Embed Size (px)
Citation preview
ΣΧΟΛΗ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ ΑΓΩΓΗΣ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ
Θέμα:«Μάνος Χατζιδάκις- Νίκος Γκάτσος“ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ”»
Σεμινάριο: (Δ01Σ01)“Νεοελληνική ποίηση Ι: Μελοποιημένη νεοελληνική ποίηση”
Εισηγητές: Σταυρούλα Παπαχρήστου (5637) Αλεξάνδρα Στελέτου (5752)
Διδάσκων: Ελπινίκη Νικολουδάκη
ΡΕΘΥΜΝΟ 2014
Κατάλογος περιεχομένωνΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ....................................................................................................................................10
Η εργογραφία του περιλαμβάνει: .............................................................................................10ΚΥΚΛΟΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ................................................................................................10
ΕΡΓΑ ΓΙΑ ΠΙΑΝΟ-ΚΙΘΑΡΑ..............................................................................................................13ΟΡΧΗΣΤΡΑ-ΣΥΝΟΛΑ ΟΡΓΑΝΩΝ................................................................................14ΜΕΤΑΓΡΑΦΕΣ-ΕΝΟΡΧΗΣΤΡΩΣΕΙΣ............................................................................14ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΡΑΜΑ...........................................................................15ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ...................................................................15ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ...................................................................16
ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ..................................................................................................................................16Προσωπική δισκογραφία..........................................................................................................16Παραγωγές................................................................................................................................16Τραγούδια 78 και 45 στροφών..................................................................................................16
ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ.......................................................................................16ΠΑΡΑΓΩΓΕΣ..................................................................................................................22ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ 78 ΚΑΙ 45 ΣΤΡΟΦΩΝ..............................................................................28
ΝΙΚΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ.............................................................................................................................43Εργογραφία ........................................................................................................................................44
Ποίηση......................................................................................................................................44Στίχοι.........................................................................................................................................44Μεταφράσεις.............................................................................................................................44
Δισκογραφία.......................................................................................................................................44Σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι:..................................................................................................44Μεμονωμένα τραγούδια σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι βρίσκονται στα έργα:.......................45Σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη:.................................................................................................46Μεμονωμένα τραγούδια σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη βρίσκονται στα έργα:.......................46Σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου:...............................................................................................46Μεμονωμένα τραγούδια σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου βρίσκονται στα έργα:.....................46Σε μουσική Δήμου Μούτση:.....................................................................................................46Σε μουσική Λουκιανού Κηλαηδόνη:.........................................................................................47Σε μουσική Γιώργου Χατζηνάσιου:..........................................................................................47Σε μουσική Δημήτρη Παπαδημητρίου:.....................................................................................47Μεμονωμένα τραγούδια σε μουσική διαφόρων συνθετών:......................................................47
Οι καταβολές του τραγουδιού του και το πλαίσιο των κυρίαρχων καλλιτεχνικών τάσεων...............49Η προσωπικότητα του Μάνου Χατζιδάκι και το έργο του.................................................................49
Η μορφή της Γυναίκας στα τραγούδια του...............................................................................56«Το παιδί» του Μάνου Χατζιδάκι – « Ο επαναστάτης» του Νίκου Γκάτσου.................56
Το ερωτικό τραγούδι.................................................................................................................59
ΠΟΙΗΣΗ
Η ποίηση, μία από τις δύο βασικές κατηγορίες του λόγου, του έμμετρου λόγου, έναντι του πεζού λόγου και του διαλόγου και κατ΄ επέκταση της Λογοτεχνίας, ήταν ανέκαθεν δύσκολο να οριστεί και γι' αυτό έχουν δοθεί διάφοροι ορισμοί ανά τους αιώνες.
"Ποίηση είναι η έκφραση του ωραίου, διαμέσου λέξεων περίτεχνα υφασμένων μεταξύ τους".
Χόρχε Λουίς Μπόρχες
«Η ποίηση δεν είναι παρά ένας μεγεθυντικός φακός της πραγματικότητας. Η μεγέθυνση των αληθινών διαστάσεων του ανθρώπου και του κόσμου που μας περιβάλλει, μπορεί να μας μεταδώσει την αίσθηση του μεγαλείου της ζωής την οποία είμαστε έτοιμοι να καταστρέψουμε.»
Νικηφόρος Βρεττάκος
«Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα.»
Γιώργος Σεφέρης
«Η ποίηση δεν ανήκει σ’ αυτούς που τη γράφουν αλλά σ’ αυτούς που την έχουν ανάγκη.»
Π.Νερούντα
Αυτοί είναι ορισμένοι από τους αμέτρητους ορισμούς που έχουν δοθεί για την ποίηση. Κανείς δεν μπορεί να δηλώσει πως μόνο ένας είναι ο σωστός. Στο σημείο που συμφωνεί η πληθώρα των ορισμών όμως, είναι ότι η ποίηση αποτελεί μία έκφραση της πραγματικότητας και των συναισθημάτων του δημιουργού. Κάθε πραγματική εικόνα της ζωής αποκτά «φωνή» μέσα από την ποίηση και ακούγεται στον «έξω κόσμο» υπό τη ματιά του ποιητή.
Ανάμεσα στις διάφορες τέχνες την πρώτη θέση κατέχει πάντα η Τέχνη του Λόγου, που αποτελεί την Τέχνη των Τεχνών, αφού κύριο όργανό της είναι η γλώσσα, το κατεξοχήν εκφραστικό μέσο του ανθρώπου. Πιο παλιά μορφή της Τέχνης του Λόγου είναι η Ποίηση που είναι και η πλέον συναισθηματική, πιο μουσική, συνεπώς και πιο ψυχική από τον πεζό λόγο και τον σκηνικό διάλογο.Μετά τα παραπάνω η μελέτη της Ποίησης αποτελεί την ασφαλέστερη οδό της ψυχικής αποκάλυψης και του βίου ανθρώπων, αλλά και τόπων που έζησαν αυτοί.
Στις μέρες μας, πολλοί είναι αυτοί που θεωρούν πως η ποίηση χάνει τη δύναμή της και τους υποστηρικτές της. Η απάντησή μας σε αυτούς είναι πως, όσο υπάρχουν άνθρωποι που διψάνε για ζωή διαφορετική από αυτή που μας επιβάλλουν οι συνθήκες (οικονομικές και πολιτικές ) τόσο θα υπάρχει και θα ζει η ποίηση. Οφείλουμε να έχουμε πίστη στους νέους και στις ιδέες τους·εξάλλου η ποίηση και γενικότερα η τέχνη δεν έχει κανόνες και πρέπει. Απλά, επηρεάζεται από την κάθε εποχή.
Μελοποιημένη ποίηση
Μέσω της μελοποιημένης ποίησης, το αρχικό ποίημα – το οποίο είναι λιγότερο προσιτό στην πλειοψηφία του αναγνωστικού κοινού – γίνεται τραγούδι φέρνοντας τον κάθε έναν από εμάς πιο κοντά στην ποίηση. Αν και οι αντιρρήσεις για την ανάγκη της μελοποίησης αυτής είναι βάσιμες (π.χ. το ίδιο το ποίημα δε χρειάζεται τη μουσική για να δείξει το νόημά του, ενώ πολλές φορές η ίδια η μουσική για καθαρά μελωδικούς λόγους αλλάζει τα σημεία στίξης του ποιήματος, διαφοροποιώντας και το νόημά του συχνά), το μελοποιημένο ποίημα-τραγούδι εξακολουθεί να κατέχει μια σημαντική θέση στην καρδιά μας και στη συναισθηματική μας μνήμη.
Ο Μίκης Θεοδωράκης ορίζει το έντεχνο λαϊκό τραγούδι ως[3]: «ένα σύγχρονο σύνθετο μουσικό έργο τέχνης που θα μπορεί να αφομοιωθεί δημιουργικά από τις μάζες». Αφετηρία της προσπάθειας αυτής είναι ο «Επιτάφιος» (1958, σε ποίηση Ρίτσου), για τον οποίο ο Θεοδωράκης αναφέρει: «δεν είναι τίποτε άλλο παρά το πάντρεμα ανάμεσα στη σύγχρονη ελληνική μουσική και στη σύγχρονη ελληνική ποίηση».
Ως αποτέλεσμα δημιουργείται μια παράδοση μελοποιημένης ποίησης που ονομάζεται «έντεχνο τραγουδι». Διαφέρει από το λαϊκό κυρίως στο στίχο, αλλά και στη μουσική (ενορχήστρωση, ύφος). Ο χαρακτήρας του είναι περισσότερο δυτικός όσον αφορά στα συνθετικά μέσα, δεν έχει όμως καμία σχέση με τη φόρμα του δυτικοευρωπαϊκού ρομαντικού και μεταρομαντικού έντεχνου τραγουδιού Ληντ (Lied). Το ελληνικό έντεχνο τραγούδι αποκτά γρήγορα μεγάλη απήχηση στις πλατιές μάζες, φαινόμενο πραγματικά σπάνιο για τα ευρωπαϊκά δεδομένα. Σε αυτό συνέβαλε και ο ενεργός πολιτικός ρόλος του συγκεκριμένου είδους κατά τη περίοδο της δικτατορίας.
Μερικά χαρακτηριστικά της παράδοσης αυτής του έντεχνου λαϊκού τραγουδιού είναι:
1. Οι κύκλοι τραγουδιών: δίσκοι με ενότητες τραγουδιών που ακολουθούν μια ενιαία κεντρική ιδέα. Πρόκειται για μελοποιημένη ποίηση σύγχρονων – κυρίως Ελλήνων – ποιητών ή στιχουργών.2. Καθιέρωση του λαϊκού τραγουδιστή και του λαϊκού μουσικού οργάνου (μπουζούκι) ως αυθεντικών εκφραστών του γνήσιου ποιητικού πάθους.3. Νέα μορφή επικοινωνίας με το κοινό με την καθιέρωση της λαϊκής συναυλίας σε ανοικτούς ή ειδικά διαμορφωμένους χώρους, με μαζική συμμετοχή.
Ενδεικτικοί κύκλοι τραγουδιών που θεωρούνται σήμερα κλασικοί του έντεχνου τραγουδιού είναι:
* Μίκης Θεοδωράκης: Άξιον Εστί («λαϊκό ορατόριο», Ελύτης).* Μάνος Χατζιδάκις: Μεγάλος Ερωτικός (διάφορα ποιήματα με κοινό θέμα: Σαπφώ, Ευριπίδης, Σολωμός, Καβάφης, Ελύτης, Γκάτσος κ.ά.).* Γιάννης Μαρκόπουλος: Ιθαγένεια, Χρονικό (Μύρης).* Θάνος Μικρούτσικος: Ο Σταυρός του Νότου (Καββαδίας).* Σταύρoς Ξαρχάκoς: Κατά Μάρκον (Γκάτσος)
Στην παράδοση του έντεχνου τραγουδιού προστέθηκαν αργότερα, μέσω της διάδοσης των μπουάτ, οι "τραγουδοποιοί", που γράφουν τη μουσική, το στίχο και τραγουδούν οι ίδιοι τα τραγούδια τους . Πρωτεργάτης θεωρείται ο Διονύσης Σαββόπουλος, ενώ ανάμεσα στους σημερινούς εκπροσώπους του είδους είναι ο Σωκράτης Μάλαμας και ο Ορφέας Περίδης.
ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ
(1925-1994)
«Οι ρίζες βρίσκονται στην άνυδρη γη,
για να μη ξεδιψάνε ποτέ και να μην ησυχάζουν»
Το τραγούδι είναι μια μαγική στιγμή και εγώ ένας πανηγυριώτης μάγος Σας, που θα σας φωτήσω τις κρυφές και αθέατες γωνίες Σας, θα σας γεμίσω ερωτήματα και μελωδίες που θα μεταφερθούν στο
σπίτι Σας, έτσι που να κοπεί ο ύπνος Σας και να χαθεί για πάντα ο εφησυχασμός Σας.”
Λίγα στοιχεία για τη ζωή του...
Ο Μάνος Χατζιδάκις γεννήθηκε στη Ξάνθη, γιος του δικηγόρου Γεωργίου Χατζιδάκι και από τον Μύρθιο Αγίου Βασιλείου Ρεθύμνου και της Αλίκης Αρβανιτίδου από την Αδριανούπολη.Η μουσική του εκπαίδευση ξεκινά σε ηλικία τεσσάρων ετών και περιλαμβάνει μαθήματα πιάνου από την αρμενικής καταγωγής πιανίστρια Αλτουνιάν. Παράλληλα, εξασκείται στο βιολί και το ακορντεόν. Μετά από λίγα χρόνια (1932), οι γονείς του χωρίζουν και αυτός με τη μητέρα του μετακομίζει στην Αθήνα. Εκεί λόγω οικονομικών δυσκολιών αναγκάστηκε να κάνει τέσσερις διαφορετικές δουλειές - φορτοεκφορτωτής στο λιμάνι, παγοπώλης στο εργοστάσιο του Φιξ, υπάλληλος στο φωτογραφείο του Μεγαλοκονόμου και βοηθός νοσοκόμος στο 401 στρατιωτικό νοσοκομείο.
Ωστόσο, οι οικονομικές δυσκολίες και η αρκετά κουραστική ζωή του, δεν τον πτοεί και συνεχίζει την ενασχόλησή του με τη μουσική παρακολουθώντας ανώτερα θεωρητικά μαθήματα από τον Μενέλαο Παλλάντιο. Επίσης, ξεκινά τις σπουδές του στη φιλοσοφική σχολή Αθηνών που όμως, δεν κατάφερε να ολοκληρώσει ποτέ. Την ίδια περίοδο, ο Μάνος Χατζιδάκις αρχίζει και έρχεται σε επαφή με άλλους διανοούμενους και καλλιτέχνες όπως, Γιώργος Σεφέρης, Νίκος Γκάτσος, Οδυσσέας Ελύτης και Γιάννης Τσαρούχης.
Ο Μάνος Χατζιδάκις αποτελεί αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη φράση, ένα «γίγαντα» της τέχνης που δημιούργησε πάρα πολλά έργα, πολλά αριστουργήματα και συμμετείχε ενεργά σε όλα τα δρώμενα της εποχής του, δείχνοντας έτσι το ενδιαφέρον του για την τέχνη στο σύνολό της κι όχι την ανάδειξη του εαυτού του σε αυτή. Η δράση του στο χώρο της τέχνης θα αναλυθεί παρακάτω.
Η συνεισφορά του στο χώρο της τέχνης
Η πρώτη εμφάνιση του Χατζιδάκι ως συνθέτη πραγματοποιείται το 1944, σε ηλικία 19 ετών, με τη συμμετοχή του στο έργο "Τελευταίος Ασπροκόρακας" του Αλέξη Σολομού, στο Θέατρο Τέχνης του Κάρολου Κουν. Η συνεργασία του με το Θέατρο Τέχνης θα αποδειχθεί ιδιαίτερα παραγωγική, και θα διαρκέσει περίπου δεκαπέντε χρόνια. Το 1946, καταγράφεται η πρώτη του εργασία για τον κινηματογράφο, στην ταινία Αδούλωτοι Σκλάβοι. Την περίοδο αυτή, ο Μάνος Χατζιδάκις έρχεται σε επαφή με το ρεμπέτικο τραγούδι και γίνεται ο πρώτος που θα το μελετήσει σε βάθος και θα πραγματοποιήσει μία διάλεξη για αυτό, το 1949, σε ηλικία 23 ετών στο Θέατρο Τέχνης (θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω για το ρεμπέτικο τραγούδι).
Το 1950 θα αποτελέσει ιδρυτικό στέλεχος και καλλιτεχνικό διευθυντή του Ελληνικού Χοροδράματος της Ραλλούς Μάνου, όπου παρουσιάζει τα τέσσερα μπαλέτα του, "Μαρσύας" (1950), "Έξι Λαϊκές Ζωγραφιές" (1951), "Το Καταραμένο Φίδι" (1951) και "Ερημιά" (1958). Την ίδια εποχή, η τραγωδός Μαρίκα Κοτοπούλη αναθέτει στον Χατζιδάκι τη σύνθεση της μουσικής για τις "Χοηφόρους" (1950) από την "Ορέστεια" του Αισχύλου. Το γεγονός αυτό αποτελεί την απαρχή της ενασχόλησης του Χατζιδάκι με το αρχαίο δράμα. Μερικές από τις τραγωδίες και κωμωδίες, για τις οποίες θα γράψει μουσική είναι η "Μήδεια" (1956), ο "Κύκλωπας" (1959), οι "Βάκχες" (1962), οι "Εκκλησιάζουσες" (1956), η "Λυσιστράτη" (1957) και οι "Όρνιθες" (1959). Το (1950) εξάλλου, ο Χατζιδάκις συνεργάζεται και με τον Άγγελο Σικελιανό προκειμένου να συνθέσει τη μουσική για την τελευταία του τραγωδία "Ο Θάνατος του Διγενή".
Το 1961 του απονέμεται το βραβείο Όσκαρ για το τραγούδι "Τα παιδιά του Πειραιά", από την ταινία του Ζυλ Ντασέν "Ποτέ την Κυριακή". Η βράβευση αυτή, του δίνει τεράστια δημοσιότητα γεγονός που δεν του αρέσει καθόλου. Όπως ανέφερε χαρακτηριστικά ο ίδιος: «Και το επίσημο κράτος με γιόρτασε για το Oscar που πήρα ερήμην μου και έξω απ' τα δικά μου σχέδια. Πάλεψα χρόνια για ν' αφαιρέσω αυτό τον "τίτλο τιμής" από την πλάτη μου...» και σύμφωνα με πληροφορίες από το στενό του περιβάλλον, ο ίδιος πέταξε στα σκουπίδια το Όσκαρ και το βρήκε η καθαρίστριά του τη στιγμή που έβγαζε τα σκουπίδια. Τόσο πολύ δεν το ήθελε ο Μάνος Χατζιδάκις το βραβείο αυτό. Θεωρούσε πως καταστρέφει τη σχέση του με τον κόσμο· πίστευε πως δημιουργείται μία πλασματική και ψεύτικη σχέση με τον κόσμο και δήλωσε πως«το τραγούδι που χαλάει τον κόσμο, τον ενοχλεί».
Το 1962 ο Χατζιδάκις χρηματοδοτεί τον "Διαγωνισμό Σύνθεσης Μάνος Χατζιδάκις" στο Τεχνολογικό Ινστιτούτο Δοξιάδη στην Αθήνα, με το πρώτο βραβείο να απονέμεται από κοινού στους Γιάννη Ξενάκη και Ανέστη Λογοθέτη.
Το 1964 ιδρύει και διευθύνει την Πειραματική Ορχήστρα Αθηνών (1964-66). Στο σύντομο χρονικό διάστημα της λειτουργίας της, η ορχήστρα έδωσε 20 συναυλίες με πρεμιέρες δεκαπέντε έργων Ελλήνων συνθετών. Την ίδια περίοδο αρχίζει και η συνεργασία του με τον Μωρίς Μπεζάρ. Οι Όρνιθες ανεβαίνουν με τα Μπαλέτα του 20ού Αιώνα στις Βρυξέλλες.
Ο Μάνος Χατζιδάκις στο εξωτερικό...
Το 1966 ο Μάνος Χατζιδάκις επισκέπτεται την Αμερική προκειμένου να ανεβάσει στο Broadway με τον Ζυλ Ντασέν και τη Μελίνα Μερκούρη τη θεατρική διασκευή του "Ποτέ την Κυριακή" με τον τίτλο "Illya Darling". Κατά την παραμονή του στην Αμερική έρχεται σε επαφή με την ποπ και ροκ αμερικανική μουσική σκηνή, γεγονός που έχει σαν αποτέλεσμα την ηχογράφηση του κύκλου τραγουδιών "Reflections" σε συνεργασία με το συγκρότημα "New York Rock and Roll Ensemble", ενώ ηχογραφεί και "Το Χαμόγελο της Τζοκόντας", στην -πασίγνωστη πλέον- συμφωνική του μορφή. Παράλληλα συνεχίζει την συνεργασία με τα μπαλέτα του 20ού Αιώνα στις Βρυξέλες, όπου διευθύνει έργα δικά του ή άλλων συνθετών. Άλλα σημαντικά έργα της περιόδου είναι η μουσική για την ταινία «Blue» (1958) του Silvio Narizzano, η "Ρυθμολογία" (έργο για πιάνο) και η "Αμοργός" (1970), έργο το οποίο ο συνθέτης άφησε ημιτελές.
Μάνος Χατζιδάκις & Μελίνα Μερκούρη
Επιστροφή στην Ελλάδα
Το 1972 επιστρέφει στην Ελλάδα και η περίοδος που ακολουθεί θεωρείται η πιο ώριμη της ζωής του. Τον επόμενο χρόνο ιδρύει το μουσικό καφεθέατρο "Πολύτροπο", με το οποίο επιδιώκει, σύμφωνα με τον ίδιο, "μια τελετουργική παρουσίαση του τραγουδιού, μ' όλα τα μέσα που μας παρέχει η σύγχρονη θεατρική εμπειρία". Το διάστημα 1975 - 1977 διορίζεται αναπληρωτής γενικός διευθυντής της Λυρικής Σκηνής, ενώ την περίοδο 1975 - 1982 αναλαμβάνει καθήκοντα Διευθυντή της Κρατικής Ορχήστρας καθώς και Διευθυντή του κρατικού ραδιοσταθμού Τρίτο Πρόγραμμα. Η παρουσία του στο Τρίτο Πρόγραμμα αποτελεί μέχρι σήμερα, σημείο αναφοράς ποιότητας και ιδεών στην ελληνική ραδιοφωνία, και σηματοδοτεί -σίγουρα - την ποιοτικότερη περίοδο του ραδιοσταθμού ( θα αναφερθούμε εκτενέστερα παρακάτω για το Τρίτο Πρόγραμμα).
Το 1979 καθιερώνει τις "Μουσικές Γιορτές" στα Ανώγεια της Κρήτης, που περιλαμβάνουν τοπικούς λαϊκούς χορούς και τραγούδια. Παράλληλα διοργανώνει συνέδριο με θέμα την παράδοση, στο οποίο συμμετέχουν διανοούμενοι, καλλιτέχνες και ακαδημαϊκοί. Τον επόμενο χρόνο εγκαινιάζει τον "Μουσικό Αύγουστο" στο Ηράκλειο, ένα καλλιτεχνικό Φεστιβάλ με κύριο στόχο την παρουσίαση νέων ρευμάτων τόσο στη μουσική όσο και στο χορό, τον κινηματογράφο, τη ζωγραφική και το θέατρο. Την περίοδο 1981 - 1982 διοργανώνει επίσης τους αγώνες ελληνικού τραγουδιού στην Κέρκυρα, ένα μουσικό διαγωνισμό για νέους Έλληνες συνθέτες.
Στο σημείο αυτό, αξίζει να τονίσουμε τη σημασία και τις ενέργειες που έκανε ο Μάνος Χατζιδάκις για να βοηθήσει τόσο στη διατήρηση της τέχνης όσο και στην ανάπτυξή της σε όλη τη χώρα. Επίσης, αξιοσημείωτο είναι και το ενδιαφέρον που έδειχνε για τα νέα ταλέντα, τις νέες φωνές που συνοδεύονταν αρκετές φορές από νέα ρεύματα στο χώρο της μουσικής. Ήθελε να ακουστούν αυτές οι νέες φωνές, να αρχίσουν να γίνονται γνωστές καθώς πίστευε πως αυτές θα αποτελέσουν τη
συνέχεια της μουσικής.
Το 1985 παρουσιάζει και εκδίδει το πολιτιστικό περιοδικό "Τέταρτο" (1985 - 1986), το οποίο καταγράφει τα καλλιτεχνικά και κοινωνικά δρώμενα μέσα από τις πολιτικές τους διαστάσεις. Το 1985 επίσης, δημιουργεί την πρώτη ανεξάρτητη δισκογραφική εταιρεία στην Ελλάδα, "Σείριος", η οποία λειτουργεί μέχρι σήμερα, με σκοπό την ανάδειξη καλλιτεχνών και μουσικών δημιουργιών επί τη βάσει μη εμπορικών κριτηρίων. Παράλληλα, παρουσιάζει επιλεγμένα έργα και καλλιτέχνες στην μπουάτ "Σείριος" (Ζουμ).
Το 1989, ιδρύει την Ορχήστρα των χρωμάτων, προκειμένου να παρουσιάζει με πρωτότυπο τρόπο έργα κλασικών και σύγχρονων συνθετών.
Το 1991, σε συνεργασία με τον Δήμο Καλαμάτας, ο Μάνος Χατζιδάκις διοργανώνει τους «Πρώτους Αγώνες Ελληνικού Τραγουδιού Καλαμάτας».
Ο Μάνος Χατζιδάκις πέθανε στις 15 Ιουνίου του 1994 από οξύ πνευμονικό οίδημα και ετάφη στην Παιανία.
ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ
Η εργογραφία του Μάνου Χατζιδάκι έχει καταγραφεί κατ’ αρχάς από τον ίδιο τον συνθέτη, και ανασυνταχθεί από τον Β. Αγγελικόπουλο και την Ρ. Δαλιανούδη. Στην εκδοχή της τελευταίας περιλαμβάνει 61 έργα για το θέατρο, 10 έργα για το αρχαίο δράμα, 77 έργα για τον κινηματογράφο, 11 οργανικά έργα, 36 κύκλους τραγουδιών και έργα για φωνή, 16 μπαλέτα και 3 όπερες. Κάποια από τα έργα αυτά είναι ανέκδοτα ή ανολοκλήρωτα. Ο ίδιος ο Χατζιδάκις έχει επιλέξει και αριθμήσει 51 από τα έργα του, που θεωρούσε ως τα πλέον σημαντικά.
Η πλήρης εργογραφία και δισκογραφία του συνθέτη, με τα δικά του εισαγωγικά σημειώματα, καθώς και πρόσθετο αρχειακό υλικό, είναι προσβάσιμη στον επίσημο ιστότοπό του
Η εργογραφία του περιλαμβάνει:
Κύκλους τραγουδιών
Έργα για πιάνο – κιθάρα
Ορχήστρα – σύνολα οργάνων
Μεταγραφές, ενορχηστρώσεις
Μουσική για το αρχαίο δράμα
Μουσική για το σύγχρονο θέατρο
Μουσικές παραστάσεις
Μουσική για τον κινηματογράφο
Όπερα
Μπαλέτο
Μουσικές εκδόσεις
Διεύθυνση ορχήστρας
Γραπτά κείμενα
ΚΥΚΛΟΙ ΤΡΑΓΟΥΔΙΩΝ
INTERNOT ή ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΤΟΥ 1970 1969
REFLECTIONS 1969
ΑΘΑΝΑΣΙΑ 1975
ΑΜΟΡΓΟΣ 1970
ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟΙ 1990
ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΛΕΝΗ 1977
ΔΙΦΩΝΙΕΣ 1981
ΔΥΟ ΝΑΥΤΙΚΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ 1947
ΕΓΚΩΜΙΟΝ ΕΠΙΦΑΝΟΥΣ ΑΝΔΡΟΣ 1991
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 1969
ΕΠΙΤΑΦΙΟΣ 1958
Η ΑΠΟΣΤΟΛΗ 1980
Η ΕΠΟΧΗ ΤΗΣ ΜΕΛΙΣΣΑΝΘΗΣ 1970
ΚΟΙΝΟΣ ΒΙΟΣ 1977
ΜΠΟΛΙΒΑΡ 1945
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ C.N.S. 1952
Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ 1972
ΟΙ ΜΠΑΛΑΝΤΕΣ ΤΗΣ ΟΔΟΥ ΑΘΗΝΑΣ 1973
ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΜΙΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ 1988
ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΜΗΤΕΡΑ 1985
ΤΑ ΕΝΝΕΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΟΥ ΔΙΟΣ 1968
ΤΑ ΠΑΡΑΛΟΓΑ 1976
ΤΑ ΠΙΝΔΑΡΙΚΑ 1981
ΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΑΜΑΡΤΙΑΣ 1992
ΤΗΣ ΓΗΣ ΤΟ ΧΡΥΣΑΦΙ 1971
ΦΑΝΤΑΣΙΩΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΝΕΟΥ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΖΕΙ ΚΟΜΙΚΣ 1988
ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟΣ ΗΛΙΟΣ 1983
ΧΩΡΙΟΝ Ο ΠΟΘΟΣ 1977
ΕΡΓΑ ΓΙΑ ΠΙΑΝΟ-ΚΙΘΑΡΑ
ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΛΕΥΚΗ ΑΧΙΒΑΔΑ 1947
ΕΞΙ ΛΑΪΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ 1949
ΕΠΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΟΙ ΧΟΡΟΙ 1958
ΕΡΗΜΙΑ 1958
ΙΟΝΙΚΗ ΣΟΥΙΤΑ 1952
ΛΥΡΙΚΗ ΣΟΥΙΤΑ 1950
ΡΥΘΜΟΛΟΓΙΑ 1969
ΣΟΥΙΤΑ ΓΙΑ ΒΙΟΛΙ ΚΑΙ ΠΙΑΝΟ 1954
ΣΟΥΙΤΑ ΓΙΑ ΚΙΘΑΡΑ 1986
ΤΕΤΡΑΔΙΟ ΓΙΑ ΠΙΑΝΟ 1948
ΟΡΧΗΣΤΡΑ-ΣΥΝΟΛΑ ΟΡΓΑΝΩΝ
ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΕΣΠΕΡΙΝΟΙ 1964
ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΗΣ ΤΖΟΚΟΝΤΑ 1964
ΜΕΤΑΓΡΑΦΕΣ-ΕΝΟΡΧΗΣΤΡΩΣΕΙΣ
30 ΝΥΧΤΕΡΙΝΑ 1983
ΛΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ 1987
Ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΪΚΗ ΑΓΟΡΑ
1986
Ο ΣΚΛΗΡΟΣ ΑΠΡΙΛΗΣ ΤΟΥ '45 1972
ΠΑΣΧΑΛΙΕΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΤΗ ΝΕΚΡΗ ΓΗ 1961
ΤΑ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΚΑ 1970
ΤΑ ΠΕΡΙΞ 1974
ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΑΡΧΑΙΟ ΔΡΑΜΑ
1. “ΑΓΑΜΕΜΝΩΝ” από την ΟΡΕΣΤΕΙΑ του Αισχύλου, 1950
2. “ΒΑΚΧΕΣ” του Ευριπίδη,1962
3. “ΒΑΤΡΑΧΟΙ” του Αριστοφάνη, 1959
4. “ΕΚΑΒΗ” του Ευριπίδη, 1957
5. “ΕΚΚΛΗΣΙΑΖΟΥΣΕΣ” του Αριστοφάνη, 1956
6. “ΘΕΣΜΟΦΟΡΙΑΖΟΥΣΕΣ” του Αριστοφάνη,1958
7. “ΙΦΙΓΕΝΕΙΑ ΕΝ ΑΥΛΙΔΙ” του Ευριπίδη, 1958
8. “ΚΥΚΛΩΠΑΣ” του Ευριπίδη, 1959
9. “ΛΥΣΙΣΤΡΑΤΗ” του Αριστοφάνη, 1957
10. “ΜΗΔΕΙΑ” του Ευριπίδη, 1956
11. “ΟΙΔΙΠΟΥΣ ΤΥΡΑΝΝΟΣ” του Σοφοκλή,1956
12. “ΟΡΝΙΘΕΣ” του Αριστοφάνη, 1959
13. “ΠΛΟΥΤΟΣ” του Αριστοφάνη,1956
14. “ΧΟΗΦΟΡΕΣ” από την ΟΡΕΣΤΕΙΑ του Αισχύλου, 1950
ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΘΕΑΤΡΟ
Έχει γράψει μουσική για 52 έργα. Ορισμένα από αυτά είναι:
“Άμλετ”, του William Shakespeare 1955
“Λεωφορείον ο πόθος”, του Tenessee Williams 1948
“Ματωμένος γάμος”, του Federico Garcia Lorca 1947
“Παραμύθι χωρίς όνομα”, του Ιάκωβου Καμπανέλλη 1959
“Η μέλισσα”, του Νίκου Καζαντζάκη 1962
ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ
Έχει γράψει συνολικά μουσική για 76 έργα. Ορισμένα από αυτά είναι:
“AMERICA AMERICA”, 1960
“Ποτέ την Κυριακή”, ξένος τίτλος: “Never on Sunday”, 1960
“Κάλπικη λίρα”, 1954
“Το κλωτσοσκούφι”, 1959
“Χτυποκάρδια στο θρανίο”, 1963
“Στέλλα”, 1955
“Λατέρνα, φτώχεια και φιλότιμο”, 1953
ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ
Η δισκογραφία του περιλαμβάνει:
◦ Προσωπική δισκογραφία
◦ Παραγωγές
◦ Τραγούδια 78 και 45 στροφών
ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΔΙΣΚΟΓΡΑΦΙΑ
ΕΞΙ ΛΑΙΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ/ ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΛΕΥΚΗ ΑΧΙΒΑΔΑ
1954
ΤΟΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟ ΦΙΔΙ 1958
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΜΕ ΤΗΝ ΚΙΜΩΛΙΑ 1959
ΕΡΗΜΙΑ 1959
Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ C.N.S 1959
ΕΞΙ ΛΑΙΚΕΣ ΖΩΓΡΑΦΙΕΣ 1959
ΡΑΝΤΕΒΟΥ ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ 1960
ΤΟ ΚΛΩΤΣΟΣΚΟΥΦΙ 1960
NEVER ON SUNDAY(ΠΟΤΕ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ) 1960
ΟΡΝΙΘΕΣ 1960
ΠΟΤΕ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΚΗ 1960
LA VOLEUSE DE LONDRES 1961
ΕΛΛΑΣ, Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ 1961
ΓΙΑ ΜΙΚΡΗ ΛΕΥΚΗ ΑΧΙΒΑΔΑ 1961
ΧΑΜΕΝΑ ΟΝΕΙΡΑ 1961
Η ΑΛΙΚΗ ΣΤΟ ΝΑΥΤΙΚΟ 1961
Η ΝΑΝΑ ΜΟΥΣΧΟΥΡΗ ΤΡΑΓΟΥΔΑ ΜΑΝΟ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ Νο 1
1961
ΑΠΟΨΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΖΟΥΜΕ 1961
ΟΔΟΣ ΟΝΕΙΡΩΝ 1962
ΚΑΙΣΑΡ ΚΑΙ ΚΛΕΟΠΑΤΡΑ 1962
ΕΛΛΑΣ, Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΟΝΕΙΡΩΝ 1962
Ο ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΠΑΙΖΕΙ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ 1962
AMERICA AMERICA 1963
ALIKI MY LOVE 1963
ΔΕΚΑΠΕΝΤΕ ΕΣΠΕΡΙΝΟΙ 1964
ΤΟ ΚΑΤΑΡΑΜΕΝΟ ΦΙΔΙ 1964
ΣΥΝΕΒΗ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ (IT HAPPENED IN ATHENS)
1964
ΤΟΡΚΑΡΙ 1964
ΜΑΤΩΜΕΝΟΣ ΓΑΜΟΣ/ΠΑΡΑΜΥΘΙ ΧΩΡΙΣ ΟΝΟΜΑ
1965
GIOCONDA'S SMILE (ΤΟ ΧΑΜΟΓΕΛΟ ΤΗΣ ΤΖΟΚΟΝΤΑΣ)
1965
ΟΡΝΙΘΕΣ 1965
ΠΡΩΤΗ ΕΚΤΕΛΕΣΗ 1965
ΚΑΠΕΤΑΝ ΜΙΧΑΛΗΣ 1966
ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ 1966
ILLYA DARLING 1967
BLUE 1968
REFLECTIONS 1970
ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ 1970
ΤΗΣ ΓΗΣ ΤΟ ΧΡΥΣΑΦΙ 1971
Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ 1972
ΝΑΝΑ ΜΟΥΣΧΟΥΡΗ: ΣΠΙΤΙ ΜΟΥ ΣΠΙΤΑΚΙ ΜΟΥ
1972
Ο ΟΔΟΙΠΟΡΟΣ, ΤΟ ΜΕΘΥΣΜΕΝΟ ΚΟΡΙΤΣΙ ΚΑΙ Ο ΑΛΚΙΒΙΑΔΗΣ
1974
Ο ΣΚΛΗΡΟΣ ΑΠΡΙΛΗΣ ΤΟΥ '45 1974
ΑΘΑΝΑΣΙΑ 1976
ΧΕΙΜΩΝΙΑΤΙΚΟΣ ΗΛΙΟΣ 1986
ΣΚΟΤΕΙΝΗ ΜΗΤΕΡΑ 1986
4 ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΤΗΝ ΡΩΜΑΙΚΗ ΑΓΟΡΑ
1986
Ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΣΤΗ ΡΩΜΑΙΚΗ ΑΓΟΡΑ
1986
Η ΜΑΡΙΑ ΦΑΡΑΝΤΟΥΡΗ ΣΤΟ OLYMPIA 1987
Η ΛΑΙΚΗ ΑΓΟΡΑ 1987
Η ΧΑΡΙΣ ΑΛΕΞΙΟΥ ΣΕ ΑΠΡΟΒΛΕΠΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ
1988
ΟΙ ΜΥΘΟΙ ΜΙΑΣ ΓΥΝΑΙΚΑΣ 1988
ΤΟ ΡΕΣΙΤΑΛ 1989
ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΨΕΜΑ 1990
ΑΝΤΙΚΑΤΟΠΤΡΙΣΜΟΙ 1993
ΝΑΝΑ ΜΟΥΣΧΟΥΡΗ – ΣΤΑΥΡΟΣ ΞΑΡΧΑΚΟΣ: ΑΓΑΠΗ ΕΙΝΑΙ Η ΖΩΗ
1993
ΤΖΕΝΗ ΚΑΡΕΖΗ: ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΑΠΟ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ &
ΤΟΝ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ
1993
Η ΝΑΝΑ ΜΟΥΣΧΟΥΡΗ ΤΡΑΓΟΥΔΑ ΜΑΝΟ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ
1994
Ο ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ ΣΤΟΝ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟ
1994
ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΚΑΤΑΔΥΣΗ/ΤΑΞΙΔΙ ΤΟΥ ΜΕΛΙΤΟΣ
1995
ΧΤΥΠΟΚΑΡΔΙΑ ΣΤΟ ΘΡΑΝΙΟ 1997
ΧΟΡΟΣ ΜΕ ΤΗ ΣΚΙΑ ΜΟΥ 1998
ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ 2000 Μ.Χ 1999
ΝΑΝΑ ΜΟΥΣΧΟΥΡΗ: ΚΑΠΟΥ ΥΠΑΡΧΕΙ Η ΑΓΑΠΗ ΜΟΥ(BOX)
1999
ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ(BOX) 1996-1998
ΠΕΝΤΕ ΑΥΤΟΣΧΕΔΙΑΣΜΟΙ ΓΙΑ ΜΠΟΥΖΟΥΚΙ ΚΑΙ ΠΙΑΝΟ
1984
Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΕΡΩΤΙΚΟΣ/ΧΩΡΙΟΝ Ο ΠΟΘΟΣ
1987
ΝΟΤΗΣ ΜΑΥΡΟΥΔΗΣ: ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΤΗΣ ΓΗΣ
1977
ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΩΜΑΝΟΣ: ΜΠΑΛΑΝΤΕΣ 1965
ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΘΕΑΤΡΟ ΤΕΧΝΗΣ 2003
ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΤΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΧΟΡΟΔΡΑΜΑ
2003
...ΜΕΛΙΝΑ ΤΟΥ ΜΑΝΟΥ 2004
ΑΜΟΡΓΟΣ 2005
ΓΙΑ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΛΕΥΚΗ ΑΧΙΒΑΔΑ/Ο ΚΥΚΛΟΣ ΤΟΥ C.N.S
2003
Η ΝΑΝΑ ΜΟΥΣΧΟΥΡΗ ΤΡΑΓΟΥΔΑ ΜΑΝΟ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ No 2
1972
ΜΑΝΟΣ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΣ: 4 ΘΕΑΤΡΙΚΟΙ ΜΥΘΟΙ
2006
ΠΑΡΑΓΩΓΕΣ
Η ΝΑΝΑ ΜΟΥΣΧΟΥΡΗ ΣΤΟΝ ΕΠΙΤΑΦΙΟ ΤΟΥ ΜΙΚΗ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗ
1960
ΓΙΩΡΓΟΣ ΡΩΜΑΝΟΣ: ΜΠΑΛΑΝΤΕΣ 1965
ΕΔΩ ΛΙΛΙΠΟΥΠΟΛΗ 1980
ΚΕΡΚΥΡΑ '81: ΑΓΩΝΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΡΑΓΟΥΔΙΟΥ
1981
ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ:ΤΟ ΠΙΣΩ ΔΩΜΑΤΙΟ
1982
ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΙΣ: ΔΙΟΝΥΣΟΣ 1985
ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΑΚΡΗΣ: ΠΕΡΑ ΒΡΕΧΕΙ 1982
ΗΛΙΑΣ ΛΙΟΥΓΚΟΣ:ΝΥΧΤΕΡΙΝΗ ΔΟΚΙΜΑΣΙΑ
1984
ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ:ΦΑΙΔΡΑ-ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΤΗΣ ΑΓΑΠΗΣ
1985
ΜΙΧΑΛΗΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΥ: Ο ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΣΤΟ ΠΟΤΑΜΙ
1985
ΜΙΜΗΣ ΠΛΕΣΣΑΣ: ΟΡΦΕΑΣΚΑΙ ΕΥΡΙΔΙΚΗ
1985
ΜΙΧΑΛΗΣ ΤΡΑΝΟΥΔΑΚΗΣ - ΓΙΩΡΓΟΣ ΧΡΟΝΙΑΣ: Η ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΑΒΒΑΤΟΥ
1985
ΝΙΚΟΣ ΜΑΜΑΓΚΑΚΗΣ: ΕΡΩΤΟΚΡΙΤΟΣ & ΑΡΕΤΟΥΣΑ
1985
ΨΑΡΑΝΤΩΝΗΣ: ΕΚΤΟΣ ΕΑΥΤΟΥ 1985
ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΑΠΑΣΤΑΥΡΟΥ: ΜΙΛΑ ΜΟΥ ΓΙΑ ΜΗΛΑ
1985
FLEX: WE 'VE GOT SOMETHING... 1986
ΣΕΡΓΙΑΝΙ ΜΕ ΤΗ ΔΟΜΝΑ ΣΑΜΙΟΥ 1986
ΧΑΝΟΜΑΙ ΓΙΑΤΙ ΡΕΜΒΑΖΩ: ΤΑ ΠΑΡΟΙΝΙΑ
1988
Ο ΚΥΡΙΟΣ ΣΑΒΒΟΠΟΥΛΟΣ ΕΥΧΑΡΙΣΤΕΙ ΤΟΝ ΚΥΡΙΟ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙ ΚΑΙ ΘΑ 'ΡΘΕΙ ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ
1988
ΣΤΕΛΛΑ ΚΥΠΡΑΙΟΥ_ΑΓΑΘΗ ΔΗΜΗΤΡΟΥΚΑ: ΠΑΡΑΞΕΝΟ ΦΟΡΤΙΟ
1988
ΔΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΤΩΝ ΑΝΩΓΕΙΩΝ: Ο ΕΡΩΤΑΣ ΣΤΗΝ ΚΡΗΤΗ ΕΙΝΑΙ ΜΕΛΑΓΧΟΛΙΚΟΣ
1988
ΚΑΤΙΝΑ ΠΑΞΙΝΟΥ:ΤΟ ΣΠΙΤΙ ΤΗΣ ΜΠΕΡΝΑΡΝΤΑ ΑΛΜΠΑ
1988
ΣΠΕΙΡΑ 1989
ΛΕΝΑ ΠΛΑΤΩΝΟΣ:ΤΟ ΣΠΑΣΙΜΟ ΤΩΝ ΠΑΓΩΝ
1989
ΤΑΣΟΣ ΚΑΡΑΚΑΤΣΑΝΗΣ:ΚΑΠΕΛΑ 1989
ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΤΟΥ ΑΙΓΑΙΟΥ:ΑΝΑΤΟΛΙΚΟ ΠΑΡΑΘΥΡΟ
1989
ΧΑΝΟΜΑΙ ΓΙΑΤΙ ΡΕΜΒΑΖΩ:ΤΑ ΕΓΚΑΙΝΙΑ
1989
ΑΚΗΣ ΠΑΝΟΥ: ΕΠΕΙΓΟΝΤΩΣ 1989
ΕΛΛΗ ΛΑΜΠΕΤΗ: ΑΠΟΣΠΑΣΜΑΤΑ ΘΕΑΤΡΙΚΟΥ ΛΟΓΟΥ
1989
ΦΟΙΒΟΣ ΔΕΛΗΒΟΡΙΑΣ: Η ΠΑΡΕΛΑΣΗ 1989
ΝΙΚΟΣ ΚΥΠΟΥΡΓΟΣ: ROM 1989
ΒΡΑΔΙΝΗ ΑΝΑΡΡΙΧΗΣΗ 1989
ΜΑΝΘΟΥΛΑ ΚΑΠΙΡΗ:ΠΡΩΤΟ ΠΛΑΝΟ 1990
ΔΗΜΗΤΡΗΣ ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΣ:ΜΑΡΙΑ ΝΤΟΛΟΡΕΣ ΠΑΡΕΛΘΟΝ
1990
ΛΟΥΔΟΒΙΚΟΣ ΤΩΝ ΑΝΟΓΕΙΩΝ: ΧΑΙΝΗΣ 1990
ΕΛΛΑΣ Η ΧΩΡΑ ΤΩΝ ΕΜΒΑΤΗΡΙΩΝ 1990
ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΤΑΥΡΙΑΝΟΣ:ΑΝΕΜΟΣ ΕΙΝΑΙ 1990
ΜΑΝΩΛΗΣ ΡΕΣΟΥΛΗΣ-ΓΙΩΡΓΟΣ ΓΑΒΑΛΑΣ:ΔΙΠΛΑ ΣΑΚΑΤΕΜΕΝΟΣ ΠΕΙΡΑΤΗΣ
1990
Η ΤΕΧΝΗ ΤΗΣ ΚΙΚΗΣ ΜΟΡΦΟΝΙΟΥ 1993
ΑΛΙΚΗ ΚΑΓΙΑΛΟΓΛΟΥ:ΕΙΔΩΛΑ 1988
ΑΝ ΘΥΜΗΘΕΙΣ Τ' ΟΝΕΙΡΟ ΜΟΥ 1960
Η ΜΥΡΤΙΑ 1960
ASTOR PIAZZOLLA: BANDONEON SINFINICO
1995
ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ 78 ΚΑΙ 45 ΣΤΡΟΦΩΝ
ΑΓΑΠΗ ΠΟΥ ΓΙΝΕΣ ΔΙΚΟΠΟ ΜΑΧΑΙΡΙ 1955
Ο ΜΗΝΑΣ ΕΧΕΙ ΔΕΚΑΤΡΕΙΣ 1955
ΧΕΛΙΔΟΝΙ ΣΕ ΚΛΟΥΒΙ 1970
ΤΟ ΔΕΣΠΟΙΝΑΚΙ 1970
ΚΥΚΛΑΔΙΤΙΚΟ 1971
Η ΠΙΚΡΑ ΣΗΜΕΡΑ 1971
ΓΑΡΥΦΑΛΛΟ ΣΤ' ΑΥΤΙ 1956
ΕΙΜΑΙ ΑΝΤΡΑΣ ΚΑΙ ΤΟ ΚΕΦΙ ΜΟΥ ΘΑ ΚΑΝΩ
1956
ΦΙΡΙ ΦΙΡΙ ΤΟ ΠΑΣ 1956
ΠΩΣ ΤΑ ΚΑΤΑΦΕΡΑ 1956
ΟΤΙ ΓΡΑΦΕΙ, ΔΕΝ ΞΕΓΡΑΦΕΙ 1957
ΤΑ ΝΙΑΤΑ ΤΑ ΑΦΙΛΟΤΙΜΑ 1957
ΦΟΥΣΤΑ ΚΛΑΡΩΤΗ 1957
ΑΧ ΒΡΕ ΠΑΛΙΟΜΙΣΟΦΟΡΙΑ 1957
ΣΕ ΠΑΡΑΔΕΧΟΜΑΙ 1957
Ο ΓΚΡΕΜΟΣ 1957
ΧΑΡΤΙΝΟ ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΑΚΙ 1957
ΜΑΖΙ ΜΕ ΣΕΝΑ 1957
ΙΛΙΣΣΟΣ 1958
ΕΛΑ ΠΑΡΕ ΜΟΥ ΤΗ ΛΥΠΗ 1958
ΜΙΑ ΒΟΛΤΑ ΣΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ 1958
ΜΗ ΤΟΝ ΡΩΤΑΣ ΤΟΝ ΟΥΡΑΝΟ 1959
Η ΛΑΤΕΡΝΑ 1959
ΤΟ ΓΚΡΙΖΟ ΓΑΤΙ 1959
ΕΧΩ ΕΝΑ ΜΥΣΤΙΚΟ 1959
ΜΙΑ ΠΕΡΙΠΕΤΕΙΑ ΣΤΗ ΝΟΤΙΟ ΚΑΡΟΛΙΝΑ
1959
ΚΑΠΟΥ ΥΠΑΡΧΕΙ Η ΑΓΑΠΗ ΜΟΥ 1959
Ο ΥΜΗΤΤΟΣ 1959
ΕΦΤΑ ΤΡΑΓΟΥΔΙΑ ΘΑ ΣΟΥ ΠΩ 1959
ΤΟ ΧΡΥΣΟΨΑΡΟ 1960
ΔΕΝ ΜΠΟΡΕΙ ΚΑΝΕΙΣ ΝΑ ΞΕΡΕΙ 1960
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ 1960
ΠΡΟΔΟΣΙΑ(Έγινε παρεξήγηση) 1960
ΤΟ ΤΡΑΓΟΥΔΙ ΤΗΣ ΕΥΡΙΔΙΚΗΣ 1960
ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟ ΣΤΟ ΣΤΗΘΟΣ 1960
ΤΟ ΚΥΠΑΡΙΣΣΑΚΙ 1960
Η ΤΙΜΩΡΙΑ 1960
ΓΙΑ ΣΕΝΑ ΤΗΝ ΑΓΑΠΗ ΜΟΥ 1960
ΝΑ ΣΑΙ ΚΑΛΗ 1960
ΞΕΡΩ ΚΑΠΟΙΟ ΣΤΕΝΟ 1960
ΤΟ ΦΕΓΓΑΡΙ ΕΙΝΑΙ ΚΟΚΚΙΝΟ 1960
ΘΑΛΑΣΣΑ ΠΛΑΤΙΑ 1960
ΜΕΣ 'ΑΥΤΗΝ ΤΗ ΒΑΡΚΑ 1960
Ο ΓΛΑΡΟΣ 1960
ΤΡΑΒΑ ΜΠΡΟΣ 1960
ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ 1960
ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΤΣΙΓΓΑΝΑ 1960
ΤΟ ΜΑΝΤΟΛΙΝΟ 1961
Ο ΤΑΧΥΔΡΟΜΟΣ ΠΕΘΑΝΕ 1961
ΑΘΗΝΑ 1961
ΚΙ ΑΝ ΘΑ ΔΙΨΑΣΕΙΣ ΓΙΑ ΝΕΡΟ(Ήταν του Μάη το πρόσωπο)
1961
ΤΩΡΑ ΠΟΥ ΠΑΣ ΣΤΗΝ ΞΕΝΙΤΙΑ(Καλυμνιώτικο)
1961
ΤΟ ΠΕΛΑΓΟ ΕΙΝΑΙ ΒΑΘΥ 1961
ΣΑΝ ΣΦΥΡΙΞΕΙΣ ΤΡΕΙΣ ΦΟΡΕΣ 1961
ΞΗΜΕΡΩΝΕΙ 1961
ΤΟ ΜΑΝΤΟΛΙΝΟ 1962
ΟΔΟΣ ΟΝΕΙΡΩΝ 1963
ΕΙΜ ΑΗΤΟΣ ΧΩΡΙΣ ΦΤΕΡΑ 1963
ΗΡΘΕ ΒΟΡΙΑΣ, ΗΡΘΕ ΝΟΤΙΑΣ 1963
ΑΝ ΘΑ ΦΥΓΕΙΣ 1963
ΜΙΑ ΠΟΛΗ ΜΑΓΙΚΗ 1963
11/8 1963
Τ'ΑΣΤΕΡΙ ΤΟΥ ΒΟΡΙΑ 1964
ΚΑΝΕ ΤΟΝ ΠΟΝΟ ΣΟΥ ΧΑΡΑ 1964
ΓΙΑ ΕΝΑΝ ΕΛΕΥΘΕΡΟ ΑΝΘΡΩΠΟ 1983
ΜΠΟΛΙΒΑΡ 1983
ΜΙΛΗΣΕ ΜΟΥ 1970
ΑΓΑΠΗ ΜΕΣΑ ΣΤΗΝ ΚΑΡΔΙΑ 1972
ΤΟ ΠΑΡΑΜΥΘΙ 1972
Λόγια συνεργατών του...
Η ζωή του Μάνου Χατζιδάκι δεν ήταν μία μονοδιάστατη ζωή ενός προικισμένου μουσικού δημιουργού. Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν ένας μουσικός με την έννοια του φωτισμένου και πεπαιδευμένου πολίτη που δε σταματά πουθενά. Την ιδιότητα αυτή, την έχουν διακρίνει και πάρα πολοοί συνεργάτες του, που δούλεψαν μαζί του και μοιράστηκαν κοινές εμπειρίες. Αυτό που προκαλεί το ενδιαφέρον μας είναι πως σχεδόν όλοι οι συνεργάτες του κάνουν ιδιαίτερη αναφορά στο χαρακτήρα του Μάνου Χατζιδάκι αναφέροντας πως ήταν ένας αιώνια έφηβος αλλά και στο τρομακτικό ταλέντο που είχε. Πολλοί καλλιτέχνες τον είχαν και τον έχουν πρότυπο και δάσκαλο. Φυσικά, αυτό είναι φυσικό επακόλουθο της καλής εντύπωσης που δίνει ο Μάνος Χατζιδάκις.
Μέσα από τα λεγόμενα συνεργατών του, μάθαμε πως ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν πάρα πολύ εργασιομανής και τελειομανής και του άρεσε να εργάζεται αργά τη νύχτα. Έπινε πάρα πολλούς καφέδες αλλά και διάφορα χαπάκια προκειμένου να μπορεί να παραμένει ξύπνιος τα ξημερώματα και να δημιουργεί. Ιδιαίτερη αίσθηση προκαλεί το σχόλιο της Χαρούλας Αλεξίου, η οποία αναφέρει: “Ο Μάνος μας καλούσε στο σπίτι του μετά τα μεσάνυχτα και μας ζητούσε να δώσουμε τον καλύτερό μας εαυτό. Όλοι μας παραπονιόμασταν καθώς του λέγαμε πως είναι αδύνατον τέτοια ώρα να αποδώσουμε το μέγιστο των δυνατοτήτων μας. Κι όμως, ήταν τέτοιο το πάθος του Μάνου που δημιουργούσε ένα περιβάλλον τόσο έντονο, που μας έβγαινε ο καλύτερος εαυτός μας ασυνείδητα.”. Καταλαβαίνουμε δηλαδή, για τι άνθρωπο μιλάμε και την ποιότητα που τον διακρίνει. Στο σημείο αυτό, παραθέτουμε κάποια λόγια που έχουν πει κι άλλοι συνεργάτες για το Μάνο Χατζιδάκι.
Μελίνα Μερκούρη: « Ο Μάνος Χατζιδάκις μας έκανε να ακούσουμε μπουζούκι και να μάθουμε τον Τσιτσάνη».
Μωρίς Μπεζάρ: “Έλεγε ναι και έκανε του κεφαλιού του”.
Δήμητρα Γαλάνη: “ Η ζωή του Μάνου και η σχέση του με τη μουσική ήταν όλα ένα παιχνίδι. Ένας αιώνια έφηβος”.
Νάνα Μούσχουρη: «Ο Μάνος ήταν μεγάλο πνεύμα. Είχε έμπνευση και φοβερό ταλέντο. ....Καθόταν στο πιάνο και μου έπαιζε νότες. Πάνω στις νότες έβαζε λόγια. Ήθελε οι λέξεις να έχουν απόλυτη αρμονία με τη μουσική».
Μαρία Φαραντούρη: «Ήταν δάσκαλος, επίμονος, ακριβής και ήξερε ακριβώς τι ζητούσε. Δώσε μου ό,τι καλύτερο έχεις».
Τι μας μαθαίνει ο Μάνος Χατζιδάκις;
«Το τραγούδι δεν είναι μία πολυφωνική υστερία ή ένα χρηματιστήριο κερδοσκοπίας. Ενώνει τους ανθρώπους σε έναν κοινό μύθο όπου αναδιπλώνεται η παράδοση, ο πολιτισμός και η ιστορία του κοινού τόπου. Είναι μία μυστική εμπειρία από όπου οι άνθρωποι αντλούν δύναμη και πίστη στο πεπρωμένο τους».
“Όπως στο χορό ενώνουμε τα χέρια μεταξύ μας για να ακολουθήσουμε ίδιες ρυθμικές κινήσεις, έτσι και στο τραγούδι ενώνουμε τις ψυχές μας για να ακολουθήσουμε μαζί τις ίδιες εσωτερικές δονήσεις”.
Κι όσο για τον κοινό μύθο που δεν υπάρχει στις μέρες μας και οι εικόνες του πολέμου μας χτυπάνε την πόρτα και τα γεφύρια που ενώνουν τους λαούς γκρεμίζονται, πιστοί στις επιταγές του Μάνου Χατζιδάκι ας φτιάξουμε καινούριους μύθους από την αρχή.
Οι μουσικές γέφυρες δε γκρεμίζονται. Όσο υπάρχουν άνθρωποι, που αισθάνονται βαθιά την ανάγκη να τραγουδήσουν, ο έρωτας για τη ζωή και η αγάπη για το συνάνθρωπό μας θα εξουδετερώνει τους αυτοκαταστροφικούς ιούς που σπέρνει η ιστορία κάθε φορά που γυρίζει σελίδα. Αυτό είναι και το μεγαλύτερο μάθημα του μεγάλου αυτού δημιουργού. Μας παρουσιάζει την ανάγκη και την αγάπη των ανθρώπων για τη μουσική ως ένα μέσο για συσπείρωση, σύσφιξη των ανθρωπίνων σχέσεων, συναδέλφωση και ένα βήμα προόδου. Πάντα πίστευε στην αλήθεια της μουσικής και τη δύναμή της και ποτέ δεν την αντιμετώπισε ως εμπορικό προϊόν.
Ακόμη και σήμερα, που η κοινωνία μας διέρχεται μία κρίση σε όλα τα επίπεδα και όχι μόνο σε οικονομικό, είναι πολύ σημαντική η αναζήτηση της αλήθειας, των παραδόσεων και της ταυτότητάς μας μέσα από τα έργα μεγάλων δημιουργών, όπως είναι και ο Μάνος Χατζιδάκις. Παρόλες τις δυσκολίες, ο άνθρωπος πρέπει να αναζητά συνεχώς την αλήθεια και να μην παραμένει ένας παθητικός δέκτης των όσων συμβαίνουν. Παράδειγμα τέτοιας αναζήτησης αποτελεί ο ίδιος ο Μάνος Χατζιδάκις. Όπως αναφέρει ο Γιώργος Στεφανάκης, ο Μάνος Χατζιδάκις: “ Ήταν ένας ακαταπόνητος αναζητητής, αρχαιολόγος της καθημερινότητας, όπου τα ευρήματα και τα ερεθίσματα των ανασκαφών του τα μεταστοιχείωνε σε ποίηση, τέχνη, μουσική και πολλές φορές σε κοινωνική καταγγελία και ανιοδιοτελείς πολιτικές διαμαρτυρίες”.
Στο βιογραφικό του σημείωμα σε πρώτο πρόσωπο ο Μάνος Χατζιδάκις καταλήγει ως εξής:
“Και τώρα καταστάλλαγμα του βίου μου μέχρι στιγμής είναι: Α δ ι α φ ο ρ ώ φια τη δόξα. Με φυλακίζει μες στα πλαίσια που καθορίζει εκείνη κι όχι εγώ.
Π ι σ τ ε ύ ω στο τραγούδι που μας αποκαλύπτει και μας εκφράζει εκ βαθέων, κι όχι σ'αυτό που κολακαεύει τις επιπόλαιες και βίαιως αποκτηθείσες συνήθειές μας.
Π ε ρ ι φ ρ ο ν ώ αυτούς που δε στοχεύουν στην αναθεώρηση και στην πνευματική νεότητα, τους εύκολα επώνυμους πολιτικούς και καλλιτέχνες, τους εφησυχασμένους συνομηλίκους, τη σκοτεινή και ύποπτη δημοσιογραφία, καθώς και την κάθε λογής χυδαιότητα”.
Ας παραδειγματιστούμε λοιπόν, από το Μάνο Χατζιδάκι κι ας αρχίσουμε όλοι σταδιακά να αναζητάμε την καθημερινότητά μας, να τη “ξεψειρίζουμε” και να καταγγέλουμε ότι είναι ενάντια στο δίκαιο του κάθε ανθρώπου. Ας αναζητήσουμε την πραγματική μας ταυτότητα και ας θέσουμε ένα τέλος στον εφησυχασμός μας και την παθητικότητά μας.
Καφενείο Λουμίδης
Ανοιξε το 1938, τη σκληρή περίοδο της δικτατορίας Μεταξά, στο νούμερο 38 της οδού Σταδίου στα Χαυτεία, δίπλα στο παλαιό Βιβλιοπωλείον της Εστίας, και γρήγορα συγκέντρωσε τον καλλιτεχνικό, τον λογοτεχνικό και τον δημοσιογραφικό κόσμο της Αθήνας, αφού βρισκόταν σε επίκαιρη θέση, κοντά στα γραφεία των εφημερίδων και στα θέατρα, δίπλα στο ιστορικότερο βιβλιοπωλείο της εποχής. Ηταν αναπόφευκτο να συνδεθεί αμέσως σχεδόν με την κουλτούρα του καφέ και των συζητήσεων, των ιδεών και των ζυμώσεων που προκαλούσαν.
Οι ιδιοκτήτες του, οι τρεις αδελφοί Λουμίδη, δεν φιλοδοξούσαν ανοίγοντάς το να δημιουργήσουν ένα λογοτεχνικό καφενείο. Το πατάρι ήταν συμπλήρωμα του καταστήματός τους στο ισόγειο και αποτελούσε πρόσθετη πηγή εσόδων για την επιχείρησή τους. Αυτοδημιούργητοι, οι αδελφοί Αντώνιος, Νικόλαος και Ιάσων Λουμίδης είχαν ξεκινήσει το 1919 από κάποιο μικρό καφεκοπτείο, στην οδό Ρετσίνας 12 του Πειραιά, για να κατακτήσουν σύντομα την αγορά του καφέ στην Ελλάδα αξιοποιώντας δύο πανίσχυρα και εν πολλοίς ανεκμετάλλευτα ως τότε μέσα: τη δύναμη ενός από τα διασημότερα διαφημιστικά σλόγκαν («έκαστος εις το είδος του κι ο Λουμίδης στους καφέδες») και την τυποποίηση και διάδοση ενός προϊόντος με αυστηρές προδιαγραφές το οποίο κατέστησαν αναγνωρίσιμο πανελληνίως. Επιπλέον, επέλεξαν το πιο επιτυχημένο εμπορικό σήμα στην ιστορία της ελληνικής διαφήμισης: τον παπαγάλο, γιατί είναι το μόνο πτηνό που του αρέσουν, λέγεται, οι καρποί του καφέ.
Στο πατάρι, όπου τα τραπέζια ήταν διατεταγμένα σε σχήμα πι (στα αριστερά κάθονταν οι ηθοποιοί, οι δημοσιογράφοι και οι επιθεωρησιογράφοι, ενώ οι συγγραφείς μαζεύονταν στο βάθος), συναντούσε κανείς τους σημαντικότερους δημιουργούς της Αθήνας αλλά και πολλούς άλλους: νεαρά ζευγάρια θαυμαστών που ήθελαν να δουν από κοντά τα ινδάλματά τους, φιλόδοξους γραφιάδες που γοητεύονταν από το γεγονός ότι στο
διπλανό τραπέζι μπορούσαν να κάθονταν και να συζητούν οι καθιερωμένοι συγγραφείς της εποχής, περίεργους και περαστικούς οι οποίοι γοητεύονταν από τον θρύλο που συνόδευε το καφενείο και τους θαμώνες του.
Στο ιστορικό αυτό καφενείο πέρασαν πάρα πολλοί δημιουργοί όπως, ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Μίλτος Σαχτούρης, ο Μιχάλης Κατσαρός, ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Ανδρέας Εμπειρίκος και δημιουργήθηκαν ισχυρές φιλίες όπως αυτή του Μάνου Χατζιδάκι με το Νίκο Γκάτσο.
Το ρεμπέτικο τραγούδι
Λέει χαρακτηριστικά η Μελίνα Μερκούρη: “ ... για την ώρα ας περιοριστούμε στον αγώνα που έδωσε ο Μάνος γι την ελληνική μουσική. Δεν ήταν εύκολη μάχη. Έπρεπε να τα βάλει με τη μεσαία και την ανώτερη τάξη μας. Περιφρονούσαν τη μουσική του μπουζουκιού... Αλλά ο Μάνος αγωνίστηκε. Ο αγώνας τον οδήγησε σε σκοτεινές ταβέρνες στις προκυμαίες του Πειραιά και στις εργατικές συνοικίες της Αθήνας και της Θεσσαλονίκης. Πολλές ήταν μικρές. Μερικές είχαν μόνο τρία ή τέσσερα τραπέζια. Αλλά όλες είχαν έναν τουλάχιστον άνθρωπο να παίζει μπουζούκι. Ο Μάνος έτρεχε σ' αυτές με τον πυρετό του αρχαιολόγου που βρίσκεται στα πρόθυρα της ανακάλυψης ενός υπέροχου ερειπίου. Άκουσε τα τραγούδια των φτωχόσπιτων, των φυλακισμένων και των ανθρώπων που έπιναν ναρκωτικά, τραγούδια για τη φυλακή, για μπελάδες με την αστυνομία... Αν ο Μάνος δεν είχε κάνει τίποτα άλλο, εκτός από το να μας αναγκάσει να αναγνωρίσουμε τον Τσιτσάνη, θα'χε την αιώνια ευγνωμοσύνη μας...”.
Η ανακάλυψη του ρεμπέτικου τραγουδιού είναι πολύ σημαντική και έχει αφήσει το στίγμα της στις σελίδες της ιστορίας. Ο Χατζιδάκις αγωνίστηκε πάρα πολύ για το ρεμπέτικο· το έψαξε σε μικρές ταβέρνες, σε απλούς ανθρώπους που ζουν την εποχή στο έπακρο και εκφράζουν τον πόνο τους και τα προβλήματά τους μέσα από το ρεμπέτικο. Το 1949 ο Μάνος Χατζιδάκις δίνει μία διάλεξη για το ρεμπέτικο τραγούδι, όπου μιλά για τη θεματολογία του ρεμπέτικου, τις κριτικές που έχει δεχθεί από διάφορους της εποχής και τα “κατορθώματα” του ρεμπέτικου. Ας δούμε ένα μικρό απόσπασμα:
“(...) Το ρεμπέτικο, κι αυτό είναι γεγονός αναμφισβήτητο, έχει επιβάλλει πια τη δύναμή του, λίγο πολύ σ'όλους μας, είτε θετικά, είτε αρνητικά, είτε δηλαδή το παραδεχόμαστε είτε όχι, ενώ συγχρόνως βλέπουμε να έχει δημιουργηθεί γύρω του μία επιπόλαιη κατάσταση μόδας, που μας κάνει να αντιδρούμε δικαιολογημένα σ'αυτήν και να αμφιβάλλουμε για τη μελλοντική ποιοτική εξέλιξη του είδους. (...) Η εποχή μας δεν είναι ούτε ηρωική ούτε επική και το τελείωμα του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου άφησε σχεδόν όλα τα προβλήματα άλυτα και μετέωρα. Τα μετέωρα αυτά προβλήματα δημιουργούνε περιφερόμενα ερωτηματικά, που δεν περιορίζονται φυσικά μόνο στον τομέα της πολιτικής και της κοινωνιολογίας, μα εξαπλώνονται με την ίδια δύναμη και στη φιλοσοφία. Και στην τέχνη ακόμη και στην καθημερινή στιγμή του ανθρώπου”.
(...) Φανταστείτε όλη αυτή τη στιβαγμένη ζωτικότητα και ομορφιά συνάμα, ενός λαού σαβ του δικού μας, να ζητά διέξοδο, έκφραση, επαφή με τον έξω κόσμο και να αντιμετωπίζει όλα αυτά που αναφέραμε πιο πάνω σα γνωρίσματα της εποχής. Κι ακόμη σκεφτείτε τις ιδαίτερα σκληρές συνθήκες του τόπου μας. Η ζωτικότητα καίγεται, η ιδιοσυγκρασία αρρωσταίνει, η ομορφιά παραμένει. Αυτό είναι το ρεμπέτικο. Κι από 'δω πηγάζει η θεματολογία του”.
(...) Το ρεμπέτικο κατορθώνει, με μία θαυμαστή ενότητα, να συνδυάζει το λόγο, τη μουσική και την κίνηση. Από τη σύνθεση μέχρι την εκτέλεση, μ' ένστικτο δημιουργούνται οι προϋποθέσεις για την τριπλή αυτή εκφραστική συνύπαρξη, που ορισμένες φορές, σα φτάνει τα όρια της τελειότητας, θυμίζει μορφολογικά την αρχαία τραγωδία”.
“Και θα τα ακούμε, πολύ φυσικά και σωστά, να υψώνουν τη φωνή τους στον άμεσο περίγυρό μας και να ζουν για να ερμηνεύουν το βαθύτερο εαυτό μας”.
«Eπιτρέψατέ μου τώρα να σάς παρουσιάσω δύο από τους πιο γνήσιους και πιο δημοφιλείς εκπροσώπους της σύγχρονης ελλnνικής λαϊκής μουσικής - τον Μάρκο Bαμβακάρη και τη Σωτηρία Μπέλλου με το συγκρότημά της».
Το ρεμπέτικο είναι κυνηγημένο από τη δεξιά και συκοφαντημένο από την αριστερά. Ωστόσο αρχίζει να ξεφεύγει από τα όρια του λαϊκού περιγύρου που το γέννησε και γίνεται όλο και πιο δημοφιλές. Πολλοί αστοί και διανοούμενοι το αντιμετωπίζουν περιφρονητικά.Αυτήν ακριβώς τη στιγμή και αυτό ακριβώς το περιβάλλον διαλέγει ένας τολμηρός νεαρός συνθέτης για να δώσει μια διάλεξη που δικαιώνει το ρεμπέτικο ως «μια τέχνη γνησίως και μοναδικά ελληνική». Φυσικά, η διάλεξη προκαλεί αντιδράσεις. Μέχρι που η αστυνομία ειδοποιεί διακριτικά τη μητέρα του Χατζιδάκι να προσέχει για λίγο καιρό ο γιος της όταν κυκλοφορεί στη γειτονιά τους, στο Παγκράτι.
Αλλά ο Μάνος Χατζιδάκις παρατηρούμε πως έδειξε το θάρρος του και την έντονη θέληση και ανάγκη του για ό,τι μικρό, αληθινό και ταπεινό.
Όργανα του ρεμπέτικου
Τα βασικά όργανα του ρεμπέτικου τραγουδιούείναι το μπουζούκι και η κιθάρα. Το μπουζούκι είναι το σολιστικό όργανο και παίζει την μελωδία, ενώ η κιθάρα αναλαμβάνει το ρυθμικό μέρος -με παίξιμο «μπασοκίθαρο» όπως λέγεται ο χαρακτηριστικός τρόπος παιξίματος της λαϊκής κιθάρας. Καμιά φορά συμμετέχει και ο μπαγλαμάς σαν σολιστικό συμπλήρωμα του μπουζουκιού, αν και τις περισσότερες φορές παίζει ρυθμό.Ενίοτε χρησιμοποιούνται επίσης το ακορντεόν, το βιολί, το πιάνο, το κοντραμπάσο, και ως κρουστά τα κουτάλια, τα ζίλια. Στις παλαιότερες ηχογραφήσεις, πιο κοντά στη δημοτική ή στην ανατολική παράδοση, ακούγονται σαντουροβιόλια (σαντούρι και βιολί), κανονάκι και ούτι.
Βασίλης Τσιτσάνης & Σωτηρία Μπέλλου
Μάρκος Βαμβακάρης
ΤΡΙΤΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ
Όπως προαναφέραμε, το διάστημα 1975-1982 ο Μάνος Χατζιδάκις διορίζεται διευθυντής του κρατικού ραδιοσταθμού “Τρίτο Πρόγραμμα”.
Ο Δημήτρης Δανίκας στην εφημερίδα “Τα Νέα” αναφέρει:
“Το πρώτο ελεύθερο ραδιοφωνικό πρόγραμμα ήταν του Πολυτεχνείου. Βραχύβια η διάρκεια λειτουργίας του· τα τανκς το γκρέμισαν. Ο δεύτερος ελεύθερος ραδιοφωνικός σταθμός των Ελλήνων ήταν του Μάνου Χατζιδάκι. Κρατικός, δηλαδή κυβερνητικός στη δομή του, αλλά Χατζιδακικός, δηλαδή ελεύθερος, πλουραλιστικός, δημιουργικός στη λειτουργία του”.
“Ξέρετε ποια ήταν η πρώτη ενέργεια του “δεξιού” Μάνου; Να συσπειρώσει
γύρω του καμιά δεκαριά νέους “αριστερούς” καλλιτέχνες. Πρωτοφανής
συνύπαρξη.Ο Μάνος μπροστά, από πίσω οι άλλοι. Έπαιρνε όλη την ομάδα πάνω του. Και το καταπληκτικό ήταν πως ο “δεξιός” ξεπερνούσε σε τολμηρότητες και σε ριζοσπαστικές θέσεις τους “αριστερούς”.Τα καθημερινά του πεντάλεπτα σχόλια αποτελούσαν τον μόνιμο πονοκέφαλο του Υπουργείου Προεδρίας. Σχεδόν όλο το τιμ της κυβέρνησης της Ν.Δ. “άκουγε”, “μαγνητοφωνούσε”, σημείωνε και ανατρίχιαζε, ακούγοντας από το ραδιόφωνο “τους” αριστερούς ήχους. Ο έλεγχος είχε ξεφύγει από τα χέρια τους.
Και η τολμηρότητα του Χατζιδάκι έφτανε σε τέτοιο σημείο, ώστε ν’ αποκαλεί το Διοικητικό Συμβούλιο της ΕΡΤ “ορνιθοτροφείο”.Ελάχιστες φορές κάθισε (κυριολεκτικά) στον διευθυντικό του θώκο και όσες φορές παρενέβαινε ήταν για να προσφέρει μια ιδέα, μια νέα αντίληψη. Και τις περισσότερες, για να συμφωνήσει με τους “ερασιτέχνες” φίλους του, γελώντας με τις επινοήσεις τους, σαν μικρό παιδί”.
Ο Μάνος Χατζιδάκις ένας ελεύθερος, εμπνευσμένος, ευαίσθητος άνδρας δε δίσταζε να εκφράσει τις απόψεις του και να ασκήσει κριτική σε ποικίλες πολιτικές καταστάσεις. Αρνήθηκε την εμπορευματοποίηση του ραδιοφωνικού σταθμού καθώς και τα προνόμια της εξουσίας. Το είχε άλλωστε δηλώσει, πάρα πολλές φορές πως δεν τον ενδιαφέρει η εξουσία ή η δόξα· αντίθετα είναι στοιχεία που αποφεύγει. Μετέτρεψε το ραδιόφωνο σε ένα μέσο πολιτικό, σε ένα μέσο όπου η ομιλία, οι απόψεις, η προώθηση του πολιτισμού είχε τον πρώτο λόγο έναντι της μουσικής.
“Ζητάμε ν' αλλάξουμε την παθητική σχέση ακροατή ραδιοφώνου, που υπήρχε μέχρι σήμερα. Να ενεργοποιήσουμε τον ακροατή με αφυπνιστικούς ερεθισμούς σε προβλήματα σκέψεως και τέχνης”.
Μάνος Χατζιδάκις
Πράγματι, ένας δημόσιος ραδιοφωνικός σταθμός, προσανατολισμένος έως και τις αρχές της μεταπολίτευσης στην κλασική μουσική, κατάφερε μέσα στο διάστημα της επταετίας που ακολούθησε, να εξελιχθεί σε ένα ζωντανό και δημοφιλή πυρήνα πολιτισμού, εντελώς αντισυμβατικού με τις καθιερωμένες πολιτιστικές και πολιτικές (με την ευρεία έννοια της λέξης) νόρμες του καιρού.
Το πρώτο από τα “Σχόλια του Τρίτου” μεταδόθηκε την Κυριακή 30 Απριλίου 1978.
¨Είναι το Τρίτο θα 'λεγα σαν αγορά υποδημάτων για παιδιά που ακόμη δεν έχουν ενηλικιωθεί.
Είναι σα σμήνος πελαργών ή μελαγχολικών περιστεριών. Σαν ακροβάτες που κινούνται σε φανταστικά σχοινιά. Σαν κέντημα γριάς από την Κρήτη. Είναι φωταγωγός, φωτός αγωγός, προαγωγός, άρχος, έξαρχον, ιδαλγός. Κι όπως θα έλεγε ο Σουρής επιτυχώς: “Το τρίτο τους ελέφαντες διώκει και τιμήν επιδιώκει”.
ΝΙΚΟΣ ΓΚΑΤΣΟΣ
Ποιητής, στιχουργός και μεταφραστής, ο Νίκος Γκάτσος παραμένει μία ξεχωριστή περίπτωση για τα ελληνικά γράμματα. Με μία μόνο ποιητική σύνθεση στο ενεργητικό του, την περίφημη και αξεπέραστη Αμοργό, που έγραψε μεσούσης της Κατοχής, θεωρείται ένας από τους κορυφαίους ποιητές μας.
Γεννήθηκε στις 8 Δεκεμβρίου 1911, κατ’ άλλους στις 30 Απριλίου 1915, στα Χάνια Φραγκόβρυσης (Κάτω Ασέα) Αρκαδίας. Τελείωσε το Δημοτικό στο χωριό του και το Γυμνάσιο στην Τρίπολη, όπου μυήθηκε στη λογοτεχνία και έμαθε μόνος του ξένες γλώσσες. Στη συνέχεια μετακόμισε με την οικογένειά του στην Αθήνα, όπου σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Στις αρχές της δεκαετίας του ’30 δημοσίευσε τα πρώτα του ποιήματα στα περιοδικά «Νέα Εστία» (1931) και «Ρυθμός» (1933). Γνώριζε ήδη αρκετά καλά Αγγλικά και Γαλλικά και είχε μελετήσει τον Παλαμά, το Σολωμό, το δημοτικό τραγούδι, όπως και τις νεωτεριστικές τάσεις της ευρωπαϊκής ποίησης.
Το 1943 κυκλοφόρησε την ποιητική του σύνθεση «Αμοργός», που προκάλεσε έντονο ενδιαφέρον και του χάρισε περίοπτη θέση στο Πάνθεον των ελλήνων ποιητών. Λέγεται ότι το μακρύ αυτό ποίημα γράφτηκε μέσα σε μια νύχτα με το σύστημα της «αυτόματης γραφής», που χρησιμοποιούν οι σουρεαλιστές δημιουργοί. «Μνημειώδες έργο του νεοελληνικού ποιητικού λόγου» χαρακτήρισε την «Αμοργό» ο στενός φίλος του Μάνος Χατζιδάκις, «επειδή περιέχει βαθύτατα την ελληνική παράδοση, δεν την εκμεταλλεύεται, ενώ συγχρόνως περιέχει όλη την ευρωπαϊκή θητεία του Μεσοπολέμου». Με την «Αμοργό» κλείνει και ολοκληρώνεται ο πρώτος κύκλος του ελληνικού υπερρεαλισμού, που είχε ανοίξει με τον Νικήτα Ράντο, τον πρώιμο Ελύτη, τον Εμπειρίκο και τον Εγγονόπουλο.
Από τότε έως τον θάνατό του, ο Γκάτσος δημοσίευσε μόνο τρία ποιήματα: «Ελεγείο» (1946), «Ο Ιππότης και ο θάνατος» (1947) και το «Τραγούδι του παλιού καιρού» (1963). Τη λυρική του φλέβα ο Νίκος Γκάτσος τη διοχέτευσε στους στίχους τραγουδιών, καταργώντας συχνά τα όρια ποίησης και στιχουργίας. Το έργο του είναι εντυπωσιακό σε ποσότητα και ποιότητα. Ο Μίκης Θεοδωράκης, ο Μάνος Χατζιδάκις, ο Σταύρος Ξαρχάκος, ο Δήμος Μούτσης, ο Λουκιανός Κηλαηδόνης και άλλοι συνθέτες μελοποίησαν στίχους του, που τραγουδήθηκαν από δημοφιλείς καλλιτέχνες και έγιναν μεγάλες επιτυχίες («Αθανασία», «Της γης το χρυσάφι», «Ρεμπέτικο», «Αρχιπέλαγος», «Πήρες το μεγάλο δρόμο», «Πορνογραφία», «Λαϊκή Αγορά», «Η Μικρή Ραλλού», «Μια γλώσσα, μια πατρίδα», «Αν θυμηθείς τ’ ονειρό μου», «Η νύχτα», «Στον Σείριο υπάρχουνε παιδιά», «Αντικατοπτρισμοί», «Το κατά Μάρκον», «America, America», «Χάρτινο το Φεγγαράκι», «Πάει ο καιρός» κ.ά.).
Σπουδαίο είναι και το μεταφραστικό του έργο, το οποίο δοκιμάστηκε επί σκηνής. Μετέφρασε για λογαριασμό του Εθνικού Θεάτρου, του Θεάτρου Τέχνης και του Λαϊκού Θεάτρου, Φεντερίκο Γκαρθία Λόρκα («Ματωμένος Γάμος», «Το Σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα»), Αύγουστο Στρίνμπεργκ («Ο Πατέρας»), Ευγένιο Ο’ Νηλ («Ταξίδι μακριάς ημέρας μέσα στη νύχτα»), Λόπε ντε Βέγκα («Φουέντε Οβεχούνα») και Τενεσί Ουίλιαμς («Λεωφορείο ο Πόθος»).
Ο Νίκος Γκάτσος πέθανε στην Αθήνα στις 12 Μαΐου 1992 και τάφηκε στη γενέτειρά του.
Εργογραφία
Ποίηση
Αμοργός [Αμοργός 1943), «Ο ιππότης κι ο θάνατος», «Ελεγείο» – σε νέα έκδοση], εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 2000.
Δάνεισε τα μετάξια στον άνεμο [Ανέκδοτα ποιήματα/σχεδιάσματα], εκδ. «Ίκαρος», Αθήνα 19994.
Τα προ της «Αμοργού» ποιήματα (1931-1933)
Στίχοι
Όλα τα τραγούδια [συγκεντρωτική έκδοση των στίχων του], εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 1999
Μεταφράσεις
Φεδερίκο Γκαρθία Λόρκα, Θέατρο και ποίηση, [συγκεντρωτική νέα έκδοση: Ματωμένος γάμος, Το σπίτι της Μπερνάρντα Άλμπα, Ο Περλιμπλίν και η Μπελίσα (θέατρο), και «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας», «Παραλογή του μισοΰπνου» (ποίηση)], εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 2000.
Αύγουστος Στρίντμπεργκ, Ο Πατέρας, εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 2001.
Λόπε Δε Βέγα,'Φουέντε Οβεχούνα [διασκευή], εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 2001.
Άρτσιμπαλντ Μακ Λης,Ιώβ, εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 2003.
Ευγένιος Ο’Νηλ, Ταξίδι μιας μεγάλης μέρας μέσα στη νύχτα , εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 2004.
Ραμόν Δελ Βάλιε-Ινκλάν, Τα κέρατα του Δον Φριολέρα, εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 2004.
Τενεσσή Ουίλλιαμς, Μονόπρακτα , [«Χαιρετισμούς απ’ τη Βέρθα», «Μίλα μου σαν τη βροχή κι άσε με ν’ ακούω…», «Η Λαίδη Φθειροσόλ», «Προς κατεδάφισιν», «Μην κλαις μωρό του Ρούνυ», «Είκοσι εφτά βαγόνια γεμάτα μπαμπάκι»], εκδ. «Πατάκης», Αθήνα 2005
Δισκογραφία
Σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι:
1965: «Μυθολογία», με τον Γιώργο Ρωμανό.
1965: «Ματωμένος γάμος», (από το θεατρικό έργο του F. G. Lorca, σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου), με τον Λάκη Παππά.
1970: «Επιστροφή», με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και τη Δήμητρα Γαλάνη.
1971: «Της Γης το Χρυσάφι», με τον Μανώλη Μητσιά και τη Δήμητρα Γαλάνη.
1976: «Αθανασία», με τον Μανώλη Μητσιά και τη Δήμητρα Γαλάνη.
1976: «Τα Παράλογα», με την Μαρία Φαραντούρη, τον Μίκη Θεοδωράκη, τον Διονύση Σαββόπουλο, την Μελίνα Μερκούρη και τον Ηλία Λιούγκο.
1986: «Χειμωνιάτικος Ήλιος», με τον Μανώλη Μητσιά.
1986: «Σκοτεινή Μητέρα», με την Μαρία Φαραντούρη.
1988: «Οι Μύθοι μιας Γυναίκας», με τη Νάνα Μούσχουρη.
1993: «Αντικατοπτρισμοί», με την Αλίκη Καγιαλόγλου (ο Γκάτσος έγραψε τους στίχους πάνω στις μελωδίες του έργου: «Reflections» που ηχογραφήθηκε το 1969, κατά την παραμονή του Μ. Χατζιδάκι στην Αμερική, με την μπάντα New York Rock & Roll Ensemble).
Μεμονωμένα τραγούδια σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι βρίσκονται στα έργα:
1961: «Ελλάς, η χώρα των ονείρων», με τη Νάνα Μούσχουρη [τραγούδια του ομώνυμου Γερμανικού ντοκιμαντέρ του Wolfgang Mueller-Sehn (1960-61)].
1963: «America America», (μουσική και τραγούδια για την ομώνυμη ταινία του Εlia Kazan).
1963: «Aliki My Love», (μουσική και τραγούδια για την ταινία του Rudolf Mate με πρωταγωνίστρια την Αλίκη Βουγιουκλάκη και τον Jess Conrand).
1965: «Ματωμένος γάμος», (από το θεατρικό έργο του F. G. Lorca, σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου), με τον Λάκη Παππά.
1972: «Σπίτι μου σπιτάκι μου», («Κάνε τη ζωή δροσιά», «Δεν είχες όνομα», «Σπίτι μου σπιτάκι μου» ), με την Νάνα Μούσχουρη.
1973. «Ο Μεγάλος Ερωτικός», («Πέρα στο θολό ποτάμι», του F. G. Lorca, σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου), με τη Φλέρυ Νταντωνάκη.
1977: «Οι γειτονιές του φεγγαριού», με την Φλέρυ Νταντωνάκη.
1980: «Μεθυσμένο Κορίτσι» με την Μαργαρίτα Ζορμπαλά.
1982: «Πορνογραφία» (τραγουδούν Βασίλης Λέκκας, Γιάννα Κατσαγιώργη, Ηλίας Λιούγκος, Μαριάννα Ευστρατίου-Παγκάκη, Έλλη Πασπαλά).
1983: «Ατέλειωτος Δρόμος», με τη Δήμητρα Γαλάνη.
1983: «Memed My Hawk», (Μουσική για την ομώνυμη ταινία του Peter Ustinov) με το τραγούδι «Memed Αγάπη μου» που ηχογραφήθηκε ειδικά για την ελληνική έκδοση του δίσκου, τον Νοέμβριο του 1983 (ερμηνεία Έλλης Πασπαλά).
1984: «Πάμε μια βόλτα στο φεγγάρι», με την Φλέρυ Νταντωνάκη, κ. ά.
1986: «4 Τραγούδια απ' την Ρωμαϊκή Αγορά», με τον Βασίλη Λέκκα.
1986: «Ο Μάνος Χατζιδάκις στη Ρωμαϊκή Αγορά. 35 Τραγούδια 1947-1985», (Τραγουδούν: Βασίλης Λέκκας, Έλλη Πασπαλά, Ηλίας Λιούγκος & η Μαρία Φαραντούρη).
1986: «Η Μαρία Φαραντούρη στο Olympia», (Ζωντανή ηχογράφηση συναυλίας της Μαρίας Φαραντούρη στο θέατρο Οlympia στο Παρίσι.).
1987: «Η Λαϊκή Αγορά. 30 τραγούδια 1959-1975», με τον Βασίλη Λέκκα, την Έλλη Πασπαλά, τον Ηλία Λιούγκο & τoν Γιώργο Νταλάρα.
1988: «Το Ελληνικό πρόσωπο του Γιώργου Νταλάρα», (με το νέο τραγούδι σε στίχους του Νίκου Γκάτσου «Στον Σείριο υπάρχουνε παιδιά»).
Σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη:
1974: «Θαλασσινά φεγγάρια», με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, την Βίκυ Μοσχολιού και με την συμμετοχή της Μαρίας Φαραντούρη.
Μεμονωμένα τραγούδια σε μουσική Μίκη Θεοδωράκη βρίσκονται στα έργα:
1961: «Αρχιπέλαγος», με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση και την Μαίρη Λίντα.
1964: «Πολιτεία Β΄», με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση.
Σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου:
1966: «Ένα μεσημέρι», με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, την Βίκυ Μοσχολιού, και τον Σταμάτη Κόκοτα.
1969: «Θρήνος για τον Ιγνάθιο Σάντσιεθ Μεχίας» (από το ποιητικό έργο του F. G. Lorca, σε μετάφραση Νίκου Γκάτσου), με τους Μάνο Κατράκη και Κώστα Πασχάλη.
1974: «Νύν και Αεί», με την Βίκυ Μοσχολιού και τον Νίκο Δημητράτο.
1983: «Ρεμπέτικο», με τον Νίκο Δημητράτο, τον Τάκη Μπίνη, και την Σωτηρία Λεονάρδου.
1991: «Τα κατά Μάρκον», με τον Γιώργο Νταλάρα.
1994: «Αγάπη είν' η ζωή», (έξι τραγούδια σε στίχους του Ν. Γκάτσου), με την Νάνα Μούσχουρη.
Μεμονωμένα τραγούδια σε μουσική Σταύρου Ξαρχάκου βρίσκονται στα έργα:
1972: «Σπίτι μου σπιτάκι μου», («Ποιος Θεός το θέλησε», «Όλα είναι τυχερά», «Βάλε τον ήλιο σύνορο», «Ο Ξένος» και «Βαρκαρόλα -Μη λυγίζετε παιδιά»), με την Νάνα Μούσχουρη.
1974: «Συλλογή», («Μπαρμπαγιάννη Μακρυγιάννη», «Παλικάρι στα Σφακιά», «Γεια σου χαρά σου Βενετιά» και «Η κόρη του πασά»), με τον Νίκο Ξυλούρη
Σε μουσική Χριστόδουλου Χάλαρη
1975: «Δροσουλίτες», με τον Χρύσανθο και την Δήμητρα Γαλάνη.
Σε μουσική Δήμου Μούτση:
1968: «Κάποιο καλοκαίρι», με τον Σταμάτη Κόκοτα, τη Μαρία Δουράκη και την Ελένη Ροδά.
1969: «Ένα χαμόγελο», με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση, τον Σταμάτη Κόκοτα, και την Δήμητρα Γαλάνη.
1979: «Το Δρομολόγιο», με τον Μανώλη Μητσιά
Σε μουσική Λουκιανού Κηλαηδόνη:
1972: «Κόκκινη κλωστή», με τον Μανώλη Μητσιά και την Δήμητρα Γαλάνη.
1976: «Περίπατος», με τον Μανώλη Μητσιά.
Σε μουσική Γιώργου Χατζηνάσιου:
1985: «Η ενδεκάτη εντολή», με την Νάνα Μούσχουρη.
Σε μουσική Δημήτρη Παπαδημητρίου:
2003: «Λένη» (τέσσερα τραγούδια σε στίχους του Ν.Γκάτσου), με τη Φωτεινή Δάρρα
Μεμονωμένα τραγούδια σε μουσική διαφόρων συνθετών:
1958: «Χάρτινο το φεγγαράκι», «Έλα πάρε μου τη λύπη», σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι, με την Νάνα Μούσχουρη.
1962: «Τραγούδι του δρόμου», σε μουσική Μάνου Λοΐζου, με τον Γιώργο Μούτσιο.
1963: «Θαλασσοπούλια μου», «Το τραγούδι της Σειρήνας», σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι, με την Μαίρη Λίντα.
1965: «Πάει ο καιρός» , «Στο Λαύριο γίνεται χορός», σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι, με τον Γρηγόρη Μπιθικώτση.
1998: «Τραγούδι του παλιού καιρού» (σε μουσική Ηλία Ανδριόπουλου), με τον Μανώλη Μητσιά.
1998: «Μικραίνει το φεγγάρι», σε μουσική Μάνου Χατζιδάκι, με την Νένα Βενετσάνου.
Εποχή 1965-1966
Αποτελεί μία παρακμιακή περίοδο χωρίς καμία αίγλη για τον ελληνικό λαό. Συγκεκριμένα έχουμε τα Ιουλιανά, την περίοδο που ακολούθησε την αποπομπή της κυβέρνησης του Γεωργίου Παπανδρέου ως την επιβολή της χούντας. Η περίοδος αυτή χαρακτηρίζεται από πολιτική αστάθεια, βία και νοθεία. Η πιο σημαντική συνέπεια όμως ήταν η απαξίωση της πολιτικής και των πολιτικών και η εξουδετέρωση της άμυνας του συστήματος απέναντι σε πολιτειακές εκτροπές. Οι πολιτικοί ήταν διατεθειμένοι να αλλάξουν τα πιστεύω τους εν μία νυκτί, προκειμένου να εξασφαλίσουν υλικά ανταλλάγματα.
Αποτέλεσμα αυτών είναι η μείωση εμπιστοσύνης του κόσμου στη δημοκρατία.
Επειδή μία εικόνα ισούται με χίλιες λέξεις, παραθέτουμε ένα σκίτσο που παρουσιάζει την πολιτική κατάσταση που επικρατούσε εκείνη την εποχή.
ΤΟ ΧΑΤΖΙΔΑΚΙΚΟ ΕΡΓΟ
Οι καταβολές του τραγουδιού του και το πλαίσιο των κυρίαρχων καλλιτεχνικών τάσεων
«Είναι λιγάκι δύσκολο, βέβαια, να μιλάω για μένα όταν με ξεχωρίζουν. Εν πάση περιπτώσει,
εγώ είμαι γέννημα μιας εποχής, μάλλον είμαι ένας καθυστερημένος εκπρόσωπος της μουσικής,
σε μια ομάδα ανθρώπων που ήδη είχαν δώσει ένα σημαντικό έργο και σφραγίσανε τον τόπο
μας για μια μεγάλη περίοδο. Αυτοί οι άνθρωποι είναι ο Ελύτης, ο Σεφέρης, ο Γκάτσος, ο
Χατζηκυριάκος – Γκίκας, ο Τσαρούχης, ο Πικιώνης, ο Μόραλης, ο Εμπειρίκος, ο Εγγονόπουλος.
Σ’ αυτή την ομάδα ανήκω. Και αν μπορούσα να το πω, είμαι ο βενιαμίν και συγχρόνως ο
μαθητής. Και εκπροσωπώ, βέβαια, τη μουσική. Που την εποχή εκείνη είχε μια τεράστια
απόσταση από την ελληνική ποίηση, την ελληνική ζωγραφική, την αρχιτεκτονική.».
Δύο από τα κεντρικά νήματα που διατρέχουν το έργο του τον συνδέουν άρρηκτα
με την εποχή του: το ένα αφορά στην ανάδειξη του εθνικού στοιχείου ως πεδίου
προβληματισμού και το άλλο στο ζήτημα της παράδοσης. Η πορεία του εντάσσεται
σε ένα γενικότερο πλαίσιο αναζητήσεων γύρω από συναφείς προβληματισμούς,
που η αφετηρία τους εντοπίζεται ήδη στις απαρχές του νέου ελληνικού κράτους17.
Ταυτόχρονα οι κοινωνικές μεταβολές μετά τον πόλεμο έφεραν στο προσκήνιο
το ζήτημα της σχέσης μεταξύ της επίσημης καλλιτεχνικής παραγωγής και της
λεγόμενης «λαϊκής παράδοσης»
Η προσωπικότητα του Μάνου Χατζιδάκι και το έργο του
Ο Μάνος Χατζιδάκις ήταν μια προσωπικότητα αναμφίβολα πληθωρική και
ιδιαίτερα αντιφατική. Μία από τις κύριες αντιφάσεις που διατρέχει το έργο του και
χαρακτηρίζει το δημόσιο λόγο του, συμπυκνώνεται στην παρακάτω παρατήρηση:
από τη μία διέθετε οξυμένη αντίληψη της ιστορικότητας των πραγμάτων, ταυτόχρονα
και της ίδιας του της ματιάς, ενώ, από την άλλη υπεραμυνόταν μιας εντελώς
προσωπικής τοποθέτησης, άχρονης, που μπορούσε να επισκοπεί, να κρίνει και να
συνθέτει στοιχεία και δεδομένα ανόμοια, από διαφορετικές ιστορικές περιόδους,
ώστε να κατασκευάζει τη δική της κατάθεση / ερμηνεία των πραγμάτων, ακόμη και
υπερβαίνοντάς τα και δίνοντάς τους νοήματα άλλα από τα «αντικειμενικά».
Στο πλαίσιο αυτό εγγράφεται η αντίληψή του για τη φύση και το ρόλο της τέχνης,
τη σχέση της με την εποχή και την κοινωνία που την παράγει. Αναγνωρίζοντας
στην τέχνη το κοινωνικό έρεισμα, εξακολουθεί να εκφράζει έναν μεταφυσικό σχεδόν
ιδεαλισμό. Η αληθινή τέχνη, λοιπόν,για το Χατζιδάκι περιέχει, ούτως ή άλλως, την
εποχή της , αλλά με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορεί να την υπερβαίνει και να βρίσκει
τη θέση της σε οποιαδήποτε άλλη εποχή, του μέλλοντος ή του παρελθόντος.
Άλλωστε, ήταν πολύ ισχυρή η άποψή του ότι όσο πιο δυνατό είναι ένα βίωμα, τόσο
λιγότερο νόημα έχει το να προσπαθήσεις να το αποτυπώσεις τη στιγμή ακριβώς που
βρίσκεσαι στο κέντρο του. Με αυτή την «αιτιολογία» είναι γνωστό ότι παρουσίασε
το Μεγάλο Ερωτικό το 1972, τοποθετώντας τον σε δύο άξονες: πρώτον, στο ότι ο
δίσκος δεν ήταν αποτέλεσμα έρωτος αφού «μόνον οι ανόητοι φαντάζονται ότι όταν
είσαι ερωτευμένος γράφεις ένα έργο σαν τον “ Μεγάλο Ερωτικό”» και, δεύτερον, στην
ανατομία του ερωτικού αισθήματος ως κινητήριας δύναμης και πηγής ανεξαρτησίας
του ατόμου, που τη θεωρούσε πολύ πιο σημαντική κατάθεση αντίστασης από μία επική
επαναστατική υμνωδία.. Η θεώρηση αυτή περιέχει και μία άποψη για τη στράτευση
της τέχνης, και σχετίζεται με την αντίδραση του συνθέτη στη συνθηματοποίηση
και την απόδοση πιστοποιητικών «προοδευτικότητας» ή «επαναστατικότητας»
προκειμένου να καθιερωθεί ένα έργο. Για το Χατζιδάκι η στράτευση της τέχνης δεν
είναι αναγκαία, αφού, ούτως ή άλλως ,«η Τέχνη περιέχει τα πολιτικά προβλήματα
του καιρού της» και στο κάτω - κάτω ο ρόλος της δεν μπορεί να είναι συγκυριακός αλλά
εκφράζεται, εξ αντικειμένου, μέσα από τη διαχρονική ανασημασιοδότηση.
Στο έργο του, λοιπόν, δεν επικαλείται μια αφαιρετική, εγκεφαλική προσέγγιση
εκτός τόπου και χρόνου. Αντίθετα, πιστός στα παραπάνω και ταυτόχρονα μέσα στο
πνεύμα της εποχής του, χρησιμοποιεί στοιχεία που μαρτυρούν την ένταξη σε ένα
συγκεκριμένο χωροχρονικό σύμπαν, το οποίο ορίζεται από αναφορές σε πραγματικά
γεγονότα και καταστάσεις αλλά και από τη μορφολογική του συγκρότηση, με την
επεξεργασία επιλεγμένων παραδοσιακών ή λόγιων στοιχείων. Με την πάροδο του
χρόνου τα αυτοβιογραφικά στοιχεία γίνονται περισσότερα και ο διαφαινόμενος
στόχος από την αρχική κοινωνική του διάθλαση μετατίθεται όλο και περισσότερο
προς ένα όραμα προσωπικό. Παράλληλα, όμως, αυξάνεται η ακούραστη ενασχόλησή
του με τα πολιτικά και κοινωνικά τεκταινόμενα της εποχής, διαχωρίζοντας όλο και
περισσότερο τη διαχρονική από τη συγκυριακή κατάθεση και αποδίδοντας στην κάθε
μία την απαιτούμενη σημασία. Ο Χατζιδάκις τοποθετείται συνήθως στην πρώτη μεταπολεμική
γενιά, καθώς επίσης μεγάλη επιρροή έχει δεχτεί απο την γενιά του 30'.
Η «γενιά του ’30» ξεκίνησε με μία σχεδόν πρωτοφανή δημιουργική ορμή,
υμνώντας τη νεότητα και τοποθετώντας με φυσικότητα τον εαυτό της στο βάθρο της
πρωτοπορίας, με στόχο την οριστική ρήξη με το παρελθόν.
Έτσι, κατ’ αρχήν τον διακρίνει μία χαρακτηριστική εμμονή στη νεότητα, με συνεχείς
αναφορές σε κάθε ευκαιρία. Δε μιλά όμως για τη νεότητα ως φυσικό χαρακτηριστικό
ή ως κοινό διακριτό στοιχείο ενός συνόλου ανθρώπων συσπειρωμένων απέναντι
σε ένα κοινωνικό οικοδόμημα που κρίνεται γερασμένο, αλλά ως μία προσωπική,
ενσωματωμένη ποιότητα που σχετίζεται με την ευαισθησία, τη δεκτικότητα, τον
προσωπικό τρόπο αντίληψης, επεξεργασίας και απόκρισης στην πραγματικότητα.
Δεν την ταυτίζει τόσο με το στοιχείο της πρωτοπορίας όσο με αυτό της ανεξαρτησίας,
του ασυμβίβαστου, της πνευματικής ανυπακοής. Όπως πολλοί νεότεροι, με τους οποίους και κατά
καιρούς συνεργάστηκε, μοιράζεται σ’ ένα βαθμό το πολιτισμικό όραμα που καθιερώθηκε μέσα από
το έργο και κυρίως από τις παρεμβάσεις της «γενιάς του ’30», όπως και την ιδέα της αναγκαιότητάς
του. Αυτό δηλώνεται ξεκάθαρα και στο ιδρυτικό καταστατικό του Ελληνικού Χοροδράματος, το
οποίο συνυπογράφουν ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Νίκος Χατζηκυριάκος –
Γκίκας και βέβαια η Ραλλού Μάνου: «Σκοπός του καλλιτεχνικού και μη κερδοσκοπικού
σωματείου, είναι η χρησιμοποίηση των χορογραφικών, μουσικών και ενδυματολογικών στοιχείων
της ελληνικής παραδόσεως για τη δημιουργία χαρακτηριστικής και πρωτοπόρου ελληνικής
θεατρικής τέχνης και προβολή της Ελλάδος μέσω της τέχνης αυτής». Φυσικά, το όραμα αυτό περνά
πλέον μέσα από το φίλτρο της Κατοχής και του Εμφυλίου και έχει πολλές ακόμα
κοινωνικές προεκτάσεις. Ίσως η πιο μεστή περιγραφή να είναι αυτή που κάνει ο Ταχτσής στο
Σκληρό Απρίλη του ’45: «Τον καιρό του Εμφυλίου, γύρω στα 1945- 48, όσοι από μας τους νέους
ζούσαμε στα μεγάλα αστικά κέντρα, όπου είχε επιβληθεί «τάξις και ασφάλεια», όσοι, κυρίως
είμασταν «επαναστατημένοι», βρεθήκαμε σ’ένα αδιέξοδο, άγνωστο στις γενιές πριν ή μετά τη δική
μας. Το υγιές μας ένστικτο μας έλεγα πως έπρεπε ν’ αρχίσουμε γκρεμίζοντας. ... Τότε ακριβώς
ανακαλύψαμε τα ρεμπέτικα. Τώρα, μ’ ένα σμπάρο, μπορούσαμε να γκρεμίσουμε κι εμείς κάτι απ’
το οικοδόμημα, αν όχι του κοινωνικοπολιτικού, τουλάχιστο του αισθητικού κατεστημένου,
πριν προλάβει ν’ ανασυγκροτηθεί στις ενδημικά σαθρές του βάσεις, να βάλουμε αμέσως
κάτι άλλο, καλύτερο στη θέση αυτού που θα γκρεμίζαμε και να τραγουδήσουμε! ...
Έτσι κινήσαμε, όλοι μαζί, με πρώτο και καλύτερο τον Μάνο Χατζιδάκι, αψηφώντας τα
χάχανα και τις αποδοκιμασίες των αστών και των ενεργουμένων τους, για τη δημιουργία
μιας νέας, γνήσια ελληνικής αισθητικής, που αυτή τη φορά, λέγαμε, θ’ απλωνόταν –
χάρη στην «πτητικότητα» της μουσικής – σ’ ολόκληρο το γεωγραφικό και κοινωνικό
χώρο της Ελλάδας, και ποιος ξέρει, ίσως ακόμα παραέξω.». Σ’ αυτήν την προσέγγιση
διαθλάται και η τάση προσδιορισμού της «ελληνικότητας» ως διάθεση αντίθεσης
στην επίσημη εθνικιστική ρητορεία, μέσα από το παράδοξο του ιδιότυπου διεθνισμού
που είχε εκφράσει και η «γενιά του ’30 ». Tέλος, το κυρίαρχο στοιχείο που τον συνδέει με τη
«γενιά του ’30» είναι ο φανατικά δηλωμένος αισθητισμός του. Είναι παράλληλα το στοιχείο που
τον εντάσσει «φανατικά» στην εποχή του, όπως έχει γίνει φανερό από τα παραπάνω. Ούτε
στο έργο ούτε στη σκέψη του λείπει η κοινωνική ματιά - διατηρεί, όμως, πάντα
μια ορισμένη απόσταση που του επιτρέπει να ρέπει ταυτόχρονα προς αποκλίνουσες
κατευθύνσεις με βάση κριτήρια αμιγώς προσωπικά. Παρά την αυστηρότητα της
έκφρασής του, δεν φαίνεται ούτε απόλυτος ούτε μονοσήμαντος – αντίθετα προτιμά να κοιτά την
ίδια στιγμή όλες τις δυνατές παραμέτρους μιας κατάστασης. Η εμμονή του, όμως, στο αρχέτυπο και
στη δύναμη που αυτό έχει να κινητοποιεί τα συναισθήματα παραμένει μέχρι τέλους κυρίαρχη.
Η θέση του Μάνου Χατζιδάκι πάνω στο ζήτημα της παράδοσης χαρακτηρίζεται από
αμφιθυμία. Από τη μία εκφράζει συχνά ένα είδος απέχθειας που προκαλείται ακριβώς
από τον κορεσμό της αναφοράς της τόσο εκ μέρους της εξουσίας, η οποία κατασκεύαζε
ένα ανεκδιήγητο ποτ πουρί για να αποδώσει πιστοποιητικά εθνικοφροσύνης όσο και
εκ μέρους της αναδυόμενης σκηνογραφίας του τουρισμού. Από την άλλη, το θέμα
τον απασχολεί βαθιά σε όλη τη διάρκεια της πορείας του, αφού, συμμέτοχος στην
εποχή του, δεν αναζητά την πλήρη απόρριψη του παρελθόντος αλλά τον ουσιαστικό
ρόλο που ορισμένα στοιχεία του μπορούν να διαδραματίσουν στο σήμερα. Όχι όμως
ως συνολικές κατευθύνσεις, αλλά ως αυθόρμητες ποιότητες ουσίας, που δεν θα έχουν
ισχύ και απαίτηση δεσμευτική . Στο πλαίσιο αυτό αποτιμά θετικά την προπολεμική
στροφή, ενώ δέχεται ότι και η μεταπολεμική γραφικότητα, δεδομένων των συνθηκών,
ήταν ένα αναγκαίο ενδιάμεσο βήμα σε μια πορεία που λοξοδρόμησε λόγω εξωτερικών
επιρροών. Είναι σημαντικό το ότι από τη στιγμή που αρχίζει να σχολιάζει αρνητικά
την εμπορευματοποίηση και τη συνακόλουθη κατάργηση του ρεμπέτικου, ενώ γίνεται
όλο και πιο καυστικός με την πάροδο του χρόνου, δεν αναγνωρίζει καμία ευθύνη στο
δικό του ρόλο σε αυτή τη διαδικασία. Η ανάγνωση που κάνει είναι διαφορετική, και
άλλωστε το «γραφικό» που εν μέρει απενοχοποιεί δεν το συμπεριέλαβε ποτέ μέσα
στους δικούς του στόχους.
Η δική του στόχευση είναι ξεκάθαρη: να εντοπίσει και να αναδείξει τα στοιχεία του
παρελθόντος που θεωρεί ότι εξακολουθούν να διαθέτουν ένα νόημα στο σήμερα,
ακόμα και μέσα από συμφραζόμενα διαφορετικά από αυτά που τα γέννησαν. Η
μεταφορά αυτή γίνεται εφικτή μόνο μέσα από την αναγωγή στο αρχέτυπο, που μπορεί
να επιβιώνει και να ανασημασιοδοτείται στις διάφορες εποχές. Αυτή είναι και η μόνη
του αξία, μακριά από οποιοδήποτε τεκμήριο ιστορικότητας.
Η στροφή του στο ρεμπέτικο και η ανάδειξή του, όταν αυτό ήταν ακόμη κυριολεκτικά
παράνομο, γίνονται μέσα σε αυτό το θεωρητικό πλαίσιο, ακόμη και αν τότε δεν ήταν
τόσο συγκροτημένο. Αργότερα, είναι πολλές οι ευκαιρίες όπου θα παρουσιάσει
ολοκληρωμένα αυτή την αιτιολόγηση, κυρίως σε δίσκους που έκανε με μεταγραφές
ρεμπέτικων τραγουδιών. Παράλληλα, μέσα από αυτή τη στροφή αποκρυσταλλώνεται και
αναδεικνύεται άλλη μία παράμετρος που θα χαρακτηρίσει το έργο του καθοριστικά: η μελέτη της
λαϊκότητας, στην οποία επιδίδεται σχεδόν με αγωνία. Το τι λέγεται και τι είναι
λαϊκό τον απασχολεί βαθιά, τόσο σε σχέση με την παράδοση όσο και στις σύγχρονες
εκδηλώσεις του. Ανατέμνει ό, τι συνιστά τον κόσμο των λαϊκών στρωμάτων, σε
επίπεδο υλικών συνθηκών ζωής, ιδεών, συναισθημάτων, αξιών. Βέβαια ,η ματιά του
αυτή είναι ιδεαλιστική, αφού δηλώνει μια αρχετυπική πρόσληψη της λαϊκότητας, η
οποία μπορεί να αποστρέφεται ακόμη και τις πραγματικές αξιολογήσεις και πρακτικές
των λαϊκών στρωμάτων, όταν θεωρεί ότι αυτά, παρασυρμένα σε μία ρότα μιμητισμού,
απομακρύνονται από ό, τι συγκροτεί την αληθινή ουσία τους .
Στη μουσική του προσπαθεί να αποτυπώσει ακριβώς την ουσία της λαΪκότητας,
και αυτό αποτελεί ένα από τα κίνητρά του για την ενασχόληση με το τραγούδι. Στη
μουσική του Χατζιδάκι το τραγούδι κυριαρχεί. Αν και τώρα ίσως αυτονόητο, για την
εποχή του ήταν μια κίνηση έξω από την πεπατημένη της «σοβαρής» συνθετικής
δραστηριότητας. «Ο τομέας του τραγουδιού είναι τρομερά παρεξηγημένος στη
μουσική», έλεγε. «Το τραγούδι είναι μια πολύ ιερή υπόθεση. ..Κι όμως εννοούμε
και στον τόπο μας και αλλού να εννοούμε τραγούδι, εκείνο, που μας εκτονώνει. Που
μας διασκεδάζει.».
Τέλος, θα λέγαμε πως σε ένα ευρύ πλαίσιο ο Μάνος Χατζιδάκις με το έργο του αποτυπώνει την
περιρρέουσα κοινωνική διάθεση, καταθέτει και μία άποψη επ’ αυτής, μία συγκεκριμένη ερμηνεία
των σχετικών αναζητήσεων. Γι' αυτό και το έργο του χαρακτηρίζεται γενικότερα βαθύτατα
ουμανιστικό, ουσιαστικά φιλάνθρωπο, ασκεί κριτική στον βίο και την πολιτεία του συγκαιρινού
του ανθρώπου.
Οι ερμηνείες του στηρίζονται σε ένα κεκτημένο έδαφος ιδεών για την Αθήνα, που το αποτελούν
λιγότερο θέσεις και περισσότερο θέματα προς συζήτηση.
Κεντρικά στοιχεία που διατρέχουν το έργο του είναι, δηλαδή, η ανάδειξη του εθνικού στοιχείου
όμως ως πεδίο προβληματισμού, το ζήτημα της παράδοσης, το ενδιαφέρουν ζητήματα του αστικού
χώρου όπως «ελληνικότητα» και τα δίπολα «παρελθόν-παρόν», «παράδοση-νεωτερικότητα», «λόγιο-λαϊκό».
Την εποχή που ο Χατζιδάκις αποκτά τεράστια φήμη, κυρίως γράφοντας μουσική για τον ελληνικό κινηματογράφο, η «Μυθολογία» έρχεται να ανατρέψει πολλά δεδομένα σε επίπεδο αισθητικής και να προτείνει ένα καινούργιο άκουσμα γεμάτο εκπλήξεις, σε ένα κοινό μάλλον απροετοίμαστο για κάτι τέτοιο. Αξίζει να δούμε πως περιγράφει ο ίδιος ο Χατζιδάκις τον “απρόοπτο σχηματισμό μιας «Μυθολογίας» δυο χρόνια πριν την δικτατορία”:
“Σαν γνήσιος στρατηγός το ΄65 θέλησα να κάνω στην Ελλάδα μια επανάσταση. Αντί για τανκ, πήρα ένα παιδί – έφηβο μελαχρινό και όμορφο απ’ την παιδική χορωδία των ανακτόρων και του είπα να τραγουδήσει.
Μου λέει: «για να τραγουδήσω χρειάζομαι καινούργιους ΜΥΘΟΥΣ».
– Πολύ σωστά, σκέφθηκα.
...Και με τον Γκάτσο αρχίσαμε να κατασκευάζουμε μύθους τον έναν μετά τον άλλο, με κοπέλες πού ‘χαναν τα κλειδιά από τη Θήβα, με Ιρλανδούς και Ιουδαίους που ψάχναν στην έρημο για γάμους και χαρά, μ’ ευαίσθητους ληστές στην τελευταία τους στιγμή, μ’ ένα παιδί που σφάζει φίλους κι αδελφούς γιατί ποτέ κανείς δεν του ‘δωσε την σημασία την πρέπουσα, με τον Ορέστη που έγινε
πουλί στο δάσος για να ξεφύγει από τη μοίρα του, μ’ ένα παιδί που ‘μοιαζε του Χριστού κι άλλα πολλά.
Κι ο ένας μύθος έμπαινε πάνω στον άλλο κι έγιναν τόσοι πολλοί και τόσοι δυνατοί που τρόμαξε το παιδί, τρόμαξε ο κόσμος, τρόμαξε και η εταιρία που θα έβγαζε τον δίσκο.
Όλοι τρομάξανε εκτός απ’ τον Γκάτσο κι εμένα που εξακολουθήσαμε με περισσότερο πάθος την κατασκευή και σύνθεση των μύθων, ξεχνώντας εντελώς την επανάσταση που είχα προγραμματίσει...”
ΜΥΘΟΛΟΓΙΑ
Η «Μυθολογία» γράφτηκε το 1965 και ηχογραφήθηκε την επόμενη χρονιά με ερμηνευτή τον Γιώργο Ρωμανό.
Τρεις κοπέλες απ'τη Θήβα
Ο ροβινσών στη Μύκονο
Ο Ιρλανδός και ο Ιουδαίος
Τα καλοτάξιδα πουλιά
Ορέστης
Αερικό
Με την Ελλάδα καραβοκύρη
Ήσουν παιδί σαν το Χριστό
΄Ενας ευαίσθητος ληστής
Νυχτερινές ειδήσεις
Lamento(θρήνος)
Ένας ευαίσθητος ληστής
Αν με πηγαίναν αύριο στην κρεμάλα
μανούλα μου μανούλα δόλια μάναξέρω ποιανού το δάκρυ στάλα στάλαθα `πεφτε από τα μάτια τα μεγάλαμανούλα μου μανούλα δόλια μάνα
Μια και με γράψανε φονιάπήρα τον κόσμο παγανιάκαι την ζωή σεργιάνικακό να κάνω στους κακούςπου εσύ μονάχα τους ακούςμα ο νους σου δεν τους πιάνει
Στην ερημιά που `χα βρεθείμε το `να χέρι στο σπαθίκαι τ’ άλλο στο βαγγέλιοήρθαν μανάδες κι ορφανάκι είπα το δάκρυ που πονάνα τους το κάνω γέλιο
Μα τώρα που `φτασε η στιγμήνα κλείσουν οι λογαριασμοίποιος τάχα θα μπορέσεινα δει πως είχα μια καρδιάσαν της αγάπης τα παιδιάκαι να με συγχωρέσει;
Σχολιασμός τραγουδιού
Αυτό που που συγκινούσε τον Γκάτσο ήταν η προσωπική προσπάθεια, ο ατομικός αγώνας, η μορφή του επαναστάτη.
Οι επαναστάτες του Γκάτσου δεν λειτουργούν με βάση το προσωπικό τους συμφέρον. Το αντίθετο, οι ίδιοι προέρχονται μάλλον από ένα ασφαλές κι ευνοημένο περιβάλλον. Θυμηθείτε ότι ο Κεμάλ ήταν ένας νεαρός πρίγκιπας της Ανατολής. Κι ο ευαίσθητος ληστής λέει στη μάνα του ότι τους κακούς εσύ μονάχα τους ακούς/ κι ο νους σου δεν τους πιάνει, δεν έχει δηλαδή προσωπική εμπειρία.
Ο Γκάτσος αν και στα ποιήματά του γενικά αποφεύγει να αναφερθεί στη βία που ασκεί ο επαναστάτης, εδώ πρόκειται για μια από τις σπάνιες περιπτώσεις που αναφέρεται με θετικό τρόπο στη βία, ή μάλλον την δικαιολογεί: Εκεί ο νέος χρησιμοποιεί το σπαθί του για να υπερασπιστεί αδύνατους κι αδικημένους.
Η μάνα, τραγική φιγούρα ( «δόλια μάνα») την οποία θυμάται ο αντάρτης στις δύσκολες μέρες του πολέμου και εξυμνεί. Σ'αυτήν απευθύνεται με λαχτάρα σκεπτόμενος την ύστατη στιγμή, τον θάνατο, τις λέει το παράπονό του και βρίσκει έτσι αφορμή να αιτιολογηθεί για την κατάστασή του.
Η μορφή της μητέρας: σεβάσμια, ευγενική, διακριτική, συχνά ταυτιζόμενη με την μορφή της Παναγίας.
Η μορφή της Γυναίκας στα τραγούδια του
Αφορμόμενοι του τραγουδιού « Ένας ευαίσθητος ληστής» απο την «Μυθολογία» του 45' με
στίχους γραμμένους τον ίδιο καιρό από τον Νίκο Γκάτσο η μορφή της γυναίκας στο χατζιδακικό
έργο παίρνει τρεις βασικές μορφές:
Το μυστηριώδες κορίτσι: Πρόκειται για μια ασαφή συχνά ερωτική, ονειρική ύπαρξη, με παράξενες
ιδιότητες, που δεν έχει γίνει ακόμα γυναίκα και ούτε θα υπάρξει, αφού πάντα, κάπως εξαφανίζεται.
(«Αερικό», «Μικρή Ραλλού», «Μεθυσμένο κορίτσι» κ.α)
Η γυναίκα ως φορέας κοινωνικής κριτικής(«Μάγδα», «Μαριάνθη των ανέμων», «Μελισσάνθη»,
«Παναγία των Πατησίων» κ.α)
Η μητέρα: παραδοσιακά λατρευτικός απέναντι στην μορφή της μάνας, συχνά ταυτιζόμενη με την
μορφή της Παναγίας, αναδεικνύει την αιώνια φυσιογνωμία της, πανίσχυρη, ιερή αλλά και αδύναμη
μαζί και τρυφερή(αρχέτυπο-συμπαντική μορφή) («Μητέρα και αδερφή», «Σκοτεινή μητέρα»,
«Μανούλα μου» κ.α)
Στο χατζιδακικό έργο υπάρχουν πάρα πολλά τραγούδια στα οποία ανιχνεύεται η γυναίκα είτε ως
πρόσωπο που μιλάει ή σε αυτό που απευθύνεται ο ομιλητής στο τραγούδι, όπως στο «Ένας
ευαίσθητος ληστής». Συγκεκριμένα, σε μια προσπάθεια ανάλυσης της μορφής της μητέρας στο
ποίημα αυτό, η μάνα παρουσιάζεται σαν μια τραγική φιγούρα ( «δόλια μάνα») την οποία θυμάται ο
αντάρτης στις δύσκολες μέρες του πολέμου και εξυμνεί. Σ'αυτήν απευθύνεται με λαχτάρα
σκεπτόμενος την ύστατη στιγμή, τον θάνατο, τις λέει το παράπονό του και βρίσκει έτσι αφορμή να
αιτιολογηθεί για την κατάστασή του. Η μορφή της μητέρας σεβάσμια, ευγενική, διακριτική, συχνά
ταυτιζόμενη με την μορφή της Παναγίας.
«Το παιδί» του Μάνου Χατζιδάκι – « Ο επαναστάτης» του Νίκου Γκάτσου
Η θεματολογική ταύτιση Χατζιδάκι – Γκάτσου βεβαιώνεται από την μεγάλη κατηγορία των τραγουδιων με «παιδιά»(«παιδί»: ο έφηβος, το παλικάρι είναι η κυρίαρχη μορφή, η πιο συχνή
παρουσία στο έργο του) και με την γυναίκα, καθώς ο Μ. Χατζιδάκις πολλές φορές ομολόγησε την
επιρροή που δέχτηκε από τον Ν. Γκάτσο. Άλλωστε δεν μιλάμε για μια απλή συνεργασία αλλά για
«σχέση ζωής».
Αυτό που που συγκινούσε τον Γκάτσο ήταν η προσωπική προσπάθεια, ο ατομικός αγώνας, η
μορφή του επαναστάτη. Οι επαναστάτες του Γκάτσου δεν λειτουργούν με βάση το προσωπικό τους
συμφέρον. Το αντίθετο, οι ίδιοι προέρχονται μάλλον από ένα ασφαλές κι ευνοημένο περιβάλλον.
Θυμηθείτε ότι ο Κεμάλ ήταν ένας νεαρός πρίγκιπας της Ανατολής. Κι ο ευαίσθητος ληστής λέει
στη μάνα του ότι τους κακούς εσύ μονάχα τους ακούς/ κι ο νους σου δεν τους πιάνει, δεν έχει δ
ηλαδή προσωπική εμπειρία. Ο Γκάτσος αν και στα ποιήματά του γενικά αποφεύγει να αναφερθεί
στη βία που ασκεί ο επαναστάτης, εδώ πρόκειται για μια από τις σπάνιες περιπτώσεις που
αναφέρεται με θετικό τρόπο στη βία, ή μάλλον την δικαιολογεί, λόγω και των συγκυριών της
εποχής: Εκεί ο νέος χρησιμοποιεί το σπαθί του για να υπερασπιστεί αδύνατους κι αδικημένους.
Οι δύο φίλοι – Γκάτσος και Χατζιδάκις – αντάλλαζαν συνεχώς πολλά σχόλια και πειράγματα. Από κάποιο πείραγμα προέκυψε και το ανολοκλήρωτο πείραμα της Χατζιδακιαδας, που ωστόσο δεν έχει σημειωθεί πουθενά και μεταδόθηκε μέσω του προφορικού λόγου.
Χατζιδακιάς
Καλήν εσπέραν άρχοντες κι αν είναι ορισμός σαςΤου Χατζιδάκι βάσανα θα πω στ' αρχοντικό σας.
Με του Μαγιού τις ευωδιές του φθινοπώρου τ'άνθηΓεννήθηκε, μεγάλωσε και σπούδασε στη Ξάνθη.
Η μάνα του Πολίτισσα, ο κύρης του απ΄ την Κρήτη, Τον Καζαμία διάβαζε και τον Ονειροκρίτη.
Από μικρός τα γράμματα του φέρναν αηδίαΤη μουσική αγάπησε μα όχι τα ωδεία.
Κι αντί να φύγει σ' άλλη γη να πάει σ' άλλα κράτηΤην Αττική προτίμησε και τ'όμορφο Παγκράτι.
Κι αντί σαν όλα τα παιδιά να βγει κι αυτός στο πάρκοΤους οικοδόμους άκουγε που τραγουδούσαν Μάρκο.
Καλήν εσπέραν άρχοντες κι ακούστε παρακάτω Πώς άλλοι βγαίνουν στον αφρό κι άλλοι κολλάν στον πάτο.
Με τα χειρόγραφα σωρό τις μελωδίες μάτσοβρήκε έναν τύπο βλοσυρό που τον ελέγαν Γκάτσο.
Κάτσανε κάτω και μαζί πολλά τραγούδια γράψανΠου τα πουλιά σωπάσανε κι όλα τ' αηδόνια πάψαν.
Καλήν εσπέραν άρχοντες!
Το ερωτικό τραγούδι
Επεδίωξε μια μουσική ζωντανή που να εκφράζει τους ανθρώπους και την κατάστασή τους και να
μην είναι απλώς μια έκφραση της τέχνης. Απέρριψε το οικοδόμημα της κλασσικής μουσικής( λαϊκή
και λόγια ταυτότητα συνυπάρχουν σε ένα είδος μουσικής) και επέλεξε απ'την αρχή την
ενασχόληση του με το τραγούδι ως «ερωτική πράξη και όχι ως μια έκφραση τέχνης».
«Πιστεύω στο τραγούδι που μας αποκαλύπτει και μας εκφράζει εκ βαθέων, και όχι σε αυτό που
κολακεύει τις επιπόλαιες και βιαίως αποκτηθείσες συνήθειές μας»
Οι ερωτικοί καημοί στο έργο του Μάνου Χατζιδάκι λοιπόν, αντιμετωπίζονται περισσότερο με μια
προσπάθεια για αρχετυπική έκφραση, γι' αυτό και τα σχετικά τραγούδια έχουν συνήθως έναν «
τραγικό» χαρακτήρα και εκφράζουν εξίσου τον άνθρωπο καθε φύλου. Κάποιες φορές ο ερωτισμός
αναδύεται εμποδισμένος ή ανεκπλήρωτος.(Τη μικρή Ραλλού δεν την χάρηκε κανένα από τα 40
παλικάρια που την παίξανε στα ζάρια. Οι τρεις κοπέλες απ'τη Θήβα(Μυθολογία) έχτισαν μεν
καλύβα με ξερά κλαδιά αλλά «χάσαν τα κλειδιά» και δεν μπήκαν μέσα «κείνη τη βραδιά».«Πήγα
και βρήκα χρυσικό/για δαχτυλίδι μαγικό/μα ήταν το δάχτυλο μικρό/και το χαμόγελο
πικρό»(«Αερικό»).
Παιδαγωγική χρήση των ποιημάτων & μελοποιημένων ποιημάτων
Είναι γεγονός πως σχεδόν όλοι οι μαθητές μαθαίνουν πιο εύκολα τα τραγούδια από ότι τα μαθήματα του σχολείου. Η πρόταση αυτή έχει προβληματίσει σε μεγάλο βαθμό τόσο τους εκπαιδευτικούς αλλά και όλους τους εμπλεκόμενος στο χώρο της εκπαίδευσης. Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για την αξιοποίηση αυτής της πρότασης και αρκετές έχουν στεφθεί με επιτυχία. Πιο αναλυτικά, με τη χρήση των νέων τεχνολογιών και τη χρήση των ποιημάτων μπορούμε να πετύχουμε:
- να εισάγουμε τα παιδιά στο θέμα / μάθημα με έναν τρόπο εύκολο, διασκεδαστικό και καθόλου κουραστικό. Με τον τρόπο αυτό, η διδασκαλία απαλάσσεται από τον τυπικό και βαρετό χαρακτήρα της.
- να έρθουν τα παιδιά σε επαφή τόσο με τα ποιήματα όσο και με τους δημιουργούς του
- να γνωρίσουν τα παιδιά την ελληνική ποίηση μέσω των στίχων της
- τη διαθεματικότητα. Μπορούμε δηλαδή, μέσω των εικόνων και όλων των στοιχείων που δίνονται σε ένα ποίημα να το συνδέσουμε κι με άλλα μαθήματα ( π.χ. Γεωγραφία )
- να εκμεταλλευτούμε τις συνθήκες που δημιουργούνται από την επαφή των παιδιών με τους στίχους και τη μουσική για περαιτέρω δραστηριότητες, όπως δραματοποίηση, ζωγραφική, δημιουργία κειμένων και άλλες.
Τα ποσοστά επιτυχίας που θα έχουμε μέσα από τη χρήση ενός πιο βιωματικού τρόπου διδασκαλίας των ποιημάτων θα είναι υψηλά. Ο μαθητής τραγουδώντας, παίζοντας, διασκεδάζοντας θα έρχεται σε επαφή με τα έργα μεγάλων δημιουργών και θα “αποκτά σχέσεις” μαζί του επειδή θέλει κι όχι επειδή το επιβάλλει ο δάσκαλος. Πρέπει να απαλλαγούμε από τα δασκαλοκεντρικά στερεότυπα και να στραφούμε σε πιο μαθητοκεντρικά, που κουράζουν περισσότερο το δάσκαλο αλλά οι μαθητές αποκομοίζουν πολύ περισσότερα. Ας αφήσουμε λοιπόν, την ελληνική ποίηση να ακουστεί στα δημοτικά
σχολεία, να έρθει σε επαφή με τους μαθητές ώστε να αρχίσει από τότε η αναζήτηση της πολιτισμικής μας ταυτότητας.
Αντί επιλόγου...
Κάθε αντικοινωνικό και αντιανθρώπινο φαινόμενο συμπεριφοράς δεν προέρχεται από ιδεολογία, δεν περιέχει ιδεολογία, δεν συνθέτει ιδεολογία. Είναι η μεγεθυμένη έκφραση-εκδήλωση του κτήνους που περιέχουμε μέσα μας χωρίς εμπόδιο στην ανάπτυξή του, όταν κοινωνικές ή πολιτικές συγκυρίες συντελούν, βοηθούν, ενισχύουν τη βάρβαρη και αντιανθρώπινη παρουσία του.
“Όταν συνηθίζεις το τέρας, αρχίζεις να του μοιάζεις. Δυστυχώς συνηθίσαμε το πρόσωπο του τέρατος”.
Βιβλιογραφία
Βασίλης Αγγελικόπουλος, «ΦΑΡΟΣ ΣΤΗ ΣΙΩΠΗ», εκδόσεις Καστανιώτη
Ορχήστρα Χρωμάτων, Μάνος Χατζιδάκις, «ψηφίδες μνήμης»
«...είπαν για τον Μάνο Χατζιδάκι» Αφιέρωμα, Β΄ Μέρος, διαθέσιμο στο: www.toaromatoutragoudiou.blogspot.gr
«Η καταγωγή του τραγουδιού του»: Απόσπασμα από κείμενο που δημοσιεύτηκε στην Καθημερινή στις 18.12.1988 με τίτλο:«''Οι μύθοι μιας γυναίκας'' κι ενός... κινηματογραφικού φίλου»
Www.hadjidakis.gr [the official website]
Www.wikipedia.com
ΕΡΤ, ψηφιακό αρχείο
logomnimon.wordpress.com
“Ο καθρέφτης και το μαχαίρι”, Μάνος Χατζιδάκις, ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΙΚΑΡΟΣ 1988
