Утврдени пајонски населби во долно Повардарје - Киро Ристов

Киро Ристов

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ

Скопје, 2004

Vo spomen na mojot prijatel

Vlado Avramov - arheolog

S o d r ` i n a

VOVED 5

OSNOVNI KARAKTERISTIKI NA UTVRDENITE NASELBI 16

POJAVA I RAZVITOK 16

ODBRANBENI ELEMENTI 23

Izbor na mestoto 23

Oblik na naselbite 25

Odbranben yid 26

Terasi 29

Rov 31

Grani~ni odbranbeni objekti 32

- Tumuli 33

- Nasipi 36

- Kuli-straàrnici 38

Vlez vo naselbite 39

VIZUELNI VRSKI I KATEGORII NA NASELBITE 42

OPIS NA NASELBITE 50

PODVI@NI ARHEOLO[KI NAODI 92

NEKROPOLI I ODNOSOT SO NASELBITE 109

KATALOG NA NEKROPOLI 109

ODNOSOT NA NEKROPOLITE SO NASELBITE 144

ZAVR[NI SOGLEDBI 127

HRONOLO[KA I KULTURNA OPREDELBA 127

ETNI^KI I ISTORISKI OKOLNOSTI 1 3 7

ZAKLUÔK 147

SUMMARY 158

KRATENKI 165

BIBLIOGRAFIJA 166

ILUSTRACII 175

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ6

Predgovor

Golemiot broj otkrieni grobovi na nekolkute nekropoli od ̀ eleznoto

vreme vo Gevgelisko-valandovskiot region, bea predizvik da se postavai

pra{aweto za locirawe na nivnite mati~ni naselbi. Be{e logi~no ovie

nekropoli da imaat svoi mati~ni naselbi, no za istite dotoga{ se zboruva{e

samo za pretpostaveni lokacii. Mnogu od niv vo prethodnite rekognoscirawa

bea okarakterizirani kako docna anti~ki ili srednovekovni utvrduvawa.

Toa u{te pove}e ja uslo`ni rabotata na niv, taka {to be{e neophodno da im

se definira karakterot.

Kako dolgogodi{en arheolog-kustos vo Naroden muzej vo Gevgelija,

a podocna i vo Muzej na grad Skopje, imav mo`nost da se posvetam na

evidentirawe i istraùvawe na ovie lokaliteti. Po nivnoto evidentirawe

jasno be{e deka na ovaa problematika dotoga{ voop{to ne í bilo posveteno

dovolno vnimanie, ne samo vo ovoj region, tuku i po{iroko na celata

teritorija na Makedonija. Toa be{e dopolnitelen pottik da se prodolì

so istraùvawata. Se pokaà deka na ovoj mikro region vo tekot na

èleznoto vreme egzistirale golem broj naselbi utvrdeni so odbranben yid,

koi vo svojata koncepcija nosat mnogu konstruktivni elementi podredeni

na preventivnata za{tita. Poradi toa se nametna potreba rezultatite od

ovie istraùvawa da se kompletiraat i prikaàt vo eden oddelen trud,

kako pogodna osnova za natamo{ni poobemni i pokompleksni istraùvawa

na ovaa problematika. Bidej}i istraùvawa nemaa karakter na arheolo{ki

iskopuvawa, rezultatite {to se ovde prezentirani se dolàt na povr{inskite

opservacii na terenot. Toa vo osnova ja ograni~i rabota vo odnos na nivnoto

pocelosno stratigrafsko opredeluvawe, no ne pretstavuva{e pre~ka da se

opredeli fortifikaciskiot del na naselbite i nivniot odbranben sistem.

Rezultatite od terenskite istraùvawa se proizvod na pove}egodi{ni

kampawi, koi vo zavisnost od vremenskite priliki bea izveduvani vo

razli~en period od godinata. Pri takvite okolnosti sekoga{ ima{e vreme

da se posveti dovolno vnimanie na sekoj lokalitet odvoeno. Vo ramkite na

na{ite istraùvawa treba{e da se posetat i obrabotat mnogu lokaliteti.

УТВРДЕНИ ПАЈОНСКИ НАСЕЛБИ ВО ДОЛНО ПОВАРДАРЈЕ 7

Tie ne }e bea vo takov obem otkrieni i obraboteni, a ovoj trud nema{e da

bide celosen, da ne mi be{e pruèna ogromna pomo{ i poddr{ka za negova

realizacija. Poradi toa, vo ovaa prilika izrazuvam iskrena blagodarnost

na site onie {to pomognaa vo realizacija na terenskite istraùvawa, a

osobno na Ilija Lazarovski od Mrzenci, Jovan Dimov od Valandovo, Ivo

Todorovi} od Smokvica, Yvonko Jovanov i Naso Zoev od Gevgelija i Nikola

[eldarov od Skopje.

Na Ilija Karajanov, lektor na ovoj trud, mu izrazuvam blagodarnost

za sorabotkata.

Posebno sakam da ja izrazam svojata blagodarnost do recenzentite

na knigata d-r Eleonora Petrova i d-r Viktor Lil~i}, koi preku svoite

sugestii dadoa ogromen pridones ovoj trud da gi dobie sega{nite ramki.

Avtorot


VOVED

Prou~uvaweto na materijalnata i duhovnata kultura na èleznoto

vreme, vo poslednite dvaesettina i pove}e godini, pretstavuva eden od

najdobro istraènite periodi na arheolo{kata nauka vo Makedonija.

Vakvite prou~uvawa osobeno se zna~ajni koga se orientirani kon

odredena teritorijalna celina, {to vo osnova dava beleg vo izu~uvawe i

interpretacija na kulturnite vrednosti i nivnite nositeli.

Dosega vo Makedonija osobeno vnimanie be{e posvetuvano na

istraùvawe na nekropolite. Glavno preku na~inot na pogrebuvawe i

pogrebnite obi~ai bea razre{uvani, odnosno, komentirani relaciite na

materijalnata i duhovnata kultura. Vakviot pristap bezdrugo gi opravduva

istraùvawata na niv. Prou~uvaweto na grobovite kako zatvoreni

arheolo{ki celini, ovozmoùva da se dobijat zgolemen broj informacii

{to obezbeduvaat mo{ne sigurni hronolo{ki relacii me|u arheolo{kite

naodi. Kon ova odi vo prilog i poednostaveniot metodolo{ki pristap {to

se primenuva so istraùvawe na nekropolite, preku koj pak se obezbeduva

zgolemen broj hronolo{ki mo{ne osetliv arheolo{ki materijal.

Razgrani~uvaweto na poziciite vo ramkite na prou~uvaweto na edna

kulturna zaednica vo odnos na manifestaciite pri pogrebuvawe od edna

strana, i na~inot na organizirawe na nivniot me|useben odnos, a u{te

pove}e vo odnos na nivnite op{testveno-politi~ki relacii, re~isi ne se

dopreni. Prou~uvaweto na ovoj del od materijalnata i duhovnata kultura na

zaednicite, treba da se o~ekuva so istraùvawe na nivnite naselbi, ako se

imaat tuka predvid i mo{ne maliot broj podatoci {to gi ostavile nekoi od

anti~kite avtori.

Pra{awata {to se vrzani za razvitokot na edna kulturna zaednica,

nivnoto etnokulturno formirawe, odnosno, za nivnoto teritorijalno

razgrani~uvawe, ednostavno, ne moàt da se odgovorat samo so podatocite

{to se dobivaat so istraùvawe na nekropolite. Za vakvite krupni

pra{awa neophodno e istraùvawe na naselbite. Pokraj arheolo{kite

naodi, tie obezbeduvaat informacii za strukturata na naselenieto, na~inot

na formirawe i organizirawe na naselbata, teritorijalna zastapenost,

me|usebniot odnos i vzaemnite vrski. So pi{uvanite podatoci ostaveni od

anti~kite avtori, lingvisti~ki i onomasti~ki primeri moàt da se potvrdat


mnogubrojnite informacii dobieni so istraùvawe na naselbite. Od druga

strana, so istraùvawe na naselbite, mo{ne vaèn faktor pretstavuva

priodot kon razre{uvawe na hronolo{kite problemi. Tie obezbeduvaat

cvrst reper, ne samo vo odnos na egzistiraweto i razvitokot, tuku i vo

sevkupnite hronolo{ki relacii vospostaveni na po{iroka teritorija.

Predmet na istraùvaweto

Vo ovoj trud se opfateni utvrdenite naselbi od èleznoto vreme vo

Dolno Povardarje. Okrivaweto i istraùvaweto na golem broj nekropoli

locirani vo ovoj region, be{e edna od pri~inite da se zafatime so ova

istraùvawe. Dosega na naselbite od ovie ne kropoli ne im be{e posveteno

dovolno vnimanie. Vo edna takva sostojba realno be{e da se o~ekuva deka }e

bidat otkrieni pogolem broj naselbi ~ii nekropoli se poznati. Spored toa,

koristej}i gi ovie istraùvawa, se obidovme da odgovorime na pra{aweto

za postoeweto naselbi na ovie nekropoli, nivniot karakter, osnovnite

belezi i nivnata vzaemna vrska.

Na naselbite od ̀ eleznoto vreme vo Dolno Povardarje dosega voop{to

ne se izveduvani arheolo{ki iskopuvawa. Isklu~ok pravat iskopuvawata

na anti~kite naselbi Vardarski Rid-Gevgelija i Isar-Marvinci, kade {to

se otkrieni horizonti na ìveewe od èleznoto vreme, no vo golem del

uni{teni od podocne`nite naselbi.

Ne samo vo regionot na Dolno Povardarje, tuku i na teritorija na

Republika Makedonija, naselbite od èleznoto vreme dosega se parcijalno

istraùvani. Tie vo dovolna merka ne se obrabotuvani i ne se poznati od

aspekt na nivnata kulturno-istoriska opredelba. Zaradi toa naselbite {to

se predmet na na{ite istraùvawa, podetalno se prou~uvani od aspekt na

nivniot fortifikaciski del i negovite elementi. Arheolo{kite naodi

{to se prezentirani poteknuvaat od dosega{nite arheolo{ki istraùvawa

na spomenatite lokaliteti, no i od povr{inskite opservacii na terenot.

Toa se glavno fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi i sitni bronzeni

predmeti. Tie ovozmoìja da se opredeli hronologijata i kulturnata

pripadnost na naselbite. Poradi zadrùvawe vo ramkite na temata,

periodite {to se zastapeni pred ili po datumot {to e predmet na trudot,

nema da bidat zemeni predvid.

Vo ovoj trud e obrabotena hronolo{kata polo`ba na naselbite,

odnosno, nekoi aspekti od stepenot na nivniot kulturen razvitok. Edna od


zada~ite vo ovoj trud be{e i opredeluvawe na kategoriite naselbite {to

go nosat belegot na èleznoto vreme. Vo odnos na toa se razjasneti pove}e

aspekti od nivniot razvitok, ili poto~no, opredeleno im e mestoto i ulogata

{to go zazemale vo kulturno-istoriskiot kontekst.

Bidej}i na golem broj naselbi ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa,

nivnata relativna hronologija e opredelena preku naodite isfrleni na

povr{inata. Na ovoj na~in ne se obezbeduva celosna diferencijacija na

hronolo{kite odnosi, no ovozmoùva da se definiraat oddelni fazi od

nivniot razvitok. Be{e neophodno da se primeni takviot metod na rabota,

so ogled na toa {to primarna cel na na{ite istraùvawa pretstavuva{e

opredeluvawe na fortifikacijata i nejzinite elementi.

Naselbite se prezentirani po azbu~en redosled na naselenite mesta

kade {to se nao|aat, bez ogled na toa dali se raboti za utvrdeni naselbi so

podolg ili pomal kontinuitet na ìveewe.

Teritorijalni i hronolo{ki ramki

Poimot Dolno ili Ju`no Povardarje glavno go opfa}a regionot {to

go zazema Gevgelisko-valandovskata kotlina. Toa pretstavuva edinstvena

geomorfolo{ka celina ome|ena pome|u Demirkapiskata Klisura na sever

i Ciganskata Klisura na jug (sega na teritorijata na Republika Grcija,

oddale~ena okolu 5 km ju`no od administrativnata granica so Republika

Makedonija). Zafa}a dolìna od okolu 30 km i {irina od okolu 40 km.

Na jug od ovoj region se protega ramninata na golemoto Solunsko Pole

do slivot na Vardar vo Egejskoto More, vo naukata poznat kako Dolen ili

Juèn Vardar. Ovoj region ne e zemen predvid vo ovoj trud, najmnogu poradi

administrativnite ograni~uvawa i nemo`nosta toj da se istraùva.

Vo hronolo{ka smisla opfaten e periodot na èleznoto vreme, {to

se dviì vo ramkite na XII – VI vek pred n.e. Poradi faktot {to pome|u

bronzenoto i èleznoto vreme ne e mo`no da se povle~e konkretna granica,

odnosno, te{ko moàt da se odvojat manifestaciite {to go ozna~uvaat

krajot na bronzenoto od edna i po~etokot na èleznoto vreme od druga

strana, za po~etok na na{ata rabota e zemen periodot koj vo globalni ramki

go ozna~uva po~etokot na Golemite egejski preselbi od krajot na XIII i

po~etokot na XII vek pred n.e. Poradi istorodnite kulturni manifestacii

{to vo narednite dva veka }e bidat prisutni na po{irokata teritorija


na Balkanot, a koi so svoite kulturni vrednosti ne pripa|aat nitu na

bronzenoto, nitu na èleznoto vreme, ovoj period e ozna~en kako preoden,

do potpolnoto nastapuvawe na èleznovremenskite vrednosti od vtorata

polovina na XI vek pred n.e.

Sli~na e sostojbata i so krajot na ̀ eleznoto vreme. Vremenskata ramka

ograni~ena so krajot na VI vek pred n.e. ne go ozna~uva i krajot na egzistirawe

na utvrdenite naselbi. Naprotiv, nivnoto egzistirawe prodolùva i vo

tekot na ranata antika (V-IV vek pred n.e.) so nenamalen intenzitet, no so

drugi merila i vrednosti {to gi diktiraat silnite vlijanija na kulturni

manifestacii dojdeni od jug. Probivot na ovie vrednosti zapo~nuva vo tekot

na VI vek pred n.e., no na krajot od VI i po~etokot na V vek pred n.e. novite

kulturni elementi }e go zazemat mestoto i }e se vtemelat namesto starite

predistoriski tradicii, normi i vrednosti.

Na prostorot na Sredno i Gorno Povardarje ovoj proces se odvival

pozabaveno. Tesno vrzani za starite tradicionalni normi {to gi producirale

vlijanijata od severen Balkan, ovoj region duri vo tekot na V vek pred n.e.

}e doìvee vistinski procut vo otkrivawe na anti~kite vrednosti. Spored

toa, periodot od vtorata polovina na VI vek do dlaboko vo V vek pred n.e.

na ovie prostori, vo osnova go ozna~uva preminot od ve}e konzervativnata

predistorija do potpolnoto nastapuvawe na anti~kite vrednosti.

Dosega{ni istraùvawa

So dosega{nite iskopuvawa na arheolo{ki lokaliteti {to se vr{eni

vo Republika Makedonija, onie na nekropolite imaat zabeleìtelno golem

primat. Iskopuvawa na utvrdeni naselbi, osobeno na onie od bronzenoto i

èleznoto vreme, se ograni~eni na poedini intervencii preku sondirawa,

koi ni od daleku ne ja zadovoluvaat potrebata od takov vid prou~uvawa.

Celosni i sistematski iskopuvawa na naselbi od èleznoto vreme

dosega ne se vr{eni, ne samo na lokaliteti vo Dolno Povardarje, tuku i na

teritorijata na Republika Makedonija. Sondirawa se vr{eni na nekolku

utvrdeni naselbi, kade {to se konstatirani horizonti na ìveewe od

periodot na èleznoto vreme, no tie vo dovolna merka ne se ispitani.

Prvite iskopuvawa na utvrdeni naselbi bile vr{eni me|u dvete

svetski vojni vo gr~kiot del na Makedonija. Toga{ bile organizirani

obemni istraùva~ki akcii vo Centralniot i Zapadniot del na gr~ka


Makedonija od strana na pove}e istraùva~i. Me|u niv najzna~ajni se onie

na L. Rej, S. Kason i V. A. Hertli.1 Posebno za odbeleùvawe se iskopuvawata

i sondirawata {to gi vr{el Hertli na dvaesettina predistoriski naselbi

vo gr~ka Makedonija. Rezultatite od ovie istraùvawa se publikuvani vo

trudot "Predistoriska Makedonija".2 Vo ovaa smisla isto taka vredno za

odbeleùvawe se obemnite iskopuvawa izvedeni na lokalitetot Tumba kaj

Kastanas vo Dolen Vardar.3 Vo periodot od 1975-1979 godina na ovoj lokalitet

se vr{eni najobemnite iskopuvawa od lokalitetite locirani po dolinata

na Vardar i zasega pretstavuva najdobro istraèna predistoriska naselba,

so konkretno opredeleni kulturni horizonti na ìveewe od bronzenoto i

èleznoto vreme.

Vo periodot me|u dvete vojni vr{eni se obemni iskopuvawa na sega

ve}e najdobro istraèniot anti~ki grad vo Makedonija, Stobi. Obemni

iskopuvawa vo Stobi se vr{eni i vo tekot na sedumdesettite godini. Vo taa

prilika, pokraj pove}eto anti~ki gradbi, otkrieni se i naodi od èleznoto

vreme.4

Prvite sonda`ni iskopuvawa na utvrdenite naselbi vo Makedonija

se vrzuvaat za rekognoscirawata {to bile izvedeni vo tekot na 1950-1953

godina, od strana na Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej) i

Muzej na grad Skopje pod rakovodstvo na M. Grbi}, vo koi u~estvuvale i B.

Josifovska, B. Aleksova i P. Gockova-Slavska.5 Vo taa prilika vr{eni se

sondirawa na Kale-Skopje, Isar-Studeni~ani i Gradi{te-Nerezi, kako i

na pove}e neolitski naselbi vo skopskiot region.

Vo tekot na {eesettite i sedumdesettite godini na ovie lokaliteti

povtorno se organizirani, sega ve}e sonda`ni revizioni iskopuvawa,

vklu~itelno i na lokalitetot Gradi{te-Brazda. Od niv, najobemni

sondirawa se vr{eni na Kale-Skopje vo 1967 godina, koga e konstatiran

horizont od èleznoto vreme.6

Prvite arheolo{ki iskopuvawa na naselbi vo Dolno Povardarje se

vr{eni vo 1961 godina na lokalitetot Isar-Marvinci, od strana na Muzej

na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej),7 a od 1977 godina na nego se vr{at

sistematski iskopuvawa, koi so mali prekini traat i denes. Iskopuvawata

izvedeni na Isar-Marvinci imale cel gi otkrijat ostatocite od anti~kata

1 Rey L., 1916, 257-292; Casson S., 1921, 1-33; Casson S., 1925, 1-29; Heurtley W. A., 1939, 23-59.2 Heurtley W. A. 1939.3 Hänsel B., 1982, 167-202.4 Wiseman J., Mano-Zisi Dj. 1974, 134, fig. 13.5 Grbi˚ M. 1954, 99-126.6 Mikulčić I. 1973, 179-185.7 DragojeviÊ-Josifovska B. 1967, 307-352.


naselba i da se utvrdi nejzinata stratigrafija. Golem del od ovie iskopuvawa

bile naso~eni kon otkrivawe na nekropolite, so koi bile dobieni korisni

informacii za pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai na naselenieto. Od ovie

iskopuvawa proizleze monografijata na V. Sokolovska: "Isar-Marvinci

i Povardarjeto vo anti~ko vreme", vo koja se opi{ani istraùvawata

na naselbata i nejzinite nekropoli.8 Pri iskopuvawata na Isarot i so

prvite i so sistematskite istraùvawa, vo anti~kite sloevi bila otkriena

èleznovremenska keramika, no za àl, istata ne e sistematizirana i

posebno publikuvana.9

So iskopuvawa vo 1997 godina na prostorot {to go zafa}a

anti~kata ju`na nekropola, za prvpat se otkrieni intaktni sodrìni

od èleznovremenski horizont na ìveewe. So ovie iskopuvawa bilo

konstatirano deka pokraj platoto na Isarot, naselbata go zafa}ala i

prostorot na ju`nite i jugoisto~nite negovi padini.10 No i pokraj vakviot

obem na istraùvawa, sé u{te postojat brojni otvoreni pra{awa za

celosnoto vrednuvawe na naselbata na Isarot. Pra{awata {to se odnesuvaat

na kontinuitet vo kulturniot razvitok, hronolo{kite i teritorijalnite

ramki sé u{te vo dovolna merka ne se poznati.

Povtorna mo`nost za iskopuvawe na utvrdeni naselbi po dolinata

na Vardar se pokaà vo 1979 godina. Poradi trasirawe na vtorata lenta

od me|unarodniot avtopat toga{ bea izvedeni sondirawa na Vardarski Rid,

Gevgelija i Gradi{te, Zgropolci.

Na Vardarski Rid bile ispitani pet sondi, od koi ~etiri postaveni

na severniot, a edna na ju`niot rab od ju`niot rid. Vo niv pokraj anti~kiot

materijal bile otkrieni pove}e fragmentirani delovi na kerami~ki

sadovi od èleznoto vreme. No, intencija na ovie sondirawa ne bila da se

utvrdi kulturniot razvitok na ovoj del od naselbata, tuku da se konstatira

goleminata i nejzinoto nivo na prostirawe, vo funkcija na trasirawe

na avtopatot. Rezultatite od ovie sondirawa se publikuvani vo eden mal

preliminaren izve{taj.11

Povtorni sondirawa na Vardarski Rid se izvedeni vo 1994 godina,

a od 1995 godina naselbata sistematski se istraùva. Vo 1994 godina

sondirawata bea koncentrirani na ju`niot rab od ju`niot rid,12 dodeka

iskopuvawata zapo~nati vo 1995 godina bea izveduvani na pove}e punktovi.

8 Sokolovska V. 1986.9 Dragojevi˚-Josifovska B. 1967, 318, T. III, r; Sokolovska V, 1986, T. 10, 1-10.10 Mitrevski D., Temov S. 1999, 135-155.11 Vin~i} @., Ivanovski M. 1981, 49-51. 12 Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G. 1999, 157-181.


Vredno za odbeleùvawe se iskopuvawata {to se vr{eni vo 1999 godina.

Poradi izgradba na vtorata lenta od me|unarodniot avtopat E-75, se

naloì potreba po vtorpat del od lokalitetot trajno da bide uni{ten.

Vo taa prilika, na isto~nata padina od severniot rid i na celiot severen

rab od ju`niot rid, bea izvedeni obemni arheolo{ki iskopuvawa. So niv e

otkriena èleznovremenska naselba i del od odbramben yid izraboten od

kr{en kamen vrzan so kal.13

Istraùvawata {to se vr{eni na naselbite Vardarski Rid, Gevgelija

i Isar, Marvinci, pokaàa deka predistoriskite sloevi vo golema merka

se uni{teni od podocne`nite anti~ki naselbi. Poradi takvata sostojba,

postoi mala mo`nost da bidat otkrieni intaktni sodrìni od niv.

Na Gradi{te-Zgropolci sondirawa se vr{eni vo 1990 godina. Tie bile

koncentrirani na zapadniot del od akropolata i na zapadnata nekropola,

bidej}i se o~ekuvalo ovoj del trajno da bide uni{ten so trasiraweto i

izgradbata na avtopatot.14

Prirodni i geografski karakteristiki

Gevgelisko-valandovskata kotlina pretstavuva edinstvena geomorfo-

lo{ka celina, sostavena od dve aluvijalni ramnini (gevgeliskata i

valandovskata), povrzani so rekata Vardar. Se nao|a na najju`niot del na

teritorijata na Republika Makedonija, vo naukata poznat pod poimot Dolno

ili Ju`no Povardarje (Sl. 1, 2).15-

Severno od Gevgelisko-valandovskata kotlina se protega Tikve{-

kata oblast, od koja ja deli planinskiot masiv na planinata Koùf i

Demirkapiskata Klisura, dodeka planinata Plavu{ ja deli od Strumi~kata

Kotlina i golemiot masiv na planinata Belasica. Zapadno od Gevgelisko-

valandovskata Kotlina se protega masivot na planinata Koùf vo ~ie

podno`je, po~nuvaj}i od jug kon sever se protegaat selata Uma, Konsko,

Sermenin, Kovanec, potoa Gabrovo i Petrovo. Na istok od Gevgelisko-

valandovskata kotlina preku Bogdanskoto pole i visokata planina

Karabalija, se protegaat naselbite Dojran i Nikoli}, smesteni na bregot

na prekrasnoto Dojransko Ezero. Na jug Gevgelija i Gevgeliskata Kotlina

preku Ciganskata Klisura e otvorena kon golemoto Solunsko pole i

13 Mitrevski D. 2001, 13, Karta 2; fot. 3; Crte` 2.14 Stan~evski I., 1997, 69, Plan 1; Rezultatite od iskopuvawata ne se vo celost publikuvani.15 Kartov V. 1966, 14-20; Gevgelija 1986, 5-11.


Sl. 1 Geografska polo`ba na Gevgelisko-valandovskiot region

Sl. 2 Polo`ba na Gevgelija i Valandovo vo po{irokiot region


Egejskoto More, no ograni~ena od administrativnata granica so Republika

Grcija.

Gevgelisko-valandovskata kotlina e dolga okolu 30 kilometri, a

{iroka okolu 6-7 kilometri. Najmnogu se stesnuva kaj selata Gr~i{te

od levata i Smokvica od desnata strana na rekata Vardar. Probivaj}i ja

Demirkapiskata Klisura, po te~enieto na rekata Vardar pominuva patniot

koridor na Balkanskata transverzala sever-jug, na koja se povrzani brojni

patni nasoki, koi Gevgelisko-valandovskata kotlina ja ~inat komunikativna

na site mo`ni strani. Ovie patni nasoki prete`no gi koristat dolinite

na rekite koi se pritoki na rekata Vardar, taka {to za levi pritoki se

smetaat Anska Reka (Bojmica), koja protekuva niz Valandovskata Kotlina i

Luda Mara koja te~e niz bogatoto Bogdansko pole.

Site desni pritoki na rekata Vardar se formiraat od ograncite na

planinata Koùf. Toa se rekata Petru{ka koja protekuva pokraj selata

Petrovo, Gabrovo i Miravci, rekata Zuica i Sermeninska reka {to se

vlevaat vo rekata Vardar kaj seloto Prdejci, Kovanska reka koja protekuva

niz selata Kovanec, Negorci i Mrzenci i Konska (Suva kaj Gevgelija) reka

koja protekuva pokraj selata Konsko, Gorni~et (sega Novo Konsko), Moin i

gradot Gevgelija.

Pokraj ovie reki, Gevgelisko-valandovskata kotlina ja prosekuvaat

mnogu pogolemi ili pomali potoci {to se vlevaat vo rekata Vardar, ili vo

nekoja od nejzinite pritoki. Vo Gevgelisko-valandovskata kotlina vladee

dosta prijatna klima. Kako rezultat na toplite leta i prijatnite zimi, se

odgleduvaat raznovidni zemjodelski, prete`no ranogradinarski kulturi,

kakvi {to se vinovata loza, smokvite i kalinkite, karakteristii~ni

pretstavnici na sredozemno-mediteranskoto podnebje.

Osven ovie pogodnosti vo Gevgelisko-valandovskata kotlina postojat

prirodni izvori na topla mineralna voda kaj selata Negorci i Smokvica,

a nedaleku od seloto Konsko vo padinite na planinata Koùf, se nao|a

Smrdliva Voda, kade se locirani pro~uenite izvori na mineralna voda,

vo ~ija okolina izrasna golem izletni~ki centar. Prirodnite bogatstva

prisutni vo Gevgelisko-valandovskata kotlina ne moàt da se zaokruàt

samo so ovie pogodnosti. Zaradi niskata nadmorska visina i blagoprijatnata

mediteranska klima, vo ovoj region e ovozmoèno da se razviva sto~arstvoto,

preku mgoubrojnite pasi{ta i bogatiot {umski potencijal, no i rudnoto

stopanstvo, {to za àl, pove}e go nema. Od dosega{nite istraùvawa

na staroto rudarstvo izveduvani vo Gevgelisko-valandovskata kotlina,

evidentirani se golem broj lokaliteti eksploatirani u{te vo bronzenoto


i èleznoto vreme. Vo rudnite nao|ali{ta se eksploatirani zlato, srebro,

olovo, hrom, jaglen, no i bakarni i èlezni rudi.

Najpoznati nao|ali{ta na zlato i zlatna ruda se otkrieni vo Konska

i Anska Reka, koi se eksploatirani so promivawe na zlatonosen pesok. Po

dolinite na ovie reki sé u{te moàt da se zabeleàt grandioznite ostatoci

od eksploatacijata na zlatonosniot pesok.16 Vo okolinata na selata Rabrovo,

Ba{iboz, Bajramboz i Prsten se otkrieni bogati nao|ali{ta na hromna ruda

koi pove}e ne se eksploatiraat.17 Bakarna i zlatna ruda e vadena kaj seloto

Kazandol, a blizu do seloto Paqurci e eksploatirana bogata bakarno-

piritna ruda. Kaj selata Organxali, Durutli i Sevendekli se eksploatirani

rudni nao|ali{ta na olovna ruda. Ju`no od seloto Crni~eni na planinata

Karabalija vo mesnosta Mademot e eksploatirana olovo-srebrena ruda,

verojatno iscrpena u{te vo antikata. Vo pazuvite na planinata Koùf

vo blizina na selata Kovanec, Sermenin, Konsko i napu{tenoto selo

Brlevo, bila eksploatirana ̀ elezna ruda, dodeka kaj seloto Stojakovo bilo

eksploatirano nao|ali{te na jaglen.

Ovie pogodnosti {to vladeat vo Gevgelisko-valandovskata kotlina,

mo{ne jasno zboruvaat za toa deka se raboti za region, vo koj se razvile

uslovi za ìveewe i egzistencija na kulturnite vrednosti, koi najgolem

pe~at }e dadat tokmu vo periodot na èleznoto vreme.

16 Keramidčiev A. 1990, 67-81; Cviji¢ J. 1911, 906.17 Keramid~iev A. 1984, 14.


OSNOVNI KARAKTERISTIKI NAUTVRDENITE NASELBI

Ako se zemat predvid rezultatite od dosega{nite arheolo{ki

iskopuvawa i istraùvawa i najstarite pi{uvani podatoci {to se odnesuvaat

na Dolno Povardarje, se ima vpe~atok deka ovoj region pretstavuva celina,

{to }e se nametne vo predistoriskite i istoriskite vremiwa kako eden od

koridorite {to gi povrzuvala severnite so ju`nite oblasti na Balkanot.

Ostatocite od ovie najstari tragi na civilizaciite ostavile traen beleg

vo formiraweto na regionalnite kulturni centri i nivnite vrednosti. Vo

osnova nivnoto prisustvoto obvrzuva tie da bidat prou~uvani i na adekvaten

na~in pretstaveni so site belezi od nivniot razvitok.

Na ovoj prostor se otkrieni 24 naselbi od periodot na èleznoto

vreme koi ne samo {to se evidentirani, tuku istite se tehni~ki premereni,

a e odredena i nivnata relativna hronologija. Toa ovozmoì da se odredi

karakterot, namenata, kategorijata, no i pove}e elementi od nivnata

fortifikacija. Pri istraùvaweto kaj poedini utvrdeni naselbi se

koristeni rezultati od prethodni istraùvawa, dodeka za ostanatite se

koristeni rezultati od povr{inskite opservacii.

Po povr{inata na naselbite sé u{te moàt da se zabeleàt tragi

od prethodni najstari kulturi, {to ostavile traen pe~at vo kulturata na

naselenieto do dene{ni dni. Vakvite lokaliteti naselenieto od bliskite

mesta gi imenuvalo so toponimi koi potsetuvaat na nivniot karakter. Taka,

~esto se sre}avaat toponimite Gradi{te, ûka, Isar, Mramor, Sin Grad,

Tufka, Grobi{ta i drugi. Tokmu ovie toponimi bea edna od pojdovnite

osnovi pri otkrivawe, evidentirawe i istraùvawe na naselbite {to se

predmet vo ovoj trud.


POJAVA I RAZVITOK

Istraùvawata {to se vr{eni na utvrdenite naselbi vo Dolno

Povardarje, ovozmoìja da se locira polo`bata preku koja bea sogledani

karakterot i poedini elementi od nivnata fortifikacija. Po nivnata

povr{ina sé u{te se raspoznavaat tragi, {to ovozmoìja istraùvawata da se

vr{at bez osobena te{kotija. Za opredeluvawe na nivnite karakteristiki ne

pretstavuva{e pre~ka {to na golem broj od niv ne se izveduvani arheolo{ki

iskopuvawa. Mestopolo`ba jasno zboruva za nivniot specifi~en karakter

prilagoden na prirodnite uslovi.

So prou~uvawe na utvrdenite naselbi se opredelija pri~inite za

nivnoto sozdavawe, vremeto na egzistirawe i nivniot razvitok. Golem broj

od niv se ednoslojni, {to jasno gi otslikuva nemirnite vremiwa na nivnoto

sozdavawe.

Prvite naselbi od vakov karakter na Balkanot se pojavile u{te

pri krajot na neolitot.18 Nivnata masovna izgradba zapo~nuva vo tekot na

eneolitot, kako pri~ina na golemite migracioni dvièwa {to ja zafatile

Evropa, vo naukata poznati kako Golemi indoevropski preselbi. Vo nekoi

podra~ja pojavata na utvrdenite naselbi se opredeluva kon krajot na eneolitot

i po~etokot na bronzenoto vreme, odnosno na po~etokot od bronzenoto

vreme.19 Osven Golemite indoevropski preselbi, {to vo naukata se zemeni

kako pri~ina za pojava na utvrdenite naselbi, treba da se imaat predvid

razgradenite ekonomski i socijalni strukturi na naselenieto od vremeto

na neolitot, koi isto taka pretstavuvale preduslov za pojava i razvivawe

na novi kulturni vrednosti. Ovie odnosi tokmu vo eneolitot }e dojdat do

izraz, osobeno so pojava na metalot. Pojavata na prvite utvrdeni naselbi vo

Dolno Povardarje se vrzuva za naselbite Vardarski Rid-Gevgelija, Tufka-

Smokvica i Isar-Marvinci, na koi se konstatirani arheolo{ki naodi od

ovoj period.20

Brojot na otkrienite naselbi od srednoto bronzeno vreme e relativno

mal. Toa najverojatno se dolì na op{tata stabilnost {to nastanala po

burnite migracioni dvièwa {to se slu~ile vo periodot na eneolitot

18 Garašanin M. 1986, 14; Čović B. 1965, 32.19 Govedarica B. 1982, 180.20 Pri iskopuvawata na Vardarski Rid-Gevgelija se otkrieni pove}e naodi odbeleàni kako neolitski (Mitrevski D. 2001, ). So postavuvawe na antenski stolb za mobilna telefonija na lokalitetot Tufka-Smokvica, bea isfrleni mnoèstvo fragmenti od kerami~ki sadovi, kremeni i kameni noìwa od eneolitot i ranoto bronzeno vreme. Od lokalitetot Isar-Marvinci poteknuva mala statuetka, sega vo Naroden muzej vo Gevgelija.


i ranoto bronzeno vreme. Vo ovoj period naselbite bile locirani vo

ramninite, zaradi op{tata stabilnost {to nastanala po burnite nastani.

Od informaciite {to se na raspolagawe, na naselbite vo Dolno Povardarje

zasega ne e konstatiran horizont na ìveewe od srednoto bronzeno vreme.

Ne e isklu~ena mo`nosta toj vo idnina da bide potvrden so eventualni

arheolo{ki iskopuvawa na nekoi od niv.

Kaj pove}e prou~uva~i na ovaa problematika postoi edinstveno

mislewe deka izgradbata na utvrdenite naselbi naedna{ se zgolemuva kon

krajot od bronzenoto vreme. Nema somnenie deka vakvata sostojba bila

posledica predizvikana od branot na Golemite egejski preselbi, odnosno,

migracioni razdviùvawa na golem broj narodi {to go zafatile prostorot

od Sredna Evropa do Egipet i Sredniot Istok.

Intenzitetot na izgradba na utvrdenite naselbi prodolùva i vo

tekot na èleznoto vreme. Toga{ ve}e vostanovenata tradicija stanuva

na~in na ìveewe so site prosleduva~ki elementi. Osven naselbite za

ìveewe se gradat i utvrduvaat zbegovi, straàrnici i kultni mesta. Se

smeta deka najgolem del od utvrdenite naselbi od zapaden Balkan (Bosna,

Hrvatska i Dalmatinskoto Primorje) datiraat od ̀ eleznoto vreme.21 Sli~na

e sostojbata i vo Dolno Povardarje. Najgolemiot broj utvrdeni naselbi se

od preodniot period i èleznoto vreme.

Zna~i, se raboti za eden ogromen vremenski interval od okolu tri

mileniuma, koj odbeleùva nekolku kulturno-istoriski periodi so svoi

specifi~ni ekonomski i socijalni strukturi na naselenieto. Spored

potrebite naselenieto bilo prinudeno da sozdava utvrdeni naselbi,

prilagoduvaj}i gi na sostojbata {to vladeela i uslovite {to im bile

na raspolagawe. Vo ovoj ogromen vremenski interval se potvrdeni i

evidentirani golem broj utvrdeni naselbi vo pove}e evropski zemji.

Poznati se utvrduvawa vo ê{ka, Avstrija, Germanija, Romanija, Francija

i vo drugi zemji, a najbrojni se onie vo Italija i na Balkanot. 22 Kako region

{to neposredno }e bide involviran vo golemite razdviùvawa na narodite,

re~isi kaj site balkanski zemji se evidentirani utvrdeni naselbi. Me|u niv

osobeno se poznati onie vo Bosna, Srbija, Hrvatska, Slovenija, Makedonija,

Albanija i Grcija. Faktot {to ovie utvrduvawa se izgradeni na visoki

dominantni mesta, samo ja potvrduva nivnata naglasena defanzivnost, na

koja bile podredeni site ostanati elementi {to gi sodrèle. Od druga

strana, {irokata rasprostranetost ukaùva na toa deka ovie naselbi ne

21 Benac A. 1986, 26.22 Govedarica B. 1978, 117, zab. 3.


bile karakteristika na eden narod, tuku produkt na nemirnite vremiwa i

nedostatok na po{irok sistem na organizacija. Re~isi na site mesta kade {to

se pojavuvaat, utvrdenite naselbi imaat sli~ni tipolo{ki karakteristiki

vo zavisnost od vremeto i prostorot kade {to se nao|aat.

Vo severnobalkanskite oblasti, osobeno vo regionite {to se vo

blizina na patnite koridori, utvrduvawata bile postavuvani na visoki

dominantni pozicii, dodeka vo nekoi regioni kako {to se Pelagonija

i gr~ka Makedonija tie bile postavuvani na ve{ta~ki izdignati tumbi,

obi~no smesteni vo ramninite, kade {to ne postojat prirodni uslovi za

nivno postavuvawe.23 Vo ovaa smisla interesna e pozicijata na golem broj

naselbi vo Bugarija. Pokraj standardnite pozicii {to se poznati vo drugite

regioni, tie ovde se postavuvaat i vo prirodni, ili ve{ta~ki izdlabeni

pe{teri, smesteni na nepristapni i visoki karpesti tereni, zadrùvaj}i

gi pritoa site ostanati elementi, naselbata nepre~eno da funkcionira so

okolinata.24

Spored pozicija {to ja imale, najgolem broj utvrduvawa bile pogodni

za odbrana. Pozicijata i na~inot na vakvata odbrana ~estopati bila pre~ka

da se planira nivniot razvitok, zaradi ograni~eniot prostor {to bil na

raspolagawe. Zatoa mnogu naselbi nema da imaat mo`nost da go planiraat

razvitokot i }e ostanat vo prvata faza na izgradba, egzistiraj}i kako mali

utvrdeni naselbi. So zgolemuvawe na brojot na naselenieto, bile okupirani

drugi popogodni prostori {to pruàt optimalni uslovi za nepre~en

razvitok. Mal broj od niv }e se razvijat vo vistinski gradovi, doìvuvaj}i

vo svojot razvitok visok stepen na urbanizacija. Takov visok stepen na

urbanizacija, naselbite dostignale najprvo vo Sumerskata civilizacija.

Osnovniot izgled i struktura, nekoi od ovie naselbi }e go zadràt duri

do antikata i srednovekovieto, so ogled na malite promeni vo nivniot

razvitok.25 Pove}e naselbi vo Anadolija, dene{na Turcija, }e dostignat

visok stepen vo razvitokot. Me|u niv osobeno se izdvojuva gradot Troja.26

Vo Grcija urbanizacijata osobeno e prisutna vo Mikenskata kultura i

za vreme na Egejskite preselbi. Pove}e gradovi vo Grcija go potvrduvaat

toa, no sepak, najdobar primer pretstavuva gradot Mikena, koj se razvil vo

eden silno urbaniziran centar.27 Pod vlijanie na ovoj sistem na izgradba

23 Heurtley W. A. 1939, 1-59, Fig. 1, 10 , 14, 23, 31, 35 i t.n.; Praistorija vo centralna Pelagonija, 1976, 46-52.24 Dimitrov D. 1983, 82. KisÝov K. 1988, 56.25 Frankfort H. 1954, 65-8126 Lloyd S. 1969, 185-194, sl. 5.27 Hood M. S. F. 1969, 196-218.


i ureduvawe, golem broj naselbi vo Italija i na Balkanot }e doìveat

urbanisti~ki prosperitet, razvivaj}i se vo vistinski gradski centri,

osobeno vo poslednite nekolku vekovi pred n.e. Mnogu od niv svojot razvitok

}e go zavr{at duri vo sredniot vek, no ima i takvi {to sé u{te opstojuvaat

i go kreiraat svojot razvitok do dene{ni dni.

Za karakterot i razvitokot na naselbite, vo naukata se izneseni

prili~no prifatlivi mislewa. So ovoj problem osobeno se zanimavale D.

Rendi}-Mio~evi} i M. Sui} za naselbite na iliriska teritorijata,28 V.

Bitrakova, Z. Georgiev i B. Georgievski za naselbite vo R. Makedonija,29 a

F. E. Vinter za razvitokot i urbanizacijata na naselbite vo Grcija.30

Generalno gledano, naselbite vo svojot razvitokot evolviraat preku

tri osnovni etapi i toa: predurbana, protourbana i urbana faza. Sekoja

od niv odgovara na posebna etapa vo kulturniot razvitok. Najstarata

predurbana faza odgovara na najednostavnite zaednici od tipot na mali

utvrdeni naselbi. Slednata etapa zdruùva pove}e takvi zaednici, koi

ponatamu se razvivaat vo protourbana celina. Vo poslednata etapa od

razvitokot naselbata prerasnuva vo urbana celina, odnosno vo grad, kako

najvisoka forma na naselba so kompleksna etni~ka, socijalna i ekonomska

struktura na naselenieto.

Urbaniot razvitok moè da se sledi kaj pove}e utvrdeni naselbi

vo regionot {to go zazema dolinata na Vardar. Najdobar primer za toa

pretstavuvat naselbite Gradi{te-Brazda, Kale-Skopje, Vardarski Rid-

Gevgelija i Isar-Marvinci. Ostanatite naselbi vo zavisnost od karakterot,

se razvivale spored prostorot {to im bil na raspolagawe, odnosno potrebata

od nivno natamo{no opstojuvawe. Nekoi voop{to nemale mo`nost da se

razvivaat i ̀ ivotot na niv }e zavr{i vo nedostatok na ̀ ivotni i stopanski

resursi, ili }e bidat uni{teni. Tie nikoga{ povtorno nema da bidat

obnoveni na istoto mesto.

28 Rendić-Miočević D. 1975, 47-49; Suić M. 1975, 9-35; Suić M. 1976, 48-54, 75. 29 Bitrakova-Grozdanova V. 1986, 249-263Z; Georgiev Z. 1990-1991, 91-103; Georgiev Z. 1992, 105-108; Georgievski B.1993, 51-68 . 30 Winter F. E. 1971.


ODBRANBENI ELEMENTI

Izbor na mestoto

Za locirawe i pravilen izbor na mestoto za postavuvawe na naselbite,

naselenieto se rakovodelo od nekolku osnovni elementi, kako preduslov za

izgradba. Eden od osnovnite elementi i pravilo za postavuvawe na naselbata

bila konfiguracija na terenot. Se baralo mesto {to }e ima vizuelna

preglednost na po{irokata okolina. Toa trebalo da bide visok dominanten

rid {to }e obezbedi adekvatna za{tita i odbrana, kako preduslov za siguren

i miren ìvot. Od druga strana, ovoj strategiski element ne zna~i mnogu,

vo kolku prirodnata polo`ba na ridot ne odgovara i ne e prilagodliva

za potrebite {to se neposredno vrzani so postavuvawe na odbranbeniot

yid i izgradba na naselbata. Vo kolku ovie elementi bidat usoglaseni so

pozicijata i mestopolo`bata na lokalitetot, vo osnova se zaokruùvaat

osnovnite potrebni elementi za postavuvawe na naselbata.

Preku prirodnata dominacija na ridot, naselbata se obezbeduvala

so eventualno tri strmni padini i edna lesno pristapna strana. So

takvata pozicija maksimalno moèle da se iskoristat prirodnite uslovi

za postavuvawe na naselbata i da se obezbedi za{tita na naselenieto.

Sekoga{ se odbiral rid ~ij vrv e so zaoblena forma, {to }e obezbedi lesno

prilagoduvawe i postavuvawe na odbranbenite yidovi. Kako strate{ki

ìvoten element, polo`bata na ridot morala da bide vo blizina na voda koja

}e se koristi za piewe, a vo zavisnost od karakterot, vo blizina na naselbata

postoela potreba od prostor za obrabotka na zemjata ili rudno nao|ali{te

za negova eksploatacija. Za celosno funkcionirawe so okolinata, re~isi

sekoga{ naselbite se nao|ale vo blizina na patna nasoka, koja ovozmoùvala

nepre~ena komunikacija so ostanatite naselbi. Koga bile obezbedeni

ovie strategiski uslovi, toga{ moèlo da se pristapi so postavuvawe na

naselbata i izgradba na nejzinoto utvrduvawe.

Glavno toa bile primarnite elementi vo izbor na mestoto za

postavuvawe na naselbata. Tie se sre}avaat i se primenuvaat re~isi kaj site

naselbi od vakov karakter od bronzenoto i èleznoto vreme vo sosednite

regioni i po{iroko na Balkanot. 31

31 Winter F. E. 1971, 3, 4; Govedarica B. 1978, 123; Govedarica B. 1982, 180; Dimitrov D. 1983, 77-86; Čović B. 1986, 56; Grabovec S. 1986, 42, 43.


Osnovnite elementi za izbor na mestoto se glavno identi~ni i kaj

naselbite locirani vo ramninite, so taa razlika {to kaj niv izborot na

mestoto se vr{elo od drugi pojdovni osnovi.

Kaj naselbite locirani vo ramninite izborot na mestoto ne zaviselo

od dominantnosta na lokacijata i pregledot nad neposrednata okolina. Vo

osnova tie se smesteni na niski jazi~esti ispusti, prirodno za{titeni so

suvodolici. Nekolku utvrdeni naselbi vo Dolno Povardarje se od vakov

karakter. Me|u niv najdobar primer pretstavuvaat naselbite Kalica-

Miravci, Beli Most-Petrovo i Grobi{ta-Furka.32 Spored mestopolo`bata

ovie naselbi se od zemjodelski ili sto~arski karakter, utvrdeni so

odbranbeni yidovi izraboteni od drveni kolci (palisada), koi obezbeduvaat

minimalna za{tita na naselenieto. Za niv e va`no da imaat obezbedeno

obrabotliva povr{ina ili mesta za pasi{ta. Za vreme na neposredna

opasnost, naselenieto od ovie naselbi imalo obezbedeno posebni utvrdeni

mesta (zbegovi) za sopstvena za{tita. Se ima vpe~atok deka takov odnos

imaat obezbedeno naselbite Kalica-Miravci i Beli Most-Petrovo, koi

kako zbeg go koristat utvrduvaweto Gradi{te-Gabrovo.33 Naselbite koi

leàt na poniski rit~iwa i koi te{ko moèle da obezbedat svoja za{tita so

odbranbeni yidovi, obi~no bile locirani vo blizina na pogolemi utvrdeni

naselbi. Takov e primerot so naselbata Mramor-Miletkovo, koja za za{tita

go koristi utvrduvaweto Isar-Marvinci.34 Isto taka se zabeleùva deka

nekoi od niv i pokraj toa {to se dobro utvrdeni, se locirani dlaboko vo

planinskite predeli podaleku od glavnite patni komunikacii, kade {to

obezbedile prirodna za{tita (Grobi{ta-Furka, Gradi{te-Brlevo, Sin

Grad-Sermenin).35

Oblik na naselbata

Koga se zboruva za oblikot na naselbata, vedna{ se ima predvid mestoto

kade {to taa e postavena. Oblikot direktno zavisel od formata na vrvot

i mestoto kade {to e postavena, a naselenieto pri izgradba na naselbata,

oblikot go prilagoduvale na prirodniot vrv na ridot. Ako go pogledneme

oblikot na naselbite vo Dolno Povardarje, }e vidime deka najgolemiot

32 Vidi, Opis na naselbi, br. 11, 14 i 22.33 Vidi, Opis na naselbi, br. 11, 14 i 4.34 Vidi, Opis na naselbi, br. 10 i 9.35 Vidi, Opis na naselbi, br. 22, 3 i 17.


del od niv se so ovalno-elipsoviden re~isi kruèn oblik, maksimalno

prilagoden na samata forma na vrvot od ridot kade {to leàt. Vo uslovi na

skromni tehni~ki mo`nosti, osobeno pri izgradba na odbranbenite yidovi

bez vrzno sredstvo, maksimalno bila iskoristena formata na ridot, od koja

direktno zavisela stabilnosta i cvrstinata na gradbata. Od ovaa koncepcija

otstapuvaat samo nekolku naselbi koi manifestiraat malku vodoizmenet

oblik. Naselbata Isar-Prsten (Plan 15) ima jajceviden oblik, no sepak e

prilagodena na formata na ridot kade {to leì, dodeka odbranbenite yidovi

na Mangura-Gabrovo (Plan 5) i Talov Rid-Negorci (Plan 13) formiraat

spiralen oblik, prilagodeni na vrvot na ridot kade {to leàt.

Na naselbata Vardarski Rid-Gevgelija (Plan 6), zasega nema mo`-

nost da se opredeli oblikot, zaradi podocnite anti~ki intervencii

nad predistoriskata naselba, koi vo najgolem del gi uni{tile sloevite

na èleznovremenskata naselba. Spored dosega otkrienite delovi od

predistoriskata naselba, po sé izgleda deka i ovde se raboti za elipsoviden

do kruèn oblik, na {to ukaùva samiot oblik na ridot kade {to taa e

locirana. Vo odredena merka istoto se slu~ilo i so naselbata na Isar-

Marvinci (Plan 9). I pokraj toa {to se otkrieni delovi od starata naselba,

oblikot te{ko moè da i se odredi, bidej}i e uni{tena so podocnite

intervencii. Sepak, ovde postoi mo`nost da se odredi oblikot na ne{to

podocnata naselba od VI vek pred n.e., koja mnogu ne otstapuva od oblikot na

drugite naselbi.

Zasega od poznatiot oblik otstapuvaat naselbite Gradi{te-Brlevo

(Plan 3) i Isar-Prsten (Plan 15), kaj koi odbranbeniot yid na ednata strana

formira agol. O~evidno deka i kaj ednata i kaj drugata naselba se raboti za

mesto koe e najpristapno, pa taka graditelot se obidel preku postavuvawe

na agol vo strukturata i oblikot na odbranbeniot yid, da postigne pogolema

cvrstina i stabilnost vo odbranata na toj del od naselbata. Ovaa praktika

na izgradba na odbranbenite yidovi vo podocnite anti~ki vremiwa }e

stane voobi~aen na~in na nivno postavuvawe i izrabotka, a vo vremeto na

predistorijata pretstavuva samo po~eten obid i voveduvawe novi metodi vo

gradewe na odbranbeniot yid.

Problem so odreduvawe na oblikot, isto taka pretstavuvaat i ramni-

~arskite naselbi. Kaj niv oblikot direktno zavisi od formata na terenot.

Naselbite Grobi{ta-Furka (Plan 21) i Beli Most-Petrovo (Plan 11/2)

imaat {ilest, a Mramor-Miletkovo (Plan 10) i Kalica-Miravci romboiden

oblik (Plan 11/1).


Od periodot na bronzenoto i èleznoto vreme, re~isi identi~en

oblik kako na{ite, imaat i naselbite vo sosednite regioni i po{iroko

na Balkanot i Anadolija.36 Osobeno identi~en oblik e prisuten na pove}e

naselbi vo Bosna i Hercegovina, gr~ka Makedonija i vo Bugarija. Ova

ukaùva na toa deka na~inot za re{avawe na oblikot retko otstapuva od

ve}e poznatite normi za postavuvawe i izgradba na naselbata i nejzinoto

utvrduvawe vo ova vreme.

Odbranben yid

Za utvrduvawe i za{tita na naselbite se koristi voobi~aen metod za

izgradba na odbranbenite yidovi. Za izgradba na odbranbeniot yid naj~esto

se koristi kr{en ili re~en kamen (poretko klesan), bez vrzno sredstvo, t.n.

“suvoyid”.

Ostatoci od odbranbenite yidovi se konstatirani re~isi na site

naselbi vo Dolno Povardarje. Tie se gradeni od kr{en kamen bez vrzno

sretstvo. Vakviot na~in na izgradba obezbeduva cvrsta vrska pome|u

kamewata, osobeno, koga odbranbeniot yid se izrabotuva vo eden potez

okolu naselbata i pretstavuva kompaktna celina. Ovoj na~in na izgradba

na odbranbenite yidovi se primenuva re~isi na site predistoriski

utvrduvawa otkrieni na Balkanot i po{iroko.37 Vakviot stil na yidawe na

odbranbenite yidovi pretstavuva predvesnik na poligonalnoto yidarstvo

{to }e se javi ne{to podocna vo V i IV vek pr.n.e. vo pogolemite centri vo

Grcija i Anadolija.38

Ako se zeme predvid mestopolo`bata i formata na naselbite, toga{

izgradbata na odbranbenite yidovi vo preodniot period i èleznoto vreme,

prete`no zavisela od nekolku elementi. Kako prvo se imalo predvid

goleminata na naselbata {to se utvrduvala, od {to direktno zavisela

{iro~inata na yidot, dodeka terenot za izgradba na odbranbeniot yid moralo

da bide prilagoden za takov vid konstrukcija.

Zaradi pogolema bezbednost i za{tita, naselenieto zapo~nalo da gi

postavuva i gradi svoite naselbi na visoki dominantni pozicii, za{titeni

so odbranben yid, u{te pri krajot na eneolitot, odnosno, vo ranata faza

36 Benac A. 1985, 57, 91, 137, 182; Mirosavljević V. 1974, Sl. 3-10; Čović B. 1975, 95, 97, T. I, II; Batović Š. 1977, 209, Fig. 2, 3, 4; Heurtley W. A. 1939, 26, 36, Fig. 24, 36; Winter F. E. 1971, 4, Fig. 9; Easton D. F. 1989, Fig. 9-13; Čović B. 1986, 58, 59.37 Benac A. 1985, 58, 183; Guštin M. 1978, 136-138, Sl. 1; Winter F. E. 1971, 69-80. 38 Winter F. E. 1971, 80, 95-100.


od bronzenoto vreme. Odbranbeniot yid vo osnova ja opfa}al akropolata

na naselbata, no sekoga{ bil prilagoden na prirodnata konfiguracija na

terenot. Na vakov na~in prilagoden na terenot, odbranbeniot yid ja zatvoral

naselbata so ovalna forma, dodeka vlezot se formiral od odbranbenite

yidovi so t.n tangencijalna vrata, ili se postavuval na niv.

Mestata na koi{to ne se konstatirani delovi od odbranbeniot yid

na naselbite, verojatno bile za{titeni so drvena ograda. Na terenot nema

mo`nost da se konstatira dali navistina delovi od naselbite bile utvrdeni

so drvena ograda, so ogled na toa {to od takviot odbranben yid ne ostanale

nikakvi tragi. Takov vpe~atok osobeno ostavaat odbranbenite yidovi na

naselbite Vodeni~ar-Bogdanci (Plan 1), Talov Rid-Negorci (Plan 13),

Kriv Javor-Sobri (Plan 19), a osobeno dolnata terasa na naselbata Me~eva

Niva-Sobri (Plan 20). Va`no e da se naglasi deka ovie neutvrdeni delovi

se konstatirani na najstrmnite strani od naselbite, odnosno, na onie mesta

kade {to pristapot do nejze e najteòk. Na tie mesta postoi opasnost od

lizgawe na zemji{teto i o{tetuvawe na odbranbeniot yid, a popravkata se

izveduvala so drvena ograda.

Za pogolema za{tita i obezbeduvawe, osobeno ako naselbata bila

od golemo strategisko zna~ewe, bile gradeni pomo{ni odbranbeni yidovi.

Ovie yidovi se postavuvale na padinite vedna{ pod odbranbeniot yid so koj

e opfatena akropolata, se vrzuvaat za nego od dvete strani i kako negov

sostaven del imaat funkcija da go zajaknat. Pomo{nite odbranbeni yidovi

se postavuvale na najpristapniot del, no i na onie mesta za koi{to se smeta

deka naselbata ima slaba odbranbena pozicija. Spored toa, konstatirame

deka pomo{nite odbranbeni yidovi se postavuvale samo na onie mesta kaj{to

postoi potreba od zajaknuvawe na odbranbenata koncepcija na naselbata.

Tokmu vakvata uslovenost pridonela tie poretko da se primenuvaat vo

koncepcijata na odbranbeniot sistem.

Vo Dolno Povardarje upotreba na pomo{ni odbranbeni yidovi se

konstatirani samo na naselbata Isar-Prsten (Plan 15). Vo odbranbenata

koncepcija na ovaa naselba se izgradeni dva pomo{ni odbranbeni yida

postaveni na nejzinata jugoisto~nata i jugozapadnata strana. Odbranbeniot

yid na ovie mesta e postaven na blagi pristapni padini, poradi {to se

ukaàla potreba da bide zajaknat so pomo{ni yidovi za negova dopolnitelna

za{tita. I na po{irokiot balkanski prostor vakviot na~in na zajaknuvawe

na odbranbenite yidovi retko se primenuva. Vo uslovi koga istraùvawata

na fortifikaciite na naselebite ne e posveteno dovolno vnimanie, ovie

konstatacii te{ko moàt da se potvrdat bez analogni primeri. Zasega


identi~en na~in na izgradba i postavuvawe na pomo{nite odbranbeni yidovi

se zabeleùva kaj nekoi naselbi locirani na nekolku jadranski ostrovi.

Potrebata od postavuvawe na pomo{nite yidovi pretstavuvala mo{ne vaèn

element vo odbranbenata koncepcija na ovie naselbi, taka {to se dovedeni

do sostojba na sovr{eni lavirinti.39

Ramni~arskite naselbi bile za{titeni so odbranben yid izgraden

od drvena ograda (palisada). Na toa posebno ukaùvaat naselbite Kalica-

Miravci (Plan 11/1), Beli Most-Petrovo (Plan 11/2) i Grobi{ta-Furka

(Plan 21), kaj koi ne e konstatiran odbranben yid izgraden od kamen.

Terasi

Vo elementite na fortifikaciskiot del gi evidentirame i terasite,

konstatirani na pove}e naselbi vo Dolno Povardarje. Toa se prete`no

zaramneti platoa postaveni na strmnite padini vedna{ pod akropolata na

naselbata. Prostorot {to go zafa}aat e ograden so odbranben yid, taka {to

osven za naseluvawe, sluàt i vo odbranbeni celi.

Odbranbeniot yid na terasite obi~no go sledi pravecot na dvièwe

na odbranbeniot yid no ispod akropolata. Preku pove}e nadol`ni yidovi

bil povrzan so odbranbeniot yid na akropolata, zaradi pogolema stabilnost

i izdr`livost na odbranbenata koncepcija na naselbata.

Dobar primer na izgradba i postavuvawe pretstavuvaat dvete stanbeni

terasi na naselbata Prdejska ûka-Gr~i{te (Plan 7). Tie se {iroki okolu

20-25 m, postaveni na padinite vo niskite zoni na severnata polovina od

naselbata. Nivnata nadvore{na strana bila utvrdena so jaki odbranbeni

yidovi, ~ii ostatoci sé u{te se raspoznavaat na terenot. Na identi~en na~in

bila izgradena i postavena stanbenta terasa na naselbata Gradi{te-Gabrovo

(Plan 4). Na naselbata Gorna Korija-Negorci (Plan 12) stanbenite terasi se

postaveni na najpristapniot del, zajaknati so odbranben tumul na zapadnata

strana. Kaj naselbata na Talov Rid-Negorci (Plan 13) se ima vpe~atok deka

terasata ednovremeno bila formirana so izgradba na naselbata. Na ova

osobeno ukaùva polo`bata na odbranbeniot yid prilagoden na prirodnite

uslovi na terenot.

Vo osnova se raboti za stanbeni terasi koi{to se sostaven del na

naselbite, izgradeni i prilagodeni na prirodnite uslovi {to gi nudi

39 Mirosavljević V. 1974, Sl. 3-10.


terenot. So stanbena ili so odbranbena funkcija, terasite se evidentirani

so identi~en koncept na postavenost, bez ogled na koj del od Balkanot

se nao|aat.40 Nivnoto precizno evidentirawe na terenot go definira

razvitokot na naselbata, a postavenosta pod akropolata, samo ja nadograduva

prvobitnata odbranbena koncepcija na naselbata. Osven {to ednovremeno

bile oformuvani so izgradba na akropolata, tie bile gradeni i dodavani

sekoga{ koga toa bilo neophodno. Kako vaèn i funkcionalen element vo

odbranata na naselbata, zasega ne se poznati terasi koi{to ne se za{titeni

so odbranben yid. Bez ogled na toa dali se raboti za stanbeni ili odbranbeni

terasi, sekoga{ se postavuvaat na onie mesta kade {to ima potreba od niv,

bidej}i ima naselbi kade {to terasite ne se neophodni, no tamu kade {to

gi ima, vo sekoj slu~aj se evidentni na terenot, zaradi nivniot specifi~en

karakter.

Nivnoto prisustvo i identi~en koncept na postavuvawe prema

naselbata, }e bide primenuvan i vo podocnite vremiwa, zadrùvaj}i ja

istata funkcija sé do krajot na antikata i sredniot vek.

Rov

Rovot pretstavuva eden od elementite na utvrduvaweto, bez koj,

odredeni negovi delovi ne }e moàt da bidat staveni vo funkcija. Toj

obi~no se postavuval na najpristapniot i najniskiot del od naselbata,

kade {to pote{ko moèla da se organizira odbranata. Na ovoj del rovot ja

zgolemuval za{tita i odbranata, koga prirodnite uslovi ne go dozvoluvaat

toa.41 Poradi golemata zna~ajna uloga {to ja imal vo odbranata na naselbata,

negovata pozicija, golemina i na~inot na izgradba, naj~esto zavisele od

mestopolo`nata na naselbata i delot na koj{to treba da se organizira

dopolnitelna odbrana. Kako del od odbranbenata koncepcija na naselbata,

negovata funkcija ima primarno zna~ewe za zgolemuvawe na preventivnata

za{tita. Vi{okot na zemja {to se dobivala pri iskopuvaweto na rovot se

posaduvala po povr{inata na naselbata, odnosno, na onie mesta kade {to

eventualno imalo potreba taa da se izramni ili da se popolnat prirodnite

neramnini.

U{te pri pozicionirawe na mestoto, a podocna so izgradba i nivno

utvrduvawe, se iskaàla potreba na pove}e naselbi da se iskopa rov zaradi

40 Georgiev Z. 1992, 106, Plan II; Mirosavljević V. 1974, Sl. 3-10; Čović B. 1975, 97, Taf. I, II; Batović Š. 1977, Fig. 3, 4; Čović B. 1986, 57, 58, T. XXX, 1. 41 Čović B. 1986, 56, 57, T. XXX, 2; XXXI, 1, 2; Georgiev Z. 1990-1991, 93, 98, Plan I, III; Benac A. 1985, 59.


pogolema za{tita. Toj re~isi na site naselbi kade {to e iskopan i sega jasno

se raspoznava na terenot. Od naselbite vo Dolno Povardarje, najgolem rov

e iskopan na vtorata naselbata od kompleksot Petkova Vodenica-Bogdanci

(Plan 2), koj vo isto vreme posluìl kako pristapen pat do naselbata.

Postaven e na isto~nata strana od naselbata. Zafa}a {irina od okolu 25

metri i dlabo~ina koja se dviì od 12-15 metri, pri {to e napravena pre~ka

koja go ote`nuva pristapot kon naselbata. Zaradi toa i odbranbeniot yid na

naselbata e izgraden na na~in koj obezbeduva celosna kontrola vo odbranata

od site pozicii na naselbata. Spored sostojbata na terenot se zaklu~uva

deka pred da se iskopa rovot, ovaa strana bila najpristapna i najniska, na

koja te{ko moèlo da se organizira odbranata.

Na identi~en na~in se postaveni rovovite i na drugite na{i naselbi.

Na naselbata Vodeni~ar-Bogdanci (Plan 1) rovot e postaven na isto~nata

najpristapna strana, a pred nego vo utvrdeniot del na ~eloto e postaven

nasip. Na ist na~in e re{ena odbranata na zapadnata najpristapna strana na

naselbite Gorna Korija-Negorci (Plan 12) i Talov Rid-Negorci (Plan 13).

Kaj naselbite Dolamare-Prdejci (Plan 14) i Me~eva Niva-Sobri (Plan 20),

osven {to e iskopan rov na najpristapnata i najniska strana, odbranbeniot

yid e zajaknat so nasip i tumul. Kaj naselbata Dolamare-Prdejci tumulot

e postaven pome|u rovot i naselbata, dodeka kaj Me~eva Niva-Sobri ne se

raboti za tumul, tuku za odbranbena kula-straàrnica, postavena pred rovot

na naselbata.

Drugite na{i utvrduvawa se postaveni na visoki dominantni

vozvi{enija, na koi ne bilo neophodno dopolnitelno obezbeduvawe i

odbrana so rov.

Grani~ni odbranbeni objekti

Grani~nite odbranbeni objekti pretstavuvaat sostaven del na

utvrduvaweto i eden od pova`nite elementi vo sistemot na odbrana i

za{tita. Elementite za koi smetame deka treba posebno da progovorime,

se postaveni vnatre, ili vo blizina na odbranbeniot yid na naselbata.

Toa se poedine~ni, prete`no mali strategiski objekti za koi stana zbor

i vo prethodnite poglavija, no se ~uvstvuva potreba istite da bidat

odvoeno prezentirani. Me|u niv spa|aat tumuli, tumularni nasipi i kuli-

straàrnici. Kako individualni objekti vo odbranbenata koncepcija na

naselbata, vo golema merka ovozmoùvaat da se podigne nejzinoto nivo na


odbrana. Bidej}i sekoj od ovie objekti zazema posebno strategisko mesto,

}e se obideme nakratko da progovorime za sekoj od niv odvoeno. Pome|u

tumulite i nasipite ~estopati vo naukata ne se pravi razlika, osobeno

koga se zboruva za onie {to se postaveni vo vnatre{niot del na naselbata.

Nivnata funkcija, a pred sé pozicija vo odnos na naselbata, lesno moè da

se sogleda vo uslovi koga sé u{te se raspoznavaat na povr{inata. Toa vo

osnova ovozmoì da se odredi nivniot karakter.

Tumuli

Tumulite zazemaat posebno mesto vo odbranbeniot koncept na

naselbite. Na terenot tie sé u{te se vidlivi i dobro se prepoznavaat kako

mali kup~iwa od natrupan kr{en kamen, obi~no so kru`na forma. Nivnata

pozicija obi~no e od nadvore{nata strana vo blizina na odbranbeniot

yid, no ne e isklu~eno da bidat postaveni i od negovata vnatre{na strana.

Dijametarot na tumulite e so razli~ni dimenzii. Vo zavisnost od goleminata

na naselbata, mestoto na postavuvawe i prostorot koj treba da se brani,

nivnite dimenzii iznesuvaat od 4-15 metri vo pre~nik.

Na naselbite vo Dolno Povardarje tumuli se konstatirani na

Gradi{te-Brlevo (Plan 3), postaven na ju`nata strana vo vnatre{niot del

na odbranbenite yidovi. Na Gorna Korija-Negorci (Plan 12) e postaven na

isto~nata strana nadvor od odbranbeniot yid, voedno i najgolem, na naselbata

Dolamare-Prdejci (Plan 14) na ju`nata strana nadvor od odbrambeniot

yid. Na Isar-Prsten (Plan 15) e postaven na isto~nata strana nadvor od

odbranbeniot yid i po eden vo vnatre{niot del na pomo{nite odbranbeni

yidovi. Na naselbata Golema Niva-Dedeli (Plan 8) se evidentirani tri

tumuli, site vo vnatre{niot del na odbranbeniot yid. Od niv isto~niot

pretstavuva objekt od vakov karakter.

Spored mestoto kade {to se postaveni vo odnos na odbranbenite

yidovi, se ima vpe~atok deka tumulite bile so funkcija da se zgolemi

odbranata na naselbata od najlesno pristapnata strana. No, zasega problem

pretstavuva formata i oblikot na tumulot, odnosno karakterot na negovata

funkcija i na~inot na koj toj obezbeduval za{tita. Dali se raboti za visoki

odbranbeni kuli, ili ednostavno za pre~ki so uloga da gi zabavat i razredat

redovite na neprijatelot, zasega ne e poznato.

Od dosega istraùvanite objekti so vakov karakter, se iskaà

potreba za oblikot i funkcijata na ovie objekti da se zboruva i od domenot


na povr{inskite istraùvawa. Nivnata pojava i pozicija vo odbranbeniot

sistem na naselbata, pretstavuva vistinska enigma koja dolgo vreme se

istraùva vo naukata, no bez konkreten odgovor vo rasvetluvawe na nivnata

vistinska namena, forma i izgled. Navistina, so problemot na grani~nite

odbranbeni tumuli se zanimavale mnogu avtori koi iznele razli~ni soznanija

od istraùvawata {to gi vr{ele na niv, no zasega sé u{te nema pokonkretni

odgovori za funkcijata na ovie objekti. So ogled na toa deka vakvite

pridru`ni objekti vo golem broj se konstatirani na naselbi vo severniot i

zapadniot del na Balkanot, realno e da se koristat iskustvata i soznanijata od

istraùvawata na niv. Na primer, samo vo Bosna i Hercegovina se otkrieni

i evidentirani nad 1000 predistoriski naselbi, a na najgolemiot del od niv

se evidentirani grani~ni tumuli. So istraùvawata {to se vr{eni na niv,

dobieni se rezultati koi dosta pridonesuvaat za rasvetluvawe na pove}e

momenti od namenata i karakterot, izneseni vo pove}e monografski i drugi

nau~ni i stru~ni studii. 42

Za ovie objekti mislewata se podeleni samo vo odnos na nivniot

karakter, dodeka za nivnata funkcija e izneseno mislewe deka ne se raboti

za grobni tumuli, tuku za objekti od druga namena. Vo ovaa smisla A. Benac

smeta deka karakterot, odnosno namenata na ovie objekti e za izveduvawe

na kultni obredi.43 Kultniot karakter toj go objasnuva so neadekvatnoto

postavuvawe na objektite vo odnos na odbranbenite yidovi na naselbata, no

sepak kaj odredeni naselbi polo`bata na tumulot vo odnos na odbranbenite

yidovi ja smeta za odbranbena pozicija, a so toa i samiot tumul za objekt od

odbranben karakter.44 Deka tumulite pretstavuvaat objekti od odbranben

karakter, svoeto mislewe go imaat izneseno i B. ôvi},45 [. Batovi}46 i R.

D. Biì}.47

Od nekolkute èleznovremenski naselbi {to se ispitani vo

Makedonija, tumuli se konstatirani samo na utvrdenite naselbi Gradi{te-

Pelince, postaven na jugozapadnata strana nadvor od utvrduvaweto i go

kontrolira vlezot vo naselbata48 i Gradi{te-Gorno Koware, postaven na

ju`nata strana vnatre vo utvrduvaweto vo funkcija na odbranben bastion

42 Čović B. 1965, 27-94, (so seta navedena literatura); Govedarica B. 1982, 111-185, (so seta navedena literatura od prethodni istraùvawa); Benac A. 1985; Marić Z. 1975, 105, (so seta navedena literatura od drugi isitraùvawa). 43 Benac A. 1986, 29.44 Benac A. 1985, 184.45 Čović, B. 1986, 57.46 Batović Š. 1966, 37.

47 Drechsler-Bižić R. 1975, 73.48 \eor|ievski B. 1993, 55, T. III.


na najlesno pristapnata strana.49 Odbranbeni tumuli sigurno ima i na drugi

utvrdeni naselbi vo Makedonija, no te{ko e vo ovoj mig da se zboruva za

toa, koga soznanijata zboruvaat za mnogu malku evidentirani i istraùvani

naselbi od takov karakter.

Vo tekot na 2001 godina bea izvedeni istraùvawa na lokalitetot

Gradi{te-Pelince, poto~no na tumulot postaven od nadvore{nata strana

vo blizina odbranbeniot yid, neposredno pred vlezot vo naselbata.

Istraùvawata na nego pokaàa deka ne se raboti za pogrebuvawe, tuku za

objekt so druga namena ili funkcija. Vo negovata sodrìna ne se otkrieni

grobovi, odnosno drugi arheolo{ki sodrìni, {to naveduvaat na faktot

deka se raboti za na~in na pogrebuvawe.50 Istraùvaweto na ovoj objekt ja

potkrepuva konstatacijata na onie avtori koi{to smetaat deka tumulite

postaveni vo neposredna blizina na vlezot i odbranbenite yidovi moàt da

se smetat za delovi od odbranbenata koncepcija na naselbata.

Nasipi

Mnogu e pojasna sostojbata so nasipite kako eden od elementite

na grani~nite odbranbeni objekti. Tie sekoga{ pretstavuvaat sostaven

del na odbranbeniot yid i se postavuvaat na ona mesto od naselbata kade

{to pristapot do nea e najlesen i najslabo branet. Nasipite naj~esto se

postavuvaat od vnatre{na strana na odbranbeniot yid, na ona mesto kade

{to treba da se obezbedi dopolnitelna za{tita i negovo zajaknuvawe. Na

mestoto kade {to tie se postavuvaat, prostorot na naselbata e stesnat,

a nasipot ja zafa}a celata {iro~ina na toj prostor. Vakviot na~in na

postavuvawe obezbeduva dopolnitelno zajaknuvawe na odbranbeniot yid,

a so toa i nasipot dobiva forma na potkovica. Se zabeleùva deka so tek

na vremeto tie ja vidoizmenile svojata forma, pri {to nekoi od niv se

razvlekle na terenot, taka {to se ima ~uvstvo deka se raboti za kruèn

tumul.

Kaj pove}eto naselbi re~isi sekoga{ se praktikuva pred nasipite

da se postavi rov. Vo osnova nivnata polo`ba ovozmoùva da se zacvrsti

odbranbeniot koncept na ovoj del od naselbata. Od druga strana, preku

49 Georgiev Z. 1990-1991, 98, Plan III.50 Za informaciite i uvidot vo dokumentacijata im blagodaram na istraùva~ite Lena Trajkovska i Jovica Stankovski od Naroden muzej vo Kumanovo, naodite ne se publikuvani.


takviot odnos doa|a do izraz funkcionalnata pozicija na nasipite, da sluàt

kako bastioni vo odbrana na naselbite. Upotrebata na vakviot koncept se

primenuva i kaj naselbite {to datiraat od eneolitot i bronzenoto vreme.51

Na~inot na izgradba na nasipite sekoga{ ja sledi izgradbata na

odbranbeniot yid, odnosno, tie da se gradele od kamen bez vrzno sredstvo.

Kako dopolnitelen element na odbranata nasipi se upotrebeni na nekolku

na{i naselbi. Najkarakteristi~en primer pretstavuvaat nasipite na

naselbata Dolamare-Prdejci (Plan 14), postaveni na nejzinata ju`na i

severna strana. Do izraz doa|a nasipot postaven na ju`nata najpristapna

strana, koj so ostanatite elementi, rovot pred nego i tumulot, obezbeduvaat

adekvatna za{tita na naselbata. Na naselbata Vodeni~ar-Bogdanci (Plan 1)

nasipot e postaven na isto~nata, a na Gorna Korija-Negorci (Plan 12) i na

Talov Rid-Negorci (Plan 13) na zapadnata strana, odnosno na najpristapnata

i najslabo braneta pozicija, pred koi e postaven rov. So tek na vreme tie se

razvlekle, taka {to na terenot se ima vpe~atok deka se raboti za kru`na

forma.

Iskustvoto zboruva deka vostanovenoto pravilo za postavuvawe

na nasipite na najpristapnata i najslabo prirodno za{titena strana,

se po~ituva re~isi na site naselbi od èleznoto vreme otkrieni vo

Makedonija.52 Postavuvaweto na nasipite na najpristapnata i najslabo

prirodno za{titena strana na naselbite se primenuvalo mnogu porano. Kako

{to spomenavme, postojat primeri kade {to tie na vakov na~in zapo~nuvaat

da se primenuvaat u{te vo tekot na eneolitot, odnosno se upotrebuvaat i niz

celoto èlezno vreme. Tradicionalnata forma vo strukturata na izgradba,

mestoto na postavuvawe i na~inot na tretirawe na koncepciskata pozicija

vo odbranata, se zadràle vo upotreba vo tekot na celiot period od pojavata

na cvrsto utvrdenite naselbi, postaveni na visoki dominantni mesta.

Kuli-straàrnici

Na nekolku na{i naselbi se konstatirani objekti {to se

identifikuvani kako kuli-straàrnici. Tie na terenot lesno se

prepoznavaat, za{to sekoga{ im se raspoznavaat konturite od yidovite.

Prou~uvaweto na ovie objekti vo drugite regioni se izedna~uva so ona za

51 Garašanin M. 1986, 11, 12; Čović B. 1986, 55, 56; Benac A. 1986, 24-26.52 Georgiev Z. 1990-1991, 93, 95, 97, Plan I, II, III; Georgiev Z. 1992, 107, 108, Plan II, III; \or|ievski B. 1993, 55, T. III, IV, V, VI.


tumulite. Pokraj takvata konstatacija, }e se obideme da gi odvoime, imaj}i

ja tuka predvid nivnata forma i funkcija, vo prv red nivnata mestopolo`ba.

Funkcijata im se vrzuva za nadgleduvawe na okolinata zaradi registrirawe

na bilo kakva opasnost po naselenieto, ili ednostavno kako straàrski

punkt pred vlezot vo naselbata. Straàrskite kuli se postavuvaat nadvor ili

vnatre vo odbranbenite yidovi. Kaj nas se konstatirani na {est utvrduvawa

i site se so kru`na forma. Najkarakteristi~en primer pretstavuvaat

straàrskte kuli na utvrduvawato Me~eva Niva-Sobri (Plan 20). Prvata

e postavena pred nejziniot vlez, so pre~nik od okolu 13 metri. Nejzinata

funkcija e da go kontrolira vlezot vo naselbata, dodeka vtorata e postavena

vo vnatre{niot del na odbranbenite yidovi, so funkcija da ja kontrolira

okolinata i patnata trasa koja pominuvala vo severnoto podno`je na

naselbata.

Na severozapadnata vnatre{na strana na naselbata Gradi{te-

Brlevo (Plan 3) se postaveni dve kuli, so funkcija da ja kontroliraat

okolinata i patot koj pominuval pokraj negovoto zapadnoto podno`je. Na

Gorna Korija-Negorci (Plan 12) kulata e postavena na isto~nata strana,

nadvor od odbranbeniot yid i sluì za nadleduvawe na okolinata i patnata

komunikacija {to pominuvala vo podno`jeto na naselbata. So ista namena i

funkcija se postaveni kulite na Golema Niva-Dedeli (Plan 8) i na prvoto i

tretoto utvrduvawe na Petkova Vodenica-Bogdanci (Plan 2). Edinstveno zasega problem pretstavuva definirawe na kulite

na naselbata Isar-Prsten (Plan 15). Se raboti za 13 kuli asimetri~no

rasporedeni vo vnatre{niot del na naselbata, site so razli~ni dimenzii.

Nivnata koncentracija na mal prostor najverojatno proizleguva od namenata

na naselbata i pokraj toa {to so povr{inskite opservacii te{ko moè{e da

se opredeli nivnata funkcijata. So ogled na pozicijata i mestopolo`bata

na naselbata, zaklu~uvame deka nitu edna od niv ne sluèla kako straàrska

kula za kontrolirawe na okolinata, ili vlezot vo naselbata. Po povr{inata

na naselbata se otkrieni mnogubrojni par~iwa od zgura, {to jasno zboruva

deka ovie kuli verojatno sluèle kako pe~ki za topewe na ruda, a naselbata

kako rudarski centar. Poznato e deka vo neposrednata okolina na naselbata

se otkrieni i eksploatirani golemi nao|ali{ta na hromna, bakarna i

olovna ruda, a vo koritoto na Anska Reka vo samoto podno`je na naselbata

se promivala zlatna ruda.

Kulite {to se evidentirani na na{ite naselbi samo ja dopolnuvaat

strategiskata organizacija na naselbite, za nivno poefikasno

funkcionirawe vo slu~aj na neposredna opasnost. Nivnata postavenost vo


preventivna funkcija se opravduva i so faktot {to tie se locirani i kako

istureni objekti vdol` patnite pravci, no i kako pretstraì na golemite

naselbi.

Vlez vo naselbite

Vo zavisnost od oblikot i karakterot na naselbata, vlezot e re{en na

nekolku na~ini. Toj obi~no se postavuva na ona mesto od naselbata kade {to

moè da se obezbedi nejzina adekvatna za{tita. Vo kolku na naselbata ne

postoi na~in toj prirodno da se za{titi, toga{ dopolnitelno se obezbeduva

so zajaknuvawe na odbranbeniot yid. Preku ovie intervencii ne samo {to

se za{tituva vlezot, tuku dopolnitelno se zajaknuva i odbranbeniot yid.53

Delot kade {to vlezot se postavuva na najpristapniot del na naselbata,

pretstavuva najosetliva to~ka vo nejzinata odbranbenata koncepcija.

Kaj {est na{i naselbi moè da se raspoznae vlezot. Toj e postaven na

razli~ni pozicii so poseben oblik i re{enie {to nudi negova optimalna

za{tita, zemaj}i ja predvid i prirodnata. Naj~esto upotrebuvan na~in za

re{avawe na vlezot e koga toj e flankiran pome|u odbranbenite yidovi na

naselbata, t.n. “tangencijalna vrata”.54 Na vakviot na~in vlezot e re{en kaj

~etiri na{i utvrduvawa.

Na naselbite Mangura-Gabrovo (Plan 5), Sin Grad-Sermernin (Plan

16), na vtorata i tretata naselba Petkova Vodenica-Bogdanci (Plan 2), vlezovite se flankirani so odbranbenite yidovi pri {to ja formiraat

t.n. tangencijalna vrata. Kaj Mangura-Gabrovo i Sin Grad-Sermenin krajot

na odbranbeniot yid od ednata strana e prodolèn paralelno so drugiot

kraj od yidot i na toj na~in se formira prostor ~ie rastojanie go so~inuva

vlezot. Ovoj me|uprostor sluì kako vlez, pogoden e za odbrana i ne ja

oslabnuva odbranbenata koncepcija na naselbata. Vlezot se zatvoral so jaka

drvena vrata koja dopolnitelno go obezbeduvala. Kaj Petkova Vodenica III-Bogdanci dolìnata na vlezot e mala, no so ogled na toa {to e postaven

na edna od strmnite padini, vo osnova toa go ~ini mo{ne bezbeden. Na

naselbata Petkova Vodenica II-Bogdanci vlezot e re{en na ist na~in, no

so upotreba na dopolnitelni odbranbeni elementi. Tuka karakteristi~no

e toa {to pred vlezot vo naselbata e iskopan odbranben rov, dodeka krajot

53 Winter F. E. 1971, 205.54 Benac A. 1986, 60, 91, Pl. 10, 17; Stoić M. 1986, 77, T. XI; Guštin M. 1978, 138, Sl. 2c; Georgiev Z. 1990-1991, 93, 98, Plan I, III; Georgiev Z. 108, Plan III.


na odbranbeniot yid prodolùva, pravej}i eden golem sviok od sprotivnata

strana na vlezot, kade {to zavr{uva so golema straàrska kula i na toj

na~in dopolnitelno go obezbeduva ovoj del od naselbata.

Na naselbite Gradi{te-Gabrovo (Plan 4) i Petkova Vodenica I-Bogdanci (Plan 2) vlezot e izgraden kako otvor vo odbranbenite yidovi na

najpristapnata strana. Kaj ovie vlezovi od ednata i drugata nivna strana se

izgradeni dopolnitelni elementi {to ja zajaknuvaat odbranata. Obi~no na

vakvite mesta bile postavuvani dopolnitelni odbranbeni elementi kako

{to se kuli, zasileni dvojni yidovi, ili samite odbranbeni yidovi bile

pro{iruvani za da moàt posigurno da ja nosat golemata drvena vrata so koja

se zatvoral vlezot. Se raboti za eden od naj~esto upotrebuvanite na~ini za

re{avawe na vlezot vo naselbite vo predistorijata, {to }e prodolì da se

primenuva i vo narednite periodi.55

Kaj Petkova Vodenica I-Bogdanci, yidovite na odbranbeniot yid se

po{iruvaat od dvete strani na vlezot, obezbeduvaj}i negova dopolnitelna

za{tita. Vo osnova, re~isi sekoga{ na ovie po{iruvawa se postavuvaat

straàrski kuli, koi obezbeduvaat dopolnitelna za{tita na naselbata.

Kaj Gradi{te-Gabrovo (Plan 4) pozicijata na vlezot e re{ena na podrug

na~in. Ovde vlezot na odbranbeniot yid e za{titen so pomo{ni nadol`ni

yidovi postaveni od dvete strani na vlezot. Nivnite kraevi se vrzuvaat za

odbranbeniot yid, a vlezot go formiraat vo vid na mal koridor, flankiran

pome|u nadol`nite yidovi. Za pogolema bezbednost na vlezot, no i na

naselbata, zapo~nuvaj}i od istok e postaven eden pomo{en odbranben yid

koj zatvoraj}i edna terasa, zavr{uva na ju`nata strana pred vlezot vo

naselbata.

Vlezot sekoga{ se planiral u{te pri postavuvawe i izgradba na

utvrduvaweto. Toa ovozmoùvalo najdobro da se opredeli negovata pozicija

vo odbranbenata koncepcija, vo uslovi koga pretstavuva najslaba to~ka vo

odbranata i za{tita na naselbata.

Razli~niot priod za postavuvawe na vlezot vo naselbite, sepak,

pretstavuva univerzalen na~in na izgradba i negovo praktikuvawe vo

tekot na predistorijata, {to }e prodolì da se upotrebuva i vo antikata.

Pri negovata konstrukcija sekoga{ se ima predvid funkcionalnosta,

maksimalniot na~in na obezbeduvawe i za{tita, no i estetskata komponenta,

{to ja odbeleùva kulturnata tradicija vo razvitokot na naselbata.

55 Batović Š. 1977, 219, Fig. 2, no. 2, 5, 7, 8; Fig. 4, no. 18, 20; Guštin M. 1978, 138, Sl. 2a,b,d; Benac A. 1986, 27; Winter F. E. 1971, 205-209, Fig. 9, 207, 208, 212, 213.


VIZUELNI VRSKI I KATEGORII

NA NASELBITE

Vizuelni vrski-komunikacii pome|u naselbite

Vizuelnite vrski pome|u naselbite pretstavuvaat poseben moment

od nivnata komunikacijata. Prisustvoto na pogolem broj naselbi vo eden

region go pottiknuva pra{aweto za postoewe na vizuelni kontakti pome|u

niv, pokraj voobi~ajnite. Bidej}i ovie vrski se vospostavuvaat preku

posebni vizuelni kontakti, nivnoto postoewe moè da se opredeli samo

ako se konstatiraat ednovremeni kulturni horizonti na pogolemiot del

od naselbite. Nivnata namena bila da ovozmoì zgolemena prevencija pri

neposrednite opasnosti od neprijatelot. Zaradi takvite potrebi verojatno

vo odredeni istoriski okolnosti, naselbite se postavuvale na takvi

mesta kade {to optimalno ovozmoùvale da se vospostavi vizuelna vrska

so sosednite. Ovaa vizuelna vrska ovozmoùvala preku najkratok moèn

kontakt da se sogleda i osoznae sostojbata vo bliskite oblasti, pri {to

sozdavala dovolno vreme pri neposredna opasnost naselenieto da se zasolni

pred neprijatelot, ili da ja organizira svojata odbrana.

Vospostavuvaweto na vizuelni vrski zaviselo i od rasporedot na

naselbite (Sl. 3), no te{ko e da se kaè dali ovoj element bil zemen predvid,

u{te pri izborot na mestoto za nivno postavuvawe. Ako ovoj element bil

zemen predvid, toga{ }e mora da smetame na faktot deka vo odredeni mikro

region postoel {irok odbranben sistem, {to ovozmoùval preventiva vo

odbranata na pove}e utvrdeni naselbi. Dokolku pome|u bliskite naselbi

navistina postoela vizuelna vrska, toga{ tie pripa|ale na razli~ni

kategorii, {to vo zavisnost od karakterot i namenata, sozdavale uslovi za

preventivna za{tita.

Vizuelnata komunikacija moèla da se organizira samo vo regioni

kade {to egzistirale pove}e utvrdeni naselbi od razli~en karakter. Kako

{to spomenavme, uslovi za vakviot na~in na organizirawe na preventivnata

odbrana moèle da bidat sozdadeni samo ako vo odbranbeniot sistem bil

zemen predvid konceptot za vizuelni vrski.

Ova osobeno e evidentno vo Dolno Povardarje. Mestopolo`bata

na naselbite vo golema merka ovozmoùvala ostvaruvawe na vizuelna


Дој

ран

ско

Езер

о

Sl.

3 S

iste

m n

a vi

zuel

ni v

rski

pom

e|u

nase

lbit

e vo

Dol

no P

ovar

darj

e


komunikacija re~isi so sekoja sosedna naselba. Taka, najgolema komunikacija

se ostvaruvala pome|u naselbite {to gravitirale vo dolinata na rekata

Vardar. Ovoj sistem ovozmoùval komunikacijata da se ostvaruva i pome|u

podale~nite naselbi. Vakvite komunikacii uslovile da se razvie poseben

preventiven odbranben sistem. Tie se ostvaruvale i so sosednite regioni,

osobeno so Dolen Vardar, kade {to se registrirani naselbi so identi~en

karakter i vreme na egzistirawe56 so onie od Dolno Povardarje.

Poradi specifi~nosta na terenot i mestopolo`bata na naselbite,

te{ko e da se odredi vremeto koga vizuelnite vrski i komunikacii

zapo~nale da se vospostavuvaat, kako edinstven sistem na preventivna

odbrana i za{tita. Ako se zemat predvid uslovite {to bile nametnati za

vospostavuvawe na takov odbranben sistem, sosem e sigurno deka toj zapo~nal

da se vospostavuva vo periodot na polnoto ̀ elezno vreme. Sigurno postoele

obidi toj da se vospostavi i vo vremeto {to prethodelo, no takviot sistem

ne moèl celosno da funkcionira poradi neadekvatna oddale~enost na

naselbite, a najpove}e poradi nestabilnite vremiwa i nemo`nosta da se

organizira takviot sistem na odbrana.

Po nemirnite nastani {to prethodele, op{tata stabilnost i

razvitokot na zaednicite vo tekot na polnoto èlezno vreme, sozdale

najoptimalni uslovi naselenieto da komunicira preku vizuelni kontakti

i na toj na~in da ja organizira svojata preventivnata za{tita. Pokraj

drugite odbranbeni mehanizmi {to se prezemeni, vo prv red utvrduvawe na

naselbite so odbranben yid i negovite elementi, prednosta na vizuelnite

komunikacii vo preventivnata odbrana bila brzinata na kontaktite {to

moèle da se vospostavat pri neposrednata opasnost.

Ako se zemat predvid istraùvawata na nekropolite, a sega i na

odbranbenite elementi na naselbite, toga{ moè da smetame na odredeni

kontakti pome|u niv {to se odvivale preku vizuelna komunikacija, no samo

vo tekot na polnoto èlezno vreme.

Rezultatite od istraùvaweto na utvrdenite naselbi vo drugite

regioni zboruvaat deka takvi vizuelni kontakti postoele pome|u naselbite

i se koristele isklu~ivo vo preventivni odbranbeni celi, no deka bez

arheolo{ki istraùvawa te{ko moè da se zboruva za edinstven odbranben

sistem.57 Bidej}i se raboti za pra{awa od strategiski interes, te{ko e

da se pretpostavat pokonkretni odgovori bez arheolo{ki istraùvawa.

Nestabilnite vremiwa {to producirale razurnuvawa, pretstavuvale mo{ne

56 Heurtley W. A. 1939, 31-39.57 Čović B. 1974, 97; Garašanin M. 1986, 13; Benac A. 1985, 91, 92, 142, 185, Karta 5.


silna pri~ina da se vospostavat kontakti pome|u naselbite. Ovie vrski

postepeno se razvivale preku koristewe na prirodnite uslovi {to bile

sozdadeni so samata mestopolo`ba na naselbite. Vo antikata vakviot na~in

na komunikacija }e se razvie vo edinstven odbranben sistem koncepiran na

eden region, a koj }e prerasne i }e bide podreden na odredeni pravila koi

bile po~ituvani od sekoja utvrdena naselba.58

Kategorii na naselbite

Sostojbata vo koja se nao|aat naselbite vo Dolno Povardarje ostava

vpe~atok deka pripa|aat na razli~ni kategorii {to funkcioniraat vo

zavisnost od karakterot i nivnata namena. Ova osobeno se odnesuva na onie

naselbi ~ii pozicii produciraat soodvetna funkcija. Vo prv red toa se

mestopolo`bata, prisutnite vizuelni kontakti, goleminata i elementite

na utvrduvaweto.

So ogled na toa deka golem del od naselbite se bez konkretno

opredelena kulturno-stratigrafska vrednost, nekoi od niv izleguvaat od

sistemot na kategorizacija. Ova osobeno ja ote`nuva sostojbata na nekoi

od niv pokonkretno da im se opredeli karakterot, odnosno kategorijata,

bez prethodno da se utvrdat nivnite kulturni vrednosti. Vo ovaa smisla

problem pretstavuva i neednakvoto vremensko egzistirawe, imaj}i go pritoa

predvid {irokiot dijapazon na nivnata hronologija. Odbranbeniot sistem

{to bil vospostaven vo odreden vremenski interval, vo osnova gi opredeli

kategoriite na naselbite vo na{iot region. Od druga strana, opredeluvawe na

kategoriite, osven {to se usloveni od vremenskoto egzistirawe na naselbite,

tie se usloveni i od povr{inskite ostatoci na fortifikaciskite elementi.

Pridrùvaj}i se na hronlo{kata ramka i ostanatite fortifikaciski

elementi, }e se obideme da ja odredime kategorijata na nekoi od niv.

Pome|u naselbite se razlikuvaat nekolku kategorii {to funkcioniraat

spored namenata i karakterot. Gore spomenatite elementi ovozmoìja da ja

registrirame nivnata posebna uloga vo regionot:

1. Rudarski naselbi - Rudarskite naselbi obi~no se nao|ale vo blizina

na rudni nao|ali{ta. Nivnata blizina ovozmoùvala lesen pristap do

mestoto za finalizirawe na rudata, so {to se postignuval pogolem efekt

od rabotata. Iako postojat uslovi pove}e naselbi da se svrstat vo ovaa

58 Benac A. 1985, 65.


kategorija, zasega vakvata aktivnost e konstatirana samo na edna od niv. Se

raboti za naselbata Isar-Prsten koja ima mo{ne specifi~en karakter vo

organiziranata koncepcija na akropolata. Pokraj prostorot za naseluvawe

{to bil odreden vo poniskite zoni na t.n. podgradija, akropolata bila

nameneta za obavuvawe na stopanska dejnost, odnosno za finalizirawe na

iskopanata ruda od bliskite rudni nao|ali{ta. Na ova osobeno ukaùvaat

nevoobi~ajno golemiot broj kru`ni kuli (13) {to se konstatirani na

akropolata.59 Tie verojatno sluèle za topewe i obrabotka na rudata, {to

potvrduva i prisustvoto na zgura po celata povr{ina na naselbata.

2. Sto~arski naselbi - Naselbi od sto~arski ili zamjodelski karakter

se t.n. ramni~arski tip naselbi, utvrdeni so odbranben yid od drvena ograda

(palisada). Ovie naselbi se nao|aat vo ramninite, vo blizina na reki,

obrabotlivi povr{ini ili pasi{ta. Vo na{iot region od vakov karakter

se naselbite Kalica-Miravci, Beli Most-Petrovo i Grobi{ta-Furka.60

3. Prifaten centar (zbeg) - Prifatnite centri ili zbegovi

bile smesteni na mo{ne visoki i te{ko pristapni lokacii, dlaboko vo

planinskite predeli, podaleku od patnite komunikacii. Obi~no bile

gradeni na pogolema povr{ina koja obezbeduvala za{tita i smestuvawe na

pobrojno naselenie. Vo soglasnost so goleminata i funkcijata za koja{to

bile nameneti, se za{tituvale so jaki i {iroki odbranbeni yidovi. Nivnata

uloga vo regionot bila mo{ne zna~ajna. Pokraj nivnata prifatna i za{titna

uloga, pridonesuvale da se razvie ~uvstvo na sigurnost kaj mesnoto naselenie,

kako osnova za nesmetano obavuvawe na stopanskite i drugi dejnosti.

Zasega vo na{iot region samo utvrduvaweto Sin Grad-Sermenin (Plan

16) moème da go opredelime so funkcija na prifaten centar.61 Po negovata

povr{ina ne se otkrieni dvi`ni arheolo{ki naodi, {to eventualno bi

go odredile negoviot karakter, no spored mestopolo`bata, golemina i

jakite odbranbeni yidovi (Sl. 32, 33), namenata na ova utvrduvawe moè

da se opredeli vo ovaa kategorija. Debeliot humusen sloj formiran vrz

povr{inata na naselbata, zasega ne ostava mo`nost da se dojde do kulturnite

sloevi so eventualni tragi na dvi`ni naodi. Od druga strana otsustvoto na

dvièn arheolo{ki materijal moè da se objasni i so faktot deka toj bil

izgraden za da sluì kako prifaten centar, no deka nikoga{ nemal mo`nost

da bide upotreben vo taa uloga.

Drugi naselbi od vakov karakter nema mo`nost da se izdvojat, vo

uslovi koga sekoja od niv bila izgradena spored osnovnite koncepcii, osven

59 Vidi, Opis na naselbi, br. 16.60 Vidi, Opis na naselbi, br. 11, 14 i 22.


za ìveewe, da sluì i kako sistem za samostojna odbrana, so odbranbeni

yidovi i elementi {to ja zajaknuvale odbranata.

4. Kultni mesta - Vo sistemot za vrednuvawe na naselbite, sé u{te

so sigurnost nema mo`nost da se izdvojatat naselbi {to imale kultni

aktivnosti. Nivnoto postoewe treba da se potvrdi so eventualni arheolo{ki

iskopuvawa na niv. Od druga strana, bogatstvoto na arheolo{kiot materijal,

osobeno golemiot broj naodi opredeleni kako kultni bronzi otkrieni vo

nekropolite,62 go potvrduva faktot deka kultnite aktivnosti bile zastapeni

kaj naselenieto vo Dolno Povardarje. Ova vo osnova go potkrepuva misleweto

za postoewe na posebni kultni mesta vo ramkite na naselbite. Verojatno

se raboti za posebni kultni mesta vo neposredna blizina, ili vo sostav na

naselbite, {to bile predodredeni za obavuvawe na takvi aktivnosti, koi

te{ko moàt da se izdvojat preku povr{inskite istraùvawa.

Zasega i vo ovaa kategorija moè da se izdvoi samo utvrduvaweto Sin

Grad, Sermenin. Ako se zeme predvid objektot vo sredinata na utvrduvaweto

deka e od kulten karakter (Plan 16), toga{ negovata uloga bila povrzana

so po~ituvawe na boèstva, taka {to spa|a vo redot na svetili{ta od

regionalen karakter. Vo prilog na ovaa pretpostavka odi izoliranata i

te{ko pristapna pozicija na utvrduvaweto jakite odbranbeni yidovi i

“hramot” postaven vo sredina na utvrduvaweto.

5. Straì i pretstraì - Utvrduvawata {to bile nameneti da

sluàt kako straì ili pretstraì na pogolemite utvrdeni naselbi,

sekoga{ bile postavuvani vo nivna blizina. Tie vo isto vreme imale uloga

da gi kontroliraat patnite nasoki i priodite kon niv. Najdobar primer

za toa pretstavuva straàrskiot punkt Vodeni~ar-Bogdanci.63 Negovata

funkcija e vrzana za kompleksot naselbi Petkova Vodenica-Bogdanci, so

uloga da go nabquduva patot i priodot kon niv. Naselbite Golema Niva-

Dedeli i Me~eva Niva-Sobri,64 imaat uloga da go kontroliraat patot i

priodot kon golemata utvrdena naselba Isar-Prsten, dodeka naselbata

Gradi{te-Gabrovo,65 gi za{tituva i kontrolira patnite nasoki i priodite

kon pogolemite naselbi na Isar-Marvinci i Gradi{te-Smokvica.

Kako poseben kontrolen punkt na komunikaciite {to doa|ale od

sever, istok i zapad pretstavuvala osamenata kula na lokalitetot Strai{te

kaj Valandovo (Sl. 4/23). Spored mestopolo`bata taa imala mo{ne zna~ajno

61 Vidi, Opis na naselbi, br. 17.62 Mitrevski D. 1988, 83-101.63 Vidi, Opis na naselbi, br. 1.64 Vidi, Opis na naselbi, br. 8, 21.65 Vidi, Opis na naselbi, br. 4.


strategisko mesto vo po{irokata okolina. Nejzinata osnovna funkcija

bila teì{te vo za{titata na patnite nasoki i priodite kon pogolemite

naselbi Isar-Marvinci i Isar-Prsten.

6. Centralni naselbi - Za da se zaokruì sistemot po kategorii,

potrebno e da se izdvojat naselbite koi imale klu~na, odnosno centralna

uloga vo regionot. Spored mestopolo`bata i goleminata {to ja zazemaat

vo regionot, Vardarski Rid-Gevgelija i Isar-Marvinci pretstavuvaat

centralni naselbi.66 Spored goleminata, na~inot na utvrduvawe, pozicijata

i dejnosta za koja bile nameneti, za pozna~ajni naselbi vo regionot gi

smetame i onie koi se nao|aat na lokalitetite Prdejska ûka-Gr~i{te i

Isar-Prsten.67

Gorenavedenite vrednuvawa po kategorii na nekoi naselbi vo Dolno

Povardarje, pretstavuva obid da se sistematiziraat pra{awata vrzani za

nivniot karakter. Poradi faktot {to se raboti za region vo koj{to se

evidentirani golem broj naselbi od èleznoto vreme, zemeni se predvid

samo onie informacii {to pruàt mo`nost za vakvo vrednuvawe. Od druga

strana, ako se ima predvid faktot deka istraùvaweto na utvrdenite

predistoriski naselbi vo Makedonija, pa i po{iroko sé u{te e na samiot

po~etok, ovoj obid pretstavuva samo pojdovna osnova vo razre{uvawe na

ovie pra{awa. Pritoa nema mo`nost da se posveti celosno vnimanie na ovoj

problem od site aspekti na nivnoto egzistirawe.

Od druga strana, pra{awata vrzani za opredeluvawe na kategoriite

na naselbite, ~estopati zavisat od prisutnite vizuelni kontakti pome|u

niv. Potvrduvaweto na ovoj vid komunikacija pome|u naselbite, pretstavuva

edna od klu~nite ulogi vo opredeluvawe na odbranbeniot sistem vo regionot.

Klu~en faktor za vospostavuvawe na vakvata komunikacija vo odreden

period od egzistiraweto na naselbite isto taka bila i nadvore{nata

opasnost.68 Pri~ina za vospostavuvawe na vizuelni vrski pome|u naselbite

sigurno bile nemirnite nastani {to prethodele, no ne e isklu~eno tie da

bile vospostaveni zaradi naru{enite me|uplemenski odnosi so sosednite

regioni. Kako rezultat na sorabotka i postignato edinstvo me|u plemenskite

sojuzi, po VIII/VII vek pred n.e. nastanala op{ta stabilnost, ne samo vo na{iot

region, tuku i po{iroko na Balkanot. Ovoj stabilen period bil osnova da se

razvijat pove}e stopanski dejnosti, me|u koi rudarstvoto, zanaet~istvoto

i trgovijata }e imat golem primat. Pokraj drugite, za{titata na ovie

66 Vidi, Opis na naselbi, br. 6 i 9.67 Vidi, Opis na naselbi, br. 7 i 16.68 Benac A. 1985, 65, 143.


pridobivki pridonela da se vospostavi komunikacija preku vizuelni

kontakti pome|u naselbite vo preventivni celi. Vo ovoj mig te{ko e da

se kaè dali taa bila organizirana u{te pri formiraweto na naselbite,

no sigurno bila sozdavana i nadgraduvana vo tekot na pogolem vremenski

period, prilagoduvana na potrebite na centralnite i drugite naselbi.


OPIS NA NASELBITE

Denes na teritorijata na Republika Makedonija se poznati golem

broj naselbi od èleznoto vreme. Toa se naselbi koi{to se utvrdeni so

odbranben yid, prete`no locirani na visok rid, koj ~estopati dominira

nad neposrednata okolina. Nivnoto osnovno obele`je e odbranbeniot yid,

so koj e utvrdena naselbata, ~ija pozicija ~esto pati zavisi od uslovite na

terenot, no i od brojnosta na zaedicata za koja bil namenet.

So prodorot na anti~kite kulturni vrednosti pri krajot na VI i V vek

pred n.e., koga stopanskata dejnost }e se akumulira vo nekoi od niv, mnogu od

utvrdenite naselbi }e se razvijat vo vistinski centri so gradski karakter.

So nastapuvawe na novite kulturni vrednosti mnogu od niv }e go doìveat

svojot kraj, tokmu so promenata vo statusot na nivniot karakter. Poseben

beleg na vakvite utvrdeni naselbi }e dadat onie {to se locirani vo Dolno

Povardarje.

Opisot e podreden po azbu~en red, spored imiwata na naselenite

mesta kade {to se otkrieni naselbite, a rednite broevi gi pretstavuvaat

nivnite broevi vo generalnata karta (Sl. 4).

1. Vodeni~ar, Bogdanci

Lokacija i polo`ba: Naselbata leì na rit~eto Vodeni~ar {to

se nao|a okolu 1 km jugoisto~no od Bogdanci. Vodeni~ar e krajniot

severozapaden ogranok na venecot rit~iwa, koi na jug se protegaat do selo

Selemli (Sl. 5). Na zapad odovde Bogdanskata dolina se protega do rekata

Vardar, a na istok od ovie rit~iwa se nao|a Selemliskoto pole. Osnovnata

pri~ina za podigawe na naselbata na ovoj punkt e izonrednoto strategisko

mesto koe go zazema ovaa to~ka, pri toa kontroliraj}i go patot na izlezot od

golemata Bogdanska dolina, kako straàrski punkt na kompleksot utvrdeni


Дој

ран

ско

Езер

о

Sl.

4 -

1. V

oden

i~ar

, Bog

danc

i; 2

. Pet

kova

Vod

enic

a I-

III,

Bog

danc

i; 3

. Gra

di{

te, B

rlev

o; 4

. Gra

di{

te, G

abro

vo; 5

. Man

gura

, Gab

rovo

; 6. V

arda

rski

Rid

, Gev

geli

ja; 7

. Pre

dejs

ka ^

uka,

Gr~

i{te

; 8. G

olem

a N

iva,

Ded

eli;

9. I

sar,

Mar

vinc

i; 1

0. M

ram

or, M

ilet

kovo

; 11.

Kal

ica,

Mir

avci

; 12.

Gor

na

Kor

ija,

Neg

orci

; 13.

Tal

ov R

id, N

egor

ci; 1

4. B

eli

Mos

t (G

radi

{te

), P

etro

vo; 1

5. D

olam

are,

Pre

dejc

i; 1

6. I

sar,

Prs

ten;

17.

Sin

Gra

d, S

erm

enin

;

18. G

radi

{te

, Sm

okvi

ca; 1

9. T

ufka

, Sm

okvi

ca; 2

0. K

riv

Javo

r, S

obri

; 21.

Me~

eva

Niv

a, S

obri

; 22.

Gro

bi{

ta, F

urka

.


naselbi na lokalitetot Petkova Vodenica-Bogdanci, locirani okolu 3 km

severoisto~no od tuka. Naselbata e so golemina 35 h 25 m.

Fortifikacija: Odbranbeniot yid se raspoznava na severnata i na del

od zapadnata strana (Plan 1). Izgraden e od kr{en kamen bez vrzno sredstvo,

ima ovalen, re~isi kruèn oblik i go sledi perimetrot na prirodniot

izgled na rit~eto. Najpristapnata isto~na strana go pretstavuva ~eloto od

utvrduvaweto. Vo vnatre{niot del na odbranbeniot yid postaven e nasip.

Na prevojot pome|u dvete rit~iwa, pred odbranbeniot yid i nasipot iskopan

e rov, a na ovaa strana verojatno bil pristapot i vlezot kon naselbata. Na

ju`nata najstrmna strana na naselbata ne e konstatiran odbranben yid.

Naodi i datirawe: Na naselbata ne se vr{eni arheolo{ki

iskopuvawa. Po povr{inata e isfrleni skromen arheolo{ki marterijal,

mal broj fragmenti od kerami~ki sadovi. Relativno plitkiot kulturen sloj

ukaùva na toa deka naselbata bila koristena mal vremenski period, so

ogled na toa {to ne se konstatirani podocni kulturni promeni. Skromniot

dvièn arheolo{ki materijal i sostojbata na utvrdeniot prostor,

dozvoluva da se pretpostavi deka naselbata na Vodeni~ar ne bila posilno

utvrdena. Vremenskata ramka na naselbata Vodeni~ar se poklopuva so onaa

na kompleksot naselbi od lokalitetot Petkova Vodenica-Bogdanci.

Nekropola vo blizina na naselbata ne e otkriena. So ogled na mo{ne

bliskite teritorijalni i hronolo{ki granici, verojatno naselbata na

Vodeni~ar ja koristela nekropola Bolovan, koja pripa|a na naselbite na

Petkova Vodenica-Bogdanci.

Sl. 5 Vodeni~ar, Bogdanci


Pla

n 1

- V

oden

i~ar

, Bog

danc

i


2. Kompleks naselbi Petkova Vodenica, Bogdanci

Kompleksot {to se nao|a na lokalitetot Petkova Vodenica go

so~inuvaat tri naselbi, poredeni edna pokraj druga vo nasoka jug-sever,

locirani na tri sosedni rida, odvoeni eden od drug so dlaboki suvodolici

(Sl. 6). Tie se nao|aat oddale~eni okolu 2,5 km jugoisto~no od seloto Furka

i okolu 2 km jugozapadno od selo Crni~ino, vozdu{na linija. Od zapadnata

strana na naselbite denes pominuva regionalniot pat koj od Bogdanci vodi

za Dojran. Patot e trasiran na leviot breg na reki~kata Luda Mara, koja

ovde protekuva pravej}i tesen prosek. Vo tekot na zimskite i proletnite

meseci taa e mo{ne silna. Gi pribira mnogubrojnite potoci {to se slivaat

vo nea. Skrotena e so izgradba na dve akumulacioni brani za navodnuvawe

na Furskoto i Bogdanskoto pole. Prvata t.n. "Furska" akumulaciona brana

se nao|a na okolu 400 m severno od naselbite, a vtorata branata "Paqurci"e

oddale~ena okolu 1,5 km ju`no od naselbite. Od branata "Paqurci" rekata

Luda Mara prodolùva kon zapad, presekuvaj}i go Bogdanskoto pole i se

vliva vo rekata Vardar kaj golemata anti~kata naselbata na Vardarski Rid.

Na nejziniot lev breg vo zapadnoto podno`je na naselbite se nao|a vodenica

nare~ena Petkova Vodenica, po koja celiot ovoj prostor go dobilo imeto.

Od isto~nata strana na naselbite se protega golemiot planinski

venec Karabalija, ~ij zapaden ogranok go pretstavuvaat i ridovite na

koi leàt naselbite. Tie pokaùvaat golem kontinuitet na ìveewe,

zapo~nuvaj}i od ranoto èlezno vreme, pa sé do docnata antika, odnosno

do periodot na sredniot vek. Bidej}i sekoja od naselbite leì na poseben

rid i manifestira sopstven prostor za ìveewe, site tri odvoeno }e gi

prezentirame. Poradi toa {to zazemaat identi~na lokacija so ist toponim,

naselbite gi imenuvame kako Petkova Vodenica I, II i III.

Petkova Vodenica I

Lokacija i polo`ba: Petkova Vodenica I se nao|a ju`no od ostanatite

dve. Leì na malo vozvi{enie koe se odvojuva od planinskiot venec

Karabalija kon zapad vo vid na jazik (Sl. 7). Severnata strana e odvoena

od Petkova Vodenica II so dlaboka suvodolica, zapadnata strana strmno se

spu{ta do leviot breg na rekata Luda Mara, a od ju`nata strana padinata


Sl.

6 P

etko

va V

oden

ica,

Bog

danc

i -

kom

plek

s na

selb

i

IIIII

I


Pla

n 2

- P

etko

va V

oden

ica,

Bog

danc

i -

kom

plek

s na

selb

i


e ne{to poblaga. Naselbata e najpristapna od isto~nata strana, ~ija

komunikacija se odviva preku ju`nite suvodolici.

Fortifikacija: Odbranbenot yid go zafa}a zaravnetiot vrv po

celiot negov perimetar, so ovalna, re~isi kru`na forma. Yidot e vidliv na

pove}e mesta (Sl. 8), izraboten od kr{en kamen bez vrzno sredstvo i zatvora

prostor od okolu 30 h 20 m (Plan 2).

Sl. 7 Petkova Vodenica I, Bogdanci

Sl. 8 Petkova Vodenica I, Bogdanci - ostatoci od odbranben yid


Na isto~nata najpristapna strana se nao|a vlezot vo naselbata,

postaven vo odbranbeniot yid. Na ovoj potez odbranbeniot yid evidentno e

zajaknat od dvete negovi strana, no ne e jasno dali se raboti za kuli ili samo

za zadebeluvawe na yidot. Na ju`nata vnatre{na strana od odbranbeniot yid

postaven e objekt, koj na povr{inata se raspoznava kako kru`na amorfna

masa od kamewa. Bez arheolo{ki iskopuvawa te{ko moè da se kaè dali se

raboti za odbranben tumul ili kula-straàrnica, no vo sekoj slu~aj moè da

se konstatira negovata funcija vo odbranbena cel. Radiusot na ovoj objekt

iznesuva okolu 5 m.

Naodi i datirawe: Po povr{inata na naselbata erozijata isfrlila

skromen dvièn arheolo{ki materijal, prete`no sitni fragmenti od

kerami~ki sadovi i ku}en lepe`. Naselbata se odlikuva so mo{ne plitok

kulturen sloj, {to ukaùva na kuso vreme na upotreba. Naodite naselbata ja

opredeluvaat vo preodniot period i ranoto èlezno vreme. Zaradi maliot

prostor za naseluvawe, ìvotot prodolùva na dvata sosedni povisoki i

pogolemi vozvi{enija.

Petkova Vodenica II

Lokacija i polo`ba: Petkova Vodenica II e vtorata naselba od

kompleksot (Sl. 6). Se nao|a na sosedeniot severen i najvisok rid, najgolema

i najprostrana od site tri naselbi. Od tretata severna naselba e odvoena so

dlaboka suvodolica, dodeka od prvata ju`na e oddale~ena okolu 300 m. Leì

na zaramnetiot vrv, opfaten so odbranben yid koj zafa}a del i od padinite

na vrvot, formiraj}i terasi. Severnata, zapadnata i ju`nata strana na ridot

strmno se spu{taat do podno`jeto, a najpristapna e od isto~nata strana,

kade {to e postaven i najziniot vlez. Golema e 143 h 60 m (Plan 2).

Fortifikacija: Odbranbeniot yid ja zafa}a akropolata po celiot

perimetar, formiraj}i visoki e{arpi. Graden e od kr{en kamen bez

vrzno sredstvo i dobro se poznava po povr{inata na pove}e mesta (Sl. 9).

Pristapot do naselbata zapo~nuva od jugozapadnata strana vo podno`jeto

na ridot, preku patot {to doa|a i se iska~uva kon isto~nata strana,

pominuvaj}i niz dlabokiot rov. Zaradi lesnata pristapnost na terenot,

ovde naselenieto iskopalo rov dlabok okolu 12-15 m, a {irok okolu 20-25

m, niz koj pominuva patot i preku severnata terasa vleguva vo naselbata.

Vakvoto pristapno re{enie gi navelo ìtelite na naselbata odbranbeniot


yid da go konstruiraat na ovoj na~in, za da moè celosno da se organizira

odbranata, kako na najpristapniot del, taka i na vlezot. Taka, odbranbeniot

yid zapo~nuva od severnata terasa kade se nao|a vlezot, se iska~uva na

akropolata i gi zatvora ju`nata zapadnata i severnata terasa, so ovalna

skoro kru`na forma. Od ovde toj se dviì kon istok zatvoraj}i go rovot od

severnata strana i prodolùva kon sprotivnata isto~na strana na naselbata.

So naglo svrtuvawe odbranbeniot yid zavr{uva nad isto~nata strana od

rovot, kade {to e postaven odbranben tumul, obezbeduvaj}i taka potpolna

za{tita na celiot vlezen koridor i na najlesno pristapnata strana.

Bidej}i ovaa i narednata naselba manifestiraat isti uslovi za

ìvot na naselenieto so isti vremenski ramki na egzistirawe, naodite i

hronolo{kite vrednosti }e gi prezentirame po pretstavuvaweto na tretata

naselba od ovoj kompleks.

Sl. 9 Petkova Vodenica II, Bogdanci - ostatoci od odbranben yid


Petkova Vodenica III

Lokacija i polo`ba: Tretata naselba se nao|a vedna{ na naredniot

severen rid, odvoena so dlaboka suvodolica od prethodnata naselba (Sl. 6).

Ju`nata, zapadnata i severnata strana pretstavuvaat strmni padini {to se

spu{taat do podno`jeto, dodeka isto~nata strana e najpristapna i se vrzuva

preku prevoj so prethodnata naselba. Leì na zaramnetiot vrv opfaten so

odbranben yid, koj zatvora prostor od okolu 80 h 50 m (Plan 2).

Fortifikacija: Odbranbeniot yid ja opfa}a akropolata, a po

povr{inata se raspoznava na nekolku mesta (Sl. 10). Graden e od kr{en

kamen bez vrzno sredstvo. Toj e postaven ponisko na ju`nata, a zatvoraj}i

ja zapadnata i severnata padina, formira ovalen oblik. Vlezot e postaven

na zapadnata strmna strana, no pristapot do nego e od isto~nata strana, so

{to ìtelite obezbedile celosna za{tita na naselbata. Kon sredinata na

akropola leì kruèn objekt formiran od kamewa, postaven na najvisokata

to~ka. Pozicijata na ovoj kruèn objekt dozvoluva da pretpostavime deka

se raboti za kula-straàrnica. Negoviot radius iznesuva okolu 7 m, a do

Sl. 10 Petkova Vodenica III, Bogdanci - ostatoci od odbranben yid


nego e postavena u{te edna mala kamena konstrukcija, koja e verojatno vo

nepopsredna vrska so kulata.

Naodi i datirawe: Na lokalitetot ne se vr{eni arheolo{ki

iskopuvawa, no po povr{inata i na dvete naselbi e isfrlen obemen dvièn

arheolo{ki materijal. Se raboti za fragmenti od kerami~ki sadovi,

ku}en lepe`, razni metalni predmeti, moneti i dr. Naodite od èleznoto

vreme se reducirani, no sepak, se evidentni po povr{inata na terenot. Toa

se prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi i mal broj sitni bronzeni

predmeti {to go opredeluvaat ìvotot na naselbata vo tekot na polnoto

èlezno vreme (T. I; II).

Vo tekot na IV-I vek pred n.e. ìvotot na naselbata povtorno bil

obnoven. Mnogubrojnite naodi od kerami~ki fragmenti i moneti69 ja

potvrduvaat ovaa faza od ìvotot na naselbata.

@ivotot na naselbata ne zavr{uva ovde. Na eden tesen, a dolg pojas,

vdol` leviot breg na rekata Luda Mara, na zapadnoto podno`je na naselbite,

e konstatirana otvorena naselba od rimsko i ranovizantisko vreme. Ova

ovozmoùva da konstatirame deka so mali prekini, ìvotot na kompleksot

naselbi Petkova Vodenica-Bogdanci zaedno so naselbite vo negovoto

podno`je, kontinuirano se odvival okolu 2000 godini. Ovoj kompleks zasega

pretstavuva eden od najdolgo naselenite prostori, od naselbite {to gi

prezentirame.

Pri~inite za vakviot dolg ìvot treba da se baraat vo aktivnosta za

eksploatacija na bakarna i olovosrebrena ruda. Taa se vr{ela vo bliskiot

rudnik Mademot {to se nao|a severoisto~no od naselbite. Na ova mesto se

otkrieni pove}e galerii za vadewe na rudata.

Nekropolata na kompleksot naselbi Petkova Vodenica-Bogdanci

se nao|a na zapadnata strana od naselbite, na desniot breg na rekata Luda

Mara, na lokalitetot Bolovan.70

3. Gradi{te, Brlevo

Lokacija i polo`ba: Naselbata na Brlevskoto Gradi{te e locirana

na jugoisto~nite ogranci na planinata Koùf, a se nao|a na okolu 1 km

severoisto~no od napu{tenoto selo Brlevo. Smestena e na severniot od

dvata rida na leviot breg na Brlevska reka koja gi deli od brlevskoto pole

69 [eldarov N. 2003, Kat. br. 504, 526, 552, 611, 683.70 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 22.


(Sl. 11). Na severniot od dvete rit~iwa se nao|a naselbata utvrdena so

odbranben yid koj go zatvora negoviot vrv.

Od sever, istok i jug, stranite na naselbata ne tolku strmno se spu{taat

do podno`jeto na ridot, dodeka od jugoisto~nata strana e najpristapen. Na

ovaa strana se nao|a i vlezot vo naselbata. Stranite na ridot se najvisoki

od severnata i ju`nata strana, okolu 35-40 m od podno`jeto, a od zapadnata

strana okolu 20 m, otkade preku prostrani obrabotlivi povr{ini se

soedinuva so visokite ogranci na planinata Koùf.

Fortifikacija: Po povr{inata na naselbata celosno se raspoznava

trasata na bedemot koj go sledi rabot na ridot i ima ovalna forma, vo nasoka

severozapad-jugoistok (Plan 3). Toj e izraboten od kr{en kamen bez vrzno

sredstvo (Sl. 12). Vo prostorot ograden od odbranbeniot yid koj iznesuva 140

h 90 m, se konstatirani dve kuli i eden odbranben tumul. Kulite se postaveni

na severozapadniot del edna do druga, a tumulot na ju`niot del od naselbata.

Prvata od kulite e oddale~ena desetina metri od odbranbeniot yid vnatre

vo naselbata, so pre~nik od 9 m (Sl. 13). Oddale~ena okolu 13 m od prvata,

postavena na najvisokata to~ka na utvrduvaweto, se nao|a vtorata kula, koja

ima pre~nik od 5 m.

Kon sredinata na naselbata, na nejzinata ju`na polovina, oddale~en

okolu 15 m od ju`niot odbranben yid se nao|a tumul. Toj e sostaven, odnosno

izgraden od nafrleni re~ni kamewa, koi formiraat kup visok okolu 1 m, so

pre~nik od okolu 12 m.

Sl. 11 Gradi{te, Brlevo


Sl. 12 Gradi{te, Brlevo - ostatoci od odbranben yid

Sl. 13 Gradi{te, Brlevo - kru`na kula


Plan 3 - Gradi{te, Brlevo


Na jugoisto~nata strana odbranbeniot yid formira agol, koj go

pretstavuva ~eloto na utvrduvaweto, postaveno na najlesno pristapnata i

najslabo braneta strana. Na ova mesto se nao|a i vlezot vo naselbata.

Naodi i datirawe: Dvi`niot arheolo{ki materijal e skromen.

Po povr{inata se otkrieni fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi

i par~iwa od ku}en lepe`. Pokraj niv se otkrieni i nekolku naodi

(fragmenti kerami~ki sadovi i moneti) od predrimskoko vreme (III - II vek

pr.n.e.). Naselbata e so plitok kulturen sloj, {to indicira kratko vreme

na upotreba. Zasega ne se otkrieni naodi koi bi moèle da ja lociraat

nejzinata nekropola.

4. Gradi{te, Gabrovo

Lokacija i polo`ba: Na okolu 500 m severoisto~no od selo Gabrovo

se izdigaat dve rit~iwa koi dominiraat nad Gabrovsko pole, nare~eni

Gradi{te. Na severnoto od niv leì mala po dimenzii naselba so ovalen

oblik (Sl. 14). Preku isto~noto podno`je protekuva Gabrovska reka, koja

se vliva vo Petru{ka reka od severnata strana na Gradi{te. Severnata,

isto~nata i zapadnata strana na rit~eto strmo se spu{taat kon rekite, dodeka

Sl. 14 Gradi{te, Gabrovo


pristapot do naselbata e od ju`nata strana, kade e postavena impozantna

porta.

Na istok od naselbata vo dlabo~inata se raspoznava golemoto

Miravsko pole, niz koe protekuva Vardar, a na zapad moè da se zabeleì

seloto Gabrovo i Gabrovskoto pole, koe go deli od visokite ogranci na

planinata Koùf. Na jug od Gabrovo i Gabrovskoto pole zapo~nuva golemata

dolina Brest, koja odovde vo dolìna od 12 km se prostira i se soedinuva so

dolinata rekata Vardar kaj selo Prdejci.

Fortifikacija: Naselbata e so dimenzii 60 h 45 m i leì na

zaramnetiot vrv na Gradi{te (Plan 4). Opfatena e so odbranben yid okolu

celiot negov perimetar. Na ju`nata strana se no|a vlezot na naselbata

koj e flankiran so dva yida, a sekoj od niv na svojata strana prodolùva

vo sprotivna nasoka i se

soedinuva so odbranbeniot

yid, pravej}i taka koridor

na portata, {irok okolu 5 a

dolg okolu 8 m i e otvoren

kon jug. Ovaa porta ne

samo {to go re{ava vlezot

vo utvrduvaweto, tuku

taa e sozdadena da pravi

dvojno zajaknuvawe na

odbranbeniot yid na mestoto

kade {to e toj najranliv,

odnosno pristapot i e

najlesen, a so toa i najslabo

branet. Na ovoj na~in e

re{en del od odbranbenata

koncepcija na naselbata,

koga na mestoto kade {to

taa e najpristapna, a so toa

i najslabo braneta, da bide

zajakneta so porta koja ja

so~inuva dvoen odbranben

yid. Identi~no na ova koncepcija, kaj drugi utvrduvawa na ovaa najpristapna

i najslabo braneta pozicija, se konstruiraat ogromni nasipi od kamen i

zemja ili se postavuvaat odbranbeni tumuli so istata funkcija. Bidej}i se

Sl. 15 Gradi{te, Gabrovo - ostatoci od odbranben yid


raboti za naselba so mali dimenzii so impozantna i dobro za{titena porta,

na ovaa pozicija nasip ne e vgraden.

Na zapadnata strana utvrduvaweto e zajaknet so podyid, koj zatvora

edna tesna terasa vo vid na podgradie, vedna{ pod akropolata. Toj se vrzuva

na bedemot od severozapadnata strana i prodolùva po zapadnata strana,

sledej}i go vo ista nasoka odbranbeniot yid, zavr{uvaj}i pred portata na

naselbata, na ju`nata strana. Na terenot ne se raspoznava prodolùvawe

na ovoj podyid, taka {to e te{ko da se pretpostavi dali toj prodolùval

i celosno ja zatvoral ovaa terasa okolu akropolata i se soedinuval so

odbranbeniot yid ili zavr{uval tuka.

Na terenot sé u{te celosno e vidliva trasata na odbranbeniot yid. Toj

e izgraden od kr{en kamen i re~ni val~esti kamewa vo tehnika na suviyid,

{irok okolu 1,20 m (Sl. 15). Toj go zatvora celiot perimetar na zaramnetiot

vrv, pravej}i kamena trasa {iroka okolu 2 m, vo ovalna forma.

Naodi i datirawe: Na naselbata ne se izveduvani arheolo{ki

iskopuvawa, no po povr{inata e isfrlen obemen arheolo{ki materijal,

prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi i par~iwa od ku}en lepe`. Vo

zapadnoto podno`je na Gradi{te se protega golemo otvoreno podgradie, na

Plan 4 - Gradi{te, Gabrovo


koe po povr{inata se sre}avaat golem broj fragmenti od kerami~ki sadovi,

moneti71 i drugi predmeti. Na ovoj prostor naselbata bila aktivna i vo

predrimsko vreme. Taa vo predrimsko vreme se razvila vo podno`jeto na

utvrdenoto Gradi{te, rasprostraneta vo Gabrovskoto pole.

Na jugoisto~nata periferija na seloto ju`no od Gradi{te se nao|a

naselba i nekropola od rimsko vreme.72 Naselbata povtorno e aktivna

vo sredniot vek, no sega na drugoto ju`no rit~e, kade na povr{inata se

evidentni grade`ni ostatotci i skromen dvièn arheolo{ki materijal.

Dosega nekropola na èleznovremenskata naselba ne e otkriena.

5. Mangura, Gabrovo

Lokacija i polo`ba: Naselbata leì na okolu 2,5 km ju`no od

naselbata na Gabrovskoto Gradi{te i okolu 2 km severno od naselbata na

Gradi{te-Smokvica. Toa e malo dominantno i osameno rit~e vo golemata

dolina Brest, nare~eno Mangura (Sl. 16). Rit~eto se nao|a na desniot breg

71 [eldarov N. 2003, Kat. br. 117, 241, 273, 684, 699.72 Sondirawa na Narodniot muzej od Gevgelija. Na Emil Slamkov rakovoditel na iskopuvawata mu blagodaram za informaciite. Naodite ne se publikuvani.

Sl. 16 Mangura, Gabrovo


Plan 5 - Mangura, Gabrovo


na rekata Zuica, koja pravi sviok okolu Mangura od negovata severna i

isto~na strana. Rit~eto e so malo zaramneto plato koe se navednuva kon jug,

od site strani za{titeno so strmni padini, taka {to pristapot do vrvot e

ote`nat.

Fortifikacija: Na platoto leì mala naselba koja go zafa}a

zaravnetiot vrv, opfatena so odbranben yid koj edvaj se raspoznava po

povr{inata. Odbranbeniot yid go opfa}a perimetarot na rit~eto, pravej}i

ovalna, re~isi kru`na forma, so golemina 56 h 40 m (Plan 5). Pristapot

do utvrduvaweto e od ju`nata strana preku porta {to e izgradena u{te

so postavuvawe na odbranbeniot yid. Taa e flankirana so kraevite na

odbranbeniot yid, vo vid na koridor {irok okolu 8, a dolg okolu 25 m, vo

naukata poznata kako t.n. “tangencijalna vrata”. Ovoj na~in na izvedba na

vlezot obezbeduval dopolnitelna za{tita na utvrduvaweto, na mestoto kade

{to e oslabnat so postavuvawe na portata.

Naodi i datirawe: Na utvrduvaweto e konstatiran dosta plitok

kulturen sloj, {to ukaùva na negovoto kratko vreme na egzistirawe.

Po povr{inata e isfrlen skromen arheolo{ki materijal, prete`no

fragmenti od kerami~ki sadovi i ku}en lepe`, koncentrirani na negovata

zapadnata strana. Nivniot na~in na izrabotka ukaùva na toa deka naselbata

egzistirala vo tekot na rano èlezno vreme. Dosega nekropola na naselba

ne e otkriena.

6. Vardarski Rid, Gevgelija

Lokacija i polo`ba: Vo neposredna blizina na isto~nata periferija

na Gevgelija, na samiot nejzin vlez, se izdiga 20-30 m visok rid, sostaven od dva

vrva, zapaden i isto~en vrzani so blag prevoj. Vardarski Rid dominira nad

desniot breg na rekata Vardar, koja ovde napravila prosek so sprotivniot

Kofilak. Od sever i istok stranite na ridot strmno se spu{taat kon rekata,

dodeka od jug ima mo{ne blag prigoden pristap. I na dvata vrva od rit~eto

leì utvrdena naselba koja egzistirala mo{ne dolg vremenski period.

Samata pozicija na Vardarski Rid vo odnos na pobliskata okolina ukaùva na

nejzinata strategiska pozicija, pruèj}i optimalni uslovi za postavuvawe

i egzistirawe na naselba (Sl. 17; Plan 6). Ova se zabeleùva i od brojnite

gradbi i dvi`ni naodi otkrieni so iskopuvawa, {to ukaùvat na toa deka

celiot prostor na lokalitetot bil vo funkcija na organiziran ìvot. Na


zapadniot povisok i postrmen vrv locirana e predistoriska naselba koja

bila so kratok vremenski raspon na ìveewe, dodeka na isto~niot ponizok

i popristapen vrv leì naselba {to egzistirala mo{ne dolgo, odnosno od

krajot na bronzenoto vreme do II vek pred n.e.73

Fortifikacija: Odbranbenite yidovi na naselbata na Vardarski

Rid mnogu malku se so~uvani. Ne samo zaradi podocnite intervencii na

anti~kata naselba, tuku i zaradi otse~enite delovi na lokalitetot od

najnovite sovremeni trajni o{tetuvawa za trasirawe na moderniot avtopat

pokraj nego, taka {to se so~uvani samo ostatoci od polnoto èlezno vreme.

Od odbranbenite yidovi na ovaa naselba se otkrieni delovi dol` severniot

rab na zapadniot rid. Postariot odbranben yid bil graden od pokrupen kr{en

kamen od vnatre{nata i nadvore{nata strana, dodeka vnatre{noto jadro mu

bil sostaven od positen kamen i zemja (Sl. 18).74 Na istiot del od terenot,

dvaesettina metri vo vnatre{nosta na isto~niot rid, se otkrieni ostatoci

od pomlad odbranben yid, od poslednata faza na {estata naselba.75

Naodi i datirawe: Na Vardarski Rid dosega arheolo{ki iskopuvawa

se vr{eni vo pove}e navrati. Vo 1979 i 1994 godina se izvedeni prvite

sondirawa, a od 1995 godina se zapo~nati sistematski iskopuvawa, koi

neprekinato traat i denes.76 Iskopuvawata bea koncentrirani na severnata

Sl. 17 Vardarski Rid, Gevgelija

73 Mitrevski D. 2000, 16-18.74 Mitrevski D. 2000, 27, Crt. 2.75 Mitrevski D. 2000, 54, Fot. 70, 71.


Sl. 18 Vardarski Rid, Gevgelija - ostatoci od postariot odbranben yid

Sl. 19 Vardarski Rid, Gevgelija - severniot rab na isto~niot rid, uni{ten so izgradbata na me|unarodniot avtopat


i ju`nata terasa i vo centralniot del na naselbata. Najobemni iskopuvawa

se izvedeni vo 1999 godina, koga so zagrozuvawe na lokalitetot od

me|unarodniot avtopat E 75, eden negov del treba{e da se uni{ti (Sl. 19).

Toga{ bea vr{eni iskopuvawa na severniot rab, koga se otkrieni pozna~ajni

naodi od èleznoto vreme (T. III, IV, V, VI, VII ).77

Spored dosega{nite arheolo{ki iskopuvawa i istraùvawa {to

se vr{eni na naselbata Vardarski Rid, no i od evidentno mnogubrojnata

kerami~ka produkcija i metalni naodi otkrieni so iskopuvawata, se

opredeleni 6 naselbi, ili razvojni fazi, od koi tri od èleznoto vreme i

toa Vardarski Rid II, III i IV.78 Za podobra preglednost na egzistiraweto na naselbata Vardarski Rid

i mestoto na èleznovremenskite naselbi vo sevkupniot nejzin razvitok,

u{te edna{ }e se potsetime na site dosega konstatirani naselbi.

Prvata naselba Vardarski Rid I opredelena so sloj 16 e od eneolitot

i ranoto bronzeno vreme. So iskopuvaweto taa e locirana na najniskite

ju`ni padini na isto~niot rid, potrvdena preku slu~ajno otkrieni naodi

(fragmenti od kerami~ki sadovi, kameni sekiri, ku}en lepe` i sl.).79

Vardarski Rid II (XIII-XI vek pred n.e.) sloj 15, od samiot kraj

bronzenoto vreme i preodniot period, locirana na severoisto~nite padini

na zapadniot rid, do sedloto me|u dvata rida.

Vardarski Rid III (X-IX vek pred n.e.) sloj 13-14, od ranoto èlezno

vreme, locirana na jugoisto~nite padini na zapadniot rid i vo sedloto me|u

dvata rida.

Vardarski Rid IV (VIII-VI vek pred n.e.) sloj 9-12, od polnoto i docnoto

èlezno vreme, locirana na celata povr{ina na lokalitetot, na dvata rida

i vo sedloto me|u dvata rida.

Vardarski Rid V (V-IV vek pred n.e.) sloj 5-7, ja pretstavuva prvata

gradska naselba na postariot makedonski grad od ranoanti~ko vreme. Taa e

locirana na celata povr{ina na isto~niot rid, osven najniskite terasi, do

sedloto me|u dvata rida.

Vardarski Rid VI (III-II vek pred n.e.) sloj 1-4, e od pomladiot makedonski

grad od predrimsko vreme, locirana na celata povr{ina na lokalitetot, na

dvata rida i vo sedloto me|u dvata rida.

76 Vinčić Ž., Ivanovski M., 1981; Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G., 1999, 163; Mitrevski D., 2001, 13.77 Zaedni~ki za{titni arheolo{ki iskopuvawa na Republi~ki zavod za za{tita na spomenicite na kulturata i Muzej na Makedonija, rezultatite ne se publikuvani.78 Mitrevski D. 2001, 14-18.79 Bez dovolen broj naodi ovaa naselba od istraùva~ite e identifikuvana kako sloj od mladoto kameno vreme-neolitot (Mitrevski D. 2001, 16).


Pla

n 6

- V

arda

rski

Rid

, Gev

geli

ja


Nekropolite na naselbata Vardarski Rid se otkrieni na samata

naselba i na pove}e lokacii okolu gradot Gevgelija. Poradi golemiot

prostor i razli~nite lokacii na koi se otkrivani grobovite, vo naukata

se poznati kako zasebni nekropoli otkrieni na lokalitetite Suva Reka,

Paragon, Ju`na periferija na gradot Gevgelija, Raul, Vardarski Rid i

Milci, site od polnoto èlezno vreme.80 Nema somnenie deka grobovite

rasporedeni okolu Gevgelija zafa}aat mnogu golema teritorija, rasporedeni

na nekolku lokacii od koi za najkompaktni celini zasega se smetaat

nekropolite Paragon, koritoto na Suva Reka i potezot od ulicata Ilija

Miov do crkvata Sv. Spas, odnosno detskata gradinka. Spored gustinata na

prostirawe na grobovite, vo ovie nekropoli treba da se smeta na pove}e

stotini grobovi, no golem del uni{teni od porojnite vodi na Suva Reka i

silnata urbanizacija na gradot Gevgelija kon negovata ju`na periferija.

7. Prdejska ûka, Gr~i{te

Lokacija i polo`ba: Na 4 km ju`no od selo Gr~i{te i na okolu 1,5

km severozapadno od Prdejci, na leviot breg na rekata Vardar, se izdiga

visok dominanten rid, osamen vo po{irokata okolina, nare~en Prdejska

ûka. Negovata zapadna strana strmno se spu{ta do Vardar, na sever i jug

se prostira {iroka re~na ramnina, a od istok e zatvoren so planinskite

vrvovi Ostra ûka, Mamino i Sr~el. Ridot e so kru`na osnova, koja

kupesto se izdiga vo viso~ina okolu 35 m od podno`jeto. Vakvata pozicija

mu dava mnogu dominanten izgled, taka {to i denes moè da se zabeleì od

dale~ina (Sl. 20). Severnata, isto~nata i ju`nata strana strmno se spu{taat

do podno`jeto, a zapadnata do rekata Vardar. Poradi vakvata polo`ba

pristapot do naselbata na vrvot od ridot e ote`nat i se odviva od severnata

strana preku dve golemi stanbeni terasi.

Fortifikacija: Akropolata na naselbata leì na zaramnetiot vrv.

So odbranben yid e opfaten celiot nejzin perimetar, zatvoraj}i prostor od

57 h 40 m, so ovalna re~isi kru`na forma (Plan 7). So odbranbeni yidovi se

opfateni i dvete terasi od severnata strana, koi na terenot pretstavuvaat

6-7 m visoki e{arpi. Zapo~nuvaj}i od isto~niot rab, odbranbenite yidovi

i na dvete terasi se dviàt preku celata severna strana i zavr{uvaat na

zapadniot rab, pravej}i polukrug okolu naselbata. Nivnata {iro~ina re~isi

e identi~na, iznesuva okolu 20-25 m po celata dolìna. Zavr{etocite na

80 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 1, 3, 4, 5, 6 i 7.


Sl. 20 Prdejska ûka, Gr~i{te

Sl. 21 Prdejska ûka, Gr~i{te - ostatoci od odbranben yid


odbranbenite yidovi i na dvete terasi od isto~nata i zapadnata strana, so

nadol`ni yidovi se vrzuvaat so onoj na akropolata. Od ju`nata strana zasega

ne se konstatirani stanbeni terasi, kako logi~en zavr{etok na severnite.

Pri na{ata poseta na lokalitetot, konstatiravme nestru~ni intervencii.

Na isto~nata strana od akropolata be{e razotkrien del od odbranbeniot

yid graden od golemi delkani re~ni kamewa bez vrzno sredstvo (Sl. 21).

Naodi i datirawe: Na Prdejska ̂ uka dosega ne se vr{eni arheolo{ki

iskopuvawa, no po povr{inata e isfrlen obemen arheolo{ki materijal. Vo

nekolku navrati lokalitet e napadnat so divi iskopuvawa, koi isto taka

otkrile obemen dvièn arheolo{ki materijal. Vo edna takva pozicija

razotkrien e del od odbranbeniot yid, kade {to se gleda deka e graden od

delkan kamen bez vrzno sredstvo (suvoyid).

Dvi`niot arheolo{ki materijal rasfrlen po povr{inata na

lokalitetot prete`no se sostoi od fragmentirani delovi od kerami~ki

sadovi, ku}en lepe`, moneti i sitni metalni predmeti. Naodite od

èleznoto vreme se sostojat od delovi od kerami~ki sadovi i ku}en lepe` (T.

VIII, IX, X). Ovie naodi ìvotot na naselbata go opredeluvaat vo relativni

hronolo{ki ramki {to se dviàt od krajot na bronzenoto vreme, ili vo

tekot na preodniot period, do krajot na VI i po~etokot na V vek pred n.e.

Spored naodite na fragmenti od kerami~ki sadovi i moneti (od koi edna

na pajonskoto pleme Oreski 520-480),81 naselbata povtorno e aktivna vo

predrimsko vreme. Zasega naodi od rimsko vreme ne se otkrieni.

Osven na utvrdenata naselba, tragi od postara naselba zabeleàvme

na okolu 150 metri ju`no od ûkata. Na prostor koj zafa}a povr{ina od

okolu 1 dekar, so rilawe na terenot za izgradba na lozovi nasadi e isfrlen

mo{ne obemen arheolo{ki materijal koj pripa|a na docnoto bronzeno vreme

i preodniot period. Najgolema koncentracija na ovie naodi se zabeleùva

okolu novoizgradenata {tala, no sé u{te e te{ko da se opredelat granicite

na ovaa naselba bez arheolo{ki iskopuvawa.

Zaradi kontinuitet vo ìvotot na ovoj prostor, koj e neposredno

vrzan za Prdejska ûka, }e zabeleìme u{te edna naselba, no od rimsko

vreme. Na oddale~enost od okolu 700 jugoisto~no od Prdejska ûka se

nao|a blago vozvi{enie, na koe leì utvrdena rimska naselba. Nejzinite

hronolo{ki ramki so sigurnost ne moàt da se odredat, no spored dvi`niot

arheolo{kiot materijal isvrlen na povr{inata, najverojatno egzistirala

vo tekot na III i IV vek. Vo docno rimsko i ranovizantisko vreme (V - VI

81 [eldarov N. 2003, Kat. br. 96, 158.


Pla

n 7

- P

rdej

ska

ûk

a, G

r~i{

te


vek), ìtelite od ovie prostori na{le sigurnost vo izgradba na u{te eden

utvrden punkt lociran na vrvot Mamino, isto~no od Prdejska ûka.

Na ju`nata re~na ramnina od Prdejska ûka, poto~no vo mesnosta

Glos, se otkrieni grobovi {to ja so~inuvaat nejzinata nekropola.82

8. Golema Niva, Dedeli

Lokacija i polo`ba: Na okolu 1 km ju`no od selo Dedeli i okolu 2

km zapadno od selo Sobri, na leviot breg na Anska Reka, od desnata strana

na stariot pat koj od selo Furka vodi kon Strumica, a vo blizina na

mestoto kade {to ovoj go se~e noviot asfalten pat za selo Sobri, se nao|a

malo dominantno vozvi{enie (Sl. 22), koe so okolnite nivi me{tanite go

narekuvaat Golema Niva (Koxa Tarla). Vozvi{enieto se odvojuva vo vid

na jazik od severnata strana na masivot Karaku{, dobivaj}i taka dobra

strategiska pozicija, so kontrola nad celata okolina se do Valandovo.

Vozvi{enieto pretstavuva malo zaramneto plato navednato kon sever, na

koe leì naselbata. Severnata, isto~nata i zapadnata strana na rit~eto

Sl. 22 Golema Niva, Dedeli

82 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 8.


strmno se spu{taat do koritoto na Anska Reka, dodeka ju`nata strana so

blag i dolg prevoj e vrzana za masivot Karaku{.

Fortifikacija: Zaramnetiot vrv na rit~eto e opfaten so odbranben

yid koj zafa}a prostor od okolu 40 h 25 metri (Plan 8). Ima ovalna forma

i sé u{te dobro se raspoznava na terenot. Odbranbeniot yid go opfa}a

rabot na ridot, a e graden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Vo negovata

vnatre{nost se postaveni tri “tumuli” od nafrleni kamewa so razli~ni

dimenzii. Dva se postaveni do ju`niot odbranben yid od isto~nata i zapadnata

negova strana, dodeka tretiot kon centralniot del na severnata polovina od

utvrduvaweto, oddale~en 8 m od severniot odbranben yid. Od ju`nata strana

na utvrduvaweto e iskopan dolg rov , koj so vreme ja izgubil formata. Toj se

protega niz celata ju`na strana, so dolìna od okolu 40 m, kolku {to zafa}a

Plan 8 - Golema Niva, Dedeli


i dolìnata na utvrduvaweto, obezbeduvaj}i mu dopolnitelna za{tita niz

celata ju`na strana. Negovata {irina te{ko moè da se opredeli, so ogled

na toa {to sé u{te se obrabotuva povr{ina na koja{to se nao|a, taka {to

re~isi e doveden vo sostojba na celosna nasipanost.


iskopuvawa, a po povr{inata erozijata isfrlila skromni naodi, prete`no

sitni fragmenti na kerami~ki sadovi od èleznoto vreme (keramika),

pome|u mnogubrojnite naodi od podocne`no rimsko vreme (keramika,

moneti, staklo). Postarite naodi prete`no se koncentrirani na prostorot

zafaten so odbranbeniot yid. @ivotot na naselbata povtorno e obnoven

vo docno-rimsko i ranovizantisko vreme (IV-VI vek). So ovaa podocne`na

naselba e opfaten prostorot ju`no od odbranbeniot yid na edna pogolema

povr{ina, zafa}ajki go celiot prevoj na lokalitetot. Ovaa naselba isto

taka e opfatena so odbranben yid, vrzan so varov malter.

Verojatno Golema Niva e edna od naselbite koi se porano locirani

na po{irokiot prostor okolu selo Dedeli.83 Na pove}e punktovi na

ovoj prostor se locirani pogolema ili pomala grupa grobovi, {to vo

osnova so~inuvaat nekolku nekropoli. Naselbata Golema Niva e edna od

naselbite na ovie nekropoli. Od site ovie zabeleàni nekropoli celosno

e istraènata nekropolata Meleznik i nekolku grobovi vo seloto Dedeli

(vkupno 92 groba).84 Ju`no od seloto, od dvete strani na pristapniot pat

kon Dedeli se otkrieni istovremeni grobovi, a na lokalitetot Karaku{ so

divi iskopuvawa se uni{teni pove}e stotina grobovi.85 Ista takva lokacija

so otkrieni grobovi e konstatirana vo mesnosta Bela ê{ma, oddale~ena

okolu 500 m isto~no od naselbata, od desnata strana na patot za selo Sobri.

Pri rilawe na zemjata za posaduvawe na lozovi nasadi na zemjodelskiot

kombinat Anska Reka od Valandovo, se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi

od polnoto ̀ elezno vreme.86 Spored dosega poznatite naodi od iskopuvawata

glavno sumirani od Meleznik, grobovite od Dedeli se datiraat od VII-VI vek

pred n.e.87

Za nas najinteresna e lokacijata na zapadnoto podno`je od Golema

Niva vo reonot na Aj{e ê{ma. Tuka pri orawe na okolnite nivi slu~ajno

se otkrieni nekolku bronzeni predmeti (T. XXIX, 3-5), koi poteknuvaat od

83 Mitrevski D. 1991, 71.84 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 9.85 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 10.86 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 18.87 Mitrevski D., 1991.


rastureni grobovi.88 Ovie grobovi sigurno pripa|aat na na{ata naselba, ako

se smeta na neposrednata blizina so naselbata i karakterot na naodite koi

pripa|aat na dobro poznatiot repertoar ̀ eleznovremenski naodi, otkrieni

na sosednite nekropoli.

9. Isar, Marvinci

Lokacija i polo`ba: Edna od najrazvienite utvrdeni naselbi, vo

po{irokiot region, so golem kontinuitet na egzistirawe, e sekako naselbata

locirana na lokalitet Isar kaj selo Marvinci (Sl. 23). Se nao|a neposredno

do seloto, od negovata jugozapadna strana. Leì na visoko no pristapno

rit~e na leviot breg na rekata Vardar, nad ustieto na Anska Reka vo Vardar,

oddale~en okolu 7 km jugozapadno od Valandovo. Na vrvot od ridot leì

akropola na naselbata. Toj e povisok od ostanatite viso~inki, a negovite

strani strmno se spu{taat kon niv. Akropolata e opfatena so odbranben

yid okolu celiot perimetar na ridot so jaj~esta forma, zafa}aj}i prostor

167 h 60 m (Plan 9). Zapadnata strana na Isar strmno se spu{ta do leviot

breg na Vardar, severnata do ustieto na Anska Reka vo Vardar, a isto~nata

strana do dlaboka suvodolica. Najpristapen e od ju`nata strana preku dolga

aluvijalna ramnina, malku navednata kon zapad, na koja leàt nekropolite

na naselbata.

Fortifikacija: Na ovoj kompleksen lokalitet odbranbenite

yidovi na èleznovremenskata naselba te{ko moàt da se pretpostavat,

zaradi golemite intervencii vo podocne`nite vremiwa. So dosega{nite

iskopuvawa ne se otkrieni intaktni sodrìni nitu od postarata naselba

od docna bronzeno vreme. Odredeni slu~ajni naodi upatuvaat na nekolku

punkta, pred sé okolu lokacijata na rimskiot hram i na ju`noto podno`je

na Isar, no tie zasega ne se vo dovolna merka ispitani. Podocnata naselba,

{to egzistirala vo VI vek pred n.e. i vo ranoanti~ko vreme, locirana na

najvisokiot rid od Isar, bila opfatena so odbranben yid. Del od ovoj yid

e otkrien so iskopuvawata vo osumdesettite godini pokraj ju`niot rab na

akropolata (Sl. 24).89 Yidot e otkrien vo dolìna od 2 m, so konstatirana

{irina od 1,20 m, graden od pogolem, delumno obraboten kamen vrzan so

kal. Samata konfiguracija na akropolata ukaùva na toa deka yidot go

zatvoral celiot nejzin perimetar. Severoisto~no od akrpolata se protega

88 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 11.89 Sokolovska V. 1986, 60, Sl. 27.


Sl.

23

Isa

r, M

arvi

nci


Pla

n 9

- I

sar,

Mar

vinc

i


ne{to poniska terasa navednata kon sever. Vo anti~ko vreme ovaa terasa

bila opfatena so odbranben yid, a so ogled na toa {to vo nejzinoto ju`no

podno`je vo anti~kite sloevi, se otkrieni pove}e fragmenti od kerami~ki

sadovi od èleznoto vreme, ne e isklu~eno ovoj prostor da bil naselen i

utvrden i vo tekot na èleznoto vreme.

Naodi i datirawe: Na lokalitetot dolgo vreme se izveduvaat

arheolo{ki iskopuvawa. Prvite sondirawa i iskopuvawa se zapo~nati vo

1961 godina. Vo ramkite na Proektot “Dolinata na Vardar vo I milenium

pred n.e.” od 1977 godina Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej)

zapo~na sistematski iskopuvawata, koi so mali prekini sé u{te se vo tek.

Istraùvawata glavno bea koncentrirani na ju`nata anti~ka nekropola,

okolu mesnosta nare~ena “Porta” i na akropolata na naselbata. Spored

rezultatite od dosega{nite iskopuvawata, se smeta deka najstarata naselba

na Isarot bila formirana vo VII vek pred n.e., iako eden slu~ajno naod naod

ukaùva za mnogu postar datum na egzistirawe. Se raboti za mala figurina

slu~ajno otkriena na prostorot na isto~nata terasa, koja pripa|a na

periodot na eneolitot ili ranoto bronzeno vreme, a se ~uva vo Narodniot

muzej vo Gevgelija.

Vo regionot “Porta” i anti~kiot hram, u{te so iskopuvawata od 1961

godina bile otkrieni pove}e fragmenti od èleznovremenska keramika90

i kontinuirano na toj prostor se pojavuva vo anti~kite sloevi. Pri

Sl. 24 Isar, Marvinci - ostatoci od odbranbeniot yid

90 DragojeviÊ-Jisifovska B. 1967, 318, T. III, r.


istraùvaweto na akropolata na naselbata e evidentirana lentasto boena

keramika od VI vek pred n.e., a so najnovite istraùvawa na prostorot na

ju`noto podno`je, za prvpat e otkrien horizont na ìveewe od polnoto

èlezno vreme.91

Iako na lokalitetot se vr{eni dolgogodi{ni istraùvawa, po sé

izgleda deka sé u{te ne e zaokruèna celokupnata slika za egzistiraweto

i karakterot na naselbata. Samoto prisustvo na ovie slu~ajno otkrieni

naodi ovozmoùva da zaklu~ime deka prvite tragi od naselbinsko ìveewe

na Isarot bile prisutni u{te vo docniot eneolit ili vo ranoto bronzeno

vreme. Bidej}i sé u{te pogolem del od naselbata na Isarot ne e ispitan,

ne sme vo mo`nost da konstatirame dali ovaa rana naselba go zadràla

kontinuitetot na egzistirawe do preodniot period, odnosno do ranoto

èlezno vreme, koga imame povtorni tragi od ìvotot na naselbata (T.

XI, 1-4 T. XXX, 1). Od druga strana so sigurnost moè da se konstatira deka

naselbata celosen razvitok dostignala vo tekot na VII - VI vek pr.n.e. i vo

kontinuitet opstojuvala do krajot na antikata, formiraj}i taka eden centar

so organiziran gradski karakter.

Nekropolite na naselbata na Isarot zasega se otkrieni na lokaciite

]ur}ievica, Lisi~in Dol i na prostorot ju`no od akropolata. Na isto~nata

periferija na seloto, vo mesnosta nare~ena ]ur}ievica pri izgradba na

individualni stambeni ku}i slu~ajno bile otkrieni nekolku grobovi, a vo

niv najdeni pove}e bronzeni predmeti od polnoto èlezno vreme. 92 Vtorata

nekropola se nao|a na okolu 500 metri jugoisto~no od Isarot, vo mesnosta

nare~ena Lisi~in Dol,93 dodeka tretata na prostorot na Ju`nata anti~ka

nekropola, otkriena so divi iskopuvawa.94

Otkrienite grobovi okolu Isarot glavno manifestiraat identi~en

na~in na izvedba na konstrukcijata za pogrebuvawe, so onie otkrieni vo

Dolno Povardarje. Najgolemiot del od niv se so konstrukcii od kameni

plo~i vo vid na cista, no se sre}avaat pogrebuvawa vo obi~ni jami i vo

golemi sadovi-pitosi. Vo niv bile poloùvani skeletni pokojnici vo

ispruèna polo`ba, so poznatiot repertoar na grobni darovi, kerami~ki

sadovi, bronzen nakit, i oru`je. Ovie grobovi pripa|aat samo na edna faza

od ìvotot na naselbata na Isarot. Me|u niv ne se otkrieni pogrebuvawa

od negovite postari fazi. Bidej}i prostorot okolu Isarot sé u{te ne e

91 Sokolovska V. 1986, 67, Sl. 46a; Mitrevski D., Temov S. 1999, 147-155, T.; VI; VII; T V.VIII. 92 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 15.93 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 13.94 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 14.


dovolno ispitan, se o~ekuva vo idnite istraùvawa da bidat otkrieni i

pogrebuvawa koi eventualno bi pripa|ale na poranata faza od ìvotot na

naselbata.

10. Mramor, Miletkovo

Lokacija i polo`ba: Se nao|a na okolu eden kilometar jugoisto~no

od selo Miletkovo, na desniot breg rekata Vardar, zapadno od naselbata

na Isar-Marvinci, {to gi deli samo za {irinata na rekata. Vsu{nost se

raboti za 3 toponimi, Gradi{or, Mramor i Manastir koi so~inuvaat eden

lokalitet na ovoj prostor. Vo osnova, razvitokot na ovaa naselba bilo

pri~ina naselenieto da dade razli~ni nazivi na lokaciite {to grani~at

me|u sebe. Lokalitetot Gradi{or se nao|a severno od dolot Dukavec, a imeto

go dobilo spored naselbata od docniot sreden vek {to leì na nego. Mramor

go pretstavuva prostorot ju`no od dolot Dukavec. Imeto go dobilo spored

edna anti~ka mermerna figura {to sluèla za kultni celi, odnesena od ovoj

prostor od Solunskite trgovci pri krajot na XIX vek. Manastir e prostorot

ju`no od Mramor. Me|u dvete Svetski vojni, so obrabotka na zemjata tuka

se otkrieni nekolku grobovi, anti~ka gradba i mermerna kultna ikona. Toa

bilo pri~ina ovoj potez da go dobie imeto Manastir. Site ovie lokaliteti

Sl. 25 Mramor, Miletkovo


Plan 10 - Mramor, Miletkovo


zafa}aat prostor od nekolku hektari. Za nas najzna~aen e onoj {to se nao|a

na lokalitetot Mramor.

Lokalitetot Mramor leì na dve mali blagi vozvi{enija (severno i

ju`no) bez izrazita dominantnost i pretstavuva ramni~arska naselba (Sl.

25). Na ju`noto leì naselba utvrdena so odbranben yid. Odbranbeniot yid

go opfa}a perimetarot na rit~eto od severnata, isto~nata i ju`nata strana.

Toa ima jazi~esta forma svrtena kon istok. So dolgo plitko sedlo severnata

strana e vrzana so sosednoto vozvi{enie. Isto~na strana pretstavuva strmna

padina, ~ij del e prese~en od avtopatot, ju`nata strana blago e navednata

kon podno`jeto na suvodolica, a od zapadnata strana e najpristapna.

Fortifikacija: Zaramnetiot vrv na naselbata malku e navednat kon

istok. Odbranbeniot yid go zafa}a negoviot perimetar i jasno se raspoznava

na isto~nata i severanata strana. Izraboten e od kr{en kamen bez vrzno

sredstvo. Od zapadnata strana odbranbeniot yid ne se raspoznava na terenot,

no negovata trasa lesno moè da se pretpostavi preku malata e{arpa. Na

ovaa strana od naselbata iskopan e rov, koj so tek na vreme re~isi celosno

bil zatrupan so obrabotka na zemji{teto. Ogradeniot prostor zafa}a

povr{ina od 175 h 80 m (Plan 10).

Naodi i datirawe: Na lokalitetot dosega ne se vr{eni arheolo{ki

iskopuvawa, a po povr{inata e isfrlen skromen arheolo{ki materijal.

Relativno plitkiot kulturen sloj ukaùva na toa deka naselbata bila

kratko vreme vo upotreba. Na severnata viso~inka sostojbata ne e vo

dovolna merka jasna i pokraj toa {to tuka se otkrieni hronolo{i osetlivi

naodi (T. XI, 5-7). Ovie naodi upatuvaat na krajot na VI vek pred n.e., {to

vo osnova pretstavuva kontinuitet vo egzistiraweto na naselbata locirana

na ju`noto vozvi{enie. Vakvite naodi dosega prete`no se otkrivani na

nekropoli, taka {to ne e isklu~eno na ovoj potez da bide locirana nekropola

na naselbata. Mnogubrojniot povr{inski materijal ukaùva na toa deka

naselbata egzistirala od predrimsko vreme do krajot na antikata.

Se raboti za bronzena glava od igla od t.n. “peloponeski tip”(T. IX, 6)

i predmet, koj spored formata isto taka bi se opredelil kako glava od igla

(T. XI, 7). Ne e sigurno dali ovie predmeti poteknuvaat od rastureni grobovi

ili od naselba. So ogled na toa {to vakvite predmeti dosega prete`no se

nao|ani vo grobovi, pretpostavuvame deka na ovoj potez od lokalitetot e

mo`no da se nao|aat grobovi od krajot èleznoto vreme.

Sevrozapadno od Mramor, pri obrabotka na zemji{teto otkrien e del

od fibula vo vid na o~ila (T. XXVIII, 4)), koja sigurno poteknuva od rasturen


grob. Iako bez pokonkretni informacii za okolnostite pri otkrievawe,

prisustvoto na ovoj naod potvrduva mo`na lokacija za nekropola na Mramor.

Na lokalitetot Bi{ov Javor, Smokvica oddale~eno okolu 700 m ju`no

od Mramor, isto taka e otkriena nekropola. Na nekropolata se otkrieni

dvaesettina grobovi so reativna hronolo{ka opredelba od VII do po~etokot

na V vek pred n.e.95 Istorodnite naodi {to se otkrieni na nekropolata i

naselbata, bliskite teritorijalni i hronolo{ki granici, ukaùvaat na toa

deka egzistirale ednovremeno. Vo neposrednata okolina na nekropolata

Bi{ov Javor ne e otkriena naselba, {to u{te pove}e ja pribliùva do

Mramor. Vo ovaa smisla ne treba da se zaboravi faktot deka na naselbata

Mramor dosega se vr{eni kratki arheolo{ki iskopuvawa.96 So sega{niot

stepen na istraènost sé u{te ne moè da se dade odgovor za odnosot na

nekropolata Bi{ov Javor so naselbata Mramor.

Mnogubrojnite naodi na fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi

i moneti97 potvrduvaat deka naselbata Mramor povtorno e aktivna vo

predrimsko i vo rimsko vreme.

11. Kalica, Miravci

Lokacija i polo`ba: Na okolu 2 km jugozapadno od selo Miravci,

porojnicata Kalica se vliva vo rekata Petru{ka. Mesnosta okolu ustieto

na Kalica vo Petru{ka isto taka se narekuva Kalica. Lokalitetot se

nao|a na leviot breg na porojnicata Kalica i od desnata strana na patot

Miravci-Petrovo. Naselbata leì vo nivite {to zapo~nale da se oraat i

obrabotuvaat, oddale~ena samo okolu 500 m severoisto~no od naselbata Beli

Most (Gradi{te)-Petrovo. Naselbata e otkriena so rilawe i podgotovka na

nivata za lozovi nasadi (Sl. 26). Vo taa prilika se otkrieni tri pitosa,

poredeni eden do drug, a po povr{inata se pojavile mno{tvo fragmenti od

kerami~ki sadovi i ku}en lepe`.

Se raboti za mala ramni~arska naselba {to leì na ramnina sozdadena

okolu rekata, golema 67 h 50 m (Plan 11/1).

Fortifikacija: Spored dvi`niot arheolo{ki materijal {to se

pojavil na povr{inata, goleminata na naselbata moè da se opredeli samo

vo relativni granici. Na terenot ne se konstatirani ostatoci od odbranben

95 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 17.96 Iskopuvawa na Narodniot muzej od Gevgelija. Na Emil Slamkov rakovoditel na iskopuvawata mu blagodaram za informaciite. Naodite ne se publikuvani.97 [eldarov N. 2003, Kat. br. 64, 138, 153, 313, 329, 335, 675, 679, 733, 742.


Pla

n 11

- K

alic

a, M

irav

ci (

1); B

eli

Mos

t (G

radi

{te

), P

etro

vo (

2)


yid, no, so ogled na karakterot na naselbata najverojatno bila utvrdena so

drvena ograda (palisada). Ovoj vid utvrduvawe te{ko moè da se konstatira

na terenot, taka {to vistinskite granici na naselbata }e moàt da se

opredelat samo so arheolo{ki iskopuvawa.

Naodi i datirawe: Po povr{inata na naselbata otkrien e obemen

dvièn arheolo{ki materijal, {to ukaùva na toa deka naselbata imala

intenziven ìvot. Toa se fragmenti od kerami~ki sadovi i ku}an lepe` (T.

XII, XIII, XIV, XV). Spored arheolo{kiot materijal naselbata egzistirala

od ranoto èlezno vreme do VI vek pred n.e. Vo predrimsko vreme (III-II vek

pred n.e.) ìvotot vo naselbata povtorno e obnoven, no naodi od rimsko

vreme ne se otkrieni.

Zasega ne se otkrieni naodi {to iniciraat postoewe nekropola na

naselbata.

12. Gorna Korija, Negorci

Lokacija i polo`ba: Na ju`nata periferija od selo Negorci i okolu

500 m zapadno od Negorskite mineralni bawi, se izdiga visok rid sostaven

od nekolku od pomali vrvovi, nare~en Gorna Korija. Od negovata jugozapadna

strana protekuva Sermeninska reka, koja na ova mesto sozdala malo plodno

pole koe i denes sé u{te se obrabotuva. Naselbata leì na isto~nata strana

od Gorna Korija, na zaramnetiot vrv opfaten so odbranben yid. Severnata,

Sl. 26 Kalica, Miravci


isto~nata i ju`nata strana na ridot strmno se spu{taat do podno`jeto

na ridot. Najpristapen e od severozapadnata, dodeka jugoisto~nata strana

preku dlaboko sedlo e vrzana so sosedniot vrv.

Fortifikacija: Naselbata e utvrdena so odbranben yid koj go

zafa}a celiot perimetar na zaramnetiot vrv, golem 95 h 30 m (Plan 12). Na

jugozapadnata i severozapadnata strana od akropolata na naselbata se nao|aat

podgradija, koi isto taka se opfateni so odbranbeni yidovi. Jugozapadnoto

podgradie leì na blaga strmna padina, negovata golemina iznesuva 50 h

35 m. Odbranbeniot yid se raspoznava po povr{inata niz celata negova

dolìna, izgraden e od kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Severozapadnoto

podgradie leì na blago sedlo {to go soedinuva so severniot vrv, na

najpristapniot del na naselbata. Negovata golemina iznesuva 30 h 30 m. I na

ova podgradie odbranbeniot yid e vidliv po povr{innata niz celata negova

dolìna, izgraden kako prethodniot. [irina na odbranbenite yidovi {to

gi zatvoraat dvete podgradija iznesuva okolu 1,20 m. Na najpristapnite

strani kon naselbata postaveni se odbranbeni tumuli. Na isto~nata strana

od naselbata nadvor od odbranbeniot yid se nao|a golem odbranben tumul

so pre~nik od okolu 15 m, dodeka vo vnatre{niot del na odbranbeniot yid

od istata strana postavena e mala kula-straàrnica, ~ij yidovi jasno se

raspoznavaat na povr{inata. Nejzinata funkcija se vrzuva za kontrolirawe

na patnata nasoka {to pominuvala na isto~noto podno`je od naselbata.

Vo vanatre{niot del na severozapadnoto podgradie, {to pretstavuva

najpristapna strana na naselbata, postaven e nasip od re~ni kamewa {to se

razvlekol po povr{inata i dobil re~isi kru`na forma. Negovata pozicija

jasno ukaùva na toa deka e postaven so funkcija da go {titi najpristapniot

del i vlezot vo utvrduvaweto. Pred nego sé u{te se raspoznava {iroko

iskopan rov, koj so tekot na vremeto se nasipal, soedinuvaj}i se so plitkoto

sedlo, {to naselbata ja vrzuva so sosedniot povisok vrv. Iako mo{ne jasno

se poznava po povr{inata, formata na ovoj nasip vo dovolna merka ne e

jasna. So ogled na toa {to se raboti za najpristapen del od naselbata, ne e

isklu~eno ovaa amorfna masa od natrupani kamewa da pretstavuva porta,

odnosno vlez vo naselbata. Pozicijata na ova podgradie so nasipot kako

zajaknuvawe na odbranbeniot yid, ostava logi~en vpe~atok deka e staven vo

odbranbena funkcija na naselbata.


iskopuvawa, a po povr{inata na naselbata leàt skromni ostatoci od

dvièn arheolo{ki materijal. Pokraj malubrojnite fragmentirani delovi


Pla

n 12

- G

orna

Kor

ija,

Neg

orci


od kerami~ki sadovi, otkriena e bronzena fibila so noga vo forma na

beotski {tit (nogata i iglata nedostasuvaat), od VII-VI vek pred n.e. (T.

XVI,1). Relativno plitkiot kulturen sloj ukaùva na toa deka naselbata

kratko vreme bila vo upotreba.

Vo prilog na ova vredno za odbeleùvawe e pozicijata na sosedniot

severen vrv. Na nego leì anti~ka utvrdena naselba opfatena so odbranbeni

yidovi. Po povr{ina na ovaa naselba erozijata isfrlila mnogubroen

dvièn arheolo{ki materijal (keramika, bronzeni predmeti, moneti98),

{to ukaùva na nejzino egzistirawe vo vremeto od IV-II vek pred n.e. Naodi

od rimsko vreme ne se otkrieni. Zasega ne se otkrieni naodi {to iniciraat

nekropola na naselbata.

13. Talov Rid, Negorci

Lokacija i polo`ba: Kontinuitet vo ìvotot na prethodnite dve

opi{ani naselbi od lokalitetot Gorna Korija, zapo~nuva da se sledi od

naselbata postavena na maloto dominantno rit~e nare~eno Talov Rid (Sl.

27). Talov Rid pretstavuva jazi~est zavr{etok {to se odvojuva kon istok od

venecot Smrekova ûka, od kade vidikot se protega niz celoto Negorsko

pole. Se nao|a na jugozapadnata periferija na selo Negorci i severozapadno

od lokalitetot Gorna Korija, odvoeno od nego so dlaboka suvodolica.

98 [eldarov N. 2003, Kat. br. 393, 398, 413, 417, 425, 443, 493, 500, 532, 606, 691, 708.

Sl. 27 Talov Rid, Negorci


Pla

n 13

- T

alov

Rid

, Neg

orci


Negovata ju`na strana strmno se spu{ta do dlaboka suvodolicata, isto~nata

i severnata strana pretstavuvaat blagi dlaboki padini {to se protegaat do

negovoto podno`je. Najpristapen e od zapadnata strana, koja e odvoena so

dolgo plitko sedlo od povisokiot vrv na venecot. Severnata i isto~nata

padina na ridot se prese~eni od stariot pat, koj od selo Sermenin po tekot

na Sermeninska reka doa|a na Negorci.

Fortifikacija: Naselbata leì vrz zaramnetiot vrv, malku navednat

kon sever. Opfatena e so odbranben yid, koj se raspoznava po povr{inata

na nekolku mesta. Odbranbeniot yid najdobro se raspoznava na zapadnata

najpristapna strana, {to voedno go pretstavuva ~eloto na utvrduvaweto. Od

vnatre{nata strana na odbranbeniot yid postaven e nasip od re~ni kamewa,

koj so tekot na vremeto se razvlekol po povr{inata, dobivaj}i taka re~isi

kru`na forma so golemina od okolu 10 m vo pre~nik. Pred nasipot iskopan

e rov, koj sé u{te jasno se raspoznava po povr{inata. So ogled na niskata

pozicija {to ja zazema naselbata vo odnos na mati~niot venec Smrekova

ûka, pozicijata na rovot i nasipot pridonesuva za dopolnitelna za{tita

na naselbata.

Na ju`nata strmna padina yidot ne se raspoznava. Eden negov del e

vidliv na isto~nata strana, no ne e jasno dali od ovoj potez prodolùval kon

jug i sever za da go zatvori zaramnetiot vrv, odnosno akropolata na naselbata.

Zapo~nuvaj}i od severozapadnata strana na nasipot, yidot prodolùval

kon sever, zatvoraj}i ja celata severna strana na naselbata. Na ovoj potez

odbranbeniot yid e postaven na niskite zoni od naselbata, zavr{uvaj}i od

isto~nata strana na ju`nata strmna padina. Na ovoj potez ne e sosema jasno

dali odbranbeniot yid prodolùval kon zapad po rabot na ju`nata strmna

padina, ili zavr{uval tuka. Odbranbeniot yid ograduva prostor od 70 h 65

m (Plan 13). Na vakov na~in postaveni, odnosno maksimalno prilagodeni na

prirodniot teren, odbranbenite elementi pruàt mo{ne povolni uslovi za

organizirawe na odbranata na naselbata.


iskopuvawa. Po povr{inata na naselbata se evidentirani malubrojni delovi

od kerami~ki sadovi (T. XVI, 2) od ranoto èlezno vreme, ku}en lepe` i

par~iwa od zgura.

Nekropola na naselbata zasega ne e otkriena. Logi~no e da se

pretpostavi deka najpogoden teren vo pobliskata okolina za nejzino

postavuvawe e na zapadnoto dolgo sedlo po rovot, {to naselbata ja soedinuva

so sosedniot vrv.


14. Beli Most (Gradi{te), Petrovo

Lokacija i polo`ba: Leì na isto~noto podno`je na anti~kata

naselba od lokalitetot Gradi{te. Smestena e na samoto ustie na Stara Reka

vo rekata Petru{ka, na nejziniot lev breg, vo neposredna blizina na Beli

Most (Sl. 28). Naselbata leì na tesen pojas, koj pretstavuva blaga padina

{to se formirala nad dvete reki, zafa}aj}i prostor od okolu 100 h 50 m

(Plan 11/2).

Lokalitetot e oddale~en okolu 2,5 km severoisto~no od seloto

Petrovo i okolu 3,5 km jugozapadno od Miravci, a vo neposredna blizina

na naselbata Kalica-Miravci oddale~ena okolu 500 m od nea i okolu 1,5

km severno od naselbata na Gradi{te-Gabrovo. Lokalitetot se prostira

na malata ramnina {to ja sozdale rekite, od dvete strani na patot koj od

Miravci odi kon Petrovo.

Fortifikacija: Se vbrojuva vo ramni~arski tip naselbi, najverojatno

utvrdena so drvena ograda (palisada). Na terenot te{ko moè da se odredi

trasata na bedemot i negovite elementi bez arheolo{ki iskopuvawa, so

ogled na toa {to vakvite yidovi ne ostavaat pozabeleìtelni tragi po

povr{inata. Nejzinite granici se ograni~eni so prostotot {to go zazema

malata re~na ramnina.

Sl. 28 Beli Most (Gradi{te), Petrovo


Naodi i datirawe: Na naselbata dosega ne se izveduvani arheolo{ki

iskopuvawa. Dvi`niot arheolo{ki materijal isfrlen po povr{inata so

intenzivnata zemjodelska aktivnost, prete`no se sostoi od fragmentirani

delovi od kerami~ki sadovi (T. XVI, 3, 4; T. XVII, 1) i ku}en lepe`. Negovite

tipolo{ki karakteristiki naselbata ja opredeluvaat vo relativni

hronolo{ki ramki od VII-VI vek pred n.e.

Zasega ne se otkrieni naodi koi iniciraat postoewe nekropola.

So ogled na toa {to naselbata Beli Most (Gradi{te) izvesen period

ednovremeno egzistirala so bliskata naselba na Kalica, ne e isklu~eno

pogrebuvaweto da se izveduvalo na ista nekropola.

15. Dolamare, Prdejci

Lokacija i polo`ba: Na okolu 2 km severozapadno od selo Prdejci se

nao|a ridot Dolamare koj dominira nad po{irokata okolinata. Od severnata

strana na ridot se izdvojuva eden negov ogranok, izdolèn vo vid na jazik.

Na ovoj jazi~est ispust leì utvrdenata naselba (Sl. 29). Od sever, istok

i zapad stranite strmno se spu{taat do rekata Zuica, koja na ova mesto od

site tri negovi strani go zaobikoluva i pravi golem sviok. Samo od ju`nata

strana naselbata e najpristapna preku plitkiot tesen prevoj, {to se vrzuva

so povisokiot rid na Dolamare.

Sl. 29 Dolamare, Prdejci


Plan 14 - Dolamare, Predejci


Fortifikacija: Leì na zaramnetiot vrv, {to se navednuva kon sever

opfaten so odbranben yid. Zafa}a prostor od 60 h 22 m so ovalna forma (Plan

14). Odbranbeniot yid po povr{inata se raspoznava od severnata, zapadnata

i ju`nata strana, a od isto~nata na nekolku mesta. Toj e graden od kr{en

kamen bez vrzno sredstvo. Od severnata i ju`nata strana na utvrduvaweto se

postaveni nasipi, ~ija {irina iznesuva okolu 10 m. Na ju`nata najpristapna

strana, postaven e tumul so pre~nik od okolu 7 m, oddale~en od odbranbeniot

yid okolu 12 m. Pome|u odbranbeniot yid i tumulot iskopan e rov so {irina

od okolu 10 m po celata dolìna na prevojot, odvojuvaj}i go jazi~estiot

ogranok kade {to leì naselbata od povisokiot del na ridot Dolamare.

Naodi i datirawe: I pokraj toa {to na lokalitetot ne se vr{eni

arheolo{ki iskopuvawa, po povr{inata erozijata isfrlila mno{tvo

fragmenti od kerami~ki sadovi (T. XVII, 2-5; T. XVIII; T. XIX, 1-5) i ku}en

lepe`. Tiopolo{kite karakteristiki na ovoj arheolo{ki materijal

naselbata hronolo{ki ja opredeluvaat vo periodot na ranoto èlezno

vreme. Relativno plitkiot kulruren sloj ukaùva na toa deka bila so kratko

vreme na upotreba. Nekropola na naselbata ne e otkriena, no }e zabeleìme

deka od sprotivnata strana na rekata Zuica, na mal prostor po povr{inata

moàt da se zabeleàt fragmenti od kerami~ki sadovi i dislocirani

kameni plo~i od rastureni grobovi.

16. Isar, Prsten

Lokacija i polo`ba: Se nao|a na okolu 2 km ju`no od selo Prsten i

na okolu 2,5 km isto~no od selo âlakli. Na mestoto kade {to zapo~nuva

golemata Valandovska dolina, na desniot breg na Anska Reka, se izdiga

golem karpesti masiv nare~en \aur Sandk. Na eden od negovite vrvovi ~ie

ime go nosi Isar leì predistoriska i anti~ka utvrdena naselba (Sl. 30).

Naselbata leì na zaramnetiot vrv, opfatena so odbranben yid

so ovalna forma, zatvoraj}i prostor od 150 h 80 m (Plan 15). Isto~nata,

zapadnata i ju`nata strana na naselbata strmno se spu{taat do desniiot

breg na Anska Reka. Najpristapna e od severnata strana, od kade kon sever se

protega edna mala kosa ramnina, na koja se postaveni stanbeni terasi, isto

taka opfateni so odbranben yid.

Fortifikacija: Akropolata e so ovalna forma cvrsto utvrdena so

odbranben yid koj jasno se raspoznava po povr{inata, izgraden od kr{en kamen


bez vrzno sredsvo. Na isto~nata najpristapna strana {to go pretstavuva

~eloto na utvrduvaweto, odbranbeniot yid formira agol, identi~en kako

onoj na naselbata Gradi{te-Brlevo. Na isto~nata i na jugozapadnata strana

od naselbata, odbranbeniot yid e zajaknat so u{te dva pomo{ni yida. Na ovie

strani od naselbata se postaveni odbranbeni tumuli. Vo vnatre{niot del

na naselbata konstatirani se 13 objekta so razli~ni dimenzii, asimetri~no

rasporedeni, zasega so nejasna namena. Se raboti za kru`ni gradbi so

pre~nik od 3-12 m, na koi vo zavisnost od golemina, {irinata na yidot so

koj se gradeni iznesuva od 0,60 do 1 m. Yidovite na objektite se izgradeni od

kr{en kamen vrzan so kal.

Kon sredinata na naselbata konstatirana e pogolema gradba od koja

se so~uvani dva yida. Severoisto~niot pregraduva dva kru`ni objekti i

formira prostorija so severozapadniot yid. Zasega te{ko e da se opredeli

karakterot i namenata na ovaa gradba.

Naodi i datirawe: Arheolo{ki iskopuvawa na naselbata ne se

vr{eni. Po nejzinata povr{inata isfrlen e mnogubroen dvièn arheolo{ki

materijal. Toa se prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi, razni bronzeni

predmeti (T. XIX, 6,7; T. XX, 1-3), gradeèn kamen, pokrivni keramidi i ku}en

lepe`, koi naselbata ja vbrojuvaat vo edna od najaktivnite vo ovoj region.

Ovoj arheolo{ki materijal ukaùva na toa deka naselbata bila aktivna vo

tekot na polnoto èlezno vreme.

@ivotot na naselbata kontinuirano se odvival i vo predrimsko

vreme, potvrden preku mnogubrojniot dvièn arheolo{ki materijal. Toa

Sl. 30 Isar, Prsten


Pla

n 15

- I

sar,

Prs

ten


se prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi, bronzeni premeti, moneti,99

kameni melnici, drobilki za ruda i dr. Vo naselbata zasega ne se otkrieni

naodi od rimsko vreme. Treba da se naglasi deka vo ovaa faza naselbata

bila mo{ne razviena i aktivna. Vo ovaa faza se naseleni podgradijata {to

go zafa}aat prostorot na celata ju`na, isto~na i severoisto~na strana od

naselbata. Jugozapadno i jugoisto~no od naselbata se odvojuvaat i protegaat

dva mali poniski jazi~esti ispusta, na koi trite nivni nepristapni

karpesti strani (isto~na, ju`na i zapadna) strmno se spu{taat do desniot

breg na Anska Reka. Od severnata najpristapna strana, kade {to se protega

naselbata, za{titeni se so odbranbeni yidovi. Nivnata namena te{ko moè

da se pretpostavi, so ogled na toa {to ne e konstatiran kulturen sloj, no

po povr{inata evidenten e mnogubroen arheolo{ki materijal (moneti i

fragmenti od kerami~ki sadovi). Pozicijata {to ja zazemaat kon naselbata,

najverojatno bila vo funkcija za izveduvawe na kultni dejstva vo predrimsko

vreme. Nivnata karpesta struktura ne bila pogodna za naseluvawe, ne samo

zaradi maliot prostor {to go zafa}ale, tuku i zaradi kosite strmni padini

{to se vozobli~uvaat vo dlaboki provalii.

Nekropola na naselbata zasega ne e otkriena, iako postoi realna

mo`nost taa da bila locirana severoisto~no od nasebata kade {to na

pogolem prostor se poslani nekolku ramni padini po ~ija povr{ina se

sre}avaat fragmenti od kerami~ki sadovi.

17. Sin Grad, Sermenin

Lokacija i polo`ba: Naselbata se nao|a na okolu 5 km jugoisto~no

od selo Sermenin i na okolu 7 km severozapadno od selo Negorci, na visok

dominanten rid nare~en Sin Grad (Sl. 31). Ridot e vovle~en okolu 700 m

ju`no od Sermeninska reka. Vo negovoto podno`je pominuva @abi~ka reka

koja protekuva paralelno so Sermeninska i se vliva vo nea kaj utvrduvaweto

Talov rid-Negorci. Ridot Sin Grad strmno se izdiga okolu 200 m visoko nad

@abi~ka reka, a go so~inuvaat dva vrva soedineti so dlabok i dolg prevoj.

Ju`nata, zapadnata i severnata strana na Sin Grad strmno se spu{taat

do negovoto podno`je, ~inej}i go prakti~no nepristapen od ovie strani.

Pristapot do utvrduvaweto e vozmoèn samo od isto~nata strana preku

prevojot vrzan so sedniot vrv. Celata povr{ina na ridot e obrasnata so

gusta dabova {uma. Spored goleminata i mestoto na lokacijata, Sin Grad

99 [eldarov N. 2003, Kat. br. 157, 275, 299, 536, 548, 660,


zasega pretstavuva najte{ko pristapna i najsilno utvrdena naselba od site

dosega ispitani vo Dolno Povardarje.

Fortifikacija: Na severniot od dvata vrva leì utvrduvaweto,

opfaten so masiven odbranben yid, zatvoraj}i prostor od okolu 150 h 75 m

(Plan 16). Odbranbeniot yid bil izgraden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo.

Yidot jasno se poznava po celata negova dolìna. Formira kamena pateka so

ovalna forma {iroka 3-4 m (Sl. 32, 33), i go opfa}a celiot perimetar na

zaramnetiot vrv. Najpristapen e od jug, preku dlabok prevoj {to go povrzuva

so sosedniot juèn rid. Na ovaa strana e postaven i vlezot vo utvrduvaweto,

formiran so odbranbeniot yid. Vlezot e flankiran so nego vo vid na koridor

(t.n. tangencijalna porta), dolg okolu 12 a {irok okolu 5 m, koj najverojatno

se zatvoral so te{ka drvena vrata.

Na najvisokata to~ka od ridot, kon sredinata na utvrduvaweto,

postavena e masivna gradba. Na terenot taa izgleda mo{ne deformirano, a

nejziniot oblik te{ko moè da se naseti, iako ostava vpe~atok na kru`na

gradba. Dolga e 25 a {iroka okolu 20 m, podelena so tri vnatre{ni yida

koi formiraat tri razli~ni prostorii. Yidovite na gradbata se gradeni od

kr{en kamen bez vrzno sredstvo. Vo ovoj stepen na istraùvawe, karakterot

i namenata na ovaa gradba te{ko moàt da se odredat.

Naodi i datirawe: Po povr{inata na utvrduvaweto zasega ne se

evidentirani dvi`ni arheolo{ki naodi, {to u{te pove}e go ote`nuva

Sl. 31 Sin Grad, Sermenin


pristapot kon negovoto prou~uvawe i odreduvawe na karakterot. Ova pred

sé se dolì faktot {to nad kulturniot horizont e formiran visok humusen

sloj od gustata {uma koja se razvila nad celiot teren, taka {to kulturnite

sodrìni edinstveno }e moàt da se konstatiraat so arheolo{ki iskopuvawa.

I pokraj vakvata sostojba, ako se zemat predvid goleminata, silnoto

Sl. 32 Sin Grad, Sermenin - ostatoci od odbranben yid

Sl. 33 Sin Grad, Sermenin - ostatoci od odbranben yid


Pla

n 16

- S

in G

rad,

Ser

men

in


utvrduvawe i mestoto na lokacija, so ogled na te{kata pristapnost, toga{

moàt da se iznesat odredeni zaklu~oci, no samo vo odnos na karakterot

na naselbata. Vo ovaa smisla, vedna{ se nametnuva faktot deka taa bila

nameneta da sluì kako zasolni{te, odnosno prifaten centar vo nemirnite

vremiwa, no zaradi prirodnata pozicija nikoga{ nemal potreba da bide

koristen za takva namena. Od druga strana, spored ja~inata na utvrduvaweto,

se dobiva vpe~atok deka ne bil izgraden da sluì za kratka upotreba. Isto

taka ne e isklu~ena mo`nosta ova utvrduvawe da obavuva dejnost od kulten

karakter, no zasega sé u{te ne postojat dovolno elementi za da se konstatira

vakvata namena, bez da se izvedat arheolo{ki iskopuvawa.

So samiot fakt {to na lokalitetot ne se otkrieni dvi`ni arheolo{ki

naodi, nema mo`nost poprecizno da ñ se opredeli vremeto na egzistirawe.

Sepak, se ~ini deka vakvo silno utvrduvawe moèlo da bide izgradeno samo

za vreme na najgolemiot podem na naselenieto {to garvitiralo vo pobliskata

i podale~na okolina. Vakvi uslovi se sozdadeni vo tekot na VII-VI vek pred

n.e., koga naselenieto od ovoj i sosednite regioni go dostignal najvisokiot

stepen vo svojot razvitok. Tokmu vo edni takvi sozdadeni uslovi e mo`no

da se o~ekuva izgradba na eden silno utvrden isturen punkt od preventiven

karakter, koj }e gi zadovoluva potrebite na naselenieto vo odnos na nivnata

za{tita i sigurnost, sekako imaj}i gi tuka predvid nemirnite nastani {to

se slu~uvale vo prethodnite vekovi. Tuka isto taka treba da se ima predvid

i faktot deka na ova vreme mu pripa|aat najgolemiot broj utvrdeni naselbi

i nekropoli vo Dolno Povardarje. Toa vo izvesna merka gi opredeluva

nasokite za odreduvawe na karakterot i hronolo{kata pripadnost na

naselbata. Kon ova odi vo prilog oblikot i izgradbata na odbranbeniot

yid i na~inot na koj e re{en vlezot vo utvrduvaweto. Vakviot koncept na

izgradba na odbranbenite yidovi vo anti~ko vreme ve}e ne e vo upotreba.

18. Gradi{te, Smokvica

Lokacija i polo`ba: Na okolu 2,5 km jugozapadno od selo Smokvica i

1 km ju`no od naselbata Mangura-Gabrovo se izdiga visok dominanten rid,

osamen vo po{irokata okolina (Sl. 34). Ridot leì vo centralniot del

na dolinata Brest, ostro izdigaj}i se okolu 30 m od negovoto podno`je. Od

negovata zapadna strana protekuva porojnicata nare~ena \or|eva Reka, koja

se vliva vo rekata Zuica, oddale~ena okolu 500 m isto~no od Gradi{teto.


Site negovi strani strmno se spu{taat kon ramnicata, taka {to pristapot

do naselbata e mo{ne ote`nato.

Fortifikacija: Zaramnetiot vrv na Gradi{te e opfaten so

odbranben yid so ovalna forma. Toj zafa}a prostor od 70 h 30 m (Plan 17).

Yidot e vidliv na povr{inata od severnata, zapadnata i ju`nata strana,

dodeka od isto~nata malku se raspoznava. Graden e od kr{en kamen bez vrzno

sredstvo. Na zapadnoto i ju`noto podno`je od Gradi{te, na ramninata koja

zafa}a prostor od nekolku hektari po povr{inata leì mnogubroen dvièn

arheolo{ki materijal. Samo zapadniot del od ovoj prostor e opfaten so

odbranbeni yidovi, koi po povr{inata formirale izdignati dolgi e{arpi.

Na ovoj prostor pokraj fragmenti od kerami~ki sadovi, se otkrieni

moneti i drugi metalni predmeti, no i temeli od ku}i, me|u koi se sre}ava

mnogubroen gradeèn kamen i pokrivni keramidi.


iskopuvawa, no po povr{inata leì mnogubroen dvièn arheolo{ki

materijal, prete`no fragmenti od kerami~ki sadovi, razni metalni

predmeti, ku}en lepe` i drugo (T. XX, 4-7; T. XXI; T. XXII; T. XXIII).

Spored dvi`niot arheolo{ki materijal Gradi{te bilo opsednato

u{te vo IX vek pred n.e., na {to ukaùvaat dvete bronzeni glavi od igli

Sl. 34 Gradi{te, Smokvica


Plan 17 - Gradi{te, Smokvica

(T.XX, 4,5). Kontinuitetot na ìveewe se zadràl do po~etokot na V vek

pr.n.e., na {to ukaùvaat pove}e fragmenti od kerami~ki sadovi (T. XXI, 3; T. XXII, 1,3). Mnogubrojnite fragmenti od kerami~ki sadovi i moneti100

ukaùvaat na toa deka ìvotot na naselbata povtorno bil obnoven vo

predrimsko vreme. Vo ovoj period naselbata se razvivala i vo podno`jeto

na Gradi{teto, koga go dostignala najvisokiot podem vo svojot razvitok.

@ivotot na naselbata zavr{il so doa|awe na Rimjanite, bidej}i naodi od

100 [eldarov N. 2003, Kat. br. 20, 119, 545, 658.


rimsko vreme ne se otkrieni. Nekropola na naselbata zasega ne e otkriena,

no vo neposrednata okolina postojat uslovi za nejzino locirawe.

19. Tufka, Smokvica

Lokacija i polo`ba: Na okolu 1 km jugoisto~no od selo Smokvica i

okolu 3 km ju`no od naselbata Mramor-Miletkovo, se izdiga visok rid koj

dominira nad celata okolina nare~en Tufka (ûka) (Sl. 35). Se nao|a na

desniot breg na rekata Vardar, pome|u èlezni~kata pruga i me|unarodniot

avtopat. Od negovata severna, zapadna i ju`na strana se protega ramnoto

Smokvi~ko pole, dodeka od isto~na strana strmno se spu{ta do desniot breg

na rekata Vardar. Naselbata e najpristapna preku blagiot priod {to vodi

od zapadnata strana.

Fortifikacija: Na zaramnetiot vrv od ridot leì naselbata

opfatena so odbranben yid, postaven na nejzinite rabovi so ovlna forma

zatvoraj}i prostor golem 60 h 25 m (Plan 18). Yidot e graden od kr{en kamen

bez vrzno sredstvo. I pokraj golemite o{tetuvawa na lokalitetot (sluèl

kako rudnik za vadewe na kamen od strana na me{tanite), yidot sé u{te moè

da se zabeleì od zapadnata, ju`nata i na del od isto~nata strana, dodeka od

severnata strana celosno e uni{ten, kako i pogolem del od naselbata.

Sl. 35 Tufka, Smokvica


Plan 18 - Tufka, Smokvica



iskopuvawa, no po povr{inata leì mnogubroen dvièn arheolo{ki

materijal. Ovie naodi ukaùvaat deka Tufka za prvpat bila opsednata u{te

vo eneolitot i ranoto bronzeno vreme. Bez arheolo{ki iskopuvawa zasega

te{ko moè da se konstatira dali ovaa naselba prodolìla da ìvee i vo

tekot na bronzeno vreme. @ivotot na naselbata povtorno bil obnoven vo

ranoto èlezno vreme, egzistiraj}i do krajot VIII, odnosno prvata polovina

na VII vek pred n.e. (T. XXIV).Po kratkiot prekin, ̀ ivotot na naselbata bil obnoven vo predrimsko

vreme. Od ovoj period otkrieni se mnogubrojni naodi na fragmenti od

kerami~ki sadovi, moneti101 i drugi bronzeni predmeti. Vo rimsko vreme

ìtelite od naselbata go naselile celoto ju`no podno`je od Tufka i

tuka prodolìle da ìveeat vo otvorena naselba. Spored kaùvawata na

smokvi~ani na Tufka se otkrieni i nekolku grobovi u{te vo tekot na 1943

godina od strana na bugarskite vojski, za koi nema podrobni informacii.

Zasega se poznati dve pozicii na koi bi moèle da se lociraat

nekropolite na utvrduvaweto Tufka. Prvata se nao|a na okolu 150 m ju`no

od naselbata vo reonot na mesnosta Jan~ov Bunar. Na ova mesto pri orawe na

zemjata se otkrieni grobovi gradeni od kameni plo~i vo vid na cista, no bez

podrobni podatoci za karakterot na pogrebuvawata i naodite. Na istiot

potez, vedna{ na desniot breg na Vardar pome|u rekata i èlezni~kata

pruga, isto taka pri orawe se otkrieni grobovi na spaleni pokojnici, ~ii

ostatoci bile poloùvani vo kerami~ki sadovi. Ovie grobovi pripa|aat na

anti~kata naselba.102

Ako se zeme predvid bronzenata fibula, slu~ajno otkriena na okolu

300 m severno od naselbata vo mesnosta Mu{nica od krajot na VIII i po~etokot

na VII vek pred n.e. (T. XXIX, 2), toga{ bi moèle da ja lokacirame vtorata

nekropola na Tufka. Navistina postojat informacii deka na ovoj potez

pred pove}e od dvaesettina godini, pri rilawe na zemjata za posaduvawe na

lozovi nasadi, se otkrieni grobovi gradeni od kameni plo~i so skeletni

pokojnici, no bez podrobni podatoci za karakterot i naodite vo niv.

Kontinuitetot vo pogrebuvaweto na Tufka se sledi na samata pozicijata

na naselbata koja posluìla za postavuvawe na grobovi. Kako {to pogore

spomenavme, ovde se otkrieni pove}e grobovi. Tie bile zase~eni v karpa, a vo

niv otkrieni ostatoci od inhumirani pokojnici, no bez podrobni podatoci

za na~inot na pogrebuvawe i naodite vo niv. Pri najnovite intervencii

101 [eldarov N. 2003, Kat. br. 297, 561, 609.102 Vin~i} @., Ivanovski M. (vo Arheolo{ka Karta 1996) 105.


za postavuvawe na antenski stolb za mobilna telefonija vo tekot na 2000

god, isto taka se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi zase~eni vo karpa.

Za àl i od ovie grobovi trajno se izgubeni informacii {to moèa da

pridonesat za pokonkretno vrednuvawe na naselbata i nejzinite nekropoli.

Sepak, verojatno se raboti za grobovi od rimsko vreme, koi pripa|aat na

naselbata locirana na ju`noto podno`je.

20. Kriv Javor, Sobri

Lokacija i polo`ba: Ak Bunar e eden od severnite ogranoci na

vrvot Boska, sostaven od pove}e ridovi. Tie skalesto pa|aat kon dolinata

na Anska Reka, vrzani so dlaboki suvodolici. Kriv Javor leì na eden

od ovie ridovi na leviot breg na Anska Reka (Sl. 36), oddale~en okolu 1

km jugoisto~no od starata pozicija na selo Sobri i okolu 2 km isto~no od

sega{noto selo Sobri, a okolu 2 km jugozapadno od naselbata Isar kaj seloto

Prsten. Severnata strana na ridot strmno se spu{ta do dolinata na rekata,

isto~nata do suvodolica, a zapadnata do suvodolicata nare~ena Gornoselska

Reka. Po tekot ovaa reka se odviva komunikacijata i pristapot do naselbata,

zavleguvaj}i od ju`nata najpristapna strana, koja so plitko sedlo se vrzuva

kon ogranocite na Ak Bunar.

Sl. 36 Kriv Javor, Sobri


Plan 19 - Kriv Javor, Sobri


Fortifikacija: Vrvot na ridot pretstavuva zaramneto plato

navednatato kon sever. Perimetarot na platoto e opfateno so odbranben yid,

graden od kr{en kamen bez vrzno sredstvo, zatvoraj}i povr{ina od 85 h 30 m

(Plan 19). Na terenot yidot e vidliv od severnata i na del od zapadnata strana,

na ju`nata i isto~nata strana konturite na yidot se ocrtuvaat na terenot

vo vid na mali izdignati e{arpi. Na severnata strana od naselbata se nao|a

prostorija koja ja so~inuvaat dva paralelni yida vrzani od nadvore{nata

strana za odbranbeniot yid. [irinata na ovaa prostorija iznesuva okolu

14 m, a dolìnata okolu 10 m. Na terenot te{ko moè da se konstatira dali

postoi yid od sever koj gi zatvoril ovie dva yida, taka {to se ima vpe~atok

deka se raboti za konstruktivni elementi na odbranbeniot yid. Nejzinata

namena te{ko moè da se pretspostavi, iako pozicijata ostava vpe~atok

deka se raboti za kula-straàrnica.


iskopuvawa. Po povr{inata erozijata isfrlila mal broj sitni fragmenti

od kerami~ki sadovi i par~iwa od zgura. Ovie naodi naselbata vremenski

ja opredeluvaat vo periodot na ranoto èlezno vreme, no so mo{ne kratok

vremenski interval na upotreba.

21. Me~eva Niva, Sobri

Lokacija i polo`ba: Vo neposredna blizina na Kriv Javor, oddale~en

samo okolu 500 m severoisto~no od nego, na malo vozvi{enie vo forma na

jazik svrten kon sever, leì naselbata Me~eva Niva (Sl. 37). Taa leì na

leviot breg na Anska Reka, smestena na okolu 1,5 km jugozapadno od naselbata

na Isar kaj seloto Prsten. Ridot na koj{to leì Me~eva Niva isto taka

pretstavuva eden od severnite ogranoci na visokiot vrv Boska,. Severnata

strana na ridot strmno se spu{ta do bregot na rekata, a isto~nata i zapadnata

do suvodolici. Samo od ju`nata strana naselbata e najpristapna, kade {to

preku plitkiot prevoj se vrzuva za ograncite na Boska.

Fortifikacija: Naselbata e so mali dimenzii, a platoto e sostaveno

od dve terasi, severna i ju`na, od koi samo ju`nata e utvrdena. Ju`nata terasa

pretstavuva malo zaramneto plato {to leì na samiot vrv. Naselbata e

opfatena so odbranben yid so ovalna forma. Toj go zatvora perimetarot na

vrvot so golemina 18 h 23 m (Plan 20). Yidot bil graden od kr{en kamen bez

vrzno sredstvo i mo{ne dobro se raspoznava po celata negova dolìna. Na


ju`niot vnatre{en del od naselbata se nao|a tumul so pre~nik od okolu 10

m, vrzan za odbranbeniot yid.

Severnata terasa pretstavuva ne{to pogolemo neutvrdeno podgradie,

navednato kon severozapad. Zafa}a prostor od 38 h 30 m. Negovata vnatre{nost

e dosta karpesta, taka {to e isklu~ena mo`nosta za postojano naseluvawe,

no po negovite rabovite se vidlivi tragi od mali izdignati e{arpi. Na

ova mesto bil postaven bedemot, najverojatno izraboten od drveni kolci

(palisada), bidej}i ne se konstatirani kamewa kako {to e slu~aj so bedemot

na ju`niot rid.

Na okolu 40 m ju`no od naselbata, na negovata najpristapna strana se

nao|a osamen objekt so kru`na forma, koj na terenot pretstavuva kru`na

masa od kamewa. Negovata namena te{ko moè da se opredeli, no spored

pozicijata {to ja zafa}a na terenot, najverojatno se raboti za odbrambena

kula-straàrnica. Na nea moàt da se raspoznaat yidovite, {irina i

iznesuva okolu 1,5 m, a pre~nikot okolu 13 m. Objektot e graden od kr{en

kamen bez vrzno sredstvo. Na najpristapnata jugoisto~na strana, pome|u

naselbata i kulata e iskopan dlabok dolg rov, koj obezbeduva dopolnitelna

za{tita.

Spored goleminata i pozicijata {to ja zazema, po sé izgleda deka ovaa

utvrdena naselba sluèla samo kako jak straàrski punk, {titej}i go patot

koj pominuval vo severnoto podno`je kon golemata utvrdena naselba Isar-

Prsten.

Sl. 37 Me~eva Niva, Sobri



iskopuvawa. Po povr{inata erozijata isfrlila mno{tvo fragmenti od

kerami~ki sadovi, ku}en lepe`, moneti i drugi metalni predmeti. Naodite

od èleznoto vreme se mo{ne reducirani poradi podocnite intervencii od

anti~ko vreme. Nekolkute sitni fragmenti od kerami~ki sadovi (T. XXV,

1) naselbata hronolo{ki ja opredeluvaat vo polnoto èlezno vreme.

Naodite na fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi, moneti103 i

drugi metalni predmeti ukaùvaat na predrimsko vreme, koga ìvotot na

naselbata povtorno bil obnoven i aktiven do po~etokot I vek od novata era,

koga potpolno zgasnal. Spored toa, ìvotot na Me~eva Niva egzistiral

naporedo so golemoto utvrduvawe na Isar-Prsten, kako straàrski punkt

na patot kon Isarot pred da se premine Anska Reka. Zasega nekropola na

naselbata ne e otkriena.

Plan 20 - Me~eva Niva, Sobri

103 [eldarov N. 2003, Kat. br. 257, 280, 298, 502, 559, 570, 592, 632.


22. Grobi{ta, Furka

Lokacija, polo`ba i fortifikacija: Lokalitetot se nao|a vo

mesnosta nare~ena Grobi{ta, oddale~ena okolu 4 km zapadno od selo Furka.

Leì na dolgo jazi~esto plato smesteno pome|u dve dlaboki suvodolici,

blago navednato kon jug (Sl. 38). Negovata isto~na i zapadna strana e dlaboko

izbrazdena od planinski porojnici koi na ova mesto terenot go presekle vo

strmni padini, pa go pravat nepristapen kon naselbata. Samo od severnata

strana pristapot e lesen i se odviva preku niskite planinski ogranoci

i zaobikoluvawe na suvodolicite od zapadnata strana niz prevojot koj go

oddeluva od eden visok rid.

Bez arheolo{ki iskopuvawa ne postoi mo`nost poprecizno da mu se

odredat granicite, no prisutniot arheolo{ki materijal ukaùva na toa deka

naselbata bila postavena na ju`niot del od platoto, zazemaj}i golemina

od 130 h 110 m (Plan 21). Na terenot ne se raspoznavaat odbranbeni yidovi

gradeni od cvrst materijal, taka {to se vbrojuva vo redot na ramni~arski

tip naselbi utvrden so drvena ograda (palisada).


iskopuvawa. Povr{inata na platoto denes se obrabotuva, pri {to e isfrlen

mnogubroen dvièn arheolo{ki materijal. Se raboti za sitni fragmenti od

kerami~ki sadovi, ku}en lepe` i kameni melnici od ranoto èlezno vreme

(T. XXV, 2-5).Ovde vredno e da se zabeleì u{te edna naselba vo blizina na

Grobi{ta. Na okolu 400 m zapadno se nao|a ne mnogu visok rid koj dominira

Sl. 38 Grobi{ta, Furka


Pla

n 21

- G

robi

{ta

, Fur

ka


vo okolinata. Na negoviot zaramnet vrv leì utvrdena naselba, koja spored

skromnite povr{inski naodi (fragmenti od kerami~ki sadovi i moneti)

pripa|a na predrimsko vreme (III-II vek pred n.e.) i najverojatno pretstavuva

kontinuitet vo ìvotot na na{ata naselba.

Nekropolata na naselbata Grobi{ta se nao|a na okolu 400 m

jugoisto~no od nejze vo mesnosta nare~ena Govedarov grob.104

104 Vidi, Katalog na nekropoli, br. 23.


PODVI@NI ARHEOLO[KI NAODI

Podvi`ni arheolo{ki naodi se otkrieni re~isi na site naselbi

{to se predmet na na{ite istraùvawa. Naodi ne se otkrieni samo na edna

naselba (Sin Grad-Sermenin), dodeka nekolku od niv ne se pretstaveni

so naodi. Kaj onie naselbi {to ne se pretstaveni so naodi, otkrieni se

sporadi~ni fragmenti od kerami~ki sadovi po nivnata povr{ina, {to

nemaat karakteristi~ni elementi za da bidat soodvetno tretirani. Naodite

se otkrieni so iskopuvawa, ili pri povr{inskite opservacii na terenot,

sistematizirani i prezentirani za sekoja naselba odvoeno. Me|u dvi`nite

arheolo{ki naodi najgolem del pripa|a na kerami~kite sadovi, a eden mal

del od niv na metalnite predmeti. Tie pretstavuvaat dosta zna~aen element

vo kulturnoto vrednuvawe na naselbite i pokraj toa {to najgolem broj od niv

ne se otkrieni so arheolo{ki iskopuvawa. Preku tipolo{koto vrednuvawe

o~ekuvame da dobieme pokonkretna slika za vremenskoto opredeluvawe i

hronolo{kata polo`ba na naselbite, no i jasna slika vo odnos na nivniot

kontiniutet na ìveewe. Toa vo osnova }e ovozmoì pocelosno da se

sogledaat vrednostite, ne samo poedine~no za sekoja naselba, tuku i za

sevkupniot kulturen razvitok na regionot vo koj egzistirale tie.

Me|u brojnite naodi {to se otkrieni, zemeni se predvid samo onie {to

pripa|aat na periodot koj e predmet na na{ite istraùvawa. I ostanatite

naodi pred i po ovoj datum se zemeni predvid pri opisot, no samo kako reper

za opredeluvawe na hronolo{kata polo`ba na naselbite od regionot. Vo

tabelata {to ja pretstavuva hronolo{kata polo`ba na naselbite vo Dolno

Povardarje (T. XXXII), ovie horizonti se prikaàni so isprekinati linii.

Bidej}i pogolemiot del od naselbite manifestiraat pove}e horizonti

na ìveewe, na niv se sre}avaat naodi {to pripa|aat na razli~ni periodi

od nivniot razvitokot. Sakaj}i da go zadrìme hronolo{kiot moment vo

nivnoto pretstavuvawe, }e se obideme preku tipolo{kite vrednosti da ja

opredelime i nivnata podvoenost.

Naodite sodràt dve osnovni kategorii - keramika i metal, i kako

takvi odvoeno }e bidat prezentirani po izvesen hronolo{ki red.


Keramika

Me|u brojnite kerami~ki naodi {to se otkrieni pri povr{inskite

terenski opservacii i pri iskopuvawata na poedini utvrdeni naselbi,

naj~esti se fragmenti od rabovite, dna, dràlki, kako i delovi od stomakot

i vratot na sadovite. Zaradi pocelosna preglednost na oblikot i formata

na sadovite, naj~esto gi zemame predvid fragmentite otkinati od rabot na

sadot, no i karakteristi~ni dràlki kako i drugi delovi {to na sebe nosat

dekorativni motivi.

Najgolemiot del od kerami~kite sadovi se raboteni na raka, a eden

mal del od niv se raboteni na kolce. Fakturata i formata na sadovite se

razlikuvaat vo zavisnost od periodot na koj mu pripa|aat. Keramikata

od preodniot period i ranoto èlezno vreme dosega malku be{e poznata,

ne samo vo regionot na Dolno Povardarje, tuku i na celata teritorija na

Republika Makedonija. I pokraj toa {to se odvoeni kako posebni horizonti

na ìveewe, vo niv se sre}avaat identi~ni formi, koi edinstveno se

razlikuvaat po na~inot na izrabotka i stepenot na zastapenost. Sostojbata

so kerami~kiot materijal od polnoto èlezno vreme e mnogu pojasna i

go pretstavuva poznatiot repertoar na formi, koj mnogupati dosega bil

predmet na prou~uvawe.

Preoden period od bronzeno vo èlezno vreme

Vo preodniot period se prisutni formi na kerami~ki sadovi koi

po na~inot na izrabotka mnogu ne otstapuvaat od bronzenodopskite. Za

hronolo{koto opredeluvawe na ovoj horizont osobeno se zna~ajni dobro

poznatite formi na keramika {to se prisutni vo stratigrafskite sloevi

na pove}e istraùvani lokaliteti vo Dolen Vardar. Od niv razlikuvame

fina i gruba keramika. Finata keramika e izrabotena od pro~istena glina

pome{ana so kvarcni zrna, naj~esto so crvena, svetlo crvena i svetlo siva

boja na pe~ewe. ̂ esto povr{inata im e izmazneta, ili fino obrabotena, a na

nekoi fragmenti se zabeleùva polirawe so umeren sjaj. Grubata keramika

naj~esto e so debeli yidovi, mnogu polo{o pe~ena, no so istite nijansi.

Vo nejzinata faktura se zabeleùva deka e izrabotena od zemja so pove}e

primesi na kvarcni zrna i pogolemi zrna od pesok. Povr{inata sekoga{ im


e izramneta so cel da se postigne ednakva debelina na yidovite i efekt na

izmaznetost so namera da se dobliì do pomalite formi.

Od osnovnite oblici na finata keramika naj~esto se sre}avaat

dlaboki ~inii so vovle~en rab, ~esto ukrasuvan so kosi i pravi kaneluri,

so po dve jazi~esti dràlki postaveni na ramoto. Pokraj niv se sre}avaat i

~inii so koso {iroko fasetirano ramo, bikoni~ni sadovi so dve dràlki i

sadovi so visok cilindri~en vrat.

Grubata keramika e zastapena so pove}e formi na lonci ~esto

ukrasuvani so plasti~ni lenti izraboteni so otisoci od prsti. Plasti~nite

lenti sekoga{ se postavuvaat vo horizontalna polo`ba na vratot i ramoto od

sadot, vo nekoi slu~ai samo edna, dodeka na nekoi lonci se postaveni po dve

lenti. Ponekoga{ loncite se ukrasuvani so kosi {iroki rezovi postaveni

vrz i na rabot od lonecot ili na negoviot vrat, a na ramoto re~isi sekoga{

se postavuvaat dve jazi~esti dràlki. Na utvrdenite naselbi dosta ~esto se

sre}avaat golemi lonci so dve ili ~etiri dràlki i pitosi, {to se javuvaat

vo site fazi, a koi ne se zastapeni vo na{iot izbor.

Ovoj tip keramika pretstavuva edno od osnovnite obele`ja na

preodniot period i vo na{iot region. Taa e otkriena na naselbite Vardarski

Rid-Gevgelija (T. III, 1,2,6,7; IV; V; VI, 1; VII), Prdejska ûka-Gr~i{te (T. VIII, 1,2,3; IX; X, 1-4) i Isar-Marvinci (T. XI, 2, 3).

Ovaa keramika e otkriena i dobro dokumentirana na pove}eslojnite

naselbi vo Dolen Vardar i pretstavuva eden od glavnite belezi na

preodniot period i ranoto èlezno vreme, osobeno prisutna na naselbite

Kastanas, Vardarovca, âu{ica i Vardina.105 Taa e karakteristi~na za

oblastite severno od Makedonija, pri {to najbliski analogii nao|a na

naselbata Medijana kaj Ni{, od nejzinata vtora faza i na pove}e naselbi vo

neposrednata okolina.106 Isto taka, poznata e vo Epir i centralna Grcija,

no i vo centrite na mikenskata civilizacija Mikena i Tirins, dodeka nekoi

nejzini osobenosti od ju`na Italija se vrzuvaat so onie od Epir.107

Pojavuvaweto na ovaa keramika na jug se vrzuva za izgorenite naselbi

od docnoto bronzeno vreme i nivnite ru{iteli.108 êstopati nejzinoto

prisustvoto se koristi kako materijalna potvrda za nastanite vrzani za

Golemite egejski preselbi i nejzinite nositeli dojdeni od sever, za {to

postojat razli~ni tolkuvawa. Vo osnova prisutni se samo nekolku tezi

105 Bouzek J. 1985, 190-193, Fig. 95; Heurtley W. A. 1939, 98; Hochstetter A. 1984.106 Garašanin M. 1983, 761-769.107 Garašanin M. 1983, 772. 108 Hammond N. G. L. 1972, 365; Stefanovish M. 1973, 14.


vo odnos na ovaa problematika. Hertli ja povrzuva so srednoevropskata

Luì~ka kultura, Buzek smeta deka e rezultat na prodorite na nekoi narodi

od sredna Evropa,109 no sé pove}e preovladuva misleweto deka taa e dojdena od

centralen Balkan i Podunavjeto. Vakvoto mislewe go zastapuva Hensel, koj

vrz osnova na oblikot na ovaa keramika od naselbata kaj Kastanas, zaklu~uva

deka taa nema odredeni paraleli severno od Sava i Dunav.110 Identi~no

stanovi{te zastapuva i Gara{anin, osobeno ukaùvaj}i na prisustvoto na

grubata keramika vo slojot po izgorenite naselbi, na naselbite vo Dolen

Vardar, {to imaat paraleli kaj Medijana-grupata kaj Ni{.111 Vo sekoj slu~aj

genezata na ovaa keramika e dosta sloèna i ovde nemame namera po ova

pra{awe podlaboko da navleguvame, no mora da se sloìme so faktot deka

nejzinoto prisustvo na ovie prostori mo{ne jasno gi definira kulturnite

vrednosti dojdeni od sever.

I pokraj nedovolnata ispitanost na bronzenoto vreme vo Makedonija,

prisustvoto na ovaa keramika ve}e e konstatirano na pove}e lokaliteti po

dolinata na Vardar (Hipodrom-Skopje, Vodovrati i Stobi kaj Gradsko),112

{to pretstavuva mo{ne tesen prostor na nejziniot prodor, koj najverojatno

se odvival po dolinite na rekite Morava i Vardar. Nadvor od ovoj tesen

prostor ovaa keramika zasega ne e otkriena, ili ako e otkriena, taa e

zastapena vo mnogu mal procent.

Rano èlezno vreme

Vo kontinuitet keramikata od preodniot period e prisutna i

vo periodot na ranoto èlezno vreme, no so namalen intenzitet. Sega

dominiraat nekolku osnovni formi na lonci, dlaboki ~inii so vovle~en

rab, so ili bez kaneluri, so blaga profilacija na rabot, bikoni~ni i obi~ni

koni~ni sadovi so dve dràlki. Ovaa keramika se odlikuva so ne{to polo{

kvalitet na pe~ewe od onaa vo preodniot period, {to se gleda od nejzinata

gruba i porozna faktura. Izrabotena e od nepro~istena glina pome{ana

so dosta kvarcni zrna, so svetlocrvena do oker boja na pe~ewe. Pokraj ovie

formi {to se odoma}ile na na{eto podra~je, ~estopati se sre}avaat formi

od ju`no poteklo, koi se odlikuvaat so horizontalna polo`ba na dràlkite

postaveni na rabovite od sadovite. Toa se dlaboki ~inii i ~a{i so edna

109 Heurtley W. A. 1939, 125, 129; Bouzek 1985, 190-193.110 Hänsel B. 1979, 191-200.111 Garašanin M. 1983, 771-772.112 Mitrevski D. 1995, 77, 84, T. IV, V, VI; Mitrevski D. 1997, 53, Sl. 12.


ili dve dràlki postaveni na rabovite od sadovite, bokal so koso zase~ena

zadna strana na vratot, razni tordirani i kolenesti dràlki i dràlki

ukraseni so plasti~ni dodatoci, so temno crvena ili siva boja na pe~ewe.

Ovaa keramika e otkriena na pove}e na{i naselbi me|u koi: Petkova

Vodenica II-Bogdanci (T. I; T. II, 1), Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. II, 2), Vardarski Rid-Gevgelija (T. III, 3,4,5,8; VI, 2-5), Prdejska ûka-Gr~i{te (T.

VIII, 4,5,6), Isar-Marvinci (T. XI, 1,4), Kalica-Miravci (T. XII; XIII; XIV; XV), Talov Rid-Negorci (T. XVI, 2), Dolamare-Prdejci (T. XVII, 2-5; XVIII; XIX, 1-

5), Gradi{te-Smokvica (T. XXIII), Tufka-Smokvica (T. XXIV) i Grobi{ta-

Furka (T. XXV, 2-5).

Se raboti za keramika koja odrùva kontinuitet vo izrabotka na

formite od preodniot period, nadogradena so voveduvawe na novi elementi

vo nivnata izrabotka. Osnovnite kerami~ki formi sé u{te se odrùvaat,

no tie se svedeni na nekolku oblici i varijanti, {to osetno ja otslikuva

sostojbata na reduciraniot kerami~ki materijal. Tie gi nasledile

osnovnite formi od bronzenoto vreme i preodniot period, modificirani

vo zavisnost od brojnite varijanti, sé u{te odrùvaj}i gi doma{nite

formi. Pokraj osnovnite oblici na kaneliranata keramika i grubite

lonci, koi go prodolùvaat kontinuitetot na razvitok od preodniot period,

naj~esto zastapeni formi se ~iniite so ili bez vovle~en rab, so edna ili

dve horizontalni dràlki, ponekoga{ tordirani, otkrieni na naselbite

vo Dolen Vardar (Vardarovca, Kastanas).113 Evidentnoto prisustvo na

ovie oblici, mo{ne jasno ja definira kerami~kata produkcijata na

docnomikenskite lokalni kopii od preodniot period, so dodavawe na novi

elementi prifateni od sever. Vovle~eniot rab na ~iniite, ponekoga{

ukrasen so kosi kaneluri na nego, e eden od najprifatenite elementi od

sever na ovie formi sadovi.

Me|u kerami~kata produkcija prisutna na na{ite naselbi, se

sre}avaat dràlki so plasti~ni dodatoci (T. XI, 4; T. XV, 4; T. XXIV, 5),

{to se osnoven element na dlabokite {olji so dve dràlki. Vo osnova se

raboti za edna od najeksploatiranite formi sadovi od bronzenoto vreme, so

kantarovidna forma na koja se postaveni dve dràlki {to go nadvisuvaat

rabot, {iroko inkorporirani na ovie prostori, prifateni od sever dojdeni

so prodorite od prethodnite vekovi. Osven na naselbite po dolinata na

Vardar (Kale-Skopje, Milci-Gevgelija i Isar-Marvinci)114 i vo Dolen

113 Heurtley W. A. 1939, No.468, 469, Fig. 106; Hochstetter A. 1984, Tf. 135, 136, 170, i t.n.114 Georgiev Z. 1988, 69, Sl. 3, a, v, g; Dragojevi˚-Josifovska B. 1967, T. III, r; Mitrevski D., Temov S. 1999, T.VII, 6.


Vardar (âu{ica, Sarace, Kastanas),115 vakvi sadovi se otkrieni i na drugi

lokaliteti vo Makedonija (Marta-Zovi}, Saraj-Brod).116 Nivnata upotreba

najdobro moè da se sogleda na nekropolata vo Vergina.117

Nekolkute specifi~ni dràlki pretstaveni vo na{iot izbor, so

tordirana i kolenasta forma pripa|aat na poznatiot bokal so koso zase~ena

zadna strana na vratot (T. II, 3; T. XV, 2-5; T. XXIII, 5). Nivni analogni

primeroci se otkrini vo Isar, Marvinci i Kastanas.118 Prisustvoto na ovie

dràlki ovozmoùva da konstatirame deka se raboti za dobro poznata forma

prisutna na ovoj del od Balkanot u{te od bronzenoto vreme.119 Razli~niot

manir na ukrasuvawe, samo go potvrduva faktot deka ovaa forma bila

mo{ne omilena kaj doma{noto naselenie. Bile koristeni kaj produkcijata

na lokalnata mat boena keramika (Bubu{ti, Kilindir), izrabotuvani na

kolce (Bar~), ukrasuvani so vreùvawe i karakteristi~na bela inkrustacija

(Saratce), ili samo so vreùvawe i plitki kaneluri (Kastanas, Vardarofca,

Sedes).120 Svojata celosna afirmacija bokalot so koso zase~ena zadna strana

na vratot, }e ja dostigne vo tekot na polnoto èlezno vreme, postepeno

zazemaj}i mesto na edna od vode~kite formi. Toj }e bide izrabotuvan vo

brojni varijanti i }e opstojuva do krajot na èleznoto vreme.

I pokraj osetno reduciranite formi i niskiot kvalitet na pe~ewe,

kako posledica na Golemite egejski preselbi, keramikata od ranoto ̀ elezno

vreme pretstavuva eden od osnovnite postulati za razvivawe na narednoto

polno ̀ elezno vreme. Odrùvaj}i ja tradicijata od preodniot period, preku

osnovniot razvitok na prisutnite formi, taa }e u~estvuva vo formiraweto

na novata kerami~ka produkcija na polnoto èleznoto vreme, vo zavisnost

od zastapenosta vo poedini regioni.

Polno èlezno vreme

Keramikata od polnoto èlezno vreme re~isi celosno e poznata

od nekropolite vo Sveroisto~na i Ju`na Makedonija. Ova vo prv red se

odnesuva na nekropolite vo Skopsko-kumanovskiot i Bregalni~kiot od edna

115 Heurtley W. A. 1939, No. 476, 477, 486, 487; Hochstetter A. 1984, Tf. 211/2, 213/6.116 Mikulčić I. 1966, T. VII, d; Kilian K. 1975, Tf. 62, 3; Simoska D., Sanev V. 1976, 53, Sl. 258.117 Radt W. 1974, Tf. 35.118 Mitrevski D., Temov S. 1999, T. VI, 1, 3; Hochstetter A. 1984, Tf. 149/3, 159/5, 174/8, 181/7, 191/6, 200/3, 219/1, i t.n.119 Heurtley W. A. 1939, No. 174, 175, 211, 394, 395, 424, 438, 453.120 Mitrevski D. 1997, 111, Zabele{ka 105, 106.


i vo Gevgelisko-valandovskiot region od druga strana. Vo ovie regioni se

otkrieni i istraèni zna~itelen broj grobovi, a vo niv brojni kerami~ki

sadovi i metalni naodi. Osnovnata razlika na otkrienata keramika vo

ovie regioni e toa {to vo severnite podra~ja taa e izrabotuvana na raka,

dodeka vo ju`nite najgolemiot del od otkrienite sadovi vo grobovite se

izraboteni na grn~arsko trkalo, a poretko sadovi raboteni na raka. Bidej}i

se raboti za materija, koja vo pove}e navrati e obrabotuvana od site aspekti

na nejzinite vrednosti, tuka nakratko }e se potsetime na nejzinite osnovni

tipolo{ki i hronolo{ki vrednosti.

Keramikata rabotena na raka e osnovnoto obele`je vo Sredno i Gorno

Povardarje. Se raboti za isti formi na sadovi (bokal so koso zase~ena zadna

strana na vrtot i dlaboki {olji so edna ili dve vertikalni dràlki) {to se

vo upotreba i vo Dolno Povardarje, no so razli~en na~in na ukrasuvawe. Vo

severnite oblasti ukrasuvaweto se vr{elo so zap~esto trkalce i vreùvawe,

dodeka vo Dolno Povardarje tie se ukrasuvani so boewe. Osnovnite belezi

na keramikata od severno poteklo se dobliùvaat do centralnobalkanskite,

poto~no pomoravski tendencii.121 Formata na ovaa keramika pretstavuva

voobi~aena pojava vo èleznoto vreme na Makedonija, no se prisutni i vo

sosednite regioni na Isto~no Kosovo i Pomoravjeto.122

Ukrasuvaweto na ovie sadovi se vr{elo so vertiklni ili kosi kaneluri

na stomakot od sadot, ili na rabot na dlabokite ~inii, so vreùvawe, ili

so zap~esto trkalce (radlo), dodeka pogolemite sadovi se ukrasuvani so

plasti~ni lenti so otisoci od prsti. Motivite glavno se geometriski, so

horizontalni ili vertikalni linii, {rafirani triagolnici, paralelni

nizi od mese~esti ili kru`ni vtisnuvawa i sl. Pome|u ovaa produkcija,

otkrieni se samo nekolku sadovi raboteni na grn~arsko trkalo, {to

pripa|aat na dolnovardarskata oker keramika, verojatno doneseni od nekoja

od dolnovardarskite rabotilnici.

Najvpe~atliv primer za upotreba na kerami~kite formi i nivnite

vrednosti e prisutna vo Dolno Povardarje. Keramikata rabotena na

grn~arsko trkalo otkriena vo grobovite, dominira nad onaa rabotena na

raka. Nejzinoto visoko procentualno u~estvo obezbeduva da se definira

repertoarot na formite. Vo osnova prisustvoto na ovie sadovi se sveduva

na tri osnovni formi, koi preku razvitokot vo prethodniot period go

standardizirale oblikot, prilagoduvaj}i se na noviot tip izrabotka. Toa

se: bokalot so koso zase~ena zadna strana na vratot; dlaboka {olja so edna

121 Mitrevski D. 1997, 122, Sl. 34.122 Vasić R. 1987, 673-689.


ili vo kantarovidna verzija so dve vertikalni dràlki i malo bokal~e so

ramno ustie.123 Ovie sadovi se raboteni od dobro pro~istena glina, prelieni

so engoba od istata glina. Re~isi site se ukrasuvani so lentasti obra~i od

temnocrvena mat boja grupirani na vratot i stomakot.

Vo Dolno Povardarje keramikata rabotena na raka pretstavuva samo

nezna~itelen del vo u~estvoto na celokupnata kerami~ka produkcija otkriena

vo nekropolite. Vo site dosega istraùvani nekropoli (okolu 300 groba), se

otkrieni samo okolu 30 primeroci na ra~no rabotena keramika. Najgolem

del se fragmenti od kerami~ki sadovi otkrieni nadvor od grobovite, {to

dopolnitelno go ote`nuva priodot za nivno celosno vrednuvawe vo odnos na

keramikata rabotena na grn~arsko trkalo. Osnovnite tipolo{ki i kulturni

vrednosti na keramikata rabotena na raka se obraboteni od Z. Georgiev.124

Od druga strana, vo odnos na nejzinoto prisustvo vo nekropolite, izneseno

e mislewe deka taa e iskoristena pri pogrebuvaweto, vo nedostatok na

voobi~ajna grobna keramika izrabotena na grn~arsko trkalo, no deka

formata mora da odgovara na pogrebnite potrebi, za da moàt da ja

prezemat funkcijata na sadot {to go zamenuvaat.125 Voobi~aenoto pravilo

za prinesuvawe i postavuvawe sadovi formi {to odgovaraat na potrebite

kako grobni darovi, otsekoga{ se praktikuvala pri pogrebuvaweto, pa i vo

postarite pogrebuvawa. Sprotivno na ova, upotrebata na grobnata keramika

rabotena na kolce, so namera se izrabotuvala samo vo nekolku istorodni

formi, edinstveno nao|ajki primena za prinesuvawe na grobni darovi pri

pogrebuvaweto. Spored toa, te{ko e da se pretpostavi takvata konstatacija,

so ogled na mnogu niskiot procent na zastapenost na ra~no izrabotenata

keramika vo grobovite, vo odnos na onaa rabotena na grn~arsko trkalo od

edna strana i golemata kvantitativna produkcija na keramikata izrabotena

na grn~arsko trkalo, za vo odreden moment da se po~uvstvuva nejzin

nedostatok. Od druga strana mora da se sloìme so faktot deka keramikata

rabotena na raka poteknuva od naselbite i verojatno egziztirala naporedo

so onaa rabotena na grn~arsko trkalo. Nejzinoto prisustvo vo grobovite

se povrzuva, ili treba da se bara vo praktikuvawe i neguvawe na sé u{te

prisutnite tradicionalni odnosi kaj naselenito i te{koto prifa}awe na

novite vrednosti i pokraj nivnata {irokata primena pri pogrebuvaweto.

Vakvata konzervativnost sé u{te vo golema merka e prisutna na naselbite.

Toa se potvrduva i so prisustvo na ra~no rabotena keramika na pove}e

123 Mitrevski D. 1991, 47, Sl. 51.124 Georgiev Z. 1988, 65-80.125 Mitrevski D. 1991, 47.


naselbi, ne samo vo ovoj period, tuku i dlaboko vo helenizmot.126 Poradi toa,

sadovite {to se nameneti za prinesuvawe na grobni darovi, te{ko }e najdat

primena vo sekojdnevniot ̀ ivot. Samiot fakt {to se raboti za dve sprotivni

duhovni kategorii (svetot na ìvite i svetot na umrenite), gi razdvojuva

potrebite pri praktikuvawe na keramikata za duhovni manifestacii i onaa

za sekojdnevna upotreba.

Ednovremenoto u~estvo na ednata i na drugata keramika vo grobovite

ja obezbeduva nivnata edinstvena hronolo{ka pozicija. Po~etokot na

upotrebata na ra~no izrabotenata keramika se vrzuva na t.n. postari

pogrebuvawa (grobovi mogilki) od krajot na VIII vek pred n.e., zna~i, na

po~etokot od pojavata na keramikata izrabotena na grn~arsko trkalce vo

grobovite. Nivnata povremena upotreba e konstatirana i kaj pogrebuvawa

od VII i VI vek pred n.e., dodeka keramikata izrabotena na grn~arsko trkalo

e vo upotreba niz celiot VII i VI vek pred n.e.127

Sostojbata i odnosot so prisustvoto na keramikata izrabotena

na raka prema onaa izrabotena na grn~arsko trkalo na naselbite e sosem

sprotivna. Keramikata izrabotena na raka, otkriena e na naselbite

Petkova Vodenica II i III-Bogdanci (T. I; T. II), Vardarski Rid-Gevgelija (T.

III-VII), Isar-Marvinci (T. XI, 1-4), Prdejska ûka-Gr~i{te (T. X, 5), Beli

Most (Gradi{te)-Petrovo (T. XVI, 3,4; T. XVII, 1), Isar-Prsten (T. XIX,

6,7; T. XX, 1), Gradi{te-Smokvica (T. XXI; T. XX) i Me~eva Niva-Sobri (T.

XXV, 1), dodeka od keramikata izrabotena na grn~arsko trkalo se otkrieni

samo nekolku fragmenti na naselbite Petkova Vodenica III-Bogdanci (T.

II, 4, 5), Mramor-Miletkovo (T. XI, 5), Isar-Marvinci128 i Vradarski Rid-

Gevgelija.129 Ova evidentno zboruva deka dominantnata kujnska, ili keramika

za sekojdnevna upotreba rabotena na raka, vo golema merka go prodolìla

kontinuitetot na upotreba od prethodniot period, neguvaj}i i razvivaj}i

gi dobro poznatite formi prilagodeni na silnite vlijanija od jug. Od druga

strana, niskiot procent na keramikata izrabotena na grn~arsko trkalo

{to se javuva na naselbite, ne go otslikuva nejzino realno prisustvo, vo

uslovi koga na niv ne se izveduvani arheolo{ki iskopuvawa. Vo sekoj

slu~aj prisustvoto na dvata vida keramika vo nekropolite i na naselbite ja

naglasuva i potvrduva nivnata vzaemna vrska.

Ostanuva da zaklu~ime deka, silnite ju`ni vlijanija pridonele da se

razvie cvrsta vrska so starata tradicija, koja }e rezultira sozdavawe na

126 Sokolovska V. 1986, T. 9, 10.127 Georgiev Z. 1988, 72-75; Mitrevski D. 1991, 47, 51, 52.128 Sokolovska V. 1986, 67, Sl. 46, a.129 Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G. 1999, T. I, 4-6.


lokalna produkcija na lentesto boena keramika, praktikuvana preku noviot

na~in na izrabotka. Sega ve}e vo golema merka modificirani, starite formi

sé u{te }e nao|aat primena vo grobovite, kako rezultat na vlijanijata koi

sé u{te se neguvale od starata mikenska tradicija, od docnoto bronzeno

vreme i preodniot period na naselbite od Dolno Povardarje. Keramikata

rabotena na grn~arsko trkalo od ova vreme e prisutna i vo nekoi od sosednite

regioni, no vo mnogu pomala koli~ina. Ja ima na Halkidik, vo nekoi od

grobovite vo Vergina, kako i na sever od na{eto podra~je, pome|u naodite od

Dabinci-Sopot, Gradi{te-Kne`je, Krivi Dol-Radawe i Orlovi ûki-Star

Karaorman.130 Deka vrskata so severnite podra~ja postoela i se neguvala,

nedvosmisleno pokaùva prisustvoto na keramika od severnite delovi na

Makedonija na na{ite naselbi. Se raboti za nekolku fragmentirani delovi

od kerami~ki sadovi, ukraseni so zap~esto trkalce i so vreùvawe otkrieni

na naselbite Vardarski Rid-Gevgelija,131 Petkova Vodenica III-Bogdanci (T.

II, 4, 5) i Mramor-Miletkovo (T. XI, 5) najmnogu zastapeni kaj keramikata od

Sreden, Goren Vardar i po dolinata na Bregalnica.132

Pri krajot na VI i vo tekot na V vek pred n.e. vo Dolno Povardarje

}e dojde do mo{ne silen prodor na ranoanti~ki elementi, {to }e ostavat

silno vlijanie vo natamo{niot razvitok na kerami~kite formi. Procesot

koj e zapo~nat u{te vo prvata polovina na VI vek pred n.e. vo tekot na V

vek pred n.e., }e rezultira so mo{ne visok stepen na prisutni helenizirani

formi.133 Vo ovoj period keramikata zapo~nuva da gi gubi lokalnite belezi,

za vo slednata etapa na ranata antika vo potpolnost da gi izgubi i napu{ti,

koga }e bidat vospostaveni novite anti~ki vrednosti.

Metal

So dosega{nite arheolo{ki iskopuvawa i povr{inskite terenski

opservacii na naselbite vo Dolno Povardarje se otkrieni mal broj

metalni predmeti. Glavno se raboti za slu~ajno otkrieni bronzeni

predmeti, prete`no nakit, koi pokraj keramikata imaat zna~ajna uloga vo

opredeluvawe na hronolo{kite pra{awa vrzani za na{ata tema. Nivnite

130 Radt W. 1974, 21-25, Tf.37; Mikul~i} I. 1960-61, 58, T. IV, 3; Mitrevski D. 1997, 121, Sl. 33.131 Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G. 1999, T. I, 3.132 Gara{anin M., Gara{anin D., 1958-59, 27-39; Mikul~i} I. 1060-61, 56-58; Mitrevski D. 1990, 74, T. I; Mitrevski D. 1997, Sl. 34; Sanev V., Simoska D., Kitanoski B., Saròski S. 1976, 59.133 Georgiev Z. 1984, Sl. 3, 4, 6, a, b, v; Ristov K. 1993, 102, T. I, 3, 4; T. II, 1, 6-8; Mitrevski D. 1997, 172-174.


tipolo{ki karakteristiki gi opredeluvaat vo cvrsti vremenski ramki i

pretstavuvaat podatok {to pridonesuva da se pristapi kon razre{uvawe na

nekoi aspekti vrzani za hronolo{kite problemi.

Re~isi site otkrieni metalni predmeti dosega se poznati od

naodite vo nekropolite i pripa|aat na grupata bronzen nakit prisuten na

po{irokiot balkanski prostor od VIII-VI vek pred n.e. Isklu~ok pravat

iglata od Isar-Marvinci (T. XXX, 1) i dvete igli od Gradi{te-Smokvica

(T. XX, 4,5). Metalni predmeti se otkrieni i na naselbite Vardarski Rid-

Gevgelija,134 Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. II, 7), Gorna Korija-Negorci

(T. XVI, 1), Gradi{te-Smokvica (T. XX, 4-7), Isar-Prsten (T. XX, 2,3) i

Mramor-Miletkovo (T. XI, 6,7).

Se raboti za edna od najdobro istraènite materii, vo koja

najkarakteristi~ni se bronzenite predmeti od grupata t.n. makedonski

bronzi. Na ovaa problematika ñ e posveteno osobeno vnimanie od golem broj

avtori,135 zatoa nakratko }e se zadrìme na najkarakteristi~nite formi.

Spored tipolo{kiot karakter, bronzenite igli od Isar-Marvinci (T.

XXX, 1) i Gradi{te-Smokvica (T. XX, 4, 5) pretstavuvaat najkarakteristi~en

naod. Iglata od Isar-Marvinci e so polutop~esta glava. Goreniot del e

ukrasen vo tri zoni so po dve ispaknati polukru`ni rebra, pome|u koi se

formiraat kaneluri. Iglata za prika~uvawe bila skr{ena i “zavarena” so

èlezo, ~ii ostatoci sé u{te se vidlivi.

Prvata igla od Gradi{te-Smokvica (T. XX, 4) e so konusna glava na

~ij vrv se nadovrzuva pravoagolen prodolètok, odvoen od vrvot na konusot

so dve kaneluri. Gorniot del od glavata na iglata e ukrasen so vreùvawe

od {est pravilno rasporedeni vertikalni friza popolneti so kosi

crti~ki. Dolniot del e odvoen so edna horizontalna vreàna linija okolu

celata glava. Toj e ukrasen so pravilno vreàni vertikalni crti~ki, {to

zapo~nuvaat od horizontalnata linija. Iglata ne e so~uvana. Vtorata igla e

so bikoni~na glava (T. XX, 5). Gornata polovina e ukrasena so vreàni linii

{to formiraat motiv na elovo gran~e vo ~etiri sprotivno rasporedeni

poliwa. Na sredi{niot del se pretstaveni dva horizontalni friza, pogolem

i pomal. Pogolemiot e ukrasen so vreàni kosi crti~ki, a pomaliot e bez

dekoracija. Nejzinata dolna polovina e ukrasena so vreàn cik-cak motiv.

Pome|u glavata i iglata postaveno e kop~esto zdebeluvawe so ~etiriagolen

zavr{etok kon iglata koja nedostasuva.

134 Mitrevski D. 2000, fot. 14.135 Kilian K. 1975; Bouzek J. 1973; Bouzek J. 1974; Gara{anin D. 1976, 135-140; Vasić R. 1987, 702-706; Mitrevski D. 1988, 83-100.


Ovie naodi se odvojuvaat od onie {to pripa|aat na makedonskite

bronzi, ne samo po tipolo{kite osobenosti, tuku i po ukrasnite motivi.

Nivnite tipolo{ki osobenosti gi vrzuvaat za edna kategorija predmeti,

{to poteknuvaat od severen i zapaden Balkan, kade {to pokraj iglite, se

sre}avaat razni vidovi nakit i oru`je, izraboteni vo razni varijanti i

tehni~ka izvedba, hronolo{ki opredeleni vo X-VIII vek pred n.e.136 Osobeno

analogni primeri na na{ite naodi se sre}avaat vo Glasine~kiot kulturen

kompleks, so relativna hronolo{ka opredelba vo IX i VIII vek pred n.e.137 Na

po{irokiot balkanski prostor vakvite naodi se mo{ne retki i se vrzuvaat

za posledniot bran na Golemite egejski preselbi.138 I vo Makedonija ovie

naodi se retki. Nekolkute naodi otkrieni na lokaliteti vo Pelagonija

i na lokalitetite Fortuna kaj [tip, Vojnik kaj Kumanovo i Pràli kaj

Varvara, hronolo{ki se opredeleni vo IX i VIII vek pred n.e.139

Lakot od fibula od naselbata Gorna Korija-Negorci (T. XVI, 1)

pripa|a na edna od najpopularnite formi so noga vo forma na t.n. Beotski

{tit, osobeno karakteristi~na vo vtorata polovina na VII vek pred n.e.,

rasprostraneta na celata teritorija na Balkanot.140 Golem broj primeroci

na ovaa fibula se otkrieni re~isi vo site nekropoli od Dolno Povardarje.141

Na dvopetlesta fibula so mala triagolna noga pripa|a fragmentot od

Gradi{te-Smokvica (T. XX, 6). Vo tekot na VII i VI vek pred n.e., ovaa fibula

e prisutna re~isi na celiot balkanski prostor.142

Iglata so plo~esta glava od Mramor-Miletkovo (T. XI, 6) po svojata

forma e tipi~na za krajot na VI i po~etokot na V vek ored n.e. Se smeta deka

nejzinoto poteklo e od Peloponez, kade {to se javuvaat golem broj primeroci

vo najrazli~ni varijanti. Nejzinoto prisustvo e potvrdeno i na po{irokiot

balkanski prostor, izrabotuvana vo luksuzna verzija od zlato i srebro, kako

i poednostavni primeroci izraboteni od bronza i èlezo.143 Vo Makedonija

e otkriena na pove}e lokaliteti,144 a vo Dolno Povardarje na nekropolite

vo Suva Reka-Gevgelija, Bi{ov Javor-Smokvica i Glos-Gr~i{te.145 Za ovoj

136 TodoroviÊ J. 1971, 61-70, T. XXXIV, XXXV, XXXVI, XXXVI, XXXVII; Čović B. 1983, 421-428; Garasanin M. 1983, 685-695, T. XCII, XCIII, XCIV.137 Benac A., Čović B. 1956, T. XXVII, 9;T. XXVIII, 5, T. XXXI, 2.138 Garašanin M. 1962, 126, 127; Mikulčić I. 1966, 12.139 Mikulčić I. 1966, 6-12; Gara{anin M. 1968, 165-168; Garašanin M. 1983, 797; Ristov K. 1999, 8-12, T. II.140 Vasić R. 1999, 65-71, Tf. 34-38.141 Mitrevski D. 1987, 34, 35, No. 21-30.142 Mitrevski D. 1987, 37, No. 39-42; Vasić R. 1999, 49-51, No. 286-318; Gergova D., 1977, 54, Obr. 3.143 Kilian - Dirlmeir I. 1984; Andronikos M. 1988, Fot. 5, 86; ΣΙΝΔΟΣ 1985, Fot. 113, 129, 515.144 Mikul~i} I. 1972, T. I, 396; Popovi˚ Q. 1994, Br. 137, 138, 153-156.145 Ristov K. 1993, 103, T. I, 10; Istraùvawa na nekropolata Bi{ov Javor kaj s.Smokvica na Narodniot muzej od Gevgelija, rezultatite ne se publikuvani; Pa{i} R. 1995, 51, T. I, b.


period se vrzuva i fragmentot od belezica ~ij zavr{etok e ukrasen vo

forma na zmijska glava od Isar-Prsten (T. XX, 3). Ovoj ukrasen element

se sre}ava i na drugi formi nakit od ova vreme vo Makedonija, spored koj e

opredelen so terminot “zmiski stil”.146 Privrzokot od Isar-Prsten (T. XX,

2) i naodot od Petkova vodenica III-Bogdanci (T. II, 7) pripa|aat na grupata

makedonski bronzi, hronolo{ki opredeleni vo VII-VI vek pred n.e.

Pri terenskite opservacii na naselbite vo nivna neposredna blizina

slu~ajno se otkrieni nekolku metalni naodi {to pripa|aat na rastureni

grobovi. Bidej}i mestoto na otkrivawe i karakterot na ovie naodi inicira

postoewe na nekropola, vo integralniot del od tekstot se zemeni predvid

kako lokacija za postoewe na mo`na nekropola na naselbite. Se raboti

za edna polovina od fibula vo forma na o~ila, otkriena vo blizina na

naselbata Mramor-Miletkovo (T. XXVIII, 4), fibula so lak vo forma na

~un, otkriena na lokaliotetot Mu{nica-Smokvica blizu do naselbata na

Tufka-Smokvica (T. XXIX, 2) i nekolku naodi otkrieni na nekropolata

Aj{e ê{ma-Dedeli (T. XXIX, 3, 5).

Od ovie naodi za odbeleùvawe se dvete fibuli. Fibulata vo forma

na o~ila spa|a me|u najpopularnite formi nakit na Balkanot. Najrana

pojava na ovaa fibula e registrirana u{te vo X vek pred n.e. vo Vergina

i vo Pateli, dodeka nejzina najintenzivna upotreba se vrzuva za postarata

faza od polnoto èlezno vreme.147 Se izrabotuva vo dve varijanti, so ili

bez “osmica” pome|u diskovite. Vtorata fibula so ~unest lak pripa|a na

grupata Navi~ela-fibuli prisutna na italijanska teritorija, izrabotena

vo pove}e tipovi i varijanti od VIII i VII vek pred n.e. 148 Nejzinoto prisustvo

vo Trakija, Severna Grcija i Tesalija se vrzuva za istoto vreme.149 Kaj nas

ovaa fibula e mo{ne retka, osven primerokot od nekropolata Dedeli od VII vek pred n.e.,150 drugi naodi zasega ne se poznati.

Naodite od Aj{e ê{ma-Dedeli (T. XXIX, 3, 5) nemaat pogolemo

tipolo{ko ili hronolo{ko zna~ewe, taka {to ovde nema da se zadrùvame

vo opredeluvawe na nivnite vrednosti.

146 Mikulčić I. 1966, 42147 Vasić R. 1999, 29-40, Tf. 8-22; Radt W. 1974, Tf. 38, 124; Mitrevski D. 1991, 57.148 Marić Z. 9164, 33.149 Mil~ev A. 1958, 423, 424 T. III, IV; Gergova D. 1977, 52, Obr. 3; Kilian K. 1975b, 82.150 Mitrevski D. 1991, 58, Sl. 39.


NEKROPOLI I ODNOSOTSO NASELBITE

Vo Dolno Povardarje dosega bea poznati 8 nekropoli. Na niv so

arheolo{ki iskopuvawa ili kratki intervencii se otkrieni nad 300

grobovi od èleznoto vreme. Preku pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai vo

golema merka obezbedija da se opredelat kulturni i hronolo{ki relacii

na naselenieto na koe im pripa|alo. Nivnoto prisustvo vo odreden region

ili teritorija otsekoga{ go nametnuvalo pra{aweto za polo`ba i odnos

so mati~nata naselba, osobeno ako taa ne e poznata. Vakvata sostojba ne

pridonesuva za celosno razre{uvawe na pove}e prisutni pra{awa vrzani

za definirawe na razvitokot, etni~ka pripadnost ili politi~kiot status

na kulturnite zaednici. Od druga strana mora da se sloìme so faktot deka,

tesno vrzani za svojata mati~na naselba, nekropolite pretstavuvaat odraz

na socijalniot i ekonomskiot karakter na naselenieto. Vakvata povrzanost

ja nametna potrebata u{te edna{ da se navratime na ovoj vid nao|ali{ta.

Preku katalo{ki pristap, so osnovni podatoci za sekoja nekropola,

}e se obideme da go locirame nivnoto prisustvo i odnosot so naselbite.

Taka vospostavenite relacii }e ovozmoàt razre{uvawe na pove}e pra{awa

vrzani za nivniot karakter i vzaemen odnos.

Vo Katalogot se prezentirani onie lokacii na nekropoli na koi se

otkrieni grobovi ili naodi, bez ogled na toa dali im e poznata ili ne im e

poznata mati~nata naselba. Tie se podredeni po azbu~en red, spored imiwata

na naselenite mesta kade {to se otkrieni (Sl. 39).


Sl.

39

- 1. M

ilci

, Bog

orod

ica;

2. Z

elen

i{te

, Val

ando

vo; 3

. Suv

a R

eka,

Gev

geli

ja; 4

. Ju`

na p

erif

erij

a na

gra

dot

Gev

geli

ja; 5

. Par

agon

, Gev

geli

ja; 6

. R

aul,

Gev

geli

ja; 7

. Var

dars

ki R

id, G

evge

lija

; 8. G

los,

Gr~

i{te

; 9. D

edel

i; 1

0. K

arak

u{, D

edel

i; 1

1. A

j{e

ê{

ma,

Ded

eli;

12.

Mal

a B

oska

, \op

~eli

; 13

. L

isi~

in D

ol,

Mar

vinc

i; 1

4. J

u`na

nek

ropo

la n

a an

ti~k

iot

grad

na

Isa

r, M

arvi

nci;

15.

]ur

}iev

ica,

Mar

vinc

i; 1

6. E

kim

ci,

Nik

oli~

; 17

. B

i{ov

Jav

or, S

mok

vica

; 18.

Bel

a ^

e{m

a, S

obri

; 19.

Beg

ovo,

Sto

jako

vo; K

orij

a, S

toja

kovo

; 21.

Nep

ozna

t lo

kali

tet,

Um

a; 2

2. B

olov

an, F

urka

; 23.

G

oved

arov

Gro

b, F

urka

.

Дој

ран

ско

Езер

о


KATALOG NA NEKROPOLI

1. Milci, Bogorodica

Lit: Pa{i} R., Vin~i} @., Ivanovski M., Georgiev Z. 1987, 75-102;

Husenovski B. 1998, 98.

Na leviot breg na rekata Vardar, od sprotivnata strana na naselbata

Vardarski Rid, Gevgelija se nao|a nekropolata Milci, oddale~ena okolu

2 km severozapadno od selo Bogorodica. Na lokalitetot iskopuvawa se

vr{eni vo 1979 i 1981 godina od strana na Republi~kiot Zavod za za{tita

na spomenicite na kulturata i Muzejot na Makedonija. So ovie iskopuvawa

vkupno se otkrieni 59 groba, od niv celosno se publikuvani samo grobovite

od prvata kampawa (45). Poradi postavuvawe na teleopti~ki kabel niz

nekropolata, Narodniot muzej od Gevgelija vo 1995 godina izvede kratki

sondirawa. So ovie sondirawa se otkrieni u{te 10 groba, taka {to na

nekropolata Milci vkupno se istraèni 69 groba. Se pretpostavuva deka so

divi iskopuvawa na nekropolata se uni{teni u{te tolku grobovi, taka {to

nivniot broj e daleku pogolem od brojot na istraènite.

Najgolem del od grobovite se gradeni od delkani kameni plo~i vo

vid na cisti, no se prisutni pogrebuvawa vo pravoagolna jama so nafrleni

kamewa vo vid na mogilka i pogrebuvawa vo pitosi. Pokojnicite se skeletni,

pogrebuvani vo ispruèna polo`ba. Vo grobovite se otkrieni kerami~ki

sadovi, bronzeni predmeti i oru`je, karakteristi~ni za polnoto èlezno

vreme.

2. Zeleni{te, Valandovo

Lit: Georgiev Z., 1984, 51-85.

Nekropolata se nao|a na jugozapadnata periferija na Valandovo, na

blaga padina, denes vo ramkite na dvorot na Zdravstveniot dom, Valandovo.

Nekropolata za prvpat e otkriena vo 1984 godina so postavuvawe temeli

na Zdravstveniot dom. So mali arheolo{ki intervencii se otkrieni i

dokumentirani 9 groba. Povtorna prilika za intervencija na nekropolata

se pokaà vo 1997 godina, so postavuvawe na kanalizaciona mreà i

izrabotka na ulicata do Zdravstveniot dom. Vo ovaa prilika se otkrieni i


istraèni u{te 4 groba, ili vkupno 13 groba. Bidej}i nekropolata leì pod

urbaniziran prostor, se pretpostavuva deka najgolemiot del od grobovite e

uni{ten.

Pokraj standardnata konstrukcija-cista od kameni plo~i, najgolemiot

del od grobovite se gradeni od monolitni obraboteni plo~i od bigor vo

vid na cista, spojuvani na aglite so glina. Vo grobovite se pogrebuvani

skeletni pokojnici vo ispruèna polo`ba, so grobni darovi (kerami~ki

sadovi, bronzen nakit i oru`je) od VI-V vek pred n.e.

3. Suva Reka, Gevgelija

Lit: Pa{i} R. 1977, 43-55; Pa{i} R. 1978, 21-52; Ristov K. 1993, 97-

112.

Nekropolata se nao|a vo samoto korito na Suva Reka, koja protekuva

pokraj ju`nata periferija na gradot Gevgelija. Po mnogubrojnite naodi

na bronzeni i kerami~ki predmeti, vo 1975 godina RZZSK organizira

iskopuvawa vo koritoto na Suva Reka, vo neposredna blizina na ̀ elezni~kiot

most. Vo taa prilika bea otkrieni prvite 8 groba. Vo tekot na 1976 i 1977

godina iskopuvawata prodolìja vo koritoto na Suva Reka i kaj starata

Tulana vo mesnosta Paragon. Vo koritoto na Suva Reka se iskopuvalo vo 1977

godina i vo taa prilika se otkrieni u{te 11 groba vo neposredna blizina na

prethodnite.

Iskopuvawata vo koritoto na Suva Reka prodolìja vo 1988-1990 od

strana na Narodniot muzej vo Gevgelija, koga se otkrieni u{te 6 grobovi, so

{to vkupno se otkrieni i dokumentirani 25 groba.

Site otkrieni grobovi vo koritoto na Suva Reka se so konstrukcii od

kameni plo~i vo vid na cista, vo koi se otkrieni kerami~ki sadovi, bronzen

nakit i oru`je, karakteristi~ni za polnoto èlezno vreme.

4. Ju`na periferija na gradot Gevgelija (ul. "Ilija Miov", ul. "Kiril i

Metodij", Detska gradinka)

Lit: Georgiev Z. 1985, 193-198; Ristov K. 1993, 97-112;

Na potezot na ju`nata periferija na gradot Gevgelija, {to go zafa}a

potezot od ulicite "Ilija Miov" i "Kiril i Metodij", pa sé do detskata

gradinka na samiot jugoisto~en rab od gradot, so izgradba na individualni


stanbeni objekti i iskop na kanalizaciona mreà, se otkrieni i uni{teni

mno{tvo grobovi. Prvite naodi od ovoj region se registrirani na ulicata

"Kiril i Metodij" vo 1955 godina, koga Narodniot muzej od Veles otkupil 3

predmeta. I pokraj informaciite za ovie naodi, vo 1963 godina I. Mikul~i}

za prv pat na lice mesto konstatiral 2 takvi ve}e rastureni groba.151 Prilika

za iskopuvawe na ovoj potez se ukaàla pri iskopite za izgradba na odvodna

kanalizacija na ulicata "Ilija Miov" vo 1980 godina, koga bile otkrieni i

uni{teni mno{tvo grobovi. So intervencijata na RZZSK vo taa prilika se

istraèni samo 10 groba.152 Vo tekot na istata godina pri izgradba na detska

gradinka na samiot jugoisto~en rab na gradot, na leviot breg na Suva Reka,

se otkrieni i uni{teni nekolku groba, bez da moè da se intervenira.

Iskopuvawa na Ju`nata periferija na gradot Gevgelija prodolìja

vo 1988-1990 godina od strana na Narodniot muzej od Gevgelija. Vo ovaa

trigodi{na kampawa se otkrieni i istraèni 16 groba, od koi 10 groba

na ulicata "Ilija Miov". Pokraj mnogubrojnite uni{teni grobovi od

ovaa nekropola, dosega se istraèni i dokumentirani samo 22 groba, {to

pretstavuva samo eden mal nezna~itelen del od vkupniot broj grobovi za

koi se pretpostavuva deka se locirani na ovoj prostor. Site otkrieni

i istraèni grobovi se konstrukcii od kameni plo~i vo vid na cista so

skeletni pokojnici vo ispruèna polo`ba, vo koi se otkrieni naodi

karakteristi~ni za polnoto èlezno vreme.

5. Paragon, Gevgelija

Lit: Pa{i} R. 1978 21-52; Georgiev Z. 1985, 193-198;

Nekropolata se nao|a okolu 3 km jugoisto~no od centarot na Gevgelija,

odnosno 400 m ju`no od ̀ elezni~kiot most i okolu 500 m od administrativnata

granica so Grcija, vo mesnosta Paragon. Prvite podatoci za nekropolata

poteknuvaat od 1955 godina koga Narodniot muzej od Veles otkupil 13

predmeta. Spored podatocite predmetite poteknuvaat od dve razli~ni

mesta. Pogolemiot del od predmetite (10) se otkrieni na prostorot na

starata Tulana, {to se nao|a vo mesnosta Paragon, a 3 od ulicata "Kiril i

Metodij".

151 Na I. Mikul~i} mu blagodaram za informacijata. Naodite ne se za~uvani.152 Za informaciite i uvidot vo dokumentacijata mu blagodaram na kolegata M. Ivanovski od RZZSK, rakovoditel na istraùvawata. Naodite i dokumentacijata se vo Narodniot muzej vo Gevgelija. Rezultatite ne se publikuvani.


So se pogolemiot broj informacii za otkrieni predmeti od ovoj

prostor, RZZSK i Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej) vo

tekot na 1976 i 1977 godina vr{at iskopuvawe vo mesnota Paragon. So ovie

iskopuvawa se otkrieni i istraèni 31 grob.

Site otkrieni grobovi se so konstrukcii-cisti od kemeni plo~i,

vo koi se pogrebuvani skeletni pokojnici vo ispruèna polo`ba. Vo

grobovite se otkrieni naodi (kerami~ki sadovi, bronzen nakit, oru`je)

karakteristi~ni za polnoto èlezno vreme.

6. Raul, Gevgelija

Lit: Popov R. 1918, 105-116.

Nekropolata se nao|a na severozapadnata periferija na gradot

Gevgelija, koj vo poslednite dvaesettina godini silno se urbanizira na ovoj

potez. Nakropolata za prvpat e zabeleàna vo 1913 godina, koga Narodniot

muzej od Sofija otkupil nekolku slu~ajno otkrieni bronzeni predmeti

od Raul, od koi samo 4 se so~uvani. Vo tekot na 1982 godina so izgradba na

individualna stanbena ku}a na severozapadnata periferija od gradot vo

mesnosta Raul, Narodniot muzej od Gevgelija so kratki intervencii otkril

2 groba i pove}e dislocirani masivni kameni plo~i vo nivna neposredna

blizina. Tie poteknuvaat od rastureni grobovi.153

Grobovite se gradeni od masivni kameni plo~i vo vid na cista so

skeletni pokojnici vo ispruèna polo`ba i naodi karakteristi~ni za

polnoto èlezno vreme.

7. Vardarski Rid, Gevgelija

Lit: Popov R. 1918, 105-116; Mitrevski D. 2001, 21, 25.

Na desniot breg na rekata Vardar i okolu 1,5 km isto~no od centarot

na Gevgelija se nao|a naselbata Vardarski Rid.154 Prvite podatoci za naodi

od Vardarski Rid se zabeleàni u{te vo 1913 godina, koga Narodniot muzej

od Sofija otkupil edna fibula, za koja se pretpostavuva deka poteknuva

od rasturen grob. So sistematskite iskopuvawa na ju`noto podno`je od

zapadniot rid, se otkrieni najstarite pogrebuvawa od docna bronzeno

153 Iskopuvawa na V. Avramov, arheolog od Narodniot muzej vo Gevgelija. Naodite i dokumentacijata se nao|aat vo Narodniot muzej vo Gevgelija, nepublikuvani.154 Vidi, Opis na naselbi, br. 6.


vreme.155 Pokojnicite bile pogrebuvani vo obi~ni pravoagolni jami,

konstrukcii-cisti pokrieni so kamewa i vo golemi sadovi-pitosi, vo

zgr~ena inhumacija, so naodi poznati i kaj drugite nekropoli po dolinata

na Vardar, karakteristi~ni za docna bronzeno vreme.

So sistematskite iskopuvawa na isto~niot rid, vo ramkite na

naselbata se otkrieni u{te 3 groba na deca i mladi pokojnici. Dva od niv

pretstavuvaat obi~ni jami so inhumacija na deca i edno pogrebuvawe vo

golem kerami~en sad-pitos na mlada li~nost. Naodite od ovie pogrebuvawa

se karakteristi~ni za polnoto èlezno vreme.

8. Glos, Gr~i{te

Lit: Pa{i} R. 1995, 49-59.

Nekropolata se nao|a na okolu 4,5 km ju`no od selo Gr~i{te vo

mesnosta Glos. Taa zafa}a prostor {to se prostira od ju`noto podno`je

na naselbata Prdejska ûka pa sé do lozjeto na Luka Zajkov, od dvete strani

na makadamskiot pat koj od selo Gr~i{te odi za selo \avoto. Na ovo potez

so ~istewe na zemji{teto za posaduvawe na lozovi nasadi se otkrieni i

uni{teni mno{tvo grobovi koi datiraat od ̀ eleznoto vreme, predrimskiot

i rimskiot period. Interesno e da se napomene deka ovaa golema nekropola

e locirana vrz naselba koja datira od docnoto bronzeno vreme i preodniot

period.

Na Glos istraùvawa se vr{eni vo 1977 godina. So niv se otkrieni

samo 2 groba i pove}e kerami~ki sadovi i bronzeni predmeti od rastureni

grobovi. Nekropolata se nao|a na obrabotlivo zemji{te, a patot izraboten

od Prvata svetska vojna pominuva preku nekropolata. So iskopuvawata e

konstatirano deka pogolemiot del od nekropolarta e uni{ten so trasirawe

na patot i obrabotka na zemji{teto.

Grobovite se gradeni od delkani kameni plo~i vo vid na cista. Vo

niv se pogrebani skeletni pokojnici vo ispruèna polo`ba. Otkrieni se

kerami~ki sadovi, bronzen nakit i oru`je, {to pripa|aat na èleznoto

vreme od Dolnovardarskata grupa od VII-VI pred n.e. Pri posetata na

lokalitetot, na lice mesto konstatiravme deka so rilawe i obrabotka na

155 Vo tekot na 1995-1996 god. istraùvawe vo ramkite na makedonsko-amerikanski proekt, zaedno so Teksa{kata fondacija za arheolo{ki istraùvawa od Hjuston, a od 1998-2002 god. vo ramkite na nau~no-istraùva~kiot proekt “Gevgelisko vo protoistorijata i ranata antika” na Filozofskiot fakultet od Skopje (Institut za istorija na umetnosta i arheologija).


terenot se otkrieni i uni{teni grobovi i naodi od predrimsko (III-II vek

pred n.e.) i rimsko vreme (III i IV vek).

9. Dedeli

Lit: Pingel V. 1970, 7-28; Vasi¢ R. 1976, 1-17; Pa{i} R. 1983, 61-64;

Mitrevski D. 1991.

Na pove}e lokacii vo i okolu selo Dedeli se otkrieni najgolem broj

grobovi (98) od site dosega istraùvani nekropoli vo Dolno Povardarje.

Najgolemiot broj od ovie grobovi se otkrieni vo mesnosta Meleznik,

oddale~ena okolu 500 m severno od seloto. Prvite informacii za nekropolata

poteknuvaat od germanskiot arheolog Dragendorf i bugarskiot arheolog

Popov. Nezavisno eden od drug tie vo tekot na Prvata svetska vojna gi

otkrile prvite grobovi. Vo taa prilika Dragendorf uspeal vo 1917 godina

da izvr{i mali arheolo{ki iskopuvawa kaj selata Dedeli i Marvinci. Toj

vo Dedeli ispital 6 groba, a vo Marvinci eden, no pred negovoto doa|awe

bile uni{teni pove}e grobovi.

Pottiknat od informaciite na Dragendorf, vo 1977 godina toga{niot

Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej) preku nekolku probni sondi

postaveni na razli~ni lokacii gi otkril prvite 7 groba. Vo narednata 1978

godina bile organizirani sistematski ikopuvawa, koi so mal prekin (1983),

zavr{ija vo 1985 godina. Vo ovoj period iskopuvawata bile koncentrirani

severno od seloto na lokalitetot Meleznik, kade bile otkrieni 80 groba.

Narednata 1986 godina preku metodot na kontrolni sondi se otkrieni u{te

12 groba na nekolku lokacii vo samoto selo, glavno vo dvorovite na nekolku

semejni ku}i. Taka na nekropolata so ovie iskopuvawa se otkrieni 92 groba

vo celost publikuvani, ili vkupno 98 so onie otkrieni od Dragendorf.

Pokraj poznatata cista gradena od kameni plo~i, otkrieni se

pogrebuvawa vo obi~ni jami so nafrlani kamewa i vo golemi sadovi-pitosi,

so grobni prilozi (kerami~ki sadovi, bronzen nakit, oru`je i orudija) koi

pripa|aat na vremeto od VII - VI vek pred n.e.


10. Karaku{, Dedeli

Lit: Popov R. 1921, 152-181, Obr. 141-143;

Na okolu 1 km isto~no od selo Dedeli, na samiot vrv Karaku{ koj

pretstavuva zaramneto plato, leì nekropola so grobovi od èleznoto

vreme. Nekropolata za prvpat e otkriena od germanskite i bugarskite vojski

za vreme na Prvata svetska vojna pri postavuvawe na frontovskata linija.

I pokraj toa {to nekropolata dolgo vreme e poznata, na nea dosega ne se

vr{eni arheolo{ki iskopuvawa.

Za vreme na poslednite desettina godini nekropolata Karaku{

kontinuirano e napa|ana so divi iskopuvawa, so koi se uni{teni pove}e

stotina grobovi. Pri na{ata poseta na lokalitetot zabeleàvme

mnogubrojni fragmenti od kerami~ki sadovi i koski rasfrlani po

povr{inata, od koi dva uspeavme re~isi celosno da rekonstruirame (T.

XXVI). Se raboti za bokal so edna vertikalna dràlka {to go nadvisuva

malku zakoseniot rab, naglasen stomak ukrasen so vertikalni kaneluri od

severna proviniencija156 i bokal so edna verikalna dràlka i ramno ustie

karakteristi~en za dolnovardarskite formi. Za grobovite i naodite vo

niv, no i za pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai, zasekoga{ se izgubeni

mnogubrojni informacii, {to }e pridonesoa za nadopolnuvawe na slikata

od èleznoto vreme vo Dolno Povardarje.

11. Aj{e ê{ma, Dedeli

Nekropolata leì na blaga padina na zapadnoto podnoè od naselbata

na Golema Niva, Dedeli.157 Zasega na ovoj prostor ne se otkrieni grobovi, no

so intenzivna obrabotka na zemjata se otkrieni nekolku bronzeni predmeti

koi poteknuvaat od grobovi (T. XXIX, 3, 5). Na prostor od nekolku dekari

pokraj ovie naodi, evidentno e prisustvoto na docno anti~ki, prete`no

fragmentirani delovi od kerami~ki sadovi i metalni naodi (T. XXIX, 4). Se

raboti za pove}eslojna nekropola so pogrebuvawa od ̀ elezno i docnorimsko

vreme. Za karakterot i organizacijata na pogrebuvawe te{ko moè da se

zboruva bez arheolo{ki iskopuvawa.

156 Medović P. 1978, T.XI, 4; T. XII, 3, 4; T. CI, 1-8; Jevtić M. 1983, T. II, 2, 5. 157 Vidi, Opis na naselbi, br. 8.


12. Mala Boska, \op~eli

Na okolu 1 km jugoisto~no od selo \op~eli i na okolu 3,5 km

severozapadno od Nov Dojran se nao|a golemata anti~ka naselba Mala Boska.

Lokalitetot pretstavuva viso~inka koja od zapad e odvoena so dlaboka

suvodolica od masivot Boska. Isto~nata i ju`nata strana pretstavuvaat blagi

padini {to se spu{taat do Dojranskoto Ezero, a najpristapna e od zapadnata

strana. Na lokalitetot slu~ajno se otkrieni nekolku bronzeni predmeti

{to poteknuvaat od rastureni grobovi, no bez podrobni informacii za

konstrukciite i na~inot na pogrebuvawe. Se raboti za bikoni~no monisto,

top~est visulec-bobec i del od visulec t.n. zatvora~ za {i{iwa (T. XXVIII, 1-3), koi pripa|aat na vremeto od VII - VI vek pred n.e.

13. Lisi~in Dol, Marvinci

Lit: Videski Z. 1999, 91-111; Mitrevski D. 1999, 69-89.

Nekropolata se nao|a okolu 1 km jugozapadno od selo Marvinci i

okolu 500 m ju`no od naselbata na Isarot. Prvite arheolo{ki iskopuvawa

na nekropolata se izvedeni vo 1997 godina. Vo taa prilika se otkrieni 24

groba, od niv 6 uni{teni so divi iskopuvawa, so relativna hronolo{ka

opredelba od VII-VI vek pred n.e. Istraùvawata na nekropolata prodolìja

i vo narednite godini, no rezultatite od niv seu{te ne se publikuvani.

Najgolemiot broj grobovi se gradeni od kameni plo~i vo vid na cista, no se

sre}ava pogrebuvawe vo pitos i vo pravoagolna jama bez konstrukcija. Vo

site otkrieni grobovi pokojnicite se skeletni, pogrebuvani vo ispruèna

polo`ba so razli~na orientacija na grobovite.

14. Ju`na nekropola na anti~kiot grad na Isar, Marvinci

Na okolu 300 metri ju`no od naselbata na Isarot, vo 1993 godina

be{e napadnat pogolem prostor so divi iskopuvawa. Vo taa prilika na

prostorot na anti~kata nekropola se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi

od èleznoto vreme. Verojatno se raboti za nekropola koja e uni{tena so

podocnite anti~ki pogrebuvawa.158

158 Za informaciite mu blagodaram na kolegata M. Ivanovski od RZZSK Skopje.


15. ]ur}ievica, Marvinci

Lit: Pa{i} R.: vo Arheolo{ka Karta, 1996, 59.

Nekropolata se nao|a na isto~nata periferija na seloto. Slu~ajno e

otkriena so ras~istuvawe na terenot i izrabotka na plastenici i izgradba

na individualni stambeni objekti. Vo taa prilika se otkrieni i uni{teni

nekolku grobovi so konstrukcija od kameni plo~i, tip cista. Vo grobovite

bile otkrieni pove}e bronzeni predmeti karakteristi~ni za polnoto

èlezno vreme. Del od naodite se ~uvaat vo Muzej na Makedonija.

16. Ekimci, Nikoli~

Vo reonot na lokalitetot A~ikot, na okolu 1 km jugozapadno od seloto

Nikoli~ i na okolu 500 m zapadno od Dojranskoto Ezero, vo mesnosta nare~ena

Ekimci, pri pro{iruvawe na stariot pat e uni{ten eden ̀ eleznovremenski

grob. Nekolkute rasvrleni kameni plo~i po terenot ukaùvaat na toa

deka grobot bil od tipot cista. Od prilozite vo grobot se so~uvani samo 7

bronzeni bikoni~ni monista (T. XXVIII, 5), {to pripa|aat na standardniot

èleznovremenski nakit od VII - VI vek pred n.e.

17. Bi{ov Javor, Smokvica

Na desniot breg na rekata Vardar, oddale~ena okolu 1,5 kilometri

severoisto~no od selo Smokvica i na okolu 1 kilometar ju`no od mostot na

rekata Vardar, se nao|a nekropolata Bi{ov Javor. Vo 1979 godina slu~ajno

e otkrien eden grob ~ii prilozi delumno se so~uvani. Prvite iskopuvawa

na nekropolata se izvedeni vo 1989 godina. Vo taa prilika se otkrieni 3

groba.159 Vo nekolkute naredni kampawi, po~nuvaj}i od 1995 godina na

nekroplata se otkrieni u{te okolu 20 groba.160

159 Od prviot grob se so~uvani dve bronzeni fibuli so plo~esta noga (vo Muzej na Makedonija). Istraùvawa na Kiro Ristov, toga{ vo Narodniot muzej od Gevgelija. Rezultatite ne se publikuvani.160 Na Boban Husenovski od Narodniot muzej vo Gevgelija mu blagodaram za uvid vo dokumentacijata i naodite. Rezultatite ne se publikuvani.


Grobovite se gradeni od kameni plo~i i delkan varovnik vo vid

na cisti so skeletni pokojnici vo ispruèna polo`ba. Vo grobovite se

otkrieni kerami~ki sadovi (T. XXVII, 1), bronzen i srebren nakit, zlatni

aplikacii i oru`je, datirani od VII do po~etokot na V vek pred n.e.

18. Bela ê{ma, Sobri

Lit: Pa{i} R.: vo Arheolo{ka Karta, 1996 , 59

Lokalitetot se nao|a okolu 1 kilometar zapadno od selo Sobri, vo

lozovite nasadi na ZIK “Anska Reka”. Vo 1975 godina pri rilawe na terenot

za posaduvawe na lozovi nasadi, se otkrieni i uni{teni nekolku grobovi

so konstrukcii od golemi kameni plo~i vo vid na cista. Na lice mesto

izlegol Muzej na Makedonija (toga{ Arheolo{ki muzej), no bez mo`nost

da intervenira. Nema podrobni informacii za na~inot na pogrebuvawe, a

naodi od grobovite ne bile so~uvani. Spored opisot na naodite, grobovite

pripa|aat na polnoto èlezno vreme.

19. Begovo, Stojakovo

Lokalitetot Begovo se nao|a na okolu 700 m severozapadno od selo

Selemli. Se raboti za predrimska i rimska utvrdena naselba koja leì

na blaga voso~inka. Zapadnata strana pretstavuva strmna padina, koja

prodolùva kon seloto Stojakovo, dodeka severnata, isto~nata i ju`nata

strana pretstavuvaat sosem blagi padini, {to gi obrabotuva ZIK Vinojug,

Gevgelija. Na isto~noto i ju`noto podno`je na pogolem prostor leì

otvorena naselba, po ~ija povr{ina e evidenten mnogubroen dvièn

arheolo{ki materijal. Na ju`noto podno`je na lokalitetot slu~ajno e

otkrien bikoni~en bronzen visulec (T. XXIX, 1), so alka za privrzuvawe.

Negovite tipolo{ki karakteristiki go vbrojuvaat vo grupata

makedonski bronzi od VIII/VII vek pred n.e. Potekloto na ovoj naod ne moè

so sigurnost da se opredeli i pokraj toa {to vakvite naodi re~isi sekoga{

poteknuvaat od grobovi. Na terenot ne se zabeleàni kameni plo~i, koi

naj~esto se koristat za gradewe na grobna konstrukcija vo ovoj region.


20. Korija, Stojakovo

Na okolu 1 km ju`no od selo Stojakovo, vo neposredna blizina na

Makedonsko-Gr~kata granica, se nao|a mesnosta Korija. Pred pove}e od

petnaesettina godini, pri rilawe na terenot za lozovi nasadi se otkrieni i

rastureni nekolku grobovi so konstrukcii od kameni plo~i vo vid na cisti.

Od grobnite prilozi se so~uvani nekolku naodi. Se raboti za bikoni~no

monisto, aùriran visulec i prsten (T. XXX, 2-4), od VII - VI vek pred n.e.

21. Nepoznat lokalitet, Uma

Lit: Popov R. 1921, 152-181, Obr. 139.

Pokraj nekolkute slu~ajno otkrieni predmeti {to poteknuvaat

od lokalitetite Raul, Rid i Karaku{, bugarskiot arheolog Popov nî

informira za u{te eden slu~ajno otkrien predmet od okolinata na seloto

Uma. Se raboti za masivna bronzena belegzija so prekrsteni kraevi od VII vek pred n.e., otkriena vo okolinata na seloto, no bez konkretno opredelena

lokacija i mesto na nao|awe. Belegzijata pretstavuva groben naod otkriena

pri izgradba i postavuvawe na frontofskata linija vo Prvata svetska vojna,

{to pominuvala pokraj samoto selo. Terenskite istraùvawa na toj prostor

ne dadoa konkretni rezultati. Ne bea otkrieni eventualni tragi od grobovi,

nitu utvrdena naselba. So ogled na toa {to so istraùvawata opfaten e samo

del od ovoj golem prostor, ne e isklu~eno nekoi idni istraùvawa da dadat

pokonkretni rezultati. Od druga strana, pokraj selo Uma pominuva dosta

zna~aen paten koridor {to se povrzuva so Dolna Makedonija, realno e da se

o~ekuva prisustvo na ovie naodi. Isto taka, ne e isklu~eno lokalitetot da

se nao|a na teritorijata na Republika Grcija, bidej}i selo Uma se nao|a vo

neposredna blizina na administrativnata dràvna granica, koja za vreme na

otkrievaweto (1913 godina) sé u{te ne bila povle~ena.

22. Bolovan, Furka

Nekropolata se nao|a na okolu 2 km jugoisto~no od selo Furka i

okolu 300 m zapadno od kompleksot naselbi Petkova Vodenica, Bogdanci161

161 Vidi, Opis na naselbi, br. 2.


na desniot breg na rekata Luda Mara vo mesnosta Bolovan. Nekropolata

slu~ajno e otkriena so izgradba i postavuvawe na vodovodnata linija koja

od selo \avoto odi kon Nov Dojran za napojuvawe na Dojranskoto Ezero so

voda. Po otkrivaweto nekropolata bila napadnata so divi iskopuvawa, koi

uni{tile pove}e desetici grobovi. Grobovite bile gradeni od delkani

kameni plo~i vo vid na cisti, so skeletni pokojnici. Pri na{ata poseta

na terenot, po povr{inata konstatiravme rasfrlani koski i fragmenti od

kerami~ki sadovi karakteristi~ni za polnoto èlezno vreme, od koi eden

uspeavme da rekonstruirame (T. XXVII, 2).

23. Govedarov Grob, Furka

Nekropolata se nao|a na okolu 2 km zapadno od selo Furka i na okolu

500 m od naselbata Grobi{ta.162 Grobovite leàt na kosa padina, preku

koja pominuva stariot pat koj od Gr~i{te pokraj naselbata i nekropolata

vodel kon Furka i Dojran. Pred pove}e godini na ova mesto porojnite

vodi rasturile nekolku grobovi. Spored kaùvaweto na me{tanite, na

ova mesto bile rasfrlani pepel, koski i kamewa od grobovite, pri {to se

doa|a do zaklu~ok deka se raboti za nekropola so biritualno pogrebuvawe

na kremirani i skeletni pokojnici. Toga{ bile otkrieni pove}e bronzeni

predmeti i kerami~ki sadovi, me|u koi i fibula vo vid na o~ila, koi ne se

so~uvani.

Na terenot ne se konstatirani kameni plo~i od rastureni grobni

konstrukcii, no poradi silnata erozija sé u{te moàt da se zabeleàt

grobovi po povr{inata, kako i onie {to bile uni{teni. Se raboti za

obi~ni jami pokrieni so nafrleni kamewa vo vid na mogilki. Maliot

prostor {to go zazema nekropolata ne dava mo`nost celosno da se sogledaat

konstrukciite, no ne e isklu~eno prisustvo na grobovi so konstrukcii od

kameni plo~i vo vid na cista.

162 Vidi, Opis na naselbi, br. 22.


ODNOSOT NA NEKROPOLITE SO NASELBITE

Re~isi site otkrieni nekropoli i grobovi iniciraat postoewe na

svoite mati~ni naselbi vo nivnata neposredna blizina, taka {to problem

vo odnos na nivnata lokacija i vzaemna vrska ne postoi. Pogolemiot broj

nekropoli se nao|aat locirani na mesta {to sozdavaat ambient na pripadnost

prema mati~nata naselba. Tie sekoga{ se nao|aat vo nivna neposredna

blizina. Ovaa sostojba se potvrduva re~isi kaj site otkrieni nekropoli i

grobovi {to se gore opi{ani. Ne pretstavuvaat isklu~ok nitu lokaciite na

nekolkute slu~ajno otkrieni naodi {to poteknuvaat od rastureni grobovi.

Vzaemnata vrska na naselbite i nekropolite ja kompletira

socijalnata i kulturnata vrednost na naselenieto, sozdavaj}i integralna

celina vo nivniot razvitok. Vo uslovi koga sosem malku naselbi se

arheolo{ki ispitani, problem pretstavuva opredeluvawe na nivnite

kulturni horizonti. Iako ovoj problem te{ko moè da se minimizira

bez soodvetno re{eni stratigrafski odnosi, ne treba da se zanemari

prisustvoto na povr{inskiot arheolo{ki materijal. Ovie odnosi moàt

da se nadminat ako se ima predvid ulogata na ovoj materijal za soodvetno

tretirawe na hronolo{kite problemi. Moèbi vakviot pristap ne e sosema

siguren za opredeluvawe na dolìnata na vremenskoto egzistirawe na

kulturnite horizonti, no ne pre~i da se zeme predvid koga toj se odnesuva za

opredeluvawe na hronolo{ka polo`ba, vo odnos na celokupniot vremenski

interval prisuten na naselbite. Vo osnova, nivnoto prisustvo dava potvrda

za vremenskata pripadnost na naselbata, taka {to vo ovoj slu~aj ne moè da

se zanemari.

Polo`bata na nekropolite vo odnos na naselbite e evidentna i preku

bliskata teritorijalna oddale~enost. Pre~ka na vakviot odnos pretstavuva

neprisustvo na oddelni fazi vo pogrebuvaweto. Se raboti za otsustvoto na

grobovi i nekropoli od preodniot period i ranata faza na ̀ eleznoto vreme,

od koi dosega se otkrieni samo dva groba. Pri takva sostojba preostanuva da

se zemat predvid nekropolite so sigurni hronolo{ki pokazateli.

Na naselbite vo Dolno Povardarje nekropolite sekoga{ se locirani

vo nivnata neposredna blizina, obi~no na onaa mesto kade {to postojat

prirodni uslovi taa da se postavi. Mestoto za postavuvawe na nekropolata

nema strogo opredeleno pravilo na koja strana od naselbata da bide postavena,

nitu e opredelena nejzinata oddale~enost. Nekropolata se postavuva na ona


mesto, koe{to gi ispolnuva prirodnite uslovi za nesmetano komunicirawe

so naselbata. Blizinata so naselbata ima mo{ne va`na uloga za nesmetano

ostvaruvawe na komunikaciite, taka {to se ima vpe~atok deka nekropolite

ne se oddale~eni pove}e od 300-500 metri. Isklu~ok pretstavuvaat samo

onie nekropoli, za koi{to vo blizina na naselbata ne postojat prirodni

uslovi za postavuvawe. Vo ovoj slu~aj mestoto mora da bide prilagodeno za

nesmetano ostvaruvawe na prirodnite kontakti so naselbata. Vo zavisnost

od prirodnite uslovi {to gi pruà terenot, tie ne se oddale~eni pove}e

od 1 km. Dokolku se raboti za pogolema naselba koja vr{i pogrebuvawe na

pove}e punktovi okolu nea, toga{ isto taka nekoi od nejzinite nekropoli

moàt da bidat postaveni podaleku od naselbata.

Nekropolite na koi{to im se poznati hronolo{kite ramki,

zazemaat dominantno mesto vo Dolno Povardarje. Isklu~ok pretstavuvaat

nekropolite od preodniot period i onie od ranoto ̀ elezno vreme. Za nivniot

odnos so naselbite ne moè da se zboruva, vo uslovi koga ne se otkrieni

nekropoli. Ne e isklu~eno kaj ovie nekropoli da vaàt razli~ni merila i

odnosi, pokraj na~inot na pogrebuvawe i pogrebnite obi~ai i za odnosot so

mati~nite naselbi. Sosema e evidentno deka ovie grobovi ne se otkrieni vo

blizina na nekropolite od polnoto èlezno vreme, so {to u{te pove}e se

naglasuva nivnata podvoenost. Ovde ne spa|aat nekropolite evidentirani

preku slu~ajni naodi bez to~na mestopolo`ba. Tie vremenski pripa|aat na

polnoto èlezno vreme.

No, da se vratime na nekropolite so opredelena vremenskata ramka

i pra{aweto na nivniot odnos so naselbite. Okolu naselbata Vardarski

Rid se otkrieni mno{tvo grobovi rasporedeni na nekolku lokacii. Nema

somnevawe deka Vardarski Rid e nivna mati~na naselba. Istorodniot

arheolo{ki materijal otkrien vo nekropolite i na naselbata ja zacvrstuva

nivnata vrska. Faktot {to vo blizina ne e otkriena druga naselba, isto

taka odi vo prilog na mati~nosta na naselbata. No, tuka vo pra{awe e

druga priroda na problemot. Spored nekolku izneseni pretpostavki, osven

otkrienite grobovi, tuka treba da se smeta na u{te nekolku stotini grobovi

(del uni{teni, a del neotkrieni), so relativna hronolo{ka opredelba od

VIII - VI vek pred n.e. Realnata statistika pokaùva deka naselbata Vardarski

Rid vo ovoj period treba da bide prostor za ìveewe na pove}e iljadi

lu|e, koi realno i prakti~kno ne moàt da se smestat na prostorot {to go

dozvoluva prirodata na negovoto prostirawe. Vo ova vreme nedostatokot od

naselbinski prostor sigurno e nadomesten so naseluvawe vo ramni~arskiot


del, vo blizina na centralnata naselba od pove}e enklavi na rodovski

zaednici. Ovie zaednici sigurno go koristele prostorot za pogrebuvawe

na pove}e punktovi okolu Gevgelija. Delumna potvrda na ovaa pretpostavka

pokaàa kratkite sondirawa na lokalitetot Bela Prs, lociran vo

centralniot del na Gevgelija. Vo ovaa prilika e otkrien del od naselba, so

arheolo{ki materjal {to pripa|a na polnoto èlezno vreme.163

Identi~na ramni~arska naselba e otkriena i na lokalitetot Seli{te

kaj Smokvica, vo neposredna blizina na utvrdenata naselba od èleznoto

vreme Gradi{te, Smokvica. Izgradbata na naftovodot Solun-Skopje

zafati del od ednoslojna naselba, koja spored naodite (delovi od kerami~ki

sadovi, me|u koi i poznatiot bokal so koso zase~ena zadna strana na vratot)

e datirana vo VII-VI vek pred n.e.164

Vakvata praktika se povtoruva i kaj naselbata na Isar-Marvinci,

no so ne{to pojasna sostojba. Najnovite iskopuvawa locirani na ju`noto

podno`je na utvrdenata naselba, na prostorot {to go zafa}a ju`nata

anti~kata nekropola, otkrija horizont na ìveewe od polnoto èlezno

vreme.165 Tie potvrdija deka ovoj del od naselbata bil nadvor od centralnata

naselba. Vakvata praktika verojatno bila primenuvala i na drugi prostori

okolu Isarot, no zasega nema mo`nost toa da se potvrdi bez arheolo{ki

iskopuvawa.

Sostojbata so nekropolite okolu seloto Dedeli i nivniot odnos so

mati~nata naselba e mo{ne problemati~na. Ovde se otkrieni pove}e stotici

grobovi, rasporedeni na nekolku punktovi, no zasega nivna mati~na naselba

ne e otkriena. Vo ramkite na pretpostavka, zasega prifatliva, izneseno e

mislewe deka se raboti za pove}e mali naselbeni punktovi rasporedeni

okolu Dedeli, vo vid na mali enklavi-zaednici.166 Sosema e sigurno deka

ovie odvoeni zaednici koristele svoj prostor za pogrebuvawe vo ramkite na

nekropolata.

Ostanatite nekropoli re~isi celosno se vklopuvaat vo voobi~aenoto

pravilo {to go odreduva nivniot odnos so naselbite. Nivnata pozicija

i mestopolo`ba pretstavuva neraskinliva vrska so naselbata na koja

pripa|aat. Taka, ednata nekropola na naselbata Manastir-Miletkovo se

nao|a na severozapadna strana, dodeka vtorata se nao|a na lokalitetot

163 Na Emil Slamkov od Narodniot muzej vo Gevgelija mu blagodaram za uvid vo dokumentacijata i naodite. Rezultatite ne se publikuvani.164 Za uvid vo naodite i dokumentacijata mu blagodaram na Boban Husenovski od Narodniot muzej vo Gevgelija. Razultatite ne se publikuvani.165 Mitrevski D., Temov S. 2000, 147-155, Sl. 2, 3.166 Mitrevski D. 1991, 70.


Bi{ov Javor-Smokvica e oddale~ena okolu 700 m ju`no od naselbata.

Nekropolata na kompleksot naselbi Petkova Vodenica-Bogdanci se nao|a

okolu 300 metri zapadno od niv na lokalitetot Bolovan. I nekropolata na

naselbata Prdejska ûka-Gr~i{te se nao|a ju`no od naselbata vo mesnosta

Glos, rasprostraneta na pogolem prostor.


ZAVR[NI SOGLEDBI

HRONOLO[KA I KULTURNA OPREDELBA

Vo sistemot na hronolo{kite vrednosti, naselbite vo Dolno

Povardarje pokaùvaat konstanten i voedna~en tek na egzistirawe (T.

XXXII). Op{tata pozicija i hronolo{ka polo`ba, vo odnos na regionite so

koi se ostvaruvaat neposredni kulturni i ekonomski vrski, ja opredeluvaat

tipolo{kite karakteristiki i izvr{enite analizi na dvi`niot

arheolo{ki materijal. I pokraj toa {to na najgolem del od naselbite ne se

izveduvani arheolo{ki iskopuvawa, ne pretstavuva pre~ka da se opredeli

nivnata relativna hronologija. Za da se opredeli pripadnosta na naselbite

vo sistemot na hronolo{ki vrednosti, neophodno e da se potsetime na

periodizacijata na èleznoto vreme.

Vo Makedonija vo nekolku navrati e storen obid da se definiraat

hronolo{kite odnosi za periodot na ̀ eleznoto vreme (T. XXXI). Bez namera

da navleguvame vo podlaboki analizi, nakuso }e se zadrìme na hronolo{kite

sistemi {to se dosega izraboteni za teritorijata na Makedonija. Na toj

na~in }e se obideme da ja postavime hronolo{ka pozicija na na{ite naselbi,

vo odnos na po{irokiot region.

Relativnata hronolo{ka periodizacija na èleznoto vreme, {to

go zafa}a vremeto od XII - VI vek pred n.e., za Makedonija i Srbija pred

pove}e decenii e izraboten od M. Gara{anin.167 Vo ovoj hronolo{ki sistem

preodniot period od bronzeno vo èlezno vreme se narekuva èlezno vreme

I, opredelen so eden dolg period od pet veka. Krajot na èleznoto vreme

avtorot go opredeluva na krajot od starata era i pokraj toa {to e poznato

deka poslednite pet veka od starata era vo Makedonija se odbeleùvaat so

prisustvo na anti~kite kulturni vrednosti.

167 Garašanin M. 1960, 173-182.


Avtorot na ovoj hronolo{ki sistem napravil adaptacija za Srbija i

Makedonija koristej}i go hronolo{kiot model na P. Rajneke nadograden od

Miler/Karpe i Kosak, koj gi opredeluva osnovnite hronolo{ki odnosi na

teritorijata na cela Evropa, no za negova izrabotka prete`no e koristen

arheolo{ki materijal od Sredna Evropa.168 Ovoj sistem na Gara{anin

sé u{te e merodaven i se koristi za teritorijata na Srbija. Bidej}i za

teritorijata na Makedonija vaàt drugi merila i hronolo{ki odnosi,

ne{to podocna I. Mikul~i} izrabotil hronolo{ki sistem za potesnoto

podra~je na Pelagonija, zadrùvaj}i go kosturot na osnovnite vrednosti od

srednoevopskiot sistem.169

Vo ponovo vreme, vo nekolku navrata D. Mitrevski se obide da gi

sistematizira ovie hronolo{ki sistemi, iznesuvaj}i pritoa novi momenti

za nivna realizacija.170 Koristej}i gi rezultatite od arheolo{kite

iskopuvawa na teritorijata na Makedonija i po{iroko, glavno preku

manifestaciite koi se odnesuvaat na pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai,

kako i nekoi novi momenti od rezultatite na najdobro istraènata naselba

kaj Kastanas vo gr~kiot del na Makedonija, iznese prili~no prifatliva

opredelba na hronologijata na èleznoto vreme za Makedonija.

Hronolo{kiot sistem na D. Mitrevski, spored na~inot i metodot na

negovata izrabotka ima realna mo`nost da gi obezbedi hronolo{kite odnosi

na teritorijata na Makedonija, za vremeto i periodot za koj e podgotven.

No, pretpostavuvame deka i ovoj sistem kako i drugite ne e kone~en, odnosno

negovoto dorabotuvawe }e se odviva na na~in {to neposredno }e zavisi od

natamo{nite rezultati na arheolo{kite istraùvawa. Ovde posebno treba

da se istakne slabata ispitanost na bronzenoto vreme, kako i ranata faza na

èleznoto vreme, za koi evidentno nedostasuvaat soodvetni podatoci. Isto

taka, na eden od elementite {to sekako treba da se smeta vo ponatamo{nite

postapki za opredeluvawe na hronolo{kite odnosi, e ispituvaweto na

utvrdenite naselbi. Nim vo minatoto voop{to ne im be{e posveteno

soodvetno vnimanie, taka {to rezultatite od nivnite istraùvawa, vo

golema merka bi ja nadopolnile prazninata {to se ~uvstvuva pri obrabotkata

na ovie pra{awa. Nemame namera tuka da navleguvame vo podlaboki analizi

na otvorenite pra{awa {to se nametnuvaat, so ogled na nekompletnite

podatoci {to ni se na raspolagawe, tuku naprotiv, respektiraj}i ja ovaa

podelba }e se obideme da se prilagodime na nejzinite vrednosti, koi zasega

168 Müller – Karpe H. 1959, I-II.169 Mikulčić I. 1966, 5.170 Mitrevski D. 1991a, 145-159; Mitrevski D. 1997, 25,71, 135.


pretstavuvaat dobro razrabotena osnova vo tretiraweto na ovoj del od

problemite.

Po~etokot na preodniot period od bronzeno vo èlezno vreme e

povrzan so pojava i izgradba na novi naselbi, po relativno mirniot period

na srednoto i docno bronzeno vreme. Vrz osnova na dvi`niot arheolo{ki

materijal, ovie naselbi se karakteriziraat i so pojava na kanelirana

keramika, {to e evidentna na pove}e na{i utvrduvawa. Se raboti za

keramika od severno poteklo, koja gi ilustrira prodorite na kulturnite

vrednosti na severnite narodi. Golem broj prou~uva~i dale razli~ni

tolkuvawa za potekloto na ovaa keramika. Taka, Hertli ja povrzuva so

Luì~kata kultura,171 Buzek smeta deka e rezultat na prodorite na nekoi

narodi od sredna Evropa,172 no sé pove}e preovladuva misleweto deka taa e

dojdena od Centralen Balkan i Podunavjeto. Vakvoto mislewe go zastapuva

Hensel, koj vrz osnova na formite na ovaa keramika otkriena na naselbata

kaj Kastanas zaklu~uva deka nema odredeni paraleli severno od Sava i

Dunav.173 Identi~no stanovi{te iznesuva i Gara{anin, posebno ukaùvaj}i

na pojavata na grubata keramika vo Makedonija i Grcija, koja ima paraleli

posebno kaj Medijana-grupata.174

Pojavata na kaneliranata keramika na jug se vrzuva so prodorot

na severnite narodi, koi vo naukata se poistovetuvaat so ru{itelite na

docno bronzenodopskite naselbi vo Dolen Vardar (Vardarovca, Vardino,

Kastanas, âu{ica), ~ie obele`je vo preodniot period }e stane tokmu ovaa

keramika. Na najdobro istraènata naselba Kastanas, prvite fragmenti na

kaneliranata keramika se javuvaat vo slojot 13, koja so promenliv intenzitet

pokraj drugata keramika, kontinuirano e prisutna do slojot 5, {to odgovara

na periodot od XII do VIII vek pred n.e. Prisustvoto na kaneliranata

keramika vo ovoj period, procentualno pretstavuva samo eden mal del vo

odnos na celokupnata kerami~ka produkcija {to e otkriena i obrabotena na

naselbata Kastanas. Kako ilustracija }e napomenime deka nejzinata pojava

vo slojot 13 e zastapena so samo 1%, dodeka vo slojot 5 so 3%, a najgolema

zastapenost e zabeleàta vo sloevite 10 so 17,6% i 6 so 20,5%.175

Kvalitetot na ovaa keramika vo po~etokot ne se razlikuva mnogu od

bronzenodopskata. Taa se izrabotuva od pro~istena glina so malku primesi

na kvarcni zrna, ~esto polirana, a nejzinata povr{ina e dorabotuvana so

171 Heurtley W. A. 1939, 125, 129172 Bouzek J. 1985, 190-193.173 Hänsel B. 1979, 191-200.174 Garašanin M. 1983, 771-772.175 Hochstetter A. 1984, 188-194, Abb. 50, 51.


maznewe, so crvena, a poretko siva boja na pe~ewe. Kanelurite sekoga{ se

nao|aat edna do druga, razli~no postaveni na teloto na sadot vo zavisnost

od negovata forma. Isto taka, vo zavisnost od mestoto na postavuvawe i

formata na sadot, se upotrebuvaat tesni i {iroki, i plitki i dlaboki

kaneluri, ponekoga{ rasporedeni vo grupi, postignuvaj}i taka posebni

ukrasni motivi.

Kaneliranata keramika zasega e otkriena na naselbite Vardarski

Rid-Gevgelija (T. I), Prdejska ̂ uka-Gr~i{te (T. VII, 1-5), Isar-Marvinci (T.

IX, 3), Kalica-Miravci (T. X, 4, 5), Dolamare-Prdejci (T. XVII, 3) i Tufka-

Smokvica (T. XXII, 2, 3). Kako i kaj naodite na ovaa keramika od naselbite

vo drugite regioni i vo na{iot region taa se odlikuva so razli~en kvalitet

na izrabotka, zavisno od periodot vo koj se javuva. Vo preodniot period

kaneliranata keramika go zadràla kvalitetot na docna bronzenata

keramika, dodeka kolku pove}e taa se odoma}uva, nejziniot kvalitet e sé

poslab. Osnovnata pri~ina za vakvata sostojba verojatno treba da se bara vo

razbienata tradicionalna struktura na naselenieto po dolgiot period na

nemiri i razurnuvawa, no i so prodorot na novi pokvalitetni formi dojdeni

od jug. Vo sekoj slu~aj, zaradi konstantnoto prisustvo na kaneliranata

keramika vo ovoj i periodot na ranata faza od èleznoto vreme, te{ko

moè da se povle~e granica vo odnos na nejzinata pokonkretna opredelba,

bez temelni istraùvawa na naselbite.

Pokraj ovaa keramika preodniot period se odbeleùva i so grubata

keramika vo koja spa|aat raznite formi na lonci, ~esto ukrasuvani so

plasti~ni lenti so otisoci od prsti, koi se postavuvaat na rabot od

otvorot, vratot i stomakot na sadot. Nekoi od ovie sadovi se ukrasuvani so

vreùvawe so kosi i pravi crti~ki, postaveni vrz i na rabot od otvorot, no

i na vratot od sadovite, verojatno so namera da gi imitiraat kanelurite od

pomalite sadovi. Tie se odlikuvaat so gruba faktura, izraboteni od zemja

zbogatena so kvarcni zrna. Povr{inata ~esto im e mehani~ki mazneta, so

namera da se postigne edinstvena debelina na yidovite i adekvaten izgled

na formata. Pokraj drugata, grubata keramika e prisutna re~isi na site

na{i utvrduvawa, bez ogled na nivnata golemina i vreme na egzistirawe,

{to ja ~ini primarna vo odnos na nejzinata upotreba.

Pome|u preodniot period i ranata faza na èleznoto vreme te{ko

moè da povle~e konkretna granica, so ogled na istorodniot arheolo{ki

materijal prisuten na naselbite. Celokupnata keramika otkriena na

naselbite od ranata faza na èleznoto vreme, se odlikuva so poslab

kvalitet na izrabotka, verojatno kako rezultat na izgubenite tradicionalni


vrednosti, po nemirnite vremiwa na razurnuvawa i uni{tuvawa. Nivnata

porozna struktura e rezultat na mo{ne slabiot kvalitet na pe~ewe. Sega

taa e svedena na ograni~en izbor na kerami~ki formi, {to imaat cel da gi

zadovolat osnovnite ìvotni potrebi na naselenieto.

Osven tradicionalnite formi na kaneliranata keramika, i

mnogubrojnata gruba keramika, koi ja produciraat poznatata keramografija

od preodniot period, sega taa e so prili~no siroma{en izbor na formi.

Vo ovaa keramika spa|aat raznite formi na lonci so vertikalni visoko

izdignati ra~ki, me|u koi i sadovite so plasti~ni dodatoci na najvisokiot

del od ra~kite, no i dlaboki ~inii so vovle~en rab ~esto ukrasen so

kaneluri. Otkriena e na naselbite Kalica-Miravci (T. X, 1-3, 6; T. XII; T.

XIII), Dolamare-Prdejci (T. XVI), Grobi{ta-Furka (T. XXIII, 2-5), Talov Rid-

Negorci (T. XIV, 2), Isar-Marvinci (T. IX, 4) Gradi{te-Smokvica (T. XXI),

Tufka-Smokvica (T. XXII,) i Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. XXV, 3) .

Vo novonastanatata sostojba, sega novite utvrdeni naselbi se

formiraat podaleku od glavnite patni koridori, obezbeduvaj}i si taka

pogolem stepen na za{tita i preku nivnoto neposredno locirawe (Kalica-

Miravci, Beli Most (Gradi{te)-Petrovo, Grobi{ta-Furka). Faktot {to

vo na{iot i sosednite regioni, dosega se otkrieni samo nezna~itelen broj

grobovi od preodniot period, ili od ranata faza na èleznoto vreme,

samo ja potvrduva konstatacijata deka se raboti dezintegrirani odnosi na

naselenieto, {to se vospostaveni po destrukcijata na nivniot tradicionalen

sistem na vrednosti od bronzenoto vreme. Vakvata sostojba se povtoruva

i na po{irokata teritorija na Makedonija. Ovoj period e potvrden i

odbeleàn samo so nekolku osameni grobovi i pove}e slu~ajni naodi,

koi vo globalni ramki ne ja zadovoluvaat op{tata slika za pokonkretno

hronolo{ko determinirawe na ranata faza od èleznoto vreme.176 Pri

vakvata sostojba, preostanuva ovaa golema praznina da se nadopolni so

ispituvawe na naselbite, odnosno preku nivnata op{ta stratigrafska

polo`ba na dvi`niot arheolo{ki materijal. Sepak, pokraj maliot broj

podatoci {to ni se na raspolagawe, mora da se soglasime deka, ranata faza

na èleznoto vreme pretstavuva pojdovna osnova za sozdavawe na realni

uslovi za razvitok na slednata faza na polnoto èlezno vreme, vo celost

zastapena vo na{iot region.

Po~etokot na razvienoto ili polno èlezno vreme, vo Dolno

Povardarje se vrzuva za pogrebuvaweto vo kameni konstrukcii vo vid na

cisti i pojavata na karakteristi~en bronzen nakit, t.n. makedonsko-pajonski

176 Mitrevski D. 1997, 110-117.


bronzi. Blagodarenie na golemiot broj grobovi i prilozi vo niv, polnoto

èlezno vreme vo Dolno Povardarje e izdvoen vo hronolo{ki nezavisna

celina.

Karakteristika na naodite vo grobovite e dominacijata na lentasto

boenata keramika rabotena na grn~arsko trkalo. Taa e izrabotena od dobro

pro~istena glina, so oker do crvena boja na pe~ewe. Ukrasuvaweto se vr{elo

na vratot i stomakot so temnocrvena mat boja, vo vid na lentasti obra~i. Site

dosega otkrieni sadovi se sveduvaat na nekolku formi. Pokraj bokalot so

koso zase~ena zadna strana na vratot kako najdominantna, u{te se sre}avaat

i dlaboka {olja so edna, ili so dve dràlki vo kantarovidna forma i malo

bokal~e (olpa).177 Keramika izrabotena na grn~arsko trkalo e otkriena

na naselbite Vardarski Rid-Gevgelija,178 Isar-Marvinci,179 Mramor-

Miletkovo (T. IX, 5) i Petkova Vodenica III-Bogdanci (T. XXV, 4, 5), no ni

oddaleku vo tolkav obem kako vo nekropolite. Analogii za ovaa keramika

nao|ame vo nekropolite vo Dolen Vardar (âu{ica, Bohemica, Kastanas)

i na Halkidik.180 Ne e isklu~eno ovoj specifi~en tip keramika naj~esto da

se koristi kako prilog vo grobovite, a vo naselbite barem spored naodite,

da se koristi keramika rabotena na raka za sekojdnevna upotreba. Ova i

porano e konstatirano181 no sega ve}e evidentno se potvrduva nedovolnoto

prisustvoto na lentasto boenata keramika na naselbite, odnosno slaboto

prisustvoto na ra~no rabotenata keramikata vo nekropolite. Ra~no

rabotenata keramika, vo site dosega istraùvani nekropoli vo na{iot

region e zastapena so samo okolu 30 primeroci, od koi najgolemiot del

se fragmenti od sadovi otkrieni nadvor od grobovite. Nivnite formi se

identi~ni so onie otkrieni vo grobovite. Kako {to e pogore napomenato,

upotrebata na keramikata rabotena na raka vo grobovite, pretstavuva

nedostatok na voobi~aenata “grobna” keramika izrabotena na grn~arsko

trkalo.182 So ogled na mnogu niskiot procent na zastapenost na ra~no

izrabotenata keramika vo odnos na onaa rabotena na grn~arsko trkalo, od

edna strana i golemata kvantitativna produkcija na keramikata izrabotena

na grn~arsko trkalo, ne e mo`no vo odreden moment da se po~uvstvuva nejzin

nedostatok. Vo sekoj slu~aj, izvesno e deka tuka doa|a do izraz upotrebata na

dve sosem sprotivni merila vo odnos na nivnoto praktikuvawe. Dodeka na

177 Mitrevski D. 1991, 48.178 Husenovski B., Spasovska Dimitrioska G. 1999, T. I, 4-6.179 Sokolovska V. 1986, 67, Sl. 46, a.180 Hochstetter A. 1984, 12, Abb. 1; Mitrevski D. 1991, 51, 52.181 Mitrevski D. 1991, 47.182 Mitrevski D. 1991, 47.


nekropolite vo upotreba se starite formi so sosema nov na~in na izrabotka

so grn~arsko trkalo, na naselbite sé u{te se upotrebuva tradicionalniot

na~in za izrabotka, so raka, zastapen i vo ranoto èlezno vreme.

Na naselbite vo Sredno i Gorno Povardarje, lentasto boenata

keramika malku se sre}ava. So nekolku fragmenti zasega taa e zastapena

samo na lokalitetite Dabinci-Sopot, Orlovi ûki-Star Karaorman i

Gradi{te-Kne`je. I ovde vo upotreba se re~isi identi~ni formi kako i vo

Dolno Povardarje, so taa razlika {to ukrasuvaweto e vr{eno so zap~esto

trkalce i so vreùvawe.

Metalnite naodi na naselbite vo Dolno Povardarje vo ovoj period

se prisutni vo pomal broj. Tie se sveduvaat na nekolku primeroci bronzen

nakit. Nivnite tipolo{ki karakteristiki manifestiraat hronolo{ki

vrednosti {to pripa|aat na ranata faza i na polnoto èlezno vreme.

@ivotot na pove}e utvrdeni naselbi prodolùva i vo ranata antikata.

Ovoj period pretstavuva posledna etapa od nivnoto egzistirawe, potvrden

preku obemniot dvièn arheolo{ki materijal isfrlen na povr{inata. Vo

rano rimsko vreme ìvotot }e zamre re~isi na site naselbi locirani na

visoki dominantni mesta. Vo ova vreme ìvotot }e prodolì vo podno`jata

na nekoi od ovie naselbi.


ETNI^KI I ISTORISKI OKOLNOSTI

Pra{awata koi se zanimavaat so etni~kite problemi na zaednicite

vo predistorijata pretstavuvaat sloèna materija {to se potpira na

istoriskite izvori i arheolo{kite istraùvawa. Dodeka za postarite

periodi na predistorijata (neolit, eneolit), koga se zboruva za ~ovekovite

zaednici, re~isi sekoga{ se upotrebuvaat terminite kultura, kulturna

grupa ili kulturen kompleks, za nejziniot kraj osetno se menuva odnosot

pri istraùvawata. Ova osobeno se odnesuva za krajot na prvata polovina

od II i I milenium pred n.e., koga pokraj rezultatite od arheolo{kite

istraùvawa, vo golema merka se koristat pi{uvanite izvori kako eden

od osnovnite elementi vo razre{uvaweto na pove}e prisutni problemi.

Pritoa, razli~nite priodi pri istraùvaweto na ovaa materija vo odnos na

tretiraweto na poedini pra{awa, pridonesoa za jasnata diferencijacija

na protoistoriskite zaednici {to go naseluvale Balkanot. Interesot

za vakvata sostojba osobeno go predizvikaa rezultatite od arheolo{kite

iskopuvawa vr{eni vo poslednite dve decenii, ne samo vo Makedonija,

tuku i po{iroko na Balkanot, taka pridonesuvaj}i so ovie pra{awa da se

zanimavaat golem broj avtori.

Me|utoa, bez ogled na toa kolku se jasni poziciite na poedini zaednici,

sé u{te postojat odredeni elementi {to gi nadopolnuvaat ovie prou~uvawa,

osobeno koga se zboruva za periodot na preodnata faza od bronzenoto vo

èleznoto vreme. Pri~ina za vakvata sostojba sekako se posledica od

nemirnite nastani {to zapo~nale pri krajot na bronzenoto vreme. Tie vo

narednite vekovi }e ostavat traen beleg na mirniot ̀ ivot {to dotoga{ bil

prisuten kaj naselenieto na Balkanot.

Nastanite poznati vo istorijata kako Golemi egejski preselbi,

predizvikani od migraciite na brojni etni~ki populacii, go zafatile

prostorot od Sredna Evropa do Egipet i Bliskiot Istok. Tie se

dokumentirani, ne samo preku mnogubrojnite arheolo{ki naodi, tuku

i na razni na~ini vo dokumentite na golemite isto~no-mediteranski

civilizacii.183 Zna~i, dodeka vo tekot na re~isi celiot period na

183 Taka na primer na nekoi spomenici od vremeto na faraonite Meremptah (1222 god. pred n.e.) i Ramzes III (1189 god. pred n.e.), se spomenuva napad vrz Egipet na t.n. severni ili morski narodi. Isto taka ova e vreme koga se pretpostavuva padot na Troja, a neposredno potoa e predizvikana preselbata na Dorcite od Severna Grcija na Peloponez (Petrova E. 1996, 111 - 112), padot na Hetitskoto carstvo, propa|aweto na Mikenskata civilizacija i naseluvaweto na Filistejcite vo Palestina.


bronzenoto vreme postoi glavno miren i kontinuiran razvitok, na krajot od

ovoj i po~etokot na èleznoto vreme sostojbata bitno se izmenila. Novite

naselbi {to se sozdavaat vo ovoj period nedvosmisleno se posledica na ovie

nastani. Nositelite na ovie promeni }e nametnat svoi kulturni vrednosti,

potisnuvaj}i gi tradicionalnite normi od bronzenoto vreme. Vo edna takva

sostojba verojatno }e se sozdade odredena simbioza pome|u postojanite i

novonastanati uslovi, koi vo domenot na kulturno-politi~kata istorija,

svojata najvisoka to~ka }e ja dostignat vo tekot na polnoto èlezno vreme.

Se raboti za proces {to se odvival nekolku vekovi, dokumentiran preku

arheolo{kite naodi i delumno preku istoriskite podatoci.

So ovie nemirni nastani i procesi bila zafatena i teritorijata

na Makedonija, kako eden od popatnite koridori po koi se odvivale

migraciite na raznite populacii. Preku arheolo{kiot materijal ovie

nastani se potvrdeni i na pove}e naselbi vo Dolno Povardarje. Prisustvoto

na arheolo{kiot materijal vo izvesna merka ja nadopolnuva slikata za

ovoj period, ve}e potvrdena na pove}e naselbi vo Dolen Vardar (Kastanas,

Vardino, Vardarofca).

Etni~kata pripadnost na naselenieto vo Povardarieto dosega bila

predmet na prou~uvawe vo pove}e navrati. Za razre{uvawe na ovie pra{awa

prete`no bile koristeni rezultati od istraùvanite nekropoli, odnosno

pojavite {to se odnesuvaat na pogrebnite obi~ai i na~inot na pogrebuvawe.

Tie vo osnova pridonesoa da se korigiraat pove}e pra{awa {to dotoga{

bea prisutni vo naukata. Sega ve}e ne e sporno deka regionot {to go zazema

Povardarieto, vo tekot na celoto èlezno vreme pripa|al na Pajoncite.

Vakviot jasno prezentiran stav, neodamna go iskaàa nekolku avtori.

Pokraj podatocite od pi{uvanite izvori, lingvisti~kite, sociolo{kite

i istoriskite pojavi, se baziraat i na arheolo{ki i antropolo{ki

istraùvawa.184

Postarite prou~uva~i na ovaa problematika, {to ja dadoa osnovata

za ovie prou~uvawa, iskaàle razli~ni stavovi po ova pra{awe. Tie

prete`no se potpiraa na pi{uvanite izvori, so ogled na faktot {to ne im

bile dostapni rezultatite od ponovite arheolo{ki istraùvawa, osobeno

za teritorijata {to ja zafa}a dolinata na Vardar. Najmnogu be{e iznesuvan

stavot deka Pajoncite pripa|aat na ilirskiot etni~ki supstrat, zastapuvan

od P. Kre~mer, G. Kacarov, D. Gara{anin i dr.185 D. De~ev, V. Georgiev i A.

184 Sokolovska V. 1986, 143-148; Mitrevski D. 1997, 187-205; Sokolovska V. 1997; Petrova E., 1996; Petrova E. 1999; Veqanovska F. 1994.185 Petrova E. 1999, 147, zab. 15; Kacarov G. 1921, 8-41; Garašanin D. 1991, 83-90.


Fol ja zastapuvaa tezata deka Pajoncite etni~ki pripa|aat na Trakijcite,

dodeka J. Beloh, J.N. Svoronos i R. Kati~i} go zastapuvaat misleweto za

helenska pripadnost na Pajoncite. 186

Istraùvawata {to se vr{eni na lokaliteti po dolinata na

Vardar vo poslednite dve decenii, osobeno vo Dolno Povardarje, go

svrtea vnimanieto i na doma{nite avtori za prou~uvawe na istorijata i

kulturata na Pajoncite. Ovie istraùvawa glavno se bazirani na rezultati

od iskopuvawa na èleznovremenski nekropoli. Taka, preku na~inot na

pogrebuvawe i pogrebnite obi~ai, izneseno e prifatlivo mislewe za

voedna~eni kulturni vrednosti vospostaveni vo ovoj region, razli~ni od

istovremenite manifestacii na istok od Struma i vo Ju`na Trakija.187

Ako kon ova se zemat predvid i rezultatite od istraùvawata vr{eni na

pove}eslojnite naselbi vo Dolen Vardar (âu{ica, Vardarofca, Vardino,

Kastanas),188 toga{ prisustvoto na Pajoncite vo ovoj region vo tekot na

èleznoto vreme, ne moè da se stavi pod somnenie.189

Za ovaa problematika, osven oddelni napisi, se publikuvani pove}e

nau~ni studii i monografii. Tie od razli~ni aspekti ja istraùvaat

i prou~uvaat istorijata, materijalnata kultura i antropolo{koto

definirawe na Pajoncite.

So komparirawe na opse`nata arheolo{ka, istoriska i antropolo{ka

gra|a, golem pridones vo rasvetluvaweto na pajonskata istorija i kultura

vo Makedonija, dadoa E. Petrova, V. Sokolovska, D. Mitrevski i F.

Veqanovska.190 Bez da navleguvame vo podlaboki analizi, nakratko }e

gi prezentirame nivnite stavovi i na toj na~in }e se obideme da im gi

pribliìme rezultatite od na{ite istraùvawa, {to vo izvesna merka gi

nadopolnuvaat.

Vo obemniot sinteti~ki trud za Pajonija, pokraj prou~uvaweto na

istorijata i materijalnata kultura, preku lingvisti~ki i onomasti~ki

primeri, E. Petrova go istraùva potekloto i pripadnosta na Pajoncite.191

Onaa {to pretstavuva karakteristika vo istraùvaweto i prou~uvaweto

na paleobalkanskite populacii, e iznesenoto mislewe deka Brigite bile

sostaven del na podocne`nite etni~ki zaednici na Pajoncite, Makedoncite,

186 Petrova E. 1999, 149-151, zab. 26, 28, 32.187 Mitrevski D. 1997, 189.188 Heurtey W. A., 1939, 33, 34, 36; Hänsel B., 1979, 191-200.189 Petrova E. 1999, 43.190 Petrova E., 1993, 125-140; Petrova 1994, 9-19; Petrova E., 1996; Petrova E., 1999; Sokolovska V., 1986; Sokolovska V., 1990, 9-34; Mitrevski D., 1996; Veqanovska F., 1994.191 Petrova E. 1999, 145-156.


Dasaretite, Edonite i Migdoncite.192

Iako Pajoncite gi smeta za stara bronzenodopska populacija, sepak

prezentira odredeni primeri od pajonskata lingvistika i onomastika koja

sodrì golem broj glosi i imiwa so brigiski koren. Toa i ovozmoùva da go

iznese stavot deka vo tekot na II milenium pred n.e., pa se do is~eznuvaweto

na Brigite vo VII vek pred n.e., Pajoncite imale nesporni vrski so Brigite

na ovoj del od Balkanot. Toa upatuva na faktot deka Brigite bile supstratum

ili baza vo pajonskoto etni~ko formirawe.193 Ponatamu taa zaklu~uva deka

brigiskata povrzanost so Pajoncite i anti~ka Makedonija, gi pravi isto

taka etni~ki i lingvisti~ki bliski Pajoncite so anti~kite Makedonci.

Dostapnite arheolo{ki naodi, komparirani so mnogubrojnite

istoriski podatoci crpeni od anti~kite izvori bea osnova D. Mitrevski da

go iznese stavot deka, doa|aweto na Pajoncite se odvivalo me|u poslednite

od nizata indoevropski branovi. Procesot na nivnoto definitivnoto

naseluvawe zavr{il nekade vo tekot na srednoto bronzeno vreme. U~estvoto

na Pajoncite vo Trojanskata vojna, kako sojuznici na Prijam, Homer vo

Ilijadata za prvpat istoriski gi afirmira, opi{uvaj}i ja nivnata zemja

okolu “{irokostrujniot Aksij”. Ako ovie legendi se zemat kako istoriska

vistina, toga{ e jasno deka Pajoncite svoeto ime i etni~ka afirmacija ja

dobile u{te pred Trojanskata vojna. Ne vpu{taj}i se vo analiza na brojnite

verzii i pretpostavki za potekloto (Frigisko, Mizisko, Dardansko)

i preselbite na Pajoncite (vo Mala Azija i vo sprotivna nasoka),

poradi sé u{te nedovolniot broj arheolo{ki potvrdi, tekot na nivniot

protoistoriski razvitok go analizira preku brojnite arheolo{ki naodi,

prete`no vrzani za manifestaciite vo pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai.

Koristej}i gi rezultatite od ovie istraùvawa, pravi obid da go definira

problemot za identifikacija na Pajoncite, Makedoncite, Enhelejcite i

Brigite, nivnata kultura i vrski pome|u sebe.194

Vo nizata na ovie prou~uvawa za etni~kata pripadnost na Pajoncite

i nivnata kultura, po mnogubrojnite istraèni grobovi, razbirliv e obidot

na F. Veqanovska tie i antropolo{ki da gi definira.195 I pokraj slabata

za~uvanost na osteolo{kite ostatoci, sepak, iskoristila trieset skeleti

{to poteknuvaat od 4 nekropoli. Od niv 29 se od Gevgelisko-valandovskiot

region (26 od Dedeli, 2 od Suva Reka i 1 od Zeleni{te) i eden od Skopskiot

192 Petrova E., 1996, 213, 214.193 Petrova E., 1999, 164, 165.194 Mitrevski D. 1997, 187-228.195 Veqanovska F. 1994.


region (Brazda), so relativna hronolo{ka opredelba od VII-IV vek pred

n.e. Antropolo{kite vrednosti od istraùvawata, preku komparativna

analiza so rezultatite na pove}e srodni istraùvawa od Balkanot, do{la

do prvite antropolo{ki soznanija za Pajoncite. Zaradi maliot broj

obraboteni skeleti, se ~ini deka rezultatite od ovie istraùvawa se vo

relativni ramki, no mora da se sogleda faktot deka tie pretstavuvaat osnova

za izu~uvawe na etni~kata pripadnost na Pajoncite. Tie pokaàa deka

Pajoncite pretstavuvaat avtohtono naselenie na ovie prostori vo tekot na

I milenium pred n.e., koi se odvojuvaat od ostanatite etni~ki zaednici na

Balkanot.

Spored toa, imaj}i gi predvid ovie prou~uvawa, so sigurnost moème

da gi identifikuvame Pajoncite kako etni~ki nositeli na utvrdenite

naselbi vo Dolno Povardarje, za peridot {to e predmet na na{ata tema. Od

druga strana, malubrojnite ostatoci od bronzenoto vreme, ne ovozmoùvaat

pocelosno da se posveti vnimanie na materijalnata kultura od ova vreme,

odnosno, da se sogleda kako i na koj na~in se odvival procesot na doseluvawe

na indoevropskite narodi, osobeno na Pajoncite na ovie prostori.

Spored dosega{nite prou~uvawa, poslednata etapa vo procesot na

doseluvawe na Pajoncite na Balkanot, vo globalni ramki morala da bide

zavr{ena do istekot na ranoto ili vo tekot na srednoto bronzeno vreme.

Po ovie nemirni procesi, nastapuva period na konsolidirawe na odnosite

pome|u zaednicite, {to doveduva do op{ta stabilizacija vo regionot,

potvrden i preku arheolo{kite naodi. Deka se raboti za relativno miren

period bez pogolemi etni~ki pomestuvawa, ukaùvaat nekolku registrirani

otvoreni naselbi od srednoto bronzeno vreme vo Gevgelisko-valandovskiot

region (Samovilska Voda i Keramidarnica blizu do s. Smokvica i Urvi{te

blizu s. Gr~i{te), locirani vo ramninite.196

Ovoj relativno miren period bil osnova da se izgradat etni~kite

odnosi na zaednicite, {to trael do krajot na docnoto bronzeno i po~etokot na

ranoto ̀ elezno vreme. Kako posledica na golemite migracioni pomestuvawa,

vo ova vreme }e se javat golem broj naselbi locirani na visoki dominantni

mesta. Istraùvawata na naselbite vo Sredno i Dolno Povardarje jasno ja

dokumentiraat ovaa sostojba {to traela nekolku veka.

I vo pogrebuvaweto ovaa sostojba e mo{ne indikativna. Kako beleg

na bronzenoto vreme dojden od jug, pogrebuvaweto na inhumirani pokojnici

vo zgr~ena polo`ba ve}e bilo prisutno (Vodovrati, Dimov Grob).197 Od

196 Istraùvawa na avtorot, nepublikuvano.197 Mitrevski D. 1997, 35-40, Sl. 5, 6.


druga strana, zaednicite na sever od Makedonija praktikuvale spaluvawe na

pokojnikot, ~ii kremirani ostatoci gi pogrebuvale vo urni. Ovoj obi~aj na

pogrebuvawe }e go donesat na ovie prostori (Hipodrom, Ore{ani).198

Dodeka maliot broj grobovi so spaluvawe otkrieni na teritorijata

na Makedonija (vo Dolno Povardarje zasega ne se otkrieni), ne dozvoluva

pocelosno da se posveti vnimanie na etni~kite problemi, za ovoj period

sostojbata na naselbite e ne{to pojasna. Sega nositelite na ovie

pogrebuvawa i na t.n. kanelirana keramika, dominiraat na prostorot na

celoto Povardarje. Me|utoa, pokraj takvata dominantna polo`ba, sé u{te

ne e jasno vo kolkava merka vlijaele vo izmena na etni~kata struktura

na avtohtonoto naselenie. Primorani da gi prifatat novite kulturni

vrednosti od sever, najverojatno pozicijata na doma{noto naselenie vo ovoj

period oslabnala.

Op{tata stagnacija vo razvitokot na kulturnite vrednosti {to go

zafatila celiot balkanski prostor }e rezultira so me{awe na razli~ni

kulturni i etni~ki elementi. Bez ogled na toa vo kolkav stepen ovie pojavi

}e bidat prifateni od aftohtonoto naselenie, vo narednite nekolku veka

tie }e odigraat va`na uloga vo kreiraweto na novite kriteriumi na ̀ elezno

vreme, vo koe Pajoncite }e stanat dominanten narod.

Vo istoriska smisla, edinstvenite podatoci za ovoj period ní gi

ostavil Homer vo Ilijadata. Opi{uvaj}i ja Trojanskata vojna, za Pajoncite

veli deka se dojdeni od zemjata na golemiot {irok Vardar i od Pelagonija.199

Vaka izneseni ovie podatoci zboruvaat za dominacija na Pajoncite na ovie

prostori.

Za periodot na polnoto èlezno vreme {to sleduva nema pi{uvani

podatoci. Prisustvo na Pajoncite vo Dolno Povardarje go potvrduvaat

golemiot broj arheolo{ki ispitani nekropoli. Manifestaciite {to se

odnesuvaat na pogrebuvaweto i pogrebnite obi~ai, nesomneno pripa|aat na

Pajoncite. Zgolemen broj informacii za Pajonskite zaednici se sre}avaat

kaj Herodot i Tukidid. Na primer Herodot gi spomenuva pajonskite plemiwa

Siropajonci, Pajopli i Doberi i gi locira okolu Pangejskata planina,

rekata Strimon i Prasijadskoto Ezero.200 Tukidid znae za pajonskite plemiwa

Agrijani i Laijai i gi lociral vo gorniot tek na rekata Strimon, a zapadno

od niv gi lociral nezavisnite Pajonci.201 Vo naukata sé u{te ne e jasno za

198 Mitrevski D. 1995,61-86; Ristov K. 1997, 155, Sl. 7, 8, 9.199 Homer, II, 848-850; XXI, 140-187(Homer., Ilijada, Skopje 1995 - prepev M. Petru{evski). 200 Herod. V, 15, 16; VII, 113 (Arseni˚ M. Herodotova istorija II, Novi Sad 1980).201 Thuc. II, 96 (Tukidid, Povjest Peloponeskog rata, Beograd 1991 - prevod: Telar S.).


koi nezavisni Pajonci stanuva zbor. Nekolku avtori vo svoite prou~uvawa

iznele pretpostavka deka ovoj podatok se odnesuva na Deronite. Zboruvaj}i

za Deronskite pari, Svoronos gi locira na eden pogolem prostor {to ja

zazema teritorijata okolu Dojran, Prasijadskoto Ezero i planinata Disoron,

oblasta na Strumica i [tip.202 Gebler Deronite gi lociral na Halkidik,203

Hamond gi lociral okolu [tip i Zletovsko-kratovskite rudnici,204 dodeka

D. Mitrevski205 gi poistovetuva kako nositeli na Dolnopovardarskata

(Gevgeliska) grupa na ̀ eleznoto vreme. E. Petrova go poddrùva misleweto

na Hamond, u{te smetaj}i deka na tie prostori Deronite najverojatno go

pretstavuvale jadroto na pajonskata dràva i kralstvo, imaj}i go predvid

faktot deka Deronite bile edinstvenoto pajonsko pleme za koe ima podatoci

za kralska vlast i monetokovawe.206 Bez ogled na toa kolku ovaa plemenska

zaednica vlijaela i u~estvuvala vo kreiraweto i razvitokot na kulturnite

vrednosti vo Dolno Povardarje, mora da se ima predvid faktot deka toj

pretstavuva geografska celina povrzana i so Dolen Vardar. Oblasta ju`no od

Demir Kapija po dolinata na Vardar {to go zafa}a regionot na Gevgelisko-

valandovskata kotlina i ju`no od nea, pa sé do vlivot na rekata Vardar vo

Egejskoto More, pretstavuva edinstvena geomorfolo{ka celina. Vo nea se

otkrieni edinstveni kulturni vrednosti {to se manifestiraat niz site

fazi na èleznoto vreme pri pogrebuvaweto. Tie nesomneno pripa|aat na

Pajoncite, koi svojot najgolem razvitok go dostignale vo VII i VI vek pred

n.e. Vo naukata sé u{te ne e razjasneto pra{aweto za imeto na oblasta {to ja

zazema Dolno Povardarje i Dolen Vardar, bidej}i naj~esto koristenoto ime

za ovaa teritorija Amfaksitida, za prvpat se spomenuva mnogu podocna.207

Oblasta {to podocna }e bide nare~ena Amfaksitida, vo po~etokot na V

vek }e bide zazemena od Makedoncite. Za Amfaksitida kako posebna oblast

ne znaele ni Herodot, ni Tukidid, no toa ne pretstavuva pre~ka taa da se

tretira kako posebna geografska oblast vo tekot na èleznoto vreme.

Razgrani~uvaweto na ovaa oblast kako posebna regionalna celina

e opredelena i preku arheolo{kite manifestacii. Na sever od Demir

Kapija, vo oblastite na Srednoto i Gorno Povardarje, pajonskite zaednici

manifestiraat razli~ni kulturni manifestacii od onie vo Dolno

202 Svoronos J. N. 1979, 204.203 Gaebler H. 1897, 289-298. 204 Hammond N. G. L. 1979, 75, 79.205 Mitrevski D. 1991, 72, 73.206 Petrova E., 1991, 14-15, 51-52; Petrova E., 1994, 9-10.207 Polybii, V, 97 (Polibije, Istorije I, II, Novi Sad 1988 - prevod: M. Ricl).


Povardarje i Dolen Vardar, sé u{te neguvaj}i gi tradicionalnite vrednosti

dojdeni od centralno-balkanskite oblasti.208

Za granicite na pajonskite plemiwa vo tekot na celokupniot

period na èleznoto vreme, pa sé do krajot na III vek pred n.e., se izneseni

prili~en broj informacii {to ja odreduvaat celata teritorija na nivnoto

prostirawe. Za docnoto bronzeno vreme i preodniot period od bronzeno

vo èlezno vreme, teritorijata na prostirawe na pajonskite plemiwa nñ

ja dava Homer. Tie se smesteni vo dolniot tek na rekata Vardar i opfa}ale

{irok pojas od dvete strani na rekata.209 Spored nekoi prou~uva~i na ovoj

prostor bi trebalo da se nao|a gradot Amidon, centarot na Pajoncite.210

Iako za podocne`nite vekovi na ranoto èlezno vreme nemame

re~isi nikakvi informacii od pi{uvanite izvori, se smeta deka pajonskite

plemiwa ja zadràle celata svoja teritorija {to ja poseduvale vo najranite

vremiwa i pokraj dolgiot period na nestabilnost, predizvikan od golemite

etni~ki pomestuvawa. Naprotiv, imaj}i go predvid sledniot period na nivna

celosna afirmacija i dominacija, se ima vpe~atok deka pajonskite plemiwa

vo tekot na ranoto èlezno vreme gi konsolidirale svoite plemenski

odnosi preku razvivawe na kulturnite i stopanskite dejnosti. Navistina

arheolo{kite dokazi vo ovoj period ja odrazuvaat op{tata stagnacija re~isi

na celiot Balkanski Poluostrov, no verojatno toa ne pretstavuvalo pre~ka

da se zadràt i neguvaat starite tradicionalni odnosi pome|u pajonskite

plemiwa. Se ~ini deka tie na odreden na~in duri i ja iskoristile vakvata

sostojba za da ja pro{irat svojata teritorija na severnite prostori, koi vo

narednite vekovi }e se javat kako op{to pajonska teritorija.211

Moèbi tokmu razvienite plemenski odnosi, kulturni i stopanski

dejnosti na pajonskite plemiwa na ovie prostori, predizvikale period

na op{ta stabilizacija vo celokupnite odnosi na ovoj del od Balkanot.

Nivnata teritorija do krajot na VI vek pred n.e. ve}e opfa}a ogromen prostor

rasprostranet pome|u rekite Struma i Vardar, od nivnite izvori{ta

do ustijata vo Egejskoto More, ne vklu~uvaj}i go tuka Halkidik.212 Na

eden del na nivnata teritorija, ovoj podem na Pajoncite bil sopren od

ekspanzionisti~kata politika na Makedoncite. Vo tekot na V vek pred

n.e. Makedoncite ja pro{iruvaat svojata teritorija na istok, zazemaj}i gi

208 Mitrevski D. 1997, 118-124.209 Homer, II, 848-850 (Homer, Ilijada, Skopje 1982 - prepev: Petru{evski M.).210 Hammond N. G. L. 1972, 26.211 Sokolovska V. 1990, 9-32; Petrova E. 1999, 67-71. 212 Petrova E. 1999, T. I, II.


pajonskite teriotrii vo Dolno Povardarje i Dolen Vardar, a pajonskite

plemiwa bile primorani da se povle~at na sever.213 Do krajot na III vek pred

n.e., koga Pajonija e anektirana vo sostavot na makedonskata dràva, od strana

na makedonskiot kral Filip V,214 se sozdadeni uslovi za me|uplemensko

obedinuvawe vo edinstvena politi~ka zaednica. I pokraj svojot nezavisen

status kako posebna dràva, sepak, vo ovoj period, za da go zadràt ovoj

status, Pajoncite bile primorani da odrùvaat bliski vazalski odnosi kon

Makedoncite.

Na krajot od izloènoto moème da zaklu~ime deka teritorijata

{to ja zazema Srednoto i Dolno Povardarje vo tekot na XIII i XII vek pred

n.e., celosno pripa|ala na Pajoncite, a vo tekot na VII-VI vek pred n.e. tie

se prisutni i na teritorijata {to ja zazema Gorno Povardarje. Procesot

za formirawe na pajonskiot narod i dràva najverojatno zapo~nal u{te

od srednoto bronzeno vreme, za vo tekot na VII i VI vek pred n.e. dostigne

najvisoka to~ka vo svojot razvitok. Vo istoriskite vremiwa, vo tekot

na V vek pred n.e., teritorijata na Dolno Povardarje i Dolen Vardar }e

ja zavladeat Makedoncite. Toga{ }e zavr{i edno poglavje od pajonskata

protoistorija, ostavaj}i zad sebe zna~ajno mesto vo kreiraweto i razvitokot

na èleznovremenskata kultura, ne samo vo Povardarjeto, tuku i na

po{irokiot balkanski prostor.

213 Thuc. II, 99 (Thukidid, Povjest Peloponeskog rata, Beograd 1991 - prevod: Telar S.); Herod. V, 16 (Arseni˚ M., Herodotova istorija II, Novi Sad 1980).214 Polibii V, 97 (Polibije, Istorije I, II, Novi Sad 1988 - prevod: M. Ricl).


ZAKLUÔK

Utvrdenite naselbi {to se prezentirani vo ovoj trud, pretstavuvaat

del od istraùvaweto na èleznovremenskata kultura vo Dolno Povardarje

i za prvpat im se posvetuva posebno vnimanie na edno mesto. Na gore

prezentiranite naselbi se obidovme da gi utvrdime fortifikaciskite

elementi od pove}e aspekti na nivnoto egzistirawe. Sega pokraj golemiot

broj grobovi, so ispituvawe na utvrdenite naselbi, zapo~nuva da se

kompletira soznanieto za naselenieto koe egzistiralo na prostorot {to

go zazema Gevgelisko-valandovskata kotlina vo tekot èleznoto vreme.

Imaj}i gi tuka predvid kulturno-istoriskite vrednosti {to se sozdadeni

vo ovoj period, rezultatite od ovie ispituvawa vo osnovna ja postignuvaat

celta. Pred sî, se dobi slika za rasporedot na utvrduvawata vo odnos na

specifi~nite uslovi {to zavladeale vo tekot na celiot period na ̀ eleznoto

vreme. Se raboti za proces koj imal svoj kontinuitet u{te od eneolitot i

ranoto bronzeno vreme, pri {to i toga{ i vo èleznoto vreme, bil usloven

od golemi migracioni razdviùvawa na razni etni~ki populacii vo potraga

po novi stopanski resursi. Ovie razdviùvawa ostavile posledici {to

trajno se odrazile na lokalnoto naselenie, predizvikuvaj}i promeni ne

samo vo na~inot na izgradba na naselbite, tuku i vo razvitokot na lokalnite

specifi~nosti, koi dotoga{ bile praktikuvani.

Vo naukata ve}e sosem jasno e izdvoen horizontot na nositelite na

ovie razdviùvawa, ~ij produkt pretstavuva kaneliranata keramika. Toa

se etni~ki populacii dojdeni od sever, poto~no od srednoto Podunavje i

Panonskata Ramnina, vo potraga po novi stopanski resursi i noviot metal,

èlezoto. Ovie etni~ki populacii gi predizvikale najburnite nastani {to

se slu~ile dotoga{. Kako posledica na nivnite uni{tuvawa i ograbuvawa,

se predizvikani razni migracioni dvièwa na pove}e lokalni populacii

na ovoj del od Balkanot. Vo naukata se poznati kako ru{iteli na pove}e

razvieni bronzenovremenski kulturi. Nivnite uni{tuva~ki udari go


prdizvikale propa|aweto na mikenskata civilizacija, propasta na mo}noto

Hetitsko kralstvo vo Mala Azija i preselbata na Dorcite od severna

Grcija na Peloponez. Se obidele da go zazemat i Egipet, no ne uspeale. Po

ovie burni nastani {to traele nekolku veka, do{lo do op{ta stagnacija

vo odnosite i kulturnite vrednosti na lokalnite populacii, vo koi bile

involvirani novi formi dojdeni od strana. Arheolo{kite naodi mo{ne

jasno ja dokumentiraat ovaa sostojba, no izgleda deka ovoj probiv ne vlijael

osobeno i bitno ne ja naru{il postojnata etni~ka ramnoteà na avtohtonoto

naselenie. Naprotiv, se ~ini deka probivite na severnite narodi

predizvikale pogolema kompaktnost i homogenizirawe na naselenieto, {to

verojatno pretstavuvalo preduslov za ponatamo{noto nivno razvivawe.

Poradi specifi~nite uslovi {to nastanale, zaklu~uvame deka

na~inot na utvrduvawe bil celosno podreden vo funkcija na defanziven

karakter. Site pridru`ni elementi prisutni na utvrduvaweto od naselbite

mo{ne jasno go dokumentiraat vakviot karakter. Taka, pokraj odbranbena,

ima funkcija i na strategiski punkt. Re~isi site naselbi locirani na

visoki dominantni pozicii obezbeduvaat nepre~en razvitok na stopanskite

i kulturnite dejnosti i pogolema preventiva vo nivnata odbrana i za{tita.

Za ̀ al, poradi sé u{te nedovolnite elementi vo pogrebuvaweto i pogrebnite

obi~ai {to se odnesuvaat za preodniot period i ranoto èlezno vreme,

ne e mo`na pocelosna diferencijacija na duhovnata kultura i pokraj toa

{to arheolo{kite naodi od utvrdenite naselbi gi dokumentiraat ovie dve

fazi od nivniot razvitok. Vo ovaa smisla sostojbata e vidno promeneta

vo narednata posledna faza od nivniot razvitok. Brojot na utvrdenite

naselbi vo ovaa faza vidno se zgolemilo bez da se naru{i kontinuitetot od

prethodniot period. Vo isto vreme, mo{ne va`na uloga odigrale ju`nite

vlijanija. Nivnoto prisustvo }e predizvika celosna sveìna vo odnos na

konzervativnite formi (osobeno vo keramikata) {to sé u{te se neguvale na

naselbite. Pred tie celosno da bidat prifateni od naselenieto, koe te{ko

se osloboduvalo od tradicionalniot na~in na izrabotka i upotreba na

starite formi za sekojdnevna upotreba, najnapred }e najdat {iroka primena

vo ritualni celi pri pogrebuvawe na umrenite.

So istraùvaweto na nekropolite na pajonskiot prostor se otkrieni

brojni naodi na bronzeni predmeti, prete`no vrzani za periodot od VII-VI vek pred n.e. Vo niv spa|aat raznovidni formi na nakit i kultni

predmeti poznati kako makedonsko-pajonski bronzi. Nivnoto prisustvo

ukaùva na vzaemna povrzanost vo razvitokot na pajonskite zaednici od


ju`nite i severnite oblasti i pokraj razli~niot na~in vo praktikuvawe

na pogrebuvaweto na umrenite. Ovie predmeti nao|aat primena i vo drugi

nepajonski sredini,215 {to ne go isklu~uva faktot deka na pajonskiot

prostor e konstatirana nivna najgolema koncentracija i pretstavuva

najdobar primer za nivna izrabotka i upotreba. Vo osnova, se ima vpe~atok

deka upotrebata na ovie predmeti pretstavuva moden trend proizlezen od

pajonskite rabotilnici, a ottuka {iroko rasprostranet na po{irokata

teritorija na Balkanot. Se raboti za period vo koj pajonskite zaednici }e

go zabeleàt najgolemiot podem vo svojot razvitok. Ovoj podem osobno doa|a

do izraz kaj nao|ali{tata vo Dolno Povardarje. Otkrivaweto na golem

broj nekropoli i grobovi so bogati grobni darovi, izraboteni so visok

umetni~ki manir, go pretstavuva visokiot kulturen razvitok na Pajoncite.

Stepenot na nivniot razvitok }e se odrazi i vo drugite regioni naseleni so

pajonski zaednici (Bregalni~ki, Skopsko-kumanovski, Pelagoniski) {to

be{e pri~ina nekoi avtori so pravo da go iznesat misleweto deka se raboti

za posebni regionalni kulturni grupi.216

Preku opredeluvawe na vremenskoto egzistirawe, naselbite go dobija

svoeto mesto na hronolo{kata skala. Osven preku dvi`niot arheolo{ki

materijal {to pretstavuva primarna cel vo nivnoto hronolo{ko

definirawe, bea zemeni predvid formata, karakterot i goleminata na

fortifikaciite, no i kontinuitetot na nivnoto egzistirawe. Na pove}e

od niv dosega ne se vr{eni arheolo{ki iskopuvawa, {to pretstavuva

problem vo odnos na pocelosno hronolo{ko definirawe. Me|utoa, pokraj

mnogubrojnite kerami~ki naodi, toa ne pretstavuva{e pre~ka da se opredeli

nivnata relativna hronolo{ka polo`ba. Za taa cel osobeno be{e zna~aen

dvi`niot arheolo{ki materijal isfrlen na povr{inata, dopolnet so

analogni primeri prisutni na po{irokiot balkanski prostor.

Vo odnos na hronolo{koto definirawe, se potvrdi deka naselbite

imaat mo{ne voedna~en tek na egzistirawe. Osven nekolku od niv, {to imaat

horizonti na ìveewe od eneolitot ili bronzenoto vreme, najgolemiot del

se sozdadeni vo tekot na ̀ eleznoto vreme. Od druga strana se konstatira deka

na nekoi od naselbite ìvotot prestanal pri krajot od VI ili po~etokot na

V vek pred n.e. Ovoj period istoriski e vrzan za dominacija na Makedoncite,

nivno zazemawe na regionot na Dolno Povardarje i preselbata na Pajoncite

na sever od ovie prostori.217 Povtoren ìvot na nekoi naselbi }e se javi vo

215 Bouzek J. 1974, 324, 325;216 Vasi˚ R. 1973, 106-111; Vasić R. 1987, 690, 701, 712217 Petrova E., 1999, 9


IV - II vek pred n.e., no po rimskata dominacija ìvotot }e zamre re~isi

vo site predistoriski naselbi. Kontinuitetot na ìveewe do rimskata

dominacija }e go zadràt pove}e naselbi, a samo nekolku od niv i vo rimsko

vreme }e prodolàt da egzistiraat na istiot predistoriski prostor.

Mo{ne vaèn segment vo odrùvaweto na sevkupnite tradicionalni

odnosi na naselbite vo Dolno Povardarje, pretstavuvaa pra{awata vrzani

za etni~kite problemi. Prou~uvawata vr{eni vo poslednite godini na

ovaa tema, iznesoa jasni defirencijacii vo odnos na razvitokot i genezata

na pajonskata zaednica vo Dolno Povardarje. Svojot razvitok pajonskite

zaednici najverojatno go zapo~nale u{te vo tekot na ranoto ili srednoto

bronzeno vreme i pokraj problemot okolu nivnata slabata ispitanost. Vo

sekoj slu~aj, vo tekot na docnoto bronzeno i ranoto ̀ elezno vreme Pajoncite

ve}e se potvrdeni kako posebna etni~ka zaednica so svoja teritorija, koja }e

se menuva (pro{iruva ili gubi) vo zavisnost od voeno-politi~kite uslovi

i stepenot na nivniot razvitok. Vo tekot na celiot razvitok Pajoncite

svojata teritorija }e ja zadràt do krajot na svoeto egzistirawe, kako

rezultat na etni~kata kompaktnost.

Na krajot bi sakale da zabeleìme deka sme svesni za odredeni praznini

{to bea prisutni pri istraùvaweto na naselbite. Ova osobeno se odnesuva{e

za pokonkretnoto stratigrafsko, odnosno hronolo{ko definirawe na nekoi

kulturni horizonti. Imaj}i ja predvid ovaa konstatacija, istraùvawa na

niv prvenstveno bea naso~eni kon opredeluvawe na relativnata hronologija,

odrazena preku povr{inskite arheolo{ki ostatoci. Se nadevame deka

ovaa praznina }e bide popolneta so narednite istraùvawa na naselbite

vo ovoj region. Od druga strana se nadevame deka ovoj trud }e pretstavuva

osnova za natamo{ni istraùvawa, osobeno vo delot na nivnata ume{nost

za formirawe na odbranbenata koncepcija na naselbite.


SUMMARY

The Gevgelija-Valandovo Valley is situated on the most southern part of the territory of the Republic of Macedonia, in the science known under the term Dolno or Juzno Povardarje. The Tikves area extends on the northwest, separated by the mountain range Kozuf, while the Demir Kapija Canyon lies on north. The Plavus Mountain, that divides the Strumica Area, and the large mountain chain Belasica are on east. Through the Gypsy Canyon on south, the Gevgelija-Valandovo Valley opens toward the Thessaloniki Field and the Aegean Sea. However, the administrative border with Republic Greece restricts it.

The main subject of this dissertation is the 24 fortified settlements in Dolno Povardarje from the Iron Age that covers the period from XII-VI century B.C. The basic motive for exploring the settlements in this region was the discovery of large number of necropolises and graves with an unknown origin. The fortification elements, their purpose and character of these colonies were made possible through the exploration. Although not any archaeological excavations are done on most of these settlements (exemption are the settlements Vardarski Rid, Gevgelija and Isar, Marvinci) it was not a problem their characteristics to be determined through surface observations. This is especially important, taking into consideration that on the surface of the settlements could be seen traces from the previous oldest cultures.

These are settlements with specific attributes, whose location clearly speaks about the domination of the natural conditions the terrain provides. They have been built on high, dominant positions adjusted to the natural configuration of the terrain. Such position emphasises their defensive character, to which all other implemented elements in the fortification part were adjusted. This type of settlements has widely spread on the territory of central and southeast Europe as a result of large migrating movements in the period of Eneolit and late Bronze Age. Their diffusion points tat they have not been a product of one nation, but of the turbulent times. Almost all places where they show up have elements with identical typological characteristics.


Very important segment for functioning of the settlements are the elements contained in their fortification part. These elements, depending on the purpose and character, were implemented in the basic concept of the settlements. The most important element among them was the choice of location for the settlement. The other elements that are part of the basic concept of the settlement have been conditioned by its location, i.e. the shape, the defence walls, terraces (if there is a need for them), the ditches, the bordering defence objects, such as the tumuluses, embankments and guard-towers, as well as the entrances in the settlement. All these elements were built into almost every settlement, in the same time adjusted to function as defence objects. In this defence strategy each part, alone or in agreement with the rest of the elements, makes an additional strengthening of the settlement.

The positioning and organisation of settlement’s defence elements in particular micro region, made possible visual contacts among them to be accomplished. The visual connections (picture 3) enabled the condition among the settlements to be perceived through shortest possible contact, thus providing sufficient time for the inhabitants to hide during direct danger, or to organise their defence. As a result of the general stability and development of the communities during the Iron Age, following the turbulent events, were made most optimal conditions for establishing preventing protection through visual contacts. The advantage of this defence system was the speed of the contacts established.

The visual contacts in Dolno Povardarje hardly could be established unless the settlements were not classified by certain categories. An important segment for the visual contacts was the introduction of guards and fore-guards at the larger and more important settlements. Such function had the points Vodenicar-Bogdanci (1), Meceva Niva-Sobri (21), Golema Niva-Dedeli (8), Gradiste-Gabrovo (4), and Straiste-Valandovo (23). The settlement Isar-Prsten (16) is included in the mining centres, while the settlement Sin Grad-Sermenin (17) could be considered to have double role in the region. Its location places it into categories of shelter centre and cult place since the only object in its central part could be defined as a “temple”. The cattle-breeding settlements are those located at low plene, whit aroand the wooden fence (palisade). The settlements with such character in Dolno Povardarje are: Kalica-Miravci (11), Beli Most (Gradiste)-Petrovo (14) and Grobista-Furka (22). In order to have a complete picture of the defence system of the region the settlements with central and key role should be pointed out. Central settlements according the location and size are: Isar-Marvinci (9) and Vardarski Rid-Gevgelija (6). In addition, taking into consideration the size, way of fortification, positioning and activity, more significant settlements are Prdejska Cuka-Grciste (7) and Isar-Prsten (16). The remaining settlements cannot be categorized since each was built according the basic


conception that besides for living it would serve as a system for independent defence. In Dolno Povardarje are evidenced 24 settlements that carry the mark from the

Iron Age. Through their exploration are noticed separate phases from the development of the settlements that are in connection also to the location, elements of fortification and movable archaeological findings. The catalogue (picture 4) contains settlements subordinated alphabetically by the populated places they are located such as: 1. Vodenicar, Bogdanci 2. Complex of settlements Petkova Vodenica I-III, Bogdanci 3. Gradiste, Brlevo 4. Gradiste, Gabrovo 5. Mangura, Gabrovo 6. Vardarski Rid, Gevgelija 7. Prdejska Cuka, Grciste 8. Golema Niva, Dedeli 9. Isar, Marvinci 10. Mramor, Miletkovo 11. Kalica, Miravci 12. Gorna Korija, Negorci 13. Talov Rid, Negorci 14. Beli Most (Gradiste), Petrovo 15. Dolamare, Prdejci 16. Isar, Prsten 17. Sin Grad, Sermenin 18. Gradiste, Smokvica 19. Tufka, Smokvica 20. Kriv Javor, Sobri 21. Meceva Niva, Sobri 22. Grobista, Furka

Movable archaeological findings are discovered in almost all settlements that are subject in this work. The findings are not discovered only in the settlement Sin Grad- Sermenin, while few others are not presented in the analysis due to the sporadic fragments of ceramic pots that lack characteristic elements.The data collected can be in two basic categories, metal and ceramics. Among the ceramic findings are separated those from the transitional period from Bronze into Iron Age, the early and full Iron Age, and among the metal data are found those from early and full Iron Age.


Fine and rough potteries are found from the transitional period. Most often from the basic shapes could be found deep dishes with indented edges, often decorated with straight and slanting canneled, biconical pots with two vertical handles and pots with tall cylindrical neck. The rough ceramics was represented by several forms of pots often decorated with plastic ribbons made with fingerprints. The settlements Vardarski Rid-Gevgelija, Prdejska Cuka-Grciste and Isar-Marvinci are represented with ceramics from this period.

The same types and forms of pots can be found mainly in the early Iron Age, but with more rough and porous type of baking. In this period dominate several basic types of pots, deep dishes with indented edges, with or without canneled, with soft profile on the edge, biconical and conical dishes with two vertical or horizontal handles. The ceramics from this period is discovered in the settlements Petkova Vodenica II and III-Bogdanci, Vardarski Rid-Gevgelija, Prdejska Cuka-Grciste, Isar-Marvinci, Kalica-Miravci, Talov Rid-Negorci, Dolamare-Prdejci, Gradiste-Smokvica, Tufka-Smokvica, and Grobista-Furka.

After the penetration of the strong south influences during the early Iron Age, in the period of the full Iron Age would develop a strong connection with the old tradition. It would result with creation of local production of ribbon coloured ceramics, practiced through the new way of making a pottery wheel, which was mainly used as a gift in the graves. In everyday life this type of ceramics could hardly find use that could be seen from its low participation in the settlements.

The metal findings in the settlements are very modest. Almost all metal objects are familiar from the necropolises and belong to a group of bronze jewellery that existed on the wider Balkan territory in the period VII-VI century B.C. Exemptions are the needles from Isar-Marvinci and Gradiste-Smokvica that date from IX-VII century B.C.

The existence of the necropolises in certain region has always imposed the question about the relationship toward the basic settlement, especially if it is not familiar. The necropolises, closely connected to their primary settlement, represent a reflection of the social and economic character of the population. This connection imposes the need once more to search this type of archaeological finding. Among the discovered eight, in the list are noted 15 more newly discovered necropolises in Dolno Povardarje: 1. Milci, Bogorodica 2. Zeleniste, Valandovo 3. Suva Reka, Gevgelija 4. The south periphery of the city Gevgelija (st. “Ilija Miov”, st. “Kiril and Metodij”, the Kindergarten) 5. Paragon, Gevgelija


6. Raul, Gevgelija 7. Vardarski Rid, Gevgelija 8. Glos, Grciste 9. Dedeli 10. Karakus, Dedeli 11. Ajse Cesma, Dedeli 12. Mala Boska, Gopceli 13. Lisicin Dol, Marvinci 14. The south necropolis of the antic city Isar, Marvinci 15. Kurkievica, Marvinci 16. Ekimci, Nikolic 17. Bisov Javor, Smokvica 18. Bela Cesma, Sobri 19. Begovo, Stojakovo 20. Korija, Stojakovo 21. Unknown locality, Uma 22. Bolovan, Furka 23. Govedarov Grob, Furka

All stated necropolises are located near their original settlements, thus there is no problem in regards to their location and mutual connection. According to the space possessed, the necropolises were located on places that create an ambient of belonging to the home settlement in order to provide uninterrupted mutual communication.

In terms of ethical and cultural determination, the processes of immigration of a variety of ethnical populations are defined since the mid Bronze Age. In that sense, it is clear that the region of present Dolno Povardarje during XII and XII century B.C. has belonged completely to the Paeonians. They are present on the territory of Gorno Povardarje in the period of VII-VI century B.C. The process of forming the Paeonian people and state probably started during mid Bronze Age and continued to the end of the prehistory, when in VII and VI century B.C. reached its peak of development. In historic times, during the V century B.C. the territory of Dolno Povardarje and Dolen Vardar were taken over the Macedonians. In such way one chapter of the Paeonian protohistory ended, leaving behind significant place in the creation and development of the iron-age-culture, not only in Povardarje, but also on the Balkan territory, in general.


K R A T E N K I

ÁÅÌÈ – Ôï Áñ÷áéïëïãéêï çñãï òôÞ Ìáêåäïíéá êáé Èñáêç

AP – Arheološki pregledArchaeol. Iugosl. – Archaeologia IugoslavicaBCH - Bulletin de corèspondance helléniqueBSA - Annual of the British School of Archaeology at AthensGZFF - Godi{en Zbornik na Filozofskiot fakultet

Glasnik na INI - Glasnik na Institutot za nacionalna istorija

GMKD - Glasnik na muzejsko konzervtorskoto dru{tvo

GNAM - Godi{nik na Narodniot Arheologi~eski muzeŸ v Sofi®

Godišnjak CBI – Goišnjak Centra za balkanološka istraživanjaGZM - Godišnjak Zemaljskog mizejaEx. Th. - Expeditio ThracicaŽA - Živa AntikaZbornik NM[ - Zbornik na Narodniot muzej, [tip

ZAM - Zbornik na Arheolo{kiot Muzej

IMÁB - Izvesti® na muzeite ot Áo`na B†lgari®

Jahrbuch RGZM – Jahrbuch der Romisch – Germanischen Zentralmuzeums MainzJFA – Journal of Field ArchaeologyKult. Nasled. - Kulturno nasledstvo

Maced. Acta archaeol. – Macedoniae acta archaeologica Maked. Nasled. - Makedonsko Nasledstvo

Marb. W. Pr. – Marburger Winckelmanns ProgrammMaked. Num. Glas. - Makedonski Numizmati~ki Glasnik

Pamet. Archaeol. - Pamatky archaeologickePAS – Prähistorische Archäologie in SüdosteuropaPBF – Prähistorische BronzefundePJZ - Praistorija jugoslevenskih zamaqa

Pr. Z. - Praehistorische ZeitschriftRGF - Romisch-Germanische ForschungenSBAN - Spisanie na BÍlgarskata Akademija na Naukite

FKM - Fondacija za Kultura na Makedonija

UISPP/Actes – Union internationale des sciences préhistoriques et prohistoriques


B I B L I O G R A F I J A

Andronikos M. 1988 - Vergina / The excavation of 1987, AEMÈ 1, Thessaloniki 1988.Arheolo{ka Karta 1996 - Arheolo{ka Karta na Republika Makedonija,

Skopje 1996.

Batoviæ Š. 1966 – Stari neolit u Dalmaciji, Zadar 1966.Batoviæ Š. 1977 – Carcteristiques des agglomerations fortifiees dans la region des Liburnies, Godišnjak CBI knj. XV/13, Sarajevo 1977.Benac A., Čović B. 1956 - Glasinac I, (Katalog), Sarajevo 1956.Benac A. 1985 – Utvrđena Ilirska naselja, CBI knj. 4, Sarajevo 1985.Benac A. 1986 – Utvrđena praistorijska naselja u zapadnom delu Jugoslavije, Odbranbeni sitemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslavije, Materijali XXII, Novi Sad 1986.Bitrakova-Grozdanova V. 1986 - Topografija i urbaniot razvoj na Lihnidos,

Istorija XXII/2, Skopje 1986.

Bouzek J. 1973 - Graeco/Macedonian Bronzes, Acta univ. Caroline phil. et Hist., Monogr. 49, Praha 1973.Bouzek J. 1974 - Macedonian Bronzes. Thier origins, distributions and relation to other cultural groups of the Earli Iron Age, Pamet. Archaeol. LXV, Praha 1974.Bouzek J. 1985 – The Aegean, Anatolia and Europe: cultural interrelations in the second milenium, Praha 1985.Vasi˚ R. 1976 - Novi elementi za prou~avawe gvozdenog doba vardarske

doline, Starinar XXVII, Beograd 1976.

Vasić R. 1987 - Gevgelijska grupa strijeg gvozdenog doba, PJZ, Sarjevo 1987.Vasić R. 1999 – Die Fibeln im Zentralbalkan, PBF XIV, 2, Stuttgart 1999.Veqnovska F. 1994 - Antropolo{ko definirawe na Pajonite, Skopje 1994.

Videski Z. 1999 - Lisi~in dol - Marvinci, Maced. acta archaeol. 15, Skopje

1999.

Vinčić Ž., Ivanovski M. 1981 - Vrdarski rid i Milci kod Gevgelije, AP 22, Bograd 1981.Gaebler H. 1897 – Die Münzen der Derronen, Zeitschrift für Numismatik XX/1897.Gara{anin D. 1976 - Problemot na datirawe na makedonskata bronza so

poseben osvrt na naodite od Radawa, Maced. Acta archaeol. 2, Prilep 1976.

Garašanin D. 1991 – Zum Problem der Päonier, Iliro-traèki simpozium, Paleobalkanska plemena izmeðu Jadranskog i Crnog mora od eneolita do helenistièkoga doba, Sarajevo – Beograd 1991.Gara{anin M., Gara{nin D. 1958/59 - Aheolo{ka iskopavwa u selu Rdawu na


lokalitetu Krivi Dol, Zbornik na NM[ 1, [tip 1959.

Garašanin M. 1960 – Contrabution a la chronologie de lÁge de fer en Macedoine, Ž. A. 10, Skopje 1960.Garašanin M. 1962 – Arheološki prilozi problemu Velikih Egejskih Seoba, Diadora 2, Zadar 1962.Gara{anin M. 1968 - Eden osvrt na praistorijata na Makedonija, Glasnik na

INI XII-1, Skopje 1968.

Gara{anin M. 1983 - Razvieno bronzano doba i prelazni period Makedonije,

PJZ IV, Sarajevo 1983.

Garašanin M. 1986 – O utvrđenjima i odbrambenim sistemima u jugoslovenskom delu centralnobalkanske regije, Odbrambeni sistemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslavije, Materijali XXII, Novi Sad 1986.Gara{anin M., Simoska D. 1976 - Kontrolni iskopuvawa na [uplevac i

nekoi problemi na grupata [uplevac - Bakarno Gumno, Maced. acta archaeol. 2, Prilep 1976.

Gevgelija 1986 - Gevgelija 1886-1986 (fotomonografija), Gevgelija 1986.

Georgiev Z. 1980 - Karakterot i zna~eweto na vongrobnite naodi vo ju`no

povardarskite nekropoli od èleznoto vreme, Maced. acta archaeol. 6, Skopje

1980.

Georgiev Z. 1983 - Grobot 31/35 od nekropolata Milci kaj Gevgelija, Zbornik

na Arh. Muz. Skopje 10-11, Skopje 1983.

Georgiev Z. 1984 - Elmenti na ranata antika vo Dolnoto Povardarje, GZFF

2, Skopje 1984.

Georgiev Z. 1985 - Grobni naodi od Gevgelija vo Narodniot muzej vo Titov

Veles, Istorija XXI/1, Skopje 1985.

Georgiev Z. 1987 - Neobjaveni i novi naodi od Povardarjeto, GZFF 14 (40),

Skopje 1987.

Georgiev Z. 1988 - Ra~no izrabotuvana keramika od dolnopovardarskite

nekropoli, Maced. acta archaeol. 9, Skopje 1988.

Georgiev Z. 1990/91 - Tri predrimski naselbi kraj P~iwa, GZFF 17 (43),

Skopje 1990-1991.

Georgiev Z. 1992 - Dve èleznodobni naselbi kaj Stracin, GZFF 19, Skopje

1992.

Gergova D. 1977 - Razvitie na fibulite v Traki® prez staroèl®znata epoha

(XI – VI v.pr.n.e.), Vekove 1, Sofi® 1977.

Govedarica B. 1978 – Praistorijske gradine u Bosni i Hercegovini, Naseljavanje i naselja u praistoriji, Materijali XIV, Beograd 1978. Govedarica B. 1982 – Prilozi kulturnoj stratigrafiji praistorijskih gradinskih naselja u


jugozapadnoj Bosni, Godišnjak CBI, knj. XX/18, Sarajevo 1982.Grabovec S. 1986 – Odbrambni sistemi v prazgodovini v severozahodnem delu Jugoslavije, Odbrambeni sistemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslvije, Materijali XXII, Novi Sad 1986.Grbi˚ M. 1954 - Arheolo{ki nao|li{ta vo Makedonija, Glasnik MKD,

Skopje 1954.

Guštin M. 1978 – Tipologija gradišè železne dobe v Sloveniji, Naseljavanje i naselja u praistoriji, Materijali XIV, Beograd 1978.Daux G. 1961 – Chronique de fouilles, BCH – II, 1961.Dimitrov I. D. 1983 - SeliÈa ot rnnoèlÔznata epoha po dolinata na Gorna

Struma, Eh. Th. 4, SofiÔ 1983.

Dragojevi˚-Josifovska B. 1967 - Izve{taj o arheolo{kom iskopvawu kod

sela Marvinaca, GZFF kn. 19, Skopje 1967.

Drechsler-Bižiæ R. 1975 – Caractéristiques des agglomérations fortiées dans la région centrale des Jpodes, Međunarodni kolokvij, Utvrđena Ilirska naselja, CBI knj. XXIV/6, Sarajevo 1975.\or|ievski B. 1993 - Praistoriski gradi{ta od Kumanovsko, Maced. acta archaeol. 13, Skopje 1993.

Easton D. F. 1989 - Schliemann´s excavations at Troy, Thracians and Mycenaeans (Fourth International Congress of Thracology 1984), Sofia 1989.Jevtiæ M. 1983 - Keramika starijeg gvozdenog doba na centralnobalkanskom podruèju, Beograd 1983.Kartov V. 1966 - Gevgelija do Balkanskite vojni, Skopje 1966.

Kacarov G. 1921 - Peoni®, prinos† k†m† starata etnografi® i istori® na

Makedoni®, Sofi® 1921.

Keramid~iev A. 1984 - Rekognoscirawe na stari rudarski lokaliteti vo

Isto~na Makedonija, Arheolo{ki Muzej Skopje, Skopje 1984.

Keramidčiev A. 1990 – Jedno grandiozno delo stare rudarske eksploatacije u dolini Konske reke, Zbornik radova Muzeja rudarstva i metalurgije Bor, Knj. V-VI (1987-1990), Bor 1990.Kilian K. 1975 – Trachtzubehör der Eisenzeit zvischen Ägäis und Adria, Pr. Z. 50, Berlin 1975.Kilian K. 1975a – Fibeln in Tessalien von der mykenischen bis zur archaischen Zeit, PBF XIV/2, München 1975.KisÝov K. 1988 - K†m v†prosa za seliçnata harakteristika na Sredni

Rodopi, IMÁB XIV, Sofi® 1988.

Kora}evi} D. 1977 - Naod od hal{tatsko vreme od Brazda kaj Skopje, Maced.


acta arhaeol. 3, Prilep 1977.

Lloyd S. 1969 - Prva naselja u Anadoliji (vo Osvit civilizacije), Beograd 1969.Marić Z. 1964 – Dinja Dilina, GZM 19, Sarajevo 1964.Marić Z. 1975 – Prahistorijska i protohistorijska utvrðenja na podruèju Daorsa, Međunarodni kolokvij, Utvrđena Ilirska naselja, CBI knj. XXIV/6, Sarajevo 1975.Medović P. 1978 - Naselja starijeg gvozdenog doba u jugoslovenskom Podunavlju, Beograd 1978.Mikulčić I. 1966 – Pelagonija u svetlosti arheoloških nalaza, Skopje – Beograd 1966.Mikulčić I. 1973 – Das vorgeschichtliche Stratum auf der Burg Kale in Skopje und Problem Eisenzeit in Süddardanien, Actes du VIIIe congres international, tome III, Beograd 1973.Mil~ev A. 1958 - K†m v†prosa za naŸ-drevnite fibuli v B†lgarskite zemi,

Izsl. v ~est na akad. D. De~ev, SofiÔ 1958.

Mirosavljević V. 1974 – Gradine i gradinski sistemi u prethistorijsko i protohistorijsko doba, Arheološki radovi i rasprave VII, Zagreb 1974.Mitrevski D. 1987 – Bow fibulae from Iron Age sites in the Vardar Valley, Archaeol. Iugosl. 24, Ljubljana 1987.Mitrevski D. 1988 - Krakteriti~ni formi na “Makedonski bronzi” od

nao|ali{tata po dolinata na Vardar, Maced. acta archaeol. 9, Skopje 1988.

Mitrevski D. 1990 - Kunovo ûki kaj Orizari - Mogila II, Maced. acta archeol. 11, Skopje 1990.

Mitrevski D. 1991 - Dedeli - nekropola od èleznoto vreme vo Dolno

Povardarje, Skopje 1991.

Mitrevski D. 1991a - Prilog kon vrednuvaweto na dolnovardarskata-

pajonska grupa na èleznoto vreme, Maced. acta archaeol. 12, Skopje 1991.

Mitrevski D. 1995 - Praistoriska nekropola “Klu~ka-Hipodrom” kaj Skopje,

ZMM (A)-1, Skopje 1995.

Mitrevski D. 1997 - Protoistoriskite zaednici vo Makedonija, Skopje

1997.

Mitrevski D. 1999 - Grobot na Pajonskata sve{teni~ka od Marvinci, Maced. acta archaeol. 15, Skopje 1999.

Mitrevski D. 2001 - Staromakedonskiot grad na Vardarski Rid, Skopje

2001.

Mitrevski D., Temov S. 1999 - Novi naodi od Isar - Marvinci, Maced. acta archaeol. 15, Skopje 1999.

Müller – Karpe H. 1959 – Beiträge zur Chronologie der Urnenfelderzeit nördlich und südlich der Alpen, RGF 22, Berlin 1959.


Pa{i} R. 1977 - Arheolo{ki istraùvawa na lokalitetot Suva Reka vo

Gevgelija, Maced. acta archaeol. 3, Prilep 1977.

Pa{i} R. 1978 - Arheolo{ki ispituvawa na lokalitetot Suva Reka vo

Gevgelija, ZAM 8/9, Skopje 1978.

Pa{i} R. 1983 - Nekropola od postaroto èlezno vreme vo selo Dedeli kaj

Valandovo, ZAM 11, Skopje 1983.

Pa{i} R. 1995 - Lokalitetot Glos kaj selo Gr~i{te, ZMM (A)-1, Skopje

1995.

Pa{i} R., Vin~i} @., Ivanovski M., Georgiev Z. 1987 - Nekropolata Milci

kaj Gevgelija, Kult. Nasled. 10/11, Skopje 1987.

Petrova E. 1991 - Pajonskite plemiwa i Pajonskoto kralstvo vo II i I milenium pred n.e., Maced. acta. archaeol. 12, Skopje 1991.

Petrova E. 1993 - Kultovite i simbolizmot kaj pajonskite plemiwa

komparirani so ilirskite i trakiskite, Maced. acta archaeol. 13, Skopje

1993.

Petrova E. 1994 - Oktodrahma na pajonskoto pleme Deroni, Maked. Num.

Glas. 1, Skopje 1994.

Petrova E. 1996 - Brigite na centralniot Balkan vo II i I milenium pred

n.e., Skopje 1996.

Petrova E. 1999 - Pajonija vo II i I milenium pred n.e., Skopje 1999.

Pingel V. 1970 – Eisenzeitlische Gräbar von Dedeli und Mravnca Jugoslavisch/Makedonien, Marb. W. Pr., Berlin 1970.Popov R. 1918 - Grobni nahotki ot Halçatskata epoha, SBAN 16, Sofi®

1918.

Popov R. 1921 - Materiali za prou~vane na halÈatskata i la-tenska kulturi

v B†lgari® i Makedoni®, GNAM 6, Sofi® 1921.

Radt W. 1974 – Die früheisenzeitlische Hügelnekropole bei Vergina in Macedonien, PBF XX/1, München 1974.Rendić-Miočević D. 1975 – Quelques aspects de la continuité des agglomérations fortifiées illyriennes préantiques á l`époque romaine, Međunarodni kolokvij, Utvrđena ilirska naselja, CBI XXIV/6, Sarajevo 1975.Rey L. 1916 - Observations sur les sités préhistorique et protohistoriques de la Macédoine, BCH, XL (1916).Ristov K. 1993 - Suva Reka - Gevgelija, Maced. Acta rchaeol. 13, Skopje 1993.

Ristov K. 1996 - Grob - pitos od Sredno Nerezi, skopsko, Maced. acta archaeol. 14, Skopje 1997.

Ristov K. 1997 - Pove}eslojna nekropola Selo kaj s.Ore{ani, skopsko, Kult.


Nasled. 22-23, Skopje 1997.

Ristov K. 1999 - Novi praistoriski naodi od Skopsko, Kult. Nasled. br. 24-

25, Skopje 1999.

Sanev V., Simoska D., Kitanoski B., Saròski S. 1976 - Praistorija vo

Makedonija (Katalog), Skopje 1976.

Simoska D., Sanev V., 1976 - Praistorija vo Centralna Pelagonija (Katalog),

Bitola 1976.

ÓÉÍÄÏÓ 1985 – ÓÉÍÄÏÓ (Êáôáëïãïó ôçó åêèåóçó), Áèçíá 1985.

Snodgrass A. M. 1971 – The Dark Age of Greece, Edinburgh 1971.Sokolovska V. 1986 - Isar - Marvinci i povardarjeto vo anti~ko vreme,

Skopje 1986.

Sokolovska V. 1990 - Pajonskoto pleme Agrijani i vrskite so Damastion,

Maced. acta archaeol. 11, Skopje 1990.

Sokolovska V. 1997 - Etni~kite nositeli na Trebeni{kata nekropola,

Skopje-Ohrid 1997.

Stan~evski I. 1997 - Docno makedonski depozit od Gurbita, Maked. Nasled.

I/3, Skopje 1997.

Stefanovich M. 1973 – Some Balkan Elements in the Aegean Migrations, Actes du VIII congres UISPPI, Actes III, Beograd 1973.Stojić M. 1986 – Gradine u baseni Velike Morave, Odbrambeni sistemi u praistoriji i antici, Materijali XXII, Novi Sad 1986.Svoronos J. N. 1979 – Hellénisme primitif de la Macédonie, Prouvé par la numismatique, Chicago 1979.Suić M. 1975 – Approch scientifique et methodes de recherche des habitats autochtones sur le territoire illyrien, Međunarodni kolokvij, Utvrđena ilirska naselja, CBI XXIV/6, Sarajevo 1975.Suić M. 1976 – Antički grad na istočnom jadranu, Zagreb 1976.TodoroviÊ J. 1971 - Katalog praistorijskih metalnih predmeta, Beograd

1971.

Frankfort H. 1954 - The Art and Architecture of the Ancient Orient, London 1954.Hammond N. G. L. 1972 – A History of Macedonia, Vol. I, Oxford 1972.Hammond N. G. L., Griffith G. T. 1979 – A History of Macedonia, Vol. II, Oxford 1979.Hänsel B. 1979 - Ergebnisse der Grabungen bei Kastanas in Zentralmakedonien 1975/1978, Jahrbuch RGZM 26, Mainz 1979.Hänsel B. 1982 - Siedlungskontinuitatim spatbronzezeitlischen undfriheisenzeitlische Nordgriechenland, Thracia Prahistorica Pulpudeva 3, Sofia 1982.


Han J. G. 1876 - Putovawe kroz pore~inu Drina i Vardara, (prevod: Ili˚ M.

N.), Beograd 1876.

Heurtley W. A. 1939 – Prehistoric Macedonia, Cambridge 1939.Hochstetter A. 1984 - Kastanas / Die handgemachte keramik, PAS Band 3, Berlin 1984.Hood M. S. F. 1969 - Egejska oblast pre Grka (vo Osvit civilizacije), Beograd 1969.Husenovski B. 1998 - Arheolo{koto bogatstvo i negovata za{tita vo ramkite

na op{tina Gevgelija, FKM - Arheolo{koto bogatstvo na Makedonija i

negovata za{tita (Zbornik na trudovi), Skopje 1998.

Husenovski B., Spasovska-Dimitrioska G. 1999 - Vardarski rid - Gevgelija,

Maced. Acta arhaeol. 15, Skopje 1999.

Casson S. 1921 - Excavations in Macedonia I, BSA XXIV, London 1921.Casson S. 1925 - Excavations in Macedonia II, BSA XXVI, London 1925.Cviji˚ J. 1911 - Osnovi geografije i geologije Makedonije i stare Srbije,

kw. 3, Beograd 1911.

Čović B. 1965 – Uvod u stratugrafiju i hronologiju praistorijskih gradina u Bosni, GZM XX, Sarajevo 1965.Čović B. 1975 – Dei befestigungen und befestigte siedlungen des Glasinacer gebietes, Meðunarodni kolokvij, Utvrđena Ilirska naselja, CBI knj. XXIV/6, Sarajevo 1975.Čović B. 1983 – Glasinačka kulturna grupa, PJZ IV, Sarajevo 1983.Čović B. 1986 – Neki primeri razvoja fortifikacija na praistoriskim gradinama Bosne i Hercegovine, Odbranbeni sistemi u praistoriji i antici na tlu Jugoslavije, Materijali XXII, Novi Sad 1986.Wiseman J., Mano-Zissi Dj. 1974 – Excavations at Stobi, 1973-1974, JFA Vol 1, No. 1/2, Boston 1974.Winter F. E. 1971 - Greek Fortifications, London 1971.[eldarov N. 2003 - Kolekcija [eldarov - Makedonija i Pajonija, Skopje

2003.

I L U S T R A C I I

T-I

Petkova Vodenica II, Bogdanci

T-II

Petkova Vodenica II, Bogdanci 1; Petkova Vodenica III, Bogdanci 2 - 7

T-III

Vardarski Rid, Gevgelija

T-IV


T-V


T-VI


T-VII


T-VIII

Prdejska ûka, Gr~i{te

T-IX


T-X


T-XI

Isar, Marvinci 1 - 4; Mramor, Miletkovo 5 - 7

T-XII

Kalica, Miravci

T-XIII

Kalica, Miravci

T-XIV

Kalica, Miravci

T-XV

Kalica, Miravci

T-XVI

Gorna Korija, Negorci 1; Talov Rid, Negorci 2; Beli Most (Gradi{te), Petrovo 3, 4

T-XVII

Beli Most (Gradi{te), Petrovo 1; Dolamare, Predjci 2 - 5

T-XVIII

Dolamare, Prdejci

T-XIX

Dolamare, Prdejci 1 - 5; Isar, Prsten 6, 7

T-XX

Isar, Prsten 1 - 3; Gradi{te, Smokvica 4 - 7

T-XXI

Gradi{te, Smokvica

T-XXII

Gradi{te, Smokvica

T-XXIII

Gradi{te, Smokvica

T-XXIV

Tufka, Smokvica

T-XXV

Me~eva Niva, Sobri 1; Grobi{ta, Furka 2 - 5

T-XXVI

Karaku{, Dedeli

T-XXVII

Bi{ov Javor, Smokvica 1; Bolovan, Furka 2

T-XXVIII

Mala Boska, \op~eli 1 - 3; Mramor, Miletkovo 4; Ekimci, Nikoli~ 5

T-XXIX

Begovo, Selemli 1; Mu{nica, Smokvica 2; Aj{e ê{ma, Dedeli 3 - 5

T-XXX

Isar, Marvinci 1; Korija, Stojakovo 2 - 4

T-XXXI

Hro

nolo

gija

na

èl

ezno

to v

rem

e po

Sre

dnoe

vrop

skio

t si

stem

, vo

R. M

aked

onij

a, D

olen

Var

dar

i H

alki

dik

T-XXXII

Hro

nolo

{ka

pol

o`ba

na

nase

lbit

e vo

Dol

no P

ovar

darj

e

ВоденичарБогданци

Петкова Воденица I - Богданци

Петкова Воденица II - Богданци

Петкова Воденица III - Богданци

ГрадиштеБрлево

ГрадиштеГаброво

МангураГаброво

Вардарски РидГевгелија

Прдејска ЧукаГрчиште

Голема НиваДедели

ИсарМарвинци

МраморМилетково

КалицаМиравци

Горна КоријаНегорци

Талов РидНегорци

Бели МостПетрово

ДоламареПрдејци

ИсарПрстен

Син ГрадСерменин

ГрадиштеСмоквица

ТуфкаСмоквица

Крив ЈаворСобри

Мечева НиваСобри

ГробиштаФурка

Izdava~:

"Sofija" Bogdanci

Prevod na angliski:

Jasna Konstantinova

Lektura:

Ilija Karajanov

Fotografii:

Kiro Ristov

Ilustracii:

Kiro Ristov

Kompjuterska obrabotka:

Jovan Roglev

Pe~at:

"Sofija" Bogdanci

Tira`:

500 primeroci

Knigata e pe~atena so sredstva od

Ministerstvoto za kultura na Republika Makedonija

a finansiski ja pomognaa

i

Turisti~ki sojuz na Makedonija, Skopje

Jugosven, Gevgelija

Me|unarodna {pedicija "Intera", Gevgelija

Me|unarodna {pedicija "Kargo", Skopje

T.D. "Solun - 53" A.D., Gevgelija

Documents

Утврдени пајонски населби во долно Повардарје - Киро Ристов