Από την Κοινωνική Δικαιοσύνη και την Πόλη στις Εξεγερμένες Πόλεις. Μια αναφορά στη ριζοσπαστική γεωγραφία

Επ. Καθηγήτρια: Ντίνα Βαΐου

ΘΑΝΟΣ ΑΝΔΡΙΤΣΟΣ

Από την Κοινωνική Δικαιοσύνη και την Πόλη στις Εξεγερμένες Πόλεις

Μια αναφορά στη ριζοσπαστική γεωγραφία μέσα από το έργο του David Harvey

Διπλωματική Εργασία

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών

Διατμηματικό Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών:

Πολεοδομία – Χωροταξία

Αθήνα, Οκτώβρης 2012

Θάνος Ανδρίτσος


1

Περιεχόμενα

Περίληψη .................................................................................................................................. 3

Abstract .................................................................................................................................... 4

Πρόλογος .................................................................................................................................. 5

Εισαγωγή: ................................................................................................................................. 6

Βασικές μεθοδολογικές επισημάνσεις. ............................................................................ 10

Μέρος Α: Στιγμές σε μια μεγάλη πορεία .............................................................................. 16

Α.1. Τα πρώτα χρόνια και η «επιστήμη» της γεωγραφίας ............................................. 17

A.2. Η τομή του Social Justice and The City και τα πρώτα βήματα της ριζοσπαστικής γεωγραφίας ........................................................................................................................ 20

Α.3. Η θεμελίωση της θεωρίας. Το Limits to Capital και η δεκαετία του 1980. ............ 29

Α.4. Η ευρύτερη αναγνώριση. Η Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας και η μελέτη της μετάβασης ................................................................................................................... 37

Α.5. Η νέα εποχή. Η διαφορά μιας γενιάς και η «αισιοδοξία της γνώσης». ................... 46

Α.6. Η κρίση και η απάντηση της κοινωνίας. Λύνοντας το Αίνιγμα του Κεφαλαίου .... 58

Μέρος Β: Οι πόλεις του Κεφαλαίου - Οι μετασχηματισμοί των πόλεων μέσα από τη θεωρία τις αστικοποίησης του Harvey ................................................................................ 63

Β.1. Οι πόλεις και η αστικοποίηση. Τα στοιχεία μιας γενικής θεωρίας. ........................ 63

Β.2. Η μοντέρνα πόλη και η κρίση του 70. ....................................................................... 66

Β.3. Νεοφιλελευθερισμός και πόλη. Ευέλικτη συσσώρευση μέσω της αστικοποίησης. ............................................................................................................................................. 72

Β.4. Οι χωρικές ρίζες και οι χωρικές συνέπειες της οικονομικής κρίσης ...................... 82

Μέρος Γ: Οι πόλεις της ελπίδας - Η ανακατάληψη των πόλεων για την αντικαπιταλιστική πάλη ....................................................................................................... 90

Γ.1. Επαναστατικές και αντεπαναστατικές θεωρίες. Για μια διαφορετική θεώρηση της πόλης. .................................................................................................................................. 90



2

Γ.2. Ταξική πάλη και κοινωνικά κινήματα της πόλης. O Harvey και η Παρισινή Κομμούνα. ........................................................................................................................... 94

Γ.3. Από το τοπικό στο παγκόσμιο. Οι ιδιαιτερότητες και η ενότητα για την ανατροπή. ........................................................................................................................................... 100

Γ.4. Οι Εξεγερμένες Πόλεις. Από το Δικαίωμα στην Πόλη στην Επανάσταση των πόλεων .............................................................................................................................. 110

Γ.5. Πώς οργανώνεται μια πόλη; .................................................................................... 122

Επίλογος: Πώς να διαβάσουμε σήμερα τον David Harvey ............................................... 125

Παράρτημα: Συνέντευξη με τον David Harvey .................................................................. 127

Βιβλιογραφία: ...................................................................................................................... 152



3

Περίληψη

Η παρούσα διπλωματική εργασία αποτελεί μια μελέτη πάνω στο έργο του γεωγράφου

David Harvey. Επιδιώκει να αναδείξει ορισμένες κρίσιμες πλευρές, που διατρέχουν το

σύνολο του μεγάλου έργου του, που εκτυλίσσεται για περισσότερες από τέσσερις

δεκαετίες.

Ο David Harvey αποτελεί έναν από τους σημαντικότερος και πιο γνωστούς σύγχρονους

γεωγράφους. Συνδέεται με το μεγαλύτερο μέρος των επιστημονικών και πολιτικών

αναζητήσεων των τελευταίων δεκαετιών. Έτσι, εστιάζοντας σε βασικά στοιχεία των

θεωριών που έχει αναπτύξει, γίνεται μια αναφορά στη ριζοσπαστική γεωγραφία από τη

δεκαετία του 1960 μέχρι τις μέρες μας.

Η εργασία χωρίζεται σε τρία μέρη.

Στο πρώτο μέρος, παρουσιάζονται σημαντικές στιγμές της ερευνητικής του διαδρομής.

Με τον τρόπο αυτό γίνονται περισσότερο κατανοητές οι συγκυρίες μέσα στις οποίες

γράφτηκαν τα σημαντικότερα έργα του. Από την αρχή της καριέρας του μέχρι και τη

σημερινή εποχή της κρίσης, μελετώνται οι βασικές θεωρητικές συμβολές του καθώς και

ο διάλογος και οι αντιπαραθέσεις στις οποίες έλαβε μέρος.

Το δεύτερο μέρος επικεντρώνεται στη θεωρία που διατύπωσε για την αστικοποίηση

και το ρόλο της στη συσσώρευση του κεφαλαίου, που αποτελεί τη βασική διαδικασία

στη λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος. Μελετάται πώς αυτή συνδέεται με

τους μετασχηματισμούς των πόλεων από τη δεκαετία του 60 μέχρι σήμερα, αλλά και με

την εκδήλωση της οικονομικής κρίσης.

Στο τρίτο μέρος, παρουσιάζεται η προσέγγισή του για τα κοινωνικά κινήματα των

πόλεων και η σύνδεση τους με την πάλη ενάντια στον καπιταλισμό. Αναλύεται ο τρόπος

που αντιλαμβάνεται, ο Harvey, τη σχέση του εργατικού κινήματος με τα κινήματα

πόλης καθώς και μεταξύ των τοπικών ή/και ειδικών αντιστάσεων με τις παγκόσμιες

ή/και γενικές κοινωνικές επιδιώξεις.

Ο στόχος της εργασίας δεν είναι να μελετηθεί το σύνολο του έργου του David Harvey,

αλλά ορισμένες κρίσιμες πλευρές που το διατρέχουν. Μέσα από αυτές επιδιώκεται μια

κατανόηση της ενότητας της σκέψης του.



4

Abstract

The current thesis is a study on the work of geographer David Harvey. It seeks to

highlight some critical aspects, which run through all of his great work that unravels

through more than four decades.

David Harvey is considered one of the most important and best known modern

geographers. He is associated with most of the scientific and political pursuits of the last

decades. Therefore, by focusing on key elements of the theories he has developed, a

reference is made to the radical geography from the 1960s until the present day.

The thesis is divided in three parts.

In the first part, important moments of his scientific journey are presented. In this

manner, the circumstances under which some of his most significant works were

written can be understood. From the dawn of his carrier up to this current time of crisis,

his main theoretical contributions, the discussions and the debates he has taken place

are studied.

The second part focuses on the theory he developed, regarding the urbanization and its

role to the accumulation of capital, which is the main process in the functioning of the

capitalist system. The way in which it is connected with the transformations of the cities

and the eruption of the economic crisis as well, from the 1960s until today, is studied.

In the third part, his approach on the urban social movements and their connection to

the struggle against capitalism is presented. The way, that David Harvey perceives the

relevance between the labor movement and the urban movements, is analyzed. As well

as the relationship between local or/and particular resistances with the global or/and

general social pursuits.

The goal of this thesis isn’t the study of the whole of David Harvey’s work, but of some of

his critical aspects. Through them an understanding of the unity of his thought is sought.



5

Πρόλογος

Σε εποχές δύσκολες, έντονες και αντιφατικές, όπως η σημερινή, η δυνατότητα ολοκλήρωσης μιας μεταπτυχιακής διπλωματικής εργασίας είναι ένα διαρκές προσωπικό στοίχημα. Ο χρόνος και η αναγκαία συνθήκη νοητικής συγκέντρωσης, προσήλωσης, έρευνας και συγγραφής που απαιτούνται συγκρούονται σφοδρά με τη χειμαρρώδη καθημερινότητα, την εκρηκτική κοινωνική πραγματικότητα, τα αντικρουόμενα μηνύματα ελπίδας και απόγνωσης και τις ατομικές και συλλογικές δυσκολίες. Είναι η πραγματικότητα που συχνά σε τραβάει από το μανίκι και σε ανακρίνει για το πραγματικό νόημα των ασχολιών σου. Κι όμως, η ίδια πραγματικότητα είναι που επικυρώνει εκ νέου την ανάγκη για μελέτη σε βάθος, για κριτική θεωρία, για την αέναη προσπάθεια να κατανοηθεί o κόσμος γύρω σου, ώστε να μπορέσει να αλλάξει. Έχοντας καταφέρει να κερδίσω αυτό το στοίχημα, ο χρόνος και ο τόπος που ζω θα είναι οι πρώτοι που οφείλω να ευγνωμονώ. Σίγουρα, όμως, η εργασία αυτή δεν θα ολοκληρωνόταν χωρίς τη βοήθεια αρκετών ανθρώπων, τους οποίους και οφείλω να ευχαριστήσω.

Τον ίδιο το David Harvey, που αφιέρωσε ένα ολόκληρο καλοκαιρινό πρωινό, για μια πολύωρη συζήτηση που κατέληξε στη συνέντευξη που παρατίθεται στο παράρτημα, η οποία βοήθησε αποφασιστικά στην κατανόηση σημαντικών πτυχών της σκέψης του.

Την επιβλέπουσα καθηγήτρια, Ντίνα Βαΐου, με την εποπτεία, τη συμβολή, τις πολύτιμες παρατηρήσεις και την εντυπωσιακά ενδελεχή ανάγνωση του κειμένου, χωρίς την οποία, η εργασία δεν θα ολοκληρωνόταν ποτέ.

Τους καλούς φίλους και συντρόφους, Κώστα Κουδουνά και Παντελή Προμπονά για τη βοήθεια στη συλλογή του υλικού, τον Κώστα Γούση με τον οποίο μοιραζόμαστε διαρκώς κοινά πολιτικά και ερευνητικά ερωτήματα, τους Σπύρο Μαρκέτο και Λεωνίδα Βατικιώτη για την άμεση ανταπόκριση με συμβουλές περαιτέρω μελέτης και τη Δανάη Κυρλή για τη μόνιμη παρουσία και τη συμβολή της κάθε στιγμή. Τις εκδόσεις ΚΨΜ και ειδικότερα το Δημήτρη Γκόβα για τη δυνατότητα πρόσβασης στην υπό έκδοση μετάφραση του Rebel Cities.

Το μεταπτυχιακό Πολεοδομία- Χωροταξία του ΕΜΠ, με τους φοιτητές και καθηγητές του, όπως και τα Σεμινάρια Ριζοσπαστικής Γεωγραφίας, με τον Κωστή Χατζημιχάλη και τους υπόλοιπους συμμετέχοντες, αποτέλεσαν όμορφες κοινότητες διαλόγου, κριτικής θεωρίας και έρευνας, που έκαναν πιο πλούσια τη σκέψη και τα ενδιαφέροντά μου. Αποτέλεσαν την ώθηση για να ολοκληρώσω το συγκεκριμένο βήμα, ώστε να συνεχίσω στο επόμενο στην ερευνητική πορεία και θεωρητική αναζήτησή μου.



6

Εισαγωγή

Κάποια στιγμή στα τέλη του 2011 έτυχε να διαβάσω ένα δημοσίευμα με τον αρκετά

«βαρύ» τίτλο, «Oι “προφήτες”. Εκείνοι που αναλύουν την κρίση»1. Ομολογώ ότι

ξεκίνησα να το διαβάζω με αρκετή δυσπιστία, τόσο για τον αντιφατικό του τίτλο μιας

και προφήτες είναι αυτοί που προβλέπουν το μέλλον και όχι αυτοί που το αναλύουν,

όσο και για μια δικαιολογημένη αμφιβολία για την εγκυρότητα των αναλύσεων πολλών

εκ των γνωστών αναλυτών που προωθούν τα κυρίαρχα μέσα ενημέρωσης που πολύ

σπάνια καταφέρνουν να απαντήσουν πραγματικά στα ερωτήματα των μελλοντικών

εξελίξεων. Στην πραγματικότητα, το άρθρο δεν χρειαζόταν και τόση σημασία καθώς

απλά παρουσίαζε με σύντομες περιγραφές μερικά από τα πιο γνωστά βιβλία που είχαν

εκείνη την περίοδο κυκλοφορήσει στην Ελλάδα και είχαν κάποια σχέση με την

οικονομική κρίση.

Αισθάνθηκα μια σχετική ανακούφιση όταν μέσα σε αυτούς τους προφήτες, δεν

συμπεριλαμβάνονταν πλέον νεοφιλελεύθεροι οικονομολόγοι, χρηματιστές, σύμβουλοι

κυβερνήσεων και υπερεθνικών οργανισμών και λομπίστες αλλά κυρίως αναλυτές που

προσπαθούν με ριζοσπαστικό, κριτικό και συχνά μαρξιστικό τρόπο να κατανοήσουν

την τρέχουσα κρίση και να αμφισβητήσουν τις ασκούμενες πολιτικές. Μεταξύ, λοιπόν,

των 11 προφητών, δέσποζαν τα ονόματα των Ναόμι Κλάιν, Αλέν Τουρέν, του έλληνα

καθηγητή Κώστα Δουζίνα και του γνώριμου και πανταχού παρόντα καθ’ όλη τη

διάρκεια των σπουδών μου, γεωγράφου David Harvey.

Πέρα από μια αίσθηση δικαίωσης του επιστημονικού αντικειμένου με το οποίο έχω

επιλέξει να ασχοληθώ – αν κάποιος που ασχολείται με τον χώρο μπορεί να είναι μέσα

στους μεγάλους προφήτες, τότε, ποιος ξέρει, μπορεί κι εγώ να γίνω κάποτε ένας

προφήτης του καιρού μας - αυτό το, κατά τα άλλα ασήμαντο, δημοσίευμα είχε για μένα

μεγάλη σημασία. Γιατί, μου υπενθύμισε, ότι ακόμα και σε αυτούς τους δύσκολους και

συχνά αποκαρδιωτικούς καιρούς –μπορεί και ειδικά σε αυτούς- η Γεωγραφία μπορεί

πράγματι να έχει σημασία και ο Χώρος μπορεί στα αλήθεια να είναι λέξη κλειδί. Θα ήταν

ίσως επιπόλαιο και άδικο να ενισχυθεί η πίστη μου στη σημασία της μελέτης του χώρου

μέσα από ένα μικρό άρθρο σε μια εφημερίδα, με έναν προφανώς αστείο τίτλο, που

1 Δημοσίευμα της εφημερίδας Τα Νέα, 17/12/2011, στο διαδίκτυο: http://www.tanea.gr/vivliodromio/?aid=4680936



7

αναφέρεται στην αναγνώριση που έχει κατακτήσει ο Harvey σε ένα ευρύτερο κοινό

μέσα από τις πιο οικονομικές πλευρές του έργου του. Χρειάζεται όμως, μερικές φορές,

και μια παραπάνω ώθηση, συχνά ανούσια, για να σε πείσει ότι οι σπουδές και τα

ερευνητικά σου ενδιαφέροντα μπορεί πράγματι, έστω και ελάχιστα, να σε βοηθήσουν

να κατανοήσεις τον κόσμο που βρίσκεται γύρω σου, ακόμα και αν αυτός φαντάζει

ολοένα και πιο παράλογος.

Ο David Harvey είναι αναμφισβήτητα ένας από τους γνωστότερους και

σημαντικότερους διανοητές της εποχής μας. Είναι, μάλλον, ο πιο γνωστός γεωγράφος

των τελευταίων δεκαετιών, με ένα τεράστιο έργο που εκτείνεται από τη δεκαετία του

60 μέχρι σήμερα. Και είναι σίγουρα, ο γεωγράφος που κατάφερε να αποκτήσει τη

μεγαλύτερη αναγνώριση έξω από τα όρια της γεωγραφίας και των επιστημών του

χώρου, έτσι ώστε να αποτελεί σήμερα βασική πηγή για οικονομολόγους,

κοινωνιολόγους, αριστερές συλλογικότητες και ακτιβιστές, αλλά και όσους επιθυμούν

να μελετήσουν τις αιτίες και τις δυναμικές της σημερινής κρίσης του καπιταλισμού. Δεν

είναι άλλωστε τυχαίο ότι σε μια έρευνα για το 20072, ο Harvey βρίσκεται μέσα στους 20

συγγραφείς στα έργα των οποίων αναφέρονται τα περισσότερα βιβλία.

Προφανώς, η απήχηση στο αναγνωστικό κοινό και σε ακαδημαϊκούς κύκλους δεν αρκεί

για να περιγράψει τη σημασία ενός θεωρητικού, αν και σίγουρα αποτελεί έναν

παράγοντα. Είναι όμως μια επαρκής συνθήκη για να προτρέψει κάποιον να μελετήσει

σε βάθος το έργο του. Και στην περίπτωση του Harvey αυτή η συνθήκη ενισχύθηκε από

δύο ακόμα περισσότερο προσωπικούς παράγοντες.

Ο πρώτος είναι η επαφή με πλευρές του έργου του στο σύνολο σχεδόν της, μικρής,

ερευνητικής μου διαδρομής. Τόσο ως προπτυχιακός φοιτητής Αρχιτεκτονικής, όσο και

κατά τη διάρκεια του μεταπτυχιακού της Πολεοδομίας- Χωροταξίας, αντλούσα πάντοτε

από τον Harvey βασικά θεωρητικά εργαλεία για τη μελέτη μου. Είτε είχε να κάνει με τη

σχέση των αστικών μετασχηματισμών με την οικονομία, είτε με το ρόλο του real estate

και της φούσκας στην αγορά ακινήτων, είτε με την αντίληψή του για τα κοινωνικά

κινήματα στις πόλεις, αποτελούσε πάντοτε, όχι τη μοναδική, αλλά σίγουρα μια από τις

σημαντικότερες αναφορές μου.

Ο δεύτερος είναι η συγκεκριμένη στιγμή στον συγκεκριμένο τόπο που βρίσκομαι. Η

καπιταλιστική κρίση που εκτυλίσσεται από το 2008, έφερε και πάλι στο προσκήνιο το

2 http://www.timeshighereducation.co.uk/story.asp?storyCode=405956&sectioncode=26



8

έργο του Harvey, ενώ ο ίδιος από τότε βρίσκεται σε μια ασταμάτητη θεωρητική

παραγωγή με τρία βιβλία και δεκάδες άρθρα. Μαζί με αυτά, πρέπει να προστεθούν και

οι καθημερινές σχεδόν δημόσιες εμφανίσεις του σε όλο τον κόσμο, στις οποίες

προσπαθεί να περιγράψει τις αιτίες της κρίσης και τις προοπτικές για μια διαφορετική

πορεία της ανθρωπότητας. Σε αυτά τα πλαίσια, τα τελευταία χρόνια, επισκέφτηκε τρείς

φορές την Ελλάδα, και μάλιστα για αρκετές μέρες. Την πρώτη φορά καλεσμένος του

φεστιβάλ Μαρξισμός, τη δεύτερη του B-Fest και την τρίτη σε μια εβδομάδα αφιερωμένη

στο έργο του, που διοργάνωσε το Τμήμα Γεωγραφίας του Χαροκοπείου Πανεπιστημίου

και ο Τομέας Πολεοδομίας, Χωροταξίας της σχολής Αρχιτεκτόνων του ΕΜΠ. Όπως είναι

φυσικό, η παρουσία επί τρία συναπτά έτη, ενός διεθνούς φήμης ακαδημαϊκού, δίνει στο

έργο του μια πρωταγωνιστική θέση μεταξύ των εγχώριων συζητήσεων, όχι μόνο όσων

σχετίζονται με τη γεωγραφία ή την πολεοδομία. Μάλιστα, η τύχη που είχα να

συναντηθώ δύο φορές μαζί του3, ενίσχυσε το ενδιαφέρον μου για τις διαφορετικές

πτυχές του έργου του.

Με βάση τα παραπάνω, ήταν για μένα ένα μόνιμο προσωπικό στοίχημα, η προσπάθεια

για όσο γίνεται πιο πλήρη και σφαιρική μελέτη και κατανόηση της πολυετούς

συνεισφοράς του. Τι συνθέτει τη σκέψη του που τον κάνει να είναι, όπως μας

ενημέρωνε το δημοσίευμα των Νέων, ένας από τους προφήτες της εποχής μας;

Όμως, σκέφτηκα, είναι άραγε αυτό που ο ίδιος θα ήθελε για τον εαυτό του, ο ρόλος του

προφήτη; Η έννοια αυτή, περιλαμβάνει κάτι το μυστικιστικό, το θεϊκό, αυτών που από

κάποια ανώτερη δύναμη ή επιφοίτηση μπορούν να προβλέψουν το μέλλον. Αντιθέτως

στο λόγο του Harvey δεν θα βρεθεί πουθενά κάτι μυστικιστικό. Έχει λόγο

τεκμηριωμένο και αποδεικτικό, βασίζεται πάντα σε δεδομένα και αναλύσεις, με

επιστημονική πληρότητα και μεθοδολογία. Έχει εργαλεία που τον κάνουν όχι να

μαντεύει πιθανές εξελίξεις αλλά να αναγνωρίζει τις δυναμικές και τις τάσεις που

μπορούν να ερμηνεύσουν μια πραγματικότητα και πιθανώς να προβλέψουν

μελλοντικές πραγματικότητες. Ίσως λοιπόν να του έπρεπε περισσότερο κάτι

διαφορετικό. Κάτι σαν ένα καλό μηχανικό που βλέπει μια άρτια μηχανή και κατανοεί

πλήρως την εργασία κάθε γραναζιού της και γνωρίζει με απόλυτη βεβαιότητα το

παραγόμενο προϊόν. Το ίδιο κάνει και αυτός με τις πόλεις ή με την καπιταλιστική

οικονομία. 3 Την πρώτη, το 2010, για μια συνέντευξη πάνω στην επικαιρότητα που δημοσιεύτηκε σε δύο μέρη στις 4 και 11 Ιούλη στην εφημερίδα ΠΡΙΝ και τη δεύτερη, τον Ιούνιο του 2012 σε μια συζήτηση που παρατίθεται στο τέλος της εργασίας.



9

Αλλά και κάτι τέτοιο δεν νομίζω ότι θα τον ευχαριστούσε. Και αυτό όχι μόνο γιατί, όπως

παρατήρησε από πολύ νωρίς ο Μαρξ, οι κοινωνίες, αν και έχουν κάποιους θεμελιώδεις

νόμους κίνησης, απέχουν πολύ από το να είναι καλογυαλισμένες μηχανές, αντιθέτως

είναι δυναμικές και γεμάτες αντιφάσεις και εναλλακτικές προοπτικές. Αλλά και γιατί,

νομίζω ότι ασπάζεται και ο ίδιος την πασίγνωστη 11η Θέση για τον Φόιερμπαχ, του Καρλ

Μαρξ, «Οι φιλόσοφοι έχουν απλά ερμηνεύσει τον κόσμο με διάφορους τρόπους. Το θέμα

είναι να τον αλλάξουμε» (Ένγκελς, 1995).

Αυτή η διάθεση, είναι εμφανής σε κάθε στιγμή της πορείας του. Οι αναλύσεις του,

παρότι παρουσιάζουν μια συνολική εικόνα για τη λειτουργία του καπιταλιστικού

συστήματος ή τη διαδικασία της αστικοποίησης – και συχνά κατηγορούνται ως

απόλυτες ή και ολοκληρωτικές- ποτέ δεν περιγράφουν ένα σύστημα συμπαγές και

απαράλλαχτο. Αντιθέτως οι εγγενείς αντιφάσεις και συγκρούσεις είναι αυτές που

γεννούν σαν υλική δυνατότητα την αλλαγή. Οι διαδικασίες του καπιταλιστικού τρόπου

παραγωγής, αν κατανοηθούν, μπορούν να γεννήσουν και την αμφισβήτησή τους. Και σε

αυτή την αμφισβήτηση προσβλέπει. Μια αμφισβήτηση που σαφώς μπορεί να λάβει

χώρα και στις διαδικασίες αστικοποίησης και παραγωγής του σύγχρονου χτισμένου

περιβάλλοντος.

Το ζήτημα για μας δεν είναι να ατενίζουμε μέσα σε μια θολή κρυστάλλινη σφαίρα

για να κάνουμε αυτές τις πάντοτε επικίνδυνες και συνήθως εσφαλμένες

προβλέψεις για το πώς θα μοιάζει το μέλλον, αλλά να καταταχθούμε στον αγώνα

για να προάγουμε ένα συγκεκριμένο μείγμα διαδικασιών χωρο-χρονικής

παραγωγής αντί για άλλες, επιδιώκοντας συγκεκριμένα συμφέροντα και στόχους

αντί για άλλα. (Harvey, 1996b)

Πιστεύω ότι αυτή η μεθοδολογία σκέψης είναι αναγκαία στις μέρες μας, από

επιστημονική αλλά και πολιτική άποψη. Και αυτή, κατά τη γνώμη μου, είναι το πιο

ισχυρό στοιχείο στον David Harvey. Στο τεράστιο έργο του, μπορεί κάποιος να βρει

σημεία διαφωνίας ή προβληματισμού, όπως γίνεται πάντα στην παραγωγή του

θεωρητικού έργου. Ωστόσο, η μεθοδολογία του παραμένει πάντοτε διαυγής και

τεκμηριωμένη, αποκρυσταλλώνοντας τα συμπεράσματα και τις προτάσεις, που κάθε

φορά επιδιώκει. Αναδεικνύοντας τις ενότητες των πραγμάτων χωρίς να υποτιμά τις

διαφορές, μελετώντας τα όρια και τις δυνατότητες.



10

Με βάση αυτές τις σκέψεις, εκκίνησε αυτή η εργασία. Ωστόσο στην πορεία της έρευνας

αντιμετώπισα δυσκολίες ενώ ταυτόχρονα αναγνώρισα κάποιες ιδιαίτερες πλευρές στον

τρόπο που μπορούσα να αντιληφθώ και να κατανοήσω το έργο του Harvey. Παρακάτω

θα περιγράψω σύντομα την πορεία της μελέτης καθώς και τον τελικό στόχο και

μεθοδολογία της παρούσας εργασίας.

Βασικές μεθοδολογικές επισημάνσεις.

Η επιλογή του θέματος αυτής της εργασίας, δεν βασίζεται αποκλειστικά ή κυρίως στην

προσωπική εκτίμηση για το έργο του David Harvey, παρότι είναι αδύνατη μια μελέτη

ουδέτερη τοποθετήσεων και αξιολογικών κρίσεων. Αυτό που επί της αρχής με

ενδιέφερε, δεν είναι οι συμφωνίες ή οι διαφωνίες επί του έργου του, αλλά κάποιες

ειδικές πλευρές που του δίνουν ξεχωριστή σημασία.

Καταρχήν, ο ίδιος ο Harvey ταυτίζεται όσο κανένας άλλος με την πορεία της σύγχρονης

γεωγραφίας, και ειδικά του ρεύματος της ριζοσπαστικής, κριτικής ή αριστερής

γεωγραφίας. Ουσιαστικά, δεν θα ήταν υπερβολή να υποστηριχθεί ότι η ίδια η

«γέννηση» αυτής της ιδιαίτερης πλευράς εντός της πειθαρχίας της γεωγραφίας, είναι

άρρηκτα συνδεδεμένη με τα πρώτα έργα του. Σαφώς, στην επιστημονική και θεωρητική

συζήτηση δεν υφίσταται παρθενογένεση, και η ριζοσπαστική γεωγραφία έχει ιστορικές

και φιλοσοφικές αφετηρίες, στις οποίες θα αναφερθούμε αργότερα. Ούτε επίσης, ότι

αποτελεί ένα ομογενές σύνολο. Αντιθέτως, o Harvey έχει δεχτεί πολλές κριτικές, ειδικά

από φεμινιστικές και πολιτισμικές πλευρές – θα αναφερθούμε συνοπτικά σε άλλο

σημείο. Ωστόσο είναι αδιαμφισβήτητο ότι ο Harvey συντέλεσε όσο κανένας άλλος στα

πρώτα βήματα αυτού του διακριτού ρεύματος εντός της ανθρωπογεωγραφίας.

Άλλωστε, σχεδόν όλοι, αναγνωρίζουν ως το πρώτο σημαντικό έργο που άνοιξε αυτές τις

πλευρές έρευνας, το Social Justice and The City, του 1972. Για παράδειγμα, ο Edward

Soja υποστηρίζει για το βιβλίο αυτό, ότι « η μοντέρνα γεωγραφία δεν θα ήταν ποτέ η

ίδια χωρίς την προκλητική ανακατεύθυνση του Harvey» (Soja, 1989) και O Richard Peet

και ο Nigel Thrift, κοιτώντας πίσω στην αρχή της δεκαετίας του 1970, θεωρούν τον

Harvey, «την ηγετική μορφή της ριζοσπαστικής γεωγραφίας», σαν το παράδειγμα που

μπορεί να εξηγήσει «την αναζήτηση για μια εναλλακτική θεωρητική προσέγγιση» (Peet

& Thrift, 1989). Παρόλο που ο Soja, Peet, ο Thrift, όπως και πολλοί άλλοι στο χώρο της

ριζοσπαστικής γεωγραφίας διαγράφουν διακριτές πορείες με συγκλίσεις και



11

διαφοροποιήσεις, φαίνεται ότι το έργο του Harvey δημιούργησε μια «βάση». Μια βάση

που μπορεί να συνέχισαν, να αμφισβήτησαν ή να ακολούθησαν, ωστόσο σίγουρα την

αναγνωρίζουν

Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο, είναι ότι ο David Harvey συνεχίζει ακατάπαυστα μέχρι

σήμερα το έργο του και έτσι βρίσκεται μέσα σε όλη την πορεία εξέλιξής της

ριζοσπαστικής γεωγραφίας. Δεν πρόκειται, επομένως, για έναν θεωρητικό που

κυριάρχησε σε ένα ρεύμα σκέψης, τον οποίο, μετά το θάνατό του κάποιοι ακολούθησαν,

ερμήνευσαν, ή αμφισβήτησαν. Παραμένει δημιουργικός για περισσότερο από 40 χρόνια,

όντας πάντοτε μέσα στις θεωρητικές διαμάχες και καινοτομίες, επιλέγοντας σταθερά

να τοποθετηθεί με κείμενα, βιβλία ή ομιλίες σχεδόν για όλα τα θέματα που αναδεικνύει

η ριζοσπαστική γεωγραφία, καθώς και για τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις. Το

πιο ενδιαφέρον, μάλιστα, είναι, ότι καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του βρίσκεται σε

διαρκή συνομιλία με τους υποστηρικτές και τους επικριτές του, πράγμα που

αποτυπώνεται στα δεκάδες κείμενα με τα οποία απαντά στις κριτικές που κατά καιρούς

δέχτηκε. Για αυτό το λόγο, όπως αναγνωρίζει ο Noel Castree (Castree, 2007), δεν είναι

εύκολο να μιλήσει κάποιος συνολικά για το έργο του, καθώς αυτό διαρκώς εξελίσσεται.

Αυτό δημιουργεί μια αρκετά ενδιαφέρουσα συνθήκη, που δε συνηθίζεται πολύ συχνά

στην εποχή μας στις κοινωνικές επιστήμες. Ένας θεωρητικός, να ταυτίζεται και να

χαρακτηρίζει τη γέννηση και την εξέλιξη μιας σχολής σκέψης, που διανύει ήδη την

πέμπτη δεκαετία της ζωής της, όντας εν ζωή και ενεργός4. Η μελέτη, επομένως, του

έργου του Harvey, θα μπορούσε να λειτουργήσει και σαν επισκόπηση των τεσσάρων

δεκαετιών ριζοσπαστικής ή κριτικής γεωγραφίας5. Αυτός ήταν ένας πρώτος στόχος για

την εργασία αυτή.

Γρήγορα αποδείχτηκε, ότι αυτή η στόχευση ήταν πολύ φιλόδοξη και εν τέλει αδύνατη. Ο

χώρος, ο χρόνος και η επιστημονική μου επάρκεια δεν έφταναν για ένα τέτοιο

εγχείρημα, το οποίο σε τέτοια ολότητα, ούτε γεωγράφοι με δεκαετίες εμπειρίας δεν

4 Η αλήθεια είναι ότι δεν είναι και τελείως σπάνιο, αν σκεφτούμε ότι πολλοί από τους σημαντικότερους σύγχρονους διανοητές έκαναν τα πρώτα τους βήματα στις τόσο εύφορες για ριζοσπαστικές ιδέες δεκαετίες του 60 και του 70, όπως οι, σχεδόν συνομήλικοι του Harvey, Fredrick Jameson, Perry Anderson κ.α. Αντίστοιχα στη γεωγραφία, ο πρώτος κύκλος που πλαισίωσε την ίδρυση του περιοδικού Antipode. 5 Συχνά, το επίθετο ριζοσπαστική, κριτική, αριστερή μπροστά από το γεωγραφία χρησιμοποιείται σαν να είναι ταυτόσημες έννοιες, ενώ εμπεριέχουν μικρές διαφορές αντίληψης. Ωστόσο κρίθηκε σκόπιμο η εργασία αυτή να μην υπεισέλθει στις διαφορές αυτές. Άλλωστε και ο ίδιος ο Harvey χρησιμοποιεί όλους αυτούς τους όρους για το έργο του.



12

έχουν επιχειρήσει6. Μια τέτοια προσπάθεια θα έπρεπε να ξεκινήσει από τις πολιτικές

και θεωρητικές καταβολές της ριζοσπαστικής γεωγραφικής σκέψης, την επιρροή των

μαρξιστικών και αναρχικών ρευμάτων, τα πολυάριθμα διαφορετικά ρεύματα κριτικής

θεωρίας που αναπτύχθηκαν από τα μεταπολεμικά χρόνια μέχρι σήμερα, και τις αρκετά

διαφορετικές προσεγγίσεις και μεθοδολογίες εντός της γεωγραφίας που συνοδεύονται

από ένα τεράστιο έργο εμπειρικής έρευνας. Γίνεται κατανοητό ότι κάτι τέτοιο, δεν θα

μπορούσε να συμβεί. Έτσι, η εργασία αυτή δεν επιδιώκει να παρουσιάσει την εξέλιξη

της ριζοσπαστικής γεωγραφίας συνολικά, ούτε υποστηρίζει ότι μέσα από το έργο του

Harvey παρέχεται μια πλήρης περιγραφή της. Διατηρεί ωστόσο την εκτίμηση ότι, μια

μελέτη για τον Harvey, αναμφισβήτητα μπορεί να κατανοήσει και να ανιχνεύσει πολλές

πλευρές της πορείας και των ζητημάτων που ανέδειξε η ριζοσπαστική γεωγραφία όλα

αυτά τα χρόνια.

Η επόμενη σκέψη, ήταν να παρουσιάσω συνολικά το έργο του Harvey, επιδιώκοντας να

παρουσιάσω τις συνέχειες και τις τομές εντός της προσωπικής του πορείας. Αυτό

εμπεριείχε μια ακόμα φιλοδοξία. Ο Harvey έχει καταπιαστεί με τόσα πολλά ζητήματα

και έχει αποκτήσει αναγνώριση όχι μόνο από τους γεωγραφικούς κύκλους, ώστε να

αποτελεί σήμερα έναν από τους πιο γνωστούς θεωρητικούς του μαρξισμού. Ο Alex

Callinicos, θεωρεί ότι «κάθε ιστορική εκτίμηση για την ανάπτυξη της μαρξιστικής

θεωρίας στα τέλη του 20ου αιώνα θα προσέφερε στον David Harvey, μια από τις πρώτες

θέσεις» (στο Castree & Gregory, 2006). Όμως κάτι τέτοιο επίσης απορρίφθηκε. Μια

επιγραμματική αναφορά στο πολύπλευρο έργο του, θα κινδύνευε να ενοποιήσει

απλοϊκά και σχηματικά μια τεράστια συνεισφορά, καθώς στα όρια μιας μεταπτυχιακής

εργασίας δεν θα μπορούσε κανείς να εμβαθύνει ικανοποιητικά. Ταυτόχρονα, στην

προσπάθεια να καλύψει το σύνολο των σχετικά διαφορετικών θεμάτων, θα έχανε στην

αναγκαία εξειδίκευση πάνω σε ειδικές πλευρές του έργου του.

6 Οι περισσότερες μελέτες έχουν επιλέξει μια συγκεκριμένη μεθοδολογία και όχι μια απλοϊκή εξιστόρηση συνολικά της ριζοσπαστικής γεωγραφίας. Για παράδειγμα οι Βαΐου & Χατζημιχάλης (2012) επιχειρούν μια συνοπτική ιστορική διαδρομή τις αριστερής σκέψης για το χώρο για να εισάγουν στο ευρύτερο ελληνικό αναγνωστικό κοινό στη διαλεκτική χώρου και χρόνου και τη σημασία της στην αριστερή σκέψη. Δεκάδες κείμενα και βιβλία που αναφέρονται συνολικά στη ριζοσπαστική γεωγραφία (όπως πχ Soja, 1989, Peet, 1977) επιχειρούν μια συγκριτική μελέτη, η οποία δεν θα δώσει μια πλήρη εικόνα, αλλά μάλλον θα διαμορφώσει κάποιες ιδιαίτερες πλευρές που οι ίδιοι θέλουν να προσθέσουν στην συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Αντίστοιχα η Massey (1994) και άλλες φεμινίστριες γεωγράφοι επιδιώκουν – επιτυχημένα- να εισάγουν τη φεμινιστική οπτική στη γεωγραφική σκέψη. Σε άλλες περιπτώσεις θεωρητικοί θέλουν να «εισάγουν» μια νέα ανακατεύθυνση εντός της ριζοσπαστικής γεωγραφίας, όπως πρόσφατα ο Mitchell (2006). Και προφανώς τα παραδείγματα θα μπορούσαν να συνεχίζονται.



13

Τα 45 περίπου χρόνια συνεχούς θεωρητικής παραγωγής έχουν αφήσει μια τεράστια

ποσότητα βιβλίων και επιστημονικών άρθρων. Μέσα σε αυτά μπορούν να ανιχνευτούν

πλευρές σημαντικές όχι μόνο για τη γεωγραφία και τις αστικές σπουδές, αλλά και για

την οικονομική θεωρία, τις πολιτικές επιστήμες, τη μελέτη του διεθνούς καπιταλιστικού

συστήματος, τις θεωρίες ανάπτυξης, τη φιλοσοφία, τη μελέτη του μαρξικού έργου κ.α.

Αυτό δε σημαίνει ότι το έργο του είναι ένα άθροισμα, άσχετων μεταξύ τους κειμένων.

Αντιθέτως, αυτή η δουλειά χρόνων αποτελεί ένα σώμα (body of work όπως θα την

αποκαλούσε) με αξιοπρόσεχτη συνοχή και συνέχεια, όχι όμως και στατικότητα όπως

κατηγορείται συχνά. Αυτό όμως δεν αναιρεί τη δυνατότητα να μελετηθούν

συγκεκριμένες πτυχές του έργου του, όχι ανεξάρτητα, αλλά με σχετική αυτοτέλεια από

άλλες. Μια τέτοια προφανώς πλευρά είναι η μελέτη των πόλεων και των αστικών

μετασχηματισμών, στην οποία θα εστιάσω.

Είναι γνωστό ότι όλη η δουλειά του Harvey αρθρώνεται γύρω από τον χώρο και την

αστικοποίηση. Και πάντοτε από εκεί ξεκινά, υποστηρίζοντας ότι η κατανόηση των

διαδικασιών της αστικοποίησης είναι κλειδί για να κατανοηθούν συνολικά οι

μετασχηματισμοί στον καπιταλιστικό κόσμο. Ωστόσο, νομίζω ότι είναι δόκιμο, σε μια

μελέτη για τις πόλεις, να μπουν στο επίκεντρο της προσοχής συγκεκριμένα έργα του

Harvey και όχι άλλα. Έτσι, θα παραμείνουν σε δεύτερο πλάνο σημαντικότατα κείμενα

του Harvey7. Οι συνεισφορές του στην πολιτική οικονομία δεν θα πιάσουν το σύνολο

του οικονομικού έργου του, και κυρίως της πολύτιμης συμβολής του στην ερμηνεία των

κρίσεων γενικά, και της τρέχουσας ειδικά. Επίσης, οι επεξεργασίες του για το

νεοφιλελευθερισμό, το νέο ιμπεριαλισμό και την άνιση γεωγραφική ανάπτυξη θα

αξιοποιηθούν ως υπόβαθρο στη μελέτη και όχι αναλυτικά. Το ίδιο και ορισμένες

πλευρές πάνω στη φιλοσοφία, τη σύγχρονη τέχνη κ.α. Κατανοώ ότι αυτός είναι ένας

δρόμος με ελλείψεις και αδυναμίες, ωστόσο είναι ο μόνος δυνατός.

Με αυτές τις εισαγωγικές επισημάνσεις, η παρούσα εργασία κινείται σε δύο επίπεδα. Το

πρώτο είναι η θεωρία του Harvey για την αστικοποίηση και τη σχέση της με τη

διαδικασία συσσώρευσης του κεφαλαίου, που αποτελεί τον κεφαλαιώδη νόμο του

καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Διερευνά τη μεθοδολογία του για τη διαλεκτική

του χώρου και του χρόνου στην εξέλιξη του καπιταλισμού και τον τρόπο που αυτή

αποτυπώνεται στους μετασχηματισμούς του κτισμένου περιβάλλοντος, κατά τη

7 Η εργασία θα αναφέρει αρκετά συνοπτικά σε έργα όπως για παράδειγμα ο Νεοφιλελευθερισμός, ο Νέος Ιμπεριαλισμός, ή ακόμα και μεγάλα κομμάτια από το Limits to Capital.



14

διάρκεια των τελευταίων δεκαετιών. Το δεύτερο επίπεδο μελέτης είναι ο τρόπος με τον

οποίο ο Harvey αντιλαμβάνεται τις πόλεις ως όργανα κοινωνικής αλλαγής,

ακολουθώντας παλαιότερες θεωρητικές επεξεργασίες του Henri Lefebvre. Ο χώρος δεν

είναι ένας παθητικός δέκτης των οικονομικών αλλαγών, αλλά ενεργός παράγοντας του

συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής και του πολιτικού συστήματος του. Άρα μπορεί να

γίνει και ενεργός παράγοντας μιας διαφορετικής προοπτικής. Αυτή είναι μια βασική

θέση του. Προσπαθώ, λοιπόν, να μελετήσω τον τρόπο με τον οποίο εισάγει το χώρο

αλλά και τους συγκεκριμένους τόπους, τις γενικότητες και τις διαφορές, σε ένα σχέδιο

διαφορετικής οργάνωσης της κοινωνίας και διαφορετικών χωρικών μορφών

διαβίωσης. Πριν προχωρήσω, παραθέτω μια συνοπτική παρουσίαση των

σημαντικότερων στιγμών στο έργο του David Harvey, που θα βοηθήσει σε μια εποπτική

εικόνα της διαδρομής του, των βασικών ζητημάτων που έχει θέσει, καθώς και

ορισμένων από τις διαφωνίες και κριτικές που δέχτηκε. Στο τέλος της εργασίας,

παρατίθεται η συνέντευξη που μου παραχώρησε στα πλαίσια της εργασίας, στην οποία

παρουσιάζει με τον δικό του τρόπο την εξέλιξη και τις μεταλλαγές του έργου του.

Η συγκεκριμένη μεθοδολογία που ακολουθώ είναι η εξής: Στο πρώτο μέρος που

περιγράφεται η θεωρητική πορεία του Harvey αξιοποιούνται κυρίως τα βιβλία και όχι

τα πολυάριθμα επιστημονικά άρθρα του, τα οποία συχνά περιλαμβάνονται στις

εκδόσεις του. Η μελέτη της διαδρομής του επιτυγχάνεται και μέσα από συνεντεύξεις

που έχει δώσει ή αυτοβιογραφικά σημειώματα που κατά καιρούς έγραψε. Παράλληλα,

σημαντική βοήθεια προσφέρουν τα έργα άλλων για τον Harvey, είτε με τη μορφή

εκδόσεων- αφιερωμάτων στο έργο του, είτε με μεμονωμένα κείμενα, μεταξύ των

οποίων και όσα τοποθετούνται κριτικά στη συμβολή του. Τέλος, για να κατανοηθούν

καλύτερα οι επιρροές του Harvey αλλά και τα διαφορετικά ρεύματα στη θεωρία και την

πειθαρχία της γεωγραφίας αξιοποιούνται κλασικά και πιο σύγχρονα μαρξιστικά έργα,

όπως και κείμενα σημαντικών άλλων ριζοσπαστών γεωγράφων, πάντοτε όμως σε

σχέση με το έργο του Harvey στην εκάστοτε συγκυρία. Η προσπάθεια είναι μέσα από τα

κείμενα του Harvey αλλά και τις υπόλοιπες αναφορές να γίνει αντιληπτή η θεωρητική

πορεία του ίδιου αλλά και να κατανοηθούν ορισμένες βασικές έννοιες και αναζητήσεις

της ριζοσπαστικής γεωγραφίας.

Στο δεύτερο μέρος, που επικεντρώνομαι στους μετασχηματισμούς των πόλεων κατά τις

τελευταίες δεκαετίες και τη θεωρία της αστικοποίησης του Harvey, μελετώνται κατά

κύριο λόγο τα βιβλία και τα άρθρα του που αναφέρονται στα ζητήματα αυτά. Δεν



15

επιχειρείται μια συνολική ανάλυση των μεταβολών μετά τη δεκαετία του 70 και έτσι

γίνεται μόνο επιλεκτική αναφορά σε ορισμένα σημαντικά έργα και σε καθοριστικές

θεωρητικές συζητήσεις των γεωγράφων και των κοινωνικών επιστημόνων. Παρόμοια

μεθοδολογία ακολουθώ στο τρίτο μέρος, στο οποίο επικεντρώνομαι στις επεξεργασίες

του για τα κοινωνικά κινήματα στις πόλεις, μέσα από βιβλία και άρθρα σε διαφορετικές

εποχές. Επίσης, συνοπτικά αξιοποιείται μια βιβλιογραφία με διαφορετικές οπτικές

πάνω στα ζητήματα αυτά. Στο σύνολο της εργασίας παραμένουν σε πρώτο πλάνο οι

αναλύσει του ίδιου του Harvey, καθώς αυτός είναι ο στόχος της εργασίας. Το εύρος των

θεμάτων που συμπεριλαμβάνονται στο κείμενο είναι τόσο μεγάλο που ήταν αδύνατη

μια αναφορά σε όλες τις προσεγγίσεις που υπάρχουν πάνω σε αυτά.

Οι περισσότερες από τις μελέτες που έχουν γραφτεί για τον Harvey, είναι από

γεωγράφους ή άλλους επιστήμονες που συνάντησαν το έργο του σε κάποιο σημείο της

ερευνητικής τους διαδρομής, συνήθως στις αρχές της. Βρίσκονταν και οι ίδιοι μέσα στα

πλαίσια μιας αναζήτησης και συνέχισαν τη διαδρομή τους, την ίδια στιγμή που και ο

ίδιος συνέχιζε τη δική του. Αυτό τους έδωσε τη δυνατότητα να παρακολουθήσουν τη

δουλειά του Harvey στην εξέλιξή της, να μάθουν από αυτόν8, να συμφωνήσουν ή να

διαφωνήσουν μαζί του. Τα πράγματα είναι κάπως διαφορετικά στη δική μου

προσπάθεια. Με τα βιβλία του Harvey ήρθα αρχικά σε επαφή λίγα χρόνια πριν, δηλαδή

40 χρόνια μετά την αρχή της σταδιοδρομίας του. Άρχισα να τα προσεγγίζω, μάλλον

τυχαία, χωρίς χρονολογική σειρά, χωρίς το υπόβαθρο προγενέστερων αναγνωσμάτων,

και με συνάρπασαν περισσότερο σαν ενδιαφέροντα πολιτικά αναγνώσματα. Την

πλευρά του έργου του που σχετιζόταν με τις δικές μου σπουδές, την γνώρισα αργότερα,

και πάλι όμως αποσπασματικά, ανάλογα με τα ερευνητικά ενδιαφέροντα της

συγκεκριμένης στιγμής. Από μόνη της η προσπάθεια να αποκτήσω μια εποπτεία πάνω

στο συνολικό του έργο, με κατανόηση της χρονολογικής σειράς και της λογικής εξέλιξης,

ήταν αρκετά δύσκολη. Το τελικό αποτέλεσμα, ακόμα και αν δεν αποτελεί μια συνολική

μελέτη του έργου του, μου έδωσε τη δυνατότητα να διερευνήσω σημαντικές πτυχές της

ενότητας της σκέψης του, ενώ μου άνοιξε νέους δρόμους έρευνας και κατανόησης των

χωρικών και οικονομικών μετασχηματισμών.

8 Ο Harvey διατήρησε πάντοτε σε υψηλή θέση τη διδασκαλία στο πανεπιστήμιο, τις επιβλέψεις διατριβών, τα ερευνητικά προγράμματα, τα μαθήματα κ.α. Ορισμένοι από τους γνωστότερους γεωγράφους των μεταγενέστερων γενεών αποτέλεσαν μαθητές του, όπως ο Neil Smith, o Richard Walker, o Erik Swyngedouw κ.α.



16

Μέρος Α: Στιγμές σε μια μεγάλη πορεία

Στις επόμενες σελίδες, θα γίνει μια συνοπτική παρουσίαση της ζωής και του έργου του

David Harvey, έτσι ώστε στα επόμενα κομμάτια της εργασίας, να γίνεται κατανοητό το

πότε και κάτω από ποιες συνθήκες γράφτηκαν τα κομμάτια που χρησιμοποιούνται. Το

εύρος του έργου του, αν εκτός από τα βιβλία συνυπολογιστούν οι εκατοντάδες

δημοσιεύσεις, συνεντεύξεις, ομιλίες, μαθήματα κ.α., είναι τόσο μεγάλο που δεν μπορεί

να παρουσιαστεί στο σύνολό του (για παράδειγμα, κάθε χρονιά έχει 3 με 4 δημοσιεύσεις

σε σημαντικά επιστημονικά περιοδικά). Όποιος επιθυμεί μπορεί να αναζητήσει την

πλήρη εργογραφία του μέχρι το 2006 στο βιβλίο- αφιέρωμα «David Harvey, A critical

reader»9 που επιμελούνται οι Noel Castree και Derek Gregory, ενώ για πιο πρόσφατες

δημοσιεύσεις μπορεί να ανατρέξει στη ιστοσελίδα που διατηρεί

(www.davidharvey.org). Εδώ θα εστιάσουμε σε ορισμένες μόνο στιγμές στη μεγάλη

διαδρομή που έχει διανύσει από τη δεκαετία του 60 μέχρι σήμερα, αναδεικνύοντας τα

βασικά ζητήματα που κατά περιόδους έθετε.

Όμως ούτε αυτό είναι τόσο εύκολο. Διότι πολλά από τα βιβλία του περιλαμβάνουν

κείμενα που έχουν γραφτεί πολλά χρόνια πριν, άλλα επανεκδίδονται διαφοροποιημένα,

έτσι ώστε να μην είναι εύκολο να καταγραφεί η χρονολογική σειρά. Η αλήθεια είναι ότι

ορισμένες φορές αυτό λειτουργεί κάπως προβληματικά και ως προς την κατανόηση του

έργου του. Για παράδειγμα, πολλά από τα βιβλία του αποτελούν συλλογές κειμένων που

έχουν γραφτεί σε διαφορετικά χρονικά σημεία και η συνοχή μεταξύ τους είναι ασθενής.

Αυτό το παραδέχεται και ο ίδιος. Απαντώντας στην κριτική του βιβλίου του

Cosmopolitanism and the Geographies of Freedom (Harvey, 2009c) από τον Philip

Steinberg (2011), αναγνωρίζει ότι τόσο σε αυτό όσο και στο Justice, Nature and the

Geography of Difference (Harvey, 1996a) η απόπειρα να συνδεθούν διαφορετικά κείμενα

σε ένα ενιαίο βιβλίο δεν έχει στεφθεί με επιτυχία ως προς τη σχέση μεταξύ τους. Για

αυτό και τα βιβλία που έχει γράψει ο ίδιος με ενιαίο τρόπο και συνοχή παραμένουν

μέχρι σήμερα τα καλύτερά του.

9 Τo βιβλίο αυτό αποτελεί τη μοναδική έκδοση που αναφέρεται στο συνολικό έργο του Harvey και αποτελεί μια σημαντική πηγή. Διαφορετικοί ακαδημαϊκοί, όπως - πέραν των επιμελητών – η Sharon Zukin, o Bob Jessop, η Melissa Wright, o Eric Sheppard κ.α. παρουσιάζουν κριτικά διαφορετικές πλευρές του έργου του.



17

Α.1. Τα πρώτα χρόνια και η «επιστήμη» της γεωγραφίας

Ο David Harvey γεννήθηκε το 1935, στο Gillingham, μια μικρή πόλη της επαρχίας Kent

στη νοτιοανατολική Αγγλία10. Μεγαλώνει μέσα στον πόλεμο, σε μια οικογένεια με

εργατικές και αγροτικές ρίζες, φτωχική αλλά με προσήλωση στη γνώση, την

αυτοπειθαρχία και την προσωπική πρόοδο. Από την μητέρα της μητέρας του, παίρνει

μερικές από τις σοσιαλιστικές ρίζες του. Όπως παραδέχεται ο ίδιος «Αν κοιτάξεις την

ταξική κληρονομία μου συνολικά, μόνο μια σημαντική τάξη απουσιάζει: αυτή την

καπιταλιστών. Μερικές φορές πιστεύω ότι έχω ενσωματωμένο τον αντικαπιταλισμό

στο DNA μου»11. Αγαπά από μικρός τη φύση, τη γη, τα ταξίδια και τους χάρτες. Καλός

μαθητής, βρίσκεται στο Κέιμπριτζ για σπουδές στη Γεωγραφία, που ολοκληρώνει του

1957.

Είναι μια περίοδος πτώσης της βρετανικής αυτοκρατορίας που δεν βρίσκεται πλέον

κυρίαρχος στο παγκόσμιο παιχνίδι. Πολλοί από τους καθηγητές του είχαν υπηρετήσει

ως γεωγράφοι στις πολεμικές και αποικιοκρατικές προσπάθειες της Αυτοκρατορίας.

Όμως από την αποικιοκρατική εμπειρία τους είχαν διατηρήσει το ενδιαφέρον για τις

χώρες και τους ανθρώπους που μέχρι πρότινος θεωρούσαν ότι τους ανήκουν.

Καταλυτική στιγμή για αυτόν είναι η προσπάθεια της Βρετανίας, της Γαλλίας και του

Ισραήλ να καταλάβουν τη διώρυγα του Σουέζ, από τη Αίγυπτο του Νάσερ, το 1956.

Στρέφεται στην πολιτική δράση και τον αντιιμπεριαλισμό, αποστρεφόμενος αυτή την

γεωγραφία του επεκτατισμού, και αφήνει για ένα χρόνο το πανεπιστήμιο.

Επιστρέφει και ολοκληρώνει τις σπουδές και τη διδακτορική του διατριβή, μέσα σε

αυτό το, μάλλον συντηρητικό, κλίμα. Το μόνιμο θέμα έρευνας του είναι η αγροτική

παραγωγή στην πατρίδα του, το Kent. Αυτή η πολύχρονη εμπειρία, έρευνας, επαφής με

τους αγρότες, τις διαμάχες για τη γη και την παραγωγή και η μόνιμη παρακολούθηση

του Τύπου, θα τον σημαδεύσει ακόμα και αν τα επόμενα χρόνια θα στραφεί σε τελείως

διαφορετικές κατευθύνσεις. Ωστόσο, από τότε αρχίζει να ενδιαφέρεται για την

10 Το Kent, ο Κήπος της Αγγλίας, είναι η πιο κοντινή περιφέρεια της Αγγλίας στην Ευρώπη. Σε μια καθαρή μέρα μπορείς να διακρίνεις εύκολα τις Γαλλικές ακτές, για αυτό και εμπλέκεται πάντα στις πολεμικές συγκρούσεις, όπως και στο Β Παγκόσμιο Πόλεμο, στην αεροπορική Μάχη της Αγγλίας. Ωστόσο το Gillingham είναι λιμάνι που κοιτά προς το βορά. Κάτι μπορεί να δείχνει αυτό… 11 Προέρχεται από το κείμενο Memories and Desires (Αναμνήσεις και Επιθυμίες), του Harvey, που συμπεριλαμβάνεται στον τόμο Approaches to Human Geography (Valentine & Aitken, 2006). Από αυτό αντλώ αρκετά στοιχεία για τη ζωή του.



18

κυκλοφορία του κεφαλαίου, τις χωροχρονικές δυναμικές και τη σχέση του τοπικού με

το παγκόσμιο.

Πριν ολοκληρώσει τη διατριβή του, βρίσκεται με υποτροφία για ένα χρόνο στην

Ουψάλα της Σουηδίας. Από εκεί αρχίζει να επεξεργάζεται το πρώτο βιβλίο που θα

εκδώσει αρκετά αργότερα, το 1969, το Explanation in Geography (EG). Η προσπάθεια

που κάνει, εντείνεται σαν νέος καθηγητής στον Πανεπιστήμιο του Μπρίστολ, και

έρχεται σε αντιπαράθεση με τη γεωγραφία που διδάσκονταν στο Κέιμπριτζ και την

Οξφόρδη. Όπως υποστηρίζει σε μια ενδιαφέρουσα συνέντευξη στον Perry Anderson για

τη New Left Review12:

«Το καθιερωμένο δόγμα ήταν ότι η γνώση που παράγεται από τη γεωγραφική

έρευνα ήταν διαφορετική από κάθε άλλο είδος. Δεν μπορείς να τη γενικεύσεις,

να τη συστηματοποιήσεις. Δεν υπάρχουν γεωγραφικοί νόμοι, δεν υπάρχουν

γενικές αρχές για να επικαλεστείς – το μόνο που μπορείς να κάνεις είναι να πας

και να μελετήσεις, ας πούμε, την Ξηρή Ζώνη της Σρι Λάνκα και να περάσεις όλη

σου τη ζωή κατανοώντας την. Ήθελα να αναμετρηθώ με αυτή την αντίληψη της

γεωγραφίας, επιμένοντας ότι είναι αναγκαίο να καταλάβουμε τη γεωγραφική

γνώση με κάποιον πιο συστηματικό τρόπο». Επιδιώκει με χωρικά και

μαθηματικά μοντέλα να περιγράψει αντικειμενικά τη χωρική τάξη13.

Με το βιβλίο αυτό, ο Harvey καθιερώνεται εντός της ακαδημαϊκής κοινότητας. Ο

Stephen Gale (1972), γράφει λίγα χρόνια αργότερα ότι είναι ένα από τα βιβλία με τέτοια

σημασία που εμφανίζονται μια φορά στο τόσο σε κάθε ακαδημαϊκή πειθαρχία. Μαζί με

άλλους αποφοίτους του Κέιμπριτζ, όπως ο Peter Haggett, πρωταγωνιστεί στο νέο

καθεστώς, στην αντίληψη για τη γεωγραφία σαν μιας χωρικής επιστήμης, συμμετέχει

δηλαδή σε αυτό που έχει περιγραφεί ως ποσοτική επανάσταση στη γεωγραφία.

Διαδίδεται ευρέως μέσα στους κύκλους της γεωγραφίας, μεταφράζεται σε πολλές

γλώσσες (μεταξύ των οποίων και τα ρώσικα, επί Σοβιετικής Ένωσης- είναι το μόνο

βιβλίο του που μεταφράζεται επί σοβιετικού καθεστώτος). Όπως αναγνωρίζει σε πολλά

μετέπειτα κείμενα και συνεντεύξεις του, ήταν μια σαφής στροφή προς έναν ισχυρό

θετικισμό που κυριαρχούσε μέχρι τη δεκαετία του 70 σε όλο το επιστημονικό φάσμα. Η

12 Η συνέντευξη αυτή παρουσιάζει αρκετά σημεία για την θεωρητική εξέλιξη του Harvey, που θα αξιοποιηθούν και στη συνέχεια. Συμπεριλαμβάνεται στο Spaces of Capital (Harvey, 2001) 13 Στο κείμενο David Harvey: Marxism, Capitalism and the Geographical Imagination, o Noel Castree (2007) περιγράφει αναλυτικά αυτή την πρώτη φάση του έργο του Harvey. Αξιοποιώ το κείμενο αυτό σε αρκετά σημεία.



19

γενική ιδέα, στο πνεύμα του ύστερου μοντερνισμού, ήταν ότι η επιστημονική γνώση και

ο ορθολογικός σχεδιασμός θα προσφέρουν μια καλύτερη προοπτική για την

ανθρωπότητα14. Αυτή ήταν μια κυρίαρχη λογική τόσο στη δυτική γεωγραφία όσο και

στην σοβιετική, που βασιζόταν και παρήγαγε ορθολογικά χωρικά μοντέλα, μοτίβα και

αναλύσεις. Όπως περιγράφει στη συνέντευξη που παρατίθεται στο τέλος της εργασίας:

«Έγινε πάρα πολύ δουλειά στη δεκαετία του 1960, στην οποία συμμετείχα, όπου τα

θέματα της πολιτικής ατζέντας δεν συζητιούνταν καθόλου. Έλεγαν απλά: Ας

περιγράψουμε τα γεγονότα στο έδαφος, ας επικεντρωθούμε στο μωσαϊκό της δομής

των επαγγελμάτων στην πόλη, ας κάνουμε μια ανάλυση παραγόντων για αυτό ή μια

γραμμή παλινδρόμησης για το άλλο. Ήταν επομένως, η γεωγραφία, περισσότερο

στατιστική, επιστημονική υπό μια έννοια. Αυτό που στην πραγματικότητα σήμαινε ο

θετικισμός ήταν μια επιστημονική- μαθηματική προσέγγιση, με μαθηματικά μοντέλα, με

δημιουργία μαθηματικών θεωριών χωρικών μοτίβων, σαν το εξάγωνο του Cristaller,

πρότυπα τοποθεσίας, μεταναστευτικές μετακινήσεις, κύματα καινοτομίας και άλλα

τέτοιου είδους».

Πρέπει να κατανοηθεί ότι αυτό το πνεύμα, ανταποκρίνονταν στο πολιτικό κλίμα της

περιόδου, ειδικά στη Βρετανία, όπου η κυβέρνηση των Εργατικών με τον Harold

14 Η συζήτηση για τον θετικισμό και τον ντετερμινισμό του μοντερνισμού είναι τεράστια και δεν θα επιχειρηθεί να γίνει εκτενώς στην παρούσα εργασία. Μια συνοπτική επισκόπηση για τη γεωγραφία μπορεί να βρεθεί στο Βαΐου & Χατζημιχάλης (2012). Βεβαίως θα ενυπάρχει σε όλη την εργασία, και ειδικότερα στο διάλογο γύρω από τη μετανεωτερικότητα. Θα ήθελα όμως εδώ να προσθέσω κάτι ακόμα. Για τους νεώτερους ερευνητές, όπως εγώ, παρότι μπορεί εύκολα να κατανοηθεί μέσα από κείμενα, η θεωρητική αντιπαράθεση αυτή, δεν είναι το ίδιο εύκολη η κατανόηση της ψυχολογίας που ενέπνεε ο επιστημονικός ντετερμινισμός αυτών των δεκαετιών, και αυτό είναι κάτι που δεν γίνεται αντιληπτό από τους περισσότερους καθηγητές. Με αυτή την έννοια ήταν για μένα διαφωτιστική μια πρόσφατη εμπειρία, σε μια επίσκεψή μου σε συγγενικό πρόσωπο. Ενώ εδώ και καιρό παρακολουθούσε με αμηχανία και απελπισία τις ειδήσεις για τα δραματικά τεκταινόμενα στη χώρα, τώρα με χαρά μου έδειξε ότι βρήκε μετά από καιρό το αγαπημένο βιβλίο που διάβαζε μαζί με λίγες φίλες και συμφοιτήτριες της επί κατοχής. Η ίδια, χημικός και πανεπιστημιακός για πολλές δεκαετίες, ανήκει στην προοδευτική αστική (και με τις δύο έννοιες) τάξη των μέσων του αιώνα. Το δερματόδετο αυτό βιβλίο με τίτλο Προς Ουσιαστικόν Λογισμόν και Τάξιν, Κατασκευάζειν και Χαίρειν, του Αθανάσιου Ρουσόπουλου, ένα φιλοσοφικό- επιστημονικό κείμενο, παρουσιάζει μια τεχνοκρατική ευτοπία όπου τα πάντα θα λειτουργούν καλύτερα και με λογική πατώντας στην ορθολογικά κατακτημένη γνώση. Είναι ωστόσο αξιοπρόσεχτος, ο λόγος του κειμένου, με μια ροή και φρασεολογία για τη ζωή που κυλάει με το μοτίβο πάντοτε εμπρός. (για μια παρουσίαση της ατμόσφαιρας στο ΕΜΠ την περίοδο της κατοχής, των προτάσεων του Κιτσίκη κ.α., βλέπε Αντωνίου, 2004). Το κείμενο μπορούσα να το αντιληφθώ, αυτό που μου έκανε εντύπωση είναι η ψυχολογία της θείας μου. Το διάβαζε στην κατοχή και επέλεξε με χαρά να το ξαναδιαβάσει, με δυσκολία, σήμερα. Το ότι γράφτηκε το καλοκαίρι του 36, και μετά ακολούθησε ο Μεταξάς, ο πόλεμος, ο εμφύλιος κ.α. δεν την επηρέασε καθώς αυτά ήταν μάλλον παράλογες παρεκκλίσεις από έναν λογικό κόσμο. Έτσι μάλλον της φαίνεται και η σημερινή εποχή.



20

Wilson, υπόσχονταν ένα δημοκρατικό και ορθολογικό εκμοντερνισμό. Ο ίδιος ο Harvey,

εκείνη την περίοδο, ήταν ένας προοδευτικός Φαβιανός15.

A.2. Η τομή του Social Justice and The City και τα πρώτα βήματα της ριζοσπαστικής γεωγραφίας

Το 1969, διορίζεται καθηγητής γεωγραφίας στο πανεπιστήμιο John Hopkins στη

Βαλτιμόρη των ΗΠΑ. Η αλλαγή αυτή θα σηματοδοτήσει και μια τομή στην καριέρα του.

Όπως αναγνωρίζει ο ίδιος, το μεγαλύτερο διάστημα του 1968 ασχολούταν με τη

συγγραφή του EG. Έτσι, όταν το τελείωσε, ο κόσμος γύρω του ήταν διαφορετικός. Είχε

προηγηθεί το κοσμογονικό 1968, του Παρισιού, των ΗΠΑ, του Μεξικού, ολόκληρου του

κόσμου. Από το συντηρητικό κλίμα του Μπρίστολ, βρίσκεται στη Βαλτιμόρη, σε ένα

εξίσου συντηρητικό πανεπιστήμιο, στο οποίο όμως πνέει ο άνεμος της αμφισβήτησης

σε πολλούς φοιτητές και νέους καθηγητές. Η ίδια η πόλη θα λειτουργήσει ως

εργαστήριο για πολλά χρόνια. Μεγάλη πόλη των ΗΠΑ, στην αρχή της παρακμής της ως

βιομηχανικό κέντρο, με τεράστιες χωρικές και κοινωνικές ανισότητες, φυλετικό και

ταξικό διαχωρισμό. Μόλις λίγους μήνες πριν την άφιξή του, είχε γίνει κέντρο βίαιων

εξεγερτικών γεγονότων μετά το θάνατο του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ. Το κίνημα ενάντια

στον πόλεμο στο Βιετνάμ ήταν ισχυρό, οι αγώνες για τα πολιτικά δικαιώματα

καθημερινοί, το φεμινιστικό κίνημα εξίσου και ένα ρεύμα αλλαγής ήταν κυρίαρχο τόσο

στα κινήματα και την πολιτική, όσο και στην ίδια την ακαδημαϊκή κοινότητα16.

Η περίοδος αυτή έφερνε στο προσκήνιο ζητήματα των πόλεων που μέχρι τότε η

κυρίαρχη θετικιστική γεωγραφία άφηνε από έξω. Ο μοντερνιστικός ορθολογικός

σχεδιασμός των πόλεων και η κρατική πολιτική του κεϋνσιανού κράτος, δεν είχε

καταφέρει να επιλύσει τα προβλήματα. Η φτώχεια εντός των πόλεων αυξανόταν, οι

διαχωρισμοί με βάση την τάξη, τη φυλή και το φύλο ήταν εμφανείς, ενώ στο εξωτερικό,

15 Η Φαβιανή κοινωνία ήταν ένα μεταρρυθμιστικό ρεύμα, εντός των τάξεων του Εργατικού Κόμματος, στα τέλη του 19ου αιώνα, που προωθούσε την ιδέα ενός δημοκρατικού μετασχηματισμού της κοινωνίας προς πιο απλή καθημερινή ζωή. Το όνομα προέρχεται από τον Ρωμαίο Φάβιο Μάξιμο. 16 «Όλα αυτά συνέβαιναν και ήταν πολύ δύσκολο να απομονωθείς. Ήταν ταυτόχρονα και η στιγμή που αναδεικνύονταν και δίνονταν αγώνες για την ελευθερία, την ελευθερία του λόγου, την ελευθερία στη χρήση μαριχουάνας, στο χώρο του πανεπιστημίου, ακόμα και μέσα στην αίθουσα. Επομένως Sex, Drugs and Rock and Roll: αυτή ήταν η κουλτούρα της εποχής. Θα έλεγα ότι όλα αυτά ωθούσαν σε μια αλλαγή του κλίματος της έρευνας εντός των πανεπιστημίων». Από τη συνέντευξη στο παράρτημα του τεύχους



21

ο επεκτατισμός των ΗΠΑ και της Δύσης έφερνε πολέμους και πραξικοπήματα. Εκ των

υστέρων, γνωρίζουμε ότι ήταν η εποχή της ήττας του μεταπολεμικού μοντερνισμού, της

αμφισβήτησης του πρότυπου μοντέλου κεϋνσιανισμού- φορντισμού, της αντίθεσης με

την κυρίαρχη πολιτική, που περιλάμβανε και την αμφισβήτηση της πολιτικής των

παραδοσιακών κομμουνιστών κομμάτων. Σε όλες αυτές τις εξελίξεις, η πειθαρχία της

γεωγραφίας φαινόταν να μη δίνει απαντήσεις. Το ετήσιο συνέδριο της Ένωσης

Αμερικάνων Γεωγράφων (AAG) έγινε το πεδίο που αναμετρήθηκαν και άνθισαν οι νέες

ιδέες που κυοφορούνταν μεταξύ των νέων ριζοσπαστών γεωγράφων. Σύμφωνα με τον

Richard Peet (2000), αυτή είναι η πρώτη περίοδος της ριζοσπαστικής γεωγραφίας,

κατά την οποία επιχειρείται ένας μετασχηματισμός της γεωγραφίας, έτσι ώστε να

υπερβεί τη συντηρητική σκοπιά που άφηνε τα μεγάλα ζητήματα της περιόδου από έξω.

Καθοριστική στιγμή σε αυτή την πορεία είναι η ίδρυση του περιοδικού Antipode, A

radical journal of Geography, στο πανεπιστήμιο Clark της Μασαχουσέτης, το 1969.

Καθοριστικό ρόλο σε αυτό έχουν νέοι μεταπτυχιακοί φοιτητές και καθηγητές, με

πρωταγωνιστικό ρόλο των Richard Peet, Ben Wisner και εμβληματική φυσιογνωμία,

τον μεγαλύτερό σε ηλικία καθηγητή Jim Blaut17. Το Antipode, φιλοξένησε όλη αυτή τη

ριζοσπαστική στροφή και σήμερα είναι ένα από τα σημαντικότερα περιοδικά

γεωγραφίας. Λίγο αργότερα δημιουργείται η Ένωση Σοσιαλιστών Γεωγράφων, ενώ

ιδρύονται και άλλα περιοδικά που κινούνται σε αυτές τις προβληματικές18. Θα λέγαμε

ότι τα πρώτα βήματα της ριζοσπαστικής γεωγραφίας είναι περισσότερο σε αναρχική,

ελευθεριακή κατεύθυνση, παρά σε καθαρά μαρξιστική όπως θα γίνει, τουλάχιστον για

ένα μεγάλο κομμάτι της, στη συνέχεια19.

Σε αυτή τη χρονική συγκυρία, το Social Justice and The City (SJAC), που εκδίδεται στις

αρχές του 1973, αποτελεί μάλλον το πρώτο και πιο γνωστό ολοκληρωμένο έργο της

πρώτης περιόδου της ριζοσπαστικής γεωγραφίας ενώ είναι ένα έργο τομής για τη

μοντέρνα γεωγραφία συνολικά. Σύμφωνα με τη Laura Pulido, «ένα από τα βιβλία με τη

17 Για τον J. Blaut, βλ. Mathewson, Wisner (2005) και συνολικά το τεύχος 37, 5, του 2005, του περιοδικού Antipode που είναι αφιερωμένο στη μνήμη του. 18 Αντίστοιχες προσπάθειες, αν και λιγότερο αναπτυγμένες μέχρι εκείνη την εποχή, γίνονται και στην Ευρώπη, βλ. Βαΐου- Χατζημιχάλης, 2012 καθώς και τη συνέντευξη στο τέλος του τεύχους, που ο Harvey αναφέρει τις επιρροές και το διάλογο μεταξύ διαφορετικών ρευμάτων και θεωρητικών. 19 Βέβαια η αναρχική οπτική δεν θα σβήσει ποτέ. Μάλιστα θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε ότι αυτές οι ρίζες παραμένουν σημαντικές και καθορίζουν λεπτές αντιπαραθέσεις μέχρι σήμερα. Η μαρξιστική οπτική διατηρεί πάντα σε κυρίαρχη θέση την πολιτική οικονομία και την αναγόρευση έστω και σε τελική ανάλυση των κοινωνικών ζητημάτων στην οικονομία, ενώ η αναρχική είτε προέρχεται από τη γεωγραφία του Κροπότκιν είτε από πιο σύγχρονα ρεύματα έχει πάντοτε περισσότερη ευαισθησία σε ζητήματα διαφορών, φύλου, περιβάλλοντος κτλ.



22

μεγαλύτερη επιρροή στην ανθρωπογεωγραφία»20. Με το βιβλίο αυτό, ο Harvey κάνει

μια μεγάλη στροφή προς το μαρξισμό, κάνοντας ταυτόχρονα μια στροφή και από το

δικό του θετικιστικό παρελθόν. Η σημασία του είναι ακόμα μεγαλύτερη καθώς, ο

Harvey ήταν ήδη γνωστός και καθιερωμένος καθηγητής Γεωγραφίας, τον οποίο οι νέοι

γεωγράφοι παρακολουθούσαν σταθερά.

Τόσο ο τίτλος, όσο και η ίδια η δομή του κειμένου κάνει σαφή τον προσανατολισμό του.

Το πρώτο μέρος ονομάζεται liberal formulations και το δεύτερο socialist formulations.

«Το πρώτο μισό περιέχει κείμενα γραμμένα στις παραδόσεις του κράτους πρόνοιας της

καθιερωμένης αριστερής σκέψης και πολιτικής. Ωστόσο, το δεύτερο μέρος,

συγκρούεται με αυτές τις ρεφορμιστικές δεσμεύσεις και σκιαγραφεί… μια μαρξιστική

θεωρία για την πόλη, ταυτόχρονα επεξηγηματική και κριτική» (Castree, 2007). Από την

εισαγωγή, μάλιστα περιγράφει ότι το δεύτερο μέρος εμπεριέχει νέες γραμμές σκέψης,

που και για τον ίδιο φαίνονται φρέσκιες και έτσι αναγκαίες για μελλοντική μελέτη.

Όπως υποστηρίζει στην αρχή, του πρώτου μέρους, οι περισσότερες μελέτες για την

πόλη αφορούν έρευνες για προβλήματα μέσα στην πόλη, παρά για προβλήματα της

πόλης. Αυτό που επομένως επιχειρεί είναι να αντιληφθεί την πόλη ως φαινόμενο, ως

αποτέλεσμα της αστικοποίησης, ως μια κοινωνική διαδικασία. «Κάθε γενική θεωρία για

την πόλη πρέπει κάπως να σχετίζει τις κοινωνικές διαδικασίες μέσα στην πόλη με τη

χωρική μορφή που προσλαμβάνει» (Harvey, 2009a). Αυτό που αναζητά επομένως είναι

μια θεωρία για την αστικοποίηση που να ανταποκρίνεται με την πραγματικότητα των,

χειμαζόμενων από τη φτώχεια και τις ανισότητες, δυτικών πόλεων. Και για αυτή τη

θεωρία προστρέχει στον Μαρξ, τη θεωρία της αξίας, τη μελέτη της γαιοπροσόδου κ.α. Η

κατάληξή του, που σήμερα φαίνεται δεδομένη, είναι ότι η ίδια η διαδικασία της

αστικοποίησης παράγει χωρικές και κοινωνικές ανισότητες, λειτουργεί για τη

συσσώρευση και την κυκλοφορία του κεφαλαίου και εν τέλει την μεταφορά

εισοδήματος προς τις ανώτερες τάξεις. Κάτι τέτοιο, ωστόσο, τότε δεν ήταν καθόλου

αυτονόητο την περίοδο εκείνη.

Αντιθέτως, ο Harvey, επέλεξε ένα λόγο και μια μεθοδολογία προκλητική, ερχόμενος σε

ανοιχτή αντιπαράθεση με τα κυρίαρχα ρεύματα εντός της γεωγραφικής σκέψης,

χρησιμοποιώντας και συγκεκριμένα παραδείγματα, μελέτες και ερευνητές, στους

οποίους άσκησε κριτική. Επιτίθεται στους χωρικούς και περιβαλλοντικούς

ντετερμινιστές που «αναζητούν να προωθήσουν μια νέα κοινωνική τάξη μέσα από τη

20 Στο οπισθόφυλλο της νέας έκδοσης του SJAC (Harvey, 2009a)



23

χειραγώγηση του χωρικού περιβάλλοντος της πόλης» (ο.π.), αντιτιθέμενος ταυτόχρονα

και στους μπιχεβιοριστές, κατά τους οποίους οι ίδιες οι κοινωνικές διεργασίες θα

διαμορφώσουν τη δική τους κατάλληλη χωρική μορφή- η κριτική του κυρίως

στρέφεται στους Gans, Webber και τη Jane Jacobs. Για τον Harvey είναι δεδομένο ότι η

γεωγραφία και συνολικά οι σπουδές της πόλης που κυριαρχούσαν εκείνη την εποχή όχι

μόνο δεν μπορούσαν να λύσουν τα προβλήματα, αλλά ούτε να τα κατανοήσουν

επαρκώς. Χρειαζόταν μια τομή, μια επανάσταση στη σκέψη. Πατάει κριτικά πάνω στη

Δομή των Επιστημονικών Επαναστάσεων, του Kuhn (1997), ενώ αξιοποιεί τον τρόπο με

τον οποίο ο Johnson (1971) περιέγραφε τον τρόπο με τον οποίο τα κεϋνσιανά

οικονομικά πάτησαν πάνω στην κρίση της επιστήμης του μεσοπολέμου. Καταλήγει με

το εμβληματικό «πες κάτι με νόημα και συνοχή ή μείνε σιωπηλός», στο ότι η γεωγραφία

ή θα προσπαθήσει να απαντήσει στα προβλήματα των σύγχρονων πόλεων, κάτι που

απαιτεί αλλαγή προσέγγισης, ή δεν έχει λόγο ύπαρξης. Ίσως το πιο ισχυρό, συγγραφικά,

κομμάτι του βιβλίου, είναι ο τρόπος που περιγράφει τα τρία είδη θεωρίας. Τις

επαναστατικές θεωρίες, τις αντεπαναστατικές και τις θεωρίες του status quo. Ο δρόμος

που θέλει να ακολουθήσει είναι ξεκάθαρα ο πρώτος, ένας δρόμος για μια επανάσταση

στη θεωρία, που βεβαίως, πάει χέρι χέρι με μια επανάσταση στην πράξη. Άλλωστε, για

τους περισσότερους ριζοσπάστες γεωγράφους εκείνης της περιόδου, η επανάσταση και

ο μαρξισμός, δεν ήταν μόνο μια μεθοδολογία στην επιστήμη αλλά και μια προσωπική,

πολιτική στράτευση που συχνά συνοδευόταν με έντονη κοινωνική κινηματική δράση.

Στο δεύτερο μέρος της εργασίας θα αναφερθώ ειδικότερα σε πλευρές του SJAC για τη

θεωρία της αστικοποίησης. Έχει κάποιο ενδιαφέρον, όμως να σταθούμε στον μαρξισμό

που αναπτύσσει ο Harvey και οι ριζοσπάστες γεωγράφοι εκείνης της εποχής. Ο Harvey,

και αυτό είναι κάτι κοινό για τα περισσότερα χρόνια της δουλειάς του, στρέφεται στον

Μαρξ κυρίως, και δευτερευόντως τον Έγκελς, και όχι στον μαρξισμό και τα διάφορα

ρεύματα στον 20ο αιώνα. Ουσιαστικά η προσπάθεια του είναι να διαμορφώσει μια

μαρξιστική θεωρία για το χώρο και την πόλη, να ολοκληρώσει κάποιες τρύπες του

Κεφαλαίου του Μαρξ21 και την υποτίμηση για το χώρο που κληρονόμησε η μαρξιστική

παράδοση. Έτσι, χρησιμοποιεί τον όρο ιστορικός γεωγραφικός υλισμός, επιδιώκοντας να

αμφισβητήσει την κυριαρχία του χρόνου (ιστορία) πάνω στο χώρο (γεωγραφία) που

καθόριζε τον μαρξισμό, ήδη από τον ίδιο το Μαρξ. Η βασική συμβολή αυτής της σκέψης

στη γεωγραφία δεν είναι μόνο η εισαγωγή της πολιτικής οικονομίας στην κατεστημένη

21 Φράση που χρησιμοποιεί για το Limits to Capital, και εκφράζει την αναζήτηση του στα πρώτα χρόνια στη ριζοσπαστική γεωγραφία.



24

γεωγραφική πειθαρχία, αλλά και η εισαγωγή του χώρου στην οικονομία και τις

κοινωνικές επιστήμες, ως μια παράμετρος που όχι μόνο αντανακλά τις κοινωνικές και

οικονομικές διαδικασίες αλλά αλληλεπιδρά καθοριστικά σε αυτές.

Σίγουρα, η λογική αυτή δεν «γεννήθηκε» τη δεκαετία του 70. Πηγές της αποτέλεσαν

βασικά το ίδιο το Κεφάλαιο και σε ορισμένες περιπτώσεις τα Grundrisse. Στις πρώτες

μεταπολεμικές δεκαετίες η ανάλυση του Λένιν και των μπολσεβίκων, και μάλλον

περισσότερο της Ρόζας Λούξεμπουργκ είχαν επίσης επιρροή, ενώ σίγουρα ο πιο

σημαντικός για τη γεωγραφική σκέψη από τους ηγέτες των κομμουνιστικών κομμάτων

του μεσοπολέμου ήταν ο Αντόνιο Γκράμσι και η ιδιαίτερη ευαισθησία του στα χωρικά

ζητήματα και τις ιδιαιτερότητες στην Ιταλία22. Σαφώς, υπάρχει επιρροή και από τα

μεταγενέστερα μαρξιστικά ρεύματα σκέψης. Ο Ed Soja (1989) που μελετά αναλυτικά

αυτές τις απαρχές αναγνωρίζει ότι αυτή η πρώτη περίοδος ριζοσπαστικής αναζήτησης

συνδέει, συχνά με μια συγκεχυμένη ανάμειξη, αναφορές από διαφορετικά ρεύματα: τη

βρετανική μαρξιστική παράδοση, την οποία βρίσκει ιστορικιστική, έναν αμερικάνικο

νεομαρξισμό που αναζητούσε μια αντισυμβατική επικαιροποίηση του μαρξισμού και το

γαλλικό μαρξισμό, που ακόμα βρισκόταν σε άνθιση, ειδικότερα μάλιστα το

στρουκτουραλισμό. Όπως υποστηρίζει,

«η στρουκτουραλιστική “ανάγνωση” ήταν ελκυστική για τη μαρξιστική

γεωγραφία, γιατί παρείχε μια φαινομενικά αυστηρή επιστημολογική εξήγηση

για να σκάψιμο κάτω από την επιφανειακή εμφάνιση των φαινομένων (χωρικά

αποτελέσματα) για να ανακαλύψεις τις επεξηγηματικές ρίζες των δομημένων

και δομούμενων κοινωνικών σχέσεων παραγωγής» (Soja, 1989).

Αυτή η ελευθερία στη χρήση διαφορετικών ρευμάτων είναι εκ των υστέρων εξαιρετικά

εμφανής στο έργο του Harvey, χωρίς ωστόσο, νομίζω, να καταλήγει σε έναν

εκλεκτικισμό. Ο ίδιος φαίνεται από νωρίς να αναζητά έναν ιδιαίτερο μαρξισμό, που

«πατάει στο έδαφος» (όπως υποστήριξε στη συνέντευξη, στο παράρτημα του τεύχους),

με μια διαφορετική χωρο- χρονική διαλεκτική. Στο SJAC φαίνεται, ωστόσο, πιο έντονη

επιρροή να του ασκεί ο δομισμός, ακολουθώντας όμως περισσότερο τον Piaget παρά

τον Αλτουσέρ.

Το SJAC, αφήνει με σαφήνεια την αίσθηση ότι αποτελεί την αρχή και όχι την

ολοκλήρωση μιας πορείας. O Dereck Gregory (στο Castree & Gregory, 2006) το θεωρεί

22 Στο τρίτο μέρος της εργασίας θα αναφερθώ ξανά σε ορισμένα από τα έργα τους.



25

ένα «προγεφύρωμα» για τη συνέχιση της μαρξιστικής μελέτης του Harvey. Και

συνεχίζει: «Επιλέγω τις λέξεις μου με προσοχή: ο στόχος των σπουδών του και των

πολλών ομάδων ανάγνωσης και μαθημάτων στα οποία συμμετείχε ήταν ο Μαρξ, όχι ο

Μαρξισμός». Ο ίδιος ο Harvey (2001) παραδέχεται:

«Αυτό που αντιλήφθηκα μετά το Social Justice and The City ήταν ότι δεν

καταλάβαινα τον Μαρξ, και χρειαζόταν να το ξεκαθαρίσω αυτό, κάτι που

προσπάθησα να κάνω χωρίς ιδιαίτερη βοήθεια από αλλού. Ο στόχος μου είναι

να φτάσω στο σημείο που η θεωρία θα μπορούσε να με βοηθήσει να καταλάβω

τα ζητήματα των πόλεων.. Αυτό δεν μπορούσα να το κάνω χωρίς να θέσω

ερωτήματα για το πάγιο κεφάλαιο, που κανείς δεν είχε γράψει πολλά εκείνη την

περίοδο.»

Στη ριζοσπαστική γεωγραφία, η δεκαετία του 70 κυριαρχείται από την μελέτη και

προσπάθεια επέκτασης του «κλασικού» μαρξισμού. Σύμφωνα με τον R. Peet (2000), η

περίοδος αυτή αποτελεί τη δεύτερη φάση της ριζοσπαστικής γεωγραφίας, κατά την

οποία η αντιπαράθεση με την ποσοτική γεωγραφία συστηματοποιείται και παράγει ένα

μεγάλο σύνολο σημαντικών μαρξιστικών κριτικών. Βεβαίως δεν μπορούμε να τη δούμε

ξεκομμένη με μια στροφή στην έρευνα που ξεκίνησε από τα τέλη της δεκαετίας του 60.

Σύμφωνα με τους Χατζημιχάλη και Βαΐου (2012) εκείνη την περίοδο δύο σημαντικά

ζητήματα, μπήκαν στο επίκεντρο πολλών μαρξιστών. Το πρώτο ήταν η μελέτη της

γαιοπροσόδου και μια προσπάθεια για επαναπροσέγγιση και διεύρυνση της

μαρξιστικής θεωρίας για αυτήν. Το δεύτερο ήταν η βαθύτερη μελέτη για την

αναπαραγωγή της εργατικής δύναμης που έφερνε στο προσκήνιο τη συζήτηση γύρω

από το κράτος και τη συλλογική κατανάλωση. Πάνω σε αυτό το έδαφος αναπτύχθηκε

και η προβληματική για τα κοινωνικά κινήματα πόλης, για τα οποία θα μιλήσουμε στο

τρίτο μέρος.

Αυτά τα ζητήματα έδιναν πρωταγωνιστικό ρόλο στην πόλη και τις διαδικασίες

αστικοποίησης. Η εστίαση στη γαιοπρόσοδο άνοιξε δύο δρόμους σοβαρών μελετών.

Από τη μια πλευρά είναι η μελέτη στην αστική γαιοπρόσοδο και το ρόλο της στη

διαμόρφωση των πόλεων, μια μεθοδολογία που κρατά ο Harvey στο SJAC και

μετέπειτα. Από την άλλη η γαιοπρόσοδος διευρύνει το θεωρητικό πλαίσιο έτσι ώστε να

επεκτείνονται οι θεωρίες γύρω από τον παγκόσμιο καπιταλισμό, την άνιση γεωγραφική

ανάπτυξη, την αντίθεση αναπτυγμένου και υποανάπτυκτου κόσμου κ.α. Είναι η

περίοδος που ο διάλογος γύρω από τα ζητήματα αυτά είναι τεράστιος, γράφονται έργα



26

όπως η Άνιση Ανάπτυξη του Σαμίρ Αμίν (1976), η Άνιση Ανταλλαγή του Αργύρη

Εμμανουήλ (1980), ενώ σημαντική επιρροή στους γεωγράφους ασκεί η σχολή της

Ρύθμισης23 και κυρίως τα έργα του γάλλου οικονομολόγου Alain Lipietz. To 1975

εκδίδεται ο Ύστερος Καπιταλισμός του Μαντέλ (στα ελληνικά, 2004), που θα έχει

σημαντική επιρροή. Οι θεωρίες για τον παγκόσμιο καπιταλισμό βρίσκονται σε άνθιση

και καθορίζουν την αριστερή σκέψη με τόσο έντονο τρόπο ουσιαστικά μετά τη

συζήτηση για τον ιμπεριαλισμό επί Λένιν, Λούξεμπουργκ και Μπουχάριν. Σε αυτό το

πλαίσιο, αναπτύσσεται σε βάθος και η οικονομική γεωγραφία24. Δεν είναι τυχαίο ότι

μερικοί από τους σημαντικότερους σύγχρονους γεωγράφους αφιέρωσαν τα πρώτα

τους έργα σε κείμενα και έρευνες οικονομικής γεωγραφίας25. Κάτι τέτοιο δεν ήταν

βέβαια τυχαίο. Εκείνη την περίοδο, μεγάλα ερωτήματα προέκυπταν τους τεράστιους

μετασχηματισμούς που λάμβαναν χώρα στις πόλεις, όπως η αποβιομηχάνιση, η άνοδος

και η παρακμή αστικών κέντρων, η μετεγκατάσταση παραγωγικών μονάδων σε άλλα

σημεία του κόσμου κ.α., και οι οικονομικοί γεωγράφοι της περιόδου αναζητούσαν

απαντήσεις.

Την ίδια περίοδο, η μελέτη της συλλογικής κατανάλωσης άνοιξε νέους δρόμους για την

έρευνα και πολιτικά επίδικα για την αριστερά και τα κοινωνικά κινήματα. Καθοριστική

είναι η συμβολή του Manuel Castells και των κοινωνιολόγων της πόλης που εκείνη την

περίοδο συγκεντρώνονται γύρω από το Κέντρο Κοινωνιολογίας της Πόλης. Ο Castells, το

1972 εκδίδει το Ζήτημα της Πόλης (La question Urbaine), βιβλίο που θα αποτελέσει

σταθμό. Η προβληματική των κοινωνιολόγων της πόλης στρέφεται προς την κριτική

του κράτους πρόνοιας και των παρεχόμενων υπηρεσιών του, στη διαδικασία της

κατανάλωσης και της σχέσης που έχει με τη συσσώρευση του κεφαλαίου. Είναι μια

προβληματική που σχετίζεται με ένα γενικότερο κλίμα αμφισβήτησης του

μεταπολεμικού κευνσιανισμού, με την κριτική ενάντια στις πολεοδομικές πρακτικές του

23 Η επιρροή της είναι περισσότερο έντονη στο μετέπειτα έργο του Harvey και κυρίως στην Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας καθώς με βάση τα καθεστώτα συσσώρευσης που εισάγουν παρουσιάζει τη μετάβαση από το φορντισμό στην ευέλικτη συσσώρευση. Μια παρουσίαση της Σχολής της Ρύθμισης στα ελληνικά υπάρχει στο Boyer (1988) 24 Η οικονομική γεωγραφία είναι πάντοτε πρωταγωνιστική πλευρά στη ριζοσπαστική γεωγραφία. Στην εργασία αυτή δεν θα επεκταθούμε, καθώς επιδιώκεται μια εστίαση στην αστική γεωγραφία. Για μερικές συνολικές μελέτες βλ. Λαμπριανίδης (2001), Sheppard & Barnes (2000), Bagchi-Sen & Smith (2006) 25 Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η Doreen Massey, εμβληματική φυσιογνωμία μέχρι σήμερα της γεωγραφικής πειθαρχίας, που τα έργα της μελετούν την χωροθέτηση της βιομηχανίας, την ιδιοκτησία της γης, την απασχόληση και τη χωρική διαίρεση της εργασίας, βλ Massey (1974, 1978, 1982, 1985)



27

μοντερνισμού, την ανάδειξη των ζητημάτων του φύλου και μια συνολική αναζήτηση

εναλλακτικών διαφορετικής πολιτικής έκφρασης και πάλης.

Ο Harvey, βρίσκεται στο Παρίσι για ένα χρόνο, το 1976-1977, και γνωρίζει από κοντά

τον Castells και τους συνεργάτες του, των οποίων το έργο εκτιμά. Όπως παραδέχεται

(Harvey, 2001), ο αρχικός του στόχος ήταν να παρακολουθήσει τις συζητήσεις μεταξύ

των κυρίαρχων εκφραστών του γαλλικού μαρξισμού, καθώς εργαζόταν για το επόμενο

μεγάλο του έργο, το Limits to Capital. Ο στόχος αυτός δεν επετεύχθη, καθώς

αναγνώρισε ένα μεγάλο κενό μεταξύ των Γάλλων και των Βορειοαμερικάνων

θεωρητικών26. Ωστόσο, εποικοδομητική θεώρησε την επαφή με τον Castells. Ο χρόνος

που βρίσκεται στη Γαλλία, θα λειτουργήσει καταλυτικά κυρίως γιατί το Παρίσι

λειτουργεί σαν το καλύτερο παράδειγμα για να μελετήσει πως η θεωρία που

αναπτύσσει για την αστικοποίηση και τη συσσώρευση του κεφαλαίου μέσα από την

πόλη μπορεί να επαληθευτεί μέσα από την εστίαση σε μια συγκεκριμένη πόλη, σε μια

συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Θα κάνει μια μεγάλη έρευνα για το Παρίσι του 19ου

αιώνα, την πρωτεύουσα της νεωτερικότητας27. Ο τίτλος δε θυμίζει τυχαία το έργο του

Walter Benjamin28, καθώς το έργο του μεγάλου και πρόωρα χαμένου Γερμανοεβραίου

φιλοσόφου, και η ειδική ευαισθησία του στην πόλη, έχουν σημαδέψει τον Harvey και τη

ριζοσπαστική γεωγραφία. Όπως άλλωστε επισημαίνει ο Harvey (2003a) η προσπάθεια

του είναι να συνδέσει την οπτική του Benjamin με μια ανάλυση της συνολικής

λειτουργίας της πόλης, της κίνησης του κεφαλαίου, του ρόλου της ανοικοδόμησης του

Haussmann και των εργατικών εξεγέρσεων. Ο συνδυασμός θεωρητικής και εμπειρικής

μελέτης29 θα αφήσει ένα από τα σημαντικότερα έργα του για τη μελέτη της πόλης. Στο

κείμενο αυτό φαίνεται ξεκάθαρα ένας διαφορετικός δρόμος σε σχέση με τον Castells,

26 Μάλιστα αναγνωρίζει ότι αισθάνθηκε μια συμπάθεια στη σφοδρή κριτική που άσκησε ο E.P. Thompson (1995), στο έργο του The Poverty of Theory, το 1978, στο οποίο επιτίθεται στο Γαλλικό μαρξισμό και ειδικά στον Αλτουσέρ κατηγορώντας τον για ιδεαλισμό, εμπειρισμό και επιρροή από την αστική ιδεολογία. 27 Η δουλειά του γύρω από το Παρίσι θα δημοσιευτεί αρχικά το 1985 στον Consciousness and The Urban Experience, ωστόσο σε αναθεωρημένη και πιο ολοκληρωμένη μορφή θα κυκλοφορήσει το 2003 με τίτλο Paris, Capital of Modernity 28 Δείτε για παράδειγμα τη σύνοψη του 1939 με τίτλο Παρίσι, η πρωτεύουσα του 19ου αιώνα που μεταφράστηκε με μορφή μπροσούρα το 2003 από το Ξενοδοχείο των ξένων. Βλ. επίσης το μεγάλο έργο του, Σαρλ Μπωντλαιρ, ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού, (Benjamin, 2002) Βεβαίως, η προσφορά του Benjamin δεν καλύπτεται σε αυτά μονάχα τα έργα. 29 Η πραγματεία του για το Παρίσι, είναι από τις σχετικά σπάνιες ενδελεχείς μελέτες περίπτωσης στο έργο του Harvey. Συνήθως, ο Harvey εργάζεται σε ένα θεωρητικό πλαίσιο και αντλεί κυρίως από δευτερογενείς πηγές. Στην περίπτωση του Παρισιού, κάνει και πρωτογενή έρευνα μελετώντας αρχεία του 19ου αιώνα.



28

τόσο στην ίδια την ερμηνεία της αστικότητας, όσο και στην ερμηνεία των κοινωνικών

αγώνων μέσα στην πόλη.

Κοιτώντας εκ των υστέρων, φαίνεται καθαρά, ότι τη μεγαλύτερη επιρροή στον Harvey

και τους γεωγράφους, άσκησε το έργο του μεγάλου Γάλλου μαρξιστή φιλοσόφου, Ανρί

Λεφέβρ. Ο ίδιος αποτελούσε εξέχοντα θεωρητικό του κομμουνιστικού κόμματος από

πριν τον πόλεμο, ωστόσο τις μεταπολεμικές δεκαετίες κάνει μια στροφή στη μελέτη του

εστιάζοντας στην καθημερινή ζωή, την πόλη και τους χωρικούς μετασχηματισμούς.

Βιβλία όπως το Le production de l’espace (Η παραγωγή του χώρου) του 1974 (στα

αγγλικά, Lefebvre, 1991) , ή η σειρά βιβλίων για την καθημερινή ζωή, Critique de la vie

quotidienne, ο πρώτος τόμος της οποίας εκδόθηκε το 1947 (στα αγγλικά Lefebvre,

1991), αποτέλεσαν σταθμούς στη μελέτη του χώρου και της πόλης. Ακόμα

σημαντικότερο ίσως να στάθηκε το Δικαίωμα στην Πόλη, που ολοκλήρωσε λίγο πριν το

Μάη του 68, (μεταφρασμένο στα ελληνικά, Lefebvre, 1977), έργο που ενέπνευσε όχι

μόνο τους γεωγράφους και τους κοινωνιολόγους, αλλά και την αριστερά και τα

κοινωνικά κινήματα. Η δουλειά του Λεφέβρ άνοιξε ολόκληρους νέους δρόμους σκέψης

τους οποίους ακολούθησαν οι γεωγράφοι.

Καταρχήν η τριμερής διαλεκτική του για το χώρο, που τον χωρίζει στον υλικό χώρο, τις

αναπαραστάσεις του χώρου, και τους χώρους της αναπαράστασης, σπάει τη

μονοσήμαντη ευκλείδεια πρόσληψη του χώρου. Πάνω σε αυτό ο Harvey αναπτύσσει και

τη δικιά του συγγενική οπτική για τον απόλυτο, τον σχετικό και τον σχεσιακό χώρο30.

Δεύτερον, αναδεικνύει πρώτος με τέτοια έμφαση το ρόλο του χώρου στην

καπιταλιστική οικονομία. Όπως υποστηρίζει, «οι κοινωνικές σχέσεις τον καπιταλισμό,

δηλαδή οι σχέσεις εκμετάλλευσης και κυριαρχίας, διατηρούνται από και μέσα σ’ ολόκληρο

το χώρο, από και μέσα στον οργανικό χώρο» (Λεφέβρ, 1977, στο θέμα αυτό σημαντικό

είναι και το La survie du capitalisme, του 1974). Η θέση αυτή είναι θεμελιακή σε όλη τη

μετέπειτα δουλειά του Harvey. Τέλος, ο ευφυής τίτλος του Δικαιώματος στην Πόλη,

έγινε σύνθημα σε κοινωνικά κινήματα όλου του κόσμου μέχρι σήμερα, χρησιμοποιήθηκε

σαν τίτλος σε εκατοντάδες μετέπειτα κείμενα (όπως και ένα από τα σημαντικότερα

πρόσφατα του Harvey στη New Left Review, το 2008). H ιδέα ότι η διεκδίκηση της

πόλης είναι κρίσιμη για τους κοινωνικούς αγώνες και τα αντισυστημικά κινήματα,

καθορίζει τη σκέψη του Harvey μέχρι σήμερα. Δεν είναι τυχαίο ότι στο τελευταίο του 30 Ο Harvey αναπτύσσει ένα διάγραμμα για τη σχέση με τη διαλεκτική για το χώρο του Λεφέβρ, στο κείμενο του Ο χώρος ως λέξη κλειδί. Μεταφρασμένο υπάρχει στο τεύχος 10 του περιοδικού Γεωγραφίες, το 2005. Επίσης βλ. Βαΐου & Χατζημιχάλης, 2012.



29

βιβλίο, τις Εξεγερμένες Πόλεις (στα αγγλικά Rebel Cities Harvey, 2011, αναμένεται η

έκδοση στα ελληνικά) επιστρέφει πάνω σε αυτό το θέμα και αφιερώνει το μισό βιβλίο

στον Lefebvre. Ούτε επίσης, ότι στο The production of Space, στη μετάφραση στα

αγγλικά που γίνεται μόλις το 1991, ο Harvey αναλαμβάνει τον επίλογο, στον οποίο

παρουσιάζει τη ζωή του Lefebvre, χωρίς να κρύψει την επιρροή που του άσκησε. Αν

κοιτάξουμε όμως προς τα πίσω, θα δούμε ότι η επίδραση του Lefebvre στους άγγλους

και βορειοαμερικάνους γεωγράφους, παρότι ήταν εμφανής από νωρίς, έγινε κυρίαρχη

μετά τις δεκαετίες του 80 και του 9031. Σε αυτό οφείλουμε να συνυπολογίσουμε ότι τα

μεγαλύτερα κείμενα του μεταφράστηκαν αρκετά αργότερα32. Το ζήτημα της γλώσσας

και της σχέσης μεταξύ της αγγλόφωνης και της γαλλόφωνης σκέψης έχει μεγάλο

ενδιαφέρον.

Α.3. Η θεμελίωση της θεωρίας. Το Limits to Capital και η δεκαετία του 1980.

Περιγράφηκαν συνοπτικά τα πρώτα βήματα του Harvey, καθώς και οι ρίζες και οι

αρχικοί προσανατολισμοί της ριζοσπαστικής γεωγραφίας. Στη συνέχεια θα δούμε την

εξέλιξη, μετά τα μέσα της δεκαετίας του 1970, καθώς και τη δεκαετία του 1980.

Πρόκειται για την περίοδο κατά την οποία παράγονται ορισμένα από τα πιο γνωστά,

και σίγουρα πιο χαρακτηριστικά για τη συνολική του σκέψη, έργα.

O Harvey περνάει το μεγαλύτερο μέρος της δεκαετίας του 70 μελετώντας τον Μαρξ. Η

διαδικασία είναι επίπονη και πολλές φορές βρίσκεται κοντά στο να παρατήσει την

προσπάθειά του. Εν τέλει, δέκα περίπου χρόνια μετά το SJAC, to 1982, εκδίδεται το

μνημειώδες Limits to Capital (LC). Ο Harvey θεωρεί το βιβλίο αυτό το σημαντικότερο

έργο του. Η προσπάθεια του είναι εμφανώς φιλόδοξη, καθώς επιχειρεί να μελετήσει

συνολικά τη μαρξιστική πολιτική οικονομία. «Ο στόχος ήταν… η εξήγηση και η

επέκταση της πολιτικής οικονομίας του Μαρξ στο έδαφος της Γεωγραφίας» (Harvey,

2004), αναγνωρίζει ο ίδιος σε ένα κείμενο- επισκόπηση του LC, στο τεύχος- αφιέρωμα

στα 20 χρόνια από την έκδοση του LC, του περιοδικού Antipode (τεύχος 36, 3, Ιούνης 31 Το κομμάτι αυτό, ούτε στο ελάχιστο δεν περιγράφει την προσφορά του H. Lefebvre, καθώς δεν αποτελεί το θέμα της εργασίας. Κυρίως αναφέρονται οι βασικές πλευρές από τις οποίες επηρεάστηκε ο Harvey. Για περισσότερα, βλ. Shields (1999), Λυκογιάννη (2006) 32 Είναι ενδιαφέρον ότι το Δικαίωμα στην Πόλη μεταφράστηκε πολύ νωρίτερα στα ελληνικά από ότι στα αγγλικά.



30

του 200433). Από την εισαγωγή του βιβλίου κάνει σαφή την προσπάθειά του, να

συμπληρώσει ορισμένα «άδεια κουτιά» στη μαρξιστική θεωρία, που αφορούν τη

σημασία του χώρου (Harvey, 2006a). To αποτέλεσμα είναι ένα μεγάλο και δύσκολο

πόνημα που καλύπτει όλα σχεδόν τα κεφάλαια της πολιτικής οικονομίας. Παρότι, το

αρχικό του ενδιαφέρον είναι η διαμόρφωση μιας συνολικής θεωρίας για την

αστικοποίηση στον καπιταλισμό, ο ίδιος θέτει στο κέντρο της προσοχής του τη

συνολική λειτουργία του καπιταλιστικού συστήματος, την παραγωγή και

πραγματοποίηση της υπεραξίας, την κυκλοφορία των εμπορευμάτων, τις

καπιταλιστικές κρίσεις, το νόμο της αξίας κ.α.

Η επίδραση του βιβλίου είναι καταλυτική. Ο Trevor Barnes (2004), το χαρακτηρίζει το

υπόβαθρο της ζωή μας (the background of our lives), κάνοντας έναν ενδιαφέροντα

παραλληλισμό με τα τραγούδια του, μέλους των Beatles, George Harrison. Όπως όμως

συνεχίζει ο ίδιος το LC δημιουργούσε την αντιφατική αίσθηση ενός συνολικού και

κλειστού έργου, στο οποίο τίποτα δεν μπορούσε να προστεθεί, σε αντίθεση με το SJAC

που είχε μια «μη ολοκληρωμένη πληρότητα» και μια συνδιαλλαγή ακόμα και με τον ίδιο

του τον εαυτό. Παρότι κάτι τέτοιο φαίνεται κατανοητό, ο ίδιος ο Harvey δεν είχε αυτό

τον στόχο. Αντιθέτως, όπως υποστηρίζει (Harvey, 2001), το LC παρότι είναι, όπως

πιστεύει, το καλύτερο έργο του και παρότι το έγραψε για να αποτελέσει έναν οδηγό και

μια βάση για περαιτέρω έρευνα, είναι το λιγότερο διαβασμένο κείμενό του.

Οι Castree, Essletzbichler και Brenner (2004) υποστηρίζουν:

«Τα Όρια παρουσιάζουν μια θεμελιώδη προσπάθεια να διερευνηθούν οι

γεωγραφικές διαστάσεις της θεωρίας του Μαρξ για τη συσσώρευση του

κεφαλαίου. Την ίδια στιγμή, παρουσιάζει επίσης μια ρηξικέλευθη έφοδο σε

περιοχές κλειδιά της γεωγραφικής πολιτικής οικονομίας, συμπεριλαμβανομένου

του χρηματιστικού κεφαλαίου, της παραγωγής του χτισμένου περιβάλλοντος

και των χωρικών μορφών, τις γεωγραφίες της ταξικής πάλης και της άνισης

ανάπτυξης, τη θεωρία της κρίσης, του κράτους και του ιμπεριαλισμού. Τα Όρια

κορυφώνουν τις προηγούμενες προσπάθειες του Harvey να επεξεργαστεί τα

θεωρητικά θεμέλια ενός ιστορικού- γεωγραφικού υλισμού, ενώ τα ταυτόχρονα

παρέχει μια στέρεα εννοιολογική θεμελίωση για τη δικιά του (και πολλών 33 Ο Noel Castree, Jurgen Essletzbichler και Neil Brenner ήταν διοργανωτές ενός συμποσίου για τις δύο δεκαετίες του Limits to Capital, στην Ένωση των Αμερικάνων Γεωγράφων. Στο τεύχος αυτό το Antipode περιλαμβάνονται εξαιρετικά κείμενα από σημαντικούς θεωρητικούς όπως ο Ray Hudson, o Richard Walker, o Bob Jessop κ.α.



31

άλλων) μεταγενέστερη εργασία πάνω σε πιο σταθερές πλευρές της

καπιταλιστικής αστικοποίησης, της περιφερειακής ανάπτυξης και των

πολιτικών – οικονομικών γεωγραφιών της καπιταλιστικής ανοικοδόμησης»

Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου έχει διττή ερμηνεία, γιατί αφενός αναφέρεται στα όρια του

κεφαλαίου, να υπερβεί τις μόνιμες εγγενείς αντιθέσεις και κρίσεις του, και αφετέρου

στα όρια του Κεφαλαίου του Μαρξ, κυρίως ως προς την υποτίμηση των χωρικών

παραμέτρων και την τοποθέτηση του χρόνου έναντι του χώρου στο κέντρο της

ανάλυσης του. Για αυτό και ο ίδιος θέτει σαν κεντρική πλευρά του συνολικού του έργο

τη διαλεκτική χρόνου και χώρου, ένα δρόμο που είχε ανοίξει ο Lefebvre. To LC εκφράζει

με τον καλύτερο τρόπο μερικές από τις πιο ισχυρές πλευρές της σκέψης του Harvey. O

Andrew Leyshon (2004), θεωρεί ότι ήταν σταθμός για να συμπεριλάβει η γεωγραφία τη

μελέτη του χρήματος και του χρηματοπιστωτικού συστήματος.

Μια από τις σημαντικότερες ιδέες του LC, είναι η εισαγωγή του όρου spatial fix (χωρική

λύση). Σύμφωνα με τη θεωρία του, το κεφάλαιο επιδιώκει μέσα από τους

μετασχηματισμούς στο χώρο και το χτισμένο περιβάλλον να βρει μια λύση (χωρική

λύση) στα αδιέξοδα που προέρχονται από την υπερσυσσώρευση του κεφαλαίου, που

αποτελεί μια συνεχή απειλή για τον καπιταλισμό και οδηγεί σε επαναλαμβανόμενες

κρίσεις. Αυτή η χωρική λύση μπορεί να πάρει πολλές διαφορετικές μορφές, από την

αστικοποίηση και τις επεμβάσεις στις πόλεις, μέχρι την παγκόσμια άνιση ανάπτυξη του

καπιταλισμού. Ωστόσο, η λύση αυτή δεν μπορεί παρά να είναι προσωρινή καθώς οι

κρισιακές τάσεις του συστήματος δεν μπορούν ποτέ να ακυρωθούν.

«Βλέπουμε άλλη μια φορά ότι η αναζήτηση για μια “χωρική λύση” στις

εσωτερικές αντιθέσεις του καπιταλισμού απλώς καταλήγει στην προβολή τους,

αν και με διαφορετικές μορφές, σε παγκόσμιο επίπεδο. Αυτό, υποστηρίζω, μας

επιτρέπει να κατασκευάσουμε ένα θεωρητικό πλαίσιο για την ιστορική

γεωγραφία του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής.» (Harvey, 2006a)

Η θεωρία για τις κρίσεις και το ρόλο του χώρου, αποτελεί σημαντική πλευρά του

βιβλίου (βλ. και Schoenberger, 2004). Αφού πρώτα παρουσιάζει δύο ερμηνείες για τις

κρίσεις (first- cut και second- cut) καταλήγει στην τρίτη (third- cut) ερμηνεία των

κρίσεων και των χωρικών τους οπτικών, που κατά την άποψή του, μπορεί να δώσει μια

νέα πνοή στις μελέτες για τις ενδο- καπιταλιστικές αντιθέσεις και τον ιμπεριαλισμό. Στο

LC, μπορούμε να βρούμε πολλές σκέψεις που εμφανίζονται σε μεταγενέστερα έργα του,



32

και ειδικότερα στα πρόσφατα πάνω στην τρέχουσα οικονομική κρίση, όπως το The

Enigma of Capital, του 2010. 34

Αναμφισβήτητα το LC είναι μια από τις σημαντικότερες συνεισφορές του Harvey. Ο

Richard Walker (2004) που δούλεψε για χρόνια μαζί με τον Harvey και έκανα μαζί τα

πρώτα τους βήματα στη μαρξιστική θεωρία, μέσα από ομάδες ανάγνωσης στις αρχές

του 70, θεωρεί ότι είναι το πρώτο πράγμα που πρέπει κανείς διαβάσει, πέραν από τον

ίδιο τον Μαρξ, για να καταλάβει τις σύγχρονες οικονομίες και τις δυναμικές τους. Ακόμα

όμως και λιγότερο ενθουσιώδεις και περισσότερο κριτικές οπτικές σαν του Jessop

(2004) και του Hudson (2004) αναγνωρίζουν τη σημασία του, ενώ ο δεύτερος

αναδεικνύει και τη συνεισφορά του πέρα από τη θεωρία και στην πολιτική καθώς

ανέδειξε ότι μπορούμε να αντιμετωπίζουμε τον Μαρξ δημιουργικά και όχι δογματικά.

Αυτός ο αντιδογματισμός φαίνεται και σε κάτι ακόμα, δευτερεύον αλλά ενδεικτικό.

Στην εισαγωγή του LC, αναφέρεται σε ένα σύνολο θεωρητικών, των οποίων το έργο

εκτιμά και στο οποίο αναφέρεται. Εκεί θα βρούμε από τους Sweezy και Baran, τον E.

Hobsbawm και τον E.P. Thompson μέχρι τον Αλτουσέρ, τον Πουλαντζά, τον

Βαλλερστάιν και τον Μαντέλ, ενώ ξεχωρίζει τη βοήθεια του Castells. Αναφέρεται, στο

σύνολο σχεδόν, τον σημαντικών μαρξιστών διανοητών της δεκαετίας του 70, παρότι οι

ίδιοι εκφράζουν διαφορετικά ιδεολογικά και θεωρητικά ρεύματα και συχνά

συγκρούονται μεταξύ τους. Για το μεγάλο στόχο που έχει θέσει για την επικαιροποίηση

του Κεφαλαίου, θεωρεί ότι όλες οι συνεισφορές αναγκαίες.

Βεβαίως, το LC δέχτηκε αρκετές, σοβαρές κριτικές. Γνωστότερη, ίσως είναι του Topalov

(1983) που τον κατηγορεί για οικονομισμό. Αντίστοιχης λογικής μπορεί να θεωρηθεί

και η μεταγενέστερη κριτική του Gidwani (2004)35. Περίπου την ίδια περίοδο, στις

αρχές του 80, κορυφώνεται η κριτική στον Harvey από τους εκφραστές της

ανθρωπιστικής γεωγραφίας, περισσότερο επηρεασμένοι από τη φαινομενολογία και τον

υπαρξισμό, με πιο γνωστή, αυτή των David Ley και James Duncan (1982).

Η κριτικής μοιάζει με τη γενική κριτική ενάντια στον στρουκτουραλισμό τον οποίον

καταλογίζουν στον Harvey, και τον κατηγορούν ότι μελετά με μεγάλη αφαίρεση τη

συσσώρευση και τους οικονομικούς νόμους και όχι την ίδια την ανθρώπινη υπόσταση

και τους ανθρώπους που φτιάχνουν την ιστορία. Η κριτική αυτή δεν είναι αστήριχτη, 34 Βλ. μια ενδιαφέρουσα κριτική της θεωρίας του Harvey για τις κρίσεις, με μια πρόταση για μια τέταρτη ερμηνεία (forth- cut) Jones & Ward, 2004. 35 Ορισμένες πλευρές κριτικής στο LC είναι παρεμφερείς με τις κριτικές στην μετέπειτα Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας, στις οποίες θα αναφερθούμε στη συνέχεια.



33

στο LC, πράγματι δίνεται λίγη προσοχή στην κατανόηση της ανθρώπινης φύσης και της

ζωής μέσα στην πόλη. Ο Harvey προσπαθεί στα επόμενα έργα του να αναιρέσει αυτή

την κριτική36. Αυτό που επιδιώκει, όπως υποστηρίζει συχνά, είναι να αντιληφθεί και να

κατανοήσει τον τρόπο λειτουργίας του κεφαλαίου και της αστικοποίησης και να

διατυπώσει νόμους που γενικεύουν και ενοποιούν τις διαφορές. Σε αυτό ακριβώς το

σημείο τίθενται οι περισσότερες κριτικές, ως προς τη δυνατότητα, δηλαδή, να

ενοποιηθούν αυτές οι διαφορές. Τα πιο γνωστά, αλλά ταυτόχρονα και πιο επικριμένα,

έργα του έχουν αυτή την πλευρά.

Δε θα μπορούσε η εργασία να απαντήσει στα μεγάλα αυτά ερωτήματα. Αν όμως

χρειαζόταν να κρατήσουμε το βασικό στόχο του Harvey, θα αναγνωρίζαμε την

προσπάθεια του να διαμορφώσει στη θεωρία για την αστικοποίηση και τις πόλεις,

αυτές τις στέρεες βάσεις που αναγνωρίζει στο Κεφάλαιο του Μαρξ. Όπως ο νόμος της

αξίας, η παραγωγή και η πραγματοποίηση της υπεραξίας, η ταξική διαίρεση, οι

αντιθέσεις και οι κρίσεις, τεκμηριώνονται με έναν αυστηρό επιστημονικό τρόπο, έτσι

επιδιώκει να κάνει και για τη θεωρία της αστικοποίησης υπό τον καπιταλισμό. Η

αυστηρότητα αυτή δε συνεπάγεται στατικότητα, αντιθέτως ο καπιταλιστικός τρόπος

παραγωγής είναι δυναμικός, εξελισσόμενος και επαναστατικός, διαρκώς

σπαρασσόμενος από αδιέξοδα και κρίσεις. Άλλωστε αυτή η ανάγκη για διαρκή

ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων και η αντίθεση τους με την ιδιοποίηση του

παραγόμενου πλούτου, αποτελεί ανυπέρβλητο όριο, κατά τον Μαρξ. Το Limits to Capital

αυτό τον μαρξισμό ακολουθεί, το μαρξισμό του Κεφαλαίου, όχι για παράδειγμα, της 18ης

Μπρυμαιρ. Ξέρει την επιλογή που κάνει, και προσπαθεί να την αλλάξει σε άλλα έργα

του. Όμως, και σήμερα άλλοι λατρεύουν τον όμορφο, μυθιστορηματικό ιστορικό υλισμό

της 18ης Μπρυμαίρ, άλλοι την αυστηρότητα του Κεφαλαίου. Μπορούμε με σιγουριά να

πούμε, ότι τα σημαντικότερα έργα του Harvey κινούνται στη δεύτερη κατεύθυνση.

Βρισκόμαστε στις αρχές της, κατά Peet (2003), τρίτης φάσης της ριζοσπαστικής

γεωγραφίας. Στις αρχές της δεκαετίας του 80. Μέχρι τότε, η ανθρωπιστική γεωγραφία

και η μαρξιστική ριζοσπαστική γεωγραφία κινούνταν παράλληλα. Στη συνέχεια,

διαχωρίζονται με την πρώτη να προχωρά προς το μεταδομισμό και τη δεύτερη να

καταλήγει σε διαφορετικές μορφές όπως η θεωρία της ρύθμισης και η νέα βιομηχανική

γεωγραφία. Την ίδια περίοδο, αναπτύσσεται και η φεμινιστική γεωγραφία σε σχέση

36 Όπως θα φανεί και παρακάτω, αυτό είναι ένα μόνιμο μοτίβο στα έργα του Harvey. Μετά από αρκετά έργα του, αφιερώνει τα επόμενα για να απαντήσει ή να ξεπεράσει τις κριτικές που δέχτηκε.



34

αλλά και αναμέτρηση με τη μαρξιστική γεωγραφία. Πρόκειται για μια φάση κριτικής

και αντι- κριτικής εντός του κινήματος της ριζοσπαστικής γεωγραφίας, που ωστόσο

είναι παραγωγική και αφήνει μερικά σημαντικά αποτελέσματα στις μελέτες γύρω από

τον τόπο καθώς και τα πρώτα βήματα της γεωγραφίας του κοινωνικού φύλου

(gender), ενώ παράλληλα αποκτά επιρροή σε μεγάλο κομμάτι νέων γεωγράφων.

Αν κοιτάξουμε πίσω σε εκείνα τα χρόνια θα συγκρατήσουμε περισσότερα στοιχεία. Ο

ενθουσιασμός και η αμφισβήτηση του 60 και του 70, με όλα τα συμπαρομαρτούντα στις

κοινωνικές επιστήμες, είχαν προ πολλού περάσει. Η αισιοδοξία των κοινωνικών

αγώνων σε όλο τον κόσμο και της επανανακάλυψης του μαρξισμού ήταν μακριά. Μια

αστική αντεπανάσταση (παρόμοια με αυτή που περιέγραφε στο SJAC ο Harvey)

συντελούνταν, και έβρισκε εκφραστές στα πρόσωπα της Θάτσερ, του Ρήγκαν και των

παιδιών του Σικάγου, του Μίλτον Φρίντμαν στη Χιλή του Πινοσέτ. Βεβαίως, μέχρι και τα

τέλη της δεκαετίας του 80 δεν μπορούσε να γίνει πλήρως αντιληπτή αυτή η

μεταστροφή, πόσο μάλλον να εγγραφεί σε ένα θεωρητικό πλαίσιο.

Στο έδαφος αυτών των μετασχηματισμών αναπτύχθηκε και η δυσπιστία για την

απελευθερωτική δυναμική του μαρξισμού. Με μια έννοια, αυτό άνοιξε ένα δρόμο που

απέφερε σημαντικά θεωρητικά αποτελέσματα. Μια σειρά από ζητήματα, που έμεναν

έξω από την προσοχή του παραδοσιακού μαρξισμού, αλλά παρέμεναν σε δεύτερη μοίρα

και στα διαφορετικά μαρξιστικά ρεύματα του 60 και του 70, μπήκαν στο κέντρο των

αναζητήσεων, όπως αποτυπώθηκε στις μελέτες του φύλου και τις πολιτισμικές

σπουδές. Για τον Harvey ωστόσο, παρά τις σημαντικές αυτές συνεισφορές, υπάρχει ένα

βασικότερο αρνητικό πρόσημο.

«Στα χρυσά χρόνια των πολιτικών της ταυτότητας και της διάσημης

“πολιτιστικής στροφής”, η μαρξιανή κληρονομιά θεωρούταν ότι είχε σημαντικά

αρνητικό ρόλο. Είχε τελετουργικά καθηλωθεί (λανθασμένα) σαν μια κυρίαρχη

ιδεολογία απέναντι στην οποία έπρεπε να δοθεί μάχη. Ο Μαρξ και ο

“παραδοσιακός” μαρξισμός συστηματικά κριτικάρονταν και δυσφημούνταν σαν

ανεπαρκής όσον αφορά τα πιο σημαντικά ζητήματα του κοινωνικού φύλου, της

φυλής, της σεξουαλικότητας, των ανθρώπινων επιθυμιών, της θρησκείας, της

αποικιοκρατικής κυριαρχίας, του περιβάλλοντος ή οτιδήποτε άλλου.» (Harvey,

2000a)



35

Αμέσως μετά το LC, o Harvey αφιερώνεται στο να επεκτείνει το θεωρητικό πλαίσιο που

παρήγαγε. Η κατεύθυνση του είναι να τεκμηριώσει τον τρόπο με τον οποίο οι

διαδικασίες καπιταλιστικής συσσώρευσης καταλήγουν στην αστικοποίηση μέσα από

ιστορικά παραδείγματα. Το αποτέλεσμα βρίσκεται σε δύο βιβλία που βγαίνουν την ίδια

χρονιά, το 1985, το The Urbanization of Capital (TUC, 1985a) και το Consciousness and

The Urban Experience (CTUE, 1985b), τα οποία περιέχουν εκτός των άλλων και κείμενα

που γράφτηκαν σε προγενέστερα διαστήματα. Η εκκίνηση του βρίσκεται στην

αναγνώριση της ανολοκλήρωτης προσπάθειας του LC, στην αίσθηση ότι για να

διαμορφώσει μια θεωρία για την αστικοποίηση πρέπει να κατανοήσει περαιτέρω

φαινόμενα όπως το χρήμα και η πίστωση. Ωστόσο θεωρεί ότι η προγενέστερη δουλειά

του, που συμπεριέλαβε την παραγωγή του χώρου και των χωρικών μορφών στον

πυρήνα της μαρξιστικής θεωρίας, του ανοίγει το δρόμο για μια θεωρία της αστικής

διαδικασίας σαν μια ενεργή στιγμή μέσα στην ιστορική γεωγραφία της ταξικής πάλης

και της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Όπως υποστηρίζει ο ίδιος (1985b) : «Παρότι

κάθε ένα από αυτά τα βιβλία στέκεται από μόνο του, θα ήθελα τουλάχιστον να

εκφράσω την ελπίδα να αξιολογηθούν σαν ένα σύνολο». Και η αλήθεια είναι ότι κάτι

τέτοιο δεν είναι δύσκολο. Το TUC είναι ένα έργο σε ένα αφαιρετικό θεωρητικό πλαίσιο

για την αστικοποίηση του κεφαλαίου, χωρίς αρκετά ιστορικά και εμπειρικά δεδομένα.

Από την άλλη, το CTUE είναι ένα βιβλίο στο οποίο χρησιμοποιούνται συγκεκριμένα

παραδείγματα πόλεων και ιστορικών περιόδων. Όπως υποστηρίζει, έχει περισσότερη

έμφαση στην ιστορία και την εικασία (speculation)37 .

Ξεκινώντας από το TUC (Harvey, 1985a), αναγνωρίζουμε την επέκταση του

θεωρητικού πλαισίου του LC και ειδικά της χωρικής λύσης. Το βασικό επιχείρημα του

βιβλίου είναι το εξής: Ακολουθώντας τη μαρξιστική μεθοδολογία υποστηρίζει ότι «η

συσσώρευση είναι ο τρόπος μέσα από τον οποίο η καπιταλιστική τάξη αναπαράγει

τόσο τον εαυτό της όσο και την κυριαρχία της πάνω στην εργασία». Ωστόσο η

συσσώρευση μέσω του πρωταρχικού κύκλου του κεφαλαίου (primary circuit of

capital), δηλαδή της παραγωγής, έχει εγγενή αδιέξοδα έτσι ώστε να οδηγείται σε

υπερσυσσώρευση που μπορεί να έχει πολλές μορφές. Υπερπαραγωγή αγαθών,

μειωμένα ποσοστά κέρδους, πλεόνασμα κεφαλαίου, πλεόνασμα εργασίας και

αυξανόμενο ποσοστό εκμετάλλευσης της εργατικής δύναμης. Σε αυτό το σημείο είναι

37 Ο Harvey επισημαίνει τι εννοεί με τον όρο εικασία, ως μια αναγκαία διαδικασία για τη διάνοιξη νέων δρόμων ερμηνείας της εμπειρίας μέσα από την εξέταση των διαφορετικών οπτικών και των εννοιολογικών φίλτρων μέσα από τα οποία περνάει η βιωμένη εμπειρία.



36

που ενισχύεται η ροή κεφαλαίου προς τον δευτερογενή κύκλο του κεφαλαίου

(secondary circuit of capital), δηλαδή προς το πάγιο κεφάλαιο. «Μια εφικτή αλλά

προσωρινή λύση στο πρόβλημα της υπερσυσσώρευσης είναι η στροφή των ροών του

κεφαλαίου προς τον δευτερογενή κύκλο». Αυτό απαιτεί χρήματα, τόσο για την

επένδυση του κεφαλαίου όσο και για την κατανάλωση. «Η στροφή στους πόρους δεν

μπορεί να επιτευχθεί χωρίς παροχή χρήματος και ενός πιστωτικού συστήματος που

δημιουργεί “φανταστικό κεφάλαιο” πριν από την πραγματική παραγωγή και

κατανάλωση» . Αυτή η διαδικασία, επανεμφανίζεται, σε περιόδους κρίσης38.

Από την άλλη πλευρά στο CTUE (1985b) επιχειρεί να διαμορφώσει μια γέφυρα μεταξύ

του θεωρητικού πλαισίου και της ιστορικής εμπειρίας. Όπως γράφει στη εισαγωγή του

«αυτό αμέσως θέτει το πρόβλημα της κατάλληλης σχέσης μεταξύ της ιστορικής

γεωγραφίας (πραγματικά βιωμένης) και της θεωρίας». Και συνεχίζει: «Η οικοδόμηση

θεωρίας, ωστόσο, δεν λαμβάνει χώρα σε αφαίρεση αλλά περιλαμβάνει ένα συνεχή

διάλογο μεταξύ της εμπειρίας, της δράσης, του σχηματισμού των εννοιών και της

διαλεκτικής θεωρητικοποίησης». Tα κείμενα στο πρώτο κομμάτι του βιβλίου

αναφέρονται στο χρήμα, το χρόνο, το χώρο και την πόλη αναζητώντας ένα θεωρητικό

πλαίσιο ανάλυσής και σύνδεσής τους. Στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, αναφέρεται στην

ταξική πάλη γύρω από το χτισμένο περιβάλλον. Για πρώτη φορά, παρουσιάζεται η

μελέτη του για το Παρίσι των μέσων του 19ου αιώνα. Στο τελευταίο κείμενο εισέρχεται

στο ζήτημα της συνείδησης στην πόλη και της πόλης και υποστηρίζει ότι οι διαδικασίες

αστικοποίησης και η παραγωγή του χτισμένου περιβάλλοντος αποτελούν εστίες

δύναμης και εξουσίας, στις οποίες κάθε κίνημα ανταγωνιστικό στον καπιταλισμό

πρέπει να στοχεύει.

Είναι προφανές ότι ο Harvey προσπαθεί να απαντήσει στις κριτικές που δέχτηκε για το

LC, και ειδικά για την ελλιπή εστίαση του στην ανθρώπινη εμπειρία της αστικότητας

και τις επιπτώσεις της στο έδαφος. Σύμφωνα με τον Castree (2007), στο Urbanisation of

Consciousness που περιλαμβάνεται στο CTUE, καθώς και στα κείμενα του Spaces of

Hope, του 2000, γίνεται μια προσπάθεια να υπερβεί την κριτική αυτή. Ωστόσο,

παραμένει ένα ερώτημα αν αυτά τα δύο έργα αρκούν για την υπέρβαση αυτή. Όπως και

38 Στην ερμηνεία του ρόλου του χτισμένου περιβάλλοντος σύμφωνα με το TUC, αναφέρομαι και στην εργασία με τίτλο «Κρίση στην αγορά κατοικίας και σύγχρονος καπιταλισμός», που παρουσιάστηκε το 2011, στα πλαίσια του παρόντος μεταπτυχιακού. Έχω αξιοποιήσει αυτή την ανάλυση και στο Andritsos & Poulios (2011)



37

να έχει, τα δύο έργα του 1985, μπορούν να κατανοηθούν σαν μια πρώτη φάση

ολοκλήρωσης της δουλειάς που ξεκίνησε στα μέσα της δεκαετίας του 70 στην

αναζήτηση μιας συνολικής θεωρητικής και εμπειρικής ερμηνείας της αστικοποίησης. Ο

επόμενος μεγάλος σταθμός στην καριέρα του θα πρέπει να ανιχνευτεί στα τέλη του

1980 και κυρίως στην κριτική του στη μετανεωτερικότητα.

Α.4. Η ευρύτερη αναγνώριση. Η Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας και η μελέτη της μετάβασης

To 1989 εκδίδεται το The Condition of Postmodernity- CPM (στα ελληνικά, Η Κατάσταση

της Μετανεωτερικότητας, 2009b). Αποτελεί σταθμό στην καριέρα του και το έργο που

τον έκανε περισσότερο γνωστό, πέραν από τον κύκλο των γεωγράφων και

πολεοδόμων, σαν έναν από τους γνωστότερους μαρξιστές, των τελευταίων δεκαετιών

του 20ου αιώνα. Η συμπερίληψή του μέσα στα εκατό σημαντικότερα βιβλία του 20ου

αιώνα από την Independent και η αναγόρευσή του από τους Financial Times σαν

«πιθανόν το καλύτερο που έχει γραφτεί μέχρι τώρα για τη σχέση ανάμεσα στους

οικονομικούς και τους πολιτισμικούς μετασχηματισμούς»39, μπορεί να μη

κατοχυρώνουν την επιστημονική του σημασία, δείχνουν όμως την ευρεία απήχηση και

επιρροή του. Η απήχηση αυτή ήταν ακόμα μεγαλύτερη σε σύγχρονους μαρξιστές

θεωρητικούς που ασκούσαν από διαφορετικές οπτικές κριτική στο μεταμοντερνισμό,

όπως ο Terry Eagleton40 που στο οπισθόφυλλο της αγγλικής έκδοσης αναφέρει ότι το

CPM «είναι η πιο θαυμάσια μελέτη της μετανεωτερικότητας μέχρι σήμερα… Μετά την

ανάγνωσή του, αυτοί που περιφρονούν την ιδέα μιας “συνολικής” κριτικής θα πρέπει να

το ξανασκεφτούν»41.

Ο Harvey, πράγματι, επιχειρεί μια τέτοια συνολική κριτική. Η μελέτη του, παρότι έχει

αναμφισβήτητα ως βάση την οικονομία, επιχειρεί μια θεωρία για τους

μετασχηματισμούς των δεκαετιών του 70 και του 80 που συμπεριλαμβάνει από τις

τέχνες μέχρι τη φιλοσοφία και από τις μεταλλαγές των πόλεων μέχρι την πολιτική και

39 Στο οπισθόφυλλο του Harvey (2009) 40 Ο Harvey αναφέρεται σε αρκετά σημεία στο Awakening from modernity, του 1987. Στα ελληνικά έχει μεταφραστεί μια σημαντική μελέτη του Eagleton για τη μετανεωτερικότητα, του 1996, με τίτλο Οι αυταπάτες της μετανεωτερικότητας (Ιγκλετον, 2003) 41Ας θυμηθούμε όμως και την κριτική της Massey (1991) στη λογική των μεγάλων ονομάτων που γράφουν σε εξώφυλλα και οπισθόφυλλα διθυραμβικά σχόλια.



38

την κουλτούρα42. Το χρονικό σημείο της έκδοσης, το 1989, είναι για άλλη μια φορά

καθοριστικό. Στα τέλη του 1980, μπορούσαν πλέον με να γίνουν ορατοί οι

μετασχηματισμοί που συντελούνταν την προηγούμενη εικοσαετία. Οι νεοφιλελεύθερες

πολιτικές είχαν γίνει πλέον κυρίαρχο δόγμα που υλοποιούνταν από διαφορετικές

κυβερνήσεις, η υπέρβαση του μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική και την τέχνη ήταν

δεδομένη και συνδεόταν με αλλαγές στην εικόνα των πόλεων, ενώ σε φιλοσοφικό

επίπεδο ο μεταδομισμός και ο μεταμοντερνισμός είχαν κυριαρχήσει των διαφόρων

μαρξιστικών ρευμάτων του 70. Γνωστότατο έργο που ο Harvey συχνά αναγνωρίζει ως

χαρακτηριστικό αυτών των ρευμάτων, ασκώντας του ταυτόχρονα έντονη κριτική είναι

η Μεταμοντέρνα Κατάσταση του Λυοτάρ (στα ελληνικά, Λυοτάρ, 2008). Σε αυτό το

τοπίο μια σειρά κριτικών, θετικών, συμπαθητικών και πολεμικών, αναπτύσσονταν.

Αξίζει να σημειωθεί ότι την ίδια χρονιά, στο επίπεδο των επιστημών του χώρου,

εκδίδεται το Postmodern Geographies, του Edward Soja, ενώ λίγο αργότερα

ολοκληρώνεται το, καθοριστικής σημασίας, έργο του Fredric Jameson, To μεταμοντέρνο

ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού (στα ελληνικά, 1999)43.

Όπως παραδέχεται (Harvey, 2001), αυτό που αρχικά τον παρότρυνε ήταν η

ανυπομονησία.

«Ξαφνικά, γινόταν όλη αυτή η συζήτηση για το μεταμοντερνισμό σαν μια

κατηγορία για την κατανόηση του κόσμου, που αντικαθιστά ή σκεπάζει τον

καπιταλισμό. Έτσι σκέφτηκα: Έχω γράψει το Limits to Capital. Έχω κάνει όλη

αυτή την έρευνα για το Παρίσι της Δεύτερης Αυτοκρατορίας ξέρω αρκετά για

τις απαρχές του μοντερνισμού, και πολλά για την αστικοποίηση… γιατί να μην

κάτσω και να δώσω τη δική μου άποψη για αυτό;»

Ο βασικός του στόχος, δεν είναι επιτεθεί στο σύνολο των ζητημάτων της τρέχουσας

μεταμοντέρνας συζήτησης, σε ορισμένα εκ των οποίων υποστηρίζει ότι πρέπει να τους

δοθεί προσοχή. Ωστόσο, η συνολική του ερμηνεία είναι εμφανώς αρνητική ως προς τη

42 Βλ. Gregory (2006) 43 Σαφώς πέραν του Harvey και του Jameson έχουν γραφτεί δεκάδες κριτικές. Ωστόσο, έχουν και μεταξύ τους διαφορές. Για παράδειγμα ο Alex Callinicos (1990), ασκεί μια ακόμα πιο έντονη πολεμική, ωστόσο, παρότι συμφωνεί με τον Harvey στις αρνητικές προσλαμβάνουσες και στην αναγνώριση της συνέχειας του καπιταλισμού, αρνείται να αναγνωρίσει ουσιώδεις διαφορές στην μετά το 70 περίοδο Ο Perry Anderson, μερικά χρόνια αργότερα (1996) κάνει μια επισκόπηση και επισημαίνει το μεγάλο θεωρητικό ερώτημα του χρονικού προσδιορισμού της αρχής της μετανεωτερικότητας. Ο Μαντέλ, στου οποίου τον Ύστερο Καπιταλισμό πατάει ο Jameson αναφέρεται σε μια εξέλιξη από το τέλος του πολέμου. Ωστόσο ο Jameson, όπως και ο Harvey την ορίζουν στις αρχές του 70, ενώ ο Callinicos δε την δέχεται καν.



39

μετανεωτερικότητα και έχει δύο βασικά επιχειρήματα. Το πρώτο και βασικότερο είναι

ότι η μετανεωτερικότητα αποτελεί μια νέα φάση, εντός όμως του καπιταλιστικού

συστήματος, κατά την οποία τα μεθοδολογικά εργαλεία – και ειδικότερα ο μαρξισμός-

ερμηνείας του καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής, όπως η συσσώρευση του κεφαλαίου

και ο ταξικός διαχωρισμός, δεν παύουν να ισχύουν. Αντιθέτως, οι πολιτισμικές

μεταβολές εκκινούν από ένα τεράστιο οικονομικό μετασχηματισμό που λαμβάνει χώρα

από τις αρχές της δεκαετίας του 70. Ο μετασχηματισμός αυτός καθορίζεται από τη

μετάβαση από τον φορντισμό σε ένα νέο καθεστώς συσσώρευσης που το ονομάζει

ευέλικτη συσσώρευση (flexible accumulation). Αυτή η μετάβαση είναι μια τομή, εντός

της συνέχειας του καπιταλιστικού συστήματος, της οποίας οι αιτίες βρίσκονται στη

διαρκή ανάγκη εξέλιξης του καπιταλισμού ώστε να ξεπεράσει τις κρίσεις του – στην

προκειμένη περίπτωση τις κρίσεις της δεκαετίας του 70- και να επιτύχει ανώτερα

επίπεδα καπιταλιστικής κερδοφορίας. Κατά την άποψή του, επομένως, οι πολιτισμικές

μεταβολές έχουν τις ρίζες τους στον οικονομικό μετασχηματισμό που συντελέστηκε τα

τελευταία χρόνια σε παγκόσμια και τοπική κλίμακα.

Όπως αναφέρει χαρακτηριστικά στη συνέντευξη, που παρατίθεται στο τέλος του

κειμένου.

«Έγραψα για τη μετανεωτερικότητα και είπα … ότι υπάρχει ένα βαθύτερο

αντιδραστικό αντεπαναστατικό κίνημα μέσα της, το οποίο πρέπει να

αναγνωρίσεις. Αλλιώς τα πολιτισμικά ζητήματα θα κρύψουν αυτό που

πραγματικά συμβαίνει, για παράδειγμα στις συνθήκες εργασίας, με την

ελαστική εργασία, την ευελιξία κ.α… Αυτό που διαφοροποιεί το βιβλίο μου,

σχεδόν από το σύνολο αυτών που γράφτηκαν εκείνη την εποχή είναι ότι ήμουν

βαθύτατα προβληματισμένος πρώτον για το πόσο νέα ήταν όλα αυτά και

δεύτερον για το αν πηγαίνουμε προς έναν θαυμαστό νέο κόσμο. Έβλεπα κάποια

ισχυρά αντιδραστικά στοιχεία εντός του.»

Το δεύτερο, είναι ότι μέσα σε αυτό το τοπίο καπιταλιστικής επίθεσης, η μεταμοντέρνα

ρητορική, έχει αδυνατήσει παρά ενισχύσει, την αναζήτηση χειραφετητικών

εναλλακτικών. Η άποψή του είναι ότι η μεταμοντέρνα επίθεση στη ολότητα, η άρνηση

των μεγάλων αφηγήσεων – μεταξύ αυτών και του μαρξισμού- και προγραμμάτων που

υπόσχονται κάποια έννοια προόδου, δικαιοσύνης και ελευθερίας σαν αρνητικές

ολοκληρωτικές μοντερνιστικές προτάσεις, έχει οδηγήσει στην αναίρεση κάθε επιδίωξης

συνολικής κοινωνικής αλλαγής βασισμένης στον ορθολογισμό και κάποιας μορφής



40

οικουμενικότητα και εν τέλει έχει καταδικάσει στην αποδοχή της πραγματικότητας.

Αναγνωρίζει την ανάγκη οι «υπάρχουσες αφηγηματικές περιγραφές… να τεθούν σε

κριτικό εξονυχιστικό έλεγχο» και θεωρεί ότι «η αμφισβήτηση των “ορθόδοξων”

μαρξιστικών διατυπώσεων (από συγγραφείς στην παράδοση του Fanon ή της Simon de

Beauvoir και από υποστηρικτές της αποδόμησης ήταν αναγκαία και θετική στις

συνέπειες της». Ωστόσο αναφερόμενος κυρίως στους αποδομιστές αλλά και συνολικά

το μεταμοντερνισμό αναφέρει:

«Όμως αμφισβητώντας όλα τα συνεκτικά κριτήρια της αλήθειας και της

δικαιοσύνης, της ηθικής και του νοήματος, και επιδιώκοντας τη διάλυση όλων

των αφηγήσεων και των μεταθεωριών … κατέληξε… να περιορίσει τη γνώση και

το νόημα σε χαλάσματα σημαινόντων. Έτσι παρήγαγε μια κατάσταση

μηδενισμού…» (Harvey, 2009b)

Σε αυτό το σημείο συναντά το συμπέρασμα του Perry Anderson (1996), που το

διατυπώνει ακόμα πιο επικριτικά:

«Η ιδέα του μεταμοντέρνου, όπως κυριάρχησε σε αυτή τη συγκυρία, ήταν με τον

ένα ή τον άλλο τρόπο, μια επιχορήγηση από τη Δεξιά. Ο Hassan, υμνώντας το

παιχνίδι και την απροσδιοριστία σαν τα σήματα κατατεθέν του μεταμοντέρνου,

δεν κράτησε κρυφή την αποστροφή του για την ευαισθησία που ήταν η

αντίθεση τους: Ο σιδερένιος ζυγός της Αριστεράς. Ο Jencks γιόρτασε το

πέρασμα από το μοντέρνο σαν την απελευθέρωση της καταναλωτικής

επιλογής… Για τον Lyotard οι βασικοί παράμετροι για τη νέα κατάσταση

τέθηκαν από την αποκαθήλωση του σοσιαλισμού σαν την τελευταία μεγάλη

αφήγηση- απόλυτη εκδοχή μιας χειραφέτησης που δεν είχε πλέον νόημα. Ο

Habermas, αντιστάθηκε στην υποταγή στο μεταμοντέρνο, από μια αρχική θέση

στην Αριστερά, παρόλα αυτά παραχώρησε την ιδέα στη Δεξιά, ερμηνεύοντας

την σαν μια μορφή νεοσυντηρητισμού. Το κοινό σε όλα είναι η εγγραφή στις

αρχές αυτού που ο Lyotard – κάποτε ο πιο ριζοσπάστης- αποκάλεσε

φιλελεύθερη δημοκρατία, σαν ένα αξεπέραστο ορίζοντα του χρόνου. Δεν μπορεί

να υπάρξει τίποτα πέραν του καπιταλισμού.» (Anderson, 1998.

Αντίστοιχες φράσεις χρησιμοποιεί, αν και με λιγότερη ίσως προσωπική πολεμική,

χρησιμοποιεί και ο Eagleton (2003). Σήμερα, η διαμάχη γύρω από το μεταμοντέρνο έχει

σε πολλές πτυχές ξεπεραστεί. Ωστόσο, η πολιτική παράμετρος ήταν βασική για την



41

παρέμβαση του Harvey σε εκείνο το δεδομένο σημείο, καθώς πέραν του να αναλύσει τη

νέα κατάσταση, ήθελε να ενισχύσει εκ νέου μια μαρξιστική και αντικαπιταλιστική

οπτική στην θεωρητική συζήτηση της εποχής.

Ωστόσο η Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας δεν έχει βεβαίως μόνο πολιτική

σημασία. Από θεωρητική άποψη, προσφέρει μια σημαντική ανάλυση για τις αλλαγές

στο μοντέλο συσσώρευσης στο σύγχρονο καπιταλισμό. Παρουσιάζει διαφορετικές

αναλύσεις που έγιναν μετά τα μέσα της δεκαετίας του 80 για τη φύση των αλλαγών. Η

πρώτη, του Halal παρουσιάζει θετικά την υπέρβαση του παλιού (βιομηχανικού) από τον

νέο (μεταβιομηχανικό) καπιταλισμό. Η δεύτερη, των Lash και Urry, αναδεικνύει τη

διαφορά μεταξύ του οργανωμένου και αποδιοργανωμένου καπιταλισμού,

αναδεικνύοντας περισσότερο την αποσύνθεση παρά τη συνοχή στη νέα φάση. Η τρίτη,

του Swyngedouw, μια θεωρία βάσει της μαρξιστικής πολιτικής οικονομίας που

ακολουθεί τη γλώσσα της σχολής της ρύθμισης, τονίζει τις αλλαγές στην παραγωγή και

την βιομηχανική οργάνωση. Ο Harvey αναφέρει ότι κλείνει περισσότερο προς την τρίτη,

παρότι αναγνωρίζει ελαττώματα και στη σχολή της Ρύθμισης. Ο Swyngedouw ξεκινά

την ανάλυσή του, από τις αλλαγές στην παραγωγή, από τη φορντική παραγωγή των

οικονομιών κλίμακας, στην «έγκαιρη παραγωγή» των οικονομιών φάσματος. Ο Harvey

και ο – μαθητής του- Swyngedouw δίνουν μεγάλη σημασία στην υπέρβαση του

φορντισμού, θεωρώντας ότι αποτελεί το κλειδί για την κατανόηση όλων των

μετασχηματισμών.

Ο Harvey, όπως και ο Murray (1989) που την ίδια περίοδο μελετά τον μεταφορντισμό,

επισημαίνουν ότι ο φορντισμός δεν ήταν μόνο ένα σύστημα παραγωγής, αλλά «ένας

συνολικός τρόπος ζωής» (Harvey, 2009b), ένα «αναπόσπαστο κομμάτι της μοντέρνας

εποχής» (Murray, 1989). Με βάση αυτή τη λογική ο φορντισμός συνδέεται με την

επιστημονική οργάνωση της εργασίας που εισήγαγε ο Taylor, τις κεϋνσιανές πολιτικές

του κράτους πρόνοιας, τη μαζική κατανάλωση, τις σταθερές συναλλαγματικές ισοτιμίες

και όλα τα στοιχεία που καθόρισαν τα χρυσά μεταπολεμικά χρόνια. Η υπέρβασή του

επομένως, αποτελεί μια στροφή που σηματοδοτεί αλλαγές στο σύνολο της κοινωνίας ,

της πολιτικής και της τέχνης, καθοριστική πλευρά των οποίων είναι η –κατά Harvey-

«συμπίεση του χώρου και του χρόνου» στη μεταμοντέρνα κατάσταση.

Ο βασικός στόχος της μετάβασης ήταν η ανάγκη για υπέρβαση της ακαμψίας

που συνδεόταν με τις καπιταλιστικές κρίσεις του 70.



42

«Η ευέλικτη συσσώρευση … στηρίζεται στην ευελιξία σε σχέση με τις

εργασιακές διαδικασίες, τις αγορές εργασίας, τα προϊόντα και τα πρότυπα

κατανάλωσης. Χαρακτηρίζεται από την εμφάνιση εντελώς νέων τομέων

παραγωγής, νέων τρόπων παροχής χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών, νέων

αγορών και πάνω από όλα πολύ αυξημένων ρυθμών εμπορικού, τεχνολογικού

και οργανωτικού νεωτερισμού. Επέφερε ταχείες αλλαγές στο πρότυπο της

άνισης ανάπτυξης τόσο ανάμεσα σε τομείς, όσο και ανάμεσα σε γεωγραφικές

περιφέρειες, οδηγώντας, για παράδειγμα, στη μεγάλη αύξηση της απασχόλησης

στον αποκαλούμενο «τομέα των υπηρεσιών» και σε εντελώς νέα βιομηχανικά

σύνολα σε μέχρι τώρα υπανάπτυκτες περιφέρειες». Ενδιαφέρον μάλιστα είναι

ότι στις νέες αυτές συνθήκες μεταβάλλονται και τα πεδία εφαρμογών των ίδιων

των μεγάλων επιχειρήσεων. Έτσι ο πρόεδρος της US Steel, ανήγγειλε μια

εκτρατεία εξαγορών και επεκτάσεων λέγοντας ότι «το καθήκον της διεύθυνσης

της εταιρείας είναι να βγάζει χρήματα, όχι χάλυβα» (Harvey, 2009b)

Σύμφωνα με τον Murray, η βάση για το μεταφορντισμό προήλθε όχι από την παραγωγή

αλλά από το εμπόριο. Αναφέρεται στον τρόπο με τον οποίο διαμορφώθηκαν

πολύπλοκα συστήματα για την άμεση ανταπόκριση (just in time) για τις ανάγκες σε

προϊόντα που απάντησε στο πρόβλημα αποθεμάτων του φορντισμού. Κεντρικό

στοιχείο είναι ο σχεδιασμός και το στυλ, έτσι ώστε να φτάνουμε στον «designer

capitalism» και στους «πωλητές στυλ». Οι πιο επιτυχημένοι παραγωγικοί τομείς είναι

αυτοί που συνδυάζουν τα νέα ευέλικτα συστήματα με καινοτόμα οργάνωση και νέες

τεχνολογίες. Έτσι εισάγονται οι προγραμματιζόμενες μηχανές που μπορούν να

αλλάξουν από προϊόν σε προϊόν. Με τον τρόπο αυτό η Toyota κατάφερε να μειώσει σε

δύο λεπτά μια διαδικασία που η General Motors έκανε σε 9 ώρες. Αυτό είναι αυτό που

ονομάζει «ιαπωνοποίηση», που αναφέρεται στη δραστική μείωση των κομματιών και

των διαδικασιών και ο μηδενισμός των λαθών, μια διαδικασία που έγινε γνωστή ως

συστημοποίηση σε αντίθεση με την αυτοματοποίηση44.

Ένα τελευταίο στοιχείο που αξίζει να κρατηθεί από το CPM είναι η χρήση του όρου

δημιουργική καταστροφή (creative destruction). Η αρχική του υπόθεση είναι ότι η ιδέα

44 Για την υπέρβαση του φορντισμού έχουν γραφτεί πάρα πολλά. Εδώ επιλέχθηκε η παρουσίαση της θέσης του Harvey γιατί είναι σημαντική για την κατανόηση του έργου του. Για την επίδραση αυτών των μετασχηματισμών στις πόλεις θα αναφερθώ στο δεύτερο μέρος. Βλ. επίσης το κείμενο του Gartman (1998) που επιδιώκει μια σύνδεση του Harvey με τον Jameson.



43

της δημιουργικής καταστροφής ήταν βασικό στοιχείο της νεωτερικότητας. Στο επίπεδο

των ιδεών – και εδώ αναφέρει πολύ διαφορετικά μεταξύ τους ονόματα όπως ο Νίτσε,

Γκαίτε αλλά και ο Μάο- σηματοδοτούσε την αντίληψη ότι το νέο προϋποθέτει τη

συντριβή του παλιού, μια ιδέα χωρίς την οποία δε θα μπορούσε να οικοδομηθεί ο

μοντέρνος καπιταλιστικός κόσμος. Στην τέχνη, η δημιουργική καταστροφή εκφραζόταν

τόσο στους ιταλούς φουτουριστές οπαδούς του Μουσολίνι, όσο και στους

μπολσεβίκους κονστρουκτιβιστές, ενώ στην αρχιτεκτονική οι φιλοδοξίες του Le

Corbusier ή του Frank Lloyd Wright την εμπεριείχαν σαφώς. Όμως η δημιουργική

καταστροφή δεν είναι ιδέα, μπορεί να εικονοποιηθεί. Και ως τέτοια εικόνα

δημιουργικής καταστροφής προβάλλει το Παρίσι του Haussmann που άλλαξε ριζικά την

παλαιότερη πόλη με στόχο την καπιταλιστική κερδοφορία και την καταστολή των

εξεγέρσεων. Η θέση στην οποία καταλήγει είναι ότι «η δημιουργική καταστροφή είναι

ενσωματωμένη στην ίδια την κυκλοφορία του κεφαλαίου. Ο νεωτερισμός επιτείνει την

αστάθεια και την ανασφάλεια και τελικά γίνεται η κύρια δύναμη που ωθεί τον

καπιταλισμό σε περιοδικούς παροξυσμούς κρίσεων». (Harvey, 2009b). Με αυτή την

έννοια, η συνεχής καταστροφή και δημιουργία είναι χαρακτηριστικό του

καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Αυτό βεβαίως συνδέεται με το χώρο. «Ο

καπιταλισμός… συνεχώς δημιουργεί και να καταστρέφει τον υλικό χώρο, αλλά και τις

κοινωνικές σχέσεις που αυτός εμπεριέχει.» (Βαΐου & Χατζημιχάλης, 2012).

Με το βιβλίο αυτό, ο Harvey γίνεται ευρύτερα γνωστός και αποκτά αναγνωστικό κοινό

και πέραν του επιστημονικού αντικειμένου του. Ωστόσο, συναντά και πάλι σημαντικές

κριτικές. Η Ντίνα Βαΐου αναφέρεται σε αυτές, στην εισαγωγή στην ελληνική μετάφραση

(Harvey, 2009b) επισημαίνοντας κάτι αρκετά φανερό και σωστό. «Η επιχειρηματολογία

του είναι αρκετά συμπαγής και, όπως συνήθως στη δουλειά του D. Harvey, δίνει

μεγαλύτερη έμφαση στις “γενικές” (παγκόσμιες, κατά τις δικές του διατυπώσεις), παρά

στις “ιδιαίτερες” (τοπικές;) εξελίξεις ή φωνές, οι οποίες διασπούν τις συνέχειες και

εισάγουν διαστάσεις ετερότητας και διαφοράς/ ών». Πολύ γνωστή και χρονικά άμεση

είναι η κριτική των φεμινιστριών Deutsche (1991), Massey (1991) και Morris (1992).

Στις δύο πρώτες επιχείρησε να απαντήσει ο ίδιος, με άρθρο του στο Antipode (Harvey,

1992). Η αντιπαράθεση σε ορισμένα σημεία της, γίνεται σφοδρή και προσωπική. Αυτό

είναι ένα χαρακτηριστικό της – κατά τον Peet (2000)- τέταρτης φάσης της

ριζοσπαστικής γεωγραφίας «κατά την οποία εισάγονται οι μεταμοντέρνες και

μεταδομιστικές φιλοσοφίες μαζί με μια πολύ πιο βαθιά φεμινιστική θεωρία». Σε αυτή

την περίοδο, υποστηρίζει, «οι κριτικές γίνονται πολύ προσωπικές, οι παρατηρήσεις



44

πολύ αυστηρές, στην ατμόσφαιρα φαίνεται να απουσιάζει ο σεβασμός και οι δράσεις

γίνονται με έναν σκληρό τρόπο που δεν είναι αναγκαίος».

Το κοινό σημείο αυτών των κριτικών είναι ότι η επιθυμία του Harvey να κάνει μια

«συνολική ανάλυση» υποστηρίζει μια ενότητα και μια τάξη που υποτιμά και αδιαφορεί

για τις πολλαπλές διαφορές που ενυπάρχουν, ενώ υποβαθμίζει τις μελέτες του φύλου

και τις πολιτισμικές σπουδές κάτω από μια γενικευτική μεταμοντέρνα ταμπέλα45. Δεν

μπορεί να διαμορφωθεί «συνολική ή «γενική» θεωρία, καθώς χρειάζεται μια πληθώρα

«ειδικών» ή και «επί μέρους» επεξεργασιών. Από εκεί εκκινεί η κριτική της Morris που

αναρωτιέται πώς γίνεται διαφορετικά πράγματα όπως η κριτική φεμινιστική τέχνη, ο

μεταδομισμός, ο αρχιτεκτονικός μεταμοντερνισμός κ.α. να εμφανίζονται σαν παρόμοια

στην “αντανάκλαση” της “χαοτικής” συνθήκης ζωής και πώς αυτά με τα οποία η ίδια

απασχολούταν για είκοσι χρόνια γίνονται μη αναγνωρίσιμα. Ταυτόχρονα αναγνωρίζει

στον Harvey μια μετάφραση του ιστορικού σε μεταφυσικό και του γυναικείου σε

ανθρώπινο. Η Massey επιχειρεί μια κριτική τόσο στην Κατάσταση της

Μετανεωτερικότητας όσο και στο Postmodern Geographies, του Soja, στα οποία

αναγνωρίζει την απουσία της φεμινιστικής οπτικής και την αδιαφορία για τις ποικίλες

σημαντικές μελέτες πάνω στο θέμα. Ειδικά στον Harvey, καταλογίζει έναν αποκλειστικά

αρσενικό μοντερνισμό, από τον οποίο δεν απουσιάζουν μόνο οι φεμινιστικές

αναγνώσεις, αλλά και «άλλες φωνές που αυτή τη στιγμή είναι υποταγμένες σε αυτήν

την κοινωνία και στους κυρίαρχους άξονες διανοητικής αντιπαράθεσής της». Για τη

Massey και τις άλλες κριτικές, το θέμα δεν είναι ότι αφιερώνεται λίγος χώρος στις

γυναίκες ή τις εθνικές μειονότητες και άρα θα έπρεπε να μπουν μερικές παράγραφοι ή

να επαναλαμβάνεται με έμφαση ότι πρέπει οι διαφορές να λαμβάνονται υπ’ όψιν. Το

πρόβλημα είναι ότι αυτές οι διαφορές δεν παίζουν ρόλο στην ανάπτυξη του

επιχειρήματος και ότι η κυρίαρχη οπτική, του λευκού, ετεροφυλόφιλου, δυτικού άνδρα

θεωρείται ως οικουμενική. Η κριτική αυτή επεκτείνεται και στις πολιτικές προτάσεις

στις οποίες καταλήγει ο Harvey στο τέλος του βιβλίου του για την προώθηση της

θεωρίας και του ιστορικού υλισμού, και κυρίως αναφέρονται στον τρόπο που

αντιμετωπίζει την «ετερότητα», θεωρώντας ότι η σκέψη του υποτιμά και υποβαθμίζει

τις διαφορές υπέρ μιας ενότητας της πάλης για τη χειραφέτηση.

Ο Harvey, απαντώντας, υποστηρίζει ότι κατανοεί την κριτική και ότι πατάει πάνω

ελλείψεις του βιβλίου του. Ωστόσο εμφανίζεται ενοχλημένος από τις, αρκετά σκληρές

45Βλ. και Castree (2007)



45

ομολογουμένως, πολεμικές, που – όπως ειρωνικά αναφέρεται σε παλαιότερα κείμενα

της Deutche- τον συνδέουν με τις «σκοτεινές σατανικές δυνάμεις της δεξιάς

αντίδρασης». Στο πρώτο κομμάτι επιδιώκει να επισημάνει πλευρές του φεμινισμού (σε

έργα όπως της Donna Haraway ή της Nancy Hartsock) από τις οποίες έχει επηρεαστεί

και των οποίων ορισμένες παρατηρήσεις έχει ακολουθήσει και στο έργο του.

Αναφέρεται ειδικότερα στην Hartsock (1987) η οποία κατακρίνει τα μεταμοντέρνα

επιχειρήματα και υποστηρίζει ότι υπάρχουν ομοιότητες που διαμορφώνουν τη βάση

για μια κατανόηση και συμμαχία μεταξύ διαφορετικών ομάδων. Επίσης χρησιμοποιεί

την άποψη της Kristeva (1986) που αναγνωρίζει τρία είδη φεμινισμού, με το πρώτο να

επιδιώκει την ενσωμάτωση στην ανδρική τάξη πραγμάτων, το δεύτερο να αναζητά μια

διακριτή γυναικεία ταυτότητα και το τρίτο, που προάγει η ίδια που –σύμφωνα με τον

Harvey- εκφράζει μια δημιουργική ανασύνθεση και των δύο. Οι αναφορές αυτές, του

Harvey, γίνονται, νομίζω, για να παρουσιάσει τις φεμινιστικές κριτικές που δέχτηκε, ως

εκφράσεις ενός συγκεκριμένου φεμινιστικού ρεύματος, του δεύτερου κατά Kristeva, και

όχι του συνόλου του φεμινισμού.

Συνοπτικά, η θέση που αναπτύσσει σαν απάντηση στις κριτικές των Deutsche και

Massey είναι ότι η προσπαθεί να αναπτύξει μια «κατανόηση με περισσότερες

αποχρώσεις της εσωτερικής διαφοροποίησης και της εσωτερικής δυναμικής του

καπιταλισμού χωρίς να κατεβαίνω σε μια ουσιοκρατία της διαφοράς». Αρνείται ότι

συγχέει το καθολικό (universal) και το παγκόσμιο (global), καθώς στο έργο του

αναφέρεται σε καθολικά στοιχεία του καπιταλισμού «που είναι ταυτόχρονα παγκόσμια

και τοπικά». Αν επιδιώκαμε να εντοπίσουμε το βασικό στοιχείο αντίθεσης, θα εστιάζαμε

στο ότι ο Harvey μελετά κάποιος γενικούς καπιταλιστικούς νόμους, θεωρώντας τους

όμως, όπως θα υποστήριζε μια φεμινιστική κριτική, «gender-less». Ταυτόχρονα η

εστίασή του, πάντα εντοπίζεται στην καρδιά των αναπτυγμένων καπιταλιστικών

χωρών. Αυτή η γραμμή κριτικής σαφώς εμπεριέχεται στην σκέψη της Massey46.

Οι κριτικές και αντικριτκές για το CPM δεν θα μπορούσαν να κλείσουν μια κοινή

απάντηση. Τα ζητήματα που τέθηκαν δεν θα μπορούσαν να διευθετηθούν με μια

«εξήγηση», καθώς αποτελούν ερωτήματα που καθορίζουν για δεκαετίες τη θεωρητική

συζήτηση και όχι μόνο εντός της γεωγραφίας. Όπως, είπα και παραπάνω, αν και ο

Harvey προσπαθεί να ενσωματώσει στα έργα του τα θέματα των διαφορών, το

«καλύτερο σημείο» του είναι ότι διατυπώνει γενικές θεωρητικές θέσεις, όποια κριτική

46Βλ. για παράδειγμα τον πρόλογό της στο Peet & Thrift (1989)



46

και αν μπορούν να δεχτούν αυτές. Όπως αναφέρει ο Castree (2007), πατώντας πάνω

στις Melissa Wright και Cindi Katz, πάντοτε εν τέλει ο Harvey θα «παραμένει ένας πάρα

πολύ μαρξιστής, παρά, ας πούμε, ένας μαρξιστής- φεμινιστής ή ένας μέτα- μαρξιστής». Η

κατανόηση αυτού είναι κλειδί σε κάθε επίπεδο αντιπαράθεσης. Επιδιώκοντας να

σκέφτεται με ένα τρόπο παρόμοιο του ίδιου του Μαρξ, δίνει πάντοτε περισσότερη

έμφαση στο γενικό παρά στις διαφορές. Υπό αυτό το πρίσμα η αποστροφή του «μην

κοιτάτε τι δεν έχω κάνει αλλά τι έχω κάνει», που επαναλαμβάνει στη συνέντευξη στο

τέλος της εργασίας, έχει μια βάση. Έτσι μπορούν να υπάρξουν δύο ειδών προσεγγίσεις.

Μια προσέγγιση που αρέσκεται σε τέτοιου τύπου αναλύσεις, αποθεώνει έργα σαν το

Limits to Capital και την Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας που εκφράζουν γενικά

επιχειρήματα και αποδέχεται έργα όπως το Consciousness and the Urban Experience

και το Justice, Nature and the Geography of Difference σαν προσπάθειες να

εφαρμοστούν και επεκταθούν αυτές οι γενικές αρχές. Μια προσέγγιση που κατακρίνει

την υποτίμηση των διαφορών σε αυτά τα έργα γενικών θέσεων, θεωρεί αυτά ως τα

ενδεικτικά της σκέψης του Harvey και τις προσπάθειες για μελέτη των διαφορών σαν

μια προσπάθεια να «χωρέσουν» οι διαφορές μέσα στις ήδη διατυπωμένες γενικές αρχές.

Προφανώς αυτές οι προσεγγίσεις δεν είναι οι μοναδικές. Όμως, το ερώτημα που τίθεται

είναι το εξής: Μπορεί να υπάρξει μια θεωρία για τον καπιταλισμό που να μην εμπεριέχει

πολυάριθμες αφαιρέσεις και γενικεύσεις; Κι από την άλλη: Μπορεί η επισταμένη μελέτη

των διαφορών να καταλήξει σε μια γενική θεωρία του καπιταλισμού; Σαφώς το

στοίχημα παραμένει ανοιχτό για το μέλλον.

Α.5. Η νέα εποχή. Η διαφορά μιας γενιάς και η «αισιοδοξία της γνώσης».

Στις αρχές της δεκαετίας του 1990, ο Harvey έχει πλέον ευρύτερη αναγνώριση και είναι

ένας από τους πολυδιαβασμένους μαρξιστές θεωρητικούς. Όπως και μετά το Limits to

Capital, έτσι και μετά την Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας, η προσοχή του

στρέφεται στην διεύρυνση των επιχειρημάτων του και στην απάντηση των κριτικών.

Έχει προηγηθεί η επιστροφή του στην Αγγλία, το 1987, και η πρόσληψή του στο

πανεπιστήμιο της Οξφόρδης. Όπως αναγνωρίζει (Harvey, 2001) η μετεγκατάσταση του,

τον βοήθησε καθώς τα αρνητικά και θετικά του συντηρητικού επιστημονικού

περιβάλλοντος, ανανέωσαν την οπτική του για την πειθαρχία, ενώ το κύρος της θέσης



47

στην Οξφόρδη αύξησε και το προσωπικό του κύρος. Την περίοδο εκείνη στην Οξφόρδη

μαινόταν ένας σημαντικός εργατικός αγώνας για την υπεράσπιση του εργοστασίου

Rover στην περιοχή Cowley και την αποτροπή της απώλειας των θέσεων εργασίας.

Παρότι για προσωπικούς λόγους δεν μπόρεσε να εμπλακεί πολύ ενεργά στον αγώνα, η

αναγνωρισιμότητα του οδήγησε στο να του προταθεί μια θέση σε μια επιτροπή

αλληλεγγύης στους εργάτες. Κατά τον Harvey αυτή η επαφή με μια τόσο σημαντική και

απτή κοινωνική αντιπαράθεση ήταν μια συναρπαστική εμπειρία. Οι πολιτικές

συζητήσεις καταγράφτηκαν στο βιβλίο The Factory and The City, που εκδόθηκε το 1993,

σε επιμέλεια του ιδίου και της Teresa Hayter.

Η εμπειρία αυτή ήταν καθοριστική και από αυτήν εκκίνησε η προσπάθεια που

ολοκληρώθηκε, το 1996, με την έκδοση του Justice, Nature and the Geography of

Difference (JNGD). Ο λόγος ήταν ότι ο αγώνας για το εργοστάσιο και οι θεωρητικές και

πολιτικές συζητήσεις γύρω από αυτόν τον έφεραν μπροστά σε ένα σύνολο

ερωτημάτων εξαιρετικής πολιτικής όσο και επιστημονικής σημασίας: Ο ρόλος του

εργατικού κινήματος στην περιοχή, η προοπτική του αγώνα τους να διατηρήσουν τις

θέσεις εργασίας σε μια περιοχή που έχανε σταδιακά την βιομηχανική της βάση, η σχέση

των αιτημάτων των εργατών του εργοστασίου με τους υπόλοιπους εργαζόμενους της

πόλης που πλέον δεν ήταν στην πλειοψηφία τους βιομηχανικοί εργάτες. Οι ρίζες ήταν

πολύ βαθύτερες. Η σχέση του τοπικού (εργοστάσιο στη συγκεκριμένη περιοχή) με τις

παγκόσμιες διαδικασίες που το καθορίζουν (πολυεθνικές επιχειρήσεις των οποίων

αποτελεί ιδιοκτησία και καθορίζουν την τύχη του). Η σχέση ενός συγκεκριμένου αγώνα

με τη συνολική πάλη των εργαζομένων. Όλα αυτά είχαν έρθει στο προσκήνιο με πολύ

πραγματικό τρόπο και τον δυσκόλευαν στις απαντήσεις του. Αυτό που τον παρακίνησε

ακόμα περισσότερο είναι μια συζήτηση- διαφωνία με την Teresa Hayter κατά τη

συγγραφή του Factory and The City. Η ίδια τον ζήτησε να ορίσει σε τι πιστεύει («define

my loyalties»). Αυτή ήταν σίγουρη: Ήταν με τους εργάτες του εργοστασίου που

πάλευαν μέσα στις δυσκολότερες συνθήκες εργασίας, ενώ ταυτόχρονα αναμετρούνταν

με μια αντιδραστική συνδικαλιστική ηγεσία και επιχειρούσαν να οικοδομήσουν

καλύτερες προϋποθέσεις για το σοσιαλισμό. Ενώ αυτός; Σε τι πίστευε; Μήπως ήταν

ένας «μαρξιστής θεωρητικός που κινούταν ελεύθερα και δεν είχε καμία συγκεκριμένη

πίστη σε κανέναν»(Harvey, 1996a); Παρότι ο ίδιος επιχείρησε κάποιες απαντήσεις,

αναφέροντας ότι η συμπαράσταση στους εργάτες είναι δεδομένη αλλά υπήρχαν πολλοί

ακόμα άνεργοι και χωρίς προοπτική πρόσληψης που έπρεπε να συμπεριληφθούν στη

σκέψη, ή αναδεικνύοντας τις πολιτικής της κοινότητας σαν παράλληλες δυνάμεις με τις



48

πολιτικές στον χώρο εργασίας, η πρόκληση για να καθορίσει τις ιδέες του, τον

απασχόλησε πάρα πολύ. Επομένως, στο βιβλίο αυτό, προσπαθεί να θέσει τις ιδέες του

και να ανακαλύψει ορισμένα – όπως αναφέρει στην εισαγωγή που προέρχεται από δύο

ενδιαφέρουσες παράλληλες ιστορίες σε ένα διεθνές συνέδριο και μια θρησκευτική

συνάντηση- «θεμελιώδη ιδανικά». Όπως αναφέρει:

«Το έργο της κριτικής ανάλυσης σίγουρα δεν είναι να αποδείξει ότι τα

θεμελιώδη πιστεύω (ή αλήθειες) είναι αδύνατα, αλλά να βρει μια πιο εύλογη και

επαρκή βάση για τα θεμελιώδη πιστεύω που κάνουν την εξήγηση και την

πολιτική δράση να έχει νόημα, να είναι δημιουργική και πιθανή». (Harvey,

1996a)

Για να βρει τις προτάσεις του, ανατρέχει και εμπνέεται από το έργο από τη σκέψη του

Raymond Williams. Από αυτόν δανείζεται και τον όρο militant particularism

(στρατευμένη ιδιαιτερότητα). Με τον όρο αυτόν προσπαθεί να διερευνήσει τη σχέση

που μπορεί να αναπτύσσεται μεταξύ των συγκεκριμένων τόπων και υποκειμένων κάθε

αγώνα με μια συνολική επιδίωξη. Το επιχείρημα που αναπτύσσει είναι το εξής: Κάθε

αγώνας καθορίζεται από τις ιδιαίτερες συνθήκες στον τόπο που εδράζει47. Πώς γίνεται

όμως αυτό να συνδέεται με την αντίσταση σε διαδικασίες και εξουσίες υπερτοπικές;

Πώς μπορούν οι ιδιαιτερότητες και οι διαφορές να αποκτήσουν γενίκευση, χωρίς να

χάνουν την ουσία τους; Και πώς μπορεί αυτή η τοπικότητα να διατηρηθεί χωρίς να

αναπτυχθούν νέοι κανόνες ένταξης που και πάλι αποκλείουν τη διαφορά. Στο θέμα

αυτό, με το οποίο ασχολείται σε διαφορετικά επίπεδα σε πολλά άρθρα πέραν αυτών

που περιλαμβάνονται στο βιβλίο, θα επανέλθω στο τρίτο μέρος.

Το JNGD, περιλαμβάνει πάρα πολλά παλαιότερα κείμενα, και πιάνει ένα πολύ μεγάλο

εύρος θεμάτων, που βρίσκονταν σε δεύτερη μοίρα στη μέχρι τότε δουλειά του, όπως τα

ζητήματα των διαφορών, της σχέσης τοπικού- παγκόσμιου, τη φύσης, του

περιβάλλοντος και της οικολογίας. Ωστόσο, ο ίδιος δεν αναιρεί το ευρύτερο μαρξιστικό

πλαίσιο των προγενέστερων αναλύσεων του, ούτε τις οικουμενικές του αξιώσεις.

Αντιθέτως επιδιώκει να αναπτύξει μια θεωρία που διαπλέκει διαλεκτικά όλες αυτές τις

πλευρές σαν δομικά στοιχεία μιας σύγχρονης επαναστατικής θεωρίας. Ειδικότερα για

τη φύση, την παραγωγή της και τη σχέση της με τις διαδικασίες καπιταλιστικής

συσσώρευσης, κινείται αρκετά κοντά στο γνωστότερο έργο του Neil Smith, Uneven

Development, στη δεύτερη έκδοση του οποίου, το 1990, συνεισφέρει με μια εισαγωγή. 47 Βλ. και την παρέμβαση της Δήμητρας Σιατίτσα στο Βαΐου & Χατζημιχάλης (2012)



49

Οι αντιδράσεις είναι και πάλι αντιφατικές. Το ενδιαφέρον είναι ότι σημαντικές κριτικές

εκφράστηκαν από θεωρητικούς με παρόμοιους προβληματισμούς με την Κατάσταση

της Μετανεωτερικότητας. Χαρακτηριστική είναι η εκτενής κριτική του Terry Eagleton

(1997) που αναγνωρίζει ένα περίπου «πισωγύρισμα» του Harvey σε σχέση με το CPM,

και μια επιρροή από τον μεταμοντερνισμό και τον πολιτισμικό σχετικισμό. Έτσι ο

Harvey, τώρα, γίνεται δέκτης μιας αντίθετης κριτικής και γίνεται ο ίδιος- στην

απάντησή του στον Eagleton- πολέμιος ενός μαρξισμού που υποτιμά τις διαφορές, το

περιβάλλον και τη φύση. Είναι ενδιαφέρουσα, η γραμμή που κινείται κατά καιρούς ο

Harvey, που συχνά οι μαρξιστές θεωρούν ότι κλείνει κατά καιρούς προς τον

μεταμοντερνισμό και τον μεταμαρξισμό, ενώ οι τελευταίοι σίγουρα τον αναγνωρίζουν

ως χαρακτηριστικό εκπρόσωπο του κλασικού μαρξισμού.

Πριν από την έκδοση του JNGD, ο Harvey έχει επιστρέψει ξανά στη Βαλτιμόρη και το

πανεπιστήμιο John Hopkins. Στα μέσα της δεκαετίας επιβιώνει από μια σοβαρή

περιπέτεια στην υγεία του, ενώ έχει ήδη γεννηθεί η κόρη του Delfina. Ίσως αυτό να

επηρεάζει τη νέα αισιοδοξία και το δυναμισμό που εκφράζει στα νέα του έργα. Η αρχή

του αιώνα βρίσκει τον Harvey με τρείς νέες εκδόσεις, το Spaces of Hope (SOH, 2000a)

και το Megacities Lecture 4: Possible Urban Worlds (2000b) το 2000, και το Spaces of

Capital (SOC), το 2001. Το τελευταίο αποτελεί μια επιλογή μερικών από τα

σημαντικότερα άρθρα του από τη δεκαετία του 70, μαζί με την εκτεταμένη συνέντευξη

στη New Left Review (Harvey, 2001). Το κοινό στοιχείο στα δύο έργα του 2000 είναι το

κάλεσμα του για μια νέα αισιοδοξία που πρέπει να εκπέμψει η αριστερά και η

ριζοσπαστική γεωγραφία. Μια αισιοδοξία για την πολιτική δράση και για το σχεδιασμό

ενός καλύτερου μέλλοντος, μιας διαφορετικής κοινωνίας με διαφορετικές πόλεις. Και

αυτό εκφράζεται ήδη από τους τίτλους των βιβλίων.

Βέβαια αυτή η αισιοδοξία, δεν προέρχεται μόνο από την προσωπική του ζωή. Κατά τη

γνώμη του, το τοπίο που είχε διαμορφωθεί απαιτούσε όχι μόνο την ανάλυση των

φαινομένων του καπιταλιστικού κόσμου, αλλά και τη διατύπωση προτάσεων για ένα

διαφορετικό κόσμο. Αυτό προερχόταν από μια αντιφατική, θετική και αρνητική,

πραγματικότητα, που από τη μία εμπεριείχε την άνοδο των κινημάτων παγκόσμια και

την αντικαπιταλιστικής αμφισβήτησης48 και από την άλλη την δραματική κοινωνική

κατάσταση της φτώχειας, της ανεργίας και του κοινωνικού αποκλεισμού που είχαν

48 Δεν είναι ξεκάθαρο αλλά σίγουρα το αντιπαγκοσμιοποιητικό κίνημα και πολλοί αγώνες στα τέλη της δεκαετίας του 90, πρέπει να θεωρούνται ως πηγές της αισιοδοξίας του.



50

φέρει σε όλο τον κόσμο οι δύο δεκαετίες νεοφιλελεύθερων πολιτικών μαζί με τις

συνεχόμενες κρισιακές εξάρσεις. Και οι δύο πλευρές απαιτούσαν μια νέα στράτευση για

τη θεωρία και τη δράση προς όφελος μιας εναλλακτικής προοπτικής.

Την πλευρά αυτή κάνει σαφή από το πρώτο κείμενο του SOH, με τίτλο The Difference a

generation makes (η διαφορά που κάνει μια γενιά). Παρουσιάζει την προσωπική του

εμπειρία από τη διδασκαλία του Κεφαλαίου του Μαρξ. Αρχικά, στη δεκαετία του 70, το

ενδιαφέρον ήταν μεγάλο, αλλά προερχόταν από την έντονη πολιτική στράτευση. Όμως

δε σχετίζονταν με τις αναζητήσεις στην καθημερινή ζωή και δράση. Χρειαζόταν

περισσότερο ο Λένιν για να περιγράψει τον ιμπεριαλισμό ή οι μελέτες το Γκράμσι για

την κοινωνία των πολιτών, όπως και οι θεωρίες του Πουλαντζά και του Μίλιμπαντ για

το κράτος. Τα επόμενα χρόνια, το ενδιαφέρον μειώθηκε. Λίγοι και στα πλαίσια των

διαφόρων σπουδών τους έδειχναν κάποιο ενδιαφέρον. Όμως, στις αρχές του 2000, η

εποχή είχε αλλάξει. Ο κόσμος χρειαζόταν τον Μαρξ για να κατανοήσει την επέλαση της

ελεύθερης αγοράς, τις κοινωνικές ανισότητες και την κρίση. Έτσι ο Μαρξ μπορεί να

συνδεθεί με την καθημερινή ζωή, οι μαθητές του Κεφαλαίου μπορούν να τον

αναγνωρίσουν στα άρθρα των New York Times. Κι αν επέστρεφε ο Μαρξ, τότε αυτή

ήταν η καλύτερη συνθήκη για την αισιοδοξία ενός σταθερού μελετητή του, σαν τον

David Harvey. Η εποχή είχε αλλάξει. Και θα το δείξει αυτό μέσα από τον

κινηματογράφο49, χρησιμοποιώντας ως παραδείγματα το Δύο ή Τρία πράγματα που

ξέρω για Αυτήν, του Godard, το 1967 και το Μίσος, του Kassovitz του 1995. Και τα δύο

δείχνουν τη ζωή στο Παρίσι. Ο Godard τους ρυθμούς της πόλης του ύστερου

μοντερνισμού, στις αρχές μιας μεταβολής την οποία περιμένει και αναρωτιέται τι

μορφή θα πάρει. Ο Kassovitz απαντάει στο ερώτημα, το μέλλον ήταν τελικά το Παρίσι

των μεταναστών, της φτώχειας, της βίας και της παραβατικότητας.

«Αλλά ο παραλληλισμός με την προσωπική μου εμπειρία διδασκαλίας είναι

εντυπωσιακός. Ο Godard πάλευε να απελευθερώσει τον εαυτό του από τις

αλυσίδες του δογματικού μαρξισμού σε μια δεδομένη χρονική στιγμή

διατηρώντας παράλληλα την πίστη σε κάποιας μορφής μαρξιστικό/ μαοϊκό

μέλλον. Το Μίσος καταγράφει την απουσία κάθε τέτοιας πολιτικής (μαρξιστικής

στμ.) σε μια στιγμή και ένα τόπο που σίγουρα κάποια μορφή αυτής θα ήταν

κατάλληλη.» 49 Η αναφορά στον κινηματογράφο δεν είναι πρωτόφαντη. Στην Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας, αναφέρεται εκτενώς σε έργα όπως το Μπλε Βελούδο και το Blade Runner, στην ερμηνεία των οποίων κάνουν κριτική και οι Massey και Deutsche



51

Ο στόχος του βιβλίου του γίνεται σαφής από την αρχή. Ένα κομμάτι της δουλειάς της

μετανεωτερικότητας ήταν να ρίξει φώς σε πλευρές που έμεναν στο σκοτάδι, όπως η

σεξουαλικότητα και η σχέση με τη φύση. Να δείξει τα θραύσματα. Ωστόσο, για τον

Harvey, είχε φτάσει η «ώρα για επανένωση. Αυτό το βιβλίο είναι μια έκφραση του τι

γίνεται όταν προσπαθούμε να κάνουμε κάτι τέτοιο.» (Harvey, 2000a)

Για να το επιτύχουμε αυτό χρειαζόμαστε μια αισιοδοξία της γνώσης. Ο Harvey επιχειρεί

μια αντιστροφή του κλασικού γκραμσιανού ρητού για την «αισιοδοξία της θέλησης και

την απαισιοδοξία της γνώσης». Κατά την άποψή του, ένα περίεργο αποτέλεσμα της

«πολιτισμικής στροφής» επηρεασμένο από το έργο του Williams και τα γραπτά του

Γκράμσι, ήταν η ανάδειξη αυτού του ρητού σε νόμο της ανθρώπινης ύπαρξης. Όμως, ο

Γκράμσι το είπε αυτό όταν βρισκόταν άρρωστος στη φυλακή, ενώ το ιταλικό εργατικό

κίνημα είχε ηττηθεί από τον ιταλικό φασισμό. Ποιος ο λόγος λοιπόν, να το

χρησιμοποιούμε σήμερα, λοιπόν. Γιατί δεν μπορούμε να υπερασπιστούμε μια αισιοδοξία

τόσο της θέλησης όσο και της γνώσης, για να παράξουμε ένα καλύτερο μέλλον. Και για

το λόγο αυτό, ο Harvey ονοματίζει το βιβλίο του μεταλλάσσοντας το Resources of Hope

του Williams.

Είναι ενδιαφέρουσα αυτή η αντίθεση με τον Williams, που βέβαια δεν είναι έντονη αλλά

περισσότερο λειτουργεί σαν δημιουργική προσπάθεια διατύπωσης μιας πορείας

σκέψης. Ο Williams ήταν ο βασικός εμπνευστής του Harvey για το Justice, Nature and

The Geography of Difference. Όμως και πάλι, πλευρές του πολιτισμικού υλισμού και των

μετέπειτα πολιτισμικών σπουδών κατακρίθηκαν στην Κατάσταση της

μετανεωτερικότητας. Αλλά από την άλλη, σίγουρα επηρέασαν το The Urban Experience.

Όμως είχαν αρχικά υποτιμηθεί στο Limits to Capital, ενώ στο Social Justice and the City

αξιοποιείται ο δομισμός και ο Αλτουσέρ. Αυτή η φαινομενική αντίφαση, μπορεί να

μοιάζει εκλεκτικιστική, όμως δείχνει περισσότερο σαν δημιουργική εξέλιξη.

Το SOH χωρίζεται σε 4 μέρη. Το πρώτο πραγματεύεται την άνιση γεωγραφική

ανάπτυξη και επιδιώκει να διερευνήσει τον τρόπο που αυτή μπορεί να συνδεθεί με τους

κοινωνικούς αγώνες. Για αυτό και ξεκινά από Γεωγραφία του Μανιφέστου50, το

σύνθημα προλετάριοι όλων των χωρών ενωθείτε για να φτάσει στη σημερινή

παγκοσμιοποίηση. Η άποψη του είναι ότι η ίδια η κατασκευή της κλίμακας είναι

κοινωνική κατασκευή και επιδιώκει να δει τα διαφορετικά επίπεδα που διαπλέκεται το

τοπικό με το παγκόσμιο στα πλαίσιο της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης και ποια η 50 Βλ. και Βαΐου- Χατζημιχάλης 2012



52

σημασία της για τον αγώνα για κοινωνική και χωρική δικαιοσύνη. Υπό αυτό το πρίσμα

μελετά τις διαφορετικές κλίμακες, από το σώμα (την πιο μικρή ή προσωπική κλίμακα)

μέχρι τον παγκόσμιο καπιταλισμό (την πιο μεγάλη). Όμως, και αυτό είναι μια σημαντική

συνεισφορά πολλών σύγχρονων γεωγράφων, αυτά τα διαφορετικά επίπεδα δεν πρέπει

να τα δούμε με μια γραμμική απλοϊκότητα μεγάλων και μικρών, ιδιωτικών και

δημόσιων, σαν ομόκεντρους κύκλους ή σαν τις κούκλες μπαμπούσκα. Οι χώροι

αλληλοδιαπλέκονται συνεχώς σε όλες τις διαφορετικές κλίμακες.

Ο ίδιος είχε ισχυρές αντιρρήσεις για τον όρο παγκοσμιοποίηση, που παρουσιαζόταν σαν

κάτι «αναπόφευκτο και θετικό» (Harvey, 2000b) ενώ στην πραγματικότητα εξέφραζε

την ανάγκη για μεγαλύτερη διεθνοποίηση του κεφαλαίου και απορρύθμιση της αγοράς.

Όμως πρέπει να δούμε την ουσία των μετασχηματισμών και στοιχεία όπως η επέκταση

των καπιταλιστικών σχέσεων σε όλο τον κόσμο, η ελαχιστοποίηση του χρόνου, αλλά

και η αντίθεση ότι όσο περισσότερο παγκοσμιοποιείται ο καπιταλισμός και μειώνεται η

σημασία των φυσικών γεωγραφικών ορίων την ίδια στιγμή αυξάνεται η σημασία στους

τόπους και τις περιοχές και ο ανταγωνισμός μεταξύ τους για την προσέλκυση

κεφαλαίων. Όμως αυτές οι αλλαγές έχουν φέρει και αλλαγές ως προς τις δυνατότητες

δράσης του (μεγαλύτερου και πιο πολυσύνθετου από ποτέ) παγκόσμιου

προλεταριάτου. Και ενώ η παγκοσμιοποίηση συχνά υπονοεί ότι δεν έχει κανένα νόημα η

συγκεκριμένη πολιτική δράση, ο ίδιος πιστεύει ότι κάτι τέτοιο δεν ισχύει και είναι στο

χέρι μας να αναζητήσουμε νέους δρόμους και πολιτικές χειραφέτησης.51

Αυτές οι πολιτικές δεν πρέπει να αναζητηθούν στον αστικό κοσμοπολιτισμό, ούτε όμως

και στον σύγχρονο κοινοτισμό που συχνά αναπαράγει και ενισχύει εξουσίες και

ανισότητες. Οφείλουμε να επιστρέψουμε στις πολιτικές της Ουτοπίας. Αυτό είναι κοινό

σημείο και των δύο έργων του 2000 (το Megacities Lectures εκδόθηκε στην Ολλανδία

και περιλαμβάνει κομμάτια που βρίσκονται και στο SOH). Έτσι, ο Harvey, ανατρέχει

στις συζητήσεις για την ουτοπία από την Ουτοπία του More, στον ουτοπικό σοσιαλισμό

του Owen, του Fourier, του Saint Simon και άλλων, μέχρι τις ουτοπικές πόλεις των

μοντερνιστών και τη συζήτηση μεταξύ πολεοδομιστών και απολεοδομιστών52 στα

51 Η συζήτηση για την παγκοσμιοποίηση και τις πόλεις είναι τεράστια. Ας θυμηθούμε τη δουλειά του Swyngedouw (2004) για το παγκοσμιοτοπικό (glocalization) ή της Massey (2007), καθώς και από την άλλη τα πολύ γνωστά έργα της Sassen (1991, 1994). Δεν είναι τυχαίοι οι τίτλοι Global City, της Sassen και World City, της Massey. 52 Η βιβλιογραφία για όλα αυτά είναι τεράστια και δεν έχει νόημα να αναφερθούν ορισμένα μόνο έργα. Θα αναφέρω μόνο το Πόλη και Επανάσταση του Kopp (1976), ένα βιβλίο που σημάδεψε τα πρώτα μου χρόνια στην Αρχιτεκτονική. Σίγουρα και πολλών άλλων. Μαζί με μια ομάδα φίλων και



53

πρώτα χρόνια της Σοβιετικής Ρωσίας. Αναζητά τις πλευρές που έχουν σήμερα σημασία,

αλλά και τις αιτίες της αποτυχίας τους53. Η άποψη του είναι ότι ήταν ουτοπίες των

χωρικών μορφών, που αναζητούσαν την επίλυση κοινωνικών διεργασιών, μονάχα μέσα

από τη μορφή. Με μια έννοια επιστρέφει και πάλι στην ιστορική κριτική του Ένγκελς

στο Ζήτημα της Κατοικίας (Ένγκελς, χ.χ.). Οι ουτοπικοί σοσιαλιστές κατά τον Ένγκελς,

παρότι είναι πρόγονοι του επιστημονικού σοσιαλισμού, «θέλουν να φτάσουν στο σκοπό

τους με ειρηνικά μέσα και προσπαθούν να ανοίξουν δρόμο στο νέο κοινωνικό ευαγγέλιο

με τη δύναμη του παραδείγματος… που φυσικά πάντα αποτυγχάνουν».

Ας σταθούμε μόνο συνοπτικά σε αυτή τη συζήτηση. Η θέση του Ένγκελς είναι ότι τα

προβλήματα των πόλεων και της ζωής σε αυτές δεν μπορούν να λυθούν ξέχωρα με τη

λύση των κοινωνικών προβλημάτων που προέρχονται από την εκμετάλλευση της

εργατικής τάξης. Άρα η αντικαπιταλιστική επανάσταση θα φέρει λύση των

προβλημάτων αυτών. Σύμφωνα με τον Benevolo (1977) η θέση αυτή οδήγησε στο

διαζύγιο των κομμουνιστών με τις προσπάθειες αλλαγών στις πόλεις και τις

πολεοδομικές πολιτικές. Η κριτική αυτή σαφώς έχει βάση, και οδήγησε πράγματι σε

αυτή την υποτίμηση (όπως και στην υποτίμηση αρκετών ακόμα ζητημάτων που θα

λύνονταν μετά την επανάσταση). Μάλιστα, πολλές αριστερές τοπικές πολιτικές που

ασκήθηκαν από σοσιαλιστικά και κομμουνιστικά κόμματα κατά τον 20ο αιώνα έδειξαν

σημαντικές δυνατότητες για άσκηση κοινωνικών πολιτικών54. Όμως, κατά την άποψη

μου, η αντιφατική κληρονομιά του 20ου αιώνα μπορεί να μην δικαιώνει την απόλυτη

θέση του Ένγκελς, ή ακόμα περισσότερο τη μηχανιστική εφαρμογή της, ούτε όμως και

την καταρρίπτει55.

Για τον Harvey, οι ουτοπίες που πρέπει να οραματιστούμε, δεν πρέπει πια να είναι

ουτοπίες χωρικών μορφών αλλά χωρικών διαδικασιών. Δεν έχει νόημα να φανταζόμαστε

πώς θα είναι η συγκεκριμένη χωρική μορφή μιας άλλης πόλης. Αυτό που πρέπει να

αναζητήσουμε είναι να επέμβουμε, να επηρεάσουμε και να ανατρέψουμε τις διαδικασίες

συναδέλφων, αξιοποιήσαμε την παρουσία του Π. Λαζαρίδη ως προέδρου της αρχιτεκτονικής του Βόλου, κυρίως για τα πρώτα μεταπολιτευτικά έργα του. Έτσι γνωρίσαμε για πρώτη φορά έργα του Kopp, του Benevolo και του Castells. 53 Πώς μερικές προτάσεις χρησιμοποιήθηκαν για διαφορετικούς σκοπούς; Πώς η κηπούπολη του Howard, χρησιμοποιήθηκε για την προαστιοποίηση και την καπιταλιστική κερδοφορία μεταπολεμικά. Πώς ο Robert Moses που εκκίνησε από έναν αναρχισμό επηρεασμένο από τον Kropotkin κατέληξε να γίνει ο νέος Haussmann της μεταπολεμικής Νέας Υόρκης; 54 Βλ. και Βαΐου & Χατζημιχάλης (2012) 55 Βρίσκω ενδιαφέρουσα και χρήσιμη τη συμβολή του Γιώργου Πατρίκιου στο Βαΐου & Χατζημιχάλης (2012) για τη σχέση του Ένγκελς με τους ουτοπικούς σοσιαλιστές.



54

που παράγουν το χτισμένο περιβάλλον που ζούμε. Οι διαδικασίες της καπιταλιστικής

συσσώρευσης φτιάχνουν τις σημερινές και τις παρελθούσες μορφές των πόλεων.

Μπορεί να μην ξέρουν πάντα ποια συγκεκριμένη χωρική μορφή θα δημιουργηθεί, αυτό

που απασχολεί τους καπιταλιστές είναι να παραχθεί μέσα από συγκεκριμένες

διαδικασίες που να ενισχύουν την κερδοφορία του κεφαλαίου. Έτσι αναζητά και

καταλήγει σε ορισμένες μεθοδολογικές προτάσεις για χωρικές διαδικασίες που θα

έρχονται στον αντίποδα των ασκούμενων πολιτικών. Διαδικασίες με τη δράση και τη

συμμετοχή του εργαζόμενου κόσμου, που θα προάγουν την κοινωνική δικαιοσύνη, με

μια σχέση αλληλεγγύης και θα διαμορφώνουν μια διαφορετική σχέση του ανθρώπου με

τη φύση. Διαδικασίες που θα μειώνουν την καπιταλιστική εξουσία και θα δημιουργούν

τις προϋποθέσεις για ανατροπή του εκμεταλλευτικού συστήματος. Και αυτές οι

διαδικασίες, όσο θα κατακτούνται και θα ισχυροποιούνται θα παράγουν τις δικές τους

χωρικές μορφές. Με αυτή τη μεθοδολογία ο Harvey καλεί σε ένα νέο διαλεκτικό

ουτοπισμό, αναζητώντας την ουτοπία χωρίς να αναιρεί την επιστημονική μαρξιστική

σκέψη.

Μέχρι τα μέσα της δεκαετίας του 2000 εκδίδονται άλλα τέσσερα έργα του. Βρίσκεται

πλέον στη Νέα Υόρκη και το City University of New York (CUNY), πλέον ως

διακεκριμένος καθηγητής στο κέντρο μεταπτυχιακών σπουδών, πλάι στον παλιό του

μαθητή Neil Smith. Η επιλογή του είναι συνειδητή τόσο για την πόλη, όσο και για το

πανεπιστήμιο που είναι ένα από τα καλά δημόσια πανεπιστήμια των ΗΠΑ. Η δουλειά

του όλο και περισσότερο στρέφεται στην ευρύτερη θεωρητική και πολιτική συζήτηση

σε σχέση με τη διδασκαλία και την έρευνα, χωρίς ποτέ να εγκαταλείπει κι αυτή την

πλευρά. Όμως, πλέον, ο Harvey είναι ένας παγκόσμια γνωστός θεωρητικός, που συχνά

καλείται σε ομιλίες σε διάφορα σημεία της γης όπως και σε κινηματικές εκδηλώσεις

στην Αμερική και την Ευρώπη. Σε τέτοιο, ευρύτερο μήκος κύματος, κινούνται τα

σημαντικότερα μετέπειτα έργα του. Το 2003, εκδίδεται το The New Imperialism

(Harvey, 2003b)56 καθώς και σε ολοκληρωμένη και αναθεωρημένη μορφή η εργασία για

56Τα τελευταία έργα του Harvey, The New Imperialism, A brief History of Neoliberalism και The Enigma of Capital, έχουν μεταφραστεί στα ελληνικά με τους τίτλους Νέος Ιμπεριαλισμός, Νεοφιλελευθερισμός Ιστορία και Παρόν και Το Αίνιγμα του Κεφαλαίου. Στο κείμενο θα αναφέρονται οι τίτλοι στα ελληνικά για την καλύτερη ροή του κειμένου, ωστόσο στη βιβλιογραφία επιλέχθηκαν οι αγγλικές εκδόσεις.



55

το Παρίσι, με τίτλο Paris, Capital of Modernity57 (Harvey, 2003a). Στο δεύτερο έχω

αναφερθεί προηγουμένως και θα επιστρέψω στο τρίτο μέρος.

Στο Νέο Ιμπεριαλισμό (2003b) εισέρχεται μέσα στη συζήτηση που είχε κορυφωθεί γύρω

από τον παγκόσμιο καπιταλισμό και την αμερικάνικη ηγεμονία, ενώ είχε ενταθεί μετά

την αναζωπύρωση των πολεμικών συγκρούσεων, στις αρχές του 2000. Η βασική του

προσπάθεια είναι να διερευνήσει τη νέα κατάσταση που έχει διαμορφωθεί και να

κατανοήσει τις αλλαγές που συντελούνται στο επίπεδο του συσχετισμού δυνάμεων και

των ενδοϊμπεριαλιστικών ανταγωνισμών. Έτσι εισέρχεται σε ένα διάλογο με έργα σαν

την Αυτοκρατορία των Hardt και Negri (στα ελληνικά, 2002),τις σύγχρονες εργασίες

του Panitch (2000) και των Petras και Veltmeyer (στα ελληνικά, 2006), ενώ αντλεί

κριτικά αρκετές πλευρές από το έργο του Arrighi (2000)58. Το βασικό του επιχείρημα

είναι ότι βασικές πλευρές αυτού που ορίζει ο ιμπεριαλισμός δεν έχουν ξεπεραστεί προς

ένα νέο μοντέλο, ωστόσο υπάρχουν σημαντικές μεταβολές.

Για τον λόγο αυτό υποστηρίζει τη φράση Νέος Ιμπεριαλισμός. Έτσι αναφέρεται στις

παλαιότερες συζητήσεις για τον ιμπεριαλισμό του Λένιν, της Λούξεμπουργκ και του

Χίλφερντινγκ59. Βασικό στοιχείο αυτής της νέας φάσης είναι η συσσώρευση δια της

υφαρπαγής60. Αυτή περιγράφει τις νέες ληστρικές μεθόδους που χρησιμοποιεί το

κεφάλαιο για να ξεπεράσει την κρίση του. Αυτή η διαδικασία μπορεί να γίνεται μέσα

από πολέμους, υφαρπαγή πόρων από αναπτυσσόμενες χώρες (π.χ. φυσικοί πόροι στην

Αφρική, πετρέλαιο κ.α.) αλλά και στο εσωτερικό των ισχυρών καπιταλιστικών χωρών,

μέσα από την πλήρη ανατροπή των εργασιακών δικαιωμάτων, ακόμα και μορφών

σύγχρονης δουλείας (π.χ. sweatshop, βιομηχανία του sex κ.α.). Οι μορφές αυτές

θυμίζουν περισσότερο την πρωταρχική συσσώρευση που περιέγραφε ο Μαρξ στις αρχές

του καπιταλισμού, παρά την μετέπειτα καπιταλιστική συσσώρευση μέσα από την

αναδιάρθρωση της παραγωγή, την αύξηση της εκμετάλλευσης, το εμπόριο κ.α. Έτσι

βρίσκεται στον πυρήνα της μεγάλης συζήτησης μεταξύ Λούξεμπουργκ (1973) και Λένιν

57 Αναφέρει μάλιστα την μετάφραση στα αγγλικά του συνολικού έργου του Benjamin που έγινε μετά την πρώτη έκδοση του κειμένου, το 1985. 58 Έχει ενδιαφέρον ο Μακρύς 20ος αιώνας, που είναι ο τίτλος του βιβλίου του Arrighi, που συνομιλεί με τον Σύντομο 20ο αιώνα του τίτλου του Hobsbawm (1999). 59 Μια αναλυτική περιγραφή των διαφορετικών μαρξιστικών αναλύσεων για τον ιμπεριαλισμό στο Brewer (1980) 60 Χρησιμοποιώ τη μετάφραση των Βαΐου& Χατζημιχάλης (2012). Ο όρος έχει μεταφραστεί και ως συσσώρευση μέσω της απαλλοτρίωσης, ενώ στην ελληνική μετάφραση χρησιμοποιείται η συσσώρευση μέσω της αφαίρεσης πόρων από άλλους. Περιγράφουν το ίδιο πράγμα, ωστόσο εκτιμώ ότι είναι η πιο δόκιμη απόδοση.



56

(1995). Παρότι ο Harvey αμφισβητεί τη Λούξεμπουργκ ως προς την αναγνώριση των

αιτιών των κρίσεων στην υποκατανάλωση, αποδέχεται την εκτίμησή της ότι ο

καπιταλισμός θα χρειάζεται πάντοτε το έξω από αυτόν για να αναπτύσσεται μέσα από

τη διαρκή επέκταση σε νέους χώρους, χώρες, αγορές και πόρους. Η πλευρά αυτή έχει

μεγάλη σημασία. Η προγενέστερη ανάγνωση του Λένιν για τη διαρκή διαδικασία χωρο-

χρονικών μεταβολών που χρησιμοποιεί το κεφάλαιο γίνεται ακόμα πιο ισχυρή σε

περιόδους που οι οικονομίες στην καρδιά του καπιταλισμού αντιμετωπίζουν

στασιμότητα.

Ο Harvey σε αυτό το σημείο, προσεγγίζει σύγχρονα ρεύματα του αυτόνομου μαρξισμού,

και θεωρητικούς όπως ο Bonefeld, η Federici και ο De Angelis (βλ. Bonefeld, 2011, De

Angelis, 2007, De Angelis & Σταυρίδης, 2011), ενώ μπαίνει στην συζήτηση γύρω από τα

κοινά61. Κατά τον De Angelis ή τον Bonefeld ο καπιταλισμός εμπεριέχει εγγενώς τη

διαδικασία της κατάληψης των κοινών από το κεφάλαιο πράγμα που επικυρώνει τη

μονιμότητα της πρωταρχικής συσσώρευσης για την οποία έκανε λόγο ο Μαρξ. Ο Samir

Amin, από τη δεκαετία του 1970, υποστήριζε ότι

«Αυτοί οι μηχανισμοί (της πρωταρχικής συσσώρευσης) δεν ανήκουν μόνο στην

προϊστορία του καπιταλισμού, είναι και σύγχρονοι. Είναι αυτοί οι σχηματισμοί

της πρωταρχικής συσσώρευσης, τροποποιημένοι αλλά διαρκείς, προς όφελος

του κέντρου, που αποτελούν το πεδίο της θεωρίας της συσσώρευσης σε

παγκόσμια κλίμακα» (στο Bonefeld, 2011).

Η διαφορά του Harvey με τα ρεύματα αυτά, έγκειται αρχικά ως προς την διατήρηση της

εκμετάλλευσης της εργασίας και της αντίθεσης με το κεφάλαιο ως καθοριστικό

στοιχείο και του σύγχρονου καπιταλισμού αλλά και από την διαφορά με την πολιτική

τους πρόταση και του αιτήματος της επανοικειοποίησης των κοινών ως βάση των

σύγχρονων αγώνων που αντικαθιστά – σύμφωνα με αυτούς- την πάλη για την εξουσία

και το κράτος. Ο Νέος Ιμπεριαλισμός, αν και πιθανότατα δεν αποτελεί ένα από τα πιο

σημαντικά έργα του Harvey, αποτελεί παρακαταθήκη για την κατανόηση του

σύγχρονου κόσμου και κυρίως εμπεριέχει μια πρόβλεψη για την κρίση που εκτυλίχθηκε

μετά το 200762.

61 Μια εργασία πάνω στο θέμα των κοινών, που σήμερα θα έβλεπα λίγο κριτικά, ολοκλήρωσα στα πλαίσια του μεταπτυχιακού, το Νοέμβρη του 2011. 62 Μια θετική ανάγνωση του βιβλίου υπό το πρίσμα της σημερινής κρίσης επιχειρεί ο Π. Μαυροειδής (2011). Δύο κριτικές προσεγγίσεις: Hart (2006), Castree (2006)



57

Στον Νεοφιλελευθερισμό ( A Brief History of Neoliberalism, Harvey, 2005) , επιχειρεί μια

σύντομη επισκόπηση της ιστορίας των νεοφιλελεύθερων πολιτικών, από τη Χιλή του

Πινοσέτ και το δόγμα της Θάτσερ και του Ρήγκαν μέχρι τη δεκαετία του 2000. Μελετά

τις πολιτικές της ελεύθερης αγοράς, την αύξηση των κοινωνικών ανισοτήτων και το

ρόλο του κράτους στη νέα εποχή. Για τον ίδιο η νεοφιλελεύθερη στροφή προήλθε από

τις κρίσεις της δεκαετίας του 70, αλλά και από την απειλή για την καπιταλιστική

ηγεμονία που αποτελούσαν τα κοινωνικά κινήματα και οι αριστερές και κομμουνιστικές

οργανώσεις την ίδια περίοδο, είτε αφορούσαν τις χώρες του καπιταλιστικού πυρήνα,

είτε περιοχές της Λατινικής Αμερικής, της Ασίας και της Αφρικής. Σε απάντηση σε αυτά

ήρθαν οι κοινωνικά ανάλγητες νεοφιλελεύθερες πολιτικές, μαζί με τα πραξικοπήματα

και τις δικτατορίες σε χώρες όπως η Χιλή και η Αργεντινή. Παρακολουθεί το ρόλο του

ΔΝΤ και της Παγκόσμιας τράπεζας, τις κρίσεις του χρέους, ενώ πρωταγωνιστική θέση

σε όλη τη μελέτη του καταλαμβάνει η άνιση γεωγραφική ανάπτυξη και οι χωρικοί

μετασχηματισμοί.

Τα δύο αυτά έργα, παρότι διαβάστηκαν και μεταφράστηκαν σε μεγάλη κλίμακα, δεν

αποτελούν σταθμούς στη γεωγραφική σκέψη. Ο Harvey φαίνεται περισσότερο να

παρεμβαίνει, σαν αναγνωρισμένος αριστερός διανοούμενος, σε πολιτικά ζητήματα της

περιόδου, παρά να εστιάζει στις μελέτες του χώρου. Ωστόσο, η ιδιαίτερη «γεωγραφική»

οπτική του δεν αναιρείται, αντίθετα εισάγεται μέσα στην κυρίαρχη πολιτική συζήτηση,

καθώς παραμένουν κυρίαρχα εργαλεία η άνιση γεωγραφική ανάπτυξη, η συσσώρευση

μέσω της αστικοποίησης, η σχέση τοπικού- παγκόσμιο κ.α.

Το 2005 εκδίδεται στη Γερμανία το Spaces of Neoliberalization: Towards a Theory of

Uneven Geographical Development (Harvey, 2005b/ το ίδιο εκδίδεται στην Αγγλία από

τη Verso, το 2006, με τίτλο Spaces of Global Capitalism: A Theory of Uneven Geographical

Development). Πρόκειται για μια έκδοση του Πανεπιστημίου του Χαϊδελβέργης, στα

πλαίσια του όγδοου Hettner Lecture. Είναι μια σειρά από μαθήματα γνωστών

γεωγράφων, που γίνονται κάθε χρόνο και εκδίδονται σε βιβλίο (σε προηγούμενα χρόνια

είχαν εκδοθεί έργα της Massey, του Gregory, του Storper κ.α.). Σε αυτό ο Harvey

επανέρχεται και προσπαθεί να επεκτείνει τον προβληματισμό του για το

νεοφιλελευθερισμό και τη θεωρία της άνισης γεωγραφικής ανάπτυξης, ενώ

περιλαμβάνεται και το άρθρο Space as a key Word (στα ελληνικά το άρθρο, Harvey,

2005c). Αντίστοιχη έκδοση είναι και η επόμενη με τίτλο Cosmopolitanism and the

Geographies of Freedom (Harvey, 2009c). Εκδίδεται το 2009 στη Νέα Υόρκη και



58

περιλαμβάνει μια αναθεωρημένη έκδοση των διαλέξεων που έδωσε το 2005, στα

πλαίσια των διαλέξεων Wellek Library Lectures στο πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια (είναι

μια σημαντική διάκριση καθώς παλαιότερες εκδόσεις είχαν έργα των Anderson,

Lyotard, Derrida, Said, Butler, Jameson κ.α.). Το ενδιαφέρον του στρέφεται στην

παγκοσμιοποίηση και τον φιλελεύθερο κοσμοπολιτισμό. Αναφέρεται στην

μετααποικιακή κριτική, στο όραμα του νεοφιλελευθερισμού για έναν επίπεδο κόσμο

στοχεύοντας σε μια ανάδειξη των γεωγραφικών γνώσεων για τον τόπο, το χώρο και το

χρόνο καθώς και το περιβάλλον.

Α.6. Η κρίση και η απάντηση της κοινωνίας. Λύνοντας το Αίνιγμα του Κεφαλαίου

Η επόμενη σημαντική στροφή στη μεγάλη καριέρα του θα έρθει ασφαλώς μετά το 2007

και το ξέσπασμα της παγκόσμιας κρίσης. Ο Harvey είναι ήδη ένας από τους πιο

γνωστούς μελετητές του κόσμου και το ξέσπασμα της παγκόσμιας κρίσης, που

αναζωπυρώνει τις συζητήσεις αλλά και τις αναζητήσεις προς την αριστερά και το

μαρξιστικό έργο, τον φέρνει σαφώς στο προσκήνιο. Άλλωστε στα χρόνια που έχουν

μεσολαβήσει έχουν φανεί ξεκάθαρα ορισμένες –πολύ χωρικές- πλευρές της κρίσης που

αποτελούσαν καρδιά του έργου του διαχρονικά. Καταρχήν η ίδια η έναρξη της

τοποθετείται στην κρίση της αγοράς ακινήτων στις ΗΠΑ. Η συνέχεια της μέχρι και

σήμερα έχει επίσης χωρικές παραμέτρους, αφού έχει μεταφερθεί, αλλάζοντας μορφή, σε

όλα τα μήκη και τα πλάτη του κόσμου. Αυτές τις πλευρές προσπαθεί να τονίσει στο

έργο του τα τελευταία χρόνια.

Από το 2008 και έπειτα έχει εκδώσει τρία βιβλία, έχει γράψει δεκάδες επιστημονικά

άρθρα, ενώ έχει περάσει το μεγαλύτερο μέρος του χρόνου δίνοντας διαλέξεις σε όλα τα

μέρη του κόσμου. Το 2010 εκδίδονται δύο νέο βιβλία του. Το Companion to Marx’s

Capital (2010a), είναι ένας οδηγός ανάγνωσης για το Κεφάλαιο του Μαρξ και περίληψη

των μαθημάτων του πάνω σε αυτό63. Στο Αίνιγμα του Κεφαλαίου (2010b) επιχειρεί να

συνοψίσει τις αιτίες της κρίσης, το ρόλο του χώρου σε αυτήν και τις προτάσεις για ένα 63 Λίγο καιρό πριν, έχει αρχίσει να λειτουργεί – με την επιμέλεια νέων μαθητών του και ειδικά του Chris Caruso- η προσωπική του ιστοσελίδα που περιλαμβάνει βίντεο με τα μαθήματα του για το Κεφάλαιο, αναλυτικά, με συγκεκριμένες αναφορές σε κεφάλαια και σελίδες. H ιστοσελίδα έχει εκατομμύρια επισκέψεις, ενώ μόνο το πρώτο βίντεο της σειράς, έχει περίπου εκατό χιλιάδες θεάσεις.



59

εναλλακτικό μέλλον. Στο πρώτο μέρος, αναφέρεται εκτενώς στην παρούσα κρίση, τη

φούσκα των ακινήτων, το ρόλο του δανεισμού και ειδικά των δανείων με υψηλό ρίσκο,

την κατάρρευση του χρηματοπιστωτικού συστήματος που την ακολούθησαν τα

προγράμματα διάσωσης των τραπεζών κ.α. Στο δεύτερο επιστρέφει στο ζήτημα του

χώρου, στις γεωγραφίες της κρίσης και στη συνεχή δημιουργική καταστροφή. Το τρίτο,

είναι περισσότερο πολιτικό και έχει τον τίτλο What is to be done? And Who is Going to do

it?64. Και μόνο η επιλογή αυτού δείχνει την προσπάθεια του, όχι να πει απλά μερικές

θεωρητικές σκέψεις με πολιτικό νόημα, αλλά να καταθέσει συγκεκριμένες προτάσεις

πολιτικής δράσης.

Για τον ίδιο υπάρχει μια διπλή δυσκολία. Από την μια δεν διαφαίνεται ένα συνολικό

εναλλακτικό όραμα που να εμπνέει ένα ισχυρό αντικαπιταλιστικό κίνημα. Από την άλλη

η απουσία του δεύτερου κάνει αδύνατη τη διατύπωση μιας ολοκληρωμένης τέτοιας

προοπτικής. Κλείνοντας κάνει ένας σαφές κάλεσμα για την απενοχοποίηση και

επανοικειοποίηση του προσδιορισμού κομμουνιστής (όχι μόνο γενικά του

κομμουνισμού). Υποστηρίζει ότι αυτός δεν περιγράφει ένα πολιτικό κόμμα αλλά

εκατομμύρια de facto κομμουνιστές που παλεύουν ενάντια στα δεινά του καπιταλισμού.

Αν όμως η επαναφορά του σε χώρες όπως οι ΗΠΑ φαντάζει δύσκολη, αυτό δεν αποτελεί

αδιέξοδο. Η ουσία δε βρίσκεται στο όνομα. «Ας προσδιορίσουμε το κίνημα, το κίνημα

μας, ως αντικαπιταλιστικό ή ας αποκαλέσουμε τους εαυτούς μας το Κόμμα των

Αγανακτισμένων, έτοιμο να παλέψει και να νικήσει το Κόμμα της Wall Street.» (Harvey,

2010b). Γράφτηκε το 2010, πριν δηλαδή από το κίνημα των πλατειών, το Occupy Wall

Street, τους indignados της Ισπανίας και τους αγανακτισμένους της Ελλάδας. Είναι έτσι,

κάπως προφητική η άποψη, πόσο μάλλον η λέξη65.

Το 2010 και το 2011 είναι έτη μεγάλης κοινωνικής αναταραχής. Η κρίση όχι μόνο

εξαπλώνεται σε όλο τον κόσμο, φέρνοντας πρωτοφανή δεινά στους λαούς, αλλά

προκαλεί και το μεγαλύτερο κύμα κοινωνικών αγώνων, πιθανώς από τη δεκαετία του

60. Η Αραβική Άνοιξη, οι πλατείες και οι απεργίες των Ελλήνων και των Ισπανών, η

εμφάνιση σημαντικών αγώνων στην καρδιά του καπιταλιστικού κόσμου είναι μερικά

μόνο επεισόδια. Τα οποία φέρνουν στο προσκήνια μια ακόμα χωρική παράμετρο της

64 Πρόκειται για χρήση του γνωστού βιβλίου του Λένιν που στα ελληνικά μεταφράστηκε Τι να κάνουμε (Λένιν, 2002). 65 Η ύπαρξη αυτών των κινημάτων ενισχύει απόλυτα τη θέση του Harvey. Από την άλλη, ίσως, τα μέχρι τώρα όρια τους να θέτουν πιο σοβαρά επί τάπητος και το ερώτημα της οργάνωσης και του κόμματος, με τις διαφορετικές έννοιες και μορφές που αυτό μπορεί να λάβει.



60

κρίσης, αυτή τη φορά για τους από κάτω. Όλοι αυτοί οι αγώνες, όχι μόνο είχαν αυτή την

περίεργη σχέση παγκόσμιου και τοπικού που μελετά ο Harvey αλλά συνδέθηκαν

άρρηκτα με συγκεκριμένες χωρικές μορφές. Η πλατεία Ταχριρ, η πλατεία Συντάγματος,

η Puerta Del Sol, το πάρκο Zuccoti στη Wall Street, δεν ήταν μόνο οι τόποι που έλαβαν

χώρα μεγάλοι αγώνες, επέδρασαν καταλυτικά στην ίδια τη γέννηση και την

ισχυροποίηση τους. Σε αυτό το ζήτημα θα εστιάσει ο Harvey στο τελευταίο του έργο, το

Rebel Cities (Harvey, 2012), που εκδόθηκε το 2012 (αναμένεται η ελληνική μετάφραση

μέσα στους επόμενους μήνες, με τίτλο Εξεγερμένες Πόλεις).

Ήδη από τον υπότιτλο Από το Δικαίωμα στην Πόλη στην Επανάσταση πόλης γίνεται

σαφής η στόχευση του, αλλά και η αναφορά στον Lefebvre. Στο βιβλίο περιέχονται

άρθρα των τελευταίων ετών, σε πιο εκτεταμένη μορφή, μαζί με νέα κομμάτια. Το πρώτο

μέρος στρέφεται περισσότερο στην κρίση και τις ρίζες της που έχει στην πόλη. Μέσα σε

αυτό συμπεριλαμβάνεται και μια αναφορά του στο ζήτημα των κοινών, που εκφράζει

μια κριτική με συμπάθεια στα ρεύματα που αναδεικνύουν σαν το κεντρικό ζήτημα της

πάλης. Το δεύτερο μέρος, που νομίζω ότι εκφράζει περισσότερο το βασικό του

επιχείρημα περιγράφει την πρότασή του για την αναδιεκδίκηση της πόλης για την

αντικαπιταλιστική πάλη. Το κομμάτι αυτό θα αναλυθεί εκτενώς στο τρίτο μέρος της

εργασίας.

Ας σημειωθούν μόνο δύο σημαντικά στοιχεία που καθορίζουν το τελευταίο του βιβλίο.

Το πρώτο είναι ότι επιδιώκει μια άμεση σχέση μεταξύ των αιτιών της κρίσης (που

μεταξύ άλλων είναι και κρίση της αστικοποίησης και κρίση των πολιτικών για την

πόλη) και του αγώνα για την υπέρβαση της βάσει των συμφερόντων της κοινωνικής

πλειοψηφίας. Δε γράφει δηλαδή γενικά για τους αγώνες στην πόλη, αλλά υποστηρίζει

ότι η αγώνες στην και για την πόλη είναι αγώνες ενάντια στο σύστημα και την κρίση

του. Το δεύτερο είναι ότι επιχειρεί μια σαφή παρέμβαση σε ένα εν εξελίξει κίνημα, μια

απάντηση σε επίκαιρα ερωτήματα για την κατεύθυνση και το θεωρητικό βάθος των

αγώνων. Είναι άλλωστε από τις σπάνιες φορές που αναφέρεται σε θετικά αλλά και

αδυναμίες που αναδείχθηκαν το τελευταίο διάστημα. Φαίνεται, να επιθυμεί

περισσότερο την ανάγνωση του από ένα ευρύ δυναμικό αγωνιστών, παρά εντός της

ακαδημαϊκής συζήτησης. Για αυτό και το βιβλίο είναι μικρό, ο λόγος και τα

επιχειρήματα εύκολα κατανοητά, ενώ – πέραν των εκτενών παραπομπών- δεν

παρατίθεται άλλη βιβλιογραφία. Στο βιβλίο θα αναφερθώ εκτενώς στο τρίτο μέρος.



61

Στο πρώτο μέρος, επιχειρήθηκε μια συνοπτική περιγραφή της πορείας του έργου του

David Harvey, εστιάζοντας σε ορισμένες πλευρές που αναδεικνύουν βασικά στοιχεία

της πορείας και της μεθοδολογίας σκέψης του. Έτσι αναφέρθηκαν όλα τα βιβλία του,

ακόμα και όσα δε σχετίζονται άμεσα με την πόλη. Στα επόμενα δύο μέρη η προσέγγιση

θα είναι πιο συγκεκριμένη και στοχευμένη. Έτσι δε θα επαναληφθούν όλες αυτές οι

παρατηρήσεις. Στο δεύτερο μέρος, θα εστιάσω στην εξέλιξη των πόλεων από το 70

μέχρι σήμερα και την προσέγγιση αυτών στο έργο του. Στο τρίτο, θα αναφερθώ στην

πρόταση του για τους αγώνες στην πόλη. Η κατανόηση του συνολικού εύρους του

έργου του, και ο θεωρητικός διάλογος και αντιπαράθεση στον οποίο έλαβε μέρος,

θεωρούνται δεδομένα από το κομμάτι αυτό. Έτσι θα γίνει εφικτή η εστίαση σε πιο

ειδικές πλευρές, που μπορεί να κατανοούνται καλύτερα μέσα από κείμενα του που δεν

περιλαμβάνονται στα βιβλία του.

Κλείνοντας αυτό το –μάλλον εκτεταμένο κομμάτι- θα σημειώσω μόνο ένα στοιχείο. Ένα

ακόμα από τα χαρακτηριστικά (καθόλου τυχαίο) του έργου του Harvey, είναι ότι οι

σημαντικότερες παρεμβάσεις του έχουν γίνει σε πολύ σημαντικές ιστορικές στιγμές. Το

1972 που βγαίνει το SJAC είναι η στιγμή που το κυρίαρχο μοντέλο των μεταπολεμικών

δεκαετιών αρχίζει να κλονίζεται πολιτικά, ιδεολογικά και οικονομικά. Το 1982 που

βγαίνει το LC, είναι η στιγμή που ο μετεωρισμός και οι κρίσεις του 70 αρχίζουν να

βρίσκουν κατάληξη στο πρόσωπο του νεοφιλελευθερισμού. Το 1989 που εκδίδεται η

Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας, τα σημάδια της νεοφιλελεύθερης πολιτικής και

της οι μεταβολές της μεταμοντέρνας εποχής έχουν γίνει εμφανή, ενώ ακριβώς λίγο πριν

την τελική έκδοση, και ενώ το κείμενο είχε πάει στον εκδοτικό οίκο γίνεται η πτώση του

τείχους. Ο Νέος Ιμπεριαλισμός εκδίδεται λίγο πριν τη νέα επέμβαση των Αμερικάνων

στο Ιράκ. Το Αίνιγμα του Κεφαλαίου στην πιο κρίσιμη καμπή της κρίσης. Οι Εξεγερμένες

Πόλεις μετά μια πρώτη φάση κοινωνικών αναμετρήσεων και τη στιγμή που μεγάλα

ερωτήματα για το μέλλον έχουν ανακύψει. Υπό αυτό το πρίσμα τα έργα του δε δείχνουν

μόνο την προσωπική πορεία σκέψης του, αλλά αποτυπώνουν με τον πιο έντονο τρόπο

τις ευρύτερες ιστορικές περιόδους μέσα στις οποίες γράφτηκαν.

Επίσης, αν πιάσουμε τις δύο «άκρες» αυτής της πορείας θα δούμε ότι πρόκειται για τα

όρια μιας ολόκληρης ιστορικής περιόδου. Το 1972 ήταν στις αρχές της

μετανεωτερικότητας, του νεοφιλελευθερισμού, του νέου ιμπεριαλισμού, της ευέλικτης

συσσώρευσης, αυτού του νέου σταδίου στην καπιταλιστική ανάπτυξη. Το 2012,

σαράντα χρόνια μετά αυτό το στάδιο βρίσκεται σε σταυροδρόμι. Ή σε παγκόσμια



62

κλίμακα, θα γίνει μια βουτιά στην εκμετάλλευση για ένα νέο πολύ πιο αυταρχικό

καθεστώς ή θα ανοίξει ο δρόμος για μια προοδευτική προοπτική. Τα πράγματα να

μείνουν όπως ήταν, είναι μάλλον απίθανο. Έτσι μπορούμε να δούμε την πορεία αυτή

σαν τη πορεία ενός ολόκληρου καπιταλιστικού σταδίου. Έτσι το Rebel Cities μοιάζει

σαν την ολοκλήρωση ενός μεγάλου κύκλου (μέχρι στιγμής βέβαια, γιατί με την

ενεργητικότητα που έχει αυτή την περίοδο πολύ σύντομα μπορεί η πορεία αυτή να

συνεχιστεί) που επανέρχεται, με άλλο τρόπο και σε έναν διαφορετικό τρόπο, στο ίδιο

ερώτημα: Πώς μπορούμε να κατακτήσουμε την κοινωνική δικαιοσύνη στην πόλη; Ποια

θα είναι μια επαναστατική θεωρία και πως θα συνδυαστεί από μια επαναστατική

πράξη;



63

Μέρος Β: Οι πόλεις του Κεφαλαίου - Οι μετασχηματισμοί των πόλεων μέσα από τη θεωρία τις αστικοποίησης του Harvey

Β.1. Οι πόλεις και η αστικοποίηση. Τα στοιχεία μιας γενικής θεωρίας.

Περιγράφηκαν προηγουμένως ορισμένα βασικά στοιχεία από την θεωρητική διαδρομή

του David Harvey. Ο στόχος ήταν να γίνουν κατανοητές οι βασικές πλευρές της

επιστημονικής και πολιτικής σκέψης του, όπως αυτή εξελίχθηκε τις τελευταίες

δεκαετίες, τα ρεύματα και οι θεωρητικοί από τους οποίες επηρεάστηκε, καθώς και οι

συζητήσεις και αντιπαραθέσεις στις οποίες συμμετείχε. Στο σημείο αυτό, η εστίαση

είναι διαφορετική. Στόχος είναι να περιγραφούν και ερμηνευτούν οι μετασχηματισμοί

των πόλεων τις τελευταίες τέσσερις δεκαετίες, μέσα από τη θεωρία του για την

αστικοποίηση. Για το λόγο αυτό, δεν θα αναφερθούν όλα τα έργα του, ούτε πάντοτε θα

διατηρηθεί η χρονική συνέχεια. Το βασικό ερώτημα είναι το εξής: Πώς προσέγγισε ο

Harvey τους κατακλυσμιαίους αστικούς μετασχηματισμούς που έλαβαν χώρα, από τη

δεκαετία του 60 μέχρι σήμερα και πως αυτοί αποτυπώνονται και επενεργούν στη

διαμόρφωση της συνολικής θεωρίας του;

Το μέρος αυτό, επιλέγεται να χωριστεί σε τέσσερα κεφάλαια. Στο πρώτο, θα περιγραφεί

συνοπτικά η θεωρία του Harvey για την αστικοποίηση. Στο επόμενο, θα μελετηθεί το

πώς, με βάση αυτή τη θεωρία, προσέγγισε τα στοιχεία που συνέθεσαν τη μοντέρνα

πόλη, κατά τις μεταπολεμικές δεκαετίες, και πως αυτά σχετίζονται με την κρίση της

δεκαετίας του 1970.Το τρίτο κεφάλαιο θα επικεντρωθεί στους νεοφιλελεύθερους

μετασχηματισμούς των πόλεων κατά τις τέσσερις τελευταίες δεκαετίες, ενώ το τέταρτο

θα εστιάσει στην τρέχουσα οικονομική κρίση και τον τρόπο με τον οποίο ο Harvey

αναγνωρίζει τις ρίζες της στην αστικοποίηση.

Όπως έχει επισημανθεί, η βασική προσπάθεια του Harvey σταθερά είναι να συμβάλλει

σε μια γενική θεωρία για την αστικοποίηση και τις διαδικασίες εντός των πόλεων.

Παρότι χρησιμοποιεί αρκετά συχνά συγκεκριμένα παραδείγματα για την τεκμηρίωση

των θέσεων του - συνήθως προερχόμενα από τις πόλεις όπου έζησε όπως η Βαλτιμόρη,

από μεγάλες πόλεις σε σημαντικές χρονικές περιόδους, όπως το Παρίσι της Δεύτερης



64

Αυτοκρατορίας και η μεταπολεμική Νέα Υόρκη, και σχεδόν πάντα μητροπόλεις στην

καρδιά της καπιταλιστικής ανάπτυξης- το βασικό του έργο συνίσταται στη διατύπωση

γενικών θέσεων, παρά στις ειδικές μελέτες περίπτωσης, κάτι για το οποίο συχνά

δέχεται κριτική.

Η αρχική του προσπάθεια, όπως αποτυπώνεται από την αρχή του SJAC, είναι η

διαμόρφωση μιας γενικής θεωρίας για την πόλη. Όπως υποστηρίζει, οι περισσότερες

έρευνες μελετούν «προβλήματα μέσα στην πόλη, παρά προβλήματα της πόλης»

(Harvey, 2009a). Και συνεχίζει «κάθε γενική θεωρία για την πόλη πρέπει κάπως να

σχετίζει τις κοινωνικές διαδικασίες μέσα στην πόλη με τη χωρική μορφή που παίρνει η

πόλη». Αυτή η θέση εμφανίζεται διαφορετικά διατυπωμένη αργότερα. Το ενδιαφέρον

του πλέον, βρίσκεται περισσότερο στη διαδικασία της αστικοποίησης παρά στις

μεμονωμένες πόλεις (Harvey, 1996b). Όπως υποστηρίζει «το “πράγμα” που αποκαλούμε

“πόλη” είναι το αποτέλεσμα μιας “διαδικασίας” που αποκαλούμε “αστικοποίηση”». Στο

μεγάλο επιστημολογικό και οντολογικό πρόβλημα, αν είναι σημαντικότερο το πράγμα ή

η διαδικασία και αν γίνεται να χωριστεί η διαδικασία από τα πράγματα που

ενσωματώνει απαντά σαφώς, ότι στην οπτική που υιοθετεί

«α) οι διαδικασίες θεωρούνται με πολλούς τρόπους πιο θεμελιώδεις από τα

πράγματα και β) οι διαδικασίες πάντοτε διαμεσολαβούνται μέσω των

πραγμάτων που παράγουν, διατηρούν ή διαλύουν». Ωστόσο, δεν πρέπει «να

εγκαταλείψουμε κάθε συζήτηση για την πόλη σαν σύνολο… αλλά να

επιστρέψουμε στο επίπεδο των κοινωνικών διαδικασιών ως των θεμελιωδών

για την κατασκευή των πραγμάτων που τις εμπεριέχουν.» (Harvey, 1996b)

Έτσι,

«η αστικοποίηση πρέπει να κατανοηθεί όχι με τους όρους μιας κοινωνικο-

οργανωτικής οντότητας που ονομάζεται «πόλη»… αλλά σαν την παραγωγή

συγκεκριμένων και ετερογενών χωρο- χρονικών μορφών που είναι

ενθηκευμένες (embedded) μέσα σε διαφορετικές μορφές κοινωνική δράσης. Η

αστικοποίηση, αν κατανοηθεί με αυτό τον τρόπο, αναγκαστικά αποτελεί, αλλά

και αποτελείται από κοινωνικές διαδικασίες». (Harvey, 1996b)

Αυτό παραδέχεται και στη συνέντευξη που παρατίθεται στο τέλος της εργασίας, όταν

αναφέρει «…εγώ ενδιαφερόμουν για την αστικοποίηση. Αυτό ήταν το βασικό μου

ενδιαφέρον».



65

Σε τι λοιπόν συνίσταται η βασική του θέση για την αστικοποίηση; Όπως περιέγραψε σε

αρκετά έργα του (Harvey, 1985a και Harvey, 2010b) η αστικοποίηση αποτελεί μια

βασική διαδικασία του καπιταλιστικού συστήματος.

«Η αστικοποίηση έπαιξε ένα ενεργό ρόλο, μαζί με άλλα φαινόμενα όπως οι

στρατιωτικές δαπάνες, στην αποσόβηση του πλεονάσματος προϊόντων που οι

καπιταλιστές δημιουργούν διαρκώς στην αναζήτηση κερδών» (Harvey, 2008).

Μια συνοπτική αλλά κατανοητή περιγραφή της θέσης του, περιλαμβάνεται στο

τελευταίο του βιβλίο, Rebel Cities (Harvey, 2012a). Οι επενδύσεις στη γη λειτουργούν

πάντοτε σε σχέση με την ανάπτυξη και την κρίση του καπιταλιστικού συστήματος.

Όμως, το ιδιαίτερο στοιχείο σε αυτές είναι ότι έχουν πολύ μεγαλύτερο κύκλο εργασιών

και τα κέρδη από αυτές χρειάζονται πολύ περισσότερα χρόνια για να

πραγματοποιηθούν. Αυτό οδηγεί σε εμφάνιση και έκρηξη του πλασματικού κεφαλαίου

και δημιουργία όλων των μορφών χρηματοπιστωτικών εργαλείων, μέσω των οποίων

γίνεται εφικτή η κατασκευή κτιρίων αλλά και η ενίσχυση της ζήτησής για κατοικίες ή

εμπορικές δραστηριότητες. Όμως δεν είναι μόνο η αγοραπωλησία της γης που

εμπλέκεται στη διαδικασία της αστικοποίησης. Όπως επαναλαμβάνει συχνά ο Harvey

(δανειζόμενος από τον Binyamin Appelbaum, Harvey, 2012a), ο καπιταλισμός πάντοτε

έχτιζε σπίτια και τα γέμιζε με πράγματα. Έτσι, για παράδειγμα, η έκρηξη της

αστικοποίησης με την προαστιοποίηση στις μεταπολεμικές ΗΠΑ, δεν ενίσχυσε μόνο την

κατασκευή και πώληση κατοικιών αλλά συνδέθηκε με μια ολόκληρη ενίσχυση της

κατανάλωσης και της κυκλοφορίας εμπορευμάτων. Επίσης, οι επενδύσεις στο κτισμένο

περιβάλλον λειτουργούν ως μια δίοδος υπερσυσσωρευμένων κεφαλαίων που δεν

μπορούν να αποφέρουν το επιθυμητό ποσοστό κέρδους, σε περιόδους κρίσης. Για να το

επιτύχουν αυτό, μπορούν να μετακινούνται γεωγραφικά. Κάπως έτσι

αντιλαμβανόμαστε την οικιστική έκρηξη στην Κίνα και άλλες χώρες όπως η Ινδία και η

Ρωσία. Σύμφωνα με τον Harvey (2012), αυτοί οι μετασχηματισμοί σε αυτές τις περιοχές

του πλανήτη αποτελούν έναν από τους βασικούς παράγοντες που ο καπιταλισμός έχει

επιτύχει, μια μέχρι στιγμής ευάλωτη, διέξοδο από τη συνολική κατάρρευση.

Αν αυτή είναι μια, συνοπτική και σε πολύ γενικές γραμμές, περιγραφή της άποψης του

Harvey για την αστικοποίηση, θα πρέπει να παρακολουθήσουμε πώς αυτή

αποτυπώνεται σε συγκεκριμένες μεταβολές των τελευταίων δεκαετιών. Για τον ίδιο, η

θέση του τεκμηριώνεται από πολλά ιστορικά παραδείγματα. Στο SJAC θέτει μια σειρά

από επιχειρήματα για τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό. Στο Paris,



66

Capital of Modernity, παρουσιάζει μια πλατιά μελέτη του Παρισιού της Δεύτερης

Αυτοκρατορίας, στην οποία η ανοικοδόμηση του Haussmann έρχεται σαν βασική

πλευρά της οικονομικής ανάπτυξης της Γαλλίας εκείνης της περιόδου, ενώ με στοιχεία

για την περίοδο του μεσοπολέμου (Harvey, 2012) παρουσιάζει τη σχέση μεταξύ της

κτηματαγοράς με την ενίσχυση του πλασματικού κεφαλαίου και την κερδοσκοπία μέσα

σε ένα δομικά ασταθές καπιταλιστικό σύστημα. Στο σημείο όμως αυτό, θα σταθούμε

στις μεταπολεμικές δεκαετίες.

Β.2. Η μοντέρνα πόλη και η κρίση του 70.

Η μεταπολεμική αστικοποίηση, ειδικότερα στις ΗΠΑ και με διαφορετικό τρόπο στην

Ευρώπη, αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα για το πώς οι

μετασχηματισμοί των πόλεων συνδέονται με την οικονομική ανάπτυξη. Τα «χρυσά

χρόνια» του μεταπολεμικού καπιταλισμού συνοδεύονται με τεράστιες επενδύσεις στο

χτισμένο περιβάλλον66, με την προαστιοποίηση, την βιομηχανική ανάπτυξη και τη

μαζική κατανάλωση. Όπως περιγράφει αναλυτικά, ο Harvey (2009b, 2012), η

αστικοποίηση δεν ήταν απλά το αποτέλεσμα της οικονομικής ανάπτυξης αλλά βασικός

παράγοντάς της. Ειδικότερα στις ΗΠΑ και τα προάστια των μεσαίων και ανώτερων

τάξεων (μαζί και των ανώτερων εργατικών) αυτό ήταν πολύ εμφανές. Η ραγδαία

κατασκευή κατοικιών σε νέες περιοχές, συνδέθηκε με ένα τεράστιο πρόγραμμα

δημιουργίας αυτοκινητοδρόμων και μεγάλων πολυκαταστημάτων. Όλα αυτά τα σπίτια

εξοπλίστηκαν με οικιακές συσκευές, από ψυγεία και πλυντήρια, μέχρι μηχανές του

γκαζόν. Είναι γνωστό ότι η μαζική κατανάλωση των μεταπολεμικών δεκαετιών

διαμόρφωσε μια συνολικά νέα κουλτούρα ζωής στην πόλη, χαρακτηριστική της

περιόδου του φορντισμού, του κευνσιανισμού και του κράτους πρόνοιας. Την ίδια

περίοδο, στη Νέα Υόρκη, ο Robert Moses (βλ. Harvey, 2009b) θα υλοποιήσει ένα

πρόγραμμα αντίστοιχο του Haussmann, προχωρώντας στο σχεδιασμό τεράστιων

λεωφόρων, δημόσιων και ιδιωτικών κτιρίων, μεγάλων πάρκων, εντείνοντας την

προαστιοποίηση και μεταμορφώνοντας συνολικά την εικόνα της πόλης. Το παράδειγμα

του Moses «όταν έγινε σε πανεθνικό επίπεδο σε όλα τα μεγάλα μητροπολιτικά κέντρα

66 Ειδικά στην Ευρώπη αυτό περιλάμβανε και την ανοικοδόμηση περιοχών που είχαν πληγεί από τον πόλεμο



67

των Η.Π.Α…. έπαιξε κρίσιμο ρόλο στη σταθεροποίηση του παγκόσμιου καπιταλισμού

μετά το 1945 » (Harvey, 2008).

Δεν είναι ίδιες οι πρακτικές που εφαρμόστηκαν στην Ευρώπη, αν και έχουν ορισμένα

παρόμοια στοιχεία. Αυτά συνίστανται βεβαίως, στη μαζική κατασκευή κατοικίας και

στα μεγάλα προγράμματα ανοικοδόμησης και αναδιοργάνωσης. Ωστόσο, όπως

φαίνεται (Harvey, 2009b), ο Harvey μάλλον θεωρεί πιο επιτυχημένες τις κοινωνικές

πολιτικές του κράτους πρόνοιας που υιοθετήθηκαν στην Ευρώπη, ενώ οι χωρικές

επιλογές ήταν διαφοροποιημένες. Για παράδειγμα στην Αγγλία, επιλέχθηκε μια «πιο

αυστηρή χωροταξική και πολεοδομική νομοθεσία» που είχε σαν αποτέλεσμα «να

περιοριστεί η δημιουργία προαστίων και να υποκατασταθεί είτε από τη σχεδιασμένη

ανάπτυξη νέων πόλεων … είτε από την υψηλής πυκνότητας δόμηση των ελεύθερων

επιφανειών σε ήδη δομημένες περιοχές ή την ανανέωση…» (Harvey, 2009b).

Η παρουσίαση των χαρακτηριστικών που συνθέτουν την εικόνα της μοντέρνας πόλης

δεν είναι κομμάτι της εργασίας. Ωστόσο, στις αρχές της δεκαετίας του 70, είχαν γίνει

πλέον εμφανή τα προβλήματα της μεταπολεμικής πολεοδομίας και αστικής ανάπτυξης,

πράγμα που αποτυπωνόταν στα πολυποίκιλα ρεύματα κοινωνικής αμφισβήτησης και

τις εξεγέρσεις που συγκλόνιζαν τα κέντρα των πόλεων με αποκορύφωμα το παγκόσμιο

1968. Μέσα σε αυτό το κλίμα, γράφει ο Harvey, το Social Justice and The City, το 1973.

Όπως αναγνωρίζει στη συνέντευξη που παρατίθεται:

«Μετά τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ, έγιναν εξεγέρσεις σε

περισσότερες από 20 πόλεις των ΗΠΑ, εξεγέρσεις των πόλεων. Προφανώς

υπήρχε κάτι που είχε να κάνει με τις διακρίσεις που παράγονταν από τις

κοινωνικές πολιτικές στα κέντρα των πόλεων όπου οι φτωχοί και

περιθωριοποιημένοι είχαν κεντρικά εγκαταλειφτεί… Το γενικό είδος των

ερωτημάτων που προέκυπταν από τις εξεγέρσεις στις πόλεις δεν

αντιμετωπίζονταν από τις κοινωνικές επιστήμες. Έτσι, έγινε μια κίνηση στην

προσπάθεια να διαμορφώσουμε μια περισσότερη ριζοσπαστική γραμμή σκέψης

που πιο συγκεκριμένα αναδείκνυε τα ζητήματα της φυλής, της τάξης και του

φύλου. Αυτά ήταν θέματα με τα οποία, υποστηρίζαμε, πρέπει να ασχολούμαστε

και να συμπεριλαμβάνονται στη θεωρία μας.»

Η κριτική του Harvey και της ριζοσπαστικής γεωγραφίας, τόσο στο επίπεδο των

επιστημών όσο και στο επίπεδο των πολεοδομικών πρακτικών, ήταν ότι η οικονομική



68

ανάπτυξη και η διανομή των εμπορευμάτων και των υπηρεσιών μέσα στην πόλη, δεν

συνέβαινε ισότιμα αλλά εμπεριείχε τεράστιες χωρικές και κοινωνικές ανισότητες, που

αποτυπώνονταν στους περιθωριοποιημένους πληθυσμούς κυρίως μειονοτήτων

(αφροαμερικάνοι, μονογονεϊκά νοικοκυριά κ.α.). Είναι χαρακτηριστική η κριτική του σε

μια προσέγγιση του σχεδιασμού σαν μια διαδικασία που δεν αναμετράται με τα

κοινωνικά προβλήματα. Η υπεκφυγή από την απάντηση σε κοινωνικά προβλήματα,

σημαίνει ουσιαστικά την αποδοχή τους, όπως σημειώνει.

«Αν, για παράδειγμα, προβλέψουμε, με βάση τις τρέχουσες γνώσεις και τάσεις, τη

μελλοντική διανομή του πληθυσμού, τα μοντέλα κατανάλωσης, τις ανάγκες μεταφοράς

(και τα μέσα) και ούτω καθ’ εξής, και τοποθετήσουμε τις τωρινές επενδύσεις ανάλογα,

ουσιαστικά υπονοούμε ότι αυτές οι μελλοντικές καταστάσεις είναι αποδεκτές από

εμάς… Ποιοι στον πληθυσμό υποφέρουν και ποιοι επωφελούνται και είναι σωστό

αυτό;». (Harvey, 2009a).

Αυτό που επιδιώκει να τεκμηριώσει είναι σαφές. Οι πολιτικές που υιοθετούνταν, όπως

και οι «κρυφοί μηχανισμοί» της διανομής του εισοδήματος που ενισχύονταν από τις

πολεοδομικές πρακτικές, όχι μόνο δε μείωναν αλλά αντιθέτως αύξαναν τις κοινωνικές

και χωρικές ανισότητες, ήταν μη δίκαιοι, κάνοντας τους πλούσιους πλουσιότερους και

τους φτωχούς και περιθωριοποιημένους φτωχότερους.

Καμία επιλογή χωροθέτησης ή πολεοδομικού σχεδιασμού δεν είναι ουδέτερη πολιτικά

και κοινωνικά, εμπεριέχει αποφάσεις που τίθενται υπέρ διαφορετικών ομάδων

συμφερόντων. Κάθε αλλαγή στην χωροθέτηση οικονομικών δραστηριοτήτων σημαίνει

αλλαγή σε δυνατότητες απασχόλησης και αύξηση της ανεργίας σε αυτές που δεν

επιλέγονται. Το ίδιο συμβαίνει και στις κατασκευαστικές δραστηριότητες. Έτσι

ερμηνεύει ο Harvey, τις μεταβολές εντός των αμερικάνικων πόλεων και το πρόβλημα

της δημιουργίας των γκέτο. Η δημιουργία θέσεων εργασίας εκτός των κέντρων των

πόλεων, δημιουργεί αύξηση της ανεργίας. Η κατασκευή νέων κατοικιών εκτός του

κέντρου, οδηγεί στους ασθενέστερους πληθυσμούς, που είναι λιγότερο ελαστικοί στις

μετεγκαταστάσεις, στην αναζήτηση στέγης σε κεντρικές περιοχές, οι οποίες όμως έχουν

διαρκώς αυξανόμενες τιμές. Η κατάσταση εντείνεται μέσα από τα μεταφορικά έργα τα

οποία καθώς δεν επικεντρώνονται στην ένωση των χώρων εργασίας με τους χώρους

κατοικίας επιβαρύνουν και πάλι τις ίδιες ευπαθείς ομάδες πληθυσμού. Πρόκειται

ουσιαστικά για ένα φαύλο κύκλο κοινωνικής αδικίας και για ένα σχεδιασμό της πόλης



69

που αποδέχεται μια κοινωνική κατάσταση και στη συνέχεια τη διατηρεί και την εντείνει

λειτουργώντας σαν αυτοεκπληρούμενη προφητεία.

Μέσα σε αυτή τη διαδικασία υπεισέρχεται ο ρόλος της γαιοπροσόδου, της

κερδοσκοπίας και του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου (βλ. και Harvey, 1974).

Ειδικότερα αναφέρεται στο ταξικό μονοπώλιο στη γαιοπρόσοδο, τόσο μέσω των

ιδιοκτητών γης όσο και των εργολάβων και των κερδοσκόπων. Αυτοί μπορούν να

ελέγχουν τις τιμές των ενοικίων, την προσφορά και τη ζήτηση, δημιουργώντας

καταστάσεις τεχνητής σπάνης. Ταυτόχρονα, ενισχύεται ο ρόλος του δανεισμού και των

υποθηκών, ακόμα όμως κυρίως για τα μεσαία λευκά νοικοκυριά που αποτελούσαν πιο

φερέγγυους δανειολήπτες και δένοντας για δεκαετίες σε δάνεια με χαμηλά επιτόκια. Τα

χαμηλότερα στρώματα, ταξικές, εθνοτικές και φυλετικές μειονότητες, υφίσταντο ένα

συνολικό αποκλεισμό ο οποίος μάλιστα είχε και συγκεκριμένα εργαλεία χωρικών

πολιτικών όπως το red lining, μια διαδικασία που συγκεκριμένες περιοχές

σημειώνονταν στο χάρτη με κόκκινες γραμμές έτσι ώστε να μειώνεται η παροχή

υπηρεσιών, επενδύσεων και επιδοτήσεων.

Την ίδια περίοδο, είχαν γιγαντωθεί οι αντιδράσεις, όχι μόνο για τις κοινωνικές

διαδικασίες συσσώρευσης κεφαλαίου μέσω της αστικοποίησης, αλλά και για τα

συγκεκριμένα χωρικά αποτελέσματά τους. Οι υποβαθμισμένες περιοχές των πόλεων με

τα τεράστια μπλοκ κατοικιών είχαν συνδεθεί με τη μιζέρια και την παρακμή των

κατοίκων τους, που αντιστέκονταν στην εγκατάλειψη από το κράτος, την κακή

ποιότητα κατασκευής, την έλλειψη ευκαιριών και κοινωνικών δραστηριοτήτων, τη

μονοτονία και τις υψηλές τιμές των ενοικίων. Μια ακόμα σημαντική πτυχή, ήταν τα

προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι γυναίκες στις εργατικές κατοικίες (βλ. Βαΐου &

Χατζημιχάλης, 2012). Από τις πιο γνωστές κριτικές είναι αυτή της Jane Jacobs (1961)

για τα

«σχέδια κατοικιών για άτομα με χαμηλά εισοδήματα που μεταβάλλονται σε

χειρότερα κέντρα εγκληματικότητας, βανδαλισμού και γενικής κοινωνικής

απελπισίας απ’ ότι ήταν οι φτωχογειτονιές τις οποίες υποτίθεται ότι θα

αντικαθιστούσαν. Σχέδια κατοικιών για άτομα με μεσαία εισοδήματα που είναι

πραγματικά θαύματα πλήξης και αυστηρής πειθάρχησης, ερμητικά κλειστά

απέναντι σε οποιαδήποτε ζωντάνια ή ζωτικότητα της ζωής στην πόλη…

Δρόμους ταχείας κυκλοφορίας που ξεκοιλιάζουν τις μεγάλες πόλεις. Αυτό δεν



70

είναι ανοικοδόμηση των πόλεων. Είναι τσουβάλιασμα των πόλεων». (Jane

Jacobs, 1961, όπως παρατίθεται στο Harvey, 2009b)

Πρέπει να σημειωθεί ότι ο Harvey δεν αποτελεί χαρακτηριστικό κριτή των χωρικών

μορφών και των κτισμάτων του ύστερου μοντερνισμού, των μεταπολεμικών

δεκαετιών. Παρότι, αναγνωρίζει τις κοινωνικές ανισότητες και την καταπίεση που

δέχονταν συγκεκριμένες ομάδες, αυτές τις θεωρεί αποτέλεσμα των διαδικασιών

συσσώρευσης κεφαλαίου και των πολεοδομικών πρακτικών που υλοποιούνταν σε αυτή

την κατεύθυνση, παρά των χωρικών μορφών τους. Άλλωστε, η στάση του απέναντι στη

Jane Jacobs είναι συνήθως κριτική είτε συμπεριλαμβάνοντάς την μαζί με άλλους, όπως ο

Gans στον μπιχεβιορισμό (Harvey, 2009a) είτε κατηγορώντας τον ουτοπισμό της

κοινότητας που υπερασπίζεται, σαν κάτι ανέφικτο ή και συχνά αντιδραστικό (Harvey,

2000a).

Επιδιώκει μια σύνθετη ανάγνωση του ύστερου μοντερνισμού:

«Αναδρομικά είναι εύκολο να υποστηρίξουμε ότι η αρχιτεκτονική που προέκυψε

απλώς παρήγαγε άψογες εικόνες δύναμης και κύρους για κυβερνήσεις και

εταιρίες που είχαν επίγνωση της σημασίας την οποία έχει η δημοσιότητα, ενώ

από την άλλη παρήγαγε μοντερνιστικά σχέδια κατοικιών για την εργατική τάξη

τα οποία έγιναν “σύμβολα αλλοτρίωσης και αποκτήνωσης”. Όμως μπορεί επίσης

να υποστηριχτεί ότι κάποιος προγραμματισμός μεγάλης κλίμακας και η

εκβιομηχάνιση του κατασκευαστικού τομέα, σε συνδυασμό με την εξερεύνηση

των τεχνικών για μεταφορές μεγάλης ταχύτητας και ανάπτυξη υψηλής

πυκνότητας, ήταν κάτι το αναγκαίο, προκειμένου να υπάρξουν καπιταλιστικές

λύσεις στα διλλήματα της μεταπολεμικής ανάπτυξης και της πολιτικής και

οικονομικής σταθεροποίησης. Από αυτές τις απόψεις ο ύστερος μοντερνισμός

τα κατάφερε πολύ καλά» (Harvey, 2009b).

Είναι απολύτως ξεκάθαρο, ότι ο Harvey, δεν βρίσκεται στο ίδιο μήκος κύματος με τους

περισσότερους από τους επικριτές του μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική και την πόλη,

πράγμα για το οποίο δέχεται συχνά κριτική. Όπως φαίνεται πιο έντονα στην

Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας, παρ’ όλες τις έντονες κριτικές που ασκεί,

αναγνωρίζει ως αντιδραστική μετάλλαξη τη μετάβαση από το μοντέρνο στο

μεταμοντέρνο, αναφερόμενος ωστόσο στις οικονομικές εξελίξεις που συντελούνταν

πίσω από τις αλλαγές στην αισθητική και την αρχιτεκτονική πρακτική. Για το λόγο



71

αυτό και διαχωρίζεται από όσους κατηγορούσαν την μοντέρνα αρχιτεκτονική ως

υπαίτια των αδιεξόδων των μεταπολεμικών πόλεων. «Η επίρριψη ευθύνης για τα

κοινωνικά δεινά στη φυσική μορφή στηρίζεται στην πιο χυδαία περιβαλλοντική

αιτιοκρατία» (Harvey, 2009b).

Τα τέλη της δεκαετίας του 60 ήταν από πολλές απόψεις κρίσιμα. Από τη μια μεριά

έχουμε τα διαφορετικά κινήματα στις πόλεις. Το συναρπαστικό κύμα

ριζοσπαστικοποίησης περιλάμβανε πολύ διαφορετικά υποκείμενα. Ωστόσο, όλοι αυτοί

οι δρώντες (αμφισβητίες φοιτητές, συνδικαλισμένοι εργάτες, περιθωριοποιημένοι

μετανάστες, αριστεροί και αναρχικοί, φεμινίστριες, ακτιβιστές του αντιπολεμικού

κινήματος, αλλά και πολέμιοι της μοντέρνας πόλης όπως η Jacobs) αρνούνταν, έστω και

με διαφορετικό τρόπο, το μοντέλο ζωής και πόλης των μεταπολεμικών δεκαετιών όπως

και το συγκεντρωτικό σχεδιασμό του κράτους και τις ανισότητες που παρήγαγε. Η

αναμέτρηση αυτή περιλάμβανε συχνά βίαιες συγκρούσεις με την αστυνομία καθώς και

ταραχές στα κέντρα των πόλεων, ή και εκρήξεις βίας στις υποβαθμισμένες περιοχές.

Αυτό έγινε τη στιγμή που ο φορντισμός φαινόταν ότι είχε φτάσει στο απόγειο του

(Harvey, 2009b), και τα σημάδια στασιμότητας της καπιταλιστικής ανάπτυξης είχαν

αρχίσει να κάνουν την εμφάνισή τους.

«Κάτι που έγινε γνωστό ως “κρίση των πόλεων” ήταν προφανής σε όλους και

εύκολα προσδιορίσιμη... Μετά το 1968 αποδεσμεύτηκαν μεγάλα ομοσπονδιακά

κονδύλια για την αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος, έως τη στιγμή που ο

πρόεδρος Νίξον δήλωσε ότι η κρίση έλαβε τέλος (για δημοσιονομικούς λόγους)

στην ύφεση του 1973.» (Harvey, 2012).

To 1973 είναι σημαδιακή χρονιά. Το SJAC, γράφεται στο τέλος μια εποχής, στο τέλος

των 30 ένδοξων χρόνων της μεταπολεμικής οικονομικής ανάπτυξης, και βρίσκεται,

κριτικά, μέσα σε αυτή την εποχή. Από το 1973, την κρίση του πετρελαίου και τη

μετέπειτα παγκόσμια οικονομική κρίση, ξεκινά μια περίοδος μετασχηματισμών σε όλα

τα επίπεδα που θα διαμορφώσουν αυτό που θα γίνει γνωστό ως νεοφιλελευθερισμός,

τα χαρακτηριστικά του οποίου ξεπερνούν το στόχο αυτής της εργασίας.



72

Β.3. Νεοφιλελευθερισμός και πόλη. Ευέλικτη συσσώρευση μέσω της αστικοποίησης.

Ο David Harvey θα μελετήσει επισταμένως και από πολλές διαφορετικές πλευρές τις

μεταβολές που ξεκίνησαν από τη δεκαετία του 70. Αυτό που είναι κυρίαρχο στην

ανάλυσή του 70, είναι ότι πατά σε μια βαθιά καπιταλιστική κρίση, που έχει τις ρίζες της

στις εγγενείς αντιφάσεις του καπιταλισμού. Η συσσώρευση του κεφαλαίου είχε

αντιμετωπίσει σημαντικά προβλήματα, τα κέρδη από τη βιομηχανία δεν έβρισκαν

δρόμους κερδοφόρας επανεπένδυσης και μια «ακαμψία» (Harvey, 2009b) είχε

τελματώσει την ραγδαία ανάπτυξη. Έτσι αναζητήθηκαν λύσεις που να υπερβαίνουν

αυτή τη στασιμότητα, μέσα από μεγάλες περικοπές στις κοινωνικές παροχές και τους

μισθούς για παράδειγμα. Ωστόσο τα πρώτα χρόνια, μέχρι τις αρχές του 80, που

σηματοδοτούνται από την εκλογή του Ρήγκαν (1981) στις ΗΠΑ και της Θάτσερ (1979)

στην Αγγλία, γίνονται προσπάθειες ρύθμισης, χωρίς όμως ακόμα μια συνολική αλλαγή

παραδείγματος. Σύμφωνα με τον Neil Brenner (Soureli & Youn, 2009) πρόκειται για την

πρώτη φάση των άναρθρων νεοφιλελευθερισμών, τους οποίος θα ακολουθήσουν από

τη δεκαετία του 1980 μέχρι τα μέσα του 1990 οι ενορχηστρωμένοι νεοφιλελευθερισμοί

και στη συνέχεια μέχρι τα μέσα του 2000 οι βαθύτεροι νεοφιλελευθερισμοί.

Την ίδια περίοδο, κορυφώνεται και η διαμάχη μέσα στους αρχιτεκτονικούς κύκλους

σχετικά με τη μοντέρνα πόλη και εμφανίζονται τα πρώτα σημάδια της μεταμοντέρνας

αρχιτεκτονικής. Άλλωστε, σύμφωνα με τον Jencks, στις 15 Ιουλίου του 1972,

σηματοδοτείται το τέλος του μοντερνισμού στην αρχιτεκτονική, με την κατεδάφιση του

συμπλέγματος κατοικιών Pruitt- Igoe στο Σεντ Λούις, έργο του Le Corbusier (Harvey,

2009b). Ένα από τα μανιφέστα ενάντια στο μοντερνισμό, είναι το Learning From Las

Vegas (Venturi et al., 1972), ενώ μεταξύ των κύκλων των αρχιτεκτόνων και των

πολεοδόμων αναπτύσσεται μια πολεμική ενάντια στα μεγάλα σχέδια των μοντερνιστών

και των ψυχρών κατασκευασμάτων τους. Υπερβαίνοντας την αξιολόγηση της

αισθητικής των αρχιτεκτονικών μορφών, που δεν αποτελεί κομμάτι της εργασίας,

οφείλουν να επισημανθούν κάποιες βασικές απόψεις που διατυπώνει ο Harvey, με

μεγαλύτερη πληρότητα στην Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας. Καταρχήν θεωρεί

ότι οι αρχιτεκτονικές και πολεοδομικές πρακτικές έρχονται σε συνέχεια των

οικονομικών και πολιτικών μετασχηματισμών. Η ευελιξία στην αγορά εργασίας και τη



73

συσσώρευση του κεφαλαίου συνδέεται με την εφήμερη μορφή της ευχαρίστησης των

μεταμοντέρνων πόλεων. Πολλοί αρχιτέκτονες αποδέχονται και συχνά επευφημούν την

ελεύθερη αγορά και τους νέους κυρίαρχους της οικονομίας, τα χρηματοπιστωτικά

ιδρύματα και τις πολυεθνικές επιχειρήσεις, κατά τον ίδιο τρόπο που στη μοντέρνα πόλη

κυριαρχούσαν οι κρατικές δομές και οι εκπρόσωποι του βιομηχανικού κεφαλαίου. Η

σύγχρονη πόλη στηρίζεται στην κυκλοφορία του κεφαλαίου, την κερδοσκοπία στη γη

και την επιχειρηματική διακυβέρνηση και η αρχιτεκτονική της οφείλει να συμπλέει με

αυτά. Είναι παραπάνω από προφανές, ότι ο Harvey έχει πολλά περισσότερα να

προσάψει στην μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική από ότι στην μοντέρνα.

Οι μετασχηματισμοί των πόλεων την περίοδο αυτή βρίσκονται στην καρδιά της

θεωρίας του Harvey για την αστικοποίηση. Όπως περιγράφει από το The Urbanization

of Capital (1985a) η μαζική ροή κεφαλαίων στη γη και το κτισμένο περιβάλλον, γίνεται

επιτακτική όταν ο πρωτογενής κύκλος της συσσώρευσης, η παραγωγή και η

κατανάλωση, αντιμετωπίζει δυσκολίες. «Μια εφικτή αλλά προσωρινή λύση στο

πρόβλημα της υπερσυσσώρευσης είναι η στροφή των ροών του κεφαλαίου προς τον

δευτερογενή κύκλο… Η στροφή στους πόρους δεν μπορεί να επιτευχθεί χωρίς παροχή

χρήματος και ενός πιστωτικού συστήματος που δημιουργεί “φανταστικό κεφάλαιο”

πριν από την πραγματική παραγωγή και κατανάλωση». Αυτό το υπερσυσσωρευμένο

κεφάλαιο επενδύεται στη γη και ειδικότερα στις πόλεις, αναζητώντας από αυτές να

γίνουν κερδοφόρες. Αυτό βεβαίως σχετίζεται και με την υπερδιόγκωση του

χρηματοπιστωτικού τομέα, που ξεκίνησε εκείνα τα χρόνια, μέσα από συνεχείς

ανατροπές των ισχυουσών νομοθεσιών και τη συνολική απορρύθμιση των αγορών και

των συναλλαγών, και γιγαντώθηκε τις επόμενες δεκαετίες.

«Η στροφή προς τον χρηματοπιστωτικό τομέα άρχισε για τα καλά με τη

στροφή προς το μονεταρισμό, τα υψηλά επιτόκια, την πολιτική του ισχυρού

δολαρίου και την απορρύθμιση στις αρχές της δεκαετίας του ’80. Προέκυψε

κυρίως ως αποτέλεσμα της αποτυχίας της δεκαετούς προσπάθειας να

συγκρατηθεί η πτώση της κερδοφορίας του μη χρηματοπιστωτικού τομέα,

ιδίως της μεταποίησης, μέσω των κεϋνσιανών ελλειμμάτων και του ανίσχυρου

δολαρίου» (Brenner, 2006).

Ήδη από τη δεκαετία του 1970, γίνεται εμφανής η αλλαγή στο ρόλο του δανεισμού και

του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου στην αγορά κατοικίας. Από εκεί που στα

μεταπολεμικά χρόνια, τα ενυπόθηκα δάνεια αφορούσαν κυρίως τα μεσαία και ανώτερα



74

στρώματα, σιγά σιγά εντάσσονται στο παιχνίδι και κατώτερες ομάδες ή μειονοτικοί

πληθυσμοί. Αυτό βεβαίως δεν έχει μόνο οικονομικούς λόγους αλλά και ιδεολογικούς-

πολιτικούς καθώς όπως χαρακτηριστικά διατύπωσε η Εθνική Επιτροπή για τα Αστικά

Προβλήματα, στις ΗΠΑ «η ιδιοκτησία κατοικίας ενθαρρύνει την κοινωνική

σταθερότητα και την χρηματιστική ευθύνη. Δίνει στον ιδιοκτήτη μια χρηματοδοτική

συμμετοχή στην κοινωνία… Βοηθά για να εξαλειφθεί η ψυχολογία του “αποξενωμένου

ενοικιαστή”» (Stone, 1975). Σε οικονομικό επίπεδο, ανύψωσε σε τεράστια ύψη τα

επίπεδα του πλασματικού χρήματος και την κερδοσκοπία στη γη. Ο Harvey,

παρουσιάζει αναλυτικούς πίνακες που δείχνουν την αύξηση των δανείων και του

χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου αρχικά μέχρι το 1989 (Harvey, 2009b) και στη συνέχεια

μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 2000 (2010b, 2012).

Για να μπορέσουν αυτές οι επενδύσεις να είναι κερδοφόρες χρειάστηκε μια συνολική

μετάλλαξη των πόλεων προς την επιχειρηματική λειτουργία. Βασική πλευρά αυτού

ήταν η μεταβολή και η σταδιακή υποβάθμιση του ρόλου του κράτους, ως βασικού

σχεδιαστή και παράγοντα των χωρικών πολιτικών και ως εγγυητή κάποιας μορφής

κοινωνικής δικαιοσύνης και αναδιανομής. Όπως επισημαίνει ο Harvey (2003c),

«Το σημαντικό σημείο αυτών των μετασχηματισμών […] ήταν ότι το κράτος δεν

ήταν πλέον υποχρεωμένο να καθορίσει τι ήταν λογικό και δίκαιο, καθώς

υποστηριζόταν ότι οι αγορές μπορούν να το κάνουν για μας […] Οι Οικουμενικές

αξιώσεις για λογική και δικαιοσύνη δεν έχουν σε καμιά περίπτωση περιοριστεί.

Απλά συχνά προσαρμόζονται στο να δικαιολογήσουν τις ιδιωτικοποιήσεις και

τις πράξεις των αγορών όπως παλιότερα στήριζαν το καπιταλισμό του

κοινωνικού κράτος».

Αυτή η μετάβαση «ήταν δυνατή και καθαρή» από τα τέλη του 1970, όπως παρατηρεί ο

Peter Hall (1994), «οι πόλεις ήταν πλέον μηχανές παραγωγής πλούτου, ο βασικός και

κυρίαρχος σκοπός ήταν να λαδώνεις τη μηχανή». Στα τέλη της δεκαετίας του 1980

είχαν πλέον διαφανεί ορισμένα από τα στοιχεία που θα καθορίσουν τους αστικούς

μετασχηματισμούς των επόμενων δεκαετιών. Το ίδιο έτος με την Κατάσταση της

Μετανεωτερικότητας, ο Harvey γράφει ένα σημαντικό κείμενο με τίτλο From

Managerialism to Entrepreneurialism: The Transformation in Urban Governance in Late

Capitalism (Harvey, 1989). Την ίδια στιγμή που η βασική του προσοχή έχει στραφεί

προς τις πολιτικές και οικονομικές εξελίξεις διατηρεί διαρκή τη σχέση του με τους

συγκεκριμένους μετασχηματισμούς των πόλεων. Στο κείμενο αυτό μελετά τις αλλαγές



75

στη διακυβέρνηση των πόλεων στις δεκαετίες του 1970 και του 1980. Αποτελεί μια από

τις πρώτες ολοκληρωμένες σκέψεις για το μετασχηματισμό της αστικής διακυβέρνησης

από τη «διοίκηση», του κεϋνσιανού κράτους, «στην επιχειρηματικοποίηση» του

ύστερου καπιταλισμού – δανειζόμενος το χαρακτηρισμό του Mandel. Η πορεία από το

φορντικό μοντέλο συσσώρευσης, στην «ευέλικτη συσσώρευση» οδηγεί στην αναζήτηση

μιας πιο καινοτόμας και επιχειρηματικής αστικής διακυβέρνησης «governance», που

είναι αρκετά διαφορετική από την κεντρική κυβέρνηση «government». Αυτή η

επιχειρηματική λειτουργία βασίζεται στη συγκρότηση νέων δεσμών συνεργασίας

μεταξύ του δημόσιου και του ιδιωτικού τομέα, πάντοτε ωστόσο με την ηγεμονία της

ελεύθερης αγοράς και της λογικής που το κράτος ή η τοπική αυτοδιοίκηση

αναλαμβάνουν το κόστος και το ρίσκο και οι επιχειρήσεις τα τελικά κέρδη. Για την

τεκμηρίωση των θέσεων του χρησιμοποιεί συγκεκριμένα παραδείγματα από δυτικές

μητροπόλεις, κυρίως από μεγάλες επεμβάσεις όπως θεματικά πάρκα, διεθνείς εκθέσεις,

υπεραγορές κ.α.

Η Βαλτιμόρη λειτουργεί ξανά σαν ένα ζωντανό παράδειγμα (Harvey, 2009b). Το κέντρο

της πόλης, είχε γίνει το 1968 (μετά τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ Κίνγκ) πεδίο

συγκρούσεων και ταραχών με πρωταγωνιστές μαύρους και περιθωριοποιημένους

πληθυσμούς των υποβαθμισμένων κεντρικών περιοχών. Αμέσως μετά μια ομάδα

πολιτικών και εκπροσώπων του επιχειρηματικού κόσμου, αναζήτησαν λύσεις

οικονομικής κερδοφορίας παράλληλα με τη μείωση των εντάσεων και των

συγκρούσεων που απειλούσαν τη βιωσιμότητα των επενδύσεων στο μέχρι τότε

«εξαιρετικά λειτουργικό και έντονα μοντερνιστικό κέντρο»67. Η λύση που επιλέχθηκε

ήταν η δημιουργία της Έκθεσης της Πόλης της Βαλτιμόρης. « Η έκθεση ξεκίνησε να

εξυμνεί τη γειτονιά και την εθνοτική ποικιλία της πόλης και έφτασε στο σημείο να

προωθήσει την εθνοτική (σε αντίθεση με τη φυλετική) ταυτότητα». Η έκθεση μεγάλωνε

ενισχύοντας τον εμπορικό χαρακτήρα της προσελκύοντας εκατομμύρια πολίτες για να

απολαύσουν το θέαμα. Επρόκειτο για μια θεσμοθετημένη εμπορευματοποίηση ενός

διαρκούς θεάματος που συντελέστηκε με την κατασκευή μιας τεράστιας προκυμαίας,

ξενοδοχείων, χώρων αναψυχής, εκθεσιακών κέντρων κ.α. Η εικόνα του κέντρου είχε

πλέον μεταβληθεί, τα μοντερνιστικά κτίρια ενσωματώνονταν μαζί με τα καινούρια σε

67 Ο Harvey χρησιμοποιεί συχνά τη διάκριση μεταξύ inner cities και downtown. Στα ελληνικά η μετάφραση και στις δύο περιπτώσεις είναι κέντρο, ωστόσο στην ορολογία του έχει διαφορά καθώς διαχωρίζει το οικονομικό και εμπορικό κέντρο, το κέντρο του lifestyle κ.α. (downtown) με τις υποβαθμισμένες κεντρικές περιοχές των πόλεων, σε αντίθεση με τα πιο πλούσια προάστια.



76

μια μεταμοντέρνα ατμόσφαιρα «με τα χαρακτηριστικά της επιφανειακής λάμψης και

της παροδικής συμμετοχικής ευχαρίστησης».

Η περίπτωση της Βαλτιμόρης, όπως σημειώνει και ο ίδιος, δεν ήταν ξεχωριστή από

μεγάλο μέρος πόλεων στις ΗΠΑ και την Ευρώπη. Παλιοί βιομηχανικοί χώροι,

υποβαθμισμένες κεντρικές περιοχές, λιμάνια κ.α. αλλάζουν μορφή και λειτουργία καθώς

μεγάλο μέρος των παραγωγικών δραστηριοτήτων μεταφέρεται σε διαφορετικές

περιοχές του κόσμου. Το εύρος των αναλύσεων γύρω από την αποβιομηχάνιση, τη

γεωγραφία της παραγωγής μετά το φορντισμό αλλά και περιπτώσεις όπως η Τρίτη

Ιταλία είναι τεράστιο. Στη συζήτηση αυτή συμμετέχουν με σημαντικά έργα θεωρητικοί

όπως η Massey, o Hudson, ο Smith και πολλοί άλλοι, καθώς και Έλληνες όπως ο

Χατζημιχάλης, η Βαΐου και ο Λαμπριανίδης68. Ο ίδιος ο Harvey παραμένει προσηλωμένος

στις επιπτώσεις στις πόλεις της Βόρειας Αμερικής και Ευρώπης, ενώ παρακολουθεί το

μετασχηματισμό στην παραγωγή κυρίως στις πιο οικονομικές πλευρές του. Ωστόσο

αυτό που είναι σαφές είναι ότι βλέπει με κριτικό τρόπο τους μετασχηματισμός στην

παραγωγή και την οικονομία κατά τη μετάβαση στην ευέλικτη συσσώρευση.

Όπως υποστηρίζει στη συνέντευξη που παρατίθεται στο τέλος της εργασίας:

«Αυτό που διαφοροποιεί το βιβλίο μου (Η Κατάσταση της

Μετανεωτερικότητας), σχεδόν από το σύνολο αυτών που γράφτηκαν εκείνη την

εποχή είναι ότι ήμουν βαθύτατα προβληματισμένος πρώτον για το πόσο νέα

ήταν όλα αυτά και δεύτερον για το αν πηγαίνουμε προς έναν θαυμαστό νέο

κόσμο. Έβλεπα κάποια ισχυρά αντιδραστικά στοιχεία εντός του. Για

παράδειγμα υπήρχε τεράστια γοητεία ακόμα και εντός της αριστεράς για αυτό

που ονομάστηκε ευέλικτη εξειδίκευση (flexible specialization). Πολλοί

ριζοσπάστες, αρκετοί με αναρχικές καταβολές, υποστήριζαν ότι η ευέλικτη

εξειδίκευση είναι κάτι προοδευτικό, μια σπουδαία στιγμή διότι επιτέλους θα

μπορούμε να δουλεύουμε συνεργατικά και συνεταιριστικά, όπως ας πούμε στην

Τοσκάνη. Ή προσπαθούσαν συχνά να πείσουν ότι το εργατικό κίνημα πρέπει να

αποδεχτεί την ευέλικτη εξειδίκευση σαν μια νέα μορφή απελευθέρωσης της

εργασίας. Εγώ δεν ήθελα να το αποκαλώ ευέλικτη εξειδίκευση, αλλά ευέλικτη

συσσώρευση, για να δώσω έμφαση στο γεγονός ότι είναι μια νέα στρατηγική

68 Για μια βασική εισαγωγή βλ. Βαΐου & Χατζημιχάλης (2012), Hadjimichalis (2006), Λαμπριανίδης (2001).



77

για τη συσσώρευση του κεφαλαίου και όχι αναγκαστικά για την απελευθέρωση

της εργασίας».

Ταυτόχρονα, παρακολουθεί τη συζήτηση που λάμβανε χώρα της δεκαετία του 1980 σε

σχέση με τη σημασία του πολιτισμού για τη διαμόρφωση των πόλεων. Αναφέρεται

θετικά στη δουλειά της Sharon Zukin και ειδικότερα στο Loft living (1982) στο οποίο

εξετάζει το ρόλο που παίζουν «το κεφάλαιο και η κουλτούρα στην πολεοδομική αλλαγή.

Ισχυρές δυνάμεις, δείχνει η Zukin, καθιέρωσαν νέα κριτήρια γούστου τόσο στην τέχνη

όσο και στη ζωή στην πόλη και επωφελήθηκαν και από τα δύο» (Harvey, 2009b).

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η συλλογή κειμένων που εκδίδονται υπό την

επιμέλεια του Michael Sorkin (1992) με τον τίτλο Variations on a Theme Park.

Περιλαμβάνονται κείμενα των Ed Soja, Neil Smith, Mike Davis κ.α. πάνω στους

μετασχηματισμούς των αμερικάνικων πόλεων αναδεικνύοντας τη σημασία του

θεάματος, των πόλεων- θεματικών πάρκων σε συνδυασμό με την έκρηξη των

κοινωνικών ανισοτήτων, των συγκρούσεων εντός των κέντρων των πόλεων, της βίας,

της καταστολής και της αστυνόμευσης.

Σε άρθρο του 1987, ο Harvey επιχειρεί να συνεχίσει τη σκέψη του για το πώς η νέα

κατάσταση επηρεάζει τις αμερικάνικες πόλεις μέσα από το κείμενο Flexible

Accumulation through Urbanization Reflections on "Post-Modernism" in the American

City. (Harvey, 1987). Πατώντας πάνω στις προγενέστερες αναλύσεις του δείχνει πως ο

ανταγωνισμός μεταξύ των πόλεων κάτω από το καθεστώς της ευέλικτης συσσώρευσης

έχει ενισχύσει την άνιση γεωγραφική ανάπτυξη φέρνοντας ανακατατάξεις μεταξύ

πόλεων των ΗΠΑ. Έτσι, πόλεις όπως το Ντένβερ και το Χιούστον, που άνθιζαν τη

δεκαετία του 1970 χάνουν τη δυναμική τους, όπως ακόμα και η Silicon Valley σε

αντίθεση με τη Νέα Υόρκη ή περιοχές της Νέας Αγγλίας69. Οι πόλεις βρίσκονται σε μια

διαρκή αναζήτηση επενδύσεων, θέτοντας ως βασική προτεραιότητά τους το ιδανικό

«επιχειρηματικό κλίμα». Έτσι λαμβάνονται μια σειρά από μέτρα (από μειώσεις μισθών

μέχρι δημόσιες επενδύσεις) ενώ υιοθετούνται σύνθετα εργαλεία όπως οι συμπράξεις

ιδιωτικού και δημοσίου τομέα, «public- private partnership». Παραθέτει μια σειρά από

παραδείγματα, ωστόσο το πιο ενδιαφέρον, νομίζω, στοιχείο είναι ότι αναγνωρίζει μια

αναπόφευκτη αστάθεια που χαρακτηρίζει συνολικά τη νέα κατάσταση. Πόσες

Disneyland μπορούν να γίνουν; Και τι θα γίνει όταν όλο αυτό το οικοδόμημα που

69 Βορειο- ανατολική περιφέρεια των ΗΠΑ με πολιτείες όπως η Μασαχουσέτη, το New Hampshire, το Κονέκτικατ κ.α. Μεγαλύτερη πόλη της, η Βοστόνη.



78

στηρίζεται στον υπέρογκο δανεισμό και το πλασματικό χρήμα αρχίζει να «τρίζει»; Είναι

προφανές ότι οι προβλέψεις του δεν απέχουν πολύ από αυτά που θα συμβούν στο

μέλλον. Ωστόσο μέχρι να φτάσουμε στην κρίση του 2007 μεσολαβούν αρκετά χρόνια,

στα οποία οι τάσεις που εμφανίστηκαν τη δεκαετία του 80 ενισχύονται, ενώ παράλληλα

ανθούν οι μελέτες και οι κριτικές των επιστημών του χώρου και της πόλης.

Στη δεκαετία του 90, την εποχή των «βαθύτερων νεοφιλελευθερισμών» κατά Brenner,

ο νεοφιλελευθερισμός αποτελεί πολιτικό καθεστώς και οι πολιτικές που ασκούνται στις

πόλεις επεκτείνονται και αποτυπώνονται γλαφυρά στο μεγαλύτερο μέρος του κόσμου.

Άλλωστε η νέα γεωγραφία της παραγωγής και η είσοδος με νέους όρους στον

παγκόσμιο καπιταλισμό χωρών της Ασίας, της Νότιας Αμερικής, της Αφρικής και των

χωρών του πρώην Ανατολικού μπλοκ συνοδεύεται από μια έκρηξη της αστικοποίησης

σε κάθε γωνιά του πλανήτη. Σύμφωνα με τη θεωρία του Harvey, η διαδικασία αυτή έχει

ορισμένες βασικές συνιστώσες. Η νεοφιλελεύθερη επίθεση στα εργατικά δικαιώματα,

σε συνδυασμό με τις νέες τεχνολογίες που αυξάνουν την παραγωγικότητα της εργασίας

και τη μεγαλύτερη από ποτέ διεθνοποίηση της παραγωγής και της κατανάλωσης έχουν

φέρνει μια πρόσκαιρη σταθεροποίηση της καπιταλιστικής ανάπτυξης μετά την κρίση

της δεκαετίας του 1970. Ωστόσο, αυτή η σχετική αντιρρόπηση των κρισιακών τάσεων,

δεν σχετίζεται με το μακρόχρονο άλμα της ανάπτυξης του μεταπολεμικού βιομηχανικού

καπιταλισμού. Αντιθέτως βασίζεται στα ασταθή θεμέλια της υπερδιόγκωσης του

χρηματοπιστωτικού τομέα.

Οι χωρικές επιπτώσεις είναι τεράστιες. Στις αναπτυσσόμενες χώρες, παρατηρείται μια

ραγδαία ανάπτυξη των πόλεων, που μάλλον δεν έχει ιστορικό προηγούμενο. Στις ΗΠΑ

και την Ευρώπη, οι μητροπόλεις επεκτείνονται ξεπερνώντας προς μια διάχυτη

κατάσταση αστικότητας με τεράστιες μητροπολιτικές περιοχές που αποτελούνται από

διαφοροποιημένα χωρικά σύνολα, κέντρα των πόλεων, πλούσια και φτωχά προάστια,

παραγκουπόλεις και περιφραγμένες κοινότητες πλουσίων, πόλεις - δορυφόρους κ.α. Η

φτώχεια και οι κοινωνικές και χωρικές ανισότητες οξύνονται μέσα σε μια

θρυμματισμένη αστική ενότητα, στην πόλη των Quartz (Davis, 1990). Ο Manuel Castells,

σε μια σχετικά πρόσφατη διάλεξη του70 έλεγε ότι κάθε μέρα στο σπίτι του στο Los

Angeles έρχεται μια εφημερίδα με τα τοπικά νέα. Το τοπικά όμως δεν εκφράζει μόνο

την πόλη του αλλά μια ευρύτερη περιοχή που λέγεται «south land» και ξεκινά από το

Los Angeles, περνά μέσα από τα Μεξικάνικα σύνορα και φτάνει μέχρι το Las Vegas.

70 http://www.gsd.harvard.edu/#/loeblibrary/collections/visual-resources/gsd-video-index.html



79

Εντός αυτής κατοικούν 21 εκ. κάτοικοι. Η επέκταση των πόλεων και η περαιτέρω

υποβάθμιση των λίγων μη αστικών περιοχών συνδέεται με τη συνέχιση των

επενδύσεων στο κτισμένο περιβάλλον αλλά και τη σύνδεση σχεδόν του συνόλου του

πληθυσμού με το χρηματοπιστωτικό κεφάλαιο και το real estate. Όπως γράφει ο Ed

Soja (1996), πάλι για το παράδειγμα του Los Angeles:

«Η γρήγορη αύξηση του πληθυσμού, που τροφοδοτήθηκε από την εξαπλωμένη

ανάπτυξη της σχετικά φθηνής κατοικίας, έφερε μερικές από τις πιο σκληρές

επιπτώσεις από αστική ανασυγκρότηση… Εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι

μετακινήθηκαν φτιάχνοντας νέες κοινότητες με την προσμονή της ανεύρεσης

τοπικών ευκαιριών απασχόλησης. Πολύ συχνά, ωστόσο, οι δουλειές που τους

είχαν υποσχεθεί, δεν έφταναν, αφήνοντας τεράστιους πληθυσμούς να

κατοικούν σε απόσταση άνω των 60 μιλίων από τον τόπο εργασίας τους» .

Ο David Harvey (2000b), θα χρησιμοποιήσει για άλλη μια φορά τη Βαλτιμόρη για

παράδειγμα. Οι επενδύσεις στο κέντρο της πόλης συνεχίστηκαν καθ’ όλη τη δεκαετία

του 1990, προθέτοντας ξενοδοχεία, γήπεδα κ.α. Κάθε μεγάλη επένδυση χρειαζόταν μια

ακόμα μεγαλύτερη για να αποδώσει γιγαντώνοντας τη φούσκα και τα δάνεια που

συσσωρεύονταν στους κατοίκους, τις επιχειρήσεις και τις δημοτικές αρχές που σύντομα

αντιμετώπισαν τεράστια δημοσιονομικά προβλήματα. Παρότι το κέντρο έγινε

σημαντική πηγή πλούτου και τόπος έλευσης επισκεπτών, και παρά την ορισμένη

βελτίωση στο κτιριακό απόθεμα και τους δημόσιος χώρους σε προγενέστερες

υποβαθμισμένες κεντρικές περιοχές, τα προβλήματα της πόλης δεν επιλύθηκαν, αλλά

εντάθηκαν. Οι θέσεις εργασίας μειώθηκαν καθώς σημαντικές μονάδες, όπως τα

ναυπηγεία ή βιομηχανικές μονάδες έκλεισαν οριστικά με την πάροδο των χρόνων και οι

νέες ευκαιρίες απασχόλησης στις υπηρεσίες υπολείπονταν κατά πολύ αυτών που

χάθηκαν. Έτσι η φτώχεια και η ανεργία αυξήθηκαν σε επίπεδα πολύ μεγαλύτερα από

πριν το 1970 ενώ οι χωρικοί διαχωρισμοί (κυρίαρχα βάσει της τάξης αλλά και με

σημαντική φυλετική πλευρά) έγιναν μεγαλύτεροι από ποτέ με τους φτωχούς να

εξωθούνται από το κέντρο και τους πλούσιους να καταλαμβάνουν μετασχηματισμένες

κεντρικές περιοχές εξωθώντας τους προηγούμενους κατοίκους, αλλά και νέες

περιφραγμένες κοινότητες ή και νέα πλούσια προάστια.

Βεβαίως και πάλι το παράδειγμα της Βαλτιμόρης δεν είναι μοναδικό. Τη δεκαετία του

80 και του 90 μελετώνται σταθερά οι κοινωνικο- χωρικές συνέπειες των επεμβάσεων

στις πόλεις και ειδικότερα του gentrification. Σύμφωνα με πολλούς αναλυτές, η



80

διαδικασία μετάλλαξης κεντρικών περιοχών των πόλεων μέσα από πολιτισμικές

δραστηριότητες κρύβει μια βαθιά ταξική διαδικασία κοινωνικού αποκλεισμού και

οικονομικής κερδοφορίας. Ο Neil Smith71 εκδίδει το 1996 το σημαντικό βιβλίο του The

New Urban Frontier με τον υπότιτλο Gentrification and the revanchist city. Μελετά τις

επεμβάσεις στις Βορειοαμερικανικές πόλεις των τελευταίων δεκαετιών, το ρόλο της

γαιοπροσόδου, των από- επενδύσεων και των νέων επενδύσεων και καταλήγει στην

άποψη ότι πρόκειται για μια συνολική ταξική στρατηγική που ενισχύει την

εκμετάλλευση των κατώτερων τάξεων ενισχύοντας την συσσώρευση του κεφαλαίου

μέσα από τη γη και την κερδοσκοπία. Για τον ίδιο, πρόκειται για τη δημιουργία μιας

πόλης ρεβανσιστικής, εκδικητικής ενάντια στις κατακτήσεις των κατοίκων των

περασμένων δεκαετιών, μια πόλη διαιρεμένη μεταξύ του πλούτου και της φτώχειας, με

το δεύτερο κομμάτι όχι απλά να πλήττεται αλλά συνολικά να εγκαταλείπεται, να

εξαφανίζεται.

Η επιχειρηματική λειτουργία των πόλεων ενισχύεται.

«Η πόλη δεν βοηθά πλέον τις επιχειρήσεις (δηλαδή τη συσσώρευση κεφαλαίου)

μόνο μέσω των πολεοδομικών πολιτικών και πρακτικών, της κατασκευής

υποδομών, της παροχής κινήτρων κλπ., αλλά μετατρέπεται και η ίδια σε

επιχείρηση… όπου οι σχέσεις δήμου- επιχειρήσεων και δήμου- πολιτών θα

καθορίζονται πλέον από την αγορά, δηλαδή οι επιχειρήσεις και οι δημότες

γίνονται τώρα πελάτες» (Χατζημιχάλης, 2001).

Γύρω από τις μεταλλαγές στο κράτος και στη σχέση του με την αγορά συγκροτούνται

πολύ σημαντικές συζητήσεις στις δεκαετίες του 90 και του 2000. Την περίοδο αυτή

έχουν διαμορφωθεί με πιο εμφανή τρόπο οι σύνθετες σχέσεις δημόσιου- ιδιωτικού

τομέα και τα νέα εργαλεία σχεδιασμού. Ενώ στη δεκαετία του 80 κυριαρχούσε η

συζήτηση για την συνολική άρνηση του κρατικού παρεμβατισμού στο επόμενο

διάστημα το κράτος δεν αναιρείται, αλλά λειτουργεί σε σύνθετες μορφές συνεργασίας

με τις δυνάμεις της αγοράς, λειτουργώντας σαν σημαντικός παράγοντας ενίσχυσης της

ιδιωτικής πρωτοβουλίας. Ο Eric Swyngedouw72 συμβάλλει με δύο σημαντικά κείμενα

71 Η συζήτηση για το gentrification είναι τεράστια και δεν απασχολεί στο σύνολο της την εργασία. Χρησιμοποιείται μονάχα συνοπτικά το έργο του Smith καθώς βρίσκεται πάντοτε πολύ κοντά και σε συνομιλία με τον Harvey. 72 Και πάλι η συζήτηση για το νέο ρόλο του κράτους είναι τεράστια. Ο Swyngedouw χρησιμοποιείται για τον ίδιο λόγο που χρησιμοποιήθηκε ο Smith προηγουμένως, για τη μόνιμη σχέση και συνομιλία του με τον Harvey. Προσωπικά θεωρώ επίσης σημαντική τη συμβολή του Brenner (2004), ενώ και



81

(Swyngedouw et al ,2002 Swyngedouw, 2005). Στο πρώτο, μαζί με τον Frank Moulaert

και την Arantxa Rodriguez, μελετούν δεκατρείς μεγάλες αστικές παρεμβάσεις σε πόλεις

της Ε.Ε. Όπως υποστηρίζουν πάντοτε συστήνονταν κάποιες σύνθετες νομικές μορφές

που αναλάμβαναν τη διαχείριση των έργων, ενώ

«οι δομές αντιπροσώπευσης των συμμετεχόντων μερών είναι θολές και μη

θεσμοθετημένες […] Πολλές φορές είναι δύσκολο, αν όχι αδύνατο, να διακρίνεις

ποιος αντιπροσωπεύει τι, και ποιόν και πώς. […] η συμμετοχή λειτουργεί μέσω

της συνεργασίας και μετά από πρόσκληση, συνήθως από το βασικό παίχτη

αυτών των οργανισμών. Η διαδικασία αυτή είναι κυρίαρχο μοντέλο ανάμεσα

στους θεσμικούς οργανισμούς και αναδεικνύει τη μεταφορά από ένα σύστημα

αντιπροσωπευτικής αστικής κυβερνησιμότητας σε αυτό της αστικής

διακυβέρνησης των μετόχων». (Swyngedouw et al. , 2002)

Για τον ίδιο, τα παραδείγματα αυτά εκφράζουν τη μετάβαση σε μια νέα φάση αστικής

διακυβέρνησης «πέρα- από- το κράτος» (Swyngedouw, 2005).

Σύμφωνα με τον Harvey, όλες αυτές οι εξελίξεις συνδέονται με τις διαδικασίες

συσσώρευσης του κεφαλαίου και πιο συγκεκριμένα με τη συσσώρευση μέσα από την

αστικοποίηση και τους μετασχηματισμούς των πόλεων. Και αν στις ΗΠΑ και την

Ευρώπη οι μετασχηματισμοί είχαν ορισμένα από τα στοιχεία που περιγράφηκαν, σε

παγκόσμια κλίμακα οι αλλαγές ήταν ακόμα πιο ραγδαίες. Στα μέσα της δεκαετίας του

2000, ο πληθυσμός των πόλεων για πρώτη φορά στην ιστορία ξεπέρασε αυτόν της

υπαίθρου. Μέσα σε λίγα χρόνια πόλεις της Ασίας, της Αφρικής και της Λατινικής

Αμερικής αυξάνονται κατά εκατομμύρια ή και δεκάδες εκατομμύρια κατοίκους (Harvey,

2012). Στην νέα σύνθετη γεωγραφία του καπιταλισμού, που κυριαρχείται από τις

τεράστιες αστικές πυκνότητες, συναντώνται συγκεντρώσεις αμύθητου πλούτου και

τρομακτικής φτώχειας. Περιοχές των πόλεων που η ροή των κεφαλαίων έχει

μετατρέψει σε φαντασμαγορικά αξιοθέατα που πρώτη φορά συναντά ο άνθρωπος και

σύγχρονες παραγκουπόλεις για τα δισεκατομμύρια των αποκλεισμένων73.

στην Ελλάδα έχουν σημασία οι συνεισφορές των Βαΐου & Χατζημιχάλης (2012) και Κωσταντάτος et al. (2010). 73 Βλ. Davis, 2006



82

Μέσα σε αυτό το τοπίο, οι διαδικασίες που παράγουν τις πόλεις είναι πιο διεθνείς και

παγκόσμιες από ποτέ74. Όπως θα υποστηρίξει η Saskia Sassen (1991) «Η γεωγραφία

και η σύνθεση της οικονομίας άλλαξε παράγοντας ένα σύνθετο δυϊσμό: μια χωρικά

διάχυτη αλλά παρόλα αυτά παγκόσμια ενοποιημένη οργάνωση της οικονομικής

δραστηριότητας». Ωστόσο, παρότι ο Harvey, πάντοτε επιδιώκει να επεκτείνει σε

παγκόσμια κλίμακα την ανάλυση του, θα είναι κριτικός απέναντι στις μελέτες για την

παγκοσμιοποίηση και τις παγκόσμιες πόλεις. Η μια πλευρά είναι η πολιτική του

αντίθεση με τον όρο (Harvey, 2000b). Η δεύτερη είναι ότι ποτέ δεν χάνεται η σημασία

του τοπικού. Αντιθέτως, όπως παρατηρούν οι Βαΐου και Χατζημιχάλης (2012)

«όσο λιγότερη σημασία έχουν τα υλικά γεωγραφικά όρια για την κινητικότητα

του κεφαλαίου και των προϊόντων, τόσο μεγαλώνει αφενός η ευαισθησία των

καπιταλιστών για την αξιοποίηση των διαφορών μεταξύ τόπων/ περιοχών και

αφετέρου η πίεση στους τόπους/ περιοχές να διαφοροποιηθούν για να

προσελκύσουν κεφάλαια. Η γεωγραφία λοιπόν δεν πέθανε με την

παγκοσμιοποίηση∙ αντίθετα έχουμε μια συνεχή αναπαραγωγή της άνισης

ανάπτυξης, με εντονότερα φαινόμενα πόλωσης και απαξίωσης περιοχών.»

Β.4. Οι χωρικές ρίζες και οι χωρικές συνέπειες της οικονομικής κρίσης

Για τον Harvey, όλοι αυτοί οι μετασχηματισμοί, οφείλουν να μελετηθούν εκ νέου

σήμερα, καθώς διαδραμάτισαν, και συνεχίζουν μέχρι σήμερα, κεντρικό ρόλο στο

συνολικό οικοδόμημα του παγκόσμιου καπιταλισμού, από τη δεκαετία του 1970. Και

για αυτό το λόγο βρίσκονται και στην καρδιά των αιτιών της σημερινής κρίσης.

Η νέα κατάσταση διεθνοποίησης του κεφαλαίου και της εργασίας, που πάει μαζί με την

υπερδιόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα επέφερε τεράστιες επιπτώσεις στις

πόλεις κατά τα τέλη του 20ου και στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα. Για πρώτη φορά σε 74 Στο κομμάτι αυτό δεν αναλύθηκαν σημαντικές πτυχές της συζήτησης για τις πόλεις τη νέα εποχή. Για μια εισαγωγή βλ. τον τόμο The Global Cities Reader (Brenner & Keil (επιμ.), 2006) , που περιλαμβάνει κείμενα που εκτείνονται σε μια μεγάλη περίοδο, από τη δεκαετία του 1960 μέχρι σήμερα, σημαντικών θεωρητικών, όπως ο Hall, o Friedmann, ο Braudel, η Sassen, η Zukin, ο Castells κ.α.



83

τέτοια κλίμακα, στο «παιχνίδι» των επενδύσεων και των αγοραπωλησιών κατοικιών

και εμπορικών κτισμάτων συμμετέχουν άτομα, επιχειρήσεις και ιδρύματα από κάθε

γωνιά του κόσμου, το real estate χάνει την τοπικότητα του.

«Οι τιμές των ακινήτων στο κέντρο της Νέας Υόρκης συνδέονται περισσότερο

με τις τιμές στο Λονδίνο ή τη Φρανκφούρτη από ότι στο σύνολο της

κτηματαγοράς στην πόλη. Ισχυροί θεσμικοί επενδυτές, από την Ιαπωνία για

παράδειγμα, βρίσκουν κερδοφόρο να αγοράσουν και να πουλήσουν ιδιοκτησίες

στο Μανχάταν, ή στο κεντρικό Λονδίνο. Πιέζουν προς τα πάνω τις τιμές εξαιτίας

του ανταγωνισμού και τις ανεβάζουν ακόμα περισσότερο για να πουλήσουν με

κέρδος.» (Sassen, 1994).

Όπως, επεσήμαινε, ο Harvey ήδη από το LTC:

«Η ικανότητα μεταβίβασης και εμπορευματικής ανταλλαγής της γης σε καμία

περίπτωση δεν εγγυάται ότι θα αντιμετωπίζεται ως καθαρά χρηματοοικονομικό

προϊόν, και για το μεγαλύτερο μέρος της ιστορίας του καπιταλισμού η γη δεν

ήταν ελεύθερα εμπορεύσιμη σύμφωνα με μια τόσο απλή αρχή. Η ανάπτυξη της

ανταλλαγής αγαθών, η εξάπλωση των νομισματικών σχέσεων και η μεγέθυνση

του πιστωτικού συστήματος δημιούργησαν τις προϋποθέσεις για την

αυξανόμενη αντιμετώπιση της γης σαν χρηματοοικονομικό προϊόν» (Harvey,

2006a).

Η διαδικασία αντιμετώπισης της γης σαν χρηματοπιστωτικό προϊόν είναι ένα

καθoριστικό στοιχείο για την κατανόηση του ρόλου της αγοράς κατοικίας στη σημερινή

εποχή. To αγαθό του real estate είναι πλέον «από- υλικοποιημένο» (dematerialized) και

«από-χωρικοποιημένο» (de-territorialized) (Webber, 2002). Ή όπως περιγράφεται σε

ένα δημοσίευμα των Financial Times (8 Μαΐου 1987) που χρησιμοποιεί ο Harvey

(2009b) «Τώρα, ένας άγγλος αγοραστής μπορεί να αποκτήσει μια ιαπωνική υποθήκη,

ένας Αμερικάνος μπορεί να βγάλει χρήματα από τον τραπεζικό λογαριασμό του στη Νέα

Υόρκη μέσω ενός μηχανήματος ανάληψης μετρητών στο Χονγκ Κονγκ και ένας ιάπωνας

επενδυτής μπορεί να αγοράσει μετοχές σε μια σκανδιναβική τράπεζα με έδρα το

Λονδίνο της οποία τα αποθεματικά εκφράζονται ονομαστικά σε στερλίνες, δολάρια,

γερμανικά μάρκα και ελβετικά φράγκα».75 Και όταν ενσωματώνεται η γη στην

κυκλοφορία του κεφαλαίου, ενσωματώνεται και στις εγγενείς αντιφάσεις του

75 Γράφτηκε πριν την είσοδο του ευρώ αλλά η ουσία του δεν αλλάζει



84

καπιταλιστικού τρόπου παραγωγής. Το σημείο αυτό, είναι το πλέον καθοριστικό στην

ανάλυση του Harvey. Έτσι, μετά το 2007 θα επανέλθει, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον

του στην ανάλυση της κρίσης, τις αστικές ρίζες και επιπτώσεις της.

H βασική του θέση (2010b, 2012) είναι αρκετά σαφής. Για να μπορέσει να κινηθεί όλο

αυτό το σύστημα με την άκρατη αστικοποίηση, τους χωρικούς μετασχηματισμούς και

την υπερδιόγκωση του χρηματοπιστωτικού τομέα έπρεπε να υπάρχει ζήτηση. Οι

πολίτες ή οι επιχειρήσεις έπρεπε να χρειάζονται τα σπίτια ή τα κτίρια γραφείων που

χτίζονταν. Όμως η μεγάλη πλειοψηφία του πληθυσμού μαστιζόταν από τη φτώχεια και

την ανεργία που επέφεραν οι νεοφιλελεύθερες πολιτικές. Έτσι η μόνη εφικτή λύση ήταν

ο δανεισμός76. Όμως αυτή τη φορά ο δανεισμός δεν μπορούσε να αρκεστεί μόνο στους

καλούς και φερέγγυους πιστωτές, των ανώτερων και μεσαίων στρωμάτων. Έτσι, για

πρώτη φορά, εισήλθαν στο τοπίο άτομα και ομάδες, ευάλωτες, με χαμηλό ή και

καθόλου εισόδημα. Έτσι στις αρχές του 2000 άρχισε η μεγάλη πτώση των επιτοκίων,

μέχρι το ιστορικό 1%, το 2003, με στόχο την τόνωση της αγοραστικής ικανότητας, αλλά

και η ταχύτατη διάδοση των sub- prime δανείων. Αυτά παρέχονται σε υποψήφιους που

έχουν χαμηλή πιστοληπτική ικανότητα και δεν πληρούν τις προϋποθέσεις για σύναψη

δανείου με ευνοϊκούς όρους. Οι συνήθεις ρυθμίσεις τους είναι η άμεση καταβολή των

δανεικών με κυμαινόμενο επιτόκιο που στην αρχή είναι χαμηλό και στα επόμενα χρόνια

εκτινάσσεται. Τις περισσότερες φορές, μάλιστα, στην προσπάθεια να γίνουν τα δάνεια

πιο ελκυστικά έδιναν τη δυνατότητα, στο δανειολήπτη να πληρώνει τα πρώτα χρόνια

μόνο τους τόκους. της φυλής και του φύλου . Στις ΗΠΑ, το 2006, την τελευταία χρονιά

πριν την κρίση, το 13,5% των συνολικών κεφαλαίων της αγοράς νέων ενυπόθηκων

δανείων που συνάφθηκαν χαρακτηριζόταν ως sub-prime, και στο τέλος της χρονιάς το

20% των συνολικών στεγαστικών δανείων (600 δις στα 3 τρις δολάρια) ήταν από sub-

prime δάνεια.

76 Η άποψή μου είναι ότι ο εγγενής χαρακτήρας του προϊόντος κατοικία, που για την παραγωγή του απαιτείται μεγάλο κόστος και χρονικό διάστημα, κάνει σχεδόν ανέφικτη την αγορά του χωρίς δανεισμό, σε κάποιον που δεν έχει ήδη διαμορφωμένη μεγάλη περιουσία. Ακόμα και αν αφαιρεθούν τα υπερκέρδη των εργολάβων ή των ιδιοκτητών γης, είναι εξαιρετικά δύσκολο να μπορέσει ένας εργαζόμενος να έχει συσσωρεύσει από το μισθό του, όσο μεγάλος και αν είναι, ποσό τέτοιο που να αντιστοιχεί στο κόστος της κατασκευής και των εργατικών χεριών που απαιτείται για μια κατοικία. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ένγκελς (Ένγκελς, χ.χ.) ήδη από το 1872, συνέδεε την ιδιοκτησία κατοικίας με το δανεισμό «Με αυτό τον τρόπο, αναγκάζονται οι εργάτες, για να αποκτήσουν αυτές τις κατοικίες, να συνάψουν βαριά υποθηκικά χρέη και γίνονται στα σωστά σκλάβοι των αφεντικών τους που τους ταΐζουν.»



85

Μαζί με αυτά ενισχύθηκαν κάθε είδους καινοτομίες στις συναλλαγές και τις

δευτερογενής αγορές των χρηματιστικών παραγώγων. Πολλά δάνεια μαζί, υψηλού ή

χαμηλότερου ρίσκου, μετατρέπονταν σε ένα συνολικό τιτλοποιημένο προϊόν το οποίο

ήταν προς πώληση. Τυπικό παράδειγμα τέτοιου πακέτου είναι τα CDOs (Collateralized

Debt Obligations- Εξασφαλισμένες Δανειακές Υποχρεώσεις) που η αξία τους προέρχεται

από την αποπληρωμή των ενυπόθηκων δανείων. Τα προϊόντα αυτά, κρίνονταν ως προς

την πιστοληπτική ικανότητα τους, από τους οίκους αξιολόγησης όπως τον Moody΄s και

τον Standard & Poor’s, οι οποίοι, έναντι αδράς αμοιβής, έβαζαν τα τρία Α,

χαρακτηρίζοντάς τα ως ασφαλή. Το πιο σημαντικό αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας

είναι η διασπορά του κινδύνου για μη εξόφληση των επισφαλών δανείων, μέσα από την

αγοραπωλησία των παραγώγων, σε ένα ευρύ φάσμα επενδυτών και ιδρυμάτων. To

εξαιρετικά ενδιαφέρον σε σχέση με την πόλη, είναι ότι οι ίδιοι που ήλεγχαν την

προσφορά, ήλεγχαν και τη ζήτηση κατοικιών και εμπορικών κτιρίων, μέσα από τα

διαφορετικά επενδυτικά και πιστωτικά προγράμματα.

Όλο αυτό το σύστημα λειτούργησε με επιτάχυνση την πενταετία 2002- 2007,

καταφέρνοντας μια σχετική καθυστέρηση της κρίσης, η οποία βέβαια διαρκώς

ισορροπούσε με δυσκολία μέσα σε διαρκείς διακυμάνσεις. Όμως στις αρχές του 2007

αρχίζουν να εμφανίζονται σημάδια δυσλειτουργίας. Η βασική τους αιτία ήταν

προφανής. Όλοι αυτοί οι φτωχοί πληθυσμοί αδυνατούσαν να αποπληρώσουν τα χρέη,

χρέη που διαρκώς αυξάνονταν εξαιτίας της διαρκούς αύξησης των επιτοκίων και των

τιμών κατοικιών. Οι μέθοδοι και τα εργαλεία που χρησιμοποιούσαν οι διαφορετικοί

φορείς δανειστών ήταν τέτοιες, που ο Harvey (2012) χαρακτηρίζει ως συχνά ληστρικές.

Όμως, κάτι που ξεκίνησε σαν τοπική δυσκολία στην αγορά κατοικίας σε ορισμένες

περιοχές των ΗΠΑ και της Αγγλίας, έγινε γρήγορα μια τεράστια παγκόσμια απειλή,

ακριβώς λόγω της συμμετοχής σε αυτό το ασταθές οικοδόμημα φορέων και ιδρυμάτων

από κάθε γωνιά της γης. «Ανυποψίαστοι επενδυτές από όλο τον κόσμο, από

συνταξιοδοτικά ταμεία, μικρές περιφερειακές ευρωπαϊκές τράπεζες και δημοτικές

κυβερνήσεις από τη Νορβηγία μέχρι τη Φλόριντα, που είχαν δελεαστεί να επενδύσουν

σε κοινοπραξίες από “υψηλά βαθμολογημένες” χρηματιστικές υποθήκες, έβρισκαν τους

εαυτούς τους κατόχους άχρηστων κομματιών χαρτιού και ανίκανους να εκπληρώσουν

τις υποχρεώσεις τους ή να πληρώσουν τους εργαζόμενούς τους» (Harvey, 2010b)77.

77 Δεν μπορεί να καλυφθεί στην εργασία αυτή το σύνολο των αιτιών της κρίσης, ούτε οι σύνθετοι τρόποι που αυτή μεταφέρθηκε με άλλη μορφή γεωγραφικά. Μια πιο συνολική προσπάθεια επιχειρώ



86

Σαφώς, ο Harvey παρουσιάζει μια πολύ μεγαλύτερη ανάλυση για την κρίση από ότι

μπορεί εδώ να αναφερθεί, ενώ ταυτόχρονα υποστηρίζει ότι η μεταφορά της κρίσης

στον χώρο και τον χρόνο συνδέει την κρίση στην αγορά ακινήτων του 2007, με τις

μετέπειτα ειδικές και διαφορετικές εκφάνσεις της, όπως και της κρίσης του χρέους στις

χώρες του Νότου της Ευρώπης (Harvey, 2011). Ωστόσο, δεν θα επεκταθώ σε αυτό στην

εργασία. Κάτι που έχει σημασία να τονιστεί, όμως, είναι ότι πέρα από τις αστικές ρίζες

της οικονομικής κρίσης, υπάρχουν και σημαντικές επιπτώσεις που βιώνονται στις

πόλεις μέσα στα τελευταία χρόνια. Η εικόνα διαφέρει αισθητά μεταξύ των χωρών που

βρίσκονται ακόμα μέσα στην κρίση και αυτών που διατηρούν έντονη ανάπτυξη και

πλέον στηρίζουν σε μεγάλο βαθμό το παγκόσμιο σύστημα, έτσι ώστε να αποφεύγεται

μέχρι στιγμής μια συνολική κατάρρευση.

Η απάντηση που δόθηκε στην κρίση, όχι μόνο δεν έφερε αντίθετες πολιτικές, από αυτές

που ευθύνονταν εξαρχής, αλλά αντιθέτως οδήγησε σε ακόμα μεγαλύτερες κοινωνικές

και χωρικές ανισότητες. Τα κράτη, επέλεξαν να ενισχύσουν οικονομικά τον

χρηματοπιστωτικό τομέα μεταφέροντας τις απώλειες τους, εντός των κρατικών

προϋπολογισμών ή και των δημόσιων οικονομικών της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Τα

τεράστια δημοσιονομικά προβλήματα οδήγησαν σε περικοπές κοινωνικών δαπανών,

μειώσεις εργαζομένων στο δημόσιο, μέχρι και τα μνημόνια που γνωρίζουμε πολύ καλά

στην Ελλάδα. Επομένως η πρώτη επίπτωση στις πόλεις σχετίζεται με την περαιτέρω

μείωση της κρατικής μέριμνας. Η επιλογή σωτηρίας των χρηματοπιστωτικών

ιδρυμάτων αντί των ευπαθών κοινωνικών ομάδων έφερε και τη συνέχιση και διόγκωση

των ληστρικών πρακτικών συσσώρευσης μέσω της υφαρπαγής και πάλι μέσα από την

πόλη. Ολόκληρες περιοχές ερημώνουν από κατασχέσεις κατοικιών μετά την αδυναμία

αποπληρωμής των ενυπόθηκων δανείων, σε κατοίκους που μπορεί να είχαν ξεπληρώσει

δύο και τρεις φορές την αρχική αξία του ακινήτου.

«Πολλές από τις κατασχέσεις (περισσότερες από ένα εκατομμύριο κατά τη

διάρκεια του 2010) αποδεικνύεται ότι ήταν παράνομες, για να μην πούμε

εντελώς δόλιες, γεγονός που οδήγησε ένα μέλος του Κογκρέσου από τη

Φλόριντα να στείλει επιστολή στο Ανώτατο Δικαστήριο της Φλόριντα λέγοντας

ότι “αν οι φήμες που ακούω είναι αληθείς, τότε οι παράνομες κατασχέσεις

στο Ανδρίτσος (2011a). Μια μελέτη των εξελίξεων στην Ελλάδα και τις ευρωπαϊκές περιφέρειες, Χατζημιχάλης (2012).



87

αποτελούν τη μεγαλύτερη αρπαγή ιδιωτικής περιουσίας που επιχειρήθηκε ποτέ

από τράπεζες και κυβερνήσεις.”» (Harvey, 2012).

Όπως πάντα, θα χρησιμοποιήσει το παράδειγμα της Βαλτιμόρης (Harvey, 2012), η

οποία μετά την οικονομική κατάρρευση του 2008 κατέθεσε μήνυση κατά της

χρηματοπιστωτικής εταιρείας Wells Fargo, για τις πρακτικές δανειοδότησης που

ακολούθησε, οι οποίες καταδίκαζαν συγκεκριμένες ομάδες πληθυσμού

(Αφροαμερικάνοι, μονογονεϊκά νοικοκυριά επί κεφαλής γυναίκες) σε sub- prime δάνεια

μέσα από μια διαδικασία αντίστροφου red- lining.

«Οι ληστρικές πρακτικές που πλήττουν τους φτωχούς, τους ευάλωτους και

τους ήδη μη προνομιούχους είναι πάρα πολλές. Ένας μικρός απλήρωτος

λογαριασμός (για παράδειγμα κάποια τέλη ή ένας λογαριασμός νερού) μπορεί

να μετατραπεί σε δικαίωμα επίσχεσης της ιδιοκτησίας, σχετικά με το οποίο ο

ιδιοκτήτης ενδεχομένως να μην λάβει μυστηριωδώς (και παράνομα) καμία

ενημέρωση μέχρι τη στιγμή που κάποιος δικηγόρος θα αγοράσει αυτό το

δικαίωμα επίσχεσης και θα το αυξήσει σε τέτοιο σημείο ώστε ένας αρχικός

απλήρωτος λογαριασμός ύψους 100 δολαρίων να απαιτεί, ας πούμε, 2.500

δολάρια για την αποπληρωμή του. Για τους περισσότερους φτωχούς

ανθρώπους, κάτι τέτοιο συνεπάγεται απώλεια της ιδιοκτησίας τους. Κατά τον

τελευταίο γύρο πωλήσεων δικαιωμάτων επίσχεσης στη Βαλτιμόρη, μια μικρή

ομάδα δικηγόρων αγόρασε από τον δήμο επισχέσεις ιδιοκτησιών που

ανέρχονταν συνολικά σε περίπου 6 εκατομμύρια δολάρια. Αν το μικτό κέρδος

είναι 250 τοις εκατό, τότε θα συγκεντρώσουν σημαντικά ποσά αν οι επισχέσεις

αποπληρωθούν ενώ είναι δυνητικά πολύτιμες ιδιοκτησίες για μελλοντική

εκμετάλλευση αν απλώς περάσουν στα χέρια τους». (Harvey, 2012)

Ταυτόχρονα, ακόμα και οι πρακτικές κατασχέσεων έχουν επιλεκτικό χαρακτήρα. Πολύ

συχνά, η έξωση σε μια περιοχή υψηλής αξίας ακινήτων αποφεύγεται, ανεξάρτητα με τη

μη πληρωμή των δανείων, για να μην υποβαθμιστεί συνολικά η περιοχή. Κάτι τέτοιο,

σαφώς δε συμβαίνει σε περιοχές φτωχότερων κατοίκων.

«Στο Κλήβελαντ, έμοιαζε σαν ένα “οικονομικό- Katrina” να έχει χτυπήσει την

πόλη. Εγκαταλειμμένα και αμπαρωμένα σπίτια κυριαρχούν στο τοπίο σε

φτωχές γειτονιές, κυρίως μαύρων. Στην Καλιφόρνια, οι δρόμοι ολόκληρων

πόλεων, όπως το Στόκτον, ήταν επίσης καλυμμένοι με άδεια και εγκαταλειμμένα



88

κτίρια, ενώ στη Φλόριντα και το Λας Βέγκας συγκροτήματα κατοικιών έστεκαν

έρημα. Αυτοί που είχαν εξωσθεί έπρεπε να βρουν στέγη αλλού: πόλεις με σκηνές

άρχισαν να σχηματίζονται στην Καλιφόρνια και τη Φλόριντα. Αλλού,

οικογένειες είτε συστεγάζονταν με φίλους και συγγενείς, στοιβάζονταν σε

ξενοδοχεία μετατρέποντάς τα σε μόνιμη κατοικία.» (Harvey, 2010b).

Αν αυτή είναι η μια πλευρά, η άλλη πλευρά αυτών των εξελίξεων είναι η ραγδαία

αστικοποίηση της Κίνας και των BRIC (Βραζιλία, Ρωσία, Ινδία, Κίνα). Οι χώρες αυτές,

που έρχονται πρώτες στους δείκτες ανάπτυξης, αποτελούν, σύμφωνα με τον Harvey,

ένα ακόμα παράδειγμα συσσώρευσης μέσω της αστικοποίησης. Όπως υποστηρίζει

(Harvey, 2012), η, μέχρι στιγμής, αποφυγή μιας συνολικής κατάρρευσης του

καπιταλισμού οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στη «χωρική λύση» που φέρνουν αυτές οι

χώρες. Ειδικότερα στην Κίνα, συντελείται μια πρωτοφανής διαδικασία επενδύσεων στη

γη, με τεράστιου κόστους έργα υποδομών, μετακινήσεις εκατομμυρίων και

μετασχηματισμούς των πόλεων. Όπως συνέβαινε και στη μεταπολεμική Αμερική, η

αστικοποίηση δε συνδέεται μόνο με το κεφάλαιο που σχετίζεται άμεσα με την

κατασκευή αλλά με ένα τεράστιο σύνολο δραστηριοτήτων που συνδέονται με αυτήν.

Δρόμοι, αυτοκίνητα, καύσιμα, αλλά και τα «πράγματα που γεμίζουν τα σπίτια». Η

αύξηση της κατανάλωσης όλων αυτών – η Κίνα είναι σήμερα η πρώτη χώρα σε αγορές

αυτοκινήτων- έδωσε δίοδο σε υπερσυσσωρευμένα κεφάλαια και παραγόμενα προϊόντα

που ήταν τόσο αναγκαία μετά τη μείωση της κατανάλωσης στη Δύση. Αυτοί οι

μετασχηματισμοί γίνονται παράλληλα με βίαιες μετακινήσεις και εκτοπίσεις

πληθυσμών, ειδικά σε κεντρικές περιοχές των πόλεων, που συχνά συνοδεύονται με

αιματηρές εξεγέρσεις και συγκρούσεις. Πρόκειται για μια διαδικασία συσσώρευσης

μέσω της υφαρπαγής μέσα στο ειδικό αυταρχικό πλαίσιο του σύγχρονου ασιατικού

καπιταλισμού. Παράλληλα με την αύξηση των βιομηχανικών πόλεων, πόλεις όπως το

Πεκίνο, η Σαγκάη ή η Shenzhen έχουν μετατραπεί ήδη σε τόπους διεθνούς ακτινοβολίας,

τεράστιας κερδοσκοπίας επί της γης, μεγάλων θεαμάτων και διάσημων έργων της

σύγχρονης αρχιτεκτονικής.

Όμως, μπορεί η ανάπτυξη της Κίνας και άλλων περιοχών να αποτελέσουν τη λύση στη

σημερινή κρίση του καπιταλισμού; Ο ίδιος ο Harvey, είναι αρκετά διστακτικός ως προς

κάτι τέτοιο. Για να μπορέσουν να διατηρηθούν αυτοί οι ρυθμοί θα ενισχυθεί και πάλι ο

δανεισμός και τα χρέη, εν τέλει εντείνοντας το πρόβλημα και μεταθέτοντας το, παρά



89

δίνοντας μια λύση. Όμως, ότι και να γίνει, μπορεί το μέλλον να είναι οι σημερινές πόλεις

και ακόμα περισσότερο οι ληστρικές μορφές συσσώρευσης μέσω της αστικοποίησης;

Κατά τον Ed Soja (Soureli & Youn, 2009) η παρούσα κρίση είναι, εκτός των άλλων, και

κρίση της νέας οικονομίας, της πολιτισμικής και δημιουργικής οικονομίας, του

επιχειρηματικού και αστικού marketing, της παγκοσμιοποίησης και της άνισης

γεωγραφικά ανάπτυξης, της δικτυακής κοινωνίας κ.α. Για τον Harvey είναι μια κρίση

της ίδιας της αστικοποίησης και των πολιτικών που ασκήθηκαν για περισσότερα από

30 χρόνια. Ο Owen Hatherley (2010) δημοσίευσε το 2010 μια εκτενή μελέτη για την

αποτυχία πολλών μεγάλων κατασκευαστικών και πολεοδομικών σχεδίων στη Μεγάλη

Βρετανία, που πλέον στέκουν, όπως περιγράφει, σαν τα νέα ερείπια. Ο Κωστής

Χατζημιχάλης, κάνοντας μια αποτίμηση των πολιτικών που επιλέχτηκαν τις τελευταίες

δεκαετίες παγκόσμια αλλά και στην Ελλάδα υποστηρίζει: «Ο οικονομικός ανταγωνισμός

και η διεθνοποίηση πόλεων και περιφερειών δεν μπορούν και δεν πρέπει να αποτελούν

προγραμματικούς στόχους δημοσίου συμφέροντος γιατί δεν αφορούν το σύνολο των

κατοίκων, υποβιβάζουν τις κοινωνικές και περιβαλλοντικές προτεραιότητες του

προγραμματισμού, δημιουργούν τοπικά ελλείμματα δημοκρατίας και υπονομεύουν

μέσω των υπέρογκων δανείων το μέλλον των επόμενων γενεών» (στο ΕΜΠ, 2011).

Αν είναι έτσι, τότε τι μπορεί να ακολουθήσει; Το ερώτημα αυτό απασχολεί πολλούς (για

παράδειγμα, Smith, 2011, Brenner et al, 2010). Είναι πράγματι, σημαντικό το ερώτημα

τι μπορεί να ακολουθήσει μετά το νεοφιλελευθερισμό.

Ο Harvey θεωρεί ότι σήμερα, οι απαντήσεις που δίνονται είναι στην Ευρώπη και της

ΗΠΑ είναι στην κατεύθυνση μιας βαθύτερης, βίαιης περαιτέρω

νεοφιλελευθεροποίησης, ενώ στον αντίποδα, στην Κίνα υιοθετείται ένα πρόγραμμα

κεϋνσιανής λογικής, ωστόσο αρκετά πιο αυταρχικό. Όμως, καμία λύση δεν έχει βρεθεί. «

Δεν φαίνεται να υπάρχει κανένα νέο πρόγραμμα σταθεροποίησης του καπιταλισμού,

ούτε κάποιο συγκροτημένο σχέδιο αυτή τη στιγμή» (Χαρβεϋ, 2012). Αυτή είναι η στιγμή

για να ασχοληθεί κανείς με το ερώτημα αν μπορεί και πώς να ακολουθήσει κάτι μετά

τον καπιταλισμό. Και αν ναι, σε αυτή την προσπάθεια, τι ρόλο θα έχουν οι πόλεις; Αυτό

το ερώτημα θα απασχολήσει το τρίτο μέρος της εργασίας.



90

Μέρος Γ: Οι πόλεις της ελπίδας - Η ανακατάληψη των πόλεων για την αντικαπιταλιστική πάλη

Γ.1. Επαναστατικές και αντεπαναστατικές θεωρίες. Για μια διαφορετική θεώρηση της πόλης.

«Χρειάζονται πολλά, τον κόσμο για να αλλάξεις:

Οργή κι επιμονή . Γνώση κι αγανάκτηση.

Γρήγορη απόφαση, στόχαση βαθιά

Ψυχρή υπομονή, κι ατελείωτη καρτερία.

Κατανόηση της λεπτομέρειας και κατανόηση του συνόλου.

Μονάχα η πραγματικότητα μπορεί να μας

μάθει πως την πραγματικότητα ν’ αλλάξουμε»

Μπ. Μπρέχτ

Με τους παραπάνω στίχους κλείνει ένα από τα τελευταία βιβλία του David Harvey, το

Companion to Marx’s Capital. Και αμέσως πριν: «Αν και οι διανοητικές έννοιες δεν

μπορούν από μόνες τους να αλλάξουν τον κόσμο, οι ιδέες είναι, όπως ο ίδιος ο Μαρξ

παρατήρησε, μια υλική δύναμη στην ιστορία. Ο Μαρξ έγραψε το Κεφάλαιο για να μας

εξοπλίσει καλύτερα για αυτή τη μάχη. Όμως και εδώ δεν υπάρχει ένας εύκολος δρόμος,

όπως δεν υπάρχει καμία «βασιλική οδός προς την επιστήμη» (Harvey, 2010a). Στο

βιβλίο αυτό, όπως και στο σύνολο του έργου του, δεν ξεφεύγει από ένα στόχο που ο

ίδιος έχει θέσει από τις αρχές της δεκαετίας του 70. Το στόχο του να κατανοήσουμε τον

κόσμο για να τον αλλάξουμε. Και αν το δεύτερο έχει αναμφίβολα αποδειχτεί δύσκολο,

δεν ήταν και πολύ ευκολότερα τα πράγματα και για το πρώτο. Γιατί για τον ίδιο το

ζητούμενο δεν ήταν ποτέ απλά μια θεωρία, αλλά μια επαναστατική θεωρία, μια

επανάσταση στο επίπεδο των ιδεών που πάντοτε θα μένει μισή όσο δε συνοδεύεται από

μια επανάσταση στην πράξη, στον υλικό κόσμο.

Δεν υπάρχει θεωρία που να είναι πολιτικά ουδέτερη, ακόμα και αν οι εκφραστές δεν

διακηρύττουν μια πολιτική θέση ή μια ιδεολογία. Για τον Harvey, υπάρχουν τρία είδη

θεωρίας (Harvey, 2009a): Η θεωρία του status quo, η αντεπαναστατική θεωρία και η



91

επαναστατική θεωρία. Η πρώτη είναι αυτή που μελετά την πραγματικότητα και τα

φαινόμενα που εμφανίζονται σε μια δεδομένη στιγμή, χωρίς όμως να την αμφισβητεί.

Έτσι, μέσα από ένα μανδύα καθολικής αλήθειας διαμορφώνει πολιτικές που

νομιμοποιούν, συντηρούν και διαιωνίζουν την υπάρχουσα κατάσταση. Η δεύτερη,

επιδιώκει να συσκοτίσει την κατανόηση της πραγματικότητας και να αποσπάσει την

προσοχή από τα θεμελιώδη ζητήματα. Μέσα από τη φαινομενικά συμπαγή λογική της

και την αίγλη του νέου, επιδιώκει να αποκτήσει αναγνώριση η οποία να ενισχύσει και

να νομιμοποιήσει αντεπαναστατικές δράσεις ενάντια στις αναγκαίες αλλαγές. Τέλος, η

επαναστατική θεωρία επιδιώκει να κατανοήσει την πραγματικότητα, διαμορφώνοντας

ωστόσο ένα συνεχές πεδίο αξιολόγησης της αλήθειας. Είναι μια διαλεκτική θεωρία, που

αναγνωρίζει τις αντιθέσεις και προσπαθεί να διαμορφώσει επιλογές μέσα σε μια

συγκεκριμένη συγκυρία που να ενεργοποιήσουν πιθανές πολιτικές δράσεις, είναι

δηλαδή μια θεωρία που αναζητά τη δημιουργία της αλήθειας παρά την εύρεση της.

Κάθε θεωρία δεν ανήκει αναγκαστικά από μόνη της σε μια από τις τρεις κατηγορίες,

εντάσσεται σε αυτές όταν ενσωματώνεται σε διαδικασίες αξιοποίησής της μέσα σε

συγκεκριμένες κοινωνικές καταστάσεις. (Harvey, 2009a)

Η επαναστατική θεωρία έχει δύο βασικά καθήκοντα κατά τον Harvey (2009a). Την

επαναστατική άρνηση, που περιλαμβάνει την αποκάλυψη του πραγματικού χαρακτήρα

της αντεπαναστατικής θεωρίας και τον επαναστατικό μετασχηματισμό που αναζητά

πραγματικές επιλογές που είναι αναγκαίες σε κάθε περίοδο. Όμως, κάθε επανάσταση

στη θεωρία πάντοτε επιζητά την αλλαγή της υπάρχουσας πραγματικότητας, η οποία θα

έρθει μέσα από την επανάσταση στον υλικό κόσμο, μέσα από την επανάσταση στην

πράξη.

Ως αφορμή για τη διαμόρφωση των παραπάνω θέσεων, χρησιμοποιεί τις διαφορετικές

θεωρίες που αναπτύσσονταν εντός της γεωγραφικής πειθαρχίας των δεκαετιών του 60

και του 70, για το ζήτημα των γκέτο, οι οποίες είτε συντηρούσαν μια πραγματικότητα

κοινωνικών και χωρικών ανισοτήτων είτε άνοιγαν το δρόμο για ακόμα μεγαλύτερα

κοινωνικά προβλήματα. Ωστόσο, η σκέψη του δεν αφορούσε μόνο αυτή τη

συγκεκριμένη περίπτωση. Για τον ίδιο δεν αρκούσε η απεικόνιση μέσα από την

επιστήμη μιας συγκεκριμένης κατάστασης. Αναζητούσε τους τρόπους που αυτή θα

άλλαζε σε μια κατεύθυνση μεγαλύτερης κοινωνικής δικαιοσύνης. Όμως αυτό δεν ήταν

κάτι εξωτερικό από την ίδια τη θεωρία. Ο τρόπος που κατανοείς και περιγράφεις την



92

πραγματικότητα εμπεριέχει την αναζήτηση και τη δυνατότητα ριζοσπαστικής αλλαγής

της.

Κατά τον ίδιο, αυτή ήταν η μεγάλη τομή που έφερε ο Μαρξ. Δεν ήταν αυτός που

ανακάλυψε την υπεραξία, αυτή γεννιέται από τον καπιταλισμό και για αυτήν είχαν με

διαφορετικό τρόπο μιλήσει και άλλοι. Όμως ήταν αυτός που την έκανε καρδιά μιας

θεωρίας για τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής, μιας επαναστατικής θεωρίας για την

ανατροπή του, μέσα από τη δράση της εργατικής τάξης. Οφείλουμε επομένως να

διαβάσουμε το Κεφάλαιο με επαναστατικό τρόπο. Θα μπορούσαμε ίσως, εδώ να δούμε

μια αλτουσεριανή επιρροή. Όπως υποστήριξε ο τελευταίος (Αλτουσέρ, 1999), μια

οικονομίστικη ανάγνωση του Κεφαλαίου θα έβλεπε σε αυτό μια μελέτη κάποιων

θεμελιωδών νόμων κίνησης του κεφαλαίου έξω από την πάλη των τάξεων. Όμως αυτό

θα ήταν μια καθεστωτική ανάγνωση, μια ανάγνωση που θα μείωνε την επαναστατική

δυναμική της ίδιας της επιστήμης, του διαλεκτικού υλισμού, του Μαρξ. Κάτι παρόμοιο,

νομίζω υποστήριξε ο Harvey, στη συνέντευξη που μου παραχώρησε:

«Ένα από τα πράγματα που προσπαθώ να κάνω στις αναγνώσεις μου στον

Μαρξ είναι με ακρίβεια να δώσω έμφαση σε ποιο βαθμό είναι μια θεωρία για την

ανθρώπινη χειραφέτηση. Αυτό στην πραγματικότητα επηρεάζει ορισμένες από

τις ερμηνείες που έχουν δοθεί σε πλευρές τις μαρξιστικής θεωρίας, γιατί

υπάρχουν πλευρές αυτής της θεωρίας που δίνουν την εντύπωση ότι δεν

μπορούμε να αλλάξουμε τίποτα. Ορισμένες φορές φαίνεται ο Μαρξ να τείνει σε

θεωρητικός του status quo και όχι σε επαναστάτης θεωρητικός. Μελετώ

αρκετά αυτή την περίοδο τον δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου και υπάρχουν πολλά

σε αυτόν που θυμίζουν αρκετά μια status quo θεωρία… Αν έπρεπε να πω γιατί

προτιμώ τον Μαρξ από τον Άνταμ Σμιθ θα έλεγα ότι ο Μαρξ στη θεωρία του είχε

καταλάβει πολύ καλύτερα πώς λειτουργεί το κεφάλαιο και τι επαναστατικές

δυνατότητες υπάρχουν.»

Από αυτή την οπτική, ο Harvey επιθυμεί να διατυπώσει μια επαναστατική θεωρία για

την πόλη και την αστικοποίηση. Ή αλλιώς, να εντάξει τη θεωρία για την αστικοποίηση

μέσα στην επαναστατική μαρξιστική θεωρία. Η μια πλευρά είναι η κατανόηση των

διαδικασιών της αστικοποίησης σαν μηχανισμούς συσσώρευσης κεφαλαίου και

καπιταλιστικής εξουσίας, όπως παρουσιάστηκαν στο Μέρος Β. Η άλλη, άρρηκτα

συνδεδεμένη, είναι η αναζήτηση εναλλακτικών διαδικασιών που μπορούν να

οδηγήσουν στην επανάσταση και την ανθρώπινη χειραφέτηση. Κι εδώ ερχόμαστε ξανά



93

στο ζήτημα των διαδικασιών και την πρωτοκαθεδρία τους επί των αντικειμένων-

αποτελεσμάτων τους.

Στο Spaces of Hope (2000a) κάνει πιο σαφές το επιχείρημά του. Αφού, όπως

υποστηρίζει, οι χωρικές ουτοπίες απέτυχαν, «μπορούμε να σκεφτούμε έναν ουτοπισμό

της διαδικασίας παρά της χωρικής μορφής»; Οι πόλεις που ζούμε, είναι αποτελέσματα

μιας συνεχούς διαδικασίας αστικοποίησης, εξαιρετικά σημαντικής για τη διατήρηση του

καπιταλισμού, όπως υποστήριζε ο Lefebvre. Η καπιταλιστική κυριαρχία κυρίως

έγκειται στην εξουσία επί των διαδικασιών αυτών, επομένως μια αντικαπιταλιστική

εναλλακτική θα πρέπει και αυτή να στοχεύει σε αυτές τις διαδικασίες. Είναι μήπως

αυτή μια προσπάθεια που θα ξεκινήσει μετά την επανάσταση; Κατά την άποψή του, όχι.

Η πάλη για τον περιορισμό της εξουσίας του κεφαλαίου και την ενίσχυση της

κοινωνικής και χωρικής δικαιοσύνης, είναι διαρκής και καθημερινή.

Όπως διατύπωσε (Harvey, 2009a) «οι πλούσιοι μπορούν να κυριαρχήσουν στο χώρο

ενώ οι φτωχοί είναι παγιδευμένοι σε αυτόν». Πως μπορεί να αρχίσει να αντιστρέφεται

αυτή η κατάσταση; Αυτό είναι το κύριο μέλημα του David Harvey. Υπό το πρίσμα αυτό,

οι ταξικές και όλες οι άλλες αντιθέσεις (που συνήθως βρίσκονται σε δεύτερη μοίρα στη

σκέψη του) βρίσκονται μέσα στην ίδια τη θεωρία του, σε κάθε σημείο της78. Η

διαδικασία της πόλης είναι μια ταξική διαδικασία, που στον καπιταλισμός συνήθως

κυριαρχείται από την αστική τάξη. Όμως, αν είναι έτσι, οφείλουμε να αναζητήσουμε το

δρόμο για μια διαφορετική κυριαρχία επί της διαδικασίας αυτής. Μια πρώτη

διατύπωση για τη θέση του αυτή βρίσκεται στο SJAC.

«Η πόλη και η πολεοδομία μπορούν να λειτουργούν για τη σταθεροποίηση ενός

συγκεκριμένου τρόπου παραγωγής… Αλλά η πόλη επίσης μπορεί να γίνει το

μέρος των συσσωρευμένων αντιθέσεων και επομένως το πιο πιθανό μέρος για

να γεννηθεί ένας νέος τρόπος παραγωγής. Ιστορικά, η πόλη, φαίνεται να έχει

λειτουργήσει σαν ο άξονας γύρω από τον οποίο οργανώνεται ένας τρόπος

παραγωγής, σαν το κέντρο της επανάστασης ενάντια στην κατεστημένη τάξη

και σαν το κέντρο της εξουσίας και των προνομίων (για μια εξέγερση εναντίον

τους). Ιστορικά, η αντίθεση, πόλης και υπαίθρου ήταν ο άξονας του κινήματος

και της αναμέτρησης γύρω από τον οποίο ξετυλίχθηκε όλη η οικονομική ιστορία

της κοινωνίας.» (Harvey, 2009a).

78 Ξανά ας θυμηθούμε τον Αλτουσέρ στο Μαρξισμός και Πάλη των Τάξεων, Θέσεις (1999)



94

Αν αυτή ήταν μια πρώτη διατύπωση της θέσης του Harvey, αυτή θα εξελιχθεί μέσα στα

χρόνια, για να φτάσει στο τελευταίο του έργο, τις Εξεγερμένες Πόλεις.

Γ.2. Ταξική πάλη και κοινωνικά κινήματα της πόλης. O Harvey

και η Παρισινή Κομμούνα.

«We’ll always have Paris.»

Από την ταινία Καζαμπλάνκα

ΘΙΕΡΣΟΣ

Αγαπητέ μου Φάβρ τι πάει να πει αυτό το: Παρίσι; Αυτοί μιλάνε για το Παρίσι σα να πρόκειται για ιερό χώρο, που προτιμούν να το παραδώσουν στις φλόγες παρά να το αφήσουν στον εχθρό. Ξεχνούν ότι αποτελείται από υλικές αξίες. Και το ξεχνούν γιατί δεν έχουν τίποτα δικό τους. Ο συρφετός είναι διατεθειμένος να τα τινάξει όλα στον αέρα. Και μα το ναι! Δεν είναι δικό του. Ξελαρυγγιάζεται να ζητάει πετρέλαιο, αλλά για την εξουσία, για μας, το Παρίσι δεν είναι ένα σύμβολο, είναι η ιδιοκτησία μας. Το να το κάψεις δε σημαίνει ότι το υπερασπίζεσαι!.

…

ΟΙ ΑΝΤΙΠΡΟΣΩΠΟΙ

Ποιος είναι το Παρίσι;

Μπ. Μπρέχτ, Οι μέρες της Κομμούνας

Η Παρισινή Κομμούνα του 1871, αποτελεί ένα ορόσημο στη σύγχρονη ιστορία. Είναι ένα

από τα σημαντικότερα επαναστατικά γεγονότα του 19ου αιώνα, και μόνιμο σημείο

αναφοράς για μελετητές, κοινωνικούς επιστήμονες και κινήματα αμφισβήτησης. Στο

έδαφος της συσσωρευμένης αγανάκτησης για την πολιτική της Δεύτερης Γαλλικής

Αυτοκρατορίας και ειδικότερα στην κατάρρευσή της, μέσα στα αδιέξοδα που είχε φέρει

ο καταστροφικός πόλεμος με τους Πρώσους και υπερβαίνοντας τη δειλία και την



95

προδοσία των εκπροσώπων της δημοκρατικής αστικής τάξης, οι πολίτες του Παρισιού

καταλαμβάνουν την εξουσία της Πόλης. Για περισσότερους από δύο μήνες, από τις 18

Μάρτη μέχρι τις 28 Μάη, η Παρισινή Κομμούνα λειτουργεί σαν ένα παράδειγμα λαϊκής

εξουσίας, δημοκρατίας και αυτοοργάνωσης εκλέγοντας νέα όργανα και υιοθετώντας

σειρά κοινωνικών μέτρων. Μετά από στρατιωτική επέμβαση, ύστερα από την ηρωική

αυτοθυσία των Κομμουνάρων, η εξέγερση καταστέλλεται βίαια.

Ωστόσο η Κομμούνα, από την εποχή της μέχρι και σήμερα, παραμένει στο κέντρο του

ενδιαφέροντος, της προσοχής αλλά και της αντιπαράθεσης μεταξύ πολιτικών και

θεωρητικών ρευμάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι για αυτήν έγραψαν θεμελιωτές των

ρευμάτων που καθορίζουν την αριστερή αμφισβήτηση μέχρι και σήμερα, ο Μαρξ, ο

Ένγκελς, ο Λένιν, αλλά και ο Κροπότκιν, ο Μπακούνιν, αργότερα ο Μπούχτσιν κ.α.

Μια ειδική πλευρά στην ανάγνωση της Κομμούνας άρχισε να αναπτύσσεται τη δεκαετία

του 60, στα πλαίσια της ριζοσπαστικής προσέγγισης της κοινωνιολογίας και της

γεωγραφίας. Αρκετοί θεωρητικοί, πατώντας και πάλι στη σκέψη του Lefebvre, αλλά και

άλλων όπως ο Walter Benjamin, ανέπτυξαν τον ιδιαίτερο χωρικό χαρακτήρα της

Κομμούνας. Το σημαντικό στοιχείο αυτών των προσεγγίσεων είναι ότι ανέδειξαν την

καθοριστική σημασία που είχε η πόλη του Παρισιού στην ανάπτυξη και τα ξεχωριστά

χαρακτηριστικά της εξέγερσης, μια πλευρά που βρισκόταν σε δεύτερη μοίρα,

τουλάχιστον στο μαρξιστικό έργο για αυτήν. Είναι άλλωστε η περίοδος που

κορυφώνονται οι μελέτες γύρω από τα κοινωνικά κινήματα της πόλης.

Ίσως το πιο γνωστό έργο για μια τέτοια πρόσληψη της Κομμούνας είναι το City and The

Grassroots του Manuel Castells, που εκδίδεται το 1983. Ο ίδιος είχε προσεγγίσει τα ίδια

θέματα σε προγενέστερα έργα του (Castells 1977, Καστέλς 1980), ωστόσο μια πιο

συνολική και αναθεωρημένη προσέγγιση παρουσιάζει στο City and The Grassroots79,

που εκδίδεται το 1983. Ο στόχος του Castells είναι να συμβάλλει σε μια θεωρία για τα

κοινωνικά κινήματα της πόλης, τα οποία κατά τη γνώμη του, σε εκείνη την εποχή

αναπτύσσονταν γύρω από τρία μεγάλα θέματα: τη συλλογική κατανάλωση, την

πολιτιστική ταυτότητα γύρω από μια ιδιαίτερη περιοχή και την πολιτική κινητοποίηση

σε σχέση με το κράτος με έμφαση στο ρόλο της τοπικής κυβέρνησης. Το επιχείρημα που

θέτει είναι ότι η Κομμούνα ήταν μια αστική- δημοτική επανάσταση και όχι εργατική-

ταξική ή σοσιαλιστική. Για να φτάσει σε αυτό επιλέγει ορισμένα στοιχεία. Το πρώτο

79 Εκτενή αποσπάσματα έχουν μεταφραστεί από την Ελένη Πορτάλιου με τον τίτλο Η πόλη και οι Αποκάτω



96

είναι η κοινωνική σύνθεση των Κομμουνάρων που δεν προέρχονταν κατά βάση από το

βιομηχανικό προλεταριάτο. Το δεύτερο ήταν ο αυτοπροσδιορισμός των

συμμετεχόντων, που αντιλαμβάνονταν τον εαυτό τους περισσότερο ως πολίτες μιας

πόλης σε μετασχηματισμό παρά ως εργάτες, πράγμα που φαίνεται και στα μέτρα της

Κομμούνας στα οποία πρωταγωνιστούσαν αιτήματα σε σχέση με την πόλη, τις

συνθήκες κατοικίες, τη διαχείριση των δανείων κ.α. Καθοριστική πλευρά σε αυτό είναι

η τεράστια και συχνά πρωταγωνιστική συμμετοχή των γυναικών και των παιδιών.

Τέλος, και ο εχθρός της Κομμούνας περισσότερο ήταν οι «εκφράσεις του παλαιού

καθεστώτος, οι ελεγκτές της καθημερινής ζωής» (Castells, 1983) παρά οι βιομήχανοι και

οι καπιταλιστές. Ολοκληρώνοντας τη σκέψη του καταλήγει ότι η Παρισινή Κομμούνα

ήταν μια αστική επανάσταση σε τρία διαφορετικά επίπεδα. Το πρώτο ήταν ότι ήταν σε

αντιπαράθεση με όλη την αγροτική κοινωνία και όχι μόνο με τις κυρίαρχες τάξεις. Το

δεύτερο, ότι αγωνίστηκε ενάντια στην κερδοσκοπία στη γη και τα ενοίκια. Το τρίτο και

πιο γενικό, ότι έθεσε ως διακύβευμα την επανασύσταση του κράτους στη βάση της

κοινότητας.80

Από τη μεριά του, o Harvey επιχειρεί μια διαφορετική, αλλά όχι συνολικά

αντιπαραθετική προσέγγιση. Στο βιβλίο του, Paris, Capital of Modernity, που εκδίδεται

του 2003, σε ολοκληρωμένη μορφή μετά από παλαιότερες δημοσιεύσεις, παρουσιάζει

μια συνολική μελέτη, από την οργάνωση του χώρου και τις επεμβάσεις του Haussmann,

την κυκλοφορία του χρήματος και του κεφαλαίου, την αγοραπωλησία της εργατικής

δύναμης και τη θέση των γυναικών μέχρι τη σημασία και το χαρακτήρα της Παρισινής

Κομμούνας. Επισημαίνει σε κάθε σημείο, ότι η μελέτη του για το Παρίσι βασίζεται στο

έργο του Μαρξ, φράσεις του οποίου παραθέτει στην αρχή κάθε ξεχωριστού κεφαλαίου.

Σχηματικά, το επιχείρημά του διαρθρώνεται ως εξής: Οι μετασχηματισμοί της πόλης

είναι άρρηκτα συνδεδεμένοι με την προσπάθεια της καπιταλιστικής οικονομίας να

επιτύχει μια νέα φάση ανάπτυξης μετά την κρίση της δεκαετίας του 1840. Η επένδυση

στη γη, είτε στο εξωτερικό με τα μεταφορικά έργα, είτε στο εσωτερικό με το πρώιμο

gentrification του Haussmann ήταν αναγκαία για την αποσόβηση των πλεονασμάτων

κεφαλαίου και εργασίας που ήταν εμφανή κατά τη διάρκεια της κρίσης. Η επιλογή αυτή

80 Το έργο του Castells δεν είναι σε καμία περίπτωση το μόνο, ούτε αναγκαστικά το πιο αντιπροσωπευτικό της συζήτησης για τα Αστικά Κοινωνικά Κινήματα. Στο έργο έχουν ασκηθεί από διαφορετικές προσεγγίσεις αρκετές κριτικές [βλ. Mayer (2006) Molotch (1984), Lowe (1986) καθώς και την παρέμβαση της Δ. Σιατίτσα στο Βαΐου- Χατζημιχάλης (2012)] Επίσης ο ίδιος ο Castells σε επόμενα έργα του αναθεωρεί ορισμένες πλευρές. Ωστόσο επιλέχτηκε μια συνοπτική παρουσίαση του έργου αυτού καθώς, ο Harvey το αναγνωρίζει σαν μια προσέγγιση διαφορετική από τη δική του.



97

επέφερε αύξηση της συσσώρευσης του κεφαλαίου για αρκετά χρόνια, ωστόσο δεν

μπόρεσε να υπερβεί συνολικά τα προβλήματα. Τα σχέδια του αυτοκράτορα και του

Haussmann αντιμετώπισαν δυσκολίες όταν άρχισαν να γιγαντώνονται τα χρέη που

αυξάνονταν για την υπέρογκη οικοδόμηση και βέβαια όταν συνάντησαν την αντίσταση

των κατοίκων της πόλης. Μιλώντας για αυτούς, παραθέτει ένα μεγάλο αριθμό

στοιχείων – εκ των οποίων αρκετά είχε χρησιμοποιήσει και ο Castells- που

παρουσιάζουν τη σύνθεση της Παρισινής κοινωνίας.

Κατά τον Harvey, η Παρισινή Κομμούνα είναι μια αστική επανάσταση όμως αυτό δεν

είναι αντίθετο, αλλά μάλλον αλληλένδετο με τον ταξικό- εργατικό χαρακτήρα της. Ο

λόγος είναι ότι η ίδια η καπιταλιστική οικονομία της Δεύτερης Αυτοκρατορίας

βασίστηκε στους αστικούς μετασχηματισμούς και ότι η συσσώρευση του κεφαλαίου

δεν επιτυγχάνεται μόνο στη σφαίρα της παραγωγής αλλά σε όλο το πλέγμα των

σχέσεων κατανάλωσης και αναπαραγωγής των εμπορευμάτων και της εργατικής

δύναμης. Με αυτή την έννοια η εξουσία επί της πόλης και των διαδικασιών παραγωγής

του χώρου είναι ένα ταξικό διακύβευμα με πολιτική αλλά και βαθιά οικονομική

σημασία. Ο αυτοπροσδιορισμός με βάση την τάξη και την κοινότητα δεν βρίσκονται σε

αντίθεση.

«Υπάρχει μια τάση στις μέρες μας να τις βλέπουμε σαν δύο αμοιβαία

αποκλειστικές κατηγορίες που αναδεικνύουν ανταγωνιστικές μορφές

συνείδησης και πολιτικής δράσης. Αυτό σαφώς δε συνέβη στο Παρίσι… Το ότι

πολλοί ένιωθαν οικεία με την ιδέα ότι υπάρχει μια κοινότητα της τάξης όπως

και μια τάξη της κοινότητας … είχε πραγματική υλική βάση… Οι ιδέες και οι

πραγματικότητες της κοινότητας και της τάξης εξελίχθηκαν ραγδαία κατά τη

διάρκεια της Δεύτερης Αυτοκρατορίας. Τα έργα του Haussmann και οι

μετασχηματισμοί της γης και της αγοράς ακινήτων στο Παρίσι διατάραξαν τόσο

τις παραδοσιακές έννοιες της κοινότητας όσο και τη χωροκοινωνική δομή. Αλλά

και οι μετασχηματισμοί στις χρηματοπιστωτικές δομές και τις διαδικασίες της

εργασίας δεν είχαν μικρότερη επιρροή πάνω στην υλική βάση των ταξικών

σχέσεων. Μόνο μέσα από αυτές τις συγχύσεις μπορεί να γίνει πλήρως

κατανοητή η ασυνήθιστη συμμαχία δυνάμεων που παρήγαγε την Παρισινή

Κομμούνα- τη μεγαλύτερη ταξική κομμουναλιστική εξέγερση της

καπιταλιστικής ιστορίας». (Harvey, 2003a)



98

Η άποψή του είναι ότι ο ταξικός προσδιορισμός δεν αναιρεί το τοπικό στοιχείο.

«Υποστηρίζω ότι από παλιά υπήρχαν προσδιορισμοί της τάξης σε επίπεδο τοπικό,

γειτονιάς και κοινότητας. Αυτοί οι Μαρξιστές που αρνούνται να αναγνωρίσουν τη

σημασία της κοινότητας στη διαμόρφωση της ταξικής αλληλεγγύης κάνουν σοβαρό

λάθος. Αλλά, για τον ίδιο λόγο, αυτοί που υποστηρίζουν ότι η κοινοτική αλληλεγγύη δεν

έχει τίποτα να κάνει με την τάξη είναι παρόμοια τυφλοί. Σημάδια της τάξης και της

ταξικής συνείδησης είναι ακριβώς το ίδιο σημαντικά στον χώρο της καθημερινής ζωής

όσο και στο χώρο εργασίας. Η ταξική θέση μπορεί να εκφράζεται μέσα από τους

τρόπους κατανάλωσης όσο και μέσα από τις σχέσεις στην παραγωγή» (Harvey, 2003a).

Κατά την άποψή του, η μεγάλη αντίθεση του Παρισιού βρισκόταν μεταξύ του ανώτερου

10% που κατείχε το 70% συνολικού πλούτου του Παρισιού και της μεγάλης μάζας των

κατώτερων τάξεων. Οι διαφοροποιήσεις εντός των αποκάτω ήταν εμφανείς, για

παράδειγμα μεταξύ των ειδικευμένων και ανειδίκευτων εργατών, ωστόσο ήταν

υποδεέστερες σε σχέση με την τεράστια διαφορά τους με τις ανώτερες τάξεις. Σε αυτές

πράγματι δεν ήταν μονάχα οι εργοστασιάρχες αλλά και οι ιδιοκτήτες γης, οι

κερδοσκόποι και οι μεγαλέμποροι. Αυτοί κατείχαν τα μέσα παραγωγής αλλά και τους

μηχανισμούς της αστικοποίησης, την αναπαραγωγή και το εμπόριο. Το βασικό

συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει είναι ότι το υποκείμενο της Παρισινής Κομμούνας

ήταν οι εργαζόμενες μάζες, με τον ιδιαίτερο τρόπο που αυτές διαμορφώνονταν στη

συγκεκριμένη εποχή. Ουσιαστικά, κατά τον ίδιο, η αναμέτρηση της Κομμούνας ήταν μια

ταξική αναμέτρηση. Μια παρόμοια προσέγγιση, φαίνεται να ασπάζεται ο Eric

Hobsbawm (2006).

«Αλλά μπορούμε άραγε να μιλήσουμε για “τους εργάτες” ως ενιαία κατηγορία ή

τάξη; Τι κοινό υπήρχε ανάμεσα σε ομάδες ανθρώπων που συχνά είχαν τόσο

μεγάλες διαφορές…; Τους ένωνε όλους, ωστόσο, η κοινή αίσθηση της

χειρωνακτικής εργασίας και της εκμετάλλευσης… η κοινή μοίρα των

μεροκαματιάρηδων. Τους ένωνε ο όλο και μεγαλύτερος διαχωρισμός τους από

μια αστική τάξη της οποίας ο πλούτος αυξανόταν ραγδαία, ενώ η δική τους

κατάσταση παρέμενε επισφαλής…».

Στο θέμα της Παρισινής Κομμούνας, ο Harvey επανέρχεται στο τελευταίο του έργο με

τίτλο Rebel Cities.



99

«Δε βλέπω για ποιο λόγο δεν θα πρέπει να ερμηνευτεί τόσο ως ταξική πάλη όσο

και ως πάλη για τα δικαιώματα του πολίτη εκεί όπου ζούσαν εργαζόμενοι

άνθρωποι. Καταρχάς, η δυναμική της ταξικής εκμετάλλευσης δεν περιορίζεται

στο χώρο εργασίας… Οι δευτερεύουσες μορφές εκμετάλλευσης οργανώνονται

πρωτίστως από εμπόρους, ιδιοκτήτες ακινήτων και κεφαλαιούχους και οι

επιπτώσεις τους γίνονται πρωτίστως αισθητές στο χώρο διαβίωσης και όχι στο

εργοστάσιο. Αυτές οι μορφές εκμετάλλευσης ανέκαθεν ήταν και εξακολουθούν

να είναι ζωτικής σημασίας για τη συνολική δυναμική της συσσώρευσης

κεφαλαίου και τη διαιώνιση της ταξικής ισχύος… Ως εκ τούτου, τα αστικά

κοινωνικά κινήματα έχουν πάντοτε ταξικό περιεχόμενο, ακόμα και όταν

πρωταρχικά διατυπώνονται με βάση τα δικαιώματα, την ιδιότητα του πολίτη

και τις δυσκολίες της κοινωνικής αναπαραγωγής» (Harvey, 2012)

Η μελέτη της Κομμούνας παρουσιάζει αναλυτικά, τον τρόπο που προσλαμβάνει ο

Harvey, τη σχέση της πόλης με την αντικαπιταλιστική πάλη, αναδεικνύοντας τον

ταυτόχρονα αστικό αλλά και ταξικό χαρακτήρα που υποστηρίζει ότι θα έχει

αναπόφευκτα η επανάσταση στην εποχή μας. Το ότι επανέρχεται συχνά σε αυτή, δεν

είναι μόνο για τη μεγάλη ιστορική σημασία της, αλλά και για ορισμένες σημαντικές

αναλογίες που μπορούν να συνδέσουν τη σημερινή εποχή με τα χρόνια πριν την

Παρισινή Κομμούνα.

Πόσο μακριά βρισκόμαστε από την Παρισινή Κομμούνα; Από πολλές απόψεις αρκετά.

Από πολλές άλλες, όμως, μάλλον είμαστε αρκετά κοντά. Η παγκόσμια κρίση μαίνεται

από το 2007, όπως μαινόταν και το 1871. Η καπιταλιστική οικονομία και η κρίση της

έχει σαφείς χωρικές και αστικές ρίζες. Όπως και στο Παρίσι της Δεύτερης

Αυτοκρατορίας, έτσι και σήμερα, η συσσώρευση και κυκλοφορία του κεφαλαίου

συνδέεται σε μεγάλο βαθμό με τους αστικούς μετασχηματισμούς, την κερδοσκοπία επί

της γης και την αγορά ακινήτων. Η κατάρρευση των μοντέλων αστικής ανάπτυξης

πιθανόν να μοιάζει με την αποτυχία – που ήταν πια φανερή- των σχεδίων του

Haussmann. Στις σύγχρονες πόλεις, συγκεντρώνεται ο μεγαλύτερος πλούτος που είδε

ποτέ η ανθρωπότητα αλλά και οι ανείπωτες καθημερινές τραγωδίες, η φτώχεια, η πείνα

και ο αποκλεισμός. Το μεγάλο εργοστάσιο με τους χιλιάδες εργάτες, δεν είχε κάνει

ακόμα την εμφάνιση του μαζικά στο Παρίσι. Σήμερα, ένας νέος κάτοικος της Αθήνας ή

του Λονδίνου μπορεί και να μην έχει δει ποτέ του από κοντά κάτι τέτοιο81. Οι άστεγοι,

81 Σαφώς δεν ισχύει το ίδιο σε άλλες περιοχές του πλανήτη



100

άνεργοι, ελαστικά εργαζόμενοι, χειρώνακτες του Παρισιού, δεν διαφέρουν πολύ από τη

σημερινή κοινωνική πλειοψηφία, αν εξαιρέσουμε τη χειρωνακτική εργασία στις

περισσότερες περιπτώσεις. Ο σύνθετος αυτοπροσδιορισμός των αποκάτω Παριζιάνων

μπορεί να θυμίζει το αίσθημα μας σε στιγμές κοινωνικών μαχών.

Βεβαίως, το ζήτημα της σύνδεσης του εργατικού κινήματος με τα κινήματα πόλης δεν

μπορεί να παρουσιαστεί στο σύνολό του σε αυτό το κομμάτι. Ταυτόχρονα, το θέμα της

ενότητας των αποκάτω αποτέλεσε σημαντικό διακύβευμα και πεδίο αντιπαράθεσης.

Στο επόμενο μέρος, θα παρουσιαστούν μερικές πτυχές την άποψης του Harvey για τα

θέματα αυτά, χωρίς να διεκδικείται μια πληρότητα στην μελέτη της θεωρητικής

συζήτησης.

Γ.3. Από το τοπικό στο παγκόσμιο. Οι ιδιαιτερότητες και η ενότητα για την ανατροπή.

«Ο μοναδικός και ιδιόμορφος χαρακτήρας της αυτοοργάνωσης της εργατικής τάξης ήταν

ότι προσπάθησε να συνδέσει ειδικούς αγώνες σε ένα γενικό αγώνα με ένα ξεχωριστό

τρόπο. Σαν κίνημα, έθεσε το στόχο να κάνει αληθινό αυτό που είναι από πρώτη ματιά η

ιδιόμορφη αξίωση ότι η υπεράσπιση και η ανάπτυξη συγκεκριμένων ειδικών

συμφερόντων, αν συνδυαστούν κατάλληλα, είναι στην πραγματικότητα το γενικό

συμφέρον.»

Raymond Williams, Recourses of hope

Μια ειδική πλευρά στο έργο του Harvey, ως προς την οργάνωση και τον αγώνα ενάντια

στο καπιταλιστικό σύστημα, είναι το υποκείμενο αυτού του αγώνα καθώς και η σχέση

μεταξύ της ενότητας και της διαφορετικότητας και του ειδικού ή/και τοπικού με το

γενικό ή/και παγκόσμιο. Όπως περιγράφτηκε από το πρώτο μέρος, στο σημείο αυτό

δέχτηκε έντονες κριτικές, ως προς την υποτίμηση από την πλευρά του των διαφορών,

ως προς το χώρο και τον τόπο, το φύλο ή τη φυλή. Στο κομμάτι αυτό, θα προσπαθήσω

να περιγράψω τον τρόπο που μελετά ο Harvey τα ζητήματα αυτά, χωρίς να σταθώ

ιδιαίτερα στις διαφορετικές προσεγγίσεις που υπάρχουν. Κρατώ όμως τη συλλογιστική

των Χατζημιχάλη και Βαΐου (1990): «Κατά έναν αντιφατικό τρόπο, υποστηρίζοντας την



101

“ενότητα” και αγνοώντας τις διαιρέσεις (θεωρητικά, πρακτικά και προοπτικά) η ίδια η

αριστερά συνέβαλε στο βάθεμα των διαιρέσεων… Η “ενότητα” πρέπει να οικοδομηθεί

σταδιακά πάνω στην άρθρωση των διαφορών και των ατομικών εμπειριών».

Είναι σίγουρο ότι ο Harvey, διατηρεί πάντοτε σε πρώτο πλάνο στο έργο του, τα

στοιχεία των γενικών τάσεων, που καθορίζουν τον καπιταλιστικό τρόπο παραγωγής

και την αστικοποίηση ως συστατικό στοιχείο του. Από αυτές τις γενικές τάσεις

επιδιώκει να αρθρώσει κάποιες βασικές θέσεις για την αναμέτρηση με το σύστημα αυτό

από την πλευρά των εργαζόμενων και των αποκλεισμένων. Κατά τον ίδιο, όμως, οι

τάσεις αυτές, παρότι γενικές, δεν διαμορφώνουν έναν ομοιόμορφο κόσμο. Αντίθετα, οι

ιδιαιτερότητες και ειδικά ανάμεσα στους τόπους, διαπλέκονται με τις διαδικασίες του

καπιταλισμού διαμορφώνοντας πραγματικότητες που είναι ταυτόχρονα παγκόσμιες

και τοπικές, που διαπερνούν τις κοινωνικά κατασκευασμένες κλίμακες.

Το βιβλίο στο οποίο μελετά με πιο αναλυτικό τρόπο τα ζητήματα αυτά είναι το Justice,

Nature and The Geography of Difference, του 1996. Για τον τρόπο που οι διαφορετικές

γεωγραφικές κλίμακες διαπλέκονται παραθέτει ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από

τον Neil Smith (1992), που αναφέρει:

«Η θεωρία της γεωγραφικής κλίμακας- ή πιο σωστά η θεωρία της παραγωγής

της κοινωνικής κλίμακας- είναι κατά πολύ μη αναπτυγμένη. Στην

πραγματικότητα, δεν υπάρχει μια κοινωνική θεωρία της γεωγραφικής κλίμακας,

για να μην αναφέρω μια στη βάση του ιστορικού υλισμού. Κι όμως, παίζει

καθοριστικό ρόλο στο σύνολο της γεωγραφικής κατασκευής της υλικής ζωής.

Ήταν η βίαιη καταστολή της Πλατείας Τιέν Αν Μεν ένα τοπικό γεγονός, ένα

περιφερειακό ή ένα τοπικό γεγονός, ή ήταν ένα διεθνές γεγονός; Μπορούμε

εύλογα να υποθέσουμε ότι ήταν και τα τέσσερα, κάτι που αμέσως ενισχύει τη

συμπέρασμα ότι η κοινωνική ζωή λειτουργεί μέσα και κατασκευάζει κάποιας

μορφής φωλιασμένο (nested) ιεραρχικό χώρο παρά ένα μωσαϊκό».

Τα επόμενα χρόνια θα γίνουν σημαντικές μελέτες πάνω στα διαφορετικά επίπεδα και

γεωγραφικές κλίμακες, όπως αναφέρθηκε και στο πρώτο μέρος, ωστόσο η

συλλογιστική του Harvey θα διατηρήσει αυτά τα πρώτα συμπεράσματα. Για τον

Harvey, ο καπιταλισμός έχει καταφέρει να αξιοποιήσει τις διαφορετικές κλίμακες υπέρ

της συσσώρευσης του κεφαλαίου μια διαδικασία που είναι παγκόσμια και τοπική

ταυτόχρονα, αξιοποιώντας τις διαφορές μεταξύ των τόπων. Πώς μπορεί και η



102

απάντηση σε αυτόν να αξιοποιήσει με άλλο τρόπο αυτές τις κλίμακες; Πώς μπορούν οι

διαφορές να συνδυαστούν σε μια ενιαία αντικαπιταλιστική φωνή; Είναι μήπως η

προσπάθεια ενότητας εξαρχής καταδικασμένη να εξουσιάσει και να καταστείλει τις

διαφορές; Και από την άλλη, είναι ικανή η έμφαση στις διαφορές να προβάλει ικανή

αντίσταση στην εξουσία του κεφαλαίου και την κοινωνική ανισότητα;

Για να απαντήσει στα ερωτήματα αυτά, ο Harvey χρησιμοποιεί τον όρο militant

particularism (στρατευμένη ιδιαιτερότητα), φράση που είχε εισάγει ο Raymond

Williams. Για τον τελευταίο, ο όρος παρουσιάζει τον ειδικό τρόπο που οι ειδικές

συνθήκες στον τόπο και τον χρόνο διαμορφώνουν μια σύνθετη μορφή στράτευσης και

κοινωνικών αγώνων που συντίθεται στα πλαίσια της καθημερινής πάλης. Όπως

αναφέρει στη συνέντευξη που μου παραχώρησε ο David Harvey,

«Αυτό που με γοήτευσε στην ιδέα του militant particularism ήταν ότι πάντοτε

αισθανόμουν ότι η πολιτική είχε τις απαρχές της στους τόπους και ότι δεν

μπορείς να μιλήσεις για μια πολιτική διαδικασία χωρίς να μιλήσεις για τους

τόπους που αυτή εκτυλίσσεται. Ωστόσο κάτι που γίνεται σε ένα τόπο πρέπει σε

κάποιο βαθμό να καθολικοποιηθεί. Και το ενδιαφέρον ερώτημα είναι το πώς

καθολικοποιείται. Το κάνει ρητορικά; Ή το κάνει μετασχηματιζόμενο σε ένα

πολιτικό κίνημα που διεκδικεί να καταλάβει τον κρατικό μηχανισμό;».

Η αφετηρία της σκέψης του, προήλθε από ερωτήματα που γεννήθηκαν μέσα από την

προσωπική του εμπλοκή στον αγώνα ενάντια στο κλείσιμο των εργοστασίων στην

Οξφόρδη που κατέληξε στο έργο The Factory and The City. Η συλλογιστική του, όπως

αποτυπώνεται στο κείμενο Militant particularism and global ambition, που

δημοσιεύτηκε αρχικά στο περιοδικό Social Text, το 1995 και στη συνέχεια

συμπεριλήφθηκε στα βιβλία Justice, Nature and The Geography of Difference, του 1996,

και Spaces of Capital, το 2001, είναι η εξής. Οι στρατευμένες ιδιαιτερότητες πάντοτε

υπήρχαν μέσα στους εργατικούς αγώνες, ακόμα και αν η σημασία τους δεν

αναγνωριζόταν πάντοτε εντός της μαρξιστικής θεωρίας. Τέτοιες στρατευμένες

ιδιαιτερότητες διαμορφώνονταν στην πάλη σε ένα συγκεκριμένο τόπο, γύρω από

μεγάλα εργοστάσια ή ορυχεία, σε απεργίες και διαδηλώσεις. Η ενότητα με βάση την

κοινότητα ή την πόλη συνδυαζόταν με την ενότητα με βάση την τάξη. Όμως σήμερα, τα

πράγματα έχουν αλλάξει, η παραγωγή είναι διαφορετική, το ίδιο και η αντιφατική αλλά

πιο πλειοψηφική από ποτέ εργατική τάξη. Επομένως, εστιάζοντας στο συγκεκριμένο

παράδειγμα, υποστήριζε ότι σήμερα δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι «το μέλλον του



103

σοσιαλισμού στην Οξφόρδη εξαρτάται από το αποτέλεσμα του αγώνα για μαζική

απασχόληση στην αυτοκινητοβιομηχανία» (Harvey, 2001). Αντιθέτως οφείλουμε να

ακολουθήσουμε ένα δύσκολο και προβληματικό, αλλά αναγκαίο δρόμο αναζήτησης,

«νέων συνδυασμών νέων και παλιών μορφών στρατευμένης ιδιαιτερότητας που θα

διαμορφώσουν μια διαφορετική έκφραση σοσιαλιστικών πολιτικών». «Αυτό δε

συνεπάγεται την εγκατάλειψη της ταξικής πολιτικής για αυτήν των “νέων κοινωνικών

κινημάτων”, αλλά την αναζήτηση διαφορετικών μορφών συμμαχιών που μπορούν να

ανασυστήσουν και να ανανεώσουν την ταξική πολιτική» (Harvey, 2001).

Η αναφορά στο έργο του Williams είναι εμφανής σε όλο το κείμενο. Όπως υποστηρίζει,

συμφωνώντας, ο Harvey, ο Williams και η παράδοση του πολιτισμικού υλισμού,

προσέφερε πολύ σημαντικές επισημάνσεις για τη σημασία των δομών των

συναισθημάτων, των αξιών και των διαφορών, όπως επίσης και της προσέγγισης του

χώρου, του τόπου και του περιβάλλοντος.

«Μια νέα θεωρία για το σοσιαλισμό πρέπει σήμερα να συμπεριλαμβάνει σε

κεντρική θέση τον τόπο. Ας θυμηθούμε τον ισχυρισμό ότι οι προλετάριοι δεν

έχουν πατρίδα, τον παράγοντα που τους διαφοροποιούσε από τις τάξεις που

κατέχουν ιδιοκτησία. Αλλά ο τόπος έχει αποδειχτεί ότι είναι ένα κρίσιμο

στοιχείο στην απόκτηση δεσμών- περισσότερο ίσως για την εργατική τάξη

παρά για τους κεφαλαιοκράτες- από την επέκταση της διεθνούς οικονομίας και

τις καταστροφικές συνέπειες της αποβιομηχάνισης στις παλιές κοινότητες.

Όταν το κεφάλαιο μετακινήθηκε, η σημασία του τόπου εμφανίστηκε ξεκάθαρα»

(Williams, 1989).

O Harvey υποστηρίζει ότι, παρόλα αυτά, το συμπέρασμα που προκύπτει από την

ανάγνωση του Williams δεν είναι ότι ο χώρος, ο τόπος και το περιβάλλον δεν μπορούν

να ενσωματωθούν στην κοινωνική και τη πολιτισμική θεωρία, αλλά ότι οι πρακτικές

θεωρητικοποίησης οφείλουν να ανοιχτούν στις πιθανότητες και τα διλήμματα που μια

τέτοια ενσωμάτωση απαιτεί.

«Η θεωρία δεν είναι ποτέ ζήτημα μιας καθαρής αφαίρεσης. Η θεωρητική

πρακτική πρέπει να κατασκευαστεί σαν μια συνεχής διαλεκτική μεταξύ της

στρατευμένης ιδιαιτερότητας των βιωμένων ζωών και του αγώνα να επιτευχτεί

επαρκής κριτική απόσταση και απόσπαση για να διαμορφωθούν παγκόσμιες

επιδιώξεις» (Harvey, 1996a).



104

Αυτό είναι ένα θεωρητικό αλλά και πολιτικό καθήκον, καθώς οι καθημερινές πολιτικές

πρακτικές πάντοτε βρίσκονται ενθηκευμένες (embed) μέσα στις υλικότητες του τόπου,

του χώρου και του περιβάλλοντος. Η φιλοδοξία του Harvey, όπως την περιγράφει ο

ίδιος είναι να συμβάλει σε «ένα υλιστικό πλαίσιο για ανάλυση και ως εκ τούτου να

ενσωματώσει το χώρο, τον τόπο και το περιβάλλον στις θεωρίες της κοινωνικής

διαδικασίας όπως και στη σκέψη για τις πρακτικές πολιτικές» (Harvey, 1996a).

Με τον ίδιο τρόπο που διαχειρίζεται τη σχέση του τοπικού με το παγκόσμιο επιδιώκει

να επεξεργαστεί το ζήτημα της ενότητας του υποκειμένου της αντίστασης και της

ανατροπής σε σχέση με τις διαφορές και τις ετερότητες. Υποστηρίζει ότι η αναγνώριση

της σημασίας της φυλής, τους φύλου, της θρησκείας, της σεξουαλικότητας δεν πρέπει

να αναιρεί την προσπάθεια για τη διατύπωση ορισμένων θεμελιωδών (Harvey, 1996a)

αιτημάτων όπως είναι η κοινωνική δικαιοσύνη και η ισότητα. Σε πολλά έργα του, και

πιο αναλυτικά στην Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας, ασκεί τεράστια κριτική σε

πολλά ρεύματα και ειδικότερα στην μεταμοντέρνα πολεμική απέναντι στην ολότητα και

τις μεγάλες αφηγήσεις. Όπως περιγράφτηκε στο Α μέρος, ο Harvey συμμετείχε έντονα

σε μια συζήτηση που κορυφώθηκε στις δεκαετίες του 80 και του 90 γύρω από τα

θέματα αυτά, υπερασπιζόμενος πλευρές αυτού που πολλές κριτικές αναγνώριζαν ως

παραδοσιακός μαρξισμός, όπως η σημασία της εργατικής τάξης και η ενότητα των

αντικαπιταλιστικών κινημάτων προς μια προοπτική σοσιαλιστικού μετασχηματισμού.

Μια αντίστοιχη διαμάχη ανέπτυξε και πρόσφατα με ρεύματα της αυτονομίας και

θεωρητικούς όπως οι Hardt και Negri. Σε μια κριτική για το βιβλίο Commonwealth

(Hardt & Negri, 2009) αναφέρει:

«O Hardt και ο Negri απορρίπτουν τον ισχυρισμό του Zizek ότι υπάρχει κάτι

πολύ πιο θεμελιώδες για την τάξη από ότι με όλες τις άλλες μορφές ταυτότητας

σχετικά με τη εξέλιξη του καπιταλισμού, και πιστεύω ότι ο Zizek έχει δίκιο.

Ανεξάρτητα με το πόσο σημαντικό μπορεί να είναι το φύλο, η φυλή ή η

σεξουαλική ταυτότητα στην ιστορία της καπιταλιστικής ανάπτυξης, και

ανεξάρτητα πόσο σημαντικοί ήταν οι αγώνες που δόθηκαν στο όνομά τους,

είναι δυνατό να φανταστείς την εξέλιξη του καπιταλισμού χωρίς αυτούς, κάτι

που είναι αδύνατο στην περίπτωση της τάξης (Hardt, Negri, Harvey, 2009).

Απαντώντας οι συγγραφείς υποστηρίζουν:



105

«Αυτό σημαίνει, σύμφωνα με το Zizek, ότι, ενώ οι ταξικές πολιτικές μπορούν να

είναι επαναστατικές οι αγώνες του φύλο, της φυλής και άλλων ταυτοτήτων δεν

μπορεί να είναι. Μια κεντρική διαφορά εδώ μεταξύ της δικής μας οπτικής και

αυτής του Harvey και του Zizek είναι ότι δεν θεωρούμε το κεφάλαιο σαν τον

μοναδικό άξονα κυριαρχίας, και επομένως, η ανατροπή της εξουσίας του

κεφαλαίου δεν είναι, στην οπτική μας, ο μόνος τρόπος αντικαπιταλιστικής

δράσης[…] Το ζήτημα δεν είναι να επιλέξουμε ανάμεσα στους άξονες της

εξουσίας ή ακόμα να τους βαθμολογήσουμε με βάση τη σημασία τους.» (Hardt ,

Negri, Harvey 2009).

Σαφώς, πρόκειται για ένα τεράστιο θεωρητικό ζήτημα που δεν μπορεί να αναλυθεί στα

πλαίσια της εργασίας. Αυτό που πρέπει να κρατήσουμε, είναι ότι ο Harvey δεν αρνείται

τη θετική συνεισφορά που είχε η «αμφισβήτηση των “ορθόδοξων” μαρξιστικών

διατυπώσεων (από συγγραφείς στην παράδοση του Fanon ή της Simon De Beauvoir και

από υποστηρικτές της αποδόμησης)» (Harvey, 2009b). Υπερασπίζεται την

«αντιμετώπιση της διαφοράς και της “ετερότητας” όχι ως κάτι που πρέπει να

προστεθεί στις πιο θεμελιακές μαρξιστικές κατηγορίες (όπως η τάξη και οι

παραγωγικές διαδικασίες), αλλά ως κάτι που πρέπει να είναι εξαρχής πανταχού

παρόν σε κάθε προσπάθεια να συλλάβουμε της διαλεκτική της κοινωνικής

αλλαγής. Θα πρέπει να δίνουμε μεγάλη σημασία στην ένταξη πλευρών της

κοινωνικής οργάνωσης, όπως είναι η φυλή, το φύλο, η θρησκεία, στο συνολικό

πλαίσιο της ιστορικής υλιστικής έρευνας (με την έμφαση που δίνει στη δύναμη

του χρήματος και στην κυκλοφορία του κεφαλαίου) και της ταξικής πολιτικής

(με την έμφαση που δίνει στην ενότητα της πάλης για χειραφέτηση» (Harvey,

2009b).

Αυτό που αναγνωρίζει ως σφάλμα, είναι ότι στην προσπάθεια υπέρβασης λανθασμένων

και δογματικών μαρξιστικών ερμηνειών, «η Νέα Αριστερά έτεινε να εγκαταλείψει την

πίστη της στο προλεταριάτο ως φορέα προοδευτικής αλλαγής όσο και στον ιστορικό

υλισμό ως τρόπο ανάλυσης.» (Harvey, 2009b), ενώ « η ριζοσπαστική μεταδομιστική

εξέγερση ενάντια στην ομοιότητα (και την αντανάκλαση της σε κάποιες μορφές

πολιτικής της εργατικής τάξης)… πέταξε το μωρό της πολιτικής και ηθικής αλληλεγγύης

και των ομοιοτήτων μεταξύ των διαφορών, μαζί με τα απόνερα των καπιταλιστικά

επιβαλλόμενων εννοιών της καθολικότητας και της ομοιότητας» (Harvey, 1996a). Όμως

αυτό αποδυνάμωσε τα εργαλεία τόσο για την κατανόηση του κόσμου και των



106

μεταβολών του όσο και για τη διαμόρφωση μαζικών πολιτικών προτάσεων και

πρακτικών ικανών να αντισταθούν στη νεοφιλελεύθερη επίθεση στα δικαιώματα της

κοινωνικής πλειοψηφίας και ακόμα περισσότερο να επιζητήσουν μια εναλλακτική

προοπτική. Όμως, όπως υποστηρίζει ο Eagleton (Ίγκλετον, 2003), παρότι θα ήταν

υποκρισία να υποστηρίξει κανείς ότι μια σοσιαλιστική αλλαγή φαίνεται πολύ κοντά

στον ορίζοντα, τουλάχιστον το 1996 που έγραφε το βιβλίο, «θα ήταν πολύ χειρότερο

και από υποκρισία, στις σημερινές συνθήκες, να εγκαταλείψει κανείς το όραμα μιας

δίκαιης κοινωνίας και να συναινέσει έτσι στο τρομακτικό χάος που ονομάζεται

σύγχρονος κόσμος».

Για να εξηγήσει καλύτερα τη θέση του, παραθέτει ένα συγκεκριμένο παράδειγμα στο

κεφάλαιο Class Relations, Social Justice, and the Political Geography of Difference, του

JNGD (1996a). Όπως υποστηρίζει, έξω από τις υλικές συνθήκες και τα πολιτικά σχέδια

είναι δύσκολο να συζητήσει για τις πολιτικές της ταυτότητας, της

πολυπολιτισμικότητας, της ετερότητας και της διαφοράς. Στην πόλη Hamlet της

Βόρειας Καρολίνας, στις 3 Σεπτέμβρη του 1991 έπιασε φωτιά μια μικρή βιομηχανία

πουλερικών, στην οποία 25 από τους 200 εργαζόμενους σκοτώθηκαν και 56

τραυματίστηκαν σοβαρά. Παρόμοιες μικρές μονάδες είχαν ανθίσει κατά τη δεκαετία

του 80, για αιτίες που σχετίζονται με τις αλλαγές στην παραγωγή, τις διατροφικές

συνήθειες κ.α., μετατρέποντας τη βιομηχανία τροφίμων σε σημαντικό παράγοντα

οικονομιών σε συγκεκριμένες περιοχές των ΗΠΑ. Το πιο εμφανές χαρακτηριστικό ήταν

ότι ήρθαν στο προσκήνιο οι τραγικές και απάνθρωπες συνθήκες εργασίας, υγιεινής και

ασφάλειας των εργαζομένων, κάτι που αποτελούσε τον κανόνα σε μεσαίας δυναμικής

επιχειρήσεις σε μικρές ημιαγροτικές περιοχές, που μαστίζονταν από την ανεργία και τη

φτώχεια μετατρέποντας τις θέσεις εργασίας σε αυτές μονόδρομο. Οι μισθοί ήταν κάτω

από τα όρια της φτώχειας, τα ωράρια εξοντωτικά και ατυχήματα σαν το συγκεκριμένο

ήταν θέμα χρόνου να συμβούν δεδομένων των συνθηκών ασφαλείας. Ένα πρώτο

επίπεδο ζητημάτων που προκύπτουν αφορά τον τρόπο λειτουργίας τέτοιων μονάδων,

τους ελέγχους από το κράτος, τη σημασία της αποβιομηχάνισης, της ανεργίας κ.α.

Ωστόσο, το σημείο που εστιάζει ο Harvey, είναι η απουσία ισχυρής πολιτικής

απάντησης. Σε ένα αντίστοιχο ατύχημα στις αρχές του 20ου αιώνα στη Νέα Υόρκη, είχαν

ακολουθήσει εξεγέρσεις και συγκρούσεις. Η έκφραση της καταπίεσης με τον ξυλοδαρμό

του Rodney King έφερε την εξέγερση του 1992 στο Λος Άντζελες, ενώ η έκφραση της

εκμετάλλευσης με το θάνατο 25 ανθρώπων δεν έφερε σχεδόν καμία αντίδραση. Ακόμα



107

και όταν το ατύχημα πήρε το δρόμο της δικαιοσύνης, η συζητήσεις στις δίκες

αντιλαμβάνονταν το θέμα της φυλής και του φύλου σαν ένα θέμα επαγγελματικό και

όχι ταξικό. Η κατάσταση έγινε ακόμα πιο σύνθετη όταν έγινε γνωστό ότι μεταξύ των

νεκρών η συντριπτική πλειονότητα ήταν γυναίκες και περίπου οι μισοί

Αφροαμερικάνοι. Αυτό δεν είναι κάτι καθόλου ασυνήθιστο, αλλά μάλλον η σύνθεση

αυτή εκφράζει μεγάλο μέρος των εργαζόμενων στις ΗΠΑ, ειδικά στις θέσεις σε

καθεστώς ευελιξίας, ανασφάλειας, ανεργίας και χαμηλών μισθών. Όπως άλλωστε

αναφέρει αλλού (Harvey, 2009b) μια από τις μεγαλύτερες μεταβολές στην εργασία

κατά τη μετάβαση στην ευέλικτη συσσώρευση ήταν η τομή στο ρόλο της γυναικείας

εργασίας. Το γεγονός αυτό είναι ταυτόχρονα τοπικό, εθνικό αλλά και παγκόσμιο και

αναδεικνύει την ίδια στιγμή το ζήτημα της τάξης, της φυλής και του φύλου. Αυτό όμως

που θέλει να υποστηρίξει ο Harvey, είναι ότι ενώ χωρίς την αναγνώριση όλων αυτών

των επιπέδων δεν μπορείς να συνθέσεις την πραγματική εικόνα ούτε να σχεδιάσεις

πολιτικές πρακτικές

«η ενότητα που διαπερνά το φύλο και τη φυλή σε αυτή την περίπτωση είναι

προφανώς αυτή της τάξης και δεν είναι δύσκολο να συμπεράνεις ότι μια απλή,

παραδοσιακή μορφή ταξικής πολιτικής θα είχε προστατέψει τα συμφέροντα

των γυναικών και των μειονοτήτων, όπως και των λευκών ανδρών.» (Harvey,

1996a82)

Μέσα από αυτό προκύπτει η ανάγκη αναζήτησης πολιτικών, αιτημάτων, αλλά και

θεωρητικών εννοιών που να μπορούν να προστατέψουν αυτούς τους πληθυσμούς

ανεξάρτητα από το φύλο ή τη φυλή τους83. Κι εδώ είναι που, κατά την άποψη του,

εμφανίζεται η ανάγκη καθορισμού ορισμένων καθολικών κοινωνικών αξιών και

επιδιώξεων και ειδικότερα της κοινωνικής δικαιοσύνης. Για τον ίδιο, η μεταμοντέρνα

άρνηση εννοιών όπως η δικαιοσύνη (δεν είναι τυχαίος ο υπότιτλος ενός μέρους, Ο

μεταμοντέρνος θάνατος της δικαιοσύνης), ως στοιχεία των ολοκληρωτικών μετα-

αφηγήσεων έχει ένα μερίδιο ευθύνης στην αποδυνάμωση των πολιτικών αντίστασης

της εργατικής τάξης στην εντεινόμενη εκμετάλλευση. Υποστηρίζει ότι οφείλουμε να

αναζητήσουμε τον τρόπου που μέσα σε αυτές τις διαφορές και τις ετερότητες θα

διαμορφωθούν ορισμένες ενότητες (υπάρχουν άλλοι που είναι περισσότερο άλλοι,

82 Βεβαίως προκύπτει ένα ερώτημα που ξεπερνά τα όρια της εργασίας, γιατί δεν συγκροτήθηκε μια τέτοια πολιτική, που να συνενώνει χωρίς να υποτιμά ή να αγνοεί τις διαφορές. 83 Αναγνωρίζοντας ωστόσο ότι ο τρόπος που το κεφάλαιο εκμεταλλεύεται διαφορετικά κομμάτια της εργατικής τάξης συγκροτείται στη βάση του φύλου ή/και της φυλής και όχι ανεξάρτητα από αυτά.



108

γράφει χαρακτηριστικά, αναφερόμενος στη διάκριση πλούσιων και φτωχών) που θα

διαμορφώσουν ορισμένες έννοιες και αιτήματα για τα οποία να παλέψει η πλειοψηφία.

Αν δεν επανέλθουν στη συζήτηση και τη δράση τέτοια τότε χάνεται η δυνατότητα

μαζικής πολιτικής δράσης που να μπορεί να φέρει κατακτήσεις που ξεπερνούν ορισμένα

στενά όρια.

Οι δυνάμεις που διαμορφώνουν τις συνθήκες εκμετάλλευσης και καταπίεσης ξεπερνούν

ένα πρώτο επίπεδο τοπικότητας και διαφοράς. Με τον τρόπο αυτό, πρέπει και οι

πολιτικές αντίστασης, πατώντας πάνω σε αυτά, να αναζητούν δρόμους που να

ξεφεύγουν έχοντας αιτιάσεις καθολικού αγώνα και παγκόσμιας εμβέλειας. «Το

πρόβλημα είναι να ανακαλύψουμε κεντρικές πολιτικές που αντιστοιχούν στην ολοένα

και αυξανόμενη κεντρική εξουσία της ευέλικτης συσσώρευσης ενώ παραμένει πιστή

στους αποκάτω και τις τοπικές αντιστάσεις» (Harvey, 1987).

Χωρίς μια επιδίωξη το ειδικό να γενικευτεί και το τοπικό να γίνει παγκόσμιο, οι

διαφορετικές αντιστάσεις είναι καταδικασμένες να ηττώνται προσκρούοντας στις

υπερτοπικές διαδικασίες της καπιταλιστικής συσσώρευσης. Αυτό αποτελεί μια μόνιμη

θέση του Harvey. Η απόρριψη της μεγάλης αφήγησης υπέρ των περιορισμένων

δράσεων την οποία αναγνωρίζει σαν μια μορφή προοδευτικής μεταμοντέρνας

απάντησης «είναι δύσκολο να μην περιπέσει στον τοπικισμό, στη μυωπία και στην

αυτοαναφορά απέναντι στην οικουμενική δυναμική της κυκλοφορίας του κεφαλαίου»

(Harvey, 2009b). Ωστόσο, οι εργαζόμενοι, σε αντίθεση με το κεφάλαιο, είναι

περισσότερο προσδεδεμένοι στον τόπο, έχουν δηλαδή μικρότερες δυνατότητες

κινητικότητας. Έτσι, η συγκρότηση του καθολικού μπορεί να γίνει μόνο με βάση τις

ιδιαιτερότητες όπως και η οργάνωση σε τοπικό επίπεδο είναι αναγκαία για κάθε

προσπάθεια ευρύτερης πολιτικής δράσης (Harvey, 2001). Οι πολιτικές με βάση την

κοινότητα, οφείλουν σύμφωνα με τον ίδιο, να την αντιλαμβάνονται σαν μια διαδικασία

συνεύρεσης και συμπόρευσης και όχι σαν ένα πράγμα (Harvey, 1996a, 2001). Ειδάλλως,

η έμφαση στην κοινότητα μπορεί να γίνεται αντιδραστική και να λειτουργεί

ανταγωνιστικά με άλλες (Harvey, 2000a). Αυτή είναι η πιο αρνητική εκδοχή που «μας

επαναφέρει σε στενές και σεκταριστικές πολιτικές, στις οποίες ο σεβασμός για τους

άλλους ακρωτηριάζεται στις φλόγες του ανταγωνισμού ανάμεσα στα θραύσματα»

(Harvey, 2009b).

Στο σημείο αυτό προβάλει και άλλη μια, ακόμα πιο καταστροφική εκδοχή, αυτή τη

φασισμού. Για τον Harvey, «αυτός ήταν ο δρόμος που επέτρεψε στον Heidegger να



109

συμβιβαστεί με τον ναζισμό και ο οποίος συνεχίζει να διαμορφώνει τη ρητορική του

φασισμού» (Harvey, 2009b). Όπως επισημαίνει, αν δεν αναζητήσουμε τα κριτήρια για

να κρίνουμε το σωστό και το λάθος, αν κάθε διαφορετική μορφή αλήθειας και

δικαιοσύνης δεν μπορεί να έχει αιτιάσεις καθολικότητας και επομένως κάθε μια από

αυτές μπορεί να έχει εξίσου άδικο όσο και δίκιο, τότε με ποια εργαλεία μπορούμε να

αρνηθούμε μια φασιστική ιδεολογία; Άλλωστε, ο Harvey αναγνωρίζει, ότι δεν είναι

απαραίτητο κάθε μορφή στρατευμένης ιδιαιτερότητας να έχει προοδευτικό αριστερό

πρόσημο, όπως άλλωστε το ίδιο ισχύει και για κάθε τοπικό κίνημα. Οι ίδιες έννοιες, της

κοινότητας, του τοπικού αλλά και της καθολικής επιδίωξης μπορούν να αξιοποιηθούν

από σύγχρονα φασιστικά και ρατσιστικά ρεύματα. Αυτό είναι κάτι που με τραγικό

τρόπο καταλαβαίνουμε σήμερα στην Ελλάδα.

Αυτή είναι μια προειδοποίηση που έχει κάνει και ο Eagleton (2003):

«Η μεταμοντέρνα λογική του “τέλους της ιστορίας” δεν οραματίζεται το μέλλον

μας πολύ διαφορετικό από το παρόν, και μάλιστα, κατά περίεργο τρόπο, θεωρεί

ότι αυτή είναι μια προοπτική για την οποία πρέπει να πανηγυρίζουμε. Κι όμως,

υπάρχει ένα τέτοιο μέλλον, ένα από τα πολλά πιθανά και ακούει στο όνομα

φασισμός. Η μεγαλύτερη δοκιμασία για το μεταμοντερνισμό, όπως άλλωστε και

για κάθε άλλη πολιτική θεωρία, είναι πως θα αντιμετωπίσει το ενδεχόμενο ενός

φασισμού… Ο πολιτισμικός σχετικισμός του και ηθικός συμβατισμός του, ο

σκεπτικισμός του, ο πραγματισμός και ο τοπικισμός του, η αντιπάθειά του για

τις έννοιες της αλληλεγγύης και της πειθαρχικής οργάνωσης, το γεγονός ότι δε

διαθέτει καμία ικανοποιητική θεωρία πολιτικής δράσης, όλα αυτά θα μέτραγαν

πολύ εις βάρος του».

Για να διαμορφωθεί μια διαφορετική πορεία, ο Harvey, υποστηρίζει ότι πρέπει να

αρχίσουμε να σκεφτόμαστε πέρα από τις πολιτικές της αντίστασης και τις πολιτικές

του ριζικού μετασχηματισμού.

«Ενώ ο καπιταλισμός είναι πάντοτε ένα στάδιο πριν τον σοσιαλισμό, δεν είναι

σχεδόν σε κανενός την ατζέντα αυτές τις μέρες να σκεφτεί για κάτι τόσο

τολμηρό όσο η μετάβαση στο σοσιαλισμό… Μόνο μέσα σε συνθήκες κρίσης

έχουμε τη δύναμη να σκεφτούμε ριζικά νέες σκέψεις… Όλες οι σημαντικές

κοινωνικές επαναστάσεις έγιναν εν μέσω μιας κατάρρευσης της δυνατότητας

της αστικής τάξης να κυβερνά» (Harvey, 1987).



110

Αν σκεφτούμε ότι αυτές οι γραμμές γράφτηκαν το 1987, σε μια από τις πιο δύσκολες

συγκυρίες για την Αριστερά, καταλαβαίνουμε πόσο πιο επίκαιρες είναι σήμερα. Για

αυτό το λόγο και επανέρχεται στα πρόσφατα έργα του στην προσπάθεια αλλαγής της

κοινωνίας. Θα σταθούμε σε αυτό στο επόμενο κομμάτι.

Γ.4. Οι Εξεγερμένες Πόλεις. Από το Δικαίωμα στην Πόλη στην Επανάσταση των πόλεων

Στις ίδιες πόλεις υπό κρίση84

Το βιβλίο του Paco Ignacio Taibo II δεν προσφέρει μόνο την ευκαιρία για ένα

λογοπαίγνιο με τον τίτλο του. «Η πόλη που έχεις εσύ δεν είναι αυτή που έχουν οι άλλοι.»

γράφει σε ένα σημείο του νουάρ μυθιστορήματός του, για να συνεχίσει περιγράφοντας

το ατελείωτο ποτάμι ανθρώπων που κινούνται στην πόλη του Μεξικού και τις

αντιθέσεις μέσα της. Και όπως ο ντετέκτιβ του μυθιστορήματος, επιστρέφει στην ίδια

πόλη που γεννήθηκε και έζησε για να τη δει διαφορετικά «υπό βροχή», έτσι φαίνεται να

ξαναβλέπει τις ίδιες πόλεις ο David Harvey, μετά το 2007, μέσα στο αντιφατικό,

εφιαλτικό και ελπιδοφόρο τοπίο που διαμορφώνει η καπιταλιστική κρίση.

Δε διαφαίνεται, είναι αλήθεια, μια σοβαρή αναθεώρηση των προηγούμενων λεγόμενών

του ή μια τομή στην προσέγγισή του, στα έργα μετά το 2007. Ωστόσο, τα κείμενα και οι

διαρκείς δημόσιες παρεμβάσεις του, θα μπορούσε να υποστηριχτεί ότι διαπνέονται από

έναν διαφορετικό «αέρα». Παρότι διατηρούν την επιστημονικότητα και την ερευνητική

μεθοδολογία του, γίνονται πια ακόμα πιο βαθιά πολιτικά, άμεσα και με μια συνεχή

επιδίωξη να είναι κατανοητά σε ένα ευρύ αναγνωστικό κοινό. Η κοινωνική

πραγματικότητα μέσα στο περιβάλλον της εντεινόμενης φτώχειας και εξαθλίωσης που

έχει φέρει η κρίση και οι πολιτικές για την υπέρβαση της από την πλευρά των

κυρίαρχων τάξεων, κάνει επιτακτική την ανάγκη τα συμπεράσματα των κοινωνικών

επιστημών να έρθουν όλο και πιο κοντά στις πολιτικές πρακτικές αντίστασης και

αγώνα. Δεν είναι τυχαίο ότι τόσο ο Harvey όσο και πολλοί άλλοι ριζοσπάστες

θεωρητικοί, όχι μόνο έχουν ταχθεί υπέρ των πολύμορφων αγωνιστικών εκδηλώσεων

σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, αλλά συμμετέχουν με αμείωτη επιμονή στις 84 Παράφραση από τον τίτλο του βιβλίου του Paco Ignacio Taibo II, Στην ίδια πόλη υπό βροχή.



111

κινηματικές και πολιτικές διεργασίες και συζητήσεις. Αυτό μετασχηματίζει σε ένα

βαθμό τον ίδιο τον εκφερόμενο επιστημονικό λόγο, ο οποίος σε πολλές περιπτώσεις,

αναζητά ένα δρόμο ώστε να γίνει ευρύτερα λαϊκά κατανοητός και χρήσιμος.

Αν δούμε για παράδειγμα τη σκέψη της Judith Butler, θα μπορούσαμε να διακρίνουμε

μια τέτοια εξέλιξη- μεταλλαγή. Η ίδια αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές ερευνήτριες

του κοινωνικού φύλου και των πολιτισμικών σπουδών. Στην κορύφωση της

θεωρητικής αντιπαράθεσης της δεκαετίας του 90, γράφει το κείμενο, ο Μαρξισμός και

το «απλώς πολιτισμικό»85. Σε αυτό επιτίθεται σε ένα ρεύμα νεοσυντηρητικού μαρξισμού,

όπως το αποκαλεί.

«Μήπως ο στόχος της νέας ρητορείας περί ενότητας είναι απλώς να

ενσωματώσει, μέσα από την εξημέρωση και την υποταγή, ακριβώς αυτά τα

κινήματα που διαμορφώθηκαν εν μέρει σε αντίθεση προς αυτή την εξημέρωση

και την υποταγή;… Το πρόβλημα της ενότητας ή, λιγότερο φιλόδοξα, της

αλληλεγγύης δεν μπορεί να επιλυθεί μέσω της υπέρβασης ή της αγνόησης αυτού

του πεδίου, και ασφαλώς όχι μέσω της μάταιης υπόσχεσης ότι θα ξαναβρούμε

μια ενότητα μέσα από αποκλεισμούς –μια υπόσχεση που εγκαθιδρύει και πάλι

την καθυπόταξη ως προϋπόθεση της δυνατότητάς της. Η μόνη δυνατή ενότητα

δεν θα είναι η σύνθεση ενός συνόλου συγκρούσεων, αλλά θα είναι ένας τρόπος

να ανθέξουμε τη σύγκρουση με πολιτικά παραγωγικούς τρόπους: μια πρακτική

αμφισβήτησης που απαιτεί από τα κινήματα αυτά να συναρθρώσουν τους

στόχους τους υπό την πίεση του ενός προς το άλλο, άρα χωρίς ακριβώς το ένα

να γίνεται το άλλο». (Butler, 2005)

Αρκετά χρόνια αργότερα, στις παρεμβάσεις της για το κίνημα Occupy και τις

παγκόσμιες κινητοποιήσεις των τελευταίων χρόνων, μπορούμε να διακρίνουμε μια

σχετική στροφή στο λόγο της.

«Αν η δημοκρατία έχει οποιοδήποτε νόημα πια, τότε πρέπει να εκφράσει τη

θέληση του λαού, και αυτό που βλέπουμε στο έδαφος, στο δρόμο, και εκείνος ο

θόρυβος που ακούμε μέσα από τις πλατείες, είναι ακριβώς η ανασύσταση της

λαϊκής θέλησης, η συγκέντρωση με σωματικό τρόπο και η επιμονή ενός λαού

που δεν θα τον ξεφορτωθούν, και μέσω του οποίου βλέπουμε θεσπισμένες στο

85 Στο τεύχος 227, του 1998, της New Left Review. Στα ελληνικά μεταφράστηκε στις Θέσεις, τεύχος 93, του 2005.



112

μικρόκοσμο κοινωνικές μορφές ριζοσπαστικής δημοκρατίας, που

συμπεριλαμβάνουν σχέσεις ισότητας και αμοιβαία εξάρτηση» (Butler, 2011a).

Στην παρέμβαση της στο Zuccoti Park της Νέας Υόρκης υποστηρίζει ότι «δεν

απαιτούμε απλά οικονομική δικαιοσύνη και κοινωνική ισότητα αλλά διενεργούμε

δημόσια συνελεύσεις, συνερχόμαστε ως σαν άτομα σε συμμαχία στο δρόμο και στην

πλατεία, στεκόμαστε εδώ μαζί, δημιουργώντας τη δημοκρατία με το να δίνουμε ζωή στη

φράση “εμείς ο λαός”» (Butler, 2011b). Χρησιμοποιώ το παράδειγμα της Butler όχι για

να αξιολογήσω τις θέσεις της, ούτε γιατί πιστεύω ότι αναιρούνται οι σημαντικές

διαφορές στις προσεγγίσεις της σε σχέση με τον Harvey. Ωστόσο είναι σημαντικό ότι, το

τοπίο έχει μεταβληθεί τόσο που η συντριπτική πλειονότητα των προοδευτικών

θεωρητικών να αναζητά τοποθετήσεις που να συμβάλλουν στην διαμόρφωση

πολιτικών στοχεύσεων και απαντήσεων απέναντι στις σκληρές και αντικοινωνικές

πολιτικές που εφαρμόζονται.

Μέσα σε αυτό το τοπίο, δεν θα μπορούσε να μη σηκώσει το γάντι ο Harvey. O λόγος του

γίνεται, όχι απλά πολιτικός, αλλά σε πολλές περιπτώσεις επιδιώκει ουσιαστικά

προγραμματικές διατυπώσεις για τους κοινωνικούς αγώνες, πράγμα που κορυφώνεται

στο Rebel Cities, το οποίο μπορεί να ειδωθεί και σαν ένα πολιτικό- επιστημονικό

μανιφέστο, που κορυφώνει μια μεγάλη πορεία αναζήτησης για το ρόλο των πόλεων στο

δρόμο της ανατροπής του καπιταλιστικού συστήματος. Άλλωστε, έχει ενδιαφέρον, πως

παρουσιάζει τις δύο στρατηγικές που, κατά την άποψη του, μπορούν να ακολουθήσουν

σήμερα ριζοσπάστες ακαδημαϊκοί (Χάρβεϋ, 2012). Η πρώτη είναι να επιδιώξουν μέσα

από το έργο τους να επηρεάσουν πολιτικά, επιδιώκοντας να υπερβούν τον «ιδεολογικό

μηχανισμό του κράτους» και να φτάσουν σε ευρύτερα ακροατήρια. Η δεύτερη, που

θεωρεί εξαιρετικά σημαντική, είναι να υποστηρίξουν και να διαπλέκουν με ομάδες από

τα κάτω για να τις βοηθήσουν να διαμορφώσουν πολιτικές και να τις αναδείξουν.

Πρόκειται για μια δύσκολη διαδικασία που ξεπερνά την άνωθεν επιβολή, αλλά

επιδιώκει την ισότιμη σχέση θεωρίας και πράξης.

Το Rebel Cities (Harvey, 2012), που εμπεριέχει και κείμενα που έχουν δημοσιευτεί τα

τελευταία χρόνια, χωρίζεται σε δύο διακριτά μέρη. Μετά από ένα εκτενή πρόλογο-

αναφορά στον Henri Lefebvre, του οποίου η επιρροή είναι περισσότερο από εμφανής σε

όλο το βιβλίο, έχει ένα πρώτο μέρος που αναφέρεται στην κρίση και τις ρίζες της στην

πόλης, που περιγράφηκε στο Β μέρος της εργασίας, και ένα δεύτερο που μελετά το ρόλο

των πόλεων στην αντικαπιταλιστική πάλη. Συνεχίζοντας στη γραμμή σκέψης που



113

ακολούθησε στη μελέτη της Παρισινής Κομμούνας υποστηρίζει ότι η ταξική πάλη

διαπλέκεται με την παραγωγή της πόλης, τη ζωή και τις αντιστάσεις σε αυτήν.

Επομένως επιδιώκει μια διαλεκτική σύνδεση των ταξικών αγώνων με τα κοινωνικά

κινήματα της πόλης, ή ακόμα καλύτερα, να δείξει ότι η διεκδίκηση της πόλης αποτελεί

βασική πλευρά της ταξικής αναμέτρησης και της αντικαπιταλιστικής πάλης. Έτσι, στο

κείμενό του, δε μελετά ιδιαίτερα τα κινήματα των πόλεων των τελευταίων δεκαετιών,

ούτε εμπλέκεται σε μεγάλο βαθμό στην ευρεία συζήτηση για αυτά, η οποία σαφέστατα

στις δεκαετίες του 90 και του 2000 είχε αλλάξει σε μεγάλο βαθμό από τις αρχές της

δεκαετίας του 8086. Άλλωστε, όπως έχει υποστηρίξει τα κινήματα παρότι εκκινούν και

καθορίζονται από τους τόπους που γεννιούνται, μπορούν να νικήσουν και να

επικρατήσουν σε ευρύτερη κλίμακα, μόνο αν αναζητήσουν την υπέρβαση των ορίων

τους και έτσι αναμετρηθούν με τις τοπικές αλλά και παγκόσμιες διαδικασίες της

καπιταλιστικής οικονομίας.

Η οπτική του είναι συγκεκριμένη. Επιδιώκει μια νέα ερμηνεία για την παράδοση των

μεγάλων και ιστορικών εργατικών και λαϊκών αντικαπιταλιστικών αγώνων στο 19ο και

20ο αιώνα, μέχρι και τις μέρες μας, τους αγώνες στη Λατινική Αμερική, τις πλατείες των

«αγανακτισμένων» και τους καταληψίες της Wall Street. Μια ερμηνεία που δίνει

κεντρικό ρόλο στο χώρο και την πόλη. Με αυτή την έννοια τοποθετείται κριτικά σε δύο

μεθοδολογίες προσέγγισης.

Από τη μια μεριά σε μεγάλο κομμάτι της «παραδοσιακής αριστεράς», που εκφράζει μια

«υποτίμηση και παρανόηση της δύναμης που έχουν τα αστικά κινήματα να

πυροδοτήσουν όχι μόνο ριζοσπαστικές αλλά και επαναστατικές αλλαγές» (Harvey,

2012). Σύμφωνα με αυτή την οπτική «οι αστικοί αγώνες τείνουν είτε να παραβλέπονται

είτε να απορρίπτονται ως στερούμενοι επαναστατικής δυναμικής ή σημασίας.

Θεωρείται πως τέτοιου είδους αγώνες σχετίζονται είτε με ζητήματα αναπαραγωγής και

όχι παραγωγής, είτε με ζητήματα δικαιωμάτων, κυριαρχίας και ιδιότητας του πολίτη,

και ως εκ τούτου δεν έχουν ταξικό χαρακτήρα.» Από την άλλη, αρνείται τις αιτιάσεις

των υποστηρικτών των νέων κοινωνικών κινημάτων ως αγώνες που δεν έχουν ταξικό

χαρακτήρα, όπως άλλωστε είναι και η κριτική που έχει ήδη αναφερθεί στον Castells.

Είναι εμφανές ότι για τον ίδιο η ταξική πάλη, δεν είναι μόνο η πάλη στο εργοστάσιο

μεταξύ του εργοδότη και του εργαζόμενου. Αυτή είναι μια προσέγγιση που

86 Βλ. για παράδειγμα το κείμενο της Margit Mayer (στο Brenner & Keil, 2006) το οποίο επισημαίνει σημαντικά νέα στοιχεία των Αστικών Κοινωνικών Κινημάτων στην εποχή της παγκοσμιοποίησης



114

αντιλαμβάνεται «στενά» και «δογματικά» την πάλη των τάξεων και την ιστορική

εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος. Βεβαίως, αυτή η προσέγγιση ήταν κυρίαρχη σε

μια ορισμένη προσέγγιση του μαρξισμού από τα μεταπολεμικά κομμουνιστικά κόμματα

στην Ανατολή και τη Δύση. Έτσι, το μοντέλο του δυτικού, λευκού, άνδρα,

ετεροφυλόφιλου εργάτη, οργανωμένου σε ένα ισχυρό συνδικάτο μιας μεγάλης

επιχείρησης του φορντισμού ταυτίστηκε με την ταξική πάλη, ενώ άλλες μορφές

κοινωνικών αγώνων υποτιμήθηκαν ως δευτερεύουσες και αδύναμες να συγκροτήσουν

ισχυρές αντιστάσεις.

Όμως για τον Harvey, απαιτείται μια διαφορετική προσέγγιση τόσο για το μέλλον όσο

και για το παρελθόν των κοινωνικών αγώνων.

«Η ιστορία των ταξικών αγώνων με βάση την πόλη είναι εντυπωσιακή. Τα

διαδοχικά επαναστατικά κινήματα στο Παρίσι από το 1789 μέχρι το 1830 και

από το 1848 έως την Κομμούνα του 1871 αποτελούν το πιο προφανές

παράδειγμα του δεκάτου ενάτου αιώνα. Στα μεταγενέστερα γεγονότα

περιλαμβάνονται το Σοβιέτ της Πετρούπολης, οι Κομμούνες της Σαγκάης το

1927 και το 1967, η γενική απεργία του Σιάτλ το 1919, ο ρόλος της Βαρκελώνης

στον Ισπανικό Εμφύλιο, η εξέγερση στην Κόρδοβα το 1969, και οι γενικότερες

εξεγέρσεις στις πόλεις στις Ηνωμένες Πολιτείες τη δεκαετία του 1960, τα

κινήματα του 1968 (Παρίσι, Σικάγο, Μεξικό, Μπανγκόγκ και άλλα, όπως η

αποκαλούμενη «Άνοιξη της Πράγας» και η άνοδος των τοπικών ενώσεων σε

διάφορες γειτονιές της Μαδρίτης, οι οποίες αντιπροσώπευσαν το κίνημα κατά

του Φράνκο στην Ισπανία περίπου την ίδια περίοδο). Και πιο πρόσφατα έχουμε

γίνει μάρτυρες του απόηχου που έχουν αυτοί οι παλαιότεροι αγώνες στις

διαδηλώσεις κατά της παγκοσμιοποίησης στο Σιάτλ το 1999 (οι οποίες

ακολουθήθηκαν από παρόμοιες διαδηλώσεις στο Κεμπέκ, στη Γένοβα και σε

πολλές άλλες πόλεις, ως μέρος ενός ευρέως διαδεδομένου κινήματος

εναλλακτικής παγκοσμιοποίησης). Ακόμα πιο πρόσφατα είδαμε μαζικές

διαδηλώσεις στην πλατεία Tahrir στο Κάιρο, στην πόλη Madison του Wisconsin,

στην Plaza del Sol στη Μαδρίτη και στην πλατεία Catalunya της Βαρκελώνης,

στην πλατεία Συντάγματος στην Αθήνα, καθώς επίσης επαναστατικά κινήματα

και εξεγέρσεις στην Oaxaca του Μεξικό, στην Cochabamba (2000 και 2007) και

στο El Alto (2003 και 2005) της Βολιβίας, μαζί με πολύ διαφορετικές αλλά



115

εξίσου σημαντικές πολιτικές εκρήξεις στο Μπουένος Άιρες το 2001-02 και στο

Σαντιάγο της Χιλής (2006 και 2011)» (Harvey, 2012)

Πρόκειται, κατά τη γνώμη μου, για μια διαφορετική, χωρική προσέγγιση των

κοινωνικών αγώνων στα πλαίσια ενός ιστορικού- γεωγραφικού υλισμού. Στην

πραγματικότητα, σχεδόν ποτέ μεγάλα κοινωνικά κινήματα – αυτά που κλόνισαν σε

συγκεκριμένες στιγμές συνολικά το σύστημα- δεν είχαν μονάχα τη μορφή του

οικονομικού αγώνα στον χώρο εργασίας. Ακόμα και όταν αυτός είχε κυρίαρχο ρόλο,

πάντοτε απλωνόταν σε όλες τις μορφές κοινωνικής οργάνωσης, στην πόλη και την

καθημερινή ζωή. Επίσης, ακόμα και στις πιο χαρακτηριστικά προλεταριακές

επαναστάσεις και εξεγέρσεις, τα οικονομικά αιτήματα διαπλέκονταν με τις διεκδικήσεις

για δημοκρατία, κοινωνική ισότητα και ελευθερία σε μια αδιάσπαστη ενότητα.

Περισσότερο, ακόμα και όταν η ταυτότητα και η συνείδηση της τάξης αποτελούσε το

βασικό ενοποιητικό στοιχείο, πάντοτε μαζί με αυτήν εμφανίζονταν και διαφορετικά

σύνθετα αυτοπροσδιοριστικά στοιχεία που καθορίζονταν από τη χώρα, τον τόπο, την

κουλτούρα, το φύλο κ.α. Αν πάρουμε το παράδειγμα της Κομμούνας, θα δούμε ότι δεν

είναι μόνο απόλυτη, αλλά και ελλιπής μια προσέγγιση που αναγνωρίζει μόνο την

κοινοτική ή την ταξική ταυτότητα των Κομμουνάρων. Οι ίδιοι μπορεί να αισθάνονταν

Παριζιάνοι, εργάτες, αλλά και γυναίκες ενάντια στη διπλή εκμετάλλευση, παιδιά που

ήθελαν να σαρώσουν το σάπιο κόσμο που γεννήθηκαν, Γάλλοι ενάντια στους Πρώσους

εισβολείς, υπερασπιστές του παναθρώπινου ιδανικού της Δημοκρατίας, οργισμένοι

πολέμιοι του κλήρου και της καταπιεστικής θρησκείας και πολλά άλλα. Τέλος, ακόμα

και όταν η βασική αντίθεση αναγνωριζόταν ενάντια στο κεφάλαιο, αυτή πάντοτε

εκφραζόταν μαζί με άλλες αντιθέσεις, ενάντια στον πόλεμο, τους βασιλιάδες ή τους

τσάρους, το φασισμό, τους αποικιοκράτες, τους ξένους κατακτητές, ενάντια στις

σύνθετε μορφές αποκλεισμού και καταπίεσης κ.α. Στις καλύτερες, μάλιστα,

περιπτώσεις, αυτά τα διαφορετικά επίπεδα δε βρίσκονταν σε σύγκρουση, αλλά σε

δημιουργική συνύπαρξη διαμορφώνοντας τον πάντοτε ιδιαίτερο και ανεπανάληπτο

χαρακτήρα κάθε κοινωνικής σύγκρουσης 87.

87 Ξεπερνά τα όρια της διπλωματικής, ωστόσο αποτελεί σημαντικό αντικείμενο περαιτέρω έρευνας, η σημασία των πόλεων στα μεγάλα επαναστατικά κινήματα του 20ου αιώνα. Πιστεύω ότι η σκέψη του Γκράμσι (1919) για τη σχέση του Βορά με το Νότο στην Ιταλία ή τη σημασία των συνοικιακών επιτροπών, ο τρόπος που περιγράφει η Λούξεμπουργκ (1997) τις εξεγέρσεις του 1905 στη Ρωσία κ.α. δείχνουν τη χωρική διάστασή τους.



116

Ένα παραπάνω στοιχείο που αναδεικνύει ο Harvey είναι ότι στα επαναστατικά

κινήματα δεν έχουμε απλά επαναστατικά γεγονότα σε μεμονωμένες πόλεις, αλλά ένα

πνεύμα εξέγερσης που μεταδόθηκε με εκπληκτικό τρόπο σε ευρύτερα δίκτυα πόλεων,

τόσο εντός όσο και εκτός των εθνικών συνόρων. Αυτό συνέβη στα «κύματα»

εξεγέρσεων του παρελθόντος. Το 1848, η κατά τον Hobsbawm (2006) πρώτη

παγκόσμια επανάσταση, η φλόγα μεταλαμπαδεύτηκε γρήγορα από το Παρίσι στη

Βιέννη, το Μιλάνο, τη Βουδαπέστη κ.α. Η μπολσεβίκικη επανάσταση συνοδεύτηκε από

τη δημιουργία σοβιέτ και εργατικών συμβουλίων στο Βερολίνο, τη Βιέννη, τη Βαρσοβία,

το Τορίνο και αλλού. Ακριβώς το ίδιο συνέβη στο παγκόσμιο κύμα αμφισβήτησης του

68 που συγκλόνισε από το Παρίσι και το Βερολίνο, μέχρι το Μεξικό, το Σικάγο και την

Μπανγκόγκ. Στις νεότερες εποχές, κάτι αντίστοιχο συνέβη στο αντιπολεμικό κίνημα το

2003, ή και στο κίνημα ενάντια για μια εναλλακτική παγκοσμιοποίηση. Ακόμα πιο

έντονα μπορούμε να διακρίνουμε αυτή τη δυναμική στους αγώνες των τελευταίων

χρόνων, όπου εξεγερτικά γεγονότα εναλλάσσονται από το Κάιρο και τις αραβικές

χώρες, στη Μαδρίτη και την Αθήνα, στο Λονδίνο, τη Νέα Υόρκη και το Σαντιάγο της

Χιλής. Η κατάσταση είναι πρωτοφανής γιατί μια κοινότητα αγωνιζομένων παλεύει για

αιτήματα που πολλές φορές μοιάζουν, με πιο χαρακτηριστικό το αίτημα για

δημοκρατία, μέσα όμως σε πολύ διαφορετικές συνθήκες και καθεστώτα. Ας θυμηθούμε,

πόσες φορές η πλατεία Συντάγματος έστειλε τους αγωνιστικούς χαιρετισμούς της στην

πλατεία Ταχρίρ, τη Wall Street ή την πλατεία Del Sol.

«Το πώς μπορούν να λειτουργούν τα δίκτυα των πόλεων είναι πολύ

ενδιαφέρον. Με απασχολεί πάρα πολύ το πόσα πολλά πράγματα συμβαίνουν

μέσω των δικτύων. Πιστεύω μάλιστα ότι αυτή η στροφή που συνέβη προς την

επιχειρηματικότητα των πόλεων έχει προφανώς από τη μια πλευρά όλα αυτά τα

αρνητικά αποτελέσματα αλλά την ίδια στιγμή δημιούργησε την ιδέα της πόλης

ως κατάλληλη για ιδιαίτερα πράγματα. Ορισμένες φορές είναι απλά συμβολικό

το συναίσθημα ας πούμε των “αδερφών πόλεων” αλλά άλλες φορές αναδύονται

χειροπιαστά δίκτυά αμοιβαίας υποστήριξης»,

υποστηρίζει στη συνέντευξη που μου παραχώρησε. Στην πράξη βλέπουμε την

αντίστροφη μορφή της αντίθεσης των πόλεων με την ύπαιθρο, αυτή τη φορά υπό το

πρίσμα των επαναστατικών διεργασιών, οι οποίες πάντοτε καρποφορούν πολύ

ευκολότερα μέσα στο αστικό περιβάλλον. Έτσι τίθεται το ερώτημα: Μπορούν τα δίκτυα



117

των πόλεων να αποκτήσουν μια υπόσταση σαν πολιτικές δομές; Αυτό θέτει σαν

σημαντικό ζήτημα επεξεργασίας ο Harvey.

Όπως υποστηρίζει «υπάρχει κάτι πολιτικό στον αέρα της πόλης, το οποίο παλεύει να

εκφραστεί» (Harvey, 2012). Όμως, είναι η πόλη το μέρος που απλά υποδέχεται αγώνες

των οποίων οι πολιτικές και οικονομικές αιτίες είναι παντελώς ανεξάρτητες; Ακόμα και

αν επιφανειακά μοιάζει κάτι τέτοιο να ισχύει, η πραγματικότητα δείχνει ότι «κάποια

συγκεκριμένα αστικά περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά είναι πιο προσφορά για

επαναστατικές διαδηλώσεις απ' ό,τι κάποια άλλα» (Harvey, 2012). Έτσι τα

χαρακτηριστικά του χώρου και η αναδιαμόρφωση του αποτελεί πεδίο και όπλο

κοινωνικών συγκρούσεων. Όπως επισημαίνει, στα πολιτικά κινήματα στις πόλεις ισχύει

το ίδιο με τις «στρατιωτικές επιχειρήσεις», που «η επιλογή και διαμόρφωση του πεδίου

δράσης παίζει σημαντικό ρόλο για τον καθορισμό του νικητή». Όμως το πιο σημαντικό

ερώτημα που επιδιώκει να απαντήσει είναι αν οι εκδηλώσεις αυτών των διαφορετικών

κινημάτων που ξεσπούν στις πόλεις είναι τα αποτελέσματα παγκόσμιων ή και

οικουμενικών προσδοκιών που είναι άσχετες με τα χαρακτηριστικά της ζωής στις

πόλεις ή αν «αυτή καθαυτή η αστική διαδικασία και εμπειρία –οι ιδιότητες της

καθημερινής ζωής στην πόλη– στα πλαίσια του καπιταλισμού έχουν τη δυνατότητα να

στηρίζουν τους αντικαπιταλιστικούς αγώνες;». Και αφού η θέση του σαφώς τείνει προς

το δεύτερο τότε οφείλει να αποδείξει σε τι συνίσταται αυτό το συμπέρασμα και τι

σημασία μπορεί να έχει για την πολιτική οργάνωση και κινητοποίηση για την

αμφισβήτηση των κυρίαρχων πολιτικών και οικονομικών δυνάμεων του κεφαλαίου.

Γιατί λοιπόν η πόλη και η διεκδίκησή της οφείλει να βρίσκεται στον πυρήνα των

επαναστατικών διεκδικήσεων και της επαναστατικής θεωρίας;

Ο προβληματισμός που αναπτύσσει είναι πολύπλευρος και σχετίζεται με την ίδια τη

λειτουργία του κεφαλαίου και τον τρόπο που την ανέλυσε ο Μαρξ. Όπως υποστήριξε ο

τελευταίος, και συμφωνεί ο Harvey, ο ανώτερος στόχος του αντικαπιταλιστικού αγώνα

είναι η κατάργηση των ταξικών σχέσεων και της αντίθεσης Κεφαλαίου- Εργασίας. Για

τον Harvey, η βαθύτερη διεκδίκηση τις διάλυσης των ταξικών σχέσεων είναι κρίσιμη

ακόμα και σε αγώνες που πρέπει να ερμηνευτούν «μέσα από το πρίσμα της φυλής, της

εθνότητας, της σεξουαλικότητας και του φύλου» (Harvey, 2012). Σε πρώτη ανάγνωση,

κάτι τέτοιο δεν έχει σχέση με την ίδια την αστικοποίηση. Όμως, ταξική και πολιτική

κυριαρχία του κεφαλαίου συντελείται μέσα από ένα σύνολο διαδικασιών στις οποίες η

αστικοποίηση παίζει κεντρικό ρόλο. Έτσι «η κατάργηση των ταξικών σχέσεων στην



118

παραγωγή εξαρτάται από την κατάργηση της δύναμης που έχει ο καπιταλιστικός νόμος

της αξίας να καθορίζει τις συνθήκες παραγωγής μέσα από το ελεύθερο εμπόριο στην

παγκόσμια αγορά» (Harvey, 2012).

Αυτό είναι το συμπέρασμα στο οποίο καταλήγει ο Harvey, μέσα από την αδυναμία που

αναγνωρίζει στις προσπάθειες για αλλαγή του κόσμου μέσα από εγχειρήματα

αυτοοργάνωσης. Ο ίδιος υποστηρίζει ότι παρά την αγωνιστικότητα και τις σημαντικές

και γενναίες προσπάθειες, κινήματα ελέγχου επιχειρήσεων, πρωτοβουλίες

«αλληλέγγυας οικονομίας» ή δημιουργίας αυτόνομων κοινοτήτων «δεν έχουν

αποδειχτεί βιώσιμες ως πρότυπα που θα μπορούσαν να οδηγήσουν σε πιο παγκόσμιες

αντικαπιταλιστικές λύσεις». Οι βασικοί λόγοι που αναφέρει είναι δύο. Ο πρώτος, ότι

κάθε μορφής επιχείρηση που λειτουργεί σε μια καπιταλιστική οικονομία υπόκειται

στους «καταναγκαστικούς νόμους του ανταγωνισμού», στους καπιταλιστικούς νόμους

της παραγωγής και πραγματοποίησης της αξίας. Έτσι, στις περισσότερες περιπτώσεις

που δεν μπορούν να «περάσουν απαρατήρητες» από την επιρροή αυτών των νόμων,

δημιουργούνται προβλήματα επιβίωσης ή αναγκάζονται να μιμηθούν με κάποιο τρόπο

τους καπιταλιστές ανταγωνιστές τους. Ο δεύτερος είναι ότι, όπως περιέγραψε ο Μαρξ

στο Κεφάλαιο, η κυκλοφορία του κεφαλαίου περιλαμβάνει τρείς διακριτές διαδικασίες

κυκλοφορίας, του χρηματικού κεφαλαίου, του κεφαλαίου της παραγωγής και του

κεφαλαίου των εμπορευμάτων. Καμία από αυτές δεν μπορεί να υπάρξει, πόσο μάλλον

να επιβιώσει, χωρίς την άλλη.

«Ο εργατικός έλεγχος ή οι κοινοτικές κολεκτίβες σε σχετικά απομονωμένες

παραγωγικές μονάδες μπορούν σπάνια να επιβιώσουν – παρόλη την

ελπιδοφόρα ρητορική της αυτονομίας, της αυτοοργάνωσης και της αναρχίας-

μπροστά στο εχθρικό χρηματοοικονομικό περιβάλλον και το πιστωτικό

σύστημα καθώς και τις ληστρικές πρακτικές του εμπορικού κεφαλαίου»

(Harvey, 2012).

Αυτή η δυσκολία αναδεικνύει ότι κάθε αντικαπιταλιστικός αγώνας δεν πρέπει μόνο να

οργανώνεται εντός της εργασιακής διαδικασίας, αλλά και να διαμορφώνει μια

διαφορετική πολιτική και κοινωνική εναλλακτική, πράγμα που φέρνει στο προσκήνιο

«το δύσκολο πρόβλημα της ανάπτυξης μιας πολιτικής και οργανωτικής δυνατότητα

τόσο για την κινητοποίηση και τον έλεγχο του διεθνούς καταμερισμού της εργασίας και

των πρακτικών και σχέσεων ανταλλαγής στη διεθνή αγορά». Οι δυσκολίες αυτές

θέτουν το ζήτημα της κρατικής εξουσίας, που έγινε ο βασικός στόχος των αριστερών



119

ρευμάτων για το μεγαλύτερο μέρος του 20ου αιώνα. Όμως οι χώρες του «υπαρκτού

σοσιαλισμού» απέτυχαν να διαμορφώσουν ένα σύστημα που να λειτουργεί παγκόσμια,

ενώ η κατάρρευση του Σοβιετικού μπλοκ και ο καπιταλιστικός μετασχηματισμός της

Κίνας, οδήγησαν στην άρνηση αυτής της στρατηγικής σαν ένα δρόμο προς το

σοσιαλισμό. Έτσι η αρνητική εμπειρία του κεντρικού σχεδιασμού όπως υλοποιήθηκε

στη Ρωσία, και ειδικότερα στο έδαφος του Σταλινισμού, αλλά και η

«αποτυχία του σοσιαλδημοκρατικού ρεφορμισμού και προστατευτισμού να

αντισταθεί στην αναπτυσσόμενη δύναμη του κεφαλαίου να ελέγξει το κράτος

και να κυριαρχήσει στις πολιτικές του, οδήγησε μεγάλο κομμάτι της σύγχρονης

αριστεράς να καταλήξει στο συμπέρασμα είτε ότι η “διάλυση του κράτους” είναι

ο αναγκαίος προάγγελος του επαναστατικού μετασχηματισμού είτε ότι ο μόνος

βιώσιμος δρόμος προς την επαναστατική αλλαγή είναι η οργάνωση της

παραγωγής αυτόνομα μέσα στο κράτος». (Harvey, 2012)

Επίσης, η άρνηση του δημοκρατικού συγκεντρωτισμού της παραδοσιακής αριστεράς

έφερε σε πρώτο πλάνο οριζόντιες και αντιιεραρχικές έννοιες και δομές, όπως και

εκφράσεις ριζοσπαστικής δημοκρατίας και διακυβέρνησης των κοινών (commons).

Ωστόσο, για τον Harvey, αυτές οι προτάσεις και θεωρίες, μπορούν να λειτουργήσουν σε

μικρές ομάδες ατόμων, δεν μπορούν όμως να γενικευτούν σε ευρύτερη κλίμακα, πόσο

μάλλον να εγγυηθούν τη ζωή 7 δισεκατομμυρίων ανθρώπων στη Γη. Στο ζήτημα αυτό

αναφέρθηκε αναλυτικά στη συνέντευξη που παρατίθεται στο τέλος της εργασίας:

«Αν γινόταν μια επανάσταση αύριο, εδώ που βρισκόμαστε στην Αθήνα, θα

ήθελα κάποιος να είναι υπεύθυνος για το σύστημα παροχής νερού και το

σύστημα αποκομιδής των απορριμμάτων και θα ήθελα αυτός να έχει την

εξουσία να παίρνει κρίσιμες αποφάσεις ώστε διαβεβαιώνει ότι θα

λειτουργούν….. Το μεγάλο ερώτημα είναι το ποιος θα το κάνει. Και ποιάς

μορφής εξουσίας θα έχει. Γιατί εγώ δεν πιστεύω ότι η εξουσία είναι ένα κακό

πράγμα. Είναι η εξουσία για να κάνεις κάτι, που προφανώς είναι πολύ

σημαντικό. Το πώς τι διαχειρίζεσαι και την ασκείς σε άλλους ανθρώπους είναι

ένα διαφορετικό θέμα… Το θέμα είναι το πώς οργανώνεις μια δημοκρατική

διαδικασία λήψης αποφάσεων. Μπορείς να κάνεις συνελεύσεις, και είναι πολύ

ωραίο να έχεις μια συνέλευση στην Πλατεία Συντάγματος, αλλά δεν μπορείς

πραγματικά να φανταστείς ότι μπορείς το κάνεις σε μόνιμη βάση και να



120

αποφασίζεις σημαντικά ζητήματα για το μέλλον της Αθήνας. Πρέπει να

οικοδομήσεις κάποιας άλλης μορφής δημοκρατικές δομές. Αυτό είναι κάτι που

έχει σημασία να δημιουργηθεί και σίγουρα θα περιλαμβάνει κάποιου είδους

ομοσπονδιακή μορφή εξουσίας και μια ανώτερη ομοσπονδιακή συνέλευση σε

κάποιο χρονικό διάστημα. Αλλά ουσιαστικά, αν κάνεις κάτι τέτοιο επανα -

ανακαλύπτεις κάτι που μοιάζει με κράτος. Και αυτό δεν μπορείς να το

αποφύγεις. Επομένως αυτό που πιστεύω είναι ότι πρέπει να μελετήσουμε το

κράτος, να δούμε ποιες λειτουργίες θέλουμε να εξαλείψουμε και να

απαλλαγούμε από αυτές, ποιές πρέπει να επανα- δημοκρατικοποιήσουμε και

βέβαια αυτές οι οποίες πιθανότατα να θέλουμε να ελέγχονται από κάποιας

μορφής τεχνοκράτες…».

Είναι εμφανές ότι ο Harvey, αναζητά ένα δρόμο διακριτό από τις διαφορετικές εκδοχές

της παραδοσιακής αριστεράς αλλά και από αυτόνομα ή αναρχικά ρεύματα. Ένα δρόμο

που θα επιδιώκει σαφώς το ριζικό μετασχηματισμό της κοινωνίας και μάλιστα σε

διεθνή ή και παγκόσμια κλίμακα. Ο ίδιος θέτει τρία κεντρικά ζητήματα στην αναζήτηση

αυτής της εναλλακτικής. Το πρώτο είναι η ανάγκη αντιμετώπισης της τεράστιας

παγκόσμιας φτώχειας μέσα από την αναμέτρηση με την παγκόσμια συσσώρευση

πλούτου, που συνοδεύεται με την πλήρη ανάπτυξη των ανθρώπινων ικανοτήτων και

των δημιουργικών δυνάμεων, προς το «βασίλειο της ελευθερίας» για το οποίο μίλησε ο

Μαρξ. Το δεύτερο κρίσιμο ζήτημα είναι η ανεξέλεγκτη περιβαλλοντική καταστροφή, η

αντιστροφή της οποίας δεν μπορεί να γίνει με μια τεχνολογική λύση αλλά απαιτεί ριζικό

μετασχηματισμό στον τρόπο ζωής, τον καταναλωτισμό και των παραγωγικισμό. Το

τρίτο είναι η κατανόηση της διαρκούς ανάγκης του καπιταλισμού για ανάπτυξη,

πράγμα που αναδεικνύει την ανάγκη κάθε αντικαπιταλιστικής εναλλακτικής να

αναιρέσει τη δυνατότητα του καπιταλιστικού νόμου της αξίας να ορίζει την παγκόσμια

αγορά και να ασκεί τεράστια πίεση στις κοινωνικές σχέσεις και τα οικοσυστήματα.

Επιδιώκοντας να καταθέσει ορισμένες σκέψεις για τa ζητήματα αυτά και για την

αναζήτηση μιας διαλεκτικής μεταξύ του τοπικού εργατικού ελέγχου και του παγκόσμιο

συντονισμού, επανέρχεται στον δημιουργικό ρόλο που μπορούν να έχουν οι ταξικοί

αγώνες στις πόλεις. Η τοποθέτησή του διαρθρώνεται σε τρείς πλευρές.

Η πρώτη αναδιαμορφώνει την πρόσληψη για το έδαφος στο οποίο αναπτύσσονται οι

τοπικοί αγώνες. Υποστηρίζει ότι η αντίληψη ότι ο μοναδικός, ή κυρίαρχος ρόλος των

αγώνων είναι οι χώροι εργασίας είναι λανθασμένος. Αφού η συσσώρευση του



121

κεφαλαίου και η απόσπαση της υπεραξίας δε γίνεται μόνο μέσα από την παραγωγή

αλλά και μέσα από την αναπαραγωγή, την κατανάλωση, το εμπόριο, τη συνολική

κυκλοφορία δηλαδή του κεφαλαίου μέχρι την ολοκλήρωση της υπεραξίας, τότε και οι

αγώνες στο σύνολο αυτής της διαδικασίας είναι κρίσιμοι και εξίσου ταξικοί. Αν μάλιστα,

όπως υποστηρίζει, πολλές από τις διαδικασίες της συσσώρευσης του κεφαλαίου

περνούν μέσα από την αστικοποίηση, τότε η διεκδίκηση της πόλης και των διαδικασιών

που την παράγουν βρίσκεται στον πυρήνα της ταξικής αναμέτρησης.

Η δεύτερη πλευρά επιδιώκει μια επέκταση της σκέψης γύρω από τη φύση της τάξης

σήμερα. Υποστηρίζει ότι «η ίδια η αστικοποίηση παράγεται», από χιλιάδες εργάτες, των

οποίων η εργασία παράγει αξία και υπεραξία ή συντελεί στην πραγματοποίησή της.

Αυτό ήταν άλλωστε και το σύνθετο ταξικό υποκείμενο της Παρισινής Κομμούνας.

Συντίθεται από το τεράστιο δυναμικό που σχετίζεται με τη διαδικασία της

αστικοποίησης, από τους εργάτες στις κατασκευές, στις μεταφορές, στα προϊόντα που

σχετίζονται με την κατοικία κ.α. Αφού ο καπιταλισμός ξεπερνά τις κρίσεις «χτίζοντας

σπίτια και γεμίζοντάς τα με πράγματα», τότε το σύνολο των εργαζομένων που

συμβάλλουν σε αυτή τη διαδικασία, από τις πρώτες ύλες μέχρι την κατανάλωση,

παίζουν κεντρικό ρόλο στη λειτουργία του κεφαλαιοκρατικού συστήματος. Αν μάλιστα

ακολουθήσουμε τον Μαρξ, που υποστηρίζει ότι η εργατική δύναμη δεν είναι μόνο αυτή

που παράγει προϊόντα αλλά αυτή που παράγει αξία και υπεραξία, τότε το δυναμικό

αυτό αυξάνεται συμπεριλαμβάνοντας τα εκατομμύρια που απασχολούνται, συνήθως

ευέλικτα και χωρίς συνδικαλιστική οργάνωση, στο σύνολο των επιχειρήσεων και

υπηρεσιών που λειτουργούν μέσα στις σύγχρονες πόλεις, όπως οι εργαζόμενοι στον

επισιτισμό, στην ψυχαγωγία, στο εμπόριο κ.α. Πρόκειται για αυτό το τεράστιο εργατικό

δυναμικό, ανδρών και γυναικών, μεταναστών και ντόπιων, το οποίο θέτει σε κίνηση

αυτές τις τεράστιες μηχανές πλούτου, τις σύγχρονες πόλεις. «Οργανωμένοι, αυτοί οι

εργάτες, έχουν τη δύναμη να στραγγαλίσουν το μεταβολισμό της πόλης», κάτι που έχει

αποδειχτεί σε σημαντικούς αγώνες.

Η τρίτη πλευρά, που αναφέρθηκε και παραπάνω, είναι η ανάγκη για «ξαναγράψιμο» της

ιστορίας των εργατικών αγώνων του παρελθόντος. Μελετώντας τα θα δούμε ότι ακόμα

και οι αγώνες που βασίζονταν στους βιομηχανικούς εργάτες, είχαν πολύ ευρύτερη

διάσταση μέσα στους τόπους και τις πόλεις που διενεργούνταν. Για παράδειγμα, τα

εργατικά συμβούλια στο Τορίνο συνοδεύονταν με τις κοινότητες των «Σπιτιών του

Λαού», ενώ όπως αποδεικνύει ο E.P. Thompson (1966) στο σημαντικότατο έργο του για



122

την εργατική τάξη της Αγγλίας, η σημασία των γειτονιών και των πόλεων ήταν ίδια με

τους χώρους δουλειάς. Αλλά και σε πιο πρόσφατα παραδείγματα, όπως στην Αργεντινή

του 2001 η σύνδεση μεταξύ των κατειλημμένων με τις κοινότητες ήταν κρίσιμη. Επίσης,

μέσα από διαφορετικά παραδείγματα υποστηρίζει ότι «η ισότητα των φύλων και η

φεμινιστική συνείδηση προβάλουν ως κρίσιμα όπλα στην ταξική πάλη» και ότι «μόνο

όταν η ενότητα και η ισοτιμία χτίζεται μεταξύ όλων των δυνάμεων της εργασίας»

μπορούν οι αγώνες να είναι νικηφόροι.

Γ.5. Πώς οργανώνεται μια πόλη;

Αν, όπως υποστηρίζει ο Harvey, διευρύνουμε τον ορίζοντα της οπτικής για το έδαφος

των αντικαπιταλιστικών αγώνων σε ολόκληρη την πόλη και του επαναστατικού

κοινωνικού υποκειμένου ώστε να περιλαμβάνει τις σύγχρονες μορφές εργασίας,

συμπεριλαμβανομένου του λεγόμενου άτυπου τομέα, τότε μένει το κεφαλαιώδες

ερώτημα: «Πώς οργανώνεται μια πόλη;». Για τον ίδιο, αυτό αποτελεί ένα από τα πιο

κρίσιμα ερωτήματα στα οποία πρέπει να σκεφτεί η Αριστερά σήμερα. Μπορεί να

αντληθεί έμπνευση από παραδείγματα όπως η «Κόκκινη Μπολόνια» της δεκαετίας του

70 ή και η «Κόκκινη Βιέννη» και τα τοπικά ριζοσπαστικά δημοτικά συμβούλια στη

Βρετανία του 1920, αλλά και από τη σημαντική εμπειρία διαφορετικών περιπτώσεων

δημοτικής διοίκησης. Είναι μια κληρονομιά που όπως υποστηρίζει «πρέπει να

ανακτηθεί σαν κεντρική στην ιστορία τόσο του αριστερού ρεφορμισμού όσο και των

πιο επαναστατικών κινημάτων» (Harvey, 2012).

Παρότι όμως το δικαίωμα στην πόλη είναι κρίσιμη πτυχή των σημερινών αγώνων,

κινδυνεύει, όπως υποστηρίζει να μετατραπεί σε ένα κενό σημαίνον. «Τα πάντα

εξαρτώνται από το ποιος θα γεμίσει το σημαίνον με επαναστατικό αντί για

ρεφορμιστικό έμφυτο νόημα» (Harvey, 2012). Όμως, δεν είναι πάντα εύκολο να

ξεχωρίσει μια επαναστατική από μια ρεφορμιστική πρωτοβουλία στις πόλεις. Έτσι,

αυτό το οποίο καταλήγει ο Harvey, είναι ότι ακόμα και πρωτοβουλίες που μπορεί να

φαίνονται ρεφορμιστικές, περιορισμένες τοπικά ή ακόμα και εκφράσεις ενός

αυταρχικού πατερναλιστικού σοσιαλισμού, μπορούν να αναδείξουν βαθύτερα επίπεδα

δυνατοτήτων για περισσότερο ριζοσπαστικές ιδέες και δράσεις ευρύτερης κλίμακας,

όσο ενισχύεται η επιρροή τους. Είναι επομένως, ένα διαρκές διακύβευμα, η εξέλιξη και η

πολιτική δυναμική τους. Μια αριστερή προσπάθεια οφείλει να αγωνιστεί ώστε τέτοιες



123

πρωτοβουλίες να συνοδευτούν με τη δημιουργία νέων δημοκρατικών εργαλείων που

κάνουν τους πολίτες συμμετέχοντες στη διαδικασία λήψης αποφάσεων όπως είναι οι

λαϊκές συνελεύσεις. Ακόμα περισσότερο, πρέπει να αναδεικνύουν την ταξική πλευρά

του δικαιώματος στην πόλη, θεωρώντας το ένα δικαίωμα συλλογικό και όχι ατομικό,

που συνενώνει παρά διαχωρίζει τις αμέτρητες διαφορές που ενυπάρχουν μέσα στην

πόλη και τη διαίρεση της εργασίας. Για το λόγο αυτό και δεν πρέπει να προσλαμβάνεται

μονοσήμαντα σαν το δικαίωμα σε κάτι που ήδη υπάρχει, αλλά σαν τη διεκδίκηση της

δυνατότητας η πόλη να ανακατασκευαστεί σαν «ένα σοσιαλιστικό πολιτικό σώμα σε

μια ριζικά διαφορετική εικόνα- που εξαλείφει τη φτώχεια και την κοινωνική ανισότητα

και επουλώνει τις πληγές της καταστροφικής περιβαλλοντικής υποβάθμισης» (Harvey,

2012).

Ο Harvey, είναι σαφής ότι δεν μπορεί να υπάρξει μια εύκολη απάντηση στο ερώτημα

του π;vς οργανώνεται μια πόλη σαν ένα σώμα αντικαπιταλιστικής πολιτικής. Σημαντικά

συμπεράσματα, εκτιμά, ότι μπορούν να εξαχθούν από τα παραδείγματα κινημάτων στη

Βολιβία και πιο συγκεκριμένα στην Cochabamba και το El Alto, ενώ σημαντική θεωρεί

και την εμπειρία του κινήματος της Χιλιανής νεολαίας. Το πιο σημαντικό

χαρακτηριστικό τους είναι ότι διαμόρφωσαν σύνθετες συμμαχίες κινημάτων που

δημιουργούσαν συνεχώς νέα όργανα αγώνα και δημοκρατικούς θεσμούς συμμετοχής

και λήψης αποφάσεων. Η περίπτωση των κινημάτων στη Βολιβία δεν μπορεί να εξαχθεί

σαν ένα γενικό μοντέλο που μπορεί να επαναληφθεί παντού, για αυτό και αναλύει

σχετικά εκτενώς τις ιδιαιτερότητές τους. Ωστόσο με βάση αυτά προχωρά στις

καταληκτικές πολιτικές σκέψεις του.

Κατά την άποψή του είναι αλήθεια ότι

«κάθε αντικαπιταλιστική προσπάθεια που στηρίζεται μέσα από συνεχείς

εξεγέρσεις στις πόλεις πρέπει κάποια στιγμή να εδραιωθεί σε μια πολύ πιο

υψηλή κλίμακα γενίκευσης, διαφορετικά θα εκπέσει και πάλι σε κρατικό

επίπεδο στον κοινοβουλευτικό και θεσμικό ρεφορμισμό ο οποίος το μόνο που

μπορεί να κάνει είναι να αποκαταστήσει εκ νέου το νεοφιλελευθερισμό στα

διάκενα μεταξύ της συνεχιζόμενης ιμπεριαλιστικής κυριαρχίας». (Harvey, 2012)

Έτσι επανέρχεται το ζήτημα του κράτους από το οποίο δεν μπορεί καμιά θεωρία και

κίνημα να ξεφύγει, παρότι μεγάλο κομμάτι της σύγχρονης αριστερής σκέψης το

επιδιώκει, κατά την άποψη του Harvey λανθασμένα. Ακόμα όμως και προτάσεις



124

«πολυκεντρικής κυβέρνησης» της Elinor Ostrom ή και «ομοσπονδιακού» ελευθεριακού

κοινοτισμού του Bookchin μπορεί να συναντήσουν την αδυναμία να υπερβούν τις

ανισότητες στη μεγαλύτερη κλίμακα και τον ανταγωνισμό μεταξύ των διαφορετικών

περιοχών. Για τον Harvey, η μόνη πιθανή λύση είναι να δοθεί η δυνατότητα λήψης

αποφάσεων στους πολίτες ως αντικείμενα της δημοκρατίας μέσα σε διαφορετικά

επίπεδα εντός μια δομής ιεραρχικής διακυβέρνησης. Το κρίσιμο σημείο είναι σε όλα τα

διαφορετικά επίπεδα, οι πολίτες να απελευθερώνονται και να υπερβαίνουν τα όρια του

ειδικού ή του αγώνα και της ενασχόλησης με τα συγκεκριμένα και να γίνονται φορείς

μιας συλλογικής προσπάθειας.

Χρειάζεται δηλαδή μια συναίσθηση του καθήκοντός μας που «είναι συλλογικά να

χτίσουμε μια σοσιαλιστική πόλη πάνω στα ερείπια της καταστροφικής καπιταλιστικής

αστικοποίησης». Όμως αυτό περιλαμβάνει μια «επανάσταση στην αντικαπιταλιστική

σκέψη και πρακτική. Οι προοδευτικές αντικαπιταλιστικές δυνάμεις μπορούν πιο εύκολα

να κινητοποιήσουν προς ένα άλμα που θα οδηγήσει σε παγκόσμιο συντονισμό, μέσα

από αστικά δίκτυα που ενδεχομένως να είναι ιεραρχικά αλλά όχι μονοκεντρικά,

κορπορατιστικά αλλά, παρ' όλα αυτά, δημοκρατικά, ισότιμα και οριζόντια, συστημικά

εδραιωμένα και ομόσπονδα (φανταστείτε μια ένωση σοσιαλιστικών πόλεων, όπως

παλιά η Χανσεατική Ομοσπονδία αποτέλεσε το δίκτυο που έθρεψε τις δυνάμεις του

εμπορικού καπιταλισμού), εσωτερικώς ασύμφωνα και ανταγωνιστικά, αλλά

αλληλέγγυα ενάντια στην καπιταλιστική ταξική δύναμη – και, πάνω απ' όλα, βαθιά

ενταγμένα στον αγώνα υπονόμευσης και τελικής ανατροπής της εξουσίας των

καπιταλιστικών νόμων της αξίας στην παγκόσμια αγορά, με την οποία υπαγορεύουν τις

κοινωνικές σχέσεις σύμφωνα με τις οποίες δουλεύουμε και ζούμε. Ένα τέτοιο κίνημα

πρέπει να ανοίξει το δρόμο για παγκόσμια ευημερία του ανθρώπου, πέρα από τους

περιορισμούς της ταξικής κυριαρχίας και των κανόνων της εμπορευματοποιημένης

αγοράς».

Αυτή είναι η τελική πρόταση του David Harvey, για μια μάχη στην οποία «ο πολίτης και

ο σύντροφος μπορούν να αγωνιστούν μαζί, αν και συχνά σε διαφορετικά επίπεδα»

(Harvey, 2012). Η ανάκτηση και η οργάνωση των πόλεων, όπως υποστηρίζει

κλείνοντας, είναι «ένας ιδανικός τρόπος για να ξεκινήσουμε».



125

Επίλογος: Πώς να διαβάσουμε σήμερα τον David Harvey

Κλείνοντας αυτή την εργασία, σε αυτό τον επίλογο, δεν θα καταθέσω περισσότερα από

ορισμένες καταληκτικές σκέψεις. Η προσπάθεια μου, όπως διατύπωσα από την αρχή,

δεν ήταν να παρουσιάσω το σύνολο του έργου του David Harvey, αλλά να επικεντρωθώ

σε ορισμένες, σημαντικές, πτυχές του. Έτσι, παρουσίασα τα βασικά σημεία στη

διαδρομή του, τοποθετώντας τα μέσα στην περίοδο και το θεωρητικό διάλογο που

έλαβαν χώρα. Περιέγραψα τη θεωρία για την αστικοποίηση που έχει αναλύσει σε

πλήθος έργων του όπως και την άποψή του για τα κινήματα και τους

αντικαπιταλιστικούς αγώνες στις πόλεις.

Ένα ερώτημα, ωστόσο, που ήταν διαρκές, σε όλη την πορεία μου, ήταν αν, μέσα από το

κείμενο αυτό, διαφαίνονται ορισμένα κρίσιμα ζητήματα για την κατανόηση του

συνολικού έργου του Harvey, ή μήπως παρατίθενται αποσπάσματα με έναν ασύνδετο

και εκλεκτιστικό τρόπο. Το πρόβλημα γίνεται ακόμα μεγαλύτερο, αναγνωρίζοντας ότι ο

Harvey, δεν προσπαθεί απλώς να πιάσει νέα ζητήματα, σε κάθε έργο του. Εξελίσσεται ο

ίδιος, βήμα βήμα, συγκρούεται με τον ίδιο του τον εαυτό και επανατοποθετείται

αξιοποιώντας ότι θεωρεί χρήσιμο να ειπωθεί σε μια δεδομένη χρονική συγκυρία. Κι

αυτό πάντα έχει να κάνει με την περίοδο και κυρίως με ότι θεωρεί κάθε φορά

επιστημονικά και πολιτικά επιτακτικό. Όμως έτσι, πως μπορούμε να αξιολογήσουμε το

έργο του Harvey συνολικά, χωρίς να πέφτουμε στην παγίδα να υπερεκτιμούμε τα

δευτερεύοντα και εφήμερα από τα βασικά και διαχρονικά; Και το ίδιο ερώτημα υπάρχει

για πολλούς θεωρητικούς που διανύουν δεκαετίες δημιουργίας. Αυτό σίγουρα αποτελεί

μια δύσκολη πρόκληση, που κι εγώ δεν γνωρίζω αν έχω επιτύχει σε αυτή την εργασία.

Πιστεύω ότι αυτό που πρέπει να αναζητούμε είναι η ανίχνευση της ενότητας της

σκέψης88 κάποιου. Και για να το επιτύχουμε αυτό, μπορεί να έχει μερικές φορές

μεγαλύτερη σημασία η ίδια η εξέλιξη του και οι προσωπικές και κοινωνικές συνθήκες.

Για αυτό και ακολούθησα τη συγκεκριμένη πορεία στο κείμενο αυτό.

Τι μπορεί να προσφέρει σήμερα, η κατανόηση της ενότητας της σκέψης του David

Harvey; Σίγουρα, θα ήταν άδικο να αναζητούμε σε αυτόν την απάντηση σε όλα τα

88 Δανείζομαι τη λογική του Lukacs (1972), στο βιβλίο του Λένιν. Μια μελέτη πάνω στην ενότητα της σκέψης του, που εκδόθηκε το 1924.



126

ερωτήματα που προκύπτουν από την αντιφατική και δύσκολη σημερινή εποχή. Αυτό,

όμως, που κατά τη γνώμη μου, ισχύει, είναι ότι το μεγάλο του έργο είναι από πολλές

απόψεις πολύτιμο, τόσο για τους νεότερους μελετητές της πόλης και του χώρου, όσο

και συνολικά για τις νεότερες γενιές που αναζητούν την κατανόηση των

μετασχηματισμών των πόλεων και του καπιταλιστικού συστήματος ευρύτερα. Ακόμα

περισσότερο, σήμερα αναδεικνύεται επιτακτικά το κάλεσμα που έθεσε στην αρχή της

πορείας του. «Πες κάτι με νόημα και συνοχή» (Harvey, 2009a). Οι μέρες που ζούμε,

κάνουν ολοένα και πιο έντονη την ανάγκη, η επιστήμη και η θεωρία, να συμβάλλουν,

στο βαθμό που μπορούν, σαν εργαλεία αναζήτησης μιας διαφορετικής πορείας της

ανθρωπότητας, πέρα από το καταστροφικό παρόν και μέλλον που ανοίγεται μπροστά

μας. Και στην προσπάθεια αυτή ο Harvey, θα έχει πάντοτε μια πρωταγωνιστική θέση.

Όχι, για να επιστρέψω στην εισαγωγή, σαν ένας προφήτης ή καθοδηγητής, αλλά σαν

ένας ακούραστος αναλυτής, αγωνιστής, μαρξιστής γεωγράφος.

Θα κλείσω με ένα μόνο στιγμιότυπο. Η Γενική Συνομοσπονδία Εργατών στην Ισπανία,

δημιούργησε ένα βίντεο89 για να προωθήσει το κάλεσμα για τη γενική απεργία στις 14

Νοέμβρη. Το βίντεο δείχνει διαφορετικούς ανθρώπους μέσα στις καθημερινές

δραστηριότητες και την καταπίεση που υφίστανται. Μια μαύρη γυναίκα, μια δασκάλα,

μια ομάδα εργαζομένων, ένα ζευγάρι ομοφυλόφιλων, δύο νιόπαντροι που τους πήραν οι

τράπεζες το σπίτι, ασφυκτιούν, καθώς μια σακούλα τους φράζει την αναπνοή. Όμως

κάποια στιγμή η σακούλα σπάει. «Η απεργία είναι η κραυγή σου. Ανάσανε» καταλήγει

το βίντεο.

89 Βρίσκεται εδώ: https://www.youtube.com/watch?feature=player_embedded&v=8Y-H_KssDdk



127

Παράρτημα: Συνέντευξη με τον David Harvey

Η συνέντευξη έλαβε χώρα στην Αθήνα, στις 26 Ιούνη του 2012

Θα ήθελα να ξεκινήσουμε τη συζήτηση ορίζοντας κάπως, κατά τη γνώμη σας, το

αντικείμενο της γεωγραφίας. Τι προσπαθεί να μελετήσει ο γεωγράφος; Και ποιά

ιδιαίτερη οπτική προσθέτει η ριζοσπαστική γεωγραφία;

Πιστεύω ότι τρία ζητήματα πάντοτε κυριαρχούσαν στη ριζοσπαστική σκέψη: Πρώτον,

η σχέση του χώρου, του χρόνου και της προσωρινότητας. Δεύτερον, το θέμα του τόπου,

του τι σημαίνει τόπος και γιατί κάθε τόπος «κουβαλά» κάποια συγκεκριμένα

χαρακτηριστικά. Και τρίτον, η σχέση του ανθρώπου με τη φύση και τα ζητήματα του

περιβαλλοντικού σχεδιασμού. Έτσι πιστεύω ότι μια γεωγραφική εκπαίδευση σε

ευαισθητοποιεί για τη σημασία αυτών, τη σχέσης χώρου- χρόνου, την ποιότητα των

τόπων και τα περιβαλλοντικά ζητήματα. Βέβαια, αυτά τα θέματα έχουν μεγάλο εύρος

και νομίζω ότι σχεδόν όλοι όσοι εργάζονται στην ριζοσπαστική ιστορία, την

κοινωνιολογία και την ανθρωπολογία θα ήθελαν να δείξουν λίγη προσοχή σε αυτά.

Επομένως, τα γεωγραφικά θέματα εξερευνούνται σε πολλούς διαφορετικούς

επιστημονικούς κλάδους. Αλλά η δική μου παρατήρηση θα ήταν ότι αρκετά συχνά αυτοί

οι επιστημονικοί κλάδοι ξεπερνούν τα ερωτήματα αυτά σχετικά εύκολα, σαν να είναι

απλά όταν στην πραγματικότητα είναι αρκετά προβληματικά. Για παράδειγμα, σε

κλάδους όπως τα οικονομικά ασχολούνται πολύ λίγο με τα ερωτήματα του χώρου-

χρόνου, του τόπου και του περιβάλλοντος, τα θεωρούν δευτερεύοντα. Έτσι, εγώ δε

θεωρώ τη γεωγραφία τόσο πολύ σαν επιστημονική πειθαρχία αλλά σαν μια μορφή

εκπαίδευσης που σε ευαισθητοποιεί για τη σημασία αυτών των στοιχείων: Γιατί οι

άνθρωποι είναι πιστοί σε συγκεκριμένους τόπους, γιατί τόποι όπως τα Εξάρχεια έχουν

συγκεκριμένες ποιότητες και ποιός ο ρόλος αυτού στη διαμόρφωση του χώρου, στις

πολιτικές για την Αθήνα; Έτσι όταν έρχεσαι μπροστά σε ερωτήματα όπως η παραγωγή

του χώρου, η παραγωγή των τόπων, η παραγωγή της φύσης από την ανθρώπινη

δραστηριότητα υπάρχει μια συγκεκριμένη ευαισθησία ώστε να έχεις πάντοτε στο

μυαλό σου ότι υπάρχουν οι γεωγραφικές διαστάσεις.



128

Ας πάμε πίσω, στις αρχές της δεκαετίας του 70. Μετακομίζετε στην Αμερική.

Λίγο αργότερα κυκλοφορεί το Social Justice and The City, το οποίο αποτελεί μια

τομή στη γεωγραφική σκέψη. Σας επηρέασε το περιβάλλον στην Αμερική; Ήταν

διαφορετικό από την Αγγλία; Ποιο ήταν το τοπίο εντός του οποίου το έργο αυτό

αποτέλεσε κάτι το διαφορετικό; Πώς εκφραζόταν η θετικιστική λογική στις

σπουδές της γεωγραφίας, στην οποία ασκήσατε κριτική; Και τελικά, τις σας

επηρέασε να κάνετε και εσείς μια προσωπική στροφή σε σχέση με το

Explanation in Geography?

Αρχικά είναι το περιεχόμενο της γεωγραφίας. Η γεωγραφία στον αγγλόφωνο κόσμο

μετά από 1945 έγινε εξαιρετικά μη- πολιτική, θέλοντας να γίνει «επιστημονική».

Συλλέγονταν πάρα πολλές πληροφορίες, γίνονταν αναλύσεις των δεδομένων,

περιγράφονταν μοντέλα, δίκτυα κ.α. Έγινε πάρα πολύ δουλειά στη δεκαετία του 1960,

στην οποία συμμετείχα, όπου τα θέματα της πολιτικής ατζέντας δεν συζητιούνταν

καθόλου. Έλεγαν απλά: Ας περιγράψουμε τα γεγονότα στο έδαφος, ας επικεντρωθούμε

στο μωσαϊκό της δομής των επαγγελμάτων στην πόλη, ας κάνουμε μια ανάλυση

παραγόντων για αυτό ή μια γραμμή παλινδρόμησης για το άλλο. Ήταν επομένως, η

γεωγραφία, περισσότερο στατιστική, επιστημονική υπό μια έννοια. Αυτό που στην

πραγματικότητα σήμαινε ο θετικισμός ήταν μια επιστημονική- μαθηματική προσέγγιση,

με μαθηματικά μοντέλα, με δημιουργία μαθηματικών θεωριών χωρικών μοτίβων, σαν

το εξάγωνο του Cristaller, πρότυπα τοποθεσίας, μεταναστευτικές μετακινήσεις, κύματα

καινοτομίας και άλλα τέτοιου είδους. Έτσι, ο κλάδος της γεωγραφίας τότε ήταν μη

πολιτικός. Όμως αυτό άρχισε να γίνεται δύσκολο, ειδικότερα στις ΗΠΑ στα τέλη του 60,

γιατί ένας πόλεμος γινόταν στο Βιετνάμ, και υπήρχε σίγουρα κάτι το ιμπεριαλιστικό σε

αυτόν. Και πήγαινες σε διεθνείς συναντήσεις και ο κλάδος δεν είχε τίποτα να πει για το

θέμα του πολέμου και του αγώνα στους δρόμους. Έτσι, μαζί με μερικούς ριζοσπάστες

φοιτητές της εποχής έγινε μια προσπάθεια να αλλάξουμε τη συζήτηση εντός της

Γεωγραφίας κάνοντας την πιο πολιτική και ριζοσπαστική. Θέλαμε να συνδιαλέγεται με

τα ερωτήματα όπως ο ιμπεριαλισμός. Και τελικά αυτό που βρήκαμε τον εαυτό μας να

κάνει ήταν για παράδειγμα: Έγινε ένας μεγάλος σεισμός στη Μανάγκουα στη

Νικαράγουα το 1972 και οι περισσότεροι μιλούσαν για την περιγραφή του σεισμού, για

τις επιπτώσεις. Γράφονταν άρθρα και εργασίας για αυτά, και κανείς δεν ανέφερε το

γεγονός ότι ο Σομόζα έκλεβε το μεγαλύτερο μέρος από τα χρήματα τα οποία δίνονταν

για τους σεισμόπληκτους. Ήταν αυτό που αποκαλούσαμε “Classquake” γιατί οι

επιπτώσεις ήταν ξεκάθαρα πολύ μεγαλύτερες για τις φτωχότερες οικογένειες. Αυτές



129

χτυπιούνταν πολύ περισσότερο από άλλες. Είχα συμμετάσχει σε μια συνάντηση και

είπα: «Πώς μπορείτε να μιλάτε για αυτό το θέμα, και να μη μιλάτε για το ότι αυτός ο

Πρόεδρος, που είναι ένα ανδρείκελο της Αμερικής απέναντι στον Κάστρο, μαζί με μια

ολιγαρχία παίρνει όλα τα χρήματα έξω από τη χώρα και κλέβει ακόμα και από τα

θύματα του σεισμού». Αναδεικνύαμε ερωτήματα τέτοιας μορφής, προσπαθούσαμε να

δείξουμε τις σχέσεις μεταξύ του Σομόζα και της πολιτικής ατζέντας των ΗΠΑ στην

Κεντρική Αμερική και την Καραϊβική. Και υπήρχε το ερώτημα ποιος είναι ο αρμόδιος για

να μιλήσει για αυτά τα θέματα. Εγώ ήθελα να μιλήσω για τον ιμπεριαλισμό, να ψάξω

απαντήσεις για αυτά τα θέματα. Πιστεύω ότι σε ένα βαθμό, η πολιτική πραγματικότητα

συγκρουόταν με τη φύση της επιστήμης όπως εκφραζόταν στις πανεθνικές

συναντήσεις. Εμείς θέλαμε να αλλάξουμε όλη αυτή τη συζήτηση. Θέλαμε να μιλήσουμε

για την γεωπολιτική και πολλά άλλα. Επομένως υπήρχε μια ιδιαίτερη κατάσταση εντός

μιας επιστημονικής πειθαρχίας, αλλά και γενικότερα στον ακαδημαϊκό χώρο. Οι

κοινωνικές επιστήμες της εποχής κυριαρχούνταν από συγκεκριμένες ορθοδοξίες οι

οποίες ξεκάθαρα δεν αντιμετώπιζαν τα ερωτήματα που προέκυπταν για παράδειγμα

από τις εξεγέρσεις στις αμερικάνικες πόλεις. Μετά τη δολοφονία του Μάρτιν Λούθερ

Κίνγκ, έγιναν εξεγέρσεις σε περισσότερες από 20 πόλεις των ΗΠΑ, εξεγέρσεις των

πόλεων. Προφανώς υπήρχε κάτι που είχε να κάνει με τις διακρίσεις που παράγονταν

από τις κοινωνικές πολιτικές στα κέντρα των πόλεων όπου οι φτωχοί και

περιθωριοποιημένοι είχαν κεντρικά εγκαταλειφτεί. Οπότε και πάλι το γενικό είδος των

ερωτημάτων που προέκυπταν από τις εξεγέρσεις στις πόλεις δεν αντιμετωπίζονταν από

τις κοινωνικές επιστήμες. Έτσι, έγινε μια κίνηση στην προσπάθεια να διαμορφώσουμε

μια περισσότερη ριζοσπαστική γραμμή σκέψης που πιο συγκεκριμένα αναδείκνυε τα

ζητήματα της φυλής, της τάξης και του φύλου. Αυτά ήταν θέματα με τα οποία,

υποστηρίζαμε, πρέπει να ασχολούμαστε και να συμπεριλαμβάνονται στη θεωρία μας.

Έτσι, ένα κίνημα ριζοσπαστικοποίησης υπήρξε σε όλους του επιστημονικούς τομείς,

στην κοινωνιολογία, την ανθρωπολογία κ.α. Στη ριζοσπαστική γεωγραφία, η ίδρυση για

παράδειγμα του περιοδικού Antipode ήταν πολύ σημαντική. Και αυτό ήταν κάτι που

έγινε σε πολλούς κλάδους. Ήταν τέτοια η περίοδος τότε ∙ οι πόλεις ήταν σε συνεχή

αναταραχή. Το αντιπολεμικό κίνημα, το κίνημα των πολιτικών δικαιωμάτων... Όλα

συνδέονταν. Έμοιαζε με μια στιγμή εξέλιξης στην ιστορία των ΗΠΑ. Ή αυτά που έγιναν

στο συνέδριο του Σικάγο το 196890 όταν επιτέθηκε η αστυνομία στους ριζοσπάστες

90 Τον Αύγουστο του 1968, στο Σικάγο των ΗΠΑ έλαβε χώρα το συνέδριο του Δημοκρατικού κόμματος. Έξω από το συνέδριο συγκεντρώθηκαν δεκάδες χιλιάδες διαδηλωτές, κυρίως νέοι,



130

διαδηλωτές. Όλα αυτά συνέβαιναν και ήταν πολύ δύσκολο να απομονωθείς. Ήταν

ταυτόχρονα και η στιγμή που αναδεικνύονταν και δίνονταν αγώνες για την ελευθερία,

την ελευθερία του λόγου, την ελευθερία στη χρήση μαριχουάνας, στο χώρο του

πανεπιστημίου, ακόμα και μέσα στην αίθουσα. Επομένως Sex, Drugs and Rock n Roll:

αυτή ήταν η κουλτούρα της εποχής. Θα έλεγα ότι όλα αυτά ωθούσαν σε μια αλλαγή του

κλίματος της έρευνας εντός των πανεπιστημίων. Αυτό που πιστεύω, ωστόσο, ότι

διαχωρίζει λίγο τη γεωγραφία είναι ότι η ηγεμονεύουσα ορθοδοξία της γεωγραφίας

ήταν πιθανότατα πιο αδύναμη από ότι σε άλλες επιστημονικές πειθαρχίες. Σαν

αποτέλεσμα, η ριζοσπαστική παρουσία και ο ριζοσπαστικός μετασχηματισμός της

γεωγραφίας ήταν πιθανότατα πιο εύκολο να επιτευχθεί από ότι για παράδειγμα στα

οικονομικά ή ακόμα και στην κοινωνιολογία. Βέβαια, πιστεύω ότι επηρέασε και τα

γεγονός ότι μερικοί πολύ αξιόλογοι άνθρωποι ενεπλάκησαν με τη γεωγραφία και

δούλεψαν πολύ. Υπήρχε γενικά αυτή η hippικη πλευρά στα 60s και αυτή δεν έδειχνε και

μεγάλη σημασία στην ακαδημαϊκή ορθοδοξία. Ωστόσο αυτό που ξεχωρίζει τη

γεωγραφία είναι ότι μέχρι τότε δεν είχε έντονη παρουσία στα αμερικάνικα

πανεπιστήμια και πολλοί από τους γεωγράφους της δικής μου γενιάς

«στρατολογούνταν» από τη Βρετανία. Πιστεύω ότι οι Βρετανοί γεωγράφοι είχαν μια

διαφορετική εικόνα για το τι πρέπει να κάνεις για να είσαι ακαδημαϊκός και να μην

γίνεις απλά χίπις. Άνθρωποι όπως ο Dick Peet91 και o Michael Watts92 είχαν ένα

βρετανικό υπόβαθρο και έκαναν μάλλον καλύτερες προσπάθειες σαν ακαδημαϊκοί από

ότι μερικοί από τους Αμερικάνους. Πιστεύω ότι το επίπεδο του έργου της

ριζοσπαστικής σκέψης στη γεωγραφία είναι υψηλότερο από ότι σε άλλους κλάδους και

γιατί μεγάλο μέρος του έγινε από Βρετανούς.

φοιτητές, ακτιβιστές του αντιπολεμικού κινήματος και αγωνιστές για τα πολιτικά δικαιώματα. Η αστυνομία επιτέθηκε βίαια στους συγκεντρωμένους και για μέρες έλαβαν χώρα σκληρές συγκρούσεις σε όλη την πόλη. Τα γεγονότα αυτά, αλλά και η συνέχεια τους (με συλλήψεις και δίκες μερικών εκ των πρωτεργατών της κινητοποίησης) έχουν μείνει στην ιστορία σαν χαρακτηριστικές στιγμές του κινήματος αμφισβήτησης της δεκαετίας του 60 και 70. 91 Richard Peet: Καθηγητής Γεωγραφίας στο Clark, με σημαντική συμβολή στην οικονομική γεωγραφία, τη μελέτη του σύγχρονου καπιταλισμού και την παγκόσμια οικονομία. Το έργο του εκτείνεται από την πολιτική οικολογία και τις θεωρίας για την ανάπτυξη μέχρι τη φιλοσοφία και την κριτική σκέψη 92 Michael Watts: Καθηγητής Γεωγραφίας στο Berkeley με διαχρονικό και διεθνώς αναγνωρισμένο έργο με ξεχωριστό ενδιαφέρον στα ζητήματα της ανάπτυξης, της πολιτικής οικολογίας και τις διαχείρισης των φυσικών πόρων. Καθοριστική είναι η συμβολή του στη μελέτη της Αφρικής και ειδικότερα της Νιγηρίας.



131

Βρισκόμαστε στις αρχές τις δεκαετίας του 70. Στον απόηχο του 1968. Στην

Ευρώπη, και κυρίως στη Γαλλία, την Ιταλία, τη Γερμανία, αναπτύσσονται

πλείστα ρεύματα αριστερής σκέψης και αμφισβήτησης του «ορθόδοξου»

μαρξισμού. Εντός των ρευμάτων αυτών μπαίνει κεντρικά και το ζήτημα του

χώρου. Είναι εμφανές ότι βρίσκεστε σε συνομιλία με τα ρεύματα αυτά, χωρίς

ωστόσο να εντάσσεστε. Ποια η σχέση σας με αυτά; Τι σηματοδοτεί αυτή η

στροφή στον κλάδο της γεωγραφίας. Ποια ήταν η «ορθόδοξη» λογική για τη

γεωγραφία από την οποία επίσης διαφοροποιήθηκε η ριζοσπαστική σκέψη της

εποχής;

Η γεωγραφία στη Σοβιετική Ένωση ασχολούταν με τον ορθολογικό σχεδιασμό για τη

χρήση των πόρων, την ανάπτυξη των περιφερειακών γεωγραφικών δομών (locational

structures), τον περιφερειακό σχεδιασμό (territorial planning) και το σχεδιασμό

μεταφορικών δικτύων. Ασχολούταν ουσιαστικά με τον εξορθολογισμό του χώρου για

σκοπούς αποτελεσματικότητας και τον εξορθολογισμό της εκμετάλλευσης των πόρων.

Στην πραγματικότητα η ρώσικη γεωγραφία, η σοβιετική γεωγραφία εκείνης της εποχής

δεν ήταν ριζοσπαστική με την έννοια που πιστεύαμε εμείς το 1970. Για παράδειγμα, οι

Ρώσοι μετέφρασαν το Explanation in Geography. Μέσα στο κομμουνιστικό κόμμα της

Σοβιετικής Ένωσης έγινε σημαντικό κείμενο γιατί παρουσίαζε τους μαθηματικούς

τρόπους που μπορείς να ταξινομήσεις την χωρική διαίρεση της εργασίας. Αυτός τον

τρόποw σκέψης προφανώς είχε περάσει και στα κομμουνιστικά κόμματα της Ευρώπης.

Η σοβιετική γεωγραφία ήταν πολύ σημαντική μέσα στο δίκτυο των κομμουνιστικών

κομμάτων. Έτσι είχες κομμουνιστές όπως ο Pierre George93 στη Γαλλία, οι οποίοι,

σύμφωνα με την οπτική μου, δημιουργούσαν εξαιρετικά συντηρητικά μοντέλα

κεντρικού σχεδιασμού της οικονομίας. Φυσικά στη Γαλλία υπήρχε μια αντίδραση

ενάντια σε αυτόν τον τρόπο σκέψης για το χώρο, στο έργο του Λεφέβρ ή, σε κάποιο

βαθμό, στο έργο του Φουκώ. Και έτσι αυτές οι - κριτικές προς το κομμουνιστικό κόμμα -

πλευρές δεν ακούμπησαν τόσο τη γεωγραφία αλλά είχαν περισσότερο άλλες πηγές,

όπως η φιλοσοφία, η κοινωνιολογία κ.α. Με θυμάμαι να μιλάω με κάποιους

γεωγράφους στη Γαλλία εκείνη την εποχή και να τους λέω: «Δεν θέλω να σας διαβάζω.

Προτιμώ να διαβάζω Λεφέβρ». Και ήταν σοκαρισμένοι, κατά κάποιο τρόπο. Κατά τη

γνώμη μου δεν παρήγαγαν καθόλου αξιόλογο ριζοσπαστικό έργο. Υπήρχαν προφανώς 93 Pierre George: Γάλλος γεωγράφος, με έργο που ξεκινά από τη δεκαετία του 30 και φτάνει μέχρι και το θάνατό του, το 2006. Μέλος της Ακαδημίας Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών της Γαλλίας. Ενεργό μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος Γαλλίας για δεκαετίες, ήταν από τους γνωστότερους επιστήμονες εκπροσώπους του.



132

κάποιες εξαιρέσεις όπως ο Yves Lacoste94 που ήταν ένας αντιιμπεριαλιστής αλλά όχι

μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος που ίδρυσε το περιοδικό Hérodote, το οποίο

βέβαια ήταν περισσότερο για τη γεωπολιτική, όχι τη ριζοσπαστική γεωγραφία. Έτσι

πιστεύω ότι δεν είναι τυχαίο, ότι μόνο τα τελευταία χρόνια ξεκίνησαν να

μεταφράζονται έργα μου στα γαλλικά. Έχουν μεταφραστεί έργα μου σχεδόν σε όλες τις

γλώσσες του κόσμου, εκτός από τα γαλλικά, που ξαφνικά πριν δύο χρόνια άρχισε να

εμφανίζεται κάποιο ενδιαφέρον. Το πιο σημαντικό είναι ότι στη Γαλλία τα βασικά

ενδιαφέροντα δεν ήταν ποτέ για τη γεωγραφία. Ήταν περισσότερο για την αστική

κοινωνιολογία. Όπως η δουλειά του Manuel Castells που δούλευε εκείνη την περίοδο

εντός του κομμουνιστικού κόμματος, το The Urban Question. Οι σχέσεις μου με τα

ευρωπαϊκά ριζοσπαστικά ρεύματα θα έλεγα ότι ποτέ δεν ήταν στενές στη γεωγραφία.

Είχαμε σαφώς μια επαφή μέσα από περιοδικά όπως το International Journal of Urban

and Regional Research. Αλλά για παράδειγμα η δουλειά του Manuel Castells και των

συνεργατών του που συνδέονταν με το κομμουνιστικό κόμμα όταν τους

πρωτογνώρισα, και γενικότερα η αστική κοινωνιολογία νομίζω ότι προσέφερε

περισσότερα και ήταν πιο κοντά σε αυτό που με ενδιέφερε. Στον αγγλόφωνο κόσμο δεν

είχαμε ένα κομμουνιστικό κόμμα για να μας πει τι να κάνουμε. Πιστεύω ότι αν κοιτάξει

κανείς πίσω στα 60s, υπήρχε μια ομάδα από ριζοσπάστες γεωγράφους που

προσπαθούσαν να ακουστούν. Άνθρωποι σαν τον Jim Blaut95, ένα πολύ χαρισματικό

άτομο ∙ λενινιστής αντιιμπεριαλιστής, ένας από τους ιδρυτές του Antipode. Το Antipode

ξεκίνησε να εκδίδεται και είχε σημαντικό έργο. Πολλοί από τους ανθρώπους που ήταν

σε αυτό το κίνημα ήταν περισσότερο αναρχικοί από μαρξιστές. Πιστεύω ότι αυτό που

συνέβη όταν συμμετείχα και εγώ ήταν ότι ο κόσμος ξεκίνησε να διαβάζει Μαρξ.

Πιθανότατα αυτό να είναι κάτι στο οποίο άσκησα κάποια επιρροή, στη προσέγγιση της

ριζοσπαστικής γεωγραφίας σε μια μαρξιστική οπτική χωρίς ποτέ να αποπέμπεται η

αναρχική οπτική, η οποία κατά τη γνώμη μου πάντοτε ήταν αρκετά ευαίσθητη στα

ζητήματα του τόπου, του χώρου και του περιβάλλοντος. Πάντοτε εκτιμούσα την

αναρχική συνεισφορά και θα έλεγα ότι είμαι εξίσου επηρεασμένος από αυτήν όσο και

από την μαρξιστική παράδοση. 94 Yves Lacoste: Γάλλος γεωγράφος, εκδότης του σημαντικού περιοδικού γεωπολιτικής Hérodote και ιδρυτής του Γαλλικού Ινστιτούτου Γεωπολιτικής. Βασικά του ενδιαφέροντα είναι η μελέτη της ανάπτυξης και της υπανάπτυξης, των γεωγραφικών ανισοτήτων, των διεθνών οργανισμών, ενώ εστιάζει ερευνητικά στις αραβικές χώρες και τη Μεσόγειο. 95 Jim Blaut: Αμερικάνος καθηγητής γεωγραφίας και ανθρωπολογίας. Το μεγάλο του έργο, ξεκινά από τις αρχές της δεκαετίας του 60 και φτάνει μέχρι το θάνατό του, το 2000. Για πολλά χρόνια ήταν καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Clark, όπου και συνέβαλλε στην ίδρυση του Antipode και της ένωσης Σοσιαλιστών Γεωγράφων



133

Τα επόμενα χρόνια κάνετε μια σαφή στροφή προς τη συγκρότηση μιας

συμπαγούς μαρξιστικής θεωρίας για το χώρο και την αστικοποίηση. Αυτό

εκφράζεται κυρίως στο Limits to Capital, αλλά και σε άλλα έργα όπως το The

Urbanization of Capital. Την ίδια περίοδο όμως, στη διεθνή συζήτηση, τόσο την

κυρίαρχη όσο και τη ριζοσπαστική, μπαίνουν νέα ζητήματα που συχνά

αντιπαρατίθενται με την προσήλωση στις κλασικές μαρξιστικές έννοιες (σχέση

κεφαλαίου- εργασίας, ύπαρξη τάξεων, οικονομική βάση κτλ). Πώς κρίνετε αυτή

την εξέλιξη και ειδικότερα στη ριζοσπαστική γεωγραφία, που εκείνη την εποχή

αρχίζει να εντάσσει έντονα ζητήματα φύλου, κουλτούρας και άλλα;

Το θέμα, όπως το βλέπω προσωπικά, έχει ως εξής: Αρχικά, εγώ ενδιαφερόμουν για την

αστικοποίηση. Αυτό ήταν το βασικό μου ενδιαφέρον. Τα ζητήματα και τα προβλήματα

των πόλεων, ο τρόπος που λειτουργεί η αγορά κατοικίας κ.α. Αναζητούσα ένα

θεωρητικό πλαίσιο για να κατανοήσω αυτά τα ερωτήματα. Και προσπαθούσα να μάθω

αν υπήρχε ένα τέτοιο θεωρητικό πλαίσιο που να μπορούσε να εξαχθεί από τον Μαρξ και

κυρίως από το Κεφάλαιο. Ωστόσο για να μπορέσω να μάθω αν αυτό ισχύει έπρεπε να

καταλάβω το Κεφάλαιο του Μαρξ, κάτι το οποίο προφανώς δεν είναι και τόσο εύκολο.

Έτσι πέρασα το μεγαλύτερο κομμάτι της δεκαετίας του 70, μέχρι το 1982 όταν

εκδόθηκε το Limits to Capital, προσπαθώντας να “επιβληθώ” στο Κεφάλαιο του Μαρξ

και να κατανοήσω πως απαντούσε στα ερωτήματα της αστικοποίησης. Αυτό οδήγησε

στην αποδοχή ότι αν ήθελα να απαντήσω σε αυτά τα ερωτήματα ήμουν αναγκασμένος

να πιάσω πλευρές της θεωρίας του Μαρξ που ήταν ανολοκλήρωτες. Έπρεπε να

καταλάβω αντικείμενα όπως το χρηματιστικό σύστημα, το ρόλο του στην εξέλιξη των

πόλεων και τις αγορές ακινήτων. Έπρεπε να καταλάβω τη θεωρία της γαιοπροσόδου,

να μάθω για την παραγωγή του χώρου, τις μεταφορές, τις χωρικές σχέσεις κ.α.

Επομένως, με ένα τρόπο ήθελα να βαθύνω σε σχετικά άγνωστες πλευρές της

μαρξιστικής θεωρίας και να τις ξαναγράψω με ένα τρόπο που να απαντά στα

ερωτήματα της αστικοποίησης. Ήταν κατά κάποιο τρόπο το προσωπικό μου σχέδιο,

μαζί με ορισμένους μεταπτυχιακούς φοιτητές που ήταν εξαιρετικά δημιουργικοί, όπως

εκείνη την περίοδο ο Richard Walker96, ο Neil Smith97 και πολλοί άλλοι. Έτσι, μετά το

96 Richard Walker: Από τους πρώτους μαθητές του Harvey, και στη συνέχεια σημαντικός καθηγητής γεωγραφίας. Είναι περισσότερο γνωστός για τη συμβολή του στην οικονομική γεωγραφία και τις



134

1982 σκέφτηκα ότι αφού είχα βρει αρκετά από τη μαρξιστική θεωρία, είχε έρθει η

στιγμή να δω πως αυτά μπορούν να εφαρμοστούν και αυτό οδήγησε στην ολοκλήρωση

της μελέτης για το Παρίσι98. Πάντως, αυτό που θέλω να τονίσω είναι ότι πάντοτε ήταν

σημαντικό για μένα να κατακτηθεί ένα επίπεδο εντός της ακαδημαϊκής κοινότητας. Να

κατανοηθεί ότι αυτή είναι μια σοβαρή δουλειά, δεν είναι μόνο πολιτική. Προφανώς είναι

βαθύτατα πολιτική αλλά την ίδια στιγμή δίνει μεγάλη προσοχή στις θεωρητικές

κατηγορίες και στο πως αυτές λειτουργούν. Και αυτό το έβρισκα εξαιρετικά σημαντικό

γιατί η γενική αντίδραση στη δουλειά μου εντός της ακαδημαϊκής κοινότητας, όταν

άρχισα να γράφω με μαρξιστικό τρόπο ήταν: «Απλά μιλάς πολιτικά», «δεν έχεις

αποδείξεις για τίποτα», «τα φτιάχνεις όλα από το μυαλό σου». Και τότε ξόδευα πολύ

χρόνο για να υποστηρίζω ότι δεν τα επινοώ μόνος μου, υπάρχουν πολλές αποδείξεις στο

έδαφος για τον τρόπο που δουλεύουν οι αγορές ακινήτων, για τη γαιοπρόσοδο και για

το τι κάνουν τα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα ή για το πώς το πρόβλημα της κατοικίας

απλά μεταφέρεται χωρίς να επιλύεται. Όταν είχα τόσες πολλές αποδείξεις άρχισαν να

λένε: «Εντάξει, αλλά δίνεις απλά παραδείγματα. Προφανώς μπορείς να βρεις μια

περίπτωση που να ισχύει αυτό που λες αλλά δεν είναι ισχύει γενικά.» Έτσι άρχισα να

δουλεύω σε μια θεωρία, στο να βρω ποιές είναι οι γενικότητες. Έτσι έχεις τη θεωρία,

έχεις και τις ιστορικές αποδείξεις, και αρχίζεις να δημιουργείς ένα σώμα δουλειάς που

αρχίζει να γίνεται άτρωτο, απρόσβλητο που δεν μπορεί εύκολα να απορριφθεί και να

εξοβελιστεί. Βέβαια, στο τέλος γύρισαν ξανά λέγοντας: «Εντάξει, αλλά ούτως ή άλλως

είσαι πολιτικοποιημένος. Δεν θα μπούμε στον κόπο να σε διαβάσουμε. χρησιμοποιείς

όλους αυτούς φανταστικούς όρους όπως θεωρία της αξίας και κοινωνική τάξη ενώ δεν

υπάρχουν τάξεις» και άλλα. Υπήρχε μια καθαρά ιδεολογική αντίδραση. Αυτό πάντως

που είχα στο μυαλό μου ήταν ότι ήθελα να δημιουργήσω μια δομή γνώσης. Σε αυτό

δώσαμε έμφαση με τους μαθητές μου, αρκετοί εκ των οποίων συνεχίζουν μέχρι σήμερα

σε πολλά μέρη του κόσμου.

Αυτό που διαπίστωσα από πολύ νωρίς είναι ότι αν θες να κρατήσεις ένα χώρο ανοικτό

μέσα στα πανεπιστήμια για ριζοσπαστικό έργο δε μπορείς παρά να είσαι πραγματικά

καλός σε αυτό που κάνεις. Πιθανότατα θα πρέπει να είσαι δύο φορές καλύτερος από μελέτες για τη σχέση πόλης- υπαίθρου. Σήμερα, είναι καθηγητής στο Berkeley και παραμένει σημαντικός θεωρητικός εντός της ριζοσπαστικής γεωγραφίας 97 Neil Smith: Ένας από τους πιο γνωστούς γεωγράφους των τελευταίων δεκαετιών, επίσης μαθητής και για χρόνια συνεργάτης του Harvey. Πιο γνωστές του συνεισφορές είναι τα έργα του για την παραγωγή της φύσης και το gentrification. Τα τελευταία χρόνια, ήταν καθηγητής στο CUNY της Νέας Υόρκης. Απεβίωσε κατά τη διάρκεια της συγγραφής αυτής της εργασίας. 98 Το έργο του Harvey για το Παρίσι εκδόθηκε το 2003 με τίτλο «Paris, the Capital of Modernity»



135

έναν συμβατικό γεωγράφο κάνει κάποια συμβατικά πράγματα σε κάποια δουλειά. Και

βέβαια πάντα θα χρειάζεται να ενισχύεις οικονομικά το έργο σου. Εντάξει, αστειεύομαι,

οι περισσότεροι από τους μαθητές μου έχουν βρει καλές δουλειές. Ήταν αρκετά καλοί

και τα κατάφεραν. Το να κρατάς ανοιχτούς αυτούς τους χώρους εντός των

πανεπιστημίων για προοδευτικό έργο είναι ακόμα πιο αναγκαίο και δύσκολο μετά από

τη δεκαετία του 90 και το αντιδραστικό νεοφιλελεύθερο καθεστώς. Όμως για να το

κάνεις αυτό πρέπει να μπορείς να υπερασπίζεσαι τον εαυτό σου και το έργο σου.

Κατά κάποιο τρόπο, αυτό εξηγεί τι προσπαθούσα να κάνω στη δεκαετία του 80. Ο

Ρηγκανισμός και ο Θατσερισμός γκρέμιζαν τα πάντα, τα 70s είχαν περάσει, τα 60s ήταν

πια μακριά… Τι μπορούσες να κάνεις σε αυτό το κλίμα; Ποια θα ήταν η αντίδρασή σου;

Σε κάποιο βαθμό, θα μπορούσε κάποιος να πει ότι υπήρξε μια στροφή προς έναν

ακαδημαϊσμό. Καμιά φορά βρίσκομαι κατηγορούμενος για ακαδημαϊσμό, και σε κάποιο

βαθμό δίκαια. Αλλά αυτό που πρέπει κόσμος να κατανοήσει είναι ότι αν δεν έκανα αυτό,

τότε πιθανότατα δεν θα βρισκόμουν εδώ τώρα να μιλάω μαζί σου με τη θέση που έχω.

Ήταν κάποια μορφής αναγκαία υπαναχώρηση εκείνη τη στιγμή Εδώ ο Μαρξ πέρασε

χρόνια μέσα στο Βρετανικό Μουσείο, στο Λονδίνο. Δεν μπορούσα να κάνω διαφορετικά.

Έπρεπε η θεωρία μου να ισχυροποιηθεί και να αποκτήσει συνοχή. Κάνοντας αυτό δεν

έδωσα προσοχή σε κάποια άλλα ζητήματα που προσανατολίστηκε ο ριζοσπαστισμός.

Έτσι υπήρχαν παράπονα για τη μειωμένη προσοχή στο φύλο, στα πολιτιστικά

ζητήματα, ή στην οικολογική πλευρά. Κατά κάποιον τρόπο ήταν δίκαιες κριτικές. Αλλά

η απάντηση μου θα ήταν: «Μην κοιτάτε τι δεν έκανα, αλλά τι έκανα». Πιστεύω ότι για

κάποια πράγματα έβαλα μια αρκετά ισχυρή βάση η οποία μπορεί να αξιοποιηθεί και σε

μια εποχή σαν τη σημερινή. Παρόλα αυτά μπορώ να σκεφτώ σήμερα αρκετούς

γεωγράφους που τείνουν να αντιπαθούν το έργο μου, παρότι έχει αρκετά ισχυρή βάση

και αποδείξεις. Θα εύχονταν να έφευγα από τη μέση, να μην είχα γράψει ότι έχω γράψει,

αλλά σε κάθε περίπτωση είναι δύσκολο να το αψηφούν

Πλησιάζοντας προς τα τέλη της δεκαετίας του 80, κορυφώνεται η συζήτηση για

τις συνθήκες της μετανεωτερικότητας, στην οποία συμβάλετε καθοριστικά και

ποικιλοτρόπως. Ας πιάσουμε πρώτα τη συζήτηση για τους μετασχηματισμούς

των πόλεων και θα ήθελα να σταθούμε στο κείμενο From managerialism to

entrepreneurialism, που σχετικά νωρίς διέγνωσε μια συνολική τομή στην

διακυβέρνηση των πόλεων. Πως βλέπετε εκ των υστέρων εκείνη την περίοδο.



136

Τα 80s ήταν μια περίοδος σκληρής αντίδρασης, η αρχή μιας ολόκληρης

αντεπαναστατικής στροφής προς αυτό που σήμερα αποκαλείται νεοφιλελευθερισμός

Βέβαια δεν γινόταν πλήρως κατανοητό με αυτό τον τρόπο εκείνη την εποχή. Είχε

τεράστιες συνέπειες στις πόλεις, υπήρχε αυτή η τρομερή επίθεση στους Δήμους στη

Βρετανία, η ενορχηστρωμένη δημοσιονομική κρίση στην πόλη της Νέας Υόρκης, ήταν οι

απεργίες των εργατών στη Βαλτιμόρη κ.α. Ήταν αρκετά ξεκάθαρο ότι λάμβανε χώρα

μια συντονισμένη επίθεση ενάντια στον κόσμο της εργασίας παντού (για παράδειγμα,

οι ανθρακωρύχοι στην Αγγλία και τις ΗΠΑ). Αυτή η αντίδραση που συντελούνταν τόσο

ευκρινώς λειτούργησε για μένα σαν εργαστήριο. Τι γίνεται όταν ένα αντεπαναστατικό

κίνημα γίνεται ηγεμονικό, με τον Ρήγκαν και τη Θάτσερ.

Ήταν εκείνο το αντεπαναστατικό ρεύμα για το οποίο μιλούσατε στο Social

Justice and The City ή είχε διαφορετικά χαρακτηριστικά;

Ναι, δεν το κατανοούσα την περίοδο που έγραφα του Social Justice and The City αλλά

συνέβαινε. Για μένα η πιθανότητα για την ανάπτυξη μιας αντεπαναστατικής θεωρίας

ήταν πάντοτε υπαρκτή και εν τέλει ήρθε λίγα χρόνια αργότερα με τον θατσερισμό και

τα νεοφιλελεύθερα δόγματα για την ελεύθερη αγορά, τις ιδιωτικοποιήσεις, την επίθεση

στο επίπεδο διαβίωσης των πολιτών, αυτά που συνέβαιναν στο Μεξικό99, η αλλαγή των

δομών ρύθμισης και όλα όσα ακολούθησαν. Όλα αυτά τα βλέπαμε να γίνονται, τα

ζούσαμε. Και πολλά από τα προβλήματα που στα τέλη του 60 οι κοινωνίες πίστευαν ότι

θα έλυναν ήταν ακόμα μπροστά μας. Έβλεπες την επιδείνωση του κέντρου της

Βαλτιμόρης με την αύξηση του εμπορίου ναρκωτικών (κρακ, κοκαϊνη κ.α.) και τις

επιπτώσεις που είχε αυτό πολιτικές, κοινωνικές και στην υγεία μιας ολόκληρης γενιάς.

Ήταν κάτι το τρομακτικό για τον κόσμο. Ήμουν πολύ επικεντρωμένος στα 1980 να

αναλύσω τις νεοφιλελεύθερες στρατηγικές που λάμβαναν χώρα. Έτσι πιστεύω ότι το

έργο μου πάνω στην επιχειρηματικότητα των πόλεων, ήταν από τα πιο σημαντικά και

πολυδιαβασμένα κομμάτια που έχω γράψει. Πιστεύω ότι «έπιασα» από νωρίς το τι

συνέβαινε. Τη μεταστροφή στην διακυβέρνηση των πόλεων από τη διαχείριση

«managerialism» στην επιχειρηματικότητα «entrepreneurialism», και το πώς ο αστικός

ανταγωνισμός θα είναι το μοντέλο του μέλλοντος. Αλλά πρέπει να ξέρεις ότι συχνά είναι

99 Αναφέρεται στα προγράμματα δομικής προσαρμογής που εφαρμόστηκαν στο Μεξικό, μετά την είσοδο του ΔΝΤ, τη δεκαετία του 1980, τα οποία οδήγησαν σε κατάρρευση του βιοτικού επιπέδου εκατομμυρίων κατοίκων



137

πολύ δύσκολο να δεις και να κατανοήσεις τι είναι αυτό που ζεις, τη στιγμή που το ζεις.

Συνήθως το βλέπεις καθαρότερα εκ των υστέρων. Το From Managerialism to

Entrepreneurialism, βγήκε περίπου την ίδια περίοδο με την Κατάσταση της

Μετανεωτερικότητας. Πιστεύω ότι και τα δύο είχαν αξιομνημόνευτη επιρροή στη

συζήτηση για τη διαμορφούμενη κατάσταση.

Ας μείνουμε λίγο στην Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας, που αποτελεί και

ένα από τα πιο σημαντικά και γνωστά έργα σας. Συνέβαλλε καθοριστικά στη

συζήτηση για τη μετανεωτερική εποχή, για την μεταμοντέρνα κουλτούρα και

τις απαρχές των πολιτιστικών μετασχηματισμών. Ποια ήταν η ειδική δική σας

προσφορά και ποια ήταν εκείνη την εποχή η σχέση σας με άλλους μελετητές της

νέας πραγματικότητας, μαρξιστικής και αριστερής προέλευσης, όπως ο Fredric

Jameson και άλλοι. Πώς έγινε δεκτή η θέση σας ότι οι πολιτισμικές μεταβολές

έχουν τις βάσεις τους στην οικονομία και την αλλαγή του καθεστώτος

συσσώρευσης από τον φορντισμό στην ευέλικτη συσσώρευση;

Θα έλεγα ότι αυτό που με διαφοροποιούσε τότε και πιστεύω ότι με διαφοροποιεί μέχρι

σήμερα από ορισμένους άλλους μαρξιστές, όπως για παράδειγμα ο Fredric Jameson

αλλά και από άλλα ρεύματα στη σύγχρονη συζήτηση, σαν τον Μπαντιού και τον

Ranciere, είναι ότι είμαι πάρα πολύ προσδεμένος στο τι συμβαίνει στο έδαφος. Ο

Fredric Jameson επικεντρώνεται στη λογοτεχνία, και μου αρέσει να τον διαβάζω αν και

νομίζω ότι δεν ξέρει πολύ καλά τι συμβαίνει στους δρόμους της Βαλτιμόρης. Εγώ

προσπαθώ πάντοτε να κρατήσω κάποια επαφή με αυτόν τον κόσμο και ως εκ τούτου ο

μαρξισμός μου είναι πιο γειωμένος (grounded). Ο Fred έγραψε για την

μετανεωτερικότητα αλλά ουσιαστικά με ένα θετικό τρόπο, για τον νέο κόσμο στον

οποίο όλα είναι ολότελα νέα. Εγώ έγραψα για τη μετανεωτερικότητα και είπα ότι

μπορεί να μοιάζει έτσι αλλά στην πραγματικότητα υπάρχει ένα βαθύτερο αντιδραστικό

αντεπαναστατικό κίνημα μέσα της, το οποίο πρέπει να αναγνωρίσεις. Αλλιώς τα

πολιτισμικά ζητήματα θα κρύψουν αυτό που πραγματικά συμβαίνει, για παράδειγμα

στις συνθήκες εργασίας, με την ελαστική εργασία, την ευελιξία κ.α. Κατά κάποιο τρόπο

η Κατάσταση της Μετανεωτερικότητας είναι μια κριτική στον τρόπο που έγραφαν οι

περισσότεροι για την μετανεωτερικότητα, συμπεριλαμβανομένου, σε κάποιο βαθμό, και

του Fred. Αυτό που διαφοροποιεί το βιβλίο μου, σχεδόν από το σύνολο αυτών που

γράφτηκαν εκείνη την εποχή είναι ότι ήμουν βαθύτατα προβληματισμένος πρώτον για



138

το πόσο νέα ήταν όλα αυτά και δεύτερον για το αν πηγαίνουμε προς έναν θαυμαστό νέο

κόσμο. Έβλεπα κάποια ισχυρά αντιδραστικά στοιχεία εντός του. Για παράδειγμα

υπήρχε τεράστια γοητεία ακόμα και εντός της αριστεράς για αυτό που ονομάστηκε

ευέλικτη εξειδίκευση100. Πολλοί ριζοσπάστες, αρκετοί με αναρχικές καταβολές,

υποστήριζαν ότι η ευέλικτη εξειδίκευση είναι κάτι προοδευτικό, μια σπουδαία στιγμή

διότι επιτέλους θα μπορούμε να δουλεύουμε συνεργατικά και συνεταιριστικά, όπως ας

πούμε στην Τοσκάνη. Ή προσπαθούσαν συχνά να πείσουν ότι το εργατικό κίνημα

πρέπει να αποδεχτεί την ευέλικτη εξειδίκευση σαν μια νέα μορφή απελευθέρωσης της

εργασίας. Εγώ δεν ήθελα να το αποκαλώ ευέλικτη εξειδίκευση, αλλά ευέλικτη

συσσώρευση, για να δώσω έμφαση στο γεγονός ότι είναι μια νέα στρατηγική για τη

συσσώρευση του κεφαλαίου και όχι αναγκαστικά για την απελευθέρωση της εργασίας.

Αυτό σήμερα έχει γίνει αρκετά εμφανές.

Ναι είναι εμφανές σήμερα αλλά τότε ήμουν μάλλον στη μειοψηφία μαζί με μερικούς

άλλους, όπως το περιοδικό Capital and Class. Οι περισσότεροι που έγραφαν για τη

μετανεωτερικότητα δεν έγραφαν αυτά. Και ο Fred δεν το είδε αυτό τότε. Μην νομίζεις

ότι έχουμε κάποιο πρόβλημα, ίσα ίσα που τα πάμε αρκετά καλά μεταξύ μας, αλλά

νομίζω ότι ο κόσμος εκείνη την εποχή θεωρούσε ότι έγραφα εναντίον του Fred κατά

κάποιον τρόπο. Έγραφα μαζί με αυτόν ως προς την αναγνώριση των σημαινόντων, και

πιστεύω ότι ήταν πολύ καλός σε αυτό. Στο ποιά ήταν τα σύμβολα των

μετασχηματισμών. Αλλά πιστεύω ότι εγώ έδινα ένα άλλο νόημα σε αυτά και αυτό εξηγεί

γιατί το έργο αυτό απέκτησε τέτοια σημασία. Δεν το περίμενα, για να είμαι ειλικρινής.

Έμεινα έκπληκτος γιατί δεν περίμενα να δοθεί μεγάλη προσοχή σε αυτό. Κατά κάποιον

τρόπο αναπροσανατόλισε τον κόσμο στο ότι λάμβανε χώρα ένας οικονομικός

μετασχηματισμός που δεν είχε να κάνει με την απελευθέρωση των ανθρώπων αλλά με

την απελευθέρωση του κεφαλαίου. Και η απελευθέρωση του κεφαλαίου δεν θα έκανε

πολύ καλό στους ανθρώπους. Γιατί ο μεταμοντερνισμός ήταν ένα αντεπαναστατικό

κίνημα με προεξέχοντες τον ρηγκανισμό και τον θατσερισμό.

100 Ευέλικτη εξειδίκευση (flexible specialization):



139

Στην Ελλάδα το βιβλίο μεταφράστηκε αρκετά αργά, μόλις το 2007, ωστόσο η

επικαιρότητα του δεν είχε ξεπεραστεί, αν και σχεδόν 20 χρόνια αργότερα.

Ναι είναι πραγματικά κάτι που με ξαφνιάζει ακόμα. Το βιβλίο γράφτηκε το 1989 και

συνεχίζει να πηγαίνει πολύ καλά. Πίστευα ότι θα έχει «λήξει» μέχρι σήμερα αλλά

φαίνεται πως όχι, ο κόσμος το βρίσκει ακόμα επίκαιρο.

Ίσως να είναι και ότι παρότι σήμερα βρισκόμαστε σε μια νέα εποχή μέσα στην

κρίση, δεν έχει υπάρξει συνολική αλλαγή της ασκούμενης πολιτικής.

Ναι, ναι αυτό είναι. Η βάση παραμένει. Ευέλικτη, Ελαστική εργασία, υπεργολαβίες. Δεν

υπάρχει συνολική αλλαγή.

Ας πάμε λίγο σε ένα σχετικά διαφορετικό και κατά τη γνώμη μου πολύ

ενδιαφέρον θέμα που μελετάτε έντονα τη δεκαετία του 90. Το ζήτημα της

εμπειρίας της αστικής ζωής και κυρίως αυτού του πολύ κρίσιμου όρου «Militant

particularism»101. Θα ήθελα να περιγράψετε λίγο περισσότερο τη σκέψη σας

αυτή. Πώς συνδέεται με την πρόταση για την «οργάνωση της πόλης για την

αντικαπιταλιστική πάλη» που κάνετε στο Rebel Cities.

Αυτό που με γοήτευσε στην ιδέα του militant particularism ήταν ότι πάντοτε

αισθανόμουν ότι η πολιτική είχε τις απαρχές της στους τόπους και ότι δεν μπορείς να

μιλήσεις για μια πολιτική διαδικασία χωρίς να μιλήσεις για τους τόπους που αυτή

εκτυλίσσεται. Ωστόσο κάτι που γίνεται σε ένα τόπο πρέπει σε κάποιο βαθμό να

καθολικοποιηθεί. Και το ενδιαφέρον ερώτημα είναι το πώς καθολικοποιείται. Το κάνει

ρητορικά; Ή το κάνει μετασχηματιζόμενο σε ένα πολιτικό κίνημα που διεκδικεί να

καταλάβει τον κρατικό μηχανισμό. Αν δούμε για παράδειγμα τους Ζαπατίστας, δεν

μπορούμε να καταλάβουμε τι γίνεται αν δεν κατανοήσουμε βαθιά τις ειδικές συνθήκες.

Πιστεύω ότι αν επέλεγαν να μιλήσουν με τους όρους τις δικιάς τους γλώσσας κανείς δεν

θα καταλάβαινε τι συμβαίνει. Αυτό που είναι ιδιοφυές στον Μάρκος και σε άλλους είναι

ότι βρήκαν έναν τρόπο να καθολικοποιήσουν αυτό για το οποίο μιλούσαν. Πραγματικά,

101 Ο όρος militant particularism χρησιμοποιείται από τον Harvey αρχικά σε άρθρο με τίτλο «Militant particularism and global ambition: The conceptual politics of place, space, and environment in the work of Raymond Williams», στο περιοδικό Social Text, το 1995 και στη συνέχεια δημοσιεύτηκε στα βιβλία Justice, Nature and The Geography of Difference, του 1996, και Spaces of Capital: Towards a Critical Geography, το 2001.



140

η ρητορική τους έχει βάσεις στον χριστιανικό καθολικισμό, όπως η έννοιες του

σεβασμού και της αξιοπρέπειας. Επομένως κατάφεραν να καθολικοποιήσουν αυτό που

διεκδικούν. Μπορούν να πουν: «Ζητάμε σεβασμό και αξιοπρέπεια». Και όλοι

καταλαβαίνουν τι εννοούν γιατί υιοθέτησαν μια παγκόσμια γλώσσα. Και έτσι

απέκτησαν και παγκόσμια υποστήριξη. Από την άλλη μεριά αποφάσισαν να μην

μετασχηματιστούν σε ένα πολιτικό κίνημα που διεκδικεί την εξουσία από το μεξικάνικο

κράτος. Έτσι είναι μια μορφή militant particularism που κατά κάποιον τρόπο στάθηκε

σχετικά σύντομη. Εγώ προσωπικά δεν θα ήμουν κριτικός αν το αποφάσιζαν οι ίδιοι.

Πάντως αν κοιτάξεις πολλών μορφών κινήματα προς τον σοσιαλισμό ή κάτι παρόμοιο,

οφείλεις να σκεφτείς πώς να υπερβείς τις ιδιαιτερότητες του ενός τόπου, πως να

δημιουργήσεις συμμαχίες με τους κατοίκους ενός άλλου τόπου και πάνω σε τι θα είναι

αυτές οι συμμαχίες. Ο Γκράμσι ήταν πολύ καλός σε αυτό, όταν για παράδειγμα μελετά

το πως οι εργάτες της Βόρειας Ιταλίας θα συσχετιστούν με τους αγρότες της Νότιας, και

αναγνωρίζει πως ένας επαναστατικός μετασχηματισμός στην Ιταλία θα βασιστεί πάρα

πολύ στο πως αυτά τα ιστορικά μπλοκ θα σχηματίσουν συμμαχίες μεταξύ τους. Αλλά

δεν μπορείς να κατανοήσεις επαρκώς τα μπλοκ αυτά χωρίς να κατανοείς τα ειδικά

ζητήματα, από πού προέρχονται, γιατί έχουν τον χαρακτήρα που έχουν. Έτσι, βρήκα

ελκυστική αυτή την έννοια του militant particularism γιατί μου φάνηκε ότι κατά

κάποιον τρόπο συνέλαβε αρκετά από αυτή την διαδικασία.

Θα πάω απευθείας στο Rebel Cities, αφήνοντας προς το παρόν, το μεγάλο έργο

για την ερμηνεία των κρίσεων. Και πριν πάω θα ήθελα να σας διαβάσω ένα

απόσπασμα που βρήκα πολύ πρόσφατα από ένα editorial του Γκράμσι σε ένα

φύλο της L’ Ordine Nuovo102: “Μέσα στην συνοικιακή επιτροπή θα έπρεπε να

τείνουν να ενσωματωθούν σε αυτή την ομάδα που προέρχεται από το

εργοστάσιο, οι εκπρόσωποι των άλλων κατηγοριών εργαζομένων κατοίκων της

συνοικίας: γκαρσόνια, αμαξάδες, σιδηροδρομικοί, οδοκαθαριστές, υπηρέτες,

πωλητές, κλπ Η επιτροπή της συνοικίας θα έπρεπε να είναι η εκδήλωση όλης της

εργαζόμενης τάξης που κατοικεί στη συνοικία, μια εκδήλωση νομιμοποιημένη

και με επιρροή, ικανή να εμπνεύσει σεβασμό σε μια πειθαρχία, περιβεβλημένη με

μια εξουσία αυθόρμητα εκπροσωπούμενη, και σε θέση να διατάξει την άμεση

παύση της εργασίας στο σύνολο της συνοικίας.” Αισθάνθηκα σαν να διαβάζω το

102 Gramsci, A. (1919)



141

Rebel Cities. Τι είναι αυτό που δημιούργησε αυτό το δογματισμό στην αριστερή

σκέψη, όπως λέτε, ώστε να διώξει από τη προσοχή του όλα αυτά τα ιστορικά

παραδείγματα της οργάνωσης μέσα και έξω από το χώρο εργασίας, που

χρησιμοποιείται στ βιβλίο σας ;

Δεν το γνωρίζω αυτό το κομμάτι, είναι πραγματικά εντυπωσιακό. Δεν ξέρω, ειλικρινά,

πως όλα αυτά «καταχωνιάστηκαν» μέσα στην ορθοδοξία των κομμουνιστικών

κομμάτων και ξεχάστηκαν. Για μένα ήταν πάντοτε ξεκάθαρο, δεν μπορείς να

φανταστείς πόσες διαμάχες είχα με μαρξιστές σε αυτό το ζήτημα. Δεν έδιναν καν μια

μάχη, σε απέρριπταν σε μια στιγμή. «Α, ασχολείσαι με τα αστικά κοινωνικά κινήματα».

«Είναι για τα δικαιώματα, όχι για την ταξική πάλη.»

Θα προσπαθήσω να πιάσω λίγες μόνο πλευρές μετά την ανάγνωση του βιβλίου

και τις ομιλίες σας. Άλλωστε θεωρώ ότι το Rebel Cities αποτελεί κάποιας μορφής

μανιφέστο, μια κορύφωση μιας πορείας που ξεκινά από το Social Justice and the

City.

Ναι ναι, το αποδέχομαι. Θα μπορούσες να πεις κάτι τέτοιο.

Στην κριτική σας στους Hardt και Negri για το θέμα των κοινών αναδεικνύετε

το σημαντικότερο κοινό στον καπιταλισμό, το χρήμα. Τι σημαίνει αυτό ακριβώς,

όμως για ένα αντικαπιταλιστικό πρόγραμμα; Ποια είναι μια συμπαγής

πρόταση103 που προκύπτει από αυτό; Πως θα επανοικειοποιηθούμε το χρήμα;

Όταν μιλάμε για το νερό, σαν ένα κοινό, και βλέπουμε να το ιδιοποιούνται και

να το περιφράσσουν, μπορούμε να διεκδικήσουμε, έτσι ώστε να ανήκει σε

όλους. Τι γίνεται με το χρήμα;

Το ζήτημα του χρήματος θα το δούμε στη συνέχεια. Για το θέμα των κοινών.

Προσωπικά δεν πιστεύω ότι μπορούμε να συγκροτήσουμε μια αντικαπιταλιστική

πολιτική από τη θεωρία των κοινών. Υπάρχει τρομερή προσοχή και παθιασμένο

103 Το 2009, στο τεύχος 49 του περιοδικού Artforum δημοσιεύτηκε μια κριτική του Harvey στο νέο βιβλίο των Hardt και Negri, Commonwealth καθώς και μια απάντηση των συγγραφέων. Ο τίτλος είναι Commonwealth: An exchange (Hardt ; Negri &Harvey, 2009). Εντός του κειμένου υπάρχει η φράση: «Αρκετά με τις σχεσιακότητες (relationalities) και τις αϋλότητες (immaterialities). Τι θα λέγατε για συμπαγείς προτάσεις, πραγματική πολιτική οργάνωση και πραγματικές δράσεις;»



142

ενδιαφέρον πάνω στο θέμα των κοινών και έτσι ήθελα να γράψω μια κριτική με

συμπάθεια. Γιατί πιστεύω ότι το ζήτημα των κοινών είναι σημαντικό αλλά επίσης ότι ο

τρόπος που συνήθως διαμορφώνονται πολιτικές με βάση τα κοινά δεν θα οδηγήσει

πουθενά. Θα ήμουν αρκετά ανήσυχος αν η βασική πολιτική πλατφόρμα ενός

αντικαπιταλιστικού κινήματος ήταν η ανάκτηση των κοινών. Ανάκτηση των κοινών για

ποιόν; Ποιό είδος κοινών; Τι γίνεται όταν υπάρχει μια σύγκρουση μεταξύ του ενός

κοινού με το άλλο; Είμαι αρκετά κριτικός απέναντι σε αυτή την ρητορική ενάντια στις

περιφράξεις. Πώς μπορείς να προστατεύσεις κάτι χωρίς να το περιφράξεις; Και αυτή η

ιδέα ότι κάπως κάποια κοινά θα είναι ελεύθερα σε όλους και όλα θα είναι ωραία.

Λοιπόν, δεν θα είναι. Βλέπω αρκετά προβλήματα. Έτσι ο στόχος αυτού του κεφαλαίου

ήταν να κάνω μια κριτική με συμπάθεια και να εγείρω ορισμένα ερωτήματα, χωρίς να

τους «νευριάσω» όλους.

Αυτό είναι το πρώτο. Το ζήτημα του χρήματος είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον. Τι θα

κάνουμε με το χρήμα; Μπορούν να υπάρξουν εναλλακτικές μορφές χρήματος; Είναι ένα

πολύ δύσκολο θέμα. Για παράδειγμα ο Κέυνς αναφέρει την ιδέα του stamped money

(σφραγισμένο χρήμα). Τι λέει: Αν έχεις ένα λογαριασμό εκατό δολαρίων, στο τέλος του

μήνα ο λογαριασμός θα υποτιμηθεί εκτός αν τον έχεις «σφραγίσει». Για να τον

σφραγίσεις πρέπει να πληρώσεις για τη σφραγίδα. Επομένως αν έχεις ένα λογαριασμό

εκατό δολαρίων χρειάζεσαι άλλα πέντε για να τον ανανεώσεις. Και είναι κάποιας

μορφής φορολογίας στη συσσώρευση. Αν είσαι δισεκατομμυριούχος και θες να

διατηρήσεις όλα τα χρήματα σου πρέπει να έχεις και μισό εκατομμύριο για να τα

ανανεώσεις. Το stamped money είναι σχετικά ενδιαφέρον και ο Κέυνς το αναφέρει αυτό

σαν κάτι που μπορεί να έχει πιθανότητες για την ανάπτυξη διαφορετικών μορφών

χρήματος. Η Αργεντινή με όλα αυτά τα τεράστια δίκτυα ανταλλαγών που

αναπτύχθηκαν το 2001 και το 2002 είναι ενδιαφέρουσα περίπτωση. Δημιουργήθηκε

κάποιας μορφής χρήμα που οξειδώνεται. Έτσι πρέπει να το ξοδέψεις πριν αποσυντεθεί.

Βέβαια, αργότερα οι άνθρωποι που παρήγαγαν τα χαρτονομίσματα δέχτηκαν μηνύσεις

γιατί προφανώς κάποιος αγόρασε κάτι ή πούλησε κάτι με πολλά από αυτά τα

οξειδωμένα χαρτονομίσματα και κάποια στιγμή αυτά θρυμματίστηκαν. Θεώρησαν

υπεύθυνους τους παραγωγούς αυτών των χρημάτων και νομίζω ότι πήγαν στην

φυλακή. Πιστεύω όμως ότι έχει ενδιαφέρον ότι κάτι τέτοιο δοκιμάστηκε. Στην

Αργεντινή πάνω από ένα εκατομμύριο άνθρωποι συμμετείχαν σε αυτά τα δίκτυα

ανταλλαγών εκείνη την εποχή.



143

Τι μπορείς να κάνεις με το χρήμα και πως μπορεί να παραμείνει ένα κοινό χωρίς να το

προσεταιρίζονται οι ιδιώτες; Ο μαρξιστικός ορισμός του χρήματος είναι ότι είναι μια

αναπαράσταση της αξίας που είναι μια κοινωνική δύναμη που την σφετερίζονται

ιδιώτες. Έτσι θες να διατηρήσεις την αναπαράσταση, όχι όμως σαν μια κοινωνική

δύναμη που ιδιοποιείται και συσσωρεύεται διαρκώς από άτομα. Αυτό είναι κάτι

πραγματικά δύσκολο να το πετύχεις. Ίσως να μου άρεσε το stamped money. Θα

μπορούσαν να δοθούν χρήματα για τη μείωση της φτώχειας. Στο τέλος του μήνα όλοι

θα σκέφτονται ότι είτε θα πρέπει να ανανεώσουν τα χρήματα τους είτε να τα ξοδέψουν.

Προφανώς θα είναι κάτι προσωρινό, αλλά νομίζω ότι το stamped money μπορεί να έχει

κάποιο μέλλον. Διατηρείς ένα κοινό χωρίς να το ιδιοποιούνται άτομα.

Ας μείνουμε λίγο στο Rebel Cities. Ο τρόπος που περιγράφετε τη διάχυση και την

απόσπαση της υπεραξίας στο σύνολο της πόλης και όχι πια μόνο στο

εργοστάσιο, πιστεύετε ότι είναι κοντά σε ρεύματα όπως η ιταλική εργατική

αυτονομία, ή το κοινωνικό εργοστάσιο στο παλαιότερο έργο του Negri;

Φαίνονται κάποιες καίριες παρατηρήσεις σας, όπως πχ ότι η εκμετάλλευση της

εργασίας παραμένει η βάση ή οι διαφορές στην ανάλυση του ρόλου του κράτους.

Περισσότερο θέτω ερωτήματα παρά δίνω απαντήσεις. Πιστεύω ότι είναι στιγμή να

κάνουμε σοβαρή κουβέντα πάνω στα ερωτήματα αυτά. Προσωπικά ποτέ δεν αρνούμαι

να συζητήσω με όλους. Βρίσκω κάποια από αυτά που λένε αναρχικά ρεύματα, ή τα

ρεύματα της ιταλικής αυτονομίας ενδιαφέροντα. Αλλά πιστεύω πάντα ότι υπάρχει

μεγάλος κίνδυνος όταν φετιχοποιείς μια συγκεκριμένη μορφή οργάνωσης. Δεν πιστεύω

για παράδειγμα ότι μπορείς να παράξεις σιτάρι για 7 δισεκατομμύρια κατοίκους του

κόσμου με συλλογικούς αστικούς αγρούς. Προσωπικά θα έλεγα: «Ωραία, πως θα

συντονίσουμε την κοινωνική οργάνωση της παραγωγής σιτηρών;» Αν ανατρέξουμε στα

1930 θα θυμηθούμε αυτή την σοσιαλιστική κομμουνιστική φαντασίωση για κάποιες

τεράστιες μηχανές που παράγουν διαρκώς σε συγκεκριμένα μέρη με αρκετά μικρή

εργατική εμπλοκή. Αν πας σήμερα στην Αργεντινή ή στην Αμερικάνικη Mid-West104

βλέπεις μεγάλες μηχανές που παράγουν διαρκώς με τρομερή απόδοση, με πολύ μικρή

επαφή των εργατών. Πρέπει να σκεφτούμε για τη διατήρηση τους κάτω από τον 104 Οι μεσοδυτικές πολιτείες των ΗΠΑ αποτελούν μια από τις περιφέρειες της χώρας. Συμπεριλαμβάνονται 12 πολιτείες του βόρειο και βορειοδυτικού κομματιού των ΗΠΑ. Σε αυτή την περιοχή βρίσκονται μεγάλες πόλεις, όπως το Σικάγο, το Ντιτρόιτ, το Μιλγουόκι κ.α. που έχουν πολύ σημαντική βιομηχανική παραγωγή



144

κοινωνικό έλεγχο. Επιχειρήσεις σαν την Monsanto, με τεράστια κέρδη, που θα πρέπει να

περάσουν στον έλεγχο της κοινωνίας. Αλλά δεν μπορούν τεθούν υπό κοινωνικό έλεγχο

λέγοντας ότι θα έχουμε μια τοπική κολεκτίβα. Η θέση μου είναι να αναζητήσουμε τα

πολλαπλά επίπεδα που θα δημιουργηθεί ένα διαφορετικό καθεστώς παραγωγής,

κατανάλωσης και ανταλλαγής με δυνατότητα να καλύψει τις ανάγκες 7

δισεκατομμυρίων ανθρώπων στον κόσμο.

Τι γίνεται με το κεντρικό ερώτημα της εξουσίας και του κράτους; Στο βιβλίο

αναφέρεστε αναλυτικά σε διαφορετικές απόψεις και κριτικές, ωστόσο το

ερώτημα μου παραμένει. Στην αντικαπιταλιστική πάλη θα υπάρξει κατάληψη

του κράτους; Αν ναι από ποιους, θα είναι αυτά τα όργανα που θα συγκροτούνται

σε ολόκληρη την πόλη, με τον τρόπο που περιγράφετε; Ή θα υπάρχουν τα

όργανα ως μια μορφή δυαδικής εξουσίας ταυτόχρονα με το κοινοβούλιο για

πολύ καιρό; Νομίζω ότι από όλη την ιστορία, η εμπειρία των Σοβιέτ στη Ρωσία

είναι η πιο πολύτιμη. Ήταν όργανα αγώνα, που υπήρχαν σε επίπεδο πόλης ή

συνοικίας, αλλά την κρίσιμη στιγμή έγιναν όργανα εξουσίας. Και αυτό

αποτέλεσε τη νίκη της επανάστασης. Με άλλο τρόπο τέτοιες μορφές

εμφανίστηκαν σε πάρα πολλά σημεία του κόσμου και εμφανίζονται και σήμερα.

Εγώ θα έθετα το εξής ζήτημα: Αν γινόταν μια επανάσταση αύριο, εδώ που βρισκόμαστε

στην Αθήνα, θα ήθελα κάποιος να είναι υπεύθυνος για το σύστημα παροχής νερού και

το σύστημα αποκομιδής των απορριμμάτων και θα ήθελα αυτός να έχει την εξουσία να

παίρνει κρίσιμες αποφάσεις ώστε διαβεβαιώνει ότι θα λειτουργούν.

Τα Σοβιέτ είπαν: «Εμείς μπορούμε. Δε σας χρειαζόμαστε εσάς, Μπορούμε εμείς

και μπορούμε καλύτερα».

Ναι βέβαια, εμείς μπορούμε. Αλλά θέλω να υπάρχει κάποιος που θα το κάνει. Έτσι το

μεγάλο ερώτημα είναι το ποιος θα το κάνει. Και ποιάς μορφής εξουσίας θα έχει. Γιατί

εγώ δεν πιστεύω ότι η εξουσία είναι ένα κακό πράγμα. Είναι η εξουσία για να κάνεις

κάτι, που προφανώς είναι πολύ σημαντικό. Το πώς τι διαχειρίζεσαι και την ασκείς σε

άλλους ανθρώπους είναι ένα διαφορετικό θέμα. Για μένα το βασικό ερώτημα είναι το

εξής: Τι κάνουμε με αυτές τις λειτουργίες του κράτους που ίσως να είναι αναγκαίο να



145

διαλυθούν ή κάτι άλλο. Όπως ο μηχανισμός του στρατού και της αστυνομίας. Τι κάνεις,

τα διαλύεις; Για παράδειγμα τώρα στην Ελλάδα, με όλες αυτές τις αρνητικές εξελίξεις

στα σώματα ασφαλείας, τι θα έκανες; Το πρόβλημα με το να διαλύσεις την αστυνομία

και να τους απολύσεις όλους είναι ότι είναι πολύ πιθανό να συνταχθούν με τους

φασίστες και να οργανώσουν μια αντεπανάσταση. Δεν ξέρω, πιθανώς να πρέπει να τους

κρατήσεις ώστε να μην ταχτούν ανοιχτά με τους φασίστες και πάρουν μαζί τους και

όλα τα όπλα. Είναι δύσκολο θέμα.

Πρέπει τα όργανα αυτά που θα δημιουργηθούν να διεκδικήσουν να καταλάβουν

αυτά το κράτος αντικαθιστώντας το κοινοβούλιο;

Ξανά, το θέμα είναι το πώς οργανώνεις μια δημοκρατική διαδικασία λήψης αποφάσεων.

Εννοώ ότι μπορείς να κάνεις συνελεύσεις, και είναι πολύ ωραίο να έχεις μια συνέλευση

στην Πλατεία Συντάγματος, αλλά δεν μπορείς πραγματικά να φανταστείς ότι μπορείς

το κάνεις σε μόνιμη βάση και να αποφασίζεις σημαντικά ζητήματα για το μέλλον της

Αθήνας. Πρέπει να οικοδομήσεις κάποιας άλλης μορφής δημοκρατικές δομές. Αυτό είναι

κάτι που έχει σημασία να δημιουργηθεί και σίγουρα θα περιλαμβάνει κάποιου είδους

ομοσπονδιακή μορφή εξουσίας και μια ανώτερη ομοσπονδιακή συνέλευση σε κάποιο

χρονικό διάστημα. Αλλά ουσιαστικά, αν κάνεις κάτι τέτοιο επανα -ανακαλύπτεις κάτι

που μοιάζει με κράτος. Και αυτό δεν μπορείς να το αποφύγεις. Επομένως αυτό που

πιστεύω είναι ότι πρέπει να μελετήσουμε το κράτος, να δούμε ποιες λειτουργίες

θέλουμε να εξαλείψουμε και να απαλλαγούμε από αυτές, ποιές πρέπει να επανα-

δημοκρατικοποιήσουμε και βέβαια αυτές οι οποίες πιθανότατα να θέλουμε να

ελέγχονται από κάποιας μορφής τεχνοκράτες, όπως το σύστημα ύδρευσης και

αποχέτευσης. Δεν θα ήθελα μια εβδομαδιαία συνέλευση ή μια ημερήσια συνέλευση για

το αποχετευτικό σύστημα.

Μια μεγάλη συζήτηση όμως είναι αν αυτές οι μορφές θα επιδιώκουν στρατηγικά

να συνυπάρχουν με το κοινοβούλιο, στοχεύοντας σε βελτιώσεις της ασκούμενης

πολιτικής ή αν θα διεκδικήσουν να αντικαταστήσουν την εξουσία του

κοινοβουλίου.



146

Προσωπικά είμαι αρκετά προβληματισμένος για το μέλλον της κοινοβουλευτικής

εξουσίας γιατί πιστεύω ότι είναι πάρα πολύ διεφθαρμένη. Κάποια άλλη εναλλακτική

πρέπει να σχεδιαστεί αλλά δεν ξέρω ακριβώς ποια.

Ενώ βρισκόμαστε μετά από ένα διάστημα με τόσο σημαντικά εξεγερτικά

γεγονότα που εδράζονται στο δημόσιο χώρο (από την Ταχρίρ στο Σύνταγμα και

από τη Μαδρίτη στη Νέα Υόρκη) δεν έχει υπάρχει κάποια καινούρια μορφή με

μόνιμα χαρακτηριστικά και κάποιας μορφής αντιπροσωπευτική διαδικασία

λήψης αποφάσεων. Ίσως, από μια άποψη, αυτό να περιλαμβάνει μια

δημοκρατική συμβολή με ισότιμες, αντιιεραρχικές δομες. Όμως πιστεύετε ότι

αρκεί αυτό για μια άλλη οργάνωση της πόλης; Δεν πρέπει να μελετήσουμε σε

βάθος ποιες άλλες μορφές και πως θα δημιουργήσουμε;

Συμφωνώ απόλυτα. Είναι βέβαια πολύ δύσκολο και χρειάζεται να συζητήσουμε σε

βάθος. Είναι φυσικά πολύ καλό που αρχίζουν να συζητιούνται τέτοια θέματα. Πώς θα

κάνουμε κάτι διαφορετικό; Είναι αναγκαίο, ένα μεγάλο μέρος του κόσμου να πειστεί ότι

εναλλακτικές δομές είναι πιθανές. Όμως αυτές οι δομές πρέπει να μπορούν με επιτυχία

να καλύπτουν τις ανάγκες του πληθυσμού. Χωρίς αυτό δεν μπορούμε να κάνουμε

τίποτα. Για αυτό πιστεύω αυτή τη στιγμή ότι μεταξύ των συζητήσεων γύρω από το

κίνημα Occupy, τα πιο ενδιαφέροντα ερωτήματα είναι ποιας μορφής αντιπροσωπευτικό

μηχανισμό, ποιας μορφής δημοκρατικούς θεσμούς, ποιας μορφής διοικητικές δομές

μπορούν να τοποθετηθούν, οι οποίες θα βοηθήσουν πραγματικά στην οργάνωση μιας

ικανοποιητικής καθημερινής ζωής στην πόλη.

Στο βιβλίο αναφέρεστε στη σημασία των δικτύων των πόλεων που καθόρισαν

τα επαναστατικά γεγονότα (από το 1848 μέχρι το Occupy). Ποια όμως η σχέση

με το επίπεδο του εθνικού κράτους το οποίο πιθανώς παραμένει το βασικό

επίπεδο της ταξικής αντιπαράθεσης; Είναι επίσης ενδιαφέρον ότι το

προηγούμενο διάστημα είχαμε κινητοποιήσεις σε όλο τον κόσμο με αρκετά

παρόμοιες μορφές (πλατείες) και συχνά πολύ κοντινά αιτήματα (δημοκρατία)

παρότι στέκονταν απέναντι σε πολύ διαφορετικά καθεστώτα (Αίγυπτος,

Ελλάδα, ΗΠΑ).



147

Το πώς μπορούν να λειτουργούν τα δίκτυα των πόλεων είναι πολύ ενδιαφέρον. Με

απασχολεί πάρα πολύ το πόσα πολλά πράγματα συμβαίνουν μέσω των δικτύων.

Πιστεύω μάλιστα ότι αυτή η στροφή που συνέβη προς την επιχειρηματικότητα των

πόλεων έχει προφανώς από τη μια πλευρά όλα αυτά τα αρνητικά αποτελέσματα αλλά

την ίδια στιγμή δημιούργησε την ιδέα της πόλης ως κατάλληλη για ιδιαίτερα πράγματα.

Ορισμένες φορές είναι απλά συμβολικό το συναίσθημα ας πούμε των «αδερφών

πόλεων» αλλά άλλες φορές αναδύονται χειροπιαστά δίκτυά αμοιβαίας υποστήριξης.

Εγώ θεώρησα σημαντικό να αναδείξω αυτά τα ερωτήματα, έτσι ώστε πολιτικά ο

κόσμος να αρχίσει να σκέφτεται τα δίκτυα των πόλεων σαν κάτι με μεγάλες

δυνατότητες που δεν έχουν ακόμα κατανοηθεί. Και δεν είναι αναγκαστικά προοπτικές

που ανοίγονται ενάντια στην ύπαρξη του εθνικού κράτους. Μπορεί να είναι σε κάποιες

περιπτώσεις αλλά σε άλλες όχι, έτσι μου φαίνεται. Εξαρτάται από το μεγάλο ερώτημα

πόσο το συμφέρον των αστικών κέντρων κυριαρχεί στο εθνικό κράτος. Στις πρόσφατες

ελληνικές εκλογές είναι ξεκάθαρο ότι η Αριστερά ήταν στις πόλεις και η δεξιά στην

ύπαιθρό. Υπάρχει προφανώς κάποιο πρόβλημα σε αυτό αλλά από την άλλη δείχνει και

τις δυνατότητες που υπάρχουν ώστε το δίκτυο των πόλεων να μετατραπεί ουσιαστικά

σε πολιτικό ίδρυμα. Και τότε το πρόβλημα είναι το τι γίνεται με την ύπαιθρο. Τι γίνεται

αν ύπαιθρός κάνει αντεπανάσταση και περικυκλώσει τις πόλεις; Είναι ένα στρατηγικό

ζήτημα. Ξανά, περισσότερο ενδιαφερόμουν στο να αναδείξω κάποιες δυνατότητες τις

οποίες συνήθως δεν σκεφτόμαστε και να θέσω κάποια ερωτήματα για το αν υπάρχει

κάποια πολιτική αξιοποίηση αυτού του γεγονότος. Τα δίκτυα των πόλεων μπορούν να

αξιοποιηθούν για στόχους κοινωνικού μετασχηματισμού;

Την περίοδο των πλατειών λέγαμε συχνά στα μικρόφωνα: Στέλνουμε τους

αγωνιστικούς χαιρετισμούς μας στον κόσμο στην πλατεία Ταχρίρ. Ή «μήνυμα

αλληλεγγύης μας στέλνει η πλατεία Del Sol, ή η Μαδρίτη. Είμαστε μαζί με τους

αγωνιζόμενους στην τάδε πλατεία ή στη wall Street ή στη Νέα Υόρκη. Όχι η

Ισπανία ή οι ΗΠΑ.

Ναι ναι, σωστά. Πιστεύω ότι αυτό μπορεί να είναι αρκετά σημαντικό.



148

Μέσα σε αυτά τα δίκτυα μπορεί να υπάρχουν αδύναμοι κρίκοι, σε παγκόσμιο

επίπεδο, ίσως και με τον τρόπο που ο Λένιν το σκεφτόταν; Θα μπορούσε να είναι

η Ελλάδα;

Σίγουρα η Ελλάδα είναι ένας αδύναμος κρίκος αλλά δεν πιστεύω ότι έχει το μέγεθος για

να αλλάξει πολλά. Τόσο για τους καπιταλιστές όσο και για τους αντικαπιταλιστές. Δεν

είναι τόσο μεγάλη. Υπάρχουν τόσα δείγματα ανικανότητας στη διαχείριση και τόσα

άλλα για να θεωρήσουν σοβαρά οι άνθρωποι ότι είναι μια απάντηση στην κρίση που

πρέπει να υιοθετηθεί. Η Ισπανία είναι ένα μεγαλύτερο ερώτημα. Γίνεται τώρα

μεγαλύτερο ζήτημα, αν δεν μπορέσουν να κάνουν κάτι. Αυτό που πιστεύω ότι είναι ο

αδύναμος κρίκος τώρα δεν είναι τόσο η Ελλάδα αλλά η αποτυχία της ευρωπαϊκής

αστικής τάξης

Επιστρέφοντας πάλι πίσω στο Social Justice and the City, περιγράφατε τριών

μορφών θεωρίες. Τις επαναστατικές, τις αντεπαναστατικές και τις θεωρίας του

status quo. Σήμερα, μέσα στην κρίση, πώς θα μεταφράζονταν κάθε μια από

αυτές. Πιστεύετε ότι βλέποντας και τα σημερινά αδιέξοδα, θα πρέπει να

ξανατεθεί με άλλους όρους το δίλλημα που είχατε θέσει «πες κάτι με νόημα και

συνοχή, ή αλλιώς μείνε σιωπηλός»;

Θα όριζα σαν επαναστατική θεωρία αυτή που περιλαμβάνει την κατανόηση των

διαδικασιών του μετασχηματισμού προς μια διαφορετική κοινωνία βασισμένη στην

έννοια της ανθρώπινης χειραφέτησης. Που προσπαθεί να διατυπώσει τη φύση των

διαδικασιών που θα οδηγήσουν σε μια περισσότερο χειραφετημένη κατάσταση την

ανθρώπινη ζωή. Μια status quo θεωρία δεν είναι άλλη από το γνωστό TINA (There is no

alternative), δεν υπάρχει εναλλακτική, της Μάργκαρετ Θάτσερ. Ότι πρέπει να

προσαρμοστούμε σε ότι συμβαίνει σήμερα. Και βέβαια μια αντεπαναστατική θεωρία

είναι αυτή που προσπαθεί να αλλάξει την υπάρχουσα κατάσταση με τρόπο που να

φτάσει σε ανώτερα επίπεδο κοινωνικών ανισοτήτων, σε ανώτερα επίπεδα

συγκέντρωσης κοινωνικών και οικονομικών εξουσιών προσανατολισμένη να εκφράσει

περεταίρω τα συμφέροντα μιας μικρής ολιγαρχίας σε αντίθεση με τα συμφέροντα του

συνόλου της ανθρωπότητας. Ολοφάνερα, το θεωρητικό οικοδόμημα που μπορεί να μας

κατευθύνει προς την χειραφέτηση του ανθρώπου δεν είναι δοσμένο μέχρι στιγμής. Δεν

πιστεύω για παράδειγμα ότι ο Μαρξ μας δίνει μια έτοιμη θεωρία. Πρέπει να διαβάζουμε



149

το έργο του Μαρξ με έναν τρόπο που να αντλούμε αυτές τις δυνατότητες. Ένα από τα

πράγματα που προσπαθώ να κάνω στις αναγνώσεις μου στον Μαρξ είναι με ακρίβεια

να δώσω έμφαση σε ποιο βαθμό είναι μια θεωρία για την ανθρώπινη χειραφέτηση.

Αυτό στην πραγματικότητα επηρεάζει ορισμένες από τις ερμηνείες που έχουν δοθεί σε

πλευρές τις μαρξιστικής θεωρίας, γιατί υπάρχουν πλευρές αυτής της θεωρίας που

δίνουν την εντύπωση ότι δεν μπορούμε να αλλάξουμε τίποτα. Ορισμένες φορές

φαίνεται ο Μαρξ να τείνει σε θεωρητικός του status quo και όχι σε επαναστάτης

θεωρητικός. Μελετώ αρκετά αυτή την περίοδο τον δεύτερο τόμο του Κεφαλαίου και

υπάρχουν πολλά σε αυτόν που θυμίζουν αρκετά μια status quo θεωρία.

Αυτό που κάνει, είναι να περιγράφει ένα μηχανισμό που όλα βρίσκονται στη θέση τους.

Το μόνο που το σώζει είναι η υποβόσκουσα αίσθηση ότι υπάρχουν αντιθέσεις σε αυτό

το δίκτυο και ότι αυτές έχουν την πιθανότητα να εκραγούν και να κλονίσουν αυτό το

status quo. Αλλά ουσιαστικά ποτέ δεν περιγράφει πως θα συμβεί αυτό. Έτσι πολλοί

απογοητεύονται γιατί δεν βρίσκουν υλικό μέσα στον Β τόμο για πολιτική αγκιτάτσια.

Και ίσως έτσι να είναι. Πιστεύω ότι πρέπει να τον διαβάσουμε και να αναρωτιόμαστε

που βρίσκεται αυτό το υλικό που πρέπει να αξιοποιηθεί πολιτικά. Αν ο Μαρξ δεν το

έκανε, εμείς πρέπει να το κάνουμε. Πιστεύω ότι δεν μπορούμε αυτόματα να υποθέσουμε

ότι ο Μαρξ είναι χειραφετητικός και ο Άνταμ Σμιθ όχι. Γιατί στην πραγματικότητα

απασχολούσε τον Άνταμ Σμιθ η ανθρώπινη χειραφέτηση. Κάποια από τα σχόλια του

είναι για το πώς οι άνθρωποι στον κόσμο θα ζουν καλύτερα, αν υπάρχει μια

συγκεκριμένη ανθρώπινη ελευθερία στην αγορά. Και δεν ήταν ηλίθιος αρκετά ώστε να

πιστεύει ότι αυτή θα ήταν η τέλεια κοινωνία. Αλλά ήταν επίσης κάποιους που ξεκάθαρα

είχε μέσα στους στόχους του τη χειραφέτηση του ανθρώπου. Αν έπρεπε να πω γιατί

προτιμώ τον Μαρξ από τον Άνταμ Σμιθ θα έλεγα ότι ο Μαρξ στη θεωρία του είχε

καταλάβει πολύ καλύτερα πως λειτουργεί το κεφάλαιο και τι επαναστατικές

δυνατότητες υπάρχουν. Βέβαια οφείλουμε να κατανοήσουμε και τι είδους

αντεπαναστατικές δυνατότητες υπάρχουν μέσα στην μαρξιστική θεωρία. Η αποτυχία

των μαρξιστών να φέρουν την ανθρώπινη χειραφέτηση, ειδικά όταν πήραν τη θεωρία

έχει υπάρξει ένα πραγματικό ιστορικό πρόβλημα. Και αυτό είναι κάτι πολύ σημαντικό

τώρα και πρέπει να το κρατάμε πάντα βαθιά στις σκέψεις μας.



150

Το 73 λέγατε ότι η επανάσταση στη θεωρία δεν μπορεί παρά να πηγαίνει χέρι

χέρι με την επανάσταση στην πράξη. Όμως το πρώτο έγινε και γίνεται 4

δεκαετίες τώρα, με σχετική επιτυχία, ενώ το δεύτερο, μέχρι τώρα δεν φάνηκε το

ίδιο εύκολο. Και ειδικότερα στις ΗΠΑ.

Θέλω να τονίσω ότι στο μεσοπόλεμο, το κράχ έγινε το 1929, τα πράγματα έγιναν

πραγματικά δύσκολα κατά το 1931 και τα κοινωνικά κινήματα δεν είχαν μπει ιδιαίτερα

σε κίνηση μέχρι το 1935. Χρειάστηκαν δηλαδή έξι χρόνια μέχρι να εκραγούν. Πιστεύω

ότι στις ΗΠΑ, ο κόσμος έχει συνηθίσει στην ιδέα ότι κατά καιρούς το κεφάλαιο φεύγει

από τον έλεγχο και υπάρχει μια διαταραχή. Ιστορικά, έχουν επίσης συνηθίσει την ιδέα

ότι μετά από 2 ή 3 χρόνια αυτό τελειώνει και μετά επιστρέφουν όχι απλά στο

συνηθισμένο αλλά, γενικά μιλώντας, σε κάτι καλύτερο.

Ακόμα και στην Ελλάδα μεγάλο κομμάτι του πληθυσμού αυτό πιστεύει μέχρι

σήμερα. Άλλωστε, αυτό είναι που υποστηρίζουν οι κυρίαρχες πολιτικές.

Ναι υπάρχει αυτή η νοοτροπία γενικά. Στις ΗΠΑ είναι λίγο δύσκολο να συμβεί αυτό

τώρα. Τουλάχιστον τις τελευταίες τρείς υφέσεις ακολούθησαν ανακάμψεις χωρίς θέσεις

εργασίας (jobless recoveries) κατά τις οποίες τα πράγματα δεν έγιναν καλύτερα από

πριν. Έτσι ένα τεράστιο κομμάτι του πληθυσμού δεν έχει κερδίσει απολύτως τίποτα

μέσα στα τελευταία 15 χρόνια. Αυτό όμως που συμβαίνει από το 2008 μέχρι το 2012

είναι διαφορετικό. Είναι τέσσερα χρόνια και δεν έχουμε βγει από αυτό. Δεν θα ήμουν

καθόλου έκπληκτος, στην πραγματικότητα πιστεύω ότι είναι αρκετά πιθανό, να

υπάρξει μια αλλαγή στη διοίκηση τον επόμενο Νοέμβρη με τους Ρεπουμπλικάνους στην

εξουσία. Υποστηρίζουν διαρκώς ότι ο Ομπάμα έχει αποτύχει αλλά αν δεν μπορέσουν κι

αυτοί να βγουν από αυτή την ύφεση, τότε θα βρίσκονται σε μια πραγματικά άσχημη

κατάσταση. Και οι πολιτικές τους είναι τέτοιες που είναι σχεδόν βέβαιο ότι δεν θα

ξεπεραστεί η ύφεση αν κάνουν αυτό που λένε ότι θέλουν. Βασικά είναι σαν αυτοκτονία,

σαν να διαπράττεις οικονομική αυτοκτονία. Πιστεύω ότι μπορεί να δούμε να

δημιουργείται μια νέα κατάσταση σε ένα- δύο χρόνια όπου θα υπάρχει μαζική

δυσαρέσκεια. Και οι ΗΠΑ είναι ένα πολύ ασταθές μέρος, με τον τρόπο τους. Συνήθως,

υπάρχει μια ομαλή διαδικασία με τα συγκεκριμένα κόμματα που σχετίζονται με την

πολιτική εξουσία. Αλλά σε λίγα χρόνια μπορεί να είναι μια πολύ ευμετάβλητη

κατάσταση. Από την άλλη μεριά, αν η οικονομία βγει από αυτό το χάος, αν για



151

παράδειγμα ο Ομπάμα κερδίσει τις εκλογές με μια σημαντική πλειοψηφία στο

Κογκρέσο και αρχίσει να διαμορφώνει την οικονομία με τον τρόπο που θέλει αλλά

μπλοκάρεται - ας υποθέσουμε ότι αυτό είναι μιας μορφής νεοκεϋνσιανή αναβίωση-

τότε τα πράγματα θα είναι διαφορετικά. Πιστεύω ότι αν η αστική τάξη είχε έστω και

λίγη λογική θα επανεξέλεγε τον Ομπάμα για να σιγουρευτεί ότι κάτι τέτοιο θα γίνει

ώστε να μην υπάρχει τεράστια αναταραχή. Υπάρχουν λοιπόν, δύο σενάρια. Πιστεύω ότι

καθώς ο κόσμος θα αναγνωρίζει ότι αυτή είναι μια μόνιμη κατάσταση τότε όλο και

περισσότερο θα πείθεται ότι χρειάζονται ριζοσπαστικές αλλαγές και θα υπάρχει πολύ

περισσότερος χώρος για την ανάπτυξη ριζοσπαστικών ιδεών και προτάσεων. Αλλά από

την άλλη ο χώρος που αναπτύσσονται ριζοσπαστικές ιδέες, για παράδειγμα μέσα στα

αμερικάνικα πανεπιστήμια είναι εξαιρετικά μικρός αυτή τη στιγμή. Έχει αρχίσει να

εξαπλώνεται λίγο αλλά ακόμα παραμένει μικρός. Είναι και το κυρίαρχα media που δεν

διανοούνται να επιτρέψουν την εξάπλωση ριζοσπαστικών ιδεών. Πιστεύω ότι είναι

τρομοκρατημένα. Ακόμα και με κάποιες πολιτικές των δημοκρατικών.



152

Βιβλιογραφία:

Βιβλία του D. Harvey (ταξινομημένα με βάση τη χρονολογία της α’

έκδοσης):

Harvey, D. (1969) Explanation in Geography. London: Edward Arnold.

Harvey, D. (2009a) Social Justice and the City. Athens, GA: University of Georgia Press. [

A έκδοση: 1973]

Harvey, D. (2006a) The Limits to Capital. London- New York: Verso. [A έκδοση, 1982]

Harvey, D. (1985b) Consciousness and the Urban Experience: Studies in the History and

Theory of Capitalist Urbanization. Baltimore, MD: Johns Hopkins University Press.

Harvey, D. (1985a) The Urbanization of Capital. Oxford: Blackwell.

Hayter, T. & Harvey, D. (eds) (1993) The Factory and the City: The Story of the Cowley

Automobile Workers in Oxford. London: Mansell Pub.

Harvey, D. (2009c). Η κατάσταση της μετανεωτερικότητας. Αθήνα: Μεταίχμιο [Α έκδοση

στα αγγλικά: The condition of Postmodernity, 1989]

Harvey, D. (1996a) Justice, Nature and the Geography of Difference. Cambridge:

Blackwell.

Harvey, D. (2000a) Megacities Lecture 4: Possible Urban Worlds. Amersfoort: Twynstra

Gudde Management Consultants.

Harvey, D. (2000b) Spaces of Hope. Berkeley: University of California.

Harvey, D. (2001) Spaces of Capital: Towards a Critical Geography. New York: Routledge.

Harvey, D. (2003a) Paris, Capital of Modernity. New York-London: Routledge

Harvey, D. (2003b) The New Imperialism. Oxford: Oxford University Press.

Harvey, D. (2005a) A Brief History of Neoliberalism. Oxford: Oxford University Press.



153

Harvey, D. (2005b) Spaces of Neoliberalization: Towards a Theory of Uneven

Geographical Development. Stuttgart: Steiner. [B έκδοση, Spaces of Global Capitalism: A

Theory of Uneven Geographical Development, 2006 ]

Harvey, D. (2009c) Cosmopolitanism and the Geographies of Freedom. New York:

Columbia University Press.

Harvey, D. (2010a) A Companion to Marx's Capital. London: Verso.

Harvey, D. (2010b) The Enigma of Capital: And the Crises of Capitalism. Oxford: Oxford

University Press.

Harvey, D. (2012) Rebel Cities: From the Right to the City to the Urban Revolution. New

York: Verso.

Βιβλιογραφικές αναφορές:

- Ελληνόγλωσσες:

Ανδρίτσος, Θ. (2011b) Το Πάρκο Ναυαρίνου και η πλατεία Συντάγματος, μια συζήτηση

για τον κομμουνισμό, Εργασία στο μάθημα «Θέματα αστικού σχεδιασμού», ΔΠΜΣ

Πολεοδομία- Χωροταξία, ΕΜΠ.

Αλτουσέρ, Λ. (1999) Θέσεις. (ζ’ εκδ.) Αθήνα: Θεμέλιο.

Amin, S. (1976) Η άνιση ανάπτυξη. Αθήνα: Εκδόσεις Καστανιώτη.

Αντωνίου, Γ. (2004) “Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο 1940- 1944. Σχέδια και

ματαιώσεις”, Θέσεις, 89, 141-159.

Βαΐου, Ντ. & Χατζημιχάλης, Κ. (2012) Ο Χώρος στην Αριστερή Σκέψη. Αθήνα: Ινστιτούτο

Νίκος Πουλαντζάς, Νήσος.

Βελτμέγιερ, Χ. & Πέτρας Τ. (2006) Η Παγκοσμιοποίηση χωρίς μάσκα. Αθήνα: ΚΨΜ.

Benevolo, L. & Λαζαρίδης, Π. (1977) Βιομηχανική πόλη. Αθήνα: Νέα Σύνορα- Α.Α. Λιβάνη.

Benjamin, W. (2002) Σαρλ Μπωντλαίρ. Ένας λυρικός στην ακμή του καπιταλισμού.

Αθήνα: Αλεξάνδρεια.



154

Benjamin, W. (2003) Παρίσι, Πρωτεύουσα του 19ου αιώνα. Θεσσαλονίκη: Ξενοδοχείο

των Ξένων.

Bonefeld, W. (2011) Η μονιμότητα της πρωταρχικής συσσώρευσης. στο Commons vs.

Crisis. Αθήνα: Rebel.

Boyer, R. (1988) Η θεωρία της Ρύθμισης – Κριτική ανάλυση. Αθήνα: Εξάντας.

Brenner, R. (2006) Νέα έκρηξη ή νέα φούσκα; Η τροχιά της αμερικάνικης οικονομία. στο

New Left Review η Ελληνική Έκδοση. Αθήνα: Άγρα.

Butler, J. (2005) “O Mαρξισμος και το ‘απλως πολιτισμικο’”, Θέσεις, 93, διαθέσιμο στην

http://www.theseis.com/index.php?option=com_content&task=view&id=912&Itemid=

29

Butler, J. (2011a) ‘Δημοσιονομική Κρίση, ή η Νεο-Φιλελεύθερη Επίθεση στη

Δημοκρατία?’, Η Λέσχη,13 Νοεμβρίου. Διαθέσιμο στην:

http://ilesxi.wordpress.com/2011/11/13/%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%BF%CF%

83%CE%B9%CE%BF%CE%BD%CE%BF%CE%BC%CE%B9%CE%BA%CE%AE-

%CE%BA%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%B7-%CE%AE-%CE%B7-

%CE%BD%CE%B5%CE%BF-

%CF%86%CE%B9%CE%BB%CE%B5%CE%BB%CE%B5%CF%8D%CE%B8%CE%B5/

Butler, J. (2011b) ‘Η Judith Butler στο Occupy Wall Street’, Η Λέσχη, 24 Οκτωβρίου.

Διαθέσιμο στην http://ilesxi.wordpress.com/2011/10/24/h-judith-butler-

%CF%83%CF%84%CE%BF-occupy-wall-street/

De Angelis, M. & Σταυρίδης, Στ. (2011) Σχετικά με το νόημα των κοινών. Στο Commons vs.

Crisis. Αθήνα: Rebel.

Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Τομέας Πολεοδομίας και Χωροταξίας (2011) Χωρική

Ανάλυση- Χωρικές Πολιτικές. Αθήνα: ΕΜΠ.

Εμμανουήλ, Α. (1980) Η άνιση ανταλλαγή. Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση.

Ένγκελς, Φρ. (1987) Το ζήτημα της κατοικίας. Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Ένγκελς, Φρ. (χ.χ) Η Εξέλιξη του Σοσιαλισμού απ΄ την ουτοπία στην επιστήμη. Αθήνα:

Αναγνωστίδη.



155

Hardt, M. & Negri, T. (2002) Αυτοκρατορία. Αθήνα: Scripta.

Hobsbawm, E. (1999) Η εποχή των άκρων. Αθήνα: Θεμέλιο.

Hobsbawm, E. (2006) H εποχή του κεφαλαίου. Αθήνα: Θεμέλιο.

Ίγκλετον, Τ. (2003) Οι αυταπάτες της μετανεωτερικότητας. Αθήνα: Καστανιώτη.

Jameson, F. (1999) To μεταμοντέρνο ή η πολιτισμική λογική του ύστερου καπιταλισμού.

Αθήνα: Νεφέλη.

Καστέλς, Μ (1980) Πόλη και κοινωνικοί αγώνες. Αθήνα: Αγώνας.

Kuhn, T.S. (1997) Η δομή των επιστημονικών επαναστάσεων. Αθήνα: Σύγχρονα Θέματα.

Κωνσταντάτος, Χ., Σπουρδαλάκης, Μ. & Χατζημιχάλης, Κ. (2010) “Η αναδιάρθρωση του

Καλλικράτη και η λογική της ‘αποκένωσης του κράτους’”, Ενθέματα, Η Αυγή της

Κυριακής, 31 Οκτ.

Λαμπριανίδης, Λ. (2001) Οικονομική γεωγραφία- Στοιχεία θεωρίας και εμπειρικά

παραδείγματα. Αθήνα: Πατάκης.

Λένιν, Β. Ι. (2002) Τι να κάνουμε; Αθήνα: Σύγχρονη Εποχή.

Lefebvre, H. (1977) Δικαίωμα στην πόλη- Χώρος και πολιτική. Αθήνα: Παπαζήση. [A

έκδοση στα γαλλικά: 1972]

Λούκατς, Γκ. (1972) Λένιν, μια μελέτη πάνω στην ενότητα της σκέψης του. Αθήνα:

Ορίζοντες.

Λούξεμπουργκ, Ρ. (1997) Μαζική Απεργία, Κόμμα, Συνδικάτα. Αθήνα: Εργατική

Δημοκρατία.

Λυκογιάννη, Ρ. (2006) Η μελέτη της πόλης μέσα από την έμφυλη διάσταση της

καθημερινότητας. (αδημοσίευτη διδακτορική διατριβή, ΕΜΠ, Σχολή Αρχιτεκτόνων)

Λυοτάρ, Ζ. Φ. (2008) H μεταμοντέρνα κατάσταση. Αθήνα: Γνώση.

Μαντέλ, Ε. (2004) Ο Ύστερος καπιταλισμός. Αθήνα: Εργατική Πάλη.

Μαυροειδής, Π. (2011) ‘Η πρόβλεψη της κρίσης από τους μαρξιστές (συζητώντας ξανά

για τον ιμπεριαλισμό)’, Αριστερό blog, 28 Αυγούστου. Διαθέσιμο στην



156

http://aristeroblog.wordpress.com/2011/08/28/%CE%B7-

%CF%80%CF%81%CF%8C%CE%B2%CE%BB%CE%B5%CF%88%CE%B7-

%CF%84%CE%B7%CF%82-%CE%BA%CF%81%CE%AF%CF%83%CE%B7%CF%82-

%CE%B1%CF%80%CF%8C-%CF%84%CE%BF%CF%85%CF%82-

%CE%BC%CE%B1%CF%81%CE%BE%CE%B9%CF%83%CF%84/

Ρουσόπουλος, A. (1936) Προς Ουσιαστικόν Λογισμόν και Τάξιν. Κατασκευάζειν και

Χαίρειν. Αθήνα: Πυρσός.

Taibo II, P. I. (2007) Στην ίδια πόλη υπό βροχή. Αθήνα: Άγρα.

Χατζημιχάλης, Κ. (2001) Γεωγραφία, Ανάπτυξη και Πολιτική. Αθήνα: Πολίτης.

Χατζημιχάλης, Κ. (2012) “Άνιση Γεωγραφική ανάπτυξη και χωροκοινωνική δικαιοσύνη-

αλληλεγγύη: οι ευρωπαϊκές περιφέρειες μετά την οικονομική κρίση του 2009”,

Γεωγραφίες, 19, 11-40.

- Ξενόγλωσσες:

Aitken, S. C. & Valentine, G. (2006) Approaches to Human Geography. London: SAGE.

Anderson, P. (1998) The Origins of Postmodernity. London: Verso.

Andritsos, T. & Poulios, D. (2011) “Lessons from Greece. Contemporary challenges for

the urban space in Greece after the arrival of the IMF”. Economy Conference, Cardiff :

Welsh School of Architecture.

Arrighi, G. (2000) The Long Twentieth Century: Money, Power, and the Origins of Our

Times. London: Verso.

Bagchi-Sen, S. & Smith Lawton, E. (eds) (2006) Economic Geography: Past, Present and

Future. London: Routledge.

Barnes, T. J. (2004) "The Background of Our Lives: David Harvey's ‘The Limits to

Capital’", Antipode, 36(3), 407-13.

Brenner, N. (2004) New State Spaces: Urban Governance and the Rescaling of Statehood.

Oxford: Oxford University Press.



157

Brenner, N., Peck, J. & Theodore, N. (2010) “After Neoliberalization?”, Globalizations,

7(3), 327-345.

Brenner, Ν. & Keil, R. (eds) (2006) The Global Cities Reader. London: Routledge.

Brewer, A. (1980) Marxist Theories of Imperialism: A Critical Survey. London: Routledge

& Kegan Paul.

Callinicos, Α. (1989) Against Postmodernism: A Marxist Critique. Oxford: Polity Press &

Blackwell.

Castells, M. (1977) The urban question. London: E. Arnold. [Α έκδοση στα γαλλικά: 1972]

Castells, M. (1983) The City and the Grassroots. California: University of California Press.

Castree, N. & Gregory, D. (eds) (2006) David Harvey: a critical reader, Malden-Oxford-

Victoria: Blackwell.

Castree, N. (2006) “David Harvey's Symptomatic Silence”, Historical Materialism, 14(4),

35-57.

Castree, N. (2007) "David Harvey: Marxism, Capitalism and the Geographical

Imagination", New Political Economy, 12(1), 97-115.

Castree, N., Essletzbichler, J. & Brenner, N. (2004) “Introduction”, Antipode, 36(3), 401-

405.

Davis, M. (1990) City of Quartz: Excavating the Future in Los Angeles. London: Verso.

Davis, M. (2006) Planet of Slums. London: Verso.

De Angelis, M. (2007) The Beginning of History: Value Struggles and Global Capital.

London: Pluto.

Deutsche, R. (1991) "Boys town", Environment and Planning D: Society and Space, 9(1),

5-30

Duncan, J. & Ley, D. (1982) “Structural Marxism and Human Geography: A Critical

Assessment”, Annals of the Association of American Geographers, 72(1), 30–59.

Eagleton, T. (1987) Awakening from modernity. Times Literary Supplement (Basil

Blackwell, Oxford, England) 20 February, 1987

http://openurl.ingenta.com/content/xref?genre=article&issn=1465-4466&volume=14&issue=4&spage=35

http://philpapers.org/asearch.pl?pubn=Historical%20Materialism



158

Eagleton, T. (1997) “Spaced Out”, London Review of Books,19(8), 22-24.

Gale, S. (1972) "On the Heterodoxy of Explanation: A Review of David Harvey's

Explanation in Geography", Geographical Analysis, 4(3), 285-322.

Gartman, D. (1998) “Postmodernism, or, The Cultural Logic of Late Capitalism”, The

Sociological Quarterly, 39(1), 119-137.

Gidwani, V. K. (2004) “The Limits to Capital: Questions of Provenance and Politics”,

Antipode, 36(3), 527-542.

Gramsci, A. (1919) “Εργατική Δημοκρατία”, L'Ordine Nuovo, 1(7).

Hadjimichalis, C. & Vaiou, D. (1990) “Flexible labour markets and regional development

in northern Greece”, International Journal of Urban and Regional Research, 14, 1-24.

Hadjimichalis, C. (2006) “The End of Third Italy As We Knew It?”, Antipode, 38(1), 82-

106.

Hall, P. (1994) Cities of tomorrow: an intellectual history of urban planning and design in

the twentieth century. Malden, MA: Blackwell Publishers.

Hardin, G. (1968) “The tragedy of the Commons”, Science,162, 1243-1248

Hardt M., Negri A. & Harvey D. (2009) “Commonwealth: An Exchange”, Artforum, 48(3),

210-221.

Hardt, M. (2009) The common in communism. In Douzinas, C. & Žižek, S. (eds) The idea of

Communism. New York: Verso.

Hardt, M. & Negri, A. (2009) Commonwealth. Cambridge, MA: Belknap Press of Harvard

University Press.

Hart, G. (2006) "Denaturalizing Dispossession: Critical Ethnography in the Age of

Resurgent Imperialism", Antipode, 38(5), 977-1004.

Hartsock, N. (1987) “Rethinking modernism: minority versus majority theories”,

Cultural Critique, 7, 187-206.

Harvey D. (1974) “Class-monopoly rent, finance capital and the urban revolution”,

Regional Studies, 8(3), 239-255.



159

Harvey, D. (1987) "Flexible Accumulation through Urbanization: Reflections on 'Post-

Modernism' in the American City", Antipode, 19(3), 260-86.

Harvey, D. (1989) “From Managerialism to Entrepreneurialism: The Transformation in

Urban Governance in Late Capitalism”, Geografiska Annaler. Series B, Human Geography,

71(1), 3-17.

Harvey, D. (1992) "Postmodern Morality Plays", Antipode, 24(4), 300-326.Harvey, D.

(2004) "Retrospect on The Limits to Capital", Antipode, 36(3), 544-549.

Harvey, D. (1996b) “Cities or urbanization?”, City, 1(1), 38- 61.

Harvey, D. (2003b) Social Justice, Postmodernism and the City. In Cuthbert, Al. (ed.)

Designing Cities: Critical Readings in Urban Design. Cambridge: Blackwell.

Harvey, D. (2005c), “Ο χώρος ως λέξη-κλειδί”, Γεωγραφίες, 10, 21-42.

Harvey, D. (2006b) Memoires and Desires, in Aitken, S.C. & Valentine, G. (eds) Approaches

to Human Geography. London: SAGE.

Harvey, D. (2008) “The Right to the City”, New Left Review, 53, 23-40.

Harvey, D. (2011) “Roepke Lecture in Economic Geography—Crises, Geographic

Disruptions and the Uneven Development of Political Responses”, Economic Geography,

87(1), 1-22.

Hatherley, O. (2010) A Guide to the New Ruins of Great Britain. London: Verso.

Hudson, R. (2004) “Reflecting on ‘The Limits to Capital’, 20 Years on …”, Antipode,

36(3), 414-419.

Jacobs, J. (1961) The Death and Life of Great American Cities. Harmondsworth, UK:

Penguin.

Jessop, B. (2004) “On the Limits of ‘The Limits to Capital’”, Antipode, 36(3), 480-496.

Johnson, H.G. (1971) “The Keynesian revolution and the monetary counterrevolution”,

American Economic Review, 16(2), 1-14.

Jones, M. & Ward, K. (2004) “Capitalist Development and Crisis Theory: Towards a

‘Fourth Cut’”, Antipode, 36(3), 497-511.



160

Kristeva, J. (1986) Women’s time. In Moi, T. (ed.) The Kristeva Reader. Oxford: Basil

Blackwell.

Lefebvre H. & Shields, R. (1999) Love, and Struggle: Spatial Dialectics. London:

Routledge.

Lefebvre, H. (1991a) The Production of Space. Oxford: Blackwell. [Α έκδοση στα

γαλλικά: 1974]

Lefebvre, H. (1991b) Critique of Everyday Life Vol.1. London: Verso. [Α έκδοση στα


Lefebvre, H. (1976) The Survival of Capitalism. London: Allison & Busby. [A έκδοση στα


Leyshon, A. (2004) “The Limits to Capital and Geographies of Money”, Antipode, 36(3),

461-469.

Lowe, S. (1986) Urban social movements: The city after Castells. London: Macmillan.

Massey, D. B. & Catalano, A. (1978) Capital and Land: Landownership by Capital in Great

Britain. London: E. Arnold.

Massey, D. (1994) Space, Place and Gender. Oxford: Polity

Massey, D. B. & Meegan, R. A. (1982) The Anatomy of Job Loss: The How, Why, and Where

of Employment Decline. London: Methuen.

Massey, D. B. (1985) Spatial Divisions of Labour: Social Relations and the Geography of

Production. Basingstoke: Macmillan.

Massey, D. B. (1974) Towards a Critique of Industrial Location Theory. London: Centre for

Environmental Studies.

Massey, D. B. (2007) World City. Cambridge: Polity.

Massey, D. (1991) "Flexible sexism", Environment and Planning D: Society and

Space, 9(1), 31-57.

Mathewson, K. & Wisner, B. (2005) "Introduction: The Geographical and Political Vision

of J. M. Blaut", Antipode, 37(5), 900-10.



161

Mayer, M. (2006) “Manuel Castells’ The City and the Grassroots”, International Journal of

Urban and Regional Research, 30(1), 202-6.

Mitchell, D. (2006) The People’s Geography Project: Popularizing Radical Geography. In

Mizuuchi, T. (ed.) Critical and Radical Geographies of the Social, the Spatial, and the

Political. Osaka: Department of Geography, Osaka City University.

Molotch, H. (1984) “Romantic Marxism: Love is (Still) Not Enough”, Contemporary

Sociology, 13(2), 141-3.

Morris, M. (1992) "The Man in the Mirror: David Harvey's `Condition of

Postmodernity’", Theory, Culture & Society, 9(1), 253-79.

Murray, R. (1992) Fordism and Postfordism, in Jencks, C. (ed.) The Postmodern Reader.

London: Academy Editions.

Panitch, L. (2000) “The New Imperial State”, New Left Review, 11(1), 5-20.

Peet, R. & Thrift, N. (eds) (1989) New Models in Geography The political-economy

perspective. London: Unwin Hyman.

Peet, R. (2000) "Celebrating Thirty Years of Radical Geography", Environment and

Planning A, 32(6), 951-53.

Peet, R. (ed.) (1977) Radical geography: alternative viewpoints on contemporary social

issues. Chicago: Maaroufa.

Sassen, S. (1994) Cities in a World Economy. Thousand Oaks: Pine Forge Press.

Sassen, S. (1991) The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton, NJ: Princeton

University Press.

Schoenberger, E. (2004) “The Spatial Fix Revisited”, Antipode, 36(3), 427–433.

Scott, A. J. & Soja, E. W. (eds) (1996) The City: Los Angeles and Urban Theory at the End of

the Twentieth Century. Berkeley: University of California.

Sheppard, E. S. & Barnes, T. J. (eds) (2000) A Companion to Economic Geography. Oxford:

Blackwell.



162

Smith, N. (1992) Geography, difference and the politics of scale. In Doherty, J., Graham, E.

& Malek, M. (eds) Postmodernism and the social sciences. London: Macmillan Press.

Smith, N. (2011) Cities After neoliberalism? Διαθέσιμο στην http://neil-smith.net/wp-

content/uploads/2011/06/Neil.Smith_.AfterNeoliberalism.pdf

Smith, N. (1984) Uneven Development: Nature, Capital, and the Production of Space.

Oxford: Basil Blackwell. [ Β έκδοση με εισαγωγή του David Harvey, 1990]

Smith, N. (1996) The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City. London:

Routledge.

Soja, E. (1989) Postmodern Geographies: the reassertion of space in critical social theory.

London: Verso.

Sorkin, M. (ed.) (1992) Variations on a Theme Park: The New American City and the End

of Public Space. New York: Hill and Wang.

Soureli K. & Youn, E. (2009) “Urban Restructuring and the Crisis: A Symposium with Neil

Brenner, John Friedmann, Margit Mayer, Allen J. Scott. and Edward W. Soja”, Critical

Planning, 16, 34-59.

Steinberg, E., P. (2011) “Book Review: Cosmopolitanism and the Geographies of

Freedom by David Harvey”, Dialogues in Human Geography, 1(1), 114-116.

Stone, M. E. (1975) “The Housing Crisis, Mortgage Lending and Class Struggle”, Antipode,

7, 22-37.

Swyngedouw, E. (2004) "Globalisation or 'glocalisation'? Networks, Territories and

Rescaling" Cambridge Review of International Affairs, 17(1), 25-48.

Swyngedouw, E. (2005) “Governance Innovation and the Citizen: The Janus Face of

Governance- beyond- the- State”, Urban Studies, 42(11), 1991- 2006.

Swyngedouw, E. , Moulaert, F. & Rodriguez, A. (2002) “Neoliberal Urbanization in

Europe: Large Scale Urban Development Projects and the New Urban Policy”, Antipode,

34(3), 542-577.

Thompson, E. P. (1966) The Making of the English Working Class. New York: Vintage.



163

Thompson, E. P. (1995) Poverty of Theory: or an Orrery of Errors. London: Merlin Press. [

A έκδοση: 1978]

Topalov, C. (1983) "Capital, History and the Limits of Economics: Harvey,

D.", International Journal of Urban and Regional Research, 7(4), 603-07.

Venturi, R., Scott Brown, D. & Izenour, S. (1972) Learning from Las Vegas. Cambridge,

MA: MIT Press.

Walker, R. (2004) “The Spectre of Marxism: The Return of ‘The Limits to Capital’”,

Antipode, 36(3), 434-443.

Webber, R. (2002) “Extracting Value from the City: Neoliberalism and Urban

Redevelopment”, Antipode, 34(3), 519-540.

Williams, R. (1989) Resources of Hope: Culture, Democracy, Socialism. London: Verso.

Zukin, S. (1982) Loft Living: Culture and Capital in Urban Change. Baltimore: Johns

Hopkins University Press.

Documents

Από την Κοινωνική Δικαιοσύνη και την Πόλη στις Εξεγερμένες Πόλεις. Μια αναφορά στη ριζοσπαστική γεωγραφία