: گرایشها وروندهای کالن درسطوح توسعه

. شتاب ومقیاس گسترده تغییرات دربسترکنونی با توجه به جهانی شدن اقتصاد1

. توسعه فناوریهای نوین2

. رقابت پذیری در عرصه توسعه ملی و فراملی 3

.اکنون شهرها و کالن شهرها جایگاه بی رقیبی درتعیین چهره دنیای معاصر دارند

,Kunzmann. به عنوان مراکز فرمان>>دهی وموتوره>>ای کلی>>دی رش>>د و توس>>عه اقتص>>ادی )11998: 38.)

(1383:8. قدرت آنها در سازماندهی وهدایت تحوالت محلی، ملی و جهانی )کاظمیان، 2

يك شهر باالي300در بيش از ميليارد نفر3رصد بااليي از جمعيت شهري جهان يعني د تا 350 وميليون نفر 5 شهر بزرگ يا كالنشهر با بيش از 40 ميليون نفر آن در 400

زندگي مي كنند . ميليون نفر جمعيت

صورت هايين ترتيب، روند فزاينده شهرنشيني همراه با رشد كالنشهرها، يكي از بد .را نمود می بخشداصلي جهاني شدن

جهاني شدن سبب تغيير در ماهيت اقتصادهاي كشورهاي در ح>>ال توس>>عه ش>>ده اس>>ت. دراين رش�د اقتص�ادي، ب>>ه مثاب>>ه نيازوالزم>>ه عوامل رقابت ج�ويي فزاين�دهتغييرمي توان بر

ضرورت اوليه براي جذب سرمايه. به مثابه كيفيت باال و مناسب زيرساختي

ن��ابرابري فزاين��دهش>>هرهاي رده اول جه>>اني نيزمانن>>د ديگركالنش>>هرهاي جه>>ان نماين>>ده هستند. ن ودوسطحي شد

باشکاف اجتماعي _ فضايي فزاينده ، شهرها را به سوي يك دوسطحي شدن نشانه هاي مشخصي ازشرايط ناسالم ونامناسب عمومي، گروه كثيرمحرومان واقليت

اغنيا هدايت مي كند .

تض>>عيف امكان>>ات، تس>>هيالت اجتم>>اعي و زيرس>>اخت ه>>اي عم>>ومي ، تغي>>يرات رخ داده درمناسبات شغلي ) حقوق پايين فقرا و درآمد ب>>االي اغني>>ا( ، ك>اهش فرص>تهاي ش>>غلي

در جوام>>ع توس>>عهتش��ديد نابرابريه�اي اجتم�اعي و اقتص�اديدربخش ص>>نعتي، يافته، حاكميت اين شرايط به

جدايي گزيني فضايي گسترده در اشكال افراطي تر خود چون شهرهاي محافظت شده يا دروازه ای

.تضعيف فضاهاي عمومي و خصوصي

واژه شناسی1

بربزرگی ابع��اد فض��ایی واصطالحاتی است که محت>>وای اص>>لی ش>>ان گروه اول داللت دارد. مهم>>>ترین واژه ه>>>ای این گ>>>روه عبارتن>>>د از: “ک���ارکردی ش���هرها

Metropolitan area”, “Megalopolis“ و ,”Mega city .” درجه، ن��وع، ت��رکیب و کیفیت کالن ش��هرهااصطالحاتی اند ک>>ه ب>>ر گروه دوم

تاکید دارند، مثل: Urban Agglomeration )شهربزرگ با اقمار وابسته به آن( Conurbation )همبستگی و همکاری دو یا چند شهر بزرگ و کوچک با یکدیگر( City regionهم پیوندی مراکز متعدد جمعیت و فعالیت ش>هری و روس>تایی در مقی>اس(

وسیع( Global city region شهر- منطقه با کارکردهای مهم جهانی(

ردی��ف

اصطالح انگلیسی معادل های به کاررفته در فارسی

1 Metropolis کالن شهر، مادر شهر، مام شهر

2 Metropolitan Region/Area ، حوزه کالن ش>>هری، منطق>>ه کالن ش>>هری، ناحی>>هکالن شهری

3 Megalopolis کالن شهر، ابر شهر، عظیم شهر

4 Mega-City کالن شهر، شهر بزرگ، ابرشهر

5 Conurbation مجموعه شهری، منظومه ش>>هری، ش>>بکه ش>>هری،شبکه شهری همکار

6 Urban Agglomeration کانون شهری، انبوهه شهری، مجتمع ه>ای ش>هری،منطقه شهری

7 City Region منطقه شهری، شهر-منطقه

واژه کالن ش>>هر اص>>طالحی ق>>دیمی اس>>ت ک>>ه اس>>تفاده از آن ب>>ه دوران روم و یون>>ان ش��هرهای ب��زرگ سیاس��ی )پ��ایتختباس>>>تان ب>>>ر می گ>>>ردد و منظ>>>ور ازآن، ب>>ه کالن ش>>هرها، ب>>هیونانی ه��ا بوده است. امپراطوری ها( اقتصادی و تجاری

عنوان مکانهای بسیار بزرگ، پرجمعیت ودارای توان وظ>رفیت مناس>ب توص>یف نم>ودهاند.

، 750 بین 5 و 4رم اولین کالن ش��هر ت��اریخ در ق��رون بن>>ا برب>>رخی ش>>واهد داشته است. میلیون نفرجمعیت1هزار تا

2

پدیده کالن شهر به مفهوم رایج وامروزین آن محصول انقالب ص��نعتیاما ازاواخر قرن نوزدهم وب��ه وی��ژه ازوبه دنبال آن انقالب شهری است که مشخصا

، بروز و ظهور کالبدی یافته اس>>تاوایل قرن بیستم در محدوده جوامع اروپایی(.41: 1383)کاظمیان،

، این نواحی است.میزان جمعیت رایج ترین تعریف در رابطه با کالنشهرها( 1993ریچادسون ) میلیون نفر جمعیت را در نظر گرفته است.8معیار ومیزان ( رقم 1991بانک جهانی در )میلیون نفر را مالک تشخیص قرار داده اس>>ت. دوگ>>ان10

میلیون نفر را آستانه آماری خود عنوان کرده اند.4(رقم 1988وکاساردا )، ازعوامل موثر برتعریف کالن شهرمی توان: تعداد جمعیت ، ت>>وان و جایگ>>اه اقتص>>ادی

(.1383اندازه فیزیکی و تراکم شهر را عنوان کرد )زبر دست اصطالح كالن شهر در ادبيات رايج شهري درايران معادل اصطالح م>>تروپليس تركي>>بي

) شهر( يا بعبارتي مادرشهر اس>>ت ) داوودپ>>ور، زه>>ره،Polis )مادر ( و Metrاز دو واژه 1384 .)

:منظورازآن مجموعه اي سكونتي است ،داراي حداقل يك ميليون نفر جمعيت واجد مركزيتي اقتصادي- سياسي كه در مقياس منطقه اي ي>>ا ملي ازموقعي>>تي مرك>>زي

برخورداراست. 5همزمان درجايگاه نخست كنترل اقتصادي منطقه پ>>يراموني خ>>ود ب>>ا جمعيت تقري>>بي

ميليون نفرقرارداشته باشد . ازنظرمرک��زیت دول��تی وفع��الیت اقتص��ادی ی��اکالن ش>>هر، ش>>هری اس>>ت ک>>ه

بر دیگر سکونتگاهها برتری دارد. فرهنگی

آنشهراصلی ی�ک منطق�ه، ی�ک کش�وروگاهی پ�ایتخت این ش>>هرممکن اس>>ت باشد.

کالن شهر به شهری گفته می شود ک>>ه ح>>داقل دارای ی>>کدر نظریه مکان مرکزی ، میلیون نفر جمعیت بوده ودر سلس>>له م>>راتب ش>>هری بتوان>>د ب>>ه ص>>ورت مرک>>ز کن>>ترل اقتصاد جدید درآید وبرناحیه ای دارای پنج میلیون ت>>ا س>>ی میلی>>ون نف>>ر جمعیت مس>>لط

شود. همیلتون و بریتنیچ(Hamilton & Britanica )که واژه کالنشهر معادل متروپولیسندمعتقد

به کار گرفته شده است که معنای عام آن بزرگترین ش>>هر و ب>>ه بی>>انی ش>>هر اص>>لی درx بیش از ی>>ک میلی>>ون جمعیت دارد و دارای ب>>االترین منطقه مش>>خص اس>>ت ک>>ه معم>>وال

.(1383، 7صرافی، ص؛ )سطح نظام شهری است دقیق>>ه45 در فاصله زم>>انی هزار نفر500حداقل کالن شهر مکانی است که درآن

تا مرکز شهر زن>>دگی می کنن>>د و وس>>یله پیم>>ودن این فاص>>له ن>>یز در دس>>ترس اک>>ثریت(.200-199: 1385جمعیت شهر است )شکویی،

3

به مناطقی گفته می شود ک>>ه تحت ت>>اثیر کالن ش>>هر ق>>رار میمنطقه کالن شهری واق>>ع ش>>دهمکانی به فاصله زم�انی دو س�اعت ت�ا مرک�ز مادرش�هر گیرد ودر

است. در داخل منطقه کالن شهری، شهرکهای اقماری و حومه ها قرار می گیرد. گستره س>>اخته ش>>ده حاص>>ل از پیون>>دمنطقه کالن شهری یا مجموعه شهری " :

کالبدی سکونتگاههای شهری که زمانی ناپیوسته بوده اند وابتدا از توس>>عه ن>>واری ح>>ولجاده های بین شهری شکل گرفته اند".

معموال یک مادر شهر(هسته منفرد ) در پی رشد بیرونی یک منطقه کالن شهری فضاهای میانی ش��بکهایجاد می شود که شهرکهای کوچک و روستاهای پیرامون در

(.43: 1383 را پر می کند )کاظمیان، ای از شهرهای نزدیک به هممنطقه ای متمرکز و متراکم ازسکونتگاههای انسانی، مش>تملمنطقه کالن شهری :

بر یک شهر مرکزی به همراه سکونتگاههای حومه ای است. های ش>>هری ب>>ه ک>>ار م>>یرود ک>>ه برای تعیین مجموعهاصطالح منطقه کالن شهری

است که از لحاظیک شهر بزرگ و چندین شهر کوچک و شهرک شامل حداقل ان>>د و ش>>هر اص>>لی در آنه>>ا نف>>وذ اجتم>>اعی و اقتص>>ادی جغرافیایی و اقتصادی همبس>>ته

. (1383، 7صرافی، ص؛ )اعمال میکند اصطالح ژان گ>>اتمن ب>>رای منطق>>ه ش>>هری چن>>د ش>>هری و چن>>د مرک>>زیمگاالپولیس :

است. البته این واژه قبل ازآن هم توسط پاتریک گدس ولوئیز م>>امفورد اس>>تفاده ش>>ده است. امروزه مگاالپولیس به منطقه ش>>هری وس>>یعی گفت>>ه می ش>>ود ک>>ه بیش از ده

میلیون نفر جمعیت داشته ودارای بیش از یک مادر شهرباشد.:اصطالح مانوئل کاستلز برای بزرگ شهرهایی که درآنها ب>>رخی از م>>ردم ابرشهرها

به جریانهای جهانی متصل هستند، در حالیکه دیگران فاقد این ارتباط ب>وده ودارای فق>ر(. 44: 1383اطالعات محسوب می شوند )کاظمیان،

در اروپا به منظور مقابل>>ه ب>>ا توس>>عه بی روی>>ه ش>>هرهای1960دردهه شهر- منطقه بزرگ و اعمال نظارت بر تحوالت فضایی پیرامون آنها، با تاکید بر ایج>>اد مراک>>ز ف>>رعی

در پیرامون شهر اصلی مطرح گردید. این واژه الف(. معرف نوعی سکونتگاه جدید است ک>>ه از بس>>ط وتکام>>ل کالن ش>>هر پدی>>د

میآید؛ ب(. ساختار شبکه ای و چند الیه دارد.،در این مفه>>وم دیگ>>ر الگ>>وی ش>>عاعی و م>>داری ب>>ا مشخص>>اتی چ>>ون مرک>>ز- پ>>یرامون

سلسله مراتب، ج>>اده کمربن>>دی، تقس>>میات یکن>>واخت و م>>واردی از این دس>>ت معن>>ا وکارکردشان را از دست می دهند.

:مح>>دوده وس>>یعی اس>>ت ب>>ا عناص>>ر و کارکرده>>ای متن>>وع ش>>هری ک>>هشهر- منطقه مرزهای آن برحسب فعالیتهای اقتصادی درون آن تعریف می شوند. برپای>>ه این تعری>>ف

شهر- منطق>ه از نظ>ر برنام>ه ری>زی و م>دیریت در سراس>ر150در زمان حاضر حدود (.22: 1383 برگرفته از مهدی زاده، Simmond and Hack, 2000: 8-16جهان وجود دارد )

:ش>>هرهای منطق>>ه ای جه>>انی مفه>>ومی سیاس>>ی،ش��هر-منطق��ه ه��ای جه��انی اقتصادی، اجتماعی وسرزمینی است که مجموعا چگونگی عملکرد ی>>ک منطق>>ه بعن>>وان

4

یک گره فضایی عمده در اقتصاد جهانی ویک بازیگر سیاسی متمایز درعرص>>ه جه>>انی را(. 44: 1383تبیین می نماید )کاظمیان،

:شهرهای دارای شخصیت ملی در فعالیتهایی از قبیل خدمات مولدشهرهای جهانی ومرتبط با اقتصاد مالی جهانی.

.)تمرک>ز فعالیته>ایج(. قط>بی ش>دن اجتم>اعی؛ ب(.مصرف تجملی وبی روی>ه الف ,Knoxکانون سازماندهی اقتص>>اد جه>انی )د(. تجاری عمده P. and Steven, P. 2000:

408.) :به شهرهاي داراي شخصيت فراملي در فعاليتهايي از قبيل دفاترشهرهای جهانی

شود کهمرکزی شرکتهای بزرگ و خدمات برای تولید کننده، خدمات مالی و...اطالق می دهنده اقتصاد جهاني اس>>ت. دراین ش>>هرهایمحل تمركز فعاليتهاي تجاري عمده سازمان

)ه>>اي اين ش>>هرها هس>>تند جه>>انی، قط>>بي ش>>دن اجتم>>اعي و فض>>ایی از مشخص>>هPacione,2005, 408 .)

دالیل رشد و گسترش کالن شهرها

توسعه اقتصادی

توسعه اقتصادی آن کش��ور و م��یزاندرتمام کشورهاارتباط قابل مالحظه ای بین وجود دارد. شهر نشینی

همخوانی گسترش شهرنشینی وتوسعه اقتصادی ب>ه ص>ورت همزم>ان و ی>ا ب>ا س>رعتی ( 1986کمتر.)میلز و بکر

افزایش تولید ناخ��الص ملی کش��ورها ،طبق بررسی های انجام شده به موازات نیز در آنها افزایش می یابد. سطح شهر نشینی

.با افزایش در آمدها، سطح شهرنشینی دگرگون می شود

ارتباط مثبت می��ان رش��د ش��هرهای ب��زرگ و( 1978کوئیچی مرا )به عقیده وج>>ودتوس��عه اقتص��ادی در کش��ورهای توس��عه یافت��ه و در ح��ال توس��عه

(.1973دارد)ریچاردسون

جهت مک>>ان گزی>>نی ص>>نایع و خ>>دمات ناش>>ی از ص>>رفه ه>>ایجاذب��ه کالن ش��هرها . تب>ادل اطالع>ات و برق>راری ارتب>اط ب>ا2. هزینه نسبتا پایین حمل و نق>ل،1اقتصادی،

. دردسترس بودن گ>>روه انب>>وهی از مص>>رف کنن>>دگان)هندرس>>ون و ک>>روگمن3نگاهها و1985 .)

کالنشهرها به ط>>ور متوس>>ط از به>ره وری ب>>االتری نس>بت ب>>ه س>>ایر ش>>هرها برخ>وردار هستند.

اشتغال بیشتر ومتنوع ترتسهیالت رفاهی بیشتر.وسعت دامنه انتخاب درتمامی زمینه ها

5

چنین اظهار نظر می کند که: تجارب جهانی نشان می دهد کالنشهرها به1987مایر در سمت تمرکز زدایی در حال حرکتند و علت آنرا می ت>>وان در اف>>زایش درآم>>دها ، بهب>>ود

سیستم حمل و نقل و ... ذکر کرد.

توزیع مشاغل در شهرهای بزرگ:

با وجود اطالعات ناچیز در نحوه پراکنش مشاغل در شهرهای بزرگ ، مطالعات ض>>منی در این شهرها گرایش قابل ت>>وجهی ب>>ه تمرک>>ز زدایی مش>>اغل دی>>ده می ش>>ود. نس>>بت مشاغل در مراکز کالنشهرها در طول زمان کاهش یافت>>ه ودر ن>>واحی اط>>راف و دور از

(Gomez and Meyer,1981مراکز گسترش یافته است)

الگوی حمل و نقل:

دالیل زیادی برای مراجعه مردم به کالنش>>هرها وج>>ود دارد ام>>ا عم>>ده آن دسترس>>ی ب>>ه محل کار وآموزش است.

تمرکز زدایی از جمعیت و مشاغل ، جریان سفرهای ک>>اری را ب>>ه ن>>واحی ب>>یرونی ش>>هر گسترش می دهد.

اختراع>>ات ، توس>>عه حم>>ل و نق>>ل و ارتباط>>ات راه دور م>>وجب تقس>>یم ک>>ار بیش>>تر و گس>>ترش ارتباط>>ات بین ش>>هرها و موسس>>ات ش>>ده ک>>ه در نه>>ایت منج>>ر ب>>ه گس>>ترش

کالنشهرها گردید.

سه ویژگی مهم کالن شهرها

. . عدم تمرکز در کالن شهرها1

دردوره جدید، ح>>رکت ب>>ه س>>وی مراک>>ز ش>>هری ش>>تاب بیش>>تری می یاب>>د. ب>>ا تغی>>یرات تکنولوژیک در وسایل حمل و نقل، ماشینی شدن کشاورزی و ایجاد راههای جدید، مردم روستاها از اقتصادی کشاورزی به اقتصاد شهری می رسند که ع>>ده ای از کارشناس>>ان

از این دوره به عنوان " انقالب شهری" نام می برند.

با ایجاد حمل و نقل جدید وارتباطات پیشرفته، م>>ردم ش>>هرها می توانن>>د مح>>ل زن>>دگی خودرا دور از شهرها انتخاب کنند.

. تخصص یابی2

دومین ویژگی کالن شهرها، سطح باالی تخصص ی>>ابی اس>>ت ک>>ه در داخ>>ل مرزه>>ای آن دیده می شود.

این تخصص یابی در کیفیت کاربری زمین، تجاری وصنعتی تاثیر می گذارد.

6

بخشهای داخلی هر کالن شهر یا من>>اطق داخلی آن، هری>>ک ب>>ه فع>>الیت وک>>ارکرد وی>>ژه ای اختصاص می یابد که مراکز خرید، منطقه اداره ها، منطقه صنعتی شهر، منطقه مس>>کونی

و منطقه گذران اوقات فراغت ازآن جمله است.

. وابستگی متقابل. 3

یکی از نتایج عدم تمرکز و تخصص یابی، وابستگی متقابل است؛

با افزایش تنوع شغلی شهروندان و شرکتها، وابستگی مناطق داخلی شهرها و حومه ها ب>>همادرشهر اصلی بیشتر می شود.

کارکردهای کالن شهری

( 2007چهاررکن در توضیح کارکردهای کالن شهرها) بلوتووجه،

نمونه ای از شاخصها کارکردهای کالنشهرها

شعبه مرکزی ادارات بزرگ ، مرکز تصمیمات کالننظیر پارلمان و ...

نقش نظم دهنده

دانشگاه و پژوهشگاه نقش نو آوری

مرکز همایشها و فرودگاه نقش ارتباطی

معماری ، تصاویر و نشانه ها نقش نمادی

7

بسوی مناطق کالن شهری

وتوسعه ناپیوسته شهرهای بزرگ و به پیوستگی شهر و حومه اندیشه توجه بر می گردد.اوایل قرن بیستم لزوم برنامه ریزی یکپارچه برای آنها به

“از بنی>>انگزاران شهرس>>ازی جدی>>د، ب>>ا اب>>داع اص>>طالحپاتری��ک گ��دس“نخس>>تین ب>>ار ب>>هاتصال و ادغ��ام ش��هرهای متع��دد به بررسی وتحلیل پدیده مجموعه شهری

یکدیگر پرداخت.

،اص���طالح " م���تروپلیتن“ ب���رای توص���یفدر ای>>>االت متح>>>ده آمریک>>>ا ن>>>یز ب>>ه ک>>ارسکونتگاههای خیلی بزرگ شهری و نحوه مرزبندی و مدیریت آنه��ا

گرفته شد که بعدها در سراسرجهان رواج پیدا کرد.

رامگالوپولیس جغرافی دان آمریکایی اص>>طالح "ژان گاتمن" 1960دراوایل دهه پدیده ه��ای فض��ایی جدی��د ک��ه پیون��د مجموع��ه ای از ش��هرهایبرای معرفی

)بوس>>تون، نیوی>>ورک، واش>>نگتن، فیالدلفی>>ا، ب>>التیموربزرگ در شمال شرق آمریک�ا و...( بود، را بعنوان وسیع ترین و پیچیده ترین شکل سکونتگاه انس>انی در ق>رن بیس>تم

به کار برد.

فرآین��د توس��عه در کالنش��هرها ب��ه س��رعت ن��واحیکه : گاتمن معتق��د اس��ت روستایی را به نقاط شهری مبدل ساخته و ناحیه ای گذار بدون فض��اهای

از آن ی>>اد می Sprawl را بوجود می آورد. این ناحیه همان است که تحت عنوان خالیشود.

:حومه نشینی و پیدایش حلقه حومه ها ( عوامل متعددی: نظیرافزایش درآمدها،1982 )برادبرینظریه پردازانی نظیر ،استفاده زیاد ازاتومبیل ،پراکندگی سکونتگاههای کم تراکم ،سود اقتصادی ناشی ازمالکیت واحدهای مسکونی

.شکل گیری طبقات اجتماعی -اقتصادی

توضیحات عوام������ل م������وثر دربه کالنشهرها گسترش

سوی حومه ها

8

ساکنین و مراکز اداری به سمت حوم>>ه گ>>رایش پی>>دا می کنن>>د و از ناسازگاریهایی نظیر آل>>ودگی ، بزهک>>اری و ترافی>>ک و ... ره>>ایی می

یابند.

دوری از ناسازگاریها

- فرار از پرداخت مالیات

ساکنین تمایل به سکونت در مکانی کم تراکم با فرصتهای اقتصادیبالقوه دارند.

جذابیتهای حومه ها

تمایل واحدهای ص>>نعتی و تج>>اری ب>>ه زمین و ن>>یروی انس>>انی ارزان قیمت ک>>ه در نه>>ایت منج>>ر ب>>ه رون>>ق اقتص>>ادی در این من>>اطق می

شود.

توسعه اقتصادی

سیاستهای اتخاذ شده منجر ب>>ه رک>>ود مراک>>ز ش>>هری ق>>وی و رون>>قحومه ها شده است.

انحراف از سیاستها

- گرایشهای جمعیتی

افزایش در آمد تمایل به س>>کونت در مک>>انی ب>>ا ویژگیه>>ای خ>>اص رامهیا می سازد.

تکامل ت��دریجی)اعتق��اد( 1993میلز

طبقات متوسط در آم>>دی ب>>رای ره>>ایی از فض>>ای بزهک>>اری مراک>>ز شهرها، مالیات باال و سطح پایین کیفیت زن>>دگی ، محی>>ط زیس>>ت و

تمایالت نژادی به سوی حومه ها می گریزند.

ره��ایی از رخ��وت )ب��ه( 1993اعتقاد میلز

از نگاه سوهر، من�اطق کالنش�هری س�اختار کالب�دی خ�ود را درطی س�ه مرحل�ه ش��������������������������������������������کل داده ان��������������������������������������������د:

- گسترش فیزیکی مرکز شهر وپخش آن درنواحی حومه ای1

- تاثیر شهربرنواحی پیرامونی و تقویت ارتباطات همراه با توسعه زیر ساختهای ارتباطی،2 - فاصله زیاد بین استانداردهای زندگی ساکنین درکالنشهرها ب>>ا کس>>انی ک>>ه در حوم>>ه ه>>ا3

(.1996ساکنند )سوهر،

:عوامل گرایش به سوی حومه ها از نظرهمیلتون

، به عنوان عوامل آماده سازی، تفکیک وفروش زمین های حوم>>هتوسعه گران زمین.1برای سکونت، صنعت وخدمات.

وتاثیرآنه>>>ا درگرایش>>>های شهرس>>>تیزیارزش���ها وعقای���د اجتم���اعی-فلس���فی .2وشهرگریزی.

9

ب>>ویژه ب>>رای قش>>رهای متوس>>ط وش��رایط زیس��ت به��تر درن��واحی حوم��ه ای .3 (.41-29: 1382گروههای توانمند برای زندگی آرامتروبهتر)عسگری، علی و همکاران،

در جوامع در ح��ال توس��عه، عوام��ل دیگ��ری هم درش��کل گ��یری من��اطقاما که عبارتند از:کالن شهری ایفای نقش کرده اند

الف(. نظام تقسیم بین المللی کار ب(. تمرکزسرمایه در مناطق کالن شهری

ج(. اف>>زایش جمعیت، توس>>عه شهرنش>>ینی واس>>کان غیررس>>می واف>>زایش ش>>اغالن بخشغیررسمی.

( 1992نیومن ) مطرح می کند: گسترش حومه ها را در سه فاصله زمانی ب>>ودطور پی��اده قاب��ل دسترس��ی که تمامی فواصل در آنها به شهرهای کهن

کیومتر تجاوز نمی کرد. 5چرا که مساحت شهرها از انتقال مس>>افرین ب>>ا اس>>تفاده از19از اواخر قرن توسعه فناوری حمل و نقل

قطار و تراموا را مهیا ساخت وایس>>تگاههای قط>>ار بعن>>وان عناص>>ری ن>>وین در ش>>هررا پدید آوردند.شهرهایی خطی متولد شدند و

توسعه نواری در ط��ولمنجر به اختراع اتومبیل قبل از جنگ جهانی دوم شد.مسیر اتومبیلها و قطار

بعد از جنگ جهانی دوم با شکل گیری وسایل نقلیه سریع و امکان جابج>>ایی ه>>ر چ>>ه بسیاری از حومه ها به مراک�ز ف�رعی کالنش�هرها مب�دلبیشتر مسافرین،

پدی>>دساختاری چند هسته ای برای مناطق کالنش��هری و بدین ترتیب شدند و جیوالنو( 1991آمد )گاراو

درصد مشاغل در مراکز اصلی شهر باقی ماندند)ریچاردس>ون8بعد از آن تنها حدود 1988.)

تمرکز زدایی از مرکز آلوده و پرت>>راکم ش>>هر ب>>ه س>>وی ن>>واحی اط>>راف و قیمت ب>>االی (ای زمین در مرکزرشد لکه Oil Stainسکونتگاههای را در حاشیه ها منجر شد )

10

الگوی تغییرسیستم های شهری و سازمان یابی فضایی مناطق کالنجان رنه شورت (:112: 1388شهری را درسه مرحله تبیین وتصویرکرده است )زبردست و حاجی پور،

.)مکانیابی مشاغل و جمعیت درشهرهای بزرگ و رشد کالن شهرها؛ مرحله اول .)حومه نشینی واستقرار فرصتهای اشتغال درحومه ها، تداوم مهاجرت بهمرحله دوم

کالن شهرها؛ .)حومه نشینی جمعیت و فرصتهای اش>>تغال، تش>>دید و ت>>رجیح مرک>>زیتمرحله سوم

کالن شهرها برای کارکردهای خدماتی به جای صنعت و رشد شهرکها و شهرهای ویژه.

نیز در خصوص فرایند تحوالت و دگرگونی ها در ریخت شناس>>ی من>>اطقناکس وپینچ ( Knox and Pinch, 2004: 209-210کالن شهری سه دوره را از یکدیگر متمایز می کنند )

الف(. دوره اول شهر اوایل قرن بیستم است که عناص>>ر عم>>ده ریخت ش>>هرها عبارتن>>د از ( که جمعیت به طور فشرده ای در ح>>ول اینCBDیک شهر مرکزی و ناحیه تجاری مرکزی )

مرکز اسکان پیدا کرده اند، به همراه یک هاله شهری پیرامونی. است، تاثیر اتومبی>ل ب>ر ش>کل ش>هر مش>خصپس از جنگ جهانی دوم ب(. دوره دوم

شده است؛ اما شهر این دوره کماکان ش>>هری ت>>ک مرک>>زی ب>>ا ی>>ک مرکزتج>>اری ق>>دیمی و ظهور هسته های جمعیتی درحومه شهر؛مناطق مسکونی اطراف آن وهمچنین

به بع>د آغ>ازمی گ>ردد و من>اطق کالن ش>هری چن>د مرک>زی1970ج(. دوره سوم از سال شکل می گیرند.

گسترش هسته های جمعی>>تی وش>>هرکهای اقم>>اری درپ>>یرامون کالن ش>>هر اص>>لی و دس>>تاز مشخصه های این دوره است.توسعه شهری به نواحی پیرامونی اندازی

11

براساس( مدل منحنی S یا لوژستیک دیویس ) ک>>ه ب>>ه منح>>نی شهرنش>>ینی ن>>یز مع>>روف مشخص تقسیم می گردد: سه مرحلهشده، پویش شهرنشینی در جهان توسعه یافته به

درصد(25که درآن نرخ شهرنشینی وسطح آن اندک است )کمتراز مراحل اولیه رشد (. 1ودرساختاراقتصادی غلبه بربخش کشاورزی است؛

که درآن مهاجرت ازروستا به شهر موجب افزایش جمعیت ش>هریمرحله شتاب رشد (. 2 می گردد وبا دگرگونی درترکیب فعالیتهای اقتصادی و غلبه بخشهای دوم وسوم، سهم جمعیت

درصد می رسد؛ 70 تا 60شهری ازکل جمعیت به که به تدریج باکاهش نرخ رشد جمعیت ش>>هری، ش>>کل منح>>نی روب>>همرحله بلوغ رشد (. 3

به ویژه در کالن شهرهای بزرگ آشکار می شود.شهرگریزی"نزول می گذارد و پدیده " دراین مرحله که با افول صنعت و اشتغال صنعتی همراه است، فعالیتهای بخش سوم و

(.65: 1384چهارم اقتصاد اهمیت می یابند )فالحیان، شهرنش>>ینی را می ت>>وان ب>>ه فراین>>د تمرک>>زجمعیت تعری>>ف ک>>رد، ک>>ه پیام>>د اص>>لی این

وضعیت افزایش سهم جمعیت ساکن درنقاط شهری است. در همین باره، ش>>هرگریزی (- جریان مقابل )آنتی تز( شهرنشینی محس>>وب1976درنگاه بنیانگزاراین مفهوم )بری

است؛ فرایند ی>>اد ش>>ده ب>>ه ن>>درت م>>وجبتمرکززدایی جمعیت می شود که نمایانگر کاهش سهم جمعیت شهری گشته است و بیشتر به عنوان فراین>>دی مالحظ>ه ش>>ده ک>ه موجب توزیع مجدد جمعیت ازمراکز شهری بزرگ به مراکز شهری کوچکترشده اس>>ت،و یابه گسترش بیرونی مراکز شهری منفرد درحومه های اطراف آن دامن زده اس>>ت )

Pacione, 2002: 83-87 .) ب>>ه80ک>>ه درده>>ه چرخ��ه شهرنش��ینی در م>>دل مش>>هور ب>>ه کالس��ن و دیگ��ران

منظورمطالعه الگوهای توسعه شهری در مجموعه ه>>ای ش>>هری منف>>رد ب>>ه ک>>ار گرفت>>ه-Pacione, 2002: 83شده، چهارمرحله توسعه شهری را متمایز کرده اند که عبارتند از )

87 :) دوره ای که رشد سکونتگاه مشخصی درمقایسه با حومه پ>>یرامونیالف(. شهرنشینی:

آن، ارجحیت دارد. دوره ای ک>>ه درآن رش>>د حوم>>ه بررش>>د هس>>ته مرک>>زی ش>>هرب(. حومه شهرنشینی:

)ناحیه ساخته شده( تفوق می یابد. دوره ای ک>>ه جمعیت کاس>>ته ش>>دهپ(. ش��هرگریزی ی��ا شهرنش��ینی معک��وس:

ازمرکزوهسته ش>>هری بیش ازجمعی>>تی اس>>ت ک>>ه درحاش>>یه و پ>>یرامون اس>>تقرارمی یاب>>د،ونتیجه آن کاهش جمعیت کلی کالن شهری است.

هنگامی که کاهش نرخ رشد جمعیت مرکز یا هس>>ته ب>>ه ت>>دریجت(. شهرنشینی مجدد: متوقف می شود و بخشی از جمعیت حومه )پیرامون( به هسته شهری بازمی گردد. دراین

(. 109-108: 1388دوره میزان رشد مرکز، مجددا برحومه برتری می یابد )زبردست، ترسيم ميكند:چهار مرحله باچيلر مراحل مختلف رشد شهرهاي بزرگ را در سياس>>ي ي>>ا م>>دني٬شهرها اصوال پيرامون مراك>>ز م>>ذهبي ٬دوران ماقبل صنعتيدر .1

بود.الگوي ”متمركز تك هسته اي“ ايجاد ميشدند كه شكل غالب آنها به صورت

12

ابتدا شهرها به طور شعاعي در امتداد محورهاي ارتب>>اطي ودوران صنعتي شدن در .2توسعه پيدا كردند.الگوي ”مركز-پيرامون“ به صورت ٬حمل و نقل

”حلق��هبا گسترش مالكيت اتومبيل فضاهاي بيشتري ميان محورهاي اصلي به صورت .3پديد آمد و نوعي توسعه ناپيوسته و پراكنده اغاز گرديد.اي“

ساختار ”الگ��وي متمرك��ز چن��دادغام توسعه پراكنده هسته هاي بزرگتر به پيدايش .4( 1383انجاميد. )مهديزاده.هسته اي“

)عوامل موثر بر شکل گیری مناطق کالن شهری )از نظر دیوید هربرت(1750تکامل کالن شهری در دوره ماقبل صنعتی )قبل از .1

شهربه صورت یک هسته مشخص، جمعیت محدود، اقتصاد س>>نتی،ویژگی ها: ارتباطمراحل اولیه درفناوری حمل و نقل، محدودیت در دامنه عرضه خ>>دمات ش>>هری و

.محدود شهر با حوزه نفوذ(1950-1850تکامل کالن شهری در دوره صنعتی ) .2

، ج>>داییایجاد حوم��ه ه��ای زیب��ا ب��رای ثروتمن��دانشهرهای پرجمعیت، ویژگی ها: گزینی اکولوژیک،

، وابس>>تگیایجاد ح�وزه نف�وذ ش�هر ب�زرگ ب�ا ش�هرها و روس�تاهای دوردس�تکارکردی بین شهرها و ایجاد حومه های صنعتی وخوابگاهی.

به بعد(1950مناطق کالن شهری در دوره فراصنعتی ) .3باویژگی ها: فاصله موانع رفتن بین از ارتباطات، کارآیی و افزایش سرعت

پیوستگی های اقتصادی و اجتماعی میان ش>>هرها، ایج>>اد ناحی>>ه ش>>هری/ مجموع>>ه ش>>هری/مناطق کالن شهری،

(از نظر ادوارد سوژا )مراحل تحول سازمان فضائي مناطق كالنشهري كه بر اس>>اس ص>>رفه ه>>اي تج>>اري، در اط>>رافالف(. شهر تجاري كوچك و فشرده:

بخش مهم تجاري شهر و ايستگاه قطار شكل ميگيرد.13

تحت ت>>اثير كش>>ش هاي داخلي ب>>ه تس>>ريع توس>>عه ش>>هريب(. شهر صنعتي رقابتی:انجاميد.

شهری كه در پي فراهم آوردن ثباتي جديد که منجر به ايج>>اد شهر مسلط شرکتی:ج(.تنوع در شهرهاي جهان صنعتي شده ميشود.

ك>>ه پراكن>>دگي فزاين>>ده اي را بخ>>ود ميبين>>د. ش>>اهد انتق>>الد(. شهر دوران فورديسم: كارخانه ها و كارگاه ها به نواحي پيراموني شهر اصلي و جدائي شهر و حومه هستيم.

عوامل موثر در شکل گیری مناطق کالن شهری

پیوند صنعتی شدن وشهرنشینی؛ ظهور کالن شهر و مناطق کالن شهری .1

درتبیین فرایند شکل گیری مناطق کالن شهری چه از جنبه های توسعه اقتص>>ادی و چ>>ه مفهوم شهرنشینی و صنعتی ش��دن ب��ه عن��وان داز بعد فضایی می توان از دو

نام برد. همزاد وفرایند( هودرHodder, 2000: ( شهرها و مناطق شهری را بعنوان کاتالیزورهای ی>>ک فراین>>د93

طراحی شده می پندارد که نقش موثری درتوسعه ملی بازی می کنند.ب>>راین باوراس>>ت ک>>ه رشداقتص>>ادی گ>>رایش ب>>ه ش>>کل گ>>یری درش>>هرداردفری��دمن

اتفاق می افتد.تحول دراقتصاد فضا وازطریق این مبداءاست که

فرآیند بازساخت وشکل گیری مناطق کالن شهری .2

14

بررس>>ی رون>>د روب>>ه گس>>ترش تغی>>یرات ش>>هری درمن>>اطق کالن ش>>هری ه>>ردو گ>>روه .2. اقتص>>اد جه>>انی، 1کش>>ورهای پیش>>رفته و جه>>ان س>>وم تحت ت>>اثیرتغییراتی چ>>ون:

. پدیده جهانی ش>>دن و....( نش>>ان می ده>>د3گسترش فناوری های اطالعاتی وارتباطی، که تغییرات سه دهه اخیرمناطق کالن شهری، ب>>ه لح>>اظ کمی و کیفی، بیش ازتغی>>یرات

جزیی وتدریجی گذشته است. دگرگونی اساسی درسازمان و ساختارفضایی تحتبازساخت شهری به معنی

(.Caves, 2005: 489آنهاست )تاثیردگرگونی ابعاد اقتصادی واجتماعی بازساخت اقتصادی که با گسترش نظ��ام س��رمایه داری و نظم جدی��دپدیده

اتفاق افتاده است، تغییرات چش>>مگیری را درفراین>>د شهرنش>>ینی والگوه>>ایاقتصادی توسعه شهری هم درجهان توسعه یافته و هم درکشورهای در حال توسعه بوج>>ود آورده

است. افول ص��نعتنتیجه اصلی این بازساخت اقتصادی در کش>>ورهای توس>>عه یافت>>ه "" ،"

" است.شهرگریزی" و " زوال شهری" و متعاقب آن "خدماتی شدن ،صنعتی شدن فزاینده وبه دنب��ال آن ج��ذب جمعیتدرکشورهای درحال توسعه

بوده است. به شهرها وانفجار شهری و گسترش شیوه زندگی غربی ساختار کنونی مناطق کالن شهری وظهوراشکال فضایی جدید در مقیاس

ب>>وده اس>>تکالن شهری تا حد زیادی بازت��اب و محص��ول فراین��د بازس��اخت (. 40: 1387)حاجی پور خلیل،

،پیامدهای جه��انی ش��دن دربسترعرص��ه ه��ای کالن ش��هری،به نظر پیتره>>ال آن است ) پیتر ه>>ال،تجدید ساختاراقتصادی ودرنتیجه بازسازماندهی فضایی

1999 .) ،مرکزیت مدیریت ستادی و خدمات عالی برای تولی��ددر سازمان فضایی نوین

اصلی استقرار می یابد؛ کننده ها درمرکز شهر ج>>ای میتحقیق و توسعه در حوم��ه ه��ای ب��ا کیفیت ب��اال فعالیتهای مرتب>>ط ب>>ا

گیرند. و درون منطقه ای مکانیابی می شوند؛ تولید نهایی درشهرهای لبه ای فعالیتهایاس>>تقرارتولیدکنندگان قطعات اغلب درشهرهای کوچ��ک ن��واحی پ��یرامونی

می یابند. نظام یکپارچ��ه عملک��ردی درمنطق��ههمه این گرایشها پیوس>>ته ب>>ه ش>>کل پ>>ذیری

(. براین مبن>>ا،12-11: 1386 دامن می زنند )سعیدی و حسینی حاصل، کالن شهری رشد س��ریع الح��اق ش��هرهای کوچ��ک و روس��تاهایتم>>ام کالن ش>>هرها ش>>اهد

، همزمان با گسترش نواحی پیش>>ین حاش>>یه و حوم>>ه )ب>>ه دورازهس>>ته ه>>ایپیرامونی درهم ریختگیمرک>>زی کالن ش>>هری( می باش>>ند. این گون>>ه رش>>د وگس>>ترش، زمین>>ه

مرزعینی میان کالن شهر اص��لی و حوم��ه وابه��ام درتش��خیص شهراص��لی ازحومه وحاشیه شهر ونیز ادغ��ام عرص��ه ه��ای روس��تایی و غیرروس��تایی

(. 12: 1386 را فراهم می سازد) سعیدی و حسینی اصل، پیرامونی

15

بروز تغییراتی متفاوت ب��انتایج تحقیقات نشان می دهد که پدیده بازساخت شهری است که طی آن سازمان و س>>اختار فض>>ایی ش>>هرهاروند تغییرات معمول شهری

به دلیل دگرگونی ابعاد اقتصادی و اجتماعی دچ>>ار دگرگ>>ونی اساس>>ی ش>>ده و ب>>ه ط>>ور عوامل ب��یرونی ب��ه عن��وان ش��رط الزمخ>>اص کالن ش>>هرها، تحت ت>>اثیر دخ>>الت

، جایگزین ساخت قبلیعوامل درونی به عنوان شرط کافی) انگیزه( و همراهی می شود.

بروزتغییرات اساسی در محت>>وای1 با شاخصهایی چون: فرایند بازساخت شهری .) (. دگرگ>>ونی3(. تغی>>یرات کمی وکیفی ب>>دون بازگش>>ت، 2اقتصادی-اجتماعی و کالبدی،

) فرصتهاعامل بیرونی (. تغییرات بلند مدت و متاثر ازدخالت دو4عناصر وکارکردها، ) همراهی امکانات ومح>>دودیتهای داخلی( قاب>>ل ارزی>>ابیو درونی و تهدیدات خارجی(

است.

بازساخت ش>>هری ش>>هرهای ب>>زرگ درکش>>ورهای پیش>>رفته و ح>>تی در ب>>رخیمقایسه کشورهای در حال توسعه نشان می دهد که:

تغی��یرات هدفمن��دتغییرات بازساختی درشهرهای بزرگ کشورهای پیشرفته ناشی از بوده است؛ در مقابل کالن شهرهایی مانن>>دنظام سرمایه داری دراقتصاد جهانی

در گروه کشورهای در حال توسعه، تغییرات بازس>>اختی خ>>ودراشانگهای، یا جاکارتا مدیون هدفگ�ذاری ی�ا مش�خص ش�دن نقش وعملک�رد آنه�ا در نظ�ام ملی،

و پس ازآن اتخاذ سیاستها واق>>دمات دولت مرک>>زی و محلی درمنطقه ای و جهانی راستای تحقق اهداف از قبل تعیین شده، می دانند.

،کارکردهای اقتصادی منطقه کالنبازساخت شهری توکیو، مدیون عالوه براین است واین فرایند موجب گردید کارکردهای شهریشهری توکیو دراقتصاد جهانی

شهرتک هسته ایوالگوهای کاربری اراضی شهری دچارتغییر گردد ودرنهایت ساخت تبدیل گردد. توکیو به شهر چند هسته ای

،تحت تاثیر پراکنش فعالیته��ای اقتص��ادیبازساخت شهری سئول درکره جنوبی همراه بوده است. بخش خدمات وبا تمرکزکنترل مدیریت مرکزی

ب>>ا توس>>عه مج>>دد مراک>ز ش>>هری این دوش>>هرسنگاپور وهنگ کنگ بازساخت شهری ودرراس>>تای تعام>>ل اقتص>>اد جه>>انی هم>>راه ب>>وده وطی آن مس>>احت بخش>>های تج>>اری

درمرکزشهرگسترش یافته است.

فرآیند جهانی شدن وظهور مناطق کالن شهری.3

ب>>ا توج>>ه ب>>ه تح>>والت دراقتص>>اد جه>>انی و رون>>دهای کالن ح>>اکم ب>>رآن،1980ازدهه ، بررسیها و مطالعات شهری باابعاد اجتم>>اعی، اقتص>>ادی وسیاس>>ی ب>>ا توج>>ه ب>>ه تص>>میم

تغییرات محلی وجه��انی ب��هگیریهای محلی، ملی و جهانی بررسی می شود؛ زی>>را تاثیر می گذارد )حاجی پور،سرعت درشکل، ساختار وسازمان فضایی شهرها

(. 40: 1387خلیل،

16

کالن شهرها شکل و شخصیت خودراعمدتا از فرایندهایقبال تلقی این بود که اخ>>ذ می کنن>>د. ام>>ا اکن>>وناجتماعی واقتصادی دردرون مح��دوده قلم��رو ملی

جهانی شدن وظهور اقتصاد ”بدون مرز" درنتیجه توسعه سلسله م>>راتب نظ>>ام ش>>هریجهانی، در کانون یکپارچگی جهانی و جهانی شدن واقع شده است.

ازبرجسته ترین پژوهشگران شهرشناسی، با توج>>ه ب>>ه تح>>والت دوران "ادوارد سوژا را درتوصیف مناطق کالن شهری به ک>>ار گرفت>>ه" فراکالن شهر" پسامدرن" مفهوم

است.

تغی��یر در مناس��باتاز نظ>>روی، تح>>والت نظ>>ام س>>رمایه داری درعص>>ر پس>>امدرن ب>>ه ازنظر فض>>اییسکونتگاههای جدید منجر شده است. فضایی وشیوه کاروسکونت

بیشتر ب��همتکی برمرکزواحد یا روابط مرکز- پ>>یرامونی وسلس>>له مرات>>بی نیس>>ت، بلک>>ه عم>>ل می کنن>>د. این پدی>>دهصورت مجموعه ای پراکنده، چند مرک��زی وش��بکه ای

جدید تفاوت اساسی با مفهوم کالن شهر دارد وبرای توصیف آن از مفه>>وم " من>>اطق کالن شهری"، " شهر- منطقه" یا " مناطق شهری چند مرکزی استفاده می شود )ح>>اجی پ>>ور،

(. 41: 1387خلیل،

پدیده پراکنده رویی وشکل گیری مناطق کالن شهری گسترش فضایی بی رویه ون>>امنظم س>>اخت وس>>ازهای کالنخزش شهری به معنای

شهری اس>>ت ک>>ه درنتیج>>ه جابج>>ایی وتغییرمک>>ان فعالیته>>ا و جمعیت ازش>>هرمرکزی ب>>ه ط>>رف خ>>ارج ش>>هروپخش ش>>دن آنه>>ا در ن>>واحی حوم>>ه ای ظ>>اهر می ش>>ود )ص>>رافی،

1383 :9 .) :عوامل موثر درایجاد این روندها عبارتند ازI) شدتقاضا برای مسکن بزرگترکه باعث افزایش درآمد واقعی خانوارII) توسعه فناوری ترابری وگسترش جاده ها وآزادراههاIII)تمایل به اس��تفاده ازس��اختمانهای ی��ک طبق��ه )ب��زرگ( ب��رای کارخان��ه ه��ا

وساختمانهای یک یا دوطبقه برای دفاتر کارIV) ب��ه مش��اغل کم ت��راکم در مرک��ز ش��هر وک>>ه نی>>از توسعه فناوری اطالعات

را کاهش داد.کالنشهرهای مرکزی ،مشکالت برنامه ریزی ویکی از مشکالت اصلی مناطق کالن شهری تحت این الگو

هاست: کنترل کاربری

،اس>>ت ک>>ه ب>>رمشکالت زیست محیطی یکی دیگراز پیامدهای الگوی خزش شهری ک>ل منطق>ه کالن ش>هری ت>اثیر می گ>ذارد. در واق>ع خ>زش در ه>ر منطق>ه کالن ش>هری

، زیرارشد جمعیت ومشکالت ترافیکی وآلودگی هواستگسترش یابنده همراه با استفاده از زمین باهم تناسب ندارند.

،ی ط>>بیعیازبین رفتن زمینهای ب��اارزش کش��اورزاز تبعات دیگرخ>>زش ش>>هری است که به دلیل گسترش و تغییرکاربری این اراضی اتفاق می افتد.

17

اس>>ت، زی>>را ب>>اتضعیف اقتص��ادی- کالب��دی ش��هر مرک��زی تداوم خزش م>>وجب جابجایی فعالیته>>ا و جمعیت و ن>>واحی حوم>>ه ای از س>>رزندگی اقتص>>ادی ش>>هر مرک>>زی

کاسته می شود و ادامه این روند منجر به رکود آن می گردد.

حمل ونقل وساختار فضایی مناطق کالن شهری.4

،پدیده حوم>ه گ>رایی و خ>روج فعالیته>ای ص>نعتی ازهس>ته مرک>زی کالن ش>هرهای دنی>ا معلول پیشرفتهای کمی وکیفی وسایل حمل و نقل و کاهش بعد مسافت

است. و فاصله ب>>ه وی>>ژه ص>>نایع( درخ>>ارج از مرزه>>ایرانش جمعیت وفع�الیت این وسایل موجب(

ق>>انونی ش>>هرونواحی حوم>>ه ای ش>>ده و ب>>ه ت>>دریج ب>>ا ایج>>اد پیون>>دهای عملک>>ردی ب>>اشده است. یک منطقه عملکردی شهرمرکزی موجب شکل گیری

در تحلیلی پ>>یرامون نقش حم>>ل و نق>>ل م>>درن در س>>اختار و س>>ازمان فض>>اییچوکور شهردرکشورهای جهان سوم معتقد است“ ورود سیستم ه>ای ن>وین حم>ل ونق>ل دراین گونه کشورها، موقعیت مکانی مناطق صنعتی و مسکونی راتغییرداده وساختاراجتماعی

(. Chokor, 1989سنتی را از هم گسیخته می کند؛ )

حومه شهرنشینی، فرایند تغییر شهرنشینی و ظهور مناطق کالن شهری.5

در مطالعه ای تط>>بیقی درب>>اره نظ>>ام ه>>ای کالن ش>>هری کان>>ادا وای>>االتدونالد روتبالت متح>>ده : هری>>ک از ن>>واحی کالن ش>>هری م>>ورد مطالع>>ه، تمرک>>ززدایی اساس>>ی جمعیت و

فعالیتهای اقتصادی و نیز نفوذ سیاسی مرکز بر مناطق پیرامون را به انجام رسانده اند. حاص>>ل می ش>>ود. درایناثر قطبش است که از طریق تمرکزگام اول نشان دهنده

مرحله رشد مراکز شهری بزرگ، جمعیت، منابع وسرمایه گ>ذاریها را از فض>ای ملی ب>ه منتهی میدرنهایت به یک نوع اثر سرریز توسعهسوی خود زهکشی می کند که

شود. الف(. عدم صرفه ه>ای ناش>>ی ازمقی>>اس درن>>واحی ش>>هری ب>>زرگ مانن>>د ازدح>ام ترافی>>ک،

شلوغی، هزینه های فزاینده زمین، آلودگی زیاد و....(ب(. وجود فرصتهای سرمایه گذاری جدید دردیگر نواحی؛

ج(. سیاستگزاری های حکومت برای ه>>دایت دوب>>اره رش>>د اقتص>>ادی ب>>ه دور از ن>>واحی ب>>ه شدت توسعه یافته براثر قطبی شدن پیش گرفته و موجب آغاز فراین>>د تمرک>>ززدایی درآن

(. 44: 1387می گردد )حاجی پور، محص��ول پدی>>ده ظهورمن>>اطق کالن ش>>هری چن>>د مرک>>زی در ای>>االت متح>>ده را برن��ر

می1950فرایند شهرنشینی و حومه شهرنشینی در کالن شهرها از ده��ه داند. بنابه استدالل وی همزمان ب>>ا م>>وج دوم فع>>الیت اص>>الح طل>>بی کالن ش>>هری تحت ش>>رایط شهرنش>>ینی پس از جن>>گ دوم و ظه>>ور دولت-رف>>اه و کمکه>>ای م>>الی ف>>راوان

دورهدولت-رفاه و دولتهای فدرال در امور شهری و خ>>دمات ش>>هری دوره ای ب>>ه ن>>ام

18

,Brennerشکل می گیرد که با اوایل قرن بیس>>تم ک>>امال متف>>اوت اس>>ت )گذار شهری (. 44: 1387 برگرفته از حاجی پور، 2002

م>>وجب ایج>>اد ی>>کفراین��د تمرک��ززدایی معتقدن>>د ک>>ه پی��تر گ��وردن و دیگ��ران دارد و ن>>واحیروبه پ��راکنش بیش��تری ساختارکالن شهری چند هسته ای ش>>ده ک>>ه

شهری بزرگ را قادر میسازد به رشد بیشتری دست یابند، در ح>الی ک>ه می>انگین زم>انسفرهای آونگی نیز افزایش نمی یابد.

فرایند تمرکززدایی مناطق کالن شهری نه به دلی>ل نیروه>ای اقتص>اد جه>انی ک>ه موج>د پراکنش وتمرکززدایی هستند بلکه بیشتر به خاطر ظهور چیزی که مانوئل کاستلز آن را شهر اطالعاتی می نامد، نوعی پراکنش فضایی و تجدید س>>اختار فعالیته>>ای ش>>هری ک>>ه

:1387حاصل ظرفیت در حال افزایش کالن شهرهاست، اتف>اق می افت>>د)ح>اجی پ>>ور، 44 .)

ش�کلپ>>ویش حوم>>ه شهرنش>>ینی وتمرک>>ززدایی جمعیت وفع>>الیت ازکالن ش>>هرها، ب>>ه ش>>هرهایگیری ورش��د همبس��ته س��کونتگاههای متع��دد در ح��وزه پ��یرامونی

این س>>کونتگاهها ب>>ا کالنوارتب��اط وپیون��د فض��ایی- عملک��ردی ب>>زرگ انجامی>>د ش>>هرمرکزی م>>وجب ش>>کل گ>یری بس>یارغیرمتمرکز و چن>>د هس>ته ای ب>>ا ابع>اد پیچی>>ده

فضایی گردید اسکان غیررسمی، سکونتگاههای خودروی پیرامونی وظهور من��اطق کالن.6

شهری گونه شناس>ی ع>ام الگوه>ای توس>عه در هال>ه کالن ش>هری از نظ>ر ب>رودر )" الگوه>ای

توسعه در هاله کالن شهری" - بانکوک، جاکارتا و سانتیاگو(: رشد کالن ش>>هری م>>وجب بلعی>>ده ش>>دن اراض>>ی کش>>اورزی و روس>>تاهای حاش>>یه کالن

شهرشده اما کارکرد اصلی سکونتگاههای حاشیه کالن شهرهمچنان روستایی است. مهاجرین، سکونتگاههای واقع در هاله کالن شهری، آنرا به عنوان ی>>ک مرحل>>ه از فراین>>د

تکوینی مهاجرت روستا-شهری تلقی کرده و به عنوان یک فضای گذار اجتماعی یا مکانموقت می دانند و تا جذب کامل در مراکز کالن شهری درآن اقامت دارند.

محسن حبیبی در تب>>یین نظ>>ری چگ>>ونگی دگرگ>>ونی مجموع>>ه ه>>ای زیس>>تی پ>>یرامون کالن دگرگونی این مجموعه ها نه بر مبنای تحول در سازمان تولیدیشهری تهران :

جامعه و تعریف اجتماعی- اقتصادی آن، بلکه بر مبنای استحاله به جامع��ه ای رخ داده است. اگرچه دگرگونی های مق>>دماتی و ش>>کل گ>>یری این مجموع>>ه ه>>امصرفی

ناشی از ایجاد بازار کار در محورهای منتهی به شهر بزرگ بوده است، اما در س>>الهای بع>>د )به ویژه دهه پنجاه به بعد( ناشی از وجود " پول" وروابط سوداگرانه ناشی ازآن در ش>>هر

بوده است.

19

نقش مناطق کالن شهری در مقیاس های ملی و فراملی

درتبريز، بغداد، بمبئي، پکن، ماالک��ا رم، ونيز، دمشق، ری،شهرهايي همچون حلقه هاي يکاين شهرها همانند اند. مقياس زمانه خود داراي حوزه نفوذ جهاني بوده

پيوس>>ته بودن>>د و از ح>>وزه نف>>وذ يک>>ديگر بهر ه من>>دزنجير با هم در ارتباط و تعامل .ها داشتندنقش کلیدی در سیستم اقتصادی امپراتوریاین شهرها مي شدند.

راب��ط بین هس��ته و ن��واحی پ��یرامونی سیس��تمش>>هرهای اس>>تعماری اولین »محورهای جه��انیعبارتیسرمایه داری نوظهور و به در نظا م اقتصادی

« بودند. تحول

نظريه پ>>ردازان ش>>هرهای جه>>اني در که بس>>ياري از اين نوع روابط درگذشته، باعث شد جهاني شدن، درقالب امپراطوري هاي ب��زرگاواخر قرن بيستم معتقد شوند که

شکل گرفته است.و با تمرکز برمکان هاي شهري آن زمان

x تا اواخر قرن بيستم اين کشورها بودند که بدون ترديد عرصه اصلي بازي بودند که غالبا ي>>ادفضاي مکان ه��ا"کس>>اني همچ>>ون کاس>>تلز و تيل>>ورازاين وض>>عيت تحت عن>>وان "

مي کنند.

روي داده نقش ب>>زرگي ب>>هفناوری ارتب��اطي درتحوالتي که ازاواخ>>ر ق>>رن بيس>>تم نهاده است، که ادبیات مرتبط با آن تحت عنوان "ش>>هرهای یکالنشهرمناطق عهده

یکالنش��هرمن��اطق ح��وزه عملک��ردی جه>>انی" متول>>د ش>>ده ک>>ه ب>>ه شناس>>ایی . می پردازددرمقياس فراملی

تغي��يردر نتيج>>ه آن ب>>ر ح>>وزه اقتص>>ادي وتسلط جريان هاي اطالع��اتي ستلز ا ك عص>>ر درسهم بخش خدمات در حوزه مذكور را، يك تغيير بنيادي اقتص��ادي

و18اقتصاد كشاورزي به اقتصاد صنعتي در ق>>رون از حاضر، و با اهميتي برابر با تغيير عنوان مي سازد.19

اثرات يكپارچ��ه س��از جه��اني ش��دن و اطالع��اتي ش��دن اقتص��ادواس>>طه ه ب، طورفزاين>>ده وابس>ته ب>>هه د ب>>نبيش ازآنكه تكيه بر تولي>>د ص>نعتي داش>>ته باش>> جریانها

تدريج از توليد صنعتي منفك و مج>>زا ميه و بهستندتجارت پيشرفته يا خدمات توليدي د . نشو

فضايي توليد ناش>>ی از بين الملليایش... پخش(معتقداست که1991) ساسنساسکیا شدن توليد، سبب رش>>د گ>ره ه>اي خ>دماتي متمركزب>>ر م>>ديريت و تنظيم فض>>اي جدي>>د

... بارگذاري وسيع و قابل توجه فعاليت ه>ای اقتص>ادي درمك>ان ه>اي تولي>دي،اقتصادي چون ديترويت و منچستر به شکل گيری مراكز پيشرفته خدمات مالي و تخصصي منج>>ر

گرديده است .

20

ط>>ور فزاين>>دهه و پخش مي ش>>ود ، ب>>تولي�د درسراس�ر جه�ان توزي�ع همچنانك>>ه - جه>>ان ش>>هرهاي ش>>ناخته ش>>دهخدمات در تعداد معدودي از شهرهاي جه�اني

متمركز مي شوند.

اين شهرها داراي مراكز خدمات مالي ) بانكداري، بيمه ( و دفاتر مركزي ش>>ركت ه>>اي هستند . قدرتهای اقتصادی جهانیاصلي توليدي اند؛ اغلب آنها پايتخت يا جايگاه

است که درزمینه کارکرده>ای ش>هرهای جه>انی اظه>ارپيترهال جزو اولین افرادی شهرهای جهانینقشهاي چندگانه . ( 456، ص 1383شکویی، )نظر کرده استاز نظر پترهال:

اند؛ المللي سياسي، ملي و بينمراكز قدرت (شهرهاي جهاني 1اند؛ هاي مرتبط با دولت مراكز سازمان(شهرهاي جهاني 2 و كس>>ب وك>>ار ملي و بين المللي و فع>>اليت اقتص>>اديمراكز تج��ارت (شهرهاي جهاني 3

اند. مختلفاند. براي كشور متبوع خود و كشورهاي همسايهترانزيت كاالمراكز (. 4 ، بيمه و خدمات مالي و پولي مرتبط با رواب>>طداراي مراكز بانكي هرهاي جهاني (. ش5

اي پيشرفته در تمامي انواع آن هستند. تجاري و مالي، مراكز فعاليت حرفه ، قض>>ايي وق>>انوني، تحص>>يالت تكميلي و تولي>>د دانشمراكز پزشكي(. شهرهای جهانی 6

علمي و فني، پخش اطالعات از طري��ق انتش��ارات توزي>>ع و ،مراكز گ>>ردآوري(. شهرهای جهانی، 7

، هاورسانه كااله>>اي ل>>وكس ب>>راي،و شناخته شدهمراكزعرضه و مصرف كاالهاي معروف (. 8

اقليت مرفه وكاالهاي توليد شده انبوه براي اكثريت متوسط و پايين جامعه، ه>>اي ، گ>>ذران اوق>>ات ف>>راغت و تف>>ريح، نم>>ايش و فع>>اليتمراكزهنري، فرهنگي(. 9

جانبي كه تسهيالت الزم براي آنها را فراهم مي آورند. ( ارائه مدلی تحت عنوان ” فرضیه شهر جهانی1982جان فریدمن : ) “

او معتقد بود که مراکز شهر جهانی، مراکز عمده مالی، دف>>اتر مرک>>زی ش>>رکتهای چن>>د ملیتی، موسسات بین المللی، رشد سریع بخش خ>>دمات تج>>اری، مراک>>ز مهم ص>>نعتی،

گره گاه عمده حمل و نقل و اندازه جمعیت هستند.

ش>>امل نیوی>>ورک،درکشورهای مرکز درآمریک��ا دراین نظام، مراکز نخست شهری ش>>هر توکی>>و مع>>رفیآسیا، شامل لندن و پاریس ودراروپاشیکاگو، و لوس آنجلس، در

شده است.

ش>>امل س>>نگاپور، ریودوژان>>یرو ودرکشورهای پ��یرامونی مراکز شهرنخست جهانی سائوپولو است.

21

شامل سانفراسیسکو، تورنتو، هوس>>تونشهرهای سطح دوم درکشورهای مرکز مع>>رفیآفریق��ا وژوهانس>>بورگ دراروپ��ا، وین، میالن و مادری>>د درآمریکاو میامی در

شده اند.

ش>>هرهایآس��یادراین م>>دل ب>>رای شهرهای سطح دوم درکشورهای پیرامونی ش>>هرهای مکزیکوس>>یتی،آمریکا س>>ئول، تایپ>>ه، هن>>گ کن>>گ، ب>>انکوک، مانی>>ل، درق>>اره

سیدنی اعالم شده است.اقیانوسیهکاراکاس و بوینوس آیرس و در

نقاط اتک��ابه نظر فری>>دمن، این ش>>هرها ب>>رای س>>رمایه داری جه>>انی ب>>ه عن>>وان ”“ مرکزی ب�رای انباش�تدرسازماندهی فضایی و رواب>>ط تولی>>د و بازاره>>ا و ب>>ه مثاب>>ه

عمل می کنند.سرمایه

: ساسن چهارعامل را در پشتيباني از نظريه خود مطرح مي كند كه عبارتند از

ودادهمورداس>>تفاده ق>>رار مكانها رابه عنوان ابزار رقابتي تجاري ه های(. موسس1برند. هاي توليد وتوزيع بهره مي جايي جهاني براي بهينه نمودن هزينهه ازجاب

عوام>>ل خ>ارجي ب>ه ص>ورت كااله>اي عم>ومي ك>ه ب>>ه (. موسسات تجاري هر چه بيش>تر2 د. فرصت برخ>>ورداريدارنشوند، تكيه توسط دستگاههاي اجرايي عمومي محلي توليد مي

از سرمايه انساني و اجتماعي به عنوان منابع داراي مزيت نسبي كش>>ور و من>>اطق از آنه>>اx به عملكرد مكانها و دولت باز مي گردد. ها ياد شده، دقيقا

اي نيازمندند ك>>ه تجاري محلي بسياري به داراييهاي خارجي و منابع ويژهه های(. موسس3نمي تواند از طريق توسعه بازار به راحتي به دست آيد.

(. مكانها و قلمروهاي محلي، براي ايجاد مزاياي نسبي و رقابتي خود با يك>>ديگر همك>>اري4 ( . 116-113، ص 1387و رقابت مي كنند )سرور ،

داند. ساسن ارایه خدمات پیشرفته مولد را ویژگی اصلی شهرهای جهانی معاصرمی .برای ساسن، شهرهای جهانی چیزی فراتر از مکان وقوع معامالت فراوان هستندکنن>>د ولی بس>>یار خدمات پیشرفته مولد، در سطح جهان ب>>ه س>>رمایه جه>>انی کم>>ک می

فراتر از آن هستند، آنها در زمینه ایجاد محص>>والت جدی>>د م>>الی، حق>وقی، حس>ابداری و کن>>د، از خ>>ودغیره که نیازمند پایگاه دانش سرشار شهرهاست که اس>>تروپر توص>>یف می

دهند. خالقیت نشان میبه نظر ساسن این شهرها بخشی از شبکۀ� مکانهای کلیدی راهبردی هس>>تند و بن>>ابراین

یادگیری باید فراتر ازمکانهای بخصوص باشد. آنچه در قلب این فرایند ق>>رار دارد ش>>بکهای از شهرهای جهانی است نه شهرهای منفرد.

متغیر اصلی که در این رویکردها به چشم می خورد توانایی ش>>هرها در اج>>رای وظ>>ایف ، یلملل امهم دراقتصاد جهانی بین

،همچون هماهنگی و کنترل سرمایه مالی از طریق خدماتی همچون حسابداری، تبلیغات بانکداری، امور مالی و حقوق است.

22

.توانایی بیشتر در اکثر موارد به افزایش ارتباط با سایر شهرهای شبکه منجر می شود

؛1995؛ 1991ساس>>>>>ن، 1986 و1982فرید من، 1966پترهال،2000

مراکز عمده قدرت سیاسی

مراکز ملی تجارتگره گاههای اصلی

تجارتمراکز مالی وبانکداری

مراکز خدمات حرفه ایتمرکز درآمدی باال

ازدحام و تمرکز

ادغام دراقتصاد جهانی کارکرده>>>>>>ای آن درتقس>>>>>>یم

کارجهانیمرکز اصلی تولید وبازارها

مک>>>ان اص>>>لی ب>>>رای تمرک>>>زوانباشتسرمایه

ک>>ارکرد کن>>ترل کنن>>ده جه>>انیبازتاب

یافته درساختارو پویایی اش>>تغالو

بخشهای اقتصادینقاط عمده مهاجرتی داخلی و

بین المللیقطبی شده فضایی و طبقاتی

مولد هزینه ه>ای اجتم>>اعی بیشاز

من>>ابع م>>الی وظ>>رفیت پ>>ولی دولت

مراکز کنترل اقتص>>ادی-سیاس>>یو

نفوذ بربازاریابی جهانی وتولیدگره گاههایی برای مدیریت و

تنظیم اقتصاد فضای جدید مکان کارکردهای دفاتر مرک>>زی شرکتهای چند ملیتی س>>طح ب>>اال

ورشد خدمات شرکتی پیشرفته

مکانه>>ایی ب>>رای تولی>>د خ>>دماتبرای بنگاهها

کارکردهای متمرکز فرماندهیمکانهای تولید پسا صنعتی برای صنایع پیشرو، خدمات تخصص>>ی

وسطح باال ومالی ک>>>انون اص>>>لی بازاره>>>ای ملی وبین المللی جاییک>>>ه بنگاهه>>>ا و دولتها بتوانن>>د ابزاره>>ای م>>الی و

خدمات تخصصی رابخرند.

ملي و جهاني کالن ش>>هرها مفهوم جالبي که اخيرا ظهور کرده و در شناسايي نقش فرا کار مي رود اصطالح "صنايع خالق" است. ه ب

چهار گروه عمده فع��اليت خ��دماتيمطالعات انجام شده بر روي شهرهاي جهاني را مشخص نموده اند: پيشرفته

I)شامل خدمات بانكي و بيمه، خدمات حرفه اي تج>>اري چ>ونخدمات مالي و تجاري : خ>>دمات حق>>وقي، حس>>ابداري، تبليغ>>ات و رواب>>ط عم>>ومي و خ>>دمات ط>>راحي ش>>امل

معماري، مهندسي ساختمان، طراحي صنعتي و طراحي لباس؛ II))دولت ملي، سازمان هاي فرامليتي خدمات فرماندهي و كنترل )قدرت و نفوذ :

و دف>>اتر اص>>لي س>>ازمان ه>>اي اص>>لي ش>>امل ش>>ركت ه>>ايOECDمانند سازمان مل>>ل وفرامليتي ؛

III))هنره>>اييخدمات ف��رهنگي )ص��نايع اب��داعي و ن��وآوري و ص��نايع ف��رهنگي : (، م>>وزه ه>>ا، گ>>الري ه>>ا، نمايش>>گاه ه>>ا ، رس>>انه ه>>اي جمعي، اپ>>را و...اترئنمايشي ) ت

بصورت چاپي والكترونيكي؛ IV)كسب و كار و پيشه، تف>>ريحي و گ>>ذران اوق>>ات،تجاريخدمات : خدمات گردشگري

فراغت؛

23

مناطق کالن شهری وسیستم شهری جهانی

سیستم شهری جهانی در این مفهوم: بندی شهرها با استفاده از کارکرد و خصلت - راهبرد انتسابی )انحصاری(، که شامل رتبه1

x تعداد دفاتر مرکزی بنگاههای چند ملیتیشهرهای خاص می .شود. مثال کند تا ب>>دین وس>>یله مجموع>ه تمرکز میها- راهبردهای ارتباطی، که بر تعامل میان شهر2

، ص1998های موجود درشبکه شهری جهانی را مشخص نمای>>د)ش>>ورت و كيم، ه ای ازگر37 .)

گیری مبانی اقتصادی شهر و تب>>یین شکلو پذیری جهانی، درشناخت بندی و ارتباط رتبه ت>>رین رایج، الگوه>>ای کلی م>>وفقیت ی>>ا شکس>>ت ش>>هرها در ب>>ازار پ>>ر ازدح>>ام جه>>انی

بندی شهرها به قرار زیر است: شاخصهای مورد استفاده در زمینه رتبه نقش،بنگاههای فراملی به عنوان بازیگران اصلی اقتصاد جهانی: الف( کارکردهای سلطه

ای، م>>الی و ش>>رکتی ایف>>ا های جهانی منسجم، خ>>دمات تولی>>دی، مبادل>>ه مهمی درایجاد شبکه س>>ازی میکنند. توزیع دفاتر بنگاههای چند ملی>>تی عم>>ده، نش>>ان دهن>>ده تمرک>>ز ق>>درت تص>>میم

(. 38 و 38، صص 1999است)شورت و كيم، معین اقتصادی در شهرهای بندی جغرافی>ایی مؤسس>ات م>الی مانن>د دف>اتر مرک>زی بانکه>ا، گروهب( بازارهای مالی:

به عنوان مهمترین عوامل ایج>>اد رون>>ق تع>>داد کمی ازش>>هرهای جه>>انی..... ارهای بورس وزبا دراقتصاد دنیای معاصر شناخته شده است.

گ>>یر ب>>وده اس>>ت. رشد خدمات تولی>>د کنن>>ده طی ده>>ه گذش>>ته چش>>م: ج( خدمات تولیدی ه>>ای دف>>اتر های چند ملیتی را قادر ساخته تا شعبه ها و بانک افزایش خدمات تولیدی، شرکت

وشه و کنار جهان را سازماندهی کنند. گعرضه شده خود در کالن( اظهار میکند که خدمات تولی>>دی در تع>>یین رق>>ابت پ>>ذیری 1991 ساسن)ساسکیا

ش>>ود )ش>>ورت و كيم، دراقتصاد جهانی، عنص>>رجدید و ب>>ا اهمی>>تی محس>>وب میهاشهر(. 37، ص 1999

د( زیر ساخت های ارتباطات راه دور های تکنولوژیکی درارتباطات راه دور دراقتصاد جه>>انی معاص>>ر، در ح>>ال ایج>>اد ی>>کپیشرفت

شکاف عمیق فناورانه بین بزرگترین شهرها و سایر شهرهای جهان اس>>ت )ش>>ورت و كيم،. (61، ص 1998

از طریق مناطق کالن شهری اجزای اقتصاد جهانی به هم وصل می ش>>وند و جریانه>>ای تولید، توزیع و مصرف در سطح کره زمین سازمان می یابد.

،کارکردهای اصلی مناطق کالن شهری صرفا انباشت سرمایه نیست بلکه وظیفه تولی>>د انباشت و توزیع دانش، اطالعات و فرهنگ را درمقیاس ملی و فراملی بر عهده دارند.

فعالیت اقتصادی در کالن شهرها به جای بخشهای سه گانه سنتی، بیشتر متکی به تولید و توزیع خدمات برتر جدید است که گاه از آن به عنوان بخش چهارم اقتص>>اد ن>>ام ب>>رده

شود از قبیل خدمات عالی پزشکی، آموزشی، فن>>اوری، بازرگ>انی وم>>الی، اطالع>ات،می

24

(18، ص 1384)مه>>دیزاده، ارتباطات هنری و فرهنگی، فراغتی و تفریحی و مانند اینها باشد. معرف شهری جهانی که می تواند

مناطق کالن شهری و سلسله مراتب شهری

تحت عن>>وان1933دركريستالر رويكرد سلسله مراتب شهري عمدتا ب>>ه كاركالس>>يك مي شود . مربوط مكان هاي مركزي در بخش جنوبي آلمان

پولوژي متكي بر شهرهاي كوچكي است كه ب>رخي از آنه>ا فع>اليت ش>ان بعن>وانیاين ت مراكز خدماتي متوقف شده است.

انتق>>ال اقتص>>اد ه>>اي–با تشديد و تسريع جهاني شدن شهرها واطالعاتي شدن اقتصاد ش>>هري عميق>>السله مراتب س–پيشرفته از توليد كااليي به جابجايي و توليد اطالعات

(. Hall,2004 )دچار تغيير گرديده است كشورهاي توسعه يافته از ده>همناطق کالن شهری سه پنجم تا سه چهارم كل شاغلين

دربخش خ>>دمات مش>>غول ب>>ه كارن>>د. بين ي>>ك س>>وم ت>>ا ي>>ك دوم آنه>>ا در بخش1990جابجايي اطالعات اشتغال دارند.

( اين شهرها ، شهرهايي چند نقشي اند1966به بيان هال ) .

راب>>ا پيش>>نهاد سلس>>لهرويكرد سلسله مراتب ش��هري جان فريدمن 1980در دهه مراتب جديدي برمبناي مرتبه اول شهرها شامل لندن ، نيويورك و توكيو با مفصل بندي مالي جهاني و ميامي ، لس آنجلس ، فرانكفورت، آمستردام و سنگاپور با مفصل بن>>دي مراكز شركتهاي چند مليتي سلسله مراتب ش>هري و پ>اريس، زوريخ ، مادري>د، مكزيك>و

لو، سئول، سيدني مفصل بندي ه>>اي ملي مهم ك>>ه در ك>>ل تش>>كيل ي>>كائوسيتي، سائوپند . هشبكه شهري را مي د

دردانشگاه البورور با هدايت پيتر تيلور وجهانی جهاني شدن و شهرهاي اتگروه مطالع ك>>ه ب>>ه چه>>ار گ>>روهن>>د سلسله مراتب شهري را بس>>ط داده اGaWCجان بيورستاك

است. شهرهاي جهاني آلفا، بتا، گاما وشهرهاي درحال ظهور تقسيم شده واحد پايه در ارزي>>ابيGaWCموسس>>ات خ>>دمات رس>>اني اس>>ت. اين موسس>>ات همگي

داراي مكانهاي چند شهري و چند كشوري هستند . : تحليل آنها شامل سه مرحله است

ابتدا رقابت جهاني موسسات خدماتي به لحاظ حضور درشهرها مشخص مي شود ؛ با حاصل جمع هرشهر، مراكز خدماتي جهاني براي يك بخش خدماتي ارائه مي شود ؛

با بدست آوردن جمع مركز خدماتي در شهر، شهرهاي جه>ان ب>ا درج>ات مختل>ف همك>اريبراي خدمات رساني بدست مي آيند.

ميليون و بيش>>تر جمعيت در داخ>>ل مرزه>>اي5 ) شهرهاي آلفا ( نوعا با جهان شهرها ميليون جمعيت در ن>>واحي پ>>يراموني، ام>>ا ب>>ا امك>>ان20 اجرايي خود و بيش از –اداري

خدمات رساني كامل و موثر به قلمروهاي بسيار بزرگ جهاني: لندن، نيويورك و توكيو؛

25

ميلي>>ون جمعيت5 ت>>ا 1 )ش>>هرهاي بت>>ا و گام>>ا ( نوع>>ا بين جهان شهرهاي رده دوم اركرده�اي خ�دماتيکمجري در ن>>واحي ش>>هري ش>>ده آنه>>ا، ، ميلي>>ون10وشايد تا براي خدمات معين تخصصي )خدمات مالي و بانكي، نوآوري وط>>راحي لب>>اس،جهاني

خدمات رسانه اي گروهي ( وطيف تقريبا كاملي ازكاركردهاي مشابه خدمات فرهنگي، براي قلمروهاي ملي يا منطقه اي : تمامي پايتخت ه>>اي اروپ>>ايي بج>>ز جه>>ان ش>>هرها و همچنين پايتخت هاي تجاري )ميالن، بارسلونا ( و شهرهاي اصلي استاني در دولت ه>>اي

بزرگ ) گالسكو، منچستر ، ليون ، مارسي ، هامبورگ (؛ خصوص>>يات وي>>ژه ميلي>>ون نف>>ر (1 هزار نفر تا 250) جمعيت شهرهای منطقه اي

آنها را در رده بندي پديده در ح>>ال ظه>>ور GaWCبرخي ازاين شهرها سبب شد تا گروه شكل گيري شهر جهاني طبقه بندي نمايند؛

هزارنفر( ؛ 250هزار نفر تا 100 ) جمعيت ستاني اشهرهای (نف>>ر هزار100هزاربا ب>>ازار خ>>دماتي 10 ) جمعيتي حدود شهری پايين ترين سطح.

به نسبت تراكم جمعيتي موجود، هريك ازاين طبقات معم>>وال بزرگ>>ترين مك>>ان مرك>>زي براي طبقه زيرين خود رادربردارد. لزوم تامين خدمات محلي جمعيت زير مجموعه اين

امكان رشد آنها راف>راهم مي آورد. در پ>اره اي م>وارد ن>يز خ>دماتي در س>طح،مكان ها ملي چون آموزش عالي ، بهداشت و درمان و غيره سبب اين رشد مي گردد. در من>>اطق

كمتر توسعه يافته، جذب برون ريز جمعيتي نواحي پيراموني سبب اين رشد مي گردد. م>>دلی درارتب>>اط ب>>ا سلس>له م>>راتب نظ>ام ش>>هری1985آرمسترانگ و تی م>>ک گی در

عرض>>ه ک>>رده ان>>د ک>>هوانتقال مازاد اقتصادی ازکشورهای جهان سوم جهانی شده است که هرکدام از سطوح، کارکردهای معینیچهارسطح کلی پیشنهاد درآن

به عهده دارند:هدف اصلی انتقال مازاد دراین نظام شهری درجهت

مانند نیویورک، توکیو و لندن که ازمراک>>زمادرشهرهای جهانی یا مراکزجهانی: (. 1 عمده مالی وپ>>ولی جه>>ان محس>>وب می ش>>وند وازسراس>>ر جه>>ان س>>رمایه ه>>ا و س>>رمایه

تصمیماتگذاریهای بیشتری راجلب می کنند. ازمشخص>>ات این م>>ادر ش>>هرهای جه>>انی، استراتژیک درازمدت واساسی، نفوذ مالی وف��رهنگی وح��اکمیت تکنولوژی��ک

است.ومالی درتوزیع وتولید

ازمشخص>>ات این ن>>وع مادرش>>هرها،مادرش��هرهای ملی جوام��ع جه��ان س��وم- (. 2 تصمیمات تاکتیکی، اجرای برنامه های استراتژیک، تسلط بخش جدید درتولید وتوزیع، نف>>وذ فرهنگی وکنترل سیاسی است. قسمت اعظم م>>ازاد مادرش>>هرهای ملی ب>>ه مادرش>>هرهای

جهانی انتقال می یابد.

ازویژگیه>>ای مراکزمنطق>>ه ای درداخ>>ل کش>>ورهای جه>>ان س>>وم،مرکز منطقه ای- (. 3 تصمیمات روزانه، تمرکز متوسط، محدودبودن تولیدات جدید، کارکردهای توزیعی، دری>>افت

ازطری>>ق مادرش>>هرهای منطق>>ه ای ب>>هانتقال م�ازاد وانتقال الگوه>>ای ف>>رهنگی اس>>ت. مادرشهرهای ملی صورت می گیرد.

26

ازویژگیهای این قبیل ح>>وزه ه>>ا، وج>>ودحوزه های روستایی وشهرهای کوچک: (. 4 بازرگانان محلی، کشاورزان بازرگان، تصمیمات روزانه، تولیدات صنایع روستایی وسرانجام دگرگ>>ونی ت>>دریجی درش>>یوه مص>>رف اس>>ت.انتق>>ال م>>ازاد ازطری>>ق مراک>>ز منطق>>ه ای

ومادرشهرهای ملی به مادر شهرهای جهانی انجام می شود.

شهرهای ق��اره ایبعد ازمادرشهرهای جهانی، نظرآرمسترانگ وتی مک گی به بویژه ب>رای بخش>ی از ق>اره آس>یا،مانند سنگاپور و هنگ کنگ درتمرکز سرمایه

نقش دوم راایفا می کنند. درسرمایه داری جهانی، نقشمحور سائوپولو-بوینوس آیرس درآمریکای التین نیز

رابه عهده گرفته اند.شهرهای قاره ای دراین نظام کارکردی چهار سطح کارکردی وجود دارد که ازنواحی روستایی شروع وبه

هرچ>>ه ازن>>واحیتمرکزم��ازاد وانباش��ت س��رمایه مادرش>>هرملی ختم می ش>>ود. روستایی به مادرشهر سیرمی کند، افزایش می یابد. هرکدام ازسطوح نظام شهری ب>>ه

مازاد اقتص��ادی جری��ان یافت��هنسبت تمرک>>ز نخبگ>>ان و طبق>>ات مس>>لط برنظ>>ام، را تصاحب می کنند.درنظام شهری

رويكردغالب دررتبه بندي شهرهاي جهاني در سيس>>تمرويكرد تس��لط راه��بردي ش��هرهاي جه��اني معينرويك>>رد اول ي>>ا .1

كه از طريق تحليل و رتبه بندي ترجيحات مكاني و نقش ه>>اي مراك>>ز همك>>اري جهاني چند مليتي در جهان توسعه يافته ديده شده است.

رويكرد دوم كه رويكردي نظري بر مبناي مطالعات شهرهاي جه>>اني اس>>ت ، متمركزب>>ر.2 فعاليت هاي تصميم گيري هاي شركتي و قدرت شركت هاي فرامليتي در

ر اواخ>>ر ده>>هزمينه و محت��واي تقس��يم ) فض��ايي ( جدي��د بين المللي ك��ار د;( (. Hall, 1966; Hymer, 1972 است1970

رويكرد سوم در ارتباط با شهرهايي است كه در درون ي>>ك سلس>>له م>>راتب ش>>هري ب>>ا.3 تمركز گرايي و ش��دت خ��دماتتوجه به گرايش آنها به بين المللي شدن از طريق

درگير گرديده اند. كاركليدي در اين زمينه بدون شك ك>>ارتوليدي در اقتصاد جهاني (1994 ( و شهر در اقتصاد جهاني )1991ساسكيا ساسن در كتاب هاي جهان شهر )

است ؛ ، رويكرد چهارم ك��ه ش��هرهاي اص��لي و م��وقعيت نس��بي آنه��ا دردرنهايت .4

را تش>>خيص مي ده>>د . ك>>ار ش>>اخص درداخل رده بندي مراكز مالي بين المللي اين چهار رويكرد كامال متمايز از يكديگر نبوده بلك>>ه . است اين زمينه ، كار هاوارد ريد

(. Havard Reed, 1981)نقاط اشتراك و هم پوشاني هايي نيز دارند

27

یشهر کالنمناطق دهنده کارکردهای فراملی های اصلی شکل مولفه

یکی از راهه>>ای س>>نجش، نقش وکارکرده>>ای ف>>راملی کالن: جری��ان ه��وایی اف��راد.1 اقتصادگیری جریانهای حمل و نقل هوایی مسافر است. مهمترین معنای شهرها، اندازه

از لحاظ جغرافیایی این است که مکان نه تنها جایگاه هستی شناسانۀ� خ>>ود راشبکه ای دهد، بلکه منطق و معنای آن در مت>>نی جدی>>د، یع>>نی درسازی از دست میدر نتیجۀ� جهانی

های فراگ>یرای از شبکهمتن فضای جریانها جذب می شود که به همراه یکدیگر مجموعه دهند که دارای سازماندهی جهانی هستند. جريانهاي خطوط هوايي جه>>اني،را تشکیل می

پيون>>دي ش>>هرييکي از معدود شاخص هاي قابل دسترس تع>>يين جريانه>>اي ف>>راملي هم ترين تجليات تعامل شهرهاي هوايي و زيرساختهاي مرتبط به آن، محسوساست. شبکه

جهاني است. يکي دیگر از مهمترين ويژگيهاي نقش ف>>راملی و جه>>اني کالن جریان فراملی کاال : .2

-شهرها، پوشش گسترده بازرگاني جهاني از طريق تجارت است که توسعه را شکل مي. استدهد. اهميت اين عنصر تشکيل دهنده در اندازه و موازنه تجاری آن

در حاليک>>ه رش>>د تج>>ارت و : گذاری مستقیم خارجی جریان سرمایه و سرمایه.3 زدن کشورهاي جهان است. يکي از نيروهاي مسلط ادغ>>امجريانهاي مالي در حال پيوند

گذاري مستقيم خارجي است. جهاني، افزايش سريع جريانهاي سرمايه نظ>>یر بانک>>داری و : کارکرده��ای تخصص��ی خ��دمات پش��تیبان تولی��د و تج��ارت.4

مؤسس>>ات م>>الی، بیم>>ه، خ>>دمات حق>>وقی، حس>>ابداری، تبلیغ>>اتی و مش>>اوره م>>دیریت. المللي ش>>دن اقتص>>اد ب>>ا ظه>ور وگيري شهر جهاني نشان مي دهد که بينمطالعات شکل

گیری خدمات پشتیبان که فعاليتهاي توليدي را پشتيباني مي کند همراه است. شکل

فعاليتهاي عمده توليدي درشهرهاي بزرگ با تمرکز ب�االي فعاليته�ايتجمع شوند. شامل بانکداري، تأمين منابع م>الي و عرض>ه اداراتمشخص ميبخش خدماتي

با کيفيت، قابليت دسترسي به امکانات نظير مراکز گردهم>>ايي، هتله>>ا، فض>>اهاي ب>>از، ورستورانها

نقدی برنظریه شهرهای جهانی کليه شاخص هايبرتجربيات يک گروه نسبتا کوچکي از افرادنمي توان با تکيه ،

سنجش کالن شهرهاي فراملي يا شهر جهاني رابر پايه رويکرد آنها سنجيد.يکي از تناقض>>ات اص>>لي در نظري>>ه ش>>هري معاص>>ر : ش>>هرها در سراس>>ر دني>>ا، بط>>ور

برتجربيات يک گ��روه نس��بتا ک��وچکي از ش��هرهاي عم��دتايکنواخت، ب>>ا تاکي>>د . تحليل مي شوندغربي

ش>>ماری از مطالع>>ات تج>>ربي ب>>ويژه مطالع>>ات گ>>روه گ>>اواک، بيش>>تر ش>>هرهاي ب>>زرگ کشورهاي درحال توسعه رابراساس کارکرد اقتصادي آنها و حضور دفاتر مرکزي جهاني

.و بنگاههاي خدمات توليد کننده، بعنوان شهرهاي جهاني طبقه بندي کرده است ش>>هرهاي درآنشهرجهاني اصلي آمريکايي-انگليسي است کهشکل گرفته برای معيار ،

جهاني در محيط برخي کشورهاي آس>>يايي نظ>>ير هن>>گ کن>>ک، س>>نگاپور وآمريک>>اي التيننظير شهر مکزيک و سائوپولونيز ظهور پيدا کرده اند.

28

به اين دليل بعنوان ي>ک ش>هرجهاني م>ورد توج>ه ق>رار گرفت>ه ک>ه تاح>دشهرمکزيکو ، (.Parnreiter, C. et al. 2004) ستازيادي درکشور آمريکا يا اتحاديه اروپا ادغام شده

ظه>>ور پي>>داشهرهاي جه��اني گام��ا ا مانيل، بانکوک و جاکارتا به اين دليل بعنوان ی مرک��زي ب��راي دف��اتر مرک��زي ملي ش��رکتهاي چن��د-ملي��تي وک>>رده ان>>د ک>>ه

شده اند ک>>ه محص>>ول تولي>>دي و خ>>دمات مبت>>ني ب>>ربنگاههاي خدمات توليد کننده (.Shatkin, G. 2007صادرات را در منطقه متروپليتن گسترده خود هماهنگ مي کنند )

شهرهاي جهاني براساس اندازه و شمار بنگاهه��اي خ��دمات تولي��دسنجش تحت سلطه لندن و نيويورک تولي>>د ميکننده بين المللي يک تصوير کامال غربي

.(Taylor, P. J. 2001کند )در حاليکه تمرکز بر معيارهاي کمتر آمريکايي-انگليسي، براي نمونه، مک>>ان س>>ازمانهاي

(.Taylor, P. J., 2004غيردولتي، نايروبي را درراس ليست قرار مي دهد )الگوهای کالبدی- فضایی مناطق کالن شهری

: مراحل ش>>کل گ>>یری وس>>ازمان ی>>افتگی من>>اطقمدل تکامل فضایی سوارز-ویال کالن شهری را درقالب مدلی فرآیندمحور

بررسی تغییرات کالن در منطقه کالن شهری. فاز پیاپی :6شامل شاخص هایی که دراین مدل برای تبیین مراحل تکامل بکاررفت>>ه ان>>د، ب>>ه دو گ>>روه کالن

تفکیک شده اند که شامل:شامل اندازه جمعیت، نرخ مهاجرت وتراکم؛متغیرهای عمومی الف(.

شامل صنایع، خدمات، صرفه های تجمع، تغییرات در قلمرو نفوذمتغیرهای بخشی ب(. اقتصادی وارتباطات بین منطقه ای

مراحل سنتی رشد شتابان گسترش شهری و تراکم :2 و1مراحل روبروست. افزایش نرخ رشد جمعیت در طی این مراحل، منطقه کالن شهری بامشخصه مراحل اولیه می باشد.مهاجرپذیری و تراکم فزاینده ، تغییرات عمده ای درساختارپایه اقتصادی وب>>اعث یکپارچ>>ه س>>ازی پای>>ه اقتص>>ادی میصنایع به سرعت اف�زایش می یابن�د

(3تا 1شود.)مراحل وس>>هم اش>>تغالخ��دمات درطی این مراح��ل چن��دان توس��عه نمی یاب��د بخش

صنعتی برخدمات پیشی می گیرد. اهمیت زیادی ب>>رای تکام>>ل توس>>عه فض>>ایی دارد. ص>>نایعصرفه های ناشی ازتجمع

دریک مکان شهری یا منطقه شهری به لح>>اظ بازاری>>ا خریدارج>>ذابیت بیش>>تری خواهن>>د داشت وشرکتهای مکمل باعث گسترش بنیانه>>ای کارخان>>ه ای ی>>ا خ>>دماتی ب>>ا ش>>یوه ای

خاص می شوند. بسیار نزدیک به مراحل قطب رشد می باشد. 3مراحل اول ودوم وقسمتی ازمرحله ، مرحله بلوغ فضایی : 4 و3مراحلبسیاری ازمناطق که به این مراحل رس>>یده ان>>د ت>>ا ح>>د زی>>ادی گس>>ترش یافت>>ه ان>>د ک>>ه

درنتیجه رشد بنیان صنعتی و روابط متقابل آن با بخش سوم بوده است.

29

رشد جمعیت که درروندهای اولیه شتابان بود، آرام تر می شود واز شدت مهاجرپ>>ذیری کاسته می شود.

.به لحاظ اقتصادی، سهم اشتغال صنعتی به نفع بخش خدمات کاهش می یابداف>>زایش ش>>کاف در کش>>ورهای کمترتوس>>عه یافت>>ه، دوگ>>انگی س>>اختاری، علت اص>>لی

افزایش اشتغال دربخش خدمات درطی این مراحل است. زمانی که صنعت و خدمات درتولید اشتغال به میزان کافی، برای مهاجران رو به

افزایش روستا به شهر شکست می خورند.بازار مهمترین شرکتها همراه با رشد شهرهای اصلی، از مقیاس منطق>>ه ای ب>>ه ط>>رف

مقیاس ملی و سپس بین المللی حرکت می کند.تخصصی شدن باال در برخی خدمات منحصربفرد یا فعالیت صنعتی برارتباطات منطق>>ه

ای اثر می گذارد وباعث برتری مناطق کالن شهری بویژه درمرحله بلوغ می شود. است. مرحله ثبات وحتی افول ، مراحل نهایی فضایی، 6 و5مراحل.رشد جمعیت به طرف ایستایی یا کاهش می روداندازه شهرهای اصلی پس از رسیدن به یک آستانه معین به طرف خود- توجیه کنن>>دگی

حرکت می کنند. دراین مرحل>>ه، تاح>>د زی>>ادی ب>>ه ان>>دازه جمعیت ملی، منطق>>هآس��تانه ه��ای جمعیت

جغرافیایی ومشخصه های اقتصادی شهرهای اصلی بستگی دارد. دس>>ت یاب>>د ک>>ه براس>>اسجایگاه رتبه جه��انی درچنین مراحلی، منطقه می تواند به

درزمین>>ه ه>>ای م>>الی- ص>>نعتی وفن>>اوری اس>>ت ک>>ه ب>>هفعالیتهای برتر آم>>یزه ای از بازارهای جهانی سرویس ارائه می دهد.

مهاجرپ�ذیری ب�ه پای�انبه لحاظ تغییرات درمهاجرت، درطی مراحل نهایی، احتم>>اال مهاجرفرستی بیشتر می رسد واحتمال

.می شود ،حوم��ه نش��ینی وانتش��ار ب��ه حوم��ه ه��ا در مراح��ل نه��اییب>>ه همین نس>>بت

چشمگیراست که باعث گسترش منطقه کالن شهری می شود. .مراکز زیر-مجموعه دراین مرحله شکل می گیرد سهم اشتغال در خدمات به اشتغال صنعتی پیش>>ی می گ>>یرد ک>>ه6 و5در طی مراحل ،

و نشان دهنده زیان هایمنطبق بر واگرایی فضایی وانتشار به پیرامون است ناشی از تجمع می باشد.

تاثیرناشی اززیانهای تجمع درطی مراحل نهایی به عنوان پتانسیلی برایتراکم زدایی یا افزایش نرخ تمرکززدایی هستند. ،ب>>ه عن>>وان ی>>کارتباطات بین منطق��ه ای همزمان با رشد مناطق شهری پرتراکم

جنبه اقتصادی مهم ظاهر می شود. ارتباطات بین منطقه ای رفت وبرگشتی، به صورت شناخته شده بین دارای بیشترین اهمیت هستند. 6 تا 3مراحل عمودی شدن بستر فضایی که شامل حوزه نف>>وذ و ن>>واحی پ>>یرامونی بالفص>>ل من>>اطق

شهری پرتراکم است، ارتباطات بین منطقه ای را بسیار امکان پذیرتر می کند. 30

الگوهای کالبدی فضایی مناطق کالن شهریالگوی توسعه کالبدی-فضایی مناطق کالنشهری چ>>ه درکش>>ورهای درح>>ال توس>>عه وچ>>ه

توسعه یافته، منطبق با اندازه ونحوه توزیع جمعیت، مشاغل، راهه>ای ارتب>>اطی، الگ>>وی سفر، قیمت زمین، مالیات، تمایالت اجتماعی ساکنین و در نهایت خاستگاه تاریخی آنه>>ا

متغیر خواهد بود.درتعیین فرم مناطق کالنشهری، سه عامل اساسی تاثیرگذاراست:

میزان و نوع تراکم بافت منطقه شهریظرفیت، نوع و نحوه استفاده از جاده ها ،خطوط راه آهن ، خطوط هوایی و خیابان ب>>ه

حدی که حرکت اشخاص را از جایی به جای دیگر میسر سازد. محل فعالیت های ثابت است که در خدمت شمار بسیاری از مردم اس>>ت و آن>>ان را ب>>ه

سمت خود جذب می کند.:رشد مناطق کالن شهری از چند فرم فضایی تبعیت می کند :منجر به تبدیل شدن زمین های غیر شهری گسترده در حواش>>یگسترش کم تراکم

مناطق کالنشهری به این منظور می شود. این نوع گسترش ب>>ه ط>>ور ت>>دریجی در کن>>ار خطوط اصلی زیر ساختهای شهرها نظ>یر خط>وط آبرس>>انی، ب>>رق و مس>یرهای رفت و

آمد شکل می گیرد. : این نوع توسعه، خطوط حم>>ل و نق>>ل منتهی ب>>ه مراک>>ز ش>>هری راگسترش نواری

الگوی خود قرار می دهد.گسترش جهشی(Leapfrog development) : این ن>>وع توس>>عه الگ>>ویی منقط>>ع را

بوجود می آورد. بدین معنی که در آن زمینهای توسعه یافت>>ه ب>>ا فاص>>له زی>>اد از یک>>دیگرقرار می گیرند. در انتخاب این الگو سیاستهای دولتی دخیل هستند.

31

: رشدکنونی مناطق کالنشهری، خاصه در نواحی حومه، ج>>ایی ک>>هگسترش پراکنده مظاهر شهری پراکندگی زیادی می یابند ، ادامه می یابد تا به نتیجه نه>>ایی خ>>ود برس>>د. دراین حالت، مقدار متنابهی زمین، به عنوان ذخیره نگه داش>>ته می شودوتوس>>عه ش>>هر

مراک��ز ق��دیمیبه حداقل تراکم ممکن صورت می پذیرد. در صورت تدوام این روند، از بین خواهند رفت و تمام فعالیتهای شهری می توان>>دشهر و بیشتر مراکز فرعی

در سراسر منطقه گسترده پراکنده باشد. مانند لس آنجلس

: در این فرم کالبدی- فضایی، به جای آنکه توس>>عه ش>>هری ک>>امالگسترش کهکشان نسبتا کوچ��کیکنواخت و پراکنده صورت گ>>یرد، در واح>>دهایی ص>>ورت می گ>>یرد ک>>ه

می رسد ، یا ه>>ر واح>>د ازواح>>د دیگ>>ر ب>>اهستند و در مرکز آنها تراکم به حداکثرناحیه ای که تراکمش بسیار ناچیز و یا صفر است جدا می شود.

32

Poly-nucleated

Development

Compact Development

Leapfrog Development

Scattered Development Linear strip Development

:گس��ترش ش��هر درگس>>ترش س>>تاره ای ی>>ا ب>>ه عب>>ارت دیگرگسترش ستاره ای ( است. پره ها ممکن اس>>ت چن>>دان طوی>>ل باش>>د ک>>ه ازLinear)نواحی حومه خطی

کالنشهری به کالنشهر دیگر ادامه یابد و بین دو مرکز عمده شهری شهرهای دیگر پدی>>د آیند. شهر تراکمی معتدل خواهد داشت به طوریکه از تراکم بافت هس>>ته ای کم>>تر و از تراکم بافت پراکنده بیشتر است. مدل توسعه ای کپنهاک ، مسکو و واش>نگتن ن>وعی از

توسعه ستاره ای است.

:ط>>راحی ش>>د.طرح انگش��تی کپنه��اکDanishاین ط>>رح بع>>د از جن>>گ جه>>ای دوم منتشر گردید.1947توسط گروه برنامه ریزی و بعنوان طرح جامع این شهر در سال

اصل اساسی طرح انگشتی، متوقف کردن رشد الیه به الی>ه و تع>یین مس>یر توس>عه در نزدیکی راههای موجود و آتی بوده است. در این طرح حومه ها همچون نواری در مسیر

آمد و شد راه آهن توسعه می یابند. :در این حالت هسته شهر گشوده باقی خواهد مان>>د ی>>ا ت>>راکم آنگسترش حلقه ای

ناچیز خواهد بود، در حالیکه نوارهای متراکم شهری واجد خدمات اختصاص>>ی حلق>>ه وار بر گرد آن ادامه می یابند. گذشته از جاده ه>ای حلق>ه وار، ج>اده ه>ای ش>>عاعی دیگ>>ری موجود خواهد بود که به جانب مرکزشهر متقارب می شود. این سیستم نوعی سیس>>تم خطی است که به دور خود می گردد و جاده هایی که از مرکز شهر منشعب می ش>>وند

از آن می گذرند.

دراین حالت، منطقه کالنشهری به جای یک مرکز بزرگ ، که بر سایر ن>>واحی آن تس>>لط داشته باشد ، واجد گروهی از مراکز است که هر یک به نوبه خ>ود دارای اهمیت خواه>د

هارلم، آمستردام و الهه بود. نظیر

:یکی ازراهالگوی توسعه مناطق کالنشهری ب�ه ص��ورت ش�هرهای اقم�اری حلهای توسعه مناطق کالنشهری، توسعه شهر و پخش جمعیت و تاسیس>>ات ش>>هری ب>>ه

صورت اقماری است. فعالیتهای اصلی اقتصادی و تجاری در هسته مرک>>زی و ن>>واحی پ>>یرامون و حوم>>ه ش>>هر

عهده دار اسکان قسمتی از جمعیت خواهد بود. به بیان دیگر شهر بجای تمرک>>ز در ی>>ک نقطه، قسمتی از وظایف و عملکردهای خود را در محیط پیرامون خود مستقر می کند.

نظریه ای که مبنای پیدایش نوشهرهای انگلیسی شد. ابنزرهاوارد، مبتکر نظریه : لگوها و اشکال مختلف کالبدی- فضایی مناطق کالن شهریا

. الگوهای باساختار متمرکز1

این الگ>>و، ابت>>دایی ت>>رین ش>>کل س>>ازمان فض>>ایی در مس>>یر. الگوی تک مرکزی : 1.1توسعه یافتگی مناطق تلقی می شود.

خصیصه های اصلی این الگو:

. فشردگی، تمرکز جمعیت، فعالیت و کالبد درهسته های مرکزی مسلط.1

33

. انعطاف پذیری پایین توسعه فضایی با توجه به قانون بازده نزولی مقیاس؛2. توزیع نامتوازن فعالیت، خدمات و سرمایه؛3. تسلط روابط همگرایی فضایی شدید به سمت شهرهای مسلط؛4. توزیع ابتدایی سلسله مراتب جمعیتی. 5

رشد کالبدی خطی و تشکیل داالن فضایی، شباهت زیادی به شکل. الگوی خطی : 1.2تک مرکزی دارد و تنها تمرکز به شکل خطی بدون هسته مرکزی مسلط اتفاق می افتد.

:برخی خصیصه های ساختاری این الگو

. هسته های متراکم فعالیت وکاربری دردو طرف محورها؛1. کاربریهای کم تراکم تر در محورهای موازی؛2. دسترسی بهتر در اطراف گره گاههای حمل و نقل؛3. کارایی حمل و نقل.4نکته: این الگو درصورتی که، چند توسعه خطی مختلف همدیگررا قطع نمایند، می تواند

: س>>ن پ>>ترزبورگ، روت>>ردام و نمونهبه یک الگوی چن>>دمرکزی ش>>بکه ای تب>>دیل ش>>ود.منطقه کالن شهری کواالالمپور

الگوی شعاعی ماحصل توسعه مراکز پیرامونی ش>>هرهای ب>>زرگ. الگوی شعاعی : 1.3 درحول محورهای ارتباطی اصلی است. جمعیت و فعالیت ضمن حفظ ارتباط خود با ش>>هر مسلط از طریق محورهای اصلی ارتباطی از آن فاصله می گیرند. از خصیه ه>>ای این الگ>>و به تمرکز در مرکز و محورهای منشعب آن بر می گ>>ردد. این الگ>>و مت>>اثر از نظ>>ام فک>>ری

مرکز- پیرامونی است، ماهیتا تمرکز-گراست و تمرکز فزاینده را موجب می شود.

:خصیصه های اصلی الگو

. تمرکزدرشهرمرکزی و محورهای منشعب از آن،1. گرایش به تشدید نابرابری اجتماعی- فضایی2. محدودیت امکان رقابت و برابری فرصت؛3. گرایش به حاشیه ای نمودن مواهب توسعه.4. محدودیت قابلیت رشد کالبدی.5. محدودیت اراضی در شهر مرکزی و در نتیجه تقاضا و قیمت باالی زمین. 6. الگوهای کالبدی پراکنده:2

الگوی کالبدی پراکنده، شکل طبیعی تسلط روندهای واگ>>رای فض>>ایی تحت عن>>اوینی چ>>ون اثرات نشتی و فرآیند رخنه به پایین و درنتیجه پراکنش فضایی فعالیت و جمعیت به عرص>>ه

هایی فراتر از مرزهای رسمی کالن شهرها و مناطق شهری کارکردی است. دراین الگو چه به صورت حومه های طبقات متوسط و چه ب>>ه ص>>ورت اس>>کان غیررس>>می کم درآم>>دها ، مجموع>>ه بیش>>ماری از کانونه>>ای جمعیت و فع>>الیت در پ>>یرامون ش>>هرها ب>>ه

صورت پراکنده شکل گرفته و توسعه می یابند.

34

الگوی پراکنده تدریجی .2.1

این الگو منبعث از م>>اهیت همبس>>تگی و پیوس>>تگی توس>>عه کالب>>دی ، فرآین>>د ط>>بیعی رش>>د الگ��ویفض>>ايي س>>كونتگاهها ش>>ناخته می ش>>ود. ش>>کل آرم>>انی و ب>>ا برنام>>ه این الگ>>و،

اس>>ت در این الگ>>و، مراک>>ز ج>>ذب جمعیت و ک>>انون ه>>ایکهکشانی یا عرصه پراکنده .. هیچ کانون شهری برجسته و مسلط وج��ود ن��داردشهری در همه جا پراکنده اند

بن>ابراین می ت>وان ت>راکم جمعی>تی خیلی کم هم>راه ب>ا اراض>ی ب>از متع>دد بین کانون ه>ای جمعیتی را انتظار داشت. نمونه های عینی چنین الگویی، به طور قاعده من>>د وج>>ود ن>>دارد.

» سطح پراکن��ده « ایده های کالتروپ، شهرهای پراکنده مینریتنها می توان از نام برد.لینج و برودایگر و فرانک لوید رایت

الگوی پراکنده لجام گسیخته .2.2

در اين مدل بيشترين رشد در حومه كالنشهر اصلي و پراكن>>ده در س>>طح منطق>>ه اس>>ت.در نتيجه اتكاي اصلي به خودرو شخصي است.به اين م>>دل ش>>كل خ>زش ن>>يز ميگوين>>د. مانن>>د

مناطق كالنشهري بانكوك ولس انجلس با تسلط روندهای واگرای فضایی و اثرات شدید قانون بازدهی نزولی مقیاس ص>>رفه ه>>ای درونی ) مقیاس ( و بیرونی ) تجمع و تراکم ( تبدیل ب>>ه هزین>>ه ه>>ای ت>>راکم ش>>ده و این در حالي است که کماکان انرژی نیروهای مرکز گرا کماکان مسلط اس>>ت. در این ش>>رایط در صورت عدم وجود مدیریت و برنامه ری>>زی کارآم>>د فض>>ایی، پدی>>ده ای ب>>ه ن>>ام رش>>د لج>>ام گسیخته، بی رویه و مغشوش رخ می دهد در این الگو نظام اسکان ب>>ه دو ص>>ورت رخ می دهد، حالت اول حاصل حومه نشینی طبق>>ات متوس>>ط اجتم>>اعی و ح>>الت دوم ن>>یز حاص>>ل

اسکان غیر رسمی گروه های کم درآمد است. درالگوی پراکنده تدریجی، مراکزجذب جمعیت وکانون های شهری همه جا پراکنده هس>>تند. هیچ کانون شهری مس>>لطی وج>>ود ن>>دارد. بن>>ابراین بین مراکزس>>کونتگاهی، میت>>وان ت>>راکم

جمعیتی کم و اراضی باز متعدد را انتظار داشت. شکل آرمانی این الگو، الگوی کهکشانی است، که هرکدام دارای یک هسته مرکزی متراکم

با یک شبکه ارتباطی به هم متصل هستند.

این الگوه>>ا، اش>>کال توس>>عه یافت>>ه س>>ازمان فض>>ایی. الگوهای کالبدی ش��بکه ای : 3 من>>>اطق هس>>>تند ک>>>ه ب>>>ه تالش آگاهان>>>ه، نظ>>>ارت، ه>>>دایت و مداخل>>>ه نیازدارن>>>د.مانن>>>د

مناطق کالن شهری استکهلم،آمستردام،رم،مادرید،فلورانس،بارسلون، وین و راندشتاد

. الگوی اقماری3.1 درالگوی اقماری، ب>>رخی مراکزس>>کونتگاهی در پ>>یرامون ش>>هر ی>>ا کالن شهرمس>>لط، نقش سرریز جمعیت و فعالیت را برعهده می گیرند . وعلی رغم وابستگی به شهر اص>>لی دارای

استقالل نسبی هستند.

35

این کانونهای شهری ضمن جدایی ازیک>>دیگر، ازطری>>ق محوره>>ای ارتب>>اطی ب>>ه شهراص>>لیمرتبط می گردند.

دراین الگو، به جای توسعه پیوسته شعاعی به ش>>کل کانونه>>ای ش>>هری جداگان>>ه عم>>ل میکنند.

:خصیصه های اصلی

. تراکم متوسط درمنطقه شهری1. تراکم باال دراطراف مراکزخوشه ها2. تراکم ناچیز در اراضی بین خوشه ها3. استقرارنقاط کانونی فقط در مراکزخوشه ها4. خوشه های مکمل و تخصص ها؛5. الگوی حمل و نقل عمومی صرفا بین مراکز خوشه ها؛6. دسترسی آسان به اراضی بازبین مراکز؛7. عدم تمرکزعملکرد شهرهای مرکزی8. عدم تمرکزمدیریت فضا 9

(. صرف زمان وفاصله قابل توجه درسفرهای بین خوشه ای؛10(. امکان تعامل معاشرت اجتماعی؛11(. امکان برقراری رابطه ارگانیک؛12(. ضرورت تمرکز دقیق بر توسعه فضایی مراکز.13

این الگو، نتیج>>ه مختص>>ات ط>>بیعی و راهبرده>>ای فض>>ایی از پیش. الگوی حلقوی : 3.2 اندیشیده است. پاس>>خ ب>>ه ش>>رایط مرتب>>ط ب>>ا اص>>ل ح>>داقل تالش وتس>>هیل دسترس>>ی ب>>ه

خدمات، حرکت وفعالیت است. نظیرآمستردام والهه

ویژگی های ساختاری الگوی حلقوی :عدم وجود مرکز مسلط.1استقرارکانون های مرکزی پرتراکم برگرد حلقه های محوری. .2حلقه های محوری متراکم وحواشی حلقه های محوری کم تراکم..3 خطوط اصلی ارتباطی نیز شبیه حلقه ه>ای رش>د، س>هولت ارتب>اط را در قط>اع دای>ره.4

شهری امکان پذیر می کند. عالوه برشبکه های ارتباطی حلقه وار، جاده های شعاعی به سمت مرکز ش>>هر متص>>ل.5

میشود.این الگو، ترکیبی از سیستم خطی و شعاعی است..6 شهر به جای یک مرکز بزرگ ، که بر سایر نواحی آن تسلط داشته باشد ، واجد گروهی.7

از مراکز است که هر یک به نوبه خود دارای اهمیت خواهد بود.

الگوی چند مرکزی3.3

36

بین سلسله مراتبی از کانونهایدر این الگو رشد و توسعه به شکلی متوازن و کاهش فشار بر هسته مرکزی ازجمعیتی خارج از شهرهای مرکزی توزیع شده

طریق شبکه ای از کانونهای رقیب با حوزه های نفوذ نسبتا مستقل صورت می گیرد. کاهش میزان رفت و آمد به مرکز اصلی شهر و توزیعالگوی چند مرکزی، باعث

می شود. متوازن خدمات و فعالیت است. فاقد سلسله مراتب و امکان برابری هر نقطه باشهر اصلی این الگو

،الگوی چندمرکزی زمانی ظاهرمی شود که تعدادیدر مقیاس منطقه ای کنند. ازشهرها، با داشتن عملکردهایی همدیگر را تکمیل

این الگو به معنی ارتقاء انواع شبکه های متعادل شهری و چند سطحی در سطوح هستند.دارای یکپارچگی فضایی و عملکردی منطقه ای است که با همدیگر

:خصیصه های اصلی . کاهش فشار بر شهرهای مرکزی ازطریق شبکه ای ازکانونهای رقیب با حوزه های نفوذ1

نسبتا مستقل؛.کاهش تردد به شهراصلی و توزیع متوازن خدمات و فعالیت؛2. فقدان سلسله مراتب وامکان برابری هر نقطه با شهر اصلی؛3. ضرورتا چند مرکزی وقابلیت ترکیب مراکزاصلی وفرعی؛4. وجود گره گاههای متعدد5. قابلیت باالی تمرکزغیرمتمرکز برای تعادل صرفه ها وهزینه های تمرکز؛ 6

توسعه مناطق کالنشهری و تحوالت جهانی

( معتق>>د اس>>ت آنچ>>ه ام>>روزه در رابط>>ه ب>>ا 1989کستلز )شهرها و جه��انی ش�دن مطرح است با تاکید بر کالنشهرها و مناطق پیرامون آنه>>ا ب>>وده اس>>ت. از دالی>>ل عم>>ده

این مبحث می توان به موارد ذیل اشاره کرد:37

با عدم قطعيت محدود ازخطر پذيري نسبتا پايين تري برخورداریكالن شهرمناطق -1 فراهم می آورند. هاموقعيت ها رابراي شركت و بيشينه سازي فرصت ها بوده امكان

شهرمن>>>اطق- 2 ازطريق ايجاد بازارهاي جديد رقابتي برمبناي قيمت ، كيفيت ویكالن ازفشارهاي فزاينده رقابتي ناشي از جهاني شدن رادارند. اعتماد، توان كاستن

امكانات3 از حداقلي وجود )چون شركا، اطالعات ، زيرساخت ها، نيروي كار ماهر، - .( و ...شبكه هاي ارتباطيسيستم هاي مالي،

شهرمن>>>اطق- 4 امكان تسهيل فرايند توليد ابداعات و نوآوري ها و انتقال آنها بهیكالن .شركت ها را دارند

- به نظر تحليل گران، تمايزات گوناگون بازار ها و همزماني توليد و توزيع، شركت ها را به5 مكانگزيني در جوار بازارهاي مصرف انبوه ودر نتيجه نواحي متراكم تر و شهري شده تر

تشويق نموده است. نشان دادهمناطق کالن شهری مطالعات انجام شده در خصوص صرفه هاي اقتصادي -6

.اند كه در برخي موارد بهره وري شهرهاي بزرگ تا دو برابر شهرهاي كوچك است این امرسیل عظیمی از مهاجرین خارجی، شرکتهای بزرگ بین المللی و به تبع آن دیگرزیر

ساختهای شهری متناسب باکارکرد جهانی را به سوی مناطق کالنشهری هدایت می کند. دارابودن حجممراکز مالی و بین المللی باتاکید بر تمرکز، مراکز کالنشهری را بدلیل

الزمات تاريخي و سيستم هاي شعاعي،متراكم و قابل توجهي از كاركرده>اي به>م پيوس>ته محل فعالیتهای خود در نظر می گیرند و خیل عظیم جمعیت ،حمل و نقل و دسترسي

ساکن نیز بدالیل گوناگون ناشی از قیمت باالی زمین درمحدوده کالنشهربه سمت حومه هاگرایش پیدا می کنند.

38

ابعاد نهادی- مدیریتی مناطق کالن شهری

مناطق کالنشهری، مقیاسی جدید از سکونت گاههای انسانی می باش>>د، ب>>ه تب>>ع آن ش>>یوههای مدیریتی جدید و متفاوتی را می طلبد.

الف(. گستره وسیع مناطق کالنشهری با توجه به جمعیت قابل مالحظه ساکن در آن،ب(. سهم ویژه ازاقتصادکشورها،

ج(. ارتباطات وسیع و متقابل داخلید(. عملکرد آنها به عنوان حلقه واسط جامعه جهانی و سایر نقاط کشور

باعث به وجود آمدن محدوده ها، قلمرو ه>>ا، نهاده>>ا، م>>دیریت ه>>ا و حک>>ومت ه>>ای متع>>دد،مستقل و گاهی در تضاد و تقابل با یکدیگر شده است.

: تفرق درقلمروها، مدیریت و تصمیم گیری

مسائلی چون تنوع و گستردگی فعالیتهای اقتصادی،

افزایش بهای خدمات، زمین و مسکن،

گسترش شبکه های ارتباطی،

افزایش مالکیت و رواج استفاده از خودروی شخصی،

موانع و محدودیت های استقرار صنایع،

بروز پدیده چند فرهنگی و

ظهور تعارض های اجتماعی > فرهنگی و...،

همگی از مسائلی هستند که نگاهی منسجم و یکپارچه ب>>ه منطق>>ه کالنش>>هری را طلب می( 37, 1380کند )سرمقاله مدیریت شهری تابستان

1970مطالعات ش��هری ب��ه ده��ه سابقه مباحث مربوط به مدیریت شهری در ح>>وزه (. 1, 1388باز می گردد )برک پور و اسدی میالدی

م>دیریت کالن ش>هری: »تالش ب>رای هماهن>گ ک>ردن و یکپارچ>ه ک>ردنف>ان دی>ک از نظ>ر اقدامات دولتی و همچنین خصوصی برای چیره شدن بر مسائلی که ساکنان شهرها با آنه>>ا

مواجه اند و ایجاد شهرهای رقابتی تر، عادالنه تر و پایدار تر«

؛ »فرآیند ایجاد، اجرا، هماهنگی وارزیابیبرامستا مدیریت مناطق کالن شهری و فان کلینک استراتژی های یکپارچه به کمک مقام>>ات ش>>هری ب>>ا درنظرگ>>رفتن اه>>داف عملی>>اتی بخش خصوصی و منافع شهروندان، در چارچوب سیاس>>تی ک>>ه در س>>طوح ب>>االتر حک>>ومت ب>>رای

( 79, 1388تحقق پتانسیل توسعه اقتصادی پایدار تدوین می شود)برک پور و اسدی

39

الف(. ایجاد مدیریت و ساختار م>>الی، ب(.چالش های مدیریت مناطق کالن شهری ارائه سرپناه، خ>دمات و امکان>>ات ش>>هری، ج(. ایج>>اد سیس>تم ه>ای اطالع>ات ش>>هری، د(.

تقویت نقش بخش غیر رسمی شهری ز(. تقویت توان نهادی در مناطق کالن شهری

چالش های جدید مدیریت مدیریت و حکمروایی شهری در کتاب خود برک پور و اسدیرا اینگونه می شمارند:شهری

شکل گیری نقش های جدید برای حکومت ها،.1مطرح شدن چارچوب های جدید قانونی برای تمرکز زدایی،.2

. بروز فناوری های جدید، 3ها، جامعه مدنی، اجتماعات محلی(، NGO. ظهور نهادها و سازمان های جدید )4 . طرح اولویتهای جدید )سیاستگذاری اقتصادی، اثرات توسعه بر محی>>ط زیس>>ت، ک>>اهش5

فقر شهری و...(، . اهمیت بیش از7. اهمیت یافتن تنوع فرهنگی و ظرفیت سازی ب>>رای م>>دیریت ش>>هری، 6

پیش رابطه شهر و پسکرانه آن، . وجود تفاوت های بارز میان ش>>هرهای اروپ>>ایی و ش>>هرهای کش>>ورهای در ح>>ال توس>>عه8

)وجود امکان یادگیری(

، ایجاد حس هویت منطقه ای، س>>رعت تغی>>یرات و اثربخش>>یچگونگی تحقق مشارکت از چالش های اصلی مدیریت مناطق کالنشهری است. علت اصلی بروز این چالشها تف>>رق

(. 35, 1383سیاسی است)اسدی

پس از بررسی مناطق کالنشهری جهان > ب>>ه وی>>ژه نمون>>ه ه>>ای آس>>یایی > ؛ جان فریدمن استقرار یک چارچوب نهادی و سیستم حکوم��تی کارآم��د، پای��داری درضرورت

را ب>>ه عن>>وان س>>همدیریت تحوالت شهری و در نهایت برنامه ری��زی مش��ارکتی ( 40, 1384چالش اصلی مناطق کالنشهری می داند )پرهیزکار و کاظمیان

چالش های اصلی فرا روی مدیریت مناطق کالنشهری

40

پراکنده رویی : این پدیده به معنی گسترش فض��ایی ن��امنظم و بی روی��ه ای است ک��ه از جابج��ایی و تغی��یر مک��ان فع��الیت و جمعیت از ش��هر مرک��زی ب��ه

پیرامون و پراکنده شدن در نواحی حومه ای ناشی می گردد.

است. ارتباط خزش شهری با تفرق، یک رابطه علت و معلولی

بدین معنی که پیدایش موجودیتهای سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و مدیریتی مس>>تقل و غ>>یریکپارچه در مناطق کالنشهری ناشی از این الگوی گسترش می باشد.

تفرق

می باشد.مفهوم تفرق؛ عدم انطباق قلمرو عملکردی با قلمرو سازمانی

این عدم انطباق به طور مستقیم ب>>اعث ب>>روز م>>انعی در براب>>ر اتخ>>اذ تص>>میمات و برنام>>هریزی یکپارچه و موثر در کل گستره منطقه کالنشهری می گردد.

ذاتی بودن خصلت هایی چون تفرق و پیچی��دگیدر مقابل برخی ازصاحبنظران به دارن>>د )پرهیزک>>ار و کاظمی>>انعملکردی � فضایی برای مناطق کالنشهری اعتق��اد

1384 ,40 )

وج��ود قلمروه��ای مت��داخل م��دیریتی وچالش>>ی نظ>>یر تف>>رق سیاس>>ی > ب>>ه مع>>نی > زایی>>ده بس>>ط و توس>>عهحکومتی متعدد، و بدون چارچوب های هماهن��گ کنن��ده

فرآیند شهرنشینی و به نوعی مسئله مقیاس در مناطق کالنشهری است )آخوندی, و غ>>يره(.17, 1387بهار

ح>>ائزتفرق سیاسی از میان تمامی تفرق های مذکور )کالبدی، سیاسی، عملکردی و...( اهمیت ویژه ای است.

حکومت یا حکمروایی

41

مدیریتمناطق

کالنشهریجهانی شدن و پیامدهای آن

انقالب فناوری و تحول در ارتباطات

مسئله مشارکت و چگونگی تحقق آن

چالش های پیش روی انسان هویت، حس

...تعلق، زیبایی و

پراکنده رویی

تفرق سیاسی، فضایی، عملکردی ...و

سه عنصر شکل دهنده یک جامعه یعنی بخشهای دولتی، خصوصی و عم��ومیهمواره به دنبال افزایش سهم خود در شکل دادن به ساختار فضایی هستند.

بر حسب میزان قدرت و اعمال نفوذ هر یک از بخشها، دو الگ>>وی ح>>اکمیت ش>>هری ش>>کل می گیرد که در حقیقت دو طرف طی>>ف رن>>گ خاکس>>تری هس>>تند: یکی حک>>ومت و دیگ>>ری

حکمروایی

برایان مک اللین : حکومت را مجموعه ای از نهادهای رسمی و حقوقی با قدرت قانونی میداند و در مقابل حکمروایی را یک فرآیند معرفی می کند. فرآیند مذکور متضمن نظام

پیوسته ای است که حکومت را توامان با اجتماع در بر میگیرد.

نوع حکمروایی در مناطق کالنشهری

ساختار مدیریت و برنامه ریزی چند گانه و منفک از هم، توانایی حل مسائل متعدد وپیچیده منطقه کالنشهری را نداشته و نمی تواند مدیریتی کارآمد برای آن اعمال نماید.

ساختار سنتی مدیریت با ویژگی های فوق، دارای مشکالت مختلفی از قبیل؛

و انگیزه برای حل مشکالت فرامحلی، کمبود منابع .1

، برنامه ریزی یکپارچهعدم امکان .2

و خدمات منطقه ای ناهماهنگی در ارائه و مدیریت زیرساخت ها بروز .3

در مدیریت مناطقمشارکت و شراکت کنشگران توسعهضعف در زمینه های .4کالنشهری

مجددا مطرح شده ولی نتیجه خاصی را به دنبال نداشت. 1960این موضوعات در دهه

ارائه بود که تغییر و تحوالت عمده سیاسی در سراسر جهان، زمینه الزم جهت 1970دهه را ایجاد نمود. پیشنهادات و الگوهای جدید

پذیرش عمومی اصول مشارکت در این دوره، امکان بروز اشکال خاص مدیریت مناطق کالن شهری را سبب شده و از آن به بعد بود که دیدگاه های حکومت قدرتمند و انجمن ها

(. Silva, 2002, 26و گروه های سیاسی به صورت همزمان مطرح شدند)

ایجاد و استقرار ساختار سازمانی ویژه برایمفهوم حکومت منطقه کالنشهری مدل حکومت است که در ناب ترین شکل می توان آنرا »اداره مناطق کالنشهری

« نامید. منطقه کالنشهری

مناطق مذکور دارای هویت اقتصادی و از آنجایی که موافقان این مدل: اجتماعی یکپارچه ای هستند، لذا نیازمند ساختار سازمانی و حکومتی

هستند.یکپارچه ای

42

نسبت به واحدهای کوچکدر تولید و عرضه خدمات معین حکومت های بزرگ ( 34, 1383حکومتی منفرد در تولید و عرضه همان خدمات کارایی بیشتری دارند)اسدی

برده و در مقابلمزایای اقتصادی ناشی از مقیاس سود حکومت های بزرگ از استهالک مالی و مدیریتی در حکومت کوچک باال می باشد.

با این وجود در بسیاری از نقاط جهان یکپارچگی مدیریت شهری > به عنوان یک استراتژی( Silva 2002, 26حل مشکالت مناطق کالنشهری > پذیرفته نشده است)

ازبین دو ایدئولوژی سیاسی اصلی حاکم بر جهان > سوسیال دموکراسی و نئولیبرالیسم >دیدگاه بازار اجتماعی یا سوسیال دموکراسی، قرابت بیشتری با مفهوم حکومت دارد.

البته هر دو دیدگاه از مفهوم حکمروایی استفاده می کنند، اما منظور طرفداران بازاراجتماعی از این مفهوم؛ کارایی، بهبود اقتصادی و عدالت اجتماعی می باشد.

این دیدگاه حکمروایی را مجموعه ای پیچیده از تعامل های نهادی و سازمانی جهت ایجاد هماهنگی در مناطق کالنشهری می داند که به نوعی فراسوی مقیاسهای جغرافیایی

تعریف می گردند.

در اوایلمنطقه گرایی کالنشهری کهمدل های مدیریتی ارائه شده از سوی دیدگاه های تا زماننو منطقه گرایی و جنبش اصالح طلبیقرن بیستم ظهور یافته و با عناوینی چون

حاضر، خود را معرفی نموده اند، قرابت مفهومی با حکومت کالنشهری دارند.

طرفداران حکومت منطقه کالنشهری یکپارچگی حکومت را باعث کاهش هزینه تولید و ارائه خدمات دانسته و این مسئله را برای ایجاد و بسط نوآوری ضروری می دانند)اسدی

1383 ,34 .)

نیز شدهدچار تغییر و اصالح در نوع نگرش البته دیدگاه مذکور در طول عمر خود است.

این دیدگاه در مراحل ابتدایی تولد خود که همزمان با مراحل اولیه تکوین مناطق ، نسبت بهمنطقه گرایی سنتی یا اصالح طلب اولیهکالنشهری بود؛ تحت عنوان

داشته وخروج نیروها از شهر مرکزی و پدیده خزش شهری نگاهی مثبتروند آنرا برای شتاب بخشیدن به توسعه اقتصادی ضروری می دانستند.

دالیل اقتصادی مثلعمده ترین هدف جنبش اصالح طلبی در اوایل قرن بیستم یک ساختار دولتیکارایی، صرفه جویی و اثربخشی بوده و اعتقادشان برآن بود که

موجب کارآمدی اقتصادی در کل منطقه کالنشهری می گردد.متمرکز واحد

خوانده می شود،»دوره گذار شهری« پس از جنگ جهانی دوم و طی دوره ای که شتاب فزاینده روند شهرنشینی و حومه گرایی در مناطق کالنشهری، باعث تبدیل شدن

مناطق کالنشهری تک مرکزی به مجموعه های کالن شهری چند هسته ای گردید)صرافی43

و تعدیل تفکر منطقه گرایی (. حاصل روند مذکور ظهور مکتب انتخاب عمومی12, 1383شد. ظهور نو منطقه گرایی که در نهایت منجر به

طرفداران این مکتب خود به دو گروه تقسیم می شوند:

تعدد دولتهای محلی را به دلیل رعایت اصول مردم ساالری محلیاولی )نمایندگی، استقالل و مشروعیت( الزم دانسته و معتقد به دموکراتیک تر بودن دولت های

محلی به دلیل نزدیکی بیشتر با مردم هستند.

نظرات خود را بر پایه اصول »اقتصاد کالسیک«رویکرد انتخاب عمومی دومین شاخه وجود نهادهای( این رویکرد، 15و14, 1383 استوار نموده است )صرافی چارلز تیبوت

می دانند و از اینمتعدد را به جهت باال بردن امکان انتخاب شهروندان ضروری می باشند. ایجاد رقابت جهت افزایش کیفیت خدمات عمومی راه به دنبال

مهمترین نکات مورد اختالف دو مکتب )اصالح طلب و انتخاب عمومی(یکی از است. تعیین حدود و ثغور منطقه کالنشهری مسئله

حوزه نهادی )مدیریت های محلی( با حوزهاصالح طلبان معتقدند که باید داشته باشد. عملکردی )منطقه کالنشهری( انطباق

تالش اصالح طلبان را بیهوده دانسته و بهپیروان مکتب انتخاب عمومی در مقابل برای کاالها و خدمات متفاوت، اساسا انطباق دوتفاوت در حوزه عملکردی دلیل وجود

(.15-14: 1383حوزه مذکور را امکان پذیر نمی دانند)صرافی،

رویکرد انتخابمبتنی بر منطقه چند هسته ای« یا »شهرداری گرایی« مدل » بوده و جهت ایجاد صرفه های ناشی از مقیاس نه بر ایجاد ساختارهای حکومتیعمومی

تاکیدایجاد همکاری افقی بین مراجع محلیسنگین )مانند اصالح طلبان( بلکه بر (. 34, 1383دارند )اسدی

دیدگاه نو منطقه گرایی

از جمله؛ ضعف های رویکرد انتخاب عمومی

. افزایش شکاف مالی میان حکومت های محلی، 1

. افزایش هزینه های استهالک و بهره برداری از زیرساخت ها، 2

. مخاطرات تصمیم گیری پراکنده در خصوص کاربری زمین، 3

. فقدان هویت سازمانی واحد 4

. ونداشتن قدرت اعمال رهبری جهت برنامه ریزی راهبردی در سطح منطقه،)اسدی5( باعث باز زنده شدن تفکر منطقه گرایی شد. 35و34, 1383

44

منطقه گرایان پس از افول سه دهه ای ناشی از بروز مکتب انتخاب عمومی )که از نقطه 1990ضعف اصالح طلبان کالسیک یعنی عدم مشارکت استفاده کرده بودند( در دهه

(.16و15, 1383ظهوری دوباره یافتند )صرافی

افزایش تعداد مناطق کالنشهری دنیا،

افزایش جمعیت ساکن، افزایش تفرق در حکومت ها،

افزایش تنوع )کارکردی، اجتماعی و...(،

دوگانگی و تضاد در نظریه های مدیریت این مناطق و

( منجر به شکل34, 1383در نهایت کاهش کمک های مالی دولت های مرکزی )اسدی گیری حکمروایی کالنشهری، الگوی پیشنهادی دیدگاه نو منطقه گرایی تلقی می

( 15, 1383شود)صرافی

حکمروایی در منطقه کالنشهری

میالدی، اصطالح »حکمروایی« به عنوان یکی از واژه های علوم اجتماعی،1990در دهه (.188, 1388سیاسی و جغرافیای انسانی مطرح گردید )برک پور و اسدی

حکمروایی، علم تصمیم گیری است و مجموعه پیچیده ای از ارزش ها، هنجارها،(.190, 1388فرآیندهای و نهاد ها را در بر میگیرد )برک پور و اسدی

حکمروایی عالوه بر اینکه شامل دولت می شود، با در بر داشتن بخش خصوصی )مردم( وجامعه مدنی )نهادها( از آن هم فراتر می رود.

در ارتباط عناصر سه گانه حکمروایی )دولت، بخش خصوصی و جامعه مدنی(، دولت وظیفه فراهم آوردن محیط سیاسی و قانونی مساعد را به عهده دارد، تا بستر ایجاد شغل

و درآمد توسط بخش خصوصی باشد،

و جامعه مدنی ارتباط متقابل سیاسی و اجتماعی را از طریق بسیج نمودن گروه ها برای مشارکت در فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی را تسهیل می نماید )پرهیزکار و

(.32, 1384کاظمیان

بنابراین، حکمروایی چیزی بیش از جمع یکایک بخشها بوده و رویکردی یکپارچه و جامع نگراست. فراتر از بخش دولتی بوده و تمامی کنشگران توسعه کالنشهری را بسیج می کند.

حکمروایی بیش از اینکه مدیریت عمودی و از باال به پایین باشد، از فرآیندی افقی و توافقی از پایین بهره مند است. این مفهوم به بستر گشایی تعامل متقابل و کارآمد

( 16, 1383مجموعه و شراکت و همیاری اجزا می پردازد. )صرافی

الگو کارکرد اجزای مشخصه وظایف مکات بنیان

45

مدیریتپیشنهاد

ی

های مدیریتپیشنهاد

ی

تشکی ل

دهندهمدیری

ت

هایالگو

یپیشن هادی

نظری

ب

هدایت رشد

فیزیکی کالنشهر اصلی به خارج از شهر و

مکان یابی در برنامه ریزی تولید،

مسکن، حمل و نقل وتفریح

قدرتمند

اجرایی

تکیه صرف

بر بخش

دولتی

)اعضا ی

انتخابی(

کارآمد ی

اقتصادی

صرفه جویی

در هزینه

ها

تشکی ل

دول ت

واحدبزر

گ درمنط قه

کالنشهر

ی

یکپار چه

کرد ن

نهاد هایدولت

یمحلی

اعتق اد

راس خ بهدگرگ ونی

واصال

حساخ

تارنهاد

یمناط

قکالن

شهری

دیدگ اهاص الحطل ب

اولی ه

)منطق

هگرایی(

تامینزیرساخ ت ها و خدمات منطقه

ای

مشرو- عیت

سیاسی باال

استق- الل

تکیه صرف

بر بخش

دولتی

کارآمد ی

اقتصادی

اتحاد ویکپارچگ

مدلکالن

شهری:

تشکی ل

اعتق اد بهاصال ح و

نوسا زی

ساخ

دیدگ اهاص الحطل بکال

46

حل-مسائ

لمنطقه ای

برنام- ه

ریزییکپارچه

مالی

داشت- ن

قلمرو ی

وسیع

پوش- ش

قلمرو ی

وابسته

اعمال- شده

از باال به

پایین

)اعضا ی

انتخابی(

یاجتماع

ی

ساخت اری

دوالیه

تارنهاد

یمناط

قکالن

شهری

سیک

انجام وظیفه بوسیله آژانس

های ویژه و

تخصصی

- آزادی انتخاب

برایمردم

- رها شده به

ساز وکار

بازار

- بخش

دولتی

- بخشخصوصی

- حفظرقابت

- نوآوری

- حفظ حقوقخصوص

ی

تفکی ک

نهادی

)محل ی

سازی(

اعتق اد به تکثرنهاد

ی

)حف ظ

وضعموجود(

مکت ب

انتخ اب

عمومی

فرآیندها ی

همکاری و

همیاری

انعطا- ف

پذیری

شفاف-یت

دخالت دادن همه

بازیگر ان

کارآم- دی

اقتص ادی �اجتما

حکمروای

یکالن

شهر

اعتق اد بهاصال

حساخ

دیدگ اهاص الحطل

47

در:

حل-مسائ

لمنطقه ای

برنام- ه

ریزیراهبر

دی

توسع- ه

اقتصا دی

منطقه

زیرس- اخت های

منطقه ای

پاسخگ-ویی

گفت-و گو

مشار-کت

فرآیند- های

همکار ی

ازپایی ن بهباال

عرصهتوسع

ه کالنشهر

ی:

بخ- شدولتی

بخ- شخصوصی

جام- عه

مدنی

بخ- شعمومی

عی

توس- عه

پایدار

ی:تشکی

ل یک

ساخت ار با

دو الیهپوش

شی

تارنهاد

یمناط

قکالن

شهری

بنو

)نومنط قه

گرایی(

بطور خالصه:

به دنبال افزایش تعداد و مقیاس مناطق کالنشهری در دنیا و نیز همزمانی آن با جهانیشدن، لزوم توجه ویژه به مدیریت این مناطق بیش از پیش احساس گردید.

منطقه گراییرویکردهای مدیریت کالنشهرها )و پس از آن مناطق کالنشهری( ابتدا با )به معنی ایجاد حکومت های کالن، مرکزی و یکپارچه با ساختاری عظیم( آغاز شد.صرف

48

هنگامی که ضعف این رویکرد در مقابل مسائلی نظیر مشارکت مردمی، تنوع، رقابت پذیری و از همه مهم تر قابلیت پیاده سازی نمایان شد، رویکرد انتخاب عمومی به عنوان

نقطه مقابل صریح مطرح گردید.

مکتب انتخاب عمومی که مشکل تفرق سیاسی )از نگاه اصالح طلبان( را یک فرصت برای تحقق مشارکت و نوآوری می دانستند، آنرا تقویت کرده و به حکومت های کوچک، و

متفرق روی آوردند.

برخی از آنها در نهایت رویکرد خود را کمی تعدیل کرده و به لزوم ایجاد ساختار هماهنگکننده حکومت های پراکنده اذعان نمودند.

بود که اصالح طلبان تحت عنوان نو منطقه گرایی ظهور مجدد یافته و با1990اما در دهه اصالح ساختار فکری و شکلی دیدگاه خود عرصه را برای رویکرد انتخاب عمومی تنگ

نمودند.

نو منطقه گرایان، الگویی تحت عنوان »حکمروایی کالنشهری« را مطرح نمودند که عالوه بر نقش جامعه مدنیبر حکومت یکپارچه ی هماهنگ کننده ی واحد، تاکید ویژه ای نیز

مدیریت چندنمودند. الگوی مذکور را می توان نوعی و لزوم مشارکت مردمی دانست. سطحی و یا شبکه ای

از یک طرف به دلیل بروز پدیده تفرق سیاسی و نیاز به هماهنگی و همساز شدن در سطوح فرا شهری > خصوصا جهت مدیریت و سرمایه گذاری های زیرساختی؛ نظیر جاده

ها، سیستم های فاضالب، شبکه های آبرسانی و... > به حکومت یکپارچه و توسعه مدیریتدر قلمرو منطقه ای نیاز است

> جهت تحققهماهنگی های الزم بین بنگاهی و میان نهادی و از طرف دیگر مشارکت عمومی و مردم ساالری > در یک ناحیه و حرکت بر اساس منافع عمومی جامعه

(. Silva 2002, 26نیازمند حکمروایی در سطوح محلی است )

49