ΠΑΝΕΠΙΣΗΜΙΟ ΚΡΗΣΗ

ΦΙΛΟΟΦΙΚΗ ΧΟΛΗ

ΣΜΗΜΑ ΙΣΟΡΙΑ ΚΑΙ ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ

ΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΑ ΜΙΝΩΙΚΑ ΑΝΑΚΤΟΡΙΚΑ

ΣΥΓΚΡΟΤΗΜΑΤΑ

Σίτλοσ ςεμιναρίου:

« ΚΝΩΟ, ΦΑΙΣΟ, ΜΑΛΙΑ, ΖΑΚΡΟ ΚΑΙ ΑΛΛΕ ΑΝΑΚΣΟΡΙΚΕ ΕΓΚΑΣΑΣΑΕΙ ΣΗΝ

ΚΡΗΣΗ ΣΗΝ ΕΠΟΧΗ ΣΟΤ ΧΑΛΚΟΤ.»

(ΠΑΡ 340)

Διδάςκων: Κ. Κόπακα

Κοπιδάκη Άρια

Α.Μ: 3678 6ο εξάμηνο Εαρινό εξάμηνο - 2013

1

Πίνακας περιεχομένων υντομογραφίεσ…………………………………………………….………………….…………..…ςελ.2

Πρόλογοσ….............................................................................................................ςελ.3

Χρονολόγθςθ……………………………………………………………………………………..……….…ςελ.4

Ειςαγωγι…………………………………………………………………………………….…………….…….….ςελ.5

Κεφάλαιο 1ο…………………………………………………………………………..……………….….…..ςελ.6

Κεφάλαιο 2ο……………………………………………………………………………………..….…….…..ςελ.9

Βιβλιογραφία……………………………………………………………………………………………..ςελ.11

Πθγζσ Πινάκων και Εικόνων………………………………....…………..…ςελ.12

Πίνακεσ και Εικόνεσ………………..…………………………………………………………ςελ.13

2

ΠΜ: Πξσηνκηλσηθή

ΜΜ: Μεζνκηλσηθή

ΤΜ: Τζηεξνκηλσηθή

π.θ.ρ: Πξν Κνηλήο Υξνλνινγίαο

εηθ. : Δηθφλα

πηλ. : Πίλαθαο

3

ηα πιαίζηα ηνπ ζεκηλαξίνπ κε ζέκα «Κλσζφο, Φαηζηφο, Μάιηα, Εάθξνο θαη άιιεο

αλαθηνξηθέο εγθαηαζηάζεηο ζηελ Κξήηε ηελ Δπνρή ηνπ Υαιθνχ», δεηήζεθε απφ ηνλ θάζε

θνηηεηή λα ζπλζέζεη κηα εξγαζία, ψζηε λα κειεηεζνχλ θαιχηεξα θάπνηνη ηνκείο ηεο ρξήζεο

θαη ηεο εκθάληζεο ησλ κηλσηθψλ αλαθηφξσλ, θαζψο θαη ηεο δσήο ησλ αλζξψπσλ πνπ ηα

θαηαζθεχαζαλ. Σν δηθφ κνπ ζέκα, κεηά απφ επηινγή κνπ, είλαη ηα ιεγφκελα «ηεθηνληθά

ζεκεία», θαζψο ήηαλ ην πξψην πξάγκα πνπ παξαηήξεζα, κπαίλνληαο θάπνηα κέξα ζην

αλάθηνξν ηεο Φαηζηνχ.

ηφρνο ηεο κειέηεο είλαη ε γεληθή επηζθφπεζε ησλ ζπκβφισλ σο πξνο ην ζρήκα, ηε ζέζε

θαη ηελ πηζαλή ρξήζε πνπ είραλ ζηα κηλσηθά αλάθηνξα.

Ζ κειέηε ηνπ πιηθνχ έγηλε θαηά ηε δηάξθεηα ηνπ εαξηλνχ εμακήλνπ ηνπ αθαδεκατθνχ

έηνπο 2012-13. Ήηαλ ιηγάθη απαηηεηηθή ιφγσ ηεο έιιεηςεο βηβιηνγξαθίαο, θαη εκπεηξίαο εθ

κέξνπο κνπ σο πξνο ηελ φιε δηαδηθαζία ηνπ ζεκηλαξίνπ.

Κιείλνληαο ην κηθξφ απηφ πξφινγν, ζα ήζεια λα επραξηζηήζσ ηελ θαζεγήηξηά κνπ,

Καηεξίλα Κφπαθα γηα ηηο πνιχηηκεο ζπκβνπιέο θαη ηελ άθξσο δηαθσηηζηηθή μελάγεζή ηεο

ζην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ, ην Μηράιε Κιάδν, πηπρηνχρν (πιένλ) ηνπ ηκήκαηνο Φηινινγίαο,

γηα ηελ ππνζηήξημε ηνπ θαζ’φιν ην εμάκελν, θαη ην κεηαπηπρηαθφ θνηηεηή Θέκε Ληαλφ, γηα

ηελ πξνζπκία ηνπ λα βνεζήζεη ψζηε λα πάξεη ε εξγαζία ηελ ηειηθή ηεο κνξθή.

4

Νενιηζηθή πεξίνδνο 7000 – 3650

Πξψηκε Νενιηζηθή

Μέζε Νενιηζηθή

Ύζηεξε Νενιηζηθή

Σειηθή Νενιηζηθή

Πξσηνκηλσηθή πεξίνδνο 3650-2160

ΠΜ Η 3650-2900

ΠΜ ΗΗ 2900-2300

ΠΜ ΗΗΗ 2300-2160

Μεζνκηλσηθή πεξίνδνο 2160-1600

ΜΜ Η 2160-1900

ΜΜ ΗΗ 1900-1700

ΜΜ ΗΗΗ 1700-1600

Τζηεξνκηλσηθή πεξίνδνο 1600-1070

ΤΜ Η 1600-1425

ΤΜ ΗΗ 1425-1390

ΤΜ ΗΗΗ 1390-1070

Τπνκηλσηθή πεξίνδνο 1070 - 970

Έλαο άιινο ηξφπνο ρξνλνιφγεζεο, είλαη κε βάζε ηα κηλσηθά αλάθηνξα:

Πξναλαθηνξηθή πεξίνδνο: 3000-1900π.θ.ρ. (ΠΜ-ΜΜ Ηα)

Παιαηναλαθηνξηθή πεξίνδνο: 1900-1700π.θ.ρ. (ΜΜ Ηβ-ΜΜ ΗΗΗα)

Νεναλαθηνξηθή πεξίνδνο: 1700-1425π.θ.ρ (ΜΜ ΗΗΗβ-ΤΜ Ηβ)

Μεηαλαθηνξηθή πεξίνδνο: 1425-1170π.θ.ρ. (ΤΜ ΗΗ-ΤΜ ΗΗΗγ)1

1 Ο χρονολογικόσ πίνακασ ζχει πάρει τα ςτοιχεία από Μαντηουράνθ Ε., 2002

5

Ο «κηλσηθφο», είλαη ν πνιηηηζκφο πνπ αλαπηχρζεθε θαη έδξαζε ζηελ πεξηνρή ηεο Κξήηεο

απφ ην 6000π.θ.ρ. πεξίπνπ, έσο θαη ην 1170π.θ.ρ. θαη έιαβε ηελ νλνκαζία ηνπ απφ ηνλ Sir

Arthur Evans, ν νπνίνο θαη ηνλ νλφκαζε έηζη πξνο ηηκήλ ηνπ κπζηθνχ βαζηιηά Μίλσα.

Υαξαθηεξηζηηθφ ηνπ πνιηηηζκνχ απηνχ είλαη ηα κεγάινπ κεγέζνπο νηθνδνκήκαηα, πνπ

δηαηάζζνληαη γχξσ απφ κηα θεληξηθή απιή ή αιιηψο γλσζηά θαη σο «αλάθηνξα». Κάζε

αλάθηνξν είλαη κηα θνηλσλία, έλα εκπνξηθφ θαη πηζαλψο ζξεζθεπηηθφ θέληξν.

Πξσηνεκθαλίζηεθαλ ζηελ Κξήηε θαηά ηελ ΜΜ Ηβ επνρή, ζηελ πεξηνρή ηεο Κλσζνχ, ηεο

Φαηζηνχ, ηεο Εάθξνπ θαη ησλ Μαιίσλ θαη ε ρξήζε ηνπο ζπλερίδεηαη έσο θαη ηελ ΤΜ ΗΗΗ.

Σα ηειεπηαία απνηέιεζαλ θαη ηα θπξηφηεξα κηλσηθά θέληξα ηεο Κξήηεο.

Καηά ηηο έξεπλεο πνπ δηεμήρζεζαλ, ήξζαλ ζην θσο θάπνηα ζχκβνια ηα νπνία ήηαλ

ραξαγκέλα ζηνπο νγθφιηζνπο ησλ αλαθηφξσλ, ηα ιεγφκελα «ηεθηνληθά ζεκεία». Απηά ηα

ζχκβνια βξίζθνληαη θπξίσο ζηα αλάθηνξα, εκθαλίδνληαη φκσο ζε πνιχ κηθξφηεξε

ζπρλφηεηα ζε ηάθνπο2, φπσο θαη ζε νηθίεο

3 ζηελ θεληξηθή θαη βφξεηα Κξήηε. Ζ ρξήζε

ηνπο κέρξη θαη ζήκεξα δελ είλαη, δπζηπρψο, γλσζηή. ηελ εξγαζία απηή νη φξνη

«ζχκβνια», «ζεκεία» θαη «ηεθηνληθά ζεκεία» παξαπέκπνπλ ζε απηέο ηηο εγραξάμεηο.

Βέβαηα αλαθνξέο γηα ηα ιεγφκελα ηεθηνληθά ζεκεία ππάξρνπλ ηφζν ζε εθηφο Κξήηεο

πεξηνρέο, φπσο θαη ζε άιιεο ρξνληθέο πεξηφδνπο. Ο S. Hood4 αλαθέξεη φηη ζηελ Κεληξηθή

Διιάδα έρνπλ βξεζεί επηά ηέηνηα ζχκβνια ζηηο Μπθήλεο, ζηελ Πχιν θαη ζηελ Πεξηζηεξηά

Μεζζελίαο, έλα ζηελ Κνιψλα ηεο Αίγηλαο, ελψ ν κεγαιχηεξνο αξηζκφο έρεη βξεζεί ζην

Αθξσηήξη ηεο Θήξαο κε πάλσ απφ 60 ζχκβνια5. Δπίζεο, ζχκθσλα κε ηνλ I. Begg

6

ππάξρνπλ ηεθηνληθά ζεκεία ζηελ Αίγππην, ζην Κηηίνλ ηεο Κχπξνπ πεξί ην ηέινο ηεο

Δπνρήο ηνπ Υαιθνχ, ζην Ηζξαήι θαηά ηελ Δπνρή ηνπ ηδήξνπ, ζηελ θιαζηθή Διιάδα,

θαηά ηνπο ειιεληζηηθνχο ρξφλνπο, ελψ ε ρξήζε ηνπο ζπλερίδεηαη κέρξη θαη ην κεζαίσλα.

Ζ πξψηε αλαθνξά ζηα ηεθηνληθά ζεκεία έγηλε απφ ηνλ W. J. Stillman ην 1881, ν νπνίνο

ηα πεξηέγξαςε ζαλ «ηεξνγιπθηθά, νδεγίεο γηα ηνπο θηίζηεο ή θιεηδηά γηα ηα πεξάζκαηα»7 .

Δπφκελνο ζηε κειέηε ήηαλ ν A. Evans ν νπνίνο εμέθξαζε ζεκαληηθέο απφςεηο σο πξνο ηελ

ηδηφηεηά ηνπο. Σν 1886 ηα ζχκβνια θαηέγξαςε θαη ν H. Schliemann, ηνλ νπνίν δηαδέρηεθε

ζηε κειέηε ν Lucio Mariani φηαλ επηζθέθηεθε ηελ Κλσζφ ην 18938. ηα επφκελα ρξφληα

αξθεηνί κειεηεηέο πξνζπάζεζαλ λα θαηαλνήζνπλ ηε ρξήζε ησλ ζπκβφισλ απηψλ. Οη πην

πξφζθαηνη είλαη ν Sinclair Hood θαη ν Ian Begg νη νπνίνη έρνπλ θάλεη πνιχ θαιή δνπιεηά

ηφζν ζηελ θαηαγξαθή, φζν θαη ζηε ζεσξεηηθή κειέηε ηνπ πιηθνχ, θαη -αθνινπζψληαο

ηνπο πξσηκφηεξνπο εξεπλεηέο- δηαηχπσζαλ θάπνηεο ζεσξίεο γηα ηελ ρξήζε ησλ ζπκβφισλ.

2 Sakellarakis J.,1967, 277

3 Begg I., Knossos: Palace, City, State, 2004, 219

4 Hood S., 2002, 98

5 Begg I., ΧΑΡΙΣ: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, 2004, 3

6 Supra, 1-4

7 Stillman W., 1881, 49

8 Begg I., ΧΑΡΙΣ: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, 2004, 8-9

6

Σα ιεγφκελα ηεθηνληθά ζεκεία, ζηε κηλσηθή Κξήηε, έρνπλ απαζρνιήζεη αξθεηνχο

κειεηεηέο αλά ηα ρξφληα ηφζν γηα ην ζρήκα ηνπο, φζν θαη γηα ηε ιεηηνπξγία ηνπο.

Γηα ηε δηεπθφιπλζε ηεο έξεπλαο ν S. Hood ρψξηζε ηα ζχκβνια ζε 16 βαζηθνχο

ηχπνπο9 (πηλ. 1) νη νπνίνη εκθαλίδνληαη ζηα κηλσηθά αλάθηνξα: ην Γηπιφ Πέιεθπ (εηθ,

1), ηελ Σξίαηλα (εηθ. 2), ην Αζηέξη (εηθφλα 3), ην Κιαδί (εηθ. 4), ηελ Πχιε/Παξάζπξν

(εηθ. 5), ην ηαπξφ (εηθ. 6), ηελ Ρφθα/Πηξνχλα (εηθ. 7), ην Πνπιί (Bras Leves), ην

Βέινο, ην Ήηα (εηθ. 8), ηνλ Κεξαπλφ (εηθ.9), ηελ Πφξηα, ηνλ Αιηήξα, ηα Μπαζηνχληα

ηνπ Υφθευ/Γηπισκέλα Υέξηα, ηα Σεηξάγσλα, ην Δξπεηφ θαη ηα κνλαδηθά ζχκβνια

(εηθ. 10). ε επφκελή ηνπ κειέηε10

πξνζζέηεη ζε απηά ηε πείξα, έλα αξθεηά ζπάλην

ζχκβνιν πνπ εκθαλίδεηαη κνλάρα δχν θνξέο, κηα ζηελ Κλσζφ θαη κηα ζηε Φαηζηφ, ηα

Γάκα, ηα Σαπ, ηα Ύςηινλ, ηελ Κηβσηφ θαη ηνπο Κχθινπο κε Γπν Αθηίλεο. Ο θάζε

βαζηθφο ηχπνο ελδερνκέλσο λα εκθαλίδεη θαη ππνθαηεγνξίεο11

:

> ν Γηπιφο Πέιεθπο θάπνηεο θνξέο δελ έρεη ιαβή, απεηθνλίδεηαη κε ζηξνγγπιέο

πιεπξέο, κνηάδεη κε ζθπξί ή κε ην γξάκκα «Α» ηεο γξακκηθήο Β γξαθήο

> ε Σξίαηλα εκθαλίδεηαη ρσξίο ιαβή, κε πξνεθηάζεηο ζηα άθξα, κε ειιηπή κέξε, κε

θπξηέο ηηο εμσηεξηθέο πιεπξέο, κε ακβιπκκέλεο ηηο εμσηεξηθέο πιεπξέο ή

απεηθνλίδεηαη απιψο σο ηξείο παξάιιειεο γξακκέο

> ην Αζηέξη έρεη άιινηε 8, 7, 6 ή 5 αθηίλεο θαη δελ εκθαλίδεηαη πάληα ίζν ζηα δπν

κηζά ηνπ

> ην Κιαδί έρεη απφ δχν έσο πέληε «θισλάξηα», θάπνηεο θνξέο πεξηζζφηεξα ή

ιηγφηεξα ζηελ θάζε πιεπξά

> ε Πχιε κπνξεί λα έρεη επηπιένλ ην κηζφ ηεο ζψκα ή λα εκθαλίδεηαη δηπιή

> ν ηαπξφο είλαη ν απιφο, είηε ν ηχπνο ηνπ Evans12

κε ηελ νλνκαζία croix pommee,

είηε εκθαλίδεηαη δηπιφο

> ε Ρφθα εκθαλίδεηαη κε κηα ή δχν θάζεηεο πιεπξέο

> ην Πνπιί κπνξεί λα έρεη επεθηάζεηο, κηα Κηβσηφ ζηελ πάλσ ή θάησ πιεπξά, ή λα

είλαη αλεζηξακκέλν.

ηελ θαηεγνξία ησλ κνλαδηθψλ ζπκβφισλ ν Hood πξνζζέηεη θαη ηα ζχλζεηα

ζχκβνια13

ηα νπνία δελ είλαη θάηη άιιν πέξα απφ δχν (ή θαη παξαπάλσ) ζεκεία

ζπλδπαζκέλα κεηαμχ ηνπο (εηθ. 11).

Κάπνηεο θνξέο ζε έλαλ νγθφιηζν, είλαη δπλαηφλ λα ππάξμεη πάλσ απφ κηα

εγράξαμε. πγθεθξηκέλα ζην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ ππάξρνπλ νγθφιηζνη πνπ θέξνπλ

ην ίδην ζχκβνιν (ή θαη θάπνην δηαθνξεηηθφ) ζε απέλαληη επηθάλεηεο14

. Δπίζεο, φπσο

παξαηεξεί ν Hood, δχν ζχκβνια κπνξεί λα έρνπλ ραξαρζεί ζηελ ίδηα επηθάλεηα αιιά

κε απφζηαζε αλάκεζά ηνπο, ελψ ππάξρνπλ πεξηπηψζεηο φπνπ ηα ζεκεία εκθαλίδνληαη

9 Hood S., 1987, 208

10ID em, 2002, 102

11 ID em, 2002, Text Figures and Photos, 108-10

12 Evans A., 1921

13 Hood S., 1987, 208

14 Supra

7

δίπια-δίπια, θαη ηφηε νλνκάδνληαη «δεπγάξηα» (εηθ. 12), θάηη πνπ δελ είλαη ηδηαίηεξα

ζχλεζεο.

Έρεη παξαηεξεζεί15

φηη θάπνηα ζχκβνια, κεηά ηελ ηνπνζέηεζή ηνπο ζην

νηθνδφκεκα, ππέζηεζαλ αιιαγέο. πγθεθξηκέλα ππάξρνπλ ζηνηρεία φηη έλα ηεθηνληθφ

ζεκείν κεηαηξέπνληαλ ζε έλα δηαθνξεηηθφ ηχπν, ή έλα λέν ραξάζζνληαλ αθξηβψο απφ

πάλσ. Γελ είλαη μεθάζαξνο φκσο ν ζθνπφο πίζσ απφ ηελ πξάμε απηή, θαζψο δελ είλαη

αθφκε γλσζηή ε ρξήζε ησλ ζπκβφισλ απηψλ.

Δληππσζηαθφ είλαη ην γεγνλφο φηη ίζσο, ηα ιεγφκελα ηεθηνληθά ζεκεία, δε

δεκηνπξγήζεθαλ γηα λα είλαη νξαηά κεηά ην ρηίζηκν. χκθσλα κε ηνλ Evans16

-ν

νπνίνο δηαηχπσζε πξψηνο απηή ηε ζεσξία- «ηα ζχκβνια πάληα ραξάζζνληαλ ζηελ

επάλσ ή θάησ επηθάλεηα ηνπ νγθνιίζνπ θαη ζπρλά απηή παξέκελε ηξαρηά, θαη έηζη

ίζσο δελ ζθφπεπαλ λα είλαη νξαηά». Ζ άπνςε απηή βξίζθεη ππνζηεξηθηέο φπσο ηνλ

Begg , ν νπνίνο αλαθαιχπηεη φηη θάπνηνη νγθφιηζνη ζην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ πνπ

έθεξαλ εγραξάμεηο, είραλ βξεζεί θαιπκκέλνη κε γχςν. Φαίλεηαη ινηπφλ, φηη αλ ήηαλ

ζπλεζηζκέλε ηαθηηθή απηή ε θάιπςε, ηα ζχκβνια δελ ζα έπξεπε λα ήηαλ νξαηά17

.

Ζ ρξήζε ησλ ηεθηνληθψλ ζεκείσλ μεθίλεζε πξψηα ζηελ Κλσζφ θαη γξήγνξα

δηαδφζεθε ζηε Φαηζηφ θαη ζηα άιια αλάθηνξα. Ο κεγαιχηεξνο αξηζκφο ζπκβφισλ

παξαηεξείηαη ζηελ Κλσζφ φπνπ αλέξρνληαη ζηα 1650 ζεκεία ζηελ επξχηεξε πεξηνρή,

ελψ απφ απηά ηα 1200 βξίζθνληαη κέζα ζην αλάθηνξν. ηε Φαηζηφ εληνπίδνληαη

πεξίπνπ 280 ζχκβνια, θαη ζηα Μάιηα 15018

. ην κηλσηθφ ζπγθξφηεκα ζηηο Αξράλεο,

ζχκθσλα κε ηνλ Γ. αθειιαξάθε19

, έρνπλ βξεζεί 5 ηεθηνληθά ζεκεία απφ ηα νπνία ην

έλα είλαη κνλαδηθφ. Ζ Boyd-Hawes ζηα Γνπξληά εληφπηζε 1 κνλάρα ζχκβνιν20

.

Σα ηεθηνληθά ζεκεία πνπ θάλνπλ ηελ πην ζπρλή εκθάληζε, είλαη απηά ηνπ Γηπινχ

Πέιεθπ, ηεο Σξίαηλαο, ηνπ Αζηεξηνχ θαη ηνπ Κιαδηνχ. Κάζε αλάθηνξν φκσο έρεη έλα

ζχκβνιν πνπ επαλαιακβάλεηαη πεξηζζφηεξν απφ ηα ππφινηπα. χκθσλα κε ηνλ

Hood21

, ζην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ εκθαλίδεηαη ζπρλφηεξα ν Γηπιφο Πέιεθπο, ζε

απηφ ηεο Φαίζηνπ ε Σξίαηλα θαη ην Αζηέξη πνπ θηάλνπλ πνιχ θνληά ζηελ ηζνπαιία,

ελψ ζηα Μάιηα ην Αζηέξη. Σα ζχκβνια ππάξρνπλ ζε φιε ηελ έθηαζε ησλ

αλαθηφξσλ, φκσο ζε θάπνηα δσκάηηα εληνπίδνληαη ζπρλφηεξα. Όπσο πιεξνθνξεί ν

Begg22

, ζην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ, εκθαλίδνληαη ζε κεγαιχηεξε ζπγθέληξσζε:

ζηνπο απνζεθεπηηθνχο ρψξνπο θαη ιίγν πεξηζζφηεξν ζηηο κεγάιεο Απνζήθεο, ζηηο

ιαμεπηέο ηνηρνπνηίεο φπσο ζηνπο θσηαγσγνχο, ζηα πνιχζπξα, ζηηο Γεμακελέο

Καζαξκψλ, ζε ηεξά ζξαλία θαη ζε δσκάηηα δπηηθά ηεο Κεληξηθήο Απιήο. Σα

πεξηζζφηεξα δσκάηηα κε θίνλεο δε δηαζέηνπλ ηεθηνληθά ζεκεία, ελψ νξηζκέλα δελ

έρνπλ παξά ειάρηζηα. χκθσλα κε ηνλ ίδην, ην γεγνλφο φηη έλα ζχκβνιν δε βξίζθεηαη

απαξαίηεηα ζε έλα κφλν ηχπν δσκαηίνπ θαη ζπλεπψο δελ πξνζδίδεη απηφ θάπνηα

15

ID em, 2002, 101 16

Evans A., 1921, 133 17

Begg I., Knossos: Palace, City, State ,2004, 220 18

Hood S., 2002, 98 19

Sakellarakis J., 1967, 276 20

Boyd-Hawes H., 1911 21

Hood S., 1987, 208 22

Begg I., ΧΑΡΙΣ: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, 2004, 17-8

8

ηδηαίηεξε ζεκαζία ζην θάζε δσκάηην, δε βνεζάεη θαζφινπ ζηνλ πξνζδηνξηζκφ ηεο

ρξήζεο ηνπο. Τπάξρνπλ φκσο, ζην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ, ηχπνη ζπκβφισλ πνπ

καδεχνληαη ζε ζπγθεθξηκέλα δσκάηηα (πηλ. 2) θαη ίζσο ε κειέηε ηνπο βνεζήζεη ζην

λα βγεη θάπνην ζπκπέξαζκα.

Σα ηεθηνληθά ζεκεία, δελ ήηαλ ζε ρξήζε απφ ηηο απαξρέο ηνπ κηλσηθνχ πνιηηηζκνχ,

νχηε ζπλερίζηεθε ε δεκηνπξγία ηνπο επ’αφξηζηνλ. χκθσλα κε ηνλ Hood23

πξσηνεκθαλίζηεθαλ ζηελ Κλσζφ θαηά ηελ ΜΜ Η πεξίνδν, ελψ ε ρξήζε ηνπο δηεθφπε

κεηά ην ηέινο ηεο ΤΜ Η ζηελ Κλσζφ (φηαλ φπσο πηζηεχεηαη ηνλ έιεγρν θαηέιαβαλ νη

Μπθελαίνη), ελψ ζηελ Αγία Σξηάδα κνηάδεη λα ζηακάηεζε θαηά ηελ ΤΜ ΗΗΗα. Ο

Evans24

ρψξηζε ηα ζχκβνια πνπ βξήθε ζηελ Κλσζφ ζε ηξείο ρξνλνινγηθέο νκάδεο:

ηελ πξψηε, είλαη ηα πξσηκφηεξα, πνπ έρνπλ πνιχ κεγάιν κέγεζνο θαη ε εγράξαμή

ηνπο είλαη αξθεηά έληνλε, ζηε δεχηεξε νκάδα βξίζθνληαη ηα ζχκβνια κε αξθεηά

κεγάιν κέγεζνο θαη ρξνλνινγηθά βξίζθεηαη αλάκεζα ζηηο δχν βαζηθέο, ίζσο έλα είδνο

κεηάβαζεο θαη ζηελ ηξίηε πεξηέρνληαη ηα λεφηεξα ζχκβνια πνπ είλαη αξθεηά

κηθξφηεξα ζε κέγεζνο θαη ε εγράξαμε ηνπο είλαη πνιχ πην ιεπηή θαη αρλή, ηφζν πνπ

κπνξεί θαη λα δηαθεχγνπλ εληειψο ηεο πξνζνρήο. Κάπνηεο θνξέο ζε ζπλδπαζκφ κε ηε

δηάβξσζε ησλ νγθνιίζσλ γίλεηαη πνιχ δπζθνιφηεξνο –έσο θαη αδχλαηνο- ν

εληνπηζκφο ηνπο.

Όπσο παξαηεξεί ν Begg25

, ν δηαρσξηζκφο ηνπ Evans δελ κπνξεί λα ζεσξεζεί

αμηφπηζηνο, αθνχ δελ ηζρχεη ζε φιεο ηηο πεξηπηψζεηο. Ζ ρξήζε, ζχκθσλα κε ηνλ ίδην,

απηήο ηεο βαζηθήο ρξνλνιφγεζεο βνήζεζε θάπσο νλ δηαρσξηζκφ ηνπ παιαηνχ

αλαθηφξνπ απφ ην λέν, ρσξίο φκσο λα ιεθζεί ππφςε φηη θάπνηνη νγθφιηζνη ηνπ

πξψηνπ αλαθηφξνπ είραλ μαλαρξεζηκνπνηεζεί ζηελ αλέγεξζε ηνπ λένπ.

Με βάζε απηά ηα ζηνηρεία ινηπφλ, δελ κπνξεί θαλείο λα δψζεη κηα ζσζηή

ρξνλνιφγεζε κφλν απφ ηε κειέηε ησλ ηεθηνληθψλ ζεκείσλ, εθηφο θαη αλ ππάξρνπλ

ζπκπιεξσκαηηθά ζηνηρεία26

.

23

Hood S., 2002, 98 24

Evans A., 1906, 166 25

Begg I., Knossos: Palace, City, State, 2004, 219-20 26

Σα τζχνεργα δίνουν πιο ακριβι ςτοιχεία για τθν χρονολόγθςθ.

9

ην πξνεγνχκελν θεθάιαην έγηλε κειέηε ηεο εκθάληζεο θαη ηνπ ηξφπνπ

ρξνλνιφγεζεο ησλ ιεγφκελσλ ηεθηνληθψλ ζεκείσλ. Δθείλν πνπ πξέπεη λα εξεπλεζεί

ηψξα είλαη ε πηζαλή ρξήζε ηνπο, θαη ηα ζηνηρεία πνπ ηελ αηηηνινγνχλ. Λφγσ ηεο

έιιεηςεο γξαπηψλ πεγψλ θαη ηεο θαηαζηξνθήο αξθεηψλ ζηνηρείσλ, ε έξεπλα γίλεηαη

δπζθνιφηεξε θαη εληειψο ππνζεηηθή.

Γηα ηε ρξήζε ησλ ζπκβφισλ ππάξρνπλ αξθεηέο απφςεηο φκσο δχν επηθξαηνχλ: ε

ζξεζθεπηηθή ρξήζε θαη ε πξαθηηθή. Ο W. Stillman πνπ ήηαλ θαη ν πξψηνο πνπ

θαηέγξαςε ηα ζχκβνια ζηελ επνρή απηή, ζεψξεζε φηη είλαη ηεξνγιπθηθά, νδεγίεο γηα

ηνπο ρηίζηεο ή ζχκβνια, θιεηδηά γηα ηα πεξάζκαηα27

. Ο A. Evans ππνζηήξηδε κηα

ζξεζθεπηηθή ρξήζε ησλ ζπκβφισλ θαη εηδηθά ηνπ Γηπινχ Πέιεθπ, φκσο δελ

απέθιεηζε ηελ πηζαλφηεηα λα είλαη ηεθηνληθά ζεκεία28

. Ζ Harriet Boyd-Hawes κεηά

ηελ εχξεζε ηνπ ζπκβφινπ ζηα Γνπξληά, ζψξεζε φηη ήηαλ δηαθξηηηθά νηθνγελεηψλ,

θπιψλ ή ηάμεσλ ηα νπνία ράξαζζαλ επεηδή νη νγθφιηζνη θφπεθαλ ζην φλνκά ηνπο ή

φηη ήηαλ ηα ζχκβνια ησλ ηερληηψλ (ή ηεο νκάδαο ηερληηψλ) πνπ ράξαζζαλ ηελ

πέηξα29

. Ο Γ. αθειιαξάθεο ππέζεζε πσο ηα ζχκβνια είραλ καγηθή ρξήζε, κε ηελ

ηδηφηεηα λα θαζαγηάδνπλ έλα θηήξην ή έλα αληηθείκελν θαη φηη ίζσο είραλ θαη θάπνηα

αιθαβεηηθή αμία30

. Ο S. Hood πίζηεπε ζηελ καγηθή ρξήζε ηεο γξαθήο θαη γηα ην

ιφγν απηφ εθιάκβαλε ηα ζχκβνια σο ζξεζθεπηηθά31

, ρσξίο λα απνθιείεη ην λα είλαη

ηεθηνληθά ζεκεία, αθνχ φπσο ιέεη ζε θαλέλα άιιν κέξνο ηνπ πνιηηηζκέλνπ ηφηε

θφζκνπ δελ έρνπλ βξεζεί ηέηνηα ζχκβνια κε καγηθφ ραξαθηήξα32

. Σέινο ν I. Begg

πηζηεχεη φηη ηα ζχκβνια ήηαλ ηεθηνληθά ζεκεία πνπ ρξεζηκνπνηνχληαλ απφ νκάδεο

εξγαηψλ, παίξλνληαο ην παξάδεηγκά ηνπ απφ ηελ αξραία Αίγππην, ελψ αλαθέξεηαη

θαη ζε κηα άπνςε πνπ ηα ζέιεη απνηξνπατθά ζχκβνια33

.

ηελ ζπλέρεηα ζα γίλεη αλάιπζε ησλ απφςεσλ ηνπ S. Hood γηα ηελ καγηθή ρξήζε

ησλ ζπκβφισλ θαη ηνπ I. Begg γηα ηα ζχκβνια σο ηεθηνληθά ζεκεία. Έγηλε επηινγή

ησλ δχν εξεπλεηψλ θαζψο έρνπλ θάλεη ηηο λεφηεξεο κειέηεο θαη παξνπζηάδνπλ δχν

δηαθνξεηηθέο ζεσξίεο.

Ξεθηλψληαο απφ ηνλ Hood34

, γίλεηαη απφ ηελ αξρή μεθάζαξν φηη ζεσξεί πσο ηα

ζχκβνια πνπ βξίζθνληαη ραξαγκέλα ζηνπο νγθφιηζνπο έρνπλ ζρέζε κε ηελ γξαθή,

αθνχ φπσο ιέεη έθαλαλ ηελ πξψηε ηνπο εκθάληζε ζηηο αξρέο ηεο ΜΜ πεξηφδνπ,

νπφηε θαη έγηλε ε εηζαγσγή ηεο γξαθήο ζηελ Κξήηε. Δπίζεο αλαθέξεη φηη ήηαλ

θπζηθφ λα ζεσξεζεί πσο ηα ζχκβνια είραλ καγηθέο ηδηφηεηεο γηα ηνπο αλζξψπνπο ηεο

επνρήο, αθνχ ηαπηίδνληαη κε είδνο γξαθήο. ηελ Μεζνπνηακία θαη ζηελ Αίγππην ηεο

27

Stillman W., 1881, 49 28

Begg I., ΧΑΡΙΣ: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, 2004, 10-2 29

Boyd-Hawes H., 1911, 138 30

Sakellarakis J., 1967, 288 31

Hood S., 1987, 210 32

ID em, 2002, 103 33

Begg I., ΧΑΡΙΣ: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, 2004, 20-1 34

Hood S., 1987

10

επνρήο ε γξαθή ζεσξνχληαλ δψξν απφ ηνπο ζενχο. Με απηή ηελ ινγηθή. Γελ είλαη

απίζαλν νη Μηλσίηεο επεξεαζκέλνη απφ απηνχο ηνπο πνιηηηζκνχο θαη ζθεπηφκελνη κε

ηνλ ίδην ηξφπν, λα ζηφιηδαλ ηα αλάθηνξα κε απηά ηα ζεκεία. ε επφκελε κειέηε ηνπ

ν ίδηνο35

παξαηεξεί φηη θάπνηα εγράξαθηα ζχκβνια δελ εκθαλίδνληαη ζε θακηά γξαθή

ηεο επνρήο. χκθσλα φκσο κε ηε κειέηε ηνπ γεσιφγνπ Michael Durkin, πνπ εξεπλά

ιαηνκεία ηεο κηλσηθήο επνρήο, δελ ππάξρεη θαλέλα ζχκβνιν ζε νγθφιηζν πξηλ ηνλ

απνθνιιήζνπλ απφ ην έδαθνο, φκσο ππάξρνπλ ζε θνκκάηηα πέηξαο, πνπ γίλεηαη

εκθαλέο απφ ην ζρήκα ηνπο φηη δελ πξννξίδνληαλ γηα θηίζηκν.

πκπεξαζκαηηθά ν Hood ζηεξίδεη ηελ καγηθή ρξήζε ησλ ζπκβφισλ ζηελ πίζηε γηα

ζετθή πξνέιεπζε ηεο γξαθήο θαη ζην γεγνλφο φηη βξέζεθαλ ζχκβνια ζε πέηξεο πνπ

δελ ήηαλ γηα θηίζηκν. Ωζηφζν αθήλεη αλνηρηφ ην ελδερφκελν λα είλαη ηεθηνληθά

ζεκεία, αθνχ ηέηνηνπ είδνπο ζχκβνια δελ έρνπλ πνπζελά αιινχ ζξεζθεπηηθή ρξήζε.

Αληίζεηα ν I. Begg, ππνζηεξίδεη κηα εξκελεία πεξηζζφηεξν πξαθηηθή, ειεχζεξε

απφ ζξεζθεπηηθέο επηξξνέο. Αξρηθά θαηαξξίπηεη ηελ άπνςε ηνπ Hood φηη ηα

ζχκβνια είραλ ζρέζε κε ηηο γξαθέο, αθνχ φπσο ιέεη ήηαλ πνιχ ιίγα θαηά ηελ

Νεναλαθηνξηθή επνρή γηα λα κπνξέζνπλ λα απνηειέζνπλ αιθάβεην. Πην πηζαλφ

ζεσξεί ηα ζχκβνια λα άλεθαλ ζε νκάδεο εξγαηψλ, φπνπ θάζε κηα ρξεζηκνπνηνχζε

έλα ραξαθηεξηζηηθφ ζχκβνιν πνπ ηελ αληηπξνζψπεπε. Απηφ γηλφηαλ πηζαλψλ ψζηε

λα δηαρσξίδεηαη ε εξγαζία πνπ είρε νινθιεξψζεη ε θάζε νκάδα36

. χκθσλα κε ηνλ

ίδην, ιφγσ ηνπ κεγάινπ κεγέζνπο ησλ θηεξίσλ πνπ αλαιάκβαλαλ, ηα ηεθηνληθά

ζεκεία εμππεξεηνχζαλ ζην λα θάλνπλ γλσζηή ηελ θάζε νκάδα πνπ εξγάζηεθε ζε

θάπνηνλ ηνκέα, ψζηε λα έρεη ε ίδηα ηελ επζχλε ηεο θαηαζθεπήο. Μφιηο ε δνπιεηά

νινθιεξψλνληαλ ηα ζχκβνια θαιχπηνληαλ ψζηε λα κελ είλαη πιένλ νξαηά37

. Καη ν

Begg, φπσο ν Hood, γηα λα ηεθκεξηψζεη ηελ άπνςή ηνπ ζηεξίδεηαη ζε ζηνηρεία απφ

ηελ αξραία Αίγππην. Αλαθέξεη ινηπφλ φηη απφ ηελ ζηηγκή πνπ ε αλάγθε γηα εξγάηεο

γηλφηαλ εληνλφηεξε αθνχ αλαγείξνληαλ ζεκαληηθά θαη κεγάινπ κεγέζνπο κλεκεία, νη

εξγάηεο αλαγθαζηηθά νξγαλψζεθαλ ζε νκάδεο. Σα έξγα ρσξίδνληαλ ζε ηνκείο ψζηε ε

θάζε νκάδα λα δνπιέςεη ζε έλαλ θαη νη εξγάηεο ράξαζζαλ ηα νλφκαηα ηνπο ψζηε λα

θαίλεηαη ην ηη δνχιεςε ε θάζε νκάδα38

. Με απηφ ινηπφλ σο επηρείξεκα ππνζηεξίδεη

ηελ άπνςή ηνπ φηη ηα ζχκβνια ήηαλ ηεθηνληθά ζεκεία. Υσξίο λα κπνξεί φκσο λα

είλαη εληειψο ζίγνπξνο, ιφγσ ηεο έιιεηςεο ζηνηρείσλ, ζέηεη θαη κηα ελαιιαθηηθή κε

ζξεζθεπηηθφ πεξηερφκελν, ηελ πηζαλφηεηα λα είλαη απνηξνπατθά ζχκβνια ηα νπνία

πξνζηαηεχνπλ απφ ζεηζκνχο ή εληζρχνπλ ηελ αληνρή ησλ ηνίρσλ, ηνλίδνληαο πάληα

ηηο πνιχ κηθξέο πηζαλφηεηεο θαηά ηε γλψκε ηνπ, λα αιεζεχεη έλαο ηέηνηνο

ηζρπξηζκφο39

.

Καηά ηελ πξνζσπηθή κνπ άπνςε, κηα εθηίκεζε ζαλ εθείλε ηνπ I. Begg, κνηάδεη πην

αιεζνθαλήο θαη ζπκπιεξψλεη πεξηζζφηεξα θελά απφ ηελ πηνζέηεζε θάπνηαο

ζξεζθεπηηθήο ρξήζεο.

35

Hood S., 2002, 100 36

Begg I., ΧΑΡΙΣ: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, 2004, 20 37

ID em, Knossos: Palace, City, State, 2004, 222 38

ID em , ΧΑΡΙΣ: Essays in Honor of Sara A. Immerwahr, 2004, 2 39

Supra, 21

11

BEGG I., «An Interpretation of Mason’s Marks at Knossos» in, Knossos: Palace, City, State,

G. Cadogan, E. Hatzaki, and A. Vasilakis (eds.), London 2004, 219-23

BEGGI., «An Archaeology of Palatial Mason’s Marks on Crete» in CHARIS : Essays in

Honor of Sara A., Immerwahr, A. Chapin (ed.), Princeton 2004, 1-25

BOYD-HAWES H., «Crete: The Forerunner of Greece», London 1911

EVANS A., «The Palace of Minos at Knossos», Vol. 1-4 (+index), London 1921-36

EVANS A., «The Prehistoric Tombs of Knossos», London 1906

HOOD S., «Mason's Marks in the Palaces» in The function of the Minoan Palaces:

Proceedings of the Fourth International Symposium at the Swedish Institute in Athens,

R..Hogg and N. Marinatos (eds), 1984, p.205-212

HOOD S., «Minoan Mason’s Marks» in Cretan Studies 7, 2002, 97-110

ΜΑΝΣΕΟΤΡΑΝΖ Δ., «Προϊστορική Κρήτη: Τοπογραυία και Αρτιτεκτονική. Από τη νεολιθική

εποτή έως και τοσς νεοανακτορικούς τρόνοσς», Δθδφζεηο ΚΑΡΓΑΜΗΣΑ, Αζήλα 2002

SAKELLARAKIS J., «Mason’s Marks from Arkhanes» in Europa: Festschrift für Ernst

Grumach,ed.W, C. Brice, Berlin 1967, 277-88

STILLMAN W. J., «Appendix to the Second Annual Report of the executive Committee of the

Archaeological Institute of America (1880-81)», Cambridge 1881, 41-9

12

Πίνακες:

Πιν. 1: Οη 16 βαζηθνί ηχπνη ηεθηνληθψλ ζεκείσλ ( Hood S., 1987, Fig. 5)

Πιν. 2: Πνχ εκθαλίδνληαη θαηά νκάδεο ηα ζχκβνια ζην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

Εικόνες:

Εικ. 1: Σν ζχκβνιν «Γηπιφο Πέιεθπο» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ. (πξνζσπηθφ αξρείν)

Εικ. 2: Σν ζχκβνιν «Σξίαηλα» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ. (πξνζσπηθφ αξρείν)

Εικ. 3: Σν ζχκβνιν «Αζηέξη» απφ ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνχ. (πξνζσπηθφ αξρείν)

Εικ. 4: Σν ζχκβνιν «Κιαδί» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ. (πξνζσπηθφ αξρείν)

Εικ. 5: Σν ζχκβνιν «Πχιε» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ (Hood S., 1987, Fig. 6).

Εικ. 6: Σν ζχκβνιν «ηαπξφο» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ. (πξνζσπηθφ αξρείν)

Εικ. 7: Σν ζχκβνιν «Ρφθα» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ (Hood S., 1987, Fig. 7),

Εικ. 8: Σν ζχκβνιν «Ήηα» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ (Hood S., 1987, Fig. 1)

Εικ. 9: Σν ζχκβνιν «Κεξαπλφο» απφ ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνχ. (πξνζσπηθφ αξρείν)

Εικ. 10: Μνλαδηθφ ζχκβνιν απφ ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνχ. (πξνζσπηθφ αξρείν)

Εικ. 11: πλδπαζκφο Κεξαπλνχ θαη Σξίαηλαο απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ (Hood S., 1987,

Fig. 9).

Εικ. 12: Εεπγάξη «Γηπιφο Πέιεθπο θαη Αζηέξη» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ (Hood S.,

1987, Fig. 13).

Εικ. 13: Κάηνςε ηνπ αλαθηφξνπ ηεο Κλσζνχ. (Μαληδνπξάλε Δ., 2002, Δηθ.94).

Εικ. 14: Κάηνςε ηνπ αλαθηφξνπ ηεο Φαηζηνχ. (Μαληδνπξάλε Δ., 2002, Δηθ. 95).

Εικ. 15: Κάηνςε ηνπ αλαθηφξνπ ησλ Μαιίσλ. (Μαληδνπξάλε Δ., 2002, Δηθ. 96).

Εικ. 16: Κάηνςε ηνπ αλαθηφξνπ ηεο Εάθξνπ. (Μαληδνπξάλε Δ., 2002, Δηθ. 97).

13

Πιν.1:Οη 16 βαζηθνί ηχπνη ηεθηνληθψλ ζεκείσλ.

14

Πιν. 2: Πνχ εκθαλίδνληαη θαηά νκάδεο ηα ζχκβνια ζην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

15

Εικόνα 1: Σν ζχκβνιν «Γηπιφο Πέιεθπο» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

Εικόνα 2: Σν ζχκβνιν «Σξίαηλα» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

16

Εικόνα 3: Σν ζχκβνιν «Αζηέξη» απφ ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνχ.

Εικόνα 4: Σν ζχκβνιν «Κιαδί» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

17

Εικόνα 5: Σν ζχκβνιν «Πχιε» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

Εικόνα 6: Σν ζχκβνιν «ηαπξφο» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

18

Εικόνα 7: Σν ζχκβνιν «Ρφθα» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

Εικόνα 8: Σν ζχκβνιν «Ζηα» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

19

Εικόνα 9: Σν ζχκβνιν «Κεξαπλφο» απφ ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνχ.

Εικόνα 10: Μνλαδηθφ ζχκβνιν απφ ην αλάθηνξν ηεο Φαηζηνχ.

20

Εικόνα 11: πλδπαζκφο Κεξαπλνχ θαη Σξίαηλαο απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

Εικόνα 12: Εεπγάξη «Γηπιφο Πέιεθπο θαη Αζηέξη» απφ ην αλάθηνξν ηεο Κλσζνχ.

21

Εικόνα 13: Κάηνςε ηνπ αλαθηφξνπ ηεο Κλσζνχ.

22

Εικόνα 14: Κάηνςε ηνπ αλαθηφξνπ ηεο Φαηζηνχ.

23

Εικόνα 15: Κάηνςε ηνπ αλαθηφξνπ ησλ Μαιίσλ.

24

Εικόνα 16: Κάηνςε ηνπ αλαθηφξνπ ηεο Εάθξνπ.