26
www.lvinpress.com/science magazine دینار)2000( نرخ2011 ، ئابی7 ژماره بهرمۆداۆشهی مهرگ سێگهکی زانستی رێگهیوهیهمکردنه بۆ کوێتی لهمانگی تینمهزاندا رهرزهکانبه ژنهبایانونشبوو ئهگهری تو زیاتره بهشێرپهنجههستیک ه چاویلکهیهکدهکات شهشهم چاوهکاتهمدهزار کهستی ئا خۆشهویێکسیدهری س وانی پیا روخساریانکهری بهئێسکهپهیوهاسرێنه دهن

لڤینی زانستی ژمارە ٧

  • Upload
    lvin

  • View
    263

  • Download
    1

Embed Size (px)

DESCRIPTION

لڤینی زانستی ژمارە ٧ حسێن حسێنی

Citation preview

www.lvinpress.com/science magazine نرخ )2000( دینار ژماره 7، ئابی 2011

به‌رمۆداسێگۆشه ی مه رگ

رێگه یه کی زانستی بۆ که مکردنه وه ی تینوێتی له مانگی ره مه زاندا

ژنه بااڵبه رزه کان ئه گه ری تووشبوونیان به شێرپه نجه زیاتره

چاویلکه یه ک هه ستی شه شه م چاالکده کات

خۆشه ویستی ئازار که مده کاته وه

پیاوانی الده ری سێکسی به ئێسکه په یکه ری روخساریان ده ناسرێنه وه

www.lvinpress. com/science magazine

گۆڤارێکی‌مانگانه‌یه،‌کۆمپانیای‌لڤین‌‌ده‌ریده‌کات‌خاوه‌نی‌ئیمتیاز:‌کۆمپانیای‌لڤین‌بۆ‌چاپ‌و‌باڵوکردنه‌وه‌

‌سه‌رۆکی‌ئه‌نجومه‌نی‌به‌ڕێوه‌بردن:‌ئه‌حمه‌د‌میره‌

‌سه‌رپه‌رشتیاری‌رۆژنامه‌وانی:‌هێمن‌باقر

‌سه‌رنووسه‌ر‌:‌حسێن‌حسێنی

‌سکرتێری‌نووسین:‌ساالر‌مه‌حمود

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌هونه‌ری:‌شێرکۆ‌خانزادی

‌به‌ڕێوه‌به‌ری‌کارگێڕی:‌هێمن‌عه‌بدولقادر

Tel: [email protected]

‌ناونیشان:‌‌نووسینگه‌ی‌سه‌ره‌کی.‌کوردستان.سلێمانی.‌گه‌ڕه‌کی‌عه‌لی‌ناجیسه‌روو‌نه‌خۆشخانه‌ی‌عه‌لی‌ناجیچاپ:‌چاپخانه‌ی‌پیره‌مێرد

کۆمپانیای‌په‌یپه‌ر‌باڵویده‌کاته‌وه‌

No.07, August 2011

www.lvinpress.com/science magazine نرخ )2000( دینار ژماره 7، ئابی 2011

به‌رمۆداسێگۆشه ی مه رگ

رێگه یه کی زانستی بۆ که مکردنه وه ی تینوێتی له مانگی ره مه زاندا

ژنه بااڵبه رزه کان ئه گه ری تووشبوونیان به شێرپه نجه زیاتره

چاویلکه یه ک هه ستی شه شه م چاالکده کات

خۆشه ویستی ئازار که مده کاته وه

پیاوانی الده ری سێکسی به ئێسکه په یکه ری روخساریان ده ناسرێنه وه

30

26 22

38

هه‌واڵ 5هه‌واڵ4

بۆچی فەزاگەرەکان هەمیشە تەڕن؟

کەمتر لە)8( مانگیتر ئینتەرنێتی جانتایی دێتە بازارەوە

هەموو مرۆڤێک یەک میلیۆن ساڵ مێژووی مرۆڤایەتی لەگەڵ خۆی هەڵگرتووە

بەهۆی عارەقکردنەوە بەهۆکاری دەبێت هەواوە پێست. فێنککردنەوەی زەوی کێشکردنی ل��ێ��رەدا ئایا ه����ەی����ە. دەوری بێبوونی کێشکردن لەفەزادا بێمانای بەچاالکی پێست فێنککردنەوە ب��ۆ خ��ۆی

درێژەدەدات؟ ژیان لەفەزاداو بەگشتی بەبێهێزی ناوەندەکانیدا لە ئەوەی وەک کێشکردن، زەوییدا ل��ەس��ەر ئێمە ک��ە دەکرێت هەستیپێدەکەین لەوانەیە زۆرجیاوازبێت. بەهۆی ئەوەی ئیَمە زۆر کارییگەرییەکانی سەر لە لەسەر کێشکردن هێزی هۆشیار ج���ەس���ت���ەم���ان کاتێک ب����ەاڵم ن��ەب��ی��ی��ن، جێدەهێڵین ب���ە زەوی ئ�����ەم ک���اری���ی���گ���ەری���ان���ە

)ری����چ����ارد دورب����ی����ن و ئەنستیتۆی دوو لە لی( هەنگ ت��وێ��ژی��ن��ەوەی ب��ەری��ت��ان��ی��ای��ی و مێتۆدێک توانیویانە ئەمریکایی ئەم بەیارمەتی کە ب��دۆزن��ەوە م��ێ��ت��ۆدە دەک���رێ���ت زان���ی���اری جێنێتیکی کۆمەڵێک خەڵک لە یەک تاوەکو تەنهاو جێنۆمێکی میلیۆن ساڵ پێشتر بدۆزرێتەوە. ئالێلەکان م��ێ��ت��ۆدەدا ل��ەم جنێتێکی )ک��ۆپ��ی )alleles(باوک ( یان لە داییک هەرکام لە دوو جێنۆمی تەواودا لەگەڵ . دەک��رێ��ن ب����ەراورد یەکتری ئەم نێوان جیاوازی هەرچەند

یەکێک دەردەک���ەوێ���ت. کارییگەرییەکانی ل���ە ه�����ێ�����زی ک���ێ���ش���ک���ردن کارییگەری ل��ە ب��ری��ت��ی��ە

لەسەرعارەقکردنه وه . عارەقدەکات جەستە چ��ون��ک��ه دەی����ەوێ����ت بە فێنکی ، پێست تەڕکردنی عارەق ب���ەاڵم ب��ک��ات��ەوە. فێنک پ���ێ���س���ت چ������ۆن

بۆ دەک���ات���ەوە ؟ ع���ارەق گەرمای هەڵم بە ب��وون و دەگ��رێ��ت پێست س��ەر بۆ هەوا دەکاتەوە. فێنکی کردارە ئەم ئەنجامبوونی یارمەتیدەرێکی گەورەیە.

ل���ەالی���ەک���ی ت�����رەوە، هەرچەند زەوی ل��ەس��ەر زەوی روب�����ەری ب����ەرەو ن��زی��ک��ت��ر دەب���ی���ن���ەوە، بە

وه رگێرانی: لڤینی زانستی

زەوی، کێشکردنی ه��ۆی زیاتر ه���ەوای مۆلكیولی بوونی دەروب��ەرت��ان��دا ل��ە لەزەوی هەرچی هەیە. بەهۆی ، دورب��ک��ەوی��ن��ەوە کارییگەری کەمبوونەوەی ، زەوی ک��ێ��ش��ک��ردن��ی زیاتر هەوا مولکیولەکانی ل��ەی��ەک دوردەک���ەون���ەوەو پەستانی هەوا کەمدەبێتەوە،

پەستانە ئەم جیاوازی هەر ئەوەی ه��ۆی ب��ە دەب��ێ��ت بەرەو س��ووک��ت��ر ه���ەوای هەوا بۆیە بڕوات سەرەوە

دەجوڵێت. هێزی فەزادا لە بەاڵم نییە ب��وون��ی ک��ێ��ش��ک��ردن هەواش ج��وڵ��ەی ب��ۆی��ە ،لە جەستە نییە، ب��وون��ی وەه���ا ب��ارۆدۆخ��ێ��ک��دا بۆ عارەق زیاتر فینککردنەوە عارەقەکە ب��ەاڵم دەک��ات. بە هۆی نەبوونی هەواوە لە . ب���ەه���ەڵ���م ن��اب��ی��ت ئاکامدا پێست زیاترو زیاتر الیەکی لە عارەقدەکات. نەبوونی ب��ەه��ۆی ت���رەوە، کێشکردنەوە، ه���ێ���زی لەسەر عارەق دڵۆپەکانی بۆیە ب��ەرن��اب��ن��ەوە، جەستە بکە پێستێک ت��ەس��ەوری عارەقەکەی دڵۆپەکانی کە بە دەب��ن نە نەبەردەبنەوە ناو دەکرێت ئەمە هەڵم، تەڕ ب��ن��رێ��ت س��ەف��ەرێ��ک��ی بەرەو قواڵیی گەردوون !.

بێت زیاتر جنێتێکیە کۆپیە دو کاتی جیا بوونەوەیان دورترەو جیاوازییان ئ����ەوان ه��ەرچ��ی کاتی بێت کەمتر لەیەکتری

جیابوونەوەیان نزیکترە .خوێندنەوەی بە دەکرێت ه����ەزاران ئ��ال��ێ��ل و ب����ەرواردی مێژوویی بازدانەکانیان، ب��ڕی ج����ی����اب����وون����ەوەی ه���ەرک���ام ل��ە ئ��ال��ێ��ل��ەک��ان و راب�����ردووی کۆمەڵەیەکەیان ئه ژمار بکرێت. کە بەڵگانەی ئەو نموونە بۆ پیشانی دەدەن ئالێلێکی زۆر کاتی هەیە، هاوبەشیان جیابوونەوەی بچووک کۆمەڵەیەکی باسی

دەکەن کە لەسەردەمێکدا تایبەتە جنیتیکیەکانیان لەگەڵ یەکترییدا

یەکسان بووە لەم ) ل��ی و )دوورب���ی���ن

خۆشەویستی ئازار کەمدەکاتەوەئ��ەگ��ەر س��ەی��ری وێ��ن��ەی ک��ەس��ێ��ک کە بکەین، بووبین عاشقی س��اڵ چەندین بۆ ئازارێکی کەمتر هەست پێدەکەین. هەرچەند ئەم لەوەدەچێت شاعیرانەیە، باوەڕێکی ئەمە چاالکبوونی بەهۆی سەڕسوڕهێنەرە، دی��اردە ناوەندی هەستی بەرگری لە نێو مێشکدا بێت. خۆشتان کە کەسێک وێنەی سەیرکردنی رستەیە ئ��ەم کەمدەکاتەوە. ئ��ازار دەوێ���ت، زانستییە. ت���ەواوەت���ی ب��ە نییە و ش��اع��ی��ران��ە کە ئەنجامەی بەو گەشتبوون زاناکان پێشتر خۆشەویست، کەسێکی وێنەی سەیرکردنی )نایومی ئ��ەم��ج��ار ک��ەم��دەک��ات��ەوە. ئ����ازار کالیفۆڕنیا زانکۆی لە دەروونناس ئایزنبرگر(، بەدوای واڵمی ئەو پرسیارەوەیە كه ئەمە چۆن

روودەدات . لێکۆڵینەوەیان )FMRI( ب��ە ت��وێ��ژەران لەسەر مێشکی ١٧ ژنی خۆبەخش لە کاتێکدا خۆشەویست، کەسێکی وێ��ن��ەی س��ەی��ری کەسێکی نەناسراو، یان سەیری شتێکیان دەکرد حاڵه تەکاندا هەموو لە گەیاندو ئەنجام بە ،پێیاندەگات، ئ��ازارەی ئەو بڕی کرد داوای��ان

بەراورد بکەن. کاتێک کەسەکان ، چاوەڕواندەکرا وەک سەیری وێنەی کەسێکیان دەکرد کە بۆ ماوەیەکی

ناویدا کۆمپیوتەرێکی لە ئاساییە کە جانتایەکی دی سی هەندێک و بێوایەر ئالێرێکی و الپتۆپ ئامێرە کۆمەڵە ئەم بەکارهێنانی بە هەیە. بوونی بە بیت جیهانەدا ئ��ەم شوێنێکی لەهەر دەک��رێ��ت تۆڕی ئەنتەرنێتەوە پەیوەست ببیت، ئەم ئەنتەرنێتە بۆ سنوردارە ئەنتەرنێت بەکارهێنانی کە واڵتانەی ئەو گرنگی تایبەتی هەیە، ئەم پرۆژەیە کە ناوی ئەنتەرنێتی جانتایی لێنراوە، لەسەر بودجەی وەزارەتی دەرەوەی ئەنستیتۆی لەپسپۆرانی گروپێک لەالیەن ئەمریکاو بواری کەوتوتە ئەمریکەنەوە نیو توێژینەوەی پرۆژەیە ئەم بەڕێوەبەری هەروەها جێبەجێکردنەوە، داوای لە هاكکەرە دۆستەکان کردووە کە هێرشبکەنە سەر نەرمەکار )Software(ی پرۆژەکە لەسەر تۆری ئەنتەرنێت، تاوەکو بتوانن خاڵە الوازەکانی بدۆزنەوە واڵتانەی لە هێنەرانی بەکار ئاسایشی ئ��ەوەی بۆ ئەژماردەکرێن ئازاد ئەنتەرنێتی بەسەرکوتکاری کە

پارێزراو بێت.

کەمتریان ب��وو،ئ��ازاری خۆشەویستیان درێ��ژ ئایزانبرگر هەستپێدەکرد. شۆکەوە هۆی بە گەیشت بەو ئەنجامەی کە کەمبوونەوەی ئازار ناوچاوانی پێش بەشی بەچاالکی پەیوەندی ventromedial prefrontal( مێشکەوە cortex( هەیە ، ئەم بەشە لە مێشک پەیوەندی

بەهەستی دڵنیاییەوە هەیە . گریمانەی ئایزنبرگر ئەوە بوو کە کاریگەری وێنەی کەسە خۆشەویستەکە، تەنها بەند نییە مێشک پاداشتی سیستەمی وروژان��ی لەسەر مێردە ژن و نێوان لە زۆرت��ر پرۆسەیەکە کە گەنجەکان کە لەسەرەتایی ژیانی هاوبەشیاندان

بوونی هەیە. یەکێک لە هۆکارەکان کەئایزنبرگر بۆدەکات، ئاماژەی خۆیدا گریمانەکەی لە و م��ار وەک ب��وون��ەوەری هەندێک بینینی زیاتر ژان بە هەستکردن کە جاڵجۆڵەکەیە دەکات. ئێمە بە شێوەی غەریزەیی بۆ ترسان لەم بوونەوەرانە ئامادەییمان تێدایە، چونکه لە مێژووی پەرەسەندنی مرۆڤدا، بۆ زیندوومانەوە دەبێت لەوانە دورکەوینەوە. ئەمەش جۆرێکە

لە خۆ گونجاندن. بە بروای ئایزنبرگر ئەو کەسانەی خۆشمان ترسناکەکان بوونەوەرە پێجەوانەی بە دەوێن، ئاسایش بەئارامی و هەست لە نیشانەیەکن ، . هەمانە خۆماندا دەروون���ی ل��ە ئێمە ک��ە بە کە کەسانێکن نموونەی ئەوانە لەراستییدا درێژی پەرەسەندنی مرۆڤ، بۆ رزگاربوونمان

یارمەتیدەرمان بوون .لەم لێکۆڵینەوەدا پیاوی تێدا نییە، بە وتەی ئایزنبێرگر ، هێچ هۆکارێک نییە کە بیربکەینەوە وەهادا لێکۆڵینەوەیەکی له پیاوان کاردانەوەی لەوانەیە " دەڵێت ئ��ەو ج��ی��اوازە. ژن��ان لە پیاوان، لە هەستیارترن ژنان بڵێن خەلکی بەاڵم وەها پرۆسەگەلێک بە ئەندازەی ژنان بۆ

پیاوانیش گرنگە " . Wierd :سەرچاوە

حەوت لەسەر تاقیکردنەوەدا جێنۆمی تەواو لێکۆڵینەوەیان کرد . ئەم جێنۆمانە سەرو دانە لە چین و کوریاوەو لە ئەوروپا سێ

دانەو لە خۆرئاوای ئەفریقاشەوە هەڵبژێردرابوون. دان����ە ٢پیشانیان دەدا لە ڵێکۆڵینەوەکان هەزار تا ٦٠ هەزار نێوان ١٠ ئەوروپا پ��ێ��ش، ل����ەوەو س���اڵ چەند ک��ەم��ب��وون��ەی ت��ووش��ی ئەم ب��ەاڵم لەخەڵكبووە، ج��ۆر لە چەندجۆرییە کەمبوونەوەی ئەفریقادا هێواشتر بووە . ئەمە سەر لە لێکۆڵینەوە یەکەمجارە یارمەتی بە جنیتیکی مێژووی دەکرێت. تاقانە جێنۆمێکی سەرسامن زۆر توێژەرانێکی

بەم لێکۆڵینەوەیە.Newsientist :سەرچاوە

هه‌واڵ 7هه‌واڵ6

میکرۆبەکان لەجیاتی ئۆتۆمبێل لەداهاتوودا لەفەزادا ترسناکترن

کۆپتەر بەکاردەهێنینمانگا ده توانێت شیری هاوشێوه ی شیری

دایك به رهه مبێنێت

تر شێوەی و دەگ��ۆڕدرێ��ن ل��ەف��ەزادا زەمینیەکان دی��اردە به کتریا بێکێشکردن، بەفەزای کەتایبەتە دەگ��رن بەخۆیانەوە کوشندەکان لە فەزای بێهێزی کێشکردندا، بۆ نموونە لە نێو فەزاپێودا لە نێوان سێ بۆ حەوت جار خێراتر باڵودەبنەوە. فەزایی بەشەر وێستگەی فەزایی میراتی لەوانەیە گەورەترین لەو ١٩٨١ب��ەدواوە لەساڵی بەاڵم بێت. فەزایی نێودەوڵەتی فەزاپێوانەی کە لەزەمینەوە بەرەو فەزا رۆیشتوون، تاقیکردنەوەی زەوی ل��ە ج��ی��اواز ل��ەن��اوەن��دی گرنگیان و سەرنجراکێش ئەنجامداوە. زۆر پێشتر لەوەی وێستگەی فەزایی دروستبکرێت و بکەوێتە کار، لەچاالکییە فەزاییەکاندا دەرگایەک بۆ جیهانێکی بارۆدۆخی و کێشکردن بێهێزی لەناوەندی لەلێکۆڵینەوە نوێ زۆر جیاواز لە زەوی کراوەتەوە. یەکێک لە لێکۆڵینەوەکان بریتییە لەوەی لە فەزای بێهێزی کێشکردندا میکرۆبەکان خێراتر باڵودەبنەوە! بۆ نموونە به کتریای سالمونال، ئەو باکتریایەی کە خواردەمەنی ژەهراوی دەکات، بە پێی لێکۆڵینەوەکان لەفەزادا، ئەم باکتریایە لە نێو ناوەندنی بێهێزی کێشکردندا خێراتر باڵو بۆ بەاڵم زیاتر. حەوتجار تا سێ بڕی بە ئەویش دەبێتەوە، وایە؟ توێژەران لەسەر ئەو بڕوایەن ناوەندی فەزاپێو دەبێت لە ئەوەی وەک بکات رەفتار وەها باکتریاکە ئەوەی بەهۆی نێو لە توێژەران مرۆڤدایە. هەرسکردنی کۆئەندامی نێو فەزاپپێوەکەدا چەندین جێنیان دۆزیوەتەوە کە وەها دێتە پێشچاو لەم باڵوبوونەوەدا دەوریان هەیە. تاقیکردنەوەکانی ئاتالنتیس جێن ١٦٧ دەرکەوتنی ف��ەزادا لەناوەندی کە دەدات پیشانی پروتینیدا کرداری لە ئەوان هەروەها دێت. بەسەردا گۆڕانی گۆرانیان دۆزیوەتەوە. لەراستییدا زانایان وابیردەکەنەوە، نەبوونی لە رێگەی شێوازی جوڵەی شلەی سەر روبەری کێشکردن )HFQ( خانەکان و دروستکردنی پەستانی میکانیکی، پروتینیدەوروژێت تاوەکو بچێتە ئەو دۆخەی کە بە دۆخی رزگاری ناوبانگی دەرکردووە، لەم بارودۆخەدا پروتینی )HFQ( خانەکان ناچار دەکات تاوەکو بە خێرایی زیاتر باڵوببنەوە. توێژەران لە تێکۆشاندان لەسەر ئەم بنچینیەدا ڤاکسینێک بۆ باڵوبوونەوەی پەستانی لەوانەیە بۆ نموونە بدۆزنەوە. به کترییەکان خێرایی وەها بتوانێت به کترییەکان لەسەر لەشیش بەرگری دەزگ��ای

دۆخێک لەواندا چاالک بکات. Space :سەرچاوە

نوێی پ��رۆژەی��ەک��ی ئ��ەوروپ��ا یەکیەتی هەواو پیسبوونی بڕی کەمکردنەوەی بۆ گەورەکاندا ش����ارە ل��ە ق��ەرەب��اڵ��غ��ی و My( ن��اوی پرۆژەیە ئەم دەستپێکردووە، Copter( ی لێنراوە. ئامانجی ئەم پرۆژە و دی��زای��ن ، دۆالری��ی��ە میلیۆن )٦.٢(گواستنەوەی کەرەستەی " دروستکردنی )PAVs( تایبەتی ئاسمانییە " کە بە کورتیگواستنەوە کەرەستەی ئەم . پێدەوترێت دەفڕێت نزمدا زۆر لەبەرزایی ئاسمانییە بۆ ئ��ای��دی��اڵ هەڵبژاردنێکی دەک��رێ��ت و رزگاربوون لە ترافیکی قورسی ناو شارە گەورەکانی ئاییندە بێت . بەاڵم لە ئێستادا کێشەی سەرەکی بریتییە دیزاین و لێخوڕین و پاراستنی گیانی ئەوانەی سواری دەبن.

بەشی لە بالتوف هاینرش پرۆفیسۆر پالنک ماکس ئەنستیتۆی بایوسایبرنتیکی بۆ ئێمە " : دەڵێت ئەڵمانیا توبینگنی لە گەشەپێدان بەو تەکنەلۆژیایەی کە دەتوانێت بۆ دروستکردنی سیستەمێکی گواستنەوەی تێدەکۆشین. بهینرێت ب��ەک��ار ئاسمانی تەکنیکییەکان، کێشە چارەسەی گەڵ لە هەڵسوکەوتی شێوازی لەسەر لێکۆڵینەوە کۆمەڵگا لەگەڵ ئەم ئامێرە نوێیانەدا گرنگی

تایبەتی بۆ ئێمە هەیە "داهێنەرانی س��ەرەت��ای��ی ئ��ام��ان��ج��ی کەرەسەی دروستکردنی پ��رۆژەی��ە، ئ��ەم گواستنەوەی ئاسمانییە کەبتوانێت لە بەرزایی ٦١٠ مه تریدا بفرێت و پێویستی بە کۆنتڕۆڵ کردن لە زەوییەوە نەبێت و هەروەها نەبێت و ئاسمان قەرەباڵغی زیادکردنی هۆی بە تایبەتە کەرەستە ئەم ئاسمانی. پێکدادانی

AFP - ئایرس بوینوس له ئه رجه نتینی ، په یمانگای -مانگای ی��ه ك��ه م دایكبوونی له جیهاندا ك���ۆپ���ی���ك���راوی جینی دوو ك��ه ڕاگ��ه ی��ان��د، مرۆڤی تێدایه بۆ به رهه مهێنانی شیری هاوتای شیری دایك و ده توانێت شیره خۆره بپارێزێت له هه ندێك نه خۆشی و هاندانی

بۆ گه شه كردن.نیشتیمانی په یمانگای كشتوكاڵی ته كنه لۆجیای بۆ )انتا( ڕوونیكرده وه ئه و مانگا ناویلێنراوه ك��ه كۆپیكراوه )ڕۆزیتا ئه ی ئێس ئه ی ( یه كه م مانگایه له جیهاندا كه دوو بۆ هێڵی مرۆڤی تێدایه كه گره نتی دایك ش��ی��ری ن��او پرۆتینی

ده كات. له م��وت��ش��ی ن��ی��ك��ۆال توێژینه وه كان ب��ه رپ��رس��ان��ی ئه رجه نتینی و كه په یمانگای مارتنی س����ان زان����ك����ۆی نیشیتمانی بۆ ئاژانسی فرانس ئه مه " پرێس ڕوونی كرده وه دایكان له كاری هیچ شتێك كاریگه ری ته نها ناگۆڕێت هه یه له سه ر شیره خۆر له كاتی پارێزگاری له نه خۆشی و باشتر

مژینی توخمی ئاسن "ڕوون��ی��ش��ی ك����رده وه كه توێژه ره چینیه كان له م دواییانه دا كردارێكی ڕای��ان��گ��ه ی��ان��د هاوشێوه ی ئه مه یان ئه نجامداوه كه دوو مانگایان كۆپیكردووه جینی ی��ه ك ك��ه ه��ه ری��ه ك��ه ی��ان هه ڵگرتبوو، جینه دوو ل��ه و ئه رجه نتینیه كه تیمه كاتێكا له هه مان له جین دوو توانیان

مانگادا بڕوێنن.گ���وێ���ره ك���ه ك���ه ل���ه ٦ی "له ڕێگای له دایكبوو نیسان له به ر قه یسه ری نه شته رگه ری گه وره یی كێشی كه )45 كگم( گوێره كه ی له كاتێكدا ب��ووه ، له كێشی جێرسی مانگای وه " تێپه ڕناكات )٢٢ كگم( موتشی ڕاشیگه یاند گوێره كه كه ژێر ل���ه ب����ه ب����ه رده وام����ی "

چاودێردایه "له توێژه ر مۆتۆ ئه دریان نیشتمانی سانمارتنی زانكۆی كاره له م ئامانج " ڕایگه یاند خۆراكی به های باشكردنی به زیادكردنی مانگایه شیری )ب���ۆه���ێ���ڵ(ی ج��ی��ن دوو پرۆتینی ئه وانیش كه مرۆڤ

الكتۆفیرین و لیزوزیم"لیزۆزیم ئه نزیمێكه بوونی له شیری مانگادا كه مه ، به اڵم له چ��ڕ زۆر شێوه یه كی ب��ه شیری دایكدا هه یه له ماوه ی

حه فته كانی یه كه می شیرداندا.هه موو ل��ه الكتۆفیرین شیرده رێكدا هه یه و ڕێگه ده دات به مژینی ئاسن بۆ دروستكردنی له به اڵم سوره كان. خڕۆكه تایبه تمه ندی ڕه گه زێكدا هه ر ئه وه له به ر هه یه ج��ی��اوازی كارناكاته مانگا الكتۆفیرینی

سه ر مرۆڤ.یارمه تی پ��رۆت��ی��ن��ه ئ���ه م گ��ه ش��ه ك��ردن��ی ددان���ه ك���ان و ده دات و ڕیخۆڵه خانه كانی ڤایرۆس و ب��ه ك��ت��ری��او دژی

مشه خۆره كانه .پاش ده مانگ توێژه ره كان ئه م ل��ه ب��وون��ی دڵ��ن��ی��اب��وون له ڕۆزیتا له شیری پرۆتینانه سكه كاندا لێكچواندنی كاتی له م ئامانج )حه مله كاندا(. تاقیكردنه وه یه ئه وه یه كه مانگا هاوشێوه ی شیری " بتوانێت شیری مرۆڤ به رهه م بهێنێت په یمانگاكه ئ��ه وه ی وه ك��و "

ڕوونیكردوه ته وه .كه ڕوونكرده وه ئه وه شی تا ئێستا هیچ شیرده رێك نییه بۆهێڵه كه ی هه ردوو تێكڕا به

تێدابێت.ئه رجه نتینییه كان زان���ا ه����ه ردوو ب��ۆه��ێ��ڵ��ه ك��ه ی��ان له ڕێگای یه ك پێكوته وه به كارهێنا نه ك دوو پێكوت، وه كو پێشتر په یمانگاكه ئ��ه ن��ج��ام��ده درا.

زۆر ئه مه " ڕوونیشیكرده وه گرنگه چونكه كرداره كه باشتر

چاالك ده كات "ئه و زیادكرد بۆ ئه وه شی ڕێكخستنی " م��ان��گ��ای��ان��ه ی - ٢5% به ڕێژه ی جینه كانیان %3٠ ده مێنێته وه و ڕه نگه نه وه ی هاوشێوه ی خۆیان بخه نه وه له نه وه كانی داهاتوودا كه ئه مه ش

ده چێته بواری ئه گه ره وه " ئه رجه نتینی تاقیگه یه كی به ٢٠٠4 ساڵی له تایبه ت یه كه م بۆهێڵ ڕێكخستنی به به رهه مهێنا گ��وێ��ره ك��ه ی گه شه ی هۆڕمۆنی تێكردنی ترشی ن���اوك���ه ب���ۆ م����رۆڤ هۆڕمۆنی ئۆكسجین و ك��ه م شیره كه یدا له ناو گه شه كردنی

به رهه م هێنا.یشدا ٢٠٠٧ س��اڵ��ی ل��ه تایبه تی ت��اق��ی��گ��ه ی��ه ك��ی ل���ه ئ��ه رج��ه ن��ت��ی��ن��ی��دا ب���ه ه���ۆی بۆهێڵه كانه وه ڕێكخستنی چوار مانگایتر به رهه مهێنرا كه له شیره كه یاندا ئه نسۆلین هه بوو نه خۆشی چاره سه ركردنی بۆ

شه كره .مانگای ی��ه ك��ه م وێ��ن��ه ی كۆپیكراو له جیهاندا كه شیری به رهه م دایك شیری هاوتای دێنێت كه په یمانگای نیشتمانی بۆ تێكنه لۆجیای كشتوكاڵی له

ئه رجه نتین باڵویكردۆته وه

یەکەمین پەیوەندی ئەندامی دەستکرد

نەشتەرگەر پزیشکانی لەاڵتی سوید، یەکەم پەیوەندی ئ��ەن��دام��ی دەس��ت��ک��ردی��ان کە خودی ل��ەق��ەدەخ��ان��ەک��ان��ی دروستکرابوو نەخۆشەکە

بەئەنجام گەیاند. زانایان لە لەندەن بۆری دەستکردیان هەناسەیەکی دروستکردو ش��ووش��ە ل��ە روکەشێک دوای����ی����دا ل���ە خودی ق��ەدەخ��ان��ەک��ان��ی ل��ە ن��ەخ��ۆش��ەک��ەی��ان ب���ەس���ەردا ساڵە 3٦ نەخۆشێکی هێنا. شێرپەنجەی نەخۆشی ک��ە هەبوو بەشێوەیەک ئەگەر ئەم نەکرایە بۆ نەشتەرگەرییەی پێش لەوەو مانگێک دەم��رد، بەسەرکەوتوویی نەشتەرگری )مایول پرۆفیسۆر ک��را، بۆ تیمە رێبەرایەتی ماچیارینی( ن��ەش��ت��ەرگ��ەرەک��ەی دەک���رد، ئ���ەم ن��ەش��ت��ەرگ��ەری��ی��ەی لە زانکۆی ن��ەخ��ۆش��خ��ان��ەی ئەنجام ب��ە )کارولینسکا( گەیاندو هیوادارە ئەم تەکنیکە مانگانیش ٩ منداڵێکی ب��ۆ لەواڵتی کۆریا بەکار بهێنێت زگماک ش���ێ���وەی ب���ە ک���ە نەخۆشەوە ق��ورگ��ێ��ک��ی ب��ە ئەم پێشتر دای��ی��ک��ب��ووە، ل��ە لە تەنها ب��ە نەشتەرگەرییە ئەندامی گواستنەوەی کاتی بۆ لەکەسێکەوە دەس��ت��ک��رد ئۆمێد ک��ەس��ێ��ک��ی��ت��ردەک��را. بۆ زۆر ئەم کردارە دەکرێت

نەخۆشی تریش بکرێت.

توانای هەڵگرتنی ١ یان ٢ کەسی دەبێت و تاوەکو ١٠٠ کیلو متر بۆیان هەیە بفڕن بەکار ناوشار سەفەرەکانی بۆ دەکڕیت و بهێنرێن و تا رادەیەکی زۆر بڕی پیسبوونی گەورەکان ن��اوش��ارە قەرەباڵغی و ه��ەوا

کەمدەکەنەوە.داهاتوویی ئەم کەرەسەیە زۆر رووناک و هیوا بەخشە، بەاڵم دەبێت بزانین پێویستی بەدانانی یاسای ترافیک و پاراستنی ئاسایشی گرتنی ل��ەب��ەرچ��او و ن���اوی کەسەکانی جۆربەجۆرکانی لەشوێنە نیشتنەوە شوێنی " دەڵێت: باڵتۆف دکتۆر هەیە. ش��اردا کاتێک ئەم پرۆژەیە بگاتە ئەنجام، ئاسایش نیگەرانییەکانمان گەورەترین لە یەکێک دەبێت. بەژلنییایەوە زۆر لە نیگەرانییەکانی ئۆتۆماسیون ئ��ێ��س��ت��ام��ان،ب��ەی��ارم��ەت��ی ئامێر )Automation( واتە بە کار هێنانی بڕیاری جیاتی لە پێشوەختە ب��ڕی��اری و کاتی مرۆڤ ناهێڵیین. بۆ نموونە بۆ ئەم کەرەستە ئاسمانیانە ناوچەی قەدەغەکردنی فرێن لە ناو شارەکاندا دیاری دەکرێت "

خاڵێکی گرنگتر لێرەدا فڕێنی راستەوخۆ و رێگەی کورتی ئاسمانی لە جیاتی رێگە کە زەومینیەکانە، قەرەباڵغە پێچاوپێچە دەکرێت لە بڕی پیسبوونی ژینگە کەمکاتەوە. دروستکردنی و دیزاین ت��رەوە لەالیەکی نموونەی تەواو ئەلکترۆنیش پێشبینی کراوە . بەم تێکۆشان و خەرجکردنی پارانە بۆ ئەم پرۆژەیە، ئەگەری زۆر هەیە، زۆر لە پایتەختە ئەوروپییەکان ئاسمانێکی گەش و

قەرەباڵغیان لە داهاتوودا هەبێت.Gizmag :سەرچاوە

وه رگێڕانی : سه روه ت قادر

بۆ بەرزکردنەوەی چانسی منداڵبوون، باشتروایە ژنان بەکرەی ددان بەکاربهێنن

ژنە بااڵبەرزەکان ئەگەری تووشبوونیان بەشێرپەنجە زیاترە

هه‌واڵ 8

ئەو دەڵ���ێ���ن پ��زی��ش��ک��ان شانسی دەیانەوێ کە ژنانەی بەرزبکەنەوە منداڵبوونیان بەینی ب�������ەردەوام دەب���ێ���ت بەکرە ب���ە ددان���ەک���ان���ی���ان

پاکبکەنەوە. لێکۆڵینەوەیە ئەم پێی بە بە ن���ەخ���ۆش دان����ی دەم و ده توانێت قەڵەوی ئەندازەی بە ن���ەزۆک���ی، ه���ۆی ببێته دروستکردنی ش��ێ��وەی��ەک کۆرپەلە بۆماوەی دوو مانگ و نیو دوادەخ��ات. شارەزایان دەربارەی کۆبوونەوەیەک لە سکپڕی لە واڵتی سوید وتیان کە چاوەڕوانی بۆ سکپڕی لەو نەخۆشی کەتووشی ژنانەی لە حەوت زیاتر دانن و دەم مانگ درێژەی کێشا لە کاتێکدا بە شێوەی ئاسایی ئەم ماوەیە

نەوەی نوێی گلۆپەکانی سەرشەقامباندۆنگی تەکنەلۆژیای ئەنستیتۆی ت��وێ��ژەران��ی سەرشەقامیان گلۆپی نوێی سیستەمێکی ئەندەنوسیا، تێدەگات ئۆتۆمبیل نزیکبوونەوەی کە دروستکردووە و بەشێوەی ئۆتۆماتیک دادەگیرسێت. شاری گەورەی جاکارتا ئامانجی ئەم پرۆژەیەو ئەم شارە زیاد لە ٢٠٠ هەزار گلۆپ لە شەقامەکانیدا هەیەو تەنها لەساڵی ٢٠٠٧دا

نزییک ١٧ میلیۆن دۆالر کارەبایان بەکار هێناوە.تاقیکردنەوەیی نموونەیەکی ناوەندە ئەم توێژەرانی کامێرایەک لە کەبریتیە لەم سیستەمەیان دروستکردووە یاری، ئۆتۆمبێلێکی و کۆمپیوتەرێک و گلۆپێک و کامێراکە بە خێرایی ٢5 فرێم لە چرکەدا وێنە دەگرێت و کۆمپیوتەرەکەش بە شیکاری وێنەکان دیاری دەکات

ئایا ئەوەی نزییکدەبێتەوە ئۆتۆمبێلە یان نا. سیستەمەکە لە سەدا ٩١ بۆ خێرایی نزم بەدروستی دەب���ووەوە ب���ەرز خێراییەکان کاتێک ک��اری��دەک��ردو ئەم لەسەر زۆر چاکسازی هێشتا دادەب��ەزی، رێژەکە وەکو تایبەتی بارۆدۆخی دەبێت پێوویستەو سیستەمە لەبەرچاو س��وار پاسکیل و ریبوار نزییکبوونەوەی

بگیرێت.

ئەوان وت��ەی ب��ە مانگە. 5بوونی س��ەره ک��ی ه��ۆک��اری

چڵکە لە جەستەدا. ئاوسانی بە پێش ئەگەر پووک نەگیرێت دەبێته هۆی زنجیرەیەک دروس��ت��ب��وون��ی کارلێک کە کارکردنی ئاسایی

جەستە تێکدەدات. پووک، نەخۆشییەکانی بە دەدران پەیوەندی پێشتر نەخۆشی دڵ، نەخۆشیەکانی دوو، ج�����ۆری ش����ەک����رەی لەبارچوونی منداڵ و هەروەها کوالیتی نزمی سپێرمی پیاوان. کە لێکۆڵینەوەدا لەتازەترین 35٠٠ ژن تێیدا بەشدار بوون بە لە خوێندا نیشانەی چلک هۆی نەخۆش بوونی پوکەوە

دەبینرا. هارت راج��ر پرۆفیسۆر

ئوسترالیای زان��ک��ۆی ل��ە ئێستا تا " دەڵێت خۆرئاوا هیچ لێکۆڵینەوەیەک لەئارادا نەبووە کە باسی کاریگەری سەر ل��ە پ��ووک نەخۆشی ژناندا منداڵبوونی شانسی راپۆرتە ئ��ەم بۆیە ب��ک��ات، پوک نەخۆشی پیشاندەدات کە هۆکارانەی لە یەکێکە دەکرێت بەچارەسەر کردنی ش��ان��س��ی س��ک��پ��ڕی بەرز

بکرێتەوە"ئ��ەو وت��ی ئ��ەو ژنانەی منداڵیان نابێت با سەردانێکی پزیشكی دان بکەن، ئاماری ن��ەخ��ۆش��ی پ���وک ب����ەرزەو واڵتێکی ل��ە ل��ەوەدەچ��ێ��ت النی ب��ەری��ت��ان��ی��ادا وەک دەی خەڵک ل��ەس��ەدا ک��ەم نەخۆشی پووکیان هەبێت.

زانکۆی ت���وێ���ژەران���ی ل���ە گ��روپ��ێ��ک ئۆکسفۆردی بەریتانیا دەڵێن ، لێکۆڵینەوە لەسەر یەک میلیۆن ژن پیشایندەدات، کە تووشبوون بەهەندێک لە جۆرەکانی شیرپەنجە لە ژناندا

پەیوەندی بە بەرزی بااڵیانەوە هەیە. بە پێی ئەم توێژینەوەیە بە پێی هەر ١٠ سانتیم بەرزی بااڵ بە بەراورد لەگەڵ بەرزی مامناوەند، مەترسی تووشبوون بە شیرپەنجە ل��ەس��ەددا ش��ان��زدە زی��اد دەک��ات و هەرچی بااڵ زیاتر بکشێت ئەگەری تووشبوون زیاتر

ەبێت. توێژەران ئەمە بۆ ئەوە دەگێرنەوە لەوانەیە هەبێت هۆڕمۆنانەوە ب��ەو پەیوەندی ئەمە لەهەمان . ب��ەرزی ب��ااڵ لە بەرپرسن کە لەگەڵ بەربەرەکانێ رێکخراوەکانی کاتدا شێرپەنجەدا لەسەر ئەو بڕوایەن کە شێوەی ژیان و پاراستنی تەندروستی وەکو جۆری ئەگەری لە جگەرەکێشان و خواردمەنی زیاتریان رۆڵ��ی شێرپەنجەدا بە تووشبوون

هەیە.

الپتۆپه كان له سه ر كۆشتان دامه نێن باتووشی نه زۆكی نه بن

كه سانه ی ئ��ه و ی 60% ل��ه به كارده هێنن، الپ���ت���ۆپ دووچار ئازاری پشت و سه رو

مل ده بنس�����ه رب�����اری ئ�������ه وه ی ك���ه كۆمپیوته ری به كارهێنانی نازانستی به شێوه ی الپتۆپ دروستبوونی ه��ۆی ده بێته ن���ه خ���ۆش���ی بۆ چ����ه ن����دان پ�����ی�����اوان و ژن�������ان، ب����ه اڵم ئاماژه سه رچاوه زانستییه كان الپتۆپ دانانی ده ك��ه ن ب��ه وه له كاتی ك����ۆش ل���ه س���ه ر هۆی ده بێته به كارهێناندا

نه زۆكی بۆ پیاوان. 2000( س��ااڵن��ی ل���ه دوای به رچاو ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی )ب���ه ك���اره���ێ���ن���ان���ی الپ���ت���ۆپ ته كنه لۆجیاو له نێوجیهانی باڵوبووه ته وه , كۆمپیوته ردا به اڵم ئه وه ی مایه ی سه رنجه به كارهێنه رانی زۆرب�����ه ی به شێوه یه كی دروست به كاری ناهێنن و ده بێته مایه ی چه ندان به تایبه ت بۆ نه خۆشی بۆیان، مه ترسی ده بێته ك��ه پ��ی��اوان

نه زۆكی .كچه ك����ه )ش���ێ���ن���ێ ( خوێندكارێكی زانكۆیه ده ڵێت الپتۆپ گه نجێك وه ك "من زۆربه ی به كارده هێنم و زۆر زانیاری ، وه رگرتنی بۆ كات گۆرانیگرتن، له گوێ یاخود له گه ڵ ق���س���ه ك���ردن ی����ان دێنم، ب��ه ك��اری هاوڕێكانم كه مه وه به الیه نی ڕۆژان��ه وه نزیكه ی )8( كاتژمێر به كاری

ده هێنم, شێنێ

ل��ه ك��ۆئ��ه ن��دام��ی زاوزێ���ی���ی ن��ێ��ری��ن��ه وه ك��ه ل��ه وێ��ش��دا تۆو ئه و كاتێك ده بێت, دروست ده بێته وه ، ب��ه رز گه رمییه پله كه تیشكانه وه ئ��ه و به هۆی ده رده چێت، له الپتۆپه كه وه سه ر ده كاته كار ڕاسته وخۆ تۆوه كان و تێكیان ده شكێنێت و

ده بێته هۆی نه زۆكبوونیان".شاره زا ئ��ه ن��وه ر( )ش��ڤ��ان له باره ی ،)IT( ل��ه ب��واری شێوازی به كارهێنانی دروستی ده كاته وه و روونی الپتۆپه وه ، له وێنه كه دا وه ك ده ڵ��ێ��ت:" مێزێك له سه ر ده بێت دی��اره ، )90( به گۆشه ی دابنیشیت پ��ل��ه پ��ش��ت��ت ڕێ��ك��ب��ێ��ت وه چاوته وه له كۆمپیوته ره كه )50 (سم دوور بێت وه 15 پشوویه كی جارێك خوله ك ئه وه ی بۆ كورت وه رگریت، تووشی هیچ كام له و كێشانه

نه بیت.راپۆرتی: النه کاشان

هۆیه وه كه به و وت ئه وه شی تووشی ئازاری پشتبووه .

كه خوێندكاری ئازاد پێشه وا به تۆڕه زی��ات��ر زان��ك��ۆی��ه و سه رقاڵه كۆمه اڵیه تییه كانه وه وتی "من ڕۆژانه الپتۆپ زۆر به كار ده هێنم، له ئه نجامی زۆر به كارهێنانیشه وه به شێوه یه كی كردۆته ر ك��اری ن��ادروس��ت ئێستا بینینم و ئاستی س��ه ر

چاویلكه به كارده هێنم".ئاماژه ی خ��وێ��ن��دك��اره ئ��ه و له كۆشیدا پێشتر كه به وه شدا به اڵم به كارهێناوه ، الپتۆپی له زیانه كانی كه ئه وه ی پاش به كارهێنانه ش��ێ��وه ئ���ه و زیان ك��ه ئ��اگ��ادارب��ووه ت��ه وه به ته ندروستی ، ده گه یه نێت شیاو شێوه یه كی ب��ه ئێستا به كاری ده هێنێت، وه ك خۆی مێز ل��ه س��ه ر ئێستا " ده ڵ���ێ

دایده نێم و به كاریده هێنم". حه مه ره حیم د.عبدولفه تاح پزیشكی له پسپۆڕ هه ورامی سه نته ری به رپرسی كۆمه ڵ و ته ندروستی ، ه��ۆش��ی��اری به زیانه كانی س����ه ب����اره ت وتی الپ��ت��ۆپ كۆمپیوته ری "زی���ان���ه ك���ان���ی الپ���ت���ۆپ بۆ له هه ندێك ڕه گ��ه ز ه���ه ردوو زیانی وه ك���وی���ه ك رووه وه الپتۆپ به كارهێنانی هه یه , ئه بێته نه گونجاودا شوێنی له له ئ��ازار دروستبوونی هۆی چه ند شوێنێكی له شی مرۆڤدا،

به هۆی نموونه بۆ

به ب���ه رده وام نوشتاندنه وه ی الپتۆپه وه به كارهێنانی هۆی كار ده كاته سه ر مل و پشت و بڕبڕه كانی ، وه كو توێژینه وه كان 60% له پێكردووه ئاماژه یان الپتۆپ ك��ه س��ان��ه ی ئ��ه و ی ئه م دووچ��اری به كارده هێنن نه خۆشیانه ده بن له ژیانیاندا".دكتۆر عه بدولفه تاح هه ورامی دیكه ی به زیانێكی ئ��ام��اژه الپتۆپ به كارهینانی خراپ "یه كێكیتر ده ڵێت ده ك���ات و هیالككردنی گرفته كان ل��ه چاو و زڕاندنی خه و و سه ر ئێستادا له چونكه ئێشه یه ، زۆر جار به هۆی به كارهێنانی

كۆمه اڵیه تییه كانی ت��ۆڕه و تویته ر فه یسبووك و له مرۆڤ وا ،...ماوه یه كی ده ك���ات بمێنێته وه ، زۆر ئه مه ش وا ده كات هه ست م���رۆڤ به قورسبوونی ئازار و چ��او چاویدا ل���ه ب�����ك�����ات و دواتر سه ر ئ���ێ���ش���ه و ر ۆ ز

فشاری ت��ووش��ی ج��اری��ش ده روونی ده كات.

ب��ه وت��ه ی ئ��ه و دك��ت��ۆره بۆ ن��ێ��ر ج��گ��ه له و ڕه گ������ه زی ئه وه ی مه ترسی نه خۆشیانه نه زۆكی تووشی لێده كرێت ده ڵێت پزیشكه ئ��ه و ب��ب��ن, "ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی الپ��ت��ۆپ له بۆ مه ترسی كوڕاندا كۆشی هه یه و ته ندروستییان س��ه ر هۆی ده بێته یه كه م پله ی به به كارهێنانی نه زۆكبوونیان, زۆر ماوه یه كی بۆ الپتۆپ له كۆشدا نزیكه ی 2,7پله ی ده كاته وه به رز له ش گه رمی نزیكه گه رمییه ش پله ئ��ه و

9ته‌ندروستی

ده‌رونناسی 11ده‌رونناسی10

بەچاویلکەیەک هەستی شەشەمی خۆتان چاالک بکەن

ه����ەن����دێ����ک ئ���ام���ێ���ری لەالیەن چ��اوی��ل��ک��ە وەک����و )MIT( زانکۆی ئەندازیارانی نیشانەکانی دروستکراوە وە لەکاتی ه��ەس��ت��ەک��ان��ت��ان ئەمانە دەردەخەن، قسەکردندا کۆمەاڵیەتی ژیانی دەتوانن دەبن یان رزگاربکەن ئێوە ب��ەه��ۆی ئ���ەوەی خ��ەڵ��ک بۆ لەگەڵ پ��ەی��وەن��دی هەمیشە

ئێوەدا بپچڕێنن. ب����ەڕای )س��اڵ��ی ئ���ادی( نیوساینتێست، پەیامنێری پیکارد(سەری )روزال��ی��ن��د س����وڕم����اب����وو، ئ������ەوان لە نووسینگەی پیکارد لە تاقیگەی دانیشتبوون )MIT( میدیایی وەکو ئ��ادی پرسیارەکانی و بەتەواوەتی پ��ەی��ام��ن��ێ��رێ��ک،

قووڵ و گێژکەربوون.چاویلکەیەکی پ��ی��ک��ارد هەرکە ئادی. بە دا تایبەتی دانا چ��اوی��ل��ک��ەک��ەی ئ���ادی ئ���ەوەی ه��ەم��وو تێگەیشت هەڵەیە. ت��ێ��ی��گ��ەی��ش��ت��ب��وو

بەهۆی ن��ەک پیکارد نیگای بەڵکو س����ەرس����وورم����ان ب���ەه���ۆی خ��ۆ ون���ک���ردن و لەوە ب��وو. ن��ارەزای��ەت��ی��ی��ەوە خراپتر خەریکبوو کۆنتڕۆڵی ئادی ل��ەدەس��ت��دەدا. خ��ۆی ئەمە بە هۆی دەنگێکی کزەوە هێدفۆنێکەوە رێگەی لە کە ک����ە ب����ە ج���اوی���ل���ک���ەک���ەوە دەگەیشتە ب���ەس���ت���راب���وو هەر تێگەیشت. گوێچکەی ک��ات��ەدا گلۆپێکی سور ل��ەم ، دانرابوو لە چاویلکەکە کە راستییدا چ��اوی گۆشەی لە دەستی بەلێدانکردو هۆشیاری بە ئادی دەدا گفتۆگۆکە کۆتایی پێبێنێت. هەموو ئەمانە وەک زیادە هەستێکی واب��وو ئەوە بۆ هەستەکە پێنج س��ەرەڕای

ئادی دروستبووبێت. تایبەتی ل��ەچ��اوێ��ل��ک��ەی پیکارددا ، کامێراێک دانرابوو شیکاری نەرمەکارێکی کە لێبەسترابوو. دەم���وچ���ای نموونەیەک تەنها ئەمانە

تیشکی ئ��ام��ێ��رەک��ان��ی " ل��ە ئ��ێ��ک��س��ی ک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی��ی��ن " پەیوەندیدار زان���ی���اری ک��ە ئێمە رەف��ت��اری ب��ەش��ێ��وازی ئیمە بۆ خەلکیتردا، لەگەڵ بەتێگەیشتن دەگ��وازن��ەوە. بە ئێمە کە هەستانەی ل��ەو تێیناگەیین، ئاسایی شێوەی دەتوانێت تەکنەلۆژیایە ئ��ەم پ��ێ��ش ب��ەه��ەڵ��ەی گ����ەورەی ک���ۆم���ەاڵی���ەت���ی ب��گ��رێ��ت و تاوەکو دەدات یارمەتیمان باشتر لەیەکتری تێبگەین. لە کۆمپانیاکان لە زۆر ئێستادا بەم ک��ارم��ەن��دان��ی خ��ۆی��ان تاوەکو کردووە، تەیار ئامێرە ب���دەن شێوەی ی��ارم��ەت��ی��ان لەگەڵ پ���ەی���وەن���دی���گ���رت���ن چێ کتر مشته رییەکانیاندا تەکنەلۆژیایە ئ��ەم ب��ک��ەن. هەستیارانەمان تێڕوانینی بەهێز دەکات، بەاڵم ئایا ئێمە ئەو باڵوکردنەوەی ئامادەیی کەبمانەوێ هەیە هەستانەمان

بە خسوسی بمێنێتەوە؟.

هەستە بنچینەییەکان رووخساری ئێمە حاڵه تی ج���ۆرب���ەج���ۆری ه���ەی���ە کە هەستەکانمانە. دەنگدانەوەی کاندا ١٩٧٠ س��ااڵن��ی ل��ە ئەمریکایی دەروون��ن��اس��ی ،کۆمەڵەیەک ئیکمەن( )پ��ۆل سەرکی هەستی ح��ەوت لە بریتیبوون کە دەسنیشانکرد، ل����ە: دڵ���خ���ۆش���ی، خ����ەم ، نەفرەت ، ت��وڕەی��ی ، ت��رس ، ب��ە ب��چ��وک��س��ەی��رک��ردن و سەڕسوڕمان. ئەمانە بنچینەی ت���ی���وری درۆپ�����ێ�����وون، کە لە بەتێگەیشتن وایدادەنێت نائەنقەست، وردی حاڵه تی دەک��رێ��ت پ��ێ��ش��ئ��ەوەی ئەو ک���ەس���ەی ک�����ەدرۆ دەک���ات ب��ت��وان��ێ��ت ح��اڵ��ەت��ێ��ک لە راس��ت��گ��ۆی��ی و راس��ت��ی لە رووخ������س������اری خ���ۆی���ی���دا رێکبخات ، درۆکەی ئاشکرا بکرێت، هەرچەند ئەم تیورییە لە دواییدا کەوتە ژێر رەخنەو پرسیار، بەاڵم ئەو پره نسیپانەی

کە بەکاری دەهێنا تا رادەیەک راستی تێدابوو.

لەگەڵ قسەکردن لەکاتی هەندێک ئ��ێ��م��ە خ��ەڵ��ک��دا خۆمان لە هەست نیشانەی جار ،هەندێک پیشاندەدەین دەلەقێنین سەر لەخۆمانەوە بەقسەی بڕواکردن تاوەکو پیشانبدەین، بەرامبەرەکەمان تۆزێک چ��اوەک��ان��م��ان ی���ان تاوەکو بچووکدەکەینەوە خەریکە ک��ە واپیشانبدەین بیردەکەینەوە، زۆر لەم نیشانانە هەڵەی ش��ی��ک��اری ل��ەوان��ەی��ە بۆبکرێت، بۆ نموونە لەکلتورە جیاوازەکاندا نیشانەی تایبەت و

جیاوازی خۆیان هەیە. ه�����ەروەه�����ا، ئ��ێ��م��ە لە هەموو هاوکاتی تیگەیشتنی ئەم نیشانانە تووشی شکست دەبیین. لەکاتی چاوپێکەوتنی روبەڕوودا ، هەزاران نیشانەی هێنانەیەکی وەک���و وردی لێوەکان داخ���ران���ی و ب���رۆ کەسەکەدا رووخ��س��اری ل��ە

هەروەها دەردەک����ەوێ����ت. ناگوفتاری نیشانەی هەندێک ئێمە ک��ە ، هەیە ب��وون��ی ت��ر بەکاری ق��س��ەک��ان��م��ان��دا ل��ە چاو ئەگەر تەنها دەهێنین. نیشانانە ل��ەو زۆر بنوقێنین

لەدەست دەدەین. تەکنەلۆژیای تێگەیشتن

لەهەست بەکارهێنانی ئ��ای��دی��ای ئەم بتوانێت کە تەکنەلۆژیا بۆ ب��ک��ات، بەهێز نیشانانە ی��ەک��ەم��ج��ار ل��ەالی��ەن )ران���ا زانکۆی ل��ە ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی( لێکۆڵینەوەی ک��ەم��ب��ری��ج دەیوویست ئەو لەسەرکرا. خەڵکی بە یارمەتی تاوەکو لە تێگەیشتن )ک��ە ئ��ۆت��ی��زم هەستی کەسانیتر بۆیان ئاسان

نییە( بدات. تێگەیشت )ئەلکالیوبی( حەوتییەکانی هەستیە ک��ە بەهێزکردنی ب��ۆ )ئیکمەن( گ��ف��ت��ۆگ��ۆی��ەک��ی رووب�����ەڕو هەروەها، نییە. سوودمەند نیشانەی دەتوانن چۆن ئێوە لە ن����ەف����رەت و س���وك���ی بەرامبەردا کەسی روخساری ببینن ؟. ئەو لەساڵی ٢٠٠٥ دا داوای لە )سیمون بارون(تێگەیشتن بۆ تاوەکو ک��رد کۆمەڵەیەک لە هەستە حاڵه تی یارمەتیبدات. روخ���س���ار هەڵبژارد، دان��ەی��ان ٦ ئ��ەوان ب��ی��رک��ردن��ەوە، رەزام���ەن���دی، پەریشانی و ح���ەز، ت��ەرک��ی��ز، بۆدروستکردنی دژای��ەت��ی. بەم پەیوەندیدار مەرجەعی هەندێک ئ��ەوان هەستانەوە، تاوەکو هەڵبژارد ئەکتەریان هەستانە ئ���ەم نیشانەکانی دوای ؛ دووب��ارەب��ک��ەن��ەوە لەهەندێک داوای�����ان ئ���ەوە تاوەکو خەڵکی خۆبەخشکرد

واتاکەیان شیبکەنەوە. ب����ۆ دروس���ت���ک���ردن���ی کە چاویلکەیەک نموونەی تێبگات نیشانانە ئەم بتوانێت ( )ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی(ل��ەگ��ەڵ ،ئەندازیارێکی پ��ی��ک��ارد(ک��ە هاوکاری بوو ئەلکترۆنیک چاویلکەکەدا ناو لە دەکرد.

کامێرایەک بەئەندازەی یەکدانە وایەرێک، بە کە دانرا برینج بەئامێرێکی پرۆسێسی تایبەتی دەستەیەک ب��ەئ��ەن��دازەی ک��ە دەبسرێتەوە. یارییە کارتی کامێراکە ٢٤ خاڵی دەموچاو کەسی رووخ��س��اری لەسەر دەپشکنێت و ب��ەرام��ب��ەرت��ان )Software( ن��ەرم��ەک��اری نوسراو لەالیەن )پیکارد(ەوە، نیشانەی هەندێک ج��وڵ��ەی پەیوەندیدار وردی زۆر دەکات و ت��ۆم��ار لەگەڵیاندا ج��ارەک��ان��ی دەرک���ەوت���ن و شیکار دەرکەوتنەکە م��اوەی ئەم ل���ەدوای���ی���دا دەک�����ات. بانکی ل��ەگ��ەڵ ش��ی��ک��اران��ە ناسراوەکان نیشانە زانیاری

بەراورد دەکرێت. سەرەتاییەکان ن��م��وون��ە ئۆتیزمەوە، کەسانی لەالیەن پێشوازی تاقیانکردبوەوە کە دەڵێت: )پ��ی��ک��ارد( لێکرا. خەڵکی ب����ە "ئ�����������ەوان نیشانەکانی نزییکدەبوونەوەو تاقیدەکرده وەو روخساریان نیشانە ت��اوەک��و تێدەکۆشان جۆربەجۆرەکان لە روخساری

." تێبگەن ت���رەوە خەڵکی بڕوایەیە ئ���ەو ل��ەس��ەر ئ���ەو دەکرێت ئەم سیستەمە لەگەڵ کە تایبەتییدا چاویلکەیەکی کۆمپیوتەری وێنەی زانیاری دەربارەی دیمەنی روو به روو

یەکبخرێت. ک��ات��ێ��ک )پ���ی���ک���ارد( و خەریکی )ئ��ەل��ک��ال��ی��وب��ی( نموونەی ت��اق��ی��ك��ردن��ه وه ی چاویلکەکان س��ەرەت��ای��ی بەسەرسوڕمانەوە ب����وون، ئاسایی کەکەسانی بینیان ل��ە سەدا دەت���وان���ن ت��ەن��ه��ا نیشانە چ�����واری پ��ەن��ج��او بەراستی پ��ێ��ن��اس��ەک��راوەک��ان کێشەیە ئ����ەم ت��ێ��ب��گ��ەن. زۆربەی کە پیشانیدەدات تووشبوان نەتەنها - خەڵک لەم دەت��وان��ن - ئۆتیزم بە یارمەتیدان بۆ چاویلکانە ئەو دۆخی لە تێگەیشتن لە کەسەی قسەی لەگەڵدا دەکەن پیکارد وەرگ�����رن. س���وود کارەدا لەم "خەڵک دەڵێت: نەبوون، س��ەرک��ەوت��وو زۆر دەیتوانی نەرمەکارەکە کەچی نیشانەکان ی ٦٤ ل��ەس��ەدا

بەدروستی تێبگات. کێشانە بەم بەسەرنجدان )ئەلکالیوبی( و )پیکارد( ،بەناوی ک��ۆم��پ��ان��ی��ای��ەک��ی��ان دروستکردوەو )Affectiva(تاوەکو نەرمەکاری تێگەیشتن لەبارودۆخی خەڵک بفرۆشن. مشته رییەکانیان بۆ نموونە ئەو حەزیان ک��ە کۆمپانیانەن خەڵک رەزامه ندی بڕی لێیە ریکالمەکانیان دەرب�����ارەی بزانن. بەوتەی هاوکارەکەیان )م��وح��ەم��ەد ح���ەق( ئ���ەوان بە )ئ��ەل��گ��ۆری��س��م(ەک��ەی��ان کە رێکخستووە شێوەیەک دەت��وان��ێ��ت ج��ی��اوازی وردو بچووک لە نێوان نیشانەکانی پێکەنیین وەک���و روخ��س��ار، ب��ەه��ۆی دڵ��خ��ۆش��ی��ی��ەوە یان نائومێدییەوە ه����ۆی ب���ە دەربخات. ئەلگوریسمەکەی ئەوان ، کاری جیاکردنەوەی نێوان دوو پێکەنیین باشتر لە بەئەنجام مرۆڤێک هەرجۆرە دەڵێت )ح��ەق( دەگەێنێت. شیکاری ل��ە مەکینەکان "وردەک��������اری ج���ۆرەک���ان���ی پێکەنیین لە مرۆڤ باشترن ".

هەروەها کۆمپانیایە ئەم لەگەڵ دان��وس��ت��ان خەریکی کە ژاپۆنییە کۆمپانیایەکی ئەلگۆریسمە ل��ەم دەی��ەوێ��ت پیکەنیین ل��ە تێگەیشتن ب��ۆ ژاپۆنییەکاندا روخساری لە س���������وود وەرگ������رێ������ت. ژاپۆنییەکان دە جۆر پێکەنینی ه��ەی��ە وەکو ج���ی���اوازی���ان باکوشو )پێکەنینی دڵخۆشی( و نابەجێ( )پێکەنینی شیشو بەهۆی )پێکەنین ت���راواری

شەرمەزاری زۆرەوە(.)پیکارد( کۆتاییدا ل��ە پرسیارەدا ئ���ەم ل���ەواڵم���ی تێدایە ئ��ەوەت ئامادەیی ئایا هەستانەدا ئ��ەو ل��ەگ��ەڵ ک��ە لەوانەیە کە ب��ەرەوروب��ی��ت بمێنێتەوە تایبه تی بمانەوێت نەرمەکارە ئەم " دەڵێت. ،بەرجەستە نیشانانە ئەو تەنها لە ئێستاش ئێمە کە دەک��ات پیشانی رووخساری خۆماندا تەکنەلۆژیایە ئ��ەم دەدەی���ن. کاری بەسەر ئەو زانیاریانەوه نایەوێت کەسەکە ک��ە نییە

بەکەسی بڵێت".NewScientist :سەرچاوە

چێل سوودی‌زۆره‌

ته‌کنه‌لۆژیا 13ته‌کنه‌لۆژیا12

ه ك وه رگێڕانی: لڤینی زانستی وم���ان���گ���ا، ب���ه رازو م��ه ڕ كه ب��ه ك��ه ڵ��ك��ی خ���واردن به كااڵی بكه ن ن��ای��ه ن به كارهێنان ب��ۆ ن��ای��اب

له ژیانی رۆژانه دا. نورفۆلك كۆمپانیای كۆمپانیانه یه ل��ه و یه كێكه گوێره كه و ریخۆڵه ی كه گ������ا، ك�����ۆده ك�����ات�����ه وه و رێکته ب��ه ت��ۆڕی ده ی��ك��ات تنیس ق��اره م��ان��ه ك��ان��ی ك��ه

به كاریده هێنن.به ڕێوه به ری رۆزی��ن��ا مۆترزد كلر كۆمپانیای رێکتێكی "هه موو ده ڵێت ریخۆڵه ی به نزیكه یی تێنس

چوار مانگای پێویسته ".ئ�������ه م ری����خ����ۆاڵن����ه له دوایدا پ��اك��ده ك��رێ��ن��ه وه و سانتیم )١٢٠( ب��ه درێ��ژی به ش به ش ده كرێن و له گه ڵ پارێزه ردا كیمیایی مادده ی دوای ت��ێ��ك��ه ڵ��ده ك��رێ��ن. له هۆده ی وش��ك��ك��ردن��ه وه قۆناغی ه��ه ن��دێ��ك ت���ه ڕدا ده بێت تاوه كو ده بڕێت تر

به تۆڕی تێنس. ئه مه ده ڵ��ێ��ت رۆزی��ن��ا پ��روك��ێ��ن��ه ره كه ك��ارێ��ك��ی حه فته ش���ه ش ن��زی��ك��ه ی زۆر به اڵم درێژه ده كێشت،

پڕبایه خه :به ر ت��ۆپ��ه ك��ه "ك��ات��ێ��ك رێ��ک��ت��ه ک��ه ده ك����ه وێ����ت، به اڵم ده كشێت، رێکته که ب����ه زووی����ی ق���ه ب���اره ك���ه ی خ����ۆی وه رده گ����رێ����ت����ه وه ، هه رگیز ریخۆڵه چونكه ك��ش��ان��ه ك��ه ی خۆی ب���ڕی ناپسێت، ل��ه ده س��ت��ن��ادات و به هێزه كان لێدانه هه روه ها هه ڵده گرێت و له ناوخۆیدا ئه نیشكی ن��اه��ێ��ڵ��ێ��ت زیانی یاریچییه كه

پێبگات".

ئ�����������������ه م له زی���اد كۆمپانیایه خه ریكی س��اڵ��ه )١٠٠(ته كنییكه ئه م كاره یه و ئه م چه نگ و دروستكردنی ب��ۆ موسیقا كۆنه كانی ئامێره

به كاردێت.ئاگركوژینه‌وه‌

ری�����خ�����ۆڵ�����ه ت���ه ن���ی���ا ن��ی��ی��ه كه م��ان��گ��ا ب��ه ش��ی له و ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��رێ��ت، گۆشتی م��رۆڤ ك��ات��ه وه ی له پێسته كه شی ده خوات، گا چ����ه رم دروس���ت���ده ك���ات و نایاب قاپی له ئێسكه كه شی به اڵم ب��ه ره��ه م��ده ه��ێ��ن��ێ��ت، سمی س����ه رده م����ه دا ل���ه م دروستكردنی ب����ۆ گ���ا گرنگ ب���ه ره���ه م���ێ���ك���ی لێوه رده گیرێت، س���وودی سمی پرۆتینی له كیراتین و ئاگركوژێنه وه م��ادده ی گا دروس��ت��ده ك��رێ��ت ك��ه زۆر ل��ه ئ��اگ��ر ك���ۆژی���ن���ه وه ك���ان له فڕۆكه خانه كاندا به تایبه تی كه ف و ب��ه ك��اری��ده ه��ێ��ن��ن، ب���ڵ���ق���ێ���ك���ی ت���ای���ب���ه ت���ی بۆ دروس������ت������ده ك������ات ئاگری ك����وژان����دن����ه وه ی به هۆی ك��ه ب��ه ت��ی��ن زۆر س��ووت��ه م��ه ن��ی ف���ڕۆك���ه وه

دروستده بێت. به هۆی ده بێت كیراتین كه فی ب��ڵ��ق��ه ك��ان��ی ئ����ه وه ی م������ادده ی ك���وژان���دن���ه وه ی بمێننه وه و پ��ێ��ك��ه وه ئ��اگ��ر سه ر بكه ونه به تانی وه ك��و بیكوژێننه وه ، خێرا ئاگره كه و گا ته نیا گیانله به رێك نییه كه ناوسكه كه ی ئه ندامه كان و به ڵكو لێده بینرێت، سوودی به رهه مهێنانی كارگه كانی مادده ی به زیادكردنی بیره بیره كه ب��ۆ م��اس��ی زراوی له ناوده به ن و لێڵییه كه ی رووندروستده كه ن، بیره یه كی ئه مانه ته نیا به شێكی كه مبوون ل��ه و س��وودان��ه ی كه مرۆڤ جه سته ی ب��ه ش��ان��ه ی ل���ه و ده دات، فڕێی كه ئ���اژه اڵن ده توانێت سوودی لێببینێت.

هه ندێك له كۆمپانیاكان ت����ازه ب���ه ت���ازه ن ێگه گه لێكیا ربۆ دۆزی�����وه ت�����ه وه له دروستكردنی ئه وه ی ش��ت��وم��ه ك��ی رۆژان������ه ئه ندامه كانی له هه موو سوودوه رگرن، ئ��اژه اڵن له ئه ندامه ن��م��وون��ه ب��ۆ مه ڕ ج��ۆرب��ه ج��ۆره ك��ان��ی دروستده كرێت، س��اب��وون به شگه لێكی ه���ه روه ه���ا ج�����ه س�����ت�����ه ی م����اس����ی بیره دا ل��ه دروس��ت��ك��ردن��ی ئه گه ر ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��رێ��ت، ئه ندامه كانی ه���ه م���وو م���ه ڕو وه ك ئ����اژه اڵن����ی نه یه ته م��ان��گ��ا م���اس���ی و ئه وه سفره كه مان س��ه ر شتی ل��ه دروس��ت��ك��ردن��ی تردا به كارده هێنرێت.

ك����ۆم����پ����ان����ی����ا ن ییه كا ز پیشه ساشێوازی ه��ه ن��دێ��ك ن كێشیا ا نجڕ سه ربۆ داه����ێ����ن����اوه ئه و ئ������ه وه ی ب���ه ش���ان���ه ی ژه اڵنی ئا

ته‌کنه‌لۆژیا 15ته‌کنه‌لۆژیا14

گوگڵ‌پڵه‌سرکه‌به‌ره‌‌به‌هێزه‌که‌ی‌فه‌یسبووک

گوگل بەهێزی دەسپێکی کۆمەاڵیەتی )ت���ۆڕی پ��اس هێناوەتە پرسیارێکی گوگڵ( پەیوەندی تەنها بە کە ئاراوە نییە. خەیاڵییەوە بەجیهانی پرسیارەکەش ئەمەیە جیاوازی نێوان هاوڕێ و ناسیاو چییە؟

ئەگەر سەیری الپەڕەکانی دەبینرێ بکەیت فەیسبووک سەدان هەبوونی ئێستادا لە هاوڕێ لە جیهانی خەیاڵیدا بووە بە شتێکی ئاسایی. بەاڵم راستی وات��ای بە ئەمانە ئایا

وشەکە هاوڕێن !؟داهێنانی گوگڵ پاس لە ئەوەیە فەیسبووکدا بەرامبەر بەکارهێنەران بۆ ه��ەل کە دەرەخ���س���ێ���ن���ێ���ت ت���اوەک���و بازنەی ل��ە ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان هەموو دابنێن. جۆربەجۆردا ئەندامێکی نوێ دەتوانێت کە خزمان، بازنەی لە کەسانیتر ناسیاوەکاندا و ه��اوڕێ��ی��ان حەزی ئەگەریش و دابنێت لێبوو بازنەی تر بە ناوی ترەوە

دروستبکات. فەیسبووک الیەنگرانی وەکو ئ��ەم��ە بڵێن ل��ەوان��ەی��ە گروپێکی دروس��ت��ک��ردن��ی بەاڵم فەیسبووکدا. لە نوێیە بەکارهێنەرانی پاس گوگڵ کە دەک��ات ناچار تارادەیەک دەستەبەندی ه��اوڕێ��ک��ان��ی��ان

بکەن دانبار، رابین پرۆفیسۆر یەک ' کتێبی ن���ووس���ەری نەفەر چەند هاوڕێی پێوویستە لۆجیکی لە من دەڵێت" ؟" دەستەبەندی گوگڵ تێدەگەم. بنەماڵە ئەندامانی و ه��اوڕێ گ��روپ��گ��ەل��ێ��ک��ی ب���ەت���ەواوی ج���ی���اوازن. ئ��ەن��دام��ان��ی ئەم جیاواز شێوەی بە گروپانە لەگەڵ بەکارهێنەردا پەیوەندیان

هەیە".ب���ەڕای ئ��ەو ل���ەدەرەوەی گروپێکی ١٥٠ کەسی – کە نزییک، هاوڕێیانی لە بریتین ئەندامانی بنەماڵەو و هاوڕێیانی لە تر کەسەکانی – ئاسایی

باشترین بارودۆخدا دەکرێت ناوی لێبنرێ" ناسیاوی دوور".

سندووقی نهێنیجارڤیس، جێف ب���ەاڵم دەڵێت م��اڵ��پ��ەر ن���وس���ەری جیاوازی کردن لەنیوان هاوڕێ و ناسیاو لە جیهانی خەیاڵیدا بێمانایە. ئەو دەڵێت:" ناسیاو تەنها ناوێکە کە بەکاری کەس

نایەت" بازنەکانی ئ��ەو ب��ەوت��ەی گ����وگ����ڵ پ������اس ه���ەم���ان بە بەاڵم ئیمێلەکانە، پێڕستی جێف ت��ازەت��ر. شێوەیەکی بازنەکانی دەڵێت جارڤیس بابەتی دەستەبەندی گوگڵی ناونیشانی هەندێک کردووەو 'جیهان' و ' ئەڵمانیا ' وەک بۆ ' 'کەسەناسراوەکانی و دەڵیت" ه��ەروەه��ا دان����اوە. ئایدیایەی کە لەسایتەکان ئەو دەکرێت وەک سندووقی نهێنی تایبەتییەکانتان بیرکردنەوە بۆ بێواتایە. وەربگرین، س��وود باشتر هەیە نهێنیێکتان ئەگەر

وایە لە دڵتانا بیشارنەوە" جارویس جێف ب���ەڕای ف���ەی���س���ب���ووک زی����ات����ر بۆ پەیوەندی دروس��ت��ک��ردن��ی بۆ ت��وی��ت��ەر گ��ون��ج��اوەو و تامبلێر و خەبەر گەیاندنی گوگڵ قسەو گواستنەی بۆ پاسیش بۆ هاوبەشی پێکردن

گونجاوە. ماهون، م���ەک گ��ادی��ن��ا ک���ارن���اس���ی دەروون���ن���اس���ی سەردەمی ل��ە دەڵ��ێ��ت ت��اک فەیسبووکدا مرۆڤەکان زۆر بەئاسانی ناتوانن درک بە واتای بە وتەی بکەن. هاوڕێیەتی هاوڕێ ماهون" مەک خاتوو راب���ردوودا ل��ە ی��ان کەسێکە لەگەڵییدا هەبووە پەیوەندییت پەیوندییە ئەو ئێستادا لە یان سەرژیانی ل��ە وات���ە ه��ەی��ە.

کارییگەرییت هەیە".بەپێی ئەم پێناسەیە،"ناسیاو بەاڵم بینیوتە ک��ە کەسێکە پەیوەندی دۆستانەت لەگەڵییدا نییە. بەاڵم ئەگەری ئەوە هەیە

بە بکرێت ناسیاویەتی ک��ە هاوڕێیەتی."

ب������ەب������ڕوای گ���ادی���ن���ا لەدنیای ئێوە مەکماهوون، پەیوەندی دەتوانن خەیاڵییدا ئەگەر دروستبکەن. وات��ادار ئەم پەیوەندییە ئامانجدار بێت هاوڕێیەتی بە ببێت لەوانەیە بەاڵم راستییدا. جیهانی لە بە ببێت هەیە ئەگەرەش ئەو هاوڕییەتی نامەیی، هەڵبەت بە بێ بە واتە مودێنەکەی، واتا بینین و لە رێگەی فەیسبووک

و سکایپ.ماهون م����ەک خ���ات���وو ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت ت���ۆڕە خەیاڵییەکان کۆمەاڵیەتییە نییە ئەوەیان توانایی هەرگیز فراوانی لەگەڵ تەواوەتی بە پەیوەندییە هەمەچەشنی و بگونجێن" مرۆڤایەتییەکاندا ئەگەر بتەوێت بزانی ئەو شتە قوتویەکدا ن��او لە کە چییە واڵمەکەی نابێتەوە جێگەی

ئەوەیە ئەو شتە مرۆڤە".

تێکەڵبوونی خەیاڵی دەڵێت جارڤیس جێف خاوەنی زاک��رب��رێ��گ، م��ارک خاڵە ئ����ەم ف���ەی���س���ب���ووک تێگەیشتووە. ج��وان��ی ب��ە بڕوایەیە ئ���ەو ل��ەس��ەر ئ���ەو هەریەکەی م��رۆڤ��ەک��ان ک��ە ناسنامەو کەسایەتێکی تایبەت لە ئ��ەو هەیە. رەسەنیان و جارڤیسدا ل��ەگ��ەڵ گفتوگۆ دەڵێت دروستکردن کەسایەتی جیاو جیا ن��اس��ن��ام��ەی و پارێزگاری لێکردنی لە گروپە کارێکی ج��ۆرب��ەج��ۆرەک��ان��دا

نامومکینە.

جارڤیسەوە روانگەی لە تەفریهی ک��اری، کەسایەتی بنچینەدا ل��ە بنەماڵەیی و یەکێکن. لەوانەیە لە رۆژێکی پ��ش��وودا ه��اوک��ارێ��ک��ت��ان لە پانتۆڵێکی بە فرۆشگەیەک کورتەوە لە کاتێکدا منداڵێکی لە باوشدایە ببینن، بەاڵم ئەو ئەوهەر مرۆڤێکیترنییە، کەسە کەتەنها کەسایەتیەیه ئ��ەو

رواڵەتەکەی گۆڕاوە . پ���رۆف���ی���س���ۆر دان���ب���ام ئۆکسفۆرد زان���ک���ۆی ل���ە جیاکردنەوەی دەڵ���ێ���ت لەتەمەنی لەوانەیە کەسایەتی

بکرێت خ��وێ��ن��دک��اری��ی��دا بە ب��ەاڵم بکرێت، ت��ەس��ەور سی لەتەمەنی نزییکبوونەوە ساڵی ئیتر ناکرێت بە کردار بکرێت و تەنانەت قەبووڵیش خەلكێک لەگەڵ ناکرێت. جۆربەجۆرو باگگراوندی بە جۆربەجۆرەوە ب��ارۆدۆخ��ی هاوڕێکانی ب��ەرەوڕووب��ی��ن، گەنجەتیمان س����ەردەم����ی ب�����ە ه�����ەم�����وو ج���ی���ه���ان���دا ناتوانین ئیتر باڵوبوونەتەوەو نزییکەوە ل��ە ئ��اس��ان��ی ب��ە لەگەڵدا قسەیان و بیانبینین

بکەیین.

هاوڕێیەتییه لەرزۆکەکان بە وتەی پرۆفیسۆر رابین هاوڕیەتی هێشتنەوەی دانبام لە تۆڕە خەیاڵییەکاندا پێویستی بە بەکارهێنانی کات و وزەی هەستی ئەگەر هەیە. زۆر نزییکایەتی نەمێنێت، پەیوەندییە لەکەمتر خ��ەی��اڵ��ی��ی��ەک��ان��ی��ش لەچەندمانگدا لەناو دەچێت. ئەو دەڵێت لە پەیوەندی نێوان نزییکەکاندا زۆر ه���اوڕێ دەکات یەکەم قسەی ئەوەی نەک تەلەفۆنییەکانە پەیامە

ئەنته رنێت. لێکۆڵینەوەیەکی ئاکامی

پرۆفیسۆر خوێندکارێکی دانبام لەسەر ٣٠ خوێندکاری دواناوەندی کۆتایی قۆناغی بەریتانیا شفیلدی ش��اری لە پیشاندەدات کە لە سەدا ٨٥ تەلەفۆنییەکان پەیامە ی گروپانە دو ل��ەم یەکێک بۆ / کچ هاوڕێی دەنێردرێت ه��اوڕێ��ی ک��وڕ، ی��ان هاوڕێ وتەی ب��ە نزیکەکان. زۆر بەرێز دانبام ئەمە پیشاندەدات کە هەیە شت زۆر هێشتا تەنها دەم�����ان�����ەوێ ئ��ێ��م��ە و نزیکەکان زۆر بەهاوڕێ

خۆشەویستەکانمان بیڵێین.

ته‌ندروستی 17ته‌ندروستی16

له مانگی ره مه زاندا چی بخۆین؟رێگه یه کی زانستی بۆ که مکردنه وه ی

تینوێتی له مانگی ره مه زاندا

چۆنیەتی خواردەمەنییەکانی

پارشێوگرنگی رۆڵ��ی پارشێو وزە داب��ی��ن��ک�����������ردن��ی ب��ۆ ل����ەرۆژدا هەیە ل��ەش ب��ۆ رۆژوەوان دەب��ێ��ت ب��ۆی��ه بەجۆرێک ژیانی بەرنامەی داب���رژێ���ت ب��ت��وان��ێ��ت لە سوود باشترین پارشێ���و پارشێودا لە وەربگرێت. خ��ۆت��ان ل��ە خ���واردن���ی ، خ���واردەم���ەن���ی س��وێ��ر و چەور بپارێزن و لەم ژەمە یەکجۆر تەنها خ��واردن��ەدا بەکاربهێنن. خواردەمەنی خواردنی لە گرنگە زۆر هاوسەنگی پ���ارش���ێ���ودا نەخۆن ئ��ەوەن��دە راب��گ��رن هەرس ک��ۆئ��ەن��دام��ی ک��ە زۆر ببێت، کێشە تووشی پارشێودا ل��ە خ�����واردن کە ناگەێنێت وات��ای��ە ئ��ەو رۆژوەوان لە رۆژدا کەمتر پارشێودا لە ببێت. برسی خواردەمەنییەکان هەرچی س��وێ��رت��ر و ش��ی��ری��ن��ت��ر و زیاتر لەرۆژدا بن چەورتر و وپەتاتە نان دەب��ن، تینو واتە ماکارۆنی و برینج خواردەمەنی���انەی ئ��ەو زیاتر زۆرت��رە نشاستەیان گۆشتی بهێنن. ک��ار ب��ە بهێنن بەکار کەمتر سوور جێگەیەی ئ����ەو ت���ا و ماسی گۆشتی دەک��رێ��ت بهێنن ب��ەک��ار مریشک و دانەوێڵەک���ان ه��ەروەه��ا ب�����ا ک�����ەم�����چ�����ەوری و ک��ەم��خ��وێ ب��ن. ل��ە پێش خواردنەکەدا لەنێوان و دوای م���ەخ���ۆن���ەوە ئ���او ماوەیەک ن��ان��خ��واردن��ی��ش راوەستن خ��واردن��ەوە ب��ۆ رەم���ەزان���دا ل��ەم��ان��گ��ی .ئاو خ��واردن��ەوە باشترین چای و روون چ���ای ،خواردنەوەی لە س��ەوزە، خواردنەوانەی ئەو و دۆ ئاسایی ش��ەک��ری ب��ە ک��ە خۆتان ش��ی��ری��ن��ک�����������راون ئەمە چون��که ب��پ��ارێ��زن

لە ئ��ەوەی بەهۆی دەبێت هەستبەتینویەتی رۆژدا شەکری ب���ڕی و ب��ک��ەن

خوێنتان بەرز ببێتەوە. ب�����ڕی خ���واردم���ەن���ی رێکبخەن وا پارش�����ێو نان خواردن دوایی لە کە میوە و ئ�����او ب���ت���وان���ن پێویست س������ەوزەی و

بەکاربهێنن

چۆنیەتی خواردەمەنییەکانی

بەربانگ ب���ەرب���ان���گ ب���ە ژەم���ە ئەژماردەکرێت خ���واردن زۆرب���ەی ئێمە ل���ەالی .خ��ەل��ک دەی��ب��ەس��ت��ن��ەوە بە ن��ان خ��واردن��ی ش���ەوەوە، نییەو راست شێوازە ئەم باشتر بۆیە ، زیانبەخشە وایە لە نێوان رۆژوشکاندن نانخواردنی و بەربانگ و جیاکارییەک ش������ەودا ه���ەب���ێ���ت ب�����ۆ ئ������ەوەی جیاوازتان ژەم����ی دوو پێشخواردنی ه��ەب��ێ��ت. خواردنێک چەشنە ه��ەر رۆژوەکەتان وای��ە باشتر گەرم خواردنەوەیەکی بە بە وایە باشتر ، بشکێنن سەوز ی��ان روون چ��ای دەس��پ��ێ��ب��ک��ەن ب��ۆ ئ���ەوەی بۆ کە هەرس کۆئەندامی ئارامی زۆر م��اوەی��ەک��ی دەستبەچاالکی گ��رت��ووە دوایی . ن��ەک��ات ق��ورس

بە خ����واردن����ی ئ�����ەوە

خواردنی و میوە هەندێک کۆئ���ەندامی س����ووک کارکردن ئامادەی هەرس لەبەربان���گدا ب��ک��ەن. خ����ۆت����ان ل���ەخ���واردن���ی خواردنێکی ه��ەرچ��ەش��ن��ە چەور بپارێزن ، هەندێک ل����ەو خ���واردن���ان���ەی کە گونجاون ب��ەرب��ان��گ ب��ۆ پەنیر ،خ��ورم��ا، لە بریتین ، ، کەلەرم ، س��ەوزەوات سەوز، بیبەری ، ک��ەرەوز پ��ی��از ، س��ی��ر ، گ��ێ��زەر ، پەتاتەی کواڵو ، هەنگوین م��ی��وە )ج��گ��ە ل��ە ت���ڕێ و ، ک���اڵ���ەک و ش���ووت���ی( محەلەبی ، جۆرەکانی شلە ، شیربرنج تۆزێک گوێز ،مێوژ ، کەم بڕێکی ئاو ،هەنگوین ک��ەرەو ، توو ،

ق���ەی���م���اخ و ، ه���ەن���گ���وی���ن ه���ێ���ل���ک���ەی ،

کواڵتوویی شل.

نانخواردنی شەون����ان����ی ش���ەو بڕەکەی دەب��ێ��ت ل�����ە پ���ارش���ێ���و و بێت کەمتر کاتی دەبێت خ���واردن���ی ن�������ان�������ی بە ش����ەو

لەسەر ب��ێ��ت ش��ێ��وەی��ه ک گ�����ەدەی پ���ڕ ن���ەخ���ەون ، شەو خ��واردن��ی چۆنیەتی پارشێو دەکرێت وەک هی بڕی دەبێت ب��ەاڵم بێت کەمتر چ���ەوری���ی���ەک���ەی نانی دوای�����ی ل���ە ب��ێ��ت، چەرەسات دەکرێت شەو بە دەبێت بەاڵم بخورێت هەڵبژێردرێت ش��ێ��وەی��ەک ت������اوەک������و ب���ت���وان���ێ���ت خواردنەکە ت���ەواوک���ەری باشەکانی خواردنە بێت، ، لە بریتین خەوتن پیش دۆن��درم��ە ، چ��ەرەس��ات ، شیرینی ، ه��ەڵ��وا ، میوە موحەلەبی ، کەم بڕی بە و...... ، خواردنەوەی سەوز و روون چ���ای بێت یارمەتیدەر دەکڕێت خواردەمەنی هەرسی بۆ و پاککردنەوەی جەستە لە ژەهری خواردەمەنییەکان.

چەند خاڵێکی گرنگهەندێک لە رۆژوەوانان وەکو رەم��ەزان مانگی لە کەمکردنەوەی بۆ هەلێک دەکرێت ، دەڕوان��ن کێش باشە هەلێکی ب��ووت��رێ��ت

باشی بە ئەگەر ێت بهێنر ر کا بەکاتێک ب��ەاڵم ،لە دوایی بانگی ئێوارە رۆژوەوان

ت���ێ���ب���ک���ۆش���ێ���ت زۆر ب��ەخ��واردن��ی

نەخواردنی ق���ەرەب���ووی پێویستی و رۆژب��ک��ات��ەوە دەرونی و چێژ هانیدەبدات خواردەمەنی ه��ەن��دێ��ک لە هەلبژێرێت نەگونجاو لە کێش کەمبوونی جیاتی راستییدا لەوانەیە کێشەکەی

زیاد بکات. گرنگیتر خ��ال��ێ��ک��ی خواردنی لە خۆپارێزییە خێراکان خ��واردم��ەن��ی��ی��ە )Fast food( و خواردنەوە ئیستادا لە کە رەنگییەکان

زۆر بەکار دەهێنرێت.

رێگەیەک بۆ تینوویەتی کەمکردنەوەی

لە رۆژوەوان ئەگەر لێم����ۆیەک پ��ارش��ێ��ودا هەنگویندا و ئ��او لەگەڵ و ب��ک��ات تێکەڵ پێکەوە لە رۆژدا کەمتر بیخۆاتەوە تینوویەتی ب���ە ه��ەس��ت کەمبوونەوەی ، دەک���ات ه���ەر ج��ەس��ت��ەدا ل��ە ئ��او لەسەرەتادا زیانی گەورە بە و دەگەینێت گورچ�����یلە تەواوی لەسەر کاریگەری کیمیاییەکانی ک��ارل��ێ��ک��ە ج��ەس��ت��ە دادەن����ێ����ت کە لەوانەیە ل��ەک��ۆت��ای��ی��دا تووش��ی ک���ەس���ەک���ە لە . ببێت ب���ووران���ەوە پیرۆزی مانگی ئیمساڵدا لەگەڵ هاوکاتە رەم���ەزان بۆیە ، گ��ەرم��ادا وەرزی لەوانەیە رۆژوەوان�������ان بدەن لەدەست زۆر ئاوی ئەندازەی بە دەبێت بۆیە پێویست چای روون ، شیر ، ئاوی میوەو میوەو سەوزە لە ئەوەی بۆ بهێنن بەکار ئاوی کەم تووشی رۆژدا

نەبنەوە.

ته‌کنه‌لۆژیا 19ته‌کنه‌لۆژیا18

مانگە دەستکردەکان

سەتەالیتەکان بۆ چ مەبەستێک بەکار دەهێنرێن ؟ )وێنەی ژمارە ٤ (

ئەم گراڤانە چوار بەکارهێنەری سەرەکی مانگی دەستکردی پیشاندەدات. واڵتانیتر روسیاو و ئەمریکا، چین واتە جیهان لەژێر دەستکرد مانگی بەکارهێنانی پیشاندەدات گرافانە ئەم بەسەردا گۆڕانی سیاسیدا و ئابوری بارۆدۆخی کارییگەری

دێت.بەکار هێنانی ) بازرگانی، حکومی، عەسکەری، ناعەسکەری ( پیشاندەری ، بەکارهێنانی سەرەکی مانگەدەستکردکەیە، ئەگینا زۆربەی مانگە دەستکردەکان بەکارهێنای جۆربەجۆریان هەیە ، مانگێکی دەستکرد لەوانەیە هاوکات هەم بۆ بازرگانی و هەم

بۆ عەسکەری بەکار بهێنرێت. ئەو هی بازەرگانییەکان مانگەدەسکردە خاوەنداریەتیی گروپە و سەرمایەدارەکان لەالیەنی کە یەکیەتیانەیە کۆمپانیاو

تایبەتەکانەوە رێکخراوە. کاری بۆ دەستکردانە مانگە ئەم بەکارهێنـــانی زۆرترین مانگە تەلەفزیۆنییەکانە. بەرنامە باڵوکردنەوەی و گەیاندن ئاووهەواو کەشی پێشـــبینی بۆ عەسکەرییەکــــان دەستکردە دەستکردە مانــــگە دەهــێــنــرێــت، بــەکــار زانستی بینیینی پەیوەنــــدی دۆزیــنــەوەو و چاودێری بۆ عەسکەرییەکانیش مانگە هەموو سێی لەسەر دوو نزیکەیی . بەکاردەهێنرێن ئەو دەهێنرێن. بەکار پەیوەندیـــــیەکان بۆ دەستکــــردەکان و عەسکەری چاودێری دۆزینەوەو بۆ دەستکردانەی مانگە هەر بەکاردەهێنرێن، زەوی زانستی فیزیاو و زەوی بینینی دەستکردەکان مانگە حەوتی لەسەدا بۆ ٥ نێوان لە کامەیان

پێکدەهێنن .

پیشاندەدات گرافە ئــەم کە بە نزیکەیی چەنێک درێژە مانگێکی تاوەکو دەکێشێت ــۆ یــەکــجــار بە ــکــرد ب دەســتبسوڕێتەوە. زەوییدا دەوری رێچکە دەسکردەکانی مانگە )low earth orbit( نــزم خێراتر جــار ٣٠ نزییکەی لە نــەفــەربــەر، جێتەکانی لە تا ١٧٠٠ نێوان ٨٠ بــەرزی زەویی دەوری بە کیلۆمیتردا

دەسوڕێنەوە. مــانــگــی دەســـتـــکـــردی دەوری نزم دەتوانێت لە ٨٨ خولەکدا دەورێک بە دەوری

ژمارەی بسوڕێتەوە، زەوییدا ئەم مانگە دەستکردانە نیوەی مانگەدەستکردەکان هەموو بۆ گشتی ــە ب و پێدەهێنن و زەوی بینینی و چاودێری بەکار دەهێنرێن وێنەهەڵگرتن چونکه ئەم مانگە دەستکردانە زانــیــاری زۆر ورد دەتــوانــن زەوی ــــــەری روب ـــەســـەر ل

کۆبکەنەوە . ـــە ـــگ ـــان ـــــــــــــەرزی م ب)GEO( کــانــی دەســتــکــردە )مــانــگــی دەســتــکــردێــک کە زەوی خوالنەوەی بەخێرایی بەنزیکەیی دەســـوڕێـــتـــەوە(

مانگە ئەم هەموو نەگۆڕە. ٣٥ ــەرزی ب لە دەستکردانە کیلۆمیتری ٧٠٠ و هــەزار سەر روبەری زەوییدان و لە سوڕانەوەێکی کاتژمێردا ٢٤زەوییدا دەوری بە تەواویان مانگە ـــەم ئ ــە ــۆی ب هـــەیـــە. زەوییەوە ــە ل دەســتــکــردانــە

وەستاو دەبێنرێن . ـــەم ـــی ئ ـــان ـــن ـــەکـــارهـــێ ببۆ مـــانـــگـــەدەســـکـــردانـــە ئاووهەواو کەشی پێشبینی و ـــان ـــەک ـــی ـــدی ـــوەن ـــەی پ و پرۆگرامە بـــاڵوکـــردنـــەوەی

تەلەفزیۆنییەکانە.

ئیسپاتنیک، یەکەمین مانگی دەستکردی جیهانە، ئەم مانگە دەستکردە لە ساڵی ١٩٥٧ دا لە الیەن یەکیەتی سۆڤیەتی پێشووەوە بۆ فەزا نێردرا، تا ئێستا زیاتر لە ٦٠٠٠ مانگی دەستکرد بۆ فەزا نێردراون . گرنگی مانگە دەستکردەکان بۆ ژیانی سەرزەوی بەردەوام زیاد دەکات. لە مانگە دەستکردەکان بۆ سەرگەرمی ، ئاسایش، پەیوەندییەکان و دۆزینەوەی ئاراستە سوود وەردەگیریەت. گرنگترین تایبەتمەندی مانگە

دەستکردەکان لەوەدایە ئەو هەلە دەره خسێنێت تاوەکو هەسارەکەمان لە گۆشەیەکی ترەوە ببینین .

سەرەکییەکانی یاریچییە فەزا

لە دانـــــــە )٤٢٣(دەستکردی مانگی )٩٥٧(ـــــەزادا هی چــــاالک لــە فیەکگـــرتووەکانی ویالیەتە پلە دووه م ئــەمــریــکــایــە، چینیش روســیــایــیــەو هــی هەیە. بـــااڵی ــی ــک دەورێواڵت )١١٥( کــەم النــی مانگی خاوەنی فــەزادا لە

دەستکردن .لە واڵت )٤٤(یان دوو لەگەڵ جیهاندا یەک واڵتی تــــردا خاوەنی دەستکردن. مانگـــی یەک ـــە ـــکـــردن ـــەشـــداری ـــــەم ب ئهاوکاری وەکـــو ــرەدا ــێ لئەمریکا، نـــاودەبـــرێـــت. فەره نسا و ژاپــۆن تایوان، ئەم ــەشــی ب گــەورەتــریــن هاوکارییە بۆ خۆیان دەبن، چەند ــکــردە دەســت مــانــگ مانگە بــەو نەتەوەییەکان کە دەگوترێت دەستکردانە سێ لە زیاد خاوەنەکەیان

واڵتە.

فەزای قەرەبالغکراو- مێژووه کەی ناردنی مانگی

دەستکرده بۆ فەزاسۆڤیەتی ــی ــەت ــەکــی یمانگی یەکەمین پێشوو، لەساڵی ـــــردی ـــ دەســتــکـــنارد فەزا بۆ دا )١٩٥٧(ئێستا ــا ت لەوکاتـــــەوە مانگی )٦٠٠٠( لە زیــاد ــر بـــۆ فـــەزا ــت ــردی ــک ــت دەس

نێردراون.

)وێنەی ژمارە٢ (پیشاندەری لە هەر گروپێکدا وێنەی مانگی دەستکرد ئەو ساڵەیە کە زۆرترین مانگی دەستکرد بۆ فەزا نێردراوە. لەالیەن فەزا بۆ دەستکرد مانگی ناردنی زۆرتریــــــن تاوەکو ١٩٨٠ دەیەی ١٩٧٠ لە پێشوو یەکیەتی سۆڤیەتی مانگە پێشوو سۆڤیەتی یەکیەتی لەوکاتەدا . ــووە ب دا

)وێنەی ژمارە١ (ئەم وێنەیه ی ژێرەوە کات بەندی ناردنی مانگی دەستکرد بۆ فەزا لەالیەن یەکیەتی سۆڤیەتی پێشوو، روسیا، چین و واڵتانیتری

جیهان لە ساڵی ١٩٥٧ وە تاوەکو ئیمڕۆ پیشاندەدات.

ئاراستە دۆزینەوەو پەیوەندی زۆری دەستکردی سیخوڕی، بۆ فەزا نارد.

ئەمریکا لەساڵی ١٩٩٨ دا زۆرترین مانگی دەستکردی ئاراستەی لە ــاردن، ن گەشەپێدانەی ئەمە ــارد. ن فــەزا بۆ دروستکردنی سێ تۆر لە مانگە دەستکردەکانی بە مەبەستی Global star( ،( پەیوەندییەکاندا بوو. کە بریتی بوون لەIridium(( و )ORB COM( . بەگشتی دەکرێت زیادبوونی بەهۆی لەهەرسەردەمێکدا فەزا بۆ دەستکرد مانگی ناردنی

گۆڕان لە بە کارهێنانەکانی مانگی دەسکرددابێت. مانگی نــاردنــی لــە شەپۆلێک دا ١٩٧٠ دەیـــەی لــە دەیەی لە دروستبوو، فەزا بۆ پەیوەندییەکان دەستکردی ١٩٩٠ دا شەپۆلێک لە ناردنی مانگی دەستکردی سیخوڕی و لــە دەیـــەی رابــردووشــدا شــایــەدی زیــادبــوونــی مانگی

دەستکردە ناعەسکرییەکان بووین .واڵتانی بێت، بـــەردەوام هــەروا پرۆسەیە ئەم ئەگەر گەورەتر دەستکردی مانگی لەوانەیە ــەزادا ف لە یاریچی نا نێودەوڵەتی ئەنستیتۆ و دروستدبکەن درێژتەمەنتر عەسکەرییەکان وەکو زانکۆکان لەوانەیە مانگی دەستکردی

هەرزانترو بچووکتر دروستبکەن .

فەزای لە کیسچوو )وێنەی ژمارە ٣ (هێڵی سەرەوەی ئەم گرافە پیشاندەری کۆی ناردنی مانگە ٢٠١٠ تاوەکو ١٩٥٧ سااڵنی نێوان لە کە دەستکردەکانە مانگە ئەو ژمارەی ناوچەی خۆلەمێشی نێردراون. فەزا بۆ دەستکردانە پیشانده دات کە بۆ فەزا نێردراون و ئێستا ناچاالکن کە دەسکردانەن مانگە ئەو پیشاندەری پڕتەقاڵی ناوچەی و

هێشتا چاالکن .

مانگی چاالکە ئێستاش کە دەستکرد مانگی کۆنترین دەستکردی )Amsat-Oscar 7(ە کە لە پێگەی هێزی ئاسمانی ڤاندێربێرگی کالیفۆرنیا لە نوامبێری ١٩٧٤دا بۆ فەزا نێردرا. Low( ئەم مانگی دەستکردە ، مانگی دەستکردێکی رێچکە نزمەشەپۆلە ناردنی بۆ ئاماتۆری شێوەی بە کە )Space Orbit

رادیۆییەکان بەکاردەهێنرا .مانگی ٤٢٨ هــەزارو پێنج کــۆی خۆڵەمێشی ناوچەی دەستکرده مانگە زۆربـــەی ئێستا پیشاندەدات. دەستکرد پێی بە دەکــرێــن، ئەژمار فەزایی زبڵی وەکــو ناچاالکەکان لە ١٠ گەورەتر تەنی هەزار نزییکەیی ١٩ ناسا بــەراوردی

سانتی میتەر بە دەوری زەوییدا دەسوڕێنەوە.

سوڕانەوە بە دەوری زەویی لە ٨٠ خوولەکدا )وێنەی ژمارە -٥ (

که نه دایی توێژەرێکی بڕوایەیە ـــەو ئ لـــەســـەر تێکەڵەیەک کەبەکارهێنانی دژە دەرمـــانـــەکـــانـــی لـــە ناونیشانی ژێر لە )HIV(ڤایرۆسی دژە "دەرمــانــی ــــە "ب چـــــــــاالک زۆر پێشگیریکردن ئامانجی نەخۆشی لەپەرسەندنی ـــەدا ـــەجـــەســـت ــــدز ل ــــای ئــــوو بـــــووە، ســــەرکــــەوتهـــــــەروەهـــــــا لــــەگــــەڵ ــــی ــــردن ــــک ــــرۆڵ ــــت ــــۆن کــــەدا ــــەک ــــی ــــی ــــۆش ــــەخ نلەگواستنەوەی تارادەیەکی دەکات. پێشگیری زۆر

چاره سه رێكی نوێ بۆ ئایدزئەم دەرمانە لە چەندین واڵتدا سەرکەوتوو بەکارهاتووەو شێوازە ئەم ئامانجی بووە، پێشگیری چـــارەســـەر ــە للـــە مـــردنـــی تـــووشـــبـــوان و لەگەڵ چــارەســەرکــردنــیــانــە گواستنەوەی ــتــڕۆلــی کــۆنبۆ دایکەوە لە نەخۆشییەكه لە گواستنەوەی یان منداڵ، رێگەی کرداری سێکسییەوە، چ لە نێوان هاورەگەزبازەکان و چ لەنێو ژن و پیاوەکاندا، چارەسەری ــوازە ــێ ش ئـــەم لە ئایدز ڤایرۆسی ئاستی بەرادەیەک دەهێنێتە خوێندا ناتوانرێت کــە ــــوارەوە خ

رێکخراوی ــت. ــورێ ــێ ــپ ببەربەرەکانێ لەگەڵ نەخۆشی رێـــکـــخـــراوی ی ئـــایـــدز نەتەوەیەکگرتووەکان داوای کردووە جیهان رێبەرانی لە تاوەکو ساڵی ٢٠١٥ دەبێت ئایدز نەخۆشی میلیۆن ١٥چارەسەر بکەن. ئەم دەرمانە )Truvada(ـــادا ـــروڤ ــاوی ت نــوەی حەپ ــێ ــە ش ــە ب ــە ک یـــدا ـــان ـــەک ـــخـــان ـــان لــــە دەرمپێشکەشدەکرێت، ژمارەیەکی زۆر لە تووشبوانی ئایدز بە دەرمانەکەوە گــرانــی هــۆی

دەستیان ناکەوێت. Lancet :سەرچاوە

ئه ودیوی زانست 21ئه ودیوی زانست20

به‌رمۆدا؛‌یان‌مه‌رگ؟

به رمۆدا س��ێ��گ��ۆش��ه ی ده ك���ه وێ���ت���ه ڕۆژئ��������اوای زه ریای ئه تڵه سی و كه ناری ب����اش����ووری ڕۆژه����ه اڵت����ی یه كگرتووه كانی ویالیه ته ئ��ه م��ری��ك��ا. ك��ات��ێ��ك ن���اوی )س��ێ��گ��ۆش��ه ی ب���ه رم���ۆدا( ن��اوچ��ه ی��ه ن��را ك��ه پێنج ل��ه م له هاوێژ بۆمب ف��رۆك��ه ی ساڵی دێسه مبه ری پێنجی دیار ناوچه یه دا له م 1945فڕۆكه یه پێنج ئه م نه مان. هاوكات و ل��ه وان��ه ی��ه ك��ه پێكه وه دیار نه مابن، به نیازی ئ��ه ن��ج��ام��دان��ی م���ه ش���ق و له م ئه وه ی بۆ ڕاهێنانبوون ئه نجام مه شق ن��اوچ��ه ی��ه دا بده ن. وه ناوی ئه م گروپه پ��ه روازی ژم��اره )19( بوو دیسه مبه ری پێنجی له كه بۆ ك���ه وت���ن���ه ڕێ 1945مه شقه كه یان. ئه نجامدانی فڕۆكه وانی ئه فسه ری پێنج فڕۆكه ی پێنج ئه م ڕێنوێنی فێرخواز 9 ل��ه ت��ه ك ده ك���رد له م مه شقه دا به نیازبوون كه فێرببن. زی���ات���ر ش��ت��ێ��ك��ی جۆری ل��ه ف��ڕۆك��ه ك��ان��ی��ش فڕۆكه ی و ب��وون )TBM(جه نگی بۆمب هاوێژ بوون.گونجاو ه��ه وا و كه ش كه م به شێوه یه كی و ب��وو دیار ئاسمانه وه ب��ه ه��ه ور بوو و خۆر ده دره وشایه وه . باشی ب��ه ف��ڕۆك��ه وان��ه ك��ان و ك��ه ش گونجاوی باسی هه وایان ده كرد و فڕۆكه كان )دوو(ی ك��ات��ژم��ێ��ر ل���ه به ده ستیان ن��ی��وه ڕۆ دوای ره كه یان)مه شقه كه یان( كاتیلۆر( )چ���ارل���ز ك����رد. پێشه وه فڕۆكه ی فڕۆكه وانی بوو كه ئه زموونی )2500( هه بوو، فڕۆكه وانی كاتژمێر جاریانبوو یه كه م بۆ ب��ه اڵم په رواز ناوچه یه دا ل��ه و كه بكه ن، و هیچ نیگه رانییه كان نه بوو و دڵنیابوون له هه موو فڕۆكه و چ��ون��ك��ه ش��ت��ێ��ك به و ت��ه واو فڕۆكه وانه كان دوای ب����وون. ئ���ه زم���وون سێ كاتژمێر نزیكه ی ئه مه

نیوه ڕۆ دوای چ��اره ك��ی و ڕاهێنانی ئ����ه وه ی دوای ته واو هاوێژتنیان ب��ۆم��ب موخابه راتی سه رۆكی كرد، چاودێری )بورجی بورجی م����راق����ب����ت( چ�����اوه ڕێ�����ی وه رگرتنی په یام بوو له الیه ن ئه وه ی بۆ فڕۆكه وانه كانه وه فڕۆكه كان ك���ه ی ب��زان��ێ��ت مه شقه كه یان كۆتایی دێنن و ده نیشنه وه ، به اڵم له م كاته دا به ده ست په یامێكی كه بوو

گه یشت:پێشه وه ) ف��ڕۆك��ه ی ل��ه چارلز تیلۆر(�ه وه بۆ بوورجی باروودۆخێكی چاودێری : بووه درووس���ت نایاسایی ڕێڕه وه كه له خه ریكه وا و نابینم، زه وی و الده ده ی��ن زه وی ده كه مه وه دووباره ی

نابینم.له بورجی چاودێریشه وه وه اڵمدرایه وه : ئێوه ئێستا له

كوێن؟پێشه وه : ف��ڕۆك��ه ك��ه ی خۆمان شوێنی ڕاستی به كوێین له نازانم و نازانین

و ون بووین.به م شێوه یه ئه م فڕۆكانه له م ناوچه یه دا دیار نه مان و نازانێت ك��ه س ئێستاش تا چیان لێهات. دوای ئه مه له الیه ن بوورجی چاودێرییه وه نایاسایی ب����اروودۆخ����ی ڕاگ����ه ی����ه ن����دراو ل���ه الی���ه ن بۆ فڕۆكه یه كیان بوورجه وه

فڕۆكه كه پێنج ڕزگاركردنی ڕه وان�����ه ك���رد، ب���ه اڵم ئه م ئه وه كانی وه كو فڕۆكه یه ش به رمۆدا سێگۆشه ی له تر ئێستاش ت��ا ن��ه م��او دی����ار چ��اره ن��ووس��ی��ان ن���ادی���اره ، كه دابنێین وا ئه گه ر بۆیه پ��ێ��ك��دادان ل��ه ن��ێ��وان ئه م درووس���ت ف��ڕۆك��ه دا پێنج ب��ووب��ێ��ت ئ���ه وا ه���ه ر هیچ نه بێت ده بێت پارچه یه ك یان شوێنه وارێكیان مابێت و دیار بێت،كه چی هه تا پارچه یه كی نه ما. وه دیار بچووكیشیان هه موو ئ��ه م��ه ش س���ه ره ڕای باڵۆن وه كو پێداویستیه كی پێداویستیه كی چ��ه ن��د و ت��ری خ��ۆ ڕزگ���ارك���ردن له هه بوو فڕۆكانه دا ئ��ه م ن��او به كاریان هیچكامیان كه چی فڕۆكه كاندا ناو له نه هێناو نه هاتنه ده ره وه . وه له مه ش س��ه رس��ووڕه��ێ��ن��ه رت��ر ئ���ه وه بۆ فڕۆكه یه ی ئه و كه بوو

فڕۆكه كه پێنج ڕزگاركردنی شێوه یه ك ب��ه ن��ێ��ردراب��وو، ده یتوانی كه درووستكرابوو له سه ر ئاو بنیشێته وه بێئه وه ی له كاتی كه چی ببێت، نوقم دیارنه مانیدا هه ر په یامێكیشی ب���ۆ ب���ورج���ی چ���اودێ���ری )بورجی مراقبه ت( نه نارد.

شێوه یه ك ب��ه چ��ه ن��د وه لێكدانه وه بۆ ئه م ڕووداوانه كه س هه ندێك ده ك��رێ��ت و ده ڵێن كه ئه مه قه زاو قه ده ر بووه و هه ندێكی تریش ده ڵێن به هۆی شه پۆله كانی ده ریاوه یان بوومه له رزه به هۆی و هێرشی هه یوالی ده ریاییه وه له كه شتیه كان و ف��ڕۆك��ه

ڕێچكه كه یان الده ده ن.)ئیدگار ن��ێ��وه ده دا ل��ه م ده یان كه پێیوابوو كایس( هه زار ساڵ پێش دۆزینه وه ی ئه م ب��ۆم��ی خه ڵكی ل��ی��زه ر به كار كریستاڵیان ناوچه یه سه رچاوه یه كی وه كو ده هێنا

ووزه و له م ناوچه یه دا جۆره تێدابووه . كریستاڵێكی بۆچوونه ی ئ���ه م پ��ێ��ی ب��ه هێزێك ك��ای��س( )ئ��ی��دگ��ار كۆنتڕۆڵ ن��ات��وان��رێ��ت ك��ه قواڵیی ن���او ل��ه ب��ك��رێ��ت هۆی ده بێته كه ده ریاكه دایه له كاركه وتن و خراپكردنی ئه لیكترۆنیه كانی ده زگ����ا كه شتی و فڕۆكه كان!!. ئه و زانیاریان كه كه سانه یشی ناوچه یه ) ئ����ه م ل���ه س���ه ر له گه ڵ ه��ه ی��ه ب����ه رم����ۆدا( و ه��اوڕان بۆچوونه دا ئ��ه م ئه مه ئێستاش تا هه رچه نده پشت ڕاست نه كراوه ته وه .

ئ���ه م���ه ش���دا تا ل���ه ت���ه ك ئێستا زیاتر له سه د فڕۆكه و ون ناوچه یه دا له م كه شتی ب��ه درێ��ژای��ی ئه م ب���وون و س��ااڵن��ه زی��ات��ر ل��ه ه���ه زاران له ده ست گ��ی��ان��ی��ان ك���ه س الش���ه ی ب��ێ��ئ��ه وه ی داوه و له پارچه یه ك یان كه سێك به دی فڕۆكه كان و كه شتی بكرێت. زۆربه ی فڕۆكه كان نامێنێن دی��ار ئ��ه وه ی پێش په یوه ندیان له گه ڵ بوورجی له م و ه��ه ب��ووه چاودێریدا په یامی چه ندین س��ات��ان��ه دا سه رسووڕهێنه ریان پێشكه ش ب���ه ب���وورج���ی چ���اودێ���ری كردووه و به پێی كۆتا په یامی فڕۆكه وانه كان:)ده زگاكان ب��ه ش��ێ��وه ی��ه ك��ی ك��وت و پڕ ئاسمانی و كه وتوون له كار ئاڵۆز و لێڵ له ناكاو ساف ب���ووه و ن��ازان��رێ��ت ل��ه چی له ته ك و ش��وێ��ن��ێ��ك��ی��ش��دان په یامه كاندا ل��ه ئ��ه م��ه ش��دا ڕوونكردنه وه بچووكترین ئه م چ��ۆن��ی��ه ت��ی ل���ه س���ه ر

ڕووداوانه نه دراوه (. ڕووداوه ئ��ه م ب��ه ه��ۆی چه ندین سه رسوڕهێنه رانه وه ناو و نازناو له ئه م ناوچه یه )سێگۆشه ی وه ك���و ن���راوه سێگۆشه ی ش���ه ی���ت���ان، به دبه ختی و ده ریای مه رگ و

ئه تڵه سی (. گۆڕستانی

و: ساالر عادل حه سه ن

گه‌ردوون 23گه‌ردوون22

تازه‌ترین‌پرۆژه‌ی‌فه‌زایی

نسی ا ژ ئان����������اس����������ا رای���گ���ه ی���ان���د ك���ه پرۆژه كانی�ان���دا، له نێو ت���ه ن���ی���ا ی�����ه ك پ�������رۆژه ئه م ه��ه ڵ�����������ده ب��ژێ��رن، بودجه یه كی پ��رۆژه ی��ه ش دۆالری میلیۆن )٤٢٥(بێ هه ڵبه ت تێده چێت، تێچوونی له به رچاوگرتنی

هاویشتن.هه ڵبژاردن، ی��ه ك��ه م بینینی وی���س���ت���گ���ه ی مه ریخه ج��ی��ۆف��ی��زی��ای لێكۆڵینه وه كه )GEMS(پێك����هاته ی ل���ه س���ه ر ن������اوه وه ی ه���ه س���اره ك���ه وێست���گه یه ئه م ده ك��ات، سه ره كی ئ��ام��ێ��ری س��ێ ل��ه گ��ه ڵ خ��ۆی��دا ده ب���ات جوڵ���ه ی پ��ێ��وان��ی ب���ۆ مه ریخ ه����ه س����اره ك����ه و ل����ه رزه ك����ان و گ���ه رم���ای ناوه وه ی مه ریخ. به وته ی مه ریخپێوه ئ���ه م ن��اس��ا نوێ زان��ی��اری ده توانێت چۆنییه تی ده رب�������اره ی هه ساره ی دروستبوونی

سوور ده ربخات.بریتییه تر پرۆژه كه ی

چییه كی و ا له ڕك����ل����ك����دار، ئ���ه م���ه له كاتی كه پشكێنه رێكه ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ل���ه س���ه ر له نزیكه وه ك��ل��ك��دارێ��ك له سه ری چ��ه ن��دی��ن��ج��ار ده ن���ی���ش���ێ���ت���ه وه ت���اوه ك���و له كاتی گۆڕانكارییه كانی خۆردا ل��ه گ��ه ڵ ك��ارل��ێ��ك پشكێنه ره كانی ببینێت. ئێستا ت��اك��و ك��ه پ��ێ��ش��وو ب�����ۆالی ك���ل���ك���داره ك���ان بچووك گوله ی نێردراوه ، ب���ه ره و سه ر ب��چ��ووك��ی��ان ده هاوێشت و كلكداره كه به اڵم لێده گرت، وێنه یان كاری نوێیه ناردنه ئه م ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ل���ه س���ه ر گه شه سه ندنی چۆنییه تی كلكداره كه س��روش��ت��ی

ده كات.هه ڵبژاردن دوای�����ن له پشكێنه ری ب��ری��ت��ی��ی��ه تیتان تاریكه كانی ده ری��ا وای���ه ب��ڕی��ار ،)TIME(له زه ریا یه كێك ل��ه س��ه ر مانگه ی ئه م گه وره كانی بنیشێته وه و زوح������ه ل

پشكنینبكات. دوای كه شتییه ئ��ه م هویگنس پ��ش��ك��ێ��ن��ه ری كه شتی دووه����ه م����ی����ن بۆسه ر ك���ه ئ��اس��م��ان��ی��ی��ه ده چ���ێت، م��ان��گ��ه ئ���ه م

پشكێنه ره ی��ه ك��ه م ب���ه اڵم له س��ه ر لێكۆڵین��ه وه كه زه وی ده ره وه ی شله كانی ك���ه شتییه ئ��ه م ده ك���ات، له گه ڵ ه��اوك��ات ف��ه زای��ی��ه له س���ه ر ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه دروستبوو زه ری���اك���ان���ی ل����ه م����ی����س����ان و ئ���ی���س���ان تیتان، ل���ه س���ه رم���ان���گ���ی هه یه ئ�����ه وه ئ����ه گ����ه ری گیانله به ری ب�������ه دوای بگه ڕێت!، م��ی��س��ان��خ��ۆردا هه روه ها كه شتییه ئ���ه م بوونی ئاو له ناوه ندی تیتان بابه ته ی یه كالده كاته وه ئه و كاسینی ئ��اس��م��ان��پ��ێ��وی

نیشانی دابوو. ئ������ه م ل����ه گ����ه ڵ فه زایی���ه دا، ن��اردن��ه س��ێ له نێوان ده ب���ێ���ت ن���اس���ا س��ێ پ����رۆژه ی ن���وێ كه له گ���ه ڕان بریتی�����ن ب���������ه دوای ك���ل���ك���داری ورد هه سارۆكه ی زیاترو ف���ه زاداو ق��وواڵی��ی له نێو ته ن���ی ب���ه دوای گ���ه ڕان یه كێكیان ل���ه زه وی نزیك )NEOCam( هه ڵبژێرێت له تلسك����ۆبێكی بریتییه له خ��اڵی ك���ه ف���ه زای���ی دووه���ه می الگ���ران���ژی داده ن���رێت زه وی�������دا ده گ��ه ڕێ��������������ت ب����ه دوای كه وردان����ه ی ته نه ئ��ه و ل��ه ش��وێ��ن��ی س���وڕان���ه وه ی تێپ���ه ڕده ب���������ن. زه وی

ه���ه روه ه���ا W h i p p l e - (

ده نێردرێته )ROSSده ره وه ی كۆمه ڵه ی خۆرو ته نه ب����ه دوای ده گ��رێ��ت دووره ك���ان، زۆر فه زاییه ئ��ه م پ���رۆژان���ه پ���رۆژه ی هێش���تا بچووك���ترن ل��ه ق��ۆن�����������اغ��ی پ���الن بۆ پالنی له كاتێك���دا دان����ان له قۆناغی پشكێنه ره كان بۆ ن��اس��ا كۆت����ایدایه . پشكێنه رانه ل��ه م هه ركام دۆالری م��ل��ی��ۆن )٣(تاوه كو ت��ه رخ��ان��ك��ردووه سه ره تاییه كان ن��م��وون��ه دروس�����ت�����ب�����ك�����رێ�����ت و ت��اق��ی��ب��ك��ه ن��ه وه و دوای����ی كۆتایی ل��ێ��ك��ۆڵ��ی��ن��ه وه ی )٢٠١٢(دا ل���ه س���اڵ���ی له پرۆژه كان یه ك����ێك

هه ڵده بژێردرێت.ته نیا ئه مه هه رچه نده یه ك ئای�����دیایه ، به اڵم ئایا باش���ترینه كه یان ناكرێت هه ڵیب���ژێرن؟ خ��ه ڵ��ك ده زانێت كه سێك هه موو پ���رۆژه ك���ان زۆر ه��ه م��وو به اڵم گ��رن��گ��ن، ق���ورس و بینینی پێشچاو دێته وا كه ف��ه زای��ی كه شتییه كی تیتان زه ری�����ای ل��ه س��ه ر له هه موو م���ه ل���ه ده ك���ات

ئه وانی تر وروژێنتربێت.

Popscience : سه رچاوه

له‌نێوان‌ئه‌م‌سیانه‌دا‌كامیان‌هه‌ڵده‌بژێریت،‌ناردنی‌مانگپێوێكی‌نوێ‌بۆ‌مه‌ریخ،‌ناردنی‌‌پشكێنه‌رێكی‌رۆبۆت‌بۆ‌كلكدارێك،‌ناردنی‌كه‌شتێكی‌فه‌زایی‌بۆ‌

سه‌ر‌زه‌ریاكانی‌هایدرۆكاربۆنی‌تیتان؟

تیانس

ی زلڤین

:انی

گێڕوه ر

به ئێسکەپەیکەری روخساردا، پیاوانی الده ری سێکسی دەناسرێنه وه

ئەو پیاوانەی رێژەی پانی لەبەرزییەکەی روخساریان زۆرتر توندوتیژترو زیاترە، بیرلەخۆیان دەکەنەوە. ئەمانە زۆرتر ئەگەری ئەوەیان هەیە نائەخالقی و دەستبدەنە کاری الدانی کۆمەاڵیەتی، هەرچەند رێبەرایەتیشدا لەبازرگانی و لەخەڵکیتر سەرکەوتووترن.

م���اوەی���ەک���ی زۆرب�����وو ل�����ەس�����ەرئ�����ەوەی الدان�����ە رەفتاری کۆمەاڵیەتییەکان و پەیوەندی دژەک��ۆم��ەاڵی��ەت��ی کەسەکانەوە ب���ەرواڵ���ەت���ی ه���ەب���ێ���ت؛ ق���س���ەدەک���راو جیاوازیان رای ش��ارەزای��ان راستییە ئێستا بەاڵم هەبوو، وەها دەڵ��ێ��ن زانستییەکان

پەیوەندیەک بوونی هەیە. بەو گەیشتوون توێژەران ئاکامەی کەسانێک کە پانتایی روخساریان بە به راورد لەگەڵ زۆرتر زیاترە، بەرزییەکەییدا کە هەیە ئ��ەوەی��ان ئ��ەگ��ەری تووشی رەفتاری نا ئەخالقی ببن، ئەم لێکۆڵینەوەیە درێژەی لەلێکۆڵینەوەیە کۆمەڵێک جنیتیک دەدات، پیشانی کە ه���ۆرم���ۆن���ی گ����ۆڕان����ی و رەفتاریان لەسەر کەسەکان ک���اری���ی���گ���ەری دادەن���ێ���ت. لیكۆڵینەوەدا ل��ەم ت��وێ��ژەران ئەوەدەکەن لەسەر پێداگری جەستەیی تایبەتمەندی کە سترۆکتۆرەی )ب��ەت��ای��ب��ەت��ی دەکرێت روخ��س��ار( ئێسکی بڕوا جێگەی نیشانەیەکی

پێکردن بێت. هازلهان میشل بەوتەی ئەم لەلێکۆڵەرانی یەکێک پانی رێژەیی لێکۆڵینەوەیە، بە بەرزی )WHR( لەتەمەنی ب���ڵ���وق���دا دی����اری����دەک����ات.

پیاوان روخ��س��اری دەوری رەفتاری ل��ەت��ەزوی��رک��ردن و

نائەخالقییدا زیاتر بوو. ب��ە وت����ەی ت���وێ���ژەران، هەموو وادێ��ت��ەپ��ێ��ش��چ��او بەهەستی پەیوەندی شتێک ئەو هەبێت. دەس��ەاڵت��ەوە پانی ک��ەرێ��ژەی��ی پ��ی��اوان��ەی روخساریان ب�����ەرزی ب���ە زی��ات��رە زۆرت���ر ه��ەس��ت بە ئەم دەک�����ەن. دەس�����ەاڵت پ��ی��اوان��ە ت��وون��دوت��ی��ژت��ر و هەڵبەت خ��ۆپ��ەرەس��ت��ت��رن. بوترێت رەهایی بە ناکرێت خراپە، تایبەتمەندییە ئ��ەم لێکٶلینەوەکەی چ��ون��ک��ه ئەم پیشاندەدات )هازلهان( و باشتر رێ��ب��ەران��ی پیاوانە باشتریان دارای���ی ک���رداری ه���ەی���ە. ئ���ەم���ان ل���ە رۆڵ���ی سەرکەوتنی ب��ەڕێ��وەب��ەردا، دارایی باشتر بەدەستدەهێنن. گالینسکی ئ��������ادام پ��رۆف��ی��س��ۆری ئ���ەخ���الق و بەرێوەبردن، ل��ە ب���ڕی���اردان ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ەی��ە، ئەم بەشێوەێکی لێکۆڵینەوەیە توانیویەتی شایستە زۆر و جینیتیکی تایبەتمەندی فاکتەرێکی لەگەڵ پەیوەندی دەرونناسییدا، واتە هەستکردن لە شیبکاتەوە. دەسەاڵت بە کە دەدات پیشانی راستییدا وهۆرمۆنی فیزیکیی پایەکانی خۆپەرەستی و توندوتیژی کارییگەری رێگەی لە چۆن بە دەسەاڵت، لەسەر هەست کەسەکان رەف��ت��اری ل��ەس��ەر دادەنێت. خۆی کارییگەری ئ����ەو ه����ەروەه����ا دەڵ���ێ���ت: نایەت وات��ای��ە ب���ەو "ئ��ەم��ە )WHR( رێ���ژەی ئ��ەوان��ەی تووشی ل��ەس��ەرەوەی��ە ی���ان دژە و ئەخاڵقی نا رەفتاری فاکتەری دەب��ن، کۆمەاڵیەتی بەرپرسیارەتی، وەکو، زۆری هەستی پابەندبوون بەکەسانی روونی ستاندەرەکانی ت��ر، ئەمە ت��اوەک��و ه��ەن ئەخالق هەستە هاوسەنگ و کۆنتڕۆڵ

بکات". Discovery :سەرچاوە

هۆرمۆنی تەمەنەدا، هەرلەم گرنگ رۆڵێکی تستۆسترۆن جیاوازی کردنی دی��اری لە روخساری ن��ێ��وان رواڵ��ەت��ی کچان و کوڕاندا هەیە، کە وا دیاریکردنی لە پێشچاو دێتە رێژەیی نێوان )WHR( رۆڵی

هەبێت. توێژەران رێژەیی پانی بە بەرزی کاتێک زۆر دەزانن کە لە )1.9( البدات. کەسانێکی رێژەیەیان ئ��ەم ک��ە ن��اس��راو خۆیاندا روخ����س����اری ل���ە تێپەڕاندوە، یان نزییکبوون لەم باسی جان دەکرێت رێژەیە ئیف کندی )2.15( ریچارد

لی کین )2.02(و نیکسن هەروەها بکرێت. )1.86(جان و )2.07( کلینتن بیل دەکرێت )2.38( ئیدواردز بەم کەسانە زیاد بکرێت، کە الدانی رەفتاری هەردوکیان

کۆمەاڵیەتیان هەبوو. رێژەی ت��رەوە، لەالیەکی پ��ان��ی ب��ە ب����ەرزی ک���ەم بە )1.7( لە کەمتر رێژەکانی وەک کەسانێکی دەگوترێت، جۆرج )1.63( لنون ج��ان ویلیام و )1.7( واشینگتن ناو ل��ە )1.44( شکسپیەر هەڵبەت ک��ەس��ان��ەدان. ئ��ەم راستی رێژەی هەژمارکردنی

کارێکی وێ��ن��ەک��ان س��ەر ل��ە ئاسان نییە.

ت�����������وێ�����������ژەران ب���ۆ گروپێک بە لێکۆڵینەوەکەیان، جۆر دوو پ��ی��او، و ژن ل��ە چاالکییان پێشنیارکرد، یەکێک ئەوی و ف��رۆش��ی��ار رۆڵ���ی بردنەوەی بۆ یاریەک تریش ه����ەردوو ل��ە دۆالر. 50چ��االک��ی��ی��ەک��ەدا ئ���ەوان���ەی رێ�����ژەی )WHR(ەک����ەی����ان ئەگەری پێشبینی ب��ەرزب��وو، هەڵخه لەتاندنی و ت��ەزوی��ر هەڵبەت لێدەکرا، زیاتریان ژن���ەک���ان���ی���ش ت���ەزوی���ری���ان دەک��رد ب��ەاڵم وادەردەک���ەوت

ده‌رونناسی 24

)Wi-Fi( چییەو چۆن کاردەکات؟هەموو ل��ە ل��ەئ��ێ��س��ت��ادا فرۆکەخانە، وەک شوێنێک میوانخانە، کتێبخانە، دەتوانرێ

ئینتەرنێت بەکاربهێنرێت.نزیکدا لەداهاتوویەکی ت����ۆرەک����ان����ی پ���ەی���وەن���دی چاوەڕواننەکراو بەشێوەیەکی ب��ەرب��او دەب���ن، ک��ە ل��ە هەر شایەدی س��ات��ێ��ک��دا ک���ات و ئینتەرنێتی خ��زم��ەت��گ��وزاری دەبین. )wireless(ب��ێ��وای��ەرWi-( بە هۆی تۆرەکانی وەکFi( ئەتوانین کۆمپیوتەرەکانی یا ژوورێ������������ک چ����ەن����د بەئاسانی ف��ەرم��ان��گ��ەی��ەک

بەیەکەوە ببستین.پەیوەندی ت��ۆرەک��ان��ی )wireless(ب�������ێ�������وای�������ەرڕادیۆییەکان ل��ەش��ەپ��ۆل��ە لەم وەردەگ�������رن. ک��ەڵ��ک پارچەیەیەکی ت����ۆڕان����ەدا زانیارییەکان ئ��ەل��ک��ت��رۆن��ی شەپۆلی ب����ۆ دەگ��������ۆڕن ئالێر ڕێگەی لە ڕادی��ۆی��ی و زانیارییەکان )antenna(ه وه )transmitter( دەنێردرێن )receiver( ل��ەوەرگ��ردا و گەیشتووەکان ن��ی��ش��ان��ە دی���س���ان ئ���ەگ���ۆڕێ���ن���ەوە بۆ زان��ی��ای��ە س��ەرەت��ای��ی��ەک��ان تا کۆمپیوتەرەکانەوە ل��ەالی��ەن

بەکاربهێنرێن.ب��ەزم��ان��ێ��ک��ی س���ادەت���ر، )Wi-Fi(سیستەمی ئەتوانین )هوکی-توکی( جوتێ وەک سەیر بکەین کە دوو هاوڕێ بۆ قسەکردن لەگەڵ یەکترییدا لەالیەن ی��ا بەکاریدەهێنن، بەکاردەهێنرێت، پۆلیسەوە ڕادیۆی وەک��و ئامێرانە ئ��ەم کە وان س�����ادە ب���چ���وک و ڕادیۆیی نیشانەکانی دەتوانن لەکاتی وەری��ب��گ��رن، بنێرن و مایکرۆفۆن ق��س��ەک��ردن��دا دەن���گ���ەک���ە وەردەگ����رێ����ت و شەپۆلی لەگەڵ بەتێکەڵکردن ئالێرەوە لەڕێگەی ڕادیۆیی

ش��ەپ��ۆل��ەک��ە دەن���ێ���ردرێ���ت، )receiver( ل����ەوەرگ����ردا ئاشکرادەکرێن و نیشانەکان ل���ەڕێ���گ���ەی م���ک���ەب���ەرەوە باودەکرێتەوە. دەن��گ��ەک��ە ئ��ەم جۆره ن��اردن��ی ت��وان��ای واتە چوار بەنزیکەیی ئالێرە )watt(و )٥٠ تا ١٠٠( مەتر

ئەڕوات.ئ��ێ��س��ت��ا وای���داب���ن���ێ���ن کۆمپیوتەر دوو لە تۆرێک پێکهاتووەو بەشێوەی بێوایەر هوکی- وەک )wireless(

توکی لەپەیوەندیدان.

سەرەکی بەشێوەیەکی ئەو لەنیوان ج��ی��اوازی سێ لەسیستەمی که رادیۆیانەی لەگەڵ بەکاردێن )Wi-Fi(دا ئەو ڕادیۆیانەی کە لە)هوکی-توکی(دا بەکار دەهێنرێن بەم

شێوەیەیە. سیستەمی ڕادیۆکانی -١بەستاندەری )Wi-Fi()8٠2.١١ g( و )8٠2.١١b(ناردن و پرۆسەی کاردەکەن و وەرگرتن لەسەرلەرە لەرەکانی )٤.2( گیگاهرتزو )٥( گێگا بەئەنجامدەگەیەنن. هرتز

CCK 8٠2.١١( تەکنیکیb( )complimentary code

keying( لەخۆدەگرێت.رادی���ۆی���ان���ەی ئ���ەو -٣)Wi-Fi( لەسیستەمی ک��ە توانای بەکاردەهێنرێن، دا هەیە. ل��ەرەل��ەری��ان گۆڕینی تایبەتمەندییە ئ���ەم ب��اش��ی

توانای ک��ە ئ��ەوەی��ە

لەکۆمپیوتەردا چۆنە؟زۆربەی سەردەمەدا لەم هەڵگری الپتۆپەکان کات لەناو (ن Wi-Fi( سیستەمی بەس کاتانەدا لەم خۆیانداو پێویستمان بەدانانی کارتێکی یا لەسەر الپتۆپ )Wi-Fi(سەرمێزە. کۆمپیوتەری دەت������وان������رێ

نی سا ئا بەWi-( ک��ارت��ێ��ک��ی a( لەسیستەمەکانی )Fi8٠2.١١( یا )8٠2.١١b( و یا )g 8٠2.١١( پەیدابکرێت g( ک���ە ه��ەڵ��ب��ەت ج����ۆریب�����ەراورد ب���ە )8٠2.١١خێراییەکی تر ئەوانی لەگەڵ ئالێرانە ئەم هەیە. بەرچاوی کارتی لەشێوەی الپتۆپ بۆ )PCMCIA( کە لەشوێنێکی الپتۆپەکەدا ل��ەن��او تایبەتدا دادەنرێت یا لەڕێگەی دەرگای بەشێوەیەکی )Port USB(

دەرەکی دادەنرێن.کۆمپیوتەرەکانی ب���ۆ کارتەکانی دەتوانین سەرمێز دەرگای لەڕێگەی یا )PCI()Port USB( بەکاربهێنین.

ل������ەڕێ������گ������ەی ئ�����ەم ک���ارت���ان���ەوە ب���ەش���دارب���وو شوێنانەی ل��ەو دەت��وان��ێ��ت لەشێوەی ئ��ی��ن��ت��ەرن��ێ��ت ک��ە )Wireless( ب���ێ���وای���ەرە ل�����ەم خ���زم���ەت���گ���وزاری���ی���ە س������وودوەرب������گ������رێ������ت و پ��ەی��وەس��ت��ب��ێ��ت ب���ەت���ۆڕی

ئینته رنێتەوە.بۆسکانی، ئاورنگ ئا:

ئەندازیاری گەیاندن

ل�����ەم پ���ەی���وەن���دی���ی���ەدا بنچینەیی ک��ێ��ش��ەی��ەک��ی دروستدەبێت ئەویش ئەوەیە کە ئەم ئالێرانە بە مەبەستی دروستکراون دەن��گ ناردنی گەورە قەبارەیەکی ناتوانن و کەمدا ل��ەم��اوەی��ەک��ی ل��ەدات��ا

بنێرن.کە رادی��ۆک��ان��ی شەپۆلە )Wi-Fi(دا ل��ەس��ی��س��ت��ەم��ی بەکاردەهێنرێن توانای ناردن و بەو بەاڵم هەیە، وەرگرتنیان جیاوازییەی کە ئەم ڕادیۆیانە وەک زانیارییەکانی ئەتوانن سفرو یەکی دیجیتالی بگۆڕن بۆ شەپۆلی ڕادیۆیی و بینێرن.

لەسەر )هوکی-توکی( بەاڵم مێگاهرتز )٤٩( ل��ەرەل��ەرەی

کاردەکات.ڕادی�����ۆک�����ان�����ی -2چەند )Wi-Fi( سیستەمی ش��ێ��وەی��ەک��ی رەم���زدان���ان بۆ زان���ی���اری ل��ەخ��ۆدەگ��رن کە دەب��ێ��ت��ەه��ۆی زی���ادک���ردن���ی خ���ێ���رای���ی ل���ەگ���ۆڕی���ن���ەوەی دات������ادا. ئ���ەم ش���ی���وازە بۆ )8٠2.١١ a( ستاندەرەکانی تەکنیکی )8٠2.١١ g( و O F D M ) o r t h o g o n a l f r e q u e n c y - d i v i s i o n )m u l t i p l e x i n gلەخۆدەگرێت و بۆ ستاندەری

هەیە ب����ەرگ����ری����ک����ردن����ی لەتێکەڵبوونی کاری سیستەمە کە Wi-Fi( ج��ی��اوازەک��ان��ی)

لەنزیکیەکدا بوونیان هەیە.بەم سێ هۆکارە سیستەمە ڕادیۆییەکانی )Wi-Fi( توانای هەڵگرتن و خێراییەکی باشتری هەیە بۆ ناردنی داتا بە بەراورد ئەم )هوکی-توکی(، لەگەڵ ستانداردەکانی بۆ خێراییە )8٠2.١١b( )١١( مێگابایت a( ل��ەچ��رک��ەی��ەک��دای��ەو ب��ۆ )8٠2.١١ g( و )8٠2.١١مێگابایت )٣٠( بەنزیکەی

لەچرکەیەکدایە. )Wi-Fi( سیستەمی

25ته‌کنه‌لۆژیا

جینی نیاندرتاڵەکان لەنێو جەستەی ئاسیاییەکان و

ئه وروپییەکان

باوانی ئێمە دوای بەجێهێشتنی ئەفریقا لەگەڵ جۆرەکانی نیانده رتاڵەکان پەیوەندی باشیان هەبووە، تری مرۆڤ وەک ئاسیایەکان و ئێستا هەبووە، هاوبەشیان منداڵی تەنانەت بۆ ل��ەوان��ەوە خۆیان لەجینەکانی هەندێک ئەوروپییەکان ئەو لەسەر لێکٶلینەوەکان بەپێی ت��وێ��ژەران م��اوەت��ەوە. جۆرەکانیتردا لەگەڵ مرۆڤەکان لەسەردەمێکدا کە بڕوایەن نیاندرتاڵ، یەکێک پێوەندیان هەبووە. ساڵی رابردوو جینی کۆندا، لەسەردەمەکانی م��رۆڤ جۆرەکانی لەناسراوترین واتە ئێمە سەرەتایی باوانی کە پیشانیدا ب��اوب��ووی��ەوەو هۆموسپینەکان، دوای ئەوەی ئەفریقایان بەجێهێشت، لەگەڵ لێیانبووە. منداڵیان تەنانەت تێکەڵبوون و نیاندرتاڵەکاندا پەیوەندێکی جۆرەکانیتریشدا لەگەڵ وادێتەپیشچاو هەروەها باش و گونجاویان هەبووە، یەکێک لەو جۆرانە دنیسڤانەکانن دۆزرایەوە. لەسیبریادا بەبەردبووەکانیان رابردوو ساڵی کە پرسیارێک لێرەدا هەیە کە ئایا هاوسەرگیری لەنێوان ئەمانەدا هەبووە، ئەگەر هەبووە ئایا منداڵ بەرهەم هاتووە، ئایا گۆڕانێک لەئێمەدا بەهۆی ئەوەوە روویداوە. ) پیتەرپرهام ( لەزانکۆی ستنفۆردی کالیفۆڕنیا تێکۆشاوە بەلێکۆڵینەوە لەسەر جینەکان وه اڵمی ئەم پرسیارانە بداتەوە. ئەو لەسەر گروپێکی )٢٠٠(پارێزگاری سیستەمی بۆ کە )LHD( لەجینەکانی دانەیی جینێک هەموو ئەوەی بەهۆی کاریکرد. پێویستن، جەستە سەددان کۆپی جۆربەجۆری لە کۆمەڵگای مرۆڤایەتییدا هەیە، ئەو ئەوانەی هەڵبژارد کە زۆرترین جۆریان هەیە. بەئەگەری زۆرەوە کاتێک ئەفریقایان بەجێهێشتووە ژمارەیەکی کەم لەم جینانە واتە جینی )LHD( یان لەجەستەدا هەبووە. هەروەها خۆیان ئەفریقییەکاندا نەخۆشییە لەگەڵ تەنها جینانە ئەم گونجاندبوو، بۆیە لەبەر نەخۆشیەکانی تردا خۆپارێز نەبوون. لەشوێنەکانی مرۆڤەکان )HLA(ی نێوان ب���ەرواردی نائەفریقییەکان مرۆڤە پیشانیدەدات جیهاندا جۆربەجۆری دنیسڤانەکانیان ن��ی��ان��درت��اڵ و لەجینی گەلێک )HLA(لەجەستەی )٠7٠٢*HLA-C( بۆنموونە لەجەستەدا هەیە. بەاڵم هەیە، بوونی ئیمڕۆدا ئاسیاییەکانی ئەوروپییەکان و جینە ئەم ب��ەاڵم نییە. بوونی ئەفریقییەکاندا لەجەستەی )HLA-A*11(ی����ش ه��ەب��ووە. بوونی لەنیاندرتاڵەکاندا چیرۆکێکی هاوشێوەی هەیە، لەجەستەی ئاسیاییەکاندا هەیەو لەجەستەی ئەفریقییەکاندا نەبینراوە، ئەمە یەکێکە لەو شتانەی

لەدنیسڤانەکانەوە بۆمان ماوەتەوە.نیاندرتاڵەکان و دنیسڤانەکان زیاد لە )٢٠٠( هەزار ساڵ کاتی زۆرەوە بەئەگەری بۆیە ژیابوون، ئەفریقا لەدەرەوەی پێویستیان بۆ بەرگری لەبەرامبەر نەخۆشییەکانی ناوچەکەی ئەم باوانەکانماندا لەگەڵ پەیوەندی لەدوای هەبوو، خۆیان جینانە بۆ ئێمە گواستراوەتەوە. هەڵبەت ئێمە تەنها لە )%6( بەشی پێگەیشتووە، ت��رەوە لەجۆرەکانی جینەکانیمان ی نیوەی هەیە. بە)HLA(وە پێوەندییان جینانەش ئەم زۆری )HLA_A( ئەوروپییەکان لەجۆرەکانیترەوە هاتووە، ئەم ژمارە نوێ گینەی خەڵکی بۆ ،7٢ لەسەدا دەگاتە چینیەکان بۆ دەگاتە لەسەدا ٩٠. بۆیە باوانی هه موو سپینەکان تا بەرەو زیاتر بەرگری جینی بە پێویستیان رۆیشتبێتن، خۆرهەاڵت هەیە، رەنگە لە باکور لە چاو ناوچە گەرمه سێرەکانی ئاسیای

خۆرهەاڵت بەرەو رووی نەخۆشی کەمتربووبنه وە. Newscientist :سەرچاوە

بایۆلۆجی 26

زۆرب����ه ق��ارچ��ك��ه ك��ان بۆ له كرداری س��پ��ۆر زی���ادب���وون به ده وروبه ری خۆیاندا په ڕیندا میكانیزمه ی ئه و باڵوده كه نه وه ، كه قارچكه كان بۆ باڵوكردنه وه ی نهێنیه كی سودیلێده بینن سپۆر گه وره یه ، له ئێستادا زیاد له )٧٠( ناسراون و قارچك جۆر هه زار به شێوازێكی ق��ارچ��ك��ه ك��ان ده جوڵێن س��ه رس��وڕه��ێ��ن��ه ر به تایبه ت له كاتی باڵوكردنه وه ی زانستی ل��ه ڕوان��گ��ه ی س��پ��ۆردا تاڕاده یه كی ئه مه بایومیكانیكدا چونكه سه رنجراكێشه ، زۆر سپۆری هه وا وه ك به ربه ست وان بۆ گه یشتنی سپۆره كان به شوێنی زانایان خ���ۆی���ان، م��ه ب��ه س��ت��ی قارچكه كان دۆزی��وی��ان��ه ت��ه وه خۆیان سپۆره كانی ده ت��وان��ن كورتی زۆر كاتێكی له مه ودای به خێرایی ل��ه چ��رك��ه دا كه متر له كاتژمێڕدا كیلۆمه تر )١١٠(ئه نجامدانی بۆ باڵوبكه نه وه ، ئ�����ه م ك������اره ق���ارچ���ك���ه ك���ان دروستكردنی له تایبه تمه ندی ب��ۆش��ای��ی س���ودوه رده گ���رن، میكانیزمی وه ك میكانیزمه ئه م قوتویه كی س��ه ری هه ڵبچرینی س��اردی گ��ازدار وای��ه ، به هۆی ئه وه ی په ستانی هه وای ده ره وه ك��ه م��ت��ره ل��ه پ��ه س��ت��ان��ی دوان����ه ئۆكسیدی كاربۆنی ناو قوتوه كه بڵقی گاز له ناو شله كه وه به ره و ده ره وه دێت، بۆ تێگه یشتن له م له به رچاوبگرن لقێك میكانیزمه كه سپۆرێكی له سه ره و بڵقێكی

پێكه وه ل���ه ئ���او پ���ڕ گ���رێ���ی���داون،

تێك كا

په ستانی وشكده بێته وه و قارچكه كه ناو بڵقه كه كه مده بێته وه ، ئه م دابه زیینه ده ب��ێ��ت ب��ه ه��ۆی ئ���ه وه ی ئ��اوی نێو به هه ڵم و ببێت ده وروب��ه ر خانه كانی هه ڵمه بڵقه وشكبووه كه وه ، ناو بێته ئاوسانی به هۆی ده بێت كۆبووه كه له ناكاوه گ��ۆڕان��ه ئ���ه م ب��ڵ��ق��ه ك��ه و سپۆره كه به ره و ئاسمان ده هاوێژێت. زان��ای��ان ب��ۆ دۆزی���ن���ه وه ی ئه م خێرا ب��ه رزه له كامێرای میكانیزمه وێنه ملیۆن یه ك له چركه یه كدا كه

ده گ����رێ����ت س���ودی���ان گروپێك ب��ی��ن��ی��ووه ،

له خوێندكارانی ب������ه ش������ی

رووه ك�����ن�����اس�����ی مانی ن��ی��ك��ۆالس ب��ه س��ه رپ��ه رش��ت��ی به لێكۆڵینه وه میامی ل��ه زان��ك��ۆی توانیان فرێم ملیۆن ی��ه ك ل��ه س��ه ر هه موو كه ب��دۆزن��ه وه فرێم )١٠(روویدابوو، ئه واندا له ناو پرۆسه كه ته نیا نابینرێت و به چاو رووداوه ئه م ئه م شیوه یه له كامێرا ده توانن پێشانی زانایان )١٩٦٠( ل��ه ده ی��ه ی ب��ده ن، وه كو ی��ان بۆشایی، دروستكردنی پێشنیاركردبوو، هاوێشتن میكانیزمی تاقمێك س��اڵ )٥٠( دوای ئێستا

له زانایان توانییان ئه مه بسه لمێنن.Popscience : سه رچاوه

قارچكه‌كان‌چۆن‌زیادده‌كه‌ن

27بایۆلۆجی

و:لڤینی زانستی

گروپه‌‌فكرییه‌و‌جه‌ده‌له‌كانیان.له‌الیه‌ن‌ داتاكان‌ له‌ئێستادا‌ئینته‌رنێته‌وه‌‌ كۆمپانیاكانی‌گوگڵ‌و‌ ده‌كرێن،‌ پاشه‌كه‌وت‌بۆ‌ دات��ا‌ زۆرترین‌ فه‌یسبووك،‌پاشه‌كه‌وت‌ ك��ات‌ درێ��ژت��ری��ن‌"ده‌رچووی‌ ‌ ته‌نانه‌ت‌ ده‌كه‌ن،‌به‌كارهێنه‌ر،‌ دی��ج��ی��ت��اڵ��ی"‌گه‌ڕانه‌كا‌وو‌ ئه‌نجامی‌ وه‌ك��و‌له‌ناو‌ گ����ه‌ڕان‌ م��ێ��ژوول��ك��ه‌ی‌وێبسایته‌كاندا‌له‌الیه‌ن‌هه‌ندێك‌تۆمارده‌كرێت‌ ك��ۆم��پ��ان��ی��اوه‌‌به‌سوودوه‌رگرتنی‌ ت��اوه‌ك��و‌هه‌ندێك‌ریكاڵمی‌تایبه‌تیت‌بۆ‌بۆ‌ داتایانه‌‌ ئه‌م‌ هه‌موو‌ بنێرن،‌كۆمه‌ڵناسه‌كان،‌دێرینه‌ناسه‌كان‌و‌ده‌رباره‌ی‌ مرۆڤناسانه‌ی‌ ئ��ه‌و‌لێكۆڵینه‌وه‌‌ دیجیتاڵ‌ سه‌رده‌می‌به‌اڵم‌ سه‌رنجڕاكێشه‌،‌ ‌ ده‌كه‌ن‌به‌هیچ‌شێوه‌یه‌ك‌دیار‌نییه‌‌‌ئه‌م‌

داتایانه‌‌چییان‌به‌سه‌ردێت.مارك‌وێبه‌ر‌له‌مۆزه‌خانه‌ی‌ده‌ڵێت‌ له‌كالیفۆرنیا‌ كۆمپیوته‌ر‌"به‌ڵگه‌ی‌دیجیتاڵی‌زیاتر‌له‌وه‌ی‌وه‌ك‌به‌ڵگه‌ی‌ترادشناڵ‌بن‌وه‌كو‌قسه‌وباس‌وان‌ئه‌گه‌ر‌به‌رده‌وام‌به‌ئاسانی‌ ن��ه‌ك��رێ��ن‌ ك��ۆپ��ی‌ب����اوه‌ڕی‌ ئ���ه‌و‌ ده‌ب�����ن".‌ ون‌بۆ‌ پێویست‌ به‌ئه‌ندازه‌ی‌ ‌ وایه‌‌پارێزگاری‌له‌سه‌رده‌می‌دیجیتاڵ‌‌هۆشیار‌ "ئ��ه‌گ��ه‌ر‌ تێناكۆشین‌ئێمه‌ش‌‌ س���ه‌رده‌م���ی‌ ن��ه‌ب��ی��ن،‌له‌سه‌ده‌كانی‌ به‌شێك‌ وه‌ك���و‌كۆتایی،‌ ده‌گ��ات��ه‌‌ ن��اوه‌ڕاس��ت‌هه‌موو‌شتێك‌قالبی‌دیجیتاڵی‌ب��ه‌اڵم‌چاالكی‌ وه‌رگ���رت���ووه‌،‌پێویست‌بۆ‌پارێزگاریلێكردنیان‌

ئه‌نجامناده‌ین".الیه‌نگرانی‌نوێ

كه‌س‌ هه‌ندێك‌ له‌ئێستادا‌هه‌نگاویان‌ ب������واره‌دا‌ ل���ه‌م‌ه��ه‌ڵ��گ��رت��ووه‌و‌دڵ��ن��ی��ای��ی‌بۆ‌میراته‌كه‌مان‌ م����ان����ه‌وه‌ی‌دروستبووه‌،‌یه‌كێك‌له‌و‌كه‌سانه‌‌جیسون‌ئیسكاته‌،‌ئه‌م‌كه‌سه‌‌بۆ‌‌)Geocities( له‌‌ پارێزگاری‌هه‌نگاوی‌گه‌وره‌ی‌هه‌ڵگرتووه‌،‌بریتییه‌‌ ‌)Geocities(

كه‌سی‌ وێبسایتی‌ له‌كۆمه‌ڵێك‌كه‌‌دامه‌زراندنه‌كه‌ی‌ده‌گه‌ڕیته‌وه‌‌یاهوو‌ )١٩٩٤(و‌ سالی‌ ب��ۆ‌بڕیاڕیدا‌ )٢٠٠٩(دا‌ له‌ساڵی‌ئه‌م‌كۆمه‌ڵه‌یه‌‌دابخات،‌جیسون‌هه‌وڵی‌زۆریداو‌له‌كۆتایدا‌توانی‌‌گیگابایتی‌ ‌)٦٤١( ئه‌رشیفێكی‌‌)Geocities( ‌ له‌الپه‌ره‌كانی‌سایتی‌ له‌سه‌ر‌ ئاماده‌بكات‌و‌)reocities.com(‌دایبنێت.

ئیسكات‌‌ ب�����ه‌ب�����ڕوای‌له‌سه‌ر‌ ك��ه‌‌ پێشینانه‌ی‌ ئ��ه‌و‌‌)Geocities(سایته‌كانی‌وه‌كو‌مێژوولكه‌یه‌كی‌‌ ت��ۆم��ارك��راوه‌،‌پڕ‌بایه‌خه‌‌له‌سااڵنی‌سه‌ره‌تایی‌وێب‌له‌جیهانداو‌له‌چوارچێوه‌ی‌ك���ه‌پ���س���ول���ێ���ك‌ب����ه‌ن����اوی‌چڕكراوه‌ته‌وه‌و‌ ‌)Geocities(گرانبه‌هایی‌ ‌ زان�����ی�����اری‌تواناكانی‌ ل��ه‌س��ن��وردارب��وون��ی‌پێكهاته‌ی‌ ‌،)Dial‌ up( تۆڕێ‌نارێكوپێكی‌ س���ه‌ره‌ت���ای���ی‌و‌به‌كارهێنه‌ران‌ په‌یوه‌ندی‌ وێب،‌بێباك‌ ئ��ی��م��ێ��ڵ‌و‌ ل��ه‌ڕێ��گ��ه‌ی‌‌)Guestbook(له‌سپام‌كه‌‌له‌‌ب�������اڵوده‌ب�������وون�������ه‌وه‌و..‌

ده‌گرێته‌خۆ.چ���������اره‌ن���������ووس���������ی‌ده‌ریخست،‌‌ ‌)Geocities(زۆرێك‌له‌وێبسایته‌كان‌تووشی‌ده‌بن.‌ چ��اره‌ن��ووس‌ ه��ه‌م��ان‌كاتێك‌ )٢٠١٠(دا‌ دیسامبه‌ری‌وه‌كو‌ نوێی‌ خزمه‌تێكی‌ یاهوو‌del.icio.( یان‌ ‌)Sunset(هه‌ندێك‌ پێشكه‌شكرد،‌ ‌)usبه‌نه‌مانی‌ س��ه‌ب��اره‌ت‌ ده‌ن��گ��ۆ‌ب�����ه‌زووی‌س��ای��ت��ی‌گ����ه‌وره‌ی‌)Flicker(‌باڵوبوویه‌وه‌،‌یاهوو‌تێكۆشا‌‌تاوه‌كو‌ئه‌م‌ده‌نگۆیانه‌‌پاكبكاته‌وه‌،‌ له‌مێشكی‌خه‌ڵكی‌‌)Flicker(به‌اڵم‌به‌كارهێنه‌رانی‌كه‌‌‌ له‌نیگه‌رانیدابوون‌ به‌رده‌وام‌جێگه‌ی‌خاڵی‌ئه‌م‌سایته‌‌چۆن‌

پڕبكه‌نه‌وه‌.به‌نه‌مانی‌ئه‌م‌سایتانه‌‌زۆرێك‌هه‌سته‌یان‌ ئه‌م‌ له‌به‌كارهێنه‌ران‌الدروستده‌بێت‌كه‌‌شتێك‌زیاتر‌له‌ده‌ستده‌ده‌ن.‌‌ ئه‌لبوم‌ له‌یه‌ك‌

ره‌ن����گ����ب����ێ����ت‌زۆرك��������ه‌س‌پشتیبانیان‌ فایلی‌ له‌وێنه‌كانیان‌‌)Flicker( ب���ه‌اڵم‌ ه��ه‌ب��ێ��ت،‌م��ێ��ژووی��ه‌ك��ی‌ده‌وڵ���ه‌م���ه‌ن���ده‌‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌ به‌په‌یوه‌ندییه‌‌ل��ه‌ن��ێ��وان‌ئ��ه‌و‌گ��روپ��ان��ه‌ی‌كه‌‌یه‌كترییه‌وه‌‌ وێنه‌كانی‌ له‌باره‌ی‌ئه‌مانه‌‌ هه‌موو‌ رایانده‌ربڕیوه‌،‌په‌یوه‌ندییه‌كانمان‌ هه‌موو‌ بۆ‌كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‌ ل���ه‌ت���ۆڕه‌‌دۆستایه‌تییه‌كانمان‌و‌ راس��ت��ه‌،‌به‌ڕاستی‌ په‌یوه‌ندییه‌كانمان‌

گرنگن.‌رابردوو،‌ ساڵی‌ به‌درێژایی‌كه‌‌ ئامێرانه‌ی‌ ئ��ه‌و‌ ژم���اره‌ی‌داتاكانی‌ ‌ ده‌ره��ێ��ن��ان��ی‌ ب��ۆ‌ب���ه‌ك���اره���ێ���ن���ه‌ران‌ل���ه‌ت���ۆڕه‌‌ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان‌س���وودی‌زیادیكردووه‌،‌ لێوه‌رده‌گێرت‌له‌كۆمپانیاكان‌‌ زۆر‌ هه‌ڵبه‌ت‌میرات‌ كه‌‌ ده‌ده‌ن‌ سیقه‌یه‌‌ ئه‌و‌دوای‌ به‌كارهێنران‌ ئۆنالینی‌به‌پێی‌ ده‌پ���ارێ���زن‌و‌ م��ه‌رگ��ی��ان‌جیاكارییان‌ ئ��ه‌وان‌ خواستی‌هه‌موو‌ هه‌ڵبه‌ت‌ ده‌ك��ه‌ن.‌ بۆ‌چیرۆكه‌كه‌‌‌په‌یوه‌ندیدار‌به‌دوای‌مه‌رگی‌به‌كارهێنه‌ره‌كه‌وه‌‌نییه‌،‌تا‌ئێستا‌زۆر‌پێشهاتووه‌‌كه‌‌فایلی‌به‌كارهێنه‌ران‌ ‌... یان‌ وێنه‌،‌ونبووه‌،‌بۆیه‌‌ده‌بێت‌رێگه‌یه‌كی‌ئه‌م‌ ه��ێ��ش��ت��ن��ه‌وه‌ی‌ ب��ۆ‌ ورد‌

زانیارییه‌‌بدۆزرێته‌وه‌.شونبرگر،‌ میر‌ ڤیكته‌ر‌ئینته‌رنێتی‌ ل��ه‌ئ��ه‌ن��س��ت��ی��ت��ۆی‌ده‌ڵێت‌ له‌به‌ریتانیا‌ ئۆكسفۆرد‌له‌زهنی‌ به‌شێكه‌‌ "له‌بیركردن‌مرۆڤایه‌تی‌ بۆیه‌‌ م��رۆڤ��ه‌ك��ان،‌هه‌زاران‌ساڵ‌تێكۆشاوه‌‌تاوه‌كو‌له‌بیرنه‌چوون‌ بۆ‌ رێگه‌گه‌لێك‌دروستبكات،‌بۆیه‌‌تۆماركردن‌و‌ده‌سته‌به‌ندی‌زانیاری‌دیجیتاڵی،‌زۆر‌ئاسانتره‌‌له‌دیاریكردنی‌ئه‌و‌ده‌مانه‌وێت‌ ‌ ك��ه‌‌ زانیاریانه‌ی‌به‌واتایه‌كی‌ ب��ی��س��ڕی��ن��ه‌وه‌،‌میمۆریمان‌ ئ����ه‌وه‌ن����ده‌‌ ت���ر‌ده‌رقه‌تی‌ كه‌‌ دروس��ت��ك��ردووه‌‌

نایه‌ین".پێشوازی‌له‌بیركردن‌

میرشونبرگر‌ده‌ڵێت‌"ساڵی‌په‌یوه‌ندی‌ خاتوونێك‌ رابردوو‌پێشینه‌ی‌ وتی‌ ك��ردو‌ به‌منه‌وه‌‌چووه‌ته‌‌ به‌هه‌ڵه‌،‌ تاوانه‌كه‌ی،‌سه‌ر‌‌ئینته‌رنێت‌و‌هه‌ر‌ئه‌مه‌‌بووه‌‌به‌هۆی‌ئه‌وه‌ی‌ژیانێكی‌بێده‌نگ‌دروستیكردبوو،‌ خۆی‌ بۆ‌ كه‌‌بكه‌وێته‌‌مه‌ترسییه‌وه‌و‌تێروانینی‌بچووكه‌كه‌ی‌ ك��ۆم��ه‌ڵ��گ��ه‌‌به‌ئه‌و‌ ده‌روب����ه‌ری‌س��ه‌ب��اره‌ت‌

بگوڕدرێت".‌جگه‌‌له‌م‌نموونه‌یه‌‌له‌وانه‌یه‌‌‌كه‌‌ هه‌بێت‌ تریش‌ شتی‌ زۆر‌ئێمه‌‌به‌ره‌و‌له‌بیركردنی‌ئۆنالینی‌نموونه‌‌ ب��ۆ‌ ‌ راب��ك��ێ��ش��ێ��ت،‌زانیارییه‌كانی‌ هه‌موو‌ ئه‌گه‌ر‌له‌سه‌ر‌ ئێستا‌ به‌كارهێنه‌رانی‌بمێنێته‌وه‌‌‌ ئینته‌رنێت‌ ت��ۆڕی‌له‌داهاتوویه‌كی‌نه‌ك‌زۆر‌دوور‌پڕده‌بێت‌ خ��ه‌ی��اڵ��ی‌ جیهانی‌به‌واته‌یه‌كی‌ مردوو،‌ له‌زانیاری‌تر‌ژم��اره‌ی‌م��ردووه‌ك��ان‌زۆر‌له‌زیندووه‌كان،‌ ده‌بێت‌ زیاتر‌بیره‌وه‌رییه‌كه‌‌ نموونه‌‌سایته‌‌ بۆ‌كاترین،‌ هاوسه‌ره‌كه‌م‌ بۆ‌ كه‌‌سایته‌‌ ی��ه‌ك��ه‌م‌ دروس��ت��م��ك��رد‌ناوی‌ بۆ‌ گوگڵ‌ به‌گه‌ڕانی‌ كه‌‌كاترین‌ده‌دۆزرێته‌وه‌،‌جا‌نازانم‌ئه‌وانه‌ی‌كه‌‌هاوناوی‌ئه‌ون‌چ‌هه‌ستێكیان‌بۆ‌دروستده‌بێت.‌له‌ساڵی‌ م��ی��رش��ون��ب��رگ��ر‌له‌كتێبه‌كه‌یدا‌ )٢٠٠٩(دا‌‌)Delete( ناونیشانی‌ له‌ژێر‌هه‌ندێك‌ ده‌بێت‌ نووسیبووی‌مێتۆد‌وه‌كو‌به‌رواری‌كۆتایی‌بۆ‌دابنرێت،‌ ئۆنالینه‌كان‌ زانیارییه‌‌ئه‌ڵمانی‌ پرۆگرامێكی‌ هه‌ربۆیه‌‌)وه‌رگیراو‌ ‌)X-pire( به‌ناوی‌)expire(ی‌ ‌ ‌ ل����ه‌وش����ه‌ی‌دروستكراوه‌‌ ئینگلیزییه‌وه‌(‌له‌و‌ ب���ه‌س���وودوه‌رگ���رت���ن‌ ك��ه‌‌پرۆگرامه‌،‌به‌كارهێنه‌ران‌ده‌توانن‌مێژووی‌كۆتایی‌ له‌فه‌یسبووكدا‌ئه‌و‌ دوای‌ ئ��ه‌وه‌ی‌ بۆ‌ دابنێن‌به‌رواره‌‌ئیتر‌له‌به‌رده‌ستدا‌نه‌مێنن،‌پرۆگرامانه‌‌ ئه‌م‌ كێشه‌ی‌ به‌اڵم‌له‌سه‌ر‌ شته‌ی‌ ئ��ه‌و‌ ل��ه‌وه‌دای��ه‌،‌ده‌كرێت‌ ببینرێت‌ ئینته‌رنێت‌

هه‌روه‌ها‌ بكرێت!‌ پاشه‌كه‌وت‌ناكرێت‌پرۆگرامه‌كانی‌دووباره‌‌هێنانه‌وه‌و‌شتی‌تریش‌له‌به‌رچاو‌ئه‌گه‌ر‌ ه��ه‌ڵ��ب��ه‌ت‌ ن��ه‌گ��ری��ن.‌پرۆگرامێك‌ نه‌توانین‌ له‌كۆتایدا‌بۆ‌سڕینه‌وه‌ی‌ته‌واوو‌له‌بیركردن‌په‌یدابكه‌ین،‌ده‌كرێت‌ئۆمێدمان‌

به‌شاردنه‌وه‌‌هه‌بێت.له‌مانگی‌شوباتی‌)٢٠١١(‌چه‌ند‌ شكاتی‌ ل����ه‌دوای،‌ دا‌ئاژانسی‌ ل����ه‌الی‌ ك��ه‌س��ێ��ك‌پاراستنی‌داتای‌واڵت،‌‌دادگای‌ئیسپانیا‌‌فه‌رمانی‌به‌گوگڵ‌كرد‌نزیكه‌ی‌)١٠٠(‌لینك‌له‌پێڕستی‌داتاكانی‌بسڕێته‌وه‌،‌چونكه‌‌ئه‌م‌داتایانه‌‌په‌یوه‌ندیان‌به‌ڕابردووی‌ئ���ه‌م‌ك��ه‌س��ان��ه‌وه‌‌ه��ه‌ب��وو‌كه‌‌به‌سه‌رچبوو،‌ م��ێ��ژووك��ه‌ی‌هاوكاری‌ گوگڵ‌ ه��ه‌رچ��ه‌ن��د‌نه‌كردن،‌به‌اڵم‌به‌سودوه‌رگرتن‌وه‌كو‌ ‌ له‌بیركردن‌ له‌یاسای‌پارێزگاری‌ ستراتیژی‌ ئامانجی‌ئه‌وروپا‌ یه‌كێتی‌ له‌داتاكانی‌هه‌رچه‌ند‌ )٢٠١١(دا‌ له‌ساڵی‌له‌سه‌ر‌ خ��واس��ت‌ ش��ك��ات‌و‌ئه‌گه‌ری‌ زۆرتربێت،‌ سڕینه‌وه‌‌ده‌بێت،‌ زیاتر‌ سه‌ركه‌وتنیش‌"له‌بیركردن"‌ ئ��ه‌گ��ه‌ری‌ ب��ۆی��ه‌‌كه‌‌ داهاتووه‌‌ ب��ه‌رزی‌ دی��واری‌

ده‌بێت‌بشكێندرێت.‌له‌سه‌رده‌مێكی‌ ئێمه‌‌ ئێستا‌چۆنیه‌تی‌ ك��ه‌‌ م��ێ��ژووی��دای��ن‌میراتێكی‌ دروس���ت���ك���ردن���ی‌فێربووین،‌ به‌رباڵوی‌دیجیتاڵی‌به‌اڵم‌نازانین‌چۆن‌ئه‌م‌میراته‌‌بۆ‌نه‌وه‌كانمان‌پاكبكه‌ینه‌وه‌.‌

نه‌وه‌ی‌پێشوو‌ئه‌م‌میراته‌ی‌ئێمه‌ش‌ دوای‌ نه‌وه‌ی‌ نه‌بووه‌و‌له‌پرۆفایلێكی‌ جگه‌‌ له‌وانه‌یه‌‌پ���اك‌و‌خ��اوێ��ن‌هیچ‌ل���ه‌دوای‌به‌اڵم‌‌ به‌جێنه‌هێڵێت،‌ خ��ۆی‌باشترین‌و‌ ‌ ئ��ێ��م��ه‌ی��ن‌ ئ����ه‌وه‌‌ساته‌كانی‌ گ��ه‌وج��ان��ه‌ت��ری��ن‌ژیانمان‌تۆماركردووه‌،‌هه‌ڵبه‌ت‌ل��ه‌وان��ه‌ی��ه‌‌ئ��ه‌م‌زان��ی��اری��ان��ه‌‌بۆ‌نه‌وه‌كانی‌ مێژوونووسه‌كانی‌

داهاتوو‌سوودمه‌ندبێت.New‌Scientist‌:سه‌رچاوه‌

تا ئه به د ژیانی دیجیتاڵیئه‌رواح‌ئۆنالین‌

‌نه‌وه‌ی‌ئێ�مه‌‌ئه‌و‌نه‌وه‌یه‌یه‌‌كه‌‌زۆرترین‌به‌ڵگه‌ی‌به‌شێوه‌ی‌كاتێك‌ تۆماركردووه‌،‌ ئۆنالین‌له‌م‌جیهانه‌‌بارده‌كه‌ین‌چه‌ندێك‌له‌م‌به‌ڵگانه‌‌به‌یادگار‌ده‌مێننه‌وه‌؟هاوسه‌رم‌ كاترینی‌ كاتێك‌بوو،‌ ژیانی‌ كۆتایی‌ رۆژه‌كانی‌بكه‌م‌ كارێك‌ ‌ لێكردم‌ داوای‌خه‌ڵك‌رووخساری‌هه‌میشه‌‌به‌و‌شێوه‌یه‌ی‌كه‌‌پێش‌نه‌خۆشییه‌كه‌‌ببینن،‌ گه‌نج‌ ج���وان‌و‌ ب���ووه‌،‌هه‌ربۆیه‌‌بڕیارمدا‌دوای‌مردنی‌‌وێبسایتێكی‌بۆ‌دروستیبكه‌م‌به‌و‌وێنه‌و‌نووسینانه‌ی‌كه‌‌به‌جوانی‌

هه‌ڵبژێردرابوون.زۆر‌‌ ك��اره‌‌ ئه‌م‌ له‌وكاته‌دا‌له‌ئه‌مرۆدا‌ ب��ه‌اڵم‌ ده‌گمه‌نبوو،‌هه‌موو‌ ‌ س���اڵ‌ ‌)٦( دوای‌شتێك‌گۆڕاوه‌،‌ژماری‌ئه‌وانه‌ی‌زۆر‌ به‌كارده‌هێنن‌ ئینته‌رنێت‌له‌خه‌ڵكی‌ زۆر‌ زیادیكردووه‌و‌به‌كارهێنه‌ری‌ ب��ه‌ت��ه‌م��ه‌ن��ی��ش‌دروستكردنی‌ ئینته‌رنێتن‌و‌وێبسایت‌و‌وێبالگی‌‌رێزلێنان‌و‌خه‌یاڵی‌ له‌جیهانی‌ ب��ی��ره‌وه‌ری‌ئاسایی،‌ ب��ه‌ش��ت��ێ��ك��ی‌ ب����ووه‌‌ئه‌م‌ ت��ۆ‌ م��ن‌و‌ كاتێك‌ ب���ه‌اڵم‌پرسه‌و‌‌ به‌جێده‌هێڵین،‌ جیهانه‌‌ته‌نیا‌ ی��ادك��ردن��ه‌وه‌‌ رێزلێنان‌و‌

ئێمه‌‌‌ یادی‌ كه‌‌ نین‌ شتانه‌‌ ئه‌و‌به‌ڵكو‌ ده‌هێڵنه‌وه‌،‌ به‌زیندوویی‌وێبسایته‌كان‌و‌ ‌ پ��رۆف��ای��ل��ی‌وێبالگه‌‌جۆربه‌جۆره‌كان‌وه‌كو‌فه‌یسبووك،‌تویته‌ر،‌فلیكرو...‌ده‌مێننه‌وه‌،‌ ئ��ێ��م��ه‌‌ ل�����ه‌دوای‌هاوشێوه‌‌ تریش‌شتی‌ خه‌ڵكی‌به‌جێده‌هێڵن،‌ خۆیان‌ ل��ه‌دوای‌هانس‌ ‌ به‌وته‌ی‌ شتانه‌ی‌ ئه‌و‌سه‌رۆكی‌ ب��رون��دم��و،‌ پ��ی��ت��ه‌ر‌خزمه‌تگوزارییه‌‌ ن��ه‌رم��ه‌ك��ارو‌نۆكیا‌ ك��ۆم��ه‌اڵی��ه‌ت��ی��ی��ه‌ك��ان��ی‌ئه‌مانه‌‌ ل��ه‌س��ان��ف��ران��س��ی��س��ك��ۆ‌ئێمه‌ن‌و‌ ‌ دیجیتاڵی‌ رۆح���ی‌زانیارییه‌‌ ه��ه‌م��وو‌ ه��ه‌ڵ��گ��ری‌

خه‌یاڵی‌و‌ په‌یوه‌ندییه‌‌ كه‌سی‌و‌راس����ت����ی����ی����ه‌ك����ان‌و‌ح�����ه‌زو‌

باوه‌ڕه‌كانمانه‌.‌هه‌رزانی‌و‌ به‌هۆی‌ ده‌بێت‌پاشكه‌وتكردنی‌ ئ��اس��ان��ی‌سپاسگوزاری‌ بابه‌ته‌كانمان‌به‌هۆی‌ ‌ ب��ی��ن‌ ئ��ی��ن��ت��ه‌رن��ێ��ت‌دیجیتاڵیمان‌ رۆح��ی‌ ئ���ه‌وه‌ی‌ئایا‌ ب��ه‌اڵم‌ به‌ئه‌به‌دی،‌ ده‌بێت‌هه‌موو‌ ده‌م���ان���ه‌وێ���ت‌ ئ��ێ��م��ه‌‌ئۆنالینه‌كانمان‌ چ��االك��ی��ی��ه‌‌ئه‌و‌ هه‌رزییه‌كانمان،‌ ب��ی��روڕا‌وێ��ن��ه‌‌ن��اپ��رۆف��ی��ش��ن��االن��ه‌ی‌كه‌‌به‌مۆبایل‌گرتوومانه‌،‌یان‌گاڵته‌‌‌بێبیركردنه‌وه‌كانمان‌كه‌‌له‌وانه‌یه‌‌

داهاتوو‌ بۆ‌ لێبكه‌ین‌ شه‌رمی‌بمێنێته‌وه‌؟‌

فكری،‌ قوتابخانه‌یه‌كی‌الی��ه‌ن��گ��ران��ی‌"پ���ارێ���زگ���اری‌بڕوایان‌ ئ��ۆن��الی��ن"‌ له‌میراتی‌وای������ه‌‌ئ��ێ��م��ه‌‌ق��������ه‌رزداری‌نه‌وه‌كانمانین،‌به‌اڵم‌مه‌كته‌بێكی‌"سڕینه‌وه‌ی‌ الی��ه‌ن��گ��ران��ی‌ ت��ر‌بڕوایان‌ ‌ ئ��ۆن��الی��ن"‌ م��ی��رات��ی‌وایه‌‌فێركردنی‌"له‌بیرچوونه‌وه‌"‌له‌كاره‌‌ یه‌كێكه‌‌ ‌ به‌ئینته‌رنێت‌له‌ئێستادا‌ پێویسته‌كان،‌ زۆر‌ته‌ریب‌ ئینته‌رنێت‌و‌ داهاتووی‌له‌گه‌ڵیدا‌رۆحی‌دیجیتاڵی‌ئێمه‌‌ك��ه‌وت��ووت��ه‌‌ده‌س��ت‌ئ��ه‌م‌دوو‌

ته‌کنه‌لۆژیا 29ته‌کنه‌لۆژیا28

شارستانییه‌ت 31شارستانییه‌ت30

به شێكی زۆر له گۆشت و ئێسك و خوێنی مرۆڤه كان وه ك مادده كانی تر له م شورایه دا به كارهاتووه

ی‌:ردنده‌كامائ

لی‌‌عه‌جید‌مه‌رامئا

شورای چین درێژترین گۆڕستانی زه وی

ده‌ستپێكچین‌و‌ واڵت��ی‌‌ بینراوه‌كانی‌‌ ناسراوو‌ له‌سیمبوله‌‌ یه‌كێك‌جیهان‌دیوار‌)شورا(ی‌‌گه‌وره‌ی‌‌چینه‌،‌كه‌‌بووه‌ته‌‌ناسنامه‌یه‌كی‌‌چینییه‌كان,‌ ب��ۆ‌ ب��ڕب��ای��ه‌خ‌ گ��رن��گ‌و‌ ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ی‌‌ شارستانی‌‌و‌له‌ڕووی‌‌ گرنگی‌‌خۆی‌‌ دیواره‌‌ ئه‌م‌ تائه‌مڕۆ‌ چیندا‌ له‌مێژووی‌‌)هزرو‌سیاسه‌ت‌و‌ئابووری‌‌و‌شارستانی‌‌و‌جه‌نگ(ه‌وه‌‌هه‌بووه‌,‌ته‌نیا‌ نه‌ك‌ مرۆڤه‌‌ ده‌ستكردی‌‌ سنووری‌‌ یه‌كه‌مین‌ دیواره‌‌ ئه‌م‌دوو‌ جوگرافی‌‌ سنوری‌‌ به‌ڵكو‌ ن��ه‌ت��ه‌وه‌ی��ه‌ك،‌ ی��ان‌ ه��ۆزێ��ك،‌مرۆڤه‌‌ گرنگی‌‌ هه‌نگاوی‌‌ یه‌كه‌مین‌ لێكجیاده‌كاته‌وه‌,‌ ده‌وڵه‌ت‌دیواره‌‌ ئه‌م‌ جیاده‌كاته‌وه‌,‌ له‌یه‌ك‌ به‌ربه‌رییه‌ت‌ شارستانی‌‌و‌ كه‌‌گه‌وره‌ترین‌ ئه‌ندازیاری‌‌ ك��اری‌‌ س��ه‌رب��ازی‌‌و‌ ته‌كنیكی‌‌ وه‌ك‌مرۆڤ‌ ئه‌ندازیاری‌ بیناسازی‌و‌ كاری‌‌ شارستانیه‌ت‌و‌ كاری‌‌ده‌ستی‌‌ دروستكراوێكی‌‌ ته‌نیا‌ پێودانگه‌وه‌‌ ل��ه‌م‌ ده‌بینرێت,‌ده‌یبینن,‌ له‌ئاسمانه‌وه‌‌ ئاسمانی‌‌ گه‌شتیارانی‌‌ كه‌‌ م��رۆڤ��ه‌،‌به‌یه‌كێك‌ بووه‌‌ ورده‌كاییه‌وه‌‌ ئه‌ندازیاری‌‌و‌ هونه‌ری‌‌ به‌هۆی‌‌جوانی‌‌و‌ ب��ه‌ه��ۆی‌‌ جیهان,‌ سه‌رسوڕهێنه‌ره‌كه‌ی‌‌ ل��ه‌ح��ه‌وت‌سه‌رنجڕاكێشیه‌كه‌یه‌وه‌‌سااڵنه‌‌چه‌ندین‌هه‌زار‌گه‌شتیارو‌گه‌ڕیده‌‌ئابووری‌‌ سه‌ردانی‌‌ئه‌و‌دیواره‌‌ده‌كه‌ن‌و‌ئه‌مه‌ش‌ده‌سكه‌وتێكی‌‌

گرنگ‌ده‌به‌خشێته‌‌چینییه‌كان.

مێژووی‌‌دروستكردن‌و‌قۆناغه‌كانی‌‌دیواری‌‌چینمیژووی‌‌دروستكردنی‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌سه‌ده‌ی‌‌كه‌‌ رایانوایه‌،‌ میژوونووسان‌ زۆربه‌ی‌‌ زاین,‌ پێش‌ حه‌وته‌می‌‌پێش‌ حه‌وته‌می‌‌ ش��ه‌ش‌و‌ له‌سه‌ده‌كانی‌‌ دی��واره‌‌ ئه‌م‌ مێژووی‌‌به‌رده‌وام‌ زاینی‌‌ پازده‌یه‌می‌‌ تاسه‌ده‌ی‌‌ ده‌ستپێده‌كات‌و‌ زاینه‌وه‌‌له‌سه‌ده‌ی‌‌ دی��واره‌‌ ئه‌م‌ پێیانوایه‌‌ دیكه‌ش‌ هه‌ندێكی‌‌ ده‌بێت,‌

پێنجه‌می‌‌زاینه‌وه‌‌ده‌ستپێده‌كات.بونیاتنانی‌‌ دروستكردن‌و‌ ده‌ڵێن‌ دیكه‌ش‌ هه‌ندێكی‌‌ ‌)1(زاینییه‌وه‌‌ دووه‌م���ی‌‌ ل��ه‌س��ه‌ده‌ی‌‌ ‌ چ��ی��ن‌ گ���ه‌وره‌ی‌‌ دی���واری‌‌

ده‌ستیپێكردو‌تاوه‌كو‌سه‌ده‌ی‌‌حه‌ڤده‌ی‌‌زاینی‌‌درێژه‌ی‌‌كێشا.به‌رنامه‌ی‌‌ سه‌ره‌تاو‌ دیكه‌‌ میژوونووسی‌‌ هه‌ندێك‌ ‌)2(ده‌ستپێكردنی‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌ده‌به‌نه‌وه‌‌بۆ‌ساڵی‌‌)300(‌پێش‌زاین.)3(‌كۆمه‌ڵێكی‌‌دیكه‌ش‌سه‌ره‌تاو‌ده‌سپێكی‌‌دروستكردنی‌‌دیواری‌‌چین‌ده‌گه‌ڕێننه‌وه‌‌بۆ‌یه‌كه‌م‌ئیمپراتۆری‌‌چین،‌كه‌‌)كین‌شینهوانگ(ه‌‌ئه‌م‌ئیمپراتۆره‌‌له‌نیوان‌سااڵنی‌‌)230(‌تا‌)200(‌

پێش‌زاین‌ژیاوه‌.)4(‌به‌هه‌رحاڵ‌ئه‌م‌دیواره‌‌جوگرافییه‌كی‌‌گرنگ‌و‌پڕبایه‌خی‌‌

بۆخۆی‌‌داگیركرد.ئه‌م‌ بونیادنانی‌‌ مێژوو‌ سه‌رچاوه‌كانی‌‌ دی��رۆك‌و‌ به‌پێی‌‌ئه‌وه‌ی‌‌ تاگه‌شته‌‌ دروستكرا,‌ قۆناغێك‌ هه‌نگاو‌ به‌چه‌ند‌ دیواره‌‌دروستكردن‌و‌ س��ه‌ره‌ت��ای‌‌ بپارێزێت,‌ جوانی‌‌ سیماو‌ ئه‌مڕۆ‌قۆناغی‌‌یه‌كه‌می‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌بۆ‌فه‌رمانڕه‌وایی‌‌چین‌سه‌رده‌سه‌اڵت‌و‌ هاته‌‌ باوكی‌‌ له‌دوای‌‌ كه‌‌ هۆنگ(‌ شی‌‌ )كین‌ئه‌م‌ له‌سه‌رده‌می‌‌ بوو,‌ ساڵ‌ سیازده‌‌ ته‌مه‌نی‌‌ قۆناغه‌شدا‌ له‌و‌سیاسی‌‌ ئ��اب��ووری‌‌و‌ چاكسازی‌‌ كۆمه‌ڵێك‌ فه‌رمانڕه‌واییه‌دا‌پرۆژانه‌ی‌‌‌ ئه‌و‌ له‌گرنگترین‌ یه‌كێك‌ له‌چیندا,‌ كرا‌ فه‌رهه‌نگی‌‌ئه‌م‌ به‌دروستكردنی‌‌ فه‌رمانیدا‌ كردی‌،‌ گه‌نجه‌‌ فه‌رمانڕه‌وا‌ ئه‌م‌دیواره‌‌ئه‌مه‌ش‌بۆ‌ئه‌و‌سه‌رده‌مه‌ی‌‌مێژووی‌‌چین‌گرنگ‌بوو،‌هۆزه‌كان‌ هێرشی‌‌ مه‌ترسی‌‌ له‌به‌ر‌ واڵته‌‌ ئه‌م‌ سنوری‌‌ چونكه‌‌

بوو.‌بۆ‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‌ دیواره‌‌ ئه‌م‌ درستكردنی‌‌ دووه‌می‌‌ قۆناغی‌‌سه‌رده‌می‌‌فه‌رمانڕه‌وا‌)مینگ(،‌له‌م‌سه‌رده‌مه‌شدا‌چین‌كۆمه‌ڵێك‌فراوانبوونی‌‌ پاش‌ ئه‌مه‌ش‌ بینی‌‌ به‌خۆوه‌‌ سیاسه‌تی‌‌ رێفۆرم‌و‌فه‌رمانڕه‌واییه‌ش‌ ئ��ه‌م‌ ئ��ه‌م��ه‌ش‌ ل��ه‌ب��ه‌ر‌ ده‌س���ه‌اڵت,‌ س��ن��ورو‌بیری‌‌ چین‌ سنوری‌‌ هۆزه‌كانی‌‌ چه‌ته‌گه‌ری‌‌ په‌المارو‌ له‌ترسی‌‌ده‌كرێت‌ ك��رده‌وه‌,‌ دیواره‌‌ ئه‌م‌ فراوانكردنی‌‌ له‌دروستكردن‌و‌كۆمه‌ڵێك‌ ئه‌مڕۆ‌ تا‌ له‌سه‌ره‌تاوه‌‌ ه��ه‌ر‌ دی��واره‌‌ ئ��ه‌م‌ بوترێت‌

ده‌ستكاری‌‌و‌نۆژه‌نكردنه‌وه‌ی‌‌تێدا‌كرابێت.‌

‌)7350( نزیكه‌ی‌‌ درێژییه‌كه‌ی‌‌ ده‌ڵێن‌ ده‌به‌ن‌ ناو‌ له‌چیندا‌ گه‌وره‌‌كیلۆمه‌تر‌درێژه‌،‌هه‌ندێكی‌‌دیكه‌‌ده‌ڵێن‌به‌شی‌‌سه‌ره‌كی‌‌دیواره‌كه‌ش‌نزیكه‌ی‌‌ تریشی‌‌ پارچه‌كانی‌‌ كیلۆمه‌رو‌ ‌)3460( نزیكه‌ی‌‌ ده‌گاته‌‌دیواره‌كه‌‌ به‌رزی‌‌ ئه‌وه‌ش‌ س��ه‌ره‌ڕای‌‌ ده‌بێت,‌ كیلۆمه‌تر‌ ‌)2900(مه‌ترونیو،‌ حه‌وت‌ پانییه‌كه‌شی‌‌ مه‌ترونیو‌ حه‌وت‌ نزیكه‌ی‌‌ ده‌گاته‌‌له‌بنكه‌وه‌‌تا‌)6\4(‌ته‌سكده‌بێته‌وه‌‌له‌لوتكه‌كه‌ی‌‌به‌رزی‌‌قه‌اڵكه‌ش‌

دوازده‌‌مه‌تر‌ده‌بێت.)10(‌جگه‌‌له‌وانه‌ش‌هه‌ندێكی‌‌دیكه‌‌پێیانوایه‌‌درێژی‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌

نزیكه‌ی‌‌)7000(‌كیلۆمه‌تر‌درێژه‌.‌چین‌ بۆ‌ سه‌رنجڕاكێشی‌‌ ج��وان‌و‌ پێگه‌یه‌كی‌‌ به‌مه‌ش‌ ‌)11(

نه‌خشاند.

چی‌‌له‌دروستكردنی‌‌ئه‌م‌دیواره‌دا‌به‌كارهاتووه‌شوێنه‌وارناسان‌ م��ی��ژوون��ووس��ان‌و‌ ب��ۆچ��وون��ی‌‌ ب��ه‌پ��ێ��ی‌‌له‌دروستكردنی‌‌ئه‌م‌دیواره‌دا‌چه‌ندین‌مادده‌و‌كه‌ره‌سته‌ی‌‌جیاواز‌به‌هێزكردنی‌‌ قایم‌و‌ زیاتر‌ بۆ‌ ل��ه‌وه‌ش‌ مه‌به‌ست‌ به‌كارهاتووه‌‌دیواره‌كه‌‌بووه‌‌ئه‌وانه‌ش‌بریتیبوون‌له‌‌)به‌ردو‌خشت(،‌له‌وه‌ش‌بووه‌‌ ئه‌وه‌‌ بۆ‌ ئه‌مه‌ش‌ برنجه‌(‌ )هاڕاوه‌ی‌‌ به‌كارهێنانی‌‌ گرنگتر‌دیاردانه‌ی‌‌ له‌و‌ بگرێت‌ زیاتر‌ مانه‌وه‌ی‌‌ به‌رگه‌ی‌‌ دیواره‌كه‌‌ تا‌رووبه‌ڕووی‌‌ده‌بنه‌وه‌‌چی‌‌سروشتی‌‌بن،‌یان‌مرۆیی‌‌سه‌ره‌ڕای‌‌چیمه‌نتۆی‌‌ لیته‌و‌ )قوڕو‌ به‌رده‌كانیدا‌ خشت‌و‌ له‌نێوان‌ ئه‌وه‌ش‌بته‌وبوونی‌‌ زیاتر‌ مایه‌ی‌‌ بوویه‌‌ ئه‌مه‌ش‌ به‌كارهاتووه‌،‌ قسڵ(‌له‌قۆناغه‌كانی‌‌ تائه‌مڕۆ،‌ مێژوو‌ به‌درێژی‌‌ مانه‌وه‌ی‌‌ دیواركه‌و‌دواتردا‌به‌حوكمی‌‌پێشكه‌وتنی‌‌زانست‌و‌داهێنانی‌‌نوێی‌‌ته‌كنیكی‌‌دیواره‌كه‌‌باشتر‌دروستكراو‌چه‌ندین‌مادده‌ی‌‌تری‌‌وه‌ك‌)گه‌چ‌و‌به‌ردی‌‌بته‌و‌خشتی‌‌ناو‌كوره‌(‌به‌كارهاتن,‌زه‌وییه‌كه‌شی‌‌به‌به‌ردی‌‌

پان‌و‌ئه‌ستور‌داپۆشران.‌)14(‌هه‌رئه‌مه‌شه‌‌وایكردوه‌‌كه‌‌دیواره‌كه‌‌به‌درێژایی‌‌قۆناغه‌‌سه‌خته‌كانی‌‌مێژوو‌تائه‌مڕۆ‌جوانی‌‌به‌هێزی‌‌خۆی‌‌بپارێزێت.‌

ئه‌وانه‌ی‌‌به‌شداربوون‌له‌دروستكردنی‌‌دیواره‌كه‌داله‌دروستكردنی‌‌ئه‌م‌دیواره‌دا‌ئیمپراتۆریه‌تی‌‌چین‌په‌نای‌‌برده‌‌به‌ر‌به‌كارهێنانی‌‌هێزو‌بازووی‌‌مرۆیی‌‌ئه‌و‌سه‌رده‌مه‌‌به‌بێ‌‌جیاوازی‌‌ره‌گه‌زو‌ته‌مه‌ن‌و‌له‌شساغ‌و‌نه‌خۆش‌و‌پیروپه‌ككه‌وته‌‌ئه‌وانه‌ش‌بریتیبوون‌له‌‌)نووسه‌ران‌و‌رۆشنبیران‌و‌هونه‌رمه‌ندان‌و‌كرێكاران‌و‌چینی‌‌هه‌ژارو‌ئیشی‌‌ ژێر‌ خسته‌‌ ئامانجه‌كه‌یدا‌ له‌پێناو‌ پێكه‌وه‌‌ ئه‌مانه‌ی‌‌ ن��ه‌دار(‌قورس‌و‌كاری‌‌به‌ردبڕی‌‌و‌هه‌ڵكه‌ندنی‌‌كێوه‌كان‌و‌زه‌وییه‌كان،‌بۆیه‌‌به‌گشتی‌‌هێزێكی‌‌بێئه‌ژماری‌‌بۆ‌دروستكردن‌و‌بونیاتنانی‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌وه‌ك‌شورا‌به‌كارهێنا‌وه‌ك‌)سه‌ربازو‌زیندانی‌‌و‌خه‌ڵكی‌‌ره‌شۆكی‌(،‌به‌گشتی‌‌ئه‌وانه‌ی‌‌له‌م‌دیواره‌دا‌ئیشیانده‌كرد‌به‌زۆرو‌زۆره‌ملێ‌بووه‌،‌سه‌ربازو‌ كرێكارو‌ هه‌زار‌ ‌)960( له‌‌ زیاد‌ كه‌‌ روونبوویه‌وه‌‌ بۆیه‌‌

شارستانییه‌ت 33شارستانییه‌ت32

له‌یادبچێت‌ ئه‌وه‌شمان‌ نابێت‌ به‌شداربوون,‌ دیواره‌دا‌ له‌م‌ ئه‌فسه‌ر‌بونیاتنانی‌‌ له‌دروستكردن‌و‌ به‌شداربوون‌ له‌وانه‌ی‌‌ زۆر‌ ژماره‌یه‌كی‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌تووشی‌‌نه‌خۆشی‌‌بوون‌و‌پڕوكاون‌و‌له‌ناوچوون‌و‌مردن‌كه‌‌ ئه‌وانه‌شی‌‌ زۆری‌‌ به‌شێكی‌‌ تێڕامانه‌‌ سه‌رنج‌و‌ جێگه‌ی‌‌ ئه‌وه‌ی‌‌به‌شداربوون‌و‌به‌هۆی‌‌هیالكی‌‌و‌نه‌خۆشییه‌وه‌‌مردن‌ته‌رمه‌كانیان‌له‌نێو‌ئه‌و‌دیواره‌دا‌ده‌نێژران,‌بۆیه‌‌ئه‌مه‌‌بوویه‌‌ناوێك‌بۆ‌ئه‌م‌دیواره‌و‌ئه‌م‌دیواره‌‌‌به‌‌)درێژترین‌گۆڕستانی‌‌زه‌وی‌(‌ئه‌ژماركرا،‌بۆیه‌‌ده‌شێت‌بوترێت‌به‌شێكی‌‌زۆر‌له‌گۆشت‌و‌ئێسك‌و‌خوێنی‌‌مرۆڤه‌كان‌وه‌ك‌

مادده‌كانی‌‌تر‌له‌م‌دیواره‌دا‌به‌كارهاتوون.

ئامانج‌له‌دروستكردنی‌‌ئه‌م‌دیواره‌به‌درێژایی‌‌مێژووی‌‌مرۆڤایه‌تی‌‌هه‌موو‌ئه‌و‌قه‌اڵو‌دیوارو‌شورانه‌ی‌‌كه‌‌دروستده‌كران‌چه‌ندان‌ئامانجی‌‌گرنگی‌‌له‌پشته‌وه‌‌بوون,‌بۆ‌ئه‌م‌مه‌به‌سته‌‌ئیمپراتۆریه‌تی‌‌چین‌ئه‌م‌دیواره‌ی‌‌بۆ‌به‌رگریكردن‌له‌هێرش‌و‌ئه‌و‌ دروستكرد‌ باكوور(‌ )هۆزه‌كانی‌‌ مه‌ترسی‌‌ تااڵنی‌‌و‌ په‌المارو‌هۆزانه‌ش‌كه‌‌بوونه‌‌مایه‌ی‌‌مه‌ترسی‌‌بۆ‌ئیمپراتۆری‌‌چین‌بریتیبوون‌له‌خێڵه‌‌كۆچه‌رییه‌كانی‌‌وه‌ك‌)مه‌غۆل‌و‌تورك‌و‌هانییه‌كان(‌ده‌شێت‌بڵێین‌جگه‌‌له‌ترس‌هۆكاری‌‌بازرگانی‌‌و‌ئابووری‌‌و‌سیاسی‌‌رۆڵی‌‌هه‌بوبێت‌له‌دروستكردنی‌‌ئه‌م‌دیواره‌,‌چونكه‌‌هۆزه‌كان‌له‌سنووری‌‌

سه‌ره‌وه‌ی‌‌چین‌به‌رده‌وام‌مه‌ترسی‌‌بوون‌بۆ‌ئه‌م‌ده‌وڵه‌ته‌.ئه‌نجام‌له‌گه‌ڵ‌په‌یدابوونی‌‌هێزوو‌له‌شكرێكی‌‌زۆر‌له‌الیه‌ك‌و‌له‌دروستكردنی‌‌ بیر‌ ده‌سه‌اڵت‌ قه‌ڵه‌مڕه‌وی‌‌ سنوری‌‌ فراوانبوونی‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌كرایه‌وه‌,‌تاسنوری‌‌ئیمپراتۆری‌‌چین‌له‌خێڵه‌‌به‌ربه‌رییه‌‌هانییه‌كان‌و‌توركه‌‌به‌ربه‌رییه‌كان‌بپارێزێت,‌مه‌به‌ستی‌‌سه‌ره‌كیش‌ئه‌م‌ به‌ربه‌ریه‌تی‌‌ له‌تااڵنی‌‌و‌ بوو,‌ ده‌وڵه‌تی‌‌چین‌ پاراستنی‌‌گه‌ل‌و‌خێڵه‌‌به‌ربه‌رییانه‌‌كه‌‌هه‌موو‌كاتێك‌په‌الماری‌‌ناوچه‌كانیان‌ده‌دا،‌دیاره‌‌یه‌كێك‌له‌گه‌وره‌ترین‌كێشه‌ی‌‌گه‌لی‌‌چین‌بوونی‌‌ئه‌و‌خێڵه‌‌خێڵه‌‌ ئه‌م‌ ده‌ژیان،‌ له‌باكووری‌‌چین‌ كه‌‌ بوو‌ توركانه‌‌ به‌ربه‌رییه‌‌به‌ربه‌رییانه‌‌ژیانیان‌به‌ربه‌رییه‌ت‌و‌تااڵنی‌‌بوو،‌هه‌ربۆیه‌‌به‌به‌رده‌وامی‌‌ناوچه‌كانی‌‌ پ��ه‌الم��اری‌‌ئه‌م‌ به‌اڵم‌ ده‌دا،‌ چینیان‌هێرشی‌‌ توانی‌‌ دی���واره‌‌ئ��ه‌م‌خێڵه‌‌ ب��ه‌رده‌وام��ی‌‌كه‌مبكاته‌وه‌‌ به‌ربه‌رییه‌‌راس���ت���ه‌‌ئ���ه‌م‌دی�����واره‌‌سنوری‌‌جوگرافی‌‌چینی‌‌له‌هێرش‌و‌ پ���اراس���ت‌بچووكه‌كان،‌ ش����ه‌ڕه‌‌ب���ه‌اڵم‌ل��ه‌ڕاس��ت��ی��دا‌ئه‌م‌دی�������واره‌‌ب����ه‌ت����ه‌واوی‌‌رێگر‌ له‌مپه‌رو‌ ن��ه‌ب��ووه‌‌ئه‌وه‌بوو‌ نموونه‌‌ بۆ‌ چین,‌ خاكی‌‌ داگیرنه‌كردنی‌‌ له‌نه‌به‌زاندن‌و‌هێزه‌كانی‌‌مه‌غۆل‌به‌سه‌ركردایه‌تی‌‌رێنمای‌‌سه‌ربازی‌‌)جه‌نگیزخان(‌له‌سه‌ره‌تاكانی‌‌سه‌ده‌ی‌‌ دیواره‌داو‌ ئه‌و‌ به‌سه‌ر‌ ده‌ستبگرن‌ توانیان‌دوازده‌دا‌زه‌ویوزارێكی‌‌زۆریان‌له‌چین‌داگیركرد،‌‌‌‌راسته‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌له‌سه‌ر‌ره‌نج‌و‌مه‌ینه‌تی‌‌ملیۆنان‌خه‌ڵكی‌‌ره‌نجبه‌رو‌ماندو‌هه‌ژاری‌‌چین‌بونیاد‌نرا,‌به‌اڵم‌دواتر‌بوویه‌‌گوزارشت‌و‌سیمبول‌و‌نیشانه‌ی‌‌دیارو‌روونی‌‌سه‌لیقه‌و‌هێزی‌‌سه‌رسه‌ختی‌خه‌ڵكی‌‌چین‌به‌درێژایی‌مێژوو‌دڵڕفێنی‌‌و‌ته‌لیسمی‌‌خۆی‌‌له‌ده‌ست‌نه‌داوه‌,‌ئه‌مه‌‌ئۆپێراكاندا,‌ گۆرانی‌‌و‌ كتێب‌و‌ تۆماكراله‌‌ ناوی‌‌ داستانێك‌ بوویه‌‌له‌میراته‌‌ به‌یه‌كێك‌ دی��واره‌‌ ئه‌م‌ ن��اوی‌‌ ‌)1987( له‌ساڵی‌‌ دوات��ر‌

فه‌رهه‌نگییه‌كانی‌‌جیهان‌تۆماركرا.

سنوری‌‌دیواری‌‌چینس���ن���وری‌‌ئ���ه‌م‌دی�����واره‌‌ل���ه‌ڕۆژه���ه‌اڵت���ی‌‌رووب�����اری‌‌ئه‌مڕۆ‌ كه‌‌ ‌،)LINTAOلینتاو(‌)GANSUگانسۆ( ناوچه‌ی‌‌ده‌ستپێده‌كات‌و‌ پێیده‌ڵێن,‌هه‌ڵده‌كشێت‌و‌ باكوور‌ به‌ره‌و‌كه‌ناره‌كانی‌‌ ده‌گ��ات��ه‌‌ ه��ه‌ت��ا‌رۆژه��ه‌اڵت��ی‌‌رووب���اری‌‌)تاوTAO(و‌له‌وێشه‌وه‌‌تاڕووباری‌‌‌)LANZHOUش���������ی���������ن(لێره‌شه‌وه‌‌ ده‌بێت،‌ ب��ه‌رده‌وام‌)ینشان‌ گ��ردۆڵ��ك��ه‌ك��ان��ی‌‌ ب��ۆ‌YINSHAN(‌ده‌كشێت‌و‌هه‌تا‌)لیۆندۆگ ناوچه‌ی‌‌ ده‌گاته‌‌خاڵه‌وه‌‌ له‌م‌ ‌،)LIAONDOGكۆتایی‌‌به‌دیواره‌كه‌‌دێت,‌واته‌‌

ئێره‌‌دواخاڵی‌‌دیواره‌كه‌یه‌.دیكه‌‌ به‌شێوازێكی‌‌ ‌)5(له‌سه‌ر‌ دی���واره‌‌ ئ��ه‌م‌ سنوری‌‌)یالو(‌ رووب����اری‌‌ چ���اوه‌ی‌‌)لیائۆنیگ(‌ ل��ه‌پ��ارێ��زگ��ای‌‌ده‌ستپێده‌كات‌و‌ له‌ڕۆژهه‌اڵت‌)جایۆگو‌ ده‌روازه‌ی‌‌ ت���ا‌)گانسۆ(‌ له‌پارێزگای‌‌ وان(‌

له‌ڕۆژئاوا‌درێژده‌بێته‌وه‌.به‌ده‌ربڕینێكی‌‌ ‌)6(دیواره‌‌ ئه‌م‌ سنوری‌‌ دیكه‌ش‌له‌نێوان‌ چین‌ ل��ه‌ب��اك��ووری‌‌باكووری‌‌ رۆژئ��اواو‌ كه‌ناری‌‌ناوه‌ڕاستی‌‌چین‌درێژده‌بێته‌وه‌‌له‌ڕۆژهه‌اڵته‌وه‌‌ كۆتایه‌كه‌شی‌‌)شنگهایگوان(،‌ ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌‌

له‌نزیك‌ گوندێكه‌‌ ئه‌وه‌ش‌ كه‌‌)كینهوانگداو(‌ ش�����اری‌‌كۆتاییه‌كه‌ی‌‌ له‌ڕۆژئاواشه‌وه‌‌گوندی‌‌ ن��زی��ك‌ ده‌ك��ه‌وێ��ت��ه‌‌

)گیایوگوان(.‌)7(‌به‌م‌شێوه‌یه‌‌سنوری‌‌چوارچێوه‌‌ ل��ه‌م‌ دی��واره‌‌ ئ��ه‌م‌جوگرافییه‌دا‌خول‌ده‌خوات.

درێژی‌‌دیواری‌‌چین

س����ه‌ب����اره‌ت‌ب����ه‌درێ����ژی‌‌راوبۆچوونی‌‌ چین‌ دی���واری‌‌ج��ی��اواز‌ه��ه‌ی��ه‌,‌ئ��ه‌م‌دی���واره‌‌كیلۆمه‌تر‌ ‌)1500( نزیكه‌ی‌‌درێژاییه‌كه‌یه‌تی‌‌و‌حه‌وت‌مه‌ترو‌پانی‌‌ ب��ه‌رزی��ی��ه‌ك��ه‌ی��ه‌ت��ی‌‌و‌ نیو‌كه‌‌ پانه‌‌ هێنده‌‌ دی��واره‌ك��ه‌ش‌ئه‌سپ‌ به‌سواری‌‌ شه‌ش‌سوار‌ده‌توانن‌به‌ته‌نیشت‌یه‌كدا‌به‌سه‌ر‌هه‌ندێكی‌‌ ب��ڕۆن،‌ دی��واره‌ك��ه‌دا‌دیكه‌‌كه‌‌ئه‌م‌دیواره‌‌به‌دیواری‌‌

ته‌کنه‌لۆژیا 35ته‌کنه‌لۆژیا34

ته‌كنه‌لۆجیای‌‌نانۆ‌له‌بواری‌‌ژینگه‌دانانۆ ت���ه ك���ن���ۆل���ۆژی���ای ه����ه روه ك ل��ە ژم�����ارە)٦( ی بینیمان چۆن لڤینی زانستییدا ژیاندا بواره كانی زۆربه ی له كاریگه ر س��ه ره ك��ی و رۆڵ���ی پاراستنی له بواری ده بینێت، به هه مانشێوه ژی��ن��گ��ه ش��دا رۆڵێكی پۆزه تیڤانه ده گێرێت و خاوێن و پ��اك و ژینگه یه كی ژه هراوییه كان گازه له دوور ئه ویش ده س��ت��ه ب��ه رده ك��ات، له رێگه ی باشتركردنی نایابی و كوالێتی جۆره كانی كه ره سته و به رهه مهاتووه كان كه لوپه له ل���ه رێ���گ���ه ی ه����ه روه ه����ا و هه وای و ئاو پاككردنه وه ی به دابینكردنی ئه ویش ژینگه ، ئۆتۆمبیله كان بۆ ستومه نییه ك ژه هراوی پیسی و كه متر كه روویه كی ده ك��ات��ه وه . ب��او گ���رن���گ���ی ب����ه رێ����وه ب����ردن و نانۆ ته كنۆلۆژیای پیاده كردنی له بواری ژینگه دا له وه دا خۆی ده بینێته وه كه هانی به كارهێنان به جۆرێك به جێهێنانه كانی و

په ره سه ندووی نه خۆشییه كانی ج��ی��ه��ان��ی��ش ب��ه ه��ۆی ئ���اوی پ��ی��س��ه وه ده گ���وازرێ���ت���ه وه . بۆ جیهان داواك��اری��ی��ه ك��ان��ی خواردنه وه شیرینی ئ���اوی رۆژ به رۆژ له زیادبووندایه ، له 70%ی ئه مرۆماندا رۆژگاری له جیهاندا ئاو سه رچاوه كانی بۆ 19%ی و كشتوكاڵ ب��ۆ به كارده هێنرێت پیشه سازی دانیشتوان بۆ 9%ی ته نها و به كارده هێنرێت. بۆ پێداویستی له ساڵی ك��ه س بلیۆن )2(

ده دات كه هاوڕا و به كه ڵكبن ب���ۆ ژی��ن��گ��ه ی ده وروب������ه ر. زۆرب���������ه ی ه����������ه ره زۆری ته كنۆلۆژیای به جێهێنانه كانی نانۆ به كه ڵك و سوودبه خشن ئه ویش ژینگه ، پاراستنی بۆ كه مكردنه وه ی ل��ه رێ��گ��ه ی ئ���اوێ���ت���ه و ت���وخ���م ئ�����ه و له پێكهاته و كه پێویستانه ی كه ره سه كاندا دروستكردنی نموونه ب��ۆ ب��ه ك��ارده ب��رێ��ن. ته كنۆلۆژیای ك��ه ره س��ت��ه ی ن��ان��ۆ ب��ه ك��ارده ه��ێ��ن��رێ��ت بۆ كه مكردنه وه و البردنی توخمه به خشه كانی زیان ژه ه��راوی و له ناوچه زه وی خۆڵی گڵ و پیسبووه كاندا. ده ستپێشخه ری ح��ك��وم��ه ت��ه ك��ان ل���ه ب���واری ته كنۆلۆژیایه ئ��ه م هاندانی به جۆرێك ده بێت ژینگه بۆ به جێهێنانه كانی كه هانی بێت كه ب��دات ته كنۆلۆژیایه ئ��ه م گشتی ته ندروستی ره چ��اوی ده بێت ب��ك��ه ن. ه��اواڵت��ی��ان ئه م به دیهێنانی بۆ حكومه ت

له سه ر داواك��اری )2030(دا به رێژه ی ئ���او داب��ی��ن��ك��ردن��ی به زی����ادده ك����ات. )%٦0(له به رچاوگرتنی رێژه ی ئێستای دانیشتوان و ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان و گ��ه ش��ه س��ه ن��دن، ب��ه ش��ێ��ك له )2/3(ی سێی له سه ر دوو له ساڵی جیهان دانیشتوانی وشك ت��ووش��ی )2050(دا له م ده بن. بێئاوی بوونه وه و ته كنۆلۆژیای سۆنگه یه شه وه له هه وڵه كانی به شێك نانۆ خ����ۆی ب���ه گ���ه رده خ���ات بۆ

بۆیه ش ده توێنه وه هه ر زه وی گۆی ئه مرۆ گه رمایه ی ئ��ه و ده بینێت ب��ه خ��ۆی��ه وه زه وی رووه شه وه له م هاوتایه . بێ یارمه تیده ره نانۆ ته كنۆلۆژیای بۆ دابینكردنی وزه یه كی پاكترو كه مخه رجیتر، ئه ویش له رێگه ی شانه كانی چ��وس��ت��رك��ردن��ی خانه كانی ك���ارۆرون���اك���ی و ئاو هایدرۆجین. ستومه نی و یه كێكه له سه رچاوه سروشتیه زه وی ، س���ه ر گ��رن��گ��ه ك��ان��ی زۆربه ی ئه م ئاوه ش خوێیاویه و رێژه یه ش ئه م )3%(ی ته نیا كه گونجاوه به كارهێنان بۆ ئه م له سه ر سێی )2/3( دوو به سته ڵه كه كان له رێ��ژه ی��ه ش واته به فرینه كاندایه ، شاخه و به كارهێنانی بۆ )%1( ته نیا مرۆیی ده شێت. له رۆژگاری بلیۆن )1.1( ئه مرۆشماندا بێبه شن و پاك ئاوی له كه س له كه سیش بلیۆن )2.4(پاكگژكردنه وه ی ئامرازه كانی )80%(ی ب��ێ��ب��ه ش��ن. ئ���او

ئه م ل���ه رێ���ی ده ت���وان���رێ���ت ته كنۆلۆژیایه وه بۆ هه تا هه تایه بن بڕبكرێت، ئه ویش له رێگه ی كه ره سته ی ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی هه رزانترو ب���ه زو ك��وال��ی��ت��ی ساده و كارگه ی به كارهێنانی بچووك و ه��اوڕاو ه��اوڕێ به

ژینگه . بابه ته ئ��ه م نوسینی ب��ۆ سه رچاوه ی به چه ندان پشت

ئینته رنیتی به ستراوه ن��وس��ی��ن��ی ئ���ه ن���دازی���اری

كاره با: محه مه د دوكانی

پاراستنی له پێناو هه نگاوه ش ژینگه و ته ندروستی هاواڵتیاندا به ر بگرێته رێ��گ��ای��ان��ه ئ���ه م به رده وام و توێژینه وه ی وه ك له سه ر ب��اج ك��ه م��ك��ردن��ه وه ی كه له و كه ره ستانه جۆره ئه م به كارده هێنرێن و توێژینه وانه دا وپرۆگرامێكی په یره و دانانی رێكوپێك و تۆكمه ، هه رچه نده له ساڵی كلینتۆن س����ه رۆك ده ستپێشخه ری )2000(دا به ن���ان���ۆی ت��ه ك��ن��ۆل��ۆژی��ای دۆالر ملیۆن )422( ب��ری چه ندان دام���ه زران���دن���ی ب��ۆ به رقه رار ئاژانسی جۆراوجۆر 2004دا ل��ه س��اڵ��ی ك����رد. به رێوه به رایه تی گشتی زانست و بری نه ته وه یی ته كنۆلۆژیای وه ك دۆالری ملیۆن )989(بودجه ی ته رخانكراو بۆ )11( ئاژانس و دامه زراوه ی توێژینه وه له و بواره دا ده سته به ر كردووه و له ساڵی 2005یشدا ئه و بره ی دۆالر( بلیۆن 1.08( ب��ۆ هاوسه نگ ب��ه رزك��راوه ت��ه وه .

ئاوو پاكگژكردنه وه ی زیاتر ده ستنیشان كردن و دۆزینه وه ی له سه ر پیسبووه كان توخمه ئ���اس���ت���ی گ���ه ردی���ل���ه ك���ان و ئامرازی پااڵوتن و دابینكردنی چوست و پ���اك���ك���ردن���ه وه ی ده توانرێت نایاب. چ��االك و بۆ پیشه سازی زیاتر ئه و مادانه به كاربهێنرێن كه له گه ردیله كان دروس�������ت ده ك�����رێ�����ن و بۆ ك��ش��ت��وك��ال��ی��ش خ���ان���ووی پالستیكی و سه باره ت به ئاوی هاواڵتیانیش خ���واردن���ه وه ی

پێداویستیه كانی راگ��رت��ن��ی رۆژان���ه ی ئ��اده م��ی��زاده ك��ان بۆ زه وی گ���ۆی ل��ه س��ه ر وزه ژینگه یی ت��ێ��چ��ووی ل��ه گ��ه ڵ له به یه كێك كه ره سانه ئ��ه م سه ره كیه كان به ره به ره كانییه داده نرێت. پێشبینی داواكاری بۆ جیهان پێداویستیه كانی و به )2025(دا له ساڵی وزه ده كات و زی��اد )%50( ب��ری زۆرب�������ه ی ئ����ه م وزه ی�����ه ش فۆسیله كان له ستومه نییه ده بێت. )ب��ه ب��ه ردب��ووه ك��ان( نزیكه ی ح����ازردا ل��ه ح��اڵ��ی )1.٦( بلیۆن كه س له جیهاندا بێبه شن و ك��اره ب��ا ل����ه وزه ی بۆ كه سیش بلیۆن )2.4(وه ك وزه یه ئه م به ده ستهێنانی گه رمی وزه و س��ه رچ��اوه ی پشت به پاشماوه ی رووه كی و ك��ش��ت��وك��اڵ��ی ده ب���ه س���ت���ن. كه ره سته ب��ه ك��اره��ێ��ن��ان��ی ستومه نییه كان به ره و هه ڵكشان به رابه ر، دوو ده بێته ده چێت و گۆی به سته ڵه كه كانی به مه ش

ده زگاكانی له رێی دووب���اره پااڵوتنی و پاكگژكردنه وه به كاربراوه كه ئاوه تایبه تیه وه به كاربێته وه ، ل��ه ن��وێ س��ه ر هه نگاوانه ش ئه م پیاده كردنی 50%ی ك��ه ل��ه ت��وان��ای��دای��ه بكاته وه كه م ئاو به كارهێنانی په ره پێدانی له رێی ره نگه و ته كنۆلۆژیای نانۆ له و بواره دا رێژه كه بۆ )90%( كه مببێته وه . به و ه���ه روه ه���ا س���ه ب���اره ت به هۆی ك��ه ن��ه خ��ۆش��ی��ان��ه ی ده گوازرێته وه پیسه وه ئ��اوی

ته‌کنه‌لۆژیا 37ته‌کنه‌لۆژیا36

لە)23%(ی وتارە زانستییەکان تەزویرن

ک���ۆم���پ���ان���ی���اک���ان���ی ب���اوک���ردن���ەوەی وت���ارە زانستییەکان بە بەکارهێنانی بەناوی ن��ەرم��ەک��ارێ��ک Cross( چ��ێ��ک ک���رۆس بەگەڕان دەتوانن )check

زانستییەکانی وتارە لەنێو بەراوردکردنی پێشووداو نوێکان، وت����ارە ل��ەگ��ەڵ گومانلێکراوەکان نموونە پێش بدۆزنەوەو بەتەزویر

بەباوکردنەوەی بگرن.

تائێستا نەرمەکارە ئەم چەندین ت��وان��ی��وی��ەت��ی حاڵەتی تەزویر بدۆزێتەوە، گەڕانەکەی لە نێو ئارشیفی گ���ەورەی گ��ۆڤ��اری )٩(یەکێک جیهاندایە، زانستی

وتوویەتی گۆڤارەکان لە زانستییەکانی )٢٣%(وتارە ب����ەه����ۆی ت�����ەزوی�����رەوە

گەڕاندوەتەوە. ب���ەپ���ێ���ی راپ����ۆرت����ی لە ن���ەی���چ���ەر گ����ۆڤ����اری

س��ێ س��اڵ��ی راب������ردوودا لەگۆڤارە زۆر ژمارەیەکی زانستییەکان لەم نەرمەکارە س���وودی���ان وەرگ���رت���ووە، خ���زم���ەت���گ���وزاری���ێ���ک���ی لەگەڵ ب���ەرب���ەرەک���ان���ێ

لە زان���س���ت���ی���دا دزی ل���ەالی���ەن )٢٠٠٨(دا قازانج رێ��ک��خ��راوێ��ک��ی بەهاوکاری ن��ەوی��س��ت ب���اوک���راوەی )٣١٠٨(کۆمەڵگای زان���س���ت���ی و کرۆس بەناوی فێرکاری )Cross Ref( رف

پێشکەشکرا.گرینگی تایبەتمەندی )کە خزمەتگوزاریە ئ��ەم بەدزی دژ لەنەرمەکاری iThenticate زان��س��ت��ی س�����وود وەردەگ����رێ����ت( کە زانیارییەکەیەتی بانکە تەواوی وتارە زانستییەکان دەکرێت لەخۆدەگرێت و ب���ەراورد بەبەکارهێنانی ل���ەن���ێ���وان وت���ارەک���ان���دا

بکرێت.ئەنستیتۆیانەی ئ���ەو کرۆس دەی��ان��ەوێ کە تر دەبێت بەکاربهێنن چێک بانکی کە بکەن قەبووڵی زانیاری خۆیان بەهاوبەش ئێستا ت���اوەک���و داب��ن��ێ��ن، زی���اد ل��ە )٨٣(دەزگ�����ای بانکی ب���ەم وەش���ان���دن پێوەستبوون و زانیارییەوە زانستی و وت��اری )٢.٥(کتێب و )٤٨٥١٧(باوکراوە لەنێو ئەم بانکی

زانیارییەدایە. دەزگاکانی ک��ات��ێ��ک بەکارهێنانی وەش�����ان سەر بۆ نەرمەکارەکەیان زانستییەکانی وت�����ارە بەکارهێنا پیشتر دوومانگ تەزویر ئ��اس��ت��ی ب��ی��ن��ی��ان کە سەرەوەیە، لەئاستێکی په راگرافێکەوە لەکۆپی سەرەکی بەشێکی تاوەکو وتارەکە دەگرێتەوە. کاتێک Taylor(وەشانی دەزگ��ای ک���رۆس )& Francisل��ەس��ەر شەش چ��ێ��ک��ی��ان خۆیان باوکراوەی مانگ بەکارهێنا، گۆڤاردا لەسێ بینیان لە یەکەمیاندا )٢١(وتار )٢١٦( ل��ە وت����ار تەزویرە. )%١٠ )نزیکەی لەسەددا ل���ەدووه���ەم���دا

سێزدە لەسێهەمدا شەش و دانە لە )٥٦( دانە وتاری )%٢٣( وات����ە زان��س��ت��ی

تەزویرە. المی، ریچل بەوتەی لەبەڕێوەبەرانی یەکێک دەزگ�����������ای وەش����ان����ی بەریتانی، ئ��اب��ی��ن��گ��دۆن��ی بەهۆی گۆڤارە سێ ئ��ەم هیڵبژێردران ئ������ەوەوە چەند لەرابردوودا چونکو لەناویاندا ت��ەزوی��رێ��ک دەڵێت ئ��ەو روی���داب���وو. ئەمە ئەگەر "گومانموایە گۆڤارەکان هەموو لەسەر ت��اق��ی��ب��ک��ەی��ن��ەوە، رێ���ژەی دادەبەزێت". تەزویرەکە ئەتکین ئ���ادام وت���ەی ب��ە بەرێوەبەری خزمه تگوزاری ئینتەرنێتی و ئ��ەن��ای��ن نیوراشلی الب��ێ��رت ئ���ان کۆمپانیایە ئەم نیویۆرک، بۆی تاقیکردنەوە دوای دەرک���������ەوت ل����ەس����ەددا زانستییە وت���ارە ح��ەوت��ی دەبێت وەرگ���ی���راوەک���ان ب�����ۆ خ���اوەن���ەک���ان���ی���ان

بگەڕێندرێتەوە. مدینگز، ک��ری��س��ت��ی وەبەرهێنانی بەڕێوەبەری کرۆس ل��ە ک��رۆس��چ��ێ��ک رێ������ف، ئ���ەک���س���ف���ۆردی

بەشی س���ەرۆک���ی ف��ن��ل، گۆڤار خ��زم��ەت��گ��وزاری ئەمستردام ئەلزەڤیری لە ده ڵێت" ئێمە بەکار هێننای خزمەتگوزاریەمان ئ��ەم سەرۆک دەس���ت داوەت���ە هەڵسەنگێنەرانی گۆڤارەکە، هەموو ل�����ەوان ب���ڕێ���ک تاقیدەکەنەوە وت��ارەک��ان ئەو تەنها ت��ری��ان بڕێکی کە تاقیدەکەنەوە وتارانە بۆیە هەیە لێیان گومانیان ئێمە بە بەرباوی بەکاری

دەهێنین" دەزگ��اک��ان��ی وەش���ان ل��ەس��ەر ئ��ەو ب��ڕوای��ە نیین باو زۆر زانستی دزی ئامارەکەیان یان بووبێتەوە برنارد زی��ادی��ک��ردب��ێ��ت. وەشان بەڕێوەبەری روس مەکینەکانی لەئەنجوومەنی زانستییەکان حسێبکردنە گەورەترین کە لەنیویۆرک فێرکاری ئ��ەن��ج��ووم��ەن��ی زانستی ح��س��ێ��ب��ک��ردن��ی ج��ی��ه��ان��ە دەڵ����ێ����ت:" لە س��اڵ��ەک��ان��ی پ��ێ��ش��وودا لە یان ی��ەک تەنها ساڵێکدا

چێک ک����رۆس دەب��ی��ن��ن، وتارانەی ئەو لەسەر هەم دەسنگێنین ه��ەڵ��ی��ان ک��ە ئەوانەی ل��ەس��ەر ه��ەم و ن و و ند نگا نسە ڵما هەک��اری��ی��گ��ەری ه���ەب���ووە، ب��ۆی��ە ئ��ێ��م��ە دەم���ان���ەوێ بۆ ب��ەک��اره��ێ��ن��ان��ەک��ان��ی تریش گ���ۆڤ���ارەک���ان���ی ب��گ��وازی��ن��ەوە". زۆرب���ەی دەزگ����اک����ان����ی وەش�����ان لەم ئێستا ت���اوەک���و ک��ە ن���ەرم���ەک���ارە س���وودی���ان وەرگرتووە پرۆگرامی هاو

شێوەیان هەیە. کرۆس بەکارهێنانی دارای���ی تێچوونی چێک گۆڤارەکان. سەر دەخاتە پێشچاو وادێ���ت���ە ب����ەاڵم دەزگ��اک��ان��ی وەش���ان ئەم گونجاو ب���ە خ��ەرج��ی��ە بزانن. ک��ارەک��ان��ی��ان ب��ۆ

دەکات و ئەو ناوەرۆکانەی یەکن ه���اوش���ێ���وەی ک���ە ب����ەرج����ەس����ت����ەدەک����ات. ئەم ه��ەن��دێ��ک��ج��ار ب���ەاڵم رێکەوتەو بە هاوشێوەیە دزییەکە هەندێکجاریش

زۆر قوڵترە لەوانیتر.فنل، وت��ەی بە ب��ەاڵم هەندێک دەکرێت تەزویر، جار بۆ بڕێک لە شێوازەکان پێدراو رێگە م��ادەک��ان و ئەو ن��م��وون��ە ب���ۆ ب��ێ��ت بۆ زۆر مێتۆدی دەڵێت" وەسفی ژێلێک لە مێشکدا بەاڵم ن��اب��ێ��ت دروس����ت زۆر لەئەنجامەکان تەزویر بە نیگەرانییە". جێگەی وتەی المی جیاکردنەوەی ت���اق���ی���ک���ردن���ەوەی���ه ک���ی شتێکی ل��ە پ��ەس��ەن��دک��راو لەوانەیە هەڵخه ڵێتێنەر

کاتی زۆر بگرێت".

بەریتانیا، دەڵێت لە ئێستادا هەموو وەشان دەزگاکانی وتاری هەزار ٨ مانگێک تاقیدەکەنەوە، زان��س��ت��ی بەاڵم بە بڕوای زۆر کەس وردیان ئامارێکی ئ��ەوان زانستی دزی ل���ەس���ەر لەبەردەستدا دۆزراوە زۆربەیان چونکه نییە. لەسەر ت���اق���ی���ک���ردن���ەوە زانستییەکانیان وت����ارە ن کا ە ر نگێنە ڵسە هە بەسپاردووە کە تاوەکو ئێستا ئەنجام و وردەکارییەکانیان ب����او ن����ەک����ردوەت����ەوە. کاتریونا وت������ەی ب����ە

زانستی دزی دووان ئێستا ب��ەاڵم دەدۆزرای���ەوە ئ��ەم ئ��ام��ارە ب��ە ی��ەک یان دوان لە مانگدا گەیشتووە، ئاماری ل��ەوان��ەی��ە ب���ەاڵم زیاتر ل��ەوە زۆر راس��ت��ی

بێت."زانستی دزی رادەی کرۆس لەالیەن دۆزراوە زۆرە بەرادەیەک چێکەوە هەموو س��ەرن��ج��ی ک���ە بەرەو وەشانی دەزگاکانی راکێشاوە. خ���ۆی الی دەڵێت :" هەروەک المی

لە خ����ەرج����ی����ی����ەک����ان بۆ دۆالرەوە ٠.٧٥لێکۆڵینەوەیەک ه����ەر بە و دەس���ت���پ���ێ���دەک���ات زی����ادب����وون����ی ق���ەب���ارە بەوتەی ک��ەم��دەب��ێ��ت��ەوە. ئ������������ەوان زۆرب����������ەی خ���ەرج���ی���ی���ەک���ان���ی ئ���ەم نەرمەکارە بۆ ئەو کاتەیە کە دەبردرێت لەهەڵسێنگەران لەسەر لێکۆڵینەوە تاوەکو ئ���ەو وت���اران���ە ب��ک��ەن کە

گومانیان لێی هەیە. ب�����ە وت��������ەی ف���ن���ل، زانستی دزی دیاریکردنی بە" پێوویستی وت��ارێ��ک لە پسپۆریانە" شیکاری هەیە. گۆڤارەکە هەردوو بەراوردێک نەرمەکارەکە، هاوشێوەیی رێ��ژەی��ی ل��ە تۆمارکراو وتارێکی نێوان پێشتر ک���ە وت���ارێ���ک و پێشکەش ب��اوک��راوەت��ەوە

وەشانکاران بەگشتی دەڵ����ێ����ن ک����ە ل���ەب���وون���ی چاودێری ب��ۆ ئ��ام��ێ��رێ��ک زانستییەکان وتارە بەسەر خۆشحاڵن، ئالدودی پیپ، چاالکییەکانی بەڕێوەبەری وەش������ان������ی زان���س���ت���ی لەشپرینگێری ب��ازرگ��ان��ی ئێمە ؛" دەڵێت هۆڵەندا ک��راس��چ��ێ��ک ل��ەس��ەر ١٠ بەکار باوکراوە گۆڤارو نەرمەکارە ئ��ەم دەهێنین، دەرخست شتی هەندێک نەبووایە ئ��ەوە ک��ەئ��ەگ��ەر تێدەپەڕی، ب��ەس��ەرم��ان��دا ریسوایی لەوانە هەندێک ب��ەدوای خۆیدا گ��ەورەی نەرمەکارە ئ��ەم دەهێنا. و ل��ەش��ەرم��ەزاری ئێمەی رزگار زۆر دەردەس���ەری

کردووە".

Nature :سەرچاوە

ته‌ندروستی 39ته‌ندروستی38

شێرپەنجەی مەمک

مەمک پ��ەن��ج��ەی شێر ی��ەک��ێ��ک��ە ل����ە ب���اوت���ری���ن ژنان و ناو نەخۆشییەکانی بنچینەیی زان��ی��اری زانینی نەخۆشییە ئ��ەم دەرب���ارەی پێوویستە ژنێک هەموو بۆ کەسە ئ���ەو ه���ەرچ���ەن���ده نەخۆشییەش ئ��ەم تووشی بزانین دەب��ێ . نەبووبێت یان گرێکانی لوو، زۆربەی نیین و ناو مەمک شێرپەنجە شێرپەنچەی چ��ارەس��ەری ببێت نییە م���ەرج م��ەم��ک مەمک ئ�����ەوەی ب���ەه���ۆی لەقۆناغەکانی الب��ب��رێ��ت و بە نەخۆشییەکە سەرەتایی چارەسەرە نوێکان چانسی راستەقینە چ���ارەس���ەری بوونی هەیە. شێرپەنجەی هۆکاری باڵوترین مەمک تەمەنی ل��ە ژن��ان��ه م��ردن��ی . ساڵیدا ٥٥ تاوەکو ٣٥یان یەک ساڵێک هەموو دوو ژن لە نێو هەر هەزار ژندا تووشی ئەم نەخۆشییە

دەبن .پاڵ لە مەمک شانەی خۆیدایەو ماسولکەکانی لیمفی کۆئەندامی ناسینی م��ەم��ک ب��ۆ دۆزی���ن���ەوەی گرنگی دەرم��ان نەخۆشی و لووەکانی هەیە. تایبەتی رێگەی لە دەتوانن مەمک باڵو لیمفەوە کۆئەندامی هەموو نێو بچنە ببنەوەو لەراستییدا ج���ەس���ت���ەوە کۆئەندامی لیمف رێگەیەکە لیمف و نێوان پەیوەندی بۆ گەیاندنی خ��وێ��ن��ب��ەرەک��ان و ناوەوه بەشەکانی بە خوێن هەروەها مه مك مەمک، ی کۆئەندامی دەماریشی هەیە.

نەخۆشی نیشانەکانی لەمەمکدا

نیشانەی ب���اوت���ری���ن بریتییە لە مەمکدا نەخۆشی بەبوونی ه��ەس��ت��ک��ردن ل��ه مەمکدا، لە گرێ یان لوو گۆی لە خوێن بەربوونی ، مەمک ئ���ازاری مەمک و هەرکام بینینی ک��ات��ی ل��ە بە دەب��ێ��ت نیشانانە ل���ەم

سەردانی ک��ات زووت��ری��ن هەرچەند بکرێت، پزیشک ئەم ه��ەره زۆری زۆرب��ەی نیشانەی بە نابن نیشانانە

شێر پەنجە. ئەو نیشانانەی کە لەوانەیە

لەکاتی شێر پەنجەی مەمکدا دەرکەون

گ����رێ ی����ان ل����وو لە قەبارە ،گ��ۆڕان��ی مەمکدا یان شێوەی مەمک، چوونە هاتنەدەرەوەی یان ن��اوەوە مەمک،سووربوونەوە گۆی ی����ان ب���وون���ی زی��پ��ک��ە لە مەمکدا گۆی دەوروب��ەری رژانی ی��ان ،خوێنبەربوون شلەمەنی لە گۆی مەمکەوە، مەمک، پێستی ک��ش��ان��ی وەرەم یان هەستکردنی بە ژێر لە لوو و گرێ بوونی باڵدا، دەماری رەش لەسەر لەسەر برین بوونی مەمک، نیشانەکانی مەمک، پێستی شوێنی لە دووەم وەرەم��ی

تر، ئاوسانی قۆڵ، ئازار.هۆکارەکانی دروستبوونی

شێرپەنجەی مەمک دەرب���ارەی توێژینەوە دروستبوونی هۆکارەکانی شێرپەنجەی مەمک، گرنگی چونکه ه��ەی��ە ت��ای��ب��ەت��ی هۆکاری ب���ەدۆزی���ن���ەوەی و چارەسەر ، دروستبوون دەبێت ئاسان پێشگیریش هۆی بە دەبێت چوونکه ،ژنانەی ئ��ەو دۆزی���ن���ەوەی تووشبوون م��ەت��رس��ی ک��ە لەسەرەو نەخۆشیەیان بەم پێشگیری ئ��ی��س��ت��رات��ی��ژی

ئاسانتر دادەنرێت . ترسناکی فاکتەرەکانی

شێرپەنجەی پێشینەی مەمک لە بنەماڵەکەدا، سک نائومێدی ،تەمەنی نەکردن دوای ٥٥ ساڵ، بەرزبوونی ساڵ ٣٥ س����ەرو ت��ەم��ەن هۆرمۆنی ،کارییگەرییەکانی رژێمی تر، شێرپەنجەی ،خ��واردەم��ەن��ی )چ���ەوری و گۆشت (،قەڵەوی ، کحول، ئاساییەکانی ن��ەخ��ۆش��ی��ە م��ەم��ک ،ڤ��ای��رۆس��ەک��ان ،

جۆری وزەب���ەرز، تێشکی کەسایەتی مەمک، شانەی هێنانی بەکار ، ) )قەلەق دەسپێکردنی ، ئیسترۆجین لە زوت���ر مانگانە س���وڕی یەکه مین ، خ���ۆی ک��ات��ی سکپری دوای ٢٥ ساڵ .

دۆزینەوەی خێرای شێرپەنجەی مەمک

ل�����ووان�����ەی کە ئ�����ەو خێرا ب����چ����ووک����ی و ب����ە دەرمان زوتر دەدۆزرێنەوە زیندوو چانسی و دەکرێن دەبێت. لەسەرەوە مانەوە هەرچەشنە دەب��ێ��ت ژن���ان دەیبینن ک��ە نیشانەیەک پسپۆری پزیشکی بە خێرا

بڵێن. پێشگیری

سەرەتایی پێشگیری کەمکردنەوەی ل��ە بریتیە فاکتەرەکانی کارییگەری دووەمی قۆناغی ترسناکی، لە ب��ری��ت��ی��ە پ��ێ��ش��گ��ی��ری پشکنینی مەمک بە مەبەستی چارەسەری دۆزی���ن���ەوەو مەترسی تاوەکو شێرپەنجە ب����اڵوب����وون����ەوەو م����ردن

کەمبکرێتەوە. پشکنین

پ���ش���ک���ن���ی���ی���ن ب����ەو وات��ای��ە ک���ە ژن��ان��ی ساخ پێشئەوەی ت���ەن���ان���ەت نیشانەیەکی چەشنە ه��ەر لێدەربکەوێت، نەخۆشیان لەسەر ت��اق��ی��ک��ردن��ەوه ی��ان گۆڕانە ئ��ەوەی بۆ بکرێت دەربخرێت ناسروشتییەکان بکرێت، چ����ارەس����ەر و بریتین پشکنین مێتۆدەکانی

لە بۆ سااڵنە مامۆگرافی ژن��ان��ی س���ەرو چ��ل ساڵ، بە ژنان مەمکی پشکنینینی تەمەنی لە مانگانە شێوەی )باشترین ساڵییەوە ٢٠سوڕی پاش پشکنین کاتی دانانی پ��ێ��ش و م��ان��گ��ان��ە تاوەکو وات���ە ه��ێ��ل��ک��ەی��ە پێشدەستپێکردنی رۆژ ١٤ ،) دوای��ی سورەمانگانەی لەالیەن مەمک پشکنینی

پ��زی��ش��ک��ەوە ه��ەم��وو سێ تەمەنی ل��ە ج��ارێ��ک س��اڵ نێوان ٢٠ بۆ ٤٠ ساڵ و لە ساڵ هەر ساڵ سەرو چل

جارێک . مێتۆدەکانی چارەسەر کردن م�����ێ�����ت�����ۆدەک�����ان�����ی بۆ چ������ارەس������ەرک������ردن بریتیە مەمک شێرپەنجەی ، ن���ەش���ت���ەرگ���ەری ، ل���ە تیشک، بە چارەسەرکردن هۆرمۆنی و چ���ارەس���ەری

چارەسەری کیمیایی .نەشتەرگەری

کۆتایی چ���ارەس���ەری نەخۆش قسەکردنی دوای لەبەرچاو پزیشک و لەگەڵ گ��رت��ن��ی ک��ۆم��ەڵ��ێ��ک لە قەبارەی وەکو فاکتەرەکان ق��ەبارەی چ��او ل��ە گ��رێ م���ەم���ک، ش��وێ��ن��ی گ���رێ، پ��ل��ەی گ���رێ و ق���ۆن���اغ و لە ن�����ەخ�����ۆش ح�������ەزی وەرگ��رت��ن��ی دەرم���ان���ی تر نەشتەرگەرییدا ل��ەگ��ەڵ زۆربەی دەکرێت. دی��اری دوای ب��چ��ووک��ەک��ان ل���ووە هەڵگرتنی بەشێک لە شانەی دەرەوەو دەهینرێنە مەمک سەر لە زۆر کارییگەری دانانێن، مەمکەکە شێوەی گەورەکاندا لووە لە بەاڵم دوای جێگەیەکی لەوانەیە چارەسەری بەجێ بمێنێت.

البردنی مەمک )مەستکتۆمی(

بریتیە م��ەس��ت��ک��ت��ۆم��ی بەتەواتی دەرک��ردن��ی ل��ە م��ەم��ک ل���ە ج��ەس��ت��ە، لە پێستیدا ژێ��ر مەستکتۆمی بە م��ەم��ک��ەک��ە پ��ێ��س��ت��ی ،س���اخ���ی دەم���ێ���ن���ێ���ت���ەوە و دەردەهینرێت ن���اوەک���ەی رژێنە هەندێکجاریش و

دەگرێتەوە. لیمفەکانیش البردنی رژێنە لیمفییەکان

لەسەر بڕوا ئێستادا لە خانەی ب��وون��ی ئ���ەوەی���ە لیمفە نێو لە شێرپەنجەیی نیشانەیەکە رژێ��ن��ەک��ان��دا ل���ەس���ەر ب���اڵوب���وون���ەوەی هەموو ل��ە ن��ەخ��ۆش��ی��ەک��ە

ئەم هەڵگرتنی جەستەدا، رژێنانە لەوانەیە بۆ نه هێشتنی هێورکردنەوەی نیشانەکان و بێت، س����وود ب���ە ئ�����ازار لەسەر کارییگەری ب��ەاڵم نەخۆشییەکە چ��ارەس��ەری

نییە. چارەسەرکردن بە تیشک

چ������ارەس������ەرک������ردن کات زۆرب�����ەی ب��ەت��ی��ش��ک نەشتەرگەری ل���ەدوای���ی ب����ۆ ت���ی���اب���ردن���ی خ���ان���ە بەجێماوەکان شێرپەنجییە لەودا کە بەکاردەهێنرێت بەشێک لە دەدرێت تیشک بەهۆی دەبێت مەمک و لە مەترسی ک���ەم���ب���وون���ەی

پەرەسەندن چارەسەری یارمەتیدەر

ئ���ام���ان���ج چ����ارەس����ەر ت�����ی�����اب�����ردن�����ی خ����ان����ە لە ک��ە شێرپەنجەییەکانە لەشدا هەموو بە مەمکەوە باڵو بوونەتەوە بەدوو شێوە چارەسەر ئەنجامدەدرێت. بە هۆرموون و چارەسەری

کیمیایی چارەسەری کیمیایی

ی��������ەک��������ێ��������ک ل����ە شێرپەنجە چارەسەرەکانی ب��ری��ت��ی��ە ل���ە چ���ارەس���ەری لەناوبردنی ک��ی��م��ی��ای��ی و لە شیرپەنجەییەکان شانە ئەم جەستەدا. سەراسەری دەرمانە دوایی نەشتەرگەری مەترسیداردا لەخەڵکانی باڵوبوونەوەی ئەگەری کە و پێش لە لەشدا لە خانە هەیە نەشتەرگەرییدا دوایی ب��ەک��ار دەه��ێ��ن��رێ��ت. ئەم چ��ارەس��ەره زی��ات��ر ب��ۆ ئەو ژنانە بەکار دەهێنرێت کە لە نائومێدیدان، پێش تەمەنی لووەکە ئەوانەی تایبەتی بە

باخەڵیاندایە. لەژێر هێلکەدانەکان تێکدانی

تێکدانی هێلکەدان لە نەخۆشەکاندا سی له سەددا دەبێت بە هۆی زیاد بوونی لەله سەددا سی و و تەمەن هۆی بە دەبێت پێنجیشدا

کەمبوونەوەی نەخۆشی.

ئه ودیوی زانست 41ئه ودیوی زانست40

رۆژهەاڵتی ناوەراست، راپەڕینی گەنجان

چاوەڕوان، نەوەیەکی ئ��������ەوان چ�����اوەڕوان�����ی باشیان پ���ەروەردەی���ەک���ی زەحمەت ب��ە ک��ە دەک���رد دەس��ت��ی��ان دەک�����ەوت، لە دوای��ی��دا چ��اوەڕوان��ی بۆ دەس���ک���ەوت���ن���ی ک���ارێ���ک، داهاتێکی م����ووچ����ەو

کاریان ئەگەر ت��ازه ک��ەم، بێبوونی دەستبکەوتایە. ئەوان تایبەتی کارێکی ک���ە ت���ا ت��ەم��ەن��ی س���ەرو ل��ەگ��ەڵ دایک س��ی س��اڵ دەژی���ی���ن ب���اوک���ی���ان���دا و هاوسەرگیری چاوەڕوانی دروس�����ت�����ک�����ردن�����ی و

لەدوای دەک���ەن، بنەماڵە زۆربەیان هاوسەرگیریش دەب����ێ����ت ل����ە خ���ان���ووی باوکییاندا و دای�����ک بدەن، بەژیانی���ان درێ��ژە ئەوان کە شت گرنگترین ئازادی دەک��رد چاوەڕێیان دەنگدانی م��اف��ی ب����وو:

بەشداریکردن بۆ ئازادانە، گۆڕینی و س��ی��اس��ەت ل��ە ئەم تاکەی جیهانەکەیان. چاوەڕێ دەتوانن گەنجانە

بن؟ . ن���زی���ک���ەی ل���ە س���ەدا شەستی خەڵکی رۆژهەاڵتی ژێر تەمەنیان ن��اوەڕاس��ت

لەو زۆربەیان ساڵەو سی توڕەن. تێیدان ژیانەی کە هەموو گ��ەن��ج��ان��ی وەک���و و خ��ەون ئ��ەوان شوێنێک ئەوان ه��ەی��ە. خولیایان ئەوان هەیە، داخ��وازی��ی��ان ئەوان ه��ەی��ەو پێویستیان ئەوان هەیە. ئامانجیان

سەیری بەتایبەتی کاتێک و ئاسمانییه کان ک��ه ن��اڵ��ه کۆمەاڵیەتیەکان م��ی��دی��ا ئینتەرنێتدا لە یان دەک��ەن ک�����ات ب����ەس����ەردەب����ەن، واڵتەکەی لە هەستدەکەن خ��ۆی��ان��دا ب���ەن���دک���راون. کە ببینن دەت��وان��ن ئ��ەوان جیهانی ل��ە خەڵک چ��ۆن پ��ێ��ش��ک��ەوت��وودا دەژی���ن . کۆمەاڵیەتی���یەکان میدیا کەسیەکان بلۆگە وەکو ( ، تویتەر ، فەیسبووک ، ) هتد و.... یوتیوب ژنە و پیاو بۆ هەلە ئ��ەو دەرخسێنێت گەنجەکان خەمەک����انیان ت��اوەک��و پێشتربە ئەمە بڵێن، بەیەک ئەوان ن��ەدەک��را. ئاسانی ئەوان نیین، تەنها ئێستا ی���ەک���گ���رت���وون، ئ�����ەوان

بەهێزن. خەلکی ه���ەڵ���ب���ەت

ناوەراست رۆژه���ەاڵت���ی زۆربەی ، نیین یەکجۆر ناوچ���ەکە خ���ەڵ���ک���ی زمانە ب��ە و موسڵمانن ج��ی��اوازەک��ان��ی ع��ەرەب��ی و قسە ک���وردی و ف��ارس��ی لە ه��ەن��دێ��ک . دەک����ەن دەوڵەمەندن واڵت���ەک���ان هەندێکیشان و ن��ەوت بە ل���ەم ب�����وارەدا ه����ەژارن. لە ح��ک��وم��ران��ەک��ان��ی��ش تیژییدا توندو و درەندەیی جۆرێکە سوریا جیاوازن. مەراکش دیکتاتۆری؛ لە دەستورییەو پ��اش��ای��ەت��ی گیرۆدەن لیبیا و یەمەن پێشبڕکێی دەس���ت���ی ب���ە ئ���ەردەن خ��ێ��ڵ��ەک��ان��ەوە ؛ م���ی���وان���داری ل��وب��ن��ان و لە زۆر ح��ەش��ی��م��ەت��ێ��ک��ی ئاوارەکان فەله ستین���یە دەکەن ؛ چەندین واڵتیش جیاکاری دەس�����ت ب���ە

دەکێشن. ئ��ازار تایفییەوە ک��ات��ێ��ک ن���ارەزای���ەت���ی و روانگەی لە توڕەییەکان خێڵەکییەوە و ت��ای��ف��ی دەردەب����ڕدرێ����ن زۆرب���ەی گەورە ک��اول��ک��اری ک��ات

دروستدەکات.)ن��اڤ��ت��ێ��ژ ده��ی��ل��ن( ، پێشووی ه��اوک��ارێ��ک��ی کە ب��رۆک��ن ئەنستیتۆی پرۆژەیەکی سەرپەرشتی لێکۆڵینەوە لەسەر گەنجانی ناوەراست رۆژه���ەاڵت���ی لە ساڵی ٢٠٠٨ دەک��ات دا دەربارەی ئەو کێشانەی کە بەرەو روویی ناوچەکە دەبێتەوە قسەی کردبوو.

ئەو وتبوویی ناوچەکە گۆڕانێکی ه����اوک����ات گ��������ەورەی ئ����اب����وری و دی��م��ۆگ��راف��ی ب���ە خ���ۆوە گەنجەکان ب���ی���ن���ی���ووە، ه��ەس��ت ب��ە م��ەح��روم��ی و

تەژییە کە ناوچەیەدا لەم سەرمایەی گ���ەن���ج ل���ە گەشەی ب��ۆ واڵت��ەک��ەی��ان تەندروستی ئ���اب���وری و ب���ەرز وداه��ات��ی ب���ەرز و بەرزتر خ��ۆش��گ��وزەران��ی ب����ەک����ار ب���ه���ێ���ن���ن، ی���ان ئ��ەوەت��ا درێ����ژە ب���دەن بە و ئ��اوات سەرکوتکردنی گەنجەکان ئارەزووەک���انی زیات����ریان ئ����ازاری و دەرئەنجامەی کە پێببدەن نزمتر ئ��اب��وری گ��ەش��ەی کۆمەاڵیەتی ک��ێ��ش��ەی و

زیاترە. ئ���ەن���ج���ام���ەک���ەی چ یان ب��ێ��ت خ��راپ��ت��رک��ردن ب���اش���ت���رک���ردن، ک��ێ��ش��ە و دەستی ب��ەی��ەک��دادان��ەک��ە

پێکردووە

National س���ەرچ���اوە: Geographic

ئ���ەوان دەک����ەن، بێبەشی بەرزی نرخی دەس��ت بە ب���ێ���ک���اری���ی���ەوە ک����ە بە بەرامبەری دو نزیکەیی بێکاری ن��رخ��ی ت��ێ��ک��ڕای دەکێشن. ئ��ازار جیهانییە ئەنستیتۆ و ئ����اب����وری ن کا تییە یە اڵ م�����ە کۆهەنگاوی نەیانتوانییوە دروستکردنی بۆ پێویست چ��ی��ن��ێ��ک��ی ن���اوەراس���ت���ی ت����ەن����دروس����ت ب��ن��ێ��ن . شێوەیە ب���ەم )ده��ی��ل��ن( ئەم پرسە بۆ ستافی باسی پەیوەندییەکانی کۆمیتەی واڵتە سیناتی دەرەوەی دەکات. یەکگرتووەکان بەره وڕوویی ناوچەکە "داخوازی یەکس�����انی زیاتر و ئازاری زیاتر دەبێتەوە". رۆژهەاڵتی ل��ە رێ��ب��ەران رێگ���ەیان دوو ناوەراستدا دەتوانن ل��ەب��ەردەم��دای��ە،

چەکی دەستیان، موبایل و میدیا کۆمەاڵیەتییەکانە، بڕیاری گەنجانی باکوری ئەفریقاو رۆژهەاڵتی ناوەراست ئەمەیە :

خەبات بۆ گرتنەدەستی ئایندەیان

جێفری بارسولێتفۆتۆگراف: مایکل براون

پشکنیینی سەالمەتی ئاو

بەکارهێنانی بۆ ئ��ام��ێ��رێ��ک چۆنایەتی پێوانی ئەو ئاوەی کەخەڵکی بەکاریدەهێنن، ئاسایی بەهۆی ببێت دەکرێت هەندێک ک���ۆن���ت���ڕۆڵ���ی

نەخۆشی وەک کۆلێرا. ئەم ئامێرە ناوی کەناری ئ��اوی��ی��ە ک��ە ب��ەخ��ێ��رای��ی ئاو لەئەگەری ت��اق��ی��دەک��ات��ەوەو ئاگادارمان نەخۆشی بوونی

ئامێرە ئ����ەم دەک�����ات�����ەوە. هەروەها زانیاری بەدەستهاتوو بۆ دەنێرێت لەتاقیکردنەوەکە لەئینته رنێت زانیاری بانکی لەرێگەی دەتوانن زانایان کە لێکۆڵینەوە س��ەرەت��اوە خاڵی رێچکەی ن��اوچ��ەو ل��ەس��ەر

دەستپێکی پەتاکە بکەن.ئەم ئامێرە لە کۆبوونەوەی دیزاین تەفریهو تەکنەلۆژیاو ئەدینبۆرگ ل���ە )TED(ناسێنراو زانایان هیوادارن ئەم بەخۆرایی لەداهاتوودا ئامێرە خەڵک. دەس��ت��ی ب��ک��ەوێ��ت��ە رێکخراوی راپ��ۆڕت��ی بەپێی هەموو جیهانی تەندروستی کەس میلیۆن س��ەد ساڵێک بەهۆی ئاوی پیسەوە دەمرن. یەکێک ل��وت��را س��ون��ار )TED( ل��ەدام��ەزرێ��ن��ەران��ی لەبارەی گرنگی ئەم ئامێرەوە

تاقیکردنەوە ئێستادا دەڵێت"لە لەسەر ئاو کاتێکی زۆر دەبات و تێچوونی ئەم تاقیکردنەوەیە تاقیکردنەوە کاتێک زۆرەو لەسەر ئاو ئەنجامدەدرا کاتەکە

درەنگ ببوو."کاتێک دەڵ��ێ��ت ل��وت��را کۆلێرا لە هایتی باڵو بوویەوە نەئەکرا چەشنێک ب��ەه��ی��چ بزانرێ خێرایی باڵوبوونەوەی

چەنده یە"ئەم ئامێرە بە بەکارهێنانی شەبەنگی ت��ەک��ن��ەل��ۆژی��ای لەالیەنی ه����ەم ئ����اوەک����ە م���ای���ک���رۆب���ای���ۆل���ۆژی���ی���ەوەو کیمیاییەوە ل��ەالی��ەن��ی ه��ەم بە خێرایی بە تاقیدەکاتەوەو سورو گلۆپی بەکارهێنانی سەوز پیشانیدەدات کە ئایا ئەم ئ��اوە بۆ خ��واردن��ەوە دەشێت

یان نا.

نرخی هیوادارە كه لوترا دۆالر ١٠٠ بۆ ئامێرە ئ��ەم ئۆمێدی ک��ەم��ب��ک��رێ��ت��ەوەو پارەیەکی بەکارهێنەر هەیە ئامێرە ئ���ەم ب��ۆ ک��ەم��ت��ری��ش ب���دات. ئ��ەو دەڵ���ێ���ت:"زۆر خۆرایی بە ئێمە باشدەبێت خەڵک، بە بدەین ئامێرە ئەم ئەم زانیاریانەی ئەو چونکه زۆر دەک��ات��ەوە ک��ۆی ئامێرە

گرانبەهایە"دەتوانێت ئ��ام��ێ��رە ئ���ەم بێوایەر، ت���ۆڕی ل��ەرێ��گ��ەی تاقیکردنەوەکە وه اڵم�����ی جۆگرافیایی شوێنی لەگەڵ بانکێکی بۆ تاقیکردنەوەکە لوترا بەرێز بنێرێت. زانیاری دەڵێت "ئێمە زانیاری هەزاران پێی بە کۆدەکەینەوەو ئامێر نەخۆشیەکە ب��ارۆدۆخ��ی ئەو ئامانجی هەڵدەسەنگێنین. کۆکردنەوەی پ��رۆژەی��ە ئ��ەم هاوکات شێوەی بە زانیاری و چاککردنی ژیانی خەڵک لە

رێگەی ئەم زانیاریانەوەیە"ئ�����ەم زان���ی���اری���ان���ە بۆ لەهەموو ح��ک��وم��ەت��ەک��������ان گ�������رنگ و زۆر جیهاندا بتوانن ت��اوەک��و پ��ڕب��ای��ەخ��ە، کۆنتڕۆڵ پەتاکان نەخۆشیە بەکارەساتی پێش ب��ک��ەن و سونار بەرێز بگرن. مرۆیی ساڵێک ه��ەم��وو دەڵ���ێ���ت: ژمارەی ئەو کەسانەی بەهۆێ لەدەست گیان نەخۆشیەوە ئەو ژم������ارەی ل���ە دەدەن جەنگەکاندا لە کە کەسانەی تاوەکو بەاڵم زیاترە، دەم��رن بۆ یەکسان مێتۆدێکی ئێستا بوونی ئ��او تاقیکردن��ەوەی

نییە. ئەو دەڵێت "رێگەی جۆر بوونی ئاو پێوانی بۆ بەجۆر دەتوانێت ئامێرە ئەم هەیە. بڕیارێکی ب��ە گەیشتن ب��ۆ گشتگیر بۆ دیاریکردنی ئاوی تەندروست یارمەتیدەر بێت".

ته‌کنه‌لۆژیا 42

سه‌فه‌رناسیبه ته نها سه فه رناسی چه مکی له مه به ستمان قسه کردن نییه له سه ر سه فه ر وه ك دیاریده یه ک جیاجیا، شێوازی به مرۆڤ که کرده یه ک یان مێژوویدا درێ��ژای��ی له ج��ی��اواز، مه به ستی بۆ کردوویه تی. به ڵكو سه فه رناسی وه ک زانستێکی فره چه شن و فره توێ وه رده گرین که چه ندین میتۆدو دیسپلینی جوداجودا له خۆی ئه گرێت. دی����اره چ��ه م��ک��ی س��ه ف��ه رن��اس��ی ب��ه م��ان��ای تر فه یله سوفی دوو الی تایبه ت به به کارهاتووه؛ گواتاری. چه مکه که ی و دۆلۆز ژیل فه ره نسی ئه وان نۆمادۆلۆژیه، یانی کۆچه رناسی، مه به ستی به ب��ان ه��ه زار کتێبی له ل��ه وه ی��ه، وه ک ئ��ه وان که ئه که نه وه؛ روونی پالنتیو، میلۆ فه ره نسی نێشته جێبووانه وه روانگه ی له ه��ه رده م مێژوو ن��اوی ده وڵ��ه ت��ه وه قسه ی به ن��وس��راوه ت��ه وه وه بابه ته که شی کۆچه ریان ئه گه ر ته نانه ت کردووه، هه بێت، ده ب��ێ��ت ک��ه نییه، ئ���ه وه ی كۆچناسیه، که پێچه وانه ی مێژووبێت.ب��ووب��ی��ت.

به اڵم ئێمه مه به ستمان له م چه مکه جودایه. مانا ئاستێکا چه ند ل��ه م��ن ب��ۆ سه فه رناسی یه که م؛ سه ربورده ی منی سه فه رکه ره، به خشه. دابراوه که لتورێکی خ��اوه ن که ک��ورد، منێکی له دونیا؛ هه رچه نده له رۆژگاری ئه مرۆدا به شیوه یه کی رووکه ش په یوه سته بهدونیاوه. دیاره رووکه شبوون بۆخۆی دیاریده یه كی کۆمه اڵیه تی و ئاڵۆزه. ده روونی و که لتوری و سیاسی هه تابڵیی که واته نه ستی من ده که وێته به ر شێوازی ژیانی له ج���ودا، ک��ه ل��ت��وری م��ن ب��ه رده ک��ه وێ��ت ل��ه گه ڵ خۆی من ئاگایی تردا، به رواورد که لتوری تردا ئه وانی ئاگایی ئه نێت، من گه ڵ بونیاد ئه مه من ئه ویتر به ئاگا ئه کاته وه له منێتی خۆی. ئه م ئه کات. رووبه رووبونه وه ی له له بۆ بونیادنانی خود رۆڵی کاریگه ری شێوازه بوارێکه وه گشت له پێگه و هه بووه بیرو و ئاگایی سه فه ر پله و گه شه ی ئه ده ب و زانست له بوونیادنانی پرۆسه ی که واته له رۆژئ��اوا. به به شێک ئه ویتر کردنی له که له چه ندین ئاستدا رووئه ده ن، چه ند و رووبه رووبوونه وه و به راوردکاریانه، له پێناو له قاڵبدانی ئه م به رکه وتن خود له پێناوی بونیادنانی خوددا. بریتیه

یه کێک به کارده برێت. ج��ودا ج��ودا میتۆدی ئۆبزیرڤه یشن، چاودێریه، میتۆدی میتۆدانه له و

مرۆناسیا زانستی ل��ه به تایبه ت میتۆده ئ��ه م )ئه نترۆپۆلۆژیدا( باوه. چاودێر یانی ئاماده بوون یان که سانێک چاودێرکردنی بۆ جێگایه ک له هه تا تایبه تدا بوارێکی له که سانێک کۆمه ڵه تێروانیان و هه ڵسوکه وت ده رب��اره ی زانیاری چاودێریکه ر که سی دی���اره به ده ستبهێنێت. و م��ێ��ژوو و پاشخان ب��ه بێت پ��ڕچ��ه ک ده ب��ێ ئه کات، چاودێریان که که سانه ی ئه و که لتوری میانه ی له کوشنده وه هه ڵه ی ئه که وێته ئه گینا ژیانی دی��اری��ده و رووداوه ك���ان���ی راڤ��ه ك��ردن��ی له چاودێری میتۆدی که سه كانه وه. رۆژان��ه ی بۆ زۆره، تری شێوازی ت��ردا گه النی ناسینی له چاودێریکه ر به شداربوونی ئاستی نموونه ئه م له میانه ی پرۆسه ی چاودێریدا. کۆمه ڵگادا ئابوری، تری وه ک زانستی له میتۆده هه روه ها تردا زۆرب��واری له وه ئاژه ڵناسی، به کارده برێت. کارگێری،

ئه وانیتر رووب���ه رووی م��رۆڤ سه فه ردا له ده توانێ ده ک��ه وێ��ت، پێیان چ��اوی ده ب��ێ��ت��ه وه، شێوازی و زمان له گوێی بدوێت، له گه ڵیاندا به رامبه ر بێت پ��ه رچ��ه ك��رداری��ان و ده رب��ری��ن دیاریده كان. که واته سه فه ر، هه روه ها سه فه ره به نێو زانستی زمانه وانیدا. زانستێک که راسته وخۆ په یوه ندی هه یه به بواری بیرکردنه وه و ئه زموون سه رباری ئه وانیتر. تێگه یشتنی و وێناکردن و جوگرافیا نیو چونه سه فه رنامه ئه مانه هه موو جیاوازه کان و که لتوره جوداکان و کێشمه کێشه وسیاسیه کانه. کۆمه اڵیه تی و ئاینی و ئیتنی میتۆدانه ئه م گه رچی بابه تانه دا ئه م نوسینی له نوسینه که.به کارده برێن به اڵم هێنده کاریگه ری ناکه نه سه ر تایبه تمه ند

با به تێکه ؛ زنجیره هه موو ژماره یه ک

سه ردار عه زیز ده ینوسێت