Θεσσαλονίκη…στιγμές από την Θεσσαλονίκη…στιγμές από την ιστορία της πόλης μας 1912-2012ιστορία της πόλης μας 1912-2012Σχολείο: 1ο Γυμνάσιο Πυλαίας Τάξη: Γ΄

Ον/μα μαθητών/τριών που θα κάνουν εισήγηση:Μπακαλούδη Χριστίνα, Μπουλάκη Μαρία, Παπαδάφου Διαλεκτή, Πατσινακίδου Ανθία, Τζάστα Αναστασία.

Ον/μα εκπαιδευτικών: Σπυροπούλου Σοφία

Βαλκανικοί Πόλεμοι Βαλκανικοί Πόλεμοι Ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος, ξεκίνησε τον Οκτώβριο του Ο Α’ Βαλκανικός Πόλεμος, ξεκίνησε τον Οκτώβριο του

1912.1912. Το ελληνικό ναυτικό σημείωσε σημαντική επιτυχία στις Το ελληνικό ναυτικό σημείωσε σημαντική επιτυχία στις

18 Οκτωβρίου 1912 έξω από το λιμάνι της 18 Οκτωβρίου 1912 έξω από το λιμάνι της Θεσσαλονίκης, όπου το θρυλικό τορπιλοβόλο «Τ11» με Θεσσαλονίκης, όπου το θρυλικό τορπιλοβόλο «Τ11» με Κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Νικόλαο Βότση βύθισε το Κυβερνήτη τον Υποπλοίαρχο Νικόλαο Βότση βύθισε το τουρκικό θωρηκτό «Feth-I-Bulend» (Φετίχ-Μπουλέντ).τουρκικό θωρηκτό «Feth-I-Bulend» (Φετίχ-Μπουλέντ).

Ο ελληνικός στρατός προέλασε ανενόχλητος ως τη Ο ελληνικός στρατός προέλασε ανενόχλητος ως τη Θεσσαλονίκη, την οποία ο Ταξίν Πασάς, ο Τούρκος Θεσσαλονίκη, την οποία ο Ταξίν Πασάς, ο Τούρκος στρατιωτικός διοικητής, παρέδωσε την ημέρα εορτής στρατιωτικός διοικητής, παρέδωσε την ημέρα εορτής του πολιούχου της, Αγίου Δημητρίου, στις 26 του πολιούχου της, Αγίου Δημητρίου, στις 26 Οκτωβρίου 1912. Οκτωβρίου 1912.

Δεύτερος Βαλκανικός ΠόλεμοςΔεύτερος Βαλκανικός Πόλεμος Η δυσαρέσκεια των Βουλγάρων για τις διεκδικήσεις Η δυσαρέσκεια των Βουλγάρων για τις διεκδικήσεις

τους που δεν ικανοποιήθηκαν οδήγησε στο Β’ τους που δεν ικανοποιήθηκαν οδήγησε στο Β’ Βαλκανικό πόλεμο.Βαλκανικό πόλεμο.

Η ένοπλη σύγκρουση άρχισε στις 29 Ιουνίου 1913.Η ένοπλη σύγκρουση άρχισε στις 29 Ιουνίου 1913. Οι συμπλοκές στην Θεσσαλονίκη έληξαν με την Οι συμπλοκές στην Θεσσαλονίκη έληξαν με την

παράδοση των Βουλγάρων.παράδοση των Βουλγάρων. 1.300 στρατιώτες και περισσότεροι από 500 1.300 στρατιώτες και περισσότεροι από 500

κομιτατζήδες μεταφέρθηκαν με ατμόπλοιο στις φυλακές κομιτατζήδες μεταφέρθηκαν με ατμόπλοιο στις φυλακές της παλιάς Ελλάδας. της παλιάς Ελλάδας.

Η Μακεδονία, όπως και η Ήπειρος, η Κρήτη, τα νησιά Η Μακεδονία, όπως και η Ήπειρος, η Κρήτη, τα νησιά του Αιγαίου ενσωματώνεται στο ελληνικό κράτος.του Αιγαίου ενσωματώνεται στο ελληνικό κράτος.

Ο νέος πολιτικός διοικητής, Κ. Ρακτιβάν οργάνωσε τη Ο νέος πολιτικός διοικητής, Κ. Ρακτιβάν οργάνωσε τη διοίκηση με βάση την αρχή  της ισονομίας  των πολιτών διοίκηση με βάση την αρχή  της ισονομίας  των πολιτών και διέταξε απογραφή του πληθυσμού της πόλης. και διέταξε απογραφή του πληθυσμού της πόλης.

Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος-Εθνικός Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος-Εθνικός ΔιχασμόςΔιχασμός Ο Κωνσταντίνος ο Α’ ήθελε να παραμείνει η Ο Κωνσταντίνος ο Α’ ήθελε να παραμείνει η

Ελλάδα ουδέτερη.Ελλάδα ουδέτερη. Ο Βενιζέλος υποστήριζε την είσοδο στον πόλεμο Ο Βενιζέλος υποστήριζε την είσοδο στον πόλεμο

στο πλευρό των Αγγλογάλλων.στο πλευρό των Αγγλογάλλων. Το Μάιο του 1916 εκδηλώθηκε στη Θεσσαλονίκη Το Μάιο του 1916 εκδηλώθηκε στη Θεσσαλονίκη

το στρατιωτικό κίνημα της Εθνικής Άμυνας.το στρατιωτικό κίνημα της Εθνικής Άμυνας. Ο Βενιζέλος αναλαμβάνει την ηγεσία του Ο Βενιζέλος αναλαμβάνει την ηγεσία του

κινήματος και σχηματίζει δική του προσωρινή κινήματος και σχηματίζει δική του προσωρινή κυβέρνηση. κυβέρνηση.

στα τέλη του 1916 η Ελλάδα είχε δύο στα τέλη του 1916 η Ελλάδα είχε δύο κυβερνήσεις και δύο στρατούς. κυβερνήσεις και δύο στρατούς.

Στρατιά της Στρατιά της ΑνατολήςΑνατολής

Μεγάλη πυρκαγιάΜεγάλη πυρκαγιά

Κατά τη διάρκεια του πολέμου (1914-1918) οι Κατά τη διάρκεια του πολέμου (1914-1918) οι σύμμαχοι  αποβίβασαν εδώ στη Θεσσαλονίκη σύμμαχοι  αποβίβασαν εδώ στη Θεσσαλονίκη τη Στρατιά της Ανατολής. τη Στρατιά της Ανατολής.

Το πιο δραματικό γεγονός την περίοδο αυτή Το πιο δραματικό γεγονός την περίοδο αυτή στάθηκε η πυρκαγιά, που εκδηλώθηκε στις 18 στάθηκε η πυρκαγιά, που εκδηλώθηκε στις 18 Αυγούστου 1917. Αυγούστου 1917.

Ο δυνατός άνεμος, οι στενοί δρόμοι, Ο δυνατός άνεμος, οι στενοί δρόμοι, η έλλειψη νερού, όλα είχαν συμβάλειη έλλειψη νερού, όλα είχαν συμβάλειστην κλίμακα του ολέθρου.στην κλίμακα του ολέθρου.

9.500 κτίρια καταστράφηκαν και πάνω 9.500 κτίρια καταστράφηκαν και πάνω απόαπό 70.000 άνθρωποι έχασαν τα σπίτια τους. 70.000 άνθρωποι έχασαν τα σπίτια τους.

Οι πρόσφυγεςΟι πρόσφυγες

Η μικρασιατική καταστροφή οδήγησε σε μια Η μικρασιατική καταστροφή οδήγησε σε μια αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών χωρίς αναγκαστική μετακίνηση πληθυσμών χωρίς προηγούμενο στην ιστορία. προηγούμενο στην ιστορία.

Πάνω από τριάντα χιλιάδες Μουσουλμάνοι Πάνω από τριάντα χιλιάδες Μουσουλμάνοι υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τη υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τη Θεσσαλονίκη. Θεσσαλονίκη.

92.000 χιλιάδες βίαια ξεριζωμένοι πρόσφυγες 92.000 χιλιάδες βίαια ξεριζωμένοι πρόσφυγες από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και την από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και την Ανατολική Θράκη εγκαταστάθηκαν σε αυτήν.Ανατολική Θράκη εγκαταστάθηκαν σε αυτήν.

ακραία η δοκιμασία για την πόλη.ακραία η δοκιμασία για την πόλη.

ΜεσοπόλεμοςΜεσοπόλεμος

Το 1926 ιδρύεται η Διεθνής Έκθεση και το Το 1926 ιδρύεται η Διεθνής Έκθεση και το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης. Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.

Στα χρόνια του μεσοπολέμου, η Στα χρόνια του μεσοπολέμου, η Θεσσαλονίκη, φέρει έντονα τα Θεσσαλονίκη, φέρει έντονα τα χαρακτηριστικά της φτώχειας, και της χαρακτηριστικά της φτώχειας, και της κοινωνικής ανισότητας.κοινωνικής ανισότητας.

Το Μάη του 1936 αποκτά πρωταγωνιστικό Το Μάη του 1936 αποκτά πρωταγωνιστικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις με απεργίες ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις με απεργίες και αιματηρές διαδηλώσεις. και αιματηρές διαδηλώσεις.

Ο Γιάννης Ρίτσος γράφει τον Ο Γιάννης Ρίτσος γράφει τον "Επιτάφιο"."Επιτάφιο".

Β’ Παγκόσμιος ΠόλεμοςΒ’ Παγκόσμιος Πόλεμος Η Θεσσαλονίκη και η περιοχή της, Η Θεσσαλονίκη και η περιοχή της,

ζωτικής στρατηγικής σημασίας, ζωτικής στρατηγικής σημασίας, βρίσκονται υπό τον έλεγχο του βρίσκονται υπό τον έλεγχο του γερμανικού στρατού. γερμανικού στρατού.

Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα η Μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα η πείνα απλώνεται στους δρόμους. πείνα απλώνεται στους δρόμους.

Ορισμένοι μετακόμισαν στην ύπαιθρο. Ορισμένοι μετακόμισαν στην ύπαιθρο. πάνω από 5.000 άνθρωποι πέθαναν πάνω από 5.000 άνθρωποι πέθαναν

από την πείνα. από την πείνα.

Η εξόντωση των ΕβραίωνΗ εξόντωση των Εβραίων Λιγότερο από το 5% Λιγότερο από το 5%

του εβραϊκού του εβραϊκού πληθυσμού της πληθυσμού της Θεσσαλονίκης Θεσσαλονίκης γλίτωσε τους γλίτωσε τους εξευτελισμούς, τα εξευτελισμούς, τα βασανιστήρια, τις βασανιστήρια, τις εκτοπίσεις. εκτοπίσεις.

Από τη Θεσσαλονίκη Από τη Θεσσαλονίκη εστάλησαν στο εστάλησαν στο Άουσβιτς περίπου Άουσβιτς περίπου σαράντα πέντε σαράντα πέντε χιλιάδες άνθρωποι. χιλιάδες άνθρωποι.

Εθνική ΑντίστασηΕθνική Αντίσταση

Από την πρώτη στιγμή της γερμανικής Από την πρώτη στιγμή της γερμανικής κατοχής ο ελληνικός λαός ατομικά και κατοχής ο ελληνικός λαός ατομικά και συλλογικά προέβη σε αυθόρμητες πράξεις συλλογικά προέβη σε αυθόρμητες πράξεις αντίστασης. αντίστασης.

Από το φθινόπωρο του 1941 ιδρύονται Από το φθινόπωρο του 1941 ιδρύονται αντιστασιακές οργανώσεις.αντιστασιακές οργανώσεις.

και στη Θεσσαλονίκη, οργανώθηκαν απεργίες και στη Θεσσαλονίκη, οργανώθηκαν απεργίες και άλλες δυναμικές μαζικές εκδηλώσεις. και άλλες δυναμικές μαζικές εκδηλώσεις.

Το Μάιο του 1941 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη Το Μάιο του 1941 ιδρύθηκε στη Θεσσαλονίκη η εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση η εθνικοαπελευθερωτική οργάνωση «Ελευθερία», η οποία τον Ιούνιο του 1941 «Ελευθερία», η οποία τον Ιούνιο του 1941 εξέδωσε την ομώνυμη εφημερίδα, την πρώτη εξέδωσε την ομώνυμη εφημερίδα, την πρώτη παράνομη εφημερίδα της κατοχής. παράνομη εφημερίδα της κατοχής.

Οι Γερμανοί κατακτητές και οι ντόπιοι Οι Γερμανοί κατακτητές και οι ντόπιοι συνεργάτες τους, προκειμένου να συνεργάτες τους, προκειμένου να αναχαιτίσουν το διαρκώς ογκούμενο αναχαιτίσουν το διαρκώς ογκούμενο ρεύμα της αντίστασης κατέφυγαν στην ρεύμα της αντίστασης κατέφυγαν στην κτηνώδη μέθοδο των αντιποίνων σε κτηνώδη μέθοδο των αντιποίνων σε βάρος αθώων πολιτών.βάρος αθώων πολιτών.

Κάθε υποψία αντιστασιακής συμμετοχής Κάθε υποψία αντιστασιακής συμμετοχής αντιμετωπιζόταν με καταδίκη σε θάνατο αντιμετωπιζόταν με καταδίκη σε θάνατο και κάθε θάνατος Γερμανού στρατιώτη και κάθε θάνατος Γερμανού στρατιώτη τιμωρούνταν με εκτέλεση αρκετών τιμωρούνταν με εκτέλεση αρκετών πατριωτών, οι οποίοι επιλέγονταν από πατριωτών, οι οποίοι επιλέγονταν από τους εκατοντάδες φυλακισμένους του τους εκατοντάδες φυλακισμένους του στρατοπέδου «Παύλος Μελάς». στρατοπέδου «Παύλος Μελάς».

τόποι εκτελέσεων ήταν το Γεντί-Κουλέ, τόποι εκτελέσεων ήταν το Γεντί-Κουλέ, τα Σφαγεία, η κοίτη του Γαλλικού, η τα Σφαγεία, η κοίτη του Γαλλικού, η τούμπα των Διαβατών. τούμπα των Διαβατών.

Βαρύ τίμημα για την αντιστασιακή τους Βαρύ τίμημα για την αντιστασιακή τους δράση πλήρωσαν αρκετά χωριά του δράση πλήρωσαν αρκετά χωριά του κάμπου της Θεσσαλονίκης (Κουφάλια, κάμπου της Θεσσαλονίκης (Κουφάλια, Καλοχώρι, Χαλκηδόνα) και ο μαρτυρικός Καλοχώρι, Χαλκηδόνα) και ο μαρτυρικός Χορτιάτης στις 2 Σεπτεμβρίου 1944. Χορτιάτης στις 2 Σεπτεμβρίου 1944.

ΑπελευθέρωσηΑπελευθέρωση

Ανήμερα του Αγίου Δημητρίου το 1944 ο Ανήμερα του Αγίου Δημητρίου το 1944 ο απελευθερωτικός στρατός εισέρχεται απελευθερωτικός στρατός εισέρχεται στη Θεσσαλονίκη. στη Θεσσαλονίκη.

η λαϊκή οργή αναζητά τους απανταχού η λαϊκή οργή αναζητά τους απανταχού δοσίλογους και συνεργάτες των δοσίλογους και συνεργάτες των κατακτητών. κατακτητών.

Σύγχρονη ΙστορίαΣύγχρονη Ιστορία

Στα χρόνια του Εμφυλίου η Θεσσαλονίκη έγινε Στα χρόνια του Εμφυλίου η Θεσσαλονίκη έγινε η πρωτεύουσα των «ανταρτόπληκτων».η πρωτεύουσα των «ανταρτόπληκτων».

άνθρωποι που φοβήθηκαν το Δημοκρατικό άνθρωποι που φοβήθηκαν το Δημοκρατικό Στρατό ή τον εθνικό στρατό κατέφυγαν εδώ και Στρατό ή τον εθνικό στρατό κατέφυγαν εδώ και άρχισαν να ζουν υπό σκοτεινές συνθήκες στην άρχισαν να ζουν υπό σκοτεινές συνθήκες στην πόλη κάνοντας δουλειές του ποδαριού. πόλη κάνοντας δουλειές του ποδαριού.

Στο Επταπύργιο έγιναν κατά την περίοδο αυτή Στο Επταπύργιο έγιναν κατά την περίοδο αυτή εκατοντάδες εκτελέσεις, έπειτα από αποφάσεις εκατοντάδες εκτελέσεις, έπειτα από αποφάσεις των στρατοδικείων. των στρατοδικείων.

Τον Μάιο του 1948 δολοφονείται ο αμερικανός Τον Μάιο του 1948 δολοφονείται ο αμερικανός δημοσιογράφος του CBS, Τζώρτζ Πολκ, ο οποίος δημοσιογράφος του CBS, Τζώρτζ Πολκ, ο οποίος είχε έρθει στη Θεσσαλονίκη για να καλύψει τον είχε έρθει στη Θεσσαλονίκη για να καλύψει τον ελληνικό εμφύλιο πόλεμο. ελληνικό εμφύλιο πόλεμο.

ΑστικοποίησηΑστικοποίηση

δομικές αλλαγές αποτυπώνονται κυρίως στην δομικές αλλαγές αποτυπώνονται κυρίως στην εργασία, στην κατανάλωση και στα εργασία, στην κατανάλωση και στα κυβερνητικά μέτρα για τη σταθεροποίηση και κυβερνητικά μέτρα για τη σταθεροποίηση και την ανάπτυξη της οικονομίας.την ανάπτυξη της οικονομίας.

Το 1951 επαναλειτουργεί η Διεθνής Έκθεση. Το 1951 επαναλειτουργεί η Διεθνής Έκθεση. Το 1957 ξεκινά τη λειτουργία της η Ανωτάτη Το 1957 ξεκινά τη λειτουργία της η Ανωτάτη

Βιομηχανική Σχολή και εγκαινιάζεται το Νέο Βιομηχανική Σχολή και εγκαινιάζεται το Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης. Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης.

Το 1960 εγκαινιάζεται το Καυταντζόγλειο Το 1960 εγκαινιάζεται το Καυταντζόγλειο Στάδιο και διοργανώνεται το πρώτο Φεστιβάλ Στάδιο και διοργανώνεται το πρώτο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης.

Πολιτική πόλωσηΠολιτική πόλωσηκατάλυση της δημοκρατίαςκατάλυση της δημοκρατίας

Στις 22 Μαΐου του 1963, στη γωνία των οδών Βενιζέλου Στις 22 Μαΐου του 1963, στη γωνία των οδών Βενιζέλου και Σπανδωνή πέφτει θανάσιμα τραυματισμένος ο και Σπανδωνή πέφτει θανάσιμα τραυματισμένος ο βουλευτής της ΕΔΑ και υπέρμαχος της Ειρήνης, Γρηγόρης βουλευτής της ΕΔΑ και υπέρμαχος της Ειρήνης, Γρηγόρης Λαμπράκης. Λαμπράκης.

Το κοινοβουλευτικό πολίτευμα καταλύθηκε με την Το κοινοβουλευτικό πολίτευμα καταλύθηκε με την εκδήλωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος στις 21 εκδήλωση του στρατιωτικού πραξικοπήματος στις 21 Απριλίου του 1967.Απριλίου του 1967.

Η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 ήταν μια μαζική Η εξέγερση του Πολυτεχνείου το 1973 ήταν μια μαζική διαδήλωση λαϊκής αντίθεσης στο καθεστώς της Χούντας διαδήλωση λαϊκής αντίθεσης στο καθεστώς της Χούντας των Συνταγματαρχών. των Συνταγματαρχών.

Η αντιδικτατορική εξέγερση και στο Πολυτεχνείο της Η αντιδικτατορική εξέγερση και στο Πολυτεχνείο της μακεδονικής πρωτεύουσας, αποτέλεσε ένα σπουδαίο μακεδονικής πρωτεύουσας, αποτέλεσε ένα σπουδαίο αντιφασιστικό γεγονός.αντιφασιστικό γεγονός.

Το 1974 η Θεσσαλονίκη γιορτάζει μαζί με την υπόλοιπη Το 1974 η Θεσσαλονίκη γιορτάζει μαζί με την υπόλοιπη Ελλάδα την αποκατάσταση της Δημοκρατίας. Ελλάδα την αποκατάσταση της Δημοκρατίας.

Η σύγχρονη Η σύγχρονη ΘεσσαλονίκηΘεσσαλονίκη Το 1978 μεγάλος καταστρεπτικός σεισμός 6,5 Το 1978 μεγάλος καταστρεπτικός σεισμός 6,5

βαθμών ρίχτερ προκαλεί μεγάλες καταστροφές βαθμών ρίχτερ προκαλεί μεγάλες καταστροφές στην πόλη και το θάνατο 49 ανθρώπων. στην πόλη και το θάνατο 49 ανθρώπων.

Το 1979Το 1979 ιδρύεται το Μακεδονικό Μουσείο ιδρύεται το Μακεδονικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης.Σύγχρονης Τέχνης.

Το 1982 εγκαινιάζεται το Μουσείο Μακεδονικού Το 1982 εγκαινιάζεται το Μουσείο Μακεδονικού Αγώνα για τη διαφύλαξη της ιστορικής μνήμης.Αγώνα για τη διαφύλαξη της ιστορικής μνήμης.

TTο 1983 ιδρύεται από το Δήμο Θεσσαλονίκης το ο 1983 ιδρύεται από το Δήμο Θεσσαλονίκης το Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης για τη διάσωση Κέντρο Ιστορίας Θεσσαλονίκης για τη διάσωση ιστορικών αρχείων της πόλης και την ανάπτυξη ιστορικών αρχείων της πόλης και την ανάπτυξη των ιστορικών σπουδών για τη Θεσσαλονίκη. των ιστορικών σπουδών για τη Θεσσαλονίκη. Παράλληλα ξεκινάει τη λειτουργία του το Παράλληλα ξεκινάει τη λειτουργία του το Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο μετά από δωρεά Βαφοπούλειο Πνευματικό Κέντρο μετά από δωρεά του ζεύγους Αναστασίας και Γεωργίου του ζεύγους Αναστασίας και Γεωργίου Βαφόπουλου.Βαφόπουλου.

το 1985 η Θεσσαλονίκη γιορτάζει την επέτειο των το 1985 η Θεσσαλονίκη γιορτάζει την επέτειο των 2.300 ετών από την ίδρυσή της με πλήθος 2.300 ετών από την ίδρυσή της με πλήθος καλλιτεχνικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων.καλλιτεχνικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων.

Από το 1988 έως το 1999 με τις αλλαγές που Από το 1988 έως το 1999 με τις αλλαγές που επέρχονται στο γεωπολιτικό χάρτη της Ευρώπης η επέρχονται στο γεωπολιτικό χάρτη της Ευρώπης η Θεσσαλονίκη αποκτάει εκ νέου τη στρατηγική της Θεσσαλονίκη αποκτάει εκ νέου τη στρατηγική της θέση στο χάρτη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης θέση στο χάρτη της Νοτιοανατολικής Ευρώπης και διεκδικεί το ρόλο του πρωταγωνιστή στην και διεκδικεί το ρόλο του πρωταγωνιστή στην ανάπτυξη των σχέσεων της Ελλάδας με τις ανάπτυξη των σχέσεων της Ελλάδας με τις γειτονικές χώρες και του  οικονομικού και γειτονικές χώρες και του  οικονομικού και πολιτιστικού κέντρου της Ευρύτερης περιοχής των πολιτιστικού κέντρου της Ευρύτερης περιοχής των Βαλκανίων. Βαλκανίων.