποι των οποίων τα σπίτια έχουν καταστραφεί από τον σει­σμό δικαιούνται βοήθεια.

Είναι ο μόνος άνθρωπος με τον οποίο ανταλλάσσω δυο λόγια.

Στις παραπάνω περιπτώσεις, αν χρησιμοποιήσουμε το που. θα πρέπει να χρησιμοποιηθούν και κάποια περαιτέρω στοιχεία:

Οι άνθρωποι που το σπίτια τους έχουν καταστραφεί από το σεισμό δικαιούνται Βοήθεια. Είναι ο μόνος άνθρωπος που ανταλλάσσω μαζί του δυο λόγια.

Οι παραπάνω δομές χρησιμοποιούνται κυρίως στον προφορικό λόγο. Επίσης, η αντωνυμία ο οποίος χρησιμοποιείται συχνότερα σε επίσημο ύφος λόγου, επειδή έχει λόγια προέλευση.

146

Αντωνυμίες

Η χρήση του που Ασαφής έκφραση: Ο γιαφός που μιλούσαμε προχτές είναι εδώ. Σωστή έκφραση: Ογιοτρόςγια τονοποίοίήμε τονοποίο, στονοποίοΐ μιλούσαμε προχτές είναι εδώ.

Ασαφής έκφραση: Η εφημερίδα που γράφει ο δημοσιογράφος. Σωστή έκφραση: Η εφημερίδα στην οποία γράφει ο δημοσιογράφος

Ασαφής έκφραση: Το πράγμα που μιλάμε είναι η άνοδος των τιμών. Σωστή έκφραση: Το πράγμα για το οποίο μιλάμε είναι η άνοδος των τιμών.

Ασαφής έκφραση: Το Βιβλίο που γράφτηκαν τελευταία καλές κριτικές είναι ενός πολύ καλού συγγραφέα. Σωστή έκφραση: Το βιβλίο για το οποίο γράφτηκαν τελευταία καλές κριτικές είναι ενός πολύ καλού συγγραφέα.

Οι προτάσεις αυτές δεν χωρίζονται ποτέ με κόμμα, γιατί αποτελούν απα­ραίτητο συμπλήρωμα της κύριας πρότασης προκειμένου αυτή να μπο­ρεί να γίνει κατανοητή:

Λάθος: Ο άνθρωπος, που μου γνώρισες, δεν μου άρεσε. Σωστό: Ο άνθρωπος που μου γνώρισες δεν μου άρεσε.

Η χρήση του που στον απλό καθημερινό λόγο είναι συχνότατη και προσ­δίδει στο ύφος αυθορμητισμό και οικειότητα:

εγώ που λες έτσι που λες εμένα που με βλέπεις καλά που λέγαν οι παλιοί πού και πού- ενίοτε, μερικές φορές και πού δεν πήγα: πήγα σχεδόν παντού

• Η αντωνυμία όποιος, όποια, όποιο. Κλίνεται χωρίς όρθρο, όπως ο άγριος.

Όποιος θέλει ας κοπιάσει Όποια πέτρα και αν σηκώσεις θα τον βρεις. Σε όποια χώρα της Ευρωπαϊκής Ένωσης χρειαστείτε Βοήθεια, όπωςπ.χ. ασθενοφόρο, πυροσβεστική ή αστυνομία, καλέστε το 112 Όποια ρούχο και να βάλει της πάνε.

147

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

• Το άκλιτο ό,τΐ: Ό, τι δεν μας σκοτώνει μας κάνει πιο δυνατούς. Ό.τι φάμε κι ό.τι πιούμε.

ότι και ό,τι Μια δυσκολία είναι να ξεχωρίσουμε το ό.τι (άκλιτη αναφορική αντωνυμία) από το σπ (ειδικός σύνδεσμος):

Πάρε ό,τι σου αρέσει. Φάε ό.τι θες.

αλλά Λέει ότι (: πως) πεινάει. Νομίζω ότι [•. πως) φταίει.

Ένας τρόπος για να ξεχωρίσουμε τον ειδικό σύνδεσμο σπ είναι να βά­λουμε στη θέση του τον ειδικό σύνδεσμο πως, κάτι που δεν μπορούμε να κάνουμε με το ό,τι Επιπλέον, το αναφορικό σ,π γράφεται πάντα με υποδιαστολή.

• Η αντωνυμία όσος, όση, όσο

Οι αντωνυμίες όποιος -α -ο, το άκλιτο ό, τι και όσος -η -ο συνθέτονται με το -δήποτε και σχηματίζουν τους τύπους:

οποιοσδήποτε οποιαδήποτε οποιοδήποτε οσοσδήποτε οσηδήποτε οσοδήποτε οτιδήποτε οτιδήποτε οτιδήποτε

ΕΡΩΤΗΜΑΤΙΚΈς ΑΝΤΩΝΥΜΊΕς

Ερωτηματικές είναι οι αντωνυμίες τις οποίες μεταχειριζόμαστε όταν ρωτούμε:

Τι ώρα είναι-, Ποιος ήρθε, Πόσο κάνει;

Ερωτηματικές αντωνυμίες είναι: • Το άκλιτο τΐ; • Η αντωνυμία ποιος; ποια: ποιο:

• Η αντωνυμία πόσος; πόση: πόσο:

148

Αντωνυμίες

Επισημάνσεις για τις ερωτηματικές αντωνυμίες

Οι αντωνυμίες πόσος, πόση, πόσο και ποιος, ποια, ποιο κλίνονται όπως και τα επίθετα.

Η αντωνυμία ποιος, ποια, ποιο στη γενική ενικού και πληθυντικού ανα­πτύσσει και τους τύπους:

ποιου ποιανού τίνος ποιων ποιανών τίνων ποιας ποιανής τίνος ποιων ποιανών τίνων ποιου ποιανού τίνος ποιων ποιανών τίνων

Ποιον κάλεσες; Ποιανού κόρη είναι; Τίνος είναι τα παιδιά; Τίνων κόρη είναι η Μαριώ;

ποιο και πιο Το ουδέτερο ποκπης αντωνυμίας είναι ομόηχο με το ποσοτικό επίρ­ρημα πιο. Ποιο παιδί θέλει να πάει περίπατο; αλλά Χρειάζεται πιο πολύ χρώμα.

ΑΌΡΙΣΤΕς ΑΝΤΩΝΥΜΊΕς

Αόριστες λέγονται οι αντωνυμίες τις οποίες μεταχειριζόμαστε για ένα πρόσωπο ή πράγμα που δεν ονομάζουμε, γιατί δεν το ξέρουμε ή γιατί δεν θέλουμε.

Αόριστες αντωνυμίες είναι: • Η αντωνυμία ένας, μια (μία), ένα, που κλίνεται όπως το ένας, μία,

ένα, μόνο στον ενικό: Μια φορά κι έναν καιρό.

• Η αντωνυμία κανένας (κανείς), καμιά (καμία), κανένα. Χρησιμοποι-

149

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

είται σε καταφατικές ή ερωτηματικές προτάσεις όταν ο ομιλητής δεν αναφέρεται σε κάτι συγκεκριμένο:

Δεν ήθελα να δω κανένα. θέλεις να δούμε καμιά ταινία, Υπάρχει καμιά απορία-, Αν με ζητήσει κανείς, πες ότι Βγήκα για λίγο έξω. Καμιά φορά λέω να φύγω μακριά.

Αν με ζητήσει κανείς και Δεν με ζήτησε κανείς Το κανείς μπορεί να χρησιμοποιηθεί με την έννοια του κάποιος όταν η φράση δεν έχει άρνηση (η.χ. να σε δει κανείς) και με την έννοια του ούτε ένας όταν η φράση είναι αρνητική (π.χ. δεν τον είδε κανείς).

• Η αντωνυμία κάποιος, κάποια, κάποιο, που κλίνεται όπως ο άγριος -α-α.

Κάποιος ήρθε. Επικοινωνήστε με κάποιον αντιπρόσωπο μας. Κάποια πράγματα με ενοχλούν.

• Η αντωνυμία μερικοί, μερικές, μερικά, όταν είναι για λίγα πρόσωπα ή πράγματα, και κλίνεται όπως οι καλοί -ες -ά.

Μερικοί απλοί κανόνες ορθογραφίας. Μερικές γυναίκες ντρέπονται να ομολογήσουν ότι κακοποιούνται. Για κότσε να σου πω μερικό πράγματα.

• Η αντωνυμία κάτι, κατιτί, που είναι άκλιτη: Διάβασα κάτι βιβλία! Έχει το κατιτί (ή κατιτίς] της!

• Η αντωνυμία τίποτε (τίποτα), που είναι άκλιτη κι έχει τη σημασία του τίποτα αλλά και του κάτι.

Δεν έφαγα τίποτα. Τίποτε δε μου αρέσει Πες μας τίποτα [•. κάτι)

• Η αντωνυμία κάμποσος, κάμποση, κάμποσο, που φανερώνει ένα ποσό όχι ορισμένο και κλίνεται όπως ο όμορφος -η -ο-.

!50

Αντωνυμίες

Περπατήσαμε για κάμποση ώρα στα στενά σοκάκια του χωριού. Με απασχολούσε κάμποσο καιρό τώρα.

• Η αντωνυμία κάθε, καθένας, καθεμιά (καθεμία), καθένα: Το κάθε είναι άκλιτο και συνηθίζεται ως επίθετο, με άρθρο ή χωρίς άρθρο, με ονόμοτα κάθε πτώσης. Το καθένας δεν χρειάζεται άρθρο και κλίνεται στον ενικό όπως το ένας.

ο κάθε - καθένας Δεν πρέπει να λέμε ο καθένας άνθρωπος αλλά ο κάθε άνθρωπος.

• Η αντωνυμία καθετί. Είναι άκλιτο ουδέτερο και συνηθίζεται με το άρθρο ή χωρίς όρθρο στην ονομαστική και στην αιτιατική:

Καθετί που λες μ' αρέσει. Πώς γίνεται το καθετί - εικονογραφημένος οδηγός των πάντων.

• Η αντωνυμία (ο, η, το) δείνα, (ο, η, το) τάδε. Και οι δύο λέγονται συ­νήθως στον ενικό και στα τρία γένη, όταν δεν θέλουμε να ονομάσουμε τα πρόσωπα ή τα πράγματα:

Ο τάδε νηστεύει, ο δείνα κάνει δίαιτα, θα βρεθούμε στο τάδε μέρος. Δεν τον ξέρω τον τάδε.

• Η αντωνυμία άλλος, άλλη, άλλο, που κλίνεται όπως ο μαύρος -η -ο·. Άλλος πλήρωσε τη νύφη (όταν γίνεται κάποια αδικία σε βάρος κά­ποιου). Έλα άλλη μέρα. Έγινε άλλος άνθρωπος.

ΣΥΣΧΕΠΚΕΣ ΑΝΤΩΝΥΜΙΕΣ

Σε κάθε ερώτηση που κάνουμε με μια ερωτηματική αντωνυμία μπορεί να δοθεί μια απάντηση με ορισμένες κάθε φορά αντωνυμίες, αόριστες, δεικτικές και αναφορικές. Οι αντωνυμίες αυτές έχουν μεταξύ τους κά­ποια σχέση, γι' αυτό λέγονται συσχετικές:

151

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ερώτηση Πιθανή απάντηση Ποιος χτύπησε την πόρτο; Κάποιος (αόριστη αντωνυμία)

Αυτός (δεικτική αντωνυμία) Οποιοσδήποτε (αναφορική αντωνυμία)

Πίνακας συσχετικών αντωνυμιών Ερωτηματικές Αόριστες Δεικτικίς Αναφορικές ποιος. ίνας, κάποιος οιηός (εκείνος) που ποιος.

κανένας μερικοί Ιε1ωυ;οζ όποιος ποιος.

άλλος εκείνος

ποιος.

ο δείνα, ο ιόδε

1»;

κοθενος(κόβε)

1»; κάτι, καιιτί ουιό. ιούΐΟ ό.η 1»;

κόβε. κοβειί εκείνο 1»;

ι&ηκ τιΝβγήςΙ; τέτοιος οποιοσδήποτε ιι (είδοςΙ. ιέιοιος οτιδήποτε ΠΟΟΟζ. κομηοοος ιόσος ΟΓΟ;

!52

Ρήματα

Τα ρήματα (: λόγια, λέξεις) είναι οι λέξεις που φανερώνουν ότι κάποιο πρόσωπο, ζώο ή πράγμα:

• Κάνει κάτι (ενεργεί]: Ο Γιάννης γράφει το μάθημα. Η γάτα νιαουρίζει Η μηχανή δουλεύει.

• Παθαίνει κάτι από κάποιον άλλον ή από τον εαυτό του: Ο Γιάννης χτυπήθηκε από σφαίρα. Ο Γιάννης χτενίζεται Ο σκύλος ζεσταίνεται. Το ποτήρι έσπασε.

• Βρίσκεται σε μια συγκεκριμένη κατάσταση: Ο Γιάννης κοιμάται. Η αρκούδα ναρκώθηκε. Το αυτοκίνητο αχρηστεύτηκε.

Το ρήμα κατέχει κυρίαρχη θέση στη σύνταξη των προτάσεων, γιατί απο­καλύπτει το νόημα των λέξεων. Επιπλέον, το ρήμα μόνο του μπορεί να εκφράσει μια σκέψη, μια κατάσταση, ένα νόημα:

επιβάτες αεροπλάνο Οι επιβάτες επιβιβάστηκαν στο αεροπλάνο. Βρέχει.

153

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Το πρόσωπο, ζώο ή πράγμα για το οποίο γίνεται λόγος στην πρόταση λέγεται υποκείμενο. Αν ρωτήσουμε το ρήμα «ποιος;», η απάντηση που θο πάρουμε είναι το υποκείμενο. Στην πρόταση

Οι επιβάτες επιβιβάστηκαν στο αεροπλάνο εάν ρωτήσουμε ποιος επιβιβάστηκε, η απάντηση είναι οι επιβάτες. Οι επιβάτες είναι το υποκείμενο του ρήματος.

ΔΙΑΘΕΤΕΙΣ ΚΑΙ ΦΩΝΕΣ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ

Οι διαθέσεις

Η διάθεση του ρήματος δηλώνει την ιδιαίτερη σχέση που υπάρχει ανά­μεσα στο υποκείμενο και στη ρηματική σημασία. Η ρηματική σημασία μπορεί να δηλώνει ότι το υποκείμενο ενεργεί, υφίσταται την ενέργεια ενός άλλου υποκειμένου, ενεργεί με έναν ιδιαίτερο τρόπο ή Βρίσκεται σε μια ουδέτερη κατάσταση. Οι διαθέσεις του ρήματος διακρίνονται σε τέσσερις κατηγορίες: ενεργητική, μέση, παθητική, ουδέτερη.

Τα ρήματα που δηλώνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί, είναι δηλαδή ο δημιουργός της ρηματικής σημασίας, έχουν ενεργητική διάθεση και λέ­γονται ενεργητικά. Τα ενεργητικά ρήματα διακρίνονται σε αμετάβατα, των οποίων η ρηματική ενέργεια αφορά μόνο το υποκείμενο (η.χ. τρέχω, έρχομαι, γελώ κ.ά.), και σε μεταβατικά, τα οποία δηλώνουν ότι η ρηματική ενέργεια του υποκειμένου μεταβαίνει σε κάτι άλλο: στο αντι­κείμενο.

Ο μαθητής έσπασε το θρανίο. ΥΠΟΚΒΧΪΝΟ ΛΝΤΚΒΜΕΧΟ

Τα ρήματα που δηλώνουν ότι το υποκείμενο ενεργεί, αλλά η ενέργεια του υποκειμένου επιστρέφει άμεσα σε αυτό. έχουν μέση διάθεση και λέγονται μέσα

Ο Γιώργος γυμνάζεται [•. γυμνάζει τον εαυτό του). ΤΤΜΚΕΜΝΟ ΡΗΜΑ

Το ρήματα που δηλώνουν ότι το υποκείμενο υφίσταται την ενέργεια ενός άλλου προσώπου ή πράγματος, παθαίνει κάτι, έχουν παθητική διά-

ι «

Ρήματα

θέση και λέγονται παθητικά. Το πρόσωπο ή το πράγμα που επενεργεί πάνω στο υποκείμενο λέγεται ποιητικό αίτιο.

Το κτίριο ισοπεδώθηκε από τον σεισμό. «Τ10ΚΒΜ&Ο ίΜΜΑ ηΟβΠΚΟΛΠ»

Τα ρήματα που δηλώνουν ότι το υποκείμενο βρίσκεται απλώς σε μια κατάσταση, χωρίς ούτε να ενεργεί ούτε να υφίσταται την ενέργεια κά­ποιου άλλου, έχουν ουδέτερη διάθεση και λέγονται ουδέτερα. Τα ου­δέτερα ρήματα είναι κυρίως ενεργητικής φωνής: ζω, αναπνέω, ησυχάζω, υγιαίνω κ.λπ.

οι μετοχές Βρίσκονται υπό διαπραγμάτευση και όχι οι μετοχές διαπραγματεύονται τα κείμενα Βρίσκονται υπό επεξεργασία και όχι τα κείμενα επεξεργάζονται επικοινώνησε μαζί τους και όχι τους επικοινώνησε ένα μήνυμα Ένα βασικό και αρκετά συνηθισμένο λάθος είναι η χρήση ενός ρήματος στη λάθος διάθεση. Μη χρησιμοποιείτε ποτέ ως ενεργητικό ένα ρήμα που έχει μόνο παθητική διάθεση, ούτε βέβαια ένα αμετάβατο ρήμα ως μεταβατικό.

Οι φωνές

Τα ρήματα ανήκουν στα κλιτά μέρη του λόγου και γι' αυτό σχηματίζουν πολ­λούς τύπους. Οι τύποι τους σχηματίζουν δύο ομάδες που λέγονται φωνές.

Το σύνολο των ρηματικών τύπων που έχουν στο πρώτο ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα την κατάληξη -ω ονομάζεται ενεργητική φωνή

Ο φαρμακοποιός διαβάζει τη συνταγή. Η Μαρία καθαρίζει το σπία Ο καθηγητής διορθώνει τα διαγωνίσματα.

Το σύνολο των ρηματικών τύπων που έχουν στο πρώτο ενικό πρόσωπο της οριστικής του ενεστώτα την κατάληξη -μαι ονομάζεται παθητική φωνή

Καίγομαι να μάθω τι έκανες χθες. Δεν αισθάνεται καλά σήμερα. Τα έγγραφα εγκρίνονται από τον διευθυντή.

155

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Υπάρχουν ρήματα που έχουν μόνο παθητική φωνή και λέγονται αποθε­τικά: αισθάνομαι, γίνομαι, δέχομαι, εργάζομαι, θυμούμαι, μεταχειρίζομαι, σέβομαι, συλλογίζομαι, φοβούμαι κλπ.

ΕΓΚΛΊΣΕΙς ΚΑΙ ΧΡΌΝΟΙ ΤΟΥ ΡΉΜΑΤΟς

Οι εγκλίσεις

Οι μορφές που παίρνει το ρήμα για να δείξει πώς θέλουμε να παρου­σιάσουμε αυτό που σημαίνει (το ρήμα) λέγονται εγκλίσεις. Κανονικά είναι τρεις (οριστική, υποτακτική και προστακτική), αλλά ως εγκλίσεις λογαριάζονται επίσης το απαρέμφατο και η μετοχή.

• Η οριστική παριστάνει αυτό που σημαίνει το ρήμα ως κάτι Βέβαιο ή πραγματικό:

Το παιδί παίζει. Το απόγευμα θα διαβάσω. Χτες χιόνισε

• Η υποτακτική παριστάνει αυτό που σημαίνει το ρήμα ως κάτι που θέ­λουμε ή περιμένουμε να γίνει:

Ας φύγουμε [•. θέλω να φύγουμε). Οταν με ρωτήσει, θα του απαντήσω [•. περιμένω να με ρωτήσει).

• Η προστακτική παριστάνει αυτό που σημαίνει το ρήμα ως προσταγή, επιθυμία, ευχή:

Μίλησε μου. Έλα.

• Το απαρέμφατο είναι άκλιτος τύπος του ρήματος και χρησιμεύει για τον σχηματισμό ορισμένων χρόνων. Απαρέμφατο έχει και η ενεργη­τική φωνή (π.χ. δέσει, γράψει) και η παθητική (π.χ. δεθεί, γραφεί, βρα­χεί).

• Η μετοχή σχηματίζεται και αυτή και στις δύο φωνές. Στην ενεργητική από τον ενεστώτα (π.χ. δένοντας, πλένοντας, μιλώντας] και στην παθη­τική από τον ενεστώτα ή τον παρακείμενο. Είναι κλιτή με τρία γένη (π.χ. εργαζόμενος -η -ο. δεμένος -η -ο).

ΙΝ

Ρήματα

Οι χρόνοι

Οι τύποι που φανερώνουν πότε έγινε αυτό που φανερώνει το ρήμα λέ­γονται χρόνοι και είναι τριών ειδών:

• Παροντικοί χρόνοι (αυτοί που μιλούν για το σήμερα) Ενεστώτας: 0 χρόνος αυτός αναφέρεται στο παρόν (στο σήμερα) φανερώνοντας την πράξη που γίνεται τώρα: γράφω, παίζω, δια­βάζω, μιλώ. τραγουδώ κ.λπ. Παρακείμενος: Ο χρόνος αυτός φανερώνει πως εκείνο που ση­μαίνει το ρήμα έγινε στο παρελθόν και έχει πλέον τελειώσει την ώρα που μιλούμε: έχω γράψει, έχω παίξει, έχω διαβάσει κλπ.

• Παρελθοντικοί χρόνοι (αυτοί που μιλούν για το χτες) Παρατατικός: 0 χρόνος αυτός φανερώνει μια πράξη που γινόταν στο παρελθόν εξακολουθητικά ή με επανάληψη: έγραφα, έπαιζα, διάβαζα κλπ. Αόριστος: 0 χρόνος αυτός φανερώνει μια πράξη που έγινε στο παρελθόν και τέλειωσε: έγραψα, έπαιξα, διάβασα κ.λπ. Υπερσυντέλικος: 0 χρόνος αυτός δηλώνει ότι η πράξη είχε γίνει και είχε τελειώσει στο παρελθόν πριν γίνει κάτι άλλο: είχα γράψει, είχα παίξει, είχα διαβάσει κ.λπ.

• Μελλοντικοί χρόνοι: (αυτοί που μιλούν για το αύριο) Στιγμιαίος μέλλοντας: 0 χρόνος αυτός φανερώνει κάτι που θα γίνει στο μέλλον χωρίς συνέχεια ή επανάληψη: θα γράψω, θα παίξω, θα διαβάσω κ.λπ. Εξακολουθητικός μέλλοντας: 0 χρόνος αυτός φανερώνει κάτι που θο γίνεται στο μέλλον με αδιάκοπη συνέχεια ή με επανάληψη: θα γράφω, θα παίζω, θα διαβάζω κ.λπ. Συντελεσμένος μέλλοντας: Ο χρόνος αυτός φανερώνει κάτι που θα είναι τελειωμένο στο μέλλον, αφού πρώτα γίνει κάτι άλλο: θα έχω γράψει, θα έχω παίξει, θα έχω διαβάσει κλπ.

Οι χρόνοι που σχηματίζονται με μια μόνο λέξη λέγονται μονολεκτικοί και εκείνοι που σχηματίζονται με δύο ή τρεις λέξεις περιφραστικοί Μονολεκτικοί είναι ο ενεστώτας, ο πορατατικός και ο αόριστος. Περιφραστικοί είναι ο εξακολουθητικός μέλλοντας, ο στιγμιαίος μέλ­λοντος, ο παρακείμενος, ο υηερσυντέλικος και ο συντελεσμένος μέλ­λοντας.

157

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Επειδή τα ρήματα έχω και είμαι βοηθούν να σχηματιστούν οι περιφραστικοί χρόνοι λέγονται Βοηθητικό.

ΣΥΖΥΓΊΕς ΤΟΥ ΡΉΜΑΤΟς

Τα ρήματα που κλίνονται με τον ίδιο τρόπο αποτελούν μια συζυγία. Οι συζυγίες είναι δύο. Στην πρώτη συζυγία τα ρήματα τονίζονται στην παραλήγουσα στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής του ενεργητικού ενεστώτα, και στην προπαρολήγουσο στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής του παθητικού ενεστώτα. Τα ρήματα αυτά τελειώνουν σε -ω στην ενεργητική φωνή και σε -ομαι στην παθητική. Π.χ. δένω - δένομαι, λύνω - λύνομαι, γράφω - γράφομαι, περικυκλώνω - περικυκλώνομαι

Στην πρώτη συζυγίο ανήκουν και τα ρήματα που τελειώνουν σε; -άθω [ράΒω, ανάβω), -εύω [παιδεύω, μαγειρεύω), -αίνω [κουτσαίνω, μα­θαίνω), -ένω [μένω. δένω, πλένω), -έρνω [σέρνω, φέρνω), -ίζω [σκίζω, διορίζω) κλπ.

Στη δεύτερη συζυγία τα ρήματα τονίζονται στη λήγουσα στο πρώτο πρό­σωπο της οριστικής του ενεργητικού ενεστώτα, και στην παραλήγουσα στο πρώτο πρόσωπο της οριστικής του παθητικού ενεστώτα. Τα ρήματα αυτά τελειώνουν σε -ώ στην ενεργητική φωνή και σε -ιέμαι κοι -ούμαι στην παθητική. Π.χ. αγαπώ - αγαπιέμαι, κυβερνώ - κυβερνιέμαι, λυπώ - λυπούμαι, αδικώ - αδικούμαι

ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΤΟΥ ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΥ ΤΟΥ ΡΗΜΑΤΟΣ

Στους ρηματικούς τύπους ξεχωρίζουμε διάφορα στοιχεία: κατάληξη, θέμα, χαρακτήρας, αύξηση και το βοηθητικό ρήμα [όταν ο τύπος σχη­ματίζεται περιφραστικά). Για παράδειγμα, στον τύπο δεν-ωτο δεν- είναι θέμα, το -ν- χαρακτήρας, το -ω κατάληξη. Στον τύπο έ-δεν-ατο ε- είναι αύξηση, το -δεν- θέμα, το -α κατάληξη.

158

Ρήματα

Κατάληξη Κατάληξη του ρηματικού τύπου είναι το τελευταίο μέρος που αλλάζει για να δηλωθεί η φωνή, το πρόσωπο, ο αριθμός, η έγκλιση και ο χρό­νος: -ω. -εις, -ει. -ομε, -ετε. -ουν / -ομαι. -εσαι, -εται κ.λπ.

θέμα Κάθε ρήμα κανονικά έχει δύο θέματα, από τα οποία σχηματίζονται οι διάφοροι τύποι του. Τα θέματα αυτά είναι το ενεοτωπκό και το αοριστικό. Για παράδειγμα, το ενεστωτικό θέμα του ρήματος δένω είναι δεν- το αοριστικό δεσ- για τον ενεργητικό αόριστο και δεθ- για τον παθητικό αόριστο.

Χαρακτήρας 0 τελευταίος φθόγγος του ενεστωτικού ή αοριστικού θέματος λέγεται ενεστωτικόςή αοριστικός χαρακτήρας. Στα θέματα δεν-, δεσ-, δεθ- οι χαρακτήρες είναι ν, σ, θ

Αύξηση • Όσα ρήματα αρχίζουν από σύμφωνο παίρνουν εμπρός από το

θέμα στον παρατατικό και στον αόριστο της οριστικής ένα ε (έψι-λον). Το έψιλον (ε- ) αυτό λέγεται αύξηση. Η αύξηση μένει μόνο όταν τονίζεται, ενώ χάνεται όταν δεν τονίζεται. Π.χ. έλυνα, έλυνες, έδενα - έδενες - έδενε αλλά λύναμε, λύνατε, δέναμε (όχι εδέ-ναμε). δένατε (όχι εδένατε), δείλιασαν, δέχτηκαν, θησαύρισαν, νι­κούσαν, περνούσαν, προστάτευαν (όχι εδέχτηκαν, εθησαύρισαν. ενικούσαν).

• Τα ρήματα Θέλω. ξέρω, πίνω παίρνουν αύξηση η αντί ε. Π.χ. ήθελα, ήξερα. ήπια.

• Όσα ρήματα αρχίζουν από φωνήεν ή δίψηφο δεν παίρνουν αύ­ξηση, αλλά κρατούν το φωνήεν ή το δίψηφο σε όλους τους χρό­νους. Π.χ. ανάΒω, άναβε, ορίζω, όρισα. Εξαιρούνται τα ρήματα: έχω - είχα, έρχομαι - ήρθα. είμαι - ήμουν.

• Μερικά σύνθετα ρήματα με πρώτο συνθετικό επίρρημα (πολύ, πάρα. καλά, κακά κλπ] παίρνουν τονισμένη αύξηση στην αρχή του δεύτερου συνθετικού [εσωτερική αύξηση) Π.χ. πολυέΒλεπα, πολυήξερε, παραήθελεκ.Χη.

• Εσωτερική αύξηση παίρνουν και μερικοί τύποι λόγιων ρημάτων,

159

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

σύνθετων με πρόθεση. Π.χ. εκφράζω - εξέφραζα, εγκρίνω - ενέ­κρινα, ενδιαφέρω - ενδιέφερα, εμπνέω - ενέπνεα, συμβαίνει - συ­νέβη. • Τα λόγια σύνθετα ρήματα κατά κανόνα κρατούν την τονισμένη

εσωτερική τους αύξηση. Π.χ. ανέλυσε, αντέτεινε, ανέδειξε, απέ-Βαλε, διέθεσε, διέκρινε, διένειμε, διέπραξε, ενδιέφερε, ενέκρινε, εξέθεσε, εξέφρασε, κατέληξε, κατέρριψε, παρέλαβε, συνέφερε αλλά αποδοκίμασε, διατύπωσε, καταδίκασε, προκάλεσε, προσκά­λεσε, προκήρυξε, προτίμησε, συνδύασε, υποδαύλισε, υποκίνησε. Στο ρήμα υπάρχω, το α τρέπεται σε η: υπάρχω - υπήρχα - υπήρξα.

• Και η εσωτερική αύξηση διατηρείται μόνο όταν είναι τονισμένη. Π.χ. εξέφραζα, εξέφρασε αλλά εκφράζαμε, εκφράστηκε κ.λπ.

• Στα νεοελληνικά ρήματα που αρχίζουν από ρ. οι αυξημένοι τύποι δεν διπλασιάζουν το ρ: ρίχνω - έριξα, ράβω - έραψα, ρεύω -έρεψα.

• Σύνθετα ρήματα, κοινά στον νεοελληνικό λόγο, δεν κρατούν την εσωτερική τους αύξηση, ακόμα και αν τονίζεται. Π.χ. απόστασε, απόκαμε, απόφαγε, διάβηκε, σύστησε.

• Σύνθετα ρήματα με τις προθέσεις προς και προ αποβάλλουν κατά κανόνα την τονισμένη εσωτερική τους αύξηση. Π.χ. πρόφερε, πρόλαβε, πρόσθεσε, πρόδωσε, πρόσταξε.

κατάλαβε το μάθημα αλλά κατέλαβε την πόλη Ορισμένα σύνθετα ρήματα είναι διπλόμορφα ως προς την τονισμένη εσωτερική τους αύξηση ανάλογα με τη σημασία τους: ο ήλιος πρόβαλε αλλά προέβαλε αντίσταση με πρόσβαλε αλλά προσέβαλε τη διαθήκη μου σύστησε τον Κώστα αλλά συνέστησε δύναμη από τρεις χιλιάδες

Η τονισμένη χρονική αύξηση διατηρείται σε ορισμένα λόγια ρήματα με ευρύτατη και αναντικατάστατη χρήση: υπήρχε, υπήρξε, απήγαγε, συνήγαγε, εξήγαγε, διηύθυνε, ενήργησε, εξήρε, συνήψε κλπ.

Το απρόσωπο ρήμα συμβαίνει διατηρεί στον παρατατικό και τον αό­ριστο την αρχαία του μορφή. Λέμε και γράφουμε: συνέβαινε, συνέβη και όχι συνέβηκε

540

Ρήματα

Το Βοηθητικό ρήμα έχω ΕΝΕΣΤΏΤΑς ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΌς

ΠΡΟΣΩΠΑ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ (νο, όιαν. γιο νο)

ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΜΕΤΟΧΗ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

εγώ έχω έχω έχοντος είχα εσύ έχεις έχεις έχε είχες αυτός -ή -ό έχει έχει είχε εμείς έχουμε ΙέχομεΙ έχουμε (έχομε! £;ΧΟμ£

εοείς έχετε έχειε έχετε ώαπι ουιοί-ες -ό έχον/ έχουν είχαν

Περιρροστικός Χρόνος Μέλλοντας θα έχω κ λη.

Το Βοηθητικό ρήμα είμαι ΕΝΕΣΤΏΤΑς ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΌς

ΠΡΟΣΠΠΑ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ Ινα. όταν, γιο νο)

ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ· Ινο.ος)

ΜΕΤΟΧΗ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

εγώ είμαι είμαι είμαι όνιος ήμουν

εού Λη είσαι εί:α ήσουν

αυτός -ή ·ό είνοι είναι είνοι ήταν εμείς είμοοτε είμοοτε είμοοτε ήμαστε εοείς είστε είστε είστε ήσαστε αυιο ι -ες-α είναι είνοι είνοι ήτον

Περιφραστικός Χρόνος Μέλλοντας θα είμαι κλπ

141

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΖΥΓΙΑΣ

Ενεργητική φωνή «δένω» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ίνο. ύκι. Ι Μ «1 ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

Ι ζ

δένω δένω

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έδενα

Ι ζ

δένεις δένεις δίνε

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έδενες

Ι ζ

δένε ι δένει δένοντος

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έδενε Ι ζ

δένου(ο]μί Μνουμι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δέναμε Ι ζ δένετε δένειε Μνεα ΠΑ

ΡΑΤΑ

ΤΙΚΌ

ς

δένοτε

Ι ζ

δένουν δένουν

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έδεναν

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

έδεοο δέσω

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς έδεσες δέσας δέσε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

{βαχ δέσει δέσει

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δέααμε δέσου;ο)με

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δέοαιε δέσετε δέστε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

(ββην δέσουν

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Εξακολουθητικός μέλλοντος θο δένω, θο δένεις 8ο δένει κιλ Παρακείμενος

νο έχω δέοει. νο έχεις δέσει, νο έχει δέσει, νο έχουμε δέσει κτλ (π νο έχω δεμένο, νο έχεις Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΣΤ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Στιγμιοίος μέλλοντας θο δέσω. θο δέσεις θο δέοει κτλ Παρακείμενος

νο έχω δέοει. νο έχεις δέσει, νο έχει δέσει, νο έχουμε δέσει κτλ (π νο έχω δεμένο, νο έχεις Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΣΤ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Παροκείμενος έχω δέσει, έχεις δέσει [ή έχω δεμένο κιλ)

Παρακείμενος νο έχω δέοει. νο έχεις δέσει, νο έχει δέσει, νο έχουμε δέσει κτλ (π νο έχω δεμένο, νο έχεις Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΣΤ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

ϊπερσιιι/τέλικος είχα δέοει. είχες δέσει ;ή είχα δεμένο κτλ \

Παρακείμενος νο έχω δέοει. νο έχεις δέσει, νο έχει δέσει, νο έχουμε δέσει κτλ (π νο έχω δεμένο, νο έχεις Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΣΤ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Συντελεσμένος μέλλοντος: θο εχω δέσει (η 8α έχω δεμένο κιλ) δεμένο κτλ)

Παθητική φωνή «δένομαι» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

Ναι όι». ι « νβ) ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΕΝΕΣ

ΤΩΤΑ

! δένομαι δένομαι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δενόμουν

ΕΝΕΣ

ΤΩΤΑ

!

δένεσαι δένεοοι Ιδένου)

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δενόσουν

ΕΝΕΣ

ΤΩΤΑ

!

βένετοι δένεται

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δενόταν

ΕΝΕΣ

ΤΩΤΑ

!

δενόμαστε δενόμαστε

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δενόμαστε

ΕΝΕΣ

ΤΩΤΑ

!

δένεστε δένεστε (δένεστε! ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δενόσαστε ΕΝΕΣ

ΤΩΤΑ

!

δένονται δένονται

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δένονταν

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δέθηκα δι&ω

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς δέθηκες δεθείς δέσου

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δέθηκε δεθεί δεθεί

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δεβηκομε δεθούμε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δεθήκατε δεθείτε δεθείτε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δέθηκαν δεθούν

νόβα δεμένος

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Εξακολουθητικός μέλλοντος, θα δένομαι, θο δένεσαι κτλ Παρακείμενος νο έχω δέσει, να έχεις δέσει, να έχει δέοει. να έχουμε δέσει κτλ (ή να έχω δεμένο, να έχεις

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Στιγμιαίος μέλλοντας 8ο δεθώ. θο δεθείς θα δεθεί κτλ

Παρακείμενος νο έχω δέσει, να έχεις δέσει, να έχει δέοει. να έχουμε δέσει κτλ (ή να έχω δεμένο, να έχεις

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Παρακείμενος έχω δεθεί, έχεις δεθεί (Α είμαι δεμένος κιλ)

Παρακείμενος νο έχω δέσει, να έχεις δέσει, να έχει δέοει. να έχουμε δέσει κτλ (ή να έχω δεμένο, να έχεις

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Υπερσυντέλικος είχα δεθεί είχες δεθεί |ή ήμουν δεμένος κτλ)

Παρακείμενος νο έχω δέσει, να έχεις δέσει, να έχει δέοει. να έχουμε δέσει κτλ (ή να έχω δεμένο, να έχεις

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Συντελεσμένος μέλλοντος θο έχω δεθεί (η θα είμοι δεμένος κτλ) δεμένο κτ λ)

;«

Ρήματα

ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΖΥΠΑΣ

Ενεργητική φωνή «κρύβω» <ΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

\<η. όιστ. γιο Λ ! ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

Ι ζ

κρύβω κρύβω

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έκρυβα

Ι ζ

κρύβεις κρύβεις κρύβε

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έκρυβες

Ι ζ

κρΰβα κρύθει κρύβοντας

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έκρυβε Ι ζ

κρυβου|ο]με κρύβου(ο)με

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

κρύβαμε Ι ζ κρύβετε κρΰβα* κρύβετε ΠΑ

ΡΑΤΑ

ΤΙΚΌ

ς

κρύβατε

Ι ζ

κρύβουν κρύβουν

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έκρυβαν

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

έκρυψα κρύψω

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς έκρυψες κρύψεις κρύψε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

έκρυψε κρύψει κρύψει

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

κρύβαμε κρύψουμε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

κρυφοί» κρύψετε κρύψιε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

{ΜΜΜΝ κρύψουν

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Εξοκολουθηηκός μέλλοντος θο κρύβω, θα κρύβεις κ ιλ Πορακείμενος

να έχω κρύψει, να έχεις κρύψει. να έχει κρύψει, νο έχουμε κρύψει κτλ Ιπνο έχω κρυμμένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Στιγμιαίος μέλλοντος θο κρυι^ω, θα κρύψεις, θα κρύψει κτλ Πορακείμενος

να έχω κρύψει, να έχεις κρύψει. να έχει κρύψει, νο έχουμε κρύψει κτλ Ιπνο έχω κρυμμένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Παρακείμενος έχω κρύψει, έχεις κρύψει (Λ έχω κρυμμένο κιλ)

Πορακείμενος να έχω κρύψει, να έχεις κρύψει. να έχει κρύψει, νο έχουμε κρύψει κτλ Ιπνο έχω κρυμμένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Υπερσυντέλικος είχο κρύψει, είχες κρύψει |ή είχα κρυμμένο κτλ)

Πορακείμενος να έχω κρύψει, να έχεις κρύψει. να έχει κρύψει, νο έχουμε κρύψει κτλ Ιπνο έχω κρυμμένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Συντελεσμένος μελλσ.ιος θοιχω κρύψει Ιη θα έχω κρυμμένο κιλ]

Παθητική φωνή «κρύβομαι» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

2

κρύβομαι κρΰβοραι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

κρυβόμουν

2

κρύβεσαι κρύβεσαι (κρύβου)

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

κρυβόσουν

2 κρύβεται κρύθετοι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

κρυβόταν

2 κρυβόμαστε κρυβόμαστε

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

κρυβόμαστε 2 κρύβεστε κρύβεστε (κρύβεστε) ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

κρυβόσαστε 2 κρύβοντοτ κρύβονται

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

κρύβονταν

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

κρύφτηκα κρυφτώ

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς κρύφτηκες κρυφτείς κρύψου

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

κρύφτηκε >.ρυψ:;; κρι;5ΐει

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

κρυφτήκαμε κρυφτούμε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

κρυφτήκατε κρυψτείτε κρυφτείτε ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

κρύφτηκαν κρυφτούν Γ#0βα κρυμμένος

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Εξακολουθητικός μέλλοντος θα κρύβομαι, θο κρύβεοσι κτλ Ποροκείμενος να έχω κρυφτεί, να έχεις κρυφτεί, νο έχει κρυφτεί, νο έχουμε κρυφτεί κτλ |ή να είμαι κρυμμένος κιλ Ι

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Στιγμιαίος μέλλοντος θα κρυφτώ, θο κρυφτείς, θο κρυφτεί κτλ

Ποροκείμενος να έχω κρυφτεί, να έχεις κρυφτεί, νο έχει κρυφτεί, νο έχουμε κρυφτεί κτλ |ή να είμαι κρυμμένος κιλ Ι

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Παρακείμενος έχω κρυφτεί, έχεις κρυφτεί |ή είμαι κρυμμένος κιλ]

Ποροκείμενος να έχω κρυφτεί, να έχεις κρυφτεί, νο έχει κρυφτεί, νο έχουμε κρυφτεί κτλ |ή να είμαι κρυμμένος κιλ Ι

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Υηερουντέλικος είχα κρυφτεί (ή ήμουν κρυμμένος κτλ!

Ποροκείμενος να έχω κρυφτεί, να έχεις κρυφτεί, νο έχει κρυφτεί, νο έχουμε κρυφτεί κτλ |ή να είμαι κρυμμένος κιλ Ι

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Συντελεσμένος μέλλοντος θο έχω κρυφτεί (ή θα είμοι κρυμμένος κτλ)

163

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΖΥΓΙΑΣ

Ενεργητική φωνή «πλέκω» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ίνο. ύκι. Ι Μ «1 ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

3 Ι ζ

πλέκω πλέκω

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έπλεκα

3 Ι ζ

πλέκεις πλέκεις πλέκε

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έπλεκες 3 Ι ζ

πλέκβ ηλίχα ηλέκοντος

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έπλεκε 3 Ι ζ

ηλέκουΐοΐμε ηλέκου(ο)με

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

πλέκαμε

3 Ι ζ

• ' · · · ; : • πλέκετε πλέκετε ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

πλέκατε

3 Ι ζ

ΙίΜΝΟΙ : πλέκουν

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

έπλεκαν

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

έπλεξα πλέξω

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς έπλεξες πλέξεις πλέξε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

έπλεξε πλέξει πλέξει

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

πλέξαμε πλέξου|ο)με

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

πλέξατε πλέξετε ηλέξτε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

έπλεξαν πλέξουν

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Εξακολουθητικός μέλλοντας 8α πλέκω, θα πλέκεις κιλ Παρακείμενος

νο έχω πλέξει, να έχεις πλέξει νο έχει πλέξει. |π να έχω πλεγμένο, νο έχεις Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Στιγμιαίος μέλλοντας θα πλέξω, θα πλέξεις θο πλέξει κτλ Παρακείμενος

νο έχω πλέξει, να έχεις πλέξει νο έχει πλέξει. |π να έχω πλεγμένο, νο έχεις Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Ποροκείμενος: έχω πλέξει, έχεις πλέξει (6 έχω πλεγμένο κτλ]

Παρακείμενος νο έχω πλέξει, να έχεις πλέξει νο έχει πλέξει. |π να έχω πλεγμένο, νο έχεις Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Υπερσυντέλικος είχα πλέξει, είχες πλέξει [ή είχα πλεγμένο κτλ ]

Παρακείμενος νο έχω πλέξει, να έχεις πλέξει νο έχει πλέξει. |π να έχω πλεγμένο, νο έχεις Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Συντελεσμένος μέλλοντος θο έχω πλέξει (ή θο έχω πλεγμένο κτλ) πλεγμένο κτλ.)

Παθητική φωνή «πλέκομαι» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

Ι». 4ν. ϊ« «1 ΠΡΟΠΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΠΙΚΗ

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

ηλέκομοι πλέκομαι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

πλεκόμουν

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς πλέκεοσι πλέκεσαι ΙπλέκουΙ

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

πλεκόσουν

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

πλέκεται πλέκετοι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

πλεκόταν

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

ηΜκόμροΒ πλεκόμαστε

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

πλεκόμοσιε

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

ηλέκιοτι ΠΜΝΗΠ ΙπλέκεοτεΙ ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

πλεκόσαστε ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

πλέκονται πλέκονται

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

πλέκονταν

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

πλέχτηκο πλεχτώ

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς πλέχτηκες πλεχτείς πλέξου

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

πλέχτηκε ηλίχτε! πλεχτεί

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

πλεχτήκαμε πλεχτούμε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

πλεχτήκατε πλεχτείτε πλεχτείτε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

πλέχτηκαν πλεχτούν

ΊΖ&Κ πλεγμένος

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Εξακολουθητικός μέλλοντας, θα ηλέκομοι. θο ηλέκεοαι κτλ Ποροκείμενος νο έχω πλεχτεί, νο έχεις πλεχτεί. νο έχει πλεχτεί, νο έχουμε πλεχτεί κτλ (ή να είμαι πλεγμένος κτλ ]

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Στιγμιαίος μέλλοντας θα πλεχτώ, θο πλεχτείς θο πλεχτεί κτλ

Ποροκείμενος νο έχω πλεχτεί, νο έχεις πλεχτεί. νο έχει πλεχτεί, νο έχουμε πλεχτεί κτλ (ή να είμαι πλεγμένος κτλ ]

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Παρακείμενος έχω πλεχτεί, έχεις πλεχτεί (Α είμαι πλεγμένος κτλ]

Ποροκείμενος νο έχω πλεχτεί, νο έχεις πλεχτεί. νο έχει πλεχτεί, νο έχουμε πλεχτεί κτλ (ή να είμαι πλεγμένος κτλ ]

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Υπερσυντέλικος είχα πλεχτεί (ή ήμουν πλεγμένος κτλ ]

Ποροκείμενος νο έχω πλεχτεί, νο έχεις πλεχτεί. νο έχει πλεχτεί, νο έχουμε πλεχτεί κτλ (ή να είμαι πλεγμένος κτλ ]

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Σι//ιελεσμένοςμέλ>οντος θα έχω πλεχτεί ;ήθο έχω πλεγμένος κτλ]

ΙΜ

Ρήματα

ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΠΡΩΤΗΣ ΣΥΖΥΓΙΑΣ

Ενεργητική φωνή «δροσίζω» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

(ηι Μον. ν» ν«ί ΠΡΟ! ΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

δροσίζω δροοΕζο;

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δρόσιζα

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς δροσίζεις δροσίζεις δρόσιζε

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δρόσιζες

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

δροι.ζει δρόσιζα δροσί­ζοντας

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δρόσιζε

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

δροοίζουΐοΐμε δροοίζουΐοΐμε δροσί­ζοντας

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δροσίζαμε

ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

δροσίζετε δροσίζετε δροσίζετε ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δροσίζατε ΕΝΕΣ

ΤΏΤΑ

ς

δροσίζουν δροσίζουν

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δρόσιζαν

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δρόσισα δροσίσω

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς δρόσισες δροσίσεις δρόσιοί

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

6ροσ;σε βροαίοα δροσίσει

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δροσίσαμε δροσίσουμε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δροσίσατε δροσίσετε δροοίστε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

δρόσισαν δροσίσουν

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Εξακολουθητικός μέλλοντος θο δροσίζω, θα δροσίζει κτλ Ποροκείμενος

να έχω δροσίσει, να έχεις δροσίσει να έχει δροσίσει |ή να έχω δροσιομένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Στιγμιαίος μέλλοντας θο δροσίσω, θο δροσίσεις κτλ. Ποροκείμενος

να έχω δροσίσει, να έχεις δροσίσει να έχει δροσίσει |ή να έχω δροσιομένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Παροκείμενος. έχω δροσίσει. [Α έχω δροσιομένο κτλ]

Ποροκείμενος να έχω δροσίσει, να έχεις δροσίσει να έχει δροσίσει |ή να έχω δροσιομένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Υπερσυντέλικος είχα δροσίσει, [ή είχα δροσιομένο κτλ Ι

Ποροκείμενος να έχω δροσίσει, να έχεις δροσίσει να έχει δροσίσει |ή να έχω δροσιομένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΠ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Συντελεσμένος μέλλοντος θα έχω δρόσισα |Λ θα έχω δροσισμένο κτλ Ι

Παθητική φωνή «δροσίζομαι» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

Νο. ©ιβν. νιο νβ! ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΕΝΕΠ

ΟΤΑ

Σ

δροσίζομαι δροσίζομαι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δροσιζόμουν

ΕΝΕΠ

ΟΤΑ

Σ δροσίζεσαι δροσίζεσαι Ιδροσίζου]

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δροσιζόσουν

ΕΝΕΠ

ΟΤΑ

Σ

δροσίζετοι δροσίζεται

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δροσιζόταν

ΕΝΕΠ

ΟΤΑ

Σ

δροσιζόμαστε δροσιζόμαστε

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δροσιζόμοστε

ΕΝΕΠ

ΟΤΑ

Σ

δροσίζεστε δροσίζεστε (δροσίζεστε) ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δροοιζόσοστί ΕΝΕΠ

ΟΤΑ

Σ

δροσίζονται δροσίζονται

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

δροσίζονταν

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

δροσ;στηκο δροσιστώ

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ δροσίστηκες δροσιστείς δροοίσου

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

δρκ^στηκε ΕΡΜΜΒΙ δροσιστεί

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

δροσίστηκομι δροσιστούμε

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

δροοίστΑκοτε δροσιστείτε δροσιστείτε ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

δροσίστηκσν δροσιστούν •ΜΧΆ δροσισμένος

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΠΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Εξακολουθητικός μέλλοντας, θα δροσίζομαι, θο δροσίζεσαι κ ιλ Ποροχείμενος να έχω δροσιστεί, να έχεις δροσιστεί, νο έχει δροσιστεί Ιή νο είμαι δροσισμένος κτλ)

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Σπνμοίος μέλλοντος θο δροσιστώ, θα δροσιστείς θο δροσιστεί κΛ

Ποροχείμενος να έχω δροσιστεί, να έχεις δροσιστεί, νο έχει δροσιστεί Ιή νο είμαι δροσισμένος κτλ)

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Παροκείμενος έχω δροσιστεί [η είμαι δροαισμένος κτλ Ι

Ποροχείμενος να έχω δροσιστεί, να έχεις δροσιστεί, νο έχει δροσιστεί Ιή νο είμαι δροσισμένος κτλ)

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Υηερσυντέλικος: είχα δροσιστεί |π ήμουν δροαισμένος κτλ)

Ποροχείμενος να έχω δροσιστεί, να έχεις δροσιστεί, νο έχει δροσιστεί Ιή νο είμαι δροσισμένος κτλ)

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Συντελεσμένος μέλλοντος θο έχω δροοοτεί (ή θο άμα δροσημένοςκιλ)

165

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΡΗΜΑΤΑ ΤΗΣ ΔΕΥΤΕΡΗΣ ΣΥΖΥΓΙΑΣ

Ενεργητική φωνή «αγαπώ» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ίνο. ύκι. γ« «1 ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΣΤΙΚΗ

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

αγαπώ αγαπώ

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

αγαπούσα

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ αγαπάς αγοηάς ογαηο

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

αγοηούοες

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

ανοπα αγαπά ογο-ηώντας

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

αγαπούσε

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

αγαπούμε Βγαηοΰμι ογο-ηώντας

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

αγαπούσαμε

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

ετγοπαη αγαπάτε αγαπάτε ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

αγαπούσατε ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

αγαπούν σγοπούν

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

σγοπούοον

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

ογόηησο αγαπήσω

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς αγάπησες ογοπήοεις αγάπησε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

αγάπησε αγαπήσει αγαηήοει

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

αγαπήσαμε αγοπήοουμί

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

αγαπήσατε σγοπήοετε αγαπήστε

ΑΌΡΙ

ΣΤΟ

ς

αγαπηοαν αγαπήοουν

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕΡ

ΙΦΡΑ

ΣΤΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Εξακολουθητικός μέλλοντας 8' αγαπώ, θ' αγοηός θ' αγαπά κτλ Παρακείμενος

να έχω ογοπήοει. να έχεις αγαηήοει. να έχει αγαηήοει Ιή να έχω ογοηημένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΣΤ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Στιγμιαίος μέλλοντος θ' αγαηηοω. θ' σγοηήσεις. θ' αγαπήσει κτλ Παρακείμενος

να έχω ογοπήοει. να έχεις αγαηήοει. να έχει αγαηήοει Ιή να έχω ογοηημένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΣΤ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Παρακείμενος, έχω αγαηήοει (η έχω αγαπημένο κτλ Ι

Παρακείμενος να έχω ογοπήοει. να έχεις αγαηήοει. να έχει αγαηήοει Ιή να έχω ογοηημένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΣΤ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Υπερσυντέλικος είχα αγοπήαει Ιή είχα αγαπημένο κτλ Ι

Παρακείμενος να έχω ογοπήοει. να έχεις αγαηήοει. να έχει αγαηήοει Ιή να έχω ογοηημένο κτλ) Π

ΕΡΙΦ

ΡΑΣΤ

ΙΚΟ

Ι ΧΡ

ΟΝΟ

Ι

Σι//τελεομίνοςμίλν>ν<^θο6ωογαιϊτθΏ[ΛθΒέχωο

Παθητική φωνή «αγαπιέμαι» ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΠΊΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

Νο. ί·τ?<. για να'. ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΑΠΑΡΕΜΦΑΤΟ ΜΕΤΟΧΗ ΧΡΟΝΟΙ ΟΡΙΠΙΚΗ

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

αγαπιέμαι ογοηιέμοι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

αγαπιόμουν

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ ογππιέοσι ΒγαηΦκι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς αγαπιόσουν

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

αγαπιέτοι ογοηιέτοι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

ογοηιότον

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

αγαπιόμαστε αγαπιομασ:ι

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

αγαπιόμαστε

ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

αγαπιέστε αγαπιέστε ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

ογαηιόοαστε ΕΝΕΠ

ΩΤΑ

Σ

αγαπιούνται αγαπιούνται

ΠΑΡΑ

ΤΑΤΙ

ΚΌς

ογβηιονταν

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

αγαπήθηκα αγαπηθώ

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ αγαπήθηκες αγαπηθείς ογοηήοου

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

αγαπήθηκε αγαπηθεί αγαπηθεί

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

αγαπηθήκαμε αγοηηθουμε

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

αγαπηθήκατε αγαπηθείτε ογοηηθείτε

ΑΟ

ΡΙΠ

ΟΣ

αγαπήθηκαν ογοπηθούν

"0©«ί αγαπημένος

ΠΕ

ΡΙΦ

ΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

ΟΡΙΠΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

ΠΕ

ΡΙΦ

ΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Εξακολουθητικός μέλλοντας θ' αγαπιέμοι, θ' αγοηιέοοι κτλ Ποροκείμενος να έχω ογοπηθεί. να έχεις αγαπηθεί, να έχει αγαπηθεί |ή να είμαι αγαπημένος κτλ Ι

ΠΕ

ΡΙΦ

ΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ Στιγμιαίος μέλλοντας θ' αγαπηθώ, θ' αγοηηθείς κτλ

Ποροκείμενος να έχω ογοπηθεί. να έχεις αγαπηθεί, να έχει αγαπηθεί |ή να είμαι αγαπημένος κτλ Ι

ΠΕ

ΡΙΦ

ΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Παρακείμενος έχω αγαπηθεί (ή ειμοι ογαπημένος κτλ Ι

Ποροκείμενος να έχω ογοπηθεί. να έχεις αγαπηθεί, να έχει αγαπηθεί |ή να είμαι αγαπημένος κτλ Ι

ΠΕ

ΡΙΦ

ΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Υπερσκντέλικος είχα αγαπηθεί Ιή ήμουν αγαπημένος κτλ Ι

Ποροκείμενος να έχω ογοπηθεί. να έχεις αγαπηθεί, να έχει αγαπηθεί |ή να είμαι αγαπημένος κτλ Ι

ΠΕ

ΡΙΦ

ΡΑ

ΠΙΚ

ΟΙ

ΧΡΟ

ΝΟΙ

Συνκλεσμένος μέλλονης 8ο έχω αγαπηθεί |ή θα είμαογοηπμένοςκτλΙ

!44

Ρήματα

ΔΕΥΤΕΡΗ ΣΥΖΥΓΙΑ - ΔΕΥΤΕΡΗ ΤΑΞΗ Ενεργητική φωνή

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ (νο. όιαν. για νο)

ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΜΕΤΟΧΗ

Μά λαλώ λαλείς λαλείς λαλεί λαλεί λα>η ία.'ω.'ΐας

λαλούμε λαλούμε λαλείτε λαλείιε λαλείτε λολο.ν λαλούν

Παθητική φωνή ΕΝΕΣΤΩΤΑ! ΠΑΡΑΤΑΤΙΚΟ!

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ (να, όταν, για να)

ΟΡΙΣΤΙΚΗ

;._:..;.:: θυμούμαι θυμόμουν θυμόοο» θυμοοοι θυμόοουν θομότοι θυμάται θυμόταν θυμούμαστε θυμούμαστε θυμομεοΐε θυμάστε θυμάστε θυμόσαστε θυμούνται θυμούνται θυμόνταν

Συνηρημένα ρήματα Ενεστώτας Ενεστώτας

ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ Ινα. όταν, γιο νοΙ

ΠΡΟΠΑΚΤΙΚΗ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ [νο. ότον. για νοΙ

ΠΡΟΠΑΚΤΙΚΗ

ακούω Οκουω καίω κοιω ακούς ακούς άκου κοις ΚΟΚ] -01·. £

ΟΗοΰα ακούει καίει κοίει ακούμε ακούμε καίμε καίμε ακούτε ακούτε ακούτε καίτε κοίτε καίτε ακούν(ε| ακούν(ε) κοίνΐε] κοίν(εΙ

Ενεστώτας Ενεστώτας ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

Ινο. όταν. γιο νο] ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ ΟΡΙΣΤΙΚΗ ΥΠΟΤΑΚΤΙΚΗ

(να. όταν. για νο) ΠΡΟΣΤΑΚΤΙΚΗ

λε(γ)ω λέίγΐω ηόω ηόω λες λες λέγε ηος πας πήγανε λέει λέει ηόει πάει λέμε λέμε πάμε πάμε

λείε λέτε λέγετε και λέτε ηότε πότε πηγοινετε λεν(ε| λένΙεΙ ηόν[ε] ηόν(ε|

167

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΑ

• Η ορθογραφία των ρημάτων ακολουθεί κάποιους κανόνες.Έτσι. όλα τα ρήματα της ενεργητικής φωνής στο β' και στο γ' πρόσωπο του ενικού αριθμού [Β' πρόσωπο: εσύ, γ' πρόσωπο: αυτός) γράφονται με ει, ενώ στο α' και στο Β' πρόσωπο του πληθυντικού αριθμού (α' πρόσωπο: εμείς, Β' πρόσωπο, εσείς) γράφονται με ε.

• Οι καταλήξεις της υποτακτικής, ενεργητικής και παθητικής φωνής γράφονται με ει και ο, καθώς και της προστακτικής με ει, όπως στην οριστική. Π.χ. να γράφει, θα δεθεί, δεθείτε, αγαπηθείτε, να γράφομαι, όταν έρχομαι κ.λπ.

• Το ίδιο γράφονται και οι τύποι: έχω δεθεί, είχε αγαπηθεί, θα είχε φανεί κ.λπ.

• Με ει (έψιλον-γιώτα) γράφεται και το ρήμα ζεις, ζει, ζείτε, αλλά ζήτω. • Τα ρήματα της παθητικής φωνής ακολουθούν τους δικούς τους κα­

νόνες ορθογραφίας.Έτσι, στο α'. στο Β', στο γ' πρόσωπο του ενικού αριθμού (εγώ - εσύ - αυτός) και στο γ' πρόσωπο του πληθυντικού αριθμού (αυτοί) γράφονται με αι (άλφα-γιώτα), ενώ στο α' και στο Β' πρόσωπο του πληθυντικού αριθμού (εμείς - εσείς) γράφονται με ε (έψιλον).

• Ρήματα που στον αόριστο λήγουν σε -ησα, -ισα, -υσα, -οισα στο Β' πληθυντικό της προστακτικής του ενεργ. αορίστου διατηρούν την ορ­θογραφία της παραλήγουσας (του αορίστου): κρατήστε, καθαρίστε, λύστε, αθροίστε. Γενικά στα ρήματα που στον ενεστώτα έχουν κατά­ληξη -ώ, το Β' πληθυντικό της προστακτικής αορίστου έχει κατάληξη -ήστε. Αντίστοιχα, τα εις -ίζω έχουν κατάληξη -Ισχε: αντικρίζω - αντι­κριστέ, καθίζω - καθίστε.

Παράγγειλε κάτι να φας ή Παρήγγειλε κάτι να φας-, Ένα πάρα πολύ συνηθισμένο λάθος είναι η χρήση της προστακτικής του αορίστου στα σύνθετο ρήματα. Η προστακτική του αορίστου σύνθετων ρημάτων όμως δεν παίρνει συλλαβική ή χρονική αύ­ξηση. Πρέπει δηλαδή να λέμε: υπόγραψε μου την άδεια και όχι υπέγραφε μου την άδεια παράγγειλε μου ένα ποτό και όχι παρήγγειλε μου ένα ποτό αντίγραψε μου τις σημειώσεις σου και όχι αντέγραφε μου τις σημει­ώσεις σου

168

Ρήματα

απάντησε μου αμέσως και όχι απήντησε μου αμέσως απόρριψε την πρόταση του και όχι απέρριψε την πρόταση του διάταξε τον να το κάνει και όχι διέταξε τον να το κάνει

Η προστακτική «επέστρεφε» του Κ.Π. Καβάφη είναι λάθος γραμ­ματικό, αλλά έξοχη ποιητικά!

τηλεφωνήστε αμέσως ή τηλεφωνείστε αμέσως; Ένα άλλο συνηθισμένο λάθος είναι η εσφαλμένη γραφή της προ­στακτικής του αορίστου στα ρήματα της δεύτερης συζυγίας. Πρέπει δηλαδή να λέμε:

επικοινωνήστε γρήγορα και όχι επικοινωνείστε γρήγορα εξυπηρετήστε την κυρία και όχι εξυπηρετείστε την κυρία τροποποιήστε τα συμβόλαια και όχι τροποποιείστε τα συμβόλαια

όταν ανοίξετε τα μάτια ή όταν ανοίξτε τα μάτια; Οι συγκεκομμένοι ρηματικοί τύποι του 8' πληθυντικού (π.χ. ανοίξτε, γυρίστε, αφήστε, τηλεφωνήστε] είναι μόνο της προστακτικής. Δεν πρέπει να χρησιμοποιούνται στο β' πληθυντικό του στιγμιαίου μέλ­λοντα και της υποτακτικής του αορίστου. Πρέπει δηλαδή να λέμε:

Θα γυρίσετε νικητές και όχι θα γυρίστε νικητές αλλά γυρίστε νι­κητές θα την αφήσετε να φύγει και όχι θα την αφήστε να φύγει αλλά αφήστε την να φύγει θα μου τηλεφωνήσετε και όχι θα μου τηλεφωνήστε αλλά τηλε­φωνήστε μου

169

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

01 ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΤΗΤΕΣ ΤΩΝ ΜΕΤΟΧΩΝ

Υπάρχει μια σημαντική κατηγορία ρημάτων που έχουν λόγιους τύπους μετοχής με αναδιπλασιασμό. δηλαδή επανάληψη του αρκτικού συμ­φώνου με ε). Ο αναδιπλασιασμός είναι λόγιο χαρακτηριστικό, κληρονο­μημένο από την καθαρεύουσα, και δεν εφαρμόζεται σε όλα τα ρήματα. Πρόκειται για μετοχές ηου χρησιμοποιούνται κυρίως ως επίθετα ή ου­σιαστικά ή χρησιμοποιούνται αντί των αντίστοιχων μετοχών:

ανειλημμένες υποχρεώσεις, Βεβαρημένο παρελθόν, επανειλημμένες επισκέψεις, κατειλημμένες τηλεφωνικές γραμμές, προδιαγεγραμμένη πορεία, τετελεσμένα γεγονότα

Περιπτώσεις μετοχών με αναδιπλασιασμό

αποδεδειγμένος, διαδεδομένος, συνδεδεμένος Όταν το θέμα του λόγιου ρήματος αρχίζει από 6, γ. δ, κ, λ. μ, ν, π, σ, τ. τότε η μετοχή παίρνει μια συλλαβή ως πρόθημα που αποτελείται από το ίδιο σύμφωνο μαζί με το ε:

αναμεμειγμένος-* (<οναμειγνύω), αποδεδειγμένος— ^αποδει­κνύω), κεκλιμένος— (<κλίνω). μεμονωμένος— (<μονώνω). πα­ρατεταμένος- (<παρατείνω), Βεβαρημένος- (<6αρύνω/βαρώ). βεβιασμένος — (<6ιάζω), δεδομένος— (<δίδω), δεδουλευμένος — (<δουλεύω), διαδεδομένος — (<διαδίδω), διακεκομμένος — (<διακόπτω), διακεκριμένος — (<διακρίνω), εγγεγραμμένος — (<εγγράφω), εγκαταλελειμμένος— (<εγκαταλείπω). εγκεκριμένος — (<εγκρίνω). εκτεταμένος— (<εκτείνω), ενδεδειγμένος— ^εν­δείκνυται), επιβεβλημένος— (<εηι6άλλω), καταβεβλημένος — (<κατα6άλλω), πεπεισμένος — (<πείθω), πεπιεσμένος — (<πιέζω), πεπλατυσμένος — (<πλατύνω), περιβεβλημένος — (<περιβάλλω), προδιαγεγραμμένος— (<προδιαγράφω), προσβε­βλημένος — (<προσβάλλω), προσκεκλημένος — (<προσκαλώ). προτεταμένος — (<προτείνω), συγκεκριμένος — (<συγκρίνω). συμβεβλημένος — (<συμβάλλω), συνδεδεμένος — (<συνδέω), συντετριμμένος— (<συντρίβω), τεταμένος— (<τείνω), τετελεσμέ­νος— (<τελώ).

διατεθειμένος, πεφωτισμένος Όταν το θέμα του ρήματος αρχίζει από θ, φ, χ, τότε η μετοχή παίρνει μια

170

Ρήματα

συλλαβή ως πρόθημα που αποτελείται από το σύμφωνο τ, π, κ, αντί­στοιχα, μαζί με το ε·.

αηοσυντεθεψένος — (<αποσυνθέτω). διατεθειμένος -* (<δια-θέτω). εκτεθειμένος-* (<εκθέτω), τεθλασμένος-* (<θλω), τεθλιμ­μένος -» (<θλί6ω), τεθωρακισμένος — (<θωρακίζω), πεφωτισμένος-* («ρωτίζω). συγκεχυμένος-* (<συγχέω)

Περιπτώσεις μετοχών με αύξηση

ανεπτυγμένος, εγκατεστημένος, κατεστραμμένος Μερικές παθητικές μετοχές που προέρχονται από ρήματα που αρχίζουν από φωνήεν ή από ρ. ζ. ξ. ψ ή δύο σύμφωνα, εκτός από κ, π. τ. 6, γ. δ. φ, χ. θ + υγρό) ή από τρία σύμφωνα εμφανίζονται με αύξηση:

ανεπτυγμένος -* (<αναπτύσσω), απεσταγμένος -* (<αηοστόζω), απεσταλμένος — (<αποστέλλω), κατεψυγμένος — (<καταψύχω). διεσπαρμένος -* (<διασπείρω). διεφθαρμένος -* (<διαφθείρω). εγκατεστημένος — (<εγκαθιστώ), εσκεμμένος -* (<σκέπτομαι), εσπευσμένος -* (<σηεύδω), εσταυρωμένος -* (<σταυρώνω), εστεμμένος -* (<στέφω), εσφαλμένος -* (<σφάλλω). κατεστραμ­μένος — (<καταστρέφω)

προηγμένος, ηνωμένος Όταν το θέμα του ρήματος αρχίζει από τα φωνήεντα α, ε, αι, τότε στη μετοχή αντικαθίσταται αυτό το φωνήεν με το η:

προηγιασμένος-* (<ηροαγιάζω), ανηρτημένος-* (<αναρτώ), αφη­ρημένος -* (<αφαιρώ), διηρημένος — (<διαιρώ). ηνωμένος -* (<ενώνω), προηγμένος -* (<προόγω). συνημμένος — (<συνά-πτω), συνηρημένος-* (<συναιρώ)

προσθέτοντας αλλά αφαιρώντας, πολλαπλασιάζοντας αλλά διαιρώντας Η άκλιτη ενεργητική μετοχή σε -οντάς, όταν δεν τονίζεται, γράφεται με όμικρον (ο). ενώ όταν τονίζεται, γράφεται με ωμέγα (ώ )

κόβοντας γράφοντας, παίζοντας αλλά γελώντας, τραγουδώντας,

πηδώντας

Εξαιρείται η μετοχή ενεστώτα του είμαι όντας

παριστάμενος, μελλούμενος, εργαζόμενος, εκτιμώμενος Μερικά ρήματα σχηματίζουν από το ενεστωτικό τους θέμα και μετοχή

171

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

παθητικού ενεστώτα. Η μετοχή αυτή τελειώνει σε -άμενος. -ούμενος. -όμενος και είναι συνήθως επίθετο ρηματικό (π.χ. τρεμάμενος, εργα­ζόμενος κλπ). Ορισμένες από αυτές τις μετοχές, με τη συχνή χρήση, μετατρέπονται σε ουσιαστικά, π.χ. η Οικουμένη (ήταν αρχικά η Οικου­μένη Γη), χα πλεούμενα, χο περιεχόμενο, χα κραχούμενα, χα μελλούμενα, χα Βρισκούμενα, ο προσχαχευόμενος, ο εμπορευόμενος. Οι μετοχές του παθητικού ενεστώτα σε -όμενος που τονίζονται στην προπαραλήγουσα γράφονται με όμικρον (ο |: εργαζόμενος, λεγόμενος, εμπορευόμενος. Εξαιρούνται μερικές μετοχές που προέρχονται από λόγια ρήματα και γράφονται με ωμέγα (ω): χιμώ — χιμώμενος, προσδοκώ -* προσδοκώ­μενος.

διπλωμένος, σπιλωμένος Οι παροξύτονες μετοχές του παθητικού παρακειμένου γράφονται με ωμέγα (ω) στα ρήματα • που τελειώνουν σε -ώνω: απλώνω— απλωμένος / σιδερώνω-* σι-

δερωμένος. • στα ακόλουθα ανώμαλα ρήματα: Βλέπω -* ιδωμένος, λέγω -* ειπω-

μένος, γίνομαι -* γινόμενος, κάνω -* καμωμένος, πίνω -* πιωμένος, χρώγω ·* φαγωμένος.

απορριμμένος, καλυμμένος, Θαμμένος Η παθητική μετοχή σε -μένος, γράφεται με δύο ( μ ) μόνο στα ρήματα που το τελευταίο γράμμα πριν από την κατάληξη (ο χαρακτήρας) είναι π, β, φ (πτ). Π.χ. απορρίπχω, απορρίφθηκα και απορρίφχηκα — απορ-ρψμένος/Βάφω, Βάφχηκα -* Βαμμένος! Βλάφχω. Βλάφτηκα -* βλαμμέ­νος Ι γράφω, γράφχηκα — γραμμένος / εγκαχαλείπω, εγκαχαλείφθηκα και εγκαχαλείφχηκα -* εγκαχαλελειμμένος / καλύπχω, καλύφθηκα και καλύφχηκα -» καλυμμένος/ κρύΒω, κρύφχηκα -* κρυμμένος/ράΒω. ράφχηκα — ραμμένος, σκάβω, σκάφχηκα — σκαμμένος. Οι μετοχές σε -μένος -η -ο κλίνονται ως προς το γένος, τον αριθμό και την πτώση και ισοδυναμούν με επίθετο.

172

Ρήματα

ΑΠΡΟΣΩΠΑ ΡΗΜΑΤΑ

Μερικά ρήματα συνηθίζονται στο τρίτο ενικό πρόσωπο χωρίς να έχουν υποκείμενο πρόσωπο ή πράγμα. Αυτά τα ρήματα λέγονται απρόσωπα. Απρόσωπα ρήματα είναι: πρέπει, πρόκειται, συμφέρει, μέλει, μέλλεται, λέγεται, φαίνεται, ακούγεται κλπ.

Δεν πρόκειται να συμβεί τίποτε Είναι ό.τι φαίνεται Πρέπει να φύγω. Λέγεται ότι θα γίνουν εκλογές. Ακούγεται ότι ο πρόεδρος θα παραιτηθεί.

Απρόσωπα είναι και τα ρήματα που φανερώνουν φυσικά φαινόμενα: Βραδιάζει, βρέχει, βροντά, γλυκοχαράζει, ξημερώνει, φέγγει, φυσά, χα­ράζει, χειμωνιάζει, χιονίζει κ.λπ.

Χιονίζει από το πρωί. Το χειμώνα βραδιάζει νωρίς.

ΑΡΧΑΙΟΚΛΙΤΑ ΡΗΜΑΤΑ

Κάποια αρχαία ρήματα βαρύτονα σε -ω ή σε -μαι διατηρούν και στον νε­οελληνικό γραπτό και προφορικό λόγο τον αρχαιόμορφο κλιτικό τους τύπο:

τίθεμαι και τα σύνθετα του [συντίθεμαι, κατατίθεμαι. διατίθεμαι κλπ.) ίσταμαι και τα σύνθετα του (συνίσταμαι, αφίσταμαι. διίσταμαικ.Χπ.) άγω και τα σύνθετα του [συνάγω, διάγω, σπάνω κλπ.).

Η αρχαιόμορφη κλίση ισχύει προπάντων για την οριστική του ενεστώτα και την οριστική του αορίστου. Λέμε και γράφουμε:

δεν τίθεται θέμα και όχι δεν θέτεται θέμα τίθενται οι όροι του προβλήματος και όχι θέτονται οι όροι του προ­βλήματος ετέθη ως θέμα αρχής και όχι τέθηκε θέμα ως θέμα αρχής τα απορρίμματα αποσυντίθενται και όχι τα απορρίμματα αποσυν-θέτονται

173

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

οι απόψεις διίστανται και όχι οι απόψεις διέσχονται κατέστη σαφές και όχι κατέστηκε σαφές υπέστη πολλά δεινά και όχι υπέστηκε πολλά δεινά ο πρωθυπουργός παρέστη και όχι ο πρωθυπουργός παρέστηκε θα παράγει ιδιαίτερα προϊόντα και όχι θα παράξει ιδιαίτερα προϊ­όντα απήγαγαν τον μεγαλοεπιχειρηματία και όχι απήξαν τον μεγαλοεπι­χειρηματία να συναγάγει τα συμπεράσματα του και όχι να συνάξει τα συμπε­ράσματα του

Επειδή ο παρατατικός αυτών των ρημάτων θεωρείται δύσχρηστος και κακόφωνος, πρέπει να αποφεύγεται και στη θέση του να Βάζουμε πε­ριφραστικό τύπο. Το ίδιο ισχύει εν μέρει και για τον αόριστο. Λέμε και γράφουμε:

το θέμα έχει τεθεί υπό συζήτηση (για να αποφύγουμε το «ετέθη υπό συζήτηση»). είχε παραστεί και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας ή ήταν παρών και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας (για να αποφύγουμε το «παρίστατο και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας» ή «παρέστη και ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας»).

Σε ορισμένες περιπτώσεις τα αρχαιόμορφα ρήματα μπορούν να αντικα­τασταθούν από νεοελληνικά συνώνυμα τους. εφόσον δεν δημιουργείται νοηματική ασάφεια ή δεν δίνεται η αίσθηση αμήχανης μετάφρασης του αντίστοιχου αρχαιόμορφου ρήματος:

δεν έχω την πρόθεση να προσχωρήσω στην άποψη του αντί δεν προτίθεμαι να προσχωρήσω στην άποψη του δεν υπάρχει κίνδυνος μόλυνσης αντί δεν υφίσταται κίνδυνος μό­λυνσης πέρασε ή περνούσε άνετα τη ζωή του αντί διήγε ή διήγαγε άνετη ζωή

Ορισμένες φορές ο αρχαιόμορφος τύπος είναι αναντικατάστατος. Λέμε και γράφουμε: θέτω θέμα και όχι βάζω ζήτημα.

174

Επιρρήματα

Επιρρήματα λέγονται οι άκλιτες λέξεις που φανερώνουν τόπο. χρόνο, τρόπο. ποσό. βεβαιότητα, άρνηση, δισταγμό. Ανάλογα με τη σημασία τους τα επιρρήματα είναι διαφόρων ειδών: Τοπικά: φανερώνουν τόπο και απαντούν στην ερώτηση πού; Χρονικά: φανερώνουν χρόνο και απαντούν στην ερώτηση πότε; Τροπικά: φανερώνουν τρόπο και απαντούν στην ερώτηση πώς-, Ποσοτικά: φανερώνουν ποσό και απαντούν στην ερώτηση πόσο; Βεβαιωτικά: επιβεβαιώνουν κάτι Διστακτικό: φανερώνουν δισταγμό. Αρνητικά: φανερώνουν άρνηση.

ΧΡΗΣΗ ΤΟΥ «ΩΣ» ΚΑΙ ΤΟΥ «ΣΑΝ»

Στα τροπικά επιρρήματα ανήκουν και τα μόρια σαν και ως

Το μόριο σαν συνοδεύει ονόματα ή αντωνυμίες: •Όταν πρόκειται να δηλωθεί παρομοίωση:

Ψηλός σαν κυπαρίσσι.

• Όταν πρόκειται να δηλωθεί αιτία: Εσύ σαν φίλος έπρεπε να τον συμβουλέψεις

Το μόριο ως δηλώνει ιδιότητα ή αιτιολογική σχέση: Υπηρετεί ως καθηγητής (δήλωση ιδιότητας). Ως αδελφός έπρεπε να του συμπαρασταθείς (δήλωση αιτιολογι­κής σχέσης).

Το ουσιαστικό που εισάγεται με το ως έχει θέση κατηγορούμενου (δη­λαδή δίνει ιδιότητα στο υποκείμενο ή στο αντικείμενο της πρότασης)

175

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΤΙΚΟΣ ΠΙΝΑΚΑΣ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ 1. Τοπικό 2. Χρονικό 3 Τροπικό 4. Ποσοτικό 5. Βεβαιωτικά κ.ά.

ο Ερωτη­ πού. Ιηούθε.) πότε. ηώς. πόσο. ματικό

α Βεβαιωτικά κόπου κύηόα κάπως κάμποσο α Βεβαιωτικά 8. Αόριστα πουθενό κόπου κόπου αλλιώς τόσο να

αλλού πότε πότε ολλιώτικο όσο μάλιστα βέβαια εδώ άλλοτε έτοτ οσοδήποτε μάλιστα βέβαια

γ Δηκτι­ εκεί τότε μοξί μόνο βεβαιότατο κά αυτού τώρα όπως πολύ οριομένως

παντού ποτέ καθώς περισσότερο αλήθεια (αληθινά) σωστό 5 Αναφο­ εκεί που τότε που ως πιο αλήθεια (αληθινά) σωστό

ρικό όπου όποτε σον λίγο οπουδήποτε οποτεδήποτε καλό λιγάκι β Διστακτικά

ίσως Ε ηΑηο ομέσως κακά λιγότερο β Διστακτικά ίσως

κάτω ευθύς σιγά κομμάτι τάχα (τόχατε) ε. Διά­ καταγής κιόλας έξαφνα αρκειά δήθεν

φορο μέσα ήδη (άξαφνα σχεδόν πιθανόν έξω πια ξαφνικά) τουλόχιστοΜ άραγε (εΗ»ηρός μόλις ίσιο πάνω κάτω πίσω οκόμη Ιοκόμο] ωραία περίπου γ. Αρνητικά δεξιό πάλι χωριστό καθόλου όχι αριστερό ξανά μόνο διόλου δεΜ ψηλό συχνά μονάχα ολωσδιόλου μη|ν) χομηλά συνήθως (μονσχόΙ ολότελο όχι θέβοιο ηλόι ύστερα διαρκώς μάλλον διπλό έπεπο μεμιάς εξίσου κοντό ΚΟΙΟΠιν μονομιάς μόλις κλη. μακριό πρώτα επίσης οπένοντι πριν επικεφαλής γύρω πρωτύτερα ιδίως ολόγυρα νωρίς κυρίως μεταξύ οργά ειδεμή αναμεταξύ γρήγορο του κάκου ανόμεοο συνόμο τυχόν πέρα οδιάκοηα καλώς αντίπερα έγκαιρα ακριβώς βόρεια χτες εντελώς νότιο προχτές ευτυχώς σνσταλικά σήμερα εξής δυτικό Ιείψές ελληνικό βορειοανατο­ οηΟν'ε γαλλικά λικά ούριο χωριάτικο νοτιοανατο­ μεθαύριο κλπ λικά κλπ πέρ(υ|οι

πρόηεροι φέτος του χρόνου κλπ

176

Εηφρημαια

και γι' αυτό βρίσκεται στην ίδια πτώση και στον ίδιο αριθμό με τη λέξη στην οποία αναφέρεται:

Μια σημαντική ενέργεια χου Γεωργίου Παπανδρέου ως υπουργού Παιδείας

Όταν δεν πρόκειται για ιδιότητα με περιοριστική σημασία αλλά για κα­τάσταση, το ως· περιττεύει:

Η Ελλάδα ανακηρύχτηκε επίσημα μέλος (να είναι μέλος) του Συμ­βουλίου Ασφαλείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών για τη διετία 2005-2006 αλλά Η Ελλάδα ως μέλος του Συμβουλίου Ασφαλείας του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών

01 ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΕΣ ΤΟΥ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΟΣ

Το επίρρημα αποτελεί κυρίως προσδιορισμό του ρήματος, αλλά λει­τουργεί και ως προσδιορισμός άλλου επιρρήματος, ονόματος, επιθέτου, πρότασης ή τμήματος κειμένου. Στο σχεδιάγραμμα παρουσιάζονται οι λειτουργίες του επιρρήματος και χαρακτηριστικά παραδείγματα.

Το επίρρημα

Ι ηροοδιορίζίι

ρήμα Κθ(1θί«ι περίεργο

ΖΠ ουμηληρώνει

ρημο Πηγαίνει ηοντού

επώρημα Τρώει ηολύ

γρήγορο

ηροο6.ορ<(ι

Οκατω οροψος

Ι όνομο

Η Μορίο είνιη κολο

προοοιορίζει [Γ.δίΙΟ

Πολύ ευγενι­κός άνθρωπος

ηροοόιο;:<[ι ηροιοοπ

ΕυΓοχώς η Ορο-«Ίοτομόιηοε

προσδιόριζα Πίήμο κειμένου ( ΙΕηομίνως.

ηρίηει να ίροοοομε

177

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Σε ορισμένες περιπτώσεις το επίρρημα χρησιμοποιείται μόνο του στο λόγο, χωρίς να εξαρτάται από άλλο στοιχείο:

Ακριβώς! Εξαίσια! Καταπληκτικά! Αλίμονο! Έξοχα! Κρίμα! Άντε! θαυμάσια! Μακάρι! Εμπρός! θεσπέσια! Μπράβο!

Τρομερά! Υπέροχα! Φανταστικά! Φοβερά!

ΣΧΗΜΑΤΙΣΜΟΣ ΤΩΝ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ

Τα επιρρήματα σχηματίζονται κυρίως με Βάση επίθετα ή μετοχές της μέσης και της παθητικής φωνής:

απλός -ή -ό -> απλά καλός -ή -ό -» καλά προοδευτικός -ή -ό -> προοδευτικά βόρειος -α -ο -> Βόρεια ειλικρινής -ής -ό -» ειλικρινά αρκετός -ή ·ό -» αρκετά κόκκινος -η -ο -» κόκκινα επανειλημμένος -η -ο -» επανειλημμένα εκνευρισμένος -η -ο -> εκνευρισμένα

ΚΑΤΑΛΗΞΕΙΣ ΤΩΝ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ

Για τον σχηματισμό των επιθέτων χρησιμοποιείται κοτά κύριο λόγο η κατάληξη -α ή -ιά (χαρακτηριστική των επιρρημάτων της νέας ελλη­νικής) ή η λόγια κατάληξη -ως.

Μιλάει όμορφα. Συγκινήθηκα βαθιά. Είναι εμφανώς ταραγμένος

Τα περισσότερα επιρρήματα έχουν δύο τύπους: έναν σε -σ κι έναν σε -ως/ως.

αιφνιδιαστικά - αιφνιδιαστικώς, αιώνια - αιωνίως αντικειμενικά - αντικειμενικώς, έμπρακτα - εμπράκτως μάταια - ματαίως, έγκαιρα - εγκαίρως

178

Εηφρημαια

Διαφορετικές χρήσεις και σημασίες με Βάση την κατάληξη

Σε κάποιες περιπτώσεις οι δύο τύποι του ίδιου επιρρήματος δεν είναι συνώνυμοι, αλλά εμφανίζονται σε διαφορετικές χρήσεις και με δια­φορετικές σημασίες:

Αδιάκριτα (επίρρημα: χωρίς διακριτικότητα, ευγένεια): Με κοίταζε πολύ αδιάκριτα. Αδιακρίτως (επίρρημα: χωρίς εξαίρεση): Μας έδωσαν τις ίδιες ευκαι­ρίες αδιακρίτως φύλου. Προσοχή: πρέπει να λέμε και να γράφουμε αδιακρίτως φύλου και όχι αδιάκριτου φύλου.

Ακριβώς (επίρρημα: με ακρίβεια): Να κάνεις αυτό ακριβώς που σου είπα. ΑκριΒά (επίθετο: σε πολύ υψηλή τιμή): Αγοράζει πολύ ακριβά ρούχα.

Άμεσα (επίρρημα: χωρίς τη μεσολάβηση κάποιου): Η πρόσληψη μου έγινε άμεσα, χωρίς την έγκριση του διευθυντή προσωπικού. Αμέσως [επίρρημα: τώρα, γρήγορα): Ο γιατρός ήρθε αμέσως μόλις του τηλεφώνησα.

Απλά (επίρρημα: με απλό τρόπο, με απλά μέσα): Ντύνεται πολύ απλά. Απλώς (επίρρημα: μόνο): Ήθελα απλώς να σας δω.

Έκτακτα (επίρρημα: πολύ ωραία, θαυμάσια): Περάσαμε έκτακτα στην εκδρομή. Εκτάκτως (επίρρημα: ξαφνικό): Αναχώρησε εκτάκτως στο εξωτερικό.

Ενδεχομένως (επίρρημα: ίσως): Ενδεχομένως να έσφαλε στην εκτίμηση του. Ενδεχόμενα (επίθετο: πιθανά): θα διορθωθούν όλα το ενδεχόμενα λάθη.

Επομένως (επίρρημα: άρα): Μου ζήτησε συγγνώμη, επομένως έχει με­τανιώσει. Επόμενα [επίθετο: ακόλουθο): Τα επόμενα εικοσιτετράωρα είναι κρίσιμα.

179

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ευχάριστα (επίρρημα: ωραία): Περάσαμε πολύ ευχάριστα στην εκδή­λωση. Ευχαρίστως (επίρρημα: με προθυμία, με ευχαρίστηση): Πολύ ευχαρί­στως να μεταφέρω το μήνυμα σας.

Ιδιαίτερα (επίρρημα: κυρίως): Όλοι ήταν ευχαριστημένοι, ιδιαίτερα ο Κώ­στας. Ιδιαιτέρως (επίρρημα: με μυστικότητα): Με φώναξε να μου μιλήσει ιδι­αιτέρως.

Κοινώς (επίρρημα: από όλους): Η νέα τάξη πραγμάτων έγινε κοινώς αποδεκτή. Κοινά (επίθετο: χα συνηθισμένα): Τα κοινά, καθημερινά πράγματα είναι πολύ καθοριστικό σε κάθε συμβίωση.

Κυρίως (επίρρημα: ιδίως): Οι διορθώσεις αφορούσαν κυρίως λάθη. Κύρια (επίθετο: τα πιο σημαντικά): Τα κύρια στοιχεία του χαρακτήρα του είναι η καλοσύνη και η ευγένεια.

Πιθανώς /πιθανόν (επίρρημα: ίσως): Πιθανώς να μου μίλησες καινά μη σε άκουσα. Πιθανά (επίθετο: χα ενδεχόμενα): Τα πιθανά αίτια του δυστυχήματος είναι ακόμη άγνωστα.

Προηγουμένως (επίρρημα: πριν): θα έρθω, αφού όμως προηγουμένως σε ειδοποιήσω. Προηγούμενα (επίθετο: που προηγήθηκαν χρονικά): Τα προηγούμενα χρόνια ζούσαμε πιο άνετα από σήμερα.

Τέλεια (επίρρημα: υπέροχα, πολύ ωραία): Στις διακοπές περνάμε πάντα τέλεια. Τελείως (επίρρημα: εντελώς): Με αγνόησε τελείως αν και εγώ τον χαι­ρέτησα.

180

Εηφρημαια

ΠΑΡΑΘΕΤΙΚΑ ΤΩΝ ΕΠΙΡΡΗΜΑΤΩΝ Τα επιρρήματα σε -ο και -ια, που σχηματίζονται από τον πληθυντικό του ουδετέρου των επιθέτων σε -ος/-ός και -ύς. σχηματίζουν ηοροθετικά μονολεκτικά σε -τερα, -τατα ή περιφραστικό.

ΕΠΙΘΕΤΟ ΕΠΙΡΡΗΜΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΥΠΕΡβΕΠΚΟ ακριβός ακριβά ακριβότερα, πιο ακριβό ακριβότατα, πολύ ακριβά δυ'.ικος δυνοιό δυνατότερο, πιο&υνοιο δυνοτότατο. πολύ δυνατά ΰαρυς βαρβ θορυιερα. πιο βοριά βαρύτατα, πολύ βαριά ελο»ρύς ελοψριά Ελαφρύτερα, πιο ελαφριά ελαφρνιοτα. πολύ ελαφριά

Τα επίθετα πολύςκαι λίγοςσχημοτίζουν αντίστοιχα τα επιρρήματα πολύ και λίγο, που έχουν τα ακόλουθα παραθετικό:

ΕΠΙΘΕΤΟ ΕΠΙΡΡΗΜΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΟ πολ„; πολύ περισσότερο πόρο πολύ «γος λίγο λιγότερο πολύ λίγο (ελάχιστα!

Τα επιρρήματα νωρίς, (είμπρός, ύστερα σχηματίζουν συγκριτικό νωρί­τερα, μπροστύτερα, υστερότερα. Το συγκριτικό επίρρημα αρχύτεραδεν έχει ούτε θετικό ούτε υπερθετικό θαθμό. Το επίρρημα πρώτα σχηματίζει συγκριτικό πρωτύτερα και το επίρρημα γρήγορα σχηματίζει υπερθετικό το γρηγορότερο. Πολλά τοπικό επιρρήματα σχηματίζουν περιφραστικά παραθετικό:

ΕΠΙΡΡΗΜΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΟ κΑηο πιο κάτω πολύ κάτω ηίοω πιο ηίοω πολύπίοω έζω πιο έξω πολύεζω

Τα επιρρήματα σε -ως/ωςτων επιθέτων σε -ης, -ης. -ες σχηματίζουν παραθετικό σε -έστερα -έστοιααλλά και περιφραστικά:

ΕΠΙΡΡΗΜΑ ΣΥΓΚΡΙΤΙΚΟ ΥΠΕΡΘΕΤΙΚΟ Βϋβικώς επιεικέστερο, πιο επιεικώς επιεικέστερα πολύ επιεικώς ευμενώς ιυμ'Λίατερο. η.: (υμΓ.ως ευμενίσιοτο. πολύ ευμενώς

181

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Τα ποραθετικά έχουν πριν από τις καταλήξεις -χερα,-χαχα γράφονται: • Με ο 1-ότερα, -ότατα). σοφό - σοφότερα - σοφότατο • Με ω [-ώτερα. -ώτατα)-. όταν προέρχονται από τοπικά επιρρή­

ματα σε -ω: άνω - ανώτερα - ανώτατα • Με υ [-ύτερα, -ύτατα)-. ελαφριά - ελαφρύτερα - ελαφρύτατα

Εξαιρείται το νωρίτερα που γράφεται με ι.

182

Μόρια

Τα μόριο είναι μονοσύλλαβες άκλιτες λέξεις, που δεν ανήκουν στα μέρη του λόγου, αλλά εμείς τα χρησιμοποιούμε συχνά για διάφορες χρήσεις. Μόρια είναι οι λέξεις ας, αν, να, θα, για, μα και τα αχώριστα μόρια α-, ξε-

01 ΣΗΜΑΣΙΕΣ ΤΩΝ ΜΟΡΙΩΝ

• Το ας φανερώνει προτροπή ή συγκατάθεση: Ας φύγουμε. Ας γίνει το θέλημα Του.

• Το για φανερώνει προτροπή: Για έλα εδώ. Πα καθίστε φρόνιμα.

• Το θα φανερώνει: • Μέλλον: Θα σε πάρω τηλέφωνο, θα Βρεθούμε αύριο. • Το δυνατόν νο είχε συμβεί: θα ερχόμουν εάν δεν έβρεχε. • Το πιθανολογικό: θα χει φτάσει τώρα.

• Το να φανερώνει: • Επιθυμία, θέληση: Να βρεθούμε (θέλω να βρεθούμε). • Δείξη: Να, εκεί είναι τα παιδιά.

• Το μα φανερώνει όρκο: Μα τον θεό! Μα την αλήθεια!

• Το ξε- μπαίνει στην αρχή μιας λέξης και της δίνει αντίθετη σημα­σία:

κουμπώνω - ξεκουμπώνω, καθαρίζω - ξεκαθαρίζω διπλώνω - ξεδιπλώνω, κουράζομαι - ξεκουράζομαι

183

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

τρελαίνω - ξετρελαίνω Το αχώριστο μόριο ξε- συνδεόμενο με ορισμένες λέξεις έχει την έννοια του πολύ περισσότερα Τρελάθηκε μόλις είδε τον λογαριασμό. Ξετρελάθηκε από την ομορφιά της (τρελάθηκε ακόμα πιο πολύ).

• Το μόριο α- μπαίνει επίσης πάντοτε στην αρχή μιας λέξης και της δί­νει το αντίθετο νόημα από αυτό που έχει. Επειδή της στερεί τη σημα­σία της, λέγεται στερητικό: άγνωστος ακατόρθωτος, άχρηστος αδιάβαστος

Όταν η λέξη με την οποία συνδέεται αρχίζει από φωνήεν, το στε­ρητικό α- γίνεται αν- (για λόγους ευφωνίας): ανάξιος, ανούσιος, ανέκφραστος, ανείπωτος, ανεκδιήγητος, ανελέητος

Εξαιρούνται τα: αόρατος, άυπνος.

Ως μόρια, και μάλιστα αχώριστα, χρησιμοποιούμε και κάποιες άλλες λέξεις: • Τα αρχαία ευ- και δυσ-

Το ευ- έχει την έννοια του πολύ καλού, ευτυχία: πολύ καλή τύχη Το δυσ- την έννοια του πολύ κακού, δυστυχία: πολύ κακή τύχη

• Το τηλε- έχει την έννοια του από μακριά. τηλεφωνώ [•. μιλώ με κάποιον από μακριά) τηλεόραση [•. βλέπω πράγματα που γίνονται μακριά από μένα)

:8Λ

Προθέσεΐδ

Προθέσεις είναι οι άκλιτες λέξεις που μπαίνουν μπροστά από κλιτές λέξεις.

ΟΙ ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ ΤΗΣ ΝΕΑΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ

Με το βλέμμα στο απέραντο γαλάζιο. Πηγαίνω με το πόδια.

σε Σε τέλμα η οικονομία της Αυστραλίας. Το Βιβλίο σου είναι στο σπίτι (σε + το).

για Πληροφορίες για περιβαλλοντικά και οικολογικά θέματα. Έχω ένα γράμμα για σένα.

ως (σπάνια έως) Δεν θα έρθω ως την άλλη Βδομάδα. Ως πότε θα διαβάζεις;

προς θα συναντηθούμε προς το τέλος του μήνα. Τον συνάντησα πηγαίνοντας προς το γραφείο.

κατά Ήρθε κατά το μεσημέρι. Κοιμάται κατά τη διάρκεια της ημέρας.

185

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

μετά Πσιτσ ξαπλώνω λίγο μετά το μεσημεριανό φαγητό.

παρά Παρά τις αντιρρήσεις του, στο τέλος συμφωνήσαμε να πάμε σινεμά.

αντί θέλεις να πάμε Βόλτα αντί να μείνουμε μέσα;

από Από αύριο θα πηγαίνω κάθε μέρα στο γυμναστήριο. Το γράμμα είναι από τον Κώστα.

δίχως Έφυγε δίχως μια λέξη.

χωρίς θα κρυώσεις χωρίς ζακέτα. Δεν μπορείς να ψωνίσεις χωρίς χρήματα.

ίσαμε Το δέμα αυτό ζυγίζει ίσαμε 5 κιλά.

Οι πιο πολλές από αυτές τις προθέσεις είναι ίδιες με τις προθέσεις της αρχαίας ελληνικής, ενώ μερικές είναι κάπως αλλαγμένες. Ο ρόλος των προθέσεων μέσα στις προτάσεις είναι ο ίδιος με τον ρόλο των επιρρη­μάτων. Οι προθέσεις μαζί με το ουσιαστικό ή την αντωνυμία που τις ακολουθεί αποτελούν τους εμπρόθετους προσδιορισμούς, που, όπως και τα επιρρήματα, φανερώνουν πώς, πότε, πού και σε πόσο βαθμό γί­νεται η ενέργεια του ρήματος. Ισοδυναμούν δηλαδή με χρονικά, τοπικά, τροπικά και ποσοτικό επιρρήματα:

θα βρίσκομαι στη Λευκωσία (τοπικό επίρρημα). Μίλησε με σύνεση (τροπικό). 7σ τέλειωσε όλα σε τρεις μέρες (χρονικό). Η τιμή του ανέβηκε σε χιλιάδες λίρες (ποσοτικό επίρρημα).

184

Προθέσεις

Επισημάνσεις για τις προθέσεις

Όλες οι προθέσεις είναι άκλιτες. Οι προθέσεις με, σε, για, από, κατά, παρά, ίσαμε παθαίνουν έκθλιψη, δηλαδή χάνουν το τελευταίο τους γράμμα, όταν η αμέσως επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν:

με εσένα - μ'εσένα σε αυτόν - α αυτόν από όλους - απ' όλους για αυτό - γι'αυτό ίσαμε εδώ - ίσαμ'εδώ

Οι προθέσεις σε, από παθαίνουν αποκοπή, δηλαδή χάνουν το τελευταίο τους γράμμα, όταν συνοδεύουν τα οριστικά άρθρα:

στο ντουλάπι, στην Αθήνα, απ'το γραφείο, απ' την Ελλάδα

Συνηθισμένα λάθη στη γραφή των προθέσεων

Το σωστό είναι: • σπ'ό,πκαιόχισπ'σπ • περισσότεροι από έναν ή περισσότεροι του ενός και όχι περισσό­

τεροι από ένας • γι' αυτό και όχι γιαυτό • διά και όχι δια (είναι δισύλλαβη), αλλά για • ο επικεφαλής, του επικεφαλής, τον επικεφαλής, οι επικεφαλής

και όχι τον επικεφαλή, του επικεφαλούς • καθότι ή καθ' ότι και όχι καθ'ό,τι • μ' εμένα, μ' εσένα και όχι με μένα, με σένα • παρ' όλα αυτά και όχι παρόλα αυτά

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΑΠΑΡΧΑΙΩΜΕΝΕ! ΠΡΟΘΕΣΕΙΣ

Πολλές από τις αρχαίες προθέσεις έπαψαν να χρησιμοποιούνται ως απλές λέξεις μπροστά οπό ουσιαστικά ή αντωνυμίες. Όλες όμως συ­νεχίζουν να χρησιμοποιούνται ως πρώτο συνθετικό σε σύνθετες λέξεις:

εισέρχομαι, ενέχομαι, εκδίδω, εξάγω, προλαμβάνω, προσβάλλω, συνθέτω, ανατίμηση, διαβολή, κατάβαση, μετακινώ, παραλαβή, αμφίρροπος, αντίλογος, επίθεση, περιβάλλον, αποτινάσσω, υποβάλλω, υπερέχω

Ορισμένες από τις απαρχαιωμένες προθέσεις συνεχίζουν να χρησιμο­ποιούνται σε ειδικές χρήσεις (στα μαθηματικά) ή σε παγιωμένες εκ­φράσεις. Οι προθέσεις αυτές είναι οι εξής:

διά Η διά βίου μάθηση παρέχει εκπαιδευτικές ευκαιρίες σε όλη τη διάρκεια της ζωής.

εκ ή εξ (η πρόθεση εξ χρησιμοποιείται αντί της πρόθεσης εκ, ότον η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν)

Η εφημερίδα δημοσιεύει μια εκ βαθέων συνέντευξη του πρώην υπουργού. Μια νέα μέθοδος είναι η εξ αποστάσεως εκπαίδευση

εν

επί

Κίνδυνοι από τις ελλείψεις αστυνομικών, εν γνώσει του αρμόδιου υπουργού

Η αρχή της δεδηλωμένης [χης υποχρέωσης του βασιλιά να ορκίζει κυβέρνηση που έχει τη δεδηλωμένη προτίμηση του εκλογικού σώματος, δηλαδή την πλειοψηφία), ορίζεται το 1Θ75 επί Χαριλάου Τρικούπη.

περί

προ

188

Μιλούσαμε περί ανέμων και υδάτων.

Μου τηλεφώνησε προ ολίγου. Έχει φύγει προ πολλού.

Προθέσεις

υπέρ Κινεζική παρέμβαση υπέρ της εκεχειρίας στη Γάζα.

υπό Η συμφωνία θα επιτευχθεί υπό όρους.

Πολύ συχνά αρκετές από τις αρχαίες προθέσεις, όταν χρησιμοποιούνται πριν από ουσιαστικά ή αντωνυμίες ή πρώτα συνθετικά σύνθετων λέξε­ων (ουσιαστικών, επιθέτων, ρημάτων), υφίστανται φθογγολογικές με­ταβολές που τις καθιστούν αγνώριστες για όσους δεν έχουν γνώση της αρχαίας ελληνικής:

εκ:Όταν η επόμενη λέξη αρχίζει από φωνήεν, η πρόθεση μετατρέπεται σε εξ:

εξ ανάγκης, εξολοκλήρου, εξαντικειμένου(χωρίς απόστροφο μετά το ξ, γιατί δεν έγινε έκθλιψη φωνήεντος) εξάγω, εξέρχομαι

εν: Το ν της πρόθεσης υφίσταται διάφορες μεταβολές, ανάλογα με το πώς αρχίζει η λέξη με την οποία ενώνεται για να δημιουργηθεί μια σύν­θετη λέξη:

• Αν η λέξη αρχίζει από φωνήεν ή ν. το ν δεν αλλάζει: εναλλαγή (εν + αλλαγή) ενάγω (εν + άγω) ενέχομαι (εν + έχομαι), έννομος (εν + νόμος)

• Αν η λέξη που αποτελεί το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από σύμ­φωνο κ, γ, χ, το ν της πρόθεσης εν μεταβάλλεται σε γ:

εγκαταλείπω (εν + καταλείπω), έγγαμος[εν + γάμος) εγγράφω (εν + γράφω), εγχεψίζω (εν + χειρίζω)

• Αν η λέξη που αποτελεί το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από σύμ­φωνο π. β, φ. ψ. το ν της πρόθεσης εν μετατρέπεται σε μ:

εμπνέω (εν + πνέω), εμπόλεμος (εν + πόλεμος). εμβολή (εν + βολή) έμφυτος (εν + φύση), έμφαση (εν + φάση). έμψυχος (εν + ψυχή)

•Όταν το δεύτερο συνθετικό είναι λέξη που αρχίζει από σύμφωνο μ, λ, ρ. το ν της πρόθεσης εν αφομοιώνεται με το σύμφωνο που ακολουθεί:

εμμένω (εν + μένω), έμμεσος (εν + μέσος), ελλείπω (εν + λείπω), έρρινος (εν + ρινός)

189

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

συν: Το ν της πρόθεσης υφίσταται τις ίδιες ακριβώς φθογγολογικές με­ταβολές τις οποίες υφίσταται το ω της πρόθεσης εν-.

• Αν η λέξη με την οποία ενώνεται η πρόθεση συν αρχίζει από σύμφωνο κ, γ, χ, το ν της πρόθεσης μεταβάλλεται σε γ:

συγκίνηση (συν + κίνηση), συγγραφή (συν + γραφή) συγγνώμη (συν + γνώμη), συγχαίρω (συν + χαίρω)

• Αν η λέξη που αποτελεί το δεύτερο συνθετικό αρχίζει από σύμ­φωνο π. β. φ. ψ. το ν της πρόθεσης γίνεται μ

συμπάσχω (συν + πάσχω), συμβιώνω (συν + βιώνω) συμφέρω (συν + φέρω), συμψηφίζω (συν + ψηφίζω)

• Αν η λέξη με την οποία συντίθεται η πρόθεση αρχίζει από μ, λ, ρ, τότε το ν της πρόθεσης αφομοιώνεται με το σύμφωνο που ακολουθεί:

συμμαθητής (συν + μαθητής), συλλέγω (συν + λέγω). συρροή (συν + ροή)

κατά: Στην πρόθεση αυτή μεταβάλλεται είτε το τελευταίο είτε τα δύο τε­λευταία γράμματα.

•Όταν η λέξη που ακολουθεί την πρόθεση κατά αρχίζει από φω­νήεν, τότε το τελευταίο α της πρόθεσης εκθλίβεται:

κατ'άλλους [καιά + άλλους) κατεργασία (κατά + εργασία)

• Αν όμως το αρχικό φωνήεν της λέξης που ακολουθεί στην αρ­χαία ελληνική ήταν δασυνόμενο (έπαιρνε δασεία), τότε η πρόθε­ση κατά μεταβάλλεται σε καθ:

καθ'ημάς [κατά + ημάς), κάθοδος (κατά + οδός) καθορίζω (κατά + ορίζω), καθυστερώ (κατά + υστερώ)

μετά και αντί:Ό,τι ισχύει για την πρόθεση κατά ισχύει ακριβώς και για τις προθέσεις μετά και αντί

• Αν η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν, οι προθέσεις αποβάλλουν το τελικό α ή Ι:

μετέχω (μετά + έχω), μετέρχομαι (μετά + έρχομαι) αντέχω (αντί + έχω), αντεπίθεση (αντί + επίθεση)

• Όταν όμως η λέξη που ακολουθεί αρχίζει από φωνήεν δασυ­νόμενο. τότε μετατρέπονται σε μεθ ή ανθ αντίστοιχα:

μέθοδος (μετά + οδός), μεθεπόμενος (μετά + επόμενος) ανθέλληνας[αντΊ +Έλληνας), ανθενωτικός (αντί + ενωτικός)

190

Προθέσεις

Εξαίρεση αποτελεί η λέξη μεθαύριο. Κανονικά έπρεπε να είναι «μεταύριο», γιατί το αύριο δεν ήταν δαουνόμενο.

Προθέσεις και μαθηματικά

Στο Μαθηματικά χρησιμοποιούνται οι προθέσεις της αρχαίας ελληνικής γλώσσας συν, επί, διό, πλην και μείον.

Πρόθεση Σημασία Παράδειγμα συν και δέκα συν πέντε επί φορές τρία επί έξι διά μοιρασμένο σε δώδεκα διά τέσσερα

πλην από τριάντα πλην είκοσι έξι μείον από είκοσι μείον έντεκα

Απαρχαιωμένες προθέσεις σε παγιωμένες εκφράσεις

Όπως αναφέρθηκε, πολλές από τις αρχαίες προθέσεις -αν και δεν απο­τελούν μέρος του γλωσσικού συστήματος της Νέας Ελληνικής- συνε­χίζουν να χρησιμοποιούνται:

• σε παγιωμένες εκφράσεις προσδίδοντας λόγιο ύφος στο κείμενο: εν μια και μόνη νυκτί, εξ ιδίων τα αλλότρια

• σε καθιερωμένη ορολογία: άνευ όρων

• στον καθημερινό προφορικό λόγο: άνευ προηγουμένου, εκ πείρας

Παρακάτω παρουσιάζονται μερικές τέτοιες εκφράσεις: άνευ αιδούς (χωρίς ντροπή): 0 δήμαρχος δήλωσε άνευ αιδούς ότι θα προ­

χωρήσει στη μετατροπή της παιδικής χαράς σε χώρο στάθμευσης. άνευ αποδοχών (αμιοθί): Πήρε άδεια άνευ αποδοχών. άνευ αποχρώντος λόγου (χωρίς σοβαρό λόγο): Τιμωρήθηκε σκληρά

άνευ αποχρώντος λόγου.

19!

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

άνευ διδασκάλου (χωρίς δάσκαλο): Εκμάθηση χης γαλλικής άνευ διδα­σκάλου.

άνευ ετέρας προειδοποιήσεως (χωρίς άλλη προειδοποίηση): Οφείλετε να παρουσιαστείτε στην υπηρεσία άνευ αέρας προειδοποιήσεως

άνευλόγου/καθυστερήσεως/αξίας/όρων/προηγουμένου/ουσίας/ση-μασίας/φόβου και πάθους (χωρίς λόγο, καθυστέρηση, αξία κ.λπ.): Έκανε τόση φασαρία άνευ λόγου. Η επιτυχία της συναυλίας ήταν άνευ προηγουμένου. Η κατάθεση του είναι άνευ σημασίας.

από θεού άρξασθε (μεταφορικά: ας κάνουμε πρώτα την προσευχή μας. ας αρχίσουμε την εργασία μας επικαλούμενοι τη Βοήθεια του θεού): θεωρούμε απαραίτητο το «από θεού άρξασθε», το οποίο σημαίνει ότι η τελετή θα ξεκινήσει με αγιασμό.

από καθέδρας (με ύφος αυθεντικό, δογματικό, λατινικά βχοαΙπβάΓα): Ομι­λεί από καθέδρας (ομιλεί με ύφος που δεν επιδέχεται αντίρρηση)

από καιρού εις καιρόν [κάποτε, κατά διαστήματα): Συναντιόμαστε από καιρού εις καιρόν.

από καρδίας (από την καρδιά μου): Σε συγχαίρω από καρδίας [•. θερμά συγχαρητήρια).

από καταβολής κόσμου (από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου): Από καταβολής κόσμου οι άνθρωποι γεννιούνται και πεθαίνουν.

από κορυφής μέχρι ονύχων (από την κορυφή μέχρι τα νύχια): Η μου­σική του συγκλόνιζε από κορυφής μέχρι ονύχων.

από κύλικος μέχρι χειλέων πολλά ηέλει (μέχρι να φέρεις το ποτήρι στα χείλη πολλά μπορεί να συμβούν). Αρχαιοελληνική παροιμία που εκφράζει την αστάθεια της τύχης, την αιφνίδια ολλαγή που μπορεί να προκύψει στη ζωή μας; Η οικοδομή προβλέπεται να ολοκληρωθεί μέχρι το καλοκαίρι, αλλά από κύλικος μέχρι χειλέων πολλά πέλει.

από μηχανής θεός (απροσδόκητη βοήθεια από άνθρωπο ή κάποιο γε­γονός που μας βγάζει από μια ιδιαίτερα δύσκολη και αδιέξοδη κατάσταση δίνοντας λύση στο πρόβλημα). Η έκφραση προέρχε­ται από την αρχαία ελληνική τραγωδία και συγκεκριμένα από το θεατρικό τέχνασμα με το οποίο οι τραγικοί ποιητές εμφάνιζαν στη σκηνή με τη βοήθεια της «μηχανής», δηλαδή ενός ξύλινου γερανού, ένο θεό που έδινε λύση στην αδιέξοδη πλοκή του έρ­γου. Η φράση πέρασε στα λατινικά ως "όθυβ ΘΧ Π7ατ/ι/ησ"και από εκεί σε όλες σχεδόν τις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες: Ως

192

Προθέσεις

άλλος «από μηχανής θεός» ο Χ έσωσε με ένα θεαματικό γκολ την ομάδα του. που ως εκείνο το σημείο είχε «κολλήσει» στο 2-2.

από τούδε και εις το εξής (από τώρα και ύστερα): 0 υπουργός δήλωσε ότι από τούδε και εις το εξής οι πιστώσεις για εξοπλισμό θα δίδο­νται αποκλειστικά και μόνον από τον Τακτικό Προϋπολογισμό.

δι' άλλης οδού (Ματθ. 2. 12, από άλλο δρόμο- μεταφορικά: χρησιμο­ποιώντας άλλους τρόπους για την επίτευξη ενός στόχου): Όσο κι αν προσπάθησα, στάθηκε αδύνατον να δω τον υπουργό, γι αυτό θα φροντίσω πλέον να τον προσεγγίσω δι'άλλης οδού.

δι' εσχάτην προδοσίαν (για σοβαρή εγκληματική πράξη κατά της ασφά­λειας ή του νόμιμου πολιτικού καθεστώτος της πατρίδας του): Καταδικάστηκε σε θάνατο δι'εσχάτην προδοσία.

διά Βίου (σε όλη τη ζωή. συνεχώς): Διό βίου μάθηση νοείται κάθε δρα­στηριότητα μάθησης στην οποία συμμετέχουν ενήλικοι σε όλη τη διάρκεια της ζωής τους.

διά Βοής (με φωνές επιδοκιμασίας ή αποδοκιμασίας): Η Γενική Συνέ­λευση εξέλεξε διό βοής τον επόμενο Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ.

διά γυμνού οφθαλμού (με γυμνό μάτι): 0 νυχτερινός ουρανός γοήτευε τους λαούς του κόσμου που τον παρατηρούσαν μόνο διά γυμνού οφθαλμού.

διά γυναικός ερρύη τα φαύλα (από τη γυναίκα προήλθαν τα κακά). Φράση του Θεόφιλου στην Εικασία για να λάβει την απάντηση «διά γυναικός πηγάζει τα κρείττονα», δηλαδή από τη γυναίκα πη­γάζουν τα καλύτερο (εννοώντας την Παναγία που γέννησε τον Χριστό).

διά ζώσης (προφορικά και από κοντά): Οι εκπαιδευτές θα μπορούν διά ζώσης να αποσαφηνίσουν δυσνόητα σημεία ώστε οι εκπαιδευό­μενοι να κατανοήσουν πληρέστερα το γνωστικό αντικείμενο.

διά θαλάσσης (για συγκοινωνία, μεταφορές κλπ. που γίνονται από τη θάλασσα, με πλοίο): Μεταφορές εμπορευμάτων διά θαλάσσης.

διά μαγείας (μεταφορικό: ξαφνικά, απρόσμενα): Τα φαινόμενα διαφθο­ράς δεν εξαφανίζονται διό μαγείας.

διά μακρών (διεξοδικά, με πολλά λόγιο): Μου διηγήθηκε διά μακρών τον πόνο, τον καημό και τους φόβους του.

διά μέσου (μέσο από, ανάμεσα σε): Η προέλαση γινόταν διά μέσου δύ­σβατων περιοχών.

διά ξηράς (για συγκοινωνία, μεταφορές κλπ. που γίνονται από την ξηρά

193

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

και όχι από τη θάλασσα): Ταξίδεψε διά ξηράς στη Ρωσία και έγρα­ψε ένα ταξιδιωτικό οδηγό.

διά παν ενδεχόμενο (για κάθε πιθανή περίσταση): 0 καιρός είναι καλός, αλλά διά παν ενδεχόμενο πάρε και μια ομπρέλα μαζί σου.

διά παντός (για πάντα, οριστικά): Διά παντός αποκλεισμός αθλητή για πρωτοφανή αντιαθλητική ενέργεια.

διά πυρός και σιδήρου (μέσα από τπ φωτιά και τον πόλεμο- μεταφορι­κά: με κάθε μέσο, με τη Βία- πάρα πολύ δύσκολα): Η εταιρεία πέ­ρασε διά πυρός και σιδήρου μέχρι να καταφέρει να καταξιωθεί στην παγκόσμια αγορά.

διό ταύτα: (ως εισαγωγικό απόφασης: γι" αυτούς τους λόγους) / το διά ταύτα (το συμπέρασμα): Η πρόταση έχει και άρωμα εκλογών, κα­θώς στο διά ταύτα αναφέρεται πως «είναι σφόδρα πιθανή η διά­λυση της Βουλής».

διά της απουσίας (με την απουσία): Έλαμψε διά της απουσίας του! διά της Βίας (με τη Βία): Οι αστυνομικοί διέλυσαν διά της Βίας το συγκε­

ντρωμένο πλήθος. διά της διπλωματικής οδού (χρησιμοποιώντας διπλωματικές μεθό­

δους και μέσα): Υπέρ της επιβολής κυρώσεων στο Ιράν τάχθηκε η Γερμανίδα καγκελάριος σε περίπτωση που δεν επιτευχθεί πρό­οδος διά της διπλωματικής οδού.

διά της εις άτοπον απαγωγής (με τη μέθοδο της απαγωγής σε άτοπο, δηλαδή της συλλογιστικής μεθόδου κατά την οποία αποδεικνύε­ται η αλήθεια μιας πρότασης με Βάση το γεγονός ότι η αντίθετη της είναι ψευδής ή λανθασμένη: αφού δεν μπορεί να είναι σω­στό ούτε το α ούτε το Β ούτε το γ, τότε είναι σωστό το δ). Στα λα­τινικά Γβάυεϊιο αά οόευΓάυιν.

διά τον φόΒον των Ιουδαίων (λέγεται από κάποιον που θέλει να τονίσει ότι έχει πάρει όλα τα απαραίτητα προφυλακτικά μέτρα σε μια δε­δομένη περίπτωση): Απέφυγαν-διά τονφόθο των Ιουδαίων- την πώληση και προχώρησαν σε μακροχρόνιες μισθώσεις κρατικών τουριστικών ακινήτων.

διά χειρός (με το χέρι, αναφέρεται σε ζωγραφικά έργα): Εικόνισμα διά χεψός Φωτίου Κόντογλου.

εις (ες) αύριον τα σπουδαία (ας αφήσουμε νια αύριο τα πιο σημαντικό). Φράση που λέγεται -συχνά ειρωνικά- όταν προτείνουμε την αναβολή ή τη χρονική μετάθεση αποφάσεων ή ενεργειών, επι-

ΙΜ

Προθέσεις

καλούμενοι τη σπουδαιότητα τους. Ειπώθηκε από τον Θηβαίο στρατηγό Αρχία, φίλο των Σπαρτιατών, ο οποίος, όταν σε ένα συ­μπόσιο κάποιος του επέδωσε ένα γράμμα, που περιείχε την πληροφορία ότι κινδύνευε από τους δημοκρατικούς και τον Πε­λοπίδα, εκείνος -ηόνω στο γλέντι και μεθυσμένος από τη δύνα­μη και την εξουσία του- αμέλησε να το ανοίξει. Αντί λοιπόν να διαβάσει την επιστολή, την έβαλε στην άκρη σχολιάζοντας: «ες αύριον τα σπουδαία». Σε λίγο πλήρωσε το κόστος αυτής της ανα­βολής: δολοφονήθηκε και ο ίδιος και οι φίλοι του (Πλούταρχου. Βίος Πελοπίδα, 10).

εις αιωνίους μονάς (στον άλλο κόσμο, στον ουρανό, αναφέρεται για άνθρωπο που έχει πεθάνει): Απεδήμησεν ε/ς αιωνίους μονάς.

εις ανώτερα (ευχή για ακόμη μεγαλύτερη επιτυχία, πρόοδο, και ειρω­νικά, όταν κάποιος αποτύχει ή κάνει μια αξιόμεμπτη πράξη): Ο παππούς μόλις είδε το πτυχίο μου, με φίλησε συγκινημένος και μου ευχήθηκε «εις ανώτερα».

εις επήκοον (φανερά, μπροστά σε όλους): Τον έβρισε εις επήκοον όλων. εις εηίμετρον (επιπλέον, επιπροσθέτως): Όχι μόνο δεν μου κατέβαλε τη

χρηματική αποζημίωση, αλλά εις επίμετρο υπέβαλε μήνυση ενα­ντίον μου.

εις επίρρωσιν (σε ενίσχυση, για στήριξη): Σωρεία νέων και δυσοίωνων στοιχείων καταδεικνύουν πως βαθαίνει η ύφεση στην Ευρωπαϊκή Ένωση, εις επίρρωσιν των εκτιμήσεων της Ευρωπαϊκής Επιτρο­πής, που θεωρεί αναγκαία την υιοθέτηση του πακέτου 200 δια. ευρώ για την τόνωση της οικονομίας.

εις μάτην (μάταια, Ψαλμός\26}. Περίμενε εις μάτην χρόνια και χρόνια. εις τας αγκάλας του Μορφέως [μεταφορικά, σε βαθύ ύπνο): Ήταν πα­

ραδομένη εις τας αγκάλας του Μορφέως, όταν χτύπησε το τηλέ­φωνο.

εις το διηνεκές (για πάντα): Η Τράπεζα ανέλαβε να καλύπτει εις το διη­νεκές όλες τις προβλεπόμενες από τον κανονισμό παροχές του Ταμείου Ασφάλισης Προσωπικού.

εις το εηανιδείν (χαιρετισμός τον οποίο απευθύνουμε σε κάποιον τη στιγμή που χωριζόμαστε απ' αυτόν και εκφράζει την ευχή για μελλοντική επανασυνάντηση. Το επον/δείνείναι απαρέμφατο αο­ρίστου του ρήματος επανορώ: επαναΒλέπω]-. Χάρηκα που συνα­ντηθήκαμε. Γεια. και εις το εηανιδείν.

195

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

εις το πυρ το εξώτερον (στην κόλαση, σε αιώνιο καταδίκη, σε αιώνια κατάρα, Ματθ. 8.12): Η Ορθόδοξη και η Καθολική Εκκλησία κλι­μακώνουν την αντίδραση τους κατά του «Βλάσφημου» Κώδικα Ντα Βΐντσι και καταδικάζουν το βιβλίο και την ταινία εις το πυρ το εξώτερον.

εις τον αιώνα τον άπαντα (αιώνια, για πάντα): Δεν θέλω να σε δω μπρο­στά μου εις τον αιώνα τον άπαντα.

εις υγείαν (στην υγεία, ευχή σε πρόποση ή σε κάποιον που φταρνίζε­ται): «Εις υγείαν του λεβέντη μας» φώναζαν και τσούγκριζαν τα ποτήρια.

εις ώτα μη ακουόντων (σε αυτιά ανθρώπων που δεν ακούν): «Ειςώτα μη ακουόντων» εκθέτουν τα προβλήματα τους οι συνταξιούχοι, οι οποίοι κατά τα τρία τελευταία χρόνια είχαν 27 συναντήσεις με πρωθυπουργούς, υπουργούς και αρχηγούς κομμάτων.

εκ θαθέων (από τα βάθη της ψυχής). Η φράση προέρχεται από την αρχή του Ψαλμού 129 «εκ βαθέων εκέκραξά σοι, Κύριε...»: «Ντρέπο­μαι γι' αυτό που ήμουν, γι' αυτό που έκανα» λέει στην εκ Βαθέων εξομολόγηση του ο Χ. Στα λατινικά άθ ρΓο{υπάί5.

εκ βάθους καρδίας (από τα βάθη της καρδιάς): θέλω να ευχαριστήσω θερμότατα εκ βάθους καρδίας τους οργανωτές της σημερινής εκ­δήλωσης. Στα λατινικά αο ίσιο ρβεΙοΓβ.

εκ βάθρων (από τα θεμέλια, από τις ρίζες): Η παιδεία χρειάζεται ανα­μόρφωση εκ Βόθρων.

εκ γενετής (από τη στιγμή της γέννησης, από γεννησιμιού): Ορισμένα φάρμακα έχουν τερατογενείς επιδράσεις πάνω στο έμβρυο και μπορεί να προκαλέσουν σοβαρές, εκ γενετής ανωμαλίες στα παι­διά.

εκ διαμέτρου αντίθετος (εντελώς αντίθετος): Ο αδελφός μου είναι εκ διαμέτρου αντίθετος χαρακτήρας.

εκ θεμελίων (συθέμελα, οπό τα θεμέλια): Οι υπουργοί Γεωργίας της ΕΕ ενέκριναν σήμερα μια εκ θεμελίων μεταρρύθμιση της Κοινής Γε­ωργικής Πολιτικής.

εκ μέρους (από τη μεριά): Κατά τις τελευταίες συνεδριάσεις διατυπώ­θηκαν εκ μέρους ορισμένων μελών σημαντικές αντιρρήσεις.

εκ νεότητας μου (από τον καιρό της νιότης μου. από τον γνωστό στίχο «εκ νεότητας μου πολλά πολεμεί με πάθη», που ψάλλεται στις παρακλήσεις του Δεκαπενταύγουστου).

ΙΜ

Προθέσεις

εκ νέου [πάλι, ξανά): Αρχίζουν εκ νέου χα έργα για την ανάπλαση του Πεδίου του Άρεως.

εκ παραδρομής (από απροοεξία. από αβλεψία): Σας ενημερώνουμε ότι εκ παραδρομής αναφέρεται λανθασμένα στη διακήρυξη ότι η χρη­ματοδότηση του έργου είναι από ίδιους πόρους του Δήμου.

εκ πείρας (από εμπειρία, από πείρο): Άκουσε με, σου μιλάω εκ πείρας. εκ πεποιθήσεως (σύμφωνα με τις αρχές του): Είναι εκ πεποιθήσεως

άθεος. εκ περιτροπής (εναλλακτικά, διαδοχικά): Πρόκειται για μια σύμβαση με­

ρικής και εκ περιτροπής εργασίας, τρεις μέρες την εβδομάδα για δύο ώρες τη μέρα.

εκ προθέσεως (από πρόθεση): Του απσγγέλθηκαν κατηγορίες για εμπρη­σμό δασικής έκτασης εκ προθέσεως.

εκ προμελέτης (προμελετημένα, με εκ των προτέρων σχεδιασμό): Στοι­χειοθετείται το παζλ των αποδείξεων ότι το σκάνδαλο του επιμο-λυαμένου γάλακτος με μελαμίνη στην Κίνα ήταν έγκλημα εκ προ­μελέτης.

εκ προοιμίου (εξαρχής): Η σερβική κυβέρνηση αποφάσισε να ακυρώσει εκ προοιμίου την επικείμενη κήρυξη ανεξαρτησίας του ΚοσόΒου.

εκ πρώτης όψεως (από πρώτη ματιά): Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο έκρινε ότι στις προσφυγές αυτές υπάρχει εκ πρώτης όψεως υπόθεση προς διερεύνηση. Στα λατινικά ρήπια (αάε.

εκ συμπτώσεως (κατά σύμπτωση): Η πτώση του καθεστώτος Φράνκο σηματοδοτήθηκε εκ συμπτώσεως από τη μεγαλύτερη νίκη της Μπαρτσελόνα (του Γιόχαν Κρόιφ) επί της Ρεάλ, 5-0 την περίοδο 1973/74.

εκ συστάσεως (από την ίδρυση): Η Εκκλησία και η Παιδεία είναι θεσμοί που ισχύουν εκ συστάσεως του ελληνικού κράτους.

εκ συστήματος (από σύστημα): Ει'νσι κακοπληρωτής εκ συστήματος. εκ του ασφαλούς (από ασφαλή θέση): Έχει τη δουλειά του, το σπίτι του.

τον καλό μισθό του και μιλά εκ του ασφαλούς. εκ του αφανούς (κρυφά): Σε πολλές περιπτώσεις δεν έχει σημασία ποιος

είναι ο ηγέτης, αλλά ποιοι εκ του αφανούς τον διευθύνουν. εκ του μη όντος (από το τίποτα): Δημιούργησε ολόκληρη φασαρία εκ του

μη όντος. εκ του μηδενός (από το μηδέν): Ευτύχησαν να κάνουν περιουσία στο

εξωτερικό εκ του μηδενός.

197

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

εκ του περισσεύματος της καρδίας (από το περίσσευμα της καρδιάς, από τη γενναιοδωρία των αισθημάτων- Ματθ. 12. 3ώ και Λουκά 6.45: «εκ γαρ του περισσεύματος της καρδίας το στόμα λαλεί»): Η επιστημονική δημοσιογραφία γίνεται αφιλοκερδώς και εκ του περισσεύματος της καρδίας.

έκτου πλησίον (από κοντά): Η Επιτροπή παρακολούθησε εκ του πλησίον την απόδοση του συστήματος ελέγχου της ασφάλειας των τροφί­μων στην Ελλάδα.

εκ του πονηρού (με πονηρή διάθεση): «Εκ του πονηρού» χαρακτήρισε η κυβέρνηση τα νέα ανθελληνικά δημοσιεύματα μερίδας του αμε­ρικανικού, κυρίως. Τύπου, για το θέμα της τρομοκρατίας.

εκ του προχείρου (πρόχειρα): Ας προβληματιστούμε και ας μη σπεύ­σουμε να Βγάλουμε συμπεράσματα εκ του προχείρου.

εκ του σύνεγγυς (από πολύ κοντά): Την ανάγκη να συνεχιστούν οι εκ του σύνεγγυς συνομιλίες για το Κυπριακό, που διακόπηκαν τον Νο­έμβριο, υπογράμμισε ο πρωθυπουργός.

εκ του συστάδην (από κοντό): Η έκφραση χρησιμοποιείται μόνο στις φράσεις «εκ του συστάδην» (από κοντά) και «μάχη εκ του συστά­δην» (μάχη σώμα με σώμα).

εκ των ένδον (από μέσα): Ως φίλος έζησε την κατάσταση εκ των ένδον. εκ των ενόντων (με ό,τι υπάρχει, όπως όπως): Τα σκηνικά της σχολικής

παράστασης έγιναν εκ των ενόντων. εκ των έξω (από έξω): Ο μελετητής δεν ήταν ένας απλός εκ των έξω πα­

ρατηρητής, αλλά είχε άμεση εμπλοκή στα γεγονότα που μελετούσε. εκ των πραγμάτων (όπως έχουν τα πράγματα): Εκ των πραγμάτων, η

χρηματοδότηση των υποδομών του Ιδρύματος, μέσω των σχετι­κών κονδυλίων για την Παιδεία, είναι καθοριστικής σημασίας για τη λειτουργία και ανάπτυξη του Ιδρύματος

εκ των προτέρων (από πριν): Ο Καντ θεωρεί την αιτία {αιτιότητα} μια κα­τηγορία νοητική {όπως ο χώρος, ο χρόνος, η ουσία), υποκειμενι­κή, που υπάρχει «εκ των προτέρων», πριν από κάθε εμπειρία (: γνώσεις εκ των προτέρων, με αντικειμενική αλήθεια, είναι οι μαθηματικές). Η έκφραση χρησιμοποιείται και στην αλληλογρα­φία τυπικά, όταν ευχαριστούμε κάποιον για κάτι που θέλουμε και ελπίζουμε να μας δώσει μελλοντικά: Ξέρω ότι δεν ζητάω κάτι εύκολο, αλλά σας ευχαριστώ εκ των προτέρων για την όποια Βοή­θεια σας. Στα λατινικά ορήοπ.

;93

Προθέσεις

εκ των έσω (από μέσο): Η κατάσταση εξετάζεται εκ των έσω. εκ των υστέρων (έπειτα): Οι γονείς εφαρμόζουν λανθασμένη προσέγγιση

σε ό, τι αφορά την ψηφιακή ασφάλεια των παιδιών τους, αφού συ­νηθίζουν να ελέγχουν εκ των υστέρων τις ιστοσελίδες που αυτά επισκέπτονται. Στα λατινικά αροείβάοή.

εκ των ων ουκ άνευ (αναφέρεται σε πράγμα, στοιχείο ή ιδιότητα που είναι απαραίτητα ή αναντικατάστατα σε κάτι ή για κάτι): Η συμμε­τοχή τόσο του Ισραήλ όσο και των Παλαιστινίων στη λύση του με­σανατολικού προβλήματος είναι αναντίρρητα εκ των ων ουκ άνευ. Στα λατινικά είπε σι/σ ποπ.

εκ φύσεως [από τη φύση, εξαιτίας του χαρακτήρα κάποιου/ων): Κυ­κλοφορεί ένας μύθος, εδώ και κάτι αιώνες, ότι οι άνδρες είναι εκ φύσεως πολυγαμικά όντα, ενώ οι γυναίκες είναι εκ φύσεως μο­νογαμικά.

εν αγνοία (αγνοώντας, μη γνωρίζοντας): Ενεργήσαμε έτσι εν αγνοία των σχετικών επιπτώσεων.

εν αδαμιαία περιβολή (ολόγυμνος/η): Η αστυνομία συνέλαβε έναν άν­δρα ο οποίος έτρεχε στον δρόμο «εν αδαμιαία περιβολή».

εν αδίκω (είμαι) (έχω άδικο): Το δικαστήριο θα κρίνει ποιος είναι ενδι-καίω και ποιος εν αδίκω.

εν αμύνη (σε άμυνα, αποκρούοντας επίθεση): Ο κατηγορούμενος δή­λωσε ότι πυροβόλησε ευρισκόμενος εν αμύνη.

εν ανάγκη (σε περίπτωση ανάγκης): Ορίζουμε τώρα μια συγκεκριμένη ημερομηνία και εν ανάγκη την αλλάζουμε.

εν αναμονή (περιμένοντας): Η ανάκριση συνεχίζεται εν αναμονή του πο­ρίσματος της Βαλλιστικής έκθεσης.

εν ανεπάρκεια (όταν υπάρχει έλλειψη επάρκειας, οναγκαίας ποσότη­τας, ποιότητας, δύναμης, ικανότητας κλπ.): 7Ό νερό από φυσικό είδος «εν αφθονία» μετατράπηκε τα τελευταία έτη σε εμπορικό εί­δος «εν ανεπάρκεια».

εν αντιθέσει (αντίθετα): Εν αντιθέσει με την αντίληψη που επικρατεί, η σοκολάτα περιέχει περιορισμένη ποσότητα καφεΐνης.

εν απαρτία (σε απαρτία): Το Διοικητικό Συμβούλιο ευρίσκεται εν απαρτία εάν παρίστανται τουλάχιστον πέντε από τα μέλη του.

εν αποστρατεία (σε αποστρατεία): 0 νέος πρόεδρος των ΗΠΑ τοποθέτησε στην κεφαλή της Εθνικής Υπηρεσίας Πληροφοριών ένα ναύαρχο εν αποστρατεία.

199

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

εν απουσία (σε περίοδο απουσίας κάποιου): Ήμουν άρρωστος και ο αναπληρωτής μου υπέγραψε εν απουσία μου.

εν αρχή ην ο Λόγος (στην αρχή υπήρχε ο Λόγος, δηλαδή ο Χριστός): Η αρχική φράση του Ευαγγελίου του Ιωάννη.

εν βρασμώ ψυχής (για πράξεις που γίνονται υπό το κράτος μεγάλης ψυ­χικής αναταραχής): Το έγκλημα διαπράχθηκε εν βρασμώ ψυχής.

εν γένει (γενικά): Η εταιρεία του ασχολείται με την εκμίσθωση και εν γέ­νει την εκμετάλλευση αστικών ακινήτων.

εν γνώσει (γνωρίζοντας τις συνέπειες, συνειδητά): Ό.τι έκανε, το έκανε εν γνώσει των συνεπειών του νόμου.

εν διαστάσει (σε διάσταση). Η γυναίκα έπεσε θύμα επίθεσης από τον εν διαστάσει σύζυγο της.

εν δράσει (σε δράση): Μικροί και μεγάλοι εν δράσει για την αναδάσωση της περιοχής.

εν είδει (σαν): Παρουσιάστηκε «ενείδει» σωτήρα (σαν σωτήρας) εν εκτάσει (αναλυτικά): Δεν πρόκειται να αναπτύξουμε εν εκτάαει το θέ­

μα, αλλά θα παρουσιάσουμε τα απαραίτητα στοιχεία που έχουν σχέση με το γενικό θέμα αυτής της μελέτης.

εν ελλείψει (σε περίπτωση έλλειψης): Εν ελλείψει υποψηφίων Τεχνολο­γικής Εκπαίδευσης οι θέσεις θα καλυφθούν από υποψηφίους Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης.

εν εναντία περιπτώσει (σε αντίθετη περίπτωση): Η γερμανική διοίκηση απαίτησε την παράδοση των ανταρτών, γιατί εν εναντία περιπτώσει -τόνισαν- θα προέΒαιναν σε αντίποινα.

εν ενεργεία [έκφραση για στρατιωτικούς (και με επέκταση για άλλους υπαλλήλους) που βρίσκονται στην ενεργό υπηρεσία): Πρώτη φο­ρά στην ιστορία της Ελλάδας εν ενεργεία Πρωθυπουργός αναλαμ­βάνει τις πολιτικές ευθύνες που του αναλογούν για ένα σκάνδαλο.

εν ενί λόγω (με μια λέξη, συνοπτικό): Την εφαρμογή πιλοτικού προγράμ­ματος προληπτικής ιατρικής για τα παιδιά στη Αέσβο, τη Χίο, τη Ρόδο, εν ενί λόγω σε όλα τα ακριτικά νησιά του Αιγαίου, ανακοί­νωσε το Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης.

εν ενί στόματι και μια καρδία (με ένα στόμα και μια ψυχή, ομόψυχα). Η φράση προέρχεται από ευχή που εκφωνεί ο ιερέας στη θεία Λειτουργία.

εν εξελίξει (σε εξέλιξη): Πραγματοποίησε επιθεώρηση στα εν εξελίξει έργα αναβάθμισης αεροδρομίων.

Προθέσεις

εν επιγνώσει (έχοντας πλήρη, σαφή και ακριβή γνώση σχετικό με κάτι. με συναίσθηση, γνωρίζοντας): Υπογράφουμε εν επιγνώσει χων όρων της ανάθεσης, τους οποίους αποδεχόμαστε πλήρως και ανεπιφυλάκτως.

εν εσχάτη ανάγκη (σε έσχατη ανάγκη, σε τελευταία ανάγκη): Το κράτος ας αναλάβει, εν εσχάτη ανάγκη, τα οικονομικά βάρη του Δήμου.

εν ευθέτω χρόνω (σε πρόσφορο, κοτάλληλο αλλά μεταγενέστερο χρό­νο): θα συζητήσουμε γι αυτό εν ευθέτω χρόνω.

εν ζωή (είναι ζωντανός/ή, στη ζωή): 0 Άγιος Νεκτάριος θεωρείται και θαυματουργός διότι πραγματοποίησε θαύματα ενώ βρισκόταν ακόμα εν ζωή.

εν ισχύι (σε ισχύ): Το συμβόλαιο μας παραμένει εν ισχύι. (Προσοχή εν + δοτική εν ισχύι και όχι εν ισχύ - στη δημοτική σε ισχύ.)

εν καιρώ: (σε περίοδο, π.χ. ειρήνης, πολέμου κ.λπ.): Το Βιβλίο του στηρί­χτηκε σε σημειώσεις που κράτησε εν καιρώ πολέμου. Ι (αργότερα, στο μέλλον, κάποια στιγμή στο μέλλον): Θα τα πούμε εν καιρώ.

εν καιρώ τω δέοντι (στον κατάλληλο καιρό, στην κατάλληλη στιγμή): Μη διστάζεις να κάνεις το καλό και θα ανταμειφθείς εν καιρώ τω δέοντι.

εν κατακλείδι [στο τέλος, κλείνοντας την κουβέντα, τη συζήτηση- ΚΟΓΟ-κλείδα είναι η καταληκτική φράση, ο επίλογος μιας λεκτικής ενό­τητας, μιας παραγράφου, ενός κειμένου): Εν κατακλείδι, η ομάδα δεν αποτελείται μόνο από 11 παίκτες αλλά και από άλλους.

εν κινήσει (σε κίνηση): Έσπασε το τιμόνι από ασθενοφόρο που βρισκόταν εν κινήσει.

εν κρυπτώ και παραΒύστω (στα κρυφό, χωρίς διαφάνεια): Δεν είναι σω­στό να παίρνονται τέτοιες αποφάσεις «εν κρυπτώ και παραΒύστω».

εν λευκώ (χωρίς επιφυλάξεις, περιορισμούς, εγγυήσεις, με πλήρη εξουσιοδότηση): Του έδωσε εντολή να διαχειρίζεται εν λευκώ την περιουσία της.

εν λόγω (αυτός για τον οποίο έγινε συζήτηση, αναφορά προηγουμέ­νως): Τα εν λόγω προϊόντα δεν είναι ασφαλή για κατανάλωση.

εν μέρει (σε ένα τμήμα, κατά ένα μέρος): Το πρώτο φορτηγό πλοίο που κινείται εν μέρει με ηλιακή ενέργεια απέπλευσε πρόσφατα από το Τόκιο.

εν μέσω [στη μέση. μέσα σε): Η ψηφοφορία ολοκληρώθηκε εν μέσω αντιδράσεων.

εν μια και μόνη νυκτΐ (μέσα σε μια μόνο νύχτα): Έγινε εν μια και μόνη

201

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

νυκή διάσημος σιιςΗΠΑ. Λέμε και γράφουμε εν μια και μόνη νυ-κπ'και όχι εν μία νυκή.

εν ολίγοις (σύντομα): Μου διηγήθηκε εν ολίγοις όλα όσα συνέβησαν στο διάστημα της απουσίας μου.

εν ονόματι (στο όνομα): Εν ονόματι της ανθρωπότητας, της δημοκρατίας και της ειρήνης, σταματήστε τον πόλεμο.

εν ου ηαικτοίς (παίζω) (αντιμετωπίζω χωρίς σοβαρότητα, επιπόλαια, κάτι που απαιτεί σοβαρή αντιμετώπιση): Δεν επιτρέπεται σε τέτοι­ες κρίσιμες περιστάσεις να παίζουμε «εν ου παικτοίς».

εν όψει (επειδή πρόκειται να γίνει, καθώς επίκειται κάτι): Αποκλείουν την κατεχόμενη Δυτική Όχθη εν όψει των εκλογών στο Ισραήλ.

εν πάση περιπτώσει (σε κάθε περίπτωση, έτσι ή αλλιώς): Δεν υφίσταται θέμα πρόωρων εκλογών και εν πάση περιπτώσει μια κυβέρνηση δεν λειτουργεί κάτω από πιέσεις.

εν περιλήψει (περιληπτικά): Γράψτε εν περιλήψει τα αίτια του Α'Παγκό­σμιου Πολέμου.

εν πλω (πλέονταςστη θάλασσα): Ασφαλείς είναι όλοι επιβάτες που έζη­σαν περιπέτεια εν πλω. όταν το πλοίο στο οποίο επέβαιναν προσέ­κρουσε στον προβλήτα του λιμανιού της Χίου.

εν πολλοίς (γενικό, σε γενικές γραμμές): Αρκετοί καθηγητές συμφω­νούν εν πολλοίς σε ζητήματα όπως η κατάργηση του ενός και μο­ναδικού συγγράμματος, καθώς και η εξάλειψη του φαινομένου των «αιώνιων» φοιτητών.

εν πομπή και παρατάξει (με πομπή και παράταξη / μεταφορικό, πανη­γυρικά, με επισημότητα): 0 λαός και ο κλήρος τον υποδέχτηκαν εν πομπή και παρατάξει.

εν προκειμένω (στο παρόν θέμα. στο ζήτημα αυτό): Μετά τους πολίτες, τον λόγο έχουν οι επιχειρήσεις και εν προκειμένω η ΔΕΗ.

εν πρώτοις (κοτ' αρχάς, στην αρχή, πρώτα πρώτα): Εν πρώτοις νόμιζε πως ήταν σωστό, μετά τη συζήτηση όμως άλλαξε γνώμη.

εν πτήσει (στη διάρκεια πτήσης): Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αποφάσισε να δώσει το πράσινο φως για τη χρήση κινητών τηλεφώνων εν πτήσει

εν ριπή οφθαλμού (με μια ματιά- μεταφορικά: ακαριαία, ξαφνικά. Φρά­ση από την Καινή Διαθήκη και Παύλου, Προς Κορινθίους Α 15. 52): Είδα κάτι περίεργα, στρογγυλά, ακίνητα, φωτεινά πράγματα στον ουρανό, τα οποία ήταν για κάποια ώρα και μετά εξαφανίστη­καν εν ριπή οφθαλμού.

202

Προθέσεις

εν στάσει (σε σχάση): Στα σύγχρονα αυτοκίνητα το ζέσταμα του κινητήρα εν στάσει τον χειμώνα δεν ωφελεί και αποτελεί μόνο σπατάλη καυσίμων.

εν στολή (ένστολος): 0 ενωμοτάρχης έφθασε εν στολή στο χωριό και όλοι, μικροί και μεγάλοι, έσπευσαν να τον υποδεχτούν και να τον φιλέψουν.

εν συγκρίσει (σε σύγκριση): Ουσιαστικά σήμερα το δολάριο έχει χάσει τη μισή αξία του εν συγκρίσει με μια δεκαετία πριν.

εν συνεχεία (σε συνέχεια): Το πρωί θα επισκεφθούμε το Αρχαιολογικό Μουσείο και εν συνεχεία θα αναχωρήσουμε για την Αθήνα.

εν συνόλω (συνολικά): Το απλούστερο ρήμα της αρχαίας ελληνικής, το ρήμα «λύω», έχει εν συνόλω 337μονολεκτικούς τύπους.

εν συνάψει (σε περίληψη, συνοπτικά, περιληπτικά, συνοψίζοντας): Εν συνάψει, η μέτρια αυτή επίδοση της ελληνικής οικονομίας είναι σαφώς συγκυριακή.

εν συντομία (σύντομα): Η ιστορία του κρασιού εν συντομία. εν σχέσει (σε σχέση): Ελληνικές πρωτοβουλίες εν σχέσει με την κρίση

στο Λίθανο. εν τάφω (η Ζωή εν τάφω: η ζωή, δηλαδή ο Χριστός που χαρίζει τη ζωή.

στον τάφο - αντίθεση). Από τα εγκώμια της Μ. Παρασκευής, Στάση πρώτη, στίχος α. Πρβλ. και σχετικό μυθιστόρημα του Σ. Μυριβήλη,

εν τάχει (γρήγορα): Όλες οι διαδικασίες έγιναν εν τάχει και εν κρυπτώ. εν τέλει (τελικά): Έμεινε πέντε χρόνια στη φυλακή, αλλά εν τέλει δικαιώ­

θηκε. εν τη απουσία (στη διάρκεια της απουσίας): Ο αναπληρωτής διευθυντής

αναπληρώνει τον διευθυντή εν τη απουσία του. εν τη γενέσει (κατά τη γένεση· και εν τω γεννάσθαι}-. Το κίνημα καταπνί­

γηκε εν τη γενέσει του. εν τη ενώσει (στην ενότητα): Η ισχύς εν τη ενώσει (δηλαδή η δύναμη

στην ενότητα), εν τη παλάμη και ούτω Βοήσωμεν (μεταφορικά: πρώτα θα καταβληθεί

η αμοιβή ή το αντίτιμο και έπειτα θα προσφερθεί η εργασία ή θα δοθεί το πράγμα που αγοράστηκε),

εν τη ρύμη του λόγου (στη ροή της κουβέντας, κατά τη ροή του λόγου. καθώς κανείς μιλάει): Συχνά οι άνθρωποι εν τη ρύμη του λόγου λέμε πράγματα που δεν έπρεπε να πούμε.

203

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

έν τινι μέιρω (με κάποιο μέτρο, ως ένα Βαθμό, σε ορισμένη έκταση· το έν τονίζεται, ακολουθώντας την αρχαία έγκλιση του τόνου του τινι)-. Η κατάσταση έχει μεταβληθεί σήμερα έν τινι μέτρω.

έν τινι τρόπω (με κάποιον τρόπο, κατά κάποιον τρόπο- το εν τονίζεται, ακολουθώντας την αρχαία έγκλιση του τόνου του τινι}-. Έν τινι τρό­πω, η κατάσταση συμβαδίζει με τα συμφέροντα του.

εν τοιαύτη περιπτώσει (σε τέτοια περίπτωση, αφού είναι έτσι τα πράγ­ματα): Εν τοιαύτη περιπτώσει, εγώ παραιτούμαι!

εν τοις υψίστοις (στα ύψιστα σημεία, στον ουρανό, στον ύψιστο): Ωσαννά ο εν τοις υψίστοις (Δόξα στον Ύψιστο, δηλαδή στον θεό).

εν τούτω νίκα (με αυτό το σημείο να νικάς). Η συμβολική φράση που παρουσιάστηκε στον ουρανό, μαζί με το σημείο του σταυρού, στον Μέγα Κωνσταντίνο πριν από τη σύγκρουση του με τον Μα-ξέντιο[312μ.Χ.).

εν τω άμα και το θάμα (στο άψε σθήσε, ταχύτατα, στη στιγμή): Τι είσαι εσύ! Εν τω άμα και το θάμα! Ούτε στιγμή δεν καθυστέρησες.

εν τω γίγνεσθαι (στη γένεση, κατά τη διάρκεια της δημιουργίας ενός πράγματος): Η κινηματογραφική καταγραφή της ανοικοδόμησης επιτρέπει στον θεατή να παρακολουθήσει εν τω γίγνεσθαι τη δη­μιουργία μιας πόλης.

εν υπηρεσία (σε ώρα υπηρεσίας): Προσέλαβαν τους συγγενείς αστυνο­μικών και πυροσβεστών που τραυματίστηκαν εν υπηρεσία.

εν χορώ (ταυτόχρονα, όλοι μαζί. όπως ο χορός στο αρχαίο θέατρο): «θέ­λουμε να πάμε εκδρομή» φώναζαν εν χορώ οι μαθητές.

εν χρήσει (σε χρήση): 7Ό ελληνικό αλφάβητο ήταν εν χρήσει στη Μήλο το 3000 π.Χ.

εν ψυχρώ (που δεν επηρεάζεται από συναισθηματικούς ή ηθικούς πα­ράγοντες και καταστάσεις): Εκτέλεσε το έγκλημα εν ψυχρώ.

εντούτοις (όμως. παρ' όλα αυτά, ωστόσο): Γνώριζε πολύ καλά τους κιν­δύνους, εντούτοις αποφάσισε να δοκιμάσει το τόλμημα.

εξ αγχιστείας (συγγένεια από γάμο): Γενικό, οι συγγενείς εξ αίματος (ή βιολογικοί συγγενείς] του ενός από τους συζύγους είναι συγγενείς εξ αγχιστείας του άλλου συζύγου στην ίδια γραμμή και στον ίδιο βαθμό.

εξ αδιαιρέτου (για συγκυριότητα πολλών δικαιούχων στο ίδιο περιου­σιακό στοιχείο): Κληρονόμησα το σπίτι εξ αδιαιρέτου με τον αδελ­φό μου.

204

Προθέσεις

εξ ακοής (ακουστά): Δεν τον έχω δει. αλλά τον γνωρίζω εξ ακοής. εξ αμελείας (από αμέλεια): Ανθρωποκτονία εξ αμελείας χαρακτηρίστηκε

τελικά ο θάνατος της πριγκίπισσας Νταϊάνας και του συντρόφου της Ντόντι αλ Φαγιέντ από το δικαστήριο το οποίο εξέτασε την υπόθεση.

εξ αντικειμένου (αντικειμενικά): Οι πράξεις Βίας είναι εξ αντικειμένου μη αποδεκτές από το κοινωνικό σύνολο.

εξ απαλών ονύχων (μεταφορικά: από μικρό παιδί, από νήπιο). Η φράση χρησιμοποιείται για να δηλώσει τη νηπιακή ηλικία κατά την οποία ο άνθρωπος έχει μαλακά νύχια: Γνωριζόμαστε εξ απαλών ονύχων.

εξ άπαντος (οπωσδήποτε): θα έρθω εξ άπαντος, ο κόσμος να χαλάσει εξ αποκαλύψεως (από αποκάλυψη): Ο Ορθόδοξος Ιουδαϊσμός θεωρεί

την εβραϊκή θρησκεία ως θρησκεία εξ αποκαλύψεως. οι διδα­σκαλίες της οποίας γνωστοποιήθηκαν από τον θεό στον άνθρωπο με υπερφυσικά μέσα.

εξ απορρήτων (στη φράση «ο εξ απορρήτων», δηλαδή ο μυστικοσύμ-βουλος): Ο Χ είναι ο εξ απορρήτων στενός συνεργάτης και σύμ­βουλος του Πρωθυπουργού.

εξ αποστάσεως (από απόσταση, από μακριά): Η ευρωπαϊκή νομοθεσία θεσπίζει αρχές σχετικά με τις χρηματοπιστωτικές υπηρεσίες που είναι δυνατόν να παρέχονται εξ αποστάσεως.

εξ απρόοπτου (απρόοπτα, απρόσμενα, αναπάντεχα): Τα πάντα μπορούν να συμβούν εξ απρόοπτου.

εξ αφορμής (με αφορμή): Εξ αφορμής της χθεσινής απορίας που εξέ­φρασε αναγνώστης, δράττομαι της ευκαιρίας να θέσω και το πρό­βλημα της ορθογραφίας των κυρίων ονομάτων που προέρχονται από ξένες γλώσσες (Σαίξπηρ. Γκαίτε. Μονταίν. Τσώρτσιλ, Λυντς. Ουγκώ. Βατερλώ κ.ά.).

εξ εναντίας (απεναντίας, αντίθετα): Όχι μόνο δεν αμελεί τις οικογενειακές του υποχρεώσεις, αλλά εξ εναντίας είναι ένας ιδιαίτερα φιλόστορ­γος πατέρας.

εξ επαγγέλματος (από επάγγελμα· μεταφορικά και με αρνητική σημα­σία: το κάνει συστηματικά): Ο άνθρωπος είναι εξ επαγγέλματος ψεύτης.

εξ επαφής (από επαφή): Τα προϊόντα από καουτσούκ συχνά προκαλούν αλλεργική εξ επαφής δερματίτιδα.

εξ ημισείας (μισά μισά, από μισά ο καθένας): Πληρώσαμε τον λογαρια­σμό εξ ημισείας.

205

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

εξ ιδίων τα αλλότρια (λαμβάνοντας υπόψη τα δικό του κρίνει τα ξένα. δηλαδή εξομοιώνει ξένα πράγματα με τη δική του κατάσταση). Η έκφραση συνήθως χρησιμοποιείται όταν κάποιος θέλει να αρνη­θεί και να επιστρέψει τις κατηγορίες που του απευθύνουν, μει­ώνοντας ταυτόχρονα την ηθική των κατηγόρων του.

εξ οικείων τα Βέλη (οι επιθέσεις, τα κτυπήματα προέρχονται από τους οικείους, δηλαδή από πρόσωπα του στενού περιβάλλοντος, συγ­γενείς, φίλους, συναγωνιστές, ομοϊδεάτες): Διαμαρτύρομαι, είπε ο υπουργός. Να δέχομαι επιθέσεις από την αντιπολίτευση, ναι. Αλλ'όχι και εξ οικείων τα Βέλη! Πολλοί συγχέουν τις εκφράσεις εξ ιδίων τα αλλότρια και εξ οικείων τα Βέλη και γράφουν και λένε εσφαλμένα «εξ ιδίων τα βέλη».

εξολοκλήρου (ολοκληρωτικά): Το έργο χρηματοδοτήθηκε εξ ολοκλήρου από την Ευρωπαϊκή Ένωση.

εξ ονόματος (εκ μέρους, ως εκπρόσωπος): Ο εκπρόσωπος του θα πρέπει να έχει εξουσιοδότηση που να του δίνει το δικαίωμα να παραλάβει τη διατακτική εξ ονόματος και για λογαριασμό του παραλήπτη.

εξ όνυχος τον λέοντα (από το νύχι αντιλαμβάνεται κανείς το λιοντάρι, όπως διακρίνουμε το λιοντάρι από τα ισχυρά του νύχια, έτσι κρί­νουμε ένα άνθρωπο από μια μικρή λεπτομέρεια, από ένα μικρό αλλά χαρακτηριστικό του σημείο). Η φράση χρησιμοποιείται για να δηλώσει ότι από κάποια μικρή αλλά σημαντική λεπτομέρεια, από ένα μικρό αλλά χαρακτηριστικό γνώρισμα, φαίνεται ο χα­ρακτήρας ή το ποιόν κάποιου.

εξ ορισμού (ως συνέπεια λογικών συμβάσεων που εξαρχής έγιναν αποδεκτές): Ένα θαύμα συνιστά εξ ορισμού μια παραβίαση των νόμων της φύσης.

εξ ου (από όπου).- Η «Βίγλα» Βρισκόταν σε δεσπόζουσα υψηλή θέση από την οποία ήταν ορατή- μεγάλη έκταση εδάφους- οι θέσεις αυτές ονομάζονταν «άκριες» και «ακριοτήρια», εξ ου και η ονομασία «ακρίτες».

εξ όψεως (από την όψη): Τον Παύλο τον ήξερα εξ όψεως από έντεκα ετών στη γειτονιά μας.

εξ υπαρχής (από την αρχή): 0 Πρωθυπουργός τόνισε ότι «οι συναρμόδιοι υπουργοί θα καλέσουν τους εκπροσώπους των κομμάτων για να συζητήσουν εξ υπαρχής το θέμα του εκλογικού δικαιώματος των ομογενών».

204

Προθέσεις

εξ υφαρπαγής [από κλοπή): Η μάρτυς υποστηρίζει ακόμα ότι η υπογρα­φή της εξασφαλίστηκε εξ υφαρπαγής σε χρόνο μηδέν.

εξ ύψους (από ύψος, από τον ουρανό): Αερόστατο έπεσε εξ ύψους 1.400 μέτρων.

εξ ων συνετέθη (εκ των οποίων). Το ων είναι η γενική πληθυντικού της αναφορικής αντωνυμίας της Αρχαίας Ελληνικής ος, η, ον, που σημαίνει ο οποίος, η οποία, το οποίο. Πλήρης η φράση έχει ως εξής: Διελύθη εις τα στοιχεία, εξ ων συνετέθη (από ευχή που λέει ο ιερέας στη νεκρώσιμη ακολουθία) και σημαίνει ότι κάτι διαλύθηκε στα στοιχεία από τη σύνθεση των οποίων προέκυψε. Η φράση χρησιμοποιείται για να δηλώσει την πλήρη διάλυση κάποιου οργανισμού, κτιρίου ή κατάστασης: Μετά την αποτυχία του στις εκλογές, το κόμμα διαλύθηκε εις τα εξ ων συνετέθη.

εξαπίνης (χωρίς να το περιμένει κανείς, απροσδόκητο, αιφνίδια): Η γρή­γορη εξάπλωση της χρηματοπιστωτικής κρίσης στις αναπτυσσό­μενες χώρες κατέλαβε εξαπίνης πολλούς αναλυτές των διεθνών οικονομικών εξελίξεων.

εξαρχής (από την αρχή): Εμείς σας προτείνουμε να σχεδιάσετε εξαρχής τον τρόπο παρουσίασης της εταιρείας σας.

επ' αγαθώ (για το καλό): Ο Κώδικας Επαγγελματικής Ηθικής και Κοινω­νικής Ευθύνης των δημοσιογράφων-μελών των Ενώσεων Συ­ντακτών μεταξύ άλλων έχει στόχο να θωρακίσει την ελευθεροτυ­πία επ'αγαθώ της δημοκρατίας και της κοινωνίας.

επ' αμοιβή (με αμοιβή): Συνελήφθη οδηγός ταξί να μεταφέρει επ'αμοιβή λαθρομετανάστες.

επ' αόριστον (για απροσδιόριστο χρόνο): Σε απεργία επ'αόριστον προ­χωρούν οι λιμενεργάτες.

επ' άπειρον (για πάντα): Απεργία επ'άπειρον αποφάσισαν οι εργαζόμενοι των διυλιστηρίων στη Βενεζουέλα.

επ' αυτοφώρω (κατά τη στιγμή της πράξης, της τέλεσης του αδικήμα­τος, του εγκλήματος ή του παραπτώματος- από το ο φωρ - του φωρός-. ο κλέφτης): Επ' αυτοφώρω συνελήφθησαν χθες δύο διαρρήκτες να κλέβουν από σταθμευμένο όχημα συσκευή Ο.Ρ.5.

επ' ευκαιρία (με την ευκαιρία, με αφορμή, εκμεταλλευόμενος την πε­ρίσταση): Μήνυμα του Προέδρου της Δημοκρατίας επ' ευκαιρία της εθνικής επετείου.

επ' ονόματι (στο όνομα): Εγκαινιάστηκε δίκλιτη βασιλική επ'ονόματι των

207

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Εισοδίων της Θεοτόκου και των Αγίων Πάντων. / Η αίτηση υπο­βάλλεται από τον ενδιαφερόμενο ή επ'ονόματί του σύμφωνα με τους τύπους που προβλέπονται από τη νομοθεσία.

επ' ουδενί (λόγω) (για κονένα λόγο δεν, καθόλου δεν, με τίποτα δεν): Επ'ουδενί λόγω θα εγκαταλειφθεί το δόγμα του Ενιαίου Αμυντι­κού Χώρου.

επ' ώμου (στρατιωτικό παράγγελμο: το να φέρεις το όπλο στον αριστερό ώμο και να το υποστηρίζεις με το αριστερό χέρι- μεταφορικά: μεταφέρω, κουΒαλώ κάτι με το ζόρι ή κάτι που είναι πολύ βαρύ): Τα νομίσματα, που κόπηκαν σαν αναμνηστικά για τον εορτασμό της δικτατορίας, φέρουν στη μία όψη τον Φοίνικα μπροστά από τον οποίο υπάρχει στρατιώτης σε θέση επ' ώμου. /Δεν πιστεύω να έχεις την εντύπωση ότι θα φορτωθώ επ'ώμου το πλυντήριο.

επί αποδείξει (με απόδειξη): Οι προτάσεις είναι δυνατόν να υποβληθούν και ταχυδρομικώς επί αποδείξει, με ισχύουσα ημερομηνία υποβο­λής την ημερομηνία πρωτοκόλλησης στην υπηρεσία. / Το ένα αντί­τυπο του εγγράφου υποβολής παραμένει στον αποστολέα, ο οποί­ος επισυνάπτει σε αυτό τα παραστατικά της επί αποδείξει αποστο­λής.

επί δικαίους και αδίκους (για δίκαιους και άδικους. Ματθ. 5.45: όπως γένησθε υιοί του πατρός υμών του εν ουρανοίς ότι τον ήλιον αυ­τού ανατέλλει επί πονηρούς και αγαθούς και βρέχει επί δικαίους και αδίκους): 0 φορολογικός πέλεκυς επί δικαίους και αδίκους αποτελεί διαχρονικά την εύκολη λύση, όταν οι εκάστοτε υπουργοί Οικονομίας διαπιστώνουν ότι όδειασαν τα ταμεία.

επί ζημία (προς ζημιά, για ζημιά, σε βάρος- αναφέρεται είτε σε ολική καταστροφή ή απώλεια οικονομικού αγαθού είτε σε οποιοδή­ποτε ηθικό ή άλλο κακό παθαίνει κάποιος): Η τιμή του ελαιόλα­δου απογειώθηκε επί ζημία των καταναλωτών.

επί θητεία (για υπηρεσία ενός ορισμένου χρονικού διαστήματος): Με 27 ιατρούς επί θητεία πρόκειται να ενισχυθούν 12 νοσοκομεία και κέ­ντρα υγείας της χώρας.

επί θύραις (πλησίον, κοντά): Επί θύραις η ασφαλιστική εξίσωση των φύ­λων. Πριν από τις ευρωεκλογές αναμένεται να έχει εφαρμοστεί η εξομοίωση των ορίων συνταξιοδότησης ανδρών και γυναικών. / Πολεμική ανάφλεξη «επί θύραις». Μέρα με τη μέρα. η πραγματο­ποίηση μιας στρατιωτικής επίθεσης γίνεται ολοένα και πιο ορατή

208

Προθέσεις

επί ίσοις όροις (με ίσους όρους, με τις ίδιες προϋποθέσεις): Το Ιράν εί­ναι έτοιμο γιο διάλογο με τις ΗΠΑ αλλά επί ίσοις όροις. δηλαδή υπό τον όρο της ισότητας και του αμοιβαίου σεβασμού.

επί λέξει (αυιολεξεί. κατά λέξη): Το Συμβούλιο ζητά επιλέξει «την απα­ρέγκλιτη εφαρμογή του γράμματος του νόμου».

επί μακρόν (για μεγάλο χρονικό διάστημα): Ο λόρδος Βύρων διέμεινε επί μακρόν στη χώρα μας. όπου και απεβίωσε.

επί ματαίω (μάταια. Έξοδος 20 7. Μη λάβης το όνομα Κυρίου του θεού σου επί ματαίω)-. Επί ματαίω ελπίζαμε για ένα καλύτερο μέλλον.

επί μονίμου Βάσεως (σε μόνιμη Βάση): Δηλώνει άρρωστος επί μονίμου βάσεως.

επί ξύλου κρεμάμενος (κρεμασμένος στον σταυρό, συχνή φράση στην Ακολουθία των Παθών του Κυρίου- μεταφορικά: αδέκαρος, σε άθλια κατάσταση): Με βρήκε τώρα που είμαι «επίξύλου κρεμά­μενος» και θέλει να με αφανίσει.

επί ξυρού ακμής (στην κόψη του ξυραφιού- μεταφορικά: σε πολύ κρί­σιμη κατάσταση, σε κρίσιμο σημείο): Η κατάσταση είναι πολύ δύ­σκολη, είναι επί ξυρού ακμής και πρέπει να πάρουμε ορθές και ταχύτατες αποφάσεις. Ομηρική φράση, ειπώθηκε από τον Νέ­στορα στον Διομήδη, στην προσπάθεια του να τον ξεσηκώσει για πόλεμο εναντίον των Τρώων (Μίσδσ Κ 173).

επί παντός (του) επιστητού (για κάθε ζήτημα που μπορεί κανείς να μά­θει): Συζητούσαν επί παντός του επιστητού.

επί παραδείγματι (παραδείγματος χάρη): Για την πρόσληψη προσωπικού θα ληφθούν υπόψη χαρακτηριστικά αντικειμενικά κριτήρια, όπως. επί παραδείγματι, η οικογενειακή και οικονομική κατάσταση ή η υγεία του κάθε ενδιαφερομένου.

επί παρουσία (του/της κλπ.) (παρόντος του/της κλπ): Η πανηγυρική δοξολογία τελέστηκε στον μητροπολιτικό ναό του Ευαγγελισμού επί παρουσία των αρχών της πόλης.

επί πίνακι (στο πιάτο- μεταφορικά: ζητώ την αυστηρή τιμωρία κάποιου) Από τη γνωστή ιστορία με τον Ιωάννη τον Πρόδρομο, του οποίου την κεφαλή επί πίνακι ζήτησε η Σαλώμη): Πριν ολοκληρωθεί η υπηρεσιακή έρευνα ζητούν την κεφαλή του δασκάλου επί πίνακι και μάλιστα με συνοπτικές διαδικασίες.

επί πιστώσει (με πίστωση, με δικαίωμα πληρωμής στο μέλλον): Αγορά­ζει πάντα επί πιστώσει.

209

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

επί πληρωμή (με χρηματικό αντάλλαγμα, με πληρωμή): θα δεχτεί να το κάνει αλλά μόνο επί πληρωμή.

επί ποδός πολέμου (έτοιμος για πόλεμο, σύγκρουση- μεταφορικό: σε έντονη προετοιμασία): Επί ποδός πολέμου τα συνδικάτα για τα ευ­έλικτα ωράρια εργασίας.

επί ποινή (με ποινή): Απαγορεύεται επί ποινή αποκλεισμού η είσοδοςστην πίστα μοτοσικλέτας η οποία δεν έχει περάσει από τεχνικό έλεγχο.

επί πτυχίω (στο πτυχίο): Στην Ελλάδα επί πτυχίω είναι ο φοιτητής που έχει συμπληρώσει την κανονική φοίτηση (8 εξάμηνα), αλλά χρω­στάει μέχρι 4 μαθήματα.

επί σκηνής (πάνω στη σκηνή): 0 Βίος και η πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά του Νίκου Καζαντζάκη, ζωντανεύει επί σκηνής.

επί σκοπόν (στρατιωτικό παράγγελμα: ο στόχος): Τώρα ακούγεται το πρόσταγμα του επικεφαλής του εκτελεστικού αποσπάσματος: «Επί σκοπόν!» / Η Εφορία επί σκοπόν. Ποιοι επαγγελματίες Θα ελεγ­χθούν και πώς.

επί σκοπώ (με σκοπό): Απαγορεύεται η επισκοπώ αναδημοσιεύσεως χρήση του παρόντος υλικού.

επί συμ8άσει (με σύμβαση): Το προσωπικό του τμήματος περιλαμβάνει μόνψο και επίσυμβάσει εκπαιδευτικό και διοικητικό προσωπικό.

επί τα ίχνη (στα ίχνη): Επί τα ίχνη των απαγωγέων βρίσκεται η αστυνομία. επί τάπητος (υπό συζήτηση): Επί τάπητος τέθηκε η ρύθμιση των χρεών

των νοσοκομείων. επί τη Βάσει (με Βάση, σύμφωνα με κάτι): Δεν μπορούμε να κρίνουμε

επί τη βάσει των όσων γνωρίζουμε. επίτη εμφανίσει (με την εμφάνιση): Επί τη εμφανίσει της ιερής εικόνας,

οι πιστοί γονάτισαν. επί τη επεΐείω (με την ευκαιρία της επετείου): θα τελεστεί δοξολογία

και επιμνημόσυνη δέηση επίτη επετείω της Μικρασιατικής Κατα­στροφής.

επί τη ευκαιρία (με την ευκαιρία): 0 Αρχιεπίσκοπος, επίτη ευκαιρία των εορτών των Χριστουγέννων, επισκέφθηκε το Νοσοκομείο Παίδων και μοίρασε δώρα στα παιδιά. Πολλοί γράφουν και λένε εσφαλ­μένα επί της ευκαιρίας, συντάσσοντας στη συγκεκριμένη περί­πτωση την πρόθεση επίμε γενική.

επί τη λήξει (με τη λήξη): Πρόγραμμα εκδηλώσεων επί τη λήξει των σχο­λικών μαθημάτων.

210

Προθέσεις

επί της αρχής (στις γενικές του αρχές): Το νομοσχέδιο συζητήθηκε επί της αρχής.

επί της ουσίας (ουσιαστικά): Απαιτώ μια απάντηση επί της ουσίας και όχι μισόλογα και υπεκφυγές.

επί τιμή (τιμητικά): Είναι πρέσβης [ή πρόεδρος) «επίτιμη» (επίτιμος). επί το έργον (στο έργο, στη δουλειά): Επί το έργον βρίσκεται από την Πέ­

μπτη η κυβέρνηση μετά την αλλαγή σκυτάλης, που έγινε σε κλίμα συναίνεσης.

επί το πλείστον (στις περισσότερες περιπτώσεις): Οι αποζημιώσεις αφο­ρούν ως επί το πλείστον ζημιές που προκλήθηκαν από φυσικές καταστροφές.

επί τον τύπον των ήλων (στο σημάδι των καρφιών). Από την περίφημη φράση που είπε ο άπιστος Θωμάς, όταν τον πληροφόρησαν οι άλλοι μαθητές για την Ανάσταση του Χριστού (Ιω. 20.25). Λέγεται για ανθρώπους που είναι δύσπιστοι και θέλουν απτές αποδείξεις για να πειστούν για κότΐ: Αν δεν Βάλει το χέρι του επί τον τύπον των ήλων, δεν πιστεύει τίποτε απ'όσα του είπαμε.

επί τόπου (στον τόπο): Επί τόπου καθαρισμός ταπήτων και σαλονιών. επί του παρόντος (για τώρα): Δυστυχώς δεν μπορώ επί του παρόντος

να πάω διακοπές, γιατί πνίγομαι στη δουλειά. επί του προκειμένου (στο θέμα για το οποίο γίνεται λόγος, συζήτηση):

Η πράξη φέρεται επί του προκειμένου ότι στρέφεται άμεσα κατά του Ελληνικού Δημοσίου και όχι κατά της Ευρωπαϊκής Ένω­σης.

επί τούτω (γι' αυτό τον σκοπό, επίτηδες): Συγκροτήθηκε μια επί τούτω επιτροπή. /Δεν νομίζω πως το έκανε επί τούτω. Πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα «επί τούτου», συντάσσοντας στη συγκεκρι­μένη περίπτωση την πρόθεση επί με γενική. Στα λατινικά αά ποε.

επί τω έργω (στο έργο. σε ώρα δράσης· λέγεται και ως προτροπή): Πά­σχα και οι σούβλες επί τω έργω στη Ρούμελη.

επί τω λόγω της τιμής μου (στον λόγο της τιμής μου): Επί τω λόγω της τιμής μου δεν ήξερα τίποτα.

επί των επάλξεων (στις επάλξεις· μεταφορικά: σε θέση από την οποία γίνεται αγώνας): Η εφημερίδα μας βρίσκεται πάντα επί των επάλ­ξεων των κοινωνικών και πολιτικών αγώνων.

επί των τιμών (που ανήκει στην ακολουθία βασίλισσας ή πριγκίπισσας): Δεύτερη σύζυγος του Βασιλιά της Αγγλίας Ερρίκου Η'ήταν η Άννα

211

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Μπόλεϊν, κυρία επί των τιμών της πρώτης συζύγου του, Βασίλισ­σας Αικατερίνης της Αραγονίας.

ες αεί (για πάντα): Ρωμαίος και Ιουλιέτα. ο ιδανικός ες αεί έρωτας. ες αύριον τα σπουδαία (αύριο θα ασχοληθούμε με τα σοβαρά). Βλ. πιο

πάνω την έκφραση εις (ες) αύριον τα σπουδαία. εφ" άπαξ (για μια φορά· πρβλ επίσης το εφάπαξ που παίρνουν οι δη­

μόσιοι υπάλληλοι μετά τη συνταξιοδότηση τους): Αυτό το βοή­θημα καταβάλλεται εφ' άπαξ.

εφ" ενός ζυγού (παράγγελμα: ο ένας δίπλα στον άλλο): Αυτόπτες μάρτυρες ανέφεραν ότι οι πολιορκημένοι βγήκαν από τον ναό εφ' ενός ζυγού.

εφ" όλης της ύλης (πόνω σ' όλη την ύλη- μεταφορικά: για τα πάντα, για όλα τα θέματα, γενικά). Η λέξη εφ'είναι η πρόθεση επί, η οποία πήρε αυτή τη μορφή γιατί η επόμενη λέξη όλη αρχίζει από φω­νήεν που έπαιρνε δασεία: Η συζήτηση με τους συναδέλφους δεν περιορίζεται πάνω σ' ένα συγκεκριμένο θέμα. Κατά κανόνα, είναι συζήτηση εφ'όλης της ύλης, επεκτείνεται σε όλα.

εφ' όπλου λόγχη(ν) (στρατιωτικό παράγγελμα για να τοποθετήσουν οι στρατιώτες τις ξιφολόγχες στα όπλα τους).

εφ" όρου ζωής (για όλη τη ζωή): Δωρεάν συντήρηση εφ'όρου ζωής. καθ' οδόν (στην πορεία, στον δρόμο): Πληροφορήθηκε την προαγωγή

του καθ' οδόν προς τη θεσσαλονίκη. καθ' οιονδήποτε τρόπον (με οποιονδήποτε τρόπο): Η καθ' οιονδήποτε

τρόπον ενημέρωση πρέπει να μην είναι παραπλανητική. καθ' ολοκληρίαν (εξολοκλήρου, εντελώς): Ο ζεϊμπέκικος δεν έχει βή­

ματα και πρόκειται για καθ' ολοκληρίαν αυτοσχεδιαστικό χορό. καθ' ον χρόνον (ενόσω, όταν, στο χρονικό διάστημα που): Ο κρατούμε­

νος δραπέτευσε καθ' ον χρόνον μεταφερόταν από τη φυλακή στο δικαστήριο.

καθ' υπαγόρευσιν (έπειτα από υπόδειξη, προτροπή, εντολή): Ο ευαγγε­λιστής Λουκάς εργαζόταν ως ιατρός στη Θήβα, όπου συναντήθηκε με τον απόστολο Παύλο και καθ' υπαγόρευσιν του έγραψε το ευ­αγγέλιο.

καθ' υηερΒολήν (σε υπερβολικό βαθμό): Ήταν καθ' υπερβολήν θρή­σκος, προσκυνούσε όλα τα εικονίσματα της εκκλησίας και θεω­ρούσε θεάρεστο να εκτελεί χρέη νεωκόρου.

καθ' υπόδειξιν (σύμφωνα με υπόδειξη): Τα φάρμακα πρέπει να λαμβά­νονται καθ' υπόδειξιν του γιατρού.

Προθέσεις

κατ' αντιδιαστολήν (σε αντιδιαστολή, σε αντίθεση με): Κοτ'αντιδιαστολή, λοιπόν, προς τον στυγνό καπιταλισμό, ο φιλελευθερισμός είναι Βα­θιά ανθρωποκεντρικός.

κατ' αντιπαράστασιν (εξέταση κατηγορουμένου ή μάρτυρα παρόντος άλλου κατηγορουμένου ή μάρτυρα που λέει τα αντίθετα): Υπέ­βαλε αίτημα να εξεταστεί στο δικαστήριο κατ' αντιπαράστασιν με τον συνεργό του.

κατ' αρχάς (αρχικά): Κατ' αρχάς να διευκρινίσουμε ότι δεν πρόκειται να ενδώσουμε στον εκβιασμό που επιχειρεί η άλλη πλευρό.

κατ' αρχήν (στα Βασικά σημεία): Το συμβούλιο της Χ εταιρείας ήρθε χτες σε κατ' αρχήν συμφωνία για την εξαγορά της αμερικανικής Ψ.

κατ" εικόνα και καθ' ομοίωσιν (όμοιος, ολόιδιος): Η κόρη του είναι «κατ' εικόνα και καθ' ομοίωσιν» του πατέρα της.

κατ' επίφασιν (φαινομενικά): Ο γνήσιος κι όχι ο παραπλανητικός ή κατ' επίφασιν εθελοντισμός έχει δώσει έως σήμερα πολλά δείγματα και σε διάφορους τομείς.

κατ' ευφημισμόν (όταν χρησιμοποιούμε για κάποιον ή για κάτι ένα θε­τικό χαρακτηρισμό, που όμως δεν ανταποκρίνεται καθόλου στην πραγματικότητα): Αυτός είναι κατ' ευφημισμόν άνθρωπος (για κτηνώδη άνθρωπο).

κατά κεφαλήν (για οικονομικό μέγεθος που κατανέμεται σε σύνολο ατόμων): 7Ό κατά κεφαλήν ΑΕΠ της Ελλάδας αυξήθηκε από το 81% του μέσου κοινοτικού το 2003 στο 82% το 2004. σύμφωνα με στοιχεία της ευρωπαϊκής στατιστικής υπηρεσίας.

κατά κόρον (με τρόπο υπερβολικό, μέχρι κορεσμού): Αν και ξεπερα­σμένη, η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται ακόμα κατά κόρον.

κατά κράτος (ολωσδιόλου, εντελώς): Νικήθηκαν κατά κράτος. κατά μείζονα λόγον (πολύ περισσότερο, κυρίως): Οι διαφορές μας κατά

μείζονα λόγον είναι οικονομικές. κατά μόνας (ατομικά, κατ' ιδίαν, χωριστά): Ο λοχαγός με πήρε κατά μά­

νας για να μου πει να μη φοβάμαι. κατά πόδας (από πίσω. τον κυνήγησαν): Οι αστυνομικοί πήραν κατά πό­

δας τον διαρρήκτη, που έγινε όμως άφαντος. κατά συνθήκην ψεύδη (συμβατικά ψεύδη): Τα κατά συνθήκην ψεύδη

είναι μέσα στο παιχνίδι της πολιτικής. κατά συρροήν (για σωρεία): Έχει παραπεμφθεί σε δίκη για εγκλήματα

κατά συρροήν (δηλαδή για σωρεία εγκλημάτων).

213

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

κατά το δη λεγόμενον (σύμφωνα Βέβαια με αυτό που λέγεται): Δεν έπε­ται όμως ότι μερικές φορές δεν γίνονται και γκάφες, κατά το δη λεγόμενον.

κατά το δοκούν (όπως μου φαίνεται, όπως μου έλθει, αυθαίρετο]. Το δοκούν είναι το ουδέτερο της μετοχής του αρχαίου απρόσωπου ρήματος δοκεί [δοκεί μοι. μου φαίνεται): Ένας συνετός διευθυ­ντής μιας επιχείρησης δεν ενεργεί κατά το δοκούν, αλλά αφού συμβουλευθεί όλους τους συνεργάτες του.

κατά το μάλλον ή ήττον (λίγο-πολύ, κάπως, περίπου): Η εκπαιδευτική κοινότητα κατά το μάλλον ή ήττον στάθηκε επιφυλακτική απέναντι στις εξαγγελίες.

μετά Βαΐων και κλάδων (με θριαμβευτική υποδοχή): Τον υποδέχτηκαν μετά Βαΐων και κλάδων

μετά Βδελυγμίας (με αποστροφή, όταν εκδηλώνουμε το αίσθημα της ηθικής αποστροφής για κάτι ψυχρό και αηδιαστικό): Αποκηρύττει μετά βδελυγμίας κάθε ατιμωτική υποχώρηση και παραχώρηση των κυριαρχικών δικαιωμάτων του ελληνισμού της Κύπρου.

μετά λόγου γνώσεως (με πλήρη επίγνωση των πραγμάτων): Χαίρομαι γι'αυτές τις ενέργειες, τις οποίες αποφάσισες μετά λόγου γνώ­σεως.

μετά μίαν και δευτέραν νουθεσίαν παραιτού (έπειτα από πρώτη και δεύτερη άκαρπη συμβουλή, μην επιμένεις άλλο πια).

μετά φανών και λαμπάδων (πανηγυρικά): Τον υποδέχτηκαν εκείνη τη μέρα «μετά φανών και λαμπάδων».

μεταξύ σφύρας και άκμονος (ανάμεσα σε δύο εμπόδια, σε δύο κακά· μεταφορικά, σε πολύ δύσκολη θέση): Μεταξύ σφύρας και άκμο­νος η διοίκηση-απ'τη μια, ο επαγγελματισμός, απ'τηνάλλη η αν­θρώπινη προσέγγιση.

περί άλλα τυρβάζει (μόνο στην έκφραση «μεριμνά και τυρβάζει περί πολλά», για κάποιον που ασχολείται με πολλά συγχρόνως και παρομελεί το κύριο έργο του). Το ρήμα τυρβάζω σήμαινε στα αρ­χαία ελληνικά «ταράσσω, ανακατώνω, ασχολούμαι, φροντίζω»· το ουσιαστικό τύρβη σήμαινε «θόρυβος, σύγχυση, ταραχή». Η φράση προέρχεται από το Ευαγγέλιο του Λουκά [1.41): «Μάρθα, Μάρθα, μεριμνάς και τυρβάζη περί πολλά»: Η εγκληματικότητα στην περιοχή έχει φτάσει στο απροχώρητο, αλλά το κράτος περί άλλα τυρβάζει

216

Προθέσεις

περί ανέμων και υδάτων (για ασήμαντα θέματα): Πίνανε καφέ και συ-ζηιούσανε περί ανέμων και υδάτων.

περί όνου σκιάς (για τη σκιά του γαϊδουριού- μεταφορικά: για ασήμαντα πράγματα). «Ερίζομεν περί όνου σκιάς» σημαίνει στήνουμε κα­βγά για κάτι το εντελώς ασήμαντο. Η έκφραση προέρχεται από την απάντηση που έδωσε ο ρήτορας Δημοσθένης στους Αθη­ναίους, όταν τους διηγήθηκε μια ιστορία για τη φιλονικία ενοι­κιαστή και ιδιοκτήτη όνου (για το αν το μίσθωμα περιλάμβανε ή όχι και τη σκιά του) κι εκείνοι ενδιαφέρθηκαν να μάθουν τι απέ­γινε, ενώ αδιαφορούσαν όταν μιλούσε για σημαντικά πράγματα): Είναι φαινόμενο σύνηθες οι ηγεσίες των πολιτικών κομμάτων να διαπληκτίζονται περί όνου ακιάς. ενώ σιωπούν για τα σημαντικό προβλήματα της κοινωνίας.

περί πολλού (σε μεγάλη εκτίμηση): Τον αγαπούσε και τον είχε περί πολλού. προ ημερών (πριν από μερικές ημέρες): Τον συνάντησα τυχαία προ ημε­

ρών. προ ολίγου (πριν από λίγο): Δυστυχώς έφυγε προ ολίγου. προ πολλού (πριν από πολύ καιρό): Ημελαμίνη, η χημική ουσία που μό­

λυνε το βρεφικό γάλα στην Κίνα, έχει περάσει προ πολλού στην τροφική αλυσίδα, ισχυρίζονται Κινέζοι επιστήμονες.

προ Χριστού (πριν από τη γέννηση του Χριστού): Με τη γέννηση του Χρι­στού, η Ιστορία χωρίζεται στη μέση: προ Χριστού και μετά Χριστόν. δείχνοντας πόσο σημαντικό είναι αυτό το γεγονός στην ιστορία του ανθρώπινου γένους, στην πορεία του ανθρώπου προς τον θεό.

προς άγραν (προς συλλογή): Μοίραζε υποσχέσεις προς άγραν ψή­φων.

προς κέντρα λακτίζεις (ματαιοπονείς): Σταμάτα να επιμένεις. Όσο και να προσπαθείς «προς κέντρα λακτίζεις».

προς το θεαθήναι (για τα μάτια, για επίδειξη) Ματθ. 23.5: «Πάντα δε τα έργα αυτών ποιούσι προς το θεαθήναι τοις ονθρώηοις»: Η ελε­ημοσύνη, όταν γίνεται για τον θεό και όχι προς το θεαθήναι, εξο­μοιώνει τον άνθρωπο με τον Πλάστη, που από ελεημοσύνη έγινε άνθρωπος για τη σωτηρία μας.

συν γυναιξί και τέκνοις (με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, οικογενει­ακώς): Μαζεύτηκαν στην πλατεία, συν γυναιξί και τέκνοις, σα να 'ταν πανηγύρι

συν θεώ (με τη βοήθεια του θεού): Αύριο, συν θεώ, θα επιστρέφουμε.

215

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

συν τοις άλλοις [εκτός των άλλων, μαζί με όλα τ' άλλο, σε όλα τα άλλα πρόσθεσε ότι, σαν να μη φτάνει αυτό): Συν τοις άλλοις, είναι και θρασύς.

συν τω χρόνω (με την πάροδο του χρόνου, με τον καιρό): Συν τω χρόνω θα γνωριστούμε καλύτερα.

υπ' ατμόν (στην έκφραση είμαι υπ'ατμόν. είμαι έτοιμος να φύγω· μετα­φορικά: σε δράση, σε εγρήγορση): Την ίδια στιγμή οι Αρχές βρί­σκονται υπ' ατμόν για την αντιμετώπιση της ρύπανσης από την πε­τρελαιοκηλίδα.

υπ' όψιν (σε προσεκτική παρατήρηση ή εξέταση): Οι εργαζόμενοι έθε­σαν υπ' όψιν της διοίκησης τα νέα δεδομένα που αφορούν την αύ­ξηση του πληθωρισμού και την εντεινόμενη ακρίβεια.

υπέρ Βωμών και εστιών (υπερασπίζοντας τα ιερά και τα σπίτια, δηλαδή την πατρίδα): Το Μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη στην Αθήνα ανεγέρθηκε το 1932 εις μνήμην όλων των μη αναγνωρισμένων στρατιωτών που έπεσαν υπέρ Βωμών και εστιών.

υπέρ πάντων (για όλα). Η φράση «νυν υπέρ πάντων αγών» (ο παιάνας που έψαλαν οι Έλληνες στη ναυμαχία της Σαλαμίνας) λέγεται όταν πρόκειται να τονιστεί η κρισιμότητα μιας προσπάθειας: Εθνική Ελλάδος - Εθνική Τουρκίας, νυν υπέρ πάντων αγών στο Ολυμπιακό Στάδιο.

υπέρ πίστεως και πατρίδος (για την πίστη και την πατρίδα): Αγώνας υπέρ πίστεως και πατρίδος: Ιρακινοί αντάρτες μιλούν για τους λό­γους που τους οδήγησαν να πολεμήσουν κατά των Αμερικανών.

υπέρ το δέον (υπέρβαση του μέτρου, των ορίων): Η εμφάνιση του είναι συντηρητική και μάλιστα υπέρ το δέον για πολλούς. Πρέπει να λέ­με και γράφουμε «υπέρ το δέον» και όχι «υπέρ του δέοντος». Στη Νέα Ελληνική η πρόθεση «υπέρ» συντάσσεται είτε με γενική είτε με αιτιατική πτώση Όμως, για την περιγραφή της υπέρβα­σης του μέτρου ή του ορίου η ορθή σύνταξη είναι μόνο με αιτια­τική, ενώ η γενική χρησιμεύει για τη δήλωση υπεράσπισης. Εί­ναι προφανές ότι το λάθος προέρχεται από τη σύγχυση ανάμεσα στη σύνταξη της πρόθεσης υπέρ + αιτιατική και στην αντίστοιχη του επιρρήματος πέραν + γενική.Έτσι λοιπόν οι δυνατές εκδο­χές είναι: υπέρ το δέον ή πέραν του δέοντος.

υπό αίρεση (με επιφύλαξη): Προσφορά που είναι αόριστη και ανεπίδεκτη εκτίμησης ή είναι υπό αίρεση, απορρίπτεται ως απαράδεκτη.

216

Προθέσεις

υπό απαγόρευση (τέθηκε/είναι/βρίσκεται σε απαγόρευση): Η ανίχνευ­ση παραλυτικής βιοτοξίνης στο φυτοπλαγκτόν του Θερμαϊκού έθε­σε και πάλι υπό απαγόρευση την αλιεία των μυδιών.

υπό κράτηση (σε περιορισμό, στη φυλακή): ΓΓΟ Βέλγιο δεκατέσσερις άνθρωποι τέθηκαν υπό κράτηση ως ύποπτοι για σχέσεις με την Αλ Κάιντα.

υπό μορφήν (με τη μορφή): Η έρευνα έχει αρχίσει με τη μελέτη και δη­μοσίευση υπό μορφήν επιστημονικού καταλόγου των ελληνιστι­κών γλυπτών του Μουσείου Ρόδου.

υπό όρους (με προϋποθέσεις): Ανοίγει ο δρόμος για την υπό όρους και προϋποθέσεις νομιμοποίηση αυθαιρέτων κτισμάτων και ημιυπαί-θριων χώρων.

υπό περιορισμό (εξαναγκασμός κάποιου να παραμείνει σε ορισμένο χώρο χωρίς να του προσφέρεται η δυνατότητα να φύγει από αυ­τόν): Στη διάρκεια της δικτατορίας, χιλιάδες άνθρωποι συνελή­φθησαν και κρατήθηκαν υπό περιορισμό.

υπό σκιάν (στη σκιά): Στους 40° Κελσίου υπό σκιάν έφτασε ο υδράργυρος σήμερα το μεσημέρι.

υπό την αιγίδα (σιν/δσστην Αρχαία Ελληνική η ασπίδα από αιγόδερμα. δηλαδή δέρμα κατσίκας- μεταφορικά: η φροντίδα, η προστασία, η επίσημη ηθική ή υλική προστασία): Η εκδήλωση τελεί υπό την αιγίδα του Υπουργείου Πολιτισμού.

υπό την αίρεση (υπό την προϋπόθεση, με τον όρο): Η συμφωνία τελεί υπό την αίρεση της εγκρίσεως της από το Εποπτικό Συμβούλιο.

υπό την αρχηγία (με αρχηγό): Στις 17 Μαρτίου 1Θ21 οι πρόκριτοι της Μά­νης υπό την αρχηγία του Πετρόμπεη Μαυρομιχάλη ύψωσαν στην Αρεόπολη τη σημαία της Επανάστασης.

υπό την επήρεια (εξαιτίας της επίδρασης, της επιρροής την οποία δέ­χεται κάποιος ή κάτι): Το αδίκημα διαπράχθηκε υπό την επήρεια μέθης (δηλαδή ο δράστης ήταν μεθυσμένος).

υπό την επίβλεψη (με την επίβλεψη, με τον έλεγχο): Η διπλωματική ερ­γασία εκπονήθηκε υπό την επίβλεψη και καθοδήγηση του καθη­γητή κ. Χ.

υπό την πίεση (κάτω από την πίεση): Υπό την πίεση του διεθνούς αντα­γωνισμού, τα ελληνικά ναυπηγεία έχουν αναγκαστεί να προχω­ρήσουν σε μια σειρά διαρθρωτικών αλλαγών.

υπό την προστασία (κάτω από την προστασία): Πρόσφατα, στάλθηκε

217

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

στηνπεριοχή ανθρωπιστική βοήθεια υπό την προστασία των δυ­νάμεων των Ηνωμένων Εθνών.

υπό το μηδέν (κάτω από το μηδέν): 7??ν τελευταία δεκαετία η θερμοκρα­σία τον Ιανουάριο έπεσε υπό το μηδέν τρεις φορές.

218

Σύνδεσμοι

Σύνδεσμοι λέγονται τα άκλιτα μέρη του λόγου που χρησιμοποιούνται για να συνδέσουν τις προτάσεις μεταξύ τους ή και λέξεις της ίδιας πρό­τασης. Πιθανόν οι σύνδεσμοι προήλθαν από άλλα μέρη του λόγου, με βαθμιαίες μεταβολές από ορισμένα επιρρήματα ή εμπρόθετους προσ­διορισμούς, αλλά η αρχική προέλευση των περισσότερων δεν είναι εξακριβωμένη. Οι σύνδεσμοι χωρίζονται κατά κατηγορίες, ανάλογα με τη χρήση τους.

ΤΑ ΕΙΔΗ ΤΩΝ ΣΥΝΔΕΣΜΩΝ

• Συμπλεκτικοί συμπλέκουν, δηλαδή συνενώνουν καταφατικά, λέ­ξεις ή προτάσεις: και (κι), ούτε, μήτε, ουδέ, μηδέ

Ξέχασε την τηλεόραση ανοιχτή και κοιμήθηκε. Κλείδωσε την πόρτα κι άφησε επάνω το κλειδί Δεν θέλω ούτε να του ξαναμιλήσω ούτε να τον ξαναδώ. Δεν τον ενδιαφέρουν μήτε τα χρήματα μήτε η δόξα.

• Διαχωριστικοί συνδέουν με διαχωριστικό τρόπο λέξεις ή προτά­σεις: ή, είτε

θα σε δω αύριο ή μεθαύριο. Είτε έρθει είτε όχι, το ίδιο μου κάνει

• Αντιθετικοί συνδέουν έννοιες αντίθετες μεταξύ τους: μα, αλλά, παρά, όμως. ωστόσο, ενώ, αν και, μολονότι, μόνο

Σκέφτηκε να μιλήσει, μα δίστασε. θέλω να πάω διακοπές, αλλά έχω πολύ δουλειά. Αν και είναι πολύ μικρή, είναι πολύ ώριμη για την ηλικία της. Μπορεί να μεγάλωσε, όμως για μένα είναι ακόμη παιδί. Μολονότι το επιθυμούσε, δεν μπορούσε να το αποκτήσει.

219

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

• Συμπερασματικοί εισάγουν ένα νόημα που φανερώνει συμπέρα­σμα άλλου προηγούμενου νοήματος: λοιπόν, ώστε, άρα, επομέ­νως, που

θα φύγω πολύ πρωί, ώστε δεν θα προλάβω να πιω καφέ. Σκέφτομαι, άρα υπάρχω. Η κατάληψη συνεχίζεται, επομένως οι εξετάσεις θα αναβλη­θούν. Μου κακοφάνηκε τόσο, που αποφάσισα να μην τους ξαναδώ.

• Επεξηγηματικός επεξηγεί δηλαδή Σου είπα ψέματα, δηλαδή ότι δεν συναντήθηκα με τον Γιάννη.

• Ειδικοί εισάγουν πρόταση που συμπληρώνει την έννοια άλλης πρότασης ως αντικείμενο ή υποκείμενο: πως, που, ότι

Ήξερα πως θα σας βρω εδώ. θυμάμαι που ήταν πάντα μοναχικός. Κατάλαβε ότι αυτό που ζητούσε ήταν πολύ δύσκολο

• Χρονικοί εισάγουν πρόταση που καθορίζει τον χρόνο μιας ενέρ­γειας: όταν, ενώ, καθώς, αφού, αφότου, πριν, (πριν να), μόλις, προτού, ώσπου, ωσότου, όσο που, όποτε

Όταν μεγαλώσω, θα γίνω αστροναύτης. Ενώ καθόμασταν και συζητούσαμε ήσυχα, ξαφνικά σηκώθηκε κι έφυγε. θα παίξεις, αφού διαβάσεις πρώτα τα μαθήματα σου. Πριν αγοράσεις, σκέψου τι θες. Ώσπου να γυρίσω να τον δω, είχε γίνει καπνός. Όποτε την είχα ανάγκη, ήταν πάντα εκεί.

• Αιτιολογικοί εισάγουν ένα νόημα που είναι αιτία ή δικαιολογία άλλου: γιατί, επειδή, αφού, π (ποιητικό)

Καθυστέρησα, γιατί μου συνέβη κάτι απρόοπτο. Δεν υπέγραψα, επειδή διαφωνούσα με το περιεχόμενο του εγ­γράφου. Αφού δεν αισθάνεσαι καλά, κάθισε σπίτι. Δεν τραγουδώ, τι τα τραγούδια μόνο την αγάπη κλαίνε.

• Υποθετικοί εισάγουν υπόθεση: αν, σαν, άμα Αν βιάζεσαι, θα κάνεις λάθος. Σαν θέλει η νύφη κι ο γαμπρός, τύφλα να 'χει ο πεθερός. Άμα έχουμε την υγεία μας, όλα θα τα καταφέρουμε.

220

Σύνδεσμοι

• Τελικοί εισάγουν πρόταση που φανερώνει τον σκοπό μιας ενέρ­γειας: να, για να

Τρέχα να προλάβεις. Έφυγε Βιαστικός για να προλάβει το πλοίο.

• Αποτελεσματικοί εισάγουν ένα νόημα που φανερώνει αποτέλε­σμα άλλου προηγούμενου νοήματος: ώστε (να), που

Ήταν τόσο ευτυχισμένος, ώστε νόμιζε πως όλος ο κόσμος ήταν δικός του. Μιλούσε τόσο σιγά, που μόλις τον άκουγες.

• Διατακτικοί εισάγουν μια πρόταση που εκφράζει φόβο ή δισταγμό για κάτι ανεπιθύμητο: μη (ν), μήπως

Διστάζει να πει τη γνώμη του μην τον κοροϊδέψουν. Φοβόταν μήπως ενοχλεί.

• Συγκριτικός χρησιμεύει για να ξεχωρίζει στη σύγκριση τον β' όρο: παρά

Προτιμώ να γράφω παρά να μιλώ. Έτρεμε από τον φόβο του παρά από το κρύο. Κάλλιο πέντε και στο χέρι παρά δέκα και καρτερεί. Κάλλιο αργά παρά ποτέ. Κάλλιο πρώτος στο χωριό παρά δεύτερος στην πόλη

Οι συμπλεκτικοί, διαζευκτικοί, αντιθετικοί και συμπερασματικοί σύν­δεσμοι λέγονται παρατακτικοί και συνδέουν ισοδύναμες προτάσεις (κύ­ριες με κύριες και δευτερεύουσες με δευτερεύουσες). Οι υπόλοιποι σύνδεσμοι λέγονται υποτακτικοί και εισάγουν δευτερεύουσες προτά­σεις που «υποτάσσονται» σε κάποια κύρια.

πως - πώς 0 ειδικός σύνδεσμος πως και το τροπικό επίρρημα πώς διακρίνονται από το ότι το επίρρημα τονίζεται.

Σου είπα πως θα έρθω.

Δεν καταλαβαίνω ηώς Βρέθηκε εκεί

221

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

που - πού Το ίδιο συμβαίνει και με τον ειδικό σύνδεσμο που και το τοπικό επίρ­ρημα πού

Το ξέρω που με σκέφτεσαι.

Μας διηγήθηκε πού πήγε

ότι - 6,τι 0 ειδικός σύνδεσμος ότι διακρίνεται από την αναφορική αντωνυμία ό,τι γιατί ο ειδικός σύνδεσμος δεν παίρνει κόμμα:

Λέει ότι θα φύγει.

Αγοράζει ό,τι βρίσκει μπροστά της.

και - κι 0 συμπλεκτικός σύνδεσμος και μπροστά από φωνήεν γίνεται κι (ο τύ­πος αυτός χρησιμοποιείται κυρίως στη λογοτεχνία):

Ταξίδεψε σε ολόκληρο τον κόσμο και γνώρισε πολιτείες κι ανθρώ­πους πολλούς.

για να - να Με τον τελικό σύνδεσμο για να εκφράζουμε σκοπό [τέλος στην αρχαία ελληνική σημαίνει σκοπός]:

Πιες καφέ για να μη σε πάρει ο ύπνος. Ήρθα να σε δω.

Με τον σύνδεσμο να εκφράζουμε άλλοτε σκοπό και άλλοτε επιθυμία ή βούληση, θα πρέπει βέβαια να προσέχουμε τη σημασία του ρήματος της κύριας πρότασης. 0 τελικός σύνδεσμος έχει βουλητική σημασία όταν το ρήμα της πρότασης εκφράζει επιθυμία ή προσταγή.

Θέλω να σε ξαναδώ.

θέλει να μάθω τα λάθη του για να μην κάνω κι εγώ τα ίδια.

222

Με μία ή δύο λέξείδ;

Ένα πρόβλημα που αντιμετωπίζουμε συχνό είναι το αν πρέπει γράψου­με ως μία ή ως δύο λέξεις διάφορες φράσεις, όπως: απ' ευθείας -απευθείας, εν τούτοις - εντούτοις, επιμέρους - επιμέρους, κατ' εξοχήν -κατεξοχήν, εν πρώτοις - ενπρώτοις, εν τω μεταξύ - εντωμεταξύ, επικε­φαλής - επικεφαλής, εξ αφορμής - εξαφορμής, όλως διόλου - ολωσδιό­λου, εις βάρος - εισθάρος. συν τω χρόνω - συντοχρόνω κλπ. Οι φράσεις αυτές αποτελούνται, κατά κανόνα, από μία πρόθεση και ένα όνομα (ουσιαστικό, επίθετο, αντωνυμία, αριθμητικό), όπως: εν αγνοία, ειςμνήμην. παρόλο, αφ' υψηλού, μεμιάς, εξαιτίας. Μπορεί επίσης να αποτελούνται από παρεμφερούς λειτουργίας στοιχεία: έως ότου, τουτ' έστιν, κατά πως, απ' έξω, τω όντι Τα Βασικά ερωτήματα είναι, θα γρα­φούν ως μία ή ως δύο λέξεις; θα ισχύσει το ίδιο για όλες τις φράσεις αυτού του τύπου; Υπάρχουν σταθερά κριτήρια για να προτιμηθεί η μία ή άλλη ορθογραφία;

Γλωσσολογικά, ο απαραίτητος όρος, το κύριο κριτήριο για να γραφούν δύο λέξεις ως μία είναι να αποτελούν μια τονική ενότητα, να συμπερι­φέρονται σον να ήταν μία λέξη (αφενός εξάλλου, εφόσον, αφότου, επι-τέλους).Ένα δεύτερο κριτήριο είναι να δηλώνουν από κοινού μια ση­μασία, πέρα από τη σημασία των συστατικών μερών της φράσης [μο­λονότι, προπάντων, τουτέστι, ωστόσο). Τρίτο κριτήριο είναι το κατά πόσον και τα δύο συστατικά της φράσης απαντούν αυτοτελώς στον λόγο [επ' ευκαιρία, εξολοκλήρου, εν αγνοία). Τα κριτήρια αυτά, όταν εφαρμόζονται συνδυαστικά και με συνεξέταση της «ορθογραφικής συνήθειας», πώς δηλαδή έχει καθιερωθεί να γράφονται αρκετές από αυτές τις φράσεις, οδηγούν στην ορθογραφία που προτείνεται παρακάτω για τις πιο συ­χνές από αυτές τις φράσεις

223

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΦΡΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΓΡΑΦΟΝΤΑΙΉ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΓΡΑΦΟΥΝ ΩΣ ΜΙΑ ΛΕΞΗ

• Τα αριθμητικά από το 13 μέχρι το 19: δεκατρία, δεκατέσσερα, δεκαπέντε, δεκαέξι [δεκάξι], δεκαεφτά (δεκαεπτά), δεκαοχτώ (δεκαοκτώ), δεκαεννιά (δεκαεννέα)

• Οι αντωνυμίες: καθένας, καθεμιά, καθένα καθετί κατιτί οποιοσδήποτε, οποιαδήποτε, οποιοδήποτε οτιδήποτε οσοσδήποτε, οσηδήποτε, οσοδήποτε

• Τα άκλιτο: άλλωστε ειδάλλως εξαρχής καθεξής απαρχής ειδεμή εξίσου καλημέρα απεναντίας ενόσω επικεφαλής καληνύχτα απευθείας εντάξει επιπλέον καλησπέρα αφότου εντούτοις επιτέλους καληώρα αφού ενώ επιτόπου καταγής δηλαδή εξαιτίας εφόσον καταπώς διαμιάς εξάλλου καθαυτό κατευθείαν κιόλας μολονότι οπουδήποτε υπόψη μεμιάς ολημέρα οπωσδήποτε ωστόσο μολαταύτα οληνύχτα προπαντός μόλο (που) ολωσδιόλου προπάντων

• Η πρόθεση σε [ σ'] με τη γενική και την αιτιατική του άρθρου: στου, στης, στο, στον, στην, στων. στους, στις, στα.

Χωριστά και με απόστροφο γράφεται η αντωνυμία σου·, σ' το δίνω σ' το έστειλα

Με μία ή δυο λέξεις.

ΦΡΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΓΡΑΦΟΝΤΑΙΉ ΜΠΟΡΟΥΝ ΝΑ ΓΡΑΦΟΥΝ ΩΣ ΔΥΟ ΛΕΞΕΙΣ

καλώς όρισες, καλώς τον (την. το] μετά χαράς, τέλος πόντων αφ'εαυτού, αφ'υψηλού, διό Βίου διό ζώσης, διό παντός, διό ταύτα, εις βάρος εις μάτην, εις μνήμην, εκ μέρους, εκ νέου εν αγνοία, εν ανάγκη, εν αντιθέσει, εν γένει εν γνώσει, ενείδει. εν ενεργεία, εν κατακλείδι εν λευκώ, εν λόγω. εν μέρει, εν μέσω. εν ολίγοις εν ονόματι, εν πολλοίς, εν προκειμένω εν συνεχεία, εν συντομία, ενσχέσει εν τέλει, εν τω μεταξύ, εξ αδιαιρέτου εξ αίματος, εξ ανάγκης, εξ αφορμής εξολοκλήρου, εξ ορισμού, εξ όψεως επ' αυτοφώρω, επ' ευκαφία

ΜΕ ΜΊΑΉ ΜΕ ΔΥΟ ΛΕΞΕΙΣ. ΑΝΑΛΟΓΑ ΜΕ ΤΗΝ ΠΕΡΙΣΤΑΣΗ ΚΑΙ ΜΕ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΟ ΤΟΝΙΣΜΟ

πάρα κάτω - παρακάτω πάρα πέρα - παραπέρα πάρα πάνω - παραπάνω τόσος δα - τοσοαδά

225

Η μεταγραφή ίων ξένων ονομάτων

στη Νέα Ελληνική

Οι γλώσσες δεν είναι περίκλειστοι χώροι, δεν έχουν ούτε όρια ούτε σύ­νορα ούτε στεγανά. Η ελληνική γλώσσα, γλώσσα πανάρχαιο, που έρχε­ται από τα Βάθη των αιώνων, άντεξε στις περιπέτειες του χρόνου, άλ­λαξε, εξελίχθηκε, δάνεισε και δονείστηκε, διατηρώντας την ομορφιά και τον πλούτο της. Η ελληνική γλώσσα είναι ένας ασύνορος, συναρπα­στικός κόσμος, που ποτέ δεν τον μαθαίνουμε, αλλά πάντα μας μαθαίνει, που εξακολουθεί να γοητεύει και να αιφνιδιάζει με την αρχιτεκτονική της σύνταξης της. με το Βάθος και τις αποχρώσεις των νοημάτων της. με τη δύναμη των λέξεων της, οι οποίες, όπως είπε ο μεγάλος μας ποι­ητής Γιάννης Ρίτσος, «είναι φλέβες, μέσα τους αίμα τρέχει».

ΔΑΝΕΙΑ ΚΑΙ ΑΝΤΙΔΑΝΕΙΑ

Δάνειο

Τα ελληνικά έχουν χαρίσει αμέτρητες λέξεις και έννοιες σε όλες τις ευ­ρωπαϊκές γλώσσες -και όχι μόνο- και φυσικά έχουν εμπλουτιστεί με άφθονες ξένες Όπως οι ελληνικές λέξεις έχουν βρει νέες πατρίδες σε άλ­λο μέρη του κόσμου, σε άλλες γλώσσες έτσι και οι'Ελληνες δανείστηκαν λέξεις από τους γείτονες τους αλλά και από άλλους λαούς πιο μακρινούς. Για παράδειγμα: καπέλο, που προέρχεται από την ιταλική ΟΒρρβΙΙο (από το λατινικό 03ρρ3 = κάλυμμα κεφαλής)· καφές (από την τουρκική λέξη Κθήνθ)· φρένο (από τη γαλλική ίτβίη)· μπέμπης/μπέμπο (από την αγγλική ϋθ&γ = μωρό)· τάλιρο από τη γερμανική (ΙΘΙΘΓ = το νόμισμα της Αυστρο­ουγγαρίας, από το οποίο προέρχεται και η λέξη δολάριο) κΑπ.

227

Οόηγος γιο ιη Σωσιη Χρήση ιιης Γλωσσάς

Μεταφραστικό δάνειο

Συχνά, στη γλώσσα της χώρας που δανείζεται μια ξένη λέξη δημιουρ­γείται μια νέα λέξη, για να μεταφράσει το γλωσσικό δάνειο. Για παρά­δειγμα: πολυμέσα (από την αγγλική λέξη ΓηυΙιίιηθάίθ), ουρανοξύστης [από την αγγλική λέξη $κγ 50Γ3ρθΓ), πληροφορική (από τη γαλλική λέξη ίηίοΓΓηθϋα,υθ) κλπ.

Αντιδάνεια - περιπλανώμενες ή ταξιδεύτρες λέξεις

Ένα άλλο φαινόμενο είναι το αντιδάνειο. Μια γλώσσα μπορεί να δανει­στεί μια λέξη Α, την οποία δάνεισε κάποτε σε μια άλλη γλώσσα, όπου η Α πήρε τη μορφή Β, και τώρα η Α επιστρέφει αλλαγμένη στη χώρα της, όπου παίρνει τη μορφή Γ. Τότε λέμε ότι η λέξη Α είναι ένα αντιδάνειο. Περιγράφουμε το ταξίδι των λέξεων γράφοντας Α < Β < Γ και διαβάζου­με: η Α προέρχεται από τη Β, που προέρχεται από τη Γ. Κατά τη μετακίνηση της από γλώσσα-ανοχώρησης σε γλώσσα-άφιξης, η λέξη μπορεί να αλλάξει μορφή, όπως μπορεί να αλλάξει και σημασία. Η προσαρμογή μιας λέξης στο κλιτικό σύστημα της γλώσσας-όφιξης μπορεί να είναι ατελής ή πλήρης. Πάντως, η λέξη μπορεί να ταξιδέψει σε πολλές γλώσσες μέχρι να επιστρέψει στην αρχική γλώσσα-αναχώ-ρησης, έχοντας υποστεί κάποια μεταβολή στην έννοια ή στη μορφή της. Ας δούμε μερικά παραδείγματα:

πέναλτι < (αντιδάνειο) αγγλική ρβηθίτγ < γαλλική ρείηε < λατινική ροθηθ < ποινή ρεπό < (αντιδάνειο) γαλλική Γβροδ < λατινική Γβρβυδο (ΐ"6- + ρ3υεο) < αρχαία ελληνική παύσις

Το φαινόμενο του δανεισμού στις γλώσσες μπορεί να παρουσιαστεί ως ένας από τους μηχανισμούς ανανέωσης και εμπλουτισμού των γλωσ­σών. Πολλές φορές όμως εμφανίζονται πολέμιοι του δανεισμού, οι οποίοι ισχυρίζονται ότι με αυτή τη «νοθεία» αφενός θίγεται η «καθαρό­τητα» της γλώσσας και αφετέρου δημιουργείται ο κίνδυνος αφομοίω­σης της μιας γλώσσας από την άλλη. Φυσικά, υπάρχει και ο αντίλογος. Ανάμεσα σε πολλούς, δύο κορυφαίοι Έλληνες γλωσσολόγοι -ο πατέρας της ελληνικής γλωσσολογίας Γεώρ­γιος Χατζιδάκις και ο πατέρας της νεοελληνικής γραμματικής Μανόλης Τριανταφυλλίδης- ασχολήθηκαν εκτενώς με τις ξένες λέξεις που εντά-

228

Η μεταγραφή των ξένων ονομάτων στη νέα ελληνική

χθηκαν στην ελληνική μας γλώσοο. Στον πρώτο τόμο των Απάντωνχον, ο Μ. Τριανταφυλλίδης αναφέρεται εκτενώς στις ξένες λέξεις και στην ιστορία τους λέγοντας χαρακτηριστικά ότι «ευτυχώς δεν υπάρχουν τε­λωνεία γλωσσικά» και οι λέξεις μπορούν να ταξιδεύουν από γλώσσα σε γλώσσα, ικανοποιώντας τις διαρκώς διευρυνόμενες ανάγκες των αν­θρώπων. Κάθε ξένη λέξη είναι μια ευκαιρία να μιλήσουμε καλύτερα την ελληνική γλώσσα και να θυμηθούμε τη δική μας αντίστοιχη (εάν πρόκειται για αντιδάνειο), που πολλές φορές έπεσε σε αχρηστία.

ΟΡΘΟΓΡΑΦΙΚΗ ΑΝΑΡΧΙΑ

Η ορθή γραφή (ορθογραφία), το να γράφεις δηλαδή σωστά τη γλώσσα σου, είναι επιθυμία και υποχρέωση αλλά και προστασία από ποικίλα μειωτικά σχόλια που προκαλούν τα ορθογραφικά λάθη στο γραπτό μας. Η ελληνική γλώσσα, όπως οι περισσότερες ευρωπαϊκές γλώσσες, δια­τηρεί την ιστορική ορθογραφία: οι λέξεις γράφονται δηλαδή όχι σύμ­φωνα με το πώς προφέρονται σήμερα, αλλά σύμφωνα με το πώς προ­φέρονταν σε παλαιότερες περιόδους. Αυτή η διάσταση ανάμεσα στον προφορικό και στον γραπτό λόγο κάνει πάρα πολύ δύσκολο, σε γενικές γραμμές, να γράψει κανείς σωστά στη Νέα Ελληνική κάποια λέξη που ακούει ή προφέρει, καθώς οι πολλοί και περίπλοκοι κανόνες δεν αρκούν για την αντιστοίχιση προφοράς-γραφής.Έτσι. συχνά διατυπώνονται προτάσεις μεταρρύθμισης της ορ­θογραφίας. Προτάσεις που συνήθως κινούνται στην κατεύθυνση της απλοποίησης, αλλά σκοντάφτουν στην εμμονή διατήρησης της ιστορι­κής ορθογραφίας, αφού κάθε ορθογραφική αλλαγή βιώνεται από μεγά­λη μερίδα του πληθυσμού σαν απώλεια.

ΑΠΛΟΓΡΑΦΗΣΗ ΤΩΝ ΚΟΙΝΩΝ ΛΕΞΕΩΝ

Σον να μην έφταναν λοιπόν οι «σκοτούρες» που γεννά η ιστορική ορ­θογραφία των ελληνικών λέξεων, ήρθαν να προστεθούν και οι δυσκο­λίες που δημιουργεί η μεταγραφή των ξένων λέξεων στην ελληνική γλώσσα. Για να περιοριστούν αυτά τα προβλήματα, από τον περασμένο αιώνα αλλά κυρίως από τότε που άρχισε να εδραιώνεται η ευρύτερη χρήση της δημοτικής και συστηματικά από τότε που συντάχθηκε η

229

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

πρώτη Γραμματική της Νεοελληνικής (Δημοτικής) του Μ. Τριανταφυλ­λίδη (1 941), προτάθηκε οι ξένες λέξεις (τα δάνεια και τα αντιδάνεια) να μεταγράφονται φωνητικά με τον απλούστερο δυνατό τρόπο, δηλαδή να αποδίδουμε την προφορά τους μετατρέποντας όλα τα ί\Ι ως ι, τα /β/ ως ε, τα /ο/ ως ο, να απλοποιούμε τα όμοια διπλά σύμφωνα σε ένα κοκ . Για παράδειγμα: καρό (γαλλ. 03ΐτε·3υ), σοφέρ (γαλλ. οηβυίίβυΓ). κοηιράιτ (αγγλ. οοργπο,ήΐ). τερέν (γαλλ. ΙΘΓΓΘΪΠ). γκολ (αγγλ. ςοθΐ), γιοτ (αγγλ. γβυοηΙ), τρόΜ(αγγλ. <ΓθΙΙβγ ϋυδ). ρεστοράν(γαλλ ΓθδΙβυΓβηΙ), ταμπλό (γαλλ. ΙθβΙθΒυ), τρένο (γαλλ. ΙΓ3ΪΠ). σεζ-λογκ (γαλλ. οηθίδβ Ιοηο,υβ), κο-μουνισμός (γαλλ. οοητιηηυηίεηΓίβ), πορτρέτο (αγγλ. ροιΐΓ3ίΙ). πλέιμπόι (αγγλ. ρΐβγ οογ), ντοκιμαντέρ (γαλλ. άοουιηθηΙβΪΓθ), κιλότο (γαλλ. ουΙοΗβ). χολ (αγγλ. ηβΙΙ) κ.ά. Η απλογράφηση έχει φυσικά και τους πολέμιους της, οι οποίοι ισχυρί­ζονται ότι οι ξένες λέξεις θα έπρεπε να μεταγράφονται με την ιστορική τους ορθογραφία, όπως γινόταν παλιότερα. Έτσι, οι λέξεις στο παραπάνω παράδειγμα θα μεταγράφονταν ως εξής: καρρώ (γαλλ. οθίτβθυ). σωφφέρ (γαλλ. οήβυττθυΓ), κοπυρόιτ (αγγλ. οοργπο,ηΙ), τερραίν (γαλλ. Ιβιτθίη), γκωλ (αγγλ. α,οθΐ), ν<α>Γ(αγγλ. γβυοήί). τρόλλευ (αγγλ. ΐΓοΙΙβγ ου$). ρεστωράν[ναλλ. Γβ5ΐ3υΓ3ηΙ). ταμπλώ (γαλλ. Ι30ΐθ3υ), τραίνο (γαλλ. ΐΓ3ίη), σαιζ-λογκ (γαλλ. (:ή3ί5θ Ιοηα,υθ), κομμου­νισμός [νολλ. οοηηπηυηίδΓηΘ), πορτραίτο (αγγλ. ροΓΐΓ3ίΙ}, πλέυμπόυ (αγ­γλ. ρΐβγ οογ), ντοκυμανταΐρ (γαλλ. άοουιηθηΙβΪΓΘ), κυλόττα (γαλλ. ουΙοΗβ). χωλ (αγγλ. ήβΙΙ) κ.ά. Κάτι τέτοιο όμως όχι μόνο θα πολλαπλασίαζε τις ήδη υπάρχουσες δυ­σκολίες της ελληνικής ορθογραφίας, αλλά θα απαιτούσε και εξαιρετική γνώση των ξένων γλωσσών για να γράψουμε σωστά την ελληνική. Όλες οι ξένες κοινές λέξεις πρέπει να γράφονται στην ελληνική γλώσσα με τον πιο απλό τρόπο. Π.χ. πάρτι (αγγλ. ρ3Γΐγ). φέρι-μποτ (αγγλ. ίθΓΓγ σο3ΐ), σαντιγί (γαλλ. οήβηΐίΐΐγ), ιρ/κίγαλλ. Ιακ), μσγιό (γαλλΓΤΒίΙΙοΙ), κομπι-νεφνίγαλλοοητώίηβίεοη), σε<ον(αγγλ 53150η), σοΓέ(γαλλ.53υΙβ), στριπτίζ (αγγλ. 5<πρ1β35β). Γ0κ« (αγγλ. Ιοοκεγ), φουτμπόλ (αγγλ. ίοοΙοβΙΙ) κ.ά.

Η ΜΕΤΑΓΡΑΦΗ ΤΩΝ ΞΕΝΩΝ ΚΥΡΙΩΝ ΟΝΟΜΑΤΩΝ

Διαφορετικό είναι το θέμα της ορθογραφίας των ξένων κύριων ονομά­των (ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων) που αναφέρονται σε πρόσωπα

230

Η μεταγραφή των ξένων ονομάτων στη νέα ελληνική

και γεωγραφικά κύρια ονόματα (χωρών, πόλεων, βουνών, ποταμών, θαλασσών κλπ.). Κατ" αρχάς, δεν ακολουθείται ενιαίο σύστημα, γιατί δεν περιλαμβάνεται ρύθμιση στη σχολική γραμματική Έτσι ο κάθε μεταφραστής (ή επιμε­λητής) κάνει ό,τι θέλει. Αποτέλεσμα; 0 μεν αναγνώστης δεν καταλαβαί­νει σε ποιον άνθρωπο ή σε ποιον τόπο αναφέρεται το κείμενο, οι δε Βι­βλιοκριτικοί βρίσκουν «στάδιον δόξης λαμπρόν» με διάφορα «μαργα­ριτάρια». Το θέμα παραμένει ανοικτό και δημιουργεί πραγματικά «πονοκέφαλο» σε όσους ασχολούνται με τη γλώσσα. Κάποιοι επιλέγουν να διατηρή­σουν την ξενογράμματη γραφή, η οποία όμως δίνει μια κάπως απω­θητική όψη στο κείμενο. Στο παρόν Βιβλίο παραθέτουμε τους πιο συνηθισμένους τρόπους μετα­γραφής των ξένων κύριων ονομάτων και δίνουμε μερικές χρήσιμες συμβουλές προστασίας από την κριτική και τα κακόβουλα σχόλια. Το­νίζουμε όμως ότι ενιαίος κανόνας δεν υπάρχει και οι παρακάτω τρόποι είναι προτάσεις επιφανών Ελλήνων φιλολόγων και γλωσσολόγων.

Προτάσεις απλογράφησης των ξένων κύριων ονομάτων

Μερικοί σπλογραφούν τα ξένα κύρια ονόματα όπως απλογραφούν τα ξένα κοινά. Όπως γράφουν δηλαδή σεζόν και τρικ, έτσι γράφουν και Σέξπιρ (5ή3κθ5ρε3Γθ) και Βαλερί (νβΙθΓγ) και Βολτέρος (νοΙΙβίΓβ). Η πρόταση αυτή δέχεται πολλές επικρίσεις από εκείνους που υποστη­ρίζουν την οντιστρεψψότητα, δηλαδή τη μεταγραφή του ξένου ονόματος στην ελληνική με μορφή η οποία, εάν αναστραφεί πάλι στη γλώσσα του. να είναι όσο το δυνατόν πλησιέστερα στην πραγματική του μορφή.Έτσι υποστηρίζουν ότι δεν μπορούμε να γράφουμε Σέξπιρ σον να επρόκειτο για «δήθκδρίΓ» ή, γιατί όχι, 5θχρίΓ (αντί 5η3Κθ5ρθ3Γ6), Βαλερί σαν να επρόκειτο για «νβΐθπ» (αντί νβΙθΓγ) και Βολτέροςοαννα επρόκειτο για «νοΙίθΓ» (αντί νΌΙΐ3ΐΓ6) κ.λη.

231

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ι — Η πρόταση του Δημήτρη Μαρωνίτη

Ο τακτικός καθηγητής της Φιλοσοφικής Σχολής θεσσαλονίκης. Πρό­εδρος και Γενικός Διευθυντής του Κέντρου Ελληνικής Γλώσσας Δη­μήτρης Μαρωνίτης, στο «Εγκόλπιο της Ορθής Γραφής, κείμενα για τη χρήση της γλώσσας», τα οποίο δημοσιεύτηκαν στον Ταχυδρόμο 11998), προτείνει τους παρακάτω κανόνες για τη μεταγραφή των ξένων κυ­ρίων ονομάτων στην ελληνική γλώσσα:

Μεταγραφή ξενικών κυρίων ονομάτων [προσωηωνυμίων και το­πωνυμίων] Ονομάζουμε απλή μεταγραφή των ξένων κυρίων ονομάτων τη μετα­γραφή τους σε νεοελληνικό αλφάβητο, με το οποίο δοκιμάζεται η κατά το δυνατόν ακριβέστερη φωνητική τους απόδοση. Γράφουμε: ΜΘΙΙΘΓΓΠΘ - > Μαλλαρμέ.

Ονομάζουμε εξελληνισμένη μεταγραφή των ξένων κυρίων ονομάτων την προσαρμογή τους στο νεοελληνικό κλιτικό σύστημα. Γράφουμε: ΗοΓθΙιυδ - > Οράτιος. νοΚθίΓθ - > Βολταίρος, Βθ5(οη - > Βοστώνη.

Τα ξενικά κύρια ονόματα που έχουν εξελληνιστεί κρατούν την εξελλη­νισμένη μορφή τους. εφόσον ουτή κοθιερώθηκε από την ιστορία και τη νεότερη χρήση. Εκτός από τα εξελληνισμένα των αρχαιοτέρων χρόνων (αιγυπτιακό, βαβυλωνιακά, ασσυριακά, φοινικικό, περσικό, σκυθικά), οι άλλες κατηγορίες είναι

• Λατινικό, όπως: Βρούτος. Λεύκιος, Τάκιτος. Οκταβία. Καπύη, Ρου-βίκων.

• Μεσαιωνικό, όπως: θεοδώριχος, Σιγισμούνδος, Καρλομάγνος, ΑΒελόρδος. Ταμερλόνος, Αββαοίδες, Θουριγγία.

• Νεότερα, όπως: Γουτεμβέργιος. Βάκων, Κοπέρνικος,Έρασμος, Ρακίνας, Βολταίρος, Εδιμβούργο. Δουβλίνο. Χάβρη, Λίλλη, Κολωνία. Αννόβερο, Κίελο, Τασκένδη. Σιγγαπούρη, Νέα Ορ­λεάνη. Βοστώνη, Μελβούρνη, Τοσκάνη. Βεγγάζη.

Τα εξελληνισμένα προσωπωνύμια και τοπωνύμια ως έχουν κύριο γνώρισμα την ένταξη τους στο ελληνικό κλιτικό σύστημα: η Καπύη, της Καηύης- οι Αββασίδες. των Αββασιδών- το Κίελο, του Κίελου· η Κολωνία, της Κολωνίας.

232

Η μεταγραφή των ξένων ονομάτων στη νέα ελληνική

Προσοχή Οι ελληνότροπες καταλήξεις προσωπωνυμίων και τοπωνυμιών στην ονομαστική, όπως και το -α- των θηλυκών και το -ο- των ουδέτερων, δεν μαρτυρούν πάντοτε εξελληνισμένο τύπο. εντασσόμενο στο ελλη­νικό κλιτικό σύστημα. Για παράδειγμα: της Μερίδα και όχι της Μερίδας-του Τορόντο και όχι του Τορόντου· του Μονακό και όχι του Μονακού-της Πενσυλβάνια και όχι της ΠενσυλΒόνιας· της Νικαράγουα και όχι της Νικαράγουας αλλά του Μεξικού, του Βατικανού.

Τα ονόματα χριστιανών ουτοκρατόρων, βασιλέων και ηγεμόνων, ιε­ραρχών και ογίων γράφονται με την αντίστοιχη ελληνική ή εξελληνι­σμένη, εφόσον υπάρχει, μορφή τους: Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, Ιω­άννης ο Ακτήμων, Μαρία Θηρεσία, Φραγκίσκος Ιωσήφ, πάπας Βενέ-δικτος, άγιος Φραγκίσκος της Αοσίζης.

Προσοχή Υπάρχουν εξαιρέσεις, όπως: το ρωσικό //3ον(Ιβάν ο Τρομερός και όχι Ιωάννης ο Τρομερός]- το ισπανικό Χουάν (δον Χουάν ο Αυστριακός. Χουάν Κάρλος και όχι ο Ιωάννης Κάρολος)· η Τζουλιάνα ιης Ολλανδίας και όχι η Ιουλιανή ή η Γιουλιάνα.

Τα ξενικά κύρια ονόματα που δεν έχουν εξελληνιστεί, ούτε και έχουν καθιερωμένο τύπο μεταγραφής, αποδίδονται κατά την προφορά τους - όσο αυτό είναι εφικτό. Οδηγό για τη φωνητική απόδοση αποτελούν τα λεξικά: ννβ05ΐ6Γ'5 Βίοςίβρηίεβίκαι ννβΰεΙθΓ'Β ββοοΓβρίιΚθί

Δεν κρατούμε τα όμοια σύμφωνα στην αρχή και στο τέλος των ξενικών κυρίων ονομάτων: ΟΟΓΟΘΙΙ ΗυΙΙ -> Κόρντελ Χολ, Τήοττίθε Μβηη -> Τόμος Μαν, ΙΙογα" -> Λόυντ.

Κρατούμε τα όμοια σύμφωνα ανάμεσα από φωνήεντα, εκτός από τα ζεύγη οο, άά. 99. π ο υ ο ε ν μπορούν να μεταγραφούν με την ξενική προφορά τους (μπμπ, ντντ, γκγκ): ΜΘΙΙΘΠΤΙΘ -> Μαλλαρμέ, Μ3ηή3Η3η -> Μανχότταν, αλλά: Ηοίίπιβηη -> Χόφμαν, ΜΒηηΜείηη -> Μανχάιμ. Αάάίδοη - » Αντισον.

Προσοχή Δεν λογίζονται όμοια σύμφωνο τα συμφωνικά συμπλέγματα: εκ, ες, 3ε. βοή, 52, τα οποία και μεταγράφονται όπως, κατά περίσταση προφέρονται: Εεκ6ΓΓΠ3ηη —» Έκερμαν, ΒΙβεκννβΙΙ —> Μπλάκουελ, Ι35εβ11ε·5 —> Λόσελς, ΑδοήβΗΓηουι̂ -> Ασάφφεμπουργκ.

233

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Στα γερμανικά ονόματα το διπλό συμφωνικό σύμπλεγμα 5θη μεταγρά­φεται ως διπλό σίγμα [σ): ΕδοπβςηοΙΙζ - > Έσσολτζ.

Κρατούν την καθιερωμένη μορφή τους τα ζεύγη: όνομα εξελληνισμένο + επώνυμο εξελληνισμένο: Ιωάννης Γουτεμ­

βέργιος, Φραγκίσκος Βάκων. όνομα ξενόφωνο + επώνυμο εξελληνισμένο: Ριτσιότι ΓαριΒάλδης. όνομα εξελληνισμένο + επώνυμο ξενόφωνο.- Γεώργιος Ουάσιγκτον.

Κάρολος Ντε Γκωλ. Βίχτωρ Ουγκό. Ιούλιος Βερν. ΛέωνΤρότσκυ. όνομα ξενόφωνο + επώνυμο ξενόφωνο: Σαρλ Μωρράς, Ζυλ Ρομοίν.

Λέον Μπλουμ

Προσοχή Όπως προκύπτει από τα παραπάνω παραδείγματα, το ίδιο προσωπω-νύμιο άλλοτε εξελληνίζεται και άλλοτε όχι. Γνώμονας είναι η συνήθεια. Σε περίπτωση αμφιβολίας προτιμούμε το ξενόφωνο: Εμίλ (όχι Αιμί­λιος] Ζολά. Πωλ (όχι Παύλος) Βαλερύ. Άλφρεντ (όχι Αλφρέδος) ντε Μυσσέ-

Τα ξενικά κύρια ονόματα που δεν εξελληνίζονται, ούτε έχουν καθιερω­μένο τύπο μεταγραφής αποδίδονται χωρίς εφαρμογή της ιστορικής ορθογραφίας: \Λ/3ΐΐ€Γ 5ςοτΙ - » ΟυώλΓερΓκοιΙόχιΣκωτ), 53η ΑηΙοηίο - > Σαν Αντόνιο (όχι Σαν Αντώνιο), 53ηΐ3 νίΐτοπβ - > Γόντσ Βιπόρια (όχι Σόντα Βιπώρια).

Η εξελληνισμένη μορφή των ξενικών κυρίων ονομάτων δεν είναι σε όλες τις περιπτώσεις σήμερα ανεκτή, με κριτήριο το σύγχρονο γλωσ­σικό αίσθημα. Π.χ Μηοσσυέ και όχι Βοσσουέτος, Σαίξπηρ και όχι Σα-καισπήρος Ντιντερό και όχι Διδερότο. Γαΐωμπρισνκαι όχι Σατωβριάν-δος. Μιλάνο και όχι Μεδιόλανο (αλλά Σύνοδος του Μεδιολάνου).

Προσοχή Ξενικά κύρια ονόματα τα οποία δεν έχουν εξελληνιστεί, αλλά χρησιμο­ποιούνται ήδη σε πάγιο τύπο της απλής μετογραφής τους, κρατούν τον τύπο αυτό, εφόσον δεν διαιωνίζει αδικαιολόγητες αλλοιώσεις. Γρά­φουμε και λέμε: Νέυ και όχι Νε. Τσώρτοιλ και όχι Τσέρτσιλ. Ρούζβελτ και όχι Ρόοζβελτ. Γιβραλτάρ και όχι Τζιμπράλταρ.

Σεβαστές παραμένουν αλλοιώσεις με διεθνή πλέον κοθιέρωση. όπως: Ποτέμκιν και όχι Πατιόμκιν. Βαν Γκογκ και όχι Βαν Χοχ, Άιφελ και όχι Εφφέλ, Ντρέυφους και όχι Ντρεφύς.

234

Η μεταγραφή των ξένων ονομάτων στη νέα ελληνική

Ι— Η πρότοση του Γεωργίου Μπαμπινιώτη

0 Γεώργιος Μπαμπινιώτης καθηγητής της Γλωσσολογίας στο Πανεπι­στήμιο Αθηνών, υποστηρίζει τη λεγόμενη αρχή της αντιστρεψψότητας. υ ως απόδοση του γ, αι ως απόδοση του βί και διατήρηση των διπλών συμφώνων. Παραθέτουμε την άποψη του από την εφημερίδα Το Βήμα της Κυρια-κής. 9 Νοεμβρίου 1997:

«Η ίδια η γραφή ενός ονόματος ξένου προσώπου ή τόπου πρέ­πει νο είναι τέτοια που να μπορεί να μας οδηγήσει «αναστρε­φόμενη» από την ελληνική απόδοση στην πραγματική μορφή του ξένου ονόματος όσο πιο κοντά γίνεται. Γράφοντας λ.χ. Ντε Γκωλλ, Σέλλεϋ. Σωσσύρ. Ρουσσώ, Ντεμπυσσύ. Μπόυρον. Τσόμσκυ κ.τ.ό. οδηγείσαι ευκολότερα πολύ κοντά στις αρχικές μορφές των ονομάτων ϋθ ΟβυΙΙθ. δηβΙΙβγ, δβυδδυΓθ. Κου55θ3υ, ϋθουδδγ, Βγτοη, 0ηοπη5κγ απ' ό,τι αν αηλογραφή-σεις τα ονόματα ως Ντε Γκολ. Σέλεί. Σοσίρ. Ρουσό, Ντεμπισί. Μπάιρον, Τσόμσκι! Πρόκειται για την ίδια αρχή που ακολουθείται συμβατικά και σε γενικές γραμμές στην απόδοση των ονομάτων στα διαβα­τήρια, σε πινακίδες με τα ονόμοτα δρόμων, πόλεων, χωριών κ.λπ., σε χάρτες, σε επίσημα έγγραφα κ.τ.ό Όταν λέγεσαι λ.χ. Οικονομίδης Χρίστος, κατάγεσαι από τη θεσσαλονίκη και κα­τοικείς στην οδό Υπερείδου 6, στο διαβατήριο σου θα γραφεί: ΟίκοηοΓΏΐάίδ ΟήπδΙοδ. Τηβ553ΐοηίκΐ, ΥρεΓβίάου Ι* (και όχι ΙκοηοπΊίάί5, Ιρθπάυ κ.λπ.) Κι αυτό για να υπάρχει αντιοτρεψι-μότητα στην απόδοση, να μπορεί δηλαδή το μεταγραμμένο όνομα να οδηγήσει στην αρχική μορφή του ονόματος και σε ταύτιση του προσώπου. Απ' όσα λέμε είναι σαφές ότι υποστηρίζουμε την άποψη ότι η ορθογραφία των ξένων κυριωνυμίων (ανθρωπωνυμίων και τοπωνυμίων) πρέπει να οδηγεί, κατά το δυνατόν, στην ορθο­γραφική παράσταση (όπου είναι δυνατόν και στην προφορά, εφόσον δεν διαφέρει) της ξένης ονομασίας, και ότι δεν έχει βάση αυτό που παρατηρούμε τελευταία στον Τύπο, σε βιβλία, σε έγγραφα να απλογραφούντοι τα ξένα κύρια ονόμοτα κατ" επέκταση της απλογράφησης των ξένων προσηγορικών ονο­μάτων. (...) Είναι χαρακτηριστικό, ωστόσο, και διδακτικό και πρέπει

235

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

να προβληματίσει όσους προκρίνουν τέτοιες αστήρικτες απλο-γραφήσεις ότι ο ίδιος ο εισηγητής της αηλογράφηοης των ξέ­νων λέξεων, ο Μανόλης Τριανταφυλλίδης, διαφοροποιεί τη γραφή των ξένων κυριωνυμίων [Νεοελληνική Γραμματική, 1941. σ. 426 κ.εξ.) διδάσκοντας ότι πρέπει να γράφουμε Μασ-σαχουσέπη (Μ3553εήυ5θΐΐ5), Μυοσέ (Μυ55θΙ), Ροσσίνι (Ρθ55ίηϊ), Σίλλερ (&ΟΗΪΙΙΘΓ). Μισσισσιπηής (Μίδδίδδίρρί), Νέα Υόρκη (Νβνν ΥΟΓΚ), Βολταίρος (νΌΙΙβίΓθ), Βερλαίν (νβΓίβίηβ). Χόυδεν (Ηβγάβη), κλπ. Τη μόνη αηλογράφηση που προτείνει είναι να μη γράφουμε με η και ω (όχι Μπωντλοίρ αλλά Μηο-ντλοίρ) ό.τι θεωρείται στην ξένη γλώσσα ως μακρό ή ως δί­φθογγος (θυ. θθυ κ.τ.ό.. π.χ. ΒβυάβΙθίΓβ, Ρουδδθβυ) και να γράφονται αντιθέτως με ι. ε, ο, μερικά ξένα φωνήεντα και δί­φθογγοι, που μεταγράφονται συνήθως με η, ει. οι, αι, ω. π.χ. Γκοτιέ (όχι Γκωτιέ, ΟθυΙίβΓ), Μοηασσάν (όχι Μωπασοάν. Μβυ-Ρ3553ΠΙ). Μηουαλό (όχι Μηουλώ. ΒοίΙββυ), Κέμπριτς (όχι Καί-μηριτς, 03Γηοπάα.θ). Μοντρέ (όχι Μοντραί, ΜΟΠΙΓΘΒΧ). Για λόγους συνέπειας (για να μην υπάρξει σύγχυση ανάμεσο στην αρχή της αντιστρεψιμότητας, που κι ο ίδιος ο Τριανταφυλ­λίδης δέχεται για τα κύρια ονόματα και στην αρχή της αηλο-γράφησης) θα ήταν προτιμότερο, νομίζω, να αποφύγουμε στα ξένα κυριωνύμια την αηλογράφηση ή να τη χρησιμοποιήσου­με μόνον όπου Βοηθάει. Συγκεκριμένα θεωρώ σκόπιμο να συνεχίσουμε να γράφουμε (δύο έγκυρες Εγκυκλοπαίδειες, η «Πάπυρος - Λαρούς - Μηρι-τάννικα» και η θεματική Εγκυκλοπαίδεια της Εκδοτικής Αθη­νών ακολουθούν αυτές τις αρχές) με αι ονόματα όπως Γκαίτε. Γκαίμπελς, Γαίγκερ, Χοίντελ κ.τ.ό. (μπορούν να δοθούν κανό­νες), τα οποία αν ακολουθήσουμε την αηλογράφηση θα πρέπει να γραφούν Γκέτε. Γκέμπελς. Γέγκερ. Χέντελ, ενώ θα γράφουμε Βερλαίν και Μονταίν1 Το η μπορεί να εξακολουθήσει να χρη­σιμοποιείται για το β, ββ. ίθ και βί δίνοντας ορθογραφήσεις όπως Ντηφόου, Γκρήνουιτς, Ντητρόιτ. Σαίξπηρ, Ο'Νηλ, Σλή-μαν, Ντήζελ, Ντήτριχ, Μπήλεφελντ, Λήμπερμαν, Πρήσλεϋ κ λπ Το ίδιο και το ω και για τα ξένα 3υ, θβυ. βνν κ.ά π.χ. Ρεμπώ. Φουκώ. Φώκνερ.Ώστεν. Μωμ. Μωπασοάν. Γκωτιέ. Ζιρωντού. Ντε Γκωλλ, Τρυφφώ. Σω. Ρουσσώ, Γκομπινώ. Κλεμανσώ κ.τ.ό. Ορθολογικό μπορούμε να σπλογραφήσουμε με -εη- αντί με -αιη- (κοντά στο πνεύμα της πρότασης Τριανταφυλλίδη) ονό-

236

Η μεταγραφή των ξένων ονομάτων στη νέα ελληνική

μοτα όπως Μπλέηκ. Νιρέηκ. Πέητζ, Τζέημς (αντί Μπλοίηκ. Ντραίηκ κλπ.) και να γράψουμε επίσης Γκρέυ, Πέυ. Χέμιν-γκγουέη, Φαραντέυ (αντί για Γκραίυ, Παίυ κ.λπ.). Μένοντας στην αρχή ιης αντιστρεψιμότητας (με όλους τους πε­ριορισμούς που θέτει ο δύσκολος συνδυασμός ιστορικής ορ­θογραφίας και προφοράς) και στην ιστορικά καθιερωμένη ορ­θογραφία των κυρίων ονομάτων, θα μπορούμε να συνεχίσου­με να γράψουμε Ζυρίχη, Βρυξέλλες. Βοστώνη (αντί Βοστόνη). Βατερλώ [αντί Βατερλό), Πολωνία [αντί Πολονίο), Ιαπωνία (αντί Ιαπονία). Ζηλονδία (αντί Ζιλανδία). Κένυα. Λυών (αντί Λυόν). Λωζάννη (αντί Λοζάννη), Μπορντώ. Μύνστερ, Νυρεμβέργη. Ρώμη, Ρωσία. Σεϋχέλλες, Σιβηρία. Σίδνεϋ, Σκωτία. Τόκυο, Τυ­νησία, Τύνιδα, Φλωρεντία. Χόλλυγουντ κλπ. Τα ονόματα προσώπων και τόπων δεν είναι απλές λέξεις· είναι ιστορικά, πολιτιστικά και εθνικά μορφώματα που οδηγούν οε συγκεκριμένες ταυτίσεις και σε διαφορετικού είδους πληρο­φορίες. ΓΓ αυτό απαιτούν συνέχεια και συνέπεια στη γραπτή τους παράδοση, και μάλιστα σε δια-γλωσοικό και δι-εθνικό επίπεδο.

237

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Ο τονισμός των ξένων ονομάτων

Σύμφωνα με τον ελληνικό τονικό κανόνα, μία λέξη μπορεί να τονιστεί μόνο σε μία από τις τρεις τελευταίες συλλαβές. Έτσι. μεταγράφουν ΡΓαηκβηεΙβίη -» Φρανκενστάιν. ΕίηεΙβίη -> Αϊνστάιν κ.λπ. Πολλοί έγκριτοι επιστήμονες δεν εφαρμόζουν τον κανόνα στη μεταγρα­φή των μη εξελληνισμένων ξένων κύριων ονομάτων και τονίζουν και προηγούμενες συλλαβές (ας είναι και η προπροπαραλήγουσα). προ­κειμένου να αποδώσουν τον τονισμό που έχει στη γλώσσα του το συ­γκεκριμένο όνομα, π.χ. Φρανκενστάιν, Λινστσίνκ.λπ. Άλλοι πάλι βάζουν δύο τόνους, π.χ. Φρανκενστάιν. Αϊνστάιν, αδιαφορώ­ντας και αυτοί απολύτως για το γεγονός ότι οι ελληνικές λέξεις τονίζο­νται μόνο σε μία από τις τρεις τελευταίες συλλαβές.

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ

Για ένα σύντομο κείμενο

• Ακολουθήστε τους παραπάνω κανόνες.Ίσως είναι πολύπλοκοι αλλά είναι ασφαλείς.

• Μεταγράψτε με την πιο απλή γραφή ξένα κοινά ονόματα που έχουν περάσει στο σύγχρονο νεοελληνικό λεξιλόγιο, έστω και αν ξενίζει σε μερικές λέξεις.

• Εάν πρέπει να μεταγράψετε ένα ξένο κύριο όνομα (ανθρωπωνύμιο ή τοπωνύμιο) ελέγξτε σε έγκριτα λεξικά (εγκυκλοπαιδικά αλλά και λε­ξικά ξένων λέξεων της νέας ελληνικής) εάν έχει εξελληνιστεί και κρατήστε την εξελληνισμένη μορφή του, εφόσον αυτή καθιερώθηκε από την ιστορία και τη νεότερη χρήση (συχνά το κοινό μάς επιβάλλει να διαλέξουμε το λάθος που έχει επικρατήσει. Αν είναι να αποκατα­στήσουμε μια σωστή μεταγραφή, πρέπει να προσέξουμε πολύ πού και πότε θα το κάνουμε).

• Σε περίπτωση απόγνωσης ψάξτε στο διαδίκτυο τους τρόπους που πι­θανόν την έχουν ήδη μεταγράψει άλλοι. Ωστόσο, θα πρέπει να είστε πολύ επιφυλακτικοί για την αξιοπιστία των πηγών. Ακόμα και οι εγκυκλοπαίδειες δεν είναι όλες πάντοτε αξιόπιστες. Σιγουριά νιώ-

238

Η μεταγραφή των ξένων ονομάτων στη νέα ελληνική

θουμε μόνο όταν έχουμε πολλά ευρήματα σε συνήθως αξιόπιστες πηγές.

• Αναζητήστε τη σωστή προφορά των ξένων κύριων ονομάτων, όσες δυσκολίες κοι αν συνεπάγεται αυτό (συχνά, πάντως, αρκεί ένα τηλε­φώνημα κι ένα φαξ στην ξένη πρεσβεία) και τολμήστε μια δυναμική μορφή ορθογραφίας που θα τηρεί με όσο γίνεται μεγαλύτερη συνέ­πεια τη φωνητική τους απόδοση.

• Πάντως, σε καμία περίπτωση να μη διανοηθείτε να μεταφράσετε το ξενικό κύριο όνομα, γιατί σας «την έχουν στημένη» ο Δαβίδ Χαλκο-λειθαδίτης (Οθνίά ΟορρθΓίίθΙά), ο Θωμάς Πριονιστής (Τοσι ΒθννγβΓ) και πολλοί άλλοι...

Για ένα μεγάλο κείμενο

• Ισχύουν όλες οι προηγούμενες συμβουλές συν η παρακάτω: • Εφαρμόστε τη λύση της μεταγραφής των ξένων κύριων ονομάτων

στα ελληνικά (ακολουθώντας τους κανόνες ή την προφορά που ελέγ­ξατε ως ορθή) και βάλτε σε παρένθεση ή σε αγκύλες την ξένη γραφή του την πρώτη φορά που μεταγράφετε το όνομα στο κείμενο. Μια άλλη λύση είνοι να τα βάζετε παντού μέσα στο κείμενο μεταγραμμένα και στο τέλος (π.χ. στο παράρτημα, εάν πρόκειται για βιβλίο) να υπάρ­χουν τα μεταγραμμένα με το ξένο σε παρένθεση ή σε αγκύλες.

239

Συνχομογραφίεδ

Συχνά για λόγους συντομίας και οικονομίας χώρου, αντί για την πλήρη μορφή ενός μεγάλου όρου ή ονόματος, χρησιμοποιούμε μια συντομευ­μένη μορφή, τη συντομογραφία ή Βραχυγραφία, που παριστάνει την ίδια έννοια ως συνώνυμο της πλήρους μορφής.

Η συντομογραφία ή βραχυγραφία σχηματίζεται με παράλειψη λέξεων ή γραμμάτων της πλήρους μορφής. Κάποιες συντομογραφίες χρησι­μοποιούνται καθολικά και δεν χρειάζονται επεξήγηση. Ειδικά σε έντυπα λεξικά και εγκυκλοπαίδειες η χρήση συντομογραφιών είναι απαραίτητη και συνήθως διευκρινίζεται στις πρώτες σελίδες.

ΣΥΧΝΕΣ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

Σε μια λέξη

αγ. ο άγιος αι. = αιώνας αντων. = αντωνυμία αόρ. = αόριστος απαρ. = απαρέμφατο αρ. = αριθμός Βλ. = Βλέπε γρ. = γράφεται γραμ. = γραμμάριο δις / δίδα, δεσποινίς / δεσποινίδα δηλ. = δηλαδή Δρ. = Δόκτορας. Διδάκτορας

δρχ. = δραχμή εκ. = εκατοστό/ό εμβ. = εμβαδόν εν. = ενεστώτας ενικ. = ενικός εηίθ. = επίθετο ευκτ. = ευκτική θηλ. = θηλυκό ιδιωμ. = ιδιωματισμός κος / κα / κ.κ. = κύριος / κυρία / κύριοι Κ = Κελσίου

21.·:

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

κυβ. = κυβικός/ά λ. / λλ. = λέξη / λέξεις μ. = μέτρα μέλλ. = μέλλοντας μετ. ή μτχ. = μετοχή μίλ. = μίλι όν. = όνομα ορ. = οριστική ουσ. = ουσιαστικό παρ. ή πρκμ. = παρακείμενος παρατ. = παρατατικός περ. = περίπου πληθ. = πληθυντικός πρβ. = παράβολε προστ. = προστακτική ρ. = ρήμα σ. / σο. = σελίδα / σελίδες σημ. = σημείωση Σία = Συντροφιά (τίτλος εταιρειών στις οποίες συμμετέχουν πολλοί άνθρωποι) στ. = στίχος στρ. = στροφή

Σε περισσότερες λέξεις

α.α. = οντ' αυτού Αγ. Γρ. = Αγία Γραφή κ.ό. = και άλλα (και άλλοι) Κ.Δ. ή ΚΔ = Καινή Διαθήκη κ.ε. ή κε = και εξής κοκ ή κοκ = και ούτω καθεξής κλπ. ή κ.τ.λ. ή κτλ. = και τα λοιπά κ.τ.ό. = και τα όμοια κ.τ.τ. ή κττ. = και τα τοιαύτα

στρέμ. = στρέμμα τ. = τόμος τόν. = τόνος ΥΓ. = υστερόγραφο υπερσ. = υπερσυντέλικος υποτ. = υποτακτική φ. = φύλλο Φ. = Φαρενάιτ [0 Γαβριήλ Δανιήλ Φάρεναιτ (1686-1736) ήταν Γερμα­νός φυσικός και εφευρέτης, ο οποίος ανακάλυψε το υδραργικό θερμόμετρο που χρησιμοποιούν οι Αμερικανοί. Η κλίμακα του εί­ναι 32 βαθμοί για το πάγωμα του νερού και 212 για τον βρασμό. Επομένως, το μηδέν (0) στο θερ­μόμετρο Κελσίου ισοδυναμεί με 32° Φαρενάιτ και το 100° Κελσίου με 212° Φαρενάιτ.) χλγ. = χιλιόγραμμο χιλ = χιλιάδες χμ. ή χλμ. = χιλιόμετρα

λ.χ. = λόγου χάρη μ.μ. = μετά μεσημβρίαν μ.Χ. = μετά Χριστόν ό.π. = όπως παραπάνω Π.Δ. ή ΠΔ = Παλαιά Διαθήκη π.μ. = προ μεσημβρίας π.χ. = παραδείγματος χάρη π.Χ. = προ Χριστού τετρ.μ. = τετραγωνικό μέτρο

242

Συντομογραφίες

Άνεμοι

Α = Ανατολικός Β = Βοριάς ΒΑ = Βορειοανατολικός ΒΔ = Βορειοδυτικός

Ήιλοι

Α.Α. = η Αυτού Αγιότης (ο Πάπας) Α.Ε. = η Αυτού Εξοχότης Α.Μ. = η Αυτού Μακαριστής (ο τίτ­λος αφορά τον Αρχιεπίσκοπο Αθη­νών και πάσης Ελλάδος, και άλ­λους Πατριάρχες) Α.Μ. = η Αυτού Μεγαλειότης (για Βασιλιά) Α.Α.Μ.Μ. = οι Αυτών Μεγαλειότη­τες (για βασιλιάδες)

Δ = Δυτικός Ν = Νοτιάς ΝΑ = Νοτιοανατολικός ΝΔ = Νοτιοδυτικός

Α.Υ. = η Αυτού Υψηλότης (για πρί­γκιπα) Α.Α.Υ.Υ. = οι Αυτών Υψηλότητες (για πρίγκιπες) ΑΣ. = η Αυτού ΣεΒασμιότης (για Δεσπότη) Α.Θ.Π. = η Αυτού θειοτάτη Πανα-γιότης (ο τίτλος αφορά τον Οικου­μενικό Πατριάρχη και τον Μητρο­πολίτη θεσσαλονίκης)

2Α3

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΑΚΡΩΝΥΜΙΑ

Αρκτικόλεξο π ακρωνύμιο ονομάζεται ο σύντομος τρόπος γραφής που παράγεται από τα αρχικά γράμματα ή τις συλλαβές των λέξεων μιας φράσης (συνήθως ονόματα οργανισμών, σωματείων, υπηρεσιών κ.ά.) και γράφεται πάντα με κεφαλαία γράμματα.

Η λέξη αρκτικόλεξο προέρχεται από τις λέξεις «αρκτικός» (που σημαίνει αυτός που βρίσκεται στην αρχή) και «λέξη».

Η χρήση ακρωνύμιων ξεκίνησε κυρίως από τις ανάγκες εξοικονόμη­σης χώρου στον Τύπο αλλά και χρόνου στον λόγο (π.χ. το ακρωνύμιο Δ.Σ., που σημαίνει Διοικητικό Συμβούλιο, συνήθως διαβάζεται ως «δου σου»). Πολλές φορές το αρκτικόλεξο, για λόγους ευκολότερης ή πιο εύηχης προφοράς, περιλαμβάνει εκτός από τα αρχικά γράμματα μιας συστατικής λέξης και φωνήεντα που ακολουθούν, π.χ. ΠΡΟ.ΠΟ.

Παρόλο που το ορθό είναι να χρησιμοποιείται τελεία μετά το αρχικό γράμμα κάθε λέξης ή συλλαβής, πολλές φορές η τελεία παραλείπεται για λόγους ευκολίας.

Η χρήση ακρωνυμίων γίνεται ολοένα και πιο συχνή σε ολόκληρο τον κόσμο, κυρίως στους χώρους της γραφειοκρατίας, της πολιτικής, του συνδικαλισμού αλλά και της τεχνολογίας. Τα τεχνολογικά κυρίως αρκτι­κόλεξα μετατρέπονται σε λέξεις. Για παράδειγμα, η λέξη μόντεμ προ­έρχεται από την αγγλική λέξη Γηοάεπι που είναι ακρωνύμιο της φράσης ΜοάυΙθΙΟΓ ΟθΓηοάυΙθΙοΓ.

Συνηθισμένα αρκτικόλεξα ελληνικών λέξεων

ΑΕ = Ανώνυμη Εταιρεία ΑΕΠ = Ακαθάριστο Εθνικό Προϊόν ΑΕγχΠ = Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν ΑΕΕ = Ακαθάριστο Εθνικό Εισόδημα ΑΕΔΙΚ = Ανώνυμη Εταιρεία Διώρυγας Κορίνθου ΑΕΙ = Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα ΑΚΕ (ΑΟΡ) = κράτη της Αφρικής, της Καραϊβικής και του Ειρηνικού

(ηου έχουν υπογράψει τη σύμβαση Λομέ) ΑΜΕΑ = Ατομα με Ειδικές Ανάγκες

244

Συντομογραφίες

ΑΝΥ = Ανάληψη Νέων Υποχρεώσεων Απασχόλησης ΑΣΕΠ = Ανώτατο Συμβούλιο Επιλογής Προσωπικού ΑΤΕ α Αγροτική Τράπεζα της Ελλάδος ΑΦΜ = Αριθμός Φορολογικού Μητρώου ΑΧΕ = Ανώνυμος Χρηματιστηριακή Εταιρεία ΓΓΑ = Γενική Γραμματεία Αθλητισμού ΓΓΕΤ = Γενική Γραμματεία Έρευνας Τεχνολογίας ΓΓΠΣ = Γενική Γραμματεία Πληροφοριακών Συστημάτων ΓΔΤΚ = Γενικός Δείκτης Τιμών Καταναλωτή ΓΚ = Γενική Κυβέρνηση ΓΚΠ = Γενικός Κρατικός Προϋπολογισμός ΓΛΚ = Γενικό Λογιστήριο του Κράτους ΓΣΔΕ (ΟΑΤΓ) = Γενική Συμφωνία Δασμών και Εμπορίου ΓΧΚ = Γενικό Χημείο του Κράτους ΔΑΥΚ = Δελτίο Ατομικής Υπηρεσιακής Κατάστασης ΔΕΑ = Διυπουργική Επιτροπή Αποκρατικοποιήσεων ΔΕΗ = Δημόσια Επιχείρηση Ηλεκτρισμού ΔΕΘ = Διεθνής'Εκθεση θεσσολονίκης ΔΕΚΑ = Δημόσια Επιχείρηση Κινητών Αξιών ΔΕΚΟ = Δημόσιες Επιχειρήσεις και Οργανισμοί ΔΕΠ Β Δημόσια Επιχείρηση Πετρελαίου ΔΕΠΑ = Δημόσιο Επιχείρηση Αερίου ΔΕΠΑΝΟΜ — Δημόσια Επιχείρηση Ανέγερσης Νοσηλευτικών Μονά­

δων ΔΕΠΟΣ — Δημόσια Επιχείρηση Πολεοδόμησης, Οικισμού. Στέγα­

σης ΔΕΥΑ = Δημοτική ΕπιχείρησηΎδρευσης Αποχέτευσης ΔΕΦΑ = Δημόσια Επιχείρηση Φυσικού Αερίου ΔΝΤ - Διεθνές Νομισματικό Ταμείο ΔΟΥ = Δημόσια Οικονομική Υπηρεσία ΔΣ - Διοικητικό Συμβούλιο ΔΤΚ = Δείκτης Τιμών Καταναλωτή ΔΤΧ = Δείκτης Τιμών Χονδρικής ΔΥ = Δημόσιος Υπάλληλος ΔΧ α Δημόσιας Χρήσης ΕΑΒ Β Ελληνική Αεροπορική Βιομηχανία ΕΑΝΤ = Εταιρεία Ανάπτυξης Ναυτικής Τεχνολογίας ΕΑΠΤΑ = Ειδικό Αναπτυξιακό Πρόγραμμα Τοπικής Αυτοδιοίκησης

245

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΕΒΕΤΑΜ

Ε80 ΕΓΔΤ ΕΠΤ ΕΓΛΣ ΕΓΣΣΕ ΕΓΤΠΕ

ΕΔ ΕΔ ΕΔΕΛ ΕΔΕΤ ΕΔΤΚ ΕΕ ΕΕ ΕΕ ΕΕ ΕΕΣ ΕΕΤΑΑ

ΕΕΤΤ ΕΖΕΣ ΕΘΕΚ ΕΘΕΛ ΕΙΑΑ ΕΙΝ ΕΙΠΚ ΕΙΥΑΠΟΕ

ΞΚ

ΕΚΑΒ ΕΚΑΚΒ ΕΚΑΣ ΕΚΑΧ

Εταιρεία Βιομηχανικής Εκμετάλλευσης και Τεχνολογικής Ανάπτυξης Μετάλλων Ελληνική Βιομηχανία Όπλων Έντοκα Γραμμάτια Δημόσιου Τομέα Έντοκα Γραμμάτια Ιδιωτικού Τομέα Ενιαίο Γενικό Λογιστικό Σχέδιο Εθνική Γενική Συλλογική Σύμβαση Εργασίας Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού-Εγγυή-σεων Ελληνικό Δημόσιο Ένοπλες Δυνάμεις Επιτροπή Δημοσιονομικού Ελέγχου Εθνικό ΔίκτυοΈρευνας και Τεχνολογίας Εναρμονισμένος Δείκτης Τιμών Καταναλωτή Εργατική Εστία Ετερόρρυθμη Εταιρεία Ευρωπαϊκή Ένωση Ευρωπαϊκή Επιτροπή Ελληνικός Ερυθρός Σταυρός Ελληνική Εταιρεία Τοπικής Ανάπτυξης και Αυτοδιοίκη­σης Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων Ευρωπαϊκή Ζώνη Ελεύθερων Συναλλαγών Εθνικά Ελεγκτικό Κέντρα Εταιρεία θερμικών Λεωφορείων ΕθνικόΊδρυμα Αποκατάστασης Αναπήρων Εθνικό'Ιδρυμα Νεότητας ΕθνικόΊδρυμα Προστασίας Κωφαλάλων ΕθνικόΊδρυμα Υποδοχής και Αποκατάστασης Παλιννο­στούντων Ομογενών Ελλήνων Ευρωπαϊκή Κοινότητα/Ευρωπαϊκές Κοινότητες /Ένωση Διεθνούς Ανάπτυξης (ΟΗΕ) (ΙηΙθΓΠθΙίοηθΙ ΟθνθΙορππθηΙ Α55οα3ϋοη) / Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο Εθνικό Κέντρο Αμεσης Βοήθειας Εθνικό Κέντρο Αμεσης Κοινωνικής Βοήθειας Επίδομα Κοινωνικής Αλληλεγγύης Συνταξιούχων Ευρωπαϊκή Κοινότητα Άνθρακα - Χάλυβα

24ί

Συντομογραφίες

ΕΚΕΠΙΣ = Εθνικό Κέντρο Πιστοποίησης ΕΚΕΠΥ = Εταιρείσ Κεραμικών και Πυριμάχων ΕΚΕΦΕ = Εθνικό Κέντρο'Ερευνας Φυσικών Επιστημών ΕΚΟ = Ελληνικά Καύσιμα Ορυκτέλαια ΕΚΣΕΔ α Ενιαίο Κέντρο Συντονισμού Έρευνας και Διάσωσης ΕΚΤ = Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα/Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Τα­

μείο ΕΛΑΣ = Ελληνική Αστυνομία ΕΛΒΟ = Ελληνική Βιομηχανία Όπλων ΕΛΓΑ = Ελληνικές Γεωργικές Ασφαλίσεις ΕΛΔΑ = Ελληνικά Διυλιστήρια Ασπροπύργου ΕΛΕΒΜΕ = Ελληνική Εταιρεία Βιομηχανικών και Μεταλλευτικών

Επενδύσεων ΕΛΕΓΕΠ = Ειδικός Λογαριασμός Εγγυήσεων Γεωργικών Προϊόντων ΕΛΚΕ = Ελληνικό Κέντρο Επενδύσεων ΕΛΟΤ = Ελληνικός Οργανισμός Τυποποίησης ΕΛΠΕ = Ελληνικά Πετρέλαια ΕΛΣΙ = Ελληνικά Σιδηροκράματα ΕΛΤΑ = Ελληνικά Ταχυδρομείο ΕΛΥΤ - Ελεγκτική Υπηρεσία Τελωνείων ΕΜΠΑΕ = Ενιαίο Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα Ανάπτυξης Εκσυγ­

χρονισμού ΕΝΑΕ = Ένωση Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων Ελλάδας ΕΟΜΜΕΧ = Εθνικός Οργανισμός Μικρομεσαίων Μεταποιητικών Επι­

χειρήσεων και Χειροτεχνίας ΕΟΠ = Εθνικός Οργανισμός Πρόνοιας ΕΟΤ = Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού ΕΟΦ = Εθνικός Οργανισμός Φαρμάκων ΕΠ = Επιχειρησιακό Πρόγραμμα ΕΠΕ = Εταιρεία Περιορισμένης Ευθύνης ΕΠΕΑΕΚ = Επιχειρησιακό Πρόγρομμο Εκπαίδευσης και Αρχικής

Επαγγελματικής Κατάρτισης ΕΠΕΠ = Εθνικό Πρόγραμμα Επικοινωνιακής Πολιτικής ΕΠΕΥ = Εταιρεία Παροχής Επενδυτικών Υπηρεσιών ΕΠΤΑ = Ειδικό Πρόγραμμα Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΕΠΥ = Εθελοντές Πεντοετούς Υποχρέωσης ΕΡΤ = Ελληνική Ραδιοφωνία Τηλεόραση ΕΣΔΔΑ = Εσωτερικών. Δημόσιας Διοίκησης και Αποκέντρωσης

247

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΕΣΕΠΕΙ = Εθνικό Σύστημα Ελεύθερης Επιλογής Ιατρών ΕΣΛ = Ευρωπαϊκό Σύστημα Λογαριασμών ΕΣΟΑΒ = Εθνικό Σχέδιο για την Ανασυγκρότηση των Βαλκανίων ΕΣΟΕ = Ειδικό ΣυντονιστικόΌργανο Ελέγχου ΕΣΥ ρ Εθνικό Σύστημα Υγείας ΕΣΥΕ = Εθνική Στατιστική Υπηρεσία Ελλάδας ΕΣΥΚΦ = Εθνικό Συμβούλιο Κοινωνικής Φροντίδας ΕΣΥΛ = Εθνικό Συμβούλιο Λογιστικής ΕΣΥΠ = Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας ΕΤΑ = Επιχειρήσεις Τουριστικών Ακινήτων ΕΤΑΚΕΙ = Εταιρεία Τεχνολογικής Ανάπτυξης Κλωστοϋφαντουργίας

Ένδυσης και Ινών ΕΤΑΜ = Ενιαίο Ταμείο Μισθωτών ΕΤΑΤ = Εταιρεία Τεχνολογικής Ανάπτυξης Τροφίμων ΕΤΒΑ = Εθνική Τράπεζο Βιομηχανικής Ανάπτυξης ΕΤΕ = Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων / Εθνική Τράπεζο Ελ­

λάδος ΕΤΕΡΠΣ = Ειδικό Ταμείο Εφαρμογής Ρυθμιστικών και Πολεοδομι­

κών Σχεδίων ΕΤΜΟΑ = Ειδικό Ταμείο Μονίμων Οδοστρωμάτων Αθηνών ΕΤΠΑ = Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης ΕΥΑΘ ρ Εταιρεία'Υδρευσης Αποχέτευσης θεσσαλονίκης ΕΥΔΑΠ = ΕταιρείοΎδρευσης Αποχέτευσης Πρωτευούσης ΕΥΠ = Εθνική Υπηρεσία Πληροφοριών ΕΥΤΕ = Ειδική Υπηρεσία Τελωνειακών Ελέγχων ΕΦΕΤ = Ενιαίος Φορέας Ελέγχου Τροφίμων ΕΦΚ = Ειδικός Φόρος Κατανάλωσης ΕΦΤΕ = Ειδικός Φόρος Τραπεζικών Εργασιών ΕΧΑΕ = Ελληνικά Χρηματιστήρια ΑΕ Η/Υ = Ηλεκτρονικός Υπολογιστής ΗΔΑΤ = Ηλεκτρονική Δευτερογενής Αγορά Τίτλων ΗΛΠΑΠ = Ηλεκτρικά Λεωφορεία Περιοχής Αθήνας-Πειραιά ΗΣΑΠ = Ηλεκτρικοί Σιδηρόδρομοι Αθήνας-Πειραιά ΙΓΜΕ = Ίδρυμα Γεωλογικών και Μεταλλευτικών Ερευνών ΙΔ = Ιδιωτικής Χρήσης ΙΕΚ = Ινστιτούτο Επαγγελματικής Κατάρτισης ΙΚΑ = Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων

248

Συντομογραφίες

ΙΚΥ = Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών ΙΝΘΥΑΕ = Ινστιτούτο Έρευνας Νοσημάτων θώρακος Υγιεινής και

Ασφάλειας της Εργασίας ΙΟΒΕ = Ινστιτούτο Οικονομικών και Βιομηχανικών Ερευνών ΙΤΣΑΚ β Ινστιτούτο Τεχνικής Σεισμολογίας & Αντισεισμικών Κα­

τασκευών ΙΧΘΥΚΑ = Ιχθυοκαλλιεργητικό Κέντρο Αχελώου ΚΑΕ = Καταστήμοτα Αφορολογήτων Ειδών ΚΑΘ = Κεντρική Αγορά θεσσαλονίκης ΚΑΠ = Κοινή Αγροτική Πολιτική / Κεντρικοί Αυτοτελείς Πόροι ΚΑΠΕ = Κέντρο Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας ΚΒΣ = Κώδικας Βιβλίων Στοιχείων ΚΓΠ = Κοινή Γεωργική Πολιτική ΚΕΔ = Κτηματική Εταιρεία του Δημοσίου ΚΕΔΚΕ = Κεντρική Ένωση Δήμων και Κοινοτήτων Ελλάδος ΚΕΕΛ = Κέντρο Ελέγχου Ειδικών Λοιμώξεων ΚΕΘΕΑ = Κέντρο θεραπείας Εξαρτημένων Ατόμων ΚΕΜΕΔΙ = Κέντρο Μετάφρασης και Διερμηνείας ΚΕΠ = Κέντρο Εξυπηρέτησης Πολιτών ΚΕΠΕ = Κέντρο Προγραμματισμού και Ερευνών ΚΕΠΥΟ = Κέντρο Πληροφορικής Υπουργείου Οικονομικών ΚΕΣΥΤ = Κεφάλαιο Επιχειρηματικών Συμμετοχών Υψηλής Τεχνο­

λογίας ΚΕΤΑ = Κέντρα Επιχειρηματικής και Τεχνολογικής Ανάπτυξης ΚΘΒΕ = Κρατικό θέατρο Βορείου Ελλάδος ΚΚ = Κεντρική Κυβέρνηση / Κομμουνιστικό Κόμμο ΚΠ = Κρατικός Προϋπολογισμός ΚΠΑ = Κέντρο Προώθησης Απασχόλησης ΚΠΣ = Κοινοτικό Πλαίσιο Στήριξης / Κρατικοί Παιδικοί Σταθμοί ΚΤΓΚ & Δ = Κεντρικό Ταμείο Γεωργίας Κτηνοτροφίας και Δασών ΚΤΕΟ = Κέντρο Τεχνικού Ελέγχου Οχημάτων ΚτΠ = Κοινωνία της Πληροφορίας ΚΥΕ = Κέντρο Υποδοχής Επενδυτών ΚΥΣΕΑ = Κυβερνητικό Συμβούλιο Εξωτερικών και Άμυνας ΛΑΡΚΟ = Γενική Μεταλλευτική Μεταλλουργική ΑΕ (ΛΑΡΚΟ) ΛΑΦΚΑ = Λογαριασμός Αλληλεγγύης Φορέων Κοινωνικής Ασφά­

λισης

249

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΛΣ = Λιμενικό Σώμα ΜΑΤΥ = Μονάδα Ανάλυσης και Τεχνικής Υποστήριξης ΜΕΑ = Μόνιμη Ελληνική Αντιπροσωπεία ΜΕΔ = Μη Επαναλαμβανόμενες Δαπάνες ΜΕΘ α Μονάδες Εντατικής θεραπείας ΜΜΕ = Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης ΜΟΠ = Μεσογειακό Ολοκληρωμένα Προγράμματα ΜΣΙ = Μηχανισμός Συναλλαγματικών Ισοτιμιών ΜΤΠΥ = Μετοχικό Τομείο Πολιτικών Υπαλλήλων ΝΑ = Νομαρχιακή Αυτοδιοίκηση ΝΑΕΔΚ = Νέα Ανώνυμος Εταιρεία Διώρυγας Κορίνθου ΝΑΤ(ΚΑΑΝ) = Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο (Κεφάλαιο Ανεργίας & Ασθέ­

νειας Ναυτικών) ΝΑΤ = Ναυτικό Απομαχικό Ταμείο ΝΕΕ = Νέοι Ελεύθεροι Επαγγελματίες ΝΕΛΕ = Νομαρχιακές Επιτροπές Λαϊκής Επιμόρφωσης ΝΙΜΤΣ = ΝοσηλευτικόΊδρυμο Μετοχικού Ταμείου Στρατού ΝΠΔΔ = Νομικό Πρόσωπο Δημόσιου Δικαίου ΝΠΙΔ = Νομικό Πρόσωπο Ιδιωτικού Δικαίου ΝΣΚ = Νομικό Συμβούλιο του Κράτους ΝΧΙ = Νομισματικά Χρηματοπιστωτικό Ιδρύματα ΟΑ = Ολυμπιακή Αεροπορία /Ολυμπιακοί Αγώνες ΟΑΕ = Οργανισμός Ανασυγκρότησης Επιχειρήσεων ΟΑΕΔ = Οργανισμός Απασχόλησης Εργατικού Δυναμικού ΟΑΕΕ = Οργανισμός Ασφάλισης Ελευθέρων Επαγγελμάτων ΟΑΘ = Οργανισμός Αποχέτευσης θεσσαλονίκης ΟΑΠ-ΔΕΗ = Οργανισμός Ασφάλισης Προσωπικού ΔΕΗ ΟΑΣΑ = Οργανισμός Αστικών Συγκοινωνιών Αθηνών ΟΑΣΘ = Οργανισμός Αστικών Συγκοινωνιών θεσσαλονίκης ΟΑΣΠ = Οργανισμός Αντισεισμικού Σχεδιασμού & Προστασίας ΟΓΑ = Οργανισμός Γεωργικών Ασφολίοεων ΟΓΕΕΚΑ = Οργανισμός Γεωργικής Επαγγελματικής Εκπαίδευσης.

Κατάρτισης και Απασχόλησης ΟΔΔΗΧ = Οργανισμός Διαχείρισης Δημόσιου Χρέους ΟΔΔΥ = Οργανισμός Διαχείρισης Δημόσιου Υλικού ΟΔΙΕ = Οργανισμός Διεξαγωγής Ιπποδρομιών Ελλάδος ΟΕΔΒ = ΟργανισμόςΈκδοσης Διδακτικών Βιβλίων ΟΕΕ = Οικονομικό Επιμελητήριο Ελλάδος

250

Συντομογραφίες

ΟΕΚ • Οργανισμός Εργατικής Κατοικίας ΟΕΟΑ = Οργανισμός Επιτροπής Ολυμπιακών Αγώνων ΟΗΕ = Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών ΟΚΑ Β Οργανισμοί Κοινωνικής Ασφάλισης ΟΚΑΑ α Οργανισμός Κεντρικής Αγοράς Αθηνών ΟΚΑΝΑ = Οργανισμός Κατά των Ναρκωτικών ΟΚΑΠ α Οργανισμοί Κοινωνικής Ασφάλισης και Πρόνοιας ΟΚΕ = Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή ΟΚΧΕ = Οργανισμός Κτηματολογίου και Χαρτογραφήσεων Ελλάδος ΟΛΘ = Οργανισμός Λιμένος θεσσαλονίκης ΟΛΠ = Οργανισμός Λιμένος Πειραιώς ΟΝΕ = Οικονομική Νομισματική'Ενωση ΟΟΣΑ = Οργανισμός Οικονομικής Συνεργασίας και Ανάπτυξης ΟΠΑΔ = Οργανισμός Περίθαλψης Ασφαλισμένων Δημοσίου ΟΠΑΠ = Οργανισμός Προγνωστικών Αγώνων Ποδοσφαίρου ΟΠΕ = Οργανισμός Προώθησης Εξαγωγών ΟΠΕΓΕΠ = Οργονισμός Πιστοποίησης κοι Επίβλεψης Γεωργικών

Προϊόντων ΟΠΕΚ = Οργανισμός Πετρελαιοπαραγωγών Κρατών ΟΠΕΚΕΠΕ = Οργανισμός Πληρωμών και Ελέγχου Κοινοτικών Ενισχύ­

σεων Προσανατολισμού και Εγγυήσεων ΟΠΕΠ = Οργανισμός Προβολής Ελληνικού Πολιτισμού ΟΠΙΛΟΓ = Οργανισμός Πιστοποίησης Λογαριασμών ΟΠΣ = Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα ΟΠΣΔΠ = Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα Δημοσιονομι­

κής Πολιτικής ΟΠΣΤ = Ολοκληρωμένο Πληροφορικό Σύστημα Τελωνείων ΟΣΕ = Οργανισμός Σιδηροδρόμων Ελλάδας ΟΣΚ = Οργανισμός Σχολικών Κτιρίων ΟΤΑ = Οργανισμοί Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΟΤΕ = Οργανισμός Τηλεπικοινωνιών Ελλάδος ΟΥΘ = Οργανισμός Ύδρευσης θεσσαλονίκης ΠΔ = Προεδρικό Διάταγμα ΠΔΕ = Πρόγραμμα Δημόσιων Επενδύσεων ΠΕΚ = Περιφερειακά Ελεγκτικά Κέντρα / Περιφερειακά Επιμορ­

φωτικά Κέντρα ΠΕΠ = Περιφερειακά Επιχειρησιακά Προγράμματα ΠΕΣΥ = Περιφερειακό Σύστημα Υγείας

251

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΠΙΚΠΑ = ΠατριωτικόΊδρυμα Κοινωνικής Πρόνοιας και Αντίληψης ΠΟΕ = Παρελθόντα Οικονομικά Έτη ΠΟΠΣ = Πανελλήνια Ομοσπονδία Πολιτικών Συνταξιούχων Π Ι = Πυροσβεστικό Σώμα ΠΣΑ α Πρόγραμμα Σταθερότητας και Ανάπτυξης ΠΣΕΑ = Πολιτική Σχεδίαση Έκτακτης Ανάγκης ΠΣΕΕΣ α Πληροφοριακό Σύστημα Ενημέρωσης και Εξυπηρέτησης

Συνταξιούχων ΠΥΡΚΑΛ = Ανώνυμη Εταιρεία Ελληνικού Πυριτιδοποιείου και Κα-

λυκοποιείου ΠΥΣ = Πράξη Υπουργικού Συμβουλίου ΡΑΘΕ = Ρυθμιστική Αρχή θαλάσσιων Ενδομεταφορών ΣΑΕΠ = Συλλογική ΑπόφασηΈργων Περιφέρειας ΣΑΝΑ Β Συλλογική Απόφαση Νομαρχιακής Αυτοδιοίκησης ΣΑΤ = Σύστημο Αυλών Τίτλων ΣΑΤΑ = Συλλογική Απόφαση Τοπικής Αυτοδιοίκησης ΣΔΕ = Σώμα Δημοσιονομικών Ελεγκτών ΣΔΓΓ = Σύμπραξη Δημόσιου και Ιδιωτικού Τομέα ΣΔΟΕ = Σώμα Δίωξης Οικονομικού Εγκλήματος ΣΕΕ = Σύνολο Ετήσιων Εκμεταλλεύσεων ΣΕΚ = Συνεχιζόμενη Επαγγελματική Κατάρτιση ΣΕΠΕ Β Σώμα Επιθεωρητών Εργασίας ΣΕΥΥΟ = Σχολή Επιμόρφωσης Υπαλλήλων Υπουργείου Οικονομι­

κών ΣΟΛΠ = Σύστημα Ολικής Λογιστικής Παρακολούθησης ΣΠΑ = Σχέδιο Περιφερειακής Ανάπτυξης ΣΑΤ = Σύστημα Αυλών Τίτλων ΣΤΕΠ = Σταθμός Εξυπηρέτησης Πολιτών ΣΥΝΕΛ = Συνετοιριστική Εταιρείο Λιπασμάτων ΤΑΕ = Ταμείο Ασφαλίσεως Εμπόρων ΤΑΚΕ = Ταμείο Κληρικών Ελλάδος ΤΑΣΕ = Ταμείο Ανάπτυξης Συμβουλίου Ευρώπης ΤΑΧΔΙΚ = Ταμείο Χρηματοδοτήσεως Δικαστικών Κτιρίων ΤΕ = Τράπεζα Ελλάδος ΤΕΑΑ = Τέλη Εκσυγχρονισμού και Ανάπτυξης Αεροδρομίων ΤΕΑΥΦΕ = Ταμείο Επικουρικής Ασφάλισης Υπαλλήλων Φαρμακευ­

τικών Εταιρειών

252

Συντομογραφίες

ΤΕΒΕ = Ταμείο Επαγγελματιών και Βιοτεχνών Ελλάδος ΤΕΘΑ = Ταμείο Εθνικής Αμυνας ΤΕΙ = Τεχνολογικό Εκπαιδευτικό Ιδρύματα ΤΕΚ = Τοπικά Ελεγκτικά Κέντρα ΤΕΜΠΜΕ α Ταμείο Εγγυοδοσίας Μικρών και Πολύ Μικρών Επιχει­

ρήσεων ΤΕΟ = Ταμείο Εθνικής Οδοποιίας ΤΚΑΣΕ = Ταμείο Κοινωνικής Ανάπτυξης Συμβουλίου Ευρώπης ΤΠ = Τακτικός Προϋπολογισμός ΤΠΔ = Ταμείο Παρακαταθηκών και Δανείων ΤΣΑ = Ταμείο Συντάξεων Αυτοκινητιστών ΤΣΑΥ = Ταμείο Συντάξεως και Αυτασφάλισης Υγειονομικών ΤΣΝ = Ταμείο Συντάξεως Νομικών ΤΣΠ ΗΣΑΠ Η Ταμείο Συντάξεων Προσωπικού ΗΣΑΠ ΤΥΔΚ = Τεχνική Υπηρεσία Δήμων και Κοινοτήτων ΥΔΕ = Υπηρεσίες Δημοσιονομικού Ελέγχου ΥΕΒ = Υπηρεσία Εγγείων Βελτιώσεων ΥΕΘΑ = Υπουργείο Εθνικής Άμυνας ΥΠΑ = Υπηρεσία Πολιτικής Αεροπορίας ΥΠΕΕ = Υηηρεσίο Ειδικών Ελέγχων ΥΠΕΘΑ = Υπουργείο Εθνικής Άμυνας ΥΠΕΘΟ ρ Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας ΥΠΕΠΘ = Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και θρησκευμάτων ΥΠΕΣΣΔΑ = Υπουργείο Εσωτερικών. Δημόσιας Διοίκησης και Απο­

κέντρωσης ΥΠΕΧΩΔΕ = Υπουργείο Περιβάλλοντος Χωροταξίας και Δημοσίων

Έργων ΥΠΟΙΚ = Υπουργείο Οικονομικών ΥΠΟΙΟ = Υπουργείο Οικονομίας και Οικονομικών ΥΠΠΟ = Υπουργείο Πολιτισμού ΥΥΚΑ = Υπουργείο Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης ΦΕΚ = Φύλλο Εφημερίδας της Κυβερνήσεως ΦΚΕ = Φόρος Κύκλου Εργασιών ΦΜΑΠ = Φόρος Μεγάλης Ακίνητης Περιουσίας ΦΜΥ = Φόρος Μισθωτών Υπηρεσιών ΦΠΑ = Φόρος Προστιθέμενης Αξίας ΧΑΑ = Χρηματιστήριο Αξιών Αθηνών

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ΧΕΔ = Χρέος Ενόπλων Δυνάμεων ΧΜΠΑ = Χρηματοδοτικό Μέσο Προσανατολισμού και Αλιείας ΧΥΚ = Χάρτης Υποχρεώσεων Καταναλωτή

Συνηθισμένα αρκτικόλεξα ξένων λέξεων

ΜΟΒ

ΑΝΟ

Α5ΕΑΝ(ΣΚΝΑ)

ΒΑΟ

8Α0ΕΑ

ΒΙΟ

ϋΑΟ

ΕΜυ

Ε5Α

ΡΕΟΟΑ

1015

ΝΑΤΟ

ΟΙΑΡ

Σύνδρομο Επίκτητης Ανοσοποιητικής Ανεπάρκειας (Ας-ςυίΓβά Ιπιπηυηε ϋβικίε-ηςγ ΒγηοΥοιτιβ) Εθνικό Αφρικανικό Κογκρέσο (Α(πε3η ΝθΙίοηθΙ Οοη-9ΓΘ55] Σύνδεσμος Κρατών Νοτιοανατολικής Ασίας [ΑδδοάθΙίοη οί 5ουΙή-Ε35( Αδίθη ΝβΙίοηδ) = Βιετνάμ, Ινδονησία, Κα­μπότζη, Λάος Μαλαισία, Μιανμάρ, Μπρουνέι, Σιγκαπούρη. Ταϊλάνδη και Φιλιππίνες Αφρικανική Τράπεζα Ανάπτυξης (Β3ηςυε Αίιϊςβίηβ α"θ ΟθνβίορρβηηθηΙ) Αραβική Τράπεζα για την Οικονομική Ανάπτυξη της Αφρι­κής (Ββηα,υε ΑΓΘ&Θ ρουι- Ιβ ΟθνθΙορρειτίθηΙ Εοοηοηηί-α,υβ άβ ΓΑίπςυβ) Διαμερικανική Τράπεζα Ανάπτυξης (ΟΗΕ) (Ββηςυε ΙηίβΓβπηέπεβίηθ άβ ΟένεΙορρεπτε-ηΙ) Διμερής Αναπτυξιακή Βοήθεια (ΟθνθΙορηηθηι Α55ί-δίβηοβ ΟοπηπηίΙΙββ) Ευρωπαϊκή Νομισματική Ένωση (Ευι-ορβθη ΜοηβΙθΓγ υηίοη) Ευρωπαϊκό Σύστημα Ολοκληρωμένων Οικονομικών Λο­γαριασμών ΙΕΣΟΛ - Ευτορεβη δγδίβπι ΑαουηΙδ) / Ευ­ρωπαϊκή Υπηρεσία Διαστήματος Ευρωπαϊκό Γεωργικό Ταμείο Προσανατολισμού και Εγ­γυήσεων (ΕΓΤΠΕ - Ροηάδ Ευτορέθη άΌήθητβΙϊοη εΙ α"ε· 03Γ3ηΙίβ Αα,ηεοΙθ) Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα Τελωνείων (ΙηΙθα/βΙθά ΟυβΙοηΐδ ΙηίοητοΙίοη ΒγδΙεηη) Οργανισμός Βορειοανατλαντικού Συμφώνου (ΝΟΓΙΠ ΑΙΙΘΠΙΙΟ ΤΓ63(γ θΓ93ηίΖ3(ίοη) Ευρωπαϊκή Υπηρεσία Καταπολέμησης της Απάτης (Τηβ ΕυΓορββη Αηιί-ΡΓβυά Οπΐοβ)

254

Συντομογραφίες

ΤΑΧΙ5 = Ολοκληρωμένο Πληροφοριακό Σύστημα Φορολογίας (ΤΘΧ ΙηίοΓττίθΐίοη δγδίθτπ)

νΐΕ5 = Σύστημα Ανταλλαγής Πληροφοριών σχετικό με το ΦΠΑ [\/ΑΤ ΙηίοΓπηβΙίοη Εχςηβηςε δγδίεηη]

255

ΔΕΥΤΕΡΟ ΜΕΡΟΣ

ΤΑ ΠΙΟ ΣΥΝΗΘΙΣΜΕΝΑ ΛΑΘΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ

Συνηθισμένα λάθη στη γλώσσα μαδ

Όλοι κάνουμε λάθη όταν μιλάμε ή γράφουμε. Λάθη από Βιασύνη, από άγνοια των κανόνων της γραμματικής, από στιγμιαία αδυναμία του μυα­λού να τους ακολουθήσει. Καμιά φορά κάνουμε λάθη στην προσπάθεια μας να δείξουμε ανώτεροι του συνομιλητή μας· άλλοτε πάλι τα λάθη γί­νονται σκόπιμα, για να διαφοροποιηθούμε ή γιατί θέλουμε να ξεχωρί­σουμε. «Ουδείς αλάνθαστος», ακόμα και οι «γλωσσαμύντορες»! Τι είναι όμως το λάθος;'0τον μιλάμε για «γλωσσικό λάθος», πολλοί ομι­λητές εννοούμε τις αποκλίσεις από τη νόρμα, δηλαδή την επίσημη, τυ­ποποιημένη γλωσσική μορφή, η οποία περιβάλλεται με το κύρος του κανόνα και την ισχύ του προτύπου. Βέβαια, το πότε, ποιοι και γιατί χρη­σιμοποιούν τη νόρμα που εμφανίζεται ως η μόνη ορθή γλωσσική μορ­φή, και έχει κωδικοποιηθεί στις γραμματικές και στα λεξικά μιας γλώσ­σας, είναι ένα πολύ ενδιαφέρον ζήτημα που μελετά η Κοινωνιογλωσ­σολογία. Αυτό που πρέπει να καταλάβουμε είναι ότι πολλά γλωσσικά λάθη οφείλονται στους μηχανισμούς του ίδιου του γλωσσικού συστή­ματος, στους ίδιους δηλαδή μηχανισμούς που προκαλούν τη γλωσσική αλλαγή και, κατά συνέπεια, την εξέλιξη των γλωσσικών συστημάτων. Έτσι, δεν αποκλείεται κάποια από αυτό τα λάθη να υπερισχύσουν στο απώτερο μέλλον, εφόσον η χρήση θα τα έχει επιβάλει, και να μη θεω­ρούνται πια λάθη.

Τα γλωσσικά λάθη μπορούμε να τα εντάξουμε στις ακόλουθες γενικές κατηγορίες:

• Ορθογραφικά λάθη, π.χ. εισητήριο αντί του σωστού εισιτήριο.

• Συντακτικά λάθη. η.χ. απολαύει μεγάλα προνόμια αντί του σωστού απολαύει μεγάλων προνομίων ή απεκδύεται των ευθυνών του αντί του σωστού απεκδύεται τις ευθύνες του.

259

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

• Μορφολογικά λάθη, π.χ. υπέγραψε το αντί του σωστού υπόγραψε το, παρήγγειλε τα αντί του σωστού παράγγειλε τα.

• Σημασιολογικά λάθη, ιδίως: • σε λέξεις με όμοια προφορά ολλά διαφορετική σημασία (ομόηχες),

π.χ. χήρος - χοίρος, ψηλό - ψιλό. είδη - ήδη, ίλη - ύλη, κλίμα - κλήμα κλπ.

• σε λέξεις που έχουν κοινή ρίζα (ομόρριζες). η.χ. οι λέξεις πόλη, πο­λίτης, πολιτική, πολιτισμός εκπολιτίζω, πολιτεία έχουν όλες την κοινή ρίζα πολι-

• σε λέξεις που έχουν περίπου όμοια προφορά, αλλά συχνά δεν έχουν καμιά νοηματική σχέση μεταξύ τους (παρώνυμες) η.χ. πρό­τυπο - πρωτότυπο, σφήκα - σφίγγα. Μερικές παρώνυμες λέξεις δια­φέρουν μόνο ως προς τον τόνο, π.χ. ξέρω - ξερό, νόμος - νομός, παίρνω - περνώ.

• σε συγγενικές εννοιολογικά λέξεις, π.χ. αθλητής, αθληφόρος, αθλο­θέτης, άθληση, φίλαθλος.

• Λεξιλογικά λάθη. π.χ. ανθηρόστομη αντί του σωστού αθυρόστομη, αποθανατίζω αντί του σωστού απαθανατίζω.

Στις επόμενες σελίδες ανθολογούνται μερικά πολύ συνηθισμένα λάθη όλων των κατηγοριών. Λάθη που. όπως προαναφέρθηκε, ξεφεύγουν από τη νόρμα, οπό την τυποποίηση. Λάθη που κάποτε θα οδηγήσουν (ίσως) σε γλωσσικές αλλαγές, σήμερα όμως. εάν τα κάνετε, πιθανότατα θα βρεθείτε στη δυσάρεστη θέση να κατηγορηθείτε ως «μη γνώστες» της γλώσσας και -ποιος ξέρει- μπορεί να απαθανατιστείτε και στις σε­λίδες του Βιβλίου κάποιου μελλοντικού «λαθοκυνηγού»...

260

Συνηθισμένα Λάθη

• αγγελιαφόρος: αυτός που φέρνει μηνύματα, αγγέλματα, ειδήσεις· μαντατοφόρος (αγγελία + φέρω). Π.χ. Ο Ερμής ήταν ο αγγελιαφόρος των θεών. ΙΗ γεννημένη στη Νότια Αφρική διάσημη ηθοποιός Σαρλίζ θέρον. η οποία έχει τιμηθεί με Όσκαρ. ορίστηκε χθες Αγγελιαφόρος της Ειρήνης, του ΟΗΕ. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα αγγελιοφόρος (με όμικρον αντί άλφα).

• αγγέλλω: το ρήμα, που σημαίνει αναγγέλλω, γνωστοποιώ, πληροφο­ρώ, ανακοινώνω, παραγγέλνω, απαντά μόνο σύνθετο στη νεοελληνι­κή (π.χ. αναγγέλλω, καταγγέλλω, απαγγέλλω, εξαγγέλλω, επαγγέλλο­μαι, παραγγέλλω}. Προσοχή: οι εξακολουθητικοί χρόνοι των ρημά­των σε -λλω γράφονται με δύο λάμδα (λλ): ενεστ. αναγγέλλω, παρατ. ανήγγειλλα. μέλλ. εξακολ. θα αναγγέλλω, ενώ οι στιγμιαίοι χρόνοι με ένα (λ): αόρ. ανήγγειλα και ανάγγειλα, παρακ.- υπερσ. έχω - είχα αναγγείλει, μέλλ. στιγμ. θα αναγγείλω (άπαξ).

• άγομαι και φέρομαι: είναι από τις λίγες φράσεις όπου το ρήμο άγω παρουσιάζεται απλό και όχι σύνθετο. Το ρήμα άγομαι σημαίνει κα­θοδηγούμαι και η φράση άγομαι και φέρομαι σημαίνει παρασύρομαι, κάποιος με κάνει ό,τι θέλει, δεν έχω δική μου γνώμη, δική μου θέ­ληση. Π.χ. Το πλήθοςάγεται και φέρεται από τους δημαγωγούς.

• άγρια - αγρίως. Άγρια: με αγριότητα, με άγριο τρόπο, επιθετικά. Π.χ. Τον ξυλοκόπησαν άγρια. Αγρίως : (μεταφορικά) υπερβολικά, ασύ­στολα, συστηματικά. Π.χ. Δεν έχουμε κανένα λόγο να παραμένουμε σ' αυτό τον χώρο. είναι πλέον ολοφάνερο πως μας εμπαίζουν αγρίως.

• άγω: οδηγώ, φέρνω, κατευθύνω. Στη νεοελληνική γλώσσα το ρήμα άγω δεν απαντά στην απλή του μορφή αλλά ως σύνθετη λέξη με μία ή δύο προθέσεις. Π.χ. εισάγω, ενάγω, εξάγω, προάγω, προσάγω, συ­νάγω, ανάγω, απάγω, διάγω, επάγομαι, κατάγομαι, παράγω, περιάγω, υπάγω, αναπαράγω, διεξάγω, παρεισάγω κ.ά. Οι χρόνοι του ρήματος είναι: ενεστ. άγω, παρατ. ήγα. αόρ. ήγαγα. μέλ. εξακολουθητικός: θα άγω, μέλ. στιγμ. θα αγάγω. μέλ. συντ. θα έχω αγάγει. παρακ. έχω αγά-γει, υπερσ. είχα αγάγει. Πολλοί δυσκολεύονται να διακρίνουν τη δια­φορά σημασίας που υπάρχει ανάμεσα σε τύπους που προέρχονται από το θέμα του ενεστώτα και τύπους που προέρχονται από το θέμα του αορίστου, ανάμεσα δηλαδή σε τύπους όπως: εισήγα και εισήγαγα, παρήγα και παρήγαγα, να εξάγω και νσ εξαγάγω, να προάγω και νσ προαγάγω, θα προσάγω και θα προσαγάγω, θα συνάγω και θα συνα-νάγω. Οι τύποι εισήγα, παρήγα σημαίνουν μια πράξη που έγινε στο

261

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

παρελθόν πολλές φορές και σε διάρκεια. Π.χ. Η Ελλάδα εισήγε πά­ντοτε πετρέλαιο. Οι τύποι εισήγαγα, παρήγαγα σημαίνουν μια πράξη που έγινε στο παρελθόν μια φορά και στιγμιαία. Π.χ. Την αλληλοδιδα­κτική στην Ελλάδα εισήγαγε επίσημα ο Ιωάννης Κοκκώνης στα χρόνια του Καποδίστρια Κατά τον ίδιο τρόπο οι τύποι που στην υποτακτική ή στον μέλλοντα λήγουν σε -άγω φανερώνουν μια πράξη που γίνεται κατ' επανάληψη και σε διάρκεια, ενώ οι τύποι που λήγουν σε -αγάγω φονερώνουν μια πράξη που γίνεται μια φορά και στιγμιαία. Π.χ. θα ενάγω όποιον με κατηγορεί. / Επιθυμία μου είναι να Βοηθώ και να προ­άγω τους άξιους αλλά Η χώρα φέτος θα εξαγάγει εσπεριδοειδή. Ι Οι αστυνομικοί να προσαγάγουν τον κατηγορούμενο. Μερικοί κάποτε λανθασμένα δημιουργούν τύπους ενεστώτα από το θέμα του αορί­στου, π.χ. Οι έμποροι εισαγάγουν από χώρες της Ανατολής αντί του ορθού εισάγουν / Η εισαγγελία διεξαγάγει έρευνες αντί του ορθού διεξάγει/ Οι γονείς που απαγάγουν το παιδί τους αντί του ορθού απά­γουν. Ένα άλλο πολύ συνηθισμένο ορθογραφικό λάθος αφορά τη με­τοχή του άγω στην παθητική φωνή και συγκεκριμένα τη μετοχή τα εισαγόμενα που είναι με όμικρον και όχι με ωμέγα (όχι εισαγώμενα).

• αδιάκριτα - αδιακρίτως: Αδιάκριτα: χωρίς διακριτικότητα, με ανάρμοστη περιέργεια. Π.χ. Με κοίταζε πολύ αδιάκριτα. Αδιακρί­τως: χωρίς εξαίρεση. Π.χ. Όλοι οι άνθρωποι έχουν τα ίδια δικαιώματα αδιακρίτως φυλής και χρώματος. Προσοχή: Πρέπει να λέμε και να γράφουμε αδιακρίτως + γενική ουσιαστικού.

• αιτιολογώ - δικαιολογώ: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Αιτιολογώ σημαίνει ότι προσπαθώ όσο γίνεται πιο αντικειμενικά να διερευνήσω τα αίτια μιας κατάστασης, μιας συμπεριφοράς, να την εξηγήσω και να την τεκμηριώσω. Δικαιολογώ σημαίνει ότι την αξιολογώ, την κατατάσσω σε μια ηθική κατηγορία, σύμφωνα με τα δικά μου ηθικά κριτήρια (σωστή ή λανθασμένη, καλή ή κακή, ηθικά σωστή ή ανήθικη, δίκαιη ή άδικη, αν συμφωνώ και την αποδέχομαι ή αν διαφωνώ και την απορρίπτω). Π.χ. Μπορώ να αιτιολογήσω τη συμπεριφορά της αλλά όχι να τη δικαιολογήσω.

• ακατονόμαστος, -η, -θ: για κάτι που θεωρείται τόσο αισχρό ώστε να ντρέπεται κανείς νο το κατονομάσει, να το αναφέρει. Π.χ. ακατονόμα­στες ύβρεις /πράξεις /ακατονόμαστα όργια. Προσοχή: πολλοί εσφαλ­μένα λένε και γράφουν ακατονόμαστος αντί ακατονόμαστος (α + κατά + όνομα: χωρίς όνομα).

262

Συνηθισμένα Λάθη

• ακριβά - ακριβώς: Ακριβά: σε υψηλή ή υπερβολική τιμή. Π.χ. Αυτό που έκανες θα το πληρώσεις πολύ ακριβό. Ακριβώς:!, με ακρίβεια. Π.χ. Δεν κατάλαβα τι συνέβη ακριβώς. Ι 2. με ακρίβεια, εγκαίρως. Π.χ. Πρέπει να είμαστε στο γιατρό ακριβώς στις πέντε.

• ακροαματικότητα - θεαματικότητα - τηλεθέαση: Ακροαματικό­τητα: το ποσοστό των ακροατών που παρακολουθούν τακτικά μια εκπομπή στο ραδιόφωνο. Π.χ. Στους ραδιοφωνικούς σταθμούς συνη­θίζουμε να μετράμε τους δείκτες ακροαματικότητας, θεαματικότη-τα/τηλεθέασπ: το ποσοστό των τηλεθεατών που παρακολουθούν τακτικά μια εκπομπή στην τηλεόραση. Π.χ. Η συγκεκριμένη εκπομπή συγκεντρώνει μεγάλη τηλεθέαση. Προσοχή: πολλοί χρησιμοποιούν τους δύο όρους εσφαλμένα και καταχρηστικά. Δεν είναι σωστό δη­λαδή να λέμε ακροαματικότητα της τηλεόρασης και θεαματικότητα του ραδιοφώνου.

• αλαζονεία: η ιδιότητα και η συμπεριφορά του αλαζόνα- η υπεροψία, η έπαρση. Π.χ. Η αλαζονεία της δύναμης οδηγεί σε πράξεις αδικίας εις Βάρος των αδυνάτων και τελικά σε πράξεις παρανοϊκές των δυνατών. Προσοχή: πολλοί γράφουν εσφαλμένα αλαζονία (με ι] αντί του σω­στού αλαζονεία (με ει).

• αλλεργία: η αντίδραση του σώματος σε κάποιες ουσίες, τα αλλεργιο-γόνα. Π.χ. Έχει αλλεργία σε ορισμένα τρόφιμα. Προσοχή: πολλοί γρά­φουν εσφαλμένα ολεργία (με ένα λ) αντί του σωστού αλλεργία (με δύο λ).

• αμάλγαμα: 1. κράμα με βασικό συστατικό τον υδράργυρο. Π.χ. Τα οδοντιατρικό σφραγίσματα από αμάλγαμα που περιέχει υδράργυρο επηρεάζουν πολύ αρνητικά τον ανθρώπινο οργανισμό και τις εγκυμο­νούσες. 2. (μεταφορικά) για σύνολο στοιχείων που χαρακτηρίζονται συνήθως θετικά. Π.χ. Ο Αγιορείτης μοναχός ήταν ένα αμάλγαμα αγιο­σύνης και σεμνότητας. 3. συμφυρμός ανόμοιων πραγμάτων, συνον­θύλευμα, ανακάτωμα. Σχετικά με την προέλευση και την ετυμολογία της λέξης έχουν υποστηριχθεί πολλές απόψεις. Σύμφωνα με την επι­κρατέστερη άποψη, ο όρος αποτελεί παραλλαγή της λατινικής λέξης ππαΐαςπηα μάλαγμα, μαλακωμένο κατάπλασμα ή έμπλαστρο < ελλην. μάλαγμα (< ρ. μαλάσσω). Άλλοι υποστηρίζουν ότι ο όρος αμάλγαμα έχει αραβική προέλευση, ενώ άλλοι τον συσχετίζουν με τις ελληνι­κές λέξεις άμα (: μαζί) + γάμος. Πάντως ο ελληνικός όρος αμάλγαμα απαντά για ηρώτη φορά το 1856, σε ερμήνευμα λέξεως στο Γαλλο-

243

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ελληνικό-ελληνογαλλικό λεξικό τού Σκαρλάτου Βυζαντίου. Προσο­χή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα αμάγαλμα (με γ) -προφα­νώς συνδέουν τη λέξη με το άγαλμα- αντί του σωστού αμάλγαμα (με λγ).

• αμαυρώνω: μειώνω, λιγοστεύω, εξαφανίζω τη φήμη ή τη δόξα κά­ποιου. Π.χ. Με αυτό που κάνει αμαυρώνει το όνομα της οικογένειας του. Μια μικρή ομάδα δεν αμαυρώνει την εικόνα της νεολαίας που αγωνίζεται για ένα καλύτερο αύριο. Προσοχή: πολλοί λένε και γρά­φουν εσφαλμένα αμαυρίζω αντί του σωστού αμαυρώνω.

• άμεσα - αμέσως: Άμεσα (τροπικό επίρρημα), απευθείας, χωρίς τη μεσολάβηση κάποιου (αντίθετο του επιρρ. έμμεσα). Π.χ. Η υπόθεση του περιβάλλοντος μας αφορά όλους άμεσα. Αμέσως (χρονικό επίρ-ρημα).ευθύς, πάραυτα, χωρίς αργοπορία. Π.χ. Δεν καθυστέρησε κα­θόλου, ανταποκρίθηκε αμέσως στο κάλεσμα μας.

• αμφιβάλλω: δεν είμαι βέβαιος σίγουρος για κάτι. Το ρήμα συντάσσε­ται με πλάγια ερωτηματική πρόταση ή με εμπρόθετο προσδιορισμό που εισάγει η πρόθεση για (δηλαδή αμφιβάλλω + πλάγια ερωτημα­τική ή αμφιβάλλω + για). Π.χ. «Αμφιβάλλω για τον εξωτερικό κόαμσ αμφιβάλλω για το σώμα μου- δεν μπορώ να αμφιβάλλω για το ότι αμ­φιβάλλω» (Ρενέ Ντεκάρτ}. Π.χ. Αμφιβάλλω αν θα πάρουμε κάποια απάντηση.

• αμφισβητώ: έχω βάσιμες αντιρρήσεις για την αλήθεια ή την ορθότη­τα ενός πράγματος. Το ρήμα συντάσσεται με ειδική πρόταση ή με αι­τιατική (αμφισβητώ + ειδική πρόταση ή αμφισβητώ + αιτιατική). Π.χ. Πολλοί επιστήμονες όμως αμφισβητούν ότι η παγκόσμια αύξηση της θερμοκρασίας προκαλείται από ανθρώπινες δραστηριότητες. Ι 0 δι­κηγόρος του αμφισβητεί τη νομιμότητα των προανακριτικών καταθέ­σεων.

• αναγνωρίζω - καταλογίζω: 1. Αναγνωρίζω διαπιστώνω την ταυ­τότητα προσώπου ή πράγματος. Π.χ. Αναγνώρισε τους απαγωγείς του παιδιού της. 2. αποδέχομαι, παραδέχομαι, ομολογώ την αλήθεια, τη γνησιότητα, τη νομιμότητα ή την εγκυρότητα ενός πράγματος. Π.χ. Ο πρωθυπουργός της Βρετανίας. Γκόρντον Μπράουν, παραδέχτηκε ότι έγιναν «λάθη» κατά τον πρώτο του χρόνο στην εξουσία. Καταλογί­ζω: 1. αποδίδω σε κάποιον μια επιλήψιμη ενέργεια ή συμπεριφορά. Π.χ. Ο αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης κατηγόρησε την κυ­βέρνηση για την ακρίβεια και την ανεργία και της καταλόγισε αδιαφο-

264

Συνηθισμένα Λάθη

ρία για τονμέσο'Ελληναπολίτη. 2. χρεώνω, λογαριάζω ένα ποσό σε Βάρος κάποιου άλλου. Π.χ. Συνολικά καταλογίστηκαν ποσό ύψους 122686.250 ευρώ για πρόστιμα και μη απόδοση Φ/7/4. Προσοχή: το ρήμα αναγνωρίζω έχει θετική σημασία, σε αντίθεση με το ρήμα κα­ταλογίζω που έχει αρνητική σημασία.

• αναδίδω - αναδύομαι: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Αναδίδω -ομαι (παρατ. ανέδιδα και ανάδιδα): βγάζω, σκορπίζω ένα αέριο ή υγρό ή ήχο και μεταφορικά μια εντύπωση· αναδίνω. Π.χ. Η τουαλέτα αναδίδει μια αφόρητη μυρωδιά. / Οι τοίχοι του σπιτιού ανα­δίδουν υγρασία. /Ήταν μετρίου αναστήματος, αλλά ανέδιδε μια δύνα­μη, αρρενωπότητα και ηρεμία. Αναδύομαι: 1. ανεβαίνω από τον βυθό της θάλασσας ή από τα βάθη της γης στην επιφάνεια (αντίθετο καταδύομαι). Π.χ. Η Κύπρος αναδύθηκε από τη θάλασσα όπως ακριβώς αναδύθηκε στις ακτές της η θεά του έρωτα Αφροδίτη. 2. εμ­φανίζομαι. Π.χ. Βλέπαμε τη στεριά να αναδύεται μέσα απ' την ομίχλη. 3. (μεταφορικά) για κατάσταση ή για φαινόμενο που εμφανίζεται προοδευτικά, συνήθως μέσα από δύσκολες ή απρόβλεπτες περι­στάσεις. Π.χ. Στο τέλος του Β'Παγκόσμιου Πολέμου, οι Ηνωμένες Πο­λιτείες αναδύθηκαν ως η κυρίαρχη βιομηχανική δύναμη.

• αναπληρωτής - αναπληρώτρια: αντικαταστάτης ο (διευθυντής / υπουργός), αντικαιαστάτρια η (διευθύντρια / υπουργός/ καθηγήτρια κ.λπ.). Π.χ. Σε περίπτωση απουσίας μου. υπογράφει η αναπληρώτρια διευθύντρια. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα η ανα­πληρωτής αντί του σωστού η αναπληρώτρια.

• αναστηλώνω - υποστηλώνω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική ση­μασία. Αναστηλώνω:1. αποκαθιστώ τις ζημιές ενός κατεστραμμέ­νου κτιρίου, συνήθως ιστορικού μνημείου, χρησιμοποιώντας τα πα­λαιά αρχιτεκτονικά του μέλη. Π.χ. Στις αρχές του 20ού αιώνα, ο αρχαι­ολόγος και μετέπειτα ακαδημαϊκός Παναγής Καββαδίας αναστήλωσε το θέατρο της Επιδαύρου. 2. ανορθώνω (για τις εικόνες). Η Βυζαντινή αυτοκράτειρα Θεοδώρα αναστήλωσε οριστικά τις εικόνες το 843 μ.Χ. Υποστυλώνω: στηρίζω με υποστυλώματα μια κατασκευή (υπό + στύλος: κολόνα). Π.χ. Οι φυλακισμένοι έσκαψαν μια σήραγγα μήκους 17,5 περίπου μέτρων, την υποστύλωσαν με κάθε τεχνική επάρκεια και την ηλεκτροφώτισαν.

• αναστήλωση - αναστύλωση: Αναστήλωση: 1. αποκατάσταση ιστο­ρικού μνημείου. Π.χ. Μετά την αναστήλωση των παλατιών και τη σύ­

κα

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ντήρηση κάποιων τοιχογραφιών των εκκλησιών στην καστροπολιτεία του Μυστρό. μπαίνει σε πρόγραμμα αναστήλωσης και το μεγαλοπρε­πές Βυζαντινό αρχοντικό Λάσκαρη. 2. επαναφορά λατρείας ιερών ει­κόνων. Π.χ. Την Κυριακή της Ορθοδοξίας η Ανατολική Ορθόδοξη Εκ­κλησία τιμά την αναστήλωση των ιερών εικόνων. Αναστύλωση: στήριξη με στύλους, αποκατάσταση μνημείου. Π.χ. Η μελέτη του σκη­νικού συγκροτήματος επέτρεψε να προτείνουμε τη μερική αναστύλω­ση των τοίχων της σκηνής και τριών κιόνων του προσκηνίου.

• ανδριάντας: γλυπτό ολόσωμο ομοίωμα συγκεκριμένου ανθρώπου. 0 ανδριάντας μπορεί να είναι από μάρμαρο, μέταλλο, ξύλο κλπ. 0 ονόρίόντας στην αρχαιότητα διαφοροποιούνταν από το άγαλμα, που αφορούσε επίσης γλυπτό ολόσωμο ομοίωμα αλλά μόνο θεότητας. Ανδριάντες που δεν αφορούσαν συγκεκριμένους ανθρώπους λάμ­βαναν διάφορες γενικές ονομασίες π.χ. κούροι, καρυάτιδες κλπ. Π.χ. Στην πλατεία Κολοκοτρώνη δεσπόζει ο έφιππος ανδριάντας του Θεό­δωρου Κολοκοτρώνη, ενώ οι μαρμάρινοι ανδριάντες των πρωθυ­πουργών Χαριλάου Τρικούπη και Θεόδωρου Δηλιγιάννη κοσμούν τον περίβολο του μεγάρου της Παλαιάς Βουλής. Προσοχή: πολλοί γρά­φουν και λένε εσφαλμένα αδριάντας (με δ) αντί του σωστού ανδριά­ντας (με νδ).

• ανέκαθεν και όχι από ανέκαθεν. Η έκφραση από ανέκαθεν είναι λά­θος, γιατί το χρονικό επίρρημα ανέκαθεν σημαίνει εξαρχής, από την αρχή. από πάντα, άρα είναι σαν να λέμε από από πάντα. Π.χ. Ανέκαθεν το έλεγε, αλλά δεν τον πιστεύαμε.

• ανενημέρωτος, -η, -ο - ανημέρωτος: Ανενημέρωτος ^ενημε­ρώνω): ο μη ενημερωμένος, εκείνος που δεν έχει πληροφορηθεί όσα έγιναν ή λέχθηκαν πρόσφατα. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λέ­νε εσφαλμένα ανημέρωτοςετυμολογώντας το επίθετο από το ήμερος, οπότε θα σήμαινε ο ατιθάαευτος, ο μη ήμερος, ο άγριος.

• ανεξαρτητοποιούμαι: γίνομαι ανεξάρτητος, χειραφετούμαι. Π.χ. Η Αρ­μενία ανεξαρτητοποιήθηκε από τη Σοβιετική Ένωση το 1991. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα ανεξαρτοποιούμαι, ενώ το ρήμα είναι ανεξαρτητοποιούμαι από τις λέξεις ανεξάρτητος + ποιούμαι. Προσοχή: ανεξαρτήτως ηλικίας και όχι ανεξαρτήτου ηλικίας.

• άνθηση - άνθιση. Ανθηση: ανάπτυξη, ακμή. Η λέξη είναι λόγια και παράγεται από το ρήμα ανθέω -ώτης αρχαίας, γι' αυτό και γράφεται με ήτα [όπως η ποίηση από το ποιέω -ώ). Π.χ. Στην ελισαβετιανή πε-

264

Συνηθισμένα Λάθη

ρίοδο παρατηρείται μεγάλη άνθηση των γραμμάτων και των τεχνών στην Αγγλία. Άνθιση: βγάζω άνθη. ανθοφορώ, γεμίζω λουλούδια. Η άνθιση είναι μεταγενέστερη γραφή, όταν σε νεότερους χρόνους άρχισε να επικροτεί αντί του ανθώ το ρήμα ανθίζω στην κυριολεκτική του ση­μασία: Π.χ. Μην ψεκάζετε τα δέντρα στην περίοδο της άνθισης τους.

• άνοια - ανία: Άνοια: η επίκτητη μερική ή ολική απώλεια των δια­νοητικών και συναισθηματικών ικανοτήτων. Π.χ. Η άνοια εμφανίζεται ως αποτέλεσμα μιας εκφυλιστικής ασθένειας, η οποία καταστρέφει προοδευτικά τα κύτταρα του εγκεφάλου. Η λέξη άνοια προέρχεται από την όμοια αρχαίο ελληνική που σήμαινε κουταμάρα. Αν ία : πλή­ξη, βαρεμάρα. Π.χ. Τρεις νεαροί Ιταλοί πυρπόλησαν «από ανία» Ινδό άστεγο μετανάστη! Η λέξη ανία προέρχεται οπό την όμοια αρχαία ελ­ληνική που σήμαινε λύπη, δυσφορία.

• ανταγωνίζομαι - συναγωνίζομαι: Τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Ανταγωνίζομαι : αγωνίζομαι για να επικρατήσω έναντι κάποιου άλλου. Π.χ. Οι Ευρωπαίοι ανταγωνίζονται γιο το ποιος θα δε­χθεί πρώτος τον νέο Αμερικανό πρόεδρο. Συναγωνίζομαι: προ­σπαθώ να διακριθώ σε μια παράλληλη αλλά όχι κοινή προσπάθεια για να πετύχω ένα καλύτερο αποτέλεσμα. Π.χ. Το τσουνάμι συναγω­νίζεται σε ταχύτητα τον ήχο.

• αντεπεξέρχομαι: αντιμετωπίζω μια δύσκολη κατάσταση με επιτυχία. Π.χ. Η επιχείρηση, προκειμένου να αντεπεξέλθει στη μείωση της ζή­τησης, περιόρισε την παραγωγική της ικανότητα και απέλυσε προσω­πικό. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα ανταπεξέρχο-μαι αντί του σωστού αντεπεξέρχομαι.

• αντικρίζω: 1. βλέπω κάποιον ή κάτι συνήθως απέναντι. Π.χ. Δεν θέ­λω να σε αντικρίσω στα μάτια μου. 2. συναντώ κάποιον ή κάτι. Π.χ. Μόλις αντικρίστηκαν, ξέσπασαν σε λυγμούς από τη συγκίνηση.3. (με­ταφορικά) αντιμετωπίζω κάποιον ή κάτι. Π.χ. Αντίκρισε με θάρρος τον εχθρό. 4. (σπάνια για άψυχα) είμαι στραμμένος, έχω θέση με θέα προς κάποια κατεύθυνση- βλέπω. Π.χ. Η κορυφή του Βουνού αντικρί­ζει ολόκληρο τον κάμπο. Προσοχή, το ρήμα αντικρίζω γράφεται με γιώτα ( ι) όπως όλα τα ρήματα που σχηματίζονται σε -ίζω. Με ύψιλον (υ ) γράφεται το επίρρημα αντίκρυ.

• αντιστοιχίζω - αντιστοιχώ: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική ση­μασία. Αντ ιστοιχ ίζω (μεταβατικό): θέτω σε αντιστοιχία, συσχετίζω κάτι προς κάτι άλλο. Π.χ. Αντιστοιχίστε τις λαϊκές φράσεις με τη σημα­

ία

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

σία τους. Αντ ιστοιχώ (αμετάβατο): είμαι αντίστοιχος με κάποιον ή κάτι άλλο, που βρίσκεται σε σχέση συμμετρικής τοποθέτησης, ανα­λογίας, ισοδυναμίας ή ομοιότητας. Π.χ. Το δημόσιο χρέος αντιστοιχεί σε 84.000 ευρώ ανά τετραμελή ελληνική οικογένεια. / Ο αριθμός που καλέσατε δεν αντιστοιχεί σε συνδρομητή της Χ εταιρείας.

• απαθανατίζω: χαρίζω σε κάποιον ή κάτι [μεταφορικά) την αθανασία απεικονίζοντας τη μορφή του σε ένα έργο τέχνης, λογοτεχνικό ή ει­καστικό. Π.χ. Η φωτογραφία απαθανατίζει χαρούμενες στιγμές της ζω­ής μας. /Η λαϊκή μούσα απαθανάτισε τα κατορθώματα πολλών ηρώων μας. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα αποθανατίζω προσαρμόζοντας την ετυμολογία του ρήματος στις λέξεις από + θά­νατος (παρετυμολογία ή λαϊκή ετυμολογία). Το σωστό όμως είναι απαθανατίζω, δηλαδή από + αθανατίζω (< αθάνατος), δηλώνοντας τη σημασία «καθιστώ κάποιον/κάτι αθάνατο».

• απαλλοτριώνω -ομαΐ: (για το δημόσιο) εξαγοράζω αναγκαστικά -σύμφωνα με τον νόμο και καταβάλλοντος αποζημίωση- την ακίνητη περιουσία κάποιου για λόγους δημόσιας ανάγκης ή ωφέλειας. Π.χ. Το άρθρο 17 του ελληνικού Συντάγματος αναγνωρίζει πως το κρότος έχει το δικαίωμα να απαλλοτριώνει την ατομική ιδιοκτησία. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα απολλοτριώνω (ο αντί α).

• απαντώ -ιέμαι - απαντώ -ώμαΐ: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Απαντώ - ιέμαΐ : 1. συναντώ. Π.χ. Απαντηθήκανε τυχαία στον δρόμο. 2. διατυπώνω την άποψη, τη γνώμη μου σε κάποιον που μου έθεσε την αντίστοιχη ερώτηση. Π.χ. Απαντώ γραπτά/προφορικά / με μισόλογα / μ' ένα ναι ή μ ένα όχι Ι με μια κίνηση του κεφαλιού / για λογαριασμό σου /Απαντώ στην ερώτηση Ι στο γράμμα /στις εξε­τάσεις /στις επικρίσεις /στις κριτικές κλπ. Προσοχή: πρέπει να λέμε και να γράφουμε «απαντώ στην ερώτηση» κοι όχι «απαντώ την ερώ­τηση». 3. ανταποκρίνομαι σ' ένο κάλεσμα: Σε πήρα στο τηλέφωνο, αλλά δεν απάντησε κανείς. Ι (μεταφορικά) Το φλάουτο απάντησε στο Βιολί. Απαντώ -ώμα ι (για πράγμα ή για αφηρημένο ουσιαστικό) βρίσκω, συναντώ σε ένα συγκεκριμένο χώρο ή χρόνο κάτι που απο­τελεί ένα χαρακτηριστικό στοιχείο του. Π.χ. Το κοινωνικό φαινόμενο της πολυγαμίας απαντάται σε πολλούς ασιατικούς λαούς. Ι Αυτή η λέξη απαντά στον'Ομηρο. Προσοχή πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα: Αυτή η λέξη απαντάται στον'Ομηρο.

• απαρέγκλιτος, -η, -θ: που δεν παρεκκλίνει από την πορεία του, που

268

Συνηθισμένα Λάθη

δεν υφίσταται μεταβολές, δεν μεταβάλλει στάση- σταθερός, π.χ. απα­ρέγκλιτος στόχος / κανόνας. / απαρέγκλιτη πειθαρχία / εφαρμογή. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα αηαρέκλιτος (παρα­λείπουν το γόμα). Το επίθετο απαρέγκλιτος σχηματίζεται ως εξής: ο (στερητικό) + παρά + εν + κλίση.

• απαυδώ: έχω εξαντλήσει κάθε όριο υπομονής, έχω κουραστεί ψυ­χικά. Π.χ. Δεν αντέχω πια, απηύδησα (ή απαύδησα) να σε περιμένω! /Απαυδισμένη από τη συμπεριφορά του άντρα της. Βρήκε εραστή. Προσοχή στους χρόνους του ρήματος: αόρ. απαύδησα και απηύδησα. μετοχή παθητικού παρακειμένου απαυδισμένος (πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα «έχω απηυδήσει» αντί του σωστού «έχω απαυδή-σει», «είμαι απαυδισμένος»).

• απεκδύομαι - αποδύομαΐ: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημα­σία Απεκδύομαι : 1. (κυριολεκτικά) βγάζω τα ρούχα μου. ξεντύ-νομαι 2. [μεταφορικά) «ρίχνω από πάνω μου», αποποιούμαι, αρνού­μαι να αναλάβω. Π.χ. Απεκδύεται τις ευθύνες του. Προσοχή: πολλοί λένε και γράφουν απεκδύομαι της ευθύνης, συντάσσουν δηλαδή εσφαλμένα το ρήμα με γενική. Ωστόσο, γενικά τα ρήματα στη δημο­τική συντάσσονται σχεδόν πάντα με αιτιατική, όπως: Δεν επιδέχεται αναβολή. /Δεν χρειάζεται περαιτέρω συστάσεις. /Απολαμβάνει την υψηλή προστασία. /Διέφυγε την προσοχή μου. /Στερούμαι τα απα­ραίτητα (ολλά στερώ τους άλλους από τα απαραίτητα). /Απεκδύομαι την ευθύνη (ή τις ευθύνες μου). Αποδύομαΐ: αφιερώνομαι σε έναν αγώνα, σε μία προσπάθεια, σ' ένα δύσκολο έργο. Π.χ. Σε κυνήγι εσό­δων αποδύεται η κυβέρνηση.

• απευθείας-κατευθείαν: Απευθείας: χωρίς τη μεσολάβηση, χωρίς διακοπή. Π.χ. Μιλάμε απευθείας στον διευθυντή. / θα υπάρξει απευ­θείας μετάδοση. Κατευθε ίαν : χωρίς περιστροφές, ευθέως. Π.χ. Ήρθε κατευθείαν από το σχολείο. / Πες κατευθείαν αυτό που θέλεις.

• απλά - απλώς. Απλά: με απλότητα, με απλό τρόπο. Π.χ. Είναι υπέ­ροχος δάσκαλος, μιλά απλά και κατανοητά. Απλώς: μόνο. Π.χ. Δεν έχει τόση δύναμη στα χέρια του για αλλαγές, απλώς διεκπεραιώνει εντολές.

• απογοητεύω -ομαΐ: διαψεύδω τις ελπίδες ή τις προσδοκίες κάποιου. Π.χ. Ενέργεια, τράπεζες και αστικές μεταφορές απογοητεύουν τους καταναλωτές. / Το 5Β% όσων τόλμησαν να βγουν ραντεβού με μια δια-δικτυακή γνωριμία απογοητεύτηκαν με την πρώτη ματιά. Προσοχή:

26?

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα απογοητεύω. Το σωστό όμως είναι απογοητεύω, δηλαδή από + γοητεύω.

• απολαμβάνω - απολαύω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημα­σία. Απολαμβάνω: χαίρομαι, ευχαριστιέμαι. Π.χ. Απολαμβάνω τη συντροφιά σου. Απολαύω: δέχομαι, μου προσφέρεται κάποιο αγα­θό (η.χ. εκτίμηση, αναγνώριση κλπ). Προσοχή: το ρήμα απολαύω (αόρ. απήλαυσα. απαρέμφ. απολαύσει) συντάσσεται με γενική και δεν πρέπει να συγχέεται σημασιολογικό με το ρήμα απολαμβάνω (αόρ. απόλαυσα, απαρέμφ. απολαύσει) που συντάσσεται με αιτιατική. Π.χ. Απολαύει ιδιαίτερων προνομίων. /Απολαύει μεγάλης υπολήψεως /εμπιστοσύνηςαλλά Απολαμβάνει το ποτό του/τη συζήτηση κ.λπ.

• απόρροια - απορία: Απόρροια: το αποτέλεσμα του απορρέω, κα­τάσταση που θεωρείται φυσικό επακόλουθο κάποιας άλλης. Π.χ. Συ­ζητείται το πρόβλημα της σοβαρής περιβαλλοντικής μόλυνσης του πο­ταμού, απόρροια της λειτουργίας βιομηχανικών μονάδων στην περιο­χή. /Ο νέος σχεδιασμός για χρηματοδότηση έργων κατασκευής εγκα­ταστάσεων επεξεργασίας λυμάτων και δικτύων αποχέτευσης είναι απόρροια μελέτης του ΥΠΕΧΩΔΕ σε συνεργασία με τους δήμους της περιοχής. Η λέξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική απόρροια (: ροή υγρού, κάτι που προέρχεται από). Απορία: 1. αβεβαιότητα, αμφιβολία που προέρχεται κυρίως από ελλιπή γνώση, κατανόηση, αντίληψη (και ηου εκφράζεται άμεσα ή έμμεσα με ερώτηση). Π.χ. Συχνά οι μαθητές του σχολείου έχουν απορίες-ή ελλιπή πληροφόρη­ση - σε θέματα που αφορούν την έκδοση τίτλων, τη φοίτηση τους ή τις απουσίες τους. 2. έκπληξη. Π.χ. Η κοπέλα δεν ξαναφάνηκε. προς μεγάλη απορία του νέου ο οποίος αναρωτιόταν πού είχε κάνει λάθος. 3. αμηχανία στη λόγια έκφραση «απορία ψάλτου, βηξ» (: όταν ο ψάλ­της δεν ξέρει τι να κάνει Βήχει). 4. έλλειψη πόρων, χρημάτων- ανέ­χεια, φτώχεια. Π.χ. Οι φοιτητές με πιστοποιητικό απορίας σιτίζονται δωρεάν. Η λέξη προέρχεται από την αρχαία ελληνική απορία (. δύ­σκολη κατάσταση, λογικό πρόβλημα).

• απόσειση - απόσυρση: Απόσειση: απαλλαγή από κάτι που Βαραί­νει ηθικά ή ψυχικά κάποιον. Π.χ. Η κυβέρνηση επιχειρεί την απόσει­ση των ευθυνών /των κατηγοριών κ.λπ. ΙΕλευθερία θα πει απόσειση του ζυγού μιας δουλείας. Η λέξη προέρχεται από την ελληνιστική απόσει(σις) > αποσείω, που σήμαινε «κούνημα, ερωτικός, προκλη­τικός γυναικείος χορός». [ΠρΒλ. Πολυδεύκη IV, 101 «Βακτριασμός

270

Συνηθισμένα Λάθη

δέ και απόκινος και απόσεισις ασελγή είδη»Ι. Απόσυρση:η ενέργεια του αποσύρω. 1. για κάτι που έχει κατατεθεί κάπου και δηλώνεται ότι παύει να ισχύει. Π.χ. Η αντιπολίτευση απαιιεί να αποσυρθεί η τροπο­λογία για αναστολή κατεδαφίσεων αυθαιρέτων. 2. για κάτι που δια­κόπτεται η κυκλοφορία του (εξαιτίας ακαταλληλότητας, παλαιότητας, πλεονασμού κλπ.). Π.χ. Σχέδιο απόσυρσης περίπου 1,5 εκατ. παλαι­ών, μη καταλυτικών οχημάτων εξετάζει το Υπουργείο Μεταφορών. /Ο ελβετικός φαρμακευτικός όμιλος Χ ανακοίνωσε την απόσυρση δύο παρτίδων εμβολίων κατά της μηνιγγίτιδας 0. 3. αποχώρηση κάποιου από κάπου ύστερα από εντολή, απόφαση. Π.χ. Το σχέδιο του για στα­διακή απόσυρση των αμερικανικών δυνάμεων από το Ιράκ μέχρι το 2011 παρουσίασε σήμερα ο πρόεδρος των ΗΠΑ. Α. για νερό ή άλλο υγρό που υποχωρεί. Π.χ. Η άμπωτη είναι το φαινόμενο της απόσυρ­σης των νερών της θάλασσας. Η λέξη προέρχεται από το λόγιο ρήμα αποσύρίω) -σις > -ση.

• αποτείνομαι - αποτίνω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία, παρότι ουχνά η ορθογραφία τους συγχέεται. Αποτε ίνομαι : απευ­θύνομαι σε κάποιον για να ρωτήσω ή να ζητήσω κάτι. Π.χ. Αποτάθη-κα στη διοίκηση ζητώντας να επιλυθεί το θέμα της αποζημίωσης μου. Προσοχή: λέμε και γράφουμε «αποτάβηκα» και όχι «αποτάνθηκα» (χωρίς ν). Οι χρόνοι του ρήματος είναι: ενεστ. αποτείνομαι, μέλλ θα αποταθώ (και όχι θα αποτανθώ), παθ. αόρ. αποτάθηκα, απαρέμφ. αποταθεί Αποτίνω και αποτίω (αόρ. σπέπσσκαι σπάνια απότισα, απαρέμφ. αποτίσει}-, χρησιμοποιείται κυρίως στην έκφραση αποτίω φόρο τιμής / ευγνωμοσύνης σε κάποιον, του αποδίδω την τιμή / την ευγνωμοσύνη που του οφείλω. Π.χ. Η Ρωσία απέτισε τον ύστατο φό­ρο τιμής στον ορθόδοξο πατριάρχη Αλέξιο.

• αποφαίνομαι - αποφάσκω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημα­σία. Αποφαίνομαι : 1. εκφέρω γνώμη. Π.χ. Δεν είναι αρμόδιος να αποφανθεί γι'αυτό το ζήτημα. 2. αποφασίζω. Π.χ. Το δικαστήριο απο­φάνθηκε για την υπαιτιότητα του κατηγορουμένου. Αποφάσκω:αρ-νούμαι (χρησιμοποιείται κυρίως στον ενεστώτα και στον παρατατι­κό). Π.χ. Κατάλαβα γιατί αποφάσκουν πάντα στη συγκεκριμένη ερώ­τηση. Το αντίθετο ρήμα είναι καταφάσκω. Προσοχή: η απόφαση έχει εντελώς διαφορετική σημασία από την απόφανση. Απόφαση: Βού­ληση για εκτέλεση πράξεων που είναι προϊόν σκέψης, εκτιμήσεων και υπολογισμών. Π.χ. Πήρα την απόφαση να μετακομίσω μετά από

271

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

πολλή σκέψη (Βούληση που είναι δεσμευτική). Απόφανση: κρίση για ένα συγκεκριμένο θέμα από ένα αρμόδιο όργανο. Π.χ. Η γνωμο­δοτική απόφανση της επιφοπής ήταν ιδιαίτερο αρνητική για τουςσυμ-ΒούλουςίαΚΚά δεν ήταν δεσμευτική).

• απόφοιτος - τελειόφοιτος - πτυχιούχος - διπλωματούχος: Από­φοιτος: αυτός που έχει τελειώσει μια βαθμίδα εκπαίδευσης. Τε­λειόφοιτος: αυτός που βρίσκεται στην τελευταία τάξη μιας βαθμί­δας εκπαίδευσης. Π.χ. Στις Πανελλαδικές Εξετάσεις μπορούν να λά­βουν μέρος οι τελειόφοιτοι και οι απόφοιτοι προηγούμενων ετών. Πτυχιούχος: ο απόφοιτος τριτοβάθμιας εκπαίδευσης. Διπλωμα­τούχος: ο πτυχιούχος και ταυτόχρονα κάτοχος ειδικών ικανοτήτων ή προνομίων. Π.χ. Η κόρη μου είναι πτυχιούχος της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και ο γιος μου διπλωματούχος πο­λιτικός μηχανικός του Εθνικού Μετσόθιου Πολυτεχνείου. Σημείωση: οι απόφοιτοι του Πανεπιστημίου είναι πτυχιούχοι και του Πολυτε­χνείου διπλωματούχοι.

• άπτομαι: έχω σχέση, συνδέομαι, αγγίζω. Το ρήμα, που προέρχεται από το αρχαίο άπτω [•. ανάβω), χρησιμοποιείται μόνο στον ενεστώτα της μέσης φωνής και συντάσσεται με γενική. Π.χ. Ασχολούμαι με θέ­ματα που άπτονται του δικού σας γνωστικού πεδίου.

• Αριος - Αρειος: Άριος: αυτός που αναφέρεται στους Άριους, τους Ινδοευρωπαίους- ο όρος χρησιμοποιήθηκε κυρίως οπό οπαδούς ρατσιστικών αντιλήψεων και τον ναζισμό. Π.χ. Κεντρικό αξίωμα στη ρατσιστική θεωρία της αρίας φυλής είναι η ύπαρξη μιας υποτιθέμενης τέλειας φυλής που ζούσε στη Βόρεια Ευρώπη. Άρειος: αυτός που ανήκε» στον Αρη. Π.χ. Ο Αρειος Πάγος είναι το αρχαιότερο δικαστήριο του κόσμου, το οποίο έδρευε στον ομώνυμο λόφο κσι ήταν ένας χώ­ρος ιδιαίτερα σεβαστός στους αρχαίους χρόνους.

• αρματολός - αμαρτωλός: Αρματολό ς /Ελληνας μαχητής που ανήκε σε μισθωμένη φρουρά η οποία είχε αναλάβει τη φύλαξη των βενε­τσιάνικων αρχικά και στη συνέχεια των οθωμανικών κτήσεων σε ορεινές και δυσπρόσιτες περιοχές. Για την ετυμολογία της λέξης υπάρχουν διάφορες εκδοχές-η επικρατέστερη είναι από τη λατινι­κή/ενετική αΓΓπαΙΟΓΒΐ ένοπλος). Π.χ. Οι αρματολοί της Ρούμελης της Θεσσαλίας και της Ηπείρου, μαζί με τους κλέφτες, θα πρωτοστατήσουν στον αγώνα της Ελληνικής Ανεξαρτησίας. Αμαρτωλός, που έχει κά­νει αμαρτίες παραβιάζοντας θρησκευτικούς ή εκκλησιαστικούς κα-

272

Συνηθισμένα Λάθη

νόνες / (μεταφορικά) που έχει παραβιάσει αρχές, κανόνες, νόμους. Π.χ. Ο λαός ξεσηκώθηκε εναντίον της ανίκανης και αμαρτωλής κυ­βέρνησης.

• αρχικά - εξαρχής: Αρχ ικά: στην αρχή, στο ξεκίνημα. Π.χ. Αρχικό η διάθεση του ήταν κακή, στη συνέχεια όμως Βελτιώθηκε. Εξαρχής: από την αρχή, από την πρώτη στιγμή. Π.χ. Ένιωθα εξαρχής ότι κάτι δεν πάει καλά και τελικά είχα δίκιο.

• ασχολούμαι: 1. αφιερώνω τη δραστηριότητα μου. τον χρόνο μου σε κάτι. Π.χ. Τον ελεύθερο χρόνο του ασχολείται με τον κήπο. 2. εκδηλώ­νω έντονο και έμπρακτο ενδιαφέρον για κάτι ή για κάποιον. Π.χ. Στα­μάτα πια να ασχολείσαι μαζί μου! 3. ασκώ ένα επάγγελμα ή έχω μια δραστηριότητα, κυρίως ως ερώτηση. Π.χ. Με π ασχολείσαι; - Είμαι καθηγητής. Προσοχή: συχνά παρατηρείται η εσφαλμένη κλίση των τύπων του ρήματος, π.χ. ασχολιόμαστε αντί του σωστού ασχολούμα­στε. Το ρήμα κλίνεται ως εξής: εν. ασχολούμαι, ασχολείσαι, ασχολείται ασχολούμαστε, ασχολείστε, ασχολούνται- παρατ. ασχολούμουν- αόρ. ασχολήθηκα- μελ. εξακ. θα ασχολούμαι - μελ. στιγμ. θα ασχοληθώ - ηαρακ. έχω ασχοληθεί- υηερσ. είχα ασχοληθεί.

• αχρησία - αχρηστία: Αχρησ ία : ημη χρησιμοποίηση ενός πράγμα­τος. Αχρηστία: η ιδιότητα του άχρηστου. Π.χ. 0 νόμος αυτός έπεσε σε αχρησία, δεν χρησιμοποιείται ή δεν εφαρμόζεται πια.

• Βουλή - βούληση: Βουλή (<8ουλεύομαι): 1. απόφαση. Π.χ. Άγνω­στες οι βουλές του Υψίστου. 2. νομοθετικό σώμα που αποτελείται από εκλεγμένους αντιπροσώπους του λαού· κοινοβούλιο: Π.χ. Η Βουλή των Ελλήνων / των Κοινοτήτων / των Λόρδων. 3. ο χώρος, το κτίριο όπου συνεδριάζουν οι Βουλευτές. Π.χ. Συναντήθηκαν στο καφενείο της Βουλής. Βούληση (<Βούλομαι): 1. σταθερή θέληση, επιθυμία για την επιδίωξη και επίτευξη κάποιου σκοπού. Π.χ. Η κυβέρνηση έχει την πολιτική βούληση να προχωρήσει σε αλλαγές. 2. (ψυχ.) ψυ­χική λειτουργία που εκδηλώνεται στην τάση για κάτι και στην προ­σπάθεια για την επίτευξη κάποιου σκοπού που επιλέχθηκε και απο­φασίστηκε συνειδητά. Π.χ. Ως ελευθερία εννοείται η ελευθερία της σκέψης, της Βούλησης και της έκφρασης. /Η ελευθερία της Βούλησης προϋποθέτει δυνατότητα επιλογής.

• Βραδιά: ονομάζεται το χρονικό διάστημα της νύχτας. Η λέξη προέρ­χεται από το αρχαίο ελληνικό επίθετο «βραδεία». Μια βραδιά μπορεί να είναι ανοιξιάτικη / καλοκαιρινή / φθινοπωρινή / χειμωνιάτικη

273

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ωραία / γλυκιά / κρύα / φεγγαρόλουστη / βροχερή / καλλιτεχνική / λογοτεχνική / μουσική.

• βραδιάζω -ομαΐ: 1. καθυστερώ υπερβολικά. Π.χ. Κουνήαου, βρα­διάσαμε. / (απρόσ.) Βράδιασε και τα φώτα άρχισαν να ανάβουν. Ι (παθ.) με βρίσκει το βράδυ, νυχτώνω. Π.χ. Βραδιαστήκαμε κουβεντιάζοντας. 2. (απρόσ.) νυχτώνει. Π.χ. Τώρα το χειμώνα βραδιάζει νωρίς. Προ­σοχή: βραδιά, βραδιάζω με γιώτα αλλά βράδυ με ύψιλον (το βράδυ είναι το ουσιαστικοποιημένο ουδέτερο του αρχαίου επιθέτου Βρα­δύς, με μετακίνηση του τόνου - ίσως κατά το ελληνιστικό επίρρημα βράδιον. αργότερα).

• βρόγχος - βρόχος: Βρόγχοι: οι αεραγωγοί σωλήνες του αναπνευ­στικού συστήματος, οι διακλαδώσεις της τραχείας που εκτείνονται μέσα στους πνεύμονες (ιατρικός όρος). Π.χ. Η ασθένεια των βρόγχων λέγεται βρογχίτιδα. Βρόχος: 1. η θηλιά [της κρεμάλας). Π.χ. Του πέ­ρασαν τον βρόχο στον λαιμό και τον κρέμασαν. 2. (μεταφορικά) οτιδή­ποτε προκαλεί ασφυκτική πίεση όπως η θηλιά. Π.χ. Τον έσφιγγε ο βρόχος του φόβου και της αγωνίας.

• γενετικός, -ή, -ό - γεννητικός, -ή , -ό: Γενετικός: που αναφέρεται στη γένεση, στην αρχή, στην προέλευση των όντων και των φαινο­μένων. Π.χ. το γενετικό υλικό ενός κυττάρου αποτελεί το γονιδίωμά του. Γεννητικός: που συντελεί στην αναπαραγωγή, είναι κατάλλη­λος για αναπαρογωγή. Π.χ. γεννητικά όργανα, γεννητικά κύτταρα, γεν­νητικό σύστημα. Προσοχή: λέμε γενετικό υλικό και όχι γεννητικό, αλ­λά προγεννητικός έλεγχος και όχι ηρογενετικός.

• γλωσσικός, -ή, -ό - γλωσσολογικός, -ή , -ό: Γλωσσικός: αυτός που ανήκει, που σχετίζεται με τη γλώσσα. Π.χ. γλωσσικά λάθη, γλωσ­σικό ζήτημα, γλωσσικά μαθήματα. Γλωσσολογικός: αυτός που αναφέρεται στην επιστήμη της Γλωσσολογίας. Π.χ. γλωσσολογική μελέτη / διερεύνηση, γλωσσολογικό λεξικό, γλωσσολογικά μελετήματα /προγράμματα.

• δεξιώνομαι: δίνω δεξίωση, οργανώνω μια επίσημη κοινωνική συ­γκέντρωση. Π.χ. Ο δήμαρχος δεξιώθηκε τους Έλληνες Ολυμπιονίκες. Το δεξιώνομαι είναι αποθετικό ρήμα, δηλαδή έχει μόνο παθητική φωνή. όπως και τα ρήματα συνεπάγομαι, προοιωνίζομαι, εντέλλομαι.

• διαλευκαίνω: ερευνώντας διεξοδικά βρίσκω το αίτιο ή τα αίτια που προκάλεσαν κάτι. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα διαλευκάνω αντί του σωστού διαλευκαίνω.

274

Συνηθισμένα Λάθη

• διαρρέω (αόρ. διέρρευσα, απαρέμφ. διαρρεύσει)·. 1. (για ποτάμι που περνά από κάπου). Π.χ. Ο Αξιός ποταμός διαρρέει την Ελλάδα και εκΒάλλει στον Θερμαϊκό. 2. για υγρό ή αέριο που βρίσκει διέξοδο από έναν κλειστό χώρο, εξαιτίας κάποιας τεχνικής βλάβης. Π.χ. Περίπου 20.000 λίτρα νερού μολυσμένου με ραδιενεργά υλικά διέρρευσαν από πυρηνικό ηλεκτρικό σταθμό στη Νοτιοδυτική Τσεχία. 3. (μεταφορικό) για κάτι μυστικό που γνωστοποιείται κρυφά και παρά τη θέληση του άμεσα ενδιαφερομένου. Π.χ. Διέρρευσαν άκρως απόρρητα στρατιω­τικά μυστικά στην Τουρκία. Προσοχή: το ρήμα διαρρέω ακολουθεί την ενεργητική φωνή αλλά είναι παθητικής διάθεσης, οπότε είναι αμετάβατο (δεν παίρνει αντικείμενο). Π.χ. Η πληροφορία διέρρευσε από πολιτικούς κύκλουςκαι όχι Πολιτικοί κύκλοι διέρρευσαν την πλη­ροφορία.

• διαφοροποιούμαι - διαφέρω: τα δύο ρήμοτα έχουν διαφορετική ση­μασία. Δ ιαφοροπο ιούμα ι : υποστηρίζω διαφορετικές θέσεις ή απόψεις σε σχέση με παλαιότερες δικές μου ή με κάποιου άλλου. Π.χ. Τα στελέχη του κόμματος που διαφοροποιήθηκαν κατά την ψήφι­ση της τροπολογίας είναι οι κ.κ. (ακολουθούν ονόματα]. Διαφέρω: ξεχωρίζω, είμαι διαφορετικός. Π.χ. Σε τι διαφέρουν η παγκόσμια θέρ­μανση, το φαινόμενο του θερμοκηπίου και η κλιματική αλλαγή;

• διαχειρίζομαι: είμαι υπεύθυνος για μια σειρά από ενέργειες, για να αντιμετωπίσω κάποιο πρόβλημα, για να ρυθμίσω κάτι. Π.χ. Η υπη­ρεσία μας διαχειρίστηκε 282 εκατ. ευρώ κοινοτικών πόρων για το 2005. Προσοχή: το ρήμα έχει παθητική φωνή αλλά ενεργητική διά­θεση, είναι δηλαδή μεταβατικό, παίρνει αντικείμενο. Λέμε και γρά­φουμε: Διαχειρίζομαι τα οικονομικά της επιχείρησης και όχι Τα οικο­νομικά διαχειρίζονται από εμένα.

• εδώλιο - ειδώλιο: Εδώλιο: κάθισμα, έδρανο (από την αρχαία λέξη έδος κάθισμα, θέση). Π.χ. Τα εδώλια της Βουλής Ι των Βουλευτών. Ι Το εδώλιο του κατηγορουμένου (η θέση όπου κάθεται ο κατηγορού­μενος κατά την ακροαματική διαδικασία της δίκης). Ε ιδώλιο: μι­κρού μεγέθους ομοίωμα μορφής ανθρώπου, ζώου ή και αντικειμέ­νου (από την αρχαία λέξη είδωλα, αγαλματίδιο). Π.χ. Λίθινο /ξύλινο / πήλινο / νεολιθικό /μυκηναϊκό / πρωτοκυκλαδικό Ι συμβολικό /λα­τρευτικό ζωόμορφο / αντρικό / γυναικείο ειδώλιο.

• ειδωλολατρία - πρωτοπορία - ανεξιθρησκία κ.λπ.: 0 κανόνας ανα­φέρει ότι οι λέξεις σε -ία γράφονται με γιώτα ( ι ) εκτός από αυτές

275

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

που προέρχονται οπό ρήματα σε -εύω ή -εύομαι.Έτσι, οι λέξεις ει­δωλολατρία, πρωτοπορία, αεροπορία κλπ. γράφονται σε -ία και όχι σε -εία, γιατί δεν προέρχονται από ρήματα αλλά από ουσιαστικά [ει­δωλολάτρης, πρωτοπόρος, αεροπόρος κλπ]. Η λέξη θρησκεία προ­έρχεται από το θρησκεύω και, όπως και άλλες παράγωγες λέξεις σε -εία, γράφεται και αυτή με έψιλον γιώτα (ει), π.χ. λατρεύω-λατρεία, προεδρεύω - προεδρεία, πολιτεύω (-ομαι) - πολιτεία, πορεύομαι -πορεία, γητεύω -γητειά. Η λέξη ανεξιθρησκία όμως προέρχεται από το ανέχομαι + θρήσκος (η ιδιότητα του να ανέχομαι τη θρησκεία του καθενός), δηλαδή δεν είναι παράγωγο του αρχικού θρησκεύω. αλλά παράγωγο του θρήσκος, και γράφεται με γιώτα ( ι ) . όπως και πολλά άλλα ουσιαστικά σε -ία. Τέλος, πρέπει να σημειωθεί ότι τα προπαρο­ξύτονα (αυτά που τονίζονται στην προπαραλήγουσα) γράφονται όλα με -ει. Π.χ. ευγένεια, ενέργεια, ακρίβεια κ.ά. (με κάποιες ελάχιστες εξαιρέσεις: πρόνοια, ομόνοια κ.ά.).

• εκδικάζω - επιδικάζω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία, παρότι και τα δύο αναφέρονται σε δικαστές και δικαστήρια. Εκδικά-ζω : δικάζω μια υπόθεση Ε π ιδικά ζω αποφασίζω δικαστικώς την καταβολή αποζημίωσης (συνήθως χρηματικής). Π.χ. Το δικαστήριο, που εκδίκασε την υπόθεση, αποφάνθηκε ότι η αεροπορική εταιρεία ευθύνεται για το τραγικό δυστύχημα και επιδίκασε το ποσό των2 εκατ. ευρώ ως αποζημίωση στους κληρονόμους των θυμάτων.

• έκκληση - έκλυση.Έκ κλπ ση: επίκληση, παράκληση, θερμή ικεσία (για Βοήθεια, συμπαράσταση κλπ.). Λέμε: απευθύνω / κάνω έκκλη­ση / ανταποκρίνομαι στην έκκληση. Π.χ. Η σύζυγος του εφοπλιστή απευθύνει δραματική έκκληση στους απαγωγείς του να επικοινωνή­σουν μαζίτης.ΈκΚυοη. 1. απελευθέρωση, αποδέσμευση ενέργειας ή ύλης από κάπου και διάχυση της στο περιβάλλον: έκλυση αερίων / θερμότητας / ενέργειας / ραδιενέργειας. Π.χ. Ειδικά συνεργεία έκλεισαν τη γεώτρηση για να εμποδίσουν την έκλυση δηλητηριωδών αερίων. 2. (λόγ.) έκλυση ηθών: εκτροπή από τα χρηστά ήθη, ηθική διαφθορά, κατάπτωση, εξαχρείωση ηθών, που αφορά κυρίως τη σε­ξουαλική συμπεριφορά. Π.χ. Η απεφία των νέων και η επαναστατική τους διάθεση συχνά εκλαμβάνονται ως ασυδοσία, έκλυση ηθών ή άκρατος μηδενισμός.

• εκμεταλλεύομαι·, χρησιμοποιώ κάποιον ή κάτι για να αποκομίσω όφελος, κέρδος. Το ρήμα προέρχεται από το ελληνιστικό εμεταλλεύ-

276

Συνηθισμένα Λάθη

ομαι βγάζω μέταλλο από ορυχείο. Προσοχή: το ρήμα έχει παθητική φωνή αλλά ενεργητική διάθεση, είναι δηλαδή μεταβατικό, παίρνει αντικείμενο. Λέμε κοι γράφουμε: Εκμεταλλεύομαι χους εργάτες και όχι Οι εργάτες εκμεταλλεύονται από εμένα.

• έκτακτα-εκτάκτως.Έκτακτα: έξοχα, θαυμάσια, υπέροχα. Π.χ. Πε­ράσαμε έκτακτα στις διακοπές μας. Εκτάκτως: εκτός προγράμματος, απρόσμενα, απροσδόκητα. Π.χ. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή συνεδριάζει εκτάκτως στις Βρυξέλλες για την κατάσταση στη ίαζα.

• έμβιος, -α, -θ: που έχει τις ιδιότητες και τις λειτουργίες που συνι­στούν το Βιολογικό φαινόμενο της ζωής, π.χ. έμβιος κόσμος, έμβιοι οργανισμοί, έμβια όντα. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλ­μένα «έμθρια όντα» (δϊο) συγχέοντας προφανώς το επίθετο «έμβια» με το ουσιαστικό «έμβρυα» (: το προϊόν της γονιμοποίησης του ωα­ρίου κάθε ζωντανού οργανισμού που δεν έχει ακόμη γεννηθεί, αλλά εμφανίζει τα χαρακτηριστικό του είδους).

• ενάλιος, -α (και εναλία), -θ: που βρίσκεται, που υπάρχει μέσα στη θάλασσα, π.χ. εναλίες αρχαιότητες, ενάλιοςθεός, ενάλιοι χώροι. Προ­σοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφολμένα ενιόλιος, συγχέοντας το επίθετο ενάλιος (εν + αλς, αλός, δηλαδή θάλασσα) με το επίθετο Ενυάλιος του αρχαίου θεού Άρη. Το επίθετο Ενυάλιος-σύμφωνα με την ελληνική μυθολογία- προέρχεται από μία ακόλουθο του Αρη. την Ενυώ (: τρόμος), δευτερεύουσα θεότητα του πολέμου.

• ενδεχομένως - ενδεχόμενα. Ενδεχομένως (επίρρημα): ίσως. πι­θανώς, πιθανόν. Π.χ. Ενδεχομένως να έκανα λάθος. Ενδεχόμενα (επίθετο): πιθανά. Π.χ. Εχω προετοιμαστεί να αντιμετωπίσω όλα τα ενδεχόμενα προβλήματα που θα προκύψουν.

• ενεός, -ή, -ό: άφωνος, άναυδος, βουβός, ανήμπορος να μιλήσω από κατάπληξη, εμβρόντητος, κατάπληκτος. Π.χ. ο ελληνικός λαός έμεινε ενεός με τα οικονομικά σκάνδαλα που αποκαλύφθηκαν. Προσοχή: πολλοί γράφουν εσφαλμένα ενεώς (με ωμέγα αντί όμικρον).

• ενήλικος, -η, -θ: 1. (για άνθρωπο) που έχει περάσει τη φάση της σωματικής και διανοητικής ανάπτυξης του. έχει μπει στην ηλικία της ωριμότητας και νομικά έχει συμπληρώσει την προβλεπόμενη από τον νόμο ηλικία και γι' αυτό είναι ικανός για κάθε δικαιοπραξία ή εί­ναι ικανός να αποκτά δικαιώματα και να υποβάλλεται σε υποχρεώ­σεις. Π.χ. ενήλικο άτομο, ενήλικα τέκνα, ενήλικη ζωή. 2. (βιολογικά) για κάθε ζωντανό οργανισμό που έχει φτάσει στην πλήρη ανάπτυξη

277

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

του. Π.χ. ενήλικος σκύλος, ενήλικη γάτο. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα ενήλικας.

• ενσκήπτω - εγκύητω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Ενσκήπτω: εμφανίζομαι ξαφνικά και πλήττω κάποιον ή κάτι (για επιδημία, συμφορά, ακραία καιρικά φαινόμενα). Π.χ. Πάνω από 600 οι νεκροί από τον τυφώνα που ενέσκηψε στο Νότιο Πακιστάν. Ε γ κ ύ -πτω : ασχολούμαι με κάτι με ιδιαίτερο ζήλο. Η κυβέρνηση πρέπει να εγκύψει με σοβαρότητα και αποφασιστικότητα στο πρόβλημα της ανερ­γίας. Πρέπει λοιπόν να εγκύπτουμε στα προβλήματα που ενσκήπτουν και όχι να ενσκήπτουμε!!).

• εξάρτηση - εξάρτυση - εξάρτιση. Εξάρτηση: 1. η σχέση που υπάρ­χει όταν κάποιος ή κάτι εξαρτάται από κάποιον ή κάτι άλλο. η έλλειψη αυτονομίας. Π.χ. Συχνό η εξάρτηση από τους γονείς συνεχίζει να υφί­σταται και μετά την ενηλικίωση. 2. εθισμός, κατάσταση κατά την οποία το άτομο νιώθει επιτακτική ανάγκη για μια τοξική ουσία λόγω της επανειλημμένης λήψης της. Π.χ. Η εξάρτηση από το αλκοόλ είναι ανά­λογη με την εξάρτηση από τις ναρκωτικές ουσίες. Η λέξη προέρχεται από την ελληνιστική εξάρτπ(σις) -απ (: κρέμασμα, αρχ. σημασία «συ­νοχή των μερών του σώματος» και κατά τις σημασίες της λέξης εξαρτώ). Εξάρτυση: (στρατ.) γενική ονομασία των πραγμάτων που ανάλογα με την περίπτωοη πρέπει να έχει μαζί του ο στρατιωτικός εκτός από το όπλο του. Π.χ. Διαφορές στην πολεμική εξάρτυση μεταξύ Μινωιτών και Μυκηναίων στην περίοδο 1600-1300 π.Χ. Ι εξάρτυση του δύτη: σκάφανδρο. Η λέξη προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα εξαρτύομαι [•. εξοπλίζομαι στρατιωτικά). Εξάρτιση: το σύνολο των εξαρτημάτων, ιδίως των πανιών και των σχοινιών, ενός ιστιο­φόρου πλοίου. Π.χ. ΟΌμηρος ήταν εξοικειωμένος με τα μέρη και την εξάρτιση των πλοίων και χρησιμοποιούσε πλούσιο και ακριβές λεξι­λόγιο για να περιγράψει ποντοπόρα σκάφη, ταξίδια, ναυτικούς χειρι­σμούς και ναυάγια. Η λέξη προέρχεται από το ελληνιστικό ρήμα ελ-νστ. εξαρτίζω: «εξοπλίζω (πλοίο)», απ' όπου το ουσιαστικό εξάρτισις > -ση. «ετοιμασία μηχανής για Βολή».

• εξοκέλλω: 1. (για πλοία και ναυτικούς) πέφτω στη στεριά, ναυαγώ. Π.χ. Κρουαζιερόπλοιο εξόκειλε σε βραχονησίδα. 2. παραστρατώ, ζω ανήθικη ζωή. Π.χ. Ο φόβος πολλών γονιών είναι να μην εξοκείλουν τα παιδιά τους. Προσοχή στους χρόνους και στην ορθογραφία: αόρ. εξόκειλα, μέλ. στιγμ. θα εξοκείλω, παρακ. έχω εξοκείλει. Σημείωση:

278

Συνηθισμένα Λάθη

Μερικοί λένε και γράφουν εσφαλμένα εξοκείλλω, αλλά το ρήμα προ­έρχεται από την πρόθεση εκ + το ρήμα οκέλλα>. ωθώ.

• επαναλαμβάνω: λέω ή κάνω κάτι περισσότερο από μία φορά. Π.χ. Όποιος δεν εντοπίζει τα σφάλματα του, τα επαναλαμβάνει. Προσοχή: πολλοί λένε και γράφουν εσφαλμένα ξανά επαναλαμβάνω, που είναι πλεονασμός, όπως και το ξανά επανέρχομαι αντί του σωστού επα­νέρχομαι. Προσοχή: η προστακτική δεν παίρνει αύξηση.Ένα συνη­θισμένο λάθος είναι η εσφαλμένη χρήση της προστακτικής του ρή­ματος. Πολλοί λένε και γράφουν εσφαλμένα: Επανέλαβε (αντί του ορ­θού επανάλαβε) αυτό που σου είπα.

• επεξεργάζομαι - κατεργάζομαι: Επεξεργάζομαι 1. δημιουργώ κάτι με πνευματική ενέργεια χρησιμοποιώντας επιμέρους στοιχεία. Π.χ. Οι κα­θηγητές επεξεργάστηκαν ένα σχέδιο εκκένωσης του σχολείου σε περί­πτωση σεισμού. 2. τροποποιώ, διορθώνω κάτι με σκοπό να του δώσω ολοκληρωμένη μορφή. Π.χ. Μετά την πρώτη έκδοση, ο συγγραφέας επεξεργάστηκε ξανά το μυθιστόρημα του. 3. κατεργάζομαι Π.χ. Η εται­ρεία μας επεξεργάζεται με προηγμένη τεχνολογία τοξύλο. Κατεργάζομαι: δίνω σε ένα υλικό, με μια σειρά εργασιών, τη μορφή που θα το κάνει κατάλληλο για ορισμένη χρήση. Π.χ. Τα Βασικά μέταλλα που κατεργά­στηκε ο προϊστορικός άνθρωπος ήταν ο χαλκός ο χρυσός, ο άργυρος και ο μόλυβδος. Προσοχή: και τα δύο ρήματα ακολουθούν μεν την παθη­τική φωνή. αλλά έχουν ενεργητική διάθεση, δηλαδή είναι μεταβατικά, άρα παίρνουν αντικείμενο: Επεξεργάζομαι κάτι. Π.χ. επεξεργάζομαι τα δεδομένα. Κατεργάζομαι κάτι. Π.χ. ο βυρσοδέψης κατεργάζεται δέρμα­τα. (Πρβλ και το γνωμικό «η πενία τέχνας κατεργάζεται».)

• επήρεια - επιρροή: Επήρεια: επίδραση - ιδίως στην έκφραση «υπό την επήρεια» (: εξαιτίας της επίδρασης ή όσο αυτή διαρκεί). Π.χ. Ο οδηγός που προκάλεσε το δυστύχημα βρισκόταν υπό την επή­ρεια μέθης. /Κοιμάται υπό την επήρεια ηρεμιστικών. Επιρροή: 1. επηρεασμός, επίδραση, κύρος, ισχύς. Π.χ. Σημαντική επιρροή στον Νίτσε, πάνω στα ζητήματα της πίστης, φαίνεται πως άσκησε το έργο του ΝτάΒιντ Στράους «Η ζωή του Χριστού κριτικά επεξεργασμένη». / Είναι γεγονός ότι στις μέρες μας τα μέσα μαζικής ενημέρωσης ασκούν μεγάλη επιρροή στην κοινή γνώμη λόγω της τεράστιας δύναμης που έχουν. Φυσικά αυτή η επιρροή μπορεί να είναι καλή Ι κακή / ολέθρια κλπ. 2. (για χώρα) εξουσία, κυριαρχία. Π.χ. Μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι Αμερικανοί ανησυχούσαν για την επέκταση της σοβιετικής

279

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

επιρροής στην ηπειρωτική Ευρώπη. Προσοχή: το ουσιαστικό επήρεια προέρχεται από το αρχαίο ρήμα επηρεάζω [•. προσβάλλω, προσπαθώ να βλάψω). Η λέξη επιρροή είναι σύνθετη από την πρόθεση εη( + το ρήμα ρέω και σημαίνει την επίδραση (καλή ή κακή], ενώ η λέξη επή-ρεια σημαίνει πάντοτε την κακή επίδραση - στην αρχαιότητα η λέξη σήμαινε «προσβλητική συμπεριφορά» και στα ελληνιστικά χρόνια «το πείραγμα από δαίμονα». Σημείωση: το αρχικό ρ του ρήματος ρέω διπλασιάζεται όταν προστεθεί στο ρήμα πρόθεση, όπως καταρρέω, διαρρέω, απορρέω, απορροή, επιρροή, διαρροή. Από το ρήμα ρέω παράγεται και θηλυκό ουσιαστικό με κατάληξη -οια, όπως η απόρ­ροια {-. η φυσική συνέπεια), η διάρροια [•. εντερική ασθένεια), η ρι­νόρροια (: εκροή υγρού από τη μύτη) κ.λπ.

• επιβάλλω: υποχρεώνω κάποιον να δεχτεί κάποιον ή κάτι. Προσοχή: οι εξακολουθητικοί χρόνοι των ρημάτων σε -λλω (π.χ. επιβάλλω, καταβάλλω, υποβάλλω, προβάλλω, αναβάλλω, αναγγέλλω, καταγγέλ­λω, απαγγέλλω, εξαγγέλλω, επαγγέλλομαι, παραγγέλλω, ποικίλλω, σφάλλω, ψάλλω κλπ.) γράφονται με δύο λάμδα (λλ): ενεστ. επιβάλ­λω, ηαρατ. επέβαλλα, μέλλ. εξακολ. Θα επιβάλλω ενώ οι στιγμιαίοι χρόνοι με ένα (λ): αόρ. επέβαλα, παρακ- υπερσ. έχω - είχα επιβάλει, μέλλ. στιγμ. θα επιβάλω (άπαξ). Τα παράγωγα των ρημάτων σε -λλω γράφονται με ένα λάμδα (λ): π.χ. αναγγέλλω - αναγγελία, απαγγέλλω - απαγγελία, καταγγέλλω - κστογνελίσ. καταβάλλω - καταβολή, υπο­βάλλω - υποβολή, ποικίλλω - ποικιλία κ.λπ.

• επιβολή - επιβουλή: Επιβολή: Ι . ο εξαναγκασμός, η υποχρέωση κάποιου να δεχτεί κάτι. συνήθως δυσάρεστο ή ανεπιθύμητο. Π.χ. Την επιβολή σε πιστωτικά και χρηματοδοτικά ιδρύματα προστίμων συ­νολικού ύψους 1.515.000 ευρώ αποφάσισε η Τράπεζα της Ελλάδος. Ι Η Κίνα ανακοίνωσε ότι δεν πρόκειται να αναιρέσει την απόφαση της για επιβολή λογοκρισίας στο διαδίκτυο κατά τη διάρκεια των Ολυμπιακών Αγώνων του Πεκίνου. 2. η ιδιότητα αυτού που μπορεί να επιβάλλεται, να κυριαρχεί ή να παίζει πρωταρχικό ή καθοριστικό ρόλο. Π.χ. Ο χα­ρισματικός ηγέτης διαθέτει ελευθερία, κύρος και επιβολή. Επιβου­λή: η κρυφή κακόβουλη σκέψη /ενέργεια για κάποιον ή κάτι. Π.χ. Η ισχύς του ελληνικού στρατού αποτρέπει την οποιαδήποτε επιβουλή κατά της ανεξαρτησίας και ακεραιότητας της Ελλάδας. Προσοχή: η επι­βολή προέρχεται από το ρήμα επιβάλλω, ενώ η επιβουλή από το ρή­μα επιβουλεύομαι.

280

Συνηθισμένα Λάθη

• επισύρω - προσελκύω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία, παρότι συχνά χρησιμοποιούνται εσφαλμένα ως συνώνυμα. Επισύρω -ομαι (αόρ. επέσυρα, απαρέμφ. επισύρει, παθ. αόρ. επισύρθηκα. απα-ρέμφ. επισυρβει]-. 1. προκαλώ συνήθως κάτι κακό και το κάνω να στρα­φεί εναντίον μου. Π.χ. Με τα προκλητικά λόγια του επέσυρε την οργή όλων. 2. έχω συνέπεια. Π.χ. Σε ορισμένες ισλομικές χώρες η μοιχεία επισύρει την ποινή του θανάτου. Π ροσελκύω -ομαΐ: 1. φέρνω κά­ποιον κοντά μου. προς ή με το μέρος μου. τον δελεάζω, τον κερδίζω. Π.χ. Η θέση της Ελλάδας προσελκύει επενδυτές. 2. συγκεντρώνω, απο­σπώ, τραΒώ (το ενδιαφέρον, την προσοχή κΑπ.). Π.χ. Το μυστήριο της Ατλαντίδος εξακολουθεί να προσελκύει ερευνητικό ενδιαφέρον.

• επόμενα - επομένως: Επόμενα (επίθετο): που βρίσκεται ύστερα από κάτι άλλο. Π.χ. Δυσοίωνες είναι οι προβλέψεις για τα επόμενα χρόνια. Επομένως (επίρρημα): άρο. κατά συνέπεια. Π.χ. Η απεργία συνεχίζεται. Επομένως, το ταξίδι αναβάλλεται.

• εταιρεία - εταιρία: Εταιρεία : ένωση προσώπων οργανωμένη και επίσημα αναγνωρισμένη ως νομικό πρόσωπο με συγκεκριμένους σκοπούς, την οποία πολλοί γράφουν με γιώτα ( ι ) . Η λέξη είναι ου-σιαστικοποιημένο θηλυκό του αρχαίου επιθέτου εταφείοςκαι διατη­ρεί την ορθογραφία του. Για να γραφεί η λέξη με γιώτα (ι), θα έπρεπε να προέρχεται από τη λέξη εταίρος, κάτι που είναι περιπό. καθώς η λέξη υπάρχει ήδη στην αρχαία ελληνική.

• ετερόκλιτος, -η, -ο - ετερόκλητος, -η. -θ: Ετερόκλιτος: που σχη­ματίζει ορισμένες πτώσεις σύμφωνα με κάποια άλλη κλίση ή συγ­χρόνως με δύο κλίσεις. Π.χ. ετερόκλιτο ουσιαστικό. Ετερόκλητος: (μειωτικό) για σύνολο προσώπων ή πραγμάτων που τα στοιχεία του είναι τελείως άσχετα μεταξύ τους, αταίριαστος, ανομοιογενής. Π.χ. ετερόκλητο πλήθος, ετερόκλητες μεθόδους, ετερόκλητοι παράγοντες.

• ετήσιος, -α, -θ: 1. που συμβαίνει μια φορά τον χρόνο. Π.χ. ετήσια γιορτή 2. που έχει διάρκεια ενός χρόνου. Π.χ. ετήσιο συμβόλαιο, ετή­σιες αποδοχές, ετήσιος προϋπολογισμός. Προσοχή: πολλοί, θέλοντας να μεταφέρουν στη δημοτική το επίθετο, γράφουν και λένε χρονιά-τικος, που σημαίνει εκείνον ο οποίος έχει ηλικία ενός έτους. Π.χ. χρονιάτικος κόκορας, χρονιάτικο αρνί.

• ευχάριστα - ευχαρίστως: Ευχάριστα: ωραία. Π.χ. Η βραδιά κύλησε ευχάριστα. Ευχαρίστως: με προθυμία, με ευχαρίστηση. Π.χ. απο­δέχτηκε ευχαρίστως την πρόσκληση μας.

281

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

• ιδιαίτερα - ιδιαιτέρως: Ιδ ιαίτερα: κυρίως, ιδίως, περισσότερο. Π.χ. Όλοι ήταν πολύ συγκινημένοι και ιδιαίτερα η μητέρα του. Ι δ ι α ι τ έ ρ ω ς ι χωριστά και με μυστικότητα. Π.χ. Συζητήσαμε οι δυο μας ιδιαιτέρως.

• ιωνικός, -ή, -ό - ιονικός, -ή, -ό: Ιωνικός: που ανήκει ή αναφέρεται στους αρχαίους Ίωνες ή στην αρχαία Ιωνία. Π.χ. ιωνική φιλοσοφία, ιωνικές πόλεις. Ιονικός: που ανήκει ή αναφέρεται στο Ιόνιο πέλα­γος. Π.χ. Ιονική Τράπεζα.

• κάθιδρος, -η, -θ: καταϊδρωμένος (κατά + ιδρώς), π.χ. Έβλεπε εφιάλτη και ξύπνησε έντρομος και κάθιδρος. Προσοχή: πολλοί γράφουν εσφαλμένα κάθιδρως (με ωμέγα αντί όμικρον).

• κάθομαι: Η ορθογραφία κάποιων τύπων του ρήματος αμφισβητείται. Πρέπει να γράφουμε κάθισα ή κάθησα; Στη δημοτική το ρήμα κάθο­μαι, το οποίο προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό κάθημαι, δεν έχει αόριστο στη μεσοηαθητική φωνή (αν είχε θα ήταν «καθήθηκα»), γι' αυτό δανείζεται τύπους από το συνώνυμο του καθίζω.Έτσι, σχημα­τίζει τους χρόνους του ως εξής: αόρ κάθισα και (προφορικά) έκατσα, απαρέμφ. καθίσει και (προφορικά) κάτσει, μετοχή παρακ. καθισμέ­νος. Προσοχή λοιπόν στην προστακτική [κάθισε, καθίστε] και στον αόριστο [κάθισα] που γράφονται με γιώτα ( ι ) . 0 τύπος κάθησα είναι λάθος και δεν δικαιολογείται σε καμία περίπτωση.

• κατ' αρχάς - κατ' αρχήν: Κατ' αρχάς: στην αρχή. πρώτα πρώτα. Π.χ. Νομίζω ότι κατ'αρχάς πρέπει να Βρεις από πού προέρχεται η Βλά­βη. Κατ' αρχήν: κατά βάση, για λόγους αρχής. Είναι αντίστοιχη με τη λατινική έκφραση ίπρήπάρίο. Π.χ. θεωρώ κατ'αρχήν εσφαλμένη την κρίση σου και θα προσπαθήσω να το αποδείξω.

• κατατρέχω - κατατρύχω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημα­σία. Κατατρέχω: διώκω, προσπαθώ να εξουθενώσω, να εξοντώ­σω κάποιον. Π.χ. Ακρίβεια και κερδοσκοπία κατατρέχουν ακόμα το ευρώ. Κατατρύχω: ρήμα της αρχαίας (< κατο-τρύχω): Βασανίζω, καταπονώ, φθείρω, εξαντλώ κάποιον ψυχικά ή σωματικά. Π.χ. Τον κατατρύχει ο φόΒος του θανάτου.

• κατάφωρα-παράφορα: Κατάφωρα: ολοφάνερα. Π.χ. Παραβιάζουν κατάφωρα το διεθνές δίκαιο. Ι «θα πολεμήσω τα κατάφωρα ψεύδη» δήλωσε ενώπιον του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου για την πρώην Γιουγκοσλαβία ο κατηγορούμενος πρώην πρόεδρος Σλόμπονταν Μι­λόσεβιτς. Παράφορα: σφοδρά, ορμητικά. Π.χ. Την αγαπούσε και τη ζήλευε παράφορα.

282

Συνηθισμένα Λάθη

• καταχωρίζω, -ομαΐ: 1. γράφω κάτι σε ορισμένη σειρά και θέση, σε ειδικό Βιβλίο, κατάλογο κλπ. Π.χ. Η γραμματέας καταχώρισε την αί­τηση σας στο πρωτόκολλο. 2. δημοσιεύω κάτι σε εφημερίδα ή σε πε­ριοδικό. Π.χ. Παρακαλούμε η διαφήμιση μας να καταχωριστεί στο κυ­ριακάτικο φύλλο της εφημερίδας σας. Προσοχή: το ρήμα καταχωρίζω (ουσιαστικό καταχώριση) προέρχεται από το όμοιο ελληνιστικό ρ. κα­ταχωρίζω: εγγράφω σε κατάλογο, η αρχική σημασία του οποίου ήταν «βάζω στη θέση του». Το ρήμα καταχωρίζω έχει διαφορετική σημα­σία από το επίσης ελληνιστικό καταχωρώ, υποχωρώ σε αίτημα, με το οποίο ταυτίζεται εσφαλμένα.

• κήτος - κύτος: Κήτος: 1. μεγάλο θαλάσσιο θηλαστικό, όπως η φά­λαινα και το δελφίνι. Π.χ. Μια μεσογειακή φάλαινα μήκους 10,40 μέ­τρων ξεβράστηκε στο Χορευτά Πηλίου. Το κήτος επέπλεε νεκρό σε μια απόσταση περίπου 200 μέτρων από την παραλία. 2. (μεταφορικά) χα­ρακτηρισμός ανθρώπου υπερβολικό ογκώδους. Π.χ. Ο κοινωνικός ρατσισμός στους παχύσαρκους εκφράζεται με χαρακτηρισμούς όπως «παχύδερμο», «κήτος», «φάλαινα», «αγελάδα» και πολλά άλλα. Κύ­τος: 1. το κοίλο μέρος του πλοίου. Π.χ. Τα περισσότερα πετρελαιοφό­ρα σήμερα είναι μονού κύτους. 2. (ανατ.) ονομασία κοιλοτήτων του σώματος που περικλείονται από οστά. Π.χ. Το κύτος του θώρακα/το κύτος τηςκοιλιάςκλπ. Η λέξη προέρχεται από την αρχαία λέξη κύτος (: κοίλο δοχείο).

• κλασικός: 1. που ανήκει ή αναφέρεται στην περίοδο της ακμής της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Π.χ. κλασική αρχαιότητα / περίοδος/ αρχαιολογία / παιδεία, κλασικά συγγράμματα, κλασικός συγγραφέας 2. που ανήκει ή αναφέρεται σε συγγραφείς ή καλλιτέχνες, καθώς και στα αντίστοιχα έργα. η αξία των οποίων υπερβαίνει τα σύνορα του ιστορικού χρόνου και του κοινωνικού χώρου. Π.χ. κλασικό έργο, κλασική μουσική. 3. που χαρακτηρίζεται από απλότητα, ισορροπία, τήρηση των κανόνων του είδους, τελειότητα και αρμονία. Π.χ. κλα­σικό στιλ, κλασικό ντύσιμο. 4. που συγκεντρώνει τα κύρια χαρακτη­ριστικά της ομάδας ή της κατηγορίας στην οποία ανήκει· τυπικός. Π.χ. κλασικό παράδειγμα, κλασική περίπτωση. Προσοχή: πολλοί γρά­φουν εσφαλμένα τη λέξη με δύο σίγμα: κλασσικός. Η ορθή γραφή είναι με ένα σίγμο: κλασικός. Με δύο γράφεται στα αγγλικά (οΐ355ίο). Η λέξη κλασικός προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη κλάσις, της κλάσεως, που σημαίνει «τάξη. σειρά» Όταν οι αρχαίοι μας πρό-

283

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

γόνοι έλεγαν ότι ένας ποιητής ήταν κλασικός εννοούσαν ότι ήταν πρώτης τάξεως και ξεχώριζε από τους υπόλοιπους. Στη συνέχεια οι Λατίνοι χρησιμοποίησαν τη λέξη με τον ίδιο τρόπο και αντιγράφοντας την όπως την άκουγαν την έγραψαν «ςΐ355Ϊ5» (δεν την έγραψαν <135Ι5», γιατί θα προφερόταν ως «κλάζις». χωρίς να παραπέμπει στην αρχαιοελληνική προφορά). Από αυτήν οι Λατίνοι συγγραφείς παρήγαγαν τη λέξη «οΐ355ίου5», την οποία χρησιμοποίησαν στη συ­νέχεια η γαλλική και η αγγλική γλώσσα. Με τη σημασία του κλασικού ως συγγραφέα πρώτης τάξεως χρησιμοποίησαν τη λέξη και οι νεό-τεροι'Ελληνες. Επειδή όμως (α) για τους'Ελληνες δεν υπάρχει λόγος η λέξη να γράφεται με δύο σίγμα ( σ ), καθώς δεν έχει διαφορά η προφορά του ενός από τα δύο σίγμα στο συγκεκριμένο φωνητικό περιβάλλον, και (6) η λέξη προέρχεται από την αρχαιοελληνική λέξη «κλάσις» που γράφεται με ένα σίγμα (σ), το σωστό είναι να γράφεται κλασικός.

• κλείνω - κλίνω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Κλε ί ­νω : 1. τοποθετώ κάτι που εμποδίζει την επικοινωνία ή τη διέλευση. Π.χ. Κλείσε την πόρτα. /Οι απεργοί έκλεισαν το δρόμο με οδοφράγμα­τα. 2. περιορίζω κάτι κάπου. Π.χ. Τον έκλεισαν φυλακή. 3. (για όργανα του σώματος). Π.χ. Μόλις είχα κλείσει τα μάτια μου, όταν χτύπησε το κουδούνι /Κλείσε το στόμα σου επιτέλους!4. για κάτι το οποίο τελεί­ωσε, ολοκληρώθηκε, συμπληρώθηκε. Π.χ. Η υπόθεση έκλεισε και μπήκε στο αρχείο. 5. διακόπτω λειτουργία. Π.χ. Έκλεισα το φως και Βυθίστηκα στο σκοτάδι. /Τα καταστήματα κλείνουν στις 20.30". Κλίνω: 1. παρουσιάζω κλίση. 2. σκύβω, λυγίζω. Π.χ. Μπήκα στην εκκλησία και έκλινα τα γόνατα ευλαβικά μπροστά στα εικονίσματα. 3. αλλάζω κατεύθυνση (κυρίως σε στρατιωτικά και γυμναστικά παραγγέλματα). Π.χ. Κλίνατε επιδέξια (επ'αριστερά!. Α. έχω τάση, ροπή για κάτι. Π.χ. Έχει κλίση προς τη ζωγραφική. 5. σχηματίζω τους τύπους μιας κλιτής λέξης. Π.χ. Να κλίνετε το ρήμα «δένω» στην προστακτική του ενεστώ­τα.

• κληροδοτώ - κληρονομώ: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημα­σία. Κληροδοτώ. 1. σφήνωσε κάποιον ένα περιουσιακό μου στοι­χείο με διαθήκη. Είμαι κληροδότης (διαθέτης) και αυτό που αφήνω είναι η κληροδοσία ή το κληροδότημα. Π.χ. Κληροδότησε στον σκύλο της περιουσία 2,5 δια. ευρώ!2. (μεταφορικά) οτιδήποτε μας παραδί­δεται από το παρελθόν (κυρίως πνευματικό αγαθό). Π.χ. Το Βυζάντιο

284

Συνηθισμένα Λάθη

κληροδότησε στη Δύση την ελληνική παιδεία. Κληρονομώ: 1.γίνο­μαι κάτοχος ενός πράγματος που μου άφησε ο κληροδότης. Είμαι ο κληρονόμος και αυτό που κατέχω είναι η κληρονομιά· δηλαδή ο δια­θέτης κληροδοτεί, ο κληρονόμος κληρονομεί. Π.χ. Κληρονομήσαμε πολλά προβλήματα, χρέη, ελλείμματα αλλά και νοοτροπίες που εμπο­δίζουν τη χώρα να πάει μπροστά. 2. έχω χαρακτηριστικά γνωρίσματα (σωματικά, ψυχικά, πνευματικά) που μου μεταβίβασαν οι γονείς ή οι πρόγονοι. Π.χ. Κληρονόμησα από τη μητέρα μου την εργατικότητα και από τον πατέρα μου το πάθος και το ταλέντο. Προσοχή στη σημα­σιολογική διαφορά των δύο ρημάτων: κληροδοτώ σε κάποιον αλλά κληρονομώ από κάποιον. Για παράδειγμα: Κληροδοτώ στο παιδί μου το σπίτι που κληρονόμησα από τους γονείς μου. Ι Οι πρόγονοι κληρο­δοτούν, οι απόγονοι κληρονομούν, θα πούμε λοιπόν: Οι αρχαίοι μας πρόγονοι μας κληροδότησαν (και όχι μας κληρονόμησαν) αθάνατα έρ­γα τέχνης. Αντίθετα, εμείς κληρονομήσαμε από τους προγόνους μας αθάνατα έργα τέχνης. Αυτά αποτελούν την πολύτιμη εθνική μας κλη­ρονομιά. /ΟΧκληροδότησε (και δεν κληρονόμησε] όλη την περιουσία του στο κρότος, που είναι τώρα ο μοναδικός του κληρονόμος.

• κλίση - κλήση: Κ λ ί σ η: 1. πλάγια διεύθυνση σε σχέση με την οριζό­ντια ή την κατακόρυφη. Π.χ. Το πλοίο είχε μεγάλη κλίση [•. έγερνε) προς τα δεξιά. 2. κίνηση του κεφαλιού ή του σώματος προς τα εμπρός, ως εκδήλωση κατάφασης ή χαιρετισμού. Π.χ. Όσοι στρα­τιωτικοί φορούν πολιτικό, εάν δεν φορούν καπέλο, χαιρετούν με ελα­φρά κλίση του κεφαλιού. 3. (γραμμ.) το σύνολο των διαφορετικών τύπων μιας κλιτής λέξης. Π.χ. Στο λεξικό περιλαμβάνεται λεπτομερής κλίση των ρημάτων σε όλους τους χρόνους και όλες τις εγκλίσεις. 4. έντονη και μόνιμη εσωτερική τάση προς ορισμένο στόχο· έφεση, ρο­πή. Π.χ. Από μικρή είχε κλίση στη ζωγραφική, στη μουσική και γενικά στις Καλές Τέχνες. Το ουσιαστικό κλίση προέρχεται από το ρήμα κλί­νω. Κλήση: 1. η ενέργεια ή το αποτέλεσμα του καλώ. Π.χ. Η οργά­νωση ανταποκρίθηκε άμεσα στην κλήση για αποστολή ανθρωπιστικής Βοήθειας. Ι Στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο η ψηφοφορία γίνεται με ονο­μαστική κλήση αν το απόγευμα πριν από την έναρξη της το ζητήσουν εγγράφως μία πολιτική ομάδα ή σαράντα τουλάχιστον βουλευτές, εκτός αν ο Πρόεδρος ορίσει διαφορετική προθεσμία. 2. έγγραφη συ­νήθως ειδοποίηση με την οποία διατάσσεται κάποιος να παρουσια­στεί σε μια υπηρεσία και να εκπληρώσει μια υποχρέωση του. Π.χ. Η

285

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

κλήση προς εμφάνιση ενώπιον του δικαστηρίου και η κλήση για πλη­ρωμή (πριν από οποιοδήποτε μέτρο εκτέλεσης) είναι έγγραφα που πρέπει γενικά να κοινοποιούνται ή να επιδίδονται επισήμως. /Ο τρο­χονόμος τού έκοψε κλήση γιατί δεν φορούσε κράνος. 3. οήμα. κυρίως ακουστικό, με το οποίο ειδοποιείται κάποιος να μπει στο κύκλωμα τηλεπικοινωνίας. Μια τέτοια κλήση μπορεί να είναι τηλεφωνική / αστική / υπεραστική / απευθείας ή με τη μεσολάβηση τηλεφωνικού κέντρου. Π.χ. Η Πυροσβεστική δέχθηκε δεκάδες κλήσεις για άντληση υδάτων από πλημμυρισμένα σπίτια και καταστήματα. Η κλήση προ­έρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη κλήσιςΐ πρόσκληση στο δι­καστήριο] από το ρήμα καλώ.

• κοινά-κοινώς: Κοινά (επίθετο): 1. που ανήκουν σε πολλούς ή χρη­σιμοποιούνται από πολλούς. Π.χ Τα έχουμε όλα κοινά. 2. που αφορά όλα ή μεγάλο μέρος οπό τα στοιχεία ενός συνόλου. Π.χ. Οι πόλεις μας έχουν κοινά αναπτυξιακό χαρακτηριστικό και κοινό προβλήματα. 3. που δεν έχουν κάτι ξεχωριστό, τα συνηθισμένο. Π.χ. Τα ρούχα που φορούσε ήταν κοινά. Κ ο ι ν ώ ς (επίρρημα): 1. από κοινού, από όλους. Π.χ. Η συμφωνία έγινε κοινώς αποδεκτή. 2. όπως λέγετοι στην καθη­μερινή γλώσσα. Π.χ. Η κεφαλαλγία ή κοινώς πονοκέφαλος απασχολεί πολύ συχνά τους ανθρώπους.

• κοινότοπος, -η, -ο (ουσιαστικό κοινοτοπία): για σκέψεις ή λόγια που δεν τα χαρακτηρίζει καμία πρωτοτυπία, καθώς έχουν λεχθεί ή χρη­σιμοποιηθεί κατά κόρον. Π.χ. κοινότοπες εκφράσεις. Προσοχή: πολ­λοί γράφουν και λένε εσφαλμένα κοινότυπος, κοινοτυπία. Ωστόσο το επίθετο προέρχεται από την έκφραση «κοινός τόπος», έναν ιδιωμα­τισμό που εκφράζει το γνωστό και καθιερωμένο.

• κοινωφελής, -ής, -ές: ο ωφέλιμος για το κοινωνικό σύνολο, ο οποί­ος εξυπηρετεί τις ανάγκες του κοινωνικού συνόλου. Π.χ. κοινωφε­λής σκοπός, κοινωφελής επιχείρηση, κοινωφελές ίδρυμα. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα κοινοφελής (με όμικρον αντί ωμέγα).

• κολλώ - κωλύω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Κολ­λώ : 1. ενώνω με κόλλα Π.χ. Προσπάθησε να κολλήσει το Βάζο, αλλά δεν το πέτυχε. 2. προσκολλώμαι φορτικά Π.χ. Σταμάτα να του κολλάς, δεν βλέπεις πως ενοχλείται; 3. μεταδίδω μια αρρώστια. Π.χ. Προσοχή, αυτή την εποχή είναι εύκολο να κολλήσει κανείς γρίπη. 4. στέκομαι σε κάποιο σημείο. Π.χ. Ο διευθύνων σύμβουλος έχει κολλήσει σελε-

286

Συνηθισμένα Λάθη

πτομέρειες και δεν Βλέπει την ουσία. Κωλύω: εμποδίζω, απαγο­ρεύω. Π χ. Η κεντρική υπηρεσία κωλύει την ενίσχυση του τοπικού ια-τροπαιδαγωγικού σταθμού λόγω γραφειοκρατίας. Κωλύομαι: δεν μπορώ να αντεπεξέλθω, αδυνατώ να ανταποκριθώ. Π.χ. θα ήθελε να Βοηθήσει, αλλά κωλύεται λόγω των συνθηκών. Προοοχή: πολλοί συγχέουν το κώλυμα (εμπόδιο, δυσκολία, πρόσκομμα) με το κόλ­λημα {συνένωση με κολλητική ουσία, επιμονή, προσκόλληση).

• κόμμα-κώμα: Κόμμα: πολιτικός οργανισμός που εκφράζει, προ­ασπίζει και προωθεί τα συμφέροντα και τις απόψεις ορισμένου κοι­νωνικού συνόλου, τάξης ή ομάδας και έχει ως στόχο την κατάκτηση της εξουσίας. Π.χ. Το κυβερνητικό/το κυβερνών κόμμα./Τα κόμματα της αντιπολίτευσης Η έκφραση κάνω κόμμα [με κάποιον) σημαίνει συμμαχώ, συνεργάζομαι με κάποιον για την προάσπιση κοινών συμ­φερόντων, τα οποίο συνήθως στρέφονται εναντίον κάποιου άλλου. Π.χ. Μάνα και κόρη έκαναν κόμμα. Κώμα: η παθολογική κατάσταση κατά την οποία παρατηρείται αναστολή της ανώτερης νευρικής δρα­στηριότητας, με απώλεια της συνείδησης, της κινητικότητας και της αισθητικότητας. Π.χ. Ο ασθενής έπεσε σε κώμα.

• κυκλοφοριακός - κυκλοφορικός: Κυκλοφοριακός: που ανήκει, που αναφέρεται στην κυκλοφορία οχημάτων και πεζών ή που έχει σχέση με αυτή. Π.χ. κυκλοφοριακό πρόβλημα, κυκλοφοριακό χάος, κυκλοφοριακή συμφόρηση. Κυκλοφορικός (όρος της Βιολογίας): που ανήκει, που αναφέρεται στην κυκλοφορία του αίματος ή που έχει σχέση με αυτή. Π.χ. κυκλοφορικό σύστημα, κυκλοφορικές δια­ταραχές

• κύρια - κυρίως: Κύρια (επίθετο). 1. που αναφέρεται στα στοιχεία εκείνα που παρουσιάζουν το μεγολύτερο ενδιαφέρον και είναι κα­θοριστικής σημασίας για την ουσία, την κατανόηση ή την εξέλιξη ενός πράγματος. 2. που αποτελούν το μεγολύτερο, κεντρικότερο ή σημαντικότερο τμήμα. Π.χ. Γενναία αύξηση μισθών και μείωση της ακρίβειας ήταν τα κύρια αιτήματα στα χτεσινά συλλαλητήρια. Κυρίως (επίρρημα): κατ' εξοχήν (το επίρρημα τονίζει και επισημαίνει το ση­μαντικό ή το στοιχείο που υπερισχύει). Π.χ. Νεφώσεις με Βροχή και πιθανόν παροδική καταιγίδα, κυρίως τις απογευματινές ώρες, προ­βλέπονται για τηνΑπική.

• κύριος, κυρία: Δεν χρησιμοποιείται το «κύριος» ή το «κυρία» για πρόσωπα που έχουν πεθάνει (παρατίθεται απλώς το όνομα ή προη-

287

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

γείται το «αείμνηστος» ή «μακαρίτης» αν χρειάζεται). Δεν χρησιμο­ποιούμε το «κύριος» ή το «κυρίσ» όταν παρουσιάζουμε τον εαυτό μας. Για παράδειγμα, δεν λέμε «γεια σας, είμαι ο κύριος Γιώργος». Το «κ.κ.» χρησιμοποιείται μόνο στον γραπτό λόγο. Γράφουμε «οι κ.κ. ομιλητές», αλλά εκφωνούμε «οι κύριοι ομιλητές» και όχι «οι κύριοι κύριοι ομιλητές».

• λάθος: 1. ενέργεια ή παράλειψη που αποκλίνει ή έρχεται σε αντίθεση με το ορθό, το επιθυμητό, το επιτυχημένο κλπ.· σφάλμα. Λέμε κάνω / διαπράττω / διορθώνω / επανορθώνω / καλύπτω / ομολογώ / πα­ραδέχομαι / αρνούμαι ένα χοντρό / βαρύ / μεγάλο / σοβαρό / ασυγ­χώρητο / βλακώδες / μικρό / ασήμαντο λάθος. 2. ενέργεια άστοχη, αδέξια, ανεπιτυχής, ή παράλειψη, που οφείλεται σε κακή κρίση, εκτί­μηση, απόφαση κλπ. ή σε παρεξήγηση, άγνοια, ελλιπή γνώση ή κα­τανόηση. Π.χ. Ήταν λάθος της που τον εμπιστεύτηκε. / Πήρα λάθος δρόμο και χάθηκα. 3. ενέργεια που συνιστά παρέκκλιση από έναν κανόνα (της επιστήμης, της τέχνης, της τεχνικής κλπ.) ή από έναν υπολογισμό. Π.χ. Το κείμενο είναι γεμάτο ορθογραφικό Ιγραμματικά /συντακτικό/τυπογραφικόλάθη. 5. (ως επίρρημα) με τρόπο που δεν είναι ορθός, κανονικός. Π.χ. Λάθος κατάλαβες/υπολόγισες. / Το ρο­λόι πάει λάθος. Το ρήμα προέρχεται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα λανθάνω [. διαφεύγω της προσοχής). Προσοχή: το ουσιαστικό λάθος δεν μπορεί να χρησιμοποιείται ως επιθετικός προσδιορισμός. Λέμε και γράφουμε λανθασμένη έκφραση και όχι λάθος έκφραση.

• λειτουργώ -ούμαι και -ιέμαΐ: 1. (για μηχανές, όργανα, μηχανισμούς) εκτελώ μια σειρά προγραμματισμένων, μηχανικών κυρίως, κινήσε­ων και εκπληρώνω κάποιο σκοπό, παράγω κάποιο έργο· δουλεύω. Π.χ. 7Ό τηλέφωνο σου δεν λειτουργεί. 2. (για μέλη και όργανα ζωντα­νών οργανισμών) εκτελώ κάποιο έργο για το οποίο είμαι προορι­σμένος και παίζω ένα ρόλο στη συνολική οικονομία του οργανισμού. Π.χ. Η καρδιά λειτουργεί σαν μια αντλία, παίρνοντας οξυγονωμένο αί­μα από τους πνεύμονες και εξωθώντας το προς την αορτή για να κυ­κλοφορήσει σε όλο το σώμα. 3. αναπτύσσω δραστηριότητες, ενεργώ μέσα σε ένα θεσμικό πλαίσιο, παράγοντας κάποιο έργο και εκπλη­ρώνοντας κάποιο σκοπό. Π.χ. Το Σωματείο λειτουργεί με διοικητική και οικονομική αυτοτέλεια και διέπεται μόνον από τις διατάξεις του κα­ταστατικού του και της κείμενης νομοθεσίας. 4. (για καταστήματα, υπηρεσίες) προσφέρω υπηρεσίες, είμαι ανοιχτός, δουλεύω. Π.χ. Τις

288

Συνηθισμένα Λάθη

ημέρες των εορτών τα καταστήματα λειτουργούν σε συνεχές ωράριο από τις 9.00 το πρωί έως τις 9.00 το Βράδυ. 5. παίζω ένα ρόλο. δρω. επιδρώ κατά έναν τρόπο. Π.χ. Πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι η τέχνη λειτουργεί ουσιαστικά κοινωνικά, εφόσον λειτουργεί ανεξάρτητα από την πολιτική ή και ενάντια σ' αυτήν. 6. (εκκλησιαστικά) (για ιερωμέ­νους) τελώ τη θεία Λειτουργία / (στην παθητική φωνή) παρακολου­θώ τη θεία Λειτουργία. Προσοχή στη σύνταξη του ρήματος, το οποίο είναι αμετάβατο, δεν παίρνει δηλαδή αντικείμενο. Λέμε και γράφου­με: θα θέσω το μηχάνημα σε λειτουργία και όχι θα το λειτουργήσω.

• λιμός - λοιμός: Λ ι μ ό ς ι λόγια λέξη. που σημαίνει μεγάλη πείνα οφει­λόμενη σε παρατεταμένη έλλειψη τροφής. Π.χ. Η μεγάλη ξηρασία προκάλεσε πολλούς θανάτους από λιμό. Σεισμοί, λιμοί, λοιμοί και κα-ταποντισμοί. Λοιμός, λοιμώδες, μολυσματικό και θανατηφόρο νό­σημα / πανώλη. Π.χ. 0 λοιμός των Αθηνών εκδηλώθηκε το δεύτερο έτος του Πελοποννησιακού Πολέμου και θεωρείται από τις κύριες αι­τίες της ήττας της Αθήνας.

• μακρόθεν: από μακριά. Π.χ. Τον χαιρέτησε μακρόθεν. Προσοχή: δεν λέμε εκ του μακρόθεν, που θα σήμαινε από από μακριά.

• μέγας: μεγάλος, σπουδαίος, σημαντικός (αρχαιοπρ. επίθετο). Π.χ. Η εταιρεία μας ήταν μέγας χορηγός της εκδήλωσης. Προσοχή: δεν λέμε του μέγα αλλά του μεγάλου, ακολουθώντας την κλίση του επιθέτου.

• μεγέθυνση: η ενέργεια ή το αποτέλεσμα του μεγεθύνω (: μεγαλώνω το μέγεθος). Π.χ. Υποβλήθηκε σε χειρουργική επέμβαση μεγέθυνσης στήθους (αντίθετο σμίκρυνση). / Για να δείτε σε μεγαλύτερη μεγέθυνση την περιοχή, δεν έχετε παρά να σύρετε την μπάρα μεγέθυνσης χάρτη. /Η κυβέρνηση προσπαθεί να αντιμετωπίσει τη μεγέθυνση της ανερ­γίας. Προσοχή: πολλοί λένε και γράφουν εσφαλμένα μεγένθυνση αντί του σωστού μεγέθυνση, μεγεθύνω, μεγεθυντικός, μεγεθυσμέ-νο.

• μέλλει - μέλει: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Μέλλω (στο γ' πρόσωπο του ενικού αριθμού, μόνο στο ενεστωτικό θέμα μέλλει): πρόκειται να. Π.χ. Τι μέλλει γενέσθαι,; Μέλε ι (απρόσωπο μό­νο στο ενεστωτικό θέμα): με ενδιαφέρει, με νοιάζει για κάτι. Π.χ. Τι σε μέλει εσένανε από πού είμαι εγώ. Προσοχή λοιπόν στη σύγχυση των δύο ρημάτων, εάν σας μέλει τι μέλλει να σχολιάσουν για το γραπτό σας!

• μετά + όνομα: Λέμε μετά τη συνάντηση Ι μετά Χριστόν και όχι μετά

289

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

από + όνομα μετά από τη συνάντηση /μετά από τον Χριστό. Λέμε όμως μετά + αντωνυμία, π.χ. μετά από σένα. Με την πρόθεση από συντάσσεται το έπειτα και όχι το μετά. Π.χ. Επέστρεψε στη δουλειά του έπειτα από πολύμηνη απουσία.

• μετοικίζω - μετοικώ: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία, αλλά συχνά συγχέονται. Μετοικίζω: μεταφέρω ανθρώπους από έναν τόπο και τους εγκαθιστώ σε κάποιον άλλο. Π.χ. Αναγκάστηκε να μετοικίσει την οικογένεια του στον τόπο εργασίας του. Μ ε τ ο ι κ ώ: αλλάζω τόπο διαμονής, μεταναστεύω. Π.χ. Τη δεκαετία 1998-2008, 550.000 Έλληνες μετοίκησαν στο εξωτερικό από τον φόΒο της ανερ­γίας. Δηλαδή Εγώ μετοικώ (γίνομαι μετανάστης) και μετοικίζω (μετα­φέρω) την οικογένεια μου στη νέα χώρα.

• μυς, ο (γεν. του μυός, πληθ. οι μύες, γεν. των μυών, αιτ. τους μυς]. σαρκώδες και ινώδες όργανο που αποτελείται από μυϊκές ίνες, με τη βοήθεια του οποίου γίνονται όλες οι κινήσεις του σώματος του αν­θρώπου και των ζώων. Λέμε: οι μύες της καρδιάς / του στομάχου. Λείοι/γραμμωτοί μύες. Συστολή / χαλάρωση των μυών. Η λέξη προ­έρχεται από την αρχαία ελληνική μυς [•. ποντίκι). Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα ο/μι/ςσυγχέοντας την αιτιατική με την ονομαστική πληθυντικού (ενώ το σωστό είναι οι μύες].

• νοητικός, -ή, -ό - πνευματικός, -ή, -ό: Νοητικός: αυτός που σχε­τίζεται με τη νόηση. Π.χ. νοητικά προβλήματα / σχήματα /μοντέλα / εργαλεία, νοητική υστέρηση/αντίσταση/ικανότητα. Πνευματικός: αυτός που ανήκει ή αναφέρεται στο πνεύμα και κυρίως στην ικανό­τητα του ανθρώπινου μυαλού να σκέφτεται, να εκφράζει τις σκέψεις του και να δημιουργεί αντίστοιχα (διανοητικά, καλλιτεχνικά κ.λπ.) προϊόντα. Π.χ. πνευματικός πατέρας, πνευματική ελευθερία /εργασία /ζωή /ιδιοκτησία, πνευματικά τέκνα /δικαιώματα.

• νομιμοποιώ - νομιμοποιούμαι: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Νομιμοποιώ: καθιστώ νόμιμο. Π.χ. Νομιμοποίησε το αυ-θαίρετο. Νομιμοποιούμαι: καθίσταμαι νόμιμος (κακώς χρησιμο­ποιείται αντί του ρήματος δικαιούμαι]. Π.χ. Αρνούμαι να νομιμοποιή­σω μια παράνομη διαδικασία.

• νοώ (συνήθως στο γ' ενικό της παθητικής φωνής): 1. νοείται: γί­νεται κατανοητό. Π.χ. Οταν πρόκειται για ατομικά δικαιώματα, δεν νο­είται δημοψήφισμα, αφού καμιά πλειοψηφία δεν δικαιούται να θίξει τα δικαιώματα αυτά. 2. εννοείται. Π.χ. Είναι αδύνατον να νοηθεί η ου-

290

Συνηθισμένα Λάθη

σία του θεού. Προοοχή: τα σύνθετα του ρήματος και τα παράγωγα τους γράφονται με ένα ν, εκτός από το εννοώ. έννο/σ.Έτσί: υπόνοια, επινοώ, κατανοώ.

• Οκτώβρης και Οκτώβριος: 0 δέκατος μήνας του χρόνου, σύμφωνα με το Γρηγοριανό ημερολόγιο, ήταν ο όγδοος μήνας των Ρωμαίων. Η ονομασία του επομένως προέρχεται από τη λατινική λέξη οείο [. οχτώ) -ΩΒΓ> -βριος. γι' αυτό η εκφορά Οκτώμβριος είναι λανθασμέ­νη, αφού στη λέξη δεν υπάρχει το γράμμα μι (μ).

• ονοματικός, -ή, -ό - ονομαστικός, -ή, -ό: Ονοματικός: ό,τι έχει σχέση με το όνομα (ουσιαστικό ή επίθετο). Π.χ. ονοματικός όρος. ονο­ματική πρόταση, ονοματικός προσδιορισμός. Ονομαστικός: 1. που έχει σχέση με το όνομα ενός ή περισσότερων προσώπων. Π.χ. ονο­μαστική γιορτή, ονομαστική ψηφοφορία. 2. που περιλαμβάνει ονόμα­τα προσώπων. Π.χ. ονομαστικός κατάλογος

• όροφος και διώροφος, τριώροφος, πολυώροφος και ημιώροφος: Στα αρχαία ελληνικά, όταν μια λέξη άρχιζε οπό φωνήεν, στις σύνθε­τες λέξεις της (όπου ήταν β' συνθετικό) το αρχικό της φωνήεν πάθαι­νε έκταση, δηλαδή το βραχύ ο ή το εγινόταν μακρό η και το ο γινόταν ω. Π.χ. ακούω, αλλά ανήκουστος, υπήκοος, ευήκοος / οδύνη αλλά επώδυνος / έλεος αλλά ανηλεής / ορυχείο αλλά χρυσωρυχείο / ομα­λός αλλά ανώμαλος. Βέβαια, οι λαϊκές λέξεις κρατούν τον δικό τους τρόπο σύνθεσης, γι' αυτό και έχουμε Βαριακούω αλλά Βαρήκοος, ανελέητος αλλά ανηλεής.Έτσι. στις σύνθετες λέξεις με το όροφος, οι αρχαίοι έγραφαν διώροφος, τριώροφος κ.λπ., και αυτή ακριβώς η αρχαία ορθογραφία παρέσυρε και τους νεότερους λόγιους σχηματι­σμούς, σαν τον ημιώροφο, που πρέπει κι αυτός να γράφεται με ωμέ­γα (ω).

• όσον αφορά τον /την / το, όσον αφορά στον / στην / στο: το σωστό είναι όσον αφορά + αιτιατική (χωρίς πρόθεση σε εις ή ό,τι άλλο), δηλαδή όσον αφορά τον...την...το...τους...τις...Ι εμένα, εσένα, αυτόν / εμάς, εσάς / εκείνον κ.λπ. Προσοχή: δεν λέμε όσον αναφορά ούτε ως αναφορά ή όσον αφορά στο.

• οφείλω - ωφελώ: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία. Οφείλω -ομαΐ: 1 πρέπει, είμαι υποχρεωμένος να δώσω κάτι (ιδίως χρήματα) σε κάποιον, χρωστώ. Π.χ. Οφείλω δέκα χιλιάδες ευ-ρώ στις πιστωτικές κάρτες. 2. έχω υποχρέωση (νομική ή ηθική) να κάνω κάτι. Π.χ. Μου οφείλει ευγνωμοσύνη. 3. (ιδίως για κάτι καλό)

291

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

το αποδίδω σε κάποιον, το χρωστώ σ' αυτόν. Π.χ. Στους γονείς μας οφείλουμε τη ζωή. στους δασκάλους μας τη μόρφωση. 4. (στην παθη­τική φωνή) γίνομαι, συμβαίνω εξαιτίας κάποιου γεγονότος. Π.χ. Το δυστύχημα οφείλεται στις κακές καιρικές συνθήκες και στην απρο­σεξία του οδηγού. Ωφελώ -ούμαΐ: 1. έχω μια καλή επίδραση ή προκαλώ ένα καλό αποτέλεσμα σε κάποιον ή σε κάτι- κάνω καλό (αντίθετο είναι το ρήμα βλάπτω). Π.χ. Τα μέτρα για το κλίμα ωφελούν και τη δημόσια υγεία. 2. ωφελούμαι από οικονομική άποψη, έχω οι­κονομικό όφελος, κερδίζω (αντίθετο ζημιώνω). Π.χ. Και σε τι θα ωφε­ληθώ εγώ. εάν μεσολαβήσω για να πάρεις αυτή τη δουλειά; 3. έχω χρησιμότητα, είμαι χρήσιμος, ωφέλιμος. Π.χ. Σε τίποτα δεν ωφελούν τακλάματα. /(σε γ' εν. πρόσ.): Δεν ωφελεί να κάθεσαι με σταυρωμένα χέρια.

• παρεισφρέω (πορατ. παρεισέφρεα. αόρ. παρεισέφρησα. απαρέμφ. παρεισφρήσει)-, εισδύω κάπου από αβλεψία, από αμέλεια, διαφεύγο­ντας την προσοχή κάποιου. Π.χ. Μίλησε για καιροσκόπους και τυχο­διώκτες που παρεισέφρησαν στο κόμμα, χωρίς ποτέ να ανήκουν σε αυτό. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα παρεισφρύω-αόρ. ηαρεισέφρυσα.

• παρεμπιπτόντως: κατά τρόπο που παρεμβάλλεται στο κύριο θέμα, στην κύρια δραστηριότητα κάποιου, παρενθετικά, συμπτωματικά ή τυχαία: Μιλώντας για κάποιο άσχετο θέμα αναφέρθηκε παρεμπιπτό­ντως και στην προσωπική του περίπτωση. Προσοχή: δεν λέμε παρε-πιπτόντως.

• παρεξηγώ, -ούμαι, -ιέμαι (ουσ. παρεξήγηση): 1. ερμηνεύω, καταλα­βαίνω εσφαλμένα κάτι, παρονοώ, παρερμηνεύω. Π.χ. Παρεξήγησες τις προθέσεις μου. Ι Κάποιοι παρεξήγησαν το χιούμορ του. 2. (παθ.) προσβάλλομαι, θυμώνω, δυσαρεστούμαι με κάποιον ή με κάτι. Π.χ. Δεν μιλιούνται γιατί έχουν παρεξηγηθεί. 3. (μετοχή παθ. παρακ.) για κάποιον που τον έχουν ερμηνεύσει ή εκτιμήσει εσφαλμένα (κυρίως ως προς την αξία, τη σπουδαιότητα του). Π.χ. Λύκος, ο παρεξηγημέ­νος άρχοντας της άγριας φύσης. / Η σύγχρονη τέχνη είναι παρεξηγη­μένη. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα παραξηγώ και παραξήγηση.

• παρονομαστής (παρά + όνομα): (στα μαθηματικό) ο όρος του κλά­σματος που γράφεται κάτω από την κλασματική γραμμή και δηλώνει σε πόσα μέρη έχει διαιρεθεί η ακέραιη μονάδα. Π.χ. Όταν ο αριθμη-

292

Συνηθισμένα Λάθη

τής είναι μικρότερος από τον παρονομαστή, το κλάσμα είναι μικρότερο από τη μονάδα. Ι Τα κλάσματα που έχουν τον ίδιο (κοινό) παρονομαστή λέγονται ομώνυμα Ι (μεταφορικά) κοινός παρονομαστής, το κοινό στοιχείο που υπάρχει ανάμεσα σε δύο ή περισσότερες καταστάσεις. Π.χ. Δεν ξέρουμε αν υπάρχει κοινός παρονομαστής ή κάποια σύνδεση μεταξύ των δύο γεγονότων, αλλά οι Βόμβες σε Κωνσταντινούπολη και Κιρκούκ δεν είναι καλοί οιωνοί. Η έκφραση στον ίδιο παρονομαστή σημαίνει στην ίδια κατάσταση, στο ίδιο επίπεδο. Π.χ. Είμαστε Ι κατα­λήξαμε στον ίδιο παρονομαστή. Προσοχή: πολλοί λένε και γράφουν εσφαλμένα παρανομαστής αντί του σωστού παρονομαστής.

• παρών, -ούσα, -όν: αυτός που βρίσκεται κάπου. Π.χ. Όλοι ήταν πα­ρόντες στο προσκλητήριο. /Ο θεός είναι πανταχού παρών. Η έκφραση δίνω το παρών σημαίνει ότι ανταποκρίνομαι σε μια πρόσκληση, πα­ρευρίσκομαι, συμμετέχω. Π.χ. Όλες οι διαφημιστικές εταιρείες έδω­σαν το παρών στην πρόσκληση του προέδρου. Ι Σας καλούμε να δώ­σετε το παρών στην επόμενη συγκέντρωση. Προσοχή: πολλοί γρά­φουν εσφαλμένα δίνω το παρόν.

• πενθήμερος, -η, -θ: που έχει διάρκεια πέντε ημερών. Π.χ. πενθήμε­ρη εργασία / εκδρομή/ προθεσμία. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα πενταήμερη. Το επίθετο προέρχεται από το αριθμη­τικό πέντε + ημέρα. Η λέξη ημέρα κάποτε δεχόταν δασεία και σύμ­φωνα με τον κανόνα, όταν αποτελεί το δεύτερο συνθετικό μιας σύν­θετης, το [ τ) αλλάζει σε (θ). όπως η λέξη καθημερινά.

• περιθάλπω: προσφέρω προστασία και φροντίδα σε κάποιον ανήμπο­ρο. Π.χ. Μαιευτήριο στη Γερμανία περιέθαλψε νεογέννητο γοριλάκι όταν η μητέρα του άρχισε να το παραμελεί. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα περιθάλπτω. δηλαδή [προσθέτουν ένα ταυ (τ ) μεταξύ πι (π) και ωμέγα (ω) .

• περίπτωση - περίσταση: Π ε ρ ί η τ ω σ η ί . συγκεκριμένο γεγονός ή φαινόμενο καθώς και η ιδιαίτερη μορφή με την οποία συνέβη, συμ­βαίνει ή είναι δυνατόν να συμβεί. Μια περίπτωση μπορεί να είναι συνηθισμένη / τυπική / σπάνια / ειδική / δύσκολη / απρόοπτη / πα­ρόμοια / έκτακτη / χαρακτηριστική κλπ. Η λέξη περίπτωση + γενική ονόματος δηλώνει το συγκεκριμένο πρόσωπο που προκαλεί το γε­γονός ή (συνηθέστερο) που παθαίνει από αυτό. Π.χ. Η περίπτωση σου είναι ανεπανάληπτη. Ι Το φάρμακο απαγορεύεται σε περιπτώσεις ασθενών με υπέρταση. Σε υποθετικές εκφράσεις η λέξη περίπτωση

293

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

+ γενική ή + πρόταση δηλώνει την πράξη, το γεγονός. Π.χ. Σε περί­πτωση πυρκαγιάς (ον τύχει πυρκαγιά), καλέστε αμέσως την Πυρο­σβεστική Υπηρεσία. Ι Τι πρέπει να κάνω στην περίπτωση που πονέσω (αν τύχει και πονέσω); Η λέξη απαντά και σε εκφράσεις όπως: στην αντίθετη περίπτωση: αν συμβεί το αντίθετο ή κάτι τελείως διαφορε­τικό· σε κάθε περίπτωση-, ό,τι κι αν συμβεί· σε καμιά περίπτωση, ποτέ • εν πάση περιπτώσει: πάντως· εν εναντία περιπτώσει, στην αντίθετη ή σε διαφορετική περίπτωση- εν ουδεμία περιπτώσει ποτέ. σε καμιά περίπτωση. 2. χαρακτηρισμός για πρόσωπο που ξεφεύγει από τα συνηθισμένα πρότυπα και προκαλεί εντύπωση γι" αυτό. Π.χ. Μεγάλη περίπτωση αυτός ο φίλος σου! Περιπτωσάρά Η λέξη προέρχεται από την ελληνιστική περίπτωίσις) -ση. που σημαίνει τυχαίο γεγονός (η αρχική σημασία της λέξης ήταν «εμπειρία»). Περίσταση: η κατά­σταση των πραγμάτων όπως διαμορφώνεται και εμφανίζεται σε μια ορισμένη χρονική στιγμή, η συγκυρία. Π.χ. Οι περιστάσεις απαιτούν συνεννόηση. Μια περίσταση μπορεί να είναι δύσκολη / κρίσιμη / ευ­νοϊκή / δυσμενής / εξαιρετική κ.λπ. Η λέξη απαντά και σε εκφράσεις όπως: κατά την περίσταση ή κατά τις περιστάσεις, δηλαδή ανάλογα με το πώς διαμορφώνονται τα πράγματα, οι συνθήκες. Π.χ. Ο ζω­γράφος σε ορισμένα θέματα υιοθετεί, κατά την περίσταση, δυτικούς εικονογραφικούς τύπους, ενώ στα άλλα ακολουθεί το βυζαντινό πρό­τυπο Ι για κάθε περίσταση, δηλαδή για όλες τις περιπτώσεις. Π.χ. Ένα φόρεμα για κάθε περίσταση Ι στέκομαι στο ύφος των περιστάσεων. Π.χ. Σε όλη τη διάρκεια του ελληνοίταλικού πολέμου, το ελληνικό έθνος στάθηκε πραγματικά στο ύφος των περιστάσεων. Η λέξη προ­έρχεται από την ελληνιστική περίσταίσις] -ση, που σήμαινε «περίγυ­ρος».

• πιθανά - πιθανώς: Πιθανά (επίθετο): που μπορεί, που είναι δυνατόν να συμβεί. Π.χ. Όλα είναι πιθανό. Πιθανώς / πιθανόν (επίρρημα): ίσως, ενδεχομένως. Π.χ. Ο ΟΠΕΚ θα διατηρήσει πιθανώς αμετάβλητα τα επίπεδα παραγωγής του.

• πληρώ, -ούμαΐ: εκπληρώνω, τηρώ κάτι, ανταποκρίνομαι με επάρ­κεια σε κάτι. Π.χ. Εάν ο υποψήφιος πληροί τις προϋποθέσεις για την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής, το Τμήμα ορίζει τριμελή συμβου­λευτική επιτροπή, η οποία σε συνεργασία με τον υποψήφιο καθορίζει το θέμα. Προσοχή: το ρήμα πληρώ είναι συνηρημένο (πληρόω -ώ) και το μοναδικό που έχει κρατήσει στη Νέα Ελληνική την κλίση των

294

Συνηθισμένα Λάθη

συνηρημένων ρημάτων σε -όω της αρχαίας ελληνικής: πληρώ, πλη­ροίς, πληροί, πληρούμε, πληροϊτε. πληρούνΐε] [υποτακτική νο πληρώ, να πληροίς, να πληροίκ.λπ. Ι προστακτική πληροίχε, μετοχή πληρώ­ντας], μελ. εξακ. θα πληρώ, αόρ. πληρούσα. Αντίθετα, δεν υπάρχει καμιά σύγχυση σε περιπτώσεις κατά τις οποίες τα ρήματα έχουν υποστεί αλλαγές και έχουν ενταχθεί στο νεοελληνικό κλιτικό σύστη­μα, όπως η.χ. στην περίπτωση του αρχαίου ρήματος δηλόω. -ώ που έχει γίνει δηλώνω στη Νέα Ελληνική. Πάντως είναι ελάχιστα τα ρή­ματα που ακολουθούν την κλίση σε -όω στη Νέα Ελληνική.

• πλησιάζω: 1. φτάνω, βρίσκομαι κοντά σε κάτι, κοντεύω. Π.χ. Το πλοίο πλησιάζει [σ)το λιμάνι. Ι Πλησιάζουν οι διακοπές του Πάσχα. Ι (μετα­φορικά) προσεγγίζω κάποιον. Π.χ. Την πλησίασε με σκοπό να της αποσπάσει χρήματα. 2. είμαι παρόμοιος. Π.χ. Οι απόψεις μας πλη­σιάζουν. Προσοχή: πολλοί χρησιμοποιούν μετά το ρήμο πλησιάζω το επίρρημα κοντό. Αυτή η χρήση είναι εσφαλμένη και αποτελεί πλεο­νασμό.

• πολιτιστικός - πολιτισμικός: Πολιτ ιστ ικός: που αφορά τον πολι­τισμό, τον ευνοεί, τον υπηρετεί και προωθεί την ανάπτυξη του. Π.χ. πολιτιστικός σύλλογος, πολιτιστικοί όμιλοι, πολιτιστικό επίπεδο, πολι­τιστική ανάπτυξη, πολιτιστική πρόοδος. Πολιτισμικός: που ανήκει ή οναφέρεται στον πολιτισμό. Π.χ. πολιτισμικό φαινόμενο /περιβάλ­λον, πολιτισμική διάσταση, πολιτισμικό σοκ.

• πραγματεύομαι - διαπραγματεύομαι: τα δύο ρήματα έχουν διαφο­ρετική σημαοία. Πραγματεύομαι : μελετώ, εξετάζω ή αναπτύσσω μεθοδικά, επιστημονικά ένα θέμα. Π.χ. Στο βιβλίο του πραγματεύεται το θέμα των κοινωνικών θεσμών. Διαπραγματεύομαι: συζητώ, συνεννοούμαι με σκοπό τη σύναψη συμφωνίας σχετικά με κάτι. Π.χ. Ο υπουργός Εξωτερικών διαπραγματεύεται τους όρους ένταξης της χώρας του στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

• πριν από + όνομα. Το χρονικό επίρρημα πριν συντάσσεται με την πρόθεση από + αιτιατική ουσιαστικού. Π.χ. Πριν από τη συνάντηση. Συνηθισμένο λάθος είναι η σύνταξη πριν + όνομα. Π.χ. Πριν τη συ­νάντηση.

• προηγούμενα - προηγουμένως: 1. Προηγούμενα (επίθετο): που προηγήθηκε χρονικά. Π.χ. Τα προηγούμενα χρόνια ζούσαμε πιο άνετα από σήμερα. 12. (ως ουσιαστικό) παλιότερες διαφορές, εχθρότητες, εκκρεμότητες. Π.χ. Έχουν μεταξύ τους προηγούμενα. Προηγουμέ-

295

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

νως (επίρρημα): πριν. Π.χ. Το σπίτι που αγόρασα ανήκε προηγουμέ­νως σε κάποιον Ελληνοαμερικανό.

• προσβλέπω - προσδοκώ: Προσβλέπω (σε): αναμένω. Π.χ. Προ­σβλέπω στην τήρηση του μέτρου της απαγόρευσης του καπνίσματος για να συνεχίσω να εργάζομαι στην εταιρεία σας. Π ρ ο σ δ ο κ ώ: ελπί-ζω, περιμένω (γενικά κάτι επιθυμητό). Π.χ. Προσδοκώ ότι το αίτημα μου θα γίνει αποδεκτό.

• προμηνύω: προαναγγέλλω κάτι, παρουσιάζω ενδείξεις, σημάδια, για κάτι που πρόκειται να συμβεί. Π.χ. Τα χαμηλά, μαύρα σύννεφα προ­μηνούσαν καταιγίδα. Ι (προμηνύεται) για κάτι που προβλέπεται, που ανομένετοι ότι θα συμβεί. Π.χ. Απογοητευτική προμηνύεται η έκθεση τηςΚομισιόνγια την ευρωπαϊκή οικονομία. Προσοχή: το ρήμα αναφέ­ρεται σε άψυχα.

• προοιωνίζομαι: προβλέπω, παρέχω ενδείξεις για κάτι που πρόκειται να συμβεί. Π.χ Το μέλλον προοιωνίζεται ζοφερό. Προσοχή: το ρήμα προοιωνίζομαι έχει αρνητική σημασία και είναι αποθετικό, δηλαδή δεν διαθέτει ενεργητική φωνή (δεν υπάρχει προοιωνίζω).

• πρόσκρουση - σύγκρουση. Πρόσκρουση: το χτύπημα, π πτώση ενός κινούμενου αντικειμένου επάνω σε ένα ακίνητο εμπόδιο. Π.χ. Από θαύμα γλίτωσε περιπτεράς μετά την πρόσκρουση ενός αυτοκινή­του στο περίπτερο του. /Μετά την πρόσκρουση του αεροπλάνου στο έδαφος, πολλοί από τους επιβάτες κατάφεραν να βγουν μόνοι τους μέ­σα οπό τα συντρίμμια. Σύγκρουση: 1. απότομο και δυνατό χτύπημα ενός κινούμενου αντικειμένου επάνω σε ένα άλλο κινούμενο σώμα (συνήθ. για μεταφορικά μέσα). Π.χ. Με δύο τραυματίες έληξε η σύ­γκρουση ενός αυτοκινήτου και μιας αγελάδας.

• προτείνω: 1. διατυπώνω μια γνώμη, μια άποψη, και την υποδεικνύω ως δυνατή λύση σε ένα ζήτημο. Π.χ. Η επιτροπή πρότεινε βραχυπρό­θεσμες δράσεις για την άμεση ανακούφιση των σεισμοπαθών. 2. υπο­δεικνύω κάποιον τον οποίο θεωρώ κατάλληλο για ένα σκοπό. Π.χ. Μου πρότειναν να αναλάβω την τεχνική διεύθυνση της εταιρείας. 3. απλώνω, προβάλλω. Π.χ. Του πρότεινα το χέρι μου για να τον χαιρε­τήσω. Προσοχή: το ρήμα προτείνω συντάσσεται με Βουλητική πρό­ταση. Π.χ. 0 εισαγγελέας πρότεινε να του επιβληθεί ποινή κάθειρξης 1β ετών για απόπειρα ανθρωποκτονίας.

• πρώην - τέως: Πρώην: που είχε αυτή την ιδιότητα (στο απώτερο παρελθόν). Π.χ. Έχω καλές σχέσεις με τον πρώην σύζυγο μου. Τέως:

296

Συνηθισμένα Λάθη

ο αμέσως προηγούμενος από τον σημερινό ή ο τελευταίος της σει­ράς (στο εγγύς παρελθόν). Π.χ. Τον Νοέμβριο του 2002 ίο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων επιδίκασε στον τέως βασιλιά Κωνσταντίνο αποζημίωση 4.6 δισ δρχ. (περίπου 13,5 εκατ. ευρώίαπό το ελληνικό κράτος.

• ηωρώνω: 1. στερώ από κάποιον τα ηθικά του κριτήρια, τον κάνω τε­λείως αναίσθητο από ηθική άποψη. Πωρωμένος άνθρωπος είναι ο αναίσθητος, ο ανάλγητος. Άνθρωπος με πωρωμένη συνείδηση είναι εκείνος που δεν έχει ηθικές αναστολές, ενδοιασμούς. Κατ" επέκταση το ρήμα πωρώνω χρησιμοποιείται για να χαρακτηρίσει και συναι­σθήματα. Π.χ. Έχει πωρωθεί τόσο που δεν αισθάνεται ούτε χαρά ούτε λύπη. 2. φανατίζω κάποιον, του προκαλώ έντονο πάθος για κάτι. Π.χ. Τον πώρωσε με το ποδόσφαιρο και άρχισε να πηγαίνει κάθε Κυριακή στο γήπεδο. / Πωρώθηκε με την πολιτική. Προσοχή: πολλοί γράφουν εσφαλμένα πορώνω με όμικρον και ωμέγα αντί του σωστού πωρώ­νω με δύο ωμέγα.

• σατυρικός - σατιρικός: 0 σατυρικόςμε ύψιλον (υ) αναφέρεται στους Σάτυρους, τους κερασφόρους και τραγοπόδαρους ακόλουθους του θεού Διονύσου. Στο αρχαίο δράμα, μετά τις τρεις τραγωδίες, η παρά­σταση έκλεινε με ένα σατυρικό δράμα, κύριο και καθοριστικό χαρα­κτηριστικό του οποίου ήταν ο χορός των σατύρων. Η πλοκή του σα­τυρικού δράματος ήταν κωμική και συχνά παρωδούσε τα ίδια μυθο­λογικά θέματα με τα οποία είχαν ασχοληθεί οι τραγωδίες που είχαν προηγηθεί/Ετσι, ελάφραινε το κλίμα και παράλληλα επαναφέρε τους δραματικούς αγώνες στο πνεύμα της διονυσιακής λατρείας (ένα μό­νο σατυρικό δράμα έχει διασωθεί ολόκληρο, ο Κύκλωπαςχου Ευρι­πίδη). 0 σοπρικόςμε γιώτα ( ι) προέρχεται από τη λέξη σάτιρο. δάνειο από τη λατινική 5σ/<Γσ, με παλαιότερη μορφή βαΙυΓα. ΒαΙυΓαΙαπχλε­γόταν στα ρωμαϊκά χρόνια ένα πιάτο με ανάμεικτα φρούτο ή λαχα­νικά, ένα είδος σαλάτας, και η λέξη αυτή έφτασε μετά να χρησιμοποι­είται για τα λογοτεχνικά έργα που περιείχαν ανάμεικτα διάφορα είδη, για να φτάσει τελικά να χρησιμοποιηθεί για σκωπτικά ποιήματα και ειδικά για τις σάτιρες του Ρωμαίου ποιητή Γιουβενάλη (1ος-2ος αι­ώνας μ.Χ.) και η λέξη να γίνει διεθνής.

• σορός - σωρός: Σορός: ανθρώπινο πτώμα που προορίζεται για ενταφιασμό, λείψανο. Π.χ. Η σορός του μακαριστού Αρχιεπισκόπου εκτέθηκε σε λαϊκό προσκύνημα. Σωρός: 1. σύνολο από πολλά αντι-

297

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

κείμενα, ομοειδή ή όχι, που είναι τοποθετημένα ή ριγμένα άτακτα, το ένα επάνω στο άλλο. Π.χ. Στηνόκρη Βρισκόταν ένας σωρός από σπα­σμένα πήλινα πιθάρια. 2. μεγάλος αριθμός ή μεγάλη ποσότητα (κυ­ρίως στην έκφραση ένα σωρό]. Π.χ. Μαζεύτηκαν ένα σωρό σκουπί­δια. /Ήρθε ένα σωρό κόσμος. /Έχω να κάνω ένα σωρό δουλειές.

• στίχος - στοίχος: Στίχος: 1. καθεμιά από τις σειρές (γραμμές) ποι­ήματος, που αποτελείται από μέτρα και που συνήθως αποτελεί μία ρυθμική ενότητα. Στοίχος: ευθεία γραμμή που σχηματίζεται από πρόσωπα ή πράγματα τοποθετημένα το ένα πίσω από το άλλο. Προ­σοχή: Οι στρατιώτες παρατάχτηκαν σε δύο στοίχους τραγουδώντας στίχους του Εθνικού μας Ύμνου.

• σύγκλιση - σύγκληση: Σύγκλιση: η προσέγγιση (αντίθετο απόκλι­ση). Π.χ. σύγκλιση πορείας/ φωτεινών ακτίνων / απόψεων / ιδεών Ι οικονομιών. Η Ελλάδα έπρεπε να πετύχει τα κριτήρια σύγκλισης με τις υπόλοιπες χώρες της ΕυρωπαϊκήςΕνωσης για να συμμετάσχει στην Οικονομική και Νομισματική Ένωση. /Επιτεύχθηκε σύγκλιση των σντι-τιθέμενωναπόψεων. Σύγκληση: η επίσημη συγκέντρωση προσώ­πων, οργάνων. Π.χ. η σύγκληση του διοικητικού συμβουλίου / της ολομέλειας / της Βουλής/του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ.

• συγκρητισμός: 1. ανάμειξη και συγχώνευση / στη θρησκειολογία η συνένωση θρησκειών και τύπων λατρείας, ειδικότερο στην ελληνι­στική και ρωμαϊκή περίοδο, με την αφομοίωση στοιχείων ανατολι­κών θρησκειών / στη φιλοσοφία ο συνδυασμός ανόμοιων και ασυμ­βίβαστων διδασκαλιών ή ιδεών σε ένα φιλοσοφικό σύστημα. 2. η σφαιρική αντίληψη ενός όλου, το αδιαίρετο ενός φαινομένου στα πρώτα στάδια της εξέλιξης του. Προσοχή: πολλοί γράφουν εσφαλμέ­να συγκριτισμός με γιώτα ( ι ) αντί συγκρητισμός με ήτα (η).

• συμβατότητα-συμβατικότητα: Συμβατότητα: η ιδιότητα του συμ­βατού (: ταίριασμα, συμφωνία, εναρμόνιση. Π.χ. συμβατότητα των ιστών Ι του αίματος δότη και λήπτη. Συμβατικότητα: ενέργειες ή συμπεριφορά που είναι αποτέλεσμα της προσκόλλησης στις κοινω­νικές συμβάσεις. Π.χ. Όπου πλεονάζει κυριαρχικά η συμβατικότητα, οι συμπεριφορές είναι προσχηματικές, αμβλύνονται τα κριτήρια διά­κρισης ποιοτήτων, γίνεται αυτονόητη η αναξιοκρατία.

• συμμετέχω: 1. λαμβάνω μέρος, είμαι παρών. Π.χ. Στον Διεθνή Δια­γωνισμό Χορωδιών στο Ρίμινι της Ιταλίας συμμετείχαν 32 χορωδίες. 2. συμβάλλω. Π.χ. Οι Βιομηχανίες συμμετέχουν στην ατμοσφαιρική ρύ-

298

Συνηθισμένα Λάθη

πανση. 3. συμμερίζομαι τη χαρά ή τη θλίψη κάποιου. Π.χ. Ευχαρι­στούμε όσους συμμετείχαν στο πένθος της οικογένειας μας. Προσοχή στους χρόνους του ρήματος: παρατ. συμμετείχα, μέλλ. εξοκολ. θα συμμετέχω, μέλλ. οτιγμ. θα συμμετάσχω, αόρ. συμμετέσχον, παρακ. έχω συμμετάσχει, υηερσ. είχα συμμετάσχει.

• συνδιαλέγομαι - συνδιαλλάσσομαΐ: τα δύο ρήματα έχουν διαφορε­τική σημασία. Συνδιαλέγομαι (συν + διά + λέγομαι): συνομιλώ, κουβεντιάζω. Π.χ. Έλληνες μαθητές συνδιαλέγονται μέσα από διαχρο­νικούς θεατρικούς κώδικες με τους Ευρωπαίους συμμαθητές τους. Συνδιαλλάσσομαι (συν + διά + αλλάσσομαι): συμφιλιώνω, συμ­βιβάζω. Π.χ. Οι απεργοί είναι έτοιμοι να συνδιαλλαγούν με την κυβέρ­νηση.

• συνίσταται - συνιστάται: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική σημασία Συνίσταται (γ' ενικό του ρήματος συνίσταμαι). 1. είναι, αποτελεί. Π.χ. Η εξύβριση συνιστά ποινικό αδίκημα. 2. αποτελείται Π.χ. Το με­θάνιο συνίσταται από άνθρακα και υδρογόνο. 3. έγκειται. Π.χ. Ο ρόλος του διδάσκοντος στην εκπαίδευση από απόσταση συνίσταται στο να αξιολογεί την πορεία των σπουδαστών και να οργανώνει την αλληλε­πίδραση τους με το διδακτικό υλικό, με αυτόν τον ίδιο, καθώς και με τουςάλλουςσυμφοιτητέςτους.Ζυνιαιάταΐ: (γ' ενικό του ρήματος -ώμαι): προτείνεται, υποδεικνύεται (παθ. αόρ. σι/οτσθηκσκαι συστή­θηκα, απαρέμφ. συσταθεί και συστηθεί). Π.χ. Συνιστάται στους πολίτες να είναι ιδιαίτερα προσεκτικοί όταν χρησιμοποιούν μηχανήματα αυτό­ματων συναλλαγών (ΑΤΜ].

• συνονθύλευμα: συσσώρευση ετερόκλητων πραγμάτων ή στοιχείων χωρίς οργανική σύνδεση. Π.χ. Το Βιβλίο του είναι ένα συνονθύλευμα από λεκτικές ακροβασίες, φλυαρίες και ασυναρτησίες. Το ουσιαστικό προέρχεται από την πρόθεση συν + το ελληνιστικό ρήμα ονθυλεύ(ω): «βάζω γέμιση σε κρέας». Προσοχή: πολλοί γράφουν εσφαλμένα συ-νοθύλευμα (χωρίς ν).

• συνωμότης, συνωμότρια και συνωμότισσα: αυτός/ή που οργανώνει ή παίρνει μέρος σε μια συνωμοσία. Π.χ. Ο Κάσσιος και ο Βρούτος ήταν οι δύο συνωμότες που δολοφόνησαν τον Ιούλιο Καίσαρα. / Ο Νι­κηφόρος Β' Φωκάς δολοφονήθηκε από τον ανιψιό του Ιωάννη Κουρ-κούα (Τσιμισκή), που συνωμότησε με τη θεία και ερωμένη του Θεοφα­νώ. Προσοχή: πολλοί γράφουν εσφαλμένα συνομώτης (με όμικρον και ωμέγα αντί ωμέγα και όμικρον).

299

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

• τέλεια - τελείως: Τέλεια: με τέλειο τρόπο, άρτια, θαυμάσια, εξαίρε­τα, άριστα. Π.χ. Το σχέδιο του ήταν τέλεια οργανωμένο. Τελείως: εντελώς, πλήρως, ολοκληρωτικά, πέρα για πέρα. Π.χ. Πρέπει να πα­ραμείνει στο κρεβάτι, γιατί δεν είναι ακόμη τελείως καλά.

• τεχνητός - τεχνικός: Τεχνητός: κατασκευασμένος, μη φυσικός. Π.χ. τεχνητή λίμνη, τεχνητός φωτισμός, τεχνητός δορυφόρος, τεχνητή νοημοσύνη. Τεχνικός: αυτός που έχει σχέση με την τεχνική, με την πρακτική εφαρμογή των θεωρητικών γνώσεων. Π.χ. τεχνικός πολι­τισμός, τεχνικές δυσκολίες, τεχνική εκπαίδευση, τεχνικό γραφείο.

• ύπαιθρο (το) - ύπαιθρος (η):Ύπαιθρο (το): ανοιχτός ελεύθερος, μη στεγασμένος χώρος. Π.χ. Εργάζεται/ κοιμάται στο ύπαιθρο! πο\.· θρος (η): εξοχή, οι εκτός των αστικών κέντρων περιοχές. Π.χ. Η ελληνική ύπαιθρος. Οι κάτοικοι της υπαίθρου.

• υπηρετώ: 1. προσφέρω τις υπηρεσίες μου σε κάποιον ως υπηρέτης. Π.χ. Η κυρία Άννα μας υπηρέτησε πιστό τριάντα ολόκληρα χρόνια. 2. εργάζομαι ως υπάλληλος σε μια κρατική υπηρεσία ή εκπληρώνω τις στρατιωτικές μου υποχρεώσεις. Π.χ. Υπηρέτησε ως λυκειάρχης στην Καβάλα. / 0 Χ υπηρετεί στονΈΒρο. 3. ασχολούμαι με πάθος και αφοσίωση με κάτι. Π.χ. Ο καλλιτέχνης πρέπει να είναι πολιτικοποιη­μένος, αλλά να μην υπηρετεί πολιτικές σκοπιμότητες. Προσοχή: πολ­λοί γράφουν και λένε εσφαλμένα υπερετώ (ε αντί η) αντί του ορθού υπηρετώ.

• υποθάλπω -ομαΐ: συντηρώ ή τροφοδοτώ κρυφά κάτι το οποίο είναι ή θεωρείται κακό (νοσηρή κατάσταση, μίσος κλπ), αόρ. υπέθαλψα, απαρέμφ. υποθάλψει. Π.χ. Οι ΗΠΑ θεωρούν ότι η Λιβύη υποθάλπει την τρομοκρατία. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα υποθάλπτω. δηλαδή [προσθέτουν ένα ταυ ( τ ) μεταξύ πι ( π ) και ωμέγα (ω).

• υποκινώ - παρακινώ: τα δύο ρήματα μοιάζουν αλλά έχουν διαφο­ρετική σημασία. Υποκινώ: προκαλώ (χωρίς να φαίνομαι) κάτι με αρνητική έννοια. Π.χ. «Οι θεσμοί δεν στάθηκαν στο ύψος των περιστά­σεων αντίθετα, υποκίνησαν και επέτρεψαν τη βία», κατήγγειλαν οι Σο­σιαλδημοκράτες στα Σκόπια. Παρακ ινώ: προτρέπω, ενθαρρύνω κάποιον να κάνει κάτι θετικό. Π.χ. 0 πατέρας μου με παρακίνησε να ασχοληθώ με τον αθλητισμό.

• υποπτεύομαι: 1. με Βάση ορισμένες ενδείξεις, αποδίδω σε κάποιον αξιόμεμπτες πράξεις ή προθέσεις Π.χ. Η αστυνομία υποπτεύεται ότι

300

Συνηθισμένα Λάθη

οι απαγωγείς του παιδιού είχαν σχέση με την οικιακή Βοηθό. 2. θεω­ρώ πιθανό κάτι (που δεν είναι θετικό ή ευχάριστο) χωρίς να έχω γι' αυτό επαρκή στοιχεία, υποψιάζομαι. Π.χ. Εάν ο γιατρός υποπτεύεται στεφανιαία νόσο, θα σας κάνει ηλεκτροκαρδιογράφημα. Προσοχή: το ρήμα υποπτεύομαι και το συνώνυμο του υποψιάζομαι συντάσσονται με ειδική πρόταση. Π.χ. Οι επιστήμονες υποπτεύονται ότι έχουμε ει­σέλθει σε μια νέα εποχή παγκόσμιων αλλαγών, οι οποίες λαμβάνουν χώρα τόσο γρήγορα όσο ποτέ άλλοτε. / Υποψιάζεται ότι η γυναίκα του τον απατό.

• υποφώσκω - υποβόσκω: τα δύο ρήματα έχουν διαφορετική προέ­λευση και σημασία. Το αρχαίο ρήμα υποφώσκω (στο οποίο είναι εμ­φανές το ουσιαστικό φως και η πρόθεση υπό] σημαίνει «φωτίζω αμυδρά, αχνοφέγγω». Το ρήμα υποβόσκω (που στην αρχαία ελληνι­κή χρησιμοποιείται σπάνια και μόνο στη μέση/ποθητική φωνή) είχε αρχικό τη σημασία «τρώω κρυφά» και κατέληξε να χρησιμοποιείται για να δηλώσει την ύπουλη και σκοτεινή δράση αφανών δυνάμεων, είτε για κάποια αρρώστια που δεν είναι γνωστή στον πάσχοντα είτε για μύχιο και σκοτεινό συναίσθημα. Π.χ. Η αυγή υποφώσκει αλλά ο κίνδυνος του πολέμου υποβόσκει.

• φρένα-φρένες. Φρένες: η λέξη (από την αρχαία ελληνική η φρην. της φρενός - οι φρένες, των φρενών] χρησιμοποιείται μόνο στις εκ­φράσεις είμαι / γίνομαι / κάνω έξω φρενών: εξοργίζομαι σε μεγάλο Βαθμό, αγανακτώ, κάνω κάποιον έξω φρενών, εξοργίζω κάποιον σε μεγάλο Βαθμό, τον κάνω να αγανακτήσει. ΠρΒλ. τις λόγιες εκφρά­σεις: (δεν) έχω σώας ταςφρένας. (δεν) είμαι στα λογικά μου, (πλήρης) σύγχυση φρενών: για έλλειψη πνευματικής διαύγειας, αδυναμία λο­γικής σκέψης. Προσοχή: λέμε και γράφουμε σώας τας φρένας και όχι τα φρένα. Φρένο: 1. μηχανισμός που επιβραδύνει ή σταματάει μια κίνηση (οχήματος, τροχού κλπ.), που ελαττώνει ή μηδενίζει την ταχύτητα κινούμενου αντικειμένου. Π.χ. Τη στιγμή που εκείνη του ζή­τησε να κόψει ταχύτητα, εκείνος πάτησε φρένο αλλά συνειδητοποίησε πως δεν λειτουργεί. 2. (μεταφορικά) κυρίως στην έκφραση βάζω φρένα, επιβραδύνω ή σταματώ την εξέλιξη, την πρόοδο μιας διαδι­κασίας, μιας κατάστασης ή την εξάπλωση, τη διάδοση ενός φαινομέ­νου. Π.χ. Η Κομισιόν βάζει φρένο στο γαλλικό σχέδιο ενίσχυσης των τραπεζών.

• φυσιοθεραπεία: θεραπευτική μέθοδος για ορισμένες ασθένειες ή

301

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

κακώσεις, που Βασίζεται σε φυσικά μέσα και γνώσεις (νερό, θερ­μότητα, φως, ηλεκτρισμό, αέρα κλπ.). Π.χ. Μετά την εγχείρηση στο γόνατο κάνω καθημερινά φυσιοθεραπεία. Προσοχή: πολλοί γράφουν και λένε εσφαλμένα φυσικοθεραπεία αντί του σωστού φυσιοθερα­πεία.

• χιλιετία - χιλιετηρίδα: Χ ιλ ιετ ία : το χρονικό διάστημα χιλίων ετών. Π.χ. Αρχαιολογικά ευρήματα της πρώτης χιλιετίας π.Χ. /Διανύουμε τη δεύτερη χιλιετία. Χ ιλ ι ε τηρ ίδα: το τελευταίο έτος μιας χιλιετίας, η χιλιοστή επέτειος. Π.χ. 7Ό 1963 γιορτάστηκε η χιλιετηρίδα του Αγίου Όρους.

• ψηλή - ψιλή: Ψηλός: αυτό που έχει μεγάλο ύψος. Π.χ. ψηλή γυναί­κα. Ψιλός: 1. λεπτός. Π.χ. ψιλό σύρμα, ψιλή κλωστή, ψιλή φέτα. 2. (για ήχο) που έχει οξύ και διαπεραστικό τόνο. Π.χ. ψιλή φωνή. 3. (νο­μικός όρος) κυριότητα. Π.χ. ψιλή επικαρπία. Προσοχή: πολλοί αντί να χρησιμοποιήσουν τον σωστό νομικό όρο ψιλή κυριότητα, γρά­φουν και λένε εσφαλμένα υψηλή κυριότητα.

• ψιθυρίζω: 1. λέω κάτι με πολύ χαμηλή φωνή, έτσι που να το ακούσει μόνο όποιος Βρίσκεται πολύ κοντά μου. Π.χ. Της ψιθύρισε κάτι στ' αυτί. 2. (μεταφορικά) για κάτι που παράγει χαμηλό και ήρεμο ήχο. Π.χ. Το αεράκι ψιθυρίζει ένα τραγούδι. 3. (ως απρόσωπο) λέγεται, ακούγεται, φημολογείται. Π.χ. Ψιθυρίζεται ότι θα γίνουν πρόωρες εκλογές. Προσοχή: Πολλοί γράφουν εσφαλμένο ψυθιρίζω.

• ψυχικός, -ή, -ό - ψυχολογικός, -ή, -ό: Ψυχικός: αυτός που ανήκει ή σχετίζεται με την ψυχή, τη συνείδηση. Π.χ. ψυχικό σθένος, ψυχική στήριξη, ψυχικά φαινόμενα. Ψυχολογικός: αυτός που σχετίζεται με την επιστήμη της Ψυχολογίας. Π.χ. ψυχολογικός πόλεμος, ψυχο­λογική κατάσταση, ψυχολογικά προβλήματα.

• ως - σαν - για: Οι γραμματικές και τα λεξικά συστήνουν ότι με το ως αποδίδουμε ιδιότητα. Π.χ. Ο Πέτρος ως δήμαρχος έκαμε πολλά καλά στον τόπο του Ι τότε που ήταν δήμαρχος...)-αιτιολογική σχέση. Π.χ. ΠςάρρωστοςΙ επειδή είσαι άρρωστος) πρέπει ναμείνειςστο κρεβάτι. Το σαν υποδηλώνει παρομοίωση. Π.χ. πολέμησαν σαν λιοντάρια [. παρόμοια με τα λιοντάρια), τρέχει σαν τρελός [•. όπως ένας τρελός). Επίσης εξομοίωση. Π.χ. είναι φιλότιμοςσαν τον πατέρα του Ι όσο και ο πατέρας του). Με το για δηλώνεται αμφίβολη ιδιότητα Π.χ. Περνά για άνθρωπος- σκοπός. Π.χ. Τον σκύλο τον έχω για φύλακα- καταλ­ληλότητα. Π.χ. Η Χ κάνει για δασκάλα. Ωστόσο, καθημερινά διαπιστώ-

302

Συνηθισμένα Λάθη

νουμε ότι το σαν και το ως χρησιμοποιούνται συχνότατα εναλλάξ εκ­φράζοντας τόσο την παρομοίωση [π.χ. ο γαμπρόςτου τον μεταχειρί­ζεται ως[-. σαν) υπηρέτη) όσο και την ιδιότητα [ο Παύλος ως πολύτε­κνος [•. ο οποίος είναι πολύτεκνος) δικαιούται έκπτωση] αλλά και την αιτία [π.χ. ο Πέτρος σαν άρρωστος [•. επειδή είναι άρρωστος) είναι πο­λύ ιδιότροπος]. Άλλωστε, ποιος μπορεί να παρανοήσει όταν ακούσει τη μάνα του να λέει «παιδίμου, σε συμβουλεύω σα μάνα» και να νο­μίζει ότι δεν είναι η μάνα του παρά κάποια άλλη που την παριστάνει (και αντίστροφα); Ποιος μπορεί να μπερδευτεί όταν ακούει τον γιατρό να λέει «Εγώ, σαν γιατρός, έκανα το καθήκον μου» και να θεωρήσει ότι δεν είναι ο γιατρός παρά ένας τσαρλατάνος που τον υποδύεται; Κι ακόμη, ποιος φαντάστηκε ότι ο Οδυσσέας Ελύτης δεν ήταν ποιητής όταν τον άκουσε να αρχίζει τη δήλωση του για το Βραβείο Νόμπελ με τα λόγια: «Προσωπικό, σαν λυρικός ποιητής», Η άποψη μας είναι ότι μπορούμε να χρησιμοποιούμε το σαν και το ως κατά περίσταση. Για παράδειγμα, όταν θέλουμε να δώσουμε στο κείμενο μας ένα επίση­μο, λόγιο ύφος, μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αντί του σαντο ως σε μια παρομοίωση [μη λησμονούμε ότι το σαν κατάγεται από το ωσάν, το ως αν. και ότι το ωςήταν ό,τι είναι σήμερα το σαν. Π.χ. ανέ­στη ως λέων {•. σαν λιοντάρι)]. Πάντως, σε κάθε περίπτωση, το ουσια­στικό που εισάγεται με το ωςή το σαν, και δείχνει ιδιότητα, παρακο­λουθεί την πτώση του ουσιαστικού στο οποίο αναφέρεται. Π.χ. Οι ενέργειες της κυρίας Παπά ως διευθύντριας (όχι ως διευθύντρια) υπήρξαν εύστοχες. Επίσης, η χρήση του ως είναι περιττή όταν δεν πρόκειται για ιδιότητα με περιοριστική σημασία αλλά για κατάσταση. Π.χ. Η Ελλάδα ανακηρύχτηκε κράτος ανεξάρτητο (να είναι κράτος ανεξάρτητο). / Η Ελλάδα ως κράτος ανεξάρτητο (με την ιδιότητα του ανεξάρτητου κράτους) είναι μέλος του ΟΗΕ. Επίσης, το ως είναι πε­ριττό με τη σημασίο του για. Π.χ. Είχε σκοπό της ζωής του να πετύχει και να γίνει διάσημος. Ακόμη, το σαν και το ως είναι περιττά στις πα­ρακάτω εκφράσεις: τον θεωρώ τίμιο άνθρωπο ή ηλίθιο, τον χαρα­κτηρίζω τρελό, τον ανακηρύσσω ευεργέτη του έθνους, διατέλεσε υπουργός, υπηρέτησε καθηγητής/ έφεδρος ανθυπολοχαγός, μοιάζει ιδεώδης τόπος, η διαδικασία φαντάζει επώδυνη / χρονοβόρα, είχε αφετηρία του. είχε σκοπό / αποτέλεσμα / συνέπεια / προορισμό, πιά­στηκαν αιχμάλωτοι, κρατούνται αιχμάλωτοι / όμηροι, ανακηρύχτηκε ανεξάρτητο κράτος, αποδείχτηκε απατεώνας / ιδιοφυής. Προσοχή: ίο

303

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ομοιωμαιικό σσνόταν συνοδεύει αντωνυμία ή ουσιαστικό με άρθρο, συντάσσεται με αιτιατική. Π.χ. Είσαι σανκιεμένα. Ι Είναι μαύρος σαν χον κόρακα αλλά Είναι μαύρος σαν κόρακας.

304

ΤΡΙΤΟ ΜΕΡΟΣ

ΑΡΧΑΙΕΣ ΚΑΙ ΛΑΤΙΝΙΚΕ! ΛΕΞΕΙΣ ΚΑΙ ΕΚΦΡΑΣΕΙΣ ΠΟΥ ΕΠΙΒΙΩΣΑΝ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΑ ΜΑΣ

Αρχαίεδ λέξείδ και εκφράσεΐδ

Στον καθημερινό λόγο, προφορικό και γραπτό, χρησιμοποιούμε συχνά εκφράσεις που προέρχονται από την αρχαία ελληνική και την κοινή ελ­ληνιστική (τη γλώσσα της Αγίας Γραφής). Η χρήση τους χρωματίζει και ποικίλλει τον λόγο, ενώ η άγνοια της ορθής έκφρασης και της σημασίας τους δημιουργεί αμηχανία και μας εκθέτει. Παρακάτω παραθέτονται αλφαβητικά οι συνηθέστερες αρχαίες ελληνι­κές λέξεις και εκφράσεις, η μετάφραση τους και επιλεκτικά παραδείγ­ματα χρήσης τους.

αβρόχοις ποσί: (κυριολεκτικά) με στεγνά πόδια / (μεταφορικά) χωρίς κόπο, χωρίς ζημιά (ηθική ή υλική), χωρίς να διακινδυνεύσει τίπο­τε, ανώδυνα. Η έκφραση προέρχεται από την έξοδο των Εβραίων από την Αίγυπτο και τη θαυματουργική διάβαση της Ερυθράς θά­λασσας, χωρίς να βραχούν τα πόδια τους (ΈςΌδοςκεφ. ΙΔ) «Αι εξακόσιοι εκείνοι χιλιάδες αι την Ερυθράν θάλασσαν αβρόχοις ποσί διαπεράααι...». Η λέξη ποσι'είναι δοτική πληθυντικού του ουσια­στικού ο πους, του ποδός, που σημαίνει το πόδι. Η λέξη αβρόχοις είναι επίσης δοτική πληθυντικού του επιθέτου άΒροχος (από το στερητικό α + βροχή) και σημαίνει αυτός που δεν είναι βρεγμένος. Π.χ. Ξεπέρασε το πρόβλημα που προέκυψε αβρόχοις ποσί. /Αντι-παρήλθε τις παγίδες των αντιπάλων του αβρόχοις ποσί.

άγομαι και φέρομαι: δεν έχω δική μου βούληση, με κατευθύνουν οι άλλοι, παρασύρομαι, κάποιος με κάνει ό,τι θέλει, δεν έχω δική μου γνώμη, δική μου θέληση, είμαι έρμαιο στα χέρια κάποιου. Είναι από τις λίγες φράσεις που χρησιμοποιούμε σήμερα, όπου το ρήμα άγω παρουσιάζεται απλό και όχι σύνθετο. Π.χ. Οι απλοί

307

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

πολίτες σήμερα άγονται και φέρονται από τα ΜΜΕ. /Οι νέοι έχουν τις δικές τους απόψεις και δεν ανέχονται πια να άγονται και να φέ­ρονται από τους ενηλίκους.

άδυτον άδυτων: ολωσδιόλου απόκρυφο, μυστικό και απρόσιτο μέρος Η έκφραση αναφέρεται στο εσώτατο μέρος ναού, στο οποίο η εί­σοδος επιτρέπεται μόνο σε ιερείς ή μυημένους / (με επέκταση στον πληθυντικό) το εσώτοτο τμήμα χώρου, στο οποίο δεν επι­τρέπεται ή είναι δύσκολο να μπει κάποιος. Π.χ. Εισχώρησε στα άδυτα των μυστικών υπηρεσιών. Ι Τα άδυτα της ψυχής. / Το Βιβλίο αυτό αποτελεί απαραίτητη ανάγνωση για όλους όσους θέλουν να εντρυφήσουν στα «άδυτα των άδυτων» της σκέψης. /Μυηθείτε στα «άδυτα των άδυτων» της Πληροφορικής.

αγρός του κεραμέως: (μεταφορικό) ό.τι αγοράζεται με χρήματα που αποκτήθηκαν με άνομες ενέργειες ή συναλλαγές. Η φράση προ­έρχεται από το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, «συμβούλιον δε λαβό-ντες ηγόρασαν εξ αυτών τον αγρόν του κεραμέως εις ταφήν τοις ξένοις- διό εκλήθη ο αγρός εκείνος αγρός αίματος έως της σήμε­ρον» (27,7). Αναφέρεται στο χωράφι ενός κεραμοποιου. το οποίο αγόρασαν οι Εβραίοι αρχιερείς με τα τριάκοντα αργύρια που επέ­στρεψε ο Ιούδας όταν μετανόησε για την προδοσία του Ιησού. Έκτοτε, ο συγκεκριμένος αγρός ονομαζόταν «αγρός αίματος» (από το αίμα της προδοσίας του Ιησού) και προοριζόταν για την ταφή των ξένων.

αι γενεαί πάσαΐ: όλες οι γενιές των ανθρώπων (από τη γ' στάση του γνωστού εγκωμίου της Μεγάλης Παρασκευής) / κοσμοσυρροή. Π.χ. Αι γενεαί πάσαι έσπευσαν στο Ολυμπιακό Στάδιο για να δουν και να ακούσουν από κοντά τον μύθο που λέγεται Ρόλινγκ Στόουνς.

αιδήμων σιγή: ένοχη σιωπή. Π.χ. Και τώρα η κυβέρνηση τηρείαιδήμονα σιγήν γι αυτό το θέμα. / Το θέατρο του παράλογου συμπληρώνει η αιδήμων σιγή των πολιτικών δυνάμεων για τα φαινόμενα βίας που ενδημούν στα ελληνικά πανεπιστήμια.

αγαθόν το εξομολογείσθαΐ: είναι καλή η εξομολόγηση (Ψαλμός 91). αγαπάτε αλλήλους: να αγαπάτε ο ένας τον άλλο (προτροπή του Ιησού

στους μαθητές Του για ενότητα και αγάπη στον αποχαιρετιστήριο λόγο Του κατά τη διάρκεια του Μυστικού Δείπνου: «εντολήν και-νήν δίδωμι υμίν ίνα αγαπάτε αλλήλους, καθώς ηγάπησα υμάς ίνα και υμείς αγαπάτε αλλήλους» (Ιωάννη 13,34-35)). Π.χ. Αν θέλουμε

308

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

να επιβιώσουμε πρέπει να εφαρμόσουμε το «αγαπάτε αλλήλους» του Ιησού.

άγνωστοι αι Βουλαί του Υψίστου: άγνωστες οι σκέψεις του θεού. αγρόν ηγόρασε: (μεταφορικά) αδιαφόρησε, δεν ενδιαφέρθηκε. Η έκ­

φραση προέρχεται από τις παραβολές του Χριστού και αναφέρεται στα Ευαγγέλια του Λουκά (Κεφ. 14. 16) και του Ματθαίου (Κεφ. 22). Σε αυτά αναφέρεται πως «κάποιος άνθρωπος», [«Βασιλιάς» στο κατά Ματθαίον) παρέθεσε μεγαλοπρεπές δείπνο και έστειλε τους υπηρέτες του να καλέσουν κάποιους ανθρώπους για να με­τάσχουν σε αυτό. Όταν όμως οι υπηρέτες βρήκαν τα πρόσωπα, εκείνα πρόβαλαν διάφορα προσχήματα για να αποφύγουν, ειδικό­τερα δε ο πρώτος από αυτούς είπε. «Αγρόνηγόροσα και έχω ανά­γκην εξελθείν και ιδείν αυτόν» [•. Αγόρασα ένα κτήμα και πρέπει να πάω και να το δω). Π.χ. 7οι» μιλούσα και τον συμβούλευα, αλλά εκείνος «αγρόν ηγόρασε».

αιδώς, Αργείοι...: ντροπή, Αργείοι... Φράση με την οποία η θεά'Ηρα, έχοντας λάβει τη μορφή του κήρυκα Στέντορα. επέπληξε τους φο­βισμένους Αχαιούς που ανέχονταν τους Τρώες να τους νικούν και να απειλούν να κάψουν τα καράβια τους μετά την αποχώρηση του Αχιλλέα από τη μάχη [Ιλιάδα, Ε 787). Με τη φράση αυτή επιτιμούμε συνήθως κάποιες ομάδες ή σύνολα ανθρώπων, όταν η συμπερι­φορά ή η στάση τους δεν συνάδει με την ενδεδειγμένη ή την ανα­μενόμενη. Σπάνια μπορεί να χρησιμοποιηθεί και για ατομική επί­πληξη.

αιέν αριστεύειν: πάντοτε να αριστεύετε, να είστε πρώτοι. Η φράση προ­έρχεται από την Ιλιάδα (Ζ 208-209): «αιέν αριστεύει ν και υπεΐροχον έμμεναι άλλων, μηδέ γένος πατέρων αισχυνέμεν». πάντοτε να είσαι πρώτος και να υπερέχεις από τους άλλους και να μην ντροπιάζεις τη γενιά των προγόνων. Η ομηρική προτροπή αποτελεί έμβλημα του ΓΕΕΘΑ και του Σώματος Ελλήνων Προσκόπων.

αιχμή δόρατος: (μεταφορικό) το δυνατότερο σημείο / το ισχυρότερο ατού. Π.χ. Η λήψη αποτελεσματικών μέτρων για την πρόληψη των πυρκα­γιών αλλά και για την άμεση αντιμετώπιση τους αποτελεί την αιχμή του δόρατος της Πυροσβεστικής για τη νέα αντιπυρική περίοδο.

αιώνιοι μοναί: στην αιώνια ζωή (δηλαδή έχει αποβιώσει). Χρησιμο­ποιείται ιδιαίτερα στη φράση «απεδήμησεν (ή εξεδήμησεν) ειςτας αιωνίους μονάς».

309

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

άκρατος οίνος: ανέρωτο, ανόθευτο κρασί Οι αρχαίοιΈλληνες έπιναν το κρασί αναμειγνύοντας το με νερό, σε αναλογία συνήθως ένα προς τρία (ένα μέρος οίνου προς τρίο μέρη νερού). Η πόση κρασιού που δεν είχε αναμειχθεί με νερό [άκρατος οίνος] θεωρούνταν Βαρβαρότητα και συνηθιζόταν μόνο από αρρώστους ή κατά τη διάρκεια ταξιδιών ως τονωτικό. Επιτρεπόταν επίσης στην αρχή της πόσης και στα συμπόσια.

άκρον άωτον: αποκορύφωμα, ακρότατο σημείο. Π.χ. Αυτό είναι το άκρον άωτον της αχαριστίας.

άλας της γης: το αλάτι της γης. Από τη φράση «Σεις είσθε το άλας της γης» (Μοτθ. 5.13-14)/ (μεταφορικά) μοναδικός. Π.χ.Έχειτηνψευ-δαίσβηση ότι είναι το άλας της γης.

αλήστου μνήμης: αείμνηστος, αλησμόνητος. Π.χ. Ήταν αλήστου μνήμης εποχές!

άλλαι μεν βουλαί ανθρώπων, άλλα δε θεός κελεύει: άλλα τα σχέδια των ανθρώπων και άλλοι οι ορισμοί του θεού.

αλλήλων τα Βάρη βαστάζετε: να έχετε μεταξύ σας αλληλεγγύη, να Βοη­θάει ο ένας το άλλο. Από τη φράση «Αλλήλων τα Βάρη Βαστάζετε, και ούτως αναπληρώσατε τον νόμον του Χριστού» (Παύλου προς Γαλα­τάς 6.2).

άμ' έπος άμ' έργον: το είπε και το έκανε / εδώ και τώρα / ατάκα κι επί τόπου. Η έκφραση απαντά στον ομηρικό ύμνο προς τον Ερμή (στ. 1*6] «άμ' έπος τε και έργον εμήδετο». και πρέπει να ήταν σε πολύ συχνή χρήση αφού πέρασε και στους Ρωμαίους με την αντίστοιχη άίείυπ) (αεΙυπΊ. δηλαδή ειπωμένο γινωμένο. (Πρβλ. και Ηρόδοτος II1135 «άμα έπος τε και έργον εποίει». δηλαδή μόλις ξεστόμιζε τον λόγο, έκανε και το έργο.)

άμα τη εμφανίσει (τη εντολή, προσκλήσει κλπ.): με την εμφάνιση (εντο­λή, πρόσκληση) κλπ.

ανά τας ρύμας και τα αγυιάς: στα σοκάκια και στους δρόμους. αναθαλλόμενον: στην έκφραση «του έψαλε τον αναΒαλλόμενον», δη­

λαδή του έκανε παρατηρήσεις πολλή ώρα. Η λέξη αναβαλλόμενος προέρχεται από το μακροσκελές δοξαστικό των αποστίχων του εσπερινού της Μεγάλης Παρασκευής [ήχος πλάγιος του α'): «Σε τον αναΒαλλόμενον το φως ώσπερ ιμάτιον» [•. εσένα που φόρεσες το φως σαν ρούχο).

ανάγκα και θεοί πείθονται: στη δύναμη της ανάγκης κι αυτοί ακόμη οι

310

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

θεοί υποτάσσονται Π.χ. Ανάγκα και θεοί πείθονται, πόσω μάλλον οι εξαντλημένοι από τις ανελέητες ώρες εργασίας κοινοί θνητοί.

ανακρούω πρύμναν: (κυριολεκτικό) οπισθοχωρώ κωπηλατώντας ανάπο­δα / (μεταφορικά) υπαναχωρώ, κάνω στροφή. Π.χ. Ανέκρουσε πρύ­μναν η αλβανική κυβέρνηση και ζητά προσέγγιση με το Βελιγράδι.

αναξέω πληγάς: ξύνω πληγές, ξαναθυμίζω παλιά μίση. ανδρός χαρακτήρ εκ λόγου γνωρίζεται: ο χαρακτήρας ενός ανθρώπου

αποκαλύπτεται από τον τρόπο που μιλάει (Μενάνδρου, Απόσπα­σμα 66).

ανδρών επιφανών πάσα γη τάφος: των ενδόξων ανθρώπων κάθε μέ­ρος της γης είναι τάφος (φράση από τον Επιτάφιο του Περικλή, Θουκυδίδη II43.3).

ανέγνων, έγνων, κατέγνων: διάβασα, κατανόησα, καταδίκασα. Παροι­μιακή έκφραση από την απάντηση του Ιουλιανού του Παραβάτη σε επιστολή επισκόπων. Εξίσου παροιμιώδης και η ανταπάντηση που έλαΒε. ενδεχομένως από τον Μέγα Βασίλειο: «ανέγνως, αλλ' ουκ έγνως· ει γάρ έγνως, ουκ αν κατέγνως» [•. διάβασες αλλά δεν κατάλαβες: γιατί αν καταλάβαινες, δεν θα καταδίκαζες).

άνευ αιδούς: χωρίς ντροπή. Π.χ. Άνευ αιδούς είναι αδύνατη η ύπαρξη κοινωνίας και πολιτείας.

άνευ αποχρώντος λόγου: χωρίς σοβαρό λόγο. Π.χ. Τιμωρήθηκε άνευ αποχρώντος λόγου.

άνευ ετέρας προειδοποιήσεως: χωρίς άλλη προειδοποίηση. ανθ' ημών, Γουλιμής: φράση που είπε ο επιτυχημένος πρωθυπουργός

Χ Τρικούπης, όταν στις εκλογές της 16ης Απριλίου 1895 έχασε τη βουλευτική του έδρα στο Μεσολλόγι από έναν άσημο αντίπαλο του. Η φράση έμεινε έκτοτε χαρακτηριστική της απαξίωσης του άχρηστου, ανίκανου και νεόκοπου αντιπάλου.

αντίπαλον δέος: αντίπαλος, ανταγωνιστής / αντίπαλη παράταξη / ισορ­ροπία που προέρχεται από τον φόβο των δυο αντιπάλων. Η φράση απαντά στον Θουκυδίδη II111.2. Π.χ. Η σουηδική εταιρεία ρούχων και αξεσουάρ Η&Μ θεωρείται σε διεθνές επίπεδο το αντίπαλον δέος της ισπανικής ΖαΓα.

αντί πινακίου φακής: για ένα πιάτο φακή / (μεταφορικό) για ένα ασή­μαντο ποσό. Η φράση σντί'πινσκίοι/φσκ^ςαναφέρεταιστη βιβλική αφήγηση (Παλαιά Διαθήκη, Γένεσις 25) κατά την οποία ο Ιακώβ αγόρασε τα πρωτοτόκια από τον μεγαλύτερο αδελφό ίου Ησαύ

3Π

για ένα πιάτο φακή. Π.χ. Ξεπούλησε την πατρική του περιουσία αντί πινακίου φακής.

αντί του μάννα χολήν: αντί ευγνωμοσύνη του έδειξε αχαριστία. Η έκ­φραση, που λέγεται σε περίπτωση άκρας αχαριστίας κάποιου προς τον ευεργέτη του, προέρχεται από την ακολουθία της Με­γάλης Πέμπτης: «Λαόςμου. τι εποίησά σοι και τιμοι ανταπέδωκας, Αντί του μάννα χολήν. αντί του ύδατος όξος».

απ" άκρου εις άκρον: παντού. Π.χ. Το υλικό που συνέλεξε, οδοιπορώ­ντας απ' άκρου εις άκρον την Κύπρο, υπήρξε σπουδαίο.

άπαγε απ' εμού: μακριά από εμένα. Π.χ. Δηλώνω αναρμόδια γι αυτό· άπαγε απ' εμού τέτοιες αυθεντίες.

απευκταίον: αυτό που δεν εύχεσαι, το δυσάρεστο, η συμφορά. Π.χ. Από επιχειρησιακής πλευράς, η μηδενική λύση συνιστά ένα έντονα απευκταίο, αντιαναπτυξιακό ενδεχόμενο, με σοβαρές δυσμενείς επιπτώσεις.

απλούς ο μύθος της αλήθειας: ο λόγος της αλήθειας είναι απλός. απνευστί: χωρίς αναπνοή, μονορούφι. Π.χ. Υπάρχουν βιβλία που τα δια­

βάζω απνευστί. από θεού άρξασθε: (μεταφορικά) ας κάνουμε πρώτα την προσευχή

μας, ας αρχίσουμε την εργασία μας επικαλούμενοι τη Βοήθεια του θεού.

από καθέδρας: με ύφος αυθεντικό, δογματικό (λατινικά βχ οαΙπε-άΓα). Π.χ. Ομιλεί από καθέδρας (ομιλεί με ύφος που δεν επιδέχεται αντίρρηση).

από καρδίας: από την καρδιά μου. Π.χ. Σε συγχαίρω από καρδίας[θερ-μό συγχαρητήρια).

από καταβολής κόσμου: από την αρχή της δημιουργίας του κόσμου Π.χ. Από καταβολής κόσμου οι άνθρωποι γεννιούνται και πεθαί­νουν.

από κορυφής μέχρι ονύχων: από την κορυφή μέχρι τα νύχια. Π.χ. Η μουσική του συγκλόνιζε από κορυφής μέχρι ονύχων.

από κύλικος μέχρι χειλέων πολλά πέλει-. μέχρι να φτάσει το ποτήρι στα χείλη πολλά μπορεί να συμβούν. Αρχαιοελληνική παροιμία που εκφράζει τον αστάθμητο παράγοντα, το απροσδόκητο που μπορεί να συμβεί σε μια στιγμή.

από καιρού εις καιρόν: κάποτε, κατά διαστήματα. Π.χ. Επικοινωνώ μαζί του από καιρού εις καιρόν.

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

απολωλός πρόθατον: (κυριολεκτικά) χαμένο πρόβατο. Από την παρα­βολή του Χριστού για τον καλό ποιμένα (Πρβλ. Λουκά 15.6)/ (με­ταφορικό) παραστρατημένος, διεφθαρμένος.

από μηχανής θεός: απροσδόκητη βοήθεια από άνθρωπο ή κάποιο γε­γονός που μας βγάζει από μια ιδιαίτερα δύσκολη και αδιέξοδη κατάσταση δίνοντας λύση στο πρόβλημα. Η έκφραση προέρχεται από την αρχαία ελληνική τραγωδία και συγκεκριμένα από το θε­ατρικό χέχ\αο\ια με το οποίο οι τραγικοί ποιητές εμφάνιζαν στη σκηνή με τη Βοήθεια της «μηχανής», δηλαδή ενός ξύλινου γερα­νού, ένα θεό που έδινε λύση στην αδιέξοδη πλοκή του έργου. Η φράση πέρασε στα λατινικά ως άβυε βχ ηηαοηιηα και από εκεί σε όλες σχεδόν τις νεότερες ευρωπαϊκές γλώσσες. Π.χ. Οανασχημα-τισμός δεν είναι «ο από μηχανής θεός» για την κυβέρνηση. /Ως άλ­λος «από μηχανής θεός» ο ΊλιςΊβιτς ήρθε από τον πάγκο να λυτρώ­σει τηνΑΕΚ και να πετύχει, στο 90, το 3-2. σώζοντος την'Ενωση που έως εκείνο το σημείο είχε «κολλήσει» στο 2-2.

από τούδε και εις το εξής: από τώρα και ύστερα. Π.χ. Ελπίζω να συνε­τιστείς από τούδε και εις το εξής.

απορώ και εξίσταμαι: νιώθω άφατη έκπληξη, τα έχω εντελώς χαμένα. Π.χ. Δεν είναι δυνατόν να σου φέρθηκε έτσι! Απορώ και εξίσταμαι.

άρατε πύλας: ανοίξτε τις πόρτες. Από τον Ψαλμό 23 του Μεγάλου Σαβ­βάτου: «άρατε πύλας. οι άρχοντες υμών, και επάρθητε, πύλαι αιώ­νιοι, και εισελεύαεται ο βασιλεύς της δόξης».

άρτος και θεάματα: έκφραση που προέρχεται από τη λατινική ραπβπ\ βΙακ6Π5θ5. Στην παρακμασμένη ρωμαϊκή εποχή, ο αυτοκράτο­ρας προσέφερε στον λαό σιτάρι (ψωμί) και θεάματα στον ιππό­δρομο, με σκοπό να τον αποσπάσει από τα μεγαλύτερα προβλή­ματα της κοινωνίας. Σήμερα αυτή η έκφραση χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις πολιτικής εξαθλίωσης ενός λαού που αρκείται μόνο σε εφήμερες απολαύσεις.

αρχαί ωδίνων: αρχές δυσκολιών, καταστροφών (θουκ. XXII 12 και Ματθ. 2Α.Θ).

αρχή άνδρα δείκνυσΐ: η άσκηση της εξουσίας αποκαλύπτει τον χαρα­κτήρα και τις ικανότητες του ανθρώπου που την ασκεί. Το από­φθεγμα αποδίδεται σε έναν από τους σοφούς της αρχαίας Ελλά­δας, τον Πιπακό από τη Μυτιλήνη (640-569 π.Χ). Π.χ. Ο σημερινός πρωθυπουργός για πρώτη φορά καλείται να αποδείξει το «αρχή άν-

313

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

δρα δείκνυσι» εν μέσω μιας αναπάντεχης οικονομικής και κοινω­νικής κρίσης.

ασκός του Αιόλου: η φράοη απαντά στην Οδυσσεια[κ 1 -56). Οι σύντροφοι του Οδυσσέα άνοιξαν από περιέργεια ένα ασκί που είχε δώσει ο θε­ός των ανέμων Αίολος στον Οδυσσέα και αμέσως ξεχύθηκαν οι άνε­μοι και η θαλασσοταραχή που ακολούθησε προκάλεσε μεγάλες ζη­μιές στο καράβι και είχε ως αποτέλεσμα να χάσει τον προσανατολι­σμό του και να το φέρει στο νησί των Λαιστρυγόνων. Σήμερα ο όρος χρησιμοποιείται για πράξεις που έχουν ανεξέλεγκτες συνέπειες. Λέ­γεται τότε όπ αυτός που προέβη στην πράξη «άνοιξε τον ασκό του Αι­όλου» ή «άνοιξε τους ασκούς του Αιόλου». Η χρήση της έκφρασης στον πληθυντικό αριθμό θεωρείται από πολλούς λανθασμένη διότι ο'Ομηρος μιλά για έναν ασκό, όχι για πολλούς. Ωστόσο, στη σημερινή εποχή, πολλοί βρίσκουν πιο παραστατικό να χρησιμοποιούν τον πληθυντικό (πολλές φουρτούνες κοι προβλήματα στην μπερδεμένη σύγχρονη ζωή, πολλοί ασκοί!). Για τον λόγο αυτό πολλά έγκυρα λε­ξικά καταγράφουν τη φράση στον πληθυντικό. Π.χ. Η απόσχιση του Κοσσυφοπεδίου ενδέχεται να ανοίξει τον ασκό του Αιόλου και να αλ­λάξει εκ νέου την πολιτική γεωγραφία του πλανήτη.

αυθωρεί και παραχρήμα: αμέσως, πάραυτα, στη στιγμή. Π.χ. Η Ελλάδα αίρει το «ναι» στην ένταξη της Τουρκίας αν δεν σταματήσει αυθωρεί και παραχρήμα κάβε πρόκληση.

αυτός έφα: αυτός ο ίδιος το είπε. το υποστήριξε. Με αυτά τα λόγια επι­καλούνταν τη διδασκαλία του περίφημου σοφού Πυθαγόρα οι μα­θητές του. Η φράση, η οποία εκφράζει το αδιαμφισβήτητο κύρος, την αυθεντίο. λέγεται συνήθως ειρωνικά και επικριτικά για κεί­νους που -προκειμένου να προσδώσουν κύρος στα λεγόμενα τους- επικαλούνται άκριτα και δογματικά τους λόγους και τις κρί­σεις άλλων, που προβάλλονται ως αυθεντία. Π.χ. Ο Αθανάσιος Ψα­λίδας παρότρυνε τους άλλους να αντισταθούν στα πρότυπα της αυ­θεντίας και του «αυτός έφα».

αφέωνταί σοι αι αμαρτίαι σου: σε συγχωρώ για τα αμαρτήματα σου (Ματθ. 9, 2, Λουκ. 5. 20). Με την έκφραση αυτή ο Ιησούς, αφού θεράπευσε την ψυχή του παραλυτικού, θεράπευσε το σώμα του - ο απόστολος Παύλος εξηγεί ότι όλες οι ασθένειες οφείλονται στην αμαρτία. Η έκφραση αποτελεί ένδειξη μεγαλοθυμίας και συγχώρεσης.

316

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασι τι ποιούσΐ: συγχώρεσε τους, γιατί δεν ξέ­ρουν τι κάνουν. Η φράση αναφέρεται στο κατά Λουκά Ευαγγέλιο (23, 34). Με αυτά τα λόγιο ο Χριστός, την ώρα της Σταύρωσης, προσευχήθηκε για τους σταυρωτές Του. ζητώντας από τον θεό πατέρα Του να συγχωρήσει την ανθρώπινη κακία, που οφείλεται στην ανοησία και την άγνοια. Η φράση αναφέρεται είτε ως προ­σευχή, συνοψίζοντας το νόημα του Χριστιανισμού (την αγάπη και τη συγχώρεση), είτε ειρωνικά για αδαείς ή ανόητους, αλλά και μεταφορικά για να δείξει ανωτερότητα με την έννοια «άσ' τους. μη δίνεις σημασία». Π.χ. Οι δημοτικοί σύμβουλοι αποφάσισαν να μετατρέψουν σε χώρο στάθμευσης το μοναδικό πάρκο της πόλης! «Άφες αυτοίς, ου γαρ οίδασι τι ποιούσι»...

άφραστον θαύμα: ανείπωτο θαύμα. Η έκφραση προέρχεται από τον κα­νόνα του Μ. Σαββάτου (ειρμός, ωδή ζ) και αναφέρεται στην κάθο­δο του Ιησού στον Άδη για να αναστηθεί και να λυτρώσει τον άν­θρωπο από τον θάνατο και τη φθορά.

άχθος αρούρης: βάρος της γης / άχρηστος και τεμπέλης άνθρωπος που δεν προσφέρει τίποτε. Η φράση απαντά στην Μισδσ (Σ 104). όταν ο Αχιλλέας, μιλώντας με τη μητέρα του Θέτιδα, αναφέρει ότι αι­σθάνεται «άχθος αρούρης». έπειτα από μεγάλο διάστημα απρα­ξίας και αποχής από τη μάχη.

αχίλλειος πτέρνα: το αδύνατο σημείο. Σύμφωνα με τον μύθο. η θεά θέ-τις προσπάθησε να κάνει τον Αχιλλέα άτρωτο, βουτώντας τον στα νερά της Στύγας. Κρατώντας όμως το παιδί από τη φτέρνα, άφηοε τον ήρωα τρωτό σε αυτό το σημείο. Π.χ. «Αχίλλειος πτέρνα της Ευ­ρώπης» αποκαλεί την Ελλάδα η οικονομική εφημερίδα του Ντίσελ­ντορφ ΗθηάθδοΙθΗ και τη θεωρεί το φαβορί των υποψηφίων για κρατική χρεοκοπία στην Ευρωζώνη.

Βαίνω κατ" ευχήν: προχωρώ ευνοϊκά. Π.χ. Δόξα τω θεώ. όλα βαίνουν κατ'ευχήν.

Βαίνω κατά κρημνών: πάω κατά διαβόλου (Βλ. Πλάτωνα. Νόμοι944α). Βάπτισμα του πυρός: (μεταφορικά) πρώτη εμπειρία. Βαστάζω τον σταυρόν του μαρτυρίου: υποφέρω φοβερό βάσανα. Βίαιος διδάσκαλος ο πόλεμος: ο πόλεμος διδάσκει κάθε είδους Βιαιό­

τητα (Θουκυδίδη III82.2). Βίος αβίωτος: ζωή ανυπόφορη. Η φράση αποδίδεται στον Χίλωνα. έναν

από τους εφτά σοφούς της αρχαιότητας, και υποδηλώνει πως κά-

315

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ποιος δυσκολεύει τη ζωή κάποιου άλλου σε υπερβολικό βαθμό. Π.χ. Χώρισε από τον Βίαιο σύζυγο ο οποίος της είχε κάνει τον Βίο αΒίωτο.

Βίος ανεόρταστος μακρά οδός απανδόκευτος: ζωή χωρίς γιορτές, μα­κρύς δρόμος χωρίς πανδοχείο (Δημόκριτου, απόσπασμα 230).

Βους επί γλώσοη μέγας: λέγεται για κάποιον που κρατά από δωροδο­κία ή από ανώτερη βία το στόμα του κλειστό (Αισχύλου. Αγαμέ­μνων. 36)

Βρώμα και δυσωδία: για χαρακτηρισμό κάποιου φαύλου προσώπου ή ανήθικης κατάστασης. Από τη φράση «σκωλήκων Βρώμα και δυσωδία» [•. τροφή σκουληκιών και δυσοσμία) της νεκρώσιμης ακολουθίας.

γαία πυρί μειχθήτω: ας καταστραφούν όλα. ας έρθουν όλα τα πάνω κάτω. Η φράση αποδίδεται σε άγνωστο αρχαίο Έλληνα ποιητή. Π.χ. Εμείς να πετύχουμε τον στόχο μας και γαία πυρί μειχθήτω.

γαίαν έχοι ελαφράν: ας είναι ελαφρό το χώμα που τον σκεπάζει. γάμος άγαμος: ολέθριος γάμος/ (μεταφορικό) εναρμόνιση αταίριαστων

και αντιφατικών πραγμάτων (Πρβλ. Σοφοκλή, Οιδίπους Τύραννος 1.214).

γέεννα του πυρός: κόλαση (Ματθ. 5. 22). Π.χ. Τέτοιος που ήταν. πήγε κατευθείαν στη «γέεννον του πυρός».

γελά ο μωρός καν τι μη γελοίον Π: ο ανόητος γελάει κι ας μην υπάρχει τίποτε το αστείο.

γενεαί δεκατέσσαρες: (μεταφορικά) «τον πέρασε γενιές δεκατέσσερις» (: του έβρισε όλο του το σόι). Η έκφραση προέρχεται από τη γενε­αλογία του Χριστού (Ματθ. 1.17).

γένοιτο: μακάρι να γίνει, είθε να επαληθευτεί. γερανοί του ΙΒύκου: (μεταφορικά) απροσδόκητη αποκάλυψη του ενό­

χου. Γύρω στο 550 π.Χ. ληστές επιτέθηκαν και τραυμάτισαν θα­νάσιμα τον ηοιητή'Ιβυκο. Τη στιγμή εκείνη πέρασαν από πάνω του ένα κοπάδι γερανοί (πουλιά) και τους παρακάλεσε να εκδικηθούν τον θάνατο του. Λίγο αργότερα σ' ένα ανοικτό θέατρο της Κορίν­θου εμφανίστηκαν κατά την παράσταση οι γερανοί και ένας θεα­τής ακούστηκε να λέει πανικόβλητος «οι γερανοί του ΙΒύκου, οι εκδικητές».Έτοί. οι θεατές κατάλαβαν ότι αυτός ήταν ο ένοχος.

γη και ύδωρ: υποχώρησαν εντελώς, τα έδωσαν όλα για να γλιτώσουν. «Γη και ύδωρ»: σύμβολα υποταγής/ πλήρης υποχώρηση (Ηρο-

316

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

δότου V17-18. VI1133). Π.χ. Έδωσαν γην και ύδωρ για να εξασφα­λίσουν μια θέση στο Δημόσιο.

γη της Επαγγελίας: λέγεται για τόπο εύφορο και ευτυχισμένο. γη(ς) Μαδιάμ έκφραση για μεγάλες υλικές καταστροφές. Προέρχεται

από τη Βιβλική ιστορία καταστροφής που επέφεραν οι Ισραηλίτες στη χώρα των Μαδιανιτών κατ" εντολή του Μωυσή (Έξοδος 18.1, Κριταί 6-7). Π.χ. Όρμησε μέσα και τα έκανε γης Μαδιάμ.

γηράσκω δ'αεί πολλά διαδασκόμενος: γερνάω και πάντα μαθαίνω πολλά (Σόλωνας).

γλώσσα λανθάνουσα (τ' αληθή λέγει): η απρόσεκτη γλώσσα λέει την αλήθεια. Λέγεται όταν από απροσεξία πούμε κάτι που δεν έπρεπε.

γνώθι σαυτόν: γνώρισε τον εαυτό σου. Περίφημη φράση γραμμένη στο μαντείο των Δελφών. Αποδίδεται στον Χείλωνα τον Λακεδαιμόνιο. Π.χ. Έχει το γνώθι σαυτόν [•. έχει επίγνωση του εαυτού του, των ικανοτήτων του).

Γόρδιος δεσμός: δύσκολο, άλυτο πρόβλημα. Η έκφραση προέρχεται από τον τρόπο με τον οποίο ο Μέγας Αλέξανδρος, όταν έφτασε στην πρωτεύουσα της Φρυγίας, το Γόρδιον (άνοιξη του 333 π.Χ.), έλυσε έναν πολύπλοκο κόμπο. Σύμφωνα με την παράδοση, ό­ποιος έλυνε αυτό τον κόμπο θα γινόταν κύριος όλης της Ασίας. 0 Αλέξανδρος, χωρίς αμφιταλαντεύσεις, σήκωσε το ξίφος του και το κατέβασε με δύναμη, επιλύοντας με αυτό τον τρόπο το πρόβλημα και δείχνοντας έτσι την αποφασιστικότητα του να κυριεύσει την Ασία (Αρριανού 11,3). Π.χ. Γόρδιος δεσμός η νομοθεσία για χη Βελ­τίωση των επιβατικών λιμένων.

Γραμματείς και Φαρισαίοι υποκριταί: μομφή για ανθρώπους ανειλι­κρινείς και υποκριτές (Λουκά 11.44).

γυναιξί κόσμον η σιγή φέρει: η σιωπή είναι στολίδι για τις γυναίκες (Σοφοκλή, Αίας293}.

δαμόκλειος σπάθη: Στην αυλή του τυράννου των Συρακουσών Διονυ­σίου ζούσε κάποτε ένας ελεεινός κόλακας, ο Δαμοκλής, που θαύ­μαζε και ζήλευε τα πλούτη και τη δόξα του Διονυσίου. 0 Διονύσιος του πρότεινε να τον αντικαταστήσει για λίγο καιρό και ο Δαμοκλής δέχτηκε ευχαρίστως. Ένα βράδυ, καθώς ο Δαμοκλής ήταν καθι­σμένος στον θρόνο του Διονυσίου, σήκωσε τυχαία το βλέμμα του προς την οροφή και τότε είδε ξαφνικά ένα σπαθί, δεμένο μόνο από λίγες τρίχες αλόγου, να αιωρείται ακριβώς πάνω από το κεφάλι

317

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

του! Έτσι. ο Δαμοκλής συνειδητοποίησε πως το κεφάλι των αρχό­ντων ποτέ δεν στέκει και τόσο καλά στους ώμους τους εάν αποζη­τούν μόνο την καλοπέραση. Η φράση «δαμόκλειος σπάθη»σημαί-νει έκτοτε τον συνεχή, φοβερό και διαρκή κίνδυνο που μας απει­λεί. Π.χ. Η καταδικαστική απόφαση για τον κατηγορούμενο αιωρείται ως δαμόκλειος σπάθη πάνω από το κεφάλι του.

δει δε χρημάτων.· υπάρχει ανάγκη χρημάτων, χρειάζονται χρήματα (Δημοσθένη. Α' Ολυνθιακός 20).

δεινόν προς κέντρα λακτίζειν: (μεταφορικά) ματαιοπονείς, η επίθεση σου εναντίον μου αποβαίνει εις βάρος σου.

δέοντα: τα πρέποντα, τα σέβη μου. Π.χ. Διαβίβασε του τα δέοντα. δεύρο έξω: 6γες έξω. παρουσιάσου (Ιω. 11.43 «Λάζαρε, δεύρο έξω»). δεύτε λάβετε φως: ελάτε να πάρετε φως. Από αναστάσιμο τροπάριο σε

ήχο πλάγιο α'. Χρησιμοποιείται κυριολεκτικά και μεταφορικά. δήλιον πρόβλημα: πολύ δύσκολο πρόβλημα. Το δήλιον πρόβλημα, δη­

λαδή η προσπάθεια κατασκευής κύβου Β με όγκο διπλάσιο ενός υπάρχοντος κύβου Α, απασχόλησε τους μαθηματικούς από την αρχαιότητα μέχρι και τον 19ο αιώνα και τελικά κατατάχθηκε στα άλυτα προβλήματα μαζί με το πρόβλημα του τετραγωνισμού του κύκλου και το πρόβλημα της τριχοτόμησης της γωνίας. Το πρό­βλημα έγινε πανελλήνια γνωστό, όταν το μαντείο του Δήλιου Απόλ­λωνα χρησμοδότησε την απαλλαγή του νησιού από τον λοιμό που το μάστιζε εάν διπλασίαζαν τον κυβικό Βωμό του Απόλλωνα.

Δήλιος κολυμβητής: επιδέξιος, άριστος κολυμβητής/ (μεταφορικά) ευ­φυής. Η έκφραση προέρχεται από το γεγονός ότι οι κάτοικοι της Δήλου ήταν εξαιρετικοί κολυμβητές.

διαρρηγνύω τα ιμάτια: σκίζω τα ρούχα / (μεταφορικά) διαμαρτύρομαι εντονότατα ότι είμαι αθώος (Ματθ. 26.65).

διαρρήδην: ρητά, κατηγορηματικά, απερίφραστα. διέΒην τον ΡουΒίκωνα: πέρασα τον Ρουβίκωνα / (μεταφορικά) πήρα

μια τελεσίδικη, αμετάκλητη και συνάμα ριψοκίνδυνη απόφαση. Η φράση αποδίδεται στον Ιούλιο Καίσαρα, ο οποίος στις 17 Δεκεμ­βρίου του 50 π.Χ. πέρασε με τον στρατό του του ΡουΒίκωνα. τον ποταμό που αποτελούσε το όριο μεταξύ της Ιταλίας και εντεύθεν των Άλπεων Γαλατίας, βαδίζοντας εναντίον της Ρώμης (ο Ρουβί-κωνας είναι το αρχαίο όνομα του σημερινού ποταμού της Ιταλίας Φιουμιτσίνο ή Ούζο. κοντά στη σημερινή Μπολόνια).

318

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

διεμερίσαντο τα ιμάτια: έκαναν τη μοιρασιά μεταξύ τους, τα σκόρπισαν όλα (Λουκά 23. 34.)

δίκαιον της πυγμής: δίκαιο του ισχυρότερου. Π.χ. Η κάθε εξουσία συ­νήθως εφαρμόζει το δίκαιον της πυγμής.

δίκην Ποντίου Πιλάτου: ακολουθώντας την τακτική του Ποντίου Πιλά­του. Π.χ. Ο διευθυντής απάντησε δίκην Ποντίου Πιλάτου ότι δεν ήξερε δήθεν τίποτε για την αναφορά εναντίον μας.

δις παίδες οι γέροντες: δυο φορές παιδιά οι γέροι (Πλάτωνα, ΝόμοιΙΜ Α). δόξα τω θεώ: δόξα στον θεό. δόσις ολίγη τε φίλη τε: προσφορά μικρή αλλά εγκάρδια (Ομήρου Οδύσ­

σεια ζ 208). δούναι και λαβείν: δοσοληψίες. Π.χ. Το φαινόμενο του δούναι καιλοθείν

ισχύει πάντοτε στις σχέσεις κρατών και συμφωνιών. ΔούρειοςΊππος: (κυριολεκτικά) ξύλινο άλογο/ (μεταφορικά) επικίνδυ­

νη προσφορά. 0 ΔούρειοςΊππος ήταν το ξύλινο άλογο με το οποίο παραπλάνησαν οι Αχαιοί τους Τρώες και κατέλαβαν την Τροία (Οδύσσεια λ 529).

δρακόντεια μέτρα: αυστηρό μέτρα, σκληρό μέτρα. Η φράση προέρχεται από τον αρχαίο Αθηναίο νομοθέτη Δράκοντα, γνωστό για τους αυ­στηρούς και σκληρούς νόμους που επέβαλε τον 7ο π.Χ. αιώνα. Π.χ. Η αστυνομία πήρε δρακόντεια μέτρα για να αποτρέψει Βίαια επεισόδια στο κέντρο της πόλης.

δράξασθε παιδείας: εκμεταλλευτείτε κάθε ευκαιρία για μόρφωση (Ψαλμός 2.12).

δράττομαι της ευκαιρίας: βρίσκω την ευκαιρία. Π.χ. Δράττομαι :ης ευ­καιρίας να απευθύνω θερμά συγχαρητήρια.

δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεταΐ: (κυριολεκτικά) όταν πέσει η βε­λανιδιά, όλοι τρέχουν να μαζέψουν ξύλα / (μεταφορικά) όταν κά­ποιος ισχυρός (πρόσωπο ή θεσμός) χάσει τη δύναμη του, τότε όλοι προσπαθούν να επωφεληθούν, να κερδίσουν κάτι καλό από την εξασθένιση του.

διυλίζοντες τον κώνωπα, την δε κάμηλον καταπίνοντες: (κυριολεκτι­κά) κομματιάζουν το κουνούπι και καταπίνουν την καμήλα / (με­ταφορικά) για άνθρωπο που επιμένει και επικρίνει τα ασήμαντα σφάλματα, ενώ παραβλέπει άλλα πολύ πιο σοβαρότερα, όταν πρό­κειται για τον εαυτό του (Ματθ. 23.24).

δυσμαί του Βίου: το τέλος της ζωής του, τα στερνό.

319

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

δυστυχώς επτωχεύσαμεν: φράση που είπε ο Χαρίλαος Τρικούπης (1832-1896) στη Βουλή παραδεχόμενος την αδυναμία του κρά­τους να αντεπεξέλθει στις υποχρεώσεις του εξαιτίας των εκτετα­μένων δαπανών για δημόσια έργα.

δωρεάν ελάβατε, δωρεάν βάτε: δωρεάν πήρατε, δωρεάν δώστε (Ματθ. 10.8).

δώρον άδωρον: (μεταφορικά) προσφορά χωρίς καμία αξία ή και επι­ζήμια (Σοφοκλή, Αίας, 665) Π.χ. Δώρον άδωρον οι αυξήσεις των συντάξεων.

εάλω η πόλις: κυριεύθηκε η πόλη, έπεσε η πόλη / (σπάνια μεταφορικά) για κάτι που χάθηκε άδοξα. Η απελπισμένη κραυγή που οντήχησε στην Κωνσταντινούπολη, όταν οι ορδές του Μωάμεθ Β' ξεχύθη­καν μέσα στην πόλη την αποφράδα ημέρα της 29ης Μαΐου 1453.

εάν το άλας μωρανθή: ον το αλάτι υγρανθεί / (μεταφορικά) αν λείψουν οι λίγοι και οι εκλεκτοί (Ματθ. 5.13).

εγέρθητι / πληθ. εγέρθητε: σήκω / σηκωθείτε. εδέησε: έγινε δυνατό. Π.χ. Εδέησε να στείλουν επιτέλους έναν αρμόδιο

να εξετάσει την κατάσταση. ει δυνατόν: αν είναι δυνατόν. Π.χ. Παρακαλώ να απαντήσετε, ει δυνατόν,

αύριο. είθισται: συνηθίζεται. Π.χ. Είθισται το Πάσχα να Βάφουμε κόκκινα αυγά. εική και ως έτυχεν: στην τύχη, όπως όπως. στα κουτουρού, στα τυφλά.

Π.χ. Έβαλε τα έγγραφα εική και ως έτυχε και τώρα δεν τα Βρίσκει. είπα και ελάλησα, αμαρτίον ουκ έχω: είπα ό,τι ήταν να πω και ξεκα­

θάρισα τη θέση μου / προειδοποίησα για τη στάση μου. τώρα δεν έχω καμιά ευθύνη για ό,τι έγινε ή θα γίνει (Πρβλ. Ιω. 15. 22).

ειρήνη υμίν: ειρήνη σ' εσάς / (μεταφορικά) ηρεμήστε, συμφιλιωθείτε. Παρότρυνση σε ανθρώπους που φιλονικούν μεταξύ τους (Πρβλ Ιω. 20 21 και 27).

ειρήσθω εν παρόδω: ας ειπωθεί παρενθεντικά, παρεμπιπτόντως [πά­ροδος, δευτερεύων δρόμος). Π.χ. Κύριοι, το συγκεκριμένο κτίριο -το οποίο ειρήσθω εν παρόδω είναι το υψηλότερο της πόλης μας-κινδυνεύει να καταρρεύσει.

εισάκουσαν με, Κύριε: Κύριε, άκουσε την προσευχή μου (Ψαλμός 16.1). εις οιωνός άριστος- αμύνεσθαι περί πάτρης: ένας είναι ο καλύτερος οι­

ωνός· να υπερασπιζόμαστε την πατρίδα. Τη φράση είπε οΈκτορας στον Πολυδάμαντα (Πρβλ Ομήρου. Μισδα Μ 243).

320

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

εκάς οι βέβηλοι: μακριά οι μολυσμένοι. έκαστος εφ' ω ετάχθη: ο καθένας εκεί όπου παρατάχθηκε / (μεταφο­

ρικά) ο καθένας πρέπει να κάνει αυτό που ανέλαβε (ή αυτό που έχει χρέος να κάνει).

εκατόμβη: θυσία στους θεούς από 100 Βόδια ή ταύρους / (μεταφορικά) τεράστια θυσία με πολλά θύματα. Π.χ. Εκατόμβη θυμάτων από ανάφλεξη βυτιοφόρου.

εκτός απρόοπτου: αν δεν συμβεί κάτι απρόοπτο και απρόβλεπτο. Π.χ. θα έρθω οπωσδήποτε, εκτός απρόοπτου.

εκτός εαυτού: υπερβολικά οργισμένος, εκτός ελέγχου. Π.χ. Με αυτά που άκουσα έχω βγει εκτός εαυτού.

εκτός νυμφώνος: έξω από τον νυφικό κοιτώνα / (μεταφορικά) αφήνω κάποιον εκτός, εξαιρώ από μοιρασιά. Π.χ. Το κόμμα τους άφησε εκτός νυμφώνος.

εκών άκων: θέλοντας και μη. Π.χ. Αναγκάστηκε εκών άκων να υπογράψει ελαφρά τη καρδία: (μεταφορικά) επιπόλαια, αστόχαστα. Π.χ. Πήρε αυτή

την απόφαση «ελαφρά τη καρδία». ελευθερίων ηθών: χωρίς ηθικούς φραγμούς. Π χ. Ήταν μια γυναίκα

ελευθερίων ηθών. Έλληνες αεί παίδες: οι Έλληνες είναι πάντα παιδιά. Περίφημη φράση

που είπε Αιγύπτιος ιερέας στον Σόλωνα για να τονίσει την αιώνια νεότητα του ελληνικού πνεύματος (Πρβλ. Πλάτωνα, Τίμαιος, 226). Η φράση χρησιμοποιείται συχνά σήμερο ειρωνικά για τους συγ-χρονους'Ελληνες, καθώς τους χαρακτηρίζει ευκολόπιστους και επιπόλαιους σαν τα παιδιά.

εμμέσως πλην σαφώς: έμμεσα αλλά με σαφήνεια. Π.χ. Εμμέσως πλην σαφώς μου πρότεινε να συνεργαστούμε.

εν οίδα ότι ουδέν οίδα: ένα ξέρω ότι δεν ξέρω τίποτε (Σωκράτης), δη­λαδή η ειλικρινής παραδοχή της άγνοιας μετατρέπεται σε αφετη­ρία της αληθινής γνώσης.

εν τη ρύμη του λόγου: στη ροή του λόγου [ρύμη. ροή. φορά. ορμή). Π.χ. Πολλές φορές οι άνθρωποι εν τη ρύμη του λόγου τους λένε πράγ­ματα που λογικά δεν έπρεπε να πουν.

ενώπιος ενωπίω: πρόσωπο με πρόσωπο (Πρβλ. Εξοδος33.\ 1). Π.χ. Οι δύο πρωθυπουργοί συναντήθηκαν ενώπιος ενωπίω.

ένδον σκάπτε, ένδον Βλέπε: εξέταζε βαθιά τον εαυτό σου, να είσαι βα­θυστόχαστος, μην είσαι ρηχός και επιπόλαιος (Μάρκου Αυρήλιου,

321

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

Εις εαυτόν 7.59). Π.χ. Το γνωστό «ένδον σκάπτε, ένδον Βλέπε» δη­μιουργεί ιερό ρίγος στις ανύστοχτες καρδιές και δυνατές συνειδή­σεις.

ενθάδαι κείται: εδώ είναι θαμμένος. ένθεν και ένθεν: από εδώ και από εκεί. Π.χ. Ξεκίνησαν λοιπόν να με­

λετούν κοινό έργα σε όλο το μήκος του ποταμού, ένθεν και ένθεν των συνόρων τους.

ένθεν κακείθεν: από εδώ και από εκεί Π.χ. Οι μεγάλοι κατασκευαστές ένθεν κακείθεν του Ατλαντικού προχωρούν σε στρατηγικές συνερ­γασίες.

ενός κακού (δοθέντος ή γενομένου] μυρία έπονται: το ένα κακό ακο­λουθούν μύρια άλλα.

εντός εκτός και επί τα αυτά μέρη: μέσα, έξω και στα ίδια μέρη. Με τη φράση αυτή απαντάμε καμιά φορά αστειευόμενοι στο ερώτημα «πού γυρνάμε ή πού βρισκόμαστε».

εξαιρέσει: με εξαίρεση Π.χ. Την τελευταία τριακονταετία, εξαιρέσει της σύντομης επικράτησης των Δημοκρατικών Τζίμι Κάρτερ και Μπιλ Κλίντον, στην προεδρία τωνΗΠΑ εκλέγονταν Ρεπουμπλικάνοι.

εξεμέτρησε το ζην: πέθανε, τελείωσε η ζωή του. έξεστιν Κλαζομενίοις ασχημονείν: επιτρέπεται στους Κλαζομενίους να

φέρονται με απρέπεια. Τη φράση είπαν οι έφοροι της Σπάρτης για τους Κλαζομένιους (κατοίκους των Κλαζομενών, πόλης της αρ­χαίος Ιωνίας), όταν οι αντιπρόσωποι τους λέρωσαν τους θρόνους τους στη γερουσία με καηνιά (Αιλιανού, Ποικίλοι Ιστορίαι, 2.15). Η φράση χρησιμοποιείται υποτιμητικά για όσους συμπεριφέρονται με απρέπεια και δηλώνει ότι η απρέπεια είναι δικό τους γνώρι­σμα.

έξις δευτέρα φύσις: η συνήθεια γίνεται δεύτερη φύση. Π.χ. Μου έχει γί­νει σχεδόν καθημερινή συνήθεια, δηλαδή μια έξις δευτέρα φύσις, να πίνω διπλό καφέ το πρωί.

έξω φρενών: πάρα πολύ θυμωμένος. Π.χ. Έγινε έξω φρενών με τα δη­μοσιεύματα των εφημερίδων.

έξωθεν: από έξω (αντίθετο έσωθεν: από μέσα προς τα έξω, από το εσωτερικό). Π.χ. Έχει την έξωθεν καλή μαρτυρία.

εξώλης και προώλης: φαύλος, ανήθικος, διεστραμμένος. Π.χ Είναι εξώλης και προώλης άτομο. Οι λέξεις αποτελούν επίθετα που προ­έρχονται από τις προθέσεις εξ και προ καθώς και από θέμα του

322

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

ρήματος όλλυμι [•. καταστρέφω, αφανίζω, διαφθείρω). Η σημερινή σημασία της φράσης και η χρήση της για τον χαρακτηρισμό κυ­ρίως γυναικών έχει την αφετηρία της στη μεσαιωνική εποχή και στο έθιμο της διαπόμπευσης των μοιχαλίδων ή γυναικών ελευ­θερίων ηθών. Έτσι, οι λέξεις εξώλης και προώλης-συνδέθηκαν με την απώλεια και απέκτησαν άλλο πεδίο αναφοράς.

έηεα ητερόεντα: φτερωτά λόγια, λόγια του αέρα. Ομηρική έκφραση βα­σισμένη στην αντίληψη ότι τα λόγια, άμα φύγουν από το στόμα, τα παίρνει ο αέρας, πετούν και χάνονται (Μισδσ, Α 201). Π.χ. Δεν ακούω υποσχέσεις, θέλω έργα. γιατί τα λόγια είναι «έπεα ητερόε­ντα».

επιμενίδειος ύπνος: ύπνος πολύωρος, Βαθύς και μακάριος. Η φράση προέρχεται από την παράδοση ότι ο αρχαίος σοφός, προφήτης και μάντης Επιμενίδης από την Κρήτη κοιμήθηκε 57 χρόνια! (Πρβλ Πλουτάρχου. Γολων 12). Π.χ. Ο επιμενίδειος ύπνος της διεθνούς πνευματικής, πολιτικής και στρατιωτικής ηγεσίας και τα Βαθύτερα αίτια του Β" Παγκόσμιου Πολέμου.

ερήμην: χωρίς να είναι παρών. Π.χ. Καταδικάστηκε ερήμην σε φυλάκιση τριών ετών.

ερρέτω: πήγαινε στον διάβολο, ας πάει κατά διαόλου, κομμάτια να γίνει. Η φράση έμεινε παροιμιώδης από το ποίημα του σατιρικού ποιητή Αρχίλοχου [7ος αι. η.Χ.), Η πεταμένη ασπίδα. Την αψεγάδιαστη ασπίδαμου, που άθελα πλάι σ'ένα θάμνο πέταξα, /κάποιοςεχθρός Σάιος τη χαίρεται, ναι. / Γλίτωσα εγώ τη ζωή μου; / Για ασπίδα λοι­πόν δε με νιάζει. /Ας πάει στα κομμάτια, θα αποκτήσω άλλη καλύ­τερη Ι: ερρέτω, εξ αύτης κτήσομαι ου κακίω).

έρως ανίκατε μάχαν: έρωτα ανίκητε στη μάχη (Σοφοκλή. Αντιγόνη, στ. 781).

εσαεί: παντοτινά. Π.χ. Δεν θα ενισχύουμε τις προβληματικές τράπεζες εσαεί.

έστι δίκης οφθαλμός ος τα πανθ' ορά: υπάρχει το μάτι της δικαιοσύνης που Βλέπει τα πάντα, τίποτε δεν μένει ατιμώρητο.

έτερον εκάτερον: άλλο το ένα άλλο το άλλο. Π.χ. ΟΧ είναι καλός επαγ­γελματίας, αλλά πολύ επιπόλαιος στην προσωπική του ζωή. Έτερον εκάτερον.

έτερον ήμισυ: ο σύζυγος ή η σύζυγος. Π.χ. Δύσκολο να Βρει κάποιος το ιδανικό έτερον ήμισυ στη ζωή του.

323

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

έτερος Καππαδόκης: άλλος Καηπσδόκης/ [μεταφορικό) κι άλλος ομοϊ­δεάτης που έρχεται γιο υποστήριξη. Η έκφραοη αναφέρεται πολύ συχνά για να δηλώσει, υποτιμητικά κατά κανόνα, την παρουσία ή την απρόσμενη άφιξη άλλου προσώπου.

ευαγές ίδρυμα: φιλανθρωπικό ίδρυμα. Π.χ. Στην κρατική μέριμνα έχει προστεθεί και το ευαγές ίδρυμα Χ.

ευήκοον ους: αυτί που ακούει με ευνοϊκή διάθεση. Π.χ. Εμείς είμαστε έτοιμοι να αναλάβουμε ευθύνες και τείνουμε ευήκοον ους, αρκεί να αλλάξετε τρόπο σκέψης.

ευθύς εξ αρχής: αμέσως από την αρχή. Π.χ. Του ξεκαθάρισα ευθύς εξ αρχής ότι δεν κάνω χάρες.

ευκταίον: ευχής έργο. Π.χ. Πιθανόν και ευκταίον να υπάρξει λύση μέχρι την 1η Μαΐου.

εύρηκα, εύρηκα! το Βρήκα, το βρήκα! Φράση του Αρχιμήδη όταν ανα­κάλυψε τον νόμο της άνωσης.

έχουσι γνώσιν οι φύλακες: οι φρουροί γνωρίζουν / (μεταφορικά) έχω πάρει όλα τα απαραίτητα μέτρα ή όλες τις επιβαλλόμενες προφυ­λάξεις. Π.χ. Μην ανησυχείς. Έχουσι γνώσιν οι φύλακες.

έως της συντελείας του αιώνος: αιώνια (Πρβλ. Ματθ. 28.20). ζητείτε και ευρήσετε: να ζητάτε κάτι με υπομονή και θα το βρείτε (Λου­

κά 11.9. και Ματθ. 7. 7). ζωή χαρισάμενη: η φράση προέρχεται από το αναστάσιμο τροπάριο

«Χριστός ανέστη εκ νεκρών θανάτω θάνατον πατήσας και τοις εν τοις μνήμασι ζωήν χαρισάμενος» Π.χ. Περνάει ζωή χαρισάμενη.

ζώον πολιτικόν: χαρακτηρισμός του Αριστοτέλη για τον άνθρωπο [Πο-λιτικά 12533 3).

η σιωπή χρυσός (εστί): η σιωπή είναι χρυσάφι. η αλήθεια πικρά: η αλήθεια είναι πικρή. η αρχή (εστί) το ήμισυ του παντός: η αρχή αποτελεί το μισό κάθε ενέρ­

γειας ή προσπάθειας (Πλάτωνα, Νόμοι VI. 753θ. και Αριστοτέλη, Ηθικά Νικομάχεια 109813 7.)

η γλώσσα σου ηροτρέχει της διανοίας: μιλάς χωρίς πρώτα να σκέφτεσαι. η εσχάτη πλάνη χείρωντης πρώτης (έσται) και η τελευταία πλάνη θα

είναι χειρότερη από την πρώτη. Η φράση λέγεται για κάποια ενέρ­γεια που πρόκειται να γίνει και υπάρχει φόβος μήπως αποδειχτεί ακόμα περισσότερο πλανερή και επιζήμια σε μεγαλύτερο Βαθμό από κάποια σχετική προγενέστερη (Ματθ. ΚΖ. 4.)

324

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

η πίσπς σου σέσωκέ σε: η πίστη σου σε έχει σώσει (Λουκά 17.19 και Μαιθ. 9.22). Φράση του Ιησού Χριστού στη γυνοίκα που αιμορρα­γούσε και θεραπεύτηκε αγγίζοντας το ρούχο Του.

ή τον ή επί τας: ή να την φέρεις νικητής ή να σε φέρουν πάνω της νεκρό / (μεταφορικά) πρέπει να αγωνιστούμε μέχρι τέλους. Τη φράση έλεγαν οι Σπαρτιάτισσες μητέρες στα παιδιά τους όταν τους έδιναν την ασπίδα φεύγοντας για τον πόλεμο (Πλουτάρχου. Λακωνικά Αποφθέγματα] 60).

ηλίου φαεινότερον: πασιφανές, πάρα πολύ φανερό. Π.χ. Είναι ηλίου φαεινότερον όχι στην αγορά υπάρχει έντονη κερδοσκοπία.

ήξεις αφήξεις: θα πας, θα γυρίσεις / (μεταφορικά) στην περίπτωση που κάποιος δεν έχει σταθερή άποψη, αλλά αλλάζει συνεχώς γνώμη. Η φράση προέρχεται από τον χρησμό του μαντείου των Δελφών «ήξεις αφήξειςου εν πολέμω θνήξεις» (θα πας θα γυρίσεις δεν θα πεθάνεις στον πόλεμο). Η θέση του κόμματος πριν ή μετά το αρ­νητικό μόριο ου καθόριζε και την ερμηνεία του συγκεκριμένου χρησμού [θα πας, δεν θα γυρίσεις ή θα πας, θα γυρίσεις, δεν θα πεθάνεις στον πόλεμο). Π.χ. Τον ρώτησα, αλλά μου έλεγε ήξεις αφήξεις (διφορούμενα πράγματα).

ήρξατο χειρών αδίκων: άρχισε πρώτος τις οδικοπρογίες. Π.χ. Το να συζητάμε ποιος ήρξατο χειρών αδίκων, ποιος πρωτοξεκίνησε αυτό τον κύκλο της Βίας, είναι ανώφελο.

ήσσονες: κατώτεροι. Π.χ. Ήσσονες ποιητές (δηλαδή ποιητές μικρότερου διαμετρήματος).

θου, Κύριε, φυλακήν τω στόματί μου: (κυριολεκτικά) Βάλε. Κύριε φρουρά στο στόμα μου. δηλαδή συγκράτησε με να μην πω κάτι κακό (ενώ υφίσταμαι πρόκληση για το αντίθετο). Η φράση είναι στίχος του Ψαλμού 141 του προφητάνακτα Δαβίδ.

θάλαττα θάλσττα: θάλασσα θάλασσα! Η κραυγή των μυρίων Ελλήνων μισθοφόρων του Κύρου του Νεότερου, όταν ηττημένοι και κυνη­γημένοι από τους Πέρσες κατόρθωσαν να φτάσουν και να αντικρί­σουν τον Εύξεινο Πόντο. Η αναφώνηση αυτή προφέρεται καμιά φορά και μεταφορικά, όταν δηλαδή διακρίνεται ξαφνικά ένα «πα­ράθυρο εξόδου» σε κάποιο αδιέξοδο (Ξενοφώντα, Κύρου Ανόβα-σις/ν.7.24).

θαρσείν χρη : πρέπει να έχουμε θάρρος. θεού θέλοντος (και καιρού επιτρέποντος): αν ο θεός θέλει (και το επι-

325

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

τρέψουν και οι περιστάσεις). Π.χ. θεού θέλοντος, τα όνειρα μπο­ρούν τελικά να γίνουν πραγματικότητα.

θύραθεν παιδεία: η εγκύκλιος παιδεία των εθνικών σε αντιδιαστολή προς την εκκλησιαστική. Ονομαζόταν επίσης «έξωθεν παιδεία» ή «παρ' Έλλησι παιδεία», «τα των Ελλήνων μαθήματα» ή «γράμματα».

ιδίαις χερσίν: με το ίδια (μου) τα χέρια. ιδίοις όμμασιν: με τα ίδια (μου) τα μάτια. Π.χ. Δεν το πιστεύω εάν δεν το

δω ιδίοις όμμασιν. ιδού η Ρόδος ιδού και το πήδημα: φράση που λέγεται συνήθως σε

εκείνους που καυχώνται για προγενέστερα ανεπιβεβαίωτα κα­τορθώματα τους και προκαλούνται τώρα να τα επαναλάβουν, για να αποδείξουν ότι δεν λένε ψέματα. Η φράση προέρχεται από τον αισώπειο μύθο «Ανήρ κομπαστής», σύμφωνα με τον οποίο, κά­ποιος αθλητής που είχε πάει για αγώνες στη Ρόδο, όταν επέστρε­ψε στην Αθήνα, καυχιόταν στους φίλους του ότι είχε κάνει ένα κα­ταπληκτικό άλμα, αλλά κανείς δεν τον πίστευε, αφού όλοι ήξεραν τις περιορισμένες δυνατότητες του. Καθώς εκείνος επέμενε, προ­καλώντας τους να πόνε στη Ρόδο να ρωτήσουν τους θεατές που είδαν το κατόρθωμα του, ένας από τους φίλους του πήγε στο σκάμμα και με το χέρι έγραψε πάνω στην άμμο τη λέξη Ρόδος. Μετά γύρισε προς τον καυχησιάρη αθλητή και του είπε: «Γιατί να πάμε στην Ρόδο-, Ιδού η Ρόδος, ιδού και το πήδημα».

ίδε ο άνθρωπος (λατινικά ΒΟΟΘ ποπιο). δείτε τον άνθρωπο. Με τη φράση αυτή ο Πόντιος Πιλάτος παρουσίασε στον ιουδαϊκό λαό τον Ιησού Χριστό με το ακάνθινο στεφάνι και περιβεβλημένο με στρατιωτικό ρωμαϊκό πορφυρό χιτώνα (Ιω. 19.5).

ιδού ο νυμφίος έρχεται: να, έρχεται ο γαμπρός. Από την παραβολή του Χριστού για τις δέκα παρθένες (Ματθ. 25.6). Η φράση λέγεται όταν πρόκειται να επισημανθεί η απροσδόκητη έλευση ενός προσώ­που ή γεγονότος που θα κρίνει τελεσίδικα το αποτέλεσμα μιας προσπάθειας.

ιδού (δόξης) στάδιον λαμπρόν: να πεδίο εξαιρετικά πρόσφορο για δρά­ση και έρευνα. Π.χ. Ιδού «στάδιον δόξης λαμπρόν» για επίδοξους μεταρρυθμιστές και οραματιστές ενός ζωντανού και δημιουργικού σχολείου.

ίδωμεν: ας περιμένουμε να δούμε. Το ίδωμεν είναι α' πρόσωπο του πληθυντικού αριθμού της υποτακτικής του αορίστου Β' του ρήμα-

326

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

τος ορώ: Βλέπω. Η έκφραοη συχνό χρησιμοποιείται λανθασμένα με μελλοντική σημασία (θα δούμε), ενώ ο αντίστοιχος ρηματικός μελλοντικός τύπος είναι οψόμεθα.

ιμάτιον Αντισθένους: λέγεται για κάποιον που καμαρώνει φιλάρεσκα δήθεν για την ταπεινοσύνη του. 0 κυνικός φιλόσοφος Αντισθένης (444-370 η.Χ.) περηφανευόταν τόσο για την ταπεινοφροσύνη του ώστε ο Σωκράτης του είχε πει «Αντισθένη, μέσα από τις τρύπες του ρούχου σου Βλέπω την κενοδοξία σου».

ιστός της Πηνελόπης: το υφάδι της Πηνελόπης. Λέγεται για εργασία που αργεί πολύ να τελειώσει Η φράση προέρχεται από την ιστο­ρία της Πηνελόπης, η οποία κατά τα είκοσι χρόνια της απουσίας του συζύγου της Οδυσσέα, προκειμένου να αποφύγει τους μνη­στήρες, αναγκάστηκε να δηλώσει ότι θα διαλέξει έναν από αυτούς όταν θα τελειώσει το σάβανο που ύφαινε για τον πεθερό της Λα­έρτη Η Πηνελόπη, που δεν επιθυμούσε να ξαναποντρευτεί. ύφαι­νε το σάβανο την ημέρα και το ξήλωνε τη νύχτα.

ίτε παίδες Ελλήνων: εμπρός, παιδιά των Ελλήνων. Η φράση προέρχε­ται από την τραγωδία Πέρσες του Αισχύλου (στ. 402): «Ω, παίδες Ελλήνων, ίτε, ελευθερουτε πατρίδ', ελευθερούτε δε παίδας, γυναί­κας, θεών τε πατρώων έδη, θήκας τε προγόνων νυν υπέρ πάντων αγών».

καδμεία νίκη: ολέθρια νίκη για τον νικητή. Η έκφραση -συνώνυμη με την «πύρρειο νίκη»- προέρχεται από τον μύθο της μονομαχίας των γιων του Οιδίποδα, Ετεοκλή και Πολυνείκη, στη Θήβα. Ο Ετε­οκλής νίκησε τον αδελφό του, αλλά σκοτώθηκε και ο ίδιος (Πρβλ. Ηροδοτ. 1.167). Π.χ. Προβλέπεται ότι η νίκη του κ. Χστιςεσωκομ­ματικές εκλογές θα αποδειχθεί «καδμεία νίκη».

καθ" έξιν: από συνήθεια (σε αντιδιαστολή προς το κατά φίισιν). Π.χ. Οι καθ'έξιν αντιρρήσεις μόνο άσχημα αποτελέσματα μπορούν να έχουν.

καθεύδει υπό μανδραγόραν: (μεταφορικό) κοιμάται ύπνο βαθύ, αδια­φορεί τελείως (στην αρχαιότητα χρησιμοποιούσαν τη ρίζα του μανδραγόρα ως ναρκωτικό).

και δη: και μάλιστα. Π.χ. Ο λογοτέχνης και δη ο ποιητής πρέπει να είναι ταπεινός.

καινά δαιμόνια: νέες ιδέες, καινούργιες αντιλήψεις, επαναστατικές απόψεις (Πρβλ. Πλάτωνα, Απολογία Σωκράτη, 11 και Ξενοφώντο. Απομνημονεύματα, 11.2).

327

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

και ούτω καθεξής: και έτσι στα υπόλοιπα (συντομογραφία κ.ο.κ.). καιρός παντί πράγματι: κάθε πράγμα στον καιρό του. και συ, τέκνον, Βρούτε: λέγεται σε κάποιον δικό μας άνθρωπο, που ξαφ­

νικά στρέφεται εναντίον μας. Τη φράση είπε ο Καίσαρας στον φίλο του Βρούτο, όταν τον αναγνώρισε ανάμεσα στους δολοφόνους του που τον μαχαίρωσαν 23 φορές στις 15 Μαρτίου του 44 π.Χ.

και τούτο ποιήσαι κακείνο μη αφιέναί: και αυτό να κάνω και εκείνο να μην παραμελήσω (Πρβλ. Ματθ. 23. 23).

κακήν κακώς: με πολύ κακό τρόπο. Π.χ. Μας έδιωξε κακήν κακώς από το γραφείο του.

καλή τη πίστεί: με εμπιστοσύνη, με καλόπιστη διάθεση. Π.χ. Η διαφορά σας πρέπει να λυθεί καλή τη πίστει

κατά γην και κατά θάλασσαν: σε ξηρά και θάλασσα, σε όλη την έκταση, παντού.

καλώ υπό τα όπλα: στρατολογώ, επιστρατεύω. καυδιανά δίκρανα: αποδέχομαι εξευτελιστικούς όρους, ταπεινώνομαι

Η φράση προέρχεται από την ταπεινωτική ήττα που υπέστη το 321 π.Χ. στον Β' Σαμνιτικό πόλεμο ο ρωμαϊκός στρατός κοντά στην πόλη Καύδιον στην Κομπανία. Τότε ο στρατηγός των νικητών Πό­ντιος Ερέννιος υποχρέωσε τους νικημένους να περάσουν κάτω από ταπεινωτικό ζυγό που σχηματίστηκε από τρία δόρατα σε σχή­μα δικράνου. Π.χ. Πριν διέλθει τα «καυδιανά δίκρανα», ο Πρωθυ­πουργός αναγκάσθηκε να πάρει ολόκληρη την πολιτική ευθύνη για το σκάνδαλο.

κέρας Αμάλθειας: (μεταφορικά) πλούτος, αφθονία αγαθών. Στην ελλη­νική μυθολογία η Αμάλθεια ήταν η αίγα που θήλαζε τον Δία στο όρος'Ιδη της Κρήτης. Όταν ο Δίας της έσπασε κατά λάθος το κέ­ρατο παίζοντας μαζί της, για να επανορθώσει, το έκανε να ξεχει­λίζει από τα αγοθά του κόσμου.

Κέρβερος: (μεταφορικά) σκληρός, ανυποχώρητος. 0 σκύλος Κέρβερος -κατά την ελληνική μυθολογία- ήταν ο μυθικός φύλακας του Άδη. Περιγραφόταν συνήθως ως ένα άγριο σκυλί με τρία κεφάλια και με ουρά που απέληγε σε κεφαλή δράκου. Στις δημώδεις ελληνι­κές εκφράσεις η λέξη Κέρβερος καθιερώθηκε να χαρακτηρίζει κάθε άγρυπνο αλλά και αυστηρό φρουρό ή θεματοφύλακα αξιών. Π.χ. Ο διευθυντής μας είναι Κέρβερος και δεν μας αφή νει να σηκώ­σουμε κεφάλι όλη μέρα.

328

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

κεφαλή της Μέδουσας: (μεταφορικά) θέαμα αποκρουστικό και ανυπό­φορο, όπως η κεφαλή της Μέδουσας. Στην ελληνική μυθολογία η Μέδουσα -μία οπό τις τρεις Γοργόνες- ήταν ένα απεχθές τέρας που αντί για μαλλιά είχε φίδια. Η ασχήμια της ήταν τέτοια που όποιος την κοιτούσε στο πρόσωπο πέτρωνε (Ησίοδου, θεογονία, 1270).

κινώ πάντα λίθον·. μετέρχομαι κάθε μέσο, θεμιτό ή αθέμιτο. κλάδος ελαίας: (μεταφορικά) ειρηνική πρόταση, ειρήνη. Π.χ Τώρα που

μας έχει ανάγκη μάς προσφέρει κλάδον ελαίας κλαυθμός και Βρυγμός των οδόντων: θρήνος και τριγμός των δοντιών

(Πρβλ. Μοτθ. 25.30). κλεινόν άστυ: ένδοξη πόλη. Συχνός χαρακτηρισμός για την Αθήνα. Π.χ

Αυξημένη είναι η κίνηση στο λιμάνι, καθώς οι αδειούχοι ίου Ιουλίου αποχαιρετούν το κλεινόν άστυ.

κλίνατ' επί δεξιά (ή επ' αριστερά): παράγγελμα (στροφή δεξιά ή αριστε­ρά).

κοινή συναινέσει: με κοινή συγκατάθεση και των δύο ενδιαφερομέ­νων. Π.χ. Πήραν διαζύγιο κοινή συναινέσει.

κλίνη του Προκρούστη: λέγεται στην περίπτωση που κάποιος θέλει να προσαρμόσει την πραγματικότητα σ' ένα αυθαίρετο σχήμα ώστε να εξυπηρετήσει τα συμφέροντα του. Προέρχεται από τον μυθικό κακούργο Προκρούστη, που έδενε τα θύματα του σ' ένα κρεβάτι κι έπειτα τους έκοβε ή τους εξάρθρωνε τα πόδια, για να τους φέ­ρει σε μήκος ίσο με το κρεβάτι. Π.χ. Η αντιπολίτευση κατηγόρησε την κυβέρνηση ότι πέρασε τον εκλογικό νόμο από την κλίνη του Προκρούστη για να έχει ίδιον όφελος.

κομίζω γλαύκα ες Αθήνας·, (κυριολεκτικό) φέρνω κουκουβάγια στην Αθήνα / (μεταφορικά) λέγεται γι' αυτούς που μιλούν για κάτι πα­σίγνωστο σαν να ήταν καινούργιο και άγνωστο (Πρβλ Αριστοφά­νη. Όρνιθες. 301). Στην Αθήνα η κουκουβάγια ήταν κάτι το κοινό και γνωστό, αφού ως σύμβολο της Αθηνάς εικονιζόταν πάνω στα νομίσματα, στις μετόπες των ναών. στις οροφές των σπιτιών, στα κράσπεδα των δρόμων κ.α.

κόπρος του Αυγείου: μαζεμένες ατασθαλίες, καταστάσεις που δύσκολα διορθώνονται. Η φράση προέρχεται από τον πέμπτο άθλο του Ηρακλή, όταν καθάρισε την κοπριά που είχε μαζευτεί από 3.000 Βόδια στους στάβλους του Βασιλιά της'Ηλιδας Αυγεία και δεν είχε

329

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

καθαριστεί επί τριάντα χρόνια (Απολλόδωρου, Βιβλιοθήκη, Β. V. 5). Π.χ. 0 υπουργός δηλώνει αποφασισμένος να καθαρίσει την κό­προ χου Αυγείου και ανακοινώνει νέα μέτρα για τον έλεγχο του κό­στους των προμηθειών.

κουτί της Πανδώρας: η εμφάνιση πολλών δεινών ταυτόχρονα. Η φρά­ση προέρχεται αηό τον μύθο της Πανδώρας. 0 Δίας, ενοχλημένος από την πράξη του Προμηθέα να κλέψει τη φωτιά από τους θεούς και να τη μεταφέρει στους ανθρώπους, του έστειλε την Πανδώρα για σύζυγο. 0 Προμηθέας, καχύποπτος, αρνήθηκε να τη δεχτεί, αλλά την παντρεύτηκε ο αδελφός του Επιμηθέας. Η Πανδώρα έφερε μαζί της ένα μυστηριώδες κουτί, δώρο του Δία για τον γάμο τους. Περίεργη καθώς ήταν, η Πανδώρα άνοιξε το κουτί, που πε­ριείχε όλα τα δεινά, τα οποία έτσι εξαπλώθηκαν στον κόομο. Ωστό­σο, μέσα στο κουτί είχε μείνει η ελπίδα. Π.χ. Άνοιξε το κουτί της Πανδώρας στο Ιράκ.

Κρανίου τόπος: το όνομα του Γολγοθά / (μεταφορικά) ο τόπος όπου η ζωή σε αυτόν είναι πραγματική κόλαση (Ματθ. 27 33. Επίσης Ιω. 19.17). Π.χ. «Κρανίου τόπο» άφησαν πίσω τους οι καταληψίες στα κτίρια των πανεπιστημιακών σχολών.

κροκοδείλια δάκρυα: υποκριτικά δάκρυα. Η έκφραση προέρχεται από το γεγονός ότι ο κροκόδειλος, όταν θέλει να ξεγελάσει το θύμα του, κρύβεται πίσω από ένα βράχο ή θάμνο και αρχίζει να κλαίει σαν μωρό παιδί χύνοντας άφθονα δάκρυα. Π.χ. Ούτε τα κροκο­δείλια δάκρυα ούτε οι δήθεν «παραιτήσεις ευθιξίας» μάς πείθουν για την «ευαισθησία» σας

κρούω τας θύρας: χτυπώ τις πόρτες / (μεταφορικά) χτυπώ για Βοήθεια, απευθύνομαι κάπου ζητώντας συμπαράσταση στη δύσκολη στιγ­μή μου.

κτήμα ες αεί: παντοτινό απόκτημα (θουκ. 1.22) / λέγεται για έργο αιώ­νιας αξίας. Π.χ. Η γνώση αποτελεί κτήμα ες αεί και εφόδιο ζωής.

κύκνειον άσμα: το μελωδικό αλλά πένθιμο κελάηδημα του κύκνου πριν από τον επικείμενο θάνατο του, σύμφωνα με τη λαϊκή παράδοση / μεταφορικά σημαίνει την αποχώρηση ενός ατόμου (συνήθως των γραμμάτων και των τεχνών) από την ενεργό δράση, χαρα­κτηρίζοντας με τη φράση αυτή το τελευταίο έργο του. Ωστόσο, για τον αρχαίο φιλόσοφο Σωκράτη το κύκνειο άσμα είναι χαρούμενο, γιατί οι κύκνοι είναι ευτυχείς που θα μετοικήσουν κοντά στον θεό

330

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

Απόλλωνα (ΠρΒλ. Πλάτωνα, Φαίδωνα β). Π.χ. Στον ρόλο του Τι-σιάνο, και στο κινηματογραφικό του κύκνειο άσμα, ο αείμνηστος Σωτήρης Μουστάκας.

κυλώνειον άγος: λέγεται για ενοχή σε φοΒερό έγκλημα και ιδίως για ενέργεια ηαράσπονδη προς ηττημένο εχθρό. Η έκφραση προήλθε από το άγοςΐ μίαομα, κατάρα, αμαρτία] που διέπραξαν οι οπαδοί του επώνυμου άρχοντα της Αθήνας Μεγακλή. όταν έσφαξαν τους οπαδούς του ολυμπιονίκη Κύλωνα, οι οποίοι είχαν καταφύγει ικέ­τες στον Βωμό της Πολιάδος Αθηνάς. Παρότι οι δράστες τιμωρή­θηκαν, μια σειρά από δεινοπαθήματα και θεομηνίες έπληξαν την πόλη και αποδόθηκαν στην οργή των θεών (ΠρΒλ. Ηροδ.V. 71 και θουκ.1.126).

κύμβαλον αλαλάζον: (μεταφορικά) για άνθρωπο που απηχεί ξένες γνώμες άκριτα («Εάν ταις γλώσσοις των ανθρώπων λαλώ και των αγγέλων, αγόπην δε μη έχω, γέγονα χαλκός ηχών ή κύμβαλον αλαλάζον» Παύλου. Α' Προς Κορινθίους, 13.1).

Κύριος οίδε: ποιος ξέρει. Π.χ. Κύριος οίδε πότε θα μας πληρώσουν. λάθε Βιώσας: να ζεις στην αφάνεια, να μην επιδιώκεις την προβολή

(Επίκουρου, απόσπασμα 551). λαμβάνει σάρκα και οστά: (μεταφορικά) πραγματοποιείται, υλοποιείται.

Π.χ. Το Μετρό θεσσαλονίκης, ένα όνειρο 15 ετών των κατοίκων της πόλης, άρχισε πλέον να λαμβάνει σάρκα και οστά.

λευκή περιστερά: (μεταφορικά) εντελώς αθώος. Π.χ. Αρνήθηκε τις Βα­ρύτατες κατηγορίες και ισχυρίζεται ότι είναι λευκή περιστερά!

λίθοι και πλίνθοι και κέραμοι ατάκτως ερριμένα: λέγεται για πράγματα που βρίσκονται ή αφήνονται σε μεγάλη αταξία και σύγχυση (Ξε­νοφώντα. Απομνημονεύματα II11.7). Η έκφραση αποδίδεται στον Σωκράτη, ο οποίος τονίζει ότι τα δομικά υλικά που χρησιμοποιού­νται στην κατασκευή μιας οικοδομής, όταν είναι ριγμένα χύμα. δεν είναι χρήσιμα και καταλήγει ότι το ίδιο συμβαίνει και στην πε­ρίπτωση ενός στρατεύματος που είναι άτακτο.

λίθος επί λίθον: πέτρα στην πέτρα (Ματθ. 24 2). Π.χ. Κατέστρεψαν τα πάντα, δεν έμεινε λίθος επί λίθον.

λόγος έργου σκιά: ο λόγος είναι η σκιά της πράξης (Πρβλ. Δημοκρίτου, απόσπασμα 82]

λυδία λίθος: (μεταφορικά) τρόπος δοκιμασίας, ελέγχου, εξακρίβωσης. Λυδία είναι το όνομα αρχαίας πόλης στα παράλια της Μικρός Ασίας

331

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

όπου ανακολύφθηκε η πέτρα για τη δοκιμασία της γνησιότητας πο­λύτιμων λίθων.Έτσι προέκυψε η φράση λυδίαλίθος. Π.χ. Τοχρήμα είναι η λυδία λίθος για χους χαρακτήρες των ανθρώπων.

μακάρια τη λήξει: με ευτυχή κατάληξη. Π.χ. Όλοι αναφέρθηκαν με δυ­σφορία στον μακάρια τη λήξει σταλινισμό.

μακάριοι οι πτωχοί τω ηνεύματί: (κατά παρερμηνεία) ευτυχισμένοι και καλότυχοι οι κουτοί. Φράση αηό τους Μακαρισμούς στην επί του όρους ομιλία του Χριστού (Ματθ. 5.3). Το νόημα της φράσης είναι ότι μακάριοι είναι όσοι νιώθουν την πνευματική τους φτώχεια, γιατί αυτοί θα στραφούν προς τον Δημιουργό τους και θα ακολου­θήσουν τις υποδείξεις Του, οπότε θα αποκτήσουν τελικά τη Βασι­λεία των ουρανών (δηλαδή θα επιτύχουν την αναγέννηση της ψυ­χής και του πνεύματος τους).

μάχαιραν δώσεις μάχαιραν λαμβάνεις: [μεταφορικά) ό.τι κακό κάνει κανείς, ίδιο κακό θα τον Βρει (Πρβλ. Ματθ. 26. 52).

μέγα Βιβλίον μέγα κακόν: αναφέρεται με πικρόχολη διάθεση στα ογκώδη και δύσχρηστα Βιβλία (περίφημη φράση του Καλλίμαχου, απόσπ. 465, ΡίθίπβΓ).

μέλας ζωμός-, μαυροζούμι. Κοινό φαγητό των Σπαρτιατών που έφτια­χναν από αψα χοιρινού, κρασί και εντόσθια.

μέμνησο των Αθηναίων: να θυμάσαι τους Αθηναίους / (μεταφορικά) μην ξεχάσεις να εκδικηθείς τους αντιπάλους σου. Τη φράση έλεγε καθημερινά ένας υπηρέτης στον Βασιλιά των Περσών Δαρείο, υπενθυμίζοντας του ότι έπρεπε να τιμωρήσει τους Αθηναίους που Βοήθησαν τους Ίωνες να επαναστατήσουν εναντίον του και συμ­μετείχαν στην πυρπόληση των Σάρδεων (Ηροδότου, VI05).

μερίς του λέοντος: το μεγαλύτερο μέρος, το μεγαλύτερο κομμάτι. Από τον μύθο του Αισώπου «Λέων και αλώηηξ». Π.χ. Το Διαδίκτυο αποκτά τη μερίδα του λέοντος στην ενημέρωση των Αμερικανών.

μεσούντος ενώ Βρισκόμαστε στη μέση του... μετέρχεται παν μέσον: χρησιμοποιεί κάθε μέσο. Π.χ. Για να προσελκύ­

σει θεατές ο κόσμος του θεάματος μετέρχεται παν μέσον. μέτρον άριστον: η αποφυγή των άκρων, η χρυσή μεσότητα, η μετριο­

πάθεια είναι η καλύτερη στάση και τακτική σε κάθε περίπτωση. Η φράση του Κλεόβουλου του Ρόδιου λέγεται και ως παν μέτρον άριστον (Πρβλ. Κλεόβουλου 1.63, Ησιόδου, Έργα και Ημέραι 692. Πινδάρου, Β' Πυθιόνικος. 64 και απόσπ. 110).

332

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

μέχρι κεραίας: με απόλυτη ακρίβεια, με κάθε λεπτομέρεια, χωρίς να παραλειφθεί τίποτε. Κεραία λέγεται η μεγάλη παύλα, η οποία έμπαινε στο τέλος ενός κειμένου μετά την τελευταία τελεία. Π.χ. Αποδέχτηκε μέχρι κεραίας χους όρους των τραπεζιτών.

μέχρι μυελού οστέων: ως το κόκαλο, τελείως, καθ' ολοκληρίαν. Π.χ. Είναι διεφθαρμένος μέχρι μυελού οστέων.

μέχρις εσχάτων: ως το τέλος, ως τον θάνατο. Π.χ. Στην αγορά ο αντα­γωνισμός προσλαμβάνει μορφή πολέμου μέχρις εσχάτων.

μέχρι τελευταίας ρανίδας του αίματος: μέχρι την τελευταία σταγόνα του αίματος/ [μεταφορικά) έως το τέλος. Π.χ. θα συνεχίσουμε την αντίσταση μέχρι τελευταίας ρανίδας αίματος.

μέχρι τούδε: μέχρι τώρα. Π.χ. Δεν είχα νέα του μέχρι τούδε. μη γνώτω η αριστερά σου τι ποιεί η δεξιά σου: να μη γνωρίζει το αρι­

στερό σου χέρι τι κάνει το δεξί σου. δηλαδή με απόλυτη μυστικό­τητα [Ματθ. 6.3)

μηδείς αγεωμέτρητος εισίτω: να μη μπει κανένας που δεν γνωρίζει γεωμετρία / (μεταφορικά) να μην μπει κανένας άσχετος (επιγραφή στην πύλη της σχολής του Πλάτωνα)

μηδέν άγαν: να μην κάνεις τίποτε το υπερβολικό (επιγραφή στο μαντείο των Δελφών).

μηδένα προ του τέλους μακάριζε: μην καλοτυχίζεις κανένα πριν να δεις το τέλος του. Με αυτή τη φράση απάντησε ο Σόλωνας στον βασιλιά των Σάρδεων Κροίσο, όταν εκείνος του έδειξε τους θη­σαυρούς του και τον ρώτησε αν γνώριζε κανέναν άνθρωπο πιο ευτυχισμένο από αυτόν (Ηροδότου 1.32. 7).

μηδενί δϊκην δικάσης πριν αμφοίν μύθον ακούσης: μην καταδικάσεις κανέναν πριν ακούσεις τα επιχειρήματα και των δύο οντιδίκων (Πρβλ Αριστοφάνη, Σφήκες725).

μη δώτε το άγιον τοις κυσίν: μη δίνετε τα άγια στους σκύλους / (μετα­φορικά) μην περιφρονείτε πολύτιμα πράγματα (Ματθ. 7.6).

μη κακοίς ομίλεΐ: να μη συναναστρέφεσαι με κακούς ανθρώπους (ρητό του Αθηναίου σοφού και νομοθέτη Σόλωνα).

μη κρίνετε (να μη κριθείτε: μην κρίνετε τους άλλους, για να μην κρι­θείτε και εσείς (Ματθ. 7.1).

μήλον της Έριδος: αντικείμενο διεκδίκησης, αιτία διαμάχης, αφορμή λογομαχίας (από τον γνωστό μύθο της φιλονικίας της'Ηρας, της Αθηνάς και της Αφροδίτης για το ποια είναι ομορφότερη και την

333

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

τοποθέτηση του Πόρι ως κριτή). Π.χ. Μήλον τηςΈριδος η Χ μεταξύ των τηλεοπτικών καναλιών.

μη μου τους κύκλους τάραπε: (μεταφορικά) μη με ανησυχείς, μη με σκοτίζεις, μη με βγάζεις από την ηρεμία μου. Η φράση αποδίδεται στον Αρχιμήδη (287-212 π.Χ.) την ώρα που το μαχαίρι ενός Ρω­μαίου στρατιώτη έβαζε τέλος στη δημιουργική ζωή του. Λέγεται ότι όταν οι Ρωμαίοι κατέλαΒον την ηόλη του. τις Συρακούσες, ο Αρχιμήδης ήταν προσηλωμένος σε κάποιο γεωμετρικό πρόβλημα και μελετούσε τους σχεδιασμένους του κύκλους στην άμμο.

μωραίνει Κύριος (λαόν) ον Βούλεται απολέσαΐ: μωραίνει ο θεός (τον λαό) εκείνον που θέλει να αφανίσει (εκκλησιαστικό ρητό).

νηστεύσοντες και μη νηστεύσαντες: όσοι έκαναν νηστεία και όσοι δεν έκαναν, δηλαδή όλοι. Προέρχεται από τον «Λόγον Κατηχητικόν» του Ιωάννου του Χρυσοστόμου.

νίπτω τας χείρας μου: (μεταφορικά) δεν έχω καμία ανάμειξη, καμία ευθύνη, δεν ανακατεύομαι άλλο πια σε αυτή την υπόθεση. Η φρά­ση αποδίδεται στον Πόντιο Πιλάτο, ο οποίος αποποιήθηκε την ευ­θύνη της κρίσης για τη θανάτωση του Ιησού (Ματθ. 27.24).

νίψον ανομήματα μη μόναν όψιν: να ξεπλύνεις τις αμαρτίες σου κι όχι μόνο το πρόσωπο σου να εξαγνιστείς. Είναι η περίφημη καρκινι­κή επιγραφή (φράση που διαβάζεται από την αρχή και από το τέ­λος το ίδιο) η οποία είχε χαραχθεί σε βρύση που βρισκόταν στο αί­θριο του ναού της Αγίας Σοφίας στην Κωνσταντινούπολη.

νους ορά και νους ακούει: ο νους είναι εκείνος που βλέπει και ακούει. Λέγεται όταν θέλουμε να τονίσουμε ότι τα πάντα (αισθήματα, εντυ­πώσεις κλπ.) γεννώνται στον νου του ανθρώπου.

νους υγιής εν σώματι υγιεί: ένα υγιές πνεύμα προϋποθέτει ένα υγιές σώμα (Πρβλ. το λατινικό ΠΊΘΠΒ εαπα ίπ οοφοτε εαπο}. Η φράση χρησιμοποιείται όταν θέλουμε να δηλώσουμε ότι η πνευματική κατάσταση του ανθρώπου δεν είναι άσχετη με τη σωματική του κατάσταση και σημαίνει ότι ένας υγιής νους κατοικεί μέσα σ' ένα υγιές σώμα.

νυν απολύεις τον δούλον σου, Δέσποτα: λέγεται όταν πραγματοποιείται επιτέλους κάτι που επιθυμούσαμε σφοδρό. Τη φράση είπε ο γέ­ροντας Συμεών όταν δέχθηκε στην αγκαλιά του τον μικρό Χριστό, που σύμφωνα με τον Μωσαϊκό Νόμο πήγαν στον Ναό η Παναγία και ο δίκαιος Ιωσήφ σαράντα ημέρες μετά τη γέννηση Του. «Νυν

334

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

απολύεις τον δούλον σου Δέοποτα, κατά το ρήμα σου εν ειρήνη, ότι είδον οι οφθαλμοί μου τον σωτήριον σου, ο ητοίμασας κατά πρόσωπον πάντων των λαών, φως εις αποκόλυψιν εθνών και δό-ξαν λαού σου Ισρήλ» (Λουκά 2.29-32): «Τώρα. Κύριε, μπορείς να αφήσεις τον δούλο σου να πεθάνει ειρηνικό, γιατί τα μάτια του εί­δαν τον σωτήρα που ετοίμασες για όλους τους λαούς, φως που θα φωτίσει τα έθνη και θα δοξάσει το λαό σου τον Ισραήλ».

ξένιος Ζευς: ο Δίας, ο προστάτης της φιλοξενίας (Πρβλ Κρατίνου 111). ξόανον: ξύλινο, κακότεχνο συνήθως, ειδώλιο θεού ή θεάς / (μεταφο­

ρικά) άσχημος, κουτός, ανόητος άνθρωπος. Π.χ. Πώς μπορεί και κάνει παρέα με αυιό το ξόανο;

ο αίρων την αμαρτία του κόσμου: λέγεται μεταφορικά για κάποιον που παίρνει πάνω του τις συνέπειες από τα ολισθήματα των άλλων (Ιω. 1.29).

ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον Βαλέτω: λέγεται σε αυτούς που είναι έτοιμοι να καταδικάσουν κάποιον, παραβλέποντας ότι είναι και οι ίδιοι ένοχοι και αμαρτωλοί (Πρβλ. Ιω. 8. 7). Π.χ. Με επιτιμούν και με επικρίνουν για τις επιλογές μου, αλλά ο αναμάρτητος πρώτος τον λίθον βαλέτω.

ο αποθανών δεδικαίωταΐ: ο νεκρός έχει πλέον δικαιωθεί (Παύλου, Προς Ρωμαίους 6.7). Π.χ. Ο μακαρίτης είχε πολλά ελαττώματα, αλ­λά ο νεκρός δεδικαίωται

ο γέγονε, γέγονε: ό.τι έγινε, έγινε (Πρβλ. Ιω. 19. 22). Π.χ. Τώρα δεν θα κάτσουμε να στενοχωρηθούμε γι αυτό. Ο γέγονε, γέγονε.

ο γέγραφα, γέγραφα: ό,τι έχω γράψει, έχω γράψει.Ό,τι έχω αποφασίσει θα γίνει χωρίς καμία αλλαγή ή τροποποίηση (Πρβλ. Ιω. 19.22).

ο γέρων δις παις: ο γέρος δυο φορές παιδί (Πλάτωνα. Νόμοι, 646 Α). ο ενάγων (η ενάγουσα): ο κατήγορος, αυτός που κάνει την αγωγή ενα­

ντίον κάποιου. ο έχων ώτα ακούειν ακουέτω: αυτός που έχει αυτιά να ακούει ας

ακούει. Αυτός που έχει διάθεση να ακούσει ας ακούσει (Λουκά 14 35.Μάρκ.4.9,Ματθ. 11.15).

ο εωρακώς μεμαρτύρηκε: αυτός που με έχει δει το έχει επιβεβαιώσει (Πρβλ. Ιω. 19.35).

ο κύΒος ερρίφθη (λατινικά αΐβαιαοΐα Θ5τ)-. η απόφαση πάρθηκε. Λέγεται σε περιπτώσεις που μετά από πολλές σκέψεις και αμφιταλαντεύ-σεις λαμβάνεται οριστική απόφαση με πλήρη επίγνωση των συ-

335

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

νεπειών. Φράοη του Ιουλίου Καίσαρα όταν ετοιμαζόταν να περά­σει τη γέφυρα του Ρουβίκωνα (βλ. παραπάνω διέΒην τον ΡουΒί-κωνα)

ο μη εργαζόμενος μηδέ εσθιέτω: όποιος δεν εργάζεται δεν πρέπει να τρώει (Πρβλ. Παύλου, ΠροςΤψόθεον3.10).

ο μη ων μεθ' ημών καθ' ημών (εστί): όποιος δεν είναι με το μέρος μας είναι εναντίον μας (Πρβλ. Ματθ. 12.30).

ομφαλός της γης: το κέντρο της Γης. Π.χ. Οι αρχαίοι Έλληνες πίστευαν ότι ο ομφαλός της Γης ήταν στους Δελφούς.

ο όφις με ηπάτησε: λέγεται όταν θέλουμε να ρίξουμε αλλού τις ευθύνες μας [ΓένεσιςΖ. 13).

όπερ έδει δείξαι (λατινικά αυοά βταί ά6Π)οπ5(Γαπόυπι): αυτό ακριβώς που έπρεπε να αποδείξουμε. Φράση που χρησιμοποιείται στο τέ­λος μιας μαθηματικής ή και λογικής απόδειξης για να δηλώσει ότι το αποτέλεσμα είναι αυτό που ζητείται να αποδειχτεί.

όρθρου Βαθέος: ενώ ήταν ακόμη βαθιά χαράματα (Πρβλ. Λουκά 24.1). Π.χ. Ξεκίνησαν όρθρου Βαθέος οι πολεμικές επιχειρήσεις στη Γάζα.

ορροδώ: αποθαρρύνομαι, χάνω το κουράγιο μου. Π.χ. Δεν ορρωδεί προ ουδενός[. δεν διστάζει μπροστά σε τίποτε).

οσημέραΐ: ημέρα με την ημέρα, σιγά σιγά. Π.χ. Οι εξουσίεςμε τιςοποίες οσημέραι ενισχύεται ο πλανητάρχης καθιστούν φενάκη κάθε ίχνος δημοκρατίας.

οσονούπω: σύντομα, σε λίγη ώρα. σε λίγο καιρό, σε λίγο, σε λιγάκι, όπου να 'ναι. Π.χ. Νέες αυξήσεις στα τιμολόγια τωνΔΕΚΟ ανακοι­νώνονται οσονούπω.

ο συ μισείς ετέρω μη ποιήσεις: εκείνο που δεν θέλεις να γίνει στον εαυτό σου μην το κάνεις στον άλλο.

ο τρώσας και ιάσεταΐ: όποιος έκανε την πληγή θα προσπαθήσει να την γιατρέψει / (μεταφορικά) όποιος δημιούργησε το πρόβλημα θα προσπαθήσει να επανορθώσει.

ουδείς εκών κακός: κανείς δεν είναι κακός με τη θέληση του (μία από τις βασικότερες διδαχές του Σωκράτη).

ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον: τίποτε δεν μπορεί να μείνει κρυφό για πάντα. Π.χ. Ο ένοχος θα αποκαλυφθεί. Ουδέν κρυπτόν υπό τον ήλιον.

ουκ αν λάΒοις παρά του μη έχοντος: δεν θα πάρεις τίποτα από αυτόν πού δεν έχει. Φράση που είπε ο Μέννιπος στον Χάροντα, όταν του

336

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

ζήτησε να τον πληρώσει επειδή τον μετέφερε στον Άδη (Λουκια­νού. Νεκρικοί Διάλογοι, 2.1).

ουκ εά με καθεύδειν το του Μιλτιάδου τρόπαιον: δεν με αφήνει να κοιμηθώ (να ησυχάσω) η νίκη του Μιλτιάδη. Είναι η περίφημη φράση που είπε ο Θεμιστοκλής μετά τη νίκη των Αθηναίων στον Μαραθώνα. Άλλοι την αποδίδουν στη φιλοδοξία και στη ζήλια του Θεμιστοκλή και άλλοι στην ανησυχία και στον φόβο του ότι οι Πέρ­σες θα εκστρατεύανε ξανά σύντομα στην Ελλάδα, όπως διέθλεπε.

ουκ εν τω Άδη μετάνοια: δεν υπάρχει πια στον Άδη μετάνοια, δηλαδή ο καθένας κρίνεται όπως φύγει από τον κόσμο τούτο.

ουκ επ' άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος: ο άνθρωπος δεν αξίζει να ζει μόνο γιο την υλική τροφή του (χρειάζεται δηλαδή και πνευματική τροφή (Ματθ. 4 4)).

ου με πείσεις, καν με πείσεις: δεν θα με πείσεις και αν ακόμα με πείσεις. ου παντός πλειν ες Κόρινθον: (μεταφορικό) δεν είναι εύκολο στον κα­

θένα να αποκτήσει ένα τόσο πανάκριβο πράγμα. Η φράοη προ­έρχεται από το γεγονός ότι στην αρχαιότητα η Κόρινθος ήταν ένα πολύ πλούσιο (άρα ακριβό) λιμάνι και δεν μπορούσε κανείς να αγκυροβολήσει σε αυτό εάν δεν είχε την οικονομική άνεση να ξο­δέψει για τις απολαύσεις που του προσέφερε.

οι καθ' ων: κατά των οποίων (οι κατηγορούμενοι στη δικανική γλώσσα). Η έκφραση σχηματίζεται από την πρόθεση «κατά» + «ων» (γενική πληθυντικού της αναφορικής αντωνυμίας «ος»). Π.χ. Οι καθ' ων εκλήθησαν να τακτοποιήσουν τις τυχόν εκκρεμότητες από τη διαχεί­ριση της εταιρείας.

οι καιροί ου μενετοί: οι καιροί δεν επιτρέπουν άλλη αναβλητικότητα και αδράνεια, οι ευκαιρίες δεν περιμένουν. Φράση του Περικλή (Πρβλ. Θουκυδίδη 1.142). Π.χ. Οι καφοί ου μενετοί και κανείς δεν έχει το δικαίωμα να αδιαφορήσει

οι παροικούσες εν Ιερουσαλήμ: (μεταφορικά) όλοι οι παρεπιδημού-ντες στον τόπο μας ή όλοι οι γνώστες του σχετικού θέματος (Λου­κά 2418).

οικεία Βουλήσεί: με δική μου θέληση, αυτοβούλως. Π.χ. Όταν ενεργείς οικεία βουλήσεί θα πρέπει να αναλαμβάνεις και την ευθύνη των ενεργειών σου.

οίκοθεν: αυτονόητα, αυτεπάγγελτα. Π.χ. Αυτό εννοείται οίκοθεν, δηλαδή είναι αυτονόητο.

337

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ουρανόθεν επέμφθη: στάλθηκε από τον ουρανό (Ακάθιστος Ύμνος). Πακτωλός χρημάτων: έκφραση που χρησιμοποιείται για καθετί που

χαρακτηρίζεται ως πηγή αφθονίας. 0 Πακτωλός ήταν ο χρυσο­φόρος ποταμός της Λυδίας.

πάντα δυνατά τω πιστεύοντί: όλα είναι δυνατά σε αυτόν που πιστεύει (Πρβλ. Μάρκου 9.23).

παραβιάζω ανοικτός θύρας: λέω ή προτείνω κάτι που έχει ήδη ειπω­θεί ή γίνει.

παρελθέτω απ' εμού το ποτήριον τούτο: (μεταφορικά) μακάρι να απο­φύγω αυτή τη δοκιμασία- είθε να μην υποστώ αυτό το μαρτύριο (Ματθ. 26.39).

Πάρθιον Βέλος: (μεταφορικό) δόλια προσβολή, ύπουλη φραστική επί­θεση της τελευταίας στιγμής.

πάταξον μεν άκουσον 6ε: χτύπησε με, αλλά άκουσε με. Περίφημη φρά­ση που είπε ο Θεμιστοκλής στον Ευρυβιάδη στο κρίσιμο συμβού­λιο πριν από τη ναυμαχία στη Σαλαμίνα (Πλουτάρχου, Θεμιστοκλής 11).

πέραν του δέοντος: πέρα από όσο πρέπει. Π.χ. Ο θείος μας είναι πέραν του δέοντος καλός και τον περνούν για αγαθιόρη.

πλην Λακεδαιμονίων: λέγεται συχνά για κάποιους που εσκεμμένα απουσιάζουν από ένα έργο, μια προσπάθεια κ.λπ. Προήλθε από τη γνωστή αναθηματική επιγραφή «ΑλέξανδροςΦιλίππου και οι'Ελ-ληνες πλην Λακεδαιμονίων από των βαρβάρων των τηνΑσίανκα-τοικούντων», όταν ο Μέγας Αλέξανδρος έστειλε στην Αθήνα 300 περσικές πανοπλίες παρουσιάζοντας τη νίκη του Γρανικού ως νί­κη όλων των Ελλήνων (εξαιρούσε τους Λακεδαιμονίους και τους στιγμάτιζε γιατί ήταν οι μόνοι'Ελληνες που δεν συμμετείχαν στην εκστρατεία εναντίον των Βαρβάρων). Π.χ. Παρέστη σύσσωμος ο κοινοβουλευτικός κόσμος «πλην Λακεδαιμονίων» (το κοινοβου­λευτικό κόμμα που απουσίαζε από την εκδήλωση).

πνέω (τα) μένεα: είμαι φοβερά θυμωμένος. Π.χ. Ο Χ πνέει μένεα κατά του Πρωθυπουργού για τη μη υπουργοποίησή του.

πνέω τα λοίσθια: ψυχορραγώ, βρίσκομαι στα πρόθυρα του θανάτου. πού την κεφαλήν κλίνη: πού να γείρει το κεφάλι, πού να στηριχτεί (Πρβλ.

Λουκ. 9.58) Στη φράση «Δεν έχω πού την κεφαλήν κλίνη». πράσσειν άλογα: να κάνει κανείς παράλογες ή αλόγιστες ενέργειες. Από

το απαρέμφατο του ρήματος πράττ[σσ]ω + άλογα, παράλογα. Στη

338

Αρχαίες Λέξεις και Εκφράσεις

νεοελληνική υπάρχει η έκφραση πράσινα άλογα (: υπερβολές, τερατώδη ψέματα), που η προέλευση της είναι αβέβαιη, αλλά μάλλον πρόκειται για παραφθορά της αρχαίας.

πριν αλέκτορα φωνήσαΐ: πριν λαλήσει ο πετεινός (Πρβλ. Λουκά 22.61) / (μεταφορικά) μέσα σε λίγη ώρα. Π.χ. Πριν αλέκτορα φωνήσαι. η μάχη της διαδοχής ξεκίνησε με δηλώσεις, απειλές και υπόγειες συ­ναλλαγές.

πύρρειος νίκη: νίκη που συνεπάγεται όμως τεράστιες απώλειες / (με­ταφορικά) εκπλήρωση ενός στόχου με βαρύ τίμημα. Η φράση προήλθε από τις αιματηρές νίκες του βασιλιά της Ηπείρου Πυρ­ρού εναντίον των Ρωμαίων στην Ηράκλεια και στο Άσκλο της Ιτα­λίας. Οι απώλειες σε ανθρώπινο δυναμικό του στρατού του Πυρ­ρού στις μάχες που έδωσε ήταν τόσο μεγάλες και δυσβάστακτες ώστε ο Πυρρός τελικά έχασε τον πόλεμο, αν και ήταν τυπικά νι­κητής στο πεδίο των μοχών. Π.χ. Η μάχη της Κρήτης ήταν μια πύρ-ρειος νίκη για τους Γερμανούς αλεξιπτωτιστές.

ρίπτω έλαιον εις την πυρά: υποδαυλίζω φιλονικία. ρόδον το αμάραντον λέγεται μεταφορικά, συνήθως για κάποιο αθώο

κορίτσι (από τον Ακάθιστο'Υμνο). σαρξ εκ της σαρκός: δικό μου γέννημα [Γένεσις, 2,23). σοφόν το σαφές: η σαφήνεια και η ακρίβεια είναι χαρακτηριστικά του

σοφού ανθρώπου (Ευρυπίδη, Ορέστης397). σπεύδε βραδέως: μη βιάζεσαι, προχώρα με σύνεση. συν Αθηνά και χείρα κίνεΐ: κάνε κάτι κι εσύ παράλληλα με τη Βοήθεια

του θεού. συν γυναιξί και τέκνοις: με τις γυναίκες και τα παιδιά τους, όλοι μαζί. συν τω χρόνω: με την πάροδο του χρόνου. τάσσομαι παρά το πλευρόν του: συμμαχώ μαζί του, στέκομαι δίπλα

του. τα του Καίσαρος τω Καίσαρι και τα του θεού τω θεού: πρέπει να απο­

δίδεται στον καθένα αυτό που του αρμόζει τείνω χείρα Βοηθείας: προσφέρω τη βοήθεια μου σε ένα άτομο. τετέλεσταΐ: τα πάντα έχουν τελειώσει (Κ.Δ. Ιω. 19,30, φράση του Χρι­

στού στον σταυρό). τι μέλλει γενέσθαι: τι πρόκειται να γίνει (Κ.Δ. Αποκάλυψις 1.19). τι τεύξεται η επιούσα: τι θα φέρει η επόμενη μέρα, τι πρόκειται να γίνει

αύριο. Π.χ. Κανείς δεν γνωρίζει τι τεύξεται η επιούσα.

339

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

τι χρείαν έχομεν μαρτύρων: δεν υπάρχει ανάγκη από μάρτυρες, τα πράγματα είναι οφθαλμοφανή.

τιμής ένεκεν.· σε ένδεξη σεβασμού, τιμής, επιδοκιμασίας. τις αγορεύειν Βούλεταΐ: ποιος θέλει να πάρει τον λόγο:

τίνι τρόπω: με ποιον τρόπο το δέον γενέσθαι: αυτό που πρέπει να γίνει. τούτου δοθέντος: θεωρώντας αυτό ως δεδομένο. τρόπον τινά: κάπως, περίπου. τύποις: τυπικά, σύμφωνα με τους τύπους. υπ' ατμόν: σε ετοιμότητα, σε αναμονή. υπό αίρεσιν: που υπάρχει πιθανότητα να αλλάξει. φάσκω και αντιφάσκω: αυτά που λέω δεν έχουν συνέπεια, αναιρώ ο

ίδιος τα λόγια μου. φαύλος κύκλος: εσφαλμένος συλλογισμός ή επιχείρημα, όπου το ζη­

τούμενο προτάσσεται ως αποδεικτικό μέσο· κατάσταση όπου η επίλυση ενός προβλήματος οδηγεί στην εμφάνιση ενός άλλου.

φίλος Πλάτων, αλλά φιλτέρα η αλήθεια: αγαπώ τον Πλάτωνα, αλλά προτιμώ την αλήθεια, έκφραση που δηλώνει ότι η αναζήτηση της αλήθειας δεν επηρεάζεται από φιλίες ή προσωπικές συμπάθειες.

φοθού τους Δαναούς και δώρα φέροντας: να φοβάσαι τους Δαναούς ακόμα κι όταν σου φέρνουν δώρα, έκφραση που δηλώνει ότι πρέ­πει να είναι κανείς επιφυλακτικός με ορισμένους ανθρώπους πα­ρά τα εμφανή δείγματα της φιλίας τους.

φυλάσσω Θερμοπύλες: υπερασπίζομαι αξίες, όσια, ιερά, παραδόσεις. Π.χ. Έχουν ταχθεί να φυλάπουν Θερμοπύλες.

φύλλον συκής: ρούχο που δεν καλύπτει ηαρά μικρό μέρος του σώμα­τος (από το φύλλον συκής των Πρωτοπλάστων).

φύρδην μίγδην: απόλυτα ανακατεμένα, άτακτα. χαίρετε και αγαλλιάσθε: να νιώθετε χαρά και αγαλλίαση. χαλεπά τα καλά: τα καλό πράγματα είναι δύσκολα. χρόνου φείδου: να αξιοποιείς σωστά τον χρόνο σου. ψυχή τε και σώματι: με όλες τις ψυχικές και σωματικές δυνάμεις. ώδινεν όρος και έτεκε μυν: κοιλοπονούσε το Βουνό και γέννησε πο­

ντίκι, έκφραση που δηλώνει ότι μια εντυπωσιακή και θεαματική δραστηριότητα καταλήγει σε ασήμαντο αποτέλεσμα.

ως εκ περισσού: χωρίς να είναι ανάγκη, επιπλέον, επιπροσθέτως. ωσεί παρών: όπως ακριβώς αν ήταν παρών

360

Λατινικέδ λέξείδ και εκφράσειε

Συχνό ακούμε στις ειδήσεις ή διαβάζουμε σε εφημερίδες και βιβλία λατινικές λέξεις, φράσεις και εκφράσεις. Και αυτό δεν είναι παράξενο, δεδομένου ότι η λατινική ήταν η γλώσσα της Εκκλησίας, του σχολείου, της επιστήμης, της διοίκησης και της διπλωματίας. Παρακάτω παρουσιάζονται λατινικές λέξεις και φράσεις που χρησιμο­ποιούνται στον δοκιμιακό, πολιτικό και επιστημονικό λόγο και μπορούν να επιστρατευτούν στον διαφημιστικό λόγο, που οφείλει να είναι στον μέγιστο Βαθμό πρωτότυπος, πειστικός, με δυο λόγια επικοινωνιακός: να λέει δηλαδή όσο το δυνατόν περισσότερα με όσο το δυνατόν λιγότε­ρες λέξεις.

3 ϋεηε ρΐ3ατο για ευχαρίστηση 30 ΐηϊϋο εξαρχής 30 ονο από το αβγό (μεταφορικά: εξαρχής) 305υπι παρών 3 03ρθΙΐ3 χωρίς συνοδεία οργάνων (για εκτέλεση μουσικού έργου) 3 οβρίΐθ βά ο3ΐοθηη από ιην κορφή ως τα νύχια 3 οοηΐΓ3πο απεναντίας, από την άλλη πλευρά 30(3 ηοη νθΓ03 πράξεις, όχι λόγια 3(1 βοβυΓάο διό της εις άτοπον απαγωγής 3ά 031600*35 6Γ36035 στις ελληνικές καλένδες, δηλαδή ποτέ 3α ίίηβηη μέχρι τέλους Βά 9ΐθΓΪ3Γη προς δόξον 3ά ηοο γι' αυτό τον σκοπό 30" ηοηοΓβδ τιμητικώς 3(1 ϊητΊηϋυητι εη' άπειρον 3ά Ιίϋίιυπη κατά Βούληση

341

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

αά Ιί1ΐβΓ3Γπ κατά γράμμα 3ά η3υ5θυπη μέχρι αηδίας ηά Γβπη επί του θέματος, επί του σημείου θα" υηυηΊ μέχρις ενός 30" υευπι ως είθισται 3ά νβΙοΓβιη επί της αξίας (για φόρους, δασμούς κλπ] 3ά νΐιβιη για τη ζωή βάδυιτιαπών 3άνοο3ΐυ5 α'ί3ΐ3θΙί ο δικηγόρος του διαβόλου 3ΐθθ ί3<:ΐ3 Θ5ΐ (3ΐθ3 \Β<ΛΒ 65<!) ο κύβος ερρίφθη 31ΓΠ3 ΓΠ3ΐθΓ τροφός μηιέρα (χρήσ. για πανεπιστήμια) ΒΙΙΘΓ βα,ο ο άλλος εαυτός, το άλλο εγώ, ο σωσίας 3ΐ1βΓ3 ρβΓ5 η άλλη πλευρά 3ΠΊ3ηιβ5 3ΠΊβη(65 οι ερωιευμένοι. τρελοί βηηο Οοηιίηϊ {α.Ο.) έτος Κυρίου- π.χ. 1991 α.Ο.. δηλαδή 1991 μ.Χ. 3ηηυ$ οΪ5βχ(υ5 δίσεκτο έτος 3ηηυδ ΗοΓΓίί)ίΙί5 τρομερός χρόνος 3ηηυ5 ΓηϊΓ3θϊϋ5 θαυμαστό έτος 3ητε ϋθΙΙυΓπ προπολεμικά βηΐβ ΟήΓίδΙυπι (3.0.) προ Χριστού· π.χ. 1500 α.Ο.. δηλαδή 1500 η.Χ. 3η(β ΠΊβηάίβπΊ (3.ΠΊ.) προ μεσημβρίας βηίβ ροΓΤ35 προ των πυλών βρρεηαίχ παράρτημα 3 ροδδε 3α1 Θ55β από τη δυνατότητα στην πραγματικότητα 3 ροβίβποπ εκ των υστέρων 3 ρποπ (συμπέρασμα) εκ των προτέρων, θεωρητικό, χωρίς εμπειρική

παρατήρηση 3ςυ3 ίοΓίίδ νιτρικό οξύ 3ςυ3 νί(3β νερό της ζωής (χρησ. γιο αλκοολούχα ποτά) 3ΓΈ3Π3 ίπηρβΓϋ μυοπκα του κρότους βι-α,υβηάο χάριν επιχειρηματολογίας 3Γ5 9Γ31Ϊ3 3Γ1Ϊ5 η τέχνη για την τέχνη (μότο της Μ6Μ) θΓΐίυι-η 1)3Κ3ΐ3υΓβυ5 Β3ΟΗΘΙΟΓ οί ΑΓ(5 (ΒΑ) 3Γΐίυηι ΓΠ39Ϊ5ΙΘΓ Μβ$(6Γ οί ΑΓ(5 (ΜΑ) 3υάε 53ρβΓθ να τολμήσεις να γνωρίζεις 3υαΊ ΘΙ 3ΐΙθΓ3ΐτι ΡΘΓΙΘΓΤΊ άκουσε και την άλλη πλευρά 3υάίο. νίάβο, άίδοο ακούω. Βλέπω, μαθαίνω

342

Λατινικές λέξεις και εκφράσεις

βυτθβ πηβ(ϋο(:ηΐ35 χρυσή μετριότητα 3υτοΓ3 1)0Γ63ΐΪ5 Βόρειο σέλας 3υ( 03Θ53Γ 3υι ηίηίΐ ή καίσαρας ή τίποτα 3υ( νΐηοθΓβ 3υΙ ΓΠΟΓΪ νίκη ή θάνατος βυχϊΐϊο 30 3ΐ(ο με άνωθεν Βοήθεια βνβ, ΟββδθΓ, ηΊοπιυιϊ τβ δβΐυτβηί χαίρε, Καίσαρ, οι μελλοθάνατοι σε

χαιρετούν Ανβ, Μ3ΓΙ3 χαίρε. Μαρία οβΙΙυηη οπηίυΓη οοηΐτβ οηηηεβ πόλεμος όλων εναντίον όλων (Τ.

Ηοοοθδ) ΟΘΠΘ πΊθΓίτυε το αξίζει οοη3 ίίάθ με καλή πίστη ϋοηβ ίθΓΐυη3 καλή τύχη 03ΐτιρυ5 επίπεδο μέρος, χωράφι, πεδιάδα (μτγν. πανεπιστημιακός χώ­

ρος) 03ρυΙ Γηυηάί κεφαλή του κόσμου ΰβΓρβ αΊβίτι άδραξε την ημέρα- απόλαυσε τη σημερινή ημέρα· εκμε-

ταλλευσου το παρόν. ςβδυδ &ε11ί αιτία πολέμου 03υ53 ητιοΓίίδ αιτία θανάτου ςβΙθΓίδ ρ3Γίου5 αν όλα τα άλλα είναι ίδια αιίυε, 3ΐιίυ5, ίοτίίυε ταχύτερα, ψηλότερα, δυνατότερα (έμβλημα των

Ολυμπιακών Αγώνων) οοςίΐο βτςο ευτη σκέφτομαι άρα υπάρχω (Κσρτέσιος] οοηδβηδυ οΓπηϊυπι κοινή συναινέσει εοΓρυβ συλλογή έργων οοτρυ5 ΟΓίΓίδΙϊ το σώμα του Χριστού οοΓρυδ άβΐΐοτϊ το σώμα του εγκλήματος ςυί οοηο? ποιος ωφελείται; (ποιος είχε κίνητρο;) ουηη Ιβυάβ μετά επαίνου ςυπϊςυΙυΓτι πρόγραμμα σπουδών ςυιτκυίυηη νί(3β (ο.ν.) Βιογραφικό σημείωμα ϋβ 0ίνί(3ΐβ ϋβί για την Πολιτεία του θεού (Ιερός Αυγουστίνος) άβ ίβοιο στην πράξη, έμπρακτα άβ ίυτβ (άθ ]υΓθ) διά νόμου άθ ρΓοίυηάίδ εκ Βαθέων α*β ηίηίΐο ηίηίΐ τίποτα (δεν προέρχεται] από τίποτα

343

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

άβ ηονο εκ νέου α"β ρι-ορπο ΓΤίοΙυ αυθορμήτως άβςβρίϊο νίβυδ οφθαλμαπάτη ύβίβηάβ Οβτΐηθςο να καταστραφεί η Καρχηδών [έμμονη παρότρυνση

του Κάτωνα) άεΙίηυπΊ (Γβπηβηε τρομώδες παραλήρημα α"βο νοίβηΐβ θεού θέλοντος α"θυ5 βχ ΓΠ3οηίη3 ο από μηχανής θεός αΊΓβοτίνβ διάταξη, κανονιστική οδηγία άινιάθ βτ ίηηρθΓθ διαίρει και βασίλευε άίχί είπα! άο υΐ άθβ [σου] δίνω και [μου] δίνεις άυηι δρϊΓο δρβΓο όσο ζω, ελπίζω άυΓ3 Ιβχ 5βα" Ιβχ σκληρός νόμος αλλά νόμος β οοηίΓ3πο από αντίθετη άποψη βκβ ηοπιο ιδού ο άνθρωπος (φράση του Πιλάτου από τη νυΐο,θιβ] β ρΐυπουε υηυπη από πολλά ένα (μότο των ΗΠΑ] βΓα.3 ΟΓΓίηβδ έναντι όλων (επίκαιρο) βΓΓ3Γβ ηυητοηυηη β$1 το να πλανάσαι είναι ανθρώπινο 6ΓΓ3(3 σφάλματα, πσροράματα ΘΙ ΟΘΙΘΓ3 (βίο.) και λοιπά βΐ Ρ355ΪΠΓΙ κι άλλα, διάσπαρτα στις σελίδες (Βιβλιογραφικός όρος) βχ βΟΓυριο χωρίς ετοιμασία, πρόχειρα, αιφνιδιαστικά εχ βΐιυηάβηάί ως εκ του περισσού βχ 3ηϊΓηο από καρδιάς, ειλικρινά βχ 3η(β από πριν (Βασισμένο σε αρχικές εκτιμήσεις) βχ 03ΐήβάΓ3 από καθέδρας βχ άοΐο με δόλο, με πρόθεση βχ 0/3*13 σαν χάρη, τιμητικό βχ ϋοπδ 1. Κατά λέξη σημαίνει: από τα βιβλία, από τη Βιβλιογραφία, από

τη Βιβλιοθήκη και συνοδεύεται από το όνομα του κατόχου του Βι­βλίου. 2. Η επιγραφή που τίθεται πάνω σε ένα Βιβλίο κοι δηλώνει τον κάτοχο του βιβλίου. 3. Καλλιτεχνική σφραγίδα που φέρει το όνομα, το έμβλημα του βιβλιόφιλου.

εχ ΓΤΊΟΓΘ σύμφωνα με το έθιμο βχ οπΊαο από θέση ισχύος βχ ορβΓβ ορβΓβτο από δουλειά που έχει γίνει, από τα πεπραγμένα

3α

Λατινικές λέξεις και εκφράσεις

βχ ροδί ίβοίο εκ των υστέρων βχ ρΓορηο πιοΐυ εθελοντικά βχ δίίβηϋο λόγω οιωηής (λόγω μη αντίθετης επιχειρηματολογίας) βχ ΐεηιροΓθ παρορμητικά, πρόχειρα θχβΓΤίρΙί 9Γ3ΐί3 (6.9-) για παράδειγμα, παραδείγματος χάριν (π.χ.) ίαζ δίητυΐβ κάνε κάτι παρόμοιο (προέλευση του όρου (αχ) ί3ΓΠ3 νοΐ3ΐ η φήμη πετά ίβοϊί (ίβ<:.) κατασκευασμένο από αεηίυδ Ιοα το πνεύμα του τόπου 9ΘΠ5 (093(3 το γένος με την τήβεννο (οι Ρωμαίοι) 9Γ3(Ϊ5 δωρεάν 9Γ0550 Γηοάο με αδρό τρόπο, χοντρικά, πρόχειρα Η30635 εοι-ρυε 1. (κυριολεκτικά: έχε το σώμα) θεσμός του αγγλοσαξο­

νικού δικαίου, ο οποίος αποσκοπεί στην προστασία της ατομικής ελευθερίας του πολίτη έναντι της αυθαίρετης σύλληψης και κρά­τησης του- το Π30Θ35 εθΓρυ5 ψηφίστηκε το 1679, την περίοδο του Καρόλου Β'. 2. Σύνταγμα, συνταγματικός χάρτης.

η30θΓηυ5 ρβρβπι! έχουμε Πάπα (στην αναγγελία εκλογής Πάπα) ηϊε 6( ηυης εδώ και τώρα Ηίο |3ΟΘ( (η|) ενθάδε κείται (ΉΟ ]30β( 5θρυΙ(υ5 (η]δ) ενθάδε κείται θαμμένος (ΙΟΓΤΪΟ θΓβς(υ$ όρθιος άνθρωπος (ανθρωπολογικός όρος) Ηοιτιο ΗοΓπϊηΐ Ιυρυβ ο άνθρωπος για τον άνθρωπο είναι λύκος ηοππο 53ρΪ6Π5 έμφρων άνθρωπος (ανθρωπολογικός όρος) ηοΓτιο υηϊνβΓ53ΐΪ5 άνθρωπος με γενικά ενδιαφέροντα και πολλές γνώ­

σεις, ο αναγεννησιακός άνθρωπος ηοηοπδ 9Γ3(<3 τιμής ένεκεν ίοίαθΓη (ίο.) στο ίδιο σημείο (σε Βιβλίο, βιβλιογραφικός όρος) ία «5( (ί.ε.) αυτό σημαίνει, δηλαδή ίάθΓπ ςυοά (ί.ς.) το ίδιο με ίπιρβπυΓη ηγεμονία· κοσμοκρατορία ίπηρπηηΐε καταρχήν ίη 305βη(ί3 ερήμην ίη 3θ5(Γ3ε(ο θεωρητικά, αφηρημένα ίη 3θ(υ στην πράξη ίη 36(βΓηυηι στην αιωνιότητα ίη 03ΓηθΓ3 στο δωμάτιο, ιδιαιτέρως, κατ' ιδίαν

345

ίη 035υ σε περίπτωση ίη θχΐΓθππϊδ στα άκρα, σε ακραία περίπτωση, στην εσχάτη περίπτωση ίη ιϊηβ στο τέλος, τελικά ίη ίητΊηίΙυπι επ' άπειρον ίη Ιίοπδ Ιίί)θΓΐ35 στα Βιβλία ελευθερία ίη Ιίπιϊηβ στο κατώφλι, στην αρχή ίη Ιοοο στη θέση ίη Γηβάίβδ Γβ5 στη μέση των πραγμάτων ίη ηπθηηοπΒηη εις μνήμην ίη ηοΓηίηβ Οοηηίηί εις το όνομα του Κυρίου ίη ηοηηϊηβ ρβΐπδ βι ίιΐϋ β( δρίπΐυε 53ηιϊ εις το όνομα του Πατρός και

του Υιού και του Αγίου Πνεύματος ίη οιηηίθ ρ3Γ3ΐυδ έτοιμος για όλα. πανέτοιμος ίη ρθτρείυυπη για πάντα ίη ρο5(6Γυηι μέχρι την επομένη ίη ρΓ3χϊ στην πράξη ίη ρπηαρίο επί της αρχής ίη ρτοιηρίυ με ετοιμότητα, άμεσα (γρήγορα) ίη ρΓορπβ ρβΓ5οη3 αυτοπροσώπως ίη Γ6 αναφορικά με ίη 5β καθ' εαυτό ίη βίΐυ επί τόπου, στην αρχική θέση, στη φυσική του θέση. στον φυσικό

του χώρο ίη νϊηο νβπΐ35 στο κρασί η αλήθεια ίη νίίΓΟ κατά λέξη στο γυαλί, σε γυάλα- μεταφορικά: σε τεχνητές συν­

θήκες, στο εργαστήριο ίη νΐνο σε ζωντανή κατάσταση· σε πραγματικές συνθήκες· πείραμα σε

ζωντανούς οργανισμούς ίηςοα,ηίΐο κρυφά, μυστικά, καμουφλαρισμένα ίηϋβχ Ιί&ΓΟΓυηη ρΓοηίόίιοΓυπι λίστα απαγορευμένων Βιβλίων ίηΐθΓ 3ΐΙί35 (ή 311Ϊ3) μεταξύ των άλλων ίηΐθΓ ηο$ μεταξύ μας ίηΙθΓ 56 μεταξύ τους ίηΐΓ3 ηιυΓΟδ εντός των τειχών ίρδο ίβοιο με βάση το γεγονός αυτό καθαυτό ]υΓβ εΐ ίβοιο με Βάση το δίκαιο (αλλά) και τα γεγονότα Ιβρβυδ βΐυπηηί λάθος γενόμενο

Λατινικές λέξεις και εκφράσεις

Ι3ρ5υ5 ΟΒΙΘΓΠΪ τυπογραφικό λάθος Ι3ρ$υ5 Ιίηςυθθ γλωσσικό ολίσθημα Ιβχ ηοη 50Γίρΐ3 άγραφος νόμος Ιϊοίάο επιθυμία, ηδονή, γενετήσιο ένστικτο Ιϊοβί επιτρέπεται Ιίηςυβ ττ3ηο3 γαλλική γλώσσα (μεταφορικά: οικουμενική γλώσσα) Ιοοο είΐβίο (Ιο) στο εδάφιο που αναφέρθηκε, το προαναφερθέν χωρίον Ιοουβ άβΐϊοίΐ ο τόπος του εγκλήματος Ιοουε 5(3ηάί το μέρος που στέκεσαι ηΊ39Ϊ5(6Γ θΓΐίυηη (ΜΑ) άρχων των τεχνών (ΜβειβΓ ο( ΑΓ(5) Μβςηθ 03Γ13 (κυριολεκτικά μεγάλο χαρτί) η σύμβαση των δικαιωμά­

των του 1215 στην Αγγλία ΓΏ39η3 ουιτι Ιβυαβ με μεγάλο έπαινο ιτοςηυιτι ιτΐ3ΐυπη μεγάλο κακό ητ»39ηυηη ορυδ το μεγάλο έργο [της ζωής] πτΐ3ηυ5 ίη ΠΊ3Π0 χέρι χέρι ΓΠ3Γβ ηοδίΓυηι η θάλασσα μας· γιο τους Ρωμαίους η Μεσόγειος. ΓΠ3χίΓηυ5 ίη ΠΊΪηϊπΊίδ τα μεγαλύτερα στα μικρότερα ητΐθ ί3ΐΙί( δεν ξέρω ΓΠΘ3 ουΙρ3 λάθος μου, δικό μου φταίξιμο, δικό μου σφάλμα ηηθαίο<:πΐ35 3υτθ3 χρυσή μετριότητα ιπθΙΙίοπουδ 3ηηΪ5 σε καλύτερα χρόνια ιτιβπιοΓβηάυηΊ υπόμνημα πιβηδ ΓΘ3 ένοχος νους ιτιοάϊτΐ03(ί5 πηοάίτκβηάϊδ έχοντας αλλάξει αυτά που μπορούσαν να αλ­

λάξουν πηοαυ5 396ηάϊ τρόπος ενέργειας, μέθοδος ηηοαυδ ορθΓ3ηαί (σι.ο.) τρόπος λειτουργίας ή ενέργειας πτοάυβ νίνεηαί τρόπος ζωής πηοΓβίοπυηΊ αναστολή εχθροπραξιών Γπυΐθϋδ πηυ(3ηόΪ5 μετά τις απαραίτητες αλλαγές, τηρουμένων των ανα­

λογιών ηβ ρΐυδ υΙ(Γ3 δεν έχει παραπέρα, δεν υπάρχει τίποτε πιο πάνω ΠΘΓΠΟ ΓΏ3ΐυ5 ίεΐίχ κανείς κακός ευτυχής ηεχυε σύνδεση· διαπλοκή (σε λογοτεχνικό έργο) ηίήϊΐ αά ΓΘΓΤΙ δεν έχει να κάνει τίποτα με αυτό ηίηίΐ οοδ(3( τίποτε δεν εμποδίζει

347

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

ηοίθηδ νοίθηδ εκών άκων ηοη ςυϊ5, 5θά ςυίά όχι ποιο αλλά τι ηοη 5βΓνϊ3Γπ δεν θα υπηρετήσω (ο διάβολος προς τον θεό) ηο(3 σημείωση, μήνυμα, διακοίνωση, οδηγία ηοΐ3 6εηβ (ηΙ).) σημείωσε, πρόσεξε καλά ηονυβ ΗΟΓΠΟ νέος άνθρωπος (ο πρώτος στην οικογένεια του που παίρ­

νει δημόσιο αξίωμα) ηονυβ ΟΓάο νέα τάξη ηοχ ηοοϋδ β$ι ηο5ΐπ η νύχτα είναι δική μας ηυάυπι ρβεΐυιη γυμνή συμφωνία (μεταφορικά: ανεφάρμοστη συμφω­

νία, με όρους άνευ σημασίας) ηυΙΙί 5θ<:υηάυ5 δεύτερος σε κανέναν (πρώτος) ηυΙΙυηι ροβηβ 5ίηβ Ιεςε καμιά ποινή χωρίς νόμο ηυηο βυ( ηυηςυβιη τώρα ή ποτέ ο (βηηροΓβ ο ΓΠΟΓΘ5! ω καιροί! ω ήθη! οοο35ίοηθ α"3<3 ευκαιρίας δοθείσης ΟρΙίπηυδ Μ3χϊπηυ5 ο άριστος και μέγιστος (επίθετο του Δία) Ορυ$ θβί έργο του θεού (παραθρησκευτική οργάνωση των καθολικών) 0Γ3 βΐ ΙβΙϊΟΓβ να ικετεύεις και να εργάζεσαι (μότο των Βενεδικτίνων) ρβΐΘΓ ί3ΓηίΙΐ35 ο πατέρας της οικογένειας ρ3χ ειρήνη· η λέξη συνοδεύεται συνήθως με επίθετο για να δηλώσει

την κυρίαρχη επιρροή κάποιου: ρ3χ Βοητΐ3η3, ρβχ ΑηΐθΠ03η3 κλπ.

ρβΓ 3ηηυπι (ρ.3.) ετησίως ρβΓ 03ρϊΐ3 κατά κεφαλήν ρθΓ ϋίθητι κάθε μέρα ρβΓ ηιβηββΓΠ μηνιαίως ρθΓ 5θ καθ' εαυτόν, μόνος του, μόνο του Ρ6Γ50Π3 πρόσωπο, προσωπείο Ρ6Γ50Π3 ηοη 0/3*3 ανεπιθύμητο πρόσωπο ρΐυβςυβ Γηίηυβσ,υβ λίγο πολύ ρο5( ΟΟΪ16ΓΠ μετά τη συνουσία ροδί ίβειυηη μετά το γεγονός ροδί ηοο μετά από αυτό ροδί ηοο θΓςο ρτορίθΓ ηοο μετά από αυτό. άρα εξαιτίας αυτού (λογικό

σφάλμα) ρο5( πηθΓϊάϊθΓη (ρ.τη.) μετά μεσημβρίαν

348

Λατινικές λέξεις και εκφράσεις

ρο5( ηηοιίβιτ) μετά θάνατον (και αυτοψία) ροδί δοπριυιτι (Ρ.5.) υστερόγραφο ΡΓΪΓΠ3 Τ3αβ εκ πρώτης όψεως ρΓΪΓηυιη ηοη ηοεβΓβ καταρχήν μην κάνεις κακό (στον όρκο του Ιππο­

κράτη) ρΓΪΓηυβ ίηΙβΓ ρ3Γβδ πρώτος μεταξύ ίσων (τίτλος των Ρωμαίων αυτο­

κρατόρων) ρΓο οοηο [ρυοίίοο] για το [κοινό] καλό ρΓο ΤΌΓΓΤΪ3 για τους τύπους (μεταφορικά: τυποποιημένο έγγραφο εισα­

γωγής) ρΓο ΓηβπάίθΓτι (ρ.ητι.) προ μεσημβρίας ρΓοοΒίυπΊ β5ΐ είναι αποδεδειγμένο α,υίά ρΓο ςυο κάτι για κάτι (κάτι σε ανταπόδοση) ςυίθ(3 ηοη ητιονθΓβ μην κινείς αυτά που ησυχάζουν ςυο ν3άϊ5? πού πηγαίνεις; α,υοά ΘΓ3( άθΓηοηείΓθηάυηη (ςβά) όπερ έδει δείξαι ςυοά νίάε (ςν) βλέπε (παραπομπή) Γ3Γ3 βνίδ σπάνιο πτηνό (φράση του ΓιουΒενάλη) Γ3ΐϊο λόγος, αιτία Γβςυίεπι νεκρώσιμη ακολουθία ΓθςυιβεοΒΐ ίη ρβοβ (πρ) αναπαύου εν ειρήνη Γβδ πράγμα, αντικείμενο ΓΘ5 9^5136 τα πεπραγμένα Γ65 ]υάίθ3ΐ3 δεδικασμένα Γβδ ρυοίίοβ τα δημόσια πράγματα, η πολιτεία, τα δημόσια αγαθά 53ηοίυηη δ3ηο(θΓυΓη άγιο των αγίων δ<:πρΐ3 ιτοηβητ, νβΓοβ νοίβηΐ τα γραπτά μένουν, τα λόγια πετούν. Πολ­

λές φορές χρησιμοποιείται μόνο το επίρία ΓηαηβηΙ. δβΓηρβΓ ίάθίτι πάντα ο ίδιος (Κικέρων) δθΐηρθΓ ρ3Γ3(υδ πάντα έτοιμος δβηβυ ΙβΙο με την ευρεία έννοια δβηδυ δίΓϊοΙο με τη στενή έννοια δβςυβηδ (δβς.) ακολούθως δβχυδ ίητίπτο το αδύναμο φύλο δίο έτσι 5ίο θΓ3ί ίη (3ΐίε έτσι ήταν μοιραίο δίο βΐ ηοη ναι και όχι

349

Το Κόκκινο Βιβλιαράκι του Κειμενογράφου

διό ίβαυηΐ οπιηβ5 έτσι κάνουν όλοι δϊς ρ355ίΓτι έτσι παντού (βιβλιογραφικός όρος) βίο νί(3 651 έτσι είναι η ζωή δϊηβ άίθ χωρίς μέρα. επ' άπειρον δϊηβ Ιοοο (δΐ) χωρίς θέση, τόπο δϊηβ ηοοίΙϊΐ3(ί5 χωρίς ευγενική καταγωγή (προέλευση του εηού) δϊηβ ΡΓΟΙΘ (ερ) χωρίς θέμα δϊηβ ςυβ ηοη εκ των ων ουκ άνευ δϊηβ 5θΙβ 5ΪΙβο χωρίς ήλιο σωπαίνω (σε ηλιακό ρολόγια) 515(6, νΐ3(0Γ σιαοου διαβάτη (επιγραφή σε ρωμαϊκούς τάφους) δοΐΐο νοοβ με χαμηλή φωνή 5ΐ3ΐυ5 ςυο 3π(β η προϋπάρχουσα κατάσταση 5ΐ3ΐυ5 ςυο το κατεστημένο, η υπάρχουσα, η παγιωμένη κατάσταση- η

καθεστηκυία τάξη· το καθεστώς δυο ροεηβ υπό ποινή δυο Γ053 κάτω από το τριαντάφυλλο, μεταφορικά: μυστικά δυο 56(Τ6ΐο μυστικά 5υι 96Π6ΓΙ5 ιδιόρρυθμος, ιδιότυπος, ιδιότροπος, ιδιόμορφος δυηηΓηβ δυπιηηβΓυηη το άθροισμα των αθροισμάτων, τελικό άθροισμα δυπΊπτυπΊ οοηυπι το ύψιστο αγαθό δυπΊΓηυπΊ ορυε το ύψιστο έργο (3θυΐ3 Γ353 άγραφη πλάκα (θΓΓηίηυδ 3η(β ςυεητι χρονολογικό όριο (όχι πριν από αυτό] ΙβΓπτυηυδ ροδί ρυβιτι χρονολογικό όριο (όχι μετά από αυτό) ΙΘΓΓ3 ίίΓΓηβ στερεό έδαφος ΙβΓΓ3 ίηοοςηϊΐθ άγνωστη γη ΙβΓΓβ ηυΙΙίυδ γη κανενός, ακατοίκητο μέρος ίίΓΓίθ ήοπΊϊηβπΊ υηϊυδ ΙΪΟΓΪ να φοβάσαι τον άνθρωπο του ενός Βιβλίου υοϊ δυρΓ3 όπως ανωτέρω υΙ<Γ3 νϊΓβδ εκτός δικαιοδοσίας υηβ νοςθ ομόφωνα υηυηπ βΐ ΐάβηη ένα και το αυτό υΓοί β! ΟΓοΐ στην πόλη (Ρώμη) και στην οικουμένη, παντού (στα έγγρα­

φα του Πάπα) υι άκιυιη (υι αίοι.) όπως διατάχθηκε νβαβ ϊη ρ30β ύπαγε εν ειρήνη (ρωμαϊκός αποχαιρετισμός) νββ νίοΐϊδ ουαί τοις ηπημένοις

350

Λατινικές λέξεις και εκφράσεις

νβηΐ, νιοι, νκΐ ήλθο, είδα, νίκησα νθΓββϋίη ακριβώς όπως ειπώθηκε νβίο Βέτο, ένσταση νίβ ηιβάίβ η μέση οδός νίοβ νβΓ53 και αντίθετα- και αντίστροφα νιϋθΐίοθΐ (νίζ.) δηλαδή νιε ΓΠθίοΓ ανώτερη Βίο νϊνβ νοοβ ζωηρή φωνή. διό ζώσης, προφορικό νΐνβΐ ζήτω νΐνβΐ Γβχ ζήτω ο Βασιλιάς νοο3ϋυΐ3 3ΓΤΪ5 τεχνικοί όροι νοΙθη5 ΘΙ ρο(βη5 πρόθυμος και ικανός νοίο, ηοη νβίβο θέλω. δεν μπορώ νοχ ρορυΐί φωνή λαού \/υΐ93ΐ3 η μετάφραση της Βίβλου στα λατινικά

351