αρχές βυζαντινής ζωγραφικής τέχνης

Μάθημα 5ο Ιανουάριος 2013 -- 6 διδακτικές ώρες

ΜΑΘΗΜΑ 5Ο Ιανουάριος 2013 4 διδακτικές ώρες

Αρχές της Βυζαντινής εικονογραφίας

ΣΤΟΧΟΙ1 Ιχνηλάτηση της βυζαντινής εικόνας2 Σπουδή στις αρχές της εικονογραφικής τέχνης3 Ερμηνευτική προσέγγιση εικονογραφικών στοιχείων4 Ανάδειξη του χαρακτήρα και του σκοπού της βυζαντινής τέχνης5 Παρουσίαση των εικονογραφικών κύκλων6 Ικανότητα laquoανάγνωσηςraquo των μηνυμάτων της βυζαντινής εικόνας7 Πρώτη επαφή με κορυφαίους εκπροσώπους της εικονογραφικής τέχνης8 Αισθητικός υπομνηματισμός στην Αγία Τριάδα του Ρουμπλιώφ και στις εικόνες της Γέννησης και Βάπτισης του Θεοφάνη

Εισηγητής Κυριακουλόπουλος Ευάγγελος ΠΕ01Η εισήγηση βασίστηκε και σε πληροφορίες του διαδυκτιακού τόπου wwwpmeletioςcom

bull Η Βυζαντινή ζωγραφική αποτέλεσε την απτή απεικόνιση των υπερφυσικών αναζητήσεων των πιστών στη ζωή της ορθόδοξης εκκλησίας Ο χαρακτήρας των βυζαντινών αγιογραφιών δεν είναι φυσικός αλλά λειτουργικός και συμβολικός Το νατουραλιστικό στοιχείο και η φυσική αναπαράσταση δεν υπάρχουν Η τέχνη της αγιογραφίας αναπαριστά τον πνευματικό και άφθαρτο χαρακτήρα των Αγίων γιrsquo αυτό και δεν αναπαρίστανται με φυσικό τρόπο Όλα τα πράγματα τα κτίρια τα φυτά τα βουνά τα ενδύματα τα πρόσωπα αλλοιώνονται και μεταμορφώνονται υποτάσσονται σε έναν ρυθμό προκειμένου να εκφράσουν την υπερβατικότητα Λόγω της πνευματικότητας και της αγιότητας όσων αναπαριστά τα υλικά που μεταχειρίζεται ο αγιογράφος έπρεπε να είναι εύοσμα λεπτά και ειδικά επιλεγμένα όπως εύοσμα ξύλα και βερνίκια που μοσχοβολούν σαν θυμίαμα ώστε ο ασπαζόμενος την εικόνα να αισθάνεται αυτήν την πνευματική ευωδία Η τεχνική της αγιογραφίας διατηρήθηκε στους αιώνες και παραδόθηκε ακέραιη στους σύγχρονους αγιογράφους

Η θεολογία της εικόνας είναι πάρα πολύ ουσιαστική για να ξέρουμε πώς θα αγιογραφούμε Δεν περιγράφουμε απλώς γεγονότα και τα αποτυπώνουμε όπως μας ήρθε στο μυαλό Η κάθε γραμμή που κάνουμε και χαράσσουμε είναι μια θεολογία Ο αγιογράφος πρέπει να ξέρει την ερμηνευτική της Εκκλησίας σε όλα τα γεγονότα για να μπορεί να αποτυπώσει πάνω στην εικόνα την θεολογία που αποτυπώνεται μέσα στην Γραφή και τους Πατέρες της Εκκλησίας μας Άρα κανείς δεν μπορεί να πάρει και να περιγράψει τα γεγονότα με τη δική του φαντασία

Στους πρώτους αιώνες των διωγμών η Εκκλησία είναι προσεκτική και ζωγραφίζει απλά σύμβολα τον ιχθύ τον αμνό τον ποιμένα το ελάφι το παγώνι την άμπελο την άγκυρα και άλλα παρόμοια Συνεπώς η ζωγραφική της είναι συμβολική

Μετά τη λήξη των διωγμών και την εδραίωση του χριστιανισμού η αγιογραφία από συμβολική θα γίνει ιστορική Θα εκφράσει την ιστορική της πορεία το συνεχιζόμενο απολυτρωτικό της έργο τους αγώνες της τα μαρτύρια της την αντιμετώπιση των αιρέσεων Ο Ιησούς η Θεοτόκος οι άγιοι και οι μάρτυρες η ζωή τους οι αγώνες τους τα θαύματα και τα μαρτύριά τους θrsquo αποτελέσουν την μεγάλη εποποιία των laquoιστοριώνraquo του χριστιανικού ναού

Μετά την θύελλα της εικονομαχίας και την οριστική νίκη της ορθόδοξης εικόνας όπως και της επιβολής του ορθού δόγματος και της ορθής δόξας περί της εικόνας η αγιογραφία καθίσταται δογματική και το περιεχόμενο της αποβλέπει σε δογματικές αλήθειες

Ο παντοκράτορας θα βρίσκεται πάντα στον τρούλο και γύρω του οι τέσσερις ευαγγελιστέςΗ laquoουράνια λειτουργίαraquo στην κόγχη του ιερού

Εις την είσοδο του ναού στην κεντρική βασιλική πύλη από την οποία εισερχόμαστε από το νάρθηκα στον κυρίως ναό θα είναι ο Χριστός ως διδάσκαλος κρατώντας το ευαγγέλιο με το αριστερό του χέρι και ευλογώντας με το δεξιό Ο Χριστός είναι laquoη θύρα δια της οποίας εισερχόμαστε στην ποίμνη του την Εκκλησία Σε άλλες περιπτώσεις η laquoΔέησηraquo

Το δόγμα της παρθένου ως laquoόντως Θεοτόκουraquo που καθορίστηκε στη σύνοδο της Εφέσου (431) εικαστικά θα εκφράζεται δια της Θεομήτορος μετά του παιδίου Ιησού επί των γονάτων που θα εικονίζεται στην κεντρική κόγχη του ιερού

Το δόγμα της πρώτης και δευτέρας ελεύσεως του Χριστού θα εκφράζει η παράσταση της laquoετοιμασίας του θρόνουraquo με τον κενό θρόνο της κρίσεως και τα όργανα του πάθους του Σωτήρος

Τέλος η αγιογραφία από τους χρόνους των Μακεδόνων (867-1056) Κομνηνών (1081-1185) Αγγέλων (1185-1204) και μάλιστα κατά τους χρόνους των Παλαιολόγων (1204-1453)) θα καταστεί τέχνη αφηγηματική Οι εικονογραφικές συνθέσεις θα είναι πιο πλούσιες και με περισσότερα πρόσωπα Ψαλμοί και ύμνοι (ως ο Ακάθιστος) θα απεικονίζονται στους ναούς

Πάντως σrsquo όλα αυτά τα ιστορικά της στάδια επειδή η Εκκλησία ενδιαφέρεται για την υπερκόσμια πραγματικότητα η οποία δεν παρίσταται αλλά εκφράζεται η αγιογραφία θα εκφράζει τα θέματά της και δεν τα παριστάνει

Δεν την ενδιαφέρει να παρουσιάσει το φυσικό κάλλος όπως οι αρχαίοι Έλληνες αλλά να παρουσιάσει το υπερφυσικό Δεν παρουσιάζει τον laquoκαλό καγαθόraquo ούτε τον ήρωα ούτε τον αθλητή αλλά τον άγιο Στην αρχαιότητα το τέλειο παρουσιαζόταν με το φυσικά ωραίο και καλό Αντίθετα στην ορθόδοξη αγιογραφία το καλό δεν καθορίζεται από τη φυσική διάπλαση των προσώπων και των αντικειμένων αλλά από τον υψηλό σκοπό που έχει Ο άγιος Χρυσόστομος λέγει ότι στην πίστη μας το κάθε τι είναι καλό όχι λόγω διαπλάσεως και χρώματος αλλά λόγω της διακονίας για το οποίο είναι προορισμένο Έτσι ο υψηλός σκοπός είναι εκείνο που ενδιαφέρει την Εκκλησία Ότι εξυπηρετεί αυτό το σκοπό αυτό και χρησιμοποιεί

Η επί γης εκκλησία πρέπει να θεωρείται τύπος και εικόνα της επουρανίου εκκλησίας (Διονύσιος Αρεοπαγίτης) Τα πάντα εν αυτή ανακαλούν πρέπει νrsquo ανακαλούν τον ουράνιο κόσμο Αυτό πρέπει να κάνει και η ορθόδοξη ζωγραφική Δεν πρέπει να παριστάνει μορφές της καθημερινής ζωής αλλά να εκφράζει τον ουράνιο και υπεραισθητό κόσμο

Και η ελληνική φιλοσοφία μάλιστα η νεοπλατωνική εκφράζει παραπλήσιες ιδέες Ο Πλωτίνος πχ στις laquoΕνεάδεςraquo του θα μιλήσει περί της ενοράσεως του κόσμου laquoδιά των έσω οφθαλμών διrsquo ων γίνεται κατανοητή η βαθυτέρα ουσία των όντωνraquo πράγμα το οποίο δεν συμβαίνει δια των απλών εξωτερικών εντυπώσεων που παρέχουν οι σωματικοί οφθαλμοί

Απέφυγε λοιπόν η ορθόδοξη αγιογραφία την απεικόνιση της φυσικής πραγματικότητας και ασχολήθηκε με την πνευματική η οποία γιrsquo αυτήν είναι η υψίστη αλήθεια Εδώ βρίσκεται και η ποιοτική διαφορά μεταξύ ορθοδόξου και δυτικής τέχνης

Χαρακτηριστικά εικονογραφίας

ΠρώτοΗ εικόνα είναι αναγωγική και παιδαγωγική laquoΔιαβατικήraquo τέχνη και μέσω αυτής διαβαίνουμε γινόμαστε προσκυνητές και μέτοχοι της θείας δόξαςΕίναι μια laquoκαινή γλώσσαraquo και ένα πέρασμα που πρέπει να περάσουμε και να το υπερβούμε για να φτάσουμε στην laquoὑπέρ-εικόναraquo στην απόλυτη ωραιότητα Είναι σημείο μέσω του οποίου ενώνεται η ψυχή με το εικονιζόμενο πρόσωποΌλα αυτά θέλουν να πουν ότι η εικόνα δεν είναι μια θρησκευτική ζωγραφιά ή ένα έργο τέχνης αλλά μια συμβολικο-υποστατική παράσταση που μας καλεί να επικοινωνήσουμε με το Αρχέτυπό της Πχ τα μάτια εικονίζονται μεγάλα για να μας θυμίσουν ότι έχουν δει τα αθέατα

Δεύτερο Βασική εικονογραφική αρχή είναι η σχηματοποίηση Αυτή προσδίδει κάτι το εξώκοσμο επειδή αλλοιώνει την οπτική υπόσταση των εικονιζόμενων και οδηγεί τον θεατή σε μια εξωκοσμική διάσταση Η σχηματοποίηση αφορά τόσο το σχέδιο όσο και το φωτισμό Ο σχηματοποιημένος φωτισμός προσδίδει υψηλή πνευματικότητα και μια ορατή παρουσία του ακτίστου φωτός Στον laquoεπιτάφιο θρήνοraquo έχουμε τέλεια σχηματοποίηση και έντονο φορμαλισμό Κάθε ανατομικό στοιχείο κάθε πτυχή της ενδυματολογίας εντάσσεται στη γεωμετρικότητα της καμπύλης Πχ Τα φρύδια =ημικύκλια τα μάτια=αμυγδαλωτά τα αυτιά=κοχύλια Η φύση =κυματιστές παρυφές βουνών Η στάση των μαθητών το αγκάλιασμα της Παναγίας

ΤρίτοΣτην εικόνα όλα παρουσιάζονται λιτά Μόνο τα απαραίτητα χρησιμοποιούνται laquoόσα αρκούν για να εκφράσουν το δόγμα και την ιστορίαraquo Η λιτότητα ταιριάζει σίγουρα στο ασκητικό πνεύμα της ορθοδοξίας αλλά επιλέγεται κυρίως διότι βοηθά στην προβολή του κεντρικού θέματος Η συσσώρευση πολλών σχημάτων γραμμών αντικειμένων θα ελάττωνε την εντύπωση που πρέπει να προξενεί το κύριο θέμα

ΤέταρτοΔιαφοροποίηση ή αλλοίωση του σχήματοςΗ εικόνα δεν δείχνει την φυσική όψη των πραγμάτων όπως η φωτογραφία αλλά τη μεταμορφωμένη ύπαρξη και κόσμο Η όψη χωρίς να χάσει τα βασικά χαρακτηριστικά της προσλαμβάνει μια αλλοίωση Η μορφές είναι ανακαινισμένες μέσα στη θεία χάρη Η διαφοροποίηση μπορεί να φτάνει και στην υπερβολή Πχ Άγιος Χριστόφορος 1 Ο ευαγγελικός λόγος μεταμορφώνει και ανακαινίζει ακόμα και τα πιο τερατώδη όντα2 Η ασχήμια δεν ταυτίζεται με το κακό ούτε η ομορφιά με το καλό

ΠέμπτοΜετωπική στάση και τρία τέταρταlaquoη κατά μέτωπο στάση βυθίζει το βλέμμα στα μάτια του θεατή και δημιουργεί άμεσο δεσμό κοινωνίας και αγάπηςraquoΗ εικόνα θέλει να δημιουργήσει μια σχέση αγαπητική και υπαρξιακή ανάμεσα στο εικονιζόμενο και τον θεατή Αντίθετα οι αμαρτωλοί και δαίμονες παρουσιάζονται σε κατατομή που δηλώνει την απουσία της κοινωνίας

ΈκτοΗ χρήση του φωτόςΔεν πρόκειται για το φυσικό φως αλλά για ένα φως laquoάνωθεν καταβαίνονraquo και laquoέσωθεν καταυγάζονraquo Συμβάλλει στην παρουσίαση του ανακαινισμένου ανθρώπου του αγίου Το πρόσωπο φωτίζεται κεντρικά και σκιάζεται περιφερικά γύρω γύρω κοντά στο έντονο περίγραμμα Αυτό κάνει την εικόνα στυλιζαρισμένη και αυστηρή διότι το φως δεν υπόκειται στους φυσικούς νόμους Στη δυτική τέχνη το φως πέφτει μονόπλευρα και ακολουθεί την ευθύγραμμη διάδοση η οποία δημιουργεί σκιές βάθος ακόμα και κατάργηση του σχεδίου Η εικόνα λάμπει όχι γιατί λάμπει ο ήλιος αλλά λάμπει το κάθε στοιχείο της χωριστά Δείγμα του ανακαινισμού και αγιοποίησής του Ενώ οι δαίμονες

Παρουσιάζονται διαφορετικοί ως προς το φωτισμό το μέγεθος τη μορφή (αμορφία)Είναι μορφή μαυριδερή και συρρικνωμένη Δηλαδή δεν μετέχει στο φως και είναι μηδαμινός

ΈβδομοΜια βασική αρχή είναι το ότι η εικόνα αποτυπώνει γεγονότα πάνω σε δύο διαστάσεις ποτέ σε τρεις διαστάσεις Βλέπετε όταν λέω δύο διαστάσεις έχω ύψος και πλάτος δεν έχω βάθος Ο πιστός που στέκεται μπρος στην εικόνα και νιώθει την έλλειψη του βάθους γίνεται ο ίδιος βάθος Δηλαδή αντί το βάθος να είναι πίσω το βάθος είμαι εγώ -ή η τρίτη διάσταση- που στέκομαι μπροστά στην εικόνα

ΌγδοοΚατάργηση των φυσικών νόμων Ανάστροφη προοπτική και αλλοίωση του χώρου

Τα εικονιζόμενα παριστάνονται σαν να τα βλέπουμε από πολλές οπτικές γωνίες και όχι από μια Έτσι το όντα δεν επικαλύπτονται αλλά παρατίθενται Πχ ΒάπτισηΒουνά Ποταμός Άγγελοι

ΈνατοΗ εικόνα διέπεται από την αρχή της καταργήσεως του χρόνου και του ξεπεράσματος του χρόνου Στην Εκκλησία ο χρόνος καταργείται και όλα γίνονται αιωνιότητα

ΔέκατοΜια άλλη πολύ βασική αρχή είναι το ότι στις εικόνες δεν έχουμε σκιές Όλα μέσα στην εικόνα τα εκφράζουμε ως φως Απλώς υπάρχουν μερικές πτυχώσεις ενδυμάτων κλπ αλλά μέσα στην εικόνα όλα είναι φως Είναι το φως της βασιλείας του Θεού Αυτή είναι μια άλλη ουσιαστική αρχή που αφορά τη σκιά και το φως και το πώς εκχέεται πάνω στις εικόνες

ΕνδέκατοΗ ορθόδοξη αγιογραφία εκφράζει την καινή κτίση τον κόσμο της χάριτος και ως εκ τούτου είναι αντιρεαλιστική Εδώ καταργούνται εντελώς οι αναλογίες Δεν την ενδιαφέρει ο εφήμερος και φθαρτός κόσμος Επιζητεί να ανυψώσει του πιστούς στην υπερκόσμια άφθαρτη και αιώνια πραγματικότητα Γιrsquo αυτό είναι εξπρεσσιονιστική συμβολική αντιρρεαλιστική Παρουσιάζει το Χριστό την Παναγία τους αγίους με θεϊκό και υπερκόσμιο μεγαλείο

ΔωδέκατοΔεν είναι τέχνη επιφανειακή ρηχή εντυπωσιακή (ιμπρεσσιονιστική) κατrsquo άνθρωπον Είναι τέχνη εκφραστική (εξπρεσσιονιστική) και εκφράζει το βάθος της χριστιανικής κοσμοθεωρίας Δεν απευθύνεται μόνο στο συναίσθημα αλλά κυρίως και κατά πρώτο λόγο στο πνεύμα Δεν επιδιώκει την στιγμιαία και παροδική συναισθηματική εντύπωση αλλά τη μόνιμη και διαρκή επί της ψυχής επενέργεια

Οι ορθόδοξοι μη αποβλέποντας μόνο στο συναίσθημα αλλά και στη διδαχή της θεολογίας παρουσιάζουν το βασιλικό μεγαλείο του Χριστού το συγκρατημένο πάθος την ηρεμία και την γαλήνη με την οποία αντιμετωπίζει ο Χριστός την οδύνη του μαρτυρίου Έτσι ενώ ο Δυτικός ζωγράφος παρουσιάζει το ανθρώπινο δράμα στο οποίο κυριαρχεί ο πόνος η φρίκη και το τραγικό ο ορθόδοξος ζωγράφος παρουσιάζει την θεληματική εν σταυρώ θεία κένωση του θεανθρώπου Παρουσιάζει όλο το θεολογικό βάθος του laquoΤετέλεσταιraquo Παρουσιάζει τον Χριστό να ελέγχει την ιστορία και το laquoπεπρωμένοraquo του Τον παρουσιάζει ως δυνατό που ξέρει ότι σε λίγο θrsquo αναστηθεί και όχι σαν αδύνατο που απέτυχε στην αποστολή του Και η Παναγία και ο Ιωάννης παρουσιάζονται με συγκρατημένη θλίψη Η Θεοτόκος κατά τον Γεώργιο Νικομηδείας (9ος αιών) laquoτω πάθει κοσμίως και ουκ αγενώς προσωμίλειraquo Βεβαίως από την εποχή των Παλαιολόγων και μετά επικρατεί στα πρόσωπα της Παναγίας και του Ιωάννου το λεγόμενο ρεαλιστικό στοιχείο Όμως αυτό είναι συγκρατημένο και κόσμιο

Δέκατο τρίτοΗ αγιογραφία δείχνει τον laquoκαινόν ουρανόν και την καινήν γηraquo τον κόσμο της χάριτος Εκφράζει επίσης την επέκεινα του παρόντος κόσμου θεία πραγματικότητα Δεν φωτογραφίζει τα πρόσωπα αλλά τα αναπαριστά Γιrsquo αυτό στα πρόσωπα αφαιρεί τον όγκο και το βάρος τα στοιχεία που υπενθυμίζουν την υλική τους διάσταση Τα εξαϋλώνει και τα εξαγιάζει Τα λούζει στο φως και στη θεία δόξα Βέβαια τα ζώντα πρόσωπα των βασιλέων κτιτόρων και των συνοδειών τους εμφανίζονται με τις φυσιολογικές του διαστάσεις και τα φυσικά τους χαρακτηριστικά

Στην Ανατολή ο Χριστός δεν εικονίζεται ως φυσικός άνθρωπος διότι είναι Θεάνθρωπος Δεν έχει μία φύση laquoΕν εαυτώ κατοικεί παν το πλήρωμα της θεότητος σωματικώς (Κολ 29) Έτσι ο Χριστός στην Ορθοδοξία εμφανίζεται laquoδιπλούς τη φύσειraquo Η Ζ΄ Οικουμενική Σύνοδος δογμάτισε ότι ο Χριστός εικονίζεται μεν ως άνθρωπος αλλά κατά τέτοιον τρόπο ώστε με την απεικόνισή του να μη χωρίζεται η σάρκα από την θεότητα Η σάρκα είναι laquoομόθεος και ομότιμος της θεότητοςraquo συνεπώς χρήζει ιδιαιτέρας απεικονίσεως Διά της ενανθρωπήσεως laquoο απερίγραπτος έγινε περιγραπτός ο αόρατος ορατός ο ασχημάτιστος σχηματίσθηκε ο άποσος απέκτησε ποσότηταraquo (Θεόδωρος Στουδίτης) Συνεπώς η Εκκλησία την ένσωμον εικόνα του Χριστού laquoως υπερκόσμιον κόσμον επαμφιέννυταιraquo

Η Παναγία επίσης δεν παρουσιάζεται σαν μία απλή παρθένος έστω και αγνή και αθώα αλλά σαν Θεοτόκος Η απεικόνισή της τονίζει το δόγμα της ενσαρκώσεως και όχι απλώς το

ανθρώπινο της πρόσωπο

Το ίδιο και οι άγιοι οι οποίοι ζήσανε την laquoνέαν εν Χριστώ ζωήνraquo που έγιναν ουρανοπολίτες που αθλήσανε κατά Χριστόν και υπέρ Χριστού που κατορθώσανε να λάβουν το laquoάφθαρτον στέφοςraquo και να καταστούν laquoεικόνες της αρρήτου δόξης του Χριστούraquo Δεν μπορούμε να εικονίζουμε τις μορφές τους σαν να είναι απλοί άνθρωποι που δεν επισκιάζονται από τη χάρη του Θεού laquoΕτέρα μεν η των επουρανίων (σωμάτων) δόξα ετέρα δε των επιγείωνraquo (Α΄Κορ 1540) laquoΚαι οίος ο επουράνιος τοιούτοι και οι επουράνιοιraquo (Α΄Κορ 1548) Οι εικόνες των αγίων μας υπενθυμίζουν ότι laquoδει το φθαρτόν ενδύσασθαι αφθαρσίαν και το θνητόν ενδύσασθαι αθανασίανraquo (Α΄Κορ1553)

Οι οφθαλμοί η μύτη τrsquo αυτιά παρίστανται όχι κατά τη φυσική και ανατομική αλήθεια Κι αυτό διότι δεν είναι απλά βιολογικά όργανα αλλά έχουν καταστεί όργανα του Αγίου Πνεύματος και αλλοιωθήκανε πνευματικά Γιrsquo αυτό δια της σχηματοποιήσεως και της αντιρρεαλιστικής παραμορφώσεως αλλοιώνονται και μορφολογικά

Οι οφθαλμοί σχηματίζονται μεγάλοι και ζωηροί Εκφράζουν ψυχική ένταση διότι laquoτα μεγάλα εθεάσαντοraquo Διrsquo αυτών τα θαυμάσια του νόμου του Θεού και των έργων του δημιουργού εισήλθαν στη συνείδηση του εικονιζόμενου

Τα ώτα το ίδιο Άκουσαν τα μυστήρια του Θεού πρόσεξαν τις θείες αποκαλύψεις και όχι στις κοσμικές ειδήσεις και ποικίλες ακοές Οι άγιοι είχαν laquoώτα ακούεινraquo τον λόγον του Θεού και τις εντολές του

Η μύτη το ίδιο Δεν επιτελεί φυσιολογική λειτουργία Δεν οσφραίνεται τα του κόσμου αλλά laquoοσμήν ευωδίας πνευματικήςraquo την laquoευωδίαν της Αγίας Τριάδοςraquo (Δίδυμος Τυφλός) την laquoοσμήν αφθαρσίαςraquo την οποίαν αναδίδει ο Χριστός και το Άγιο Πνεύμα (Ειρηναίος)

Το στόμα σχεδιάζεται μικρό ενίοτε χάνεται μέσα στα μουστάκια των αγίων Δεν μεριμνά ο άγιος τι θα φάει και τι θα πιει Ζητά την βασιλεία του Θεού και ξέρει ότι όλα όσα του χρειάζονται θα του τα προσφέρει ο Θεός Τρώγει ελάχιστα και τrsquo απολύτως απαραίτητα Μιλά τrsquo αναγκαία και εντελώς πνευματικά

Το φωτοστέφανο στη Δύση είναι το μόνο σύμβολο αγιότητας Είναι τόση η κοσμικότητα των προσώπων που αν δεν υπήρχε κι αυτό με κανένα τρόπο δεν θα φαινόταν ότι είναι άγιοι

Στην ορθόδοξη αγιογραφία την αγιότητα τη δείχνει η όλη μορφολογία η τεχνική και η τεχνοτροπία της αγιογραφίας Το φωτοστέφανο μάλιστα λείπει από την αγιογραφία των παλαιοτέρων χριστιανικών παραστάσεων και εξ ορισμένων σκηνών της αγιογραφίας των βυζαντινών χρόνων Έτσι ο Χριστός η Παναγία και οι άγιοι στη ζωγραφική των κατακομβών δεν φέρουν φωτοστέφανο Επίσης σε σαρκοφάγους του 4ου αιώνος σε ελεφάντινα του 4ου-6ου αιώνος και σε μερικά ψηφιδωτά δεν υπάρχουν φωτοστέφανα Στις παραστάσεις της Πεντηκοστής της Αναλήψεως του Χριστού Κοιμήσεως Θεοτόκου κ ά οι απόστολοι ιστορούνται συνήθως χωρίς φωτοστέφανο

Το φωτοστέφανο στην ορθόδοξη αγιογραφία απεικονίζει την ακτινοβολούσα δόξα του προσώπου του αγίου Περιβάλλει την κεφαλή διότι αυτή είναι το κέντρο της προσωπικότητας του ανθρώπου Στη δύση το φωτοστέφανο είναι κάτι το εξωτερικό Δεν εφάπτεται της κεφαλής και θεωρείται τρόπαιο

νικηφόρου αθλήσεως παρά ανταύγεια προσωπική που προέρχεται έσωθεν του ανθρώπου

Τα χέρια ζωγραφίζονται ασχέτως της φυσικής πραγματικότητας Τα δάκτυλα των χεριών είναι υπέρμετρα μεγάλα Εκφράζουν ένταση ψυχική Διrsquo αυτών προβάλλεται και ερμηνεύεται το ψυχικό βίωμα της μορφής που εικονίζεται

Η δεξιά του Χριστού που ευλογεί είναι δυσανάλογα μεγάλη και σε πολλές περιπτώσεις λαμβάνει τις διαστάσεις της κεφαλής Θέλει να τονίσει ο αγιογράφος ότι η ευλογία που παρέχεται είναι θεϊκή υπερφυσική ανεκτίμητη

Η χείρα του Παντοκράτορος που κρατά το ευαγγέλιο κι αυτή τεράστια για να δείξει ότι το ευαγγέλιο δεν είναι laquoκατrsquo άνθρωπονraquo δεν είναι κοινό βιβλίο αλλά είναι το κατrsquo εξοχήν θεϊκό βιβλίο

Ο δείκτης της δεξιάς του Προδρόμου που δείχνει τον Χριστό (Ίδε ο αμνός του Θεού ο αίρων την αμαρτίαν του κόσμου) είναι εμφανώς μεγάλος Θέλει να δηλώσει ότι ο Χριστός που δείχνει είναι μεγάλος και μεγάλο το έργο του

Τα πόδια κι αυτά παρίστανται αντιφυσιοκρατικά Ραδινές (λεπτές και ευλύγιστες) οι κνήμες ισχυρή κοίλανση του πέλματος μακροδακτυλία ή άλλοτε ιδιόρρυθμος πλατυποδία έντονη κύρτωση της πτέρνας είναι τα συνήθη εικαστικά γνωρίσματά τους Θέλει να δείξει με τις παραμορφώσεις αυτές η ιερά τέχνη ότι δεν ενδιαφέρεται για τη φυσική ωραιότητα και τα φυσικά πλεονεκτήματα ο Θεός Άλλα είναι τα προσόντα και τα χαρίσματα των αγίων Η αγάπη η χαρά η ειρήνη η μακροθυμία η χρηστότητα η αγαθωσύνη η πίστη η πραότητα η εγκράτεια που είναι χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος (Γαλ 522) αυτά είναι που τους κοσμούν και τους χαριτώνουν και τους καταξιώνουν ενώπιον του Θεού

Τα χρώματα έχουν συμβολική σημασία Λευκό-καθαρότητα σύμβολο φωτόςΜαύρο-θάνατος Κόκκινο-αγάπηΠράσινο-ελπίδαΚίτρινο-θεία λαμπρότητα και δόξαΜπλε-ουράνιο φως

bull Η Βυζαντινή ζωγραφική αποτέλεσε την απτή απεικόνιση των υπερφυσικών αναζητήσεων των πιστών στη ζωή της ορθόδοξης εκκλησίας Ο χαρακτήρας των βυζαντινών αγιογραφιών δεν είναι φυσικός αλλά λειτουργικός και συμβολικός Το νατουραλιστικό στοιχείο και η φυσική αναπαράσταση δεν υπάρχουν Η τέχνη της αγιογραφίας αναπαριστά τον πνευματικό και άφθαρτο χαρακτήρα των Αγίων γιrsquo αυτό και δεν αναπαρίστανται με φυσικό τρόπο Όλα τα πράγματα τα κτίρια τα φυτά τα βουνά τα ενδύματα τα πρόσωπα αλλοιώνονται και μεταμορφώνονται υποτάσσονται σε έναν ρυθμό προκειμένου να εκφράσουν την υπερβατικότητα Λόγω της πνευματικότητας και της αγιότητας όσων αναπαριστά τα υλικά που μεταχειρίζεται ο αγιογράφος έπρεπε να είναι εύοσμα λεπτά και ειδικά επιλεγμένα όπως εύοσμα ξύλα και βερνίκια που μοσχοβολούν σαν θυμίαμα ώστε ο ασπαζόμενος την εικόνα να αισθάνεται αυτήν την πνευματική ευωδία Η τεχνική της αγιογραφίας διατηρήθηκε στους αιώνες και παραδόθηκε ακέραιη στους σύγχρονους αγιογράφους

Documents

αρχές βυζαντινής ζωγραφικής τέχνης