Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулМОНГОЛ УЛСЫН ИХ СУРГУУЛЬЭДИЙН ЗАСГИЙН СУРГУУЛЬНББ-ийн тэнхимДИПЛОМЫН АЖИЛСЭДЭВ: Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыгбүтээгдэхүүний өртөгт шингээх арга зүйУдирдагч багш: ............................ Н.Тунгалаг /Доктор, Ph/Шүүмжлэгч : ............................... Л.Наранчимэг /Доктор, Ph/Гүйцэтгэсэн: ................................. С.Энхтуул /магистрант/Улаанбаатар 2011 онЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 1 Магистрант С.ЭнхтуулМАГИСТРЫН ЗЭРЭГ ГОРИЛСОН ДИПЛОМЫНАЖЛЫН ТӨЛӨВЛӨГӨӨУдиртгалНэгдүгээр бүлэг . Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг хуваарилах,бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх онолын асуудлууд1.1 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын тухай ойлголт, мөн чанар1.2 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг хуваарилах норм1.3 Гүйцэтгэлээрх болон өртөгт тооцсон үйлдвэрлэлийн нэмэгдэлзардлын бүртгэл1.4 Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хэсэгчилэн хуваарилах1.5 Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох системХоёрдугаар бүлэг. “ Хатансүйх импекс” ХХК-ний үйлдвэрлэлийннэмэгдэл зардлын хуваарилалт, бүтээгдэхүүний өртөгт шингээлтийн аргазүй2.1 “ Хатансүйх импекс” ХХК-ны үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал, түүндхамаарах асуудал2.2 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх арга зүй,өнөөгийн байдал2.3 Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх арга зүйгсайжруулах ньДүгнэлтАшигласан ном зүйЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 2 Магистрант С.ЭнхтуулУДИРТГАЛ

Аж ахуй нэгж байгууллагууд зах зээлийн өрсөлдөөнд чанартай найдвартайбүтээгдэхүүн үйлдвэрлэж ашиг орлогоо нэмэгдүүлэх, зах зээлд эзлэх байр сууриаөртгөтгөх зорилгоор өөрийн орлого, ашиг, үйлдвэрлэлийн зардлаа төлөвлөж,гүйцэтгэлд нь хяналт тавих шаардлагатай. Өнөөгийн нөхцөлд бизнесийн байгууллага,үйлдвэрийн газрын удирдлагууд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлд гарч буй зардал, тэдгээрийнбүтэц, ашгийн талаар нарийн төлөвлөгөөтэй ажиллаж, үйл ажиллагаагаа удирдахчадвартай байх ёстой. Зардлын бүртгэлийг зөв зохион байгуулж, өртөг тооцоолох аргаасонгох, үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг /ҮНЗ/ оновчтой хуваарилж бүтээгдэхүүнийөртгөө бодитой тооцож, хянах нь зүйтэй.Ингэснээр үйлдвэрийн байгууллагууд ашиг орлогоо нэмэгдүүлэхийн тулд судалгаандүндэслэн оновчтой шийдвэр гаргах, ашиг орлого, өртгөө бүтээгдэхүүний нэр төрлөөрзөв тооцоолох боломжтой болно.Зардлыг хянаж, бүртгэж, удирдан ҮНЗ-ыг өртөгт шингээж өртөг бодитой тооцсоноор:- Өрсөлдөөнт зах зээлд үнээ тогтоох- Ашиг төлөвлөх, гүйцэтгэлийг хангах- Үйлдвэрлэлийн шугам тус бүрээр үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө боловсруулах- Тухайн шугам дах бүтээгдэхүүний нэр төрлөөр үйлдвэрлэлийг төлөвлөхзэрэг удирдлагын чухал шийдлүүдийг хангах ач холбогдолтой юм.Иймд бид “Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх арга зүй”сэдвийг сонгон авч хиам, нөөшилсөн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг “Хатансүйх импекс”ХХК-ний мэдээлэл дээр үндэслэн магистрын зэрэг горилох дипломын ажлыг хийсэн.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 3 Магистрант С.ЭнхтуулСэдвийн үндэслэл:Үйлдвэрлэл эрхэлсэн байгууллагын өртгийн бүртгэлийн тогтолцоог зөв бүрдүүлжчадвал үйлдвэрлэлийн явц, бүтээгдэхүүний чанар, хүчин чадал ашиглалтын байдал,бүтээгдэхүүний үнэ тогтоолт, ашиг тооцолт, үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө зэрэг шийдвэр

гаргахад хэрэгцээтэй бодитой үнэн зөв мэдээлэл бүрдүүлэхэд чухал ач холбогдолтой.Судалгааны обьектоор сонгон авсан “Хатансүйх импекс” ХХК-ийн хувьд:- Анх 1996 оноос үйл ажиллагаагаа эрхэлж байгаад, 2004 онд барилгабайгууламж, техник, технологидоо томоохон хөрөнгө оруулалт хийсэн.- Ингэснээр үйдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал жил ирэх тусам нэмэгдэх, түүнийгбууруулах, нэгж бүтээгдэхүүнд хуваарилах асуудал байнга анхаарал татахболсон.- Бүтээгдэхүний өртөг тооцолт, үнэ тогтоолт, үйлдвэрлэлийг төлөвлөхөдхангаллтай мэдээллийг бий болгох тогтолцоо бүрдээгүй- Өртгийн тооцооллыг сайжруулах шаардлага өнөөдөр чухал асуудал болсонзэрэг шалтгаанаар тус компанийн нөхцөл байдлыг судалсан.Судалгааны ажлын зорилго:Хиам, нөөшилсөн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг “Хатансүйх импекс” ХХК-ийнүйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын бүртгэл, түүнийг хуваарилан өртөгт шингээходоогийн аргачлалтай танилцаж, цаашид боловсронгуй болгох чиглэлд судалгаа хийх,өртөг тооцолтыг сайжруулахад чиглэсэн зөвлөмж боловсруулахад оршино.Ингэснээр үнэ тогтоолт, ашиг төлөвлөх, гүйцэтгэлийг хангах, үйлвэрлэлийн төлөвлөгөөболовсруулах зэрэг удирдлагын чухал шийдлүүдийг хангах ач холбогдолтой юм.Судалгааны зорилтууд:Ø Тус компанийн ҮНЗ, түүнд хамаарах асуудлуудыг судлахØ Өнөөгийн практикт ҮНЗ-ыг хуваарилахад ашиглаж байгаа аргачлалтай танилцахØ ҮНЗ-ын норм тогтоолтыг сайжруулахад чиглэсэн судалгаа, тооцоолол хийх/үйлдвэрлэлийн зардлыг бүтээгдэхүүнд оновчтой хуваарилж, үйлдвэрлэсэнбүтээгдэхүүний өртгийг үндэслэлтэй тооцох асуудлыг онолын талаас нь судалжпрактикт нэвтрүүлэх, санал боловсруулах/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 4 Магистрант С.ЭнхтуулСудалгааны ажлын хамрах хүрээ: Судалгааны ажлыг сонгосон нэг байгууллагын

хувьд хийсэн бөгөөд уг байгууллагын ҮНЗ-ыг хуваарилах аргачлал, өртөг тооцолтодгол анхаарлаа хандуулсан.Судалгааны арга зүй:Ø АжиглалтынØ ХарьцуулалтынØ Динамик шинжилгээнийØ Дундаж хэмжигдэхүүнийг тодорхойлох аргаØ Графикийн аргаАжлын бүтэц хэмжээ:Энэхүү судалгааны ажил нь удиртгал хэсэг, 2 бүлэг, 8 зүйл, дүгнэлт, ашигласан ном зүйбүхий 68 хуудаснаас ____&__бүрдсэн.Оршил хэсэгт: Сэдэв сонголт, ач холбогдол, судалгааны объект сонголт, дэвшүүлсэнзорилго, зорилтууд зэргийг авч үзсэн.Онолын хэсэг: ҮНЗ-ын тодорхойлолт, түүнд хамааралтай асуудлууд, үйлдвэрлэлүйлчилгээний нэгжийн зардлуудыг хуваарилан норм тогтоох тухай , тогтоосон нормынтусламжтайгаар урьдчилан тооцсон ба гүйцэтгэлээрх ҮНЗ-ын бүртгэл, хэлбэлзлийншинжилгээний талаарх онол арга зүйн асуудлуудыг судалсан.Судалгааны хэсэг: “Хатансүйх импекс” ХХК-ийн өнөөгийн практикт хэрэглэж буйҮНЗ-ыг хуваарилах аргачлал /тооцоолол/, түүнийг цаашид сайжруулахад чиглэсэнсудалгаа зэргийн харьцуулсан үр дүнг харуулсан. Бүтээгдэхүүний нэр төрөл бүрээрөртгийн тооцоо хийсэн.Дүгнэлт: “Хатансүйх импекс” ХХК-дээр хийсэн судалгааныхаа үр дүн дээр үндэслээддүгнэлт, саналаа тусгасан болно.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 5 Магистрант С.ЭнхтуулНЭГДҮГЭЭР БҮЛЭГ1.1 ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН НЭМЭГДЭЛ ЗАРДЛЫНТУХАЙ ОЙЛГОЛТ, МӨН ЧАНАРТодорхой бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд түүний биет хэлбэрийг бүрдүүлдэг шуудматериал болон шууд хөдөлмөрөөс бусад зайлшгүй оролцдог шууд бус зардлуудыгүйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал гэдэг.Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь бүтээгдэхүүний өртөгтхуваарилалтаар шингэдэг үйлдвэрлэлийн шууд бус зардлууд юм. Үйлдвэрлэлийннэмэгдэл зардалд хоёр онцлог шинж агуулагддаг.

1. Тухайн бүтээгдэхүүнтэй холбоотой шинж:Энэ нь тодорхой ажлын болон бүтээгдэхүүний өртөгт ордог нийт үйлдвэрлэлийнхангамжийн зүйлийг материал шаардах хуудас, шууд бус хөдөлмөрийн зардлыгажлын цагийн бүртгэл зэрэгт заадаггүй боловч шууд материал, шуудхөдөлмөрийн зардлын нэгэн адилаар ҮНЗ нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийнзардлын ихээхэн хэсгийг бүрдүүлдэг. Орчин үеийн үйлдвэрлэлийн процесставтоматжуулалтын түвшин өсөхийн хэрээр бүтээгдэхүүний өртгийн нийт дүндхөдөлмөрийн зардлын хэмжээ бууран ҮНЗ-ын эзлэх хувь нэмэгдсээр байгаа.2. Үйлдвэрлэлийн нийт хэмжээтэй холбоотой шинж:ҮНЗ-ын нэлээд олон нэр төрөл нь бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн хэмжээнээсхамаардаг. ҮНЗ нь тогтмол, хувьсах, холимог шинж чанартай байж болохучраас өөрчлөгдөж байдаг. Үүнд:1. Хувьсах зардал /холбогдлын хүрээндээ үйлдвэрлэлийн хэмжээтэй шуудхамааралтай хэлбэлздэг/2. Тогтмол зардал / холбогдлын хүрээндээ үйлдвэрлэлийн хэмжээний өөрчлөлтөөсүл хамаарч харьцангуй тогтвортой байдаг/3. Холимог зардал /тогтмол ба хувьсах шинжийг хамт агуулсан /Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг гүйцэтгэлээр нь болон урьдчилан тооцоолжбүртгэдэг. ҮНЗ-ийг бүрдүүлдэг шууд бус зардалд нь шууд бус материал, шууд бусхөдөлмөр, бусад зардлууд болох элэгдлийн зардал, хөрөнгийн татвар, даатгалынзардал, хэрэглээний зардал, засвар үйлчилгээний зардал, бичиг хэрэг, хангамжийнзүйлийн зардал гэх мэт зардлууд хамрагдана. Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыгөртгийн объектоор нь хуримтлуулан бүртгэхийг схем-ээр харуулав.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 6 Магистрант С.ЭнхтуулОлон төрлийн зардлуудыг өртгийнобъектод нь хуваарилж хуримтлуулнаШМШХЗардал гэдэг нь аливаа нэг үйл ажиллагааг явуулахтай холбогдон гарч байгаа хөрөнгө,

хөдөлмөрийн зарцуулалт бас өр төлбөрийг үүсгэж өмчийг бууруулж байдаг эдийнзасгийн өгөөжийн бууралт юм.Өртөг гэдэг нь бараа үйлчилгээг олж авах, үйлдвэрлэх ба засварлахын тулд гарч байгаазардлуудыг тодорхой цаг хугацаагаар аль үйл ажиллагааны объектод ньхуримтлуулсныг хэлнэ.Зардлын объект гэдэг нь өртгийг бүрдүүлж байгаа элементүүд бөгөөд ямар төрлийнзардал болохыг тодорхойлж байгаа зүйл тус бүрийг хэлнэ.Өртгийн объект гэдэг нь зардлыг хуримтлуулан бүртгэж өртгийг тодорхойлохболомжийг бүрдүүлж байгаа нэгж, үйл ажиллагааг хэлнэ. Тухайлбал: үйлдвэрлэлийнцех, дамжлага, тасаг буюу, тодорхой нэг ажлын гэрээ, захиалга байна.Өртгийн объект нь юуны өртөг вэ, зардлын объект нь ямар зардал вэ гэсэн асуултандхариулт болдог.Өртгийн объектоор зардлыг хуримтлуудан бүртгэхэд тухайн байгууллага ньбүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэх болон үйлчилгээ үзүүлэхдээ ямар технологи, горимбаримталдгаас хамаарч өртгийн объектыг сонгоно. Бүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхдээ хэдхэдэн үе шатыг дамжиж боловсруулдаг бол өртгийн объект нь цех, тасаг, эсвэлдамжлага байна. Харин бүтээгдэхүүнийг захиалга тус бүрээр нь үйлдвэрлэх буюуүйлчилгээ үзүүлдэг бол өртгийн объект нь тухайн ажил, захиалга эсвэл бүтээгдэхүүнбайна. Өртгийн объектоор зардлыг хуримтлуулан бүртгэх нь :- Үйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүн, гүйцэтгэсэн ажил үйлчилгээгээр нийт өртөг,нэгжийн өртгийг тодорхойлох,- Зардлын гүйцэтгэлд хяналт тавих,ШБМатТуслах материалШБХөдМастер, засварчинЭлэгдэл, Даатгал,Хөрөнгийн татварЗасварүйлчилгээ-ний зардалХэрэглээнийзардалЦЕХ-1

/Цех, тасгийн шууд бус болонбусад зардал/ЦЕХ-2/Цех, тасгийн шууд бус болонбусад зардал/Тухайн үйлдвэрийнбүтээгдэхүүний өртөгЭнэ цехтасгийнЇНЗэнэ цехтасгийнЇНЗЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 7 Магистрант С.Энхтуул- Хэтрэлт, хэмнэлтийг тодорхойлох,- Төсөвлөх,- Шийдвэр гаргах зэрэгт шаардлагатай мэдээллийг бүрдүүлдэг.Үйлдвэр эрхэлсэн байгууллагад өртгийн объектоор зардлыг хуримтлуулан бүртгэх 2систем, түүнийг тооцох 3 арга хэрэглэгддэг. Бүтээгдэхүүний өртгийг хуримтлууланбүртгэх 1) Үйлдвэрлэлийн үе шатны өртөг тооцох, 2) Захиалгат ажлын өртөг тооцохгэсэн 2 систем байна. Зардлыг хуримтлуулан бүртгэж өртгийг тодорхойлохдоогүйцэтгэлийн, тооцоолсон, стандарт гэсэн аргуудад үндэслэдэг. Өртгийг хуримтлууланбүртгэх 2 системийн хувьд эдгээр аргуудаар үйлдвэрлэлсэн бүтээгдэхүүний өртгийгхэрхэн тодорхойлохыг дараах хүснэгтээр харуулав.Өртөг хуримтлуулах систем Хүснэгт-1Өртөг тодорхойлох аргуудГүйцэтгэлээр Тооцоолсон СтандартЗахиалгат ажилГүйцэтгэлээрх шуудматериалГүйцэтгэлээрх шуудматериалСтандарт шууд материалГүйцэтгэлээрхшуулдхөдөлмөрГүйцэтгэлээрх шуудхөдөлмөрСтандарт шууд хөдөлмөрГүйцэтгэлээрх ҮНЗ/тайлангийн эцэст ажилбүрээр тодорхойлно/

ҮНЗ-ын урьдчилантодорхойлсон төвшингашиглан тооцно. /гүйцэтгэлдтулгуурлана/ҮНЗ-ыг стандарт урьдчилантодорхойлсон төвшингашиглан тооцно.Үйлдвэрлэлийн үешатГүйцэтгэлээрх шуудматериалГүйцэтгэлээрх шуудматериалСтандарт шууд материалГүйцэтгэлээрх шуудхөдөлмөрГүйцэтгэлээрх шуудхөдөлмөрСтандарт шууд хөдөлмөрГүйцэтгэлээрх ҮНЗ /ЭАЭЗболон дундаж өртгийн аргыгхэрэглэнэ. Тайлангийн эцэсттодорхойлно/ҮНЗ-ын урьдчилантодорхойлсон төвшингашиглан тооцно. /ЭАЭЗболон дундаж өртгийн аргыгхэрэглэнэ/ҮНЗ-ыг стандарт урьдчилантодорхойлсон төвшингашиглан тооцно. /ЭАЭЗаргыг хэрэглэнэ/Үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг “Дуусаагүй үйлдвэрлэл” гэсэн дансанд бүртгэх багарсан зардлууд нь “Шууд материал”, “Шууд хөдөлмөр”, “Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэлзардал” гэсэн элементүүдээс бүрдэнэ. Зарим төрлийн зардал нь өртгийн объектод шуудхамруулах боломжтой байдаг бол зарим төрлийн зардал нь хэд хэдэн өртгийнобъекттой холбоотой гардаг. Ийм зардлуудыг зардал хуваарилах суурийг ашигланоновчтой байдлаар тус тусын өртгийн объектод хуваарилж бүртгэнэ.Үйлдвэр эрхэлсэн байгууллагын бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх процессын явцад гарч буйзардлыг өртгийн объектоор хуримтлуулан бүртгэх үйл явцын үр дүнд үйлдвэрлэсэн

бүтээгдэхүүний өртөг тодорхойлогдоно. Бүтээдэхүүнийг үйлдвэрлэн дуусаад бэлэнЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 8 Магистрант С.Энхтуулбүтээгдэхүүн болсныг борлуулсан үед борлуулсан бүтээгдэхүүний өртөгтодорхойлогдоно. (Г.Мөнхзул, Г.Алтанзаяа “Зардлын бүртгэл” 2001 он, 7-9р тал )Энэ бүх мэдээдэл ямар дарааллаар хэрэгждгийг дараах схемээр харуулав.Өртгийн объектоор зардлыг хуримтлуулан бүртгэх ньТүүхий эдийн агуулахБүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх Шууд материалШууд хөдөлмөрҮНЗБүтээгдэхүүний агуулахХудалдан авагчдад борлуулсанҮйлдвэрлэсэн бүтээгдэхүүний өртөг нь дуусаагүй үйлдвэрлэл данстай, борлуулсанбүтээгдэхүүний өртөг нь бэлэн бүтээгдэхүүн данстай шууд холбогдоно. Дуусаагүйүйлдвэрлэл данс нь үйлдвэрлэлд байгаа бэлэн бүтээгдэхүүний хэмжээг харуулдаг.Өртгийн объект бүрд дуусаагүй үйлдвэрлэл дансыг нээн хөтөлнө.1.2 ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН НЭМЭГДЭЛ ЗАРДЛЫГ ХУВААРИЛАХ НОРМ1. ҮНЗ-ын урьдчилан тодорхойлсон нормын ашиглалтАливаа үеийн туршид гүйцэтгэсэн бүхий л ажилд төрөл бүрийн нэмэгдэл зардлыгноогдуулж хуваарилах ёстой. Энэ нь хөдөлмөрийн зардлын жинхэнэ гүйцэтгэлийнмөнгөн дүн, шууд хөдөлмөрийн цаг, эсвэл машин цаг зэрэг үзүүлэлтийг суурь үзүүлэлтболгон ашиглаж сарын дотор хийгдсэн бүхий л ажилд нэмэгдэл зардлын жинхэнэгүйцэтгэлийг ноогдуулан хуваарилах боломжтой. Сар бүрийн ажлын хэмжээ ижилбайгаа нөхцөлд зардал нь хяналтын хязгаарт багтаж байх бөгөөд энэ нь тухайн үебүрийн үйлдвэрлэлд холбогдох зардал зохистой хэмжээнд гарч байдгийн үр дагаварюм. Харин ижил биш нөхцлөөр янз бүрийн сарын туршид бүрдсэн ажилд хэт их юмуу,хэт бага зардал ноогдуулсан бол хэлбэлзэл үүсдэг.Нэмэгдэл зардлыг тухай бүр бүтээгдэхүүний өртөгт ноогдуулж байхын зэрэгцээ ҮНЗ-

ыг хийсэн ажилд төсөөлөн тооцсон сууриар үндэслэн ноогдуулснаар үүсэх зохисгүйМатериалДуусаагүйүйлдвэрлэлБэлэнбүтээгдэхүүнҮйлдвэрлэсэнбүтээгдэхүүний өртөгББӨЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 9 Магистрант С.Энхтуулбайдлыг илрүүлэн тодорхойлж байх шаардлагатай. ҮНЗ-ын урьдчилан тодорхойлсоннорм нь түүнийг шударга, харилцан уялдаатай хуваарилах боломжийг олгодог.2. Нэмэгдэл зардлын норм сонголтод анхаарвал зохих хүчин зүйлсТухайн нэг компаний дотоод дахь цех, тасаг, өртөг, бүрдүүлэлтийн төвд, зардлыннэгдсэн багцад хэрэглэж буй нэмэгдэл зардлын норм нь ялгаатай байдаг. ҮНЗ-ынзүйлүүдийн ашиглалт, нэр төрөл, ач холбогдлын хэрэглээнд уялдуулан зохистойнормыг тогтоож ашиглах нь зүйтэй. ҮНЗ-ыг тооцоход хэрэглэгдэх зохистой суурийгзөв тодорхойлж сонгох нь чухал.ҮНЗ-ыг захиалга, бүтээгдэхүүн, гүйцэтгэсэн ажилд зохистой харьцаагаар, ачхолбогдлынх нь дагуу төсөөлөн тогтоосон хэмжээгээр үндэслэн хуваарилах суурийгсонгоно. Сонгож авсан суурь тооцсон нэмэгдэл зардлыг илтгэсэн функцэд хамгийнихээр хамааран холбогддог. Ойролцоогоор нэг төрлийн нэмэгдэл зардал нь нэг болонхэд хэдэн сууриар тооцоход зохицож байгаа бол бүтээгдэхүүний онцлогийг харгалзаннэгжийн өртгийг тодорхойлоход ашиглагдаж байгаа нэг суурийг нь сонгоно. Хэдийгээрнэг компаниас нөгөөд янз бүрийн аргатай холбогдож гарсан удирдлагын зардалялгаатай байдаг хэдий ч шууд хөдөлмөр, шууд материалын зардлуудын мэдээлэлхуримтлагдсан байдаг учраас удирдлагын нэмэлт зардал, хүч чармайлт шаарддаггүйдээрх зардлуудын нэгийг норм тогтоох сууриар сонгох нь эргэлзээгүй юм. Зарим

суурийг тусгайлан хуримтлуулахыг шаарддаг учраас удирдлагын нэмэлт ажил, зардалшаардагддаг. Ийм суурь нь гол төлөв хөдөлмөрийн цаг, машин цаг байдаг.Суурь сонголтӨртөг тооцох системийг зайлшгүй шаардлагатай мэдээллээр хангах, удирдлагын ачхолбогдолтой, үнэ цэнэтэй мэдээллээр хангаж үйлчлэхийн тулд ҮНЗ тооцоход хэрэглэхзохистой суурийг зөв тодорхойлж сонгох нь чухал байдаг.Ашиглавал зохих суурьт дараах үзүүлтүүд байдаг.- Бүтээгдэхүүний биет хэмжээ- Шууд материалын зардал- Шууд хөдөлмөрийн зардал- Шууд хөдөлмөрийн цаг- Машин цагЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 10 Магистрант С.ЭнхтуулҮйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын нормыг тодорхойлохдоо төсөвлөгдсөнүйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг сонгон авсан төсөвлөгдсөн суурь үзүүлэлтэдхарьцуулна. Үүнийг ерөнхийд нь томъёолбол :ҮНЗ норм = Төсөвлөгдсөн ҮНЗТөсөвлөгдсөн суурь үзүүлэлтҮзүүлэлтүүдийн харилцан хамаарлын шинжилгээ хийж ҮНЗ-тай илүү хамааралтайашиглагдвал зохих суурийг сонгож урьдчилан тогтоосон нормоо тогтооно.Бүтээгдэхүүний биет хэмжээгээрх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ :Нэгж Төсөвлөгдсөн ҮНЗБүтээгдэхүүнд =ноогдох ҮНЗ Төсөвлөгдсөн бүтээгдэхүүний нэгжБүтээгдэхүүний биет хэмжээгээрх суурь нь ҮНЗ-ыг хуваарилах хамгийн энгийн шуударга боловч энэ нь ганц төрлийн болон хоорондоо ижил төстэй, эсвэл ижил нэгжээрилэрхийлэгдэх хэд хэдэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг тохиолдолд боломжтой. Харинүйлдвэрлэн гаргаж байгаа бүтээгдэхүүнүүд нь хоорондоо чанар, технологий горимынялгаатай нөхцөлд зохисгүй учраас үүнээс өөр суурийг сонгон ашиглах хэрэгтэй.Үйлдвэрлэдэг хэд хэдэн бүтээгдэхүүн нь өөр хоорондоо төстэй буюу ихээхэн улдаатай,тэдгээрийн жин, тоо _______хэмжээ нь ижил нэгжээр илэрхийлэгдсэн бол ҮНЗ хуваарилах

суурь нь бүтээгдэхүүний жин, нийт хэмжээ, харин ялгаатай хэмжигдэхүүнээрилэрхийлэгдсэн бол төлөөлсөн нэг нэгжид шилжүүлсэн нэгж байж болно. Жингээрхсуурь нь ҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүний нэгж бүрийн жинд харьцангуйгаар хуваарилахадтохирдог.Шууд материалын зардлаарх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ :Шууд материалын Төсөвлөгдсөн ҮНЗнэг төгрөгт =ногдох ҮНЗ Төсөвлөгдсөн шууд материалын зардалҮНЗ нь шууд материалын зардалтай хамааралтай нөхцөлд боломжтой. Гэвч ихэнхтохиолдолд энэ суурь нь хязгаарлагдмал хүрээтэй байдгийг анхаарах нь зүйтэй. Нэгбүтээгдэхүүнийг их үнэтэй материалаар, нөгөө төрлийн бүтээгдэхүүнийг хямдматериалаар хийлээ ч гэсэн тэдгээр бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааижил, буюу ойролцоо хэмжээний ҮНЗ шаарддаг учраас шууд материалын зардлыгсууриар сонгоход дутагдалтай юм. Хэрвээ бүтээгдэхүүнийг их үнэтэй материалаарЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 11 Магистрант С.Энхтуулхийсэн тохиолдолд ҮНЗ-ыг материалын зардлын сууриар хуваарилбал тэрхүү зардал ньзохих хэмжээнээсээ илүүгээр уг бүтээгдэхүүнд ногдох болно.Шууд хөдөлмөрийн зардлаарх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ:Шууд хөдөлмөрийн Төсөвлөгдсөн ҮНЗнэг төгрөгт =ногдох ҮНЗ Төсөвлөгдсөн шууд хөдөлмөрийн зардалШууд хөдөлмөрийн зардлаарх суурийг ҮНЗ нь энэ үзүүлэлттэй шууд хамааралтай,хөдөлмөрийн зардал их гардаг байгууллагад ашиглах нь тохиромжтой. Бүтээгдэхүүнийүйлдвэрлэлд гар бие оролцож байгаа ажилчдын үйлдлээс хамаарч өөр өөр үнэлгээтэйбайдагтай холбогдон өндөр үнэлгээтэй цалин хөлсний зардал гардаг өртгийн объектодҮНЗ нь илүү хэмжээгээр хуваарилаглагдана. Иймээс тухайн суурь үзүүлэлт нь ҮНЗ-ийгзөв оновчтой хуваарилахад дутагдалтай байдаг. Энэ дутагдлыг арилгахын тулд шуудхөдөлмөрийн цагаарх суурийг ашиглах нь илүү тохиромжтой байж болно. Шууд

хөдөлмөрийн зардлаарх суурьт тулгуурлавал үндсэн мэдээллээр найдвартайхангагдахаас гадна хөдөлмөрийн зардал ихтэй ҮНЗ-ын хуваарилалтад ашиглаж болохаргуудаас хамгийн гол бөгөөд түргэн хугацаанд тооцож болох нийтээр хүлээнзөвшөөрсөн арга нь хөдөлмөрийн зардлын суурь болно.Нөгөө талаас энэ арга нь дараах 2 дутагдалтай:1. ҮНЗ-ыг ажлын өртөг болон бүтээгдэхүүний үнэ цэнэ дэх өсөлт гэж үзэх ёстой.Үнэ цэнийн ийм өсөлт нь ихэвчлэн цалингийн цэсээрх шууд хөдөлмөрийнхөлстэй ямарч уялдаагүй, их үнэтэй машин тоног төхөөрөмжийн элэгдүүлэлтийнзардал гэх мэт зардлуудаас бий болдог.2. Шууд хөдөлмөрийн зардлын дүн нь их болон бага хөлс авдаг ажилчдын ажлынхөлсний нийлбэрээр тодорхойлогдоно. ҮНЗ-ыг шууд хөдөлмөрийн зардлаархсууриар үндэслэн хуваарилах нь тухайн ажлыг хөлс их авдаг ажилчингүйцэтгэсэн бол тухайн ажил болон бүтээгдэхүүнд ҮНЗ-аас нэмүү ноогдохболно.Шууд хөдөлмөрийн цагаарх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ:Шууд хөдөлмөрийн Төсөвлөгдсөн ҮНЗнэг цагт =ногдох ҮНЗ Төсөвлөгдсөн шууд хөдөлмөрийн цагЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 12 Магистрант С.ЭнхтуулЭнэ суурийг ашиглахдаа ҮНЗ-тай хамааралтай эсэхийг нь тодорхойлохоос гаднаөртгийн объект бүрээр шууд хөдөлмөрийн цагийг хүримтлуулан тооцсон байхшаардлагатай. Ижил төстэй ажлын цагийн хөлсний нормын ялгаа нь, жишээ ньбүтээгдэхүүн гарц нь өссөнөөс бус удаан хугацаагаар ажиллагчдын цагийн хөлс илүүбайдаг шалтгаан бүхий нөхцөлд ашиглах шаардлагатай. Үйлдвэрлэл ньавтоматчилагдаж, механикжсан үед шууд хөдөлмөрийн зардлаарх болон цагаархсууриуд ҮНЗ-ын хоорондын хамаарал бага болдог. Энэ тохиолдолд машин цагаархсуурийг ашиглана.Машин цагаарх суурьт үндэслэн тооцсон ҮНЗ:Нэг машин Төсөвлөгдсөн ҮНЗцагт ногдох =

ҮНЗ Төсөвлөгдсөн шууд хөдөлмөрийн зардалМашиныг үйлдвэрлэлд эрчимтэй ашиглаж байгаа нөхцөлд машин цаг хамгийн зохистойсуурь болж чадна. Энэ арга ижил төстэй үйлдлүүдийг нэг болон хэд хэдэн машинааргүйцэтгэхэд шаардагдах цагт үндэслэнэ. Хүлээгдэж буй машин цагийг төлөвлөнтооцдог. Автоматжуулалтын хандлага улам бүр өргөжиж өссөөр байгаа өнөө үед нэгжбүтээгдэхүүнийг үйлдвэрлэхэд шаардагдах цагийн дүн буюу үйл ажиллагааныүргэлжлэх хугацааг суурь болгон ашиглахад оршино. Элэгдүүлэлт, засвар болон машинтоног төхөөрөмжийн үйлчилгээ зэрэг үйлчилгээний зардал нь ҮНЗ-д зонхилж байгаабол машин-цагаарх суурийн арга хамгийн тохиромжтой. Урьдчилан тооцсон нормыгтогтоохдоо ҮНЗ-ын тогтмол болон хувьсах хэсгийг харгалзан үзэх шаардлагатай. Энэнь ҮНЗ-ын хэлбэлзлийн шинжилгээ хийхэд чухал хэрэгтэй байдаг.Үйл ажиллагааны түвшин сонголтҮНЗ-ыг хуваарилах урьдчилан тогтоосон нормын тооцоололд үйл явцын сонгож авсантүвшин ихээхэн нөлөөтэй.Үйл ажиллагаандаа ашиглах хүчин чадлын төвшингийн хэд хэдэн ойлголт байдаг.Онолын хүчин чадлаас бусад хүчин чадлын төвшингүүд нь үйлдвэр аж ахуй нэгжийнболон салбарын онцлогтой уялдаад өөр байж болно. Доор дурьдсан хувиуд нь дундажүзүүлэлт юм.· Онолын хүчин чадал /100%/- Энэ нь байгууллагын үйл ажиллагааны дээдтүвшингээрх чадал юм. Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн цех тасаг ямарчтасалдалгүйгээр бүрэн хурдцаараа ажиллаж бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчинчадлыг хэлнэ. Практикт ийм боломж байдаггүй. Учир нь машин тоног,Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 13 Магистрант С.Энхтуултөхөөрөмж эвдрэх, сул зогсолт бий болох, ажиллах хүчний саатал гарах зэрэгтохиолдлууд үүсэхгүй байх аргагүй байдаг.· Практикийн хүчин чадал /85%/- Үйлдвэрлэлийн үйл явцад гарч болох саатал

дутагдлыг ямар хэмжээтэй гарахыг тооцсоноор онолын хүчин чадлыг бууруулантооцож байгаа үзүүлэлтийг хэлнэ. Засвар үйлчилгээ, үр дүнгүй ажиллагаа,эвдрэд _______саатал, жижиг гэмтэл тохиолдох, материалын дутагдал, тохиромжгүйматериал нийлүүлэлт, материал авалтын ба тараалтын саатал, ажиллах хүчнийхомсдол ням гариг ба ажлын бус өдөр, ээлжийн амралт зэрэг дотоод нөхцлөөсурган гарах зайлшгүй тасалдлын цагаар онолын хүчин чадлын бууруулах ёстой.Энэ бууралт нь дотоод нөхцлөөс урган гарах бөгөөд гадны гол нөлөөллийг авчүздэггүй. Жишээ нь хэрэглэгчийн захиалга орж ирэхгүй байх зэрэг асуудал юм.· Хүлээгдэж буй бодит хүчин чадал /80%/– Үйлдвэрлэлийн хүчин чадалашиглалтын хэмжээ нь дотоод хүчин зүйлээс гадна гадаад хүчин зүйлээсшалтгаалдаг. Үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бэлэн бүтээгдэхүүн нь улирлын шинжчанартай, өрсөлдөөн болон хэрэглэгчдийн эрэлт хэрэгцээнээс ихээхэн хамаардагбол хүлээгдэж байгаа бодит хүчин чадалд үндэслэн ҮНЗ-ын нормыг тооцонмөрдөж болно. Энэ нь тухайн нөхцөл байдлаасаа хамаараад ердийн хүчинчадлаас дээгүүр болон доогуур тогтоогдож болно. Ер нь богино хугацаанытөлөвлөлт, хяналтын хандлага нь хүлээгдэж буй бодит хүчин чадлын зарчимболдог. Энэ арга нь ҮНЗ болон үйлдвэрлэлийн хэмжээний өсөлт, бууралтаасголдуу хамаарч тухайн үе тус бүрт зонхилох нормыг янз бүрээр урьдчилантодорхойлж ашигладаг.· Ердийн хүчин чадал /75%/ – Ердийн хүчин чадалд үндэслэн үйлдвэрлэлийнтөсөв төлөвлөгөөг зохиодог учраас ҮНЗ-ын нормыг ихэвчлэн энэ төвшиндүндэслэн тооцдог. Урт хугацааны үеийн үйлдвэрлэлийн хэмжээ болон дараа үедхүлээгдэж буй борлуулалтын хэмжээний хооронд хэлбэлзэл байж болох талтай чхудалдан борлуулах үнэ, зардлын хяналтанд ердийн хүчин чадлын төвшингашиглах нь илүү тохиромжтой. Үйлдвэрлэлийн ердийн үзүүлэлтийг

үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын болон сонгож авсан суурийн үнэлгээндашигласны үр дүнд ҮНЗ-ийн тооцсон дүн нь жинхэнэ бий болгосноосоо голтөлөв ялгаатай байгааг илрүүлнэ. Үнэхээр ийм хэлбэлзэл бий болсон байвалилүү буюу дутуу шингээгдсэн ҮНЗ гэж нэрлэгдэх тэр зөрүүг цаашид шинжлэнЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 14 Магистрант С.Энхтуулүзэх бөгөөд ингэснээр удирдлагын мэдээллийн үр ашигтай эсэхийг харуулахадтүүнийг ашиглана.Ердийн хүчин чадал тогтоолтын зорилго нь: урт хугацааны үеийн үйлдвэрлэлийнхэвийн хэмжээ болон дараа үед хүлээгдэж байгаа борлуулалтын хэмжээ хоёрынхооронд зарим хэлбэлзэл байж болох боловч худалдан борлуулах үнэ тогтоох болонзардлын хяналтад ердийн хүчин чадлын арга хэрэглэх нь ашигтай. Энэ нь төсөвлөлтийннийт системийн үндсэн агуулга болох бөгөөд үүнийг дараах зорилгоор ашигладаг.Үүнд:1. Цехийн хэмжээгээрх уян хатан төсөв бэлтгэх болон ҮНЗ-ын нормыгурьдчилан тогтоох2. Бүтээгдэхүүн нэг бүрийн нормативт өртгийг тооцоолох3. Үйлдвэрлэлийн программ боловсруулах4. Бараа материалаарх хөрөнгөнд зардал шингээх5. Хугарлын цэгийг тогтоох6. Бүтээгдэхүүн гаргалтын хэмжээ өөрчлөгдсөний үр дагаварыг хэмжихЕрдийн хүчин чадал тодорхойлоход холбогдох хүчин зүйлс: үйлдвэрийн газрынердийн хүчин чадлыг тодорхойлоход биет хүчин чадал болон хүлээгдэж буйборлуулалтын дундаж хэмжээ 2-ыг авч үзэх хэрэгтэй. Үйлдвэрийн газрын хүчин чадалболон борлуулалтын чадамж 2-ын аль нэг нь үгүй бол тооцоолол хийх боломжгүй.Хүлээгдэж буй борлуулалтыг үе үе давтагдах өөрчлөлтийнх нь түвшинг жигдрүүлэхүүднээс нэлээд урт хугацааны үеийнхээр тодорхойлбол зохино.Ердийн хүчин чадлыг эхлээд бизнесийн бүхий л хэмжээгээр, дараа нь бие даасанүйлдвэр болон цехээр салгаж тодорхойлбол зүйтэй.1.3 ГҮЙЦЭТГЭЛЭЭРХ БОЛОН ТООЦСОН ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН

НЭМЭГДЭЛ ЗАРДЛЫН БҮРТГЭЛТухайн тайлангийн хугацаанд гарсан бодит /гүйцэтгэлээрх/ ҮНЗ-ыг “ҮНЗ-ын хяналт”дансанд хуримтлуулан бүртгэнэ. Үйлдвэрлэлийн хүчин чадлыг ашиглан тухайнтайлангийн хугацаанд гарах ҮНЗ-ын төсвийг хийнэ. Энэ төсөвт үндэслэн ҮНЗ-ынсуурь үзүүлэлтийг ашиглан урьдчилан тогтоосон нормыг тооцно. Энэ нормдооүндэслээд “тооцсон ҮНЗ”-ыг тодорхойлж бүртгэнэ. Гүйцэтгэлээрх ҮНЗ, Тооцсон ҮНЗдансны зөрүүгээр илүү ба дутуу тооцсон ҮНЗ-ыг тодорхойлно. Үүнийг борлуулсанбүтээдэхүүний өртөг болон орлого зарлагын нэгдсэн дансанд хааж бичнэ.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 15 Магистрант С.ЭнхтуулҮНЗ-ыг хуримтлуулах , хуваарилах дансныхарилцааны ерөнхий загварМатериал ҮНЗ-ын хяналт Тооцсон ҮНЗ ДҮШБматериал нормоорхаалтын бичилт хуваарилагдсанЦалин хөлсШБхөдөлмөр ББөртөгНДШ өглөг ОЗНДЦалингаас тогтоосон дутуу илүүХуримтлагдсан элэгдэлЭлэгдлийн зардалДансны өглөгХэрэглээний зардалМөнгөМөнгөн зардалПрактикт тооцсон ҮНЗ, гүйцэтгэлийн ҮНЗ хоорондоо тэнцэх нь ховор байдаг.· Тооцсон ҮНЗ > Гүйцэтгэлийн ҮНЗ үед хэлбэлзэл нь хэмнэсэн зардал· Тооцсон ҮНЗ < Гүйцэтгэлийн ҮНЗ үед хэлбэлзэл нь хэтэрсэн зардалХэтэрсэн болон хэмнэсэн ҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүнйи өртөгт шууд шингээлгүйгээршалтгааныг нь илрүүлж, холбогдох журналын бичилт хийдэг.Тайлант хугацааны гүйцэтгэлээрх ҮНЗ-ыг ҮНЗ-ын хяналт дансны Дт-д холбогдохдансны Кт-ээс хуримтлуулан бүртгэнэ.Дт ҮНЗ-хяналт хххКт Холбогдох данс хххТооцсон ҮНЗ-ын хэмжээгээр :Дт Дуусаагүй үйлдвэрлэл ххх

Кт ҮНЗ-хяналт хххИлүү ба дутуу тооцсон ҮНЗ-ын хэмжээгээр:Дт ҮНЗ-хяналт хххКт Хэлбэлзлийн данс ххх /илүү тооцсон ҮНЗ/Дт хэлбэлзлийн данс хххДт ҮНЗ-ын хяналт ххх / дутуу тооцсон ҮНЗ/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 16 Магистрант С.ЭнхтуулИлүү ба дутуу тооцсон ҮНЗ-ын зөрүүд нөлөөлсөн хүчин зүйлсийн шалтгааныг ньтодорхойлж үнэлэлт дүгнэлт өгөхийн тулд зарцуулалтын хэлбэлзэл, ашиглагдаагүйхүчин чадлын хэлбэлзлийг тооцож шинжилгээг хийнэ.Зарцуулалтын хэлбэлзэл: Энэ нь хувьсах ҮНЗ-ын хэлбэлзэл юм.Зарцуулалтын хэлбэлзэл = Жинхэнэ гарсан ҮНЗ – Ашигласан _______хүчин чадалдүндэслэн тооцсон батлагдсан төсөвЖинхэнэ гарсан ҮНЗ гэдэг нь ҮНЗ-ын гүйцэтгэл юм. Ашигласан хүчин чадалдүндэслэн тооцсон батлагдсан төсөв нь гүйцэтгэлийн суурь үзүүлэлтэд ноогдох төсөвтзардал юм. (А.Эркеш, О.Нүржмаа “Нягтлан бодох бүртгэл” 2008 он, 253-255-р тал )Жишээ нь : ҮНЗ-ын төсөв /₮/Хувьсах Тогтмол НийтШууд бус хөдөлмөрийн зардал 150 000 120 000 270 000Шууд бус материалын зардал 100 000 130 000 230 000Бусад шууд бус зардал 450 000 600 000 1 050 000Дүн 700 000 850 000 1 550 000Машин цагийн үзүүлэлт бол сонгож авсан суурь юм. Төлөвлөгөөнд 5000машин /цагажиллана гэж тусгагдсан. Энэ компанийн ҮНЗ-ын нормыг хувьсах, тогтмол нийтзардлаар тогтоож үзье.Нийт зардлаарх ҮНЗ-ын норм = 1550 000/5000=310₮Хувьсах зардлаарх ҮНЗ-ын норм = 700 000/5000 = 140 ₮Тогтмол зардлаарх ҮНЗ-ын норм = 850 000/5000 = 170 ₮Гүйцэтгэлийн суурь үзүүлэлт 5100 машин/цаг, гүйцэтгэлээр гарсан ҮНЗ 1700 000 ₮гэвэл :Гүйцэтгэлд ногдох батлагдсаг төсөв = 5100машин/цаг * 140₮ + 850 000 = 1564 000₮Зарцуулалтын хэлбэлзэл = 1700 000-1564 000 = 136 000₮Ашиглагдаагүй хүчин чадлын хэлбэлзэл: Энэ нь тогтмол ҮНЗ-ын хэлбэлзэл юм.Ашиглагдаагүй хүчин чадлын хэлбэлзлийг 2 аргаар тодорхойлж болно.

1. Гүйцэтгэлд ногдох батлагдсан төсөв, ДҮ дансанд хуваарилагдсан тооцсон ҮНЗхоёрын зөрүүгээр тодорхойлно.2. Ашиглахаар тооцсон хүчин чадал, ашигласан _______хүчин чадал хоёрын зөрүүгурьдчилан тогтоосон тогтмол зардлын нормоор үржүүлсэнтэй тэнцүү байна.Учир нь нэгэнт ашиглагдаагүй суурь үзүүлэлтэд хувьсах зардал гарахгүй.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 17 Магистрант С.ЭнхтуулӨмнөх жишээгээр тооцвол:А. Ашиглагдаагүй хүчин чадлын хэлбэлзэл = 1564 000-5100 цаг * 310₮ = -17000Б. (5000-5100) * 170 = -17000₮Нийт ҮНЗ-ын хэлбэлзэл = Гүйцэтгэлээрх ҮНЗ - Тооцсон ҮНЗ = 1700 000₮ - 1581 000₮= 119 000Нийт ҮНЗ-ын хэлбэлзэл = Зарцуулалтын хэлбэлзэл + Ашиглагдаагүй хүчин чадлынхэлбэлзэл =136000-17000 = 119 000ҮНЗ-тай холбогдох журналын бичилт нь дараах байдалтай байна.Гүйцэтгэлээрх ҮНЗ-аар:Дт ҮНЗ-ын хяналт 1 700 000Кт Хан.мат, Цалингийн тооцоо, Хур.эл, Мөнгө, Өглөг 1700000Тооцсон ҮНЗ-аар:Дт Дуусаагүй үйлдвэрлэл 1581 000Кт ҮНЗ-ын хяналт 1581 000Илүү болон дутуу тооцсон ҮНЗ-аар:Дт зарцуулалтын хэлбэлзэл 136 000Кт Ашиглагдаагүй хүчин чадлын хэлбэлзэл 17 000Кт ҮНЗ-ын хяналт 119 000Тооцсон ҮНЗ-ыг туслах данс (ажлын захиалгын өртгийн хуудас, эсвэл цехийнүйлдвэрлэлийн зардлын тайлан )-дад захиалгын болон технологийн үе шатны аргаарөртөг тооцолтоор нарийвчлан зааж тусгадаг. Дуусаагүй үйлдвэрлэлийн хяналт дансныдебет дэх нийт тооцсон нэмэгдэл зардлыг Ерөнхий данснаас авч бичнэ.Тооцсон болон гүйцэтгэлээрх нэмэгдэл зардал нь тус тусдаа бие даасан дансандтусгагддаг учраас тооцсон нэмэгдэл зардал данс хэрэглэдэг нь нийтлэг практик байдаг.Гэхдээ зарим компани “ҮНЗ-ын хяналт” дансыг шууд кредитлан ашигладаг тал бий.

Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 18 Магистрант С.Энхтуул1.4 ҮЙЛЧИЛГЭЭНИЙ ХЭЛТСИЙН ЗАРДЛЫГХЭСЭГЧЛЭН ХУВААРИЛАХЭнэ нь үйлдвэрлэлийн хүрээнд урьдчилан тооцсон ҮНЗ-ын зөвхөн нормыгтогтоож ашигладаг бол уг асуудлыг улам гүнзгийрүүлэн судалбал үйлдвэрлэлийндотоод нэгж бүрд урьдчилан тооцсон ҮНЗ-ын нормыг тогтооход хэрэглэдэгүйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хэсэгчилэн хуваарилах тухай асуудал юм. (Асри Хаммер“Зардлын нягтлан бодох бүртгэл, төлөвлөлт ба хяналт” 2000 он, 332-350-р тал )Үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг үйлдвэрийн нэгжүүдэд хуваарилна гэдэг ньтухайн үйлдвэрийг ҮНЗ ногдуулах нэгж хэсэг, цех тасгуудад эсвэл өртгийн төв албазэрэгт хуваахыг хэлнэ. ҮНЗ-ыг нэгж хэсгүүдэд хуваарилахдаа тооцсон буюутөсөвлөсөн зардал болон түүнд хэрэглэх зохистой суурийг сонгосноор нэгж хэсгийнхэсэгчлэгдсэн нэмэгдэл зардлыг нэгж хэсэг тус бүрээр тооцоолох буюу төсөвлөхнөхцөл бүрдэнэ. Нэгж хэсгүүд нь онцлогоосоо хамаараад үйлдвэрлэлийн болонүйлчилгээний гэж ангилагдана. Үйлдвэрлэл эрхэлдэг компани гол төлөв бүтээгдэхүүнүйлдвэрлэх зорилгоор тодорхой төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг цех, тасгийнбайдлаар зохион байгуулагдсан байдаг.Үйлчилгээний нэгжийн төрөл болон тоог тодорхойлохдоо үйлчилгээний үүрэггүйцэтгэхэд хэрэгцээтэй ажилчдын тоо, үйлчилгээ үзүүлэхэд гарах зардлын хэмжээ,үйлчилгээний шаардлагатай эсэх, хянан шалгагчийн хариуцлагын тогтолцоо бийболсон эсэх зэрэг олон хүчин зүйлийг харгалзах хэрэгтэй байдаг. Ажил үүргийнхуваариар үйлчилгээ бүрийг хэлтэс нэгжүүд болгож бие даалгах нь ховор тохиолдолболовч том компаниудын хувьд зайлшгүй байдаг.ҮНЗ нь үйлдвэрлэл үйлчилгээний нэгжүүдээр шууд болон шууд бус хуваарилагдахгэсэн 2 шинжтэй байдаг.1. Үйлдвэрлэл үйлчилгээний нэгжүүдээр шууд хуваарилагдах зардлуудынхувьд: томоохон хэсэг нь дараах зардлын зүйлүүд болно. Үүнд:

§ Хяналт, шалгалт, шууд бус хөдөлмөр болон илүү цагийн зардал§ Хөдөлмөрийн нэмэгдэл, хөнгөлөлтүүд§ Шууд бус материал болон үйлдвэрлэлийн хангамжийн зүйлс§ Засвар, үйлчилгээ§ Тоног төхөөрөмжийн элэгдэл орно.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 19 Магистрант С.Энхтуул2. Үйлдвэрлэл болон үйлчилгээний нэгжүүдээр шууд бус хэсэгчлэгдэх зардлынхувьд:§ Цахилгаан, гэрэл,§ Дулаан,§ Түрээс,§ Үйлдвэрлэлийн барилгын элэгдэлзэрэг зардлууд нь зарим нэг цех, тасаг гэлтгүй бүх нэгжүүдэд хамааралтай байдагучраас бүх цех тасгуудад шууд хуваарилах боломжгүй байдаг. Шууд бус хэсэгчлэгдэхзардлуудыг цех, тасаг, нэгжүүдээр пропорционалаар хуваарилахад доорх суурьүзүүлэлтүүд ихээхэн түгээмэл хэрэглэгддэг.Шууд бус хэсэгчлэгдэх зардлууд Хуваарилах суурьҮйлдвэрийн түрээс кв.мХөрөнгийн татвар кв.мБарилгын элэгдэл кв.мГалын даатгал кв.мБарилгын засвар кв.мДулаан кв.мХяналт ажилчлын тооХарилцаа холбоо ажилчлын тоо болон харилцуурын тооАжилчдын даатгалын нөхөн төлбөр цех тасаг хэлтсийн цалинГэрэл цахилгаан квт.цагуур ус ажилчдын тоо, тоолуурын заалтЭрчим хүч морины хүчХолбогдох үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь ямар үзүүлэлттэй шууд хамааралтайбайна, тэр үзүүлэлтийг үндэслэн үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг хэсэгчлэнхуваарилна.Цех, тасаг, хэлтсийн нэмэгдэл зардлын хуваарилалтын нормыг тогтоолтҮйлдвэрлэлийн цехээс эсвэл үйлчилгээний тасгаас гарсан бүх ҮНЗ-ууд нь эцсийн эцэстүйлдвэрлэлийн цехүүдэд хуваарилагддаг учраас цехийн ҮНЗ-ын урьдчилантодорхойлсон нормыг дараах байдлаар тогтооно. Үүнд:

1. Шууд бус ҮНЗ болон үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хуваарилах зорилгоорүйлдвэрлэлийн үзлэг явуулж үйлдвэрлэлийн тайлан бэлтгэнэ.2. Сонгосон үйл ажиллагааны төвшин дэх шууд бус ҮНЗ /цахилгаан эрчим, хүч,түлш, шатахуун, ус, барилгын элэгдэл, хөрөнгийн татвар, гал түймрийн даатгалзэрэг /-ыг тооцоолж, тэдгээр зардлыг сонгосон арга дээрээ үндэслэн хуваарилна.3. Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг ашиг өгөөжийг нь хүртэж буй цех, тасаг, хэлтэсруу хуваарилна.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 20 Магистрант С.Энхтуул4. Цех, тасаг хэлтэс бүрийн ҮНЗ-ын урьдчилан тогтоосон нормыг тооцоолно.Шууд хуваарилагдах зардлуудыг: Үйлдвэрлэл үйлчилгээний нэгжүүдэд урьдчилантооцох болон төсөвлөх нь компанийн зардлын эсвэл төсвийн тасаг хэлтсийн гишүүдболоод хянагчид, тасгийн удирдагчдын нэгдмэл үйл ажиллагаагаар хэрэгждэг.Шууд бус хэсэгчлэгдэх зардлуудыг: Цех, тасаг, нэгжүүдээр пропорционалаархуваарилахад үйлдвэрлэлтэй холбоотой гол мэдээллүүд шаардлагатай. Үүндүйлдвэрлэлийн тоног төхөөрөмжийн үзлэгийн тайлангууд нь ихэвчлэн хэрэгцээтэй цех,тасаг бүрийн тоног төхөөрөмжийн хувийн жингээр илэрхийлэгдсэн хүчин чадал,тооцоолсон квт.цагийн зарцуулалт, цех бүрийн ажилчдын тоо, тооцоолсонхөдөлмөрийн зардал, кватрат метр, тооцоолсон материалын зарцуулалт болонхөрөнгийн үнэ цэнэ зэрэг мэдээллүүдийг харуулдаг.Үйлдвэрлэлийн үзлэгийн тайлангийн жишээ:Энд үйлдвэрлэлийн хэрчих, харуулдах, угсрах, бүрэх гэсэн 4 цех, үйлчилгээнийматериал олгох, хяналт шалгалт, хэрэглээ, ерөнхий үйлдвэрлэл гэсэн 4 цех ажилладаг.Хөтөлбөр А: Жилийн эхэнд хийсэн үйлвэрлэлийн үзлэгийн тайлан Хүснэгт-2¯ éëäâýðëýë è é íöåõ¿¿äÀæèë÷äû í òî îõóâüÊâò.öàãõóâü

Ì î ðè í û õ¿÷ÕóâüØ àë í û òàë áàéÕóâüÕýðýãöýýòýéì àòåðèàëû íº ðòº ãõóâüÕýð÷èõ 8,0 20 12800 20 200000 40 5250 25 180000 45Õàðóóëäàõ 6,8 17 6400 10 120000 24 4200 20 40000 10Óãñðàõ 12,0 30 19200 30 80000 16 6300 30 40000 10Á¿ðýõ 13,2 33 25600 40 100000 20 5250 25 140000 35Á¿ãä 40 100 64000 100 500000 100 21000 100 400000 100*жилийн ажилласан дундаж хэмжээг үндэслэн тооцовШууд бус зардлуудыг урьдчилан тооцоолох, хуваарилах: Дулаан, цахилгаан, эрчим хүч,түлш, ус, барилгын элэгдэл гэх мэтийн шууд бус цех тасгийн зардлууд ньтооцоологдсоныхоо дараа үйлдвэрлэлийн эсвэл үйлчилгээний цехүүд руу, магадгүйзөвхөн үйлдвэрлэлийн цехүүд руу хуваарилагдаж болно. Энэ арга нь удирдлагыншийдвэрээс хамаарна. Хүснэгт-3 дээр шууд бус цехийн зардлууд 2 арга замаархуваарилагдсан.1. Цахилгаан, эрчим хүч, түлш, ус нь хэрэглээ рүү шингээгдсэн. Элэгдэл зөвхөнүйлдвэрлэлийн цех руу хуваарилагдсан.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 21 Магистрант С.Энхтуул2. Барилгын элэгдэл, хөрөнгийн татвар, гал түймрийн даатгал зэрэг нь шалныталбай гэсэн суурьтай пропорционалаар зөвхөн үйлдвэрлэлийн цехүүд руухуваарилагдсан.Õýð÷è õÕàðóóë äàõÓãñðàõÁ¿ðýõÌ àòåðèàëî ëãî õÕÿí àë ò,ø àëãàëòÕýðýãë ýýÅðº í õèé¿éëäâýðëýë1

Õÿí àëò, ø àëãàëò 70000 9000 8000 8000 8000 10000 6000 9000 12000Ø óóä áóñ õº äº ëì º ð 75000 10000 5000 6000 7000 12000 9000 11000 15000Õº äº ëì º ðèéí í ýì ýãäýë, õº í ãº ëº ëò 57000 12000 12800 10400 9200 3800 2400 3400 3000Ø óóä áóñ ì àòåðèàë 23000 3000 3000 4000 6000 2000 1000 2000 2000Çàñâàð ¿éë÷èëãýý 12000 2000 2000 2000 2400 500 200 2000 900Òî í î ã òº õº º ðº ì æèéí ýëýãäýë 13000 1500 3500 1000 3000 4000Öåõ, òàñãààð ø óóä õýñýã÷ë ýãäýõ í è é òçàðäàë 250000 37500 34300 31400 35600 28300 18600 27400 369002Öàõèëãààí , ýð÷èì õ¿÷ 22000 22000Ò¿ëø , ø àòàõóóí 11000 11000Óñ, 5000 5000Áàðèëãû í ýëýãäýë 5000 1250 1000 1500 1250Õº ðº í ãèéí òàòâàð 4000 1000 800 1200 1000Ãàëû í äààòãàë 3000 750 600 900 750Öåõ, òàñãààð ø óóä áóñ õýñýã÷иë ýãäýõí è é ò çàðäàë 50000 3000 2400 3600 3000 380003 Öåõ, òàñãààð õýñýã÷ë ýãäýõ í è é ò ¯ Í Ç 300000 40500 36700 35000 38600 28300 18600 65400 36900Тî î öñî í öåõ, òàñãè é í ¿é ëäâýðëýëè é í í ýì ýãäýë çàðäàë Хүñí ýãò-3Öåõ, òàñãààð ø óóä áóñ õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä :Öåõ, òàñãààð ø óóä õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä :¹ Çàðäëû í äàí ñ /$-î î ð/Á¿ãä¯ éëäâýðëýë è é í öåõ¿¿ä ¯ éë÷èëãýýí è é õýëòýñҮйлчилгээний хэлтсийн зардал нь эцсийн эцэст, үйлдвэрлэлийн цехүүд дэхурьдчилан тодорхойлон ҮНЗ-ын хувь хэмжээг тодорхойлох болон өөрлөлтийгшинжлэхэд хүргэдэг. Үйлчилгээний хэлтсийн нэмэгдэл зардлыг үр өгөөжийг нь хүртэжбайгаа цех, тасаг, хэлтсүүдэд хуваарилахад ашигладаг түгээмэл аргууд нь шууд арга, үешатны арга, алгебрийн арга юм.Шууд арга: Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг зөвхөн үйлдвэрлэлийн хэлтсүүдэдхуваарилдаг. Энэ арга нь үйлчилгээний хэлтсүүдийн хоорондоо үзүүлсэн үйлчилгээгавч үздэггүй.- Хэлтсүүдийн зардлуудыг хуваарилахаас өмнө бодит ҮНЗ-ыг үйлчилгээний

хэлтсүүдийн үйлчилгээ үзүүлсэн хувийн жинг тодорхойлон мэдээдэл бэлтгэнэ.- Хуваарилах хэлтсийн зардлын дүнг үзүүлсэн үйлчилгээний хувиар үржүүлжхуваарилагдах хувьд харьцуулна.Үйлчилгээний хэлтсийн тооцсон зардлыг шууд аргаар хуваарилахыг өмнөх жишээгээрхаруулбал:Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 22 Магистрант С.ЭнхтуулÕýð÷è õÕàðóóë äàõÓãñðàõÁ¿ðýõÌ àòåðè àëî ë ãî õÕÿí àëò,ø àëãàëòÕýðýãë ýýÅðº í õè é¿éëäâýðëýë1¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñèéíçàðäëû ã õóâààðè ë àõààñ º ì í º õ,öåõ, õýë òñè é í ¯ Í Ç300000 40500 36700 35000 38600 28300 18600 65400 36900¯ é ë÷è ëãýýí è é õýëòñè é í çàðäëû í õóâààðè ë àëò2.à Ì àòåðè àë î ë ãî õ /õýðýãöýýòýéì àòåðèàëû í òî î öñî í º ðòº ã äýýð12735 2830 2830 9905 -238002.á Õÿí àë ò ø àëãàëò /á¿ðýõ, óãñðàõöåõýä 50,50%/9300 9300 -18600Õýðýãë ýý20% í ü êâò.öàã 2616 1308 3924 5232 -1308050% ì î ðèí û õ¿÷ öàãààð 13080 7848 5232 6540 -3270030% í ü òàëáàéí õàðüöààãààð 4905 3924 5886 4905 -196202.ã Åðº í õè é ¿éëäâýðëýë /àæèë÷äû íòî î гоор/7380 6273 11070 12177 -36900¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñ¿¿äè é íí è é ò õóâààðè ë àãäñàí çàðäàë 40716 22183 38242 480593¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñèéíçàðäëû ã õóâààðè ëñí û äàðààõöåõ, òàñàã, õýëòñè é í ¯ Í Çã¿éöýòãýë

300000 81216 58883 73242 86659Ñóóðü:Ø óóä õº äº ëì º ðèéí öàã 20304 24070Ì àø èí öàã 9200Ø óóä õº äº ëì º ðèéí çàðäàë 122000Õóâü õýì æýý /í î ðì / 4$ 6,4$ 60% 3,6$Ø óóä õº äº ëì º ðèéíöàã òóòàì ä í î î ãäî õÌ àø èí öàã òóòàì äí î ãäî õØ óóä õº äº ëì º ðèéíçàðäëû í õóâüØ óóä õº äº ëì º ðèéíöàã òóòàì ä í î î ãäî õ2.âХ¿ñí ýãò-4¹ Çàðäëû í äàí ñ /$-î î ð/Á¿ãä¯ éëäâýðëýë è é í öåõ¿¿ä ¯ éë÷èëãýýí è é õýëòýñҮé ë÷è ë ãýýí è é õýëòñ¿¿äè é í òî î öñî í çàðäëû í õóâààðè ëàëò áà öåõ, òàñãè é í¯ Í Ç-û í õóâààðèëàëòû í í î ðì û í òî î öî î ëî ëкомпанийн үйлчилгээний хэлтсүүдийн тооцсон зардлыг шууд аргаар хуваарилахдаазөвхөн үйлдвэрлэлийн хэрчих, харуулдах, угсрах, бүрэх гэсэн цехүүдэд үйлвэрлэлийнүзлэгийн хөтөлбөр А-д тодорхойлогдсон хувь хэмжээг ашиглан хуваарилсан байна.- Хуваарилалт материал олгох хэлтсээс эхэлж байна. Энэ хэлтсийн ҮНЗ ньХөтөлбөр А-д тодорхойлогдсон материалын тооцоолсон өртөгт үндэслэнхуваарилагдсан. Жишээ нь 28300 $-ын 45% буюу 12735 $ нь хэрчих цехэдхуваарилагдаж байна.- Хяналт шалгалтын хэлтсийн зардал нь угсрах бүрэх цехэд энэ төрлийнүйлчилгээг тэнцүү хэмжээгээр авдаг учраас 50, 50 гэсэн харьцаагаархуваарилагджээ.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 23 Магистрант С.Энхтуул- Хэрэглээний хэлтсийн зардлыг дараах 3 суурьт үндэслэн хуваарилжээ. Үүнд20% нь квт.цагаар, 50% нь морины хүч чадлаар, 30% нь талбайн хэмжээндсуурилан хуваарилагджээ. Хэрэглээний хэлтсийн нийт зардал болох 65400 $-ын

20% нь 13080 $ болж байна. Хөтөлбөр А-д тодорхойлогдсноор 13080 $-ын 20%буюу 2616 $ нь хэрчих цехэд хуваарилагджээ. Бусад зардал нь үүнтэй адиларгаар хуваарилагдсан.- Ерөнхий үйлдвэрлэлийн зардал нь ажилчдын тоонд үндэслэн хуваарилагдсанбайна. Жишээ нь 36900 $-ын 20% буюу 7380 $ нь хэрчих цехэд хуваарилагджээ.Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хуваарилсны дараа, үйлдвэрлэлийн цехүүдийн ҮНЗ-ын нормыг хүснэгт -2т тооцоолохдоо:- Шууд хөдөлмөрийн цаг- Шууд хөдөлмөрийн зардал- Машин цаг гэсэн 3 ялгаатай суурь үзүүлэлтийг ашигласан.Шууд аргаар үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хуваарилах илүү хялбар жишээ.Хүснэгт-5Цех, тасаг Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыгхуваарилахын өмнөх ҮНЗҮзүүлсэн үйлчилгээний хувь/хэлтсээр/У ХҮйлдвэрлэлийн А 60 000 40 20Үйлдвэрлэлийн Б 80 000 40 50Үйлчилгээний У 36 300 30Үйлчилгээний Х 20 000 20Нийт ҮНЗ 196 300 100 100Шууд аргаар хуваарилбал: Хүснэгт-6Үйлчилгээний хэлтсийнзардлыг хуваарилахын өмнөхҮНЗНийт Үйлдвэрлэлийн цех Үйлчилгээний цехА Б У Х196300 60 000 80 000 36300 20000Хуваарилалт :- Хэлтэс У 18150 18150 -36300- Хэлтэс Х 5714,286 14285,7143 -20000Нийт ҮНЗ 196300 83 864 112 436- У хэлтсийн зардлын 40/80-ыг А-д, 40/80-ыг Б-д,- Х хэлтсийн зардлын 20/70-ыг А-д, 50/70-ыг Б-д тус тус хуваарилна.Шаталсан арга: Эхэлж хуваарилж байгаа үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг түүнийүйлчилгээг авсан бүх хэлтсүүдэд хуваарилна. Дараагийн үйлчилгээний хэлтсийнзардлыг хуваарилахдаа өмнө хуваарилагдсан хэлтэстээ хуваарилахгүй. Энэ тохиолдолд

ихэвчлэн их зардалтайгаас эхлэн хуваарилалтыг хийдэг.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 24 Магистрант С.ЭнхтуулШаталсан аргаар хуваарилбал: Хүснэгт-7Үйлчилгээний хэлтсийнзардлыг хуваарилахынөмнөх ҮНЗНийт Үйлдвэрлэлийн цех Үйлчилгээний цехА Б У Х196300 60 000 80 000 36300 20000Хуваарилалт :- Хэлтэс У 14520 14520 -36300 7260- Хэлтэс Х 7788,571 19471,4 -27260Үйлдвэрлэлийн бусадзардлын дүн 196300 82 309 113 991У хэлтсийн зардлын 40/100-ыг А-д, 40/100-ыг Б-д,20/100-Х-д,Х хэлтсийн зардлын 20/70-ыг А-д, 50/70-ыг Б-д тус тус хуваарилна.Алгебрийн арга: Энэ арга нь үйлчилгээний хэлтэс тус бүрийн нэг нь нөгөөдөөүзүүлсэн үйлчилгээний хувь хэмжээг харгалзан үздэг. Өөрөөр хэлбэл үйлчилгээнийхэлтсийн зардлыг үйлчилгээг авсан бүх хэлтсүүдэд хуваарилна.- Үйлчилгээний хэлтэс бүрийн зардлыг үсгээр тэмдэглэн систем тэгшитгэлзохионо. Х-цайны газар , У-засварын цех- Систем тэгшитгэлийг бодож үсгээр тэмдэглэсэн үл мэдэгчийг тодорхойлж,үйлчилгээний хувиар үржүүлж зардлыг хуваарилна.У цех: У=36300$+0.3ХХ цех: Х=20000$+0.2УТэгшитгэлийг нэг хувьсагчтай болгохын тулд нэгийг нь нөгөөд нь орлуулбал:У=36300$+0.3(20000$+0.2У)У=36300$+6000$+0.6У 0.94У=42300$ У=45000$Х=20000$+0.2*45000$=29000$Алгебрийн аргаар хуваарилбал: Хүснэгт-8Үйлчилгээний хэлтсийнзардлыг хуваарилахынөмнөх ҮНЗНийт Үйлдвэрлэлийн цех Үйлчилгээний цехА Б У Х196300 60 000 80 000 36300 20000Хуваарилалт :- Хэлтэс У 18000 18000 -45000 9000- Хэлтэс Х 5800 14500 8700 -29000

Үйлдвэрлэлийн бусадзардлын дүн 196300 83 800 112 500У хэлтсийн зардлын 40/100-ыг А-д, 40/100-ыг Б-д,20/100-Х-д,Х хэлтсийн зардлын 20/100-ыг А-д, 50/100-ыг Б-д, 30/100-ыг тус тус хуваарилна.Цех, тасаг хэлтсээр хэсэгчлэгдэх ҮНЗ-ын хувь хэмжээ буюу нормыг ашиглалтСанхүүгийн жилийн туршид 7 хоног, сар бүрийн эцэст захиалгын өртгийн хуудас болонүйлдвэрийн өртгийн тайлангийн үйлдвэрийн нэмэгдэл зардал гэсэн хэсэгт тусгагдахЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 25 Магистрант С.Энхтуултооцсон ҮНЗ-ын тоо хэмжээг тодорхойлоход хавсаргасан ажил болон бүтээгдэхүүндногдох тооцсон ҮНЗ-ын тухай мэдээлэл шаардагддаг. Уг зардлын тооцсон хэмжээерөнхий журналд тухайн цаг хугацаандаа бичигдсэн байх ёстой. Нэгтгэсэн журналынбичилт дараах байдлаар тодорхойлогдоно.Дт Дусааггүй үйлдвэрлэл 285000Кт Тооцсон ҮНЗ-Хэрчих цех /21005 ШХ Цагийн гүйцэтгэл * 4$/ 84020Кт Тооцсон ҮНЗ-Харуулдах цех /8500 Машин цагийн гүйцэтгэл * 6.4$/ 54400Кт Тооцсон ҮНЗ-Угсрах цех /111700 ШХ зардлын гүйцэтгэл * 60%/ 67020Кт Тооцсон ҮНЗ-Бүрэх цех /22100 ШХ цагийн гүйцэтгэл * 3.6$/ 79560Дуусаагүй үйлдвэрлэл данс нь үйлдвэрлэлийн цех бүрд ашиглагдаж болох боловч дээрхжишээн дээр дуусаагүй үйлдвэрлэлийн зөвхөн нэг л дансыг ашигласан байна.Үйлдвэрлэлийн цех тус бүрийн илүү болон дутуу тооцсонүйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардалСанхүүгийн жилийн эцэст үйлдвэрлэл болон үйлчилгээний цех, тасгийн шууд бусзардлын ерөнхий шинж чанарыг агуулсан зардлын жинхэнэ хэмжээ жилийн эхэн дэхтооцсон үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардалтай нэг ижил байдлаар дахин хуримтлагддаг.Нийт ҮНЗ үйлдвэрлэлийн цехэд хуримтлагдсан нөхцөлд энэ нь тооцсон ҮНЗ-ыгжинхэнэ хэмжээтэй нь харьцуулах замаар илүү болон дутуу тооцсон ҮНЗ-ыгтодорхойлох боломж олгоно. Энэ горимуудыг дараах байдлаар нэгтгэн дүгнэнэ. Үүнд:

- Үйлдвэрлэлийн цехүүдийн шууд, хэсэгчлэгдэх ҮНЗ-ын гүйцэтгэл, үйлчилгээнийхэлтсүүдийн шууд болон шууд бус ҮНЗ-ыг нэгтгэж тодорхойлно. /хүснэгт-10/- Жилийн гүйцэтгэлийн үзүүлэлтэд үндэслэн үйлдвэрлэлийн үзлэгийн хоёрдахьтайлан бэлтгэнэ. /Хөтөлбөр Б, хүснэгт-9/- Жилийн эцэс дэх үйлдвэрлэлийн үзлэгийн тайлангийн үр дүнд үндэслэн шуудбус ҮНЗ-ыг хуваарилна. /Хүснэгт -10, Хөтөлбөр Б/- Жилийн эцэс дэх үйлдвэрлэлийн үзлэгийн тайланд үндэслэн үйлчилгээнийхэлтсийн зардлын гүйцэтгэлийг өгөөжийг нь хүртэж байгаа цех, тасаг,хэлтсүүдэд хуваарилна. Нийт болон цех, тасаг, хэлтсээр хэсэгчлэгдэх илүү болондутуу тооцсон ҮНЗ-ыг тодорхойлно. / Хүснэгт -11, Хөтөлбөр Б /- Жилийн эцэст ҮНЗ-ын хуваарилалт хийж дууссаны дараа цех, тасаг, хэлтсээрхэсэгчлэгдэх ҮНЗ-ын гүйцэтгэлийн нийт хэмжээ холбогдох цех, тасаг, хэлтсийнҮНЗ-ын хяналтын дансанд шилждэг.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 26 Магистрант С.ЭнхтуулХөтөлбөр Б: Жилийн эхэнд хийсэн үйлвэрлэлийн үзлэгийн тайлан Хүснэгт-9¯ éëäâýðëýë è é íöåõ¿¿äÀæèë÷äû í òî îõóâüÊâò.öàãõóâüÌ î ðè í û õ¿÷ÕóâüØ àë í û òàë áàéÕóâüÕýðýãöýýòýéì àòåðèàëû íº ðòº ãõóâüÕýð÷èõ 9,1 24 16978 26 210000 42 5250 25 193500 45Õàðóóëäàõ 6,5 17 5224 8 110000 22 4200 20 43000 10Óãñðàõ 10,6 28 16325 25 90000 18 6300 30 47300 11Á¿ðýõ 11,8 31 26773 41 90000 18 5250 25 146200 34Á¿ãä 38 100 65300 100 500000 100 21000 100 430000*жилийн ажилласан дундаж хэмжээг үндэслэн тооцовÕýð÷èõ

Õàðóóë äàõÓãñðàõÁ¿ðýõÌ àòåðèàëî ë ãî õÕÿí àë ò,ø àë ãàë òÕýðýãë ýýÅðº í õè é¿éëäâýðëýë1Õÿí àëò, ø àëãàëò 70000 9000 8000 8000 8000 10000 6000 9000 12000Ø óóä áóñ õº äº ëì º ð 72000 10800 4800 5200 7500 11000 7800 10000 41900Õº äº ëì º ðèéí í ýì ýãäýë, 55000 11500 12400 10700 9000 3700 2300 3100 2300Ø óóä áóñ ì àòåðèàë 27000 4800 4100 3700 6600 2100 1400 2300 2000Çàñâàð ¿éë÷èëãýý 15000 2300 2300 2700 2700 600 300 2800 1300Òî í î ã òº õº º ðº ì æèéí ýëýãäýë 13000 1500 3500 1000 3000 4000Öåõ, òàñãààð ø óóäõýñýã÷ëýãäýõ í èéò çàðäàë 252000 39900 35100 31300 36800 27400 17800 27200 365002Öàõèëãààí , ýð÷èì õ¿÷ 16000 16000Ò¿ëø , ø àòàõóóí 8000 8000Óñ, 4000 4000Áàðèëãû í ýëýãäýë 5000 1250 1000 1500 1250Õº ðº í ãèéí òàòâàð 4000 1000 800 1200 1000Ãàëû í äààòãàë 3000 750 600 900 750Öåõ, òàñãààð ø óóä áóñõýñýã÷ë ýãäýõ í è é ò çàðäàë 40000 3000 2400 3600 3000 280003Öåõ, òàñãààð õýñýã÷ë ýãäýõ í è é ò¯Í Ç 292000 42900 37500 34900 39800 27400 17800 55200 36500Тî î öñî í öåõ, òàñãè é í ¿é ëäâýðëýëè é í í ýì ýãäýë çàðäàë Хүснэгт-10¹ Çàðäëû í äàí ñ /$-î î ð/Á¿ãä¯ é ë äâýðë ýë è é í öåõ¿¿ä ¯ éë÷èëãýýí è é õýëòýñÖåõ, òàñãààð ø óóä õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä :Öåõ, òàñãààð ø óóä áóñ õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä :Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй

МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 27 Магистрант С.ЭнхтуулÕýð÷è õÕàðóóë äàõÓãñðàõÁ¿ðýõÌ àòåðèàëî ëãî õÕÿí àëò,ø àëãàëòÕýðýãë ýýÅðº í õè é¿éëäâýðëýë1¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñèéíçàðäëû ã õóâààðè ë àõààñ º ì í º õ,öåõ, õýëòñè é í ¯ Í Ç 292000 42900 37500 34900 39800 27400 17800 55200 365002.àÌ àòåðè àë î ë ãî õ /õýðýãöýýòýéì àòåðèàëû í òî î öñî í º ðòº ãт¿í äýñëýñýí / 12330 2740 3014 9316 -274002.áÕÿí àëò ø àë ãàë ò /á¿ðýõ, óãñðàõöåõýä 50,50%/ 8900 8900 -178002.â Õýðýãë ýý20% í ü êâò.öàã 2870,4 883,2 2760 4526 -1104050% ì î ðèí û õ¿÷ öàãààð 11592 6072 4968 4968 -2760030% í ü òàëáàéí õàðüöààãààð 4140 3312 4968 4140 -165602.ãÅðº í õèé ¿éëäâýðëýë /àæèë÷äûíòî î í ä ¿í äýñëýñýí / 8760 6205 10220 11315 -36500¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñ¿¿äèéíí èéò õóâààðèëàãäñàí çàðäàë 39692 19212 34830 431653¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñèéíçàðäëû ã õóâààðè ëñí û äàðààõöåõ, òàñàã, õýë òñè é í ¯ Í Çã¿é öýòãýë 292000 82592 56712 69730 829654 Í èéò òî îöñî í ¯ Í Ç 285000 84020 54400 67020 795605 Èë¿¿ áî ëî í äóòóó òî î öñî í ¯ Í Ç 7000 -1428 2312,2 2710 3405Үé ë÷è ëãýýí è é õýëòñ¿¿äè é í ¯ Í Ç-û í ã¿é öýòãýë è é í õóâààðè ë àëò áà öåõ, òàñàã,õýëòñè é í è ë ¿¿, äóòóó òî î öñî í ¯ Í Ç-û í òî î öî î ë î ë Хүснэгт-11¹ Çàðäëû í äàí ñ /$-î î ð/Á¿ãä¯ éëäâýðëýë è é í öåõ¿¿ä ¯ éë÷èëãýýí èé õýëòýñ¯ é ë÷èëãýýí è é õýëòñè é í çàðäëû í õóâààðè ëàë ò

ҮНЗ-ын хуваарилалтыг харуулсан хүснэгт 11-ийг ашиглан дараах журналынбичилтүүдийг хийнэ.Дт ҮНЗ – Хэрчих цех 82 592Дт ҮНЗ – Харуулдах цех 56 712Дт ҮНЗ – Угсрах цех 69 730Дт ҮНЗ – Бүрэх цех 82 966ҮНЗ – Хяналт 292 000Үйлдвэрлэлийн цех тус бүрийн ҮНЗ-ын тооцсон хэмжээ болон гүйцэтгэлийгхарьцуулж доорх илүү болон дутуу тооцсон ҮНЗ-ыг компаний нийт нэмэгдэл зардлындүнгээр тодорхойлсон. Үүнд:Нийт дүн Хэрчих Харуулдах Угсрах Бүрэх7000 -1428 2312 2710 3406Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 28 Магистрант С.Энхтуул1.5 ҮЙЛДЭЛД СУУРИЛСАН ӨРТӨГ ТООЦОЛТҮНЗ-ыг шууд хөдөлмөрийн сууриар хуваарилах хялбарчилсан аргууд ачхолбогдлоо алдаж , мэдээлэл боловсруулалтын технологийн хөгжлөөр зардалхуваарилалтын нарийн аргуудыг нэвтрүүлэх асуудал нээлттэй болжээ. Дэлхийн зэхдээл дээрх ширүүн өрсөлдөөний улмаас үйлдвэрлэн гаргаж байгаа бүтээгдэхүүний нэртөрөл тус бүрийн үр ашигт байдлын талаар болон үйлвэрлэлийн эхлэл төгсгөлийнталаар тодорхой мэдээлэл шаардагдах болжээ. Энэ бүхний үндсэн дээр үйлдэл,зорилтоор өртөг тооцох хандлагууд бий болж байна.Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох /Activity-based costing-ABC/ систем ньүйлдвэрлэлийн зардлыг нэлээд оновчтой тооцох төдийгүй зардлыг удирдах аргаажиллагааны үндэс болдгоороо нилээд анхаарал татах болсон. Яг энэ чиглэлээрүйлдэлд суурилан өртөг тооцохын харьцангуй давуу тал үйлчилдэг. Үйлдэлд суурилантооцсон өртөг санхүүгийн бүртгэлийн зориулалтаар бус харин стратегийн шийд гаргахмэдээлэл бий болгоход үйлчилнэ. Удирдлагын шийд гаргахад зардлыг нэг бүрчланмөрдөж хянаж тодруулахад зориулагддаг тул үйлдэлд суурилан тооцсон өртөгтүндэслэдэг зэргээр ач холбогдол нь тодорхойлогдоно. Үйлдэлд суурилан өртөг тооцно

гэдэг нь зардлыг үйл ажиллагааны эхнээс нь эцэс хүртэл дагаж мөрдөн, хянажбүртгэж хуваарилан өртөг тооцоолно гэсэн үг юм. (Н.Тунгалаг “Зардал удидлагын бүртгэл:Шинжилгээ загварчлал” 2004 он 12-13р тал)Үйлдвэрлэлийн шинэ орчинд ҮНЗ-ыг хэмжих, удирдах талаар олон саналдэвшигдэх болсны нэг нь үйлдэлд суурилан өртөг тооцох систем юм. Үйлдэлдсуурилан өртөг тооцох нь АНУ-аас гаралтай бөгөөд тэд зардлыг хэмжих талруу нь илүүанхаарсан. Японд энэ аргыг авч хэрэглэхдээ зардлын удирдлага, хямдралт, бизнесийнэрүүл орчин бүрдүүлж үйлдвэрийн газрыг өөрчлөн байгуулах зэрэгт чиглүүлж иржээ.Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох аргыг /ABC/ АНУ-ын эрдэмтэн Робин купер, РобертКаплан нар 1980-аад оны сүүлчээр анх боловсруулсан. 1990-ээд оноос АНУ-ынтомоохон пүүсүүдэд амжилттай хэрэгжсэн байдаг. 1989 оноос Германд “Үйлажиллагааны зардлын бүртгэл” нэртэйгээр хөгжүүлсэн, Японы үйлдвэрүүдэд өргөнхэрэглэж байгаа. Өндөр хөгжилтэй орнуудад өргөнөөр хэрэглэгдэж байгаа үйлдэлдсуурилан өртөг тооцох арга 3 хэлбэрээр оршиж байгаа гэж үздэг.1. Комьютержсэн үйлдвэрлэлтэй зэрэгцэн гарч ирсэн үйлдлийн бүртгэл /Berlinerand Brimson 1988/, /James A.Brimson 1991/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 29 Магистрант С.Энхтуул2. Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох /ABC/ анхдагч хувилбар /Cooper8 Kaplan 1987/болон тэдний залгамжлагчид3. Үйлдэлд суурилсан өртгийн удирдлага /ABM/, /Peter Turney 1991/ зэрэг юм.Уламжлалт бүртгэлийн тогтолцоогоор зардлын бүртгэл нь үйл ажиллагааүйлдэлд бус бүтээгдэхүүнд голлон анхаарлаа хандуулж иржээ. Үйлдэлд суурилан өртөгтооцох үед үйл ажиллагаа, үйлдэл нь өртөг тооцох үндэслэл болно. Өөрөөр хэлбэлзардлын гарсан шалтгаан, тэдгээрийн бүтээгдэхүүнд холбогдох байдлыг илүү анхаарна.Бүтээгдэхүүн бий болоход ямар ямар үйлдэл аль хир хэмжээгээр хийгдэж байсан, тэр

нь зардал гарах шалтгаан болно гэж үздэг байна. (Н.Тунгалаг “Зардал удидлагын бүртгэл:Шинжилгээ загварчлал” 2004 он 35-43р тал)Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох үе шат :1. Компанийн үйлдвэрлэлийн процессийн үндсэн үйл ажиллагаагтодорхойлно. /машин тоног төхөөрөмжийн ашиглалт, хөдөлмөр ашиглалт,материал захиалах, хүлээн авах, материал ашиглалт, үйлдвэрлэлийн удирдлага,төлөвлөлт, бүтээгдэхүүний савлалт, хүргэлт гэх мэт/2. Үйл ажиллагаа тус бүрийн зардлын төвийг тогтооно. /жишээ нь машин тоногтөхөөрөмжийн үйлчилгээтэй холбоотой бүх зардлыг нэг өртгийн төвд нэгтгэх3. Үйл ажиллагаа тус бүрийн зардал агуулагч /зөөгч/-ийг тогтооно. /үйлажиллагаа тус бүрийн зардалд голлон нөлөөлдөг бүх бүх хүчин зүйлсийгтодорхойлно. Зардал агуулагч буюу зөөгч гэдэг нь тухайн үйл ажиллагаандзардал гарах болсон гол шалтгаан нь болно. Захиалгын тоо, үйлдвэрлэлийн үешатны тоо гэх мэт/4. Бүтээгдэхүүний тухайн үйл ажиллагааг шаардах байдалд үндэслэн тусбүрийнх нь өртгийг тодорхойлно. /үйл ажилаагааны зардлыг бэлэнбүтээгдэхүүн хүртэл дагаж зардал зөөгчөөр хуваарилна/Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох системийн онцлог нь уламжлалт тогтолцооноос зардалхуваарилах аргаараа ялгаатай.а/Уламжлалт тогтолцоо Цех, тасаг Цех тасгийн БүтээгдэхүүннормҮНЗххЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 30 Магистрант С.Энхтуулб/Үйлдэлд сууриланөртөг тооцох Зардлын бүлэг Норм зардал Бүтээгдэхүүнүйлдэл бүрээр зөөгч бүрээрУламжлалт болон үйлдэлд суурилан өртөг тооцох тогтолцоог гол гол шинжүүдээр ньхарьцуулан үзвэл:Уламжлалт тогтолцоо Үйлдэлд суурилан өртөг тооцох тогтолцооЦөөн нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг

газарт хэрэглэгдэнэОлон нэр төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэггазарт хэрэглэгдэнэҮНЗ-ын хувийн жин бага ҮНЗ-ын хувийн жин өндөрҮНЗ-ын бүртгэлийг нэгж хэсгээр зохионбайгуулна.ҮНЗ-ыг зардал гарах үйл ажиллагааны төрлөөрзохион байгуулна.ҮНЗ-ын хуваарилалтанд нэгдсэн суурь нормхэрэглэнэҮНЗ-ын хуваарилалтанд зардал зөөгч, түүндхаргалзах норм хэрэглэнэЗардал хуваарилалт энгийн хялбар, баримжаашинжтэйЗардал хуваарилалтанд орчин үеийн компьютерийнтехник хэрэгсэл шаардана, зардал маш нарийнхуваарилагданаБүтээгдэхүүний өртөг ойролцоо байдлаартооцоологдоноБүтээгдэхүүний өртөг илүү нарийвчлалтайоновчтойгоор тодорхойлогдоноҮйлдэлд суурилан өртөг системийн онолын гол ахиц нь энэ систем бүх зардлыгөртгийн обьектод шингээдэггүйд оршино. Өөрөөр хэлбэл нийлүүлэгдсэн нөөцийнөртгөөр бус хэрэглсэн нөөцийн өртгөөр үнэлнэ гэсэн үг. Энэхүү хоёр өөр ойлголтынялгааг дараах тэгшитгэлээс харж болно.Нийлүүлэгдсэн хэрэглэгдсэн хэрэглэгдээгүйНөөцийн = нөөцийн + нөөцийнөртөг өртөг өртөгХэрэглэгдээгүй нөөц өртөг нэмэгдүүлдэггүй тул түүнийг шинжилж илүүдэл хүчинчадлыг илрүүлэн арилгахад тустай. Энэ нь үйлдэлд суурилан өртөг тооцох системийнөртгийн удирдлагад оруулж буй үнэтэй хувь нэмэр гэж үздэг. Үйлдэлд суурилан өртөгтооцох тогтолцоо нь эхэн үедээ зардал хэмжих, бүтээгдэхүүний өртөг тооцох талдааилүү ашиглагдаж байсан бол сүүлийн жилүүдээс өртгийн удирдлагын арга хэрэглүүрболон ашиглагдах болсон.ҮНЗххЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 31 Магистрант С.ЭнхтуулХОЁРДУГААР БҮЛЭГ2.1 “ХАТАНСҮЙХ ИМПЕКС” ХХК-НЫ ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН

НЭМЭГДЭЛ ЗАРДАЛ, ТҮҮНД ХАМААРАЛ АСУУДАЛТовч танилцуулга“Хатансүйх импэкс“ ХХК нь 1996 онд хиам, махан бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэл,худалдаа, үйлчилгээ чиглэлээр үйл ажиллагаа явуулж эхэлсэн. Хувийн хөрөнгөоруулалттай компани бөгөөд үйл ажиллагааны үндсэн чиглэл нь :- Хиам махан бүтээгдэхүүний “ХАСУ” үйлдвэр- Нэрийн барааны дэлгүүр“Хатансүйх импэкс“ ХХК нь байгуулагдсан цагаасаа хойш үйл ажиллагаагаа тасралгүйөргөтгөн шинэчилж орчин үеийн дэвшилтэт техник, технологийг үйлдвэрлэлдээнэвтрүүлж ирснээрээ монголын мах махан бүтээгдэхүүний зах зээлд өөрийн байрсууриа эзэлсэн бөгөөд монгол малын махаар экологийн цэвэр бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэждэлхийн зэх зээлд гаргах эрхэм зорилт тавин ажиллаж байна.Түүхэн товчоон:Ø 1996 онд Герман улсын их засварын тоног төхөөрөмжөөр хиамын үйлдвэрлэлээявуулж эхэлсэнØ 2000 онд Герман, Австри улсуудаас орчин үеийн өндөр хүчин чадалтай хиам,консерв үйлдвэрлэх төхөөрөмж авч хиамын үйлдвэрлэлээ өргөтгөн шинэчилж,шинээр консервын үйлдвэрлэл явуулсан эхэлсэнØ 2001 оноос япон улсад амьтны хоолны зориулалттай консерв, Солонгос улсадмахан консерв экспортлож эхэлсэн. Одоо ОХУ, Солонгос, Япон, Иран зэрэг улсруу бүтээгдэхүүн экспортлодог.Ø 2004 онд хоногт 5000 тонн консервлосон бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэх хүчин чадалбүхий Герман, Солонгос, Австри улсын тоног төхөөрөмжөөр тоноглогдсонүйлдвэрийг шинээр ашиглалтанд оруулсанØ 2005 оноос хиам, консервын “ХАСУ” үйлдвэрлэлийн цогцолборыг байгуулантөрөл бүрийн хиам махан бүтээгдэхүүн, консерв үйлдвэрлэн дотоод гадаадынзах зээлд нийлүүлж байна.“Хатансүйх импекс” ХХК нь хиамын 20, консервын 20 гаруй нэр төрлийн бүтээгдэхүүнүйлдвэрлэдэг. Бүтээгдэхүүний өртөг тооцохдоо үндсэн туслах материалын зардал,

Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 32 Магистрант С.Энхтуулүйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлын нийлбэрээр /ҮНЗ-д шууд хөдөлмөрийн зардал орно/нийт өртгөө тодорхойлоод, зах зээлийн үнийг харгалзан тодорхой хэмжээний ашигтөлөвлөж бүтээгдэхүүний үнийг тогтоодог.Тус компани нь 2004 онд үйлдвэрлэлээ өргөтгөж барилга, тоног төхөөрөмж,технологийн шинэчлэлд хөрөнгө оруулалт хийснээр үйлдвэрийн үйл ажиллагаагдагалдаж гарах үйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардал нь их гардаг болсон. Компанийудирдлагууд бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл нь нийт ҮНЗ-аа дараад, цаана нь ашиг олохзорилготой ажиллах ёстой гэж үзэж үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагааг дагалдаж гарахбүхий л зардлаа ҮНЗ-д хамааруулан тооцдог.ҮНЗ-ын тухайд:· Шинэ үйлдвэр байгуулагдсанаас хойш бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл, борлуулалтадхаргалзан гарах ҮНЗ их болж, өртөгт нөлөөлөх болсон. Борлуулалт орлого,бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэл бага үед ҮНЗ-ууд их гарсаар сарын эцэст үйлажиллагаа алдагдалтай гардаг тохиолдол байдаг. Ингэснээр нэгж бүтээгдэхүүндямар хэмжээний ҮНЗ ногдож байгаа болон үнээ хэр бодитой тодорхойлжбайгааг тухай илүү судлах шаардлага гардаг.· ҮНЗ-ын нормын тоо хэмжээ жил ирэх бүр өсдөг. Энэ нь:- ҮНЗ-ын зүйлүүдийн зах зээлийн үнэ өссөн- Үйлдвэрлэл буурахаар нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ аяндаанэмэгддэг. Энэ нь өртгийг нэмэгдүүлнэ.· Үйлдвэрлийн үйл ажиллагаатай харьцуулахад ҮНЗ харьцангуй их хэмжээгээргардаг нь зарим сард бүтээгдэхүүний өртгийг нэмэгдүүлж улмаар борлуулалтбуурахад ашиггүй ажиллах нөхцөл болдог. Энэ нь үйл ажиллагаагааэрчимжүүлэх, ҮНЗ-ыг бууруулах арга замыг судлахад хүргэж байна· Тус үйлдвэрийн барилга том талбайтай, үйлдвэрлэлийн үйл ажиллагаа олон шатдамжлагатай учраас халаалт, цахилгаан, уур, ус, шууд болон шууд бусхөдөлмөрийн зардал зэрэг дагалдах зардлууд их гардаг.

Онолоор судалсан ҮНЗ хуваарилах аргыг “Хатансүйх импекс” ХХК дээр туршижүзэхийн тулд тус компанийн мэдээ, тайланд үндэслэн 2008, 2009 он тус бүрийнүзүүлэлтүүдээр дундаж хэмжигдэхүүнийг тодорхойлох арга ашигласан. Тооцоолсондундаж үзүүлэлтүүдийг цаашдын судалгаандаа, мөн 2010 оны бүтээгдэхүүний өртгийнтооцоонд хэрэглэсэн. Компани нь үйлдвэрлэлийн хүрээнд гарах бүхий л зардлаа ҮНЗ-д хамруулж, түүнийг бүтээгдэхүүний өртөгт шингээхийг зорьдог.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 33 Магистрант С.Энхтуул2008 î í1 2 3 4 5 6 7 8Сар Í è éò¿éëäâýðëýëèé íì º í 㺠í ä¿í /2+3/ХиамүйлдвэрлэлКонсервүйлдвэрлэл¯ í äñýí ,òóñë àõ ò¿¿õè éýä ì àòåðèàëХувьсахшинжтэйцàë è í/¿éëäâýðëýëöåõ, áî ð-àë áà/¯ Í Ç-û ä¿í Í è éò ¯ Í Ç-û íä¿í /5+6/Àø è ãàë äàãäàë1 58,189,040 33,533,410 24,655,630 37,881,750 4,539,700 18,968,655 23,508,355 (4,730,864)2 67,047,960 28,489,560 38,558,400 42,092,985 4,594,380 19,837,170 24,431,550 (1,239,277)3 168,309,730 33,590,480 134,719,250 113,187,291 9,306,755 47,892,523 57,199,278 (6,501,730)4 119,473,260 31,413,510 88,059,750 76,812,043 5,683,570 32,181,849 37,865,419 1,654,8265 136,308,720 42,087,380 94,221,340 92,680,217 7,862,713 33,045,055 40,907,768 (862,844)6 138,401,610 40,992,530 97,409,080 85,469,877 7,595,405 38,606,998 46,202,403 3,090,729

7 139,726,770 53,711,640 86,015,130 89,580,187 6,742,518 38,446,667 45,189,185 1,283,9588 161,598,176 40,599,020 120,999,156 107,515,127 8,687,286 26,054,654 34,741,940 15,092,6669 143,531,506 37,890,480 105,641,026 86,096,245 7,698,983 26,831,209 34,530,192 19,131,60210 67,618,173 22,143,130 45,475,043 38,693,236 5,402,506 26,849,668 32,252,174 (5,104,930)11 26,171,020 26,171,020 - 13,871,599 3,807,603 21,887,770 25,695,373 (14,083,992)12 62,200,689 38,638,090 23,562,599 39,808,441 4,986,578 33,423,989 38,410,567 (17,653,585)Дүн 1,288,576,654 429,260,250 859,316,404 823,688,998 76,907,997 364,026,207 440,934,204 (9,923,441)Дундаж 107,381,388 35,771,688 71,609,700 68,640,750 6,409,000 30,335,517 36,744,517 (826,953)Í è é ò ¿é ëäâýðëýë è é í çàðäëû í á¿òýö /òº ãðº 㺠º ð / Õ¿ñí ýãò-2.1Тус компанийн 2008 оны үйлдвэрлэл сард дунджаар 107.3 сая төгрөг /Хүснэгт-2.1/байхад _______түүнд харгалзах хувьсах шинжтэй цалингийн зардлыг оруулаагүй ҮНЗ ньдунджаар 30сая төгрөг байна. Компанийн удирдлагуудын үзэж байгаагаар 2008 оныҮНЗ сард дунджаар 36.7 сая төгрөгийн ҮНЗ гарч байсан. Тэр ҮНЗ-ын бүтцийг дараахтэгшитгэлээс харж болно.ҮНЗ = ШХ +ШБХ+Бусад зардлууд+УБЗҮНЗ-д шууд хөдөлмөрийн зардал, шууд бус хөдөлмөр, борлуулалт удирдлагадхамаарах зардал, бусад зардлуудыг оруулдаг. Цалингийн зардлаа үйлдвэрлэл,борлуулалтаас хамаарах шинжээр нь хувьсах цалин, тогтмол цалин гэж 2 хэсэгт авчүздэг. Хувьсах цалин нь үйлдвэрлэлийн тоо хэмжээнээс хамаарах үйлдвэрлэлийнцехүүд, борлуулалтын албаны цалингийн зардал байдаг. Түүнийг хувьсах шинжтэйцалин гэж үздэг./ Хүснэгт-2.2/2008 î í Õ¿ñí ýãò-2.2¹ Ø óë ë àãàà Êî í ñåðâ Õèàì Áýë ýíá¿òýýãäýõ¿¿í Áî ðëóóëàë ò ¯ é ë÷è ëãýýí è é òº â Áýë òãýë1. Öàë è í ãè é í çàðäàë/¿é ë äâýðë ýë è é í öåõ,áî ðë óóë àë òû í àëáà/1 ñàð 764,600 898,050 775,300 396,000 688,000 1,017,750 4,539,700

2 ñàð 968,000 773,600 791,160 486,800 630,070 944,750 4,594,3803 ñàð 2,601,700 2,565,990 945,080 1,060,400 834,280 1,299,305 9,306,7554 ñàð 1,261,000 1,597,000 762,500 770,520 937,550 355,000 5,683,5705 ñàð 1,789,047 1,724,506 1,031,830 810,590 1,203,940 1,302,800 7,862,7136 ñàð 1,385,810 2,178,585 1,037,730 952,420 1,313,130 727,730 7,595,4057 ñàð 570,290 1,887,480 1,417,170 972,120 1,728,679 166,778 6,742,5178 ñàð 1,822,560 2,462,132 1,009,050 1,258,960 1,738,674 395,910 8,687,2869 ñàð 1,301,820 2,308,080 842,800 1,149,050 1,622,055 475,178 7,698,98310 ñàð 846,350 1,048,450 662,630 492,370 1,966,300 386,406 5,402,50611 ñàð 427,030 488,930 662,080 197,150 1,628,133 404,280 3,807,60312 ñàð 1,089,200 493,920 862,250 323,580 1,533,288 230,400 453,940 4,986,578Ä¿í 14,827,407 18,426,723 10,799,580 8,869,960 15,824,099 7,706,287 453,940 76,907,996Äóí äàæ 1,235,617 1,535,560 899,965 739,163 1,318,675 642,191 37,828 6,409,000/¯ éëäâýðëýë, áî ðëóóëàëòû í õýì æýýí ýýñ õàì ààð÷ ãàðäàã öàëèí ãèéí çàðäëóóä/Õóâüñàõ öàëè í ãè é í çàðäëóóäЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 34 Магистрант С.ЭнхтуулХарин ҮНЗ-ын дүнд ордог нэг зардал бол үйлдвэрлэлээс хамаарахгүй тогтмол гардагцалингийн зардлууд буюу захиргаа, аж ахуйн ажилчдын цалин байдаг. /Хүснэгт_______-2.3/Зарим саруудад их хэмжээний алдагдалтай ажилласан байна.Тогтмол цалингийн зардал 2008он Хүснэгт-2.3№ ЗахиргааныалбаТехникийналбаАж ахуйналба2. Тогтмолцалингийн дүнКомпаний нийтцалингийн зардал /1+2/

1 сар 1 ,394,360 906,700 460,400 2 ,761,460 7,301,1602 сар 1 ,253,800 836,200 426,000 2,516,000 7 ,110,3803 сар 1 ,335,000 883,600 426,000 2,644,600 1 1,951,3554 сар 1 ,399,400 722,000 690,000 2,811,400 8 ,494,9705 сар 1 ,416,000 833,040 709,770 2,958,810 1 0,821,5236 сар 1 ,756,954 873,150 867,311 3,497,415 1 1,092,8207 сар 2 ,201,006 746,200 887,440 3,834,646 1 0,577,1638 сар 1 ,432,053 736,580 834,890 3,003,523 1 1,690,8099 сар 2 ,076,750 826,460 706,560 3,609,770 1 1,308,75310 сар 2 ,133,730 1,048,890 722,160 3,904,780 9 ,307,28611 сар 2 ,167,070 905,400 701,390 3,773,860 7 ,581,46312 сар 1 ,944,000 1,017,410 695,140 3,656,550 8 ,643,128Дүн 2 0,510,123 10,335,630 8,127,061 3 8,972,814 115,880,810Дундаж 1,709,177 861,303 677,255 3,247,735 9,656,734/үйлдвэрлэлийн хэмжээнээс хамаарахгүйгээр тогтмол гарч байдаг зардлууд/Учир нь үйлдвэрийн явуулж байгаа үйлдвэрлэлтэй харьцуулахад том талбайтайбарилга, үнэтэй тоног төхөөрөмж, үйлдвэрлэлд хамаарах нэмэгдэл зардлууд нь ихбайгаа юм. Үйлдвэрлэлийн хэмжээ нь консервын хувьд гадаад захиалга, эргэлтийнхөрөнгөөс хамаараад зарим сард үйлдвэрлэл бага явагддаг. Харин хиамын үйлдвэрлэлнь олон өрсөлдөгч компанууд, бүтээгдэхүүний шинж чанараас хамаараад консервоосбага хийгддэг.Иймд консерв нь үйлдвэрлэлийн хамгийн чухал бүтээгдэхүүн юм. Ерөнхийдөө нийтүйлдвэрлэлд хиам 30-40%, консерв 60-70% эзлэх хандлагатай байдаг. Харин 2008 онддунджаар 107.3 сая төгрөгийн нийт үйлдвэрлэлд 35.7сая төгрөгийн хиам 33%-ыг , 71.6сая төгрөгийн консерв 67%-ыг тус тус эзэлж байна.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 35 Магистрант С.ЭнхтуулЖилийн дундаж үзүүлэлтээр 30,3 сая төгрөгийн ҮНЗ гардаг бөгөөд энэ нь 1-р сард 19сая, 6-р сард 38,6 сая төгрөгийн хооронд хэлбэлзэж байна.График-2.3 дээр 8-р сар болон 11-р саруудыг онцолж харуулсан. 8-р сард нийт 161,6 саятөгрөгийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэхэд 26,1 сая төгрөгийн ҮНЗ гарсан. Харин 11-р сардзөвхөн 26,2 сая төгрөгийн хиам үйлдвэрлэхэд ҮНЗ нь 21,9 сая төгрөг гарсан байна.

Өөрөөр хэлбэл үйлдвэрлэлийн гол хэсэг болох консервын үйлдвэрлэлд их хэмжээнийҮНЗ гардаг гэж үздэг байсан бол консерв хийгдээгүй сард ҮНЗ буураагүй бөгөөдтухайн сарын үйлдвэрлэл бүр алагдалтай гарч байгаа нь компаний хувьд үйлдвэрлэлээтасралтгүй явуулах , борлуулалтаа нэмэгдүүлэх шаардлагатайг харуулж байна.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 36 Магистрант С.ЭнхтуулХиамын үйлдвэрлэл нь улирлаас хамааралтай бөгөөд зуны улирал, баяр ёслолын үеднэмэгддэг бол консервын дотоодын борлуулалт улирлаас шууд хамааралгүй, харинтүүний нь гадаад захиалгаар хийгддэг.2008 оны дундаж үзүүлэлтээр 107.4 сая төгрөгийн нийт үйлдвэрлэл эрхэлж, түүний64% болох 68.6 сая төгрөг нь үндсэн туслах материал, 6% нь болох 6.4 сая төгрөг ньүйлдвэрлэлээс шууд хамааралтай цалин /ШХ+борлуулалт/, 28% болох 30.3 сая төгрөгнь ҮНЗ /хувьсах шинжтэй цалин ороогүй/ тус тус эзэлж байна. Мөн 826 953 төгрөгийналдагдалтай ажилласан байна.Компанийн хэмжээнд ҮНЗ-ыг нэр төрөл тус бүрээр нь авч үзэж, үйлдвэрийн ажилчид,захиргаа, аж ахуйн ажилчид бүгдээр зөвлөлдөж түүнийг бууруулах арга хэмжээ авчхэрэгжүүлдэг.ҮНЗ-ыг бууруулах чиглэлд хэрэгжүүлсэн ажлуудыг тоймлон авч авч үзвэл:1. Цехийн дарга нарт: Ашигтай ажиллахыг цехийн мастеруудын зорилго болгох,цалингийн системийг цех тус бүрийн ашигтай холбоотой болгох2. Үйлдвэрлэлийн цехүүд: Бүх цехүүд /шуллагаа, хиам, консерв,бэлтгэл, бэлэнбүтээгдэхүүн/ үйлдвэрлэлтэй холбоотой гарах зардлуудыг хянах, түүнийгбууруулах үүрэг ногдуулсан. Үүнд цахилгаан эрчим хүч уур дулаан хэмнэхухамсарт оролдлого хийх, тоног төхөөрөмжийн засвар үйлчилгээ /тоногтөхөөрөмжийн эвдрэлээс урьдчилан сэргийлэх, зөв зохистой харьцах, аюулгүйажиллагааны журам мөрдөх/, цэвэрлэгээний материал хэмнэх, борлуулалтын

буцаалтаа бууруулахын тулд бүтээгдэхүүний чанарт анхаарах, амталгааныбүтээгдэхүүнд тоонд норм тогтоохЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуул3. Захиргаа, аж ахуйн албанд:Захиргааны ажилтнуудад: Борлуулалтын шимтгэл, экспорт импортын зардал,БҮТЭЗ, цэвэрлэгээний материал, шуудан холбоо, утасны карт, борлуулалтбуцаалт, хиамын хорогдол, акталсан бүтээгдэхүүн , бичиг хэргийн зардал,реклам сурталчилгаа зэрэг зардлуудыг хянах, хэмнэх, үйлдвэрлэлийн бус цех,албадууд цахилгааны хэрэглээгээ хэмнэх ухамсарт оролдлого хийх чиглэлд тустус үүрэг ногдуулахТехникийн албанд: Сэлбэг хангамжийн материал хянах, хариуцахАж ахуйн албанд: Хангамжийн материал, цэвэрлэгээний материал зэрэгтээхяналт тавих, норм тогтоох2009 онд 2008 онтой харьцуулахад ҮНЗ нь 40.4 сая төгрөг болж нэмэгдсэн нь үндсэнхөрөнгийн элэгдлийн зардал 11.3 сая төгрөгийг 2009 оноос ҮНЗ-д оруулж тооцохболсонтой холбоотой. Үндсэн хөрөнгийн элэгдлийн зардлыг оруулаагүй ҮНЗ нь 2009онд 29 сая төгрөг байна. / График-2.5/2008 онтой харьцуулахад 2009 онд үйлдвэрлэл нэмэгдсэн. Хэрвээ энэ маягаарүйлдвэрлэл нэмэгдээд байвал ҮНЗ их гардаг асуудал дээр хүндрэл бага, үйл ажиллагаахэвийн явагдах болно. Нэгэнт л бууруулах боломжгүй, энэ хэмжээний ҮНЗ гарах ньзайлшгүй нөхцөлд үйлдвэрлэл борлуулалтаа нэмэгдүүлэх нь хамгийн зөв арга юм.Нийт үйлдвэрлэл 2008 оны дунджаар 107.3 сая төгрөг байсан бол 2009 онд 150.2саятөгрөг болж нэмэгдсэн байна. Энэ өсөлтөнд консервын үйлдвэрлэлийн өсөлтнөлөөлсөн. 2008 онд 71.6 сая төгрөг байсан бол 2009 онд 110.1 сая төгрөг болсон байна.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 38 Магистрант С.ЭнхтуулИнгээд нийт үйлдвэрлэлд хиам 27%, консерв 73 % эзэлж байна. Энэ харьцаа нь

дараагийн жилд хэрэглэгдэх ҮНЗ-ыг хуваарилах суурь үзүүлэлт болно.Нийт үйлдвэрлэлд ҮНЗ-ын /хувьсах цалин орсон/ эзлэх хувь хэмжээг 25% хүртэлбууруулах зорилт тавьсан боловч 2009 онд дунджаар 32,5% эзэлж өндөр хэвээрээбайна. Гэхдээ 2008 онтой харьцуулахад алдагдалгүй байгаа нь сайн үр дүн юм.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулХүснэгт-2.4¹ Çàðäëû í òº ðº ë 1 ñàð 2 ñàð 3 ñàð 4 ñàð 5 ñàð 6 ñàð 7 ñàð 8 ñàð 9 ñàð 10 ñàð 11 ñàð 12 ñàð Í è é ò ä¿í Жè ë è é í äóí äàæ1 Öàõè ëãààí ýð÷èì õ¿÷ 1474508 1395764 1864262 1964710 1372140 1261883 1586730 2117377 1763067 1553163 1508696 1261754 19124054 15936712 Óóð,äóëààí 2391777 2164003 2233747 1536486.6 725894.6 476530 650000 728023.56 532525 1610760 1519900 1920475 16490122 13741773 Óñ 507700 583592 484146 555976 300302 370306 511625 1054274 834678 534066 609750 474370 6820785 5683994 Ø óóäàí õî ëáî î 354526 254173.38 369050 319185 346780 282563 369677 213582 203201 158532 256917 285000 3413186 2844325 Óòàñí û êàðò 0 31000 25000 5000 62500 26000 19500 19500 49500 19500 29500 19500 306500 255426 Õàðóóë,õî ã òýýâýð Ì ÈÊ 700000 700000 700000 700000 1000000 1600000 1300000 1300000 1300000 1300000 1300000 1300000 13200000 11000007 Õºëñºëñº í óí àà 26600 111600 88300 155600 190800 75200 184200 147150 112900 84200 0 143000 1319550 1099638 Ì àõ õàäãàëàëòû í õº ëñ 0 0 500000 0 800000 0 0 0 0 0 0 0 1300000 1083339 Ò/ò-æ,õº ð㺠ëòè éí çàñâàð 277100 263000 203500 39000 12000 463880 695450 321200 413500 141000 48800 561760 3440190 28668310 Áåí çèí ø àòàõóóí ,çî ãñî î ë,çàñâàð 1181900 1126400 1403000 1384000 1079900 1008300 1365500 1289500 1035000 1419100 1893400 974200 15160200 126335011 Àðè óòãàë óñòãàë 0 0 0 76500 0 0 0 0 0 140000 93000 0 309500 2579212 Èì ï î ðòû í çàðäàë 657200 248100 1206300 2121298 1667560 8000 334500 0 457150 5200 0 0 6705308 55877613 Ýêñï î ðòû í çàðäàë 2434200 0 139160 1637520 415682 56660 0 437292 2160311 3742013 598130 11900 11632868 969406

14 Á¯ ÒÝÇ 213330 229560 425490 385840 179320 108280 331310 2532230 221780 121916 199760 33900 4982716 41522615 Öýâýðëýãýýí è é ì àòåðèàë 281320 242460 278565 278490 272930 164570 354995 252030 270510 190305 150870 92100 2829145 23576216 Ñýëáýã,õàí ãàì æèéí ì àòåðèàë 252125 868608 213957 26630 17950 34100 103200 201804 540003 22750 0 4850 2285977 19049817 Áî ðëóóëàëòû í ø èì òãýë 2111579 5838798 5053014 5427807 3517163 5122624 2719372 6456108 2236156 2316359 1810054 2332218 44941252 374510418 Áî ðëóóëàëòû í áóöààëò 3746719 864457.2 1757068.8 2023208 2158179 3226458 3180698 4252244 2442701 3349388 3786129 984810 31772060 264767219 Õèàì ûí õî ðî ãäî ë 217887 585550 558348 252183 384361 257999 398158.8 477399 200269 222356 174560 151964 3881034.8 32342020 Àì òàëãààí û çàðäàë 254018 710061 754285 340275 355982 291905 174450 0 97020 260265 161870 176890 3577021 29808521 Àêòàëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í 0 0 0 0 21500 0 0 0 0 0 0 6000 27500 229222 Ø èí æèëãýý ëàáî ð, 1500 0 140510 167800 0 166650 0 10400 137100 158795 0 252100 1034855 8623823 Í ÄØ 1061772 736667 754932 768639 800431 793806 672978 616659 606851 702133 624221 617697 8756786 72973224 Áóñàä õóâààðüëàãäàõ çàðäàë 2283460 565270 516540 430600 510320 1124296.75 117000 133000 418000 35100 676520 106880 6916986.75 57641625 Çàõèðãààí û àëáà 3118535 3148000 3383520 3148000 3901140 4077619 2824457.9 2708761.9 2499017 3077767.9 2806000 3029826.1 37722644.8 314355426 Òåõí èêèéí àëáà 1256990 1485300 1285270 1297410 1273340 1364666 1144709 1138737 1026240 1449139 1649753 1749268 16120822 134340227 Àæ àõóé í àëáà 1489370 1332300 1622647 1388850 1237356 1428162 1643918 1184169 1269515 1266914 1655354 1407000 16925555 141046328 Àóäèò 0 3500000 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 3500000 29166729 Çàñâàð ¿éë÷èëãýý 0 251500 348900 160000 77750 728520 144100 55500 111000 727000 152100 30000 2786370 23219830 Àëáàí òî ì èëî ëò 0 2441610 0 0 0 0 0 850400 0 0 0 0 3292010 27433431 Áè÷èã õýðãèéí çàðäàë 33440 56988 143380 55000 0 0 0 158000 171840 0 158000 101000 877648 73137

32 Á¯ ÒÝÇ 5400 76500 72810 0 0 20000 8545 150380 35450 12300 0 6700 388085 3234033 ¯ Õ-èéí ýëýãäýë 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 11397302 136767624 1139730234 Áåí çèí ø àòàõóóí ,çàñâàð 0 408050 555000 562000 536000 290000 80000 585000 400000 351000 475000 340000 4582050 38183835 Ì î áè êî ì ,ñêàéòåëü,èí òåðí åò,êàðò 0 433512 380513 321630 504900 423530 405870 325930 530350 409005 559720 342590 4637550 38646336 Áóñàä çàðäàë 4321001 234200 526960 147160 1076700 1947604 3775000 205000 490864 2569482 3141410 1915718 20351099 169592537 Õóóëèé í çº âëº ë㺠º 0 0 0 0 250000 0 0 0 0 0 0 0 250000 2083338 Çýýëèéí õ¿¿ 0 570000 544000 0 1069653 600000 511049.89 390272.27 201888 175183 0 0 4062046.16 33850439 Ðåêëàì çàð ñóðò÷èëãàà 618500 951900 1223400 245400 185100 45000 10000 1594500 145000 640000 44500 814192 6517492 54312440 Êî ì ï àí èä 0 0 406799 101170 43545 79720 57800 291340 126955 228530 240250 490465 2066574 17221541 Á¿òýýãäýõ¿¿í èé ø èí æèëãýý 0 0 269360 308230 0 336640 32100 0 12400 439120 26245 8000 1432095 11934142 Í è éãì èé í àñóóäàë 1090430 187400 111500 13500 0 0 0 210000 0 0 700000 2500000 4812830 40106943 Õàí äèâ òóñëàì æ 0 615500 150000 130000 30000 30000 0 0 475000 274500 100000 199000 2004000 16700044 Çî ÷èäî ä 0 467320 1037373 431800 848180 252160 817840 690075 492616 670410 184500 494200 6386474 532206Í èé ò Çàðäëûí Ä¿í 43760189 45076446 43127909 40304199 38622661 39940934 37922036 44495139 35417659 41774554 38732211 36536629 485710566 40,475,880ҮХ-ийн элэгдэлгүй зардал 32362887 33679144 31730607 28906897 27225359 28543632 26524734 33097837 24020357 30377252 27334909 25139327 348942942 29,078,578¯ é ëäâýðëýëè é í í ýì ýãäýë çàðäëóóä 2009 онЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуул2.2 ҮЙЛДВЭРЛЭЛИЙН НЭМЭГДЭЛ ЗАРДЛЫГ БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙӨРТӨГТ ШИНГЭЭХ АРГА ЗҮЙ, ӨНӨӨГИЙН БАЙДАЛ

“Хатансүйх импекс” ХХК-д үйлдвэрлэлийн шат дамжлагаас хамаарсан шуллагаа,бэлтгэл, хиам, нь хиам, консерв,савлагаа гэсэн цехүүд байдаг боловч хиам, консервгэсэн үндсэн 2 төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрээс гардаг учраас хуримтлуулсан ҮНЗ –ыгэнэ 2 цехэд хуваарилах нь зүйтэй юм.Үйлдвэрлэлийн цехүүдҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх 2 алхам бий. Үүнд:1/ Сонгосон суурь дээр үндэслэн гүйцэтгэлээрх нийт ҮНЗ-ыг цехүүдэд хуваарилахҮНЗ хуваарилалтКомпани сард дунджаар 48,8 сая төгрөгт хүрдэг ҮНЗ-аа бүтээгдэхүүний өртөгтшингээх 1-р алхам нь эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаг хиам, консерв гэсэн 2 цехэдбүтээгдэхүүний “Зах зээлийн үнэ” /ЗЗҮ/ гэсэн суурь ашиглан ҮНЗ-ыг хуваарилдаг.ҮНЗ-ыг хуваарилах ЗЗҮ суурийн харьцаа хиамын цехэд 27%, консервын цехэд 73%байна. 48,8 сая төгрөгийн ҮНЗ-аас хиамын цехэд 13,0 сая төгрөг, консервын цехэд 35,8сая төгрөгийн зардал ноогдсон байна.Õ¿ñí ýãò-2.5¹ Õè àì ын цех /òº ã/ Êî í ñåðâû í цех /òº ã/ Í è éò /òº ã/1 Үйлдвэрлэлт 40,073,066 110,136,109 150,209,1752Í èéò ¿éëäâýðëýëä ýçëýõõóâèéí æèí /Зах зээлийн үнэсуурь/27% 73% 100%3 Хуваарилагдсан ҮНЗ 13,030,505 35,812,811 48,843,316* ñàðû í äóí äàæ ¿ç¿¿ëýëòЦехүүдээр хуваарилагдсан ҮНЗ /2009 î í /ШУЛЛАГААмах шулахБЭЛТГЭЛконсервын мах бэлтгэх2.КОНСЕРВконсерв үйлдвэрлэхСАВЛАГААбэлэн бүтээгдэхүүн1.ХИАМхиам үйлдвэрлэхСуурь сонголт(Зах зээлийн үнэ)Хиамын цехийн ҮНЗКонсервын цехийн ҮНЗ

Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 41 Магистрант С.Энхтуул2/ Цехүүдийн ҮНЗ-ын норм тогтоолтБиет хэмжээндүндэслэсэн нормҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүний өртөгт шингээх 2-р алхам нь цехүүдэд хуваарилагдсан ҮНЗ-ыгцехтус бүрийн үйлдвэрлэсэн нийт бүтээгдэхүүний тоо хэмжээнд харьцуулж нэгжбүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ-ыг тодорхойлдог. Хиам, консервын үйлвэрлэсэн тоохэмжээг “кг” гэсэн ижил нэгжид шилжүүлбэл хиамын цех 2009 онд дунджаар 9,0 тн ,консервын цех 24,1 тн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэсэн байна. 1кг хиамд ногдох ҮНЗ 1443төгрөг, 1 кг консервт ногдох ҮНЗ нь 1484 төгрөг болж байна. Хиам, консервынсавлагаа тус бүрээр ҮНЗ-ыг тооцов.Цехүүдийн ҮНЗ-ын норм 2009 он Õ¿ñí ýãò-2.6Хиамын цех Консервын цехҮНЗ /48 881 794 төг/ 13,030,505 35,812,811Үйлдвэрлэл хэмжээ /кг/ 9032 241311кг бүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ /төг/ 1,443 1,4840.1 кг 1440.2 кг 2890,35 êã 5050,4 êã 5770,8 êã 1,1540,2 êã 2970,41 êã 6081,3 êã 1,9292 êã 2,2263êã 1,929Хиамын савлагаа бүрт ногдох ҮНЗ /төг/Консервын савлагаа бүрт ногдох ҮНЗ /төг/Өмнөх жилийн ажилласан дундаж хэмжээг үндэслэн тогтоосон ҮНЗ-ын нормыг дарааонд бүтээгдэхүүний өртөг тооцолтод хэрэглэдэг. Ийм учраас 2009 оны дундаж үзүүлэлташиглан тоогтоосон ҮНЗ-ын нормыг 2010 оны бүтээгдэхүүний өртөгт шингээн тооцожүзсэн.Хиамын цехийнҮНЗКонсервын цехийнҮНЗ Нэгж бүтээгдэхүүнд ногдохҮНЗ /Консерв/Нэгж бүтээгдэхүүнд ногдохҮНЗ /хиам/

Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 42 Магистрант С.ЭнхтуулÕ¿ñí ýãò-2.71 ¯ õðèéí ì àõ êã 32 22 3148.81 69273.8 0.426 1340.352 Àäóó êã 5.797 4 2140.99 8564.0 0.077 165.703 Ñóóðü º º õ êã 4 4000 16000.0 0.077 309.584 Òî ì º º õ êã 6 4000 24000.0 0.116 464.37Үндсэн материалынзардлын д¿í 36 117838 0.70 22801 Óóðàã 0.9 4700 4230 0.017 81.842 Ôî ñô àò êã 0.12 3690 442.8 0.002 8.573 Áýëýí àì òëàã÷ êã 0.36 9550 3438 0.007 66.524 Í èòðèä êã 0.0023 5000 11.5 0.000 0.225 Ñàðì èñ êã 0.045 3902 175.59 0.001 3.406 Õàð ÷èí æ¿¿ êã 0.03 6570 197.1 0.001 3.817 Äàâñ êã 0.726 350 254.1 0.014 4.928 Ãóðèë êã 0.9 610 549 0.017 10.629 Á¿ðõýâ÷èéí óðò ì 26 450 11700 0.503 226.3810 Á¿ðõýâ÷èéí ø èðõýã ø 70 0 1.354 0.0011 Êëèï ñ ø 70 2.3 161 1.354 3.1212 Ì º ñ êã 12.6 0 0.244 0.00Òóñë àõ ì àòåðè àë зардлынä¿í 15.683 21159 0.30 409Түүхий эд, ì àòåðè àëû íçàðäàë 138997 2689Ãàðö 51.683 1ҮНЗ норм 1443 74579 1443Í è é ò өртөг 213576 4132Худалдах үнэ 5000 258417 5000Нийт ашиг 44841 8681ê ã õè àì û íçàðäàë /òº ã/Í è é ò ¿í ý/òº ã/1ê ãõè àì í ûî ðö¹ "Õàòàí ñ¿é õ" òî ï õè àì Õýì æèõíýãæ Î ðö êã Í ýãæ ¿í ý/òº ã/"Õàòàí ñ¿é õ" õè àì í û 1 óäààãè é í í àé ðëàãè é í өртгийнá¿òýö, ашиг тооцолт 2010 онß ñòàé ì àõ/ãàðö-69%/Тус компаний үйлдвэрлэдэг 20 гаруй нэр төрлийн хиамуудаас “Хатансүйх” гэж нэртэйхиам хамгийн их буюу нийт жингийн 35%-ыг бүрдүүлдэг. Иймд энэ хиамыг сонгож нэг

удаагийн найрлагын өртгийн тооцоог /Хүснэгт-2.7-д/ хийв. Хиамын 1 удаагийннайрлагын жин нь 51.6кг, түүний үндсэн туслах материалын хэрэгцээ тус бүрийн жингнайрлагын жинд харьцуулж 1кг хиамны орц, зардлыг тооцож үзэхэд материалын зардалнь 2689 төгрөг, ҮНЗ нь 1443 төгрөг, 1кг хиам 868 төгрөгийн нийт ашигтай гарч байна.Гэхдээ энэ ашиг нь үндсэн түүхий эд болох махны үнийн өөрчлөлтөөс их хамааралтайбайдаг.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 43 Магистрант С.ЭнхтуулÃóë ÿø 0.5 ê ã1 ¯ õðèéí ì àõ êã 134.348 92.7 3148.81 291895 0.32188 1,013.522 Äàâñ êã 1.2 350 420 0.00417 1.463 Ñî í ãèí î êã 3 800 2400 0.01042 8.334 Ãî í üä êã 0.1 7500 750 0.00035 2.605 Ãóðèë êã 2.9 610 1769 0.01007 6.146 Óëààí ÷èí æ¿¿ êã 0.1 9127 913 0.00035 3.177 Ø º ë êã 18 0.063Үндсэн материалынзардлын дүн 118 298146 0.41 10358 Ëààç ø -ýýð ø 288 300 86400 1 300.009 Ø î ø ãî ø -ýýð ø 288 15 4320 1 15.0010 Õàéðöàã 36 ø 7.9 1250 9875 0.03 34.29Туслах материалынзардлын дүн 100595 349Үндсэн туслахматериалын зардлын дүн 398741 1385Ãàðö ø 288 1ҮНЗ норм 608 175104 608Í è é ò өртөг 573845 1993Худалдах үнэ 2800 806400 2800Нийт аø èã 232,554.61 807.48ß ñòàé ì àõ/ãàðö-69%/1 øêî í ñåðâû íçàðäàë /Òº ã/Ò¿¿õè é ýä Òî î /ê ã/ Í ýãæ ¿í ý /Ò/ Í è é ò ¿í ý /Ò/1 øêî í ñåðâû íî ðö¹100 ê ã á¿òýýãäýõ¿¿í è é зардал 1 ë ààç консервын зардалÕýì æèõí

ýãæÕ¿ñí ýãò-2.80,5 ê ã ëààçòàé ê î í ñåðâû í өртгийн á¿òýö,ашиг тооцолт 2010 онКонсерв үйлдвэрлэл бол тус үйлдвэрийн гол цөм хэсэг болж явдаг. Нийт 20 орчим нэртөрлийн консерв үйлдвэрлэдгээс 0.5кг лаазтай үхрийн жигнэсэн мах нийт үйлдвэрлэсэнконсервын жингийн 25% буюу нэлээд их хэсгийг эзэлдэг бөгөөд экспортын голбүтээгдэхүүн учраас түүнийг сонгож өртгийн тооцоог /Хүснэгт-2.8-д/ хийсэн.100кг найрлага бэлтгэхэд бүтээгдэхүүний гарц нь 118кг болох бөгөөд 1 лаазанд 0.41кг –аар савлаж 288 ш лаазтай консерв үйлдвэрлэдэг. 118кг найрлагатай консервын үндсэнтуслах материалын хэрэгцээг 288 ширхэг лаазны тоонд харьцуулж 1 ширхэг лаазтайконсервын орц, зардлын тооцоог гаргав. Ингэхэд материалын зардал 1385 төгрөг, ҮНЗнь 608 төгрөг, 1ш консерв 807 төгрөгийн нийт ашигтай гарч байна. Консервын цех болүйлдвэрийг хөдөлгөж байгаа гол цех бөгөөд олон тооны үйлдвэрлэлээс ашиг олдогбайгаа.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуул2.3 ҮНЗ-ЫГ БҮТЭЭГДЭХҮҮНИЙ ӨРТӨГТШИНГЭЭХ АРГА ЗҮЙГ САЙЖРУУЛАХ НЬДипломын ажлын 2.2 хэсэгт /өмнөх хэсэгт/ “Хатансүйх импекс” ХХК-ийнодоогийн практикт хэрэглэж буй ҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүний өртөг шингээх аргыгтанилцуулж ҮНЗ-ын норм, бүтээгдэхүүний өртгийн тооцооллыг хийж харуулсан.Ингэхэд үйлдвэрлэлийн бүхий л хүрээнд урьдчилан тооцсон ҮНЗ-ыг тооцох зөвхөн нэгсуурийг ашиглан норм тооцоолж байсан. ҮНЗ-ын хуваарилалтыг сайжруулах, үр дүнгнь өмнөх аргатай харьцуулах, бүтээгдэхүүний өртгийг илүү бодитой тооцохын тулд угасуудлыг улам гүнзгийрүүлэн үйлдвэрлэлийн цех бүрд урьдчилан тооцсон ҮНЗ-ыннормыг олон суурь ашиглан тооцох, ҮНЗ-ыг цех тасгаар хэсэгчлэн хуваарилах аргыгтуршиж үзсэн. Урьдчилан тооцсон ҮНЗ-ын нормыг олон суурь ашиглан тооцохын тулд

үйлдвэрлэл цех, үйлчилгээний нэгжүүдийн тооцсон ҮНЗ-ын хуваарилалтын дэсдараалсан тооцоог хийх хэрэгтэй байдаг. ҮНЗ-ыг үйлдвэрийн нэгж хэсгүүдэдхуваарилна гэдэг нь үйлдвэрийг ҮНЗ ногдуулах нэгж хэсгүүдэд хуваахыг хэлнэ.Тооцсон зардал, түүнд хэрэглэх зохистой суурийг сонгосноор нэгж хэсгийнхэсэгчлэгдсэн нэмэгдэл зардлыг нэгж хэсэг тус бүрээр тооцоолох ба төсөвлөх нөхцөлбүрдэнэ. (Асри Хаммер “Зардлын нягтлан бодох бүртгэл, төлөвлөлт ба хяналт” 2000 он, 332-350-р тал )Үйлдвэрлэлийн болон Үйлчилгээний нэгжийн сонголтҮйлдвэрлэлийн нэгжийн тухайд: Тус үйлдвэр нь хиам, консерв, бэлэн бүтээгдэхүүн,бэлтгэл, шуллагаа гэсэн үйлдвэрлэлийн 5 цехтэй. Эдгээр нь хиам, консерв гэсэн үндсэн2 төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн гаргадаг учраас хиам, консерв гэсэн 2 цех болүйлвэрлэлийн гол хэсэг болдог. Цех бүрийг мастерууд удирддаг. Үйлдвэрлэлийнцехүүдийн хоорондын харилцааг дараах схем-д харуулав.Үйлдвэрлэлийн цехүүд· Шуллагааны цех нь үйлдвэрийн хэмжээнд хиам, консервын үйлдвэрлэлдшаардлагатай бүх махыг эвдэх, шулах, сортлох үүрэгтэй.ШУЛЛАГААмах шулахБЭЛТГЭЛконсервын мах бэлтгэхКОНСЕРВконсерв үйлдвэрлэхСАВЛАГААбэлэн бүтээгдэхүүнХИАМхиам үйлдвэрлэхЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй45 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуул· Хиамын цех нь шуллагааны цехээс мах авч хиам, махан бүтээгдэхүүнүйлдвэрлэдэг.· Бэлтгэлийн цех нь шуллагааны цехийн бэлтгэсэн махыг авч бүх консервын нэртөрөлд тохирсон хэлбэр, хэмжээтэй болгон бэлгэдэг.· Консерв цех нь бэлтгэлийн цехээс авсан түүхий эдээр лаазтай болон ууттайбүтээгдэхүүнүүдийг үйлдвэрлэдэг.

· Савлагааны цех нь консервын цехээс гарсан лаазтай болон ууттайбүтээгдэхүүнийг хүлээн авч, арчих, хаяглах, хайрцаглах, агуулахад шилжүүлэнажилладаг.Үйлчилгээний нэгжийн тухайд: Техник, агуулах, цайны газар, аж ахуй гэсэн жижигнэгжүүд байдаг. Үүнээс зөвхөн техникийн алба нь л тусдаа бие даасан алба гэжтооцогдож явдаг, бусад жижиг нэгжүүд нь бие даасан нэгжид тооцогддоггүй бөгөөдүйлчилгээний нэгжүүдэд ҮНЗ-ыг хурилтлуулдаггүй.· Техникийн албаны инженер, засварчид нь бүхий л үйлдвэрийн хэмжээнд тоногтөхөөрөмж, машин техник, сан техникийн засвар үйлчилгээг хариуцанажилладаг.· Агуулах нь үндсэн туслах түүхий эд, хангамжийн материал хүлээн авах,зарцуулах ажил хариуцсан нярав ажилладаг.· Цайны газар нь үйлдвэрийн бүх цех, ажилчдад үйлчилдэг.· Аж ахуй гэсэн жижиг нэгж нь харуулууд, үйлчлэгээний, цэвэрлэгээ хариуцсанажилчдаас бүрддэг.Компаний удирдлага эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн гаргадаг хиам, консерв гэсэн 2цехэд ҮНЗ-аа хуваарилдаг. Одоо олон суурь ашиглан ҮНЗ-ын норм тогтоохдоо мөндээрх 2 цехийг сонгоно. Үйлдвэрлэлийн 5 цехтэй хэдий ч энэ 2 цехээс л эцсийнбүтээгдэхүүн гардаг, хоёулаа тоног төхөөрөмж хэрэглэдэг, технологи болондамжлагын тоогоороо бусад 3 цехтэй харьцуулахад хоорондоо ойролцоо учраас хиам,консерв гэсэн 2 цехэд ҮНЗ-ыг хуваарилах нь зүйтэй юм. Бусад цехүүд тоногтөхөөрөмж гэх зүйл их хэрэглэдэггүй, дан гар ажиллагаатай, технологиуд нь хоорондооөөр байдаг.Практикт үйлчилгээ бүрийг хэлтэс нэгжүүд болгож бие даалгах нь ховор бөгөөд томЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй46 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуулкомпаний хувьд зайлшгүй шаардлагатай. Гэхдээ одоо цаашдын судалгаандаатехникийн алба, аж ахуйн алба, цайны газар, агуулах гэсэн жижиг нэгжүүдийг бие

даасан үйлчилгээний нэгж гэж төсөөлөн үйлдвэрийн хэмжээнд сарын туршидхуримтлагдсан ҮНЗ-ыг үйлдвэрлэлийн болон үйлчилгээний нэгжүүдээр олон суурьашиглан хуваарилж, ҮНЗ-ын нормыг тооцоолж үзнэ. Тэдгээр олон суурийг сонгохдооҮНЗ-ын зүйлүүд нь үйлдвэрлэлийн болон үйлчилгээний цехийн үйл ажиллагаатай яажхолбогдож, ямар хамааралтай байгааг харгалзан үзсэнээр сонгогддог.Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний нэгжүүдээр шууд болон шуудбус хуваарилагдах зардлуудШууд хуваарилагдах зардал: Энэ бол тухайн зардал анх гарахад нь ямар нэгэн суурьүзүүлэлт хэрэглэлгүйгээр холбогдох үйлдвэрлэл, үйлчилгээний нэгжид шуудхуваарилж хуримтлуулах боломжтой зардал юм.“Хатансүйх импекс” ХХК-ийн 2009 оны ҮНЗ-ийн /жилийн дундаж үзүүлэлт/жагсаалтаас үйлдвэрлэл ба үйлчилгээний нэгжүүдэд хамааралтай шууд хуваарилахболомжтой зардлуудыг ангилж үйлдвэрлэлийн хиам, консерв цех, үйлчилгээнийтехникийн алба, аж ахуйн алба, цайны газар, агуулах гэсэн нэгжүүдэд хуваарилсан.Эдгээрийн хуваарилалтад ямар нэгэн суурь үзүүлэлт ашиглах шаардлагагүй юм./Хүснэгт-2.9/Шууд бус хуваарилагдах зардал: Үлдсэн зардлууд /Хүснэгт-2.9-ийн доод хэсэгт/ ньүйлдвэрлэл болон үйлчилгээний нэгжүүдээр шууд бус хуваарилагдах зардал бөгөөдтохирох суурь үзүүлэлтүүдийн тусламжтайгаар хуваарилагдах болно. ҮНЗ-ынжагсаалтаас удирдлага, борлуулалтын зардал, цэвэр борлуулалт тодорхойлоходхамааралтай зардал, үйл ажиллагааны бус зардлуудыг ангилж тооцсон. Ингээд үлдэхшууд бус хэсэгчлэгдэх нэмэгдэл зардлууд хиам, консервын 2 цехийн аль алинд ньхамааралтай учраас хүснэгтийн 7-р багананд “нийтлэг зардал” гэж хуримтлуулсан.Эдгээрийг тохирох сууриар зөвхөн үйлдвэрлэлийн 2 цех руу хуваарилах болно.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй47 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулҮНЗ-ын ангилал Төгрөг

Нийт нэмэгдэл зардлын дүн /зардлыг ангилахын өмнө / 48,843,316Хасах нь ШХЗардал 8,367,436ҮНЗ 40,475,880Хасах нь УБЗардал 8,041,956Хасах нь Үйл ажиллагааны бус зардал 167,000Хасах нь Борлуулалтын хорогдол буцаалт хөнгөлөлт 6,716,196Нэмэх нь Цайны газрын зардал 803,820Үйлдвэрлэл, үйлчилгээний нэгжүүдээр хуваарилагдах 26,354,550Удирдлага борлуулалтын зардал /төг/1 Захиргааны алба цалин 3,143,5542 Реклам зар суртчилгаа 543,1243 Хуулийн зөвлөлгөө 20,8334 Зээлийн хүү 338,5045 Зочидод 532,2066 Аудит 291,6677 Албан томилолт 274,3348 Утасны карт 17,8799 Элэгдлийн зардал 1,077,84910 Шуудан холбоо 199,10311 Мобиком,скайтель,интернет,карт 270,52412 Бензин шатахуун,зогсоол,засвар 822,59413 Компанид 172,21514 НДШ 337,571Дүн 8,041,956Үйл ажиллагааныбус зардалХандив тусламж 167000Дүн 167000Хиамын хорогдол 323,420Борлуулалтын буцаалт 2,647,672Борлуулалтын шимтгэл 3,745,104Дүн 6,716,196Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулÕ¿ñí ýгò-2.9Í èéòëýã çàðäàë1 2 3 4 5 6 7į -Õèàì į -Êî í ñåðâÒåõí èê Àãóóë àõ Àæ àõóé Öàéí ûãàçàð¯ Í Ç-Õè àì баêî í ñåðâтхамааралтай1 Ñýë áýã,õàí ãàì æèé í ì àòåðè àë 190,498 190,498

2 Çàñâàð ¿éë ÷è ë ãýý 232,198 232,1983 Ò/ò-æ,õº ð㺠ë òè é í çàñâàð 286,683 286,6834 Техникийн албаны цалин 1,343,402 1,343,4025 Áè÷è ã õýðãè é í çàðäàë 73,137 73,1376 Á¯ ÒÝÇ 32,340 32,3407 Á¯ ÒÝÇ 415,226 415,2268 Öýâýðë ýãýýí è é ì àòåðè àë 235,762 235,7629 Àðè óòãàë óñòãàë 25,792 25,79210 Õàðóóë ,õî ã òýýâýð Ì ÈÊ 1,100,000 1,100,00011 Аж ахуйн алба цалин 1,410,463 1,410,46312 Хоолны материалын зардал 803,820 803,820Öåõүүдээр шууд õýñýã÷ë ýãäýõ нийтçàðäал 6,149,321 - - 2,052,780 520,704 2,772,017 803,82013 Èì ï î ðòû í çàðäàë 558,776 558,77614 Ýêñï î ðòû í çàðäàë 969,406 969,40615 Àì òàëãààí û çàðäàë 298,085 298,08516 Àêòàëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í 2,292 2,29217 Ø èí æèëãýý ëàáî ð, 86,238 86,23818 Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ 1,593,671 1,593,67119 Óóð,äóëààí 1,374,177 1,374,17720 Óñ 568,399 568,39921 Áåí çèí ø àòàõóóí ,çàñâàð 822,594 822,59422 ¯ Õ-è éí ýëýãäýë 10,319,453 10,319,45323 Ì àõ õàäãàëàëòû í õº ëñ 108,333 108,33324 Á¿òýýãäýõ¿¿í èé ø èí æèëãýý 119,341 119,34125 Õº ëñº ëñº í óí àà 109,963 109,96326 Í ÄØ 392,161 -27 Áóñàä õóâààðиëàãäàõ çàðäàë 576,416 576,41628 Áóñàä çàðäàë 1,695,925 1,695,92529 Ø óóäàí õî ëáî î 92,993 92,99330 Ì î áèêî ì ,ñêàéòåëü,èí òåðí åò,êàðò 115,939 115,93931 Í èéãì èéí àñóóäàë 401,069 401,069Öåõүүдэд шууд бус õýñýã÷ë ýãäýõ í è é òҮНЗ20,205,230 - - - - - - 19,813,069Цехүүдэд хэсэгчлэгдэх нийт ҮНЗ 26,354,550 - - 2,052,780 520,704 2,772,017 803,820 19,813,069№¯ éëäâýðëýë è é í öåõ1. Öåõүүдэд шууд õýñýã÷ëýãäýõ çàðäë óóä:Бүгд¯ éë÷èëãýýí è é алба2. Öåõүүдэд ø óóä áóñ õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä:Зардлууд"Õàòàí ñ¿é õ è ì ï åê ñ" ÕÕÊ-ний цехүүдээр òî î öñî í ¿é ëäâýðëýëè é íí ýì ýãäýë çàðäàë 2009 î í2009 онд дунжаар 48,8 сая төгрөгийн ҮНЗ гарсныг шууд болон шууд бусаар

хуваарилагдах шинжээр нь ангилж, удирдлага, борлуулалтын зардал, цэвэр борлуулалттодорхойлоход хамааралтай зардал, үйл ажиллагааны бус зардлуудыг хасч, хоолныматериалын зардлыг нэмэхэд үйлдвэрэл, үйлчилгээний нэгжээр хэсэгчлэнхуваарилагдах ҮНЗ 26 354 550 сая төгрөг болсон.Цехийн ҮНЗ-ын хуваарилалтын норм тогтоолтҮйлдвэрлэлийн цехээс эсвэл үйлчилгээний нэгжээс гарсан бүх ҮНЗ-ууд нь хамгийнсүүлд үйлдвэрлэлийн цехүүдэд хуваарилагддаг тул цехийн үйлдвэрлэлийн нэмэгдэлзардлын урьдчилан тодорхойлсон нормыг дараах байдлаар тогтоосон. Үүнд:Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй49 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулА. Шууд бус ҮНЗ болон үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хуваарилах зорилгоорүйлдвэрлэлийн үзлэг явуулж тайлан бэлтгэсэн.Б. Шууд _______бус ҮНЗ-уудыг тооцоолж тэдгээрийг сонгосон суурь дээрээ үндэслэнхиам, консервын 2 цехдээ хуваарилсан.В. Үйлчилгээний нэгжийн зардлыг ашиг үр өгөөжийг нь хүртэж байгаа 2 цех руухуваарилж, цех бүрийн ҮНЗ-ын урьдчилан тогтоосон нормыг тооцоолсон.А. Шууд бус ҮНЗ болон үйлчилгээний нэгжийн зардлыг хуваарилах зорилгоорүйлдвэрлэлийн үзлэг явуулж тайлан бэлтгэхийн тулд үйлдвэрлэлийн 2 цехээрхэсэгчлэгдэх ҮНЗ болон үйлчилгээний нэгжийн зардлууд үйлдвэрлэлийн цехүүд руухуваарилагдахаас өмнө зарим гол мэдээллүүдийг олж авсан. Өөрөөр хэлбэл ҮНЗ-уудыгхуваарилах хамгийн оновчтой суурийг сонгож, түүний тооцоолсон. Үүнд тооцоолсонквт/цагийн зарцуулалт, цехүүдийг ажилчдын тоо, тооцоолсон хөдөлмөрийн зардал,шалны талбай, материалын өртөг, бүтээгдэхүүний тоо хэмжээ зэрэг мэдээллийгагуулдаг. “Хатансүйх импекс” ХХК-ийн үйлдвэрлэлийн үзлэгийн тайланг хүснэгт-2.10-д харуулав.Хиам цех Консерв цех Нийт Хиам Консерв Нийт1 Òî î õýì æýý /êã/ 9031 24131 33162 27% 73% 100%2 Ì àòåðèàëû í º ðòº ã /¿í äñýí ò¿¿õèé ýä+òóñëàõì àòåðè àë/ òº ã 23,343,941 65,334,235 88,678,17626% 74% 100%

3 Цалин /төг/ 837,554 3,963,175 4,800,729 17% 83% 100%4 Àæèë÷äûí òî î 9 28 38 24% 76% 100%5 Ø àëí û òàëáàé /ì ì êâ/ 32.87 85.4 118.27 28% 72% 100%6 Êâò.öàã 2005.4 4393.6 6399 31% 69% 100%№ СуурьТооцоолол Харьцаа %* жилийн äóí äàæ àæèëëàñàí õýì æýýã ¿í äýñëýí òî î öî ⯠é ë äâýðëýëè é í ¿çë ýãè é í òàé ë àí 2009 он Õ¿ñí ýгò-2.10Шууд бус хуваарилагдах зардал болон үйлчилгээний нэгжийн зардлуудад хамгийнихээр хамаарах дээрх 6 суурь үзүүлэлтийг сонгож, тэдгээрийг тооцоолсон.Суурь үзүүлэлтүүдийг хэрхэн тооцоолсныг харуулбал: “Бүтээгдэхүүний биет хэмжээ”суурь нь бусад суурь үзүүлэлтүүдээс хамгийн ихээр хэрэглэгдэх бөгөөд хиам,консервын бүтээгдэхүүнд аль алинд нь хамааралтай шууд хуваарилах боломжгүйзардлуудыг хуваарилахад хэрэглэгдэнэ.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй50 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулХүснэгт-2.11Сàðæè í /êã ä¿í æè í /êã ä¿í æè í /êã ä¿í1 12,553.7 43,196,640.0 13889.33 59,661,505.8 26442.98 102,858,145.82 14,848.0 59,523,770.0 17342.51 81,835,800.6 32190.54 141,359,570.63 14,165.3 65,486,710.0 28458.82 108,060,812.0 42624.16 173,547,522.04 8,641.6 37,616,390.0 43695.73 227,242,811.0 52337.3 264,859,201.05 11,226.9 50,510,770.0 30240.54 141,439,696.2 41467.41 191,950,466.26 8,221.0 40,520,405.0 11906.52 52,822,222.8 20127.49 93,342,627.87 10,247.8 48,047,370.0 14518.53 131,294,750.0 24766.33 179,342,120.08 7,010.0 33,630,480.0 22816.95 141,600,097.5 29826.94 175,230,577.59 5,261.7 25,654,940.0 24338.56 146,998,276.3 29600.21 172,653,216.310 6,732.5 32,201,590.0 17,013.99 125,450,900.0 23746.53 157,652,490.011 3,834.6 18,299,790.0 2828.97 20,669,100.0 6663.52 38,968,890.012 5,636.6 26,187,940.0 62524.5 84,557,336.0 68161.1 110,745,276.0

ä¿í 108,379.6 480,876,795 289,575 1,321,633,308.2 397954.51 1,802,510,103.2Дóí äàæ 9032 40,073,066 24131 110,136,109 33163 150,209,175Õóâь /тоо/ 27% 73% 100%Õè àì ¿é ë äâýðë ýë ò Êî í ñåðâ ¿é ë äâýðë ýë ò Í è é ò ä¿í"Бүтээгдэхүүний биет хэмжээ " суурийн тооцоолол"Материалын өртөг" суурийг бичиг хэргийн зардал, бага үнэтэй түргэн элэгдэх зүйл зэрэгагуулахад хамааралтай зардлыг хуваарилахад хэрэглэнэ.Сар ҮндсэнматериалТуслахматериал Дүн ҮндсэнматериалТуслахматериал Дүн ҮндсэнматериалТуслахматериал Дүн1 19101320 7439756 26541076 34405560 7703719 42109279 53506880 15143475 686503552 24584003 7669806 32253809 33449725 8113689 41563413 58033728 15783495 738172233 25589099 14195132 39784232 55496573 13658301 69154874 81085673 27853433 1089391064 16724173 5843206 22567379 101302331 33738354 135040685 118026504 39581560 1576080645 22097031 7784534 29881565 61876624 18946928 80823551 83973655 26731462 1107051176 18345466 5334291 23679757 20809609 8527615 29337224 39155075 13861906 530169817 21802541 5735765 27538306 59933734 18754745 78688479 81736275 24490510 1062267858 15004019 5735765 20739784 63695795 22890328 86586123 78699814 28626093 1073259079 12880107 2794857 15674963 59610356 18734171 78344527 72490462 21529028 9401949010 13368986 3171468 16540455 41736632 9548882 51285513 55105618 12720350 6782596811 8632701 1629914 10262615 4113637 3647597 7761234 12746338 5277511 1802385012 12511208 2152145 14663352 78776223 4539689 83315912 91287431 6691834 97979265Нийт 210640654 69486640 280127294 615206798 168804017 784010815 825847452 238290657 1064138109Дундаж 17553388 5790553 23343941 51267233 14067001 65334235 68820621 19857555 88678176Хувь % 26% 74% 100%

Хиам цех Консерв цех Нийт үйлвэрлэлХүснэгт-2.12"Мàòåðè àëû í º ðòº ã" суурийн тооцоолол/Үндсэн материал + Туслах материал/“Шууд хөдөлмөрийн зардал” сууриар НДШ зардлыг хуваарилна. “Ажилчдын тоо”сууриар цайны газрын зардлыг хуваарилах болно. /Хүснэгт-2.13/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй51 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулХүснэгт-2.13Сар Хиам цехийнцалинКонсерв цехийнцалин Нийт цалин Хиамын цехийнажилчдын тооКонсерв цехийнажилчдын тоо Нийт ажилчид тоо1 937755 1734954 2672709 10 15 252 1352320 2551419 3903739 10 22 323 1313884 4988560 6302444 11 30 414 795871 7391119 8186990 11 44 555 992620 5129137 6121757 10 32 426 757052 2126846 2883898 8 26 347 865433 5003288 5868721 10 29 398 602438 4887787 5490225 7 26 339 599115 4814989 5414104 8 45 5310 696162 3535570 4231732 8 23 3111 494699 3324631 3819330 7 28 3512 643300 2069799 2713099 9 21 30Дүн 10050649 47558099 57608748 109 341 450Дундаж 837554 3963175 4800729 9 28 38Хувь % 17% 83% 100% 24% 76% 100%"Шууд хөдөлмөрийн зардал" ба "ажилчдын тоо"суурийн тооцоололТус үйлдвэрийн барилга нь үйлдвэрлэлийн 5 цехтэй, үйлчилгээний 4 жижиг нэгжтэй,бусад конторын өрөө тасалгаа бүхий том талбайтай юм. Үзлэгийн тайланд байгаа“шалны талбай” гэсэн суурь үзүүлэлтийг эцсийн бүтээгдэхүүн гаргадаг хиам,консервын цехүүдийн талбайн харьцаагаар тодорхойлсон болно.Öåõ Õýñýã Çî ðèóëàë ò ì ì Òàëáàéì ì .êâ Õувь %Óðò 7.2ª ð㺠í 3.8Óðò 1.9

ª ð㺠í 1.1Ä¿í 25.27Óðò 4ª ð㺠í 1.9Ä¿í 7.6Õèàì û í öåõèé í í èéò òàëáàé 32.87Óðò 8.5ª ð㺠í 3.8Óðò 2.1ª ð㺠í 1.2Ä¿í 29.78Óðò 10.9ª ð㺠í 3.8Óðò 3.9ª ð㺠í 1Ä¿í 37.52Óðò 6.3ª ð㺠í 2.3Óðò 1.9ª ð㺠í 1.9Ä¿í 18.1Êî í ñåðâû í öåõèé í í è éò ä¿í 85.4Í èé ò òàëáàé 118.27 100%Хүснэгт-2.1427.362.097.6Ò¿¿õè é ýä õ¿ëýýí àâàõ, áýëòãýõ, ô àðø áýëòãýõ,õèàì ñàâëàõ, áî î õ, ÷àí àõ, ø àðàõÕèàì¯ í äñýí òàëáàé"Шалны талбай" суурийн тооцоолол¯ í äñýí òàëáàé 41.422.52Õàñàõ êî ðè äî ðû í õýñýã 3.91-ðõýñýã2-ðõýñýãÕè àì õº ð㺠õ, ñýâðýýõ, ø èðõýãè é íá¿òýýãäýõ¿¿í èéã õóäàëäààí ä áýëòãýõ¯ í äñýí òàëáàéÕàñàãäàõ ø àòí û õýñýã3-ðõýñýãÊî í ñåðâÒ¿¿õèé ýä õ¿ëýýí àâàõ, áýëòãýõ, ÷àí àõ,Æî ð áýëòãýõ, í àé ðëàãà áýëòãýõ, êî í ñåðâñàâëàõ, òàãëàõ, äóëààí û áî ëî âñðóóëàëò õèéõ

Á¿òýýãäýõ¿¿í àð÷è õ, õàÿãëàõ, õàéðöàãëàõ1-ðõýñýã2-ðõýñýãÕýì æýý28%72%¯ í äñýí òàëáàé 14.49Í ýì ýãäýõ õýñýã 3.61¯ í äñýí òàëáàé 32.3Õàñàãäàõ ø àòí û õýñýãЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуул“Квт.цаг" суурийн тооцоололХиамын цехийнцахилгааны = 1725.7 + 219.1 + 60.6 = 2005.4 квт.цагхэрэглээ /Хүснэгт-2.15-2.17/Консервын цехийнцахилгааны = 2951 + 1442,6 = 4393,6 квт.цагхэрэглээ /Хүснэгт2.18, 2.19/"Квт.цаг " суурийн тооцоололЦех Цахилгаан хэрэглээ квт.цаг %1 Хиам цех 2005.4 31%2Консервцех 4393.6 69%Дүн 6399 100%Квт.цаг” суурийг тооцоолно гэдэг нь хиам, консервын цехийн үйлдвэрлэсэнбүтээгдэхүүнд зарцуулсан эрчим хүчийг тооцохыг хэлнэ. Цех бүрийнбүтээгдэхүүнүүдийг технологийн ижил төстэй байдлаар нь ангилж тус тусдаахүснэгтээр тооцооллоо харуулав. Хиамын цех нь 1-рт чанамал болон утлагат хиам, 2-ртлаазтай хиам, 3-рт махан бүтээгдэхүүн гэсэн үндсэн з төрлийн бүтээгдэхүүнүйлдвэрлэнэ. Консервын цех нь 1-рт лаазтай консерв, 2-рт ууттай консерв гэсэн үндсэн2 төрлийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Хиам, консервын цехийн 2009 оны дундажүйлдвэрлэлд хэрэглэгдэх бүх түүхий эдийн хэрэгцээг гаргаж, түүхий эдийгболовсруулах, бэлтгэх тухайн тоног төхөөрөмжийн ажилласан цагийг тодорхойлоод,тоног төхөөрөмжийн чадал гэсэн үзүүлэлтэд заагдсан тоогоор үржүүлж эрчим хүчний

хэрэглээг тооцсон. Хиамын цехийн цахилгааны хэрэглээ = 1725.7 + 219.1 + 60.6 =2005.4 квт.цаг байна. /Хүснэгт-2.15-2.17/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуул"Квт.цаг" суурийн тооцоолол /Чанамал, утлагат хиам/ Õ¿ñí ýãò -2.151 21 Áýëòãýñýí ì àõ æèí ëýõ Æèí -150êã ¿í äñýí ò¿¿õèé ýä 3902.7011 1829.4092 5732.1102 Ì àõ, º º õ ì àø èí äàõ Ì àõí û ì àø è í 500êã/öàã = ì àõ, º º õ 3902.7011 1829.4092 5732.110 11öàã 30ì èí 2,2 êâò/öàã 25.31. Ì àõ, º º õ 3902.7011 1829.4092 5732.1102. Òóñëàõ ì àòåðèàë 344.91517 158.66422 503.5793. Ì º ñ 1419.23 280.66 1699.896Ä¿í 5666.848 2268.738 7935.5854 Ì º ñ áýëòãýõ Ì ºñí è é ì àø è í 10êã/öàã 1699.896 170öàã 3 êâò/öàã 5105 Á¿ðõýâ÷ õýð÷èõ, äýâòýýõ,í ýã ¿ç¿¿ðãèéã ¿äýõ¯ äýýñí èé ì àø èí 41ø /ì èí ,60êã/öàãÁ¿ðõýâ÷6 Õèàì á¿ðõýâ÷èí ä ñàâëàõ Ø ï ðè ö 240ê ã /öàã =4êã/ì èíÔàðø 5666.848 2268.738 7935.585 33öàã 4ì èí 4 êâò/öàã 132.37 Õèàì áî î ëò õèéõ /1 ¿ç¿¿ðò/8 ×àí àëãà õèéõ Öàí àëãû í òî ãî î 5666.848 21öàã 18 êâò/öàã 3789 Ø àðàëãa õèéõ Ø àðàë ãû í ê àì åð 280/3öàã 0.642857143 2268.738 1458.474 24 öàã 18ì èí 22 êâò/öàã 534.610 Õèàì õº ð㺠õ11 Õèàì òóø ààõÄ¿í 1725.7Òî í î ã/òº õ-нàæèë ëàñàíõóãàöàà /öàã/× àí àì àë¹ Òåõí î ë î ãè é í ¿å ø àò õè àì Òî í î ã òº õºº ðº ì æèéíàæë û í á¿òýýì æ Ò¿¿õè é ýäè é í í ýðÇàðöóóëñàíýð÷è ì õ¿÷/ê âò/öàã/Óòëàãàò Í è éò ä¿íõè àìÒî í î ã/òºõ-н

àæèëëàõ÷àäàë3 Í àéðàã÷ ì àø èí ä í àéðàõ Êóòòåð 300ê ã/öàã = 5ê ã/ì è í 5,5 êâò/öàã 145.526öàã 27ì èíХиамын цехийн цахилгааны хэрэглээ = 1725.7 + 219.1 + 60.6 = 2005.4 квт.цаг /Хүснэгт2.15-2.17/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 54 Магистрант С.ЭнхтуулÕ¿ñí ýãò -2.163 4 51 Áýëòãýñýí ì àõ æèí ëýõ Æèí -150êã ¿í äñýí ò¿¿õèé ýä 434.111 319.270 63.927 817.3082 Ì àõ, º º õ ì àø èí äàõ Ì àõí û ì àø è í 500ê ã/öàã = 8,3 ì àõ, º º õ 434.111 319.27028 63.92702 817.308 1öàã 40 ì èí 2,2 êâò/öàã 3.61. Ì àõ, º º õ 434.111 319.27028 63.92702 817.3082. Òóñëàõ ì àòåðèàë 25.877 14.023 3.194 43.0933. Ì º ñ 0.00 123.53 24.73 148.269Ä¿í 459.987 456.827 91.856 1008.6704 Ì º ñ áýëòãýõ Ì º ñí è é ì àø è í 10ê ã/öàã 148.269 15 öàã 3 êâò/öàã 455 Ëààçàí ä òàãëàõ Òàãë àã÷ ì àø è í 350ø /öàã 2420Ø 1119Ø 483Ø 4023Ø 11öàã 30ì èí 1,1 êâò/öàã 12.7Àâòî ê ë àâ 1536ø /180ì è í * 1119ø 2öàã 11ì èí 22 êâò/öàã 48Àâòî ê ë àâ 2100ø /180ì è í * * 2903ø 4öàã 9ì èí 22 êâò/öàã 91.38 Êî í ñåðâ õº ð㺠õ9 Òóø ààõÄ¿í 219.1"Квт.цаг" суурийн тооцоолол /Лаазтай хиам /Ò¿¿õè é ýäèéí í ýð5,5 êâò/öàã 18.5Çàðöóóëñàíýð÷è ì õ¿÷/ê âò/öàã/¹ Òåõí î ë î ãè é í ¿å ø àòÄóëààí û áî ëî âñðóóëàëò6 õèéõÒî í î ã òºõº ºðº ì æèéí àæëû íá¿òýýì æ3öàã 22ì èíÍ àéðàã÷ ì àø èí ä3 í àéðàõ Êóòòåð 300ê ã/öàã = 5ê ã/ì è íÒî í î ã/òº õ-нàæèëëàõ÷àäàëª åã

0,19ê ãÌ î í ãî ë õè àì0,41ê 㯠ë ì ýäýõ0,19ê ãÍ è é ò ä¿í Òî í î ã/òº õ-нàæèë ë àñàíõóãàöàà /öàã/6 7 8¹1 Áýëòãýñýí ì àõ æèí ëýõ Æèí -150êã ¿í äñýí ò¿¿õèé ýä 22.72199797 20.052 20.443 63.2171. Ì àõ 22.722 20.052 20.443 63.2172. Òóñëàõ ì àòåðèàë 2.486 1.133 1.330 4.9503. Ì º ñ 6.82 2.67 0.00 9.490Ä¿í 32.025 23.858 21.774 77.6573 Ì º ñ áýëòãýõ Ì ºñí èé ì àø è í 10ê ã/öàã 9.490 1 öàã 3êâò/öàã 34 Óðüä÷èëñàí ÷àí àëãà Öàí àëãû í òî ãî î 32.025 23.858 21.774 77.657 1öàã 20ì èí 18 êâò/öàã 245 Ø àðàëãa õèéõ Ø àðàë ãû í ê àì åð 280ê ã/3öàã 32.025 23.858 21.774 77.657 50ì èí 22êâò/öàã 186 Õèàì õº ð㺠õ7 Õèàì òóø ààõ ÕèàìÄ¿í 60.6"Квт.цаг" суурийн тооцоолол /Махан бүтээгдэхүүн/ Õ¿ñí ýãò -2.17Çàðöóóëñàíýð÷è ì õ¿÷/ê âò/öàã/Í è éò ä¿íáýëòãýñýí ì àõ ì àññàæëàõ ì àññàæåð 120ê ã/8öàã 3êâò/öàã 15.6Õî í èí ûø àðñàíãóÿàÒåõí î ë î ãè éí ¿å ø àòÒî í î ã/òº õ-нàæèë ë àñàíõóãàöàà /öàã/5öàã 11ì èíÒî í î ã/òº õ-нàæèë ë àõ÷àäàë2Ãàõàéí óòñàíì àõ¯ õðèéíóòñàí õýë

Òî í î ã òºõº ºðºì æèéí àæëû íá¿òýýì æ Ò¿¿õè é ýäè é í í ýðЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 55 Магистрант С.Энхтуул1 2 3 4 5 6 7 8 9Ì èí Öàã êâò/öàã êâò/öàã1 Áýëòãýñýí ì àõ æèí ëýõ, ¿éëäâýðëýëäáýëòãýõÆèí 150 êã ¯ í äñýí ò¿/ýä 3139 1726 2275 1542 886 284 14 567 65 104982 ßñí û õº 𺠺 150ê ã/öàã ¯ í äñýí ò¿/ýä 1746 1305 55 1801 720 12 3 êâò/öàã 363 Æî ð áýëòãýõ Æèí Òóñëàõ ò¿ýä 12 9 179 121 70 12 1 445 29 8784 Ãàðö òî î öñî í í àéðëàãûí æèí 2441 1734 2896 1962 1128 348 17 1012 111 116505 Ëààç óãààõ àðèóòãàõ ëààç /ø / 857 609 7064 5947 5638 850 85 2024 270 233436 Ëààçàí ä ñàâëàõ, ëààç òàãëàõ Òàãë àã÷ ì àø è í 350ø /öàã 147ì èí105ì èí1211ì èí1019ì èí967ì èí146ì èí15ì èí347ì èí46ì èí4003 66öàã 43ì èí 1,1êâò/öàã 73.4Àâòî êë àâ 256ø /180ì èí 602ì èí428ì èí1030 17öàã 10ì èíÀâòî ê ëàâ 1536ø /180ì èí 828ì èí697ì è í100

ì è í237ì èí32ì èí 1894 31öàã 34ì èíÀâòî ê ëàâ 2100ø /180ì èí 483ì è í 7 ì èí 490 8öàã 10ì èí7417123öàã37ì èí9 Êî í ñåðâ õº ð㺠õ10 Òóø ààõ12 Óðüä÷èëñàí ÷àí àëãà Öàí àë ãû í òî ãî î 300кг/40мин 233 174 407 50 6 цаг 47ì èí 18êâò/öàã 122.1Ä¿í 2951Хүснэгт-2.188 Äóëààí û áî ëî âñðóóëàëò õèéõ22êâò/öàã 2719.5Äóëààí û áî ëî âñðóóëàëòû í í èéò õóãàöààä¿íõî ðõî ã 0,19áóäààòàé õóóðãà 0,5Òî í î ã/òº õ-нàæè ëë àõ÷àäàëÇàðöóóë ñàíýð÷èì õ¿÷¹ Òåõí î ë î ãè éí ¿å ø àò Êâò/öàã Òî í î ã òº õº º ðº ì æèéí àæëû íá¿òýýì æ Ò¿¿õèé ýä /ê ã/Ëààçòàé á¿òýýãäýõ¿¿íÒî í î ã/òº õ-нàæè ëë àñàí õóãàöàà/öàã/õî í è í û õàâèðàã 0,41õàâè ðãàø è ðõýãòãóë ÿø 0,41ãóë ÿø 0,33ãóëÿø 0,2õî ðõî ã 0,41"Квт.цаг" суурийн тооцоолол /лаазтай консерв/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 56 Магистрант С.Энхтуул10 11 12 13 14 15 16 17 18 19Ì èí Öàã êâò/öàã êâò/öàã1 Áýëòãýñýí ì àõ æèí ëýõ,¿éëäâýðëýëä áýëòãýõ

Æèí 150 êã ¯ í äñýí ò¿/эä 699 3534 1560 408 222 117 18 22 4 34 66192 Æî ð áýëòãýõ Æèí Òóñëàõ ò¿/ýä 7 76 33 5 6 51 2 3 2 1843 Ãàðö òî î öñî í í àéðëàãû í æèí 706 3970 1753 453 228 167 20 25 1 36 73604 Ëààç óãààõ àðèóòãàõ уут /ø / 543 9926 4383 1132 456 335 40 51 13 36 169145 Óóòàí ä ñàâëàõ, óóò âàêóì äàõ Âàêóì ì àø è í 350ø /öàã 93ì èí1702ì èí751ì èí194ì èí78ì èí57ì èí7ì èí9ì èí3ì èí7ì èí290148öàã21ì èí 6êâò/öàã 290.1Àâòî ê ë àâ 512ø /180ì è í191ì èí 1913öàã11ì èíÀâòî ê ë àâ 1024ø /180ì è í 1745ì èí770ì èí199ì èí80ì èí59ì èí7ì èí9ì èí 2869

47öàã49ì èí3060107öàã54ì èí7 Êî í ñåðâ õº ð㺠õ8 Òóø ààõ9 áýëòãýñýí ì àõ ì àññàæëàõ /õî í èí ûø àðñàí ãóÿà / ì àññàæåð 120êã/8öàã144ì èí 144 2öàã24ì èí3êâò/öàã 7.210 Óðüä÷èëñàí ÷àí àëãà Öàí àëãû í òî ãî î 300кг/40мин50ì èí 50 50ì èí 18êâò/öàã 1511 Ø àðàëãa õèéõ Ø àðàëãû í ê àì åð 280êã/3öàã23ì èí 23 23ì è í 22êâò/öàã 8.4Ä¿í 1442.6Хүснэгт-2.19Äóëààí û áî ëî âñðóóëàëòû í í èéò õóãàöàà6 Дулааны боловсруулт хийх22êâò/öàã 1121.9Ýðõýì çî î ã 1,3¿õðè é í æ ì àõ 0,4õî í ü æ ì àõ 0,4àäóó æ ì àõ 0,4Òî í î ã/òº õ-нàæè ë ëàñàíõóãàöàà /öàã/ä¿í¹õàð ø º ë 0,5õî í è í û ø àðñàí ãóÿàÇàðöóóëñàíýð÷èì õ¿÷Êâò/öàãÒî í î ã/òºõ-нàæè ë ëàõ÷àäàëí î ãî î òî é ø º ë 0,5áàí òàí 0,5áóäààòàé ø º ë 0,5"Квт.цаг" суурийн тооцоолол /ууттай консерв/Òåõí î ë î ãè é í ¿å ø àò Òî í î ã òº õº º ðº ì æèéí àæëû íá¿òýýì æÒ¿¿õè é ýä/ê ã/

Óóòòàé á¿òýýãäýõ¿¿íâàê óì äñàí áî ðöКонсервын цехийн цахилгааны хэрэглээ = 2951 + 1442,6 = 4393,6 квт.цаг /Хүснэгт2.18, 2.19/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулБ. Шууд бус ҮНЗ-ыг тооцоолж, тэдгээрийг сонгосон суурь дээрээ үндэслэн хиам,консервын 2 цехдээ хуваарилсан.Õ¿ñí ýгò -2.20Í èéòëýãçàðäàë1 2 3 4 5 6 7į -Õèàì į -Êî í ñåðâ Òåõí è ê Àãóóëàõ Àæ àõóé Öàéí ûãàçàð¯ Í Ç-Õè àì баêî í ñåðâтхамааралтай1 Ñýë áýã,õàí ãàì æè éí ì àòåðè àë 190,498 190,4982 Çàñâàð ¿é ë÷è ë ãýý 232,198 232,1983 Ò/ò-æ,õº ð㺠ëòè é í çàñâàð 286,683 286,6834 Техникийн албаны цалин 1,343,402 1,343,4025 Áè ÷èã õýðãèé í çàðäàë 73,137 73,1376 Á¯ ÒÝÇ 32,340 32,3407 Á¯ ÒÝÇ 415,226 415,2268 Öýâýðë ýãýýí è é ì àòåðè àë 235,762 235,7629 Àðè óòãàë óñòãàë 25,792 25,79210 Õàðóóë ,õî ã òýýâýð Ì ÈÊ 1,100,000 1,100,00011 Аж ахуйн алба цалин 1,410,463 1,410,46312 Хоолны материалын зардал 803,820 803,820Öåõүүдээр шууд õýñýã÷ëýãäýõ нийтçàðäал 6,149,321 - - 2,052,780 520,704 2,772,017 803,82013 Èì ï î ðòû í çàðäàë 558,776 биет хэмжээ 27% 73% 150,869 407,906 (558,776)14 Ýêñï î ðòû í çàðäàë 969,406 биет хэмжээ 27% 73% 261,740 707,666 (969,406)15 Àì òàëãààí û çàðäàë 298,085 биет хэмжээ 27% 73% 80,483 217,602 (298,085)16 Àêòàëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í 2,292 биет хэмжээ 27% 73% 619 1,673 (2,292)17 Ø èí æèëãýý ëàáî ð, 86,238 биет хэмжээ 27% 73% 23,284 62,954 (86,238)18 Óñ 568,399 биет хэмжээ 27% 73% 153,468 414,931 (568,399)19 Áåí çèí ø àòàõóóí ,çàñâàð 822,594 биет хэмжээ 27% 73% 222,100 600,494 (822,594)20 Ì àõ õàäãàëàëòû í õº ëñ 108,333 биет хэмжээ 27% 73% 29,250 79,083 (108,333)

21 Á¿òýýãäýõ¿¿н ø èí æèëãýý 119,341 биет хэмжээ 27% 73% 32,222 87,119 (119,341)22 Õº ëñº ëñº í óí àà 109,963 биет хэмжээ 27% 73% 29,690 80,273 (109,963)23 Áóñàä çàðäàë 576,416 биет хэмжээ 27% 73% 155,632 420,783 (576,416)24 Áóñàä çàðäàë 1,695,925 биет хэмжээ 27% 73% 457,900 1,238,025 (1,695,925)25 Ì î áèêî ì ,ñêàéòåëü,è í òåðí åò,êàðò 115,939 биет хэмжээ 27% 73% 31,304 84,635 (115,939)26 Ø óóäàí õî ëáî î 92,993 биет хэмжээ 27% 73% 25,108 67,885 (92,993)27 Í èé ãì èé í àñóóäàë 401,069 аж/тоо 24% 76% 96,257 304,813 (401,069)28 Í ÄØ 392,161 цалин 17% 83% 66,667 325,494 (392,161)29 ¯ Õ-èéí ýëýãäýë 11397302 10,319,453 ø àë/òàë 28% 72% 2,889,447 7,430,006 (10,319,453)ø àë/òàë 28% 72% 257,796 662,90330 êâò/öàã 31% 69% 140,578 312,90031 Öàõèëãààí ýð÷èì õ¿÷ 1,593,671 Квт.цаг 31% 69% 494,038 1,099,633 (1,593,671)Öåõүүдэд шууд бусõýñýã÷ë ýãäýõ í è é ò ҮНЗ20,205,230 5,598,451 14,606,778 (20,205,230)Цехүүд, үйлчилгээнийнэгжийн нийт ҮНЗ26,354,550 5,598,451 14,606,778 2,052,780 520,704 2,772,017 803,820Óóð,äóëààí û í èéò çàðäëû íýçëýõ õóâü: äóëààí 67%, óóð33%1,374,177(1,374,177)1. Öåõүүдэд шууд õýñýã÷ë ýãäýõ çàðäë óóä:¯ éë÷èëãýýí è é алба№ Зардлууд Суурь2. Öåõүүдэд ø óóä áóñ õýñýã÷ëýãäýõ çàðäëóóä:Хиам %Консерв %Бүгд¯ éëäâýðëýëèéí öåõ"Õàòàí ñ¿éõ èì ï åêñ" ÕÕÊ-ний цехүүдээр шууд бус хэсэгчлэгдэх ¿é ë äâýðë ýë è é íí ýì ýãäýë çàðäлын хуваарилалт 2009 î íДээрх хүснэгтэд нийт ҮНЗ-аас ялгаж ангилсан шууд бус хуваарилагдах зардлуудыгзөвхөн үйлдвэрлэлийн хиам, консервын 2 цех руу хуваарилж, өмнөх шуудхуваарилагдсан зардалтай нэгтгэв.

В. Үйлчилгээний нэгжийн зардлыг ашиг үр өгөөжийг нь хүртэж байгаа хиам,консерв гэсэн эцсийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэн гаргадаг 2 цех руу хуваарилж, цехбүрийн ҮНЗ-ын урьдчилан тогтоосон нормыг тооцоолсон.Үйлчилгээний нэгжийн зардал нь эцсийн эцэст, үйлдвэрлэлийн цехүүд дэх урьдчилантодорхойлон ҮНЗ-ын хувь хэмжээг тодорхойлох болно. “Хатансүйх импекс” ХХК-ийнүйлчилгээний хэлтсийн зардлыг шууд аргыг сонгож хуваарилсан. Энэ нь үйлчилгээнийЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй58 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуулхэлтсийн зардлыг зөвхөн үйлдвэрлэлийн хэлтсүүдэд хуваарилдаг буюу үйлчилгээнийхэлтсүүдийн хоорондоо үзүүлсэн үйлчилгээг авч үздэггүй.1 2 3 4 5 6į -Хиам į -Êî í ñåðâ Òåõí èê Àãóóë àõ Àæ àõóé Öàéí ûãàçàð¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñè é íçàðäëû ã õóâààðè ë àõààñ º ì í º õ,öåõ, нэгжүүдийн ¯ Í Ç26,354,550 5,598,451 14,606,778 2,052,780 520,704 2,772,017 803,820¯ éë÷èëãýýí è é нэгжийн çàðäëû í õóâààðèëàëò:1Òåõí è ê /биет хэмжээн дээрүндэслэнэ/ 27% 73% 554,251 1,498,529 (2,052,780)2Àãóóë àõ /ì àòåðè àëû í º ðòº ãдээр үндэслэнэ/ 26% 74% 135383 385321 (520,704)3Àæ àõóé /шалны талбайнхарьцаагаар/ 28% 72% 776165 1995852 (2,772,017)4Öàéí û ãàçàð /àæè ë÷äû í тооныхарьцаагаар/ 24% 76% 192,917 610,903 (803,820)¯ éë÷èëãýýí è é нэгжүүдийннийт õóâààðè ë àгдсан зардал 1,658,715 4,490,606¯ éë÷èëãýýí è é õýëòñè é íçàðäëû ã õóâààðè ëñí û äàðààõöåõийн ¯ Í Ç 26,354,550 7,257,166 19,097,384"Õàòàí ñ¿é õ èì ï åêñ" ÕÕÊ-ний ¿é ë÷èë ãýýí èé õýë òñ¿¿äèéíòî î öñî í çàðäë û í õóâààðè ë àë ò 2009 î í№ Зардлууд Бүгд¯ éëäâýðëýë è é í öåõÕ¿ñí ýгò -2.21Хиам %

Консерв %¯ éë÷èëãýýí è é албаҮйлчилгээний нэгжүүдийн ҮНЗ-ыг цехүүдэд хуваарилснаар цехийн зардлын дансныбичилт дараах байдалтай байна.1. Техникийн албанаас хиамын цехэд хуваарилсан зардлын дансны бичилт:Дт ҮНЗ-Хиамын цех 554251Кт ҮНЗ-Техник алба 554251Техникийн албанаас консервын цехэд хуваарилсан зардлын дансны бичилт:Дт ҮНЗ-Консервын цех 1498529Кт ҮНЗ-Техник алба 14985292. Агуулахаас хиамын цехэд хуваарилсан зардлын дансны бичилт:Дт ҮНЗ-Хиамын цех 135383Кт ҮНЗ-Агуулах 135383Агуулахаас консервын цехэд хуваарилсан зардлын дансны бичилт:Дт ҮНЗ-Консервын цех 385321Кт ҮНЗ-Агуулах 3853213. Аж ахуйн албанаас хиамын цехэд хуваарилсан зардлын дансны бичилт:Дт ҮНЗ-Хиамын цех 776165Кт ҮНЗ-Аж ахуйн алба 776165Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй59 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулАж ахуйн албанаас консервын цехэд хуваарилсан зардлын дансны бичилт:Дт ҮНЗ-Консервын цех 1995852Кт ҮНЗ- Аж ахуйн алба 19958524. Цайны газраас хиамын цехэд хуваарилсан зардлын дансны бичилт:Дт ҮНЗ-Хиамын цех 192917Кт ҮНЗ-Цайны гаазр 192917Цайны газраас консервын цехэд хуваарилсан зардлын дансны бичилт:Дт ҮНЗ-Консервын цех 610903Кт ҮНЗ- Цайны гаазр 610903Үйлчилгээний хэлтсийн зардлыг хуваарилсны дараах цехийн ҮНЗ:Дт ДҮ-Хиам 7257166Кт ҮНЗ-Хиам 7257166Дт ДҮ-Консерв 19097384Кт ҮНЗ- Консерв 19097384Цехийн ҮНЗ-ын нормын тооцоолол Хүснэгт-2.22Бүгд1 2

į -Хиам į -Êî í ñåð⯠éë÷èëãýýí èé õýëòñèéí çàðäëû ã õóâààðèëñí ûäàðààõ öåõийн ¯ Í Ç 26,354,550 7,257,166 19,097,384Нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ-ын норм тооцохсуурь: Бүтээгдэхүүний биет хэмжээ /кг/ 9,032 24131Нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ-ын норм 803 791Өмнөх нэг суурь хэрэглэн тооцсон нэгжбүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ-ын норм 1,443 1,484ҮНЗ-ын бууралт /өөрчлөлт/ 640 693¯ éëäâýðëýë è é í öåõҮйлдвэрлэлийн цех, үйлчилгээний нэгжүүдээр хэсэгчлэнхуваарилснаар гарсан үр дүн“Хатансүйх импекс” ХХК-ийн одоогийн практикт хэрэглэдэг аргаар /зөвхөн нэг суурьашиглах/ тооцсон нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ-ын норм нь 1кг хиамд ҮНЗ 1443төгрөг, 1кг консервт 1484 төгрөг гарсан бол ҮНЗ-ыг үйлдвэрлэлийн цех, үйлчилгээнийнэгжүүдээр олон сууриар хэсэгчлэн хуваарилснаар 1кг хиамд ногдох ҮНЗ 803 төгрөгбуюу 640 төгрөг буурсан, 1кг консерв ногдох ҮНЗ 791 төгрөг буюу 693 төгрөг буурсанбайна. Ингэснээр хиам, консервын нэгж бүтээгдэхүүний өртөг энэ хэмжээгээр буурахболно.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй60 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулОРЛОГЫН ТАЙЛАН Хүснэгт-2.23"Õàò àí ñ¿éõ" ÕÕÊî ì ï àí èÌ º ðèéíäóãààð ¯ç¿¿ëýëò Òàéëàí òõóãàöààí û ä¿íÒàéëàí òõóãàöààí û ä¿í/ҮНЗ-ыгангилснаар/1.1 ¯í äñýí ¿éë àæèëëàãààí û î ðëî ãî1.1.1 Áî ðëóóëàëòûí î ðëî ãî /ýêñï î ðò/ 1,016,123,710.30 1,016,123,710.30Áî ðëóóëàëòûí î ðëî ãî /äî òî î ä/ 822,303,991.40 822,303,991.401.1.2 Áî ðëóóëàëòû í õî ðî ãäî ë áà áóöààëò (35,653,095.00) (35,653,095.00)1.1.3 Áî ðëóóëàëòûí õº í ãº ëº ëò (44,941,252.00) (44,941,252.00)1.1.20 Áî ðëóóëàëòû í î ðëî ãû í ä¿í 1,757,833,354.70 1,757,833,354.70

1.2 Áî ðëóóëñàí á¿òýýãäýõ¿¿í èé º ðòº ã 1,255,436,192.00 1,455,280,924.351.3 Í èéò àø èã (àëäàãäàë) 502,397,162.70 302,552,430.351.4 4. ¯éë àæèëëàãàà (áî ðëóóëàëò, åðº í õèé óäèðäëàãà)-í û1.4.1 ¯í äñýí áà í ýì ýãäýë öàëèí 97,064,973.00 63,243,666.101.4.2 Í èéãì èéí äààòãàëû í ø èì òãýë 6,076,273.00 4,050,848.671.4.3 Ñýëáýã, çàñâàð ¿éë÷èëãýý 4,907,720.001.4.4 Öàõèëãààí , óñ, äóëààí 13,077,100.001.4.5 Öýâýðëýãýý,õî ã òýýâýð, àðèóòãàë 767,580.001.4.6 Àëáàí òî ì èëî ëòû í çàðäàë 3,292,010.00 3,292,010.001.4.7 Òýýâðèéí çàðäàë 1,319,550.001.4.8 Ýëýãäëèéí çàðäàë 136,767,624.00 12,934,188.001.4.9 Çàð ñóðòàë÷èëãààí û çàðäàë 6,517,492.00 6,517,488.001.4.10 Øóóäàí õî ëáî î í û çàðäàë 4,637,550.00 2,389,236.001.4.11 Óòàñí û êàðò 214,548.001.4.12 Ì î áèêî ì ,ñêàéòåëü,èí òåðí åò,êàðò 3,246,288.001.4.13 Áåí çèí ø àòàõóóí ,çî ãñî î ë,çàñâàð 19,742,250.00 9,871,128.001.4.14 Á¯ÒÝÇ çàðäàë 388,085.001.4.15 Á¿òýýãäýõ¿¿í èé ø èí æèëãýý 1,432,095.001.4.16 Çýýëèéí õ¿¿ãèéí çàðäàë 4,062,046.00 4,062,046.161.4.17 Хуулийн зөвлөгөө 250,000.001.4.18 Àóäèò 3,750,000.00 3,500,000.001.4.19 Êî ì ï àí èä 2,066,574.001.4.20 Çî ÷èäî ä 6,386,474.001.4.21 Áóñàä çàðäàë 21,228,747.001.4.30 ¯éë àæèëëàãààí û çàðäëû í ä¿í 325,031,095.00 122,024,494.931.5 ¯í äñýí ¿éë àæèëëàãààí û àø èã (àëäàãäàë) 177,366,067.70 180,527,935.422 ¯í äñýí áóñ ¿éë àæèëëàãààí û àø èã (àëäàãäàë)2.1 Âàëþ òûí õàí ø í û º ºð÷ëºëòº º ñ î ðñî í áî äèò î ðëî ãî 7,092,550.00 7,092,550.002.2 Àæèë÷äû í í èéãì èéí àñóóäàëä (4,812,830.00)2.3 Õàí äèâ òóñëàì æèéí çàðäàë (2,004,000.00) (2,004,000.00)2.4 Çî ÷èä, òº ëº º ëº ã÷äº ä çàðöóóëñàí (6,386,474.00)2.5 Áóñàä (2,066,574.00)2.20 ¯í äñýí áóñ ¿éë àæèëëàãààí û àø èã (àëäàãäàë) -û í ä¿í (8,177,328.00) 5,088,550.003 Òàòâàð òº ëº õèéí º ì í º õ àø èã, /àëäàãäàë/ 169,188,739.70 185,616,485.423.1 Î ðëî ãû í òàòâàðû í çàðäàë 4,030,039.54 4,030,039.544 Òàòâàðû í äàðààõè àø èã (àëäàãäàë) 165,158,700.16 181,586,445.884.1 Öº º í õº ä í î î ãäî õ õóâü

5 Ердийн ажиллагааны ашиг алдагдал 165,158,700.16 181,586,445.885.1 Онцгой шинжтэй зүйлс-цэвэр6 Òàéëàí ò ¿åèéí öýâýð àø èã /àëäàãäàë/ 165,158,700.16 181,586,445.886.1 Í ýãæ õóâüöààí ä í î ãäî õ àø èã (àëäàãäàë)Åðº í õèé çàõèðàëÍ ÿãòëàí áî äî ã÷2009 оны 12-р сарын 31-ны өдөрКомпани өмнө нь орлогын тайлангийн үйл ажиллагааны зардал хэсэгт ҮНЗ-д хамаарахзардлуудаас оруулж тусгадаг байсан. Тухайлбал компани үйлдвэрлэлд холбоотойЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй61 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуулэлэгдлийн зардлыг үйл ажиллагааны зардал хэсэгт тусгаснаас болоод энэ хэсгийн дүних хэмжээтэй болсон байна. Зардлын ангиллыг сайжруулснаар орлогын тайландзардлууд зөв тусгагдах сайн талтай болж байна.ҮНЗ-ыг хэсэгчилэн хуваарилсны дараах нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ-ыг2010 оны бүтээгдэхүүний өртөгт шингээн хиам, консервын нэр төрөл бүрээрдэлгэрэнгүй өртгийн тооцоо хийсэн. Энэ нь бүтээгдэхүүн бүрийн өртгийн бүтцийгсудалж, түүндээр үндэслэн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн төлөвлөгөө боловсруулах,ямар бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийг хэр зэрэг өсгөх, бууруулах, бүр зогсоох хүртэлхарга хэмжээ авах зэрэг удирдлагын шийдлийг мэдээллээр хангах зэрэгт хэрэгтэй юм.Хиам, консервын нэр төрөл бүрийн жин нь нийт үйлдвэрлэлийн жиндээ хэдэн хувьэзэлж байгааг тодорхойлж, түүнд үндэслэн хиам, консервын цеүүдээр хуваарилагдсанҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүний нэр төрөл бүрд хуваарилсан. 1кг хиамд 804 төгрөг, 0.41кг-ийнлаазтай хиаманд 329, 0.19кг лаазтай хиаманд 153 төгрөгийн ҮНЗ ногдож байна./Хүснэгт-2.24/¹ Õèàì û í ¿éëäâýðëýë ë ààçòàéá¿ò /ш¯ éëäâýðëýë/æè ëè é íäóí äàæ êã/Í ýð òº ðëº º ðõõóâèéí æèí

Õèàì û íöåõèéí¯ Í Ç/òº ã/1 ê ãõè àì û í¯ Í Ç /òº ã/1 Áàÿëàã 555.067 6.15% 446,012 8042 Òàí ñàã-ñóâèëàë 929.083 10.29% 746,544 8043 ¯ ë ì ýäýõ 278.908 3.09% 224,111 8044 Õàòàí ñ¿é õ 1786.333 19.78% 1,435,369 8045 Òî ï 834.892 9.24% 670,859 8046 Àëàã 194.908 2.16% 156,614 8047 Öàéí û 708.267 7.84% 569,112 8048 ª ãëº º 5.667 0.06% 4,553 8049 Çàé äàñ 355.133 3.93% 285,360 8045648.258 62.54% 4,538,53310 Áàéãàë 755.158 8.36% 606,791 80411 Ýõ í óòàã 1223.838 13.55% 983,387 80412 Èë÷ëýã 223.067 2.47% 179,240 80413 Î ðãèë 3.392 0.04% 2,725 80414 Æóóë÷è í 63.283 0.70% 50,850 8042268.738 25.12% 1,822,99415 Ýëýãí è é í óõàø 18.925 0.21% 15,207 80416 Ãàõàéí óòñàí ì àõ 32.025 0.35% 25,733 80417 ¯ õðèé í óòñàí õýë 21.058 0.23% 16,921 80418 Õî í è í û ø àðñàí ãóÿà 23.858 0.26% 19,171 80419 Àäóóí û õàòààñàí ì àõ 0,1 êã 8.333 0.09% 6,696 804104.200 1.15% 83,72820 Òî ï - ëààçòàé 0,41 êã 1119 459 5.08% 368,596 32921 ¯ ë ì ýäýõ - ëààçòàé 0,19 êã 483 91.849 1.02% 73,803 15322 ª åã í óõàø - ëààçòàé 0,19 êã 2420 459.863 5.09% 369,513 1534023 1010.434 11.19% 811,912Í è é ò õè àì û í ä¿í 9031.630 100% 7,257,166Хүснэгт-2.24× àí àì àë õè àì û í ä¿íÓòë àãàò õè àì í û ä¿íÌ àõàí á¿òýýãäýõ¿¿í è é ä¿íËààçàëñàí õè àì û í ä¿íÕè àì û í í ýð òº ðº ë á¿ðä í î ãäî õ ¯ Í Ç 2009 онЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулÊî í ñåðâû í í ýð òº ðº ë á¿ðä í î ãäî õ ¯ Í Ç 2009 онæèíêã õýëáýð ø èðõýã æèí êã ø è ðõýã æèí êã1 Õàâèðãà À 3 1.25 ëààç 610 1739.21 610 763 4.07% 776,367 1,272

2 Õàâèðãà Â 3 1.25 ëààç 246 702.05 246 308 1.64% 313,388 1,2723 Ø è ðõýãò 3 1.25 ëààç 609 1734.46 609 761 4.05% 774,247 1,2724 Ãóëÿø 0.5 0.41 ëààç 4,969 2037.393 4969 2,037 10.86% 2,073,596 4175 Ãóëÿø 0.41 0.41 ëààç 2,095 858.85 2095 859 4.58% 874,109 4176 Ãóëÿø 0.34 0.33 ëààç 5,947 1962.46 5947 1,962 10.46% 1,997,327 3367 Ãóëÿø 0.2 0.2 ëààç 5,638 1127.68 5638 1,128 6.01% 1,147,722 2048 õî ðõî ã 0.5 0.41 ëààç 850 348.43 850 348 1.86% 354,623 4179 õî ðõî ã 0.2 0.2 ëààç 85 17.00 85 17 0.09% 17,302 20410 áóäààòàé õóóðãà 0.5 0.5 ëààç 2,024 1012.00 2024 1,012 5.39% 1,029,983 50911 áóäààòàé õóóðãà 0.2 0.2 ëààç - 0.00 0 - 0.00% -12 õî í ü õàâè ðãà 0.5 0.41 ëààç 270 110.56 270 111 0.59% 112,528 41713 Àäóó æèã ì àõ 0.2 0.2 ëààç - 0.00 0 - 0.00% -14 ÿñã¿é 2 êã ø º ë 2 0.833 ëààç 1,459 2917.33 1459 1,216 6.48% 1,237,151 84815 ÿñã¿é 2,5 êã 2.5 1.042 ëààç 498 1244.27 498 518 2.76% 527,659 1,06016 ÿñã¿é 2 êã 2 0.833 ëààç 370 739.33 370 308 1.64% 313,528 84817 ÿñã¿é 2,5 êã 2.5 1.04 ëààç 6 15.10 6 6 0.03% 6,395 1,05818 ÿñòàé 2 0.833 ëààç 103 205.00 103 85 0.46% 86,934 848á¿òýýãäýõ¿¿í è é ä¿í 25778 16771 25778 11440 61% 11,642,860 45219 Ýðõýì çî î ã 1.3 1.3 óóò 498 646.97 498 647 3% 658,463 1,32320 Ýðõýì çî î ã 1.5 1.3 óóò 46 59.48 46 59 0% 60,532 1,32321 ¯ õýð æè ã /ì àõ 0.5 0.4 óóò 2,146 858.33 2146 858 5% 873,586 40722 ¯ õýð æè ã /ì àõ 0.5 0.4 óóò 7,780 3112.10 7780 3,112 17% 3,167,401 40723 Õî í ü æèã / ì àõ 0.5 0.4 óóò 3,545 1418.10 3545 1,418 8% 1,443,299 40724 Õî í ü æèã / ì àõ 0.5 0.4 óóò 838 335.03 838 335 2% 340,987 40725 Àäóó æè ã ì àõ 0.4 0.4 óóò 1,132 452.90 1132 453 2% 460,948 40726 Õî í ü õàð ø º ë 0.5 0.5 óóò 456 227.75 456 228 1% 231,797 50927 í î ãî î òî é ø º ë 0.5 0.5 óóò 335 167.25 335 167 1% 170,222 509

28 ì î í ããî ë áàí òàí 0.5 0.5 óóò 40 20.17 40 20 0% 20,525 50929 áóäààòàé ø º ë 0.5 0.5 óóò 51 25.42 51 25 0% 25,868 50930 âàêóì äñàí áî ðö 0.07 óóò 13 0.88 13 1 0% 896 7131 õî í ü ø àðñàí ãóÿà óóò 36 36 36 - 0% - -á¿òýýãäýõ¿¿í è é ä¿í 16914 7360 16914 7324 39% 7,454,524Ä¿í 42692 24131 42692 18764 100% 19,097,3841 øê î í ñåðâòí î ãäî õ ¯ Í Ç/òº ã/Хүснэгт-2.25Æèëè é í äóí äàæ¹ Á¿òýýãäýõ¿¿í í ýð í ýãæ/æèíÊî í ñåðâû íöåõýä í î ãäóóë àõ¯ Í Ç /òº г/Ñàâë àãàà Бодит жин/шөлгүй/Ýçëýõõóâèé íæèíКонсервын 0.2кг-д 204 төгрөг, 0,33кг-д 336 төгрөг, 0.4кг савлагаатайд 407 төг, 0.41кгсавлагаатайд 417 төг, 1,3кг-д 1323 төгрөг, 2.85кг _______савлагаатайд /шөлтэй/ 1272 төг тустус ногдож байна. /Хүснэгт-2.25/Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулХиам: Нэг найрлага хиам бэлтгэхэд нэр төрлөөсөө хамаараад 46-62кг хоорондхэлбэлздэг. Хиам үйлдвэрлэл нь чанамал хиам, утлагат хиам, махан бүтээгдэхүүн гэсэнхоорондоо арай өөр технологиор хийгдэх үндсэн 3 төрөлтэй. Нэг найрлага хиамынүндсэн, туслах материалын хэрэгцээг найрлагын гарцын жинд харьцуулж 1кг хиамынорцыг нэр төрөл бүрээр тодорхойлсон. /Хүснэгт-2.26/1кг хиамын нэр төрөл бүрээрх үндсэн туслах материалын хэрэгцээг материалын үнээрүржүүлэн материалын зардлыг гарган, цехүүдийн зардлыг хэсэгчилэн хуваарилсны үрдүнд тогтоосон нэгж бүтээгдэхүүний ҮНЗ-ыг нэмж ашгийн тооцоо хийсэн. /Хүснэгт2.27/Компаний удирдлагууд бусад хиамтай харьцуулахад арай хямд хиам үйлдвэрлэж зах

зээлийн хувь хэмжээгээ нэмэгдүүлэх, мөн өөрийнх нь хиамын худалдан авч чадахгүйбайгаа хэрэглэгчдэд зориулж орц, технологидоо өөрчлөлт оруулж ашиг багатай болоналдагдалтай бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Ингэснээр өөр бусад хиамын үйлдвэрлэлээралдагдалаа нөхөж болно гэж үздэг. Энэ бол алдаатай шийдвэр юм. Үүний жишээ болцайны, өглөө хиамууд 100-300 төгрөгийн алдагдалтай байсан. Гэхдээ тухайнүйлдвэрлэлийн үед гайгүй хямд мах, түүхий эд олдвол ашигтай ажиллах боломжтойбайдаг. Гэвч энэ тохиолдолд ашиг олохоосоо илүү алдагдал хүлээх болно. Энэ хямдүнэтэй худалдах хиамандаа ҮНЗ-ыг арай бага хэмжээгээр хуваарилж үйлдвэрлэлийгүргэлжлүүлдэг.Консерв: Консервын бүтээгдэхүүнүүд нэг удаад 100кг-аар бэлтгэгддэг бөгөөд тухайннайрлагын түүхий эдийн хэрэгцээг найрлагынхаа гарцын тоо хэмжээнд харьцуулж 1шконсервын түүхий эдийн хэрэгцээг гаргасан. /Хүснэгт 2.27/Дараа нь 1ш консервын нэр төрөл бүрээрх үндсэн туслах материалын хэрэгцээг түүхийэдийн үнээр нь үржүүлэн материалын зардлыг гарган, цехүүдийн зардлыг хэсэгчилэнхуваарилсны үр дүнд тогтоосон нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ-ыг нэмж өртгийнтооцоо хийсэн. /Хүснэгт 2.28/Консерв нь лаазтай, фоли ууттай гэсэн 2 савлагааны төрөлтэй байдаг.Бүтээгдэхүүнүүдийн ашиг нь түүхий эдийн үнэ, махны шуллагааны гарц, тухайн сарынҮНЗ зэрэг олон зүйлээс хамаардаг.Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.Энхтуул1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23¹ Ò¿¿õè é ýä /õè àì û í í ýðòº ðº ëÁàÿëàãÑóâèëàëÒàí ñà㯠ë ì ýäýõÕàòàí -ñ¿éõÒî ïÀëàãÖàéí ûª ãëº º

ÁàéãàëüÝõ í óòàãÈë÷ëýã/õàãàñ/Î ðãèë /õàãàñ/Æóóë÷èíЗайдасÝëýãí èé í óõàøÃàõàéí óòñàíì àõÕî í èí û ø àðñàíãóÿ௠õðèéí óòñàíõýëÀäóóí ûõàòààñàí ì àõª åã Ýëýãí èéí óõàøÌ î í ãî ë õèàì¯ ë ì ýäýõ1 Í èéò ì àòåðèàëû í çàðäàë 2932 2854 2705 2784 2771 2693 2562 2602 2557 3013 3003 2263 2227 3087 2606 1633 4252 2748 2748 10481 698 1315 7502 1êã-ын ¯ Í Ç 804 804 804 804 804 804 804 804 804 804 804 804 804 804 804 804 804 2400 2400 2400 153 329 1533 Шууд хөдөлмөрийн зардал 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 160 960 160 160 32 80 324 Нийт өртөг 3896 3818 3669 3748 3735 3657 3526 3566 3521 3977 3967 3227 3191 4051 3570 2597 5216 6108 5308 13041 883 1724 9355 Худалдах үнэ 5300 5300 5000 5300 5000 5000 5000 4600 4600 6400 6400 5500 5500 6400 5800 4000 13000 12000 13000 15000 1700 2300 18006 Нийт ашиг 1404 1482 1331 1552 1265 1343 1474 1034 1079 2423 2433 2273 2309 2349 2230 1403 7784 5892 7692 1959 817 576 865Äýýä çýðýãëýl ÷àí àì àë õèàì Í ýãä¿ãýýð çýðýãëý ÷àí àì àë õèàì Óòëàãàò õèàì Ëààçòàé õè àì1 ê ã õèàì û í өртгийн á¿òýö, ашиг òî î öî лт /òº ã/ 2010 он Õ¿ñí ýãò-2.27Ì àõàí á¿òýýãäýõ¿¿í1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19¹Ò¿¿õè é ýä /ê î í ñåðâû í í ýðòº ðº ëÝðõýì çî î ã 1,3¯ õðèéí æèãí ýñýíì àõ 0,4Àäóóí û æèãí ýñýí

ì àõ 0,4Õî í èí û æèãí ýñýíì àõ 0,4Õî í èí û ì àõàí õàðø º ë 0,5Áóäààòàé ø º ë 0,5Í î ãî î òî é ø º ë 0,5Ì î í ãî ë áàí òàí 0,5Ì î í ãî ë õî ðõî ã 0.41ì î í ãî ë õî ðõî ã 0.2Ì î í ãî ë ãóëÿø 0.41Ì î í ãî ë ãóëÿø 0.33Ì î í ãî ë ãóëÿø 0.2Áóäààòàé æèãí ýñýíì àõ0.5Õî í èí û òº ì ñòýéõàâèðãà 0,41¯ õðèéí áî ðö 0,07 êãÕî í èí û ø àðñàíãóÿ௠õðèéí ø èðõýãòýéì àõ,ø º ëòýé 3ë¯ õðèéí õàâèðãà,ø º ëòýé 3ë1 Í èéò ì àòåðèàëû í çàðäàë 4975 1539 1133 1438 1022 696 697 635 1405 813 1468 1133 844 995 1055 1312 2748 7251 69922 1êã-ын ¯ Í Ç 1323 407 407 407 509 509 509 509 417 204 417 336 204 509 417 71 2400 1272 12723 Шууд хөдөлмөрийн зардал 104 32 32 32 40 40 40 40 32 16 32 26 16 40 32 6 480 240 2404 Нийт өртөг 6298 1946 1540 1845 1531 1205 1206 1144 1822 1017 1885 1469 1048 1504 1472 1383 5148 8523 82645 Худалдах үнэ 12000 3500 3300 3500 2300 2000 2000 2000 2800 1800 2800 2600 1800 2300 2600 1500 8500 11500 110006 Нийт ашиг 5702 1554 1760 1655 769 795 794 856 978 783 915 1131 752 796 1128 117 3352 2977 2736ÓÓÒÒÀÉ Á¯ ÒÝÝÃÄÝÕ¯ ¯ Í ËÀÀÇÒÀÉ Á¯ ÒÝÝÃÄÝÕ¯ ¯ Í1 ø ê î í ñåðâû н º ðòгийн бүтэц, ашиг òî î öî лт /òº ã/ 2010 он Õ¿ñí ýãò-2.29ÝÊÑÏ Î ÐÒЇйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулÌ àõí û ø óëàëãààí û ãàðö 70%Çàéäàñ1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23¹

Áàÿë àãÒàí -Ñóâèëàë Òàí ñàã ¯ ë ì ýäýõÕàòàí -ñ¿é õ Òî ï Àë àã Öàéí û ª ãëº º Áàé ãàëü Ýõ í óòàãÈë ÷ë ýã/õàãàñ/Î ðãè ë/õàãàñ/ Æóóë÷è íÔðàí êôóðòåðÝëýãí è éí óõàøÃàõàé íóòñàí ì àõÕî í èí ûø àðñàíãóÿ௠õðè é íóòñàí õýëÀäóóí ûõàòààñàíì àõª åãÝëýãí è éí óõàøÌ î í ãî ëõè àì ¯ ë ì ýäýõÕèàì û í æè í 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0.19 0.41 0.19Ãàðöû í õóâü 1.295 1.381 1.377 1.314 1.322 1.322 1.279 1.322 1.283 1.107 1.135 1.302 1.327 1.179 1.450 1.283 1.270 1.126 1.000 0.214¯ í äñýí ì àòåðè àë1 ¯ õðèéí 1 ì àõ 0.2012 ¯ õðèéí ì àõ 0.374 0.504 0.456 0.437 0.426 0.426 0.381 0.251 0.140 0.330 0.415 0.434 0.212 0.1003 Ãàõàéí ì àõ 0.049 0.066 - 0.103 0.7104 Õî í èí û ì àõ 0.109 0.057 0.251 0.257 0.8405 Àäóóí û ì àõ 0.077 0.077 0.069 - 0.198 0.502 0.493 4.673 0.025 0.0116 ¯ õðèéí õýë 0.9717 Òýì ýý 0.291 0.1528 ¯ õðèéí ýëýã 0.358 0.0909 ¯ õðèéí ì àõ 0.43410 Ãàõàéí º º õ 0.065 0.088 0.087 0.076 0.077 0.077 0.069 0.077 0.060 0.058 0.079 0.077 0.076 0.065 0.083 0.377 0.090 0.049 0.008

¯ í äñýí ò¿¿õè é ýäè é í ä¿í 0.488 0.657 0.651 0.569 0.580 0.580 0.520 0.580 0.659 0.679 0.692 0.580 0.569 0.651 0.620 0.735 0.710 0.840 0.971 4.673 0.179 0.285 0.11911 Ãàõàéí º º õ 0.098 0.116 0.116 0.087 0.140 0.119 0.13012 ¯ õðèéí ãî ë ì àõ 0.130 0.133 0.121 0.01313 Õî í èí û ñ¿¿ë 0.116 0.155 0.116 0.114Ä¿í 0.228 - - 0.133 0.116 0.116 0.208 0.116 0.140 0.155 0.119 0.116 0.114 0.130 - - - - - - - - 0.013Òóñë àõ ì àòåðè àë1 Äàâñ 0.012 0.016 0.016 0.014 0.014 0.014 0.013 0.014 0.014 0.015 0.015 0.014 0.014 0.015 0.016 0.015 0.025 0.021 0.034 0.004 0.008 0.0042 Õàð ÷èí æ¿¿ 0.000 0.001 0.001 0.000 0.001 0.001 0.001 0.0003 Ñî í ãèí î 0.001 0.0044 óóðàã 0.015 0.020 0.020 0.017 0.017 0.017 0.016 0.017 0.010 0.020 0.021 0.029 0.028 0.020 0.019 0.021 0.025 0.029 0.004 0.0025 Çàäü 0.001 0.001 0.000 -6 Óëààí ÷èí æ¿¿ 0.001 -7 Ãî í üä 0.001 0.001 0.001 - 0.000 0.001 0.001 0.001 0.000 -8 Àì òàò óëààí ÷èí æ¿¿ -9 Ýëñýí ÷èõýð 0.001 0.003 0.012 0.001 -10 Õóóðàé ñ¿¿ 0.002 0.000 -11 Ãóðèë 0.015 0.020 0.020 0.017 0.017 0.017 0.016 0.017 0.020 0.021 0.017 0.017 0.020 0.019 -12 Ñàðì èñ 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.000 0.00013 Ì àéî ðî í 0.004 0.00214 Í èòðèä 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.000 0.00015 Óòààí û àì ò 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.001 0.00116 Áýëýí æî ð õèàì 0.006 0.008 0.008 0.007 0.007 0.007 0.006 0.007 0.008 0.008 0.007 0.007 0.004 0.00117 Çàéäàñí û áýëýí æî ð 0.00718 Î ðî ñ æî ð 0.008 0.00419 æî ð 0.00820 Ôî ñôàò 0.002 0.003 0.003 0.002 0.002 0.002 0.002 0.002 0.003 0.003 0.003 0.003 0.003 0.003 0.01821 Õàòààñàí ÷èí æ¿¿ 0.007 0.009Í è é ò æî ð 0.057 0.067 0.075 0.059 0.060 0.060 0.054 0.060 0.037 0.069 0.070 0.073 0.071 0.068 0.069 0.026 0.078 0.047 0.063 - 0.011 0.013 0.007Í àé ðë àãû í ä¿í 0.545 0.724 0.726 0.628 0.640 0.640 0.574 0.640 0.696 0.748 0.763 0.652 0.640 0.718 0.690 0.762 0.787 0.888 1.034 4.673 0.190 0.298 0.126

Í èéò í àéðëàãû í ä¿í 0.772 0.724 0.726 0.761 0.756 0.756 0.782 0.756 0.836 0.903 0.881 0.768 0.754 0.848 0.690 0.762 0.787 0.888 1.034 4.673 0.190 0.212 0.100Ì ºñ 0.228 0.276 0.274 0.239 0.244 0.244 0.218 0.244 0.238 0.097 0.119 0.232 0.246 0.152 0.310 0.221 0.213 0.112 - 0.110 0.051ÃÀÐÖ 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 4.67 0.19 0.32 0.15Ãàðöû í õóâü 1.295 1.381 1.377 1.314 1.322 1.322 1.279 1.322 1.284 1.107 1.135 1.302 1.327 1.179 1.450 1.290 1.270 1.126 1.000 1.000Áóñàä òóñë àõ ì àòåðè àë1 Á¿ðõýâ÷í èé óðò 0.423 0.591 0.586 0.512 0.697 0.522 - 0.522 - 0.815 0.554 - - 0.781 - - - - - -2 Á¿ðõýâ÷èéí Ø èðõýã 1.398 - - - 1.935 - - - - - - - 0.072 - - - - -3 ¯ äýýñ 1.398 1.752 1.846 2.278 - - - 1.856 - 1.552 1.187 - - - - - - - - -4 ãàõàéí ãýäýñ 23 0.5615 Ëààç ª åã 0.2 1.0006 Ëààç Ì î í ãî ë õèàì 0.5 1.0007 Ëààç ¯ ëì ýäýõ 0.2 1.0008 Öààñàí õàéðöàã 36 ø 0.014 0.028 0.0149 Õàÿã ª åã 0.2 1.00010 Õàÿã Ì î í ãî ë õèàì 0.5 1.00011 Õàÿã ¯ ëì ýäýõ 0.2 1.000Äýýä çýðýãëýëèéí ÷àí àì àë õèàì Í ýãä¿ãýýð çýðýãëýëèéí ÷àí àì àë õèàì Óòëàãàò õèàì Ì àõàí á¿òýýãäýõ¿¿í Ëààçòàé õè àì1 êã õè àì үйлдвэрлэлийн түүхий эдийн хэрэгцээ 2010 он Õ¿ñí ýãò-2.26Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїйМУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим 66 Магистрант С.ЭнхтуулÌ àõí û ø óëàëãààí û ãàðö 70%1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25¹Ýðõýì çî î ã 1,3¯ õðèéí æèãí ýñýíì àõ 0,4Àäóóí û æèãí ýñýíì àõ 0,4Õî í èí û æèãí ýñýíì àõ 0,4Õî í èí û ì àõàí õàðø º ë 0,5Áóäààòàé ø º ë 0,5Í î ãî î òî é ø º ë 0,5Ì î í ãî ë áàí òàí 0,5Ì î í ãî ë õî ðõî ã 0.41ì î í ãî ë õî ðõî ã 0.2

Ì î í ãî ë ãóëÿø 0.41Ì î í ãî ë ãóëÿø 0.33Ì î í ãî ë ãóëÿø 0.2Áóäààòàé æèãí ýñýíì àõ0.5Áóäààòàé æèãí ýñýíì àõ0.2Õî í èí û òº ì ñòýéõàâèðãà 0,41¯ õðèéí áî ðö 0,07 êãÕî í èí û ø àðñàí ãóÿ௠õðèéí ø èðõýãòýéì àõ,ø º ëòýé 3ë¯ õðèéíõàâèðãà,ø º ëòýé 3ëß ñã¿é 2 êã ø º ëß ñã¿é 2,5 êã ø º ëß ñã¿é 2 êã ø º ëß ñã¿é 2,5 êã ø º ëß ñòàé 2 êã ø º ëÍ àé ðëàãà æè í /Ãàðö òî î öñî í / 1.30 0.40 0.40 0.40 0.50 0.50 0.50 0.50 0.41 0.20 0.41 0.33 0.20 0.50 0.2 0.41 0.07 1.00 2.850 2.85 2.0 2.5 2.0 2.5 2.0Ãàðö % 1 1.1 1.1 1.1 1.18 1.18 1.18 1.18 1.18 1.17 1.0Í àé ðëàãà æè í 1.30 0.36 0.36 0.36 0.50 0.50 0.50 0.50 0.35 0.17 0.35 0.28 0.17 0.50 0.35 1.00 2.85 2.85¯ í äñýí ì àòåðèàë1 ¯ õðèéí ì àõ 1.287 0.356 0.120 0.125 0.322 0.259 0.157 0.113 - 0.327 2.1452 ¯ õðèéí ãî ë ì àõ3 Õî í èí û ì àõ 0.356 0.250 0.120 0.334 0.163 0.8404 Õî í èí û õàâèðãà 0.2055 Àäóóí û ì àõ 0.3606 ¯ õðèéí õàâèðãà 2.03813 ¯ õðèéí º º õ , ÷º ì . òî ñ 0.050 -14 Ø º ë 0.237 0.321 0.224 0.339 0.118 - 0.036 0.112 0.691 1.627Òóñëàõ ì àòåðè àë1 Äàâñ 0.013 0.004 0.004 0.004 0.006 0.007 1.840 0.006 0.004 0.002 0.004 0.003 0.002 0.008 - 0.004 0.021 0.014 0.0142 Õàð ÷èí æ¿¿ 0.000 0.000 0.000 - 0.0003 Ñî í ãèí î 0.004 0.004 0.006 0.015 0.015 0.010 0.009 0.004 0.010 0.008 0.005 0.020 - 0.0124 Ãî í üä 0.000 0.000 0.000 0.000 0.0005 Ãóðèë 0.025 0.010 0.008 0.005 0.0076 Ñàðì èñ 0.000 0.000 0.000 0.001 0.000 0.0017 Óóðàã 0.0258 Áóäàà 0.025 0.162 -

9 Ëóóâàí 0.012 0.015 0.030 -10 Áàéöàà 0.03511 Òºì ñ 0.080 0.08612 ýëñýí ÷èõýð 0.00113 Óëààí ÷èí æ¿¿ 0.000 0.000 0.000 0.000 - 0.00014 ¯ ¿ñ¿¿ 0.000Í àé ðëàãà æè í 1.3 0.36 0.36 0.36 0.50 0.50 2.33 0.50 0.35 0.17 0.35 0.28 0.17 0.50 - 0.35 1 2.85 3.68ÃÀÐÖ 100 110 110 118 118 118 118 118 100 1001 Ëààç 0,23 /0,19/ 1 1 -2 Ëààç 0,5 / 0,41/ 1 1 1 13 Ëààç 0,5 / 0,33/ 14 Ëààç 3,0êã 1 15 Óóò 0.5 ¯ õðèéí æ.ì àõ 16 Óóò 0.5 Àäóóí û æ.ì àõ 17 Óóò 0.5 Õî í èí û æ.ì àõ 18 óóò 0.5 Õî í èí û õ ø º ë 19 Óóò 0.5 Áóäààòàé ø º ë 110 Óóò 0.5 Í î ãî î òî é ø º ë 111 Óóò 0.5 Áàí òàí 112 ß ëòñàí óóò 1.5 113 Óóò áî ðö 114 Õàÿã Æ Ì àõ-ñòèêåð 115 Õàÿã Õî ðõî ã 0.5 116 Õàÿã Õî ðõî ã 0.2 117 Õàÿã Ãóëÿø 0.5 118 Õàÿã Ãóëÿø 0.2 ì î í ã 119 Õàÿã Áóäàà 0.5 120 Õàÿã Áóäàà 0.2 -21 Õàÿã Õî Õàâèðãà 0.5 122 Õàÿã 3ë ëààç 1 123 Öààñàí õàéðöàã 3ë 0.158 0.15824 Öààñàí õàéðöàã 36 0.072 0.033 0.033 0.033 0.042 0.042 0.042 0.028 0.015 0.028 0.015 0.034 - 0.028ÓÓÒÒÀÉ Á¯ ÒÝÝÃÄÝÕ¯ ¯ Í ËÀÀÇÒÀÉ Á¯ÒÝÝÃÄÝÕ¯ ¯ Í ËÀÀÇ ÝÊÑÏ Î ÐÒ1 ø ê î í ñåðâ ¿é ë äâýðë ýëè é í ò¿¿õè é ýäè é í õýðýãöýý 2010 он Õ¿ñí ýãò-2.28Їйлдвэрлэлийн нэмэгдэл зардлыг бїтээгдэхїїний єртєгт шингээх арга зїй67 МУИС-ЭЗСургууль НББ-ын тэнхим Магистрант С.ЭнхтуулДҮГНЭЛТ, САНАЛТус компани цаашдаа ҮНЗ-ыг олон сууриар хуваарилах, үйлдвэрлэл үйлчилгээнийнэгжүүдээр ҮНЗ-ыг хэсэгчлэн хуваарилах аргыг хэрэглэх боломжтой юм. Энэ нь ҮНЗ-ын жагсаалтаас борлуулалт удирдлагын, үйл ажиллагааны бус зардал, бүтээгдэхүүний

хорогдол, буцаалт, шимтгэлийг ангилан хасч, шууд болон шууд бус хэсэгчлэгдэхзардлуудыг зохих сууриар хуваарилсантай холбоотойгоор үйлдвэрлэлийн хэмжээнийҮНЗ буурснаар нэгж бүтээгдэхүүнд ногдох ҮНЗ буурч, өртгөө илүү бодитой тооцохболомжтой боллоо. Зардлын ангилал сайжирснаар ҮНЗ, борлуулалт удирдлагынзардал, үйл ажиллагааны бус зардлуудыг ялгаж, орлогын тайланд зардлууд зөвтусгагдах сайн талтай болно.Монгол улсад мах, махан бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг 70 гаруй аж ахуй нэгж үйлажиллагаа эрхэлж байна. Эдгээр нь үйлдвэрлэлийн технологийн хувьд ижил төстэйбайдаг учраас үйлдвэрлэлийн зардлаа зөв ангилж, ҮНЗ-ыг бүтээгдэхүүний өртөгтшингээн, өртгөө бодитой тооцохын тулд ҮНЗ-ыг олон сууриар хуваарилах, үйлдвэрлэлүйлчилгээний нэгжүүдээр ҮНЗ-ыг хэсэгчлэн хуваарилах аргыг сонгож хэрэглэхболомжтой.Судалгаагаар тооцоологдсон “Зах зээлийн үнэ”, “Материалын өртөг”, “Цалин”,“Ажилчдын тоо”, “Шалны талбай”, “Квт.цаг” зэрэг олон сууриудын тооцоолол ньерөнхийдөө хиам консервын үйлдвэрлэлийн тоо хэмжээнээс нэлээд их хамааралтайбайсан. Энэ нь тус компанийн ҮНЗ-ууд нь үйлдвэрлэлээс шууд хамаарах шинжтэйбайдагтай холбоотой гэсэн дүгнэлтэд хүргэж байна.Тиймээс тус компанийн ҮНЗ-ууд нь үйлдвэрлэлээ дагаад зайлшгүй гарах шинжтэйучраас түүнийг хүчээр бууруулах оролдлого хийх нь оновчтой арга хэмжээ биш юм.Харин ҮНЗ-ын одоогийн гарч байгаа хэмжээг өсгөлгүй барих, зардлын энэ хэмжээндалдагдалгүй ажиллах, улмаар борлуулалтаа нэмэгдүүлэх, борлуулалт удирдлагынзардлаа хянахад гол анхаарлаа хандуулах нь зүйтэй.Мөн зах зээлийн хувь хэмжээгээ өсгөх зорилгоор бага ашигтай болон алдагдалтайбүтээгдэхүүн үйлдвэрлэдэг. Эдгээр бүтээгдэхүүний зардал, өртгийн тооцоог дахиннягтлан судлах шаардлагатай юм.¯éëäâýðëýëèéí íýìýãäýë çàðäëûã á¿òýýãäýõ¿¿íèé ºðòºãò øèíãýýõ àðãà ç¿é68 ÌÓÈÑ-ÝÇÑóðãóóëü ÍÁÁ-ûí òýíõèì Ìàãèñòðàíò Ñ.ÝíõòóóëАшигласан ном зүй

1. Н.Тунгалаг “Зардлын удирдлагын бүртгэл: Шинжилгээ загварчлал” УБ 2004 он2. Асри Хаммер “Зардлын нягтлан бодох бүртгэл, төлөвлөлт ба хяналт” 2000 он3. Г.Мөнхзул, Г.Алтанзаяа “Зардлын бүртгэл” 2001 он , УБ4. А.Эркеш, О.Нүржмаа “Нягтлан бодох бүртгэл” 2008 он5. А.Саранчимэг, П.Жавжмаа “Зардлын бүртгэл” 2001 он6. Н.Агваан “Нягтлан бодох бүртгэл” 2004 он7. Н.Агваан “Үйлчилгээний байгууллагын санхүүгийн бүртгэл, тайлан” 2006 он8. Н.Агваан “Үйлдвэрийн газрын санхүүгийн бүртгэл, тайлан” 2006 он9. С.Жамъянсүрэн “Бизнесийн шинжилгээ ба үнэлгээ” 2003 он ХААИС10. НББОУС, хэрэглээний тайлбар 2007 он11. Үндэсний статистикийн эмхгэл 2009 он12. www.nso.mn/v3/index.php?page=free_access13. www.medee.mn14. “Хатансүйх импекс” ХХК-ийн тайлан, мэдээлэл__