1

ΕΙΣΗΓΗΣΗ ΤΟΥ ΑΝΤΩΝΗ ΚΑΛΟΒΟΥΛΟΥ

ΣΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΔΙΑΛΕΞΗ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΜΕ ΘΕΜΑ

ΜΗΤΡΙΑΡΧΙΑ Τρίτη 3 του Δεκέμβρη 2013

Το θέμα που θα παρουσιάσουμε επιλέχτηκε με κριτήριο το ότι αποτελεί το πρώτο γεγονός κοινωνικής

οργάνωσης στα πλαίσια της ιστορίας του ανθρώπινου είδους. Αποτελεί ένα από τα σπουδαιότερα κεφάλαια της

Κοινωνικής Ανθρωπολογίας και παρουσιάζεται από τους μελετητές με διάφορα ονόματα πέραν του τίτλου που

επιλέχτηκε όπως Γυναικοκρατία, Μητριαρχική Κοινωνία, Μητριαρχικό δίκαιο κ.ά. Ο πρώτος που διατύπωσε

ειδική θεωρία για τη μητριαρχία ήταν ο Ελβετός εθνολόγος Γιόχαν Γιάκομπ Μπαχόφεν με το έργο του "Το

μητρικό δίκαιο" (1861), στο οποίο δέχεται τη μητριαρχία και τη γυναικοκρατία ως ένα πράγμα και υπογραμμίζει

για εκείνη την περίοδο την υπεροχή των γυναικών έναντι των ανδρών στην οικογένεια και στην κοινωνία, καθώς

και τη μητρική κληρονομική γραμμή.

Όσα θα πούμε στη συνέχεια προέρχονται από μελέτες και έρευνες ιστορικών κοινωνικών

ανθρωπολόγων και λαογράφων, κυρίως των Παναγή Λεκατσά, «Μητριαρχία», Θανάση

Φωτιάδη, «Γυναικοκρατία», Ανδρέα Λεντάκη «Ο Έρωτας στην αρχαία Ελλάδα», ένα άρθρο

του Μιχάλη Κουβαρά που θα δημοσιευτεί στο επόμενο τεύχος του περιοδικού Θέματα

Παιδείας και το έργο του Φρ. Ένγκελς «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής

ιδιοκτησίας και του κράτους». Βέβαια και από πολλές άλλες πηγές που οι προηγούμενοι

συμπεριλαμβάνουν στη βιβλιογραφία τους.

Η περίοδος της Μητριαρχίας εντάσσεται στην περίοδο της προϊστορίας, στην περίοδο

δηλαδή, από την οποία δεν υπάρχουν γραπτές μαρτυρίες. Η μελέτη της βασίζεται σε

σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα λατρευτικού ή μη χαρακτήρα και απόψεις που προέρχονται από τη μελέτη

άλλων πηγών. Σημαντική και αναμφισβήτητη είναι η συμβολή των επιστημών της γλωσσολογίας και της

εθνολογίας στη μελέτη της Μητριαρχίας και βέβαια πληροφορίες που φτάνουν μέχρις εμάς σαν απόηχος εκείνης

της εποχής μέσα σε μεταγενέστερα της εποχής εκείνης ιστορικά και ποιητικά κείμενα αλλά και σε έθιμα και

δρώμενα και της αρχαιότητας καθώς και της νεότερης και σύγχρονης περιόδου.

Η Μητριαρχία αρχίζει στο βάθος των αιώνων, στη μυθική ακόμη εποχή, μπορούμε να πούμε, και αρχίζει να

υποχωρεί στη νεολιθική περίοδο όταν συμβαίνουν σημαντικότατες οικονομικές αλλαγές, επαναστατικές κατά

τους ιστορικούς. Η αρχαιολόγος Marija Gimbutas κατέδειξε ότι οι μητριαρχικές κοινωνίες, που λάτρευαν τη

γυναικεία θεότητα, τη Μεγάλη Θεά, κατά τη διάρκεια της Νεολιθικής Περιόδου δεν έκαναν πόλεμο, ήταν

ειρηνικές, και αποδέχονταν την υπεροχή των γυναικών και τη γυναικεία κουλτούρα. Παρήκμασαν εξαιτίας της

μετανάστευσης ινδο-ευρωπαϊκών πατριαρχικών φυλών.

Η υποχώρηση βέβαια δεν ήταν ταυτόχρονη σε όλες τις περιοχές που υπήρχε μητριαρχία, ήταν σταδιακή και

βαθμιαία, και ίχνη της εντοπίζονται στη Μικρασία μέχρι και το 2ο π.Χ. αιώνα. Σε άλλες χώρες και περιοχές

επιβιώνει και μέχρι σήμερα (Κίνα, Ινδίες). Πάντως με βεβαιότητα μπορούμε να πούμε ότι η διάρκεια ζωής της

Μητριαρχίας είναι ασύγκριτα μακρότερη από τη διάρκεια της Πατριαρχίας που ζούμε σήμερα.

Επίσης πρέπει να τονιστεί ότι από την ώρα, που ανατρέπεται στην κοινωνική ιστορία η Γυναικοκρατία, από τη

στιγμή της ‘κοσμοϊστορικής ήττας του γυναικείου φύλου’ (Fr. Engels) μέχρι σήμερα, η κοινωνιολογική επιστήμη,

βαθιά ‘πατριαρχική’, προσπάθησε να εξαφανίσει ή να εξαϋλώσει και την ύπαρξη και τη σημασία της εποχής

www.gseferisedu.blogspot.gr

2

εκείνης. Ακούστηκαν απόψεις για φανταστική περίπτωση όσων λέγονται περί μητριαρχίας και αργότερα κάτω

από την πίεση των ευρημάτων οι πρώην αρνητές της μητριαρχίας μιλούν για μεμονωμένο γεγονός και μάλιστα

των κατώτερων έγχρωμων φυλών, όχι της ανώτερης λευκής φυλής. Να προσθέσουμε επίσης ότι σημαντικές

πληροφορίες χάθηκαν μαζί με έργα της αρχαιότητας που καταστράφηκαν με την πυρπόληση της βιβλιοθήκης της

Αλεξάνδρειας από χριστιανούς μοναχούς το 391 μ.Χ. και την καταστροφή των έργων των υλιστών φιλοσόφων

από τον πάπα Γρηγόριο τον 6ο μ.Χ. αιώνα. Έτσι, για έναν ανθρωπολόγο που θα ήθελε να ξεκαθαρίσει όσο

γίνεται τα στοιχεία της εποχής εκείνης, το έργο είναι δύσκολο, όμως η αφθονία των εθνολογικών ευρημάτων

επιτρέπει την, παρά τις δυσκολίες, βαθειά επιστημονική εξέταση του φαινομένου.

Να προχωρήσουμε τώρα στο θέμα μας.

Οι ανθρωπολόγοι σήμερα συμφωνούν ότι δεν υπάρχουν στοιχεία που να θεμελιώνουν τον ισχυρισμό ότι κάθε

κοινωνία έχει κάποτε περάσει από τη φάση που οι γυναίκες ασκούσαν τον έλεγχό της. Αυτό μπορούμε να το

θεωρήσουμε σωστό, αφού δεν υπάρχουν προς το παρόν ενδείξεις και στοιχεία, όχι όμως και επιστημονικά

δεδομένο και τελικό. Εκείνο που φαίνεται πιο κοντά στην αλήθεια και μάλλον θα υπάρξουν αποδεικτικά στοιχεία

από τις μελλοντικές έρευνες είναι πως στις πρώτες φάσεις της εξέλιξης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος

η μητριαρχία υπήρξε το μοναδικό για όλους τους λαούς και χωρίς εξαίρεση σύστημα. Στην περίπτωση, πάντως,

της δικής μας εδαφο-ιστορικής περιοχής δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία ότι πριν από την Πατριαρχία, υπήρξε

κάποτε η Γυναικοκρατική περίοδος.

Μιλώντας για την αρχαιότερη αυτή οργάνωση φυλετικής κοινωνίας αναφερόμαστε εδαφικά σε μια περιοχή που,

με κέντρο το Αιγαίο και γύρω από την Μεσόγειο, εκτείνεται από το Δούναβη μέχρι τα βορειοαφρικανικά παράλια

(Αίγυπτο και Λιβύη), την Κύπρο και από τα βάθη της Μικρασίας μέχρι την Ιταλία και Σικελία. Περιοχές που ζουν

προελληνικοί και προ-ινδοευρωπαϊκοί μεσογειακοί λαοί και πριν να εγκατασταθούν οι Έλληνες και άλλοι

ινδοευρωπαίοι που κατεβαίνουν από το Βορρά ή εξωθούνται εκεί στα πλαίσια των αποικισμών.

Τώρα, μερικά λόγια πάνω στην έννοια και τις διαστάσεις της εποχής εκείνης, πού ονομάσθηκε "μητριαρχία" το

19ο αιώνα κατ' αναλογία με τον όρο πατριαρχία. Παρά την προέλευση του όρου από τη μητέρα η έννοια είναι

πολύ πλατύτερη γιατί ή πολύχρονη εκείνη περίοδος της ανθρώπινης κοινωνίας είχε επικρατούσα μορφή όχι

απλά τη Μητέρα, αλλά τη Γυναίκα, σ’ όλες τις εμφανίσεις της, δηλ. την κόρη, την ύπανδρη, τη μητέρα, την

εργάτρια, τη δημιουργό, την ηγέτιδα, την τοτεμική Νύμφη και την κατοπινή Θεά ή Ημίθεα. Έτσι, αν περιοριστούμε

μόνο στο μητρικό της ρόλο, περιορίζουμε την τεράστια, την κυριαρχική σημασία του γυναικείου φύλου στην

εποχή εκείνη και παρασυρόμαστε στη ριζωμένη μεταγενέστερα πεποίθηση για το γενετήσιο και αναπαραγωγικό

αποκλειστικά ρόλο αυτού τού φύλου.

Για τη Μητριαρχία, λοιπόν. Πώς η Γυναίκα πήρε αυτόν τον ξεχωριστό ρόλο;

Το ανώτερο θηλαστικό, πού είναι ό άνθρωπος, δεν ήταν δυνατό παρά ν’ ακολουθήσει αυτό πού γινόταν στα

κατώτερα προγονικά του θηλαστικά, ιδιαίτερα στην αναπαραγωγική του διαδικασία. Από την υποχρεωτική αυτή

φάση της μητρότητας, σ’ όλα τα θηλαστικά, όπου πρωταγωνιστεί η μητέρα και απουσιάζει ο πατέρας, όταν ο

άνθρωπος πέρασε στην ιστορικοκοινωνική του πορεία, ξέμειναν μέχρι και σήμερα βασικά στοιχεία της

γυναικοκρατικής εποχής. Η Μητριαρχία – Γυναικοκρατία, δηλαδή, είναι το σύστημα που προέρχεται κατευθείαν

από τη φύση και τη ζωή και αποσκοπεί στην ικανοποίηση αναγκών του ανθρώπου καθημερινών, φυσικών,

πρακτικών και κοινωνικών (τέχνες, διασκέδαση κ.α.) μακριά από κάθε σκέψη ικανοποίησης συμφερόντων και

επιβολής εξουσίας, ούτε μεταξύ ανθρώπων του ίδιου φύλου, ούτε μεταξύ ανθρώπων διαφορετικών φύλων.

Είναι η εποχή, που επικρατεί μια κοινωνική οργάνωση, βασισμένη αρχικά στο μητρικό ένστικτο, δηλαδή τη συντήρηση του ανθρώπινου είδους και σε μια ομαδική μητρότητα, μια εκτεταμένη οικογένεια όπου ο πατέρας

www.gseferisedu.blogspot.gr

3

χάνεται μέσα στις ομαδικές συνθήκες ζωής. Φαίνεται ότι κάποτε υπήρξε μια πρωτόγονη κατάσταση, όπου μέσα σε μια φυλή επικρατούσαν σεξουαλικές σχέσεις χωρίς κανένα περιορισμό, έτσι που κάθε γυναίκα ανήκε σε κάθε άντρα και επίσης κάθε άντρας σε κάθε γυναίκα. Πρώτος ο Μπάχοφεν αναζήτησε ίχνη αυτής της κατάστασης στις ιστορικές και θρησκευτικές παραδόσεις. Τα ίχνη που βρήκε δε μας οδηγούν σε μια κοινωνική βαθμίδα σεξουαλικών σχέσεων χωρίς κανένα κανόνα, μα σε μια πολύ πιο κατοπινή μορφή, στον ομαδικό γάμο. Εκείνη η πρωτόγονη βαθμίδα της κοινωνίας, των σχέσεων χωρίς περιορισμούς, αν υπήρξε πραγματικά, ανήκει σε μια τόσο παλιά εποχή που δύσκολα μπορούμε να περιμένουμε ότι θα βρούμε άμεσες αποδείξεις για ύπαρξή της να επιβιώνουν μέχρι σήμερα. Από την εποχή που δεν υπάρχει κανένας κανόνας και περιορισμός των σεξουαλικών σχέσεων περνάμε στην εποχή που διαμορφώνονται κανόνες και αρχικά απαγορεύονται οι σχέσεις μεταξύ τέκνων και γονέων και πολύ αργότερα και μεταξύ αδελφιών. Σε περιβάλλον πάντως γενικά ελεύθερων σχέσεων η καταγωγή μπορούσε να προσδιοριστεί μόνο από την πλευρά της μητέρας, του μόνου βέβαιου γονιού, η μητρογραμμική καταγωγή, και αυτό επικράτησε. Η περίοδος, λοιπόν, εξελίσσεται πολύ φυσιολογικά, άσχετα με τις ιδιομορφίες και τις διαφορές, εδαφικά ή χρονικά, στην Γυναικοκρατία. Εδώ δεν εννοούμε το ανάλογο με την Πατριαρχία καθεστώς. Γιατί όπως παρατηρεί Παναγής Λεκατσάς, ‘ούτε κυριαρχία των γυναικών ανάλογη με την Πατριαρχική των ανδρών, ούτε και κανένα ‘δίκαιο’ υπάρχει εδώ, γιατί το Δίκαιο είναι γέννημα της πολιτικής κοινωνίας, ενώ ή Μητριαρχία είναι η αρχαιότερη οργάνωση της Φυλετικής Κοινωνίας’. (Λεξικό Κοινωνικών Επιστημών, 1961, σελ. 4194). Εννοούμε, μόνο την οργάνωση όπου η γυναίκα έχει τον πρώτο λόγο και τον πρώτο ρόλο, που ξεκίνησαν από τη μητρότητα και φτάνουν μέχρι τις ανώτερες παραγωγικές δημιουργίες. Η μητρογραμμική γενεαλογία, δηλαδή η ένταξη σε γενεαλογικό δένδρο με κριτήριο τη μητέρα, από την οποία βασικά ξεκίνησε η εντόπιση της εποχής εκείνης είναι μια μόνο πλευρά του συστήματος αυτού. Οι υπόλοιπες πλευρές εκείνης της εποχής και του ρόλου της γυναίκας είναι οι πιο σημαντικές, κι’ αυτές μέχρι σήμερα είναι υπό μελέτη.

Η περίοδος της διαμόρφωσης του ανθρώπου και της πρώτης μορφής κοινωνίας τελείωσε πριν από περίπου 40.000 χρόνια με τη συγκρότηση της πρωτόγονης κοινότητας. Πώς όμως έγινε αυτό; Για να επιβιώσουν οι πρωτόγονοι άνθρωποι, οι πρώτοι απόγονοι πιθήκων που δικαιούνται αυτό το όνομα, άνθρωποι, αναπτύξανε βαθμιαία μια νέα δραστηριότητα, την εργασία. Η κατασκευή εργαλείων, το ομαδικό κυνήγι και η χρήση και συντήρηση της φωτιάς ήταν οι αρχικές μορφές εργασίας. Η πρωτόγονη αγέλη ανθρώπων άρχισε να διαφέρει από μια αγέλη ζώων όταν τα μέλη της άρχισαν να εργάζονται συλλογικά. Η συνεργασία των ανθρώπων οδήγησε σε ένα φυσικό καταμερισμό εργασίας: οι άνδρες κυνηγούσαν και ψάρευαν ενώ οι γυναίκες ανέτρεφαν τα παιδιά, ασχολούνταν με την πρωτόγονη γεωργία και κρατούσαν το νοικοκυριό. Ένα σημαντικό καθήκον της γυναίκας ήταν η διατήρηση της φωτιάς στην εστία. Ο κυρίαρχος, όχι όμως και καταναγκαστικός ρόλος της γυναίκας, στερεώνεται μέσα στη διαδικασία αυτού του

πρωτόγονου καταμερισμού της εργασίας. Να επισημάνουμε πως η μητριαρχία αναπτύσσεται σε κοινωνικές

συνθήκες κοινοκτημοσύνης, δεν υπάρχει ατομική ιδιοκτησία, και ομαδικής δράσης για την ικανοποίηση των

περισσότερων αναγκών. Δεν υπάρχουν και κοινωνικές τάξεις βέβαια αφού δεν υπάρχουν οικονομικές

διαφοροποιήσεις μεταξύ των ανθρώπων. Τα στοιχεία αυτού του καταμερισμού που αναλογούν στη γυναίκα

είναι: 1) μια, λίγο ως πολύ μόνιμη, σταθερή σ’ ένα χώρο, εγκατάστασή της, την ώρα που ο άνδρας λείπει στο

κυνήγι. Αυτή η εγκατάσταση, δυναμώνει το ρόλο της σε πολλούς τομείς, εκτός από την Καρποσυλλογή, που από

την αρχή μοιράζονταν με τον άνδρα. 2) Η Γεωργία με την απλούστερη μορφή της— συνέχεια της

Καρποσυλλογής και της Σκαλιστικής, είναι στα χέρια της γυναίκας. Η πλούσια μυθολογική απεικόνισή της, με

κορύφωμα το μύθο της Δήμητρας — δημητριακά, αποκαλύπτει πολλά σχετικά. 3) Και όχι μόνον ή Γεωργία.

Αρχίζοντας από την Καλαθοπλεχτική, την εύκολη σχετικά τέχνη, φτάνουμε στην Αγγειοπλαστική, τη βεβαιωμένη

γυναικεία τέχνη, την Πλεχτική και την Υφαντική. 4) Και με τα πιο επιδέξια χέρια της, που τελειοποιούνταν στη

συνέχεια, από τη μακροχρόνια εξάσκηση, πράγμα που ανέβασε με την αλληλοεπίδραση και την ποιότητα του

εγκεφάλου, έφτασε στη μονοπώληση εκείνη την εποχή της διακοσμητικής, της Ζωγραφικής, της Χαρακτικής, της

Βαφικής. Φυσικά, σε σχέση με τα αντικείμενα και τούς χώρους της εποχής εκείνης, λ.χ. τη σπηλιά, την

www.gseferisedu.blogspot.gr

4

πρωτόγονη κατοικία, τα δέρματα, τα υφαντά, τα σύνεργα, τα λατρευτικά στολίδια και σύνεργα. 5) Μπορούμε να

υποθέσουμε σοβαρά, ότι και στην καταγωγή των άλλων Τεχνών, όπως ή Χορευτική, ή Μουσική και ή Ποίηση,

πρέπει ν’ αναζητήσουμε το γυναικείο φύλο: Δεν μπορεί να ‘ναι τυχαίο ότι και οι εννιά Μούσες της Ελληνικής

Μυθολογίας έχουν γυναικεία ονόματα, προσωποποιούνται σε γυναίκες κι αυτό, ασφαλώς, δεν έγινε από

παραχώρηση της κατοπινής πατριαρχίας.

Το κορύφωμα της γυναικοκρατικής εποχής συμπίπτει, ανθρωπολογικά, με την Τοτεμική Περίοδο. Η λέξη Τοτέμ

προέρχεται από ινδιάνικες φυλές και περιγράφει κάθε φυσικό αντικείμενο, ζώο, ή φυτό, για το οποίο πιστεύουν

ότι έχει ιερές ιδιότητες κι έτσι το εκτιμούν ως προστάτη της φυλής και γενικότερα ως γενάρχη.

Τότε λοιπόν, στην τοτεμική περίοδο, ακόμη δουλειά σχεδόν αποκλειστική των ανδρών είναι το Κυνήγι, και ή γυναίκα ‘κατείχε σημαντική θέση και δύναμη μεγάλη όχι μόνο στο σπίτι αλλά και σε στο γένος ολόκληρο. Ο θεσμός των γενεών είχε γενικώς προέλευσιν μητριαρχικήν’ (Παν. Κανελλόπουλος, Λεξικό Ελευθερουδάκη, τομ. 9, σελ. 414). Η θέση της γυναίκας ενισχυόταν και από το γεγονός ότι ήταν σίγουρη ως μάνα των παιδιών που γεννούσε, ενώ ο πατέρας ήταν αμφισβητούμενος. Στην μητριαρχική οικογένεια τα παιδιά έπαιρναν το όνομα της μητέρας και την περιουσία την έπαιρναν οι κόρες.

Να διευκρινίσουμε επαναλαμβάνοντας ότι οι όροι Μητριαρχία και Γυναικοκρατία με δεύτερο συνθετικό την αρχή, την εξουσία δηλαδή, και το κράτος φτιάχτηκαν μεταγενέστερα κατ’ αναλογία με την πατριαρχία. Στην πραγματικότητα όμως στον όρο μητριαρχία δεν περιλαμβάνεται πολιτική εξουσία, δεν υπάρχει καμιά μορφή εξουσίας.

Μέχρι το σημείο που ήρθε η ώρα για μια επανάσταση, την ‘μεγίστη των επαναστάσεων εν τη αναπτύξει του

θεσμού της οικογενείας’, η οποία, ‘προεκλήθη εκ της ανατροπής του μητριαρχικού δικαίου και της νίκης του

ανδρικού στοιχείου’ (Παν. Κανελλόπουλος, όπου παραπάνω). Όλες οι μεταβολές στις σχέσεις των δύο φύλων

στην πορεία της ιστορίας καθορίζονται από τις μεταβολές του κοινωνικού και οικονομικού καθεστώτος, από το

χαρακτήρα των κοινωνικών σχέσεων γενικότερα. Τι ήταν, λοιπόν, αυτή η επανάσταση; Βασικά ήταν η μετατροπή

του εξαντλητικού κυνηγιού — πάνω στη συλλογική, την ομαδική βάση, σε κτηνοτροφία — πάνω στην ατομική

πλέον βάση. Και της πρωτόγονης Καρποσυλλογής και της γυναικείας Σκαλιστικής καλλιέργειας, στην κανονική

Γεωργία των ανδρών, μια και η εφεύρεση του αλετριού και η χρήση του από τον άνδρα, επέτρεπε πια την

ατομική αξιοποίηση αυτής της πολύτιμης παραγωγικής δραστηριότητας στην πρωτόγονη κοινωνία. Η μετάβαση

από τη θηρευτική – συλλεκτική οικονομία στην παραγωγική είναι επαναστατική αλλαγή στον τομέα της

οικονομίας. Οι οικονομικές αλλαγές μικρές ή μεγάλες αυτόματα προκαλούν στην κοινωνία που εμφανίζονται

μικρές ή μεγάλες κοινωνικές αλλαγές. Οι επαναστατικές οικονομικές αλλαγές οδηγούν σε επαναστατικές

κοινωνικές αλλαγές και όχι μόνο με τη μεταφορική σημασία. Με τα δύο αυτά επαναστατικά εργαλεία, λοιπόν, την

Κτηνοτροφία και την Γεωργία, που επιτρέπουν τη συσσώρευση πλούτου σε ιδιωτικά χέρια, κλονίζεται συθέμελα

ο ρόλος της γυναίκας. Η εμφάνιση της ιδιοκτησίας και του ατομικού πλούτου υπήρξε επαναστατική αλλαγή, δεν

εννοούμε θετική, που προκάλεσε την ανατροπή της μέχρι τότε κοινωνικής ισορροπίας και κατάστασης. Με την

εμφάνιση του αρότρου τα πάντα ανατρέπονται.

Η παραγωγικότητα της εργασίας αυξήθηκε σημαντικά. Η ανάπτυξη της γεωργίας έκανε δυνατή τη μόνιμη

εγκατάσταση των ανθρώπων κοντά στις όχθες των ποταμών και τη δημιουργία οικισμών.

Στις νέες συνθήκες άρχισε να δημιουργείται κάποιο περίσσευμα, πέρα από το απολύτως αναγκαίο προϊόν για την επιβίωση της ομάδας. Προέκυψε ένα ερώτημα: πώς θα μοιραζόταν το περίσσευμα; Αυτοί που ήταν πιο δυνατοί ή πιο επιδέξιοι στην εργασία, άρχισαν να το διεκδικούν, με το επιχείρημα ότι αυτοί το δημιουργούσαν.

www.gseferisedu.blogspot.gr

5

Στο μεταξύ, τα βελτιωμένα εργαλεία έδωσαν τη δυνατότητα για ατομική εργασία, δηλαδή ο ξεχωριστός άνθρωπος (παραγωγός) μπορούσε να παράγει κάποια είδη μόνος του, χωρίς τη βοήθεια των συνανθρώπων του. Η συλλογική προσπάθεια, όχι μόνο δεν ήταν πλέον απαραίτητη για ορισμένες εργασίες, αλλά εμπόδιζε την ανάπτυξη της ατομικής πρωτοβουλίας και συνεπώς την παραπέρα βελτίωση των εργαλείων και των μεθόδων εργασίας. Η ατομική εργασία δημιουργούσε τώρα περίσσευμα, που το διεκδικούσε ο άμεσος παραγωγός αντί να το δίνει για κοινή μοιρασιά.

Τέλος, η άνοδος της παραγωγικότητας της εργασίας δημιούργησε τη δυνατότητα εκμετάλλευσης Τους αιχμαλώτους πολέμου δεν τους έτρωγαν, ούτε τους σκότωναν πλέον∙ άρχισαν να τους μετατρέπουν σε δούλους. Αυτοί δούλευαν στην καλλιέργεια της γης και τη φύλαξη κοπαδιών και δημιουργούσαν προϊόντα και περίσσευμα προς όφελος του κυρίου τους. Αυτό οδήγησε σε μεγαλύτερη περιουσιακή ανισότητα ανάμεσα στα γένη: εκείνα που εκμεταλλεύονταν σημαντικό αριθμό δούλων μπορούσαν να παράγουν περισσότερα προϊόντα και βρίσκονταν σε πλεονεκτική θέση απέναντι στα πιο φτωχά. Ήδη μιλάμε για αιχμαλώτους πολέμου, για πόλεμο δηλαδή, πέρασε η εποχή που κανένας δεν είχε δικά του περιουσιακά στοιχεία και δεν χρειαζόταν να τα προστατεύει αφού ήταν κοινά για όλους και κανένας δεν διεκδικούσε να πάρει από άλλον. Τα εργαλεία και ατομικά μέσα παραγωγής, η σωματική ρώμη στην εργασία και η πολεμική ικανότητα ξεχώρισαν ως ανδρικά γνωρίσματα. Η διάκριση όμως δεν είναι βιολογική και φυλετική, αυτή προϋπήρχε, τώρα προκύψανε οικονομικές αλλαγές που οδηγούν σε κοινωνικές διαφοροποιήσεις, στο σχηματισμό της πρώτης κοινωνικής τάξης.

Η γυναίκα δεν έχει την σωματική δύναμη να οργώνει και να συναγωνίζεται τον άνδρα και έτσι η ισχύς και η

εξουσία περνάνε στον άντρα . Η επικράτηση του πατέρα - συζύγου, επιδεινώνει τη θέση της μητέρας - θεάς και

την κάνει σκλάβα και υποταγμένη στις απαιτήσεις του συζύγου - εξουσιαστή. Ρυθμιστής των εξελίξεων από εδώ

και πέρα είναι ο πατέρας που έχει πρωτεύοντα ρόλο και στην οικονομία. Σταδιακά περιορίζεται ο κύκλος των

ανθρώπων που μπορούν να έχουν σεξουαλικές σχέσεις και καταλήγουμε στη μονογαμία. Για τον άντρα τώρα

πια ανακαλύπτονται δικαιολογίες για εξαιρέσεις που του επιτρέπουν περιορισμένη πολυγαμία. Η μονογαμία

είναι θετική εξέλιξη στα πλαίσια της οικογένειας αλλά τη σημασία της αυτή την περιορίζει ο ρόλος που τελικά

ανατίθεται στη γυναίκα, της σκλάβας που την εκμεταλλεύονται, γίνεται απλό όργανο αναπαραγωγής και

ερωτικής απόλαυσης του άνδρα παράλληλα με την ταξική εκμετάλλευση. Ο Ένγκελς όμως εύστοχα και γλαφυρά

επισημαίνει πως υπήρξε και απάντηση από την πλευρά της γυναίκας και λέει: στο νικητή άντρα, η νικημένη

γυναίκα φοράει για στεφάνι στο κεφάλι του τα κέρατα.

Κι’ αρχίζει η εποχή που τη γνωρίζουμε κι’ εμείς, μια και φθάνει ως εμάς, η Πατριαρχία.

Ο Ένγκελς αποδεικνύει επιστημονικά ότι η οικογένεια, το κράτος, η ατομική ιδιοκτησία αποτελούν «ιστορικά φαινόμενα». Δηλαδή προέκυψαν στην ιστορική εξέλιξη του ανθρώπου εκφράζοντας ιστορική αναγκαιότητα. Και τα τρία αυτά προκύπτουν στην περίοδο της αποσάθρωσης του πρωτόγονου κοινοτικού συστήματος και της συγκρότησης της πρώτης ταξικής κοινωνίας. Η γέννηση της ανισότητας τοποθετείται και συμπίπτει με την καταστροφή της μητριαρχίας και την επιβολή του πατριαρχικού τύπου κοινωνικής οργάνωσης. Στη μητριαρχία όπου ίσχυε ένα καθεστώς πρωτόγονης κοινοκτημοσύνης και η διάρθρωση του συστήματος της συγγένειας προσδιοριζόταν σε αναφορά με τους εξ αίματος συγγενείς της μητέρας, δεν υπήρχαν οι προϋποθέσεις ανάπτυξης κοινωνικών διαφορισμών οικονομικής και εξουσιαστικής τάξης, που θα επέτρεπαν την καθιέρωση ενός συστήματος κοινωνικής ανισότητας. Με την επιβολή της πατριαρχίας ο πατέρας όχι μόνο εντάσσεται στο πλαίσιο της οικογένειας, αλλά γίνεται και η κεφαλή και αρχηγός της ενώ αντίστροφα η μητέρα περιέρχεται σε θέση υποταγής και απόλυτης εξαρτηματικότητας από τον κυρίαρχο άνδρα. Με λίγα λόγια μόλις υπήρξαν πτοϋποθέσεις κοινωνικού διαφορισμού άρχισε και η κοινωνική ανισότητα.

Στην περίοδο αυτή, της Πατριαρχίας, μέχρι σήμερα, είναι αδυσώπητη η πάλη των εκπροσώπων της νέας κυριαρχίας προς τα ριζωμένα επιβιώματα της παλιάς — της Γυναικοκρατίας. Παρ’ όλα αυτά, δεν είναι δυνατόν να ξεθεμελιωθούν, μια και στηρίζονται στη φυσιολογική, ανθρώπινη αρχή της κοινωνικής προϊστορίας μας και στις πολλές χιλιάδες χρόνια που έζησαν σα ζωντανοί, δικαιωμένοι θεσμοί.

www.gseferisedu.blogspot.gr

6

Η γυναικοκρατική εκείνη εποχή, λοιπόν, άφησε ίχνη, όχι πολλά, ιδιαίτερα εξαιτίας του απελπισμένου αγώνα της Πατριαρχίας να την αφανίσει, ακόμα κι’ από την ανάμνηση των μεταγενέστερων. Προσπάθειες πλαστογραφίας στην (πατριαρχική, βέβαια) Μυθολογία, αλλοίωσης στη λαϊκή λατρεία και τις κοινωνικές εκδηλώσεις, παραμόρφωσης στην ιστορική βάση (προϊστορικής εποχής) μεγάλων γεγονότων, παρασιώπησης του ηγετικού ρόλου της γυναίκας σε κρίσιμες εποχές, κ.λ.π. δεν έφεραν τελικά και την ιστορική καταστροφή στα επιβιώματα της γυναικοκρατίας. Μένουν αρκετά, άμεσα κι’ έμμεσα ίχνη στον πολιτιστικό — ιστορικό χώρο, πού έχει επίκεντρο το Αιγαίο.

Με συνοπτικό και ενδεικτικό τρόπο να δούμε τώρα κάποιες πληροφορίες από αυτές που βασίζονται

ανθρωπολόγοι, κοινωνιολόγοι και ιστορικοί και καταλήγουν στα συμπεράσματα που προηγουμένως αναφέραμε.

Πρώτα σε αρχαιολογικά ευρήματα.

Πριν την κάθοδο του ελλαδικού κλάδου των ευρωπαϊκών λαών, στην περιοχή που μετά κυριαρχήθηκε από τους Έλληνες άκμασε ένας σπουδαίος προελληνικός πολιτισμός ο Μινωικός ή Κρητομινωικός με κύρια κέντρα του την

Κρήτη και τη Θήρα και άλλα μικρότερα. Προς το τέλος της μινωικής περιόδου, στην πρώιμη εποχή του χαλκού άκμασε και ο κυκλαδικός πολιτισμός, λίγα γνωρίζουμε για αυτόν. Ευρήματα των αρχαιολογικών ανασκαφών πάντως δείχνουν να συνεχίζονται τα γνωρίσματα της λατρείας της Μεγάλης Θεάς της γονιμότητας9δεν υπάρχουν πληροφορίες για τη θρησκεία) και η σημαντική στην κοινωνία θέση της γυναίκας, λιγότερο απόλυτα όμως από τη μινωική εποχή. (Χρησιμοποιήσαμε τον όρο πρωτόγονος αρκετές φορές πιο πάνω με την έννοια όμως του πρώιμου και αρχικού και όχι του μη ανεπτυγμένου και καθυστερημένου). Από τον πολιτισμό αυτό οι Έλληνες αφομοίωσαν πάρα πολλά στοιχεία, απαραίτητα τα περισσότερα για να προσαρμοστούν στο νέο περιβάλλον και πάμπολλα γλωσσικά. Ως νικητές όμως αλλά με κατώτερο και διαφορετικό πολιτισμό κατέστρεψαν αυτόν που βρήκαν. Με την κάθοδο των πρώτων ήδη ελληνικών φύλων καταστρέφεται ο

μινωικός πολιτισμός, ειρηνικός και χωρίς ταξικές διαφορές και διακρίσεις και επικρατεί ο πολεμοχαρής και επεκτατικός των Ελλήνων, και τις ατείχιστες μινωικές πόλεις διαδέχονται οι μυκηναϊκές τριγυρισμένες από τα κυκλώπεια τείχη. Η Μινωική κοινωνία, αν και κοντά στο τέλος της κυβερνιόταν από βασιλιά και βασίλισσα, ήταν βασικά μητριαρχική. Η θρησκεία τους επικεντρωνόταν στη λατρεία της Μεγάλης Θεάς που πιστεύεται ότι προστάτευε τις γυναίκες. Αυτή τη Θεά τη συναντούμε σε αγάλματα και τοιχογραφίες συχνά γυμνόστηθη κρατώντας φίδια στα χέρια της, σύμβολα γονιμότητας και γεωργίας, και περιστοιχίζεται από θηλυκούς λάτρεις με διπλούς πελέκεις που χρησιμοποιούνταν για το όργωμα του εδάφους. Η αναπαραγωγή του είδους αλλά και των φυτικής προέλευσης ειδών διατροφής ήταν σε γυναικεία χέρια. Ο πέλεκυς αυτός ονομαζόταν λάβρυς. Ο αρχαίος Κρητικός πολιτισμός διατηρούσε τη λάβρυ, το σύμβολο της γονιμότητας και διακριτικό της γυναίκας θεότητας, σε ψηλή θέση. Το παλάτι της Κνωσού πιστεύεται ότι ήταν το βασιλικό παλάτι με μήκος 35000 πόδια λαβυρίνθου, δωματίων και διαδρόμων. Τον λαβύρινθο αυτόν διακοσμούσε ένα μοτίβο διπλού πέλεκυ και ιδιαίτερα το κύριο δωμάτιο υποδοχής.

Η διαδεδομένη λατρεία μιας προϊστορικής γυναικείας θεότητας που συνδέεται στενά με τη γονιμότητα της γης, και επομένως και με την αναπαραγωγική ικανότητα της γυναίκας, δεν αποδεικνύει μόνη της αναγκαστικά και την υπεροχή ή εξουσία των γυναικών και στους υπόλοιπους τομείς. Οι σωζόμενες όμως νωπογραφίες της εποχής εκείνης δείχνουν επίσης περισσότερα κορίτσια παρά αγόρια και συνήθως σε επικίνδυνα αθλήματα, όπως τα ταυροκαθάψια, θρησκευτικές τελετές, επικίνδυνα ακροβατικά με ταύρους χωρίς πρόθεση

www.gseferisedu.blogspot.gr

7

να τους θανατώσουν. Οι ταύροι ήταν ιερό ζώο των Μινωιτών και ένα πολύ συχνό και επαναλαμβανόμενο θέμα στη Μινωική τέχνη. Την εξέχουσα θέση της γυναίκας στο Μινωικό πολιτισμό προβάλλει και το πλήθος απεικονίσεων γυναικών με έντονη και περίτεχνη βαφή στο πρόσωπο, κομψά σώματα, και περίτεχνα και πολύτιμα κοσμήματα και φορέματα, καθώς και σε σκηνές ισότιμης συμμετοχής με άνδρες σε διάφορες δραστηριότητες και διασκεδάσεις. Είναι εύστοχη πάντως η παρατήρηση του Λεκατσά ότι οι κομψότατες «Παριζιάνες» της Κνωσσού εκφράζουν και τον ηδονιστικό ρόλο στον οποίο σιγά σιγά περιορίζονται οι γυναίκες από τη μεσομινωική εποχή και μετά.

Γενικότερα ενδεικτικό της ιδιαίτερης θέσης της γυναίκας και του προεξάρχοντος ρόλου της είναι το πολύ μεγάλο πλήθος ειδωλίων, αγαλματιδίων δηλαδή, που έχουν βρεθεί και που αναπαριστούν γυναίκες, μάλλον τη Μεγάλη Θεά της γονιμότητας, και παρουσιάζουν με έμφαση τα σχετικά με την αναπαραγωγή μέρη του σώματος, γεννητικές περιοχές και στήθος, ενώ το πρόσωπο παρουσιάζεται πιο απλά και υπαινικτικά. Κάποτε μόνο η μύτη δηλώνει πως εκεί είναι το πρόσωπο. Τέτοια αγαλματίδια έχουν βρεθεί σε πάρα πολλές περιοχές. Όχι όμως και ανδρικά. Είναι λογικό να συμπεράνουμε πως τα πρόσωπα που κυριαρχούν στις απεικονίσεις, κυριαρχούν και στη κοινωνική ζωή των χρόνων εκείνων.

Πριν από 9.000 χρόνια, στις πεδιάδες της κεντρικής Τουρκίας, στην Ανατολία, στην πεδιάδα της Κόνυας, του Ικονίου, μια ομάδα νεολιθικών ανθρώπων εγκαταστάθηκε στην όχθη ενός ποταμού. Η μικρή πόλη που έχτισαν εκεί, μια μεγαλούπολη για την εποχή με πήλινα σπίτια, γνωστή σήμερα με το όνομα Τσατάλ Χούγιουκ, έφτασε σε πληθυσμό τα 8.000 άτομα και σε σπίτια τα 2.000. Στριμωγμένη σε ένα χώρο περίπου 75 στρεμμάτων, η πόλη δεν είχε δρόμους. Οι άνθρωποι μετακινούνταν πάνω στις σκεπές και έμπαιναν στα σπίτια τους από ένα άνοιγμα στη στέγη.

Στις τοιχογραφίες μοτίβα που εμφανίζονται συχνά είναι η λεοπάρδαλη, αλλά και ο ταύρος, κλασικό σύμβολο δύναμης και γενετήσιας ορμής. Η επιλογή τέτοιων θεμάτων δείχνει ότι τα άγρια ζώα πιθανότατα είχαν έναν κεντρικό ρόλο στις θρησκευτικές τους τελετές (τοτεμισμός). Βρέθηκαν επίσης πολλά γυναικεία ειδώλια από πηλό και πέτρα με χαρακτηριστικά τονισμένα στήθη, και αυτό έκανε τους αρχαιολόγους να πιστεύουν ότι στο Τσατάλ Χουγιούκ λάτρευαν τη «Μεγάλη Μητέρα», γυναικεία θεότητα που συμβόλιζε τη γονιμότητα.

Η πόλη του Τσατάλ Χούγιουκ έζησε 1.200 χρόνια, με τα νέα σπίτια να χτίζονται πάνω στις βάσεις των παλιότερων το ένα στρώμα μετά το άλλο. Αυτοί οι άνθρωποι του τέλους της νεολιθικής εποχής είχαν ήδη φτάσει στο επίπεδο της καλλιέργειας δημητριακών και της προβατοτροφίας. Παράλληλα, κυνηγούσαν άγρια βουβάλια, αγριογούρουνα και άλογα, ενώ αξιοποιούσαν για τροφή και διάφορα άγρια φυτά. Ένα από τα ερωτήματα που τέθηκαν από την αρχή των ανασκαφών ήταν σχετικά με το ρόλο των γυναικών σ' αυτές τις πρώτες αγροτικές κοινωνίες

Οι αρχαιολόγοι έχοντας τη λαθεμένη αντίληψη που το σύστημα έχει υποβάλει στους περισσότερους ανθρώπους, ότι η μητριαρχία θα ήταν καταπιεστική προς τους άντρες, όπως η πατριαρχία ήταν προς τις γυναίκες όταν κυριάρχησε, αναζήτησαν στο Τσατάλ Χούγιουκ στοιχεία, που θα αποδείκνυαν διακρίσεις σε βάρος του ενός ή του άλλου φύλου.

Εξέτασαν αρχικά, με βάση ευρήματα καλών τεχνών αλλά και της καθημερινής ζωής, το ενδεχόμενο να υπήρχαν διαφορές στη δίαιτα ανδρών και γυναικών, θεωρώντας ότι οι γυναίκες έχοντας προνομιακή θέση θα έτρωγαν καλύτερα σε βάρος των ανδρών. Δε βρήκαν, όμως, καμιά ουσιαστική διαφορά, ούτε ως προς το ποσοστό των υπέρβαρων, ούτε ως προς το είδος της διατροφής (κρέας ή σπόροι). Αντίθετα, όλα τα ευρήματά τους έδειξαν ότι άντρες και γυναίκες του Τσατάλ Χούγιουκ ασχολούνταν πάνω - κάτω με τις ίδιες δραστηριότητες, μοιράζονταν όλες τις περιοχές του σπιτιού τους εξίσου, γλεντούσαν μαζί και έθαβαν τους νεκρούς τους ανεξαρτήτως φύλου με

www.gseferisedu.blogspot.gr

8

τον ίδιο τρόπο. Οι γυναίκες έβγαιναν από το σπίτι το ίδιο όπως και οι άντρες, και οι άντρες έμεναν στο σπίτι το ίδιο όπως κι οι γυναίκες. Αν και υπήρχε ένας καταμερισμός εργασίας ανάμεσα στα δύο φύλα, με τους άντρες να ασχολούνται περισσότερο με το κυνήγι και τις γυναίκες περισσότερο με τη γεωργία (όπως τουλάχιστον δείχνουν κάποιες τοιχογραφίες), και τα δύο φύλα ασχολούνταν με την παραγωγή των απαραίτητων για τη ζωή. Ακόμα και οι πέτρινες λόγχες που χρησιμοποιούσαν οι άντρες στο κυνήγι κατασκευάζονταν δίπλα στο φούρνο, εκεί όπου προετοιμαζόταν και το φαγητό. Στην καθημερινή ζωή των ανθρώπων του Τσατάλ Χούγιουκ δε διαφαίνεται κάποιος σημαντικός διαχωρισμός μεταξύ ανδρών και γυναικών. Στην ιστορία υπάρχουν πολλές πληροφορίες μητρογραμμικού γενεαλογικού δένδρου με σημαντικότατη αυτή του Ηροδότου που μιλώντας για τους κατοίκους της Λυκίας λέει πως την καταγωγή τους οι Λύκιοι προσδιόριζαν με την μητέρα και αν ρωτούσαν κάποιον για το γένος του, αυτός απαντούσε με το όνομα της μητέρας του και των γυναικών προγόνων της. Αυτό επιβεβαιώνεται και από αρχαιολογικά ευρήματα που σε επιτύμβιες στήλες αναφέρεται ο νεκρός με το όνομα της μητέρας και αντί ονόματος πατέρα λέγεται «πατρός αδήλου». Αν μάλιστα κάποια γυναίκα αποκτούσε παιδιά από δούλο αυτά είχαν πολιτικά δικαιώματα, αν όμως άνδρας αποκτούσε παιδιά από δούλη αυτά δεν είχαν πολιτικά δικαιώματα. Οι Επιζεφύριοι Λοκροί άποικοι στην Κάτω Ιταλία προήλθαν από γυναίκες Λοκρές που έφυγαν από τη Λοκρίδα με τους δούλους με τους οποίους ανέπτυξαν σεξουαλικές σχέσεις όταν οι άντρες τους έλειπαν σε εκστρατεία, φοβήθηκαν τις συνέπειες αν γινόταν γνωστό. Στην αποικία, λοιπόν, η ευγένεια της οικογένειας και τα δικαιώματα καθορίζονταν από τη γενιά της γυναίκας και τη θέση της στη Λοκρίδα, της ίδιας και των προγόνων της στη συνέχεια. Η ποίηση διατηρεί πολλές πληροφορίες που παραπέμπουν στο άλλο ρόλο της γυναίκας κατά την προϊστορία. Είναι ο απόηχος που επιβιώνει στα ιστορικά χρόνια. Θεότητες γυναικείες κυριαρχούν σε πολλά ποιήματα και ο Ησίοδος σε σειρά επών του αναφέρει τους ήρωες με τη μητρογραμμική γενεαλογία. Ο Πίνδαρος με το τεράστιο ποιητικό έργο του συχνότατα επιλέγει γυναικείες θεότητες για να υμνήσει και να δοξάσει στις συνθέσεις του που τιμούν τους νικητές των πανελληνίων αγώνων. Και στο ίδιο το Δωδεκάθεο, τη θρησκεία που πλάθουν τα ελληνικά πια φύλα, οι πολεμόχαροι Αχαιοί με τους ήρωες που με τεράστια σπαθιά και τεράστιες πέτρες πολεμούν στην Τροία σκορπώντας φόβο και θάνατο, αποδέχτηκαν να μοιράσουν τις θεϊκές αρμοδιότητες σε 6 άντρες και 6 γυναίκες. Σ’ αυτή τη θρησκεία ο ανώτατος άρχοντας, ο πατέρας θεών και ανθρώπων, ένας άντρας πια, μόνιμο αντίπαλο και ανταγωνιστή έχει τη γυναίκα του την Ήρα, ενώ ξεχωρίζουν γυναίκες (Άρτεμη, Αθηνά) σε ανδρικές κατά πατριαρχική βάση δράσεις. Όλες αυτές μαζί και με τις κατώτερες θεότητες, Καλυψώ και Κίρκη αποτελούν απόηχο της μεγάλης Θεάς. Στα ομηρικά έπη που υμνούν τη γενναιότητα και τα πολεμικά κατορθώματα των Αχαιών εμφανίζεται η Πηνελόπη πιστή και αφοσιωμένη σύζυγος που υπομονετικά περιμένει την επιστροφή του συζύγου περιστοιχισμένη από δεκάδες μνηστήρες για τους οποίους αδιαφορεί. Από ένα παράθυρο όμως μπαίνει η μητριαρχία με τη σκηνή στο νησί των Φαιάκων όπου η Ναυσικά λούζει χωρίς την κοριτσίστικη ντροπαλότητα τον άγνωστο επισκέπτη Οδυσσέα και ο άρχοντας που τον υποδέχεται στο παλάτι δεν είναι ο βασιλιάς Αλκίνοος αλλά η βασίλισσα Αρήτη. Κάποια αναφορά του Όμηρου αφήνει να εννοηθεί πως Αλκίνοος και Αρήτη είναι επίσης αδέλφια, κάτι που αποδέχεται και ο Ησίοδος. Σημαντική παραπομπή στους γάμους εντός του γένους που διατηρήθηκε για πολύ αργότερα για άτομα που είχαν πολιτική εξουσία. Στον ίδιο επικό κύκλο διακρίνονται η Άλκηστις, η Κλυταιμνήστρα, η Ηλέκτρα κ.ά. που σαν χαρακτήρες είναι πολύ πάνω

από τους άντρες του έπους και άντρες τους. Στο έπος διασώζεται η παράδοση των έδνων, έδνα σημαίνει δώρα, δώρα του γαμπρού στη νύφη που θα πάρει αλλά και στον πατέρα της, το αντίστροφο της πατριαρχικής προίκας. Πληροφορίες και στοιχεία για ομαδικό γάμο, ιεροδουλική πορνεία (ελεύθερες σεξουαλικές σχέσεις στα πλαίσια λατρευτικών τελετών), αδελφογαμία έχουμε και για πολύ μεγάλο

www.gseferisedu.blogspot.gr

9

πλήθος άλλων λαών, από τους Σκύθες μέχρι τους Αιθίοπες. Στις αρχαίες παραδόσεις που μας διασώζουν περιηγητές όπως ο Παυσανίας, υπάρχουν πάμπολλες αναφορές σε γυναίκες του μύθου, απλές γυναίκες ή ιέρειες, που με την παρέμβασή τους έσωσαν πόλεις από εχθρούς, λειψυδρία, πείνα, προστάτεψαν περιοχές από θηρία, δράκους, θεομηνίες. Όλες αυτές δεν είναι παρά η μεγάλη θεά ή κάποια άλλη των προϊστορικών χρόνων που προσωποποιείται στα πρόσωπα αυτών των γυναικών. Στην αρχαιότητα επίσης υπάρχει η αναφορά στις, αντρογυναίκες θα τις λέγαμε σήμερα, Αμαζόνες, που έχουν ιδρύσει κατά την παράδοση γυναικοκρατικό κράτος με απόλυτη κυριαρχία των γυναικών, ο μύθος απλώνεται από τον Εύξεινο Πόντο μέχρι τη Λιβύη, και υπάρχει επίσης η ανάμνηση των ελεύθερων σεξουαλικών σχέσεων με τον ιερό εταιρισμό τους ιστορικούς χρόνους προς τιμήν της Αφροδίτης, θεάς της ομορφιάς. Και ακολουθεί ένα πλήθος γυναικείων θεοτήτων, Νύμφες, Χάριτες, και πολλές άλλες θαλάσσιες και χερσαίες θεότητες που κράτησαν τη θέση τους και ανάγκασαν την πατριαρχική κοινωνία να τις σεβαστεί και να τις φοβηθεί. Αυτές στα νεότερα χρόνια, για να έρθουμε σε μας, έγιναν οι νεράιδες και τα ξωτικά. Έγιναν οι θεότητες και δυνάμεις που κυριαρχούν και εξουσιάζουν έναν τόπο. Το κάστρο της Ωριάς με τη γυναικεία δράση άσχετα από το μέρος που τοποθετείται και πώς γίνεται κατανοητή η Ωριά.(Ωραία, Σύρια, κάτι άλλο). Ο μύθος της Αριάδνης και του Δαίδαλου και Ίκαρου επιβιώνει στον ικαριώτικο μύθο της Χιόνας. Η νεότερη παράδοση αμειγνύει τα πρόσωπα της μυθολογίας. Η Χιόνα Είναι βασιλοπούλα από την Κρήτη που ζούσε σε παλάτι με 999 κάμαρες, παντρεύτηκε και έφυγε από την Κρήτη με τον άντρα της πετώντας με κέρινα φτερά. Τα φτερά του άντρα έλυωσαν και πνίγηκε, τότε αυτή κατέφυγε σε ένα άλλο νησί και πήρε άντρα άλλο βασιλόπουλο που έδωσε στο νησί του το όνομα της Χιόνας, το είπε Χιο. Η λαογραφική μελέτη καταγράφει σε κάθε άκρη του ελληνικού χώρου πλήθος οικογενειακών ονομάτων που η προέλευσή τους είναι από το όνομα της μητέρας και όχι του πατέρα. Μητρωνυμικά - γυναικωνυμικά επώνυμα. Το αντίστροφο του γνωστού μας φαινομένου να ονομάζεται η σύζυγος από το όνομα του συζύγου: Γιώργαινα, Κώσταινα κτλ.. Κάποτε η σύζυγος διατηρεί το όνομα της μητέρας ως επίθετο, ανεπισήμως εννοείται, ή ως σύζυγος αναφέρεται και με τα δύο επώνυμα, του συζύγου και της μητέρας της. Ένα παράδειγμα από την Κύπρο, ο Θουκυδίδης Περδίκης, σε αναφορά του λαογράφου Σπυρίδωνος Λάμπρου, παντρεύτηκε την Παναγιώτα που πήρε το επώνυμό του, Περδίκη. Στη συνέχεια όμως στο χωριό του αναφερόταν ο ίδιος ως ο Θουκής της Περδικούς και τα παιδιά τους με το βαπτιστικό τους όνομα και επώνυμο της Περδικούς. Τα παραδείγματα είναι πολλά όπως και οι περιπτώσεις που τα μητρωνυμικά έμειναν και ως επίσημα επώνυμα που αποδίδονται στα τέκνα σύμφωνα με το πατριαρχικό δίκαιο και τη νομοθεσία, προέρχονται όμως από γυναικεία ονόματα σε γενική πτώση αλλά παραλείπεται το άρθρο. Δεν λέμε ο Κώστας της Γιαννούλας αλλά ο Κώστας Γιαννούλας. Σε ανολοκλήρωτες ακόμη μελέτες καταγράφονται πολλές εκατοντάδες τέτοιων επωνύμων και με λίγη σκέψη όλο και κάποιο θα θυμηθούμε. Αγγελίτσας, Αναστασάς, Άνθης, Γιώτας, Γαρυφαλλιάς, Ελένης, Ζωίτσας, Θανάσουλας, Κατινάς, Μαλάμος, Μαλαματίνας, Σμαραγδής, Σουλτανιάς, Σπεράντζας, Σταμάτας. Μέσα στα έθιμα που οι εθνολόγοι ανακαλύπτουν επιβιώσεις της μητριαρχίας συγκαταλέγεται το έθιμο Λαζαρίνες. Είναι δρώμενο της Παρασκευής πριν το Σάββατο του Λαζάρου που παίζεται θεατρικά από κορίτσια με τρόπο πολύ όμοιο με το χορό των αρχαίων δραμάτων. Υπάρχει τελετουργική για βδομάδες προετοιμασία, τυπικό που ακολουθείται με αυστηρότητα και πολύ μεγάλος σεβασμός για το έθιμο. Υπάρχει σε πολλές ελληνικές περιοχές, στα Βαλκάνια ακόμη και στην Πολωνία. Μελετητές του εθίμου βρήκαν πως ενώ έχει πολύ μεγάλη διάδοση σε πολλές περιοχές σε λίγες έχει ξεκάθαρη θρησκευτική βάση. Σε μελέτες που έγιναν σε περιοχές της Κοζάνης και της Ημαθίας, όπου υπήρχε ισχυρότατη παρουσία του εθίμου μέχρι λίγο πριν τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, ελάχιστοι κάτοικοι των περιοχών αυτών έχουν το όνομα του Λαζάρου, δεν υπάρχουν εκκλησίες αφιερωμένες στο Λάζαρο ούτε εικόνες του στα οικιακά εικονοστάσια. Και επίσης σημαντικότερο τα τραγούδια των κοριτσιών δεν είναι θρησκευτικά. Αυτά κάνουν το Θανάση Φωτιάδη να παρατηρήσει:

www.gseferisedu.blogspot.gr

10

Όλα αυτά σημαίνουν, με λίγα λόγια δικά μας, πως ενώ το έθιμο επιβίωσε για πολλούς λόγους (κύρια για το

προξενιό) με μορφή παραλλαγμένη από τη Χριστιανική δισχιλιετία, κράτησε ωστόσο την αρχική, προϊστορική

του αφετηρία, που δεν είχε καμιά σχέση με την πατριαρχικά οργανωμένη κοινωνία, μέχρι τα χρόνια μας. Δηλαδή

ενώ επιβίωσε η Λαζαρίνα, δεν επιβίωσε ο χριστιανός νονός της —

το εξωτερικό σύμβολο, διάδοχος των προχριστιανικών

‘αναστάσεων’, Λάζαρος...

Ξεχωρίζουμε εδώ ένα τραγούδι από τα τριάντα περίπου, που

παραθέτει ο Γ. Μελίκης.

Γαλάζιος πετεινός λαλεί μέσα στον Άη Νικόλα,

Μόν’ κελαηδεί και τραγουδεί, μόν’ κελαηδεί και λέγει:

Δεν ήρτα εγώ στην εκκλησιά, δεν ήρτα για ν’ αγιάσω,

ήρτα να ιδώ τις έμορφες κι’ αυτές τις μαυρομάτες,

πόχουν το μάτι σαν ελιά, το φρύδι σα γαϊτάνι,

το δόλιο το ματόκλαδο, σαν κρόσι από μαντήλι.

Ομοιώματα, κούκλες, κλπ. σύμβολα, που βρίσκουμε αλλού, δεν υπάρχουν στις ‘Λαζαρίνες’ του Ρουμπλουκιού.

Είναι κι’ αυτό ισχυρό σημάδι της ιδιαιτερότητας του εθίμου, όταν μάλιστα το συνδυάσουμε με το εξής μοναδικό

που γινόταν στην περιοχή: Πρόκειται για τον ‘φτωχολάζαρο’, που γινόταν μια βδομάδα πριν, Παρασκευή και

Σάββατο. Τότε, ‘παιδιά ανεξαρτήτως φύλου, περιφέρονταν στα σπίτια τού χωριού, κρατώντας διάφορα

ομοιώματα του Λαζάρου, ξύλα τυλιγμένα με πανιά και στολισμένα με λουλούδια, σκούπες φασκιωμένες με

κόκκινα και γαλάζια πανιά κλπ., που τ’ ανύψωναν επιδεικτικά μπροστά στην είσοδο τού σπιτιού τραγουδώντας

διάφορα τραγούδια’.

Πρόκειται για τα συνηθισμένα τραγούδια, του τύπου ‘ήρθε οι Λάζαρους, ήρθαν τα βάγια’ κλπ., ή του τύπου:

Λαζαρίνα, Λαζαρ’κό

δόστου, μπάμπου, έν’ αυγό,

να χουρέψ’ τον Λαζαρ’κό,

λαζαρίνα, Λαζαρ’κό.

Η ύπαρξη δύο ‘Λαζάρων’ στην ίδια περιοχή, δείχνει ποιο είναι το νεότερο και ποιο το αρχαιότερο — μαρτυρία

προχριστιανική σίγουρα.

Κι’ εδώ πρέπει να σημειώσω πώς όταν λέμε ‘προχριστιανική’, μέχρι σήμερα, ‘μαρτυρία’, σημαίνει ότι επιβίωσε

από πέντε (τουλάχιστο) διαφορετικές προσαρμογές των παραγωγικών σχέσεων στις παραγωγικές δυνάμεις: την

πρωτόγονη κοινωνία (όπου κι η μητροσυγγενική ‘εξουσία’), τον ασιατικό τρόπο παραγωγής, τον αρχαίο κόσμο,

τη φεουδαρχία και την κεφαλαιοκρατική κοινωνία, όπου ζούμε στην Ελλάδα ως τώρα.

Να κάνουμε και μια αναφορά σε διαπιστώσεις επιβίωσης των πρώτων κοινωνικών σχέσεων και της

Γυναικοκρατίας σε άλλους λαούς.

www.gseferisedu.blogspot.gr

11

Σύμφωνα με την εθνογράφο Peggy Reeves Sanday, στη Σουμάτρα της Ινδονησίας και στο Μοσούο της Κίνας οι πληθυσμοί ζουν σε μητριαρχική κοινωνία μέχρι τις μέρες μας. Στις κοιλάδες του Γιουνάν στην Κίνα ζουν επίσης οι Νάξι, στους οποίους δεν υπήρχε ο θεσμός του γάμου και της πατρότητας και κυριαρχούσε μια πιο απελευθερωμένη έννοια της σεξουαλικότητας των κατοίκων. Κατά τη δεκαετία του '90, ωστόσο, η επαφή με το μαζικό τουρισμό και το διεθνές εμπόριο ανέστρεψε τις μέχρι τότε παραδοσιακές πεποιθήσεις και στις νέες γενιές κυριαρχεί η πυρηνική οικογένεια και η μονογαμία. Στα νησιά της Χαβάης οι ιθαγενείς κάτοικοι αποκαλούν πατέρα και μητέρα όλα τα αδέλφια των γονέων τους και αδελφούς και αδελφές όλα τα πρώτα ξαδέλφια τους.

Στο μικρό ομόσπονδο κρατίδιο της Μεγκαλάγια στην Ινδία γίνεται μεγάλη συζήτηση για τα δικαιώματα των δύο φύλων. Δεν είναι όμως οι γυναίκες που ζητούν ίσες ευκαιρίες, αφού στην προκειμένη περίπτωση οι κοινωνικές διακρίσεις αφορούν το... «ισχυρό φύλο»! Στη Μεγκαλάγια η περιουσία δεν μεταβιβάζεται από πατέρα σε γιο αλλά από μητέρα σε κόρη. «Αν θέλεις να δεις πόσο πολύ ευνοούν τις γυναίκες και όχι τους άνδρες κάνε μία βόλτα στο μαιευτήριο» λέει ένας άνδρας της φυλής. Και συνεχίζει: «Αν είναι κορίτσι όλοι οι συγγενείς απ’ έξω θα ζητωκραυγάζουν. Αν είναι αγόρι θα τους ακούσεις να μουρμουρίζουν ευγενικά "Ό,τι μας δίνει ο θεός είναι καλό"». Οι Τουαρέγκ είναι οι ιθαγενείς της ερήμου, νομαδική φυλή πρώην πολεμιστών που ζει στα άκρα της Σαχάρας, κοντά στις αλυκές της. Εξερευνητές που έζησαν από κοντά σε παλαιότερες εποχές γράφουν:

Οι γυναίκες κατείχαν σημαντική δύναμη και μπορούσαν να χωρίσουν τους

άντρες τους, εάν το ήθελαν. Η κληρονομιά περνούσε μέσω των γυναικών,

επειδή «το στομάχι κρατάει το παιδί». Οι γυναίκες ήταν πιο μορφωμένες από

τους άντρες και δίδασκαν στα παιδιά γραφή και ανάγνωση. Στις πηγές που

διαθέτουμε σήμερα, οι γυναίκες των Τουαρέγκ περιγράφονται ως ψηλές και

κομψές, με λεπτά χέρια και καρπούς. Επειδή η κοινωνία των Τουαρέγκ είναι

μητριαρχική και κυβερνάται από βασίλισσα, κανένας άντρας δε θα τολμούσε

να βλάψει μια γυναίκα, ούτε ακόμα και κατά τη διάρκεια εχθροπραξιών

ανάμεσα στις φυλές.

Να προσθέσουμε επίσης ολοκληρώνοντας την αναφορά στη μητριαρχία, ότι

στις μέρες μας υπάρχουν πολιτικές προτάσεις επηρεασμένες απ’ αυτήν με κέντρο κύρια την αταξική κοινωνία

μέσα στην οποία εμφανίστηκε αλλά και την ισοτιμία των δύο φύλων, την ισότητα των ανθρώπων γενικά και την

απουσία κοινωνικών διακρίσεων και της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο.

www.gseferisedu.blogspot.gr