Заўтра ёсьць учора

Мінск «Медисонт»

2008

Кніга 15

Заўтра ёсьць учора

Раман

Пераклад з ангельскай мовы

Кастусь Акула

УДК821.161.3-31ББК84(4Беи)-44 А44

© АкулаК.,2008© ВарабейІ.,перакладнабеларускую

мову,прадмова,2008© МГА«ЗБС«Бацькаўшчына»,2008© Выданьненабеларускаймове,

афармленьне.СТАА«Медисонт»,2008

ISBN 978-985-6530-91-6

Сэрыя заснавана ў 2004 годзеПераклад з ангельскай мовы, прадмова Ірыны Варабей

Міжнароднаеграмадзкаеаб’яднаньне«Згуртаваньнебеларусаўсьвету“Бацькаўшчына”»

выказваепадзякуІрыне Варабей,якаянетолькіпераклалатвор,алеіахвярнапрацаваланадпадрыхтоўкайдадруку,

атаксамаВользе Качан(Аўстралія)іІрэне Калядзе-Сьмірновай(ЗША)зазначнуюдапамогу,

безьякойкніганепабачылабсьвет.

АДперАКлАДчыКА

Жыў-быўнасьвецечалавек.Алене...спачаткупракраіну.Жыла-быланасьвецекраіна.Нічогасабетакаякраіна,нягоршаязаіншыя.Усягобылоўёйуво-

лю:іпаесьціхапала,іапрануцца,ігарадыдывёскіладкомтакзбудава-ныя.Аднатолькідзіўнаватасьцьбылаўкраіны:няведалаянавайны....Як-як?Ну,небыло.Восьжайтакоенасьвецебывае.Іштоказаць,божылажтаякраінадзесьзаморам-акіянам,дыйапошнімушкетгадоўшчэтаксадзьвесьцетамутамістрэліў—нагэтыміўсё.Няведалася,неваражыласяжыхарамтаекраіны,укашмарныхснахнябачылася,якпрыходзіцьутвойдомзлыбяда,пускаездымамхатутваю,змардоўваедзетак,адбіраеапошніздабытак...Усегэткіястрахалюдзтвы,калійздаралісянасьвеце,тоўсёнедзетакдалёка—там,заакіянам.

Сумна-ніякавата сталажыхарам краіны: нямашто ўспомніць...унукамрасказаць...казачкуякуюстрашнуюнанач...кабзадушубрала.Асаблівапісьменьнікампакута:жывогаматэрыялунехапае.

Алейтонебяды—сталідумаць-выдумляць,жарсьцісабефан-тазіраваць: дзеля забавы, бач.Жанрновыпрыдумалі: «тррыльлер»называецца—гэтанаіхнаймове,каліаждадррыжжыкаў!Іпайшлі-паплылізбачынаккнігдыйкінаэкранаўусялякіяпачвары,монстры,вампіры—народпалохаць-забаўляць.

Авосьтутітойчалавек.пачытаў-пагартаўёнтыякніжкі,паглядзеўгэныяфільмы,істала

ямунеякмаркотна: «І чаго гэта вам, людцыдобрыя, дыкдобранежывецца?Скульжаўгаловахвашыхфантазіітакіябуйныя?»Боштосказаць...быўжажтойчалавектамнетамтэйшы,азьіншайкраіныпрыехаўшы.Ажнозтаекраіны,штобезусялякіхтабефантазіяўтап-танаябылаператаптанаяботамічужнікаў-монстраў,крованькучыюстагодзьдзяміпіліпрышлыявампіры-«вызваліцелі».Насваевочыпа-бачыўтойчалавек,якухатутваюўвальваюццадвуногіяпачвары...

Восьтаксумна-крыўднаямузрабілася...Івырашыўёнтаксаманапісаць.Ага.чамужне:упакутахфантазіі

курчыццанятрэба—усесюжэтыўжогатовыязроднагакраюёсьць.Інятоекабямухацеласяславы.Атолькікарцелаямузьвярнуць

4

увагуўсягосьвету:каліўжохочаццавамчытацьжудасьцікі-жахіскі,нешукайцевыўгаловахсваіххваравітайфантазіі—азазірнецелепейукраінуБеларусьапершайпалове40-х,дзескурчвала,намотваланасьпіралюпекласапраўдныялюдзкіяжыцьціВайна.

Оттакаязабаватамбыла...Штож,узяўнапісаў.Напісаўнамоветагонароду,сяродякогай

прыйшлосяхаваццаадтыхкашмараў.Трэба сказаць,што,напэўна, стаўпачынальнікамновагажанру,

хацясампрагэтайнядумаў.Божанртойпачаўнабірацьсілугадоўсадваццацьпасьля,назвузаймеў—«чарнуха».праўда,увадрозьненьнеадсучаснайтутэйшай«чарнухі»раманКастусяАкулы«Заўтраёсьцьучора»напарадаквышэйшагадухоўнагагатунку:ніаўтар,ніягонаягераіня,штопрайшлапразусепакутыпекла,негубляюцьверыўБога.Іхаця—аможа,ітамушто,—прыняўшынасваёцелайдушуіспытыйкатаваньні,бяруцьнасябеправаспрачаццазьІмпапытаньняхпомсты,усёжнепакідаюцьусабеверыўЯгонуюсправядлівасьць.

Засталосятолькідабавіць,штораманКастусяАкулы«TomorrowIsYesterday»стаўуКанадзелепшымбэстсэлерам1968году.

Ірына Варабей

Таронта, 2007 г.

Заўтра ёСьць учора

раман

1

АрыШТ

ТымпозьнімранкамМарыяКаравай,поўнаяспадзяваньняў,прыбылаўгорад.Янамеркавалазнайсьціпрацу,асесьці,апотымзаняццапошукамізабойцысваіхдзяцейімаці.

Але ўсё атрымалася інакш.празь якіх дванаццаць гадзінадпрыбыцьцяянаапынуласяўвопытнымпакоіпаліцэйскагапастарунку,намагаючысяўцяміць,якіжззаконаўгэтай,новайдляяе,краінымаглаянапарушыць.

Былаяназаразамальзашэсьцьтысячкілямэтраўадсваёйрадзімы, якуювайнаператварылаў горыпопелу.Аў гэтымдзіўнымвялізнымгорадзенебылоаніводнайзнаёмайдушы,датагожусёейнаевалоданьнеангельскаймовайабмяжоўваласядвуматузінаміслоў.

Калатня—воськудыянатрапіла,івыйсьцязгэтайкалатнінебылоніякага.

Напершыпаглядянамалачымадрозьніваласяаддзьвюхпрасталытак,штостаяліперадпаліцыянтамнаперадзеяе.Такіпамятывыглядякразадпавядаўярлыкутыхнайменшудалыхпрадстаўнікоўнайстарэйшайу сьвецепрафэсіі,шторозныміабаронцамі добрапрыстойнаганібыта грамадзтва так стойкаперасьледаваліся. розьніца паміжМарыяй і прасталыткамібылатолькіўтым,якянытрымалісяйпаводзілісябе.Калігэ-тыяабедзьвенаперадзепачувалісязвыклайбесклапотна—якбыццамянытолькіперасаджваліся з аднаготрамваюўдругінасваімшляхудапрыгодаў—тожМарыяаглядаласявакол,штотойзацкаваныдасьмерцізаяц,якогавось-восьразарвенакавалкіразьюшанысабака.

Жанкіразмаўляліміжсобку,тымчасамякадназьіхадказваланапытаньніпаліцыянта.Відавочна,яныпачувалісятутякудома.НебылабМарыятакабцяжаранаясваімстановішчам,янабнапэўназаўважыла,штолэдзінаўрадцібылітутупершыню.

Маім суайчыньнікам у няволі,што зноў паўстануць.

Кастусь Акула8

МарыяКаравайбыла страмкой, русявай, сярэдняга ростужанчынай.Вялікая,танная,ніякаватаясукенка,штобыланаёй,зусімнепасаваладобразладжанайфігуры.Кудзерывылінялыхваласоўпатрабавалідагляду.Адвялікіх,выразных,перапало-ханыхвачэйразьбягалісямаршчынкі.Нагубахнебылоніякіхсьлядоў касмэтыкі, а загарэлыяшчокі толькі падкрэсьліваліейнуюпрыроднуюдалікатнуюпрыгажосьць.Шалёныяпозіркі,штоянаўпотайкідалатонапрасталытак,тонапаліцыянтку,штотуткруцілася,выдаваліадчай,народжаныняпэўнасьцю.

Управайруцэянатрымалапатрапануюстаруюклумку,налевай—віселашэраепаліто.Янапераступала з аднойнагінадругую—напэўна, самыя збалелыяў горадзеногі: увесьпалудзеньінадвячоракяназаймаласяпошукамічалавека,чыйадрасдаўёйейныдзядзька.Аленатыммесцы,дземусіўбыцьягоныдом,быліпабудаваныяновыяапартамэнты.Такімчынам,адзінаясувязь—адзіныпарог,празьякіянамеласядалучыццада вялізнага, хуткага росту насельніцтваТаронта,—цяперзьнікла.

Марыянездаласятакадразу.Зьбянтэжаная,аленепрызнаўшыпаразы,янападсілкаваласяўрэстарацыійтадывырашылапра-часацьнавакольле.Каліўжонемагчымазнайсьцідзядзькавагасябра,янамеркавала,томусяцьжабыцьўгэтымгорадзехоцьякіясьславяны,штозмаглібёйдапамагчы.Наватгукроднаемовымогбыакрыліцьейнуюпаніклуюнадзею.

Згэтымёйтаксаманепашанцавала,ботыянекалькічалавекнамітусьлівыхходніках,каляпіўныхшынкоў,тэатраўірэстара-цыяў,адказваліёйадмоўна,каліянапыталася,цінегаворахтотутпа-беларуску.Некаторыяглядзелінаяепадазрона,замерва-ючыяепозіркам;іншыяпапростуігнараваліяе.

Ніколі раней яна не пачувалася такой пакінутай і пры-гнечанай.Усенамаганьніасягнуцьіхнайдапамогінеўдаліся.Зьмяшаўсяўвесьсьвет,янааказаласяадрынутайгэтымморамлагодныхканадыйцаў.

Зноўдалучыласяянадачалавецтва,калі,сьмяротнастомле-ная,сазбалелыміадхадынагамі,зтлумнайадгарадзкогашумугалавой,прыселаадпачыцьналаўцыўпарку.Зходнікаўпразьзялёныгазондаяепрыцягнулісядвап’янчугіі,непрамовіўшыніслова,узгрувазьдзілісяпобачзьёй.Адзінзьіхагледзеўяезногдагалавыйтады,адрыгнуўшысьмярдзючымпівамітаба-кай,ікнуў:

—пазабавімся,сябрына?Азадачаная,Марыя намагалася ўцяміць, чаго яму ад яе

трэба.

Заўтра ёсьць учора 9

—Гэй,дыкянажновенькая!Наватнеадказвае,—засьмяяўсядругі.—Давайяшчэраз,Гэры!

Той,штозваўсяГэры,падсунуўсябліжэй,атруціўшысму-родамчыстаевясеньняепаветра.

—Яспытаўся,цінехацелаблэдзіпазабавіцца?першчымяназмаглаадрэагаваць,ягокрэпкасхапіўсябар:—Тамчортавыкопзанамі!Яныпаднялісяйхуценькарэтыраваліся.Тымчасамперадёйужостаяўвысокі,учорныммундзіры

мужчыназабвінавальнымпозіркам.Ёнраўкнуўнейкіяпытань-ні,і,першчымяназмаглазладзіцьякі-небудзьзадавальняльныадказ, яе ўпіхнулі ўпатрулёвае аўта, у якімужо сядзелі тыяабедзьве,трымаючысвойшляхдапастарунку.

Тады,упершынюўгэтайкраіне,яназразумела,штопарушы-ланейкізакон.Зноўянаапынуласятварамдатварузуладай—ігэтанагадалаёйтуюпаліцэйскуюдзяржаву,якаязруйнавалаейнаежыцьцё.

ейнуюўвагупрыцягнулі курчавыярудыя валасый квад-ратовыясківіцыпаліцыянта,штосядзеўзасталом.Нядобрыяадчуваньніавалодаліёю.Штоянызьбіраюццасамнойзрабіць?Запруцьмяне?Няўжовосьтакімбудзепачатак—мойпрыездугорад,якіямаляваласабеўтакіхружовыхколерах?

пытаньніпаліцыянтабылікароткімійдакладнымі.Зьбянтэ-жанаясваёйняздольнасьцюадказацьнаіх,Марыяпрамармыталанештаняўцямнае,нэрвоватычучыямусвойпашпарт.паліцыянтутаропіўсяўяезьцікаўнасьцю.

—Натакіспосабтутнепачынаюць,сястра,—пракамэнтаваўёнзьедліва.—Адвядзіяе,пат,—кіўнуўёнпаліцыянтцы.

Гэтыяабедзьвепачуваюццатутякудома,падумалаМарыя,глянуўшынатыхжанчынзакратамі.пэўнаж,штоненавабран-цыўгэтайгульні,якойбыянанібыла.ІхнаябестурботнасьцьпаўплываланаМарыюнаадваротныспосаб:заместтаго,кабсупакоіццай,далучыўшысядаіх,сьмяяццаразамзгэтагасьве-ту,яназамкнуласяўсабеяшчэболей.Напэўна,адпаступовагапрасьвятленьня,што ўпершыню ў сваімжыцьці яна былазамкнутаяразамсазвычайныміпрасталыткамі.Большзатое,паводлепаліцыіянасамабылапрасталыткай.Адгэткайагіднайдумкіянамімаволіадсунуласяадсваіхтаварак.

—Будзетабе,сястра!Кіньгэта!Незакусаюцьжаяныцябе.Заўтрабудзешзноўнаволі.пабачыш.чаготы?Тышто,зусімсьвежанькаяўгэтайгульні?

Адна зжанчынпаспрабавала завесьці гаворку зМарыяй,прыцэньваючысядаяесваімдасьведчанымвокам.


—Наваткалітыйсьвежанькая,атрымаешдосьведвельміхутка,сястра.Умомант.Ятабекажу,тутнямаабчымтурбавац-ца.Яктойказаў,гэтатольківыдаткіпрафэсіі.Так!Выдаткі,кабмневока!Тымшакаламзмэрыіпростахочаццанаспамацаць,восьяныйдуцьізаграбаюцьнас.Алеятабекажу,тынабудзешдобрагаспрытуйбудзешунюхвацьгэтыхсьмярдзючыхкопаўздалёк.КлянусяБогам,будзеш!Іяныцябенязловяць.Нувя-дома,калігрузіццабудзешзрэдку.

Такянаўсёбалбатала,выдыхаючытакісмуродадвіскі,штоМарыяадсоўваласяадяеўсёдалей.

—Кіньтыёйназаляцца,Сюзан!—умяшаласядругаяжан-чына.—Нябачыш,ёйнецікава.Яна,можа,імовыняведае,яккопказаў.

—Нудыкшто!Угэтымбізнэсейнятрэба.Толькірасхінайсваеўцехідыйграбісабегрошы.

2

МІлАСэрНАСьцьУНАчы

«Ну, вось табе й пачатак,—думалаМарыя, пакуль тыяабедзьвебалбаталіміжсобку.—Яўвастрозезьдзьвюмапраста-лыткамі,далёкаадусіхзнаёмых,начужыне,няведаючымовы,звычаяў,законаў,людзей,іпадаццанямакуды.Восьтакяпачы-наюсваёжыцьцётут...Анедзеўгэтымгорадзегуляезабойцамаіхдзяцейімаці.І,напэўна,трымаеццаякпаважнаяасоба,амо,цяпернаватісамбацька...ціянаправільнымшляху?Якішлях?Закратаміўвастрозе?»

раптамМарыямусіластрымацьнарастаючысьмех.Ёйпачу-лася,штояназаразвыбухнежахлівайтрасцай,рагочучызьсябе,згэтагаБогампраклятагасьветуйзтаго,штоназываеццаспра-вядлівасьцю.Калібянанеўстрымаласябе,янараскаціласябтакімрогатам,пакулькожнаяфібраейнагацеланезапрасілабперадыху.Немаглаяна.Нямусіла.Яебтадызапёрліўвар’ятні,ітады,янаведала,янабылабгалавойупятлі.

Успаміныахлынуліяе,іянавярнуласяўсваёгоркаеміну-лае.

...пачаласявайна.рэшткічырвонаеарміігрувазьдзілісяпа

дарогах,хавалісяпалясох, і лавінанемцаўяк зьмяла іхусіхмятлой.


Алезатыдзеньдагэтагапаштальёнпрынёсёйтойжахлівыафіцыйныліст.Ёнсухайкораткапаведамляў,штоейнымаладымуж,УладзімерКаравай,прапаўбязьвестак.«прапаў»—былоключавоеслова.цітозабіты,цітотрапіўупалон.Янасуцешваласябетолькінадзеяй,штоВалодзянекалівернеццайянызноўзажывуць,якіжылі.

Бацькусвайгоянаняпамятала.Аадногоразумацісказала,штоМарыяягоніколійнябачыла.Ёнзагінуўнедзеўакопахпершайусясьветнай.

цяперуяенарукахзасталісядвоедзетак.Данядаўнягачасуянапрацавалаўвясковайшколе.Сям’янеякзводзілаканцызканцамі,жывучынаМарыін заробак імізэрнуюплату, якуюмужіейнаямаціатрымліваліўкалгасе.цяперВалодзіняма,можа,янойлепш.

Іхная вёскаШулы,што была за паўвярсты ад гасьцінца,месьціласянаўскраілесу.Доўгіміначамідыхмарныміднямігасьцінецбыўзапоўненыадступаючайчырвонайарміяй.па-годнымідняміягоспаралізоўвалінямецкіясамалёты.

Вяскоўцыпрыціхліўчаканьніневядомага.Янытакнацяр-пелісяадрасейскіхкалгасаў,штобылібужорадылюбымзьме-нам.Стараянароднаяпрымаўкаспраўджвалася,якістагодзьдзіраней:

Тата, тата, чорт у хату! Няхай, сынку, абы не маскаль. Шулаўцывыпілісвойгоркікубакдасамагадна.Адыход

расейцаўаднаўляўіхныяспадзяваньніналепшуюдолю.ЁсьцьжажБогнабелымсьвеце,якімусіцькампэнсавацьурэшцеўсенягоды,штояныпацярпелі.

Ніводнайусьмешкінебылонатварахвяскоўцаў.Іхныясваякітаксамабылімабілізаваныяўвойска,кабабараняцьгэнынена-вісныкаланіяльнырэжымі«святуюрусь-матушку»—вытокусіхіхныхняшчасьцяўінягод.панурыятварыстарыхвяскоў-цаў выяўлялі трывогу: узгадваліся «даўнейшыя» часы, калінемцыакупавалічасткуіхнаекраіныўпершуюўсясьветнуювайну.паводле сваіх успамінаў яный намагаліся збудавацьвыявутыхнемцаў,штомелісястацьіхнымігаспадарамізаўтраіназаўсёды.

Надвячоркам неба праясьнілася й сонца заўсьміхаласязьнявечанайвайнойзямлі.Гасьцінецбыўнастолькізатоўпле-ны,штоўвыпадкулётнайатакіразьбегчысяўмомантбылобпростанемагчыма.Упацьверджаньнесваёйрэпутацыізаспа-лучэньнепунктуальнасьційнечаканасьцііхнай«blitzkrieg»,з


захадузьявілісянямецкіязьнішчальнікідыйзбрыючагапалётузабамбавалідарогу.Адзінзааднымныралісамалётынадсваімібездапаможныміахвярамі.Тое,штояшчэпаўгадзінытамубылоўпарадкаванымадступаючымвойскам,сталацяпермітусьлівайкучайгарэлаганачыньня,рваныхкавалкаўіскурчаныхцелаў.Моралюдзей,коняўіамуніцыінамагалісязнайсьціпаратункуўкустахіпералескупаабапалдарогі.Вынішчальнікіджыгалівакол, палюючына няшчасных людзей.Некаторыя забіралікругіаждаМарыінайвёскі,ілюдзі,жахаючысямясабойнінагасьцінцы,хавалісяпрэч.

цемра прынесла неспакойнае зацішшанад навакольлем.Страхневядомагаўсёнарастаў.Наўрадціхтозьвяскоўцаўвый-шаўдагасьцінца,кабкрыйБожанепрынялізапераапранутаганямецкагапарашутыстайнепрыкончылінамесцы.Гэтайноччумалахтозьвяскоўцаўспаўкрэпкаўсваіхложках.

Марыіныдзеціпайшліспацьпозна.УжоўпрыцемкахМарыяпрыселадаіхнакрайложка.Усёяшчэўзрушанаяпадзеямігэтагадня,янасхіліласядаіхгаловакі,пагладзіўшыкурчавыярусыявалосікіВалодзіку,прашапталамалітву.чатырохгадовысынокбыўейнайуцехайігонарам.ТрохмесячнаяАлёнкаўжокрэпкаспалаўкалысцы,падвешанайдастолі.

Хто змог бы вымераць глыбіню самотнагамацярынскагасэрца?МільёныразоўзьвярталасяянаўдумкахдамужаВало-дзі,усёяшчэверачы,штомусіцьёнбыцьнедзежывы.Янатаккахалаяго,штобаяласянаватдумаць,якгэтаможастацца,кабённіколіневярнуўся.

Слабыгрукатудзьверы!Марыязмацізамёрлі.Хтобгэтамогбыцьтакпозна?Грукатпаўтарыўся,грамчэй інастойлівей. Ітутжанешта

грохнулаабганак,якбыццамякімехзбульбай.—Манечка,схадзіпаглядзі,хтотамёсьць,—сказалаўстры-

вожанамаці.Марыя падышла на дыбачках да ўваходных дзьвярэй.

Спыніласяйпрыслухалася.Увесьсьвет,здавалася,зьнік.Недзедалёкабрахаўсабака.Ітадыдаяевушэйданёсьсяглыбокістогнзьнедкульсадвара.Янаадчыніладзьверы,ікаліейныявочыпрывыклідацемры,змагларазгледзецьраспасьцерлуюнаганкуфігуруўвайсковайвопратцы.

—Дыкхтотам,Маня?—гукнуламаці.—Тутчалавек,мама.Жаўнер,пэўна.празхвілінумаўчаньнязноўпачуўсяматчынголас:—Добра.Няхайзаходзіць.чаготычакаеш?


—Мама,ёнляжыць.пэўна,паранены...Марыяпазналасавецкуювопратку,алетварунемаглавы-

значыцьуцемры.падышламаці:—Дайягляну,Марыйка.Янысхілілісяразгледзець,кагопрынесланялёгкаядаіхнага

ганку,якёнпавярнуўсяйледзьпрашаптаў:«помогите».—Штожнамрабіць?—запыталасяМарыя.—Ну,восьшто.Найперш,няможамжамытуттакістаяць

склаўшырукі,—заклапочанапрагаварыламаці.—Давайза-цягнемягоўхату.

Яны ўзяліся кожная за руку й паспрабавалі падняць ягона ногі й прытуліць да сьцяны.Ён зноў застагнаў,шыракаадкрыўшырот.НаватпрыўсёйцяжкасьцідарэмныхспробаўпрытуліцьягодасьцяныМарыянаважыласязаўважыць,штожаўнербыўмаладыйпрыгожы.Вочыягоныярасплюшчылісяйзакрылісязноў.Каліянынамагалісяпаставіцьягонаногі,ёнстагнаўяшчэмацней.

—паглядзі,—сказаламаці,—уягожрананалевайназевышэйкалена.

Марыя разгледзела абарваныя й прагарэлыя нагавіцы,зліплыязголыммясамраны,іадхапіласваюзакрываўленуюруку.

—Мама,трымайягопадпахі,аяпаспрабуюўзяцьзаногі.Зь вялікай цяжкасьцюперацягнулі яны яго праз парог і

спыніліся,вырашаючы,шторабіцьзьімдалей.Мужчынацяжкадыхаў.

—Давайпакладземнатвойложак,—скамандаваламаці.Янызавалакліягозаперабіўкуйусьцягнуліналожак.—цяпераказапалілямпу.пастаўукуцейпрыкрыйсьвятло.

Трэбапільнавацца,немцыжмогуцьбыцьвакол.Марыязапалілагазавуюлямпу,прайшлаціхенька,надыбач-

ках,празпакойіпрыкрылаваканіцы.Дзьвежанчыныстаялілядраўлянагаложкаймоўчкіпазіралі

началавекаў зялёнайвайсковайвопратцы.Векамёнбыўняболей за трыццацьпяць гадоў з бледнымпрыгожымтварам.З прапаленымі вышэй калена нагавіцамі, адкуль выглядаластрашнаемесіварванага,абгарэлагамяса.

ранывыглядалісур’ёзнымі.БезадзінагасловаМарыядасталавялікуюмісу,налілатудыхалоднайвадызьвядра,штостаялалявялікайцаглянайпечынабярозавайкалодзе,потымпрынеслачыстыручнік.Спрытнымірукаміянапрыбраланаліплыякавалкі


калашыны,змылакроў,іпадёйадкрыласяголаемяса.Наватдзіцяадразубсказала,штогэтабыўцяжкіапёк.

—Тыбачыш,якаярана,дыяшчэзапёкам!—усклікнулаМарыя,няведаючы,шторабіцьзгэтымдалей.—Ёнжа,пэўна,ікрывішматзгубіў.Штожмызможамтутзрабіць?Яготрэбаўшпіталь.

—Ятабе,даражэнькая,скажушто.Якітамшпіталь!Ямупатрэбнапершаядапамога,імымусімзрабіцьусё,штоможам,а тадыбудземпакладацца наБожуюміласьць. ...Восьшто.Зьбегай-катыдаНіны.Янасасваімізёлкаміможадапамагчы.Будземспадзявацца,уранунятрапіліаскабалкі.Каліне...Але,бяжыхутчэй,немарнуйчасу.

Жаўнеррасплюшчыўвочыібыццамнештапрамовіў.Жан-чынызамёрлі,прыслухоўваючыся.Вусныягоныязаварушыліся,іпачуўсяслабышэпт:

—Вады...Марыяпрынеславадыўмедзянымкубку,іяныпрыўзьнялі

ягонуюгалавунападушцы.Ёнрасплюшчыўмутныявочы,цяжкадыхаючы,трохівыпіўіціхалёгізноў.

Марыяапрануласяўстаруюшэруюкофту,завязалахусткуй,нічогабольшнегаворачы,пайшла.

СтараяНінажыланепадалёквёскіўсамымлесе.Унавакольліяеведалійпаважалі яквыдатнуюшаптуху,уважаючыамальштозавядзьмарку.Нінамаглазалечвацьзаразу,укусызьмяійіншыяхваробызёлкамійадварамі,хацянекаторыявяскоўцымаглібпаклясьціся,штобачылі,якНінапаілахворагасваімісродкаміразамзцалкамнезразумелаймовай.Гэтыейнышэптіпрыгаворы—сьцвярджалітыязнаўцы—мелівялікуюгаючуюсілу.Якгэтаадбывалася—цітопакліканьнемчароўныхдухаў,цітовыкарыстоўваньнемнейкіхзабабонныхштукаў—ніхтоняведаўдакладна.

КолькіМарыяяепамятала,Нінабылатакаяжстараяйзача-раваная,якіцяпер.Янатакінемяняласянавыглядвекам.Самаейнаяхаткапростаўлесе,змаленькіміваконцамійгарбатай,крытайчаротам страхой выяўлялася таямніцайдля вясковаймалечы.

Марыяпадыходзіладахатыззаміральнымсэрцам,прабіра-ючысяскрозьхмызьнякізьперасьцярогай,хацябнезварушыцьзданяўдыўсялякіхняведамыхдухаўусваіхлогавахінястрэсьцііхнагэтагаганцаміласэрнасьці.

пабудзіцьстаруюбылонескладана:янатутжападнялася.Алешаптуханіякнемагла ўцяміць,што ад яепатрабуецца,


бобылаўжослабаянаслых.Урэшце,якяназразумела,учымсправа,выцягнуласваюторбузьзёлкаміймазямідыпасунуласядаМарыінайхаты.

Стараябрыламоўчкі.Згорбленая,зпатупленымівачыма,сасваёйзнахарскайторбачкай,штовіселанапалцыпразправаеплячо,янакрочыласьледусьледзаМарыяй.

—Але,дачушка,хадзіпобачсамной,божнябачацьужомаевочы,нябачаць...—прасілаянаМарыюсваімнізкім,гартаннымголасам.часадчасуМарыябраластаруюзалокацьідалікатнанапраўляланасьцежку.

Усёбылоспакойнанасоннайзямлі,можа,толькідзе-нідзеўзбрэхваўсабака.Згасьцінцапачулісягаласыйшум,там,напэў-на,ізноўаднавіўсярухпасьлятойстрашнайбойніапоўдні.

Стараяшаптуха,штотупалапобач зь ёй,бронзавымесяцучорнымнебе,злавесныначнылес,мітусьнянагасьцінцыйнечаканыяпадзеісёньняшнягавечару...—усёгэтаздаваласянерэальныміамальневерагодным.Аможа,гэтаястараяНінабылазлойведзьмай,штовялаМарыю—маленькуюсіротку—дачортавагалогава,кабзасмажыцьяенаагні.УМарыібылабагатаяфантазія.Ваўсіхказках,штояначула,усеведзьмы—атутіхбылапроцьма—мелітакіжжоўты,нібытамаска,твар,якугэтайшаптухі.

НізкаятрэльсалаўязбарадатагавербнікунаберазерачулківыцакнулаМарыюназадурэальнасьць.птушка,відаць,зусімзабыласянанезвычайныяпадзеі,шторазгулялісянепадалёк.

Непапраўнаяптушка!Якжажняможаянаахапіцьсваімрозумам,штогэтаяпесьнягучыцьзаразтакдзікаўМарыінымсэрцы?Трэлі,штосугучныякаханьню,цяпервыглядаліпоўнымнесуладзьдземзгэтымрэхамвайны.

Аўейнымдомезаразляжыцьневядомычалавек,штозма-гаеццазасваёжыцьцё.

Марыізахацелася,кабгэтабыўейныВалодзя,кабадяеіза-лежалаягонаевыздараўленьне.Магчыма,ёнтаксамабыўнедзежывы,нехтадаўямупрытулакірупоту,Богведае,дзе...

Марыя зшаптухай зайшлі ў хату й пачулі прыглушаныягаласы.Відаць,жаўнер апрытомнеў.Яныпадышлідаложка,Нінапаклалана край ільнянуюторбачкуй завярнулася, кабперакінуццасловамзмаці.

—Дзецібыліпрачнуўшыся,—сказаламаці,—яледзьсупа-коілаіх.Валодзікусёпытаўсяпрацябе.чаготытакдоўга?

Нічоганеадказаўшы,Марыяпаглядзеланадзяцей,штоспаліціха,зьвярнуўшысякалачыкампадкоўдрай,ісказала:


—Няўжожтакдоўга,мама?Аяжтаксьпяшалася.Янападышладаложказжаўнерампаглядзець.Ягоныяшэрыя

вочыцяпербылітрохірасплюшчаныя.Былонештаасаблівае,выпрабавальнае ў правільных рысах ягонага твару. Быццамгэтыявочызусёйсваёйбрутальнасьцюглядзелінаяейпразьяе.Ёйпрыгадалася,штоаднойчыянаўжонедзебачылатакіявочы—аленемаглаўспомніць,чыеяныбылі,—іяныналежаліскарэйзьверу,анечалавеку.

—Значыць,гэтаты—Марыя.ТваямацірасказаламнепрацябейтвайгоВалодзю,—роўнымголасамзагаварыўёнпа-расейску.

—Ты—расеец?—спыталасяМарыя.—Так.Ой!—усклікнуўёнадболюйскрывіўся,боНіна

заняласяранай.—Аксіньня,прынясісюдылямпу,нічоганявідна,—па-

прасілашаптуха.Марыядасталалямпуйстала,трымаючыяе,блізкакаляста-

рой.Моўчкіянывадзілівачымазаскурчанымітонкіміпальцамі.Дасьвежагамясастараяпрыклаланейкайцёмнайпахкаймазі,тадыпаклалавялізнаемяккаелісьцёпаверхраныйпапрасілаАксіньнюякойтканіны,кабзаматацьрану.

—пашанцавалаяму,восьштояскажу,—загаварылаяна.—Няведаю,штогэтабыло,боянопрапалілаямудамяса,аленезакранулакостку.Зажывеняскора,алеёнмаладыймоцны,тоачуняе.Дайцетолькічасу,ізьімусёбудзедобра.

Жаўнерцяжказаварочаўся,пакульМарыятрамалаягонуюнагу,аНіназамотвалаяе.Марыязаўважылашырокую,якяйка,карычневуюрадзімкузбоку,вышэйкалена.

—Якдоўга,Ніна?Можаштысказаць?—спыталасяАк-сіньня.

Шаптухаадказаланеадразу.Янасабраласваерэчы,мэта-дычнапаглядзеланажаўнера,потымнаАксіньнюйпрамовіласваімнізкімгласам:

—Немагу сказаць дакладна; можа, двамесяцы, можа,больш...Такімцяжкімапёкампатрэбныстрашэннадоўгічас,кабзагаіцца.

Маційдачка замёрлі, абменьваючысяпозіркамі ўпоўнайцішыні.Толькінасамаробнайшафелясьцяныцікалістарыяходзікі.

—Божамой,штобудзе,каліпрыйдуцьнемцы?—усклікнулаАксіньнязтрывогайуголасе.—Яныжзабяруцьягодатаго,якёначуняе.

—Трэбасхавацьяго,—сказалаНіна.


—Штожмызробім,дзьвебездапаможныяжанчыны?Дзежмыягосхаваем?

—пэўнажшто-небудзьпрыдумаеце,—знайшласяшаптуха.Янапамыларукі, пакульМарыяпадавала ёймылайручнік.Забіраючысваюзнахарскуюторбу,сказалаМарыі:

—Даражэнькая,можатыдапаможашмнедабраццаназад.цёмнаўжо,янезмагуадназнайсьцідарогі.

—Добра,бабуля,вядомаж.Якдзьвежанчынызьнікліўлесе,Аксіньня,седзячынакраі

ложка,задумалася.Янаглядзеланазаплюшчаныявекіжаўнеразтрывогай іапаскаю,якіхсаманемагларастлумачыць.Гэтасупярэчылаёйсамой.Усё,штояназрабіла,былопростаейнымхрысьціянскім абавязкам; янабылаўпэўненая,штокожныбтак зрабіў у такіх абставінах.Тадычаму трывога— заместзадавальненьняадучынкуміласэрнасьці?Напэўнатаму,штожаўнерстаўсяяшчэбольшайпраблемай,чымянамагларанейуявіцьсабе.цяперянымусяцьдаглядацьягояшчэдвамесяцы,ціболей.

—Госпадзе,—прашаптала яна,—дапамажынам, тваімбеднымстварэньням.

3

НОВыЯГАСпАДАры

Назаўтра,раньнімранкам,прыйшлінемцы.Неспаткаўшыніякагасупраціву,нямецкітанкавыатрадна-

парузмотапяхотайспакойнапрайшоўпапыльнайдарозе.Гэтабылаўражальнаяпаўсіхмеркахкарціна.

Вяскоўцыпрыцягнулісядагасьцінцайстаяліціхапаабапал,разьзявіўшыраты,пакульВэрмахтвёўнаступ.Гэтыячужынцыразграмілітое,штобылоабвешчанасамыммагутнымвойскамусьвеце.Іштоянынясуцьзсабойцяпер?

Няпэўнасьцьдатаго,якпаставяццанемцыдаіхнагапрыходудадарогі,зьнікла;вяскоўцысупакоіліся,усьмешкізьявілісянаіхныхтварах.Некаторыясьмельчакімахалірукаміўзброенайпрацэсіі,ізапыленыя,потныяжаўнерынатанкахігрузавікахлагоднаімадказвалі.

па-загэтайсцэнайдобрайволіглыбокаўсэрцахвяскоўцаўхавалісяблытаныяпачуцьці.Хтоскажа,чагоадгэтыхновыхгаспадароўчакаць?


Старыязнаўцырабілісваезаўвагізасьцярогай.Іхныясэрцытачылападазронасьць. За сваёжыцьцё яныперажыліцяжарпершайусясьветнай,раныадякойзалізваліцінябольшзадзе-сяцьгадоў.Беларусь,іхнаякраіна,былаздабыланезалежнасьць,алененадоўга.перацягваньнеканатапаміждвумадрапежніка-мі-чужынцаміаднавілася, іадразупасьлявайны іхнаякраінабылападзеленаяйкалянізаванаяМасквойіВаршавай.цяжаркаляніяльнагагнётудаўсякожнамуўтакіязнакі,штолюдзірадыбыліўжохоцьякімпераменам.Якбыццамжыліяныўнейкімадасобленымпекле,іжыцьцёіхнаебылосьмяротнымшляхамунізпасьпіралі.

МарыяКаравайзмацісустрэліновыдзеньзтрывогай.Штозробяцьнемцы, калі прыйдуць і ўбачаць чырвонаармейца ўіхнайхаце?Яныставіліпаднебясьпекуіжаўнера,ісаміхсябе.чалавеканевыкідаюцьзхаты,наваткалігэтайчужынец,наватугэтайкраіне.Алеянымусяцьнештарабіць.Жаўнерупатрэбнычас,кабачуняць,аМарыінложак—гэтанешпіталь.

Гэтак яны стаялі ля хатына цёплым сонейку—Марыя,трымаючыАленкунаруках,—іціхаразмаўлялі.

—Бедны хлопец,— гаварылаАксіньня.—Кажа, ён зьленінграду.Толькі ажаніўсяйпавіненбыўпайсьціўвойска.Недзежягонаяжонкатрывожыццаабім,якітыабсваімВа-лодзю.Госпадзе,халеранагэтуювайну!

—цінесказаў,якягозавуць?—Дык...неякКол...дайуспомніць...Калпакоў,здаецца.Так-

так.ВаняКалпакоў,казаў.—ціпадабаеццаёнтабе,мама?—падабаецца?Янядумала...Нескажу,штоённепадаба-

еццамне.Ашто?—Амненешта...Каліёнтакуперыўсяўмянеблізкатады

ўначы,умянебылонейкаепачуцьцё...Неяк...—Ну?—спанукнулаяемаці.—Ай,няведаю...Мнездавалася,якбыццамённенамяне

глядзеў,апразьмяне.Забаўна,так?Можа,яйпамыляюся.Ёнзаразхворы.Алемаёшостаепачуцьцёнеякнасьцярожваемяне...Ай,яняведаю,мама.

—Дзіўнатыгаворыш.Умянетакоежуражаньне.Алеёнжаняможанамнічогазрабіць,іямупатрэбнадапамога.Хтобённібыўціёсьць,мымусімдапамагчыяму,Маня.Можа,гэтаБогнамягопаслаў.падумайпрасвайгоВалодзю.

—Так-так,мама,тымаешрацыю.Тынядумаеш,кабхтозсуседзяўдаведаўсяпраяго?


—Якімчынам?Ёнпрыйшоўзусімпозна,ініхтонаватнезаікнуўсяніабчымсёньняраніцай.АкрамяхібаНіна...

—Вартабылобпаклікацьяеяшчэразнаперавязку,га?—Трэба.—ціёнпаеўштоўначы?—Не.Ёнзусімбыўняўстане.Алеўраніцутрохіпад’еў.

праздвадніўвёскузаявілісянемцы.пяхотныатрад—змаладымбялявым,блакітнавокімлей-

тэнантамначале—пракаціўдашколы,выцягваючызасабойусіхсасвайгожытла.

Наватяшчэперадтым,якнехтаўцывільным,штопрыехаўзьімі,загаварыўналаманайбеларускай,вяскоўцы,пааднымігру-памі,зчаканьнемувачахсабралісянавуліцыперадшколай.

ланцуг пехацінцаў з аўтаматамі трымаў іх воддаль адафіцэра, які сашкольнага ганкуўважліва аглядаўнезнаёмыяабветраныясялянскіятвары.Затымёнпрагаркаўпершызагадновайулады,якібыўперададзеныцывільнымтлумачомдалейданатоўпу.

Зьлейтэнанцкайтарабаршчынысялянедазналіся,штоадзінмагутныдабрадзейныйвысакародныхлопецзьімемАдольфГітлеражнодзеля залатойбудучыніўсяеэўропыўзяўсявы-зваліцьусепаняволеныянароды,сяродіхібеларусаў,аджыда-бальшавізмудыўдадзенымомантякмагахутчэйвыконваесваюбескарысьлівую задачу.Вельмі хутка плёнамнадзвычайнайшчырасьціАдольфадзелябеларускіхсялянаўстанеццаліквіда-цыяненавісныхкалгасаў.Кожны,хтоздольныйхочапрацаваць,будзенадзеленызямлёй.

Згэтакаенавінытварыўнапружанымнатоўпепрасьвятлелійпачулісяўхвальныягаласы.

лейтэнантпаклікаўдапарадкуйпрацягваў.Ув адказна велікадушнасьцьфюрэра вызваленыямусяць

дапамагацьтрымацьновыпарадак,дапамагацьнемцамзьлікві-доўваць рэшткі ненавіснагажыда-бальшавізму.Усе знаныякамуністымусяць быцьнеадкладна выдадзенымімясцовымнямецкімуладам, якія разьбяруцца зь імі адпаведна зновымзаконам.Усязброя,радыё,машынапіскійіншыятакогакшталтурэчымусяцьбыцьвыдадзеныянемцам;дэзэртэрамчырвонаеАрмііаніўякімразенедавацьпрытулку,апаведамляцьабіхмясцовайнямецкайвайсковайкамэндатуры.Карацей,немцыразьлічваюцьнапоўнае супрацоўніцтва.любы,хтонябудзевыконвацьгэтыязагады,будзеадпаведнапакараны.


лейтэнантВэрмахту скончыў чытаньне абвесткай,штозаўтраці пасьлязаўтрабудзе зарганізаванышкілетмясцовайадміністрацыі,кабдапамагацьруплівымнемцампаўкараненьніфюрэравагадабраславеньня.Надапамогунемцамідзеляаховысаміхжаграмадзянаўбудзесфармаванаіпаліцыя.

пасьлягэтаганемцыхуценькадэпартавалі,відаць,кабпра-сунуцьпраменьфюрэравагасьвятладалейінадзяліцьягонымідабраславеньняміжыхароўнаступнайкалектываванайвёскі.

Загад,якізачытаўвэрмахтаўскіафіцэр,быўпрышпіленыдадзьвярэйшколы.

Усеагульнаяўвагасканцэнтраваласянагэтайфайнанадру-каванайпаперцы,дзепадраскінуўшымкрылыарломісвасты-кайбыўтэкстпа-нямецкуйпа-беларуску.Янавыяўляласабойнезнаёмытварновагагаспадара,якоганалежалабылопільнаразгледзецьідэталёвавывучыць.Сялянеўзгарузьдзілісяваколяе,павыцягваўшышыі,камэнтавалікожныпараграф.Найваж-нейшыінтарэсвыклікаўпунктпраліквідацыюкалгасаўіна-дзяленьнезямлёйкожнага,хтохочаапрацоўвацьяесам.

Асьцярожна, наўмысьлямарудзячы, нежадаючыпакульляпіцьніякіх высноваў, сялянепавольна абмяркоўвалі такуювялікуюнавіну.Дадомуўжоніхтонесьпяшаўся,хатніясправыпачакаюць.Заразтрэбылоўсенавіныабсмакавацьідаўпець,штоможапрынесьцізаўтрашнідзень.

МарыязасталасяўдомазАленкайіВалодзем.УАксіньнінебылонічасу,нісьмеласьцізатрымліваццазнатоўпам.параненыжаўнеруіхнайхацестаўпагрозьлівым,якісаможыцьцё.Гэтыдамоклавымеч,якогаяшчэранейтрэбылопасьпешнапазбавіц-ца,цяперулюбымомантмогабрынуццанаіхныяжыцьці.

ВаняКалпакоўбыўпаеўшы, выспаўшыся.Ён зацікавіўсяновымпарадкаміправіламінемцаўісампамеркаваў,штодзелясваёйжакарысьціямубвартабылоперабраццаўякоеіншаемесца.Менавітатадыўпершынюіўзгадаласялесьнічоўкаякмагчымаемесцадлянадзейнагапрытулку.

лесьнічоўкабылажытломлесьніка,прызначанагадзяржа-вайдаглядчыкалесу.Хатабылаамальзавярстуадіх,углыбінілесу.З-захарактарусавецкагарэжымуянасамапасабебылааб’ектамнянавісьцітутэйшых,боўтрымлівалаўсябедзяржаў-нагафункцыянера,якіразамсасваімісабакамінедаваўлюдзямкарыстаццабагацьцямііхнагажлесу.Вечнаабцяжаранымга-лечайінястачайматар’ялаўлюдзямпатрэбнаебылодрэванадровыйнабудаваньне.Таксамаякідзікіяягадыйгрыбы,якіхубеларускіхлясахпроцьма.Ідаўсягогэтага,зрэшты,белару-


сыпросталюбяцьлесіхараствопрыродыгэтакжамоцна,як,скажам,ангельцылюбяцьмора.

Савецкікаляніяльнырэжымніколінезьвяртаўувагінінапатрэбы,ніназацікаўленасьціпростыхлюдзей.Агэтазначыць,штолюдзямпрыходзіласякрасьці«государственнуюсобствен-ность»,уякуюўваходзілаўсё,штотолькінізнаходзіласяўлесе,наватягадыйгрыбы.Зтымі,камунепашанцавалайхтобыўзлоўленызагэтым,распраўлялісявельміжорстка.

Удадатакдагэтайшкодыабразайбылойтое,штолесьнікомзаўсёдыбыўрасеец—чужнікугэтайкалянізаванайкраіне.Сампасабегэтыфактбыўпрычынайнатое,кабставіццадатакогачыноўніказпадазронасьцюйнедаверам.Ёнбыўчужымбю-ракратам,якістаяўнаварцелябрамытаго,штожыхарылічылінайбагацейшайдоляйіхнайзямлі.Дыймалатаго,алевартаўнікзвычайнасаммеўлычупуху:самжакраўіпрадаваўдраўнінувышэйшамуначальству.

Карацейкажучы,аднагосухогалетнягадня,двагадытаму,зайшласяхаталесьнікашызымдымам.Толькіпуня,штобылапа-далёкадзгарэлайушчэнтхаты,засталасяаднасяродбярозак.

Улады так і не злавілі падпальшчыка.цішком—бо на-вучыўшысязагадыпаняволеньня—многія,адылі,намякалі,што былі надта ўсьцешаныя тымпажарам, хаця ненавіснычыноўнікпростапераехаўуіншуюлесьнічоўку.

пакінутаяпуняпадаласяцяперМарыізмацімагчымайсхо-ванкайдляжаўнерападіхнайапекай.

УначыМарыясхадзілаўсуседнюювёску,дзежыўейныстры-ечныбрат,іпапрасіладапамагчывынесьціжаўнеразхаты.разамянызрабіліякіясьнасілкійпаначнойцемрызанесьліКалпаковадапавецібылойлесьнічоўкі.паклаліяготамнасене,дзебыловыгодна,штоўтымложку.Страхапуні,якімпадалося,быладаволікрэпкая,кабзахоўвацьаддажджуйсьнегу.

Усе,зжаўнерамразам,былізадаволеныятакімвырашэнь-нем.Марыяпаабяцалаштодняпрыносіцьежу,мо,зацемна,кабпазьбегнуцьсуседзкіхцікаўныхвачэй.

4

НАпАДЗеНьНеўпУНІ

прайшлоўжопяць тыдняў з таеначы, якВаняКалпакоўпастукаўсяўіхнуюхату.


ШтоночМарыянаcілаўлесьнічоўкуежудляжаўнера,кож-нагаразукрадучысяпалесе.Даводзіласябыцьвельміпільнай,кабхавацьсваевыправыўсакрэце.Ваколабылопоўнапагалосакабіншыхіпараненых,іздаровыхдэзэртэрах.Адылі,погудкідыпагалоскінікомутутнеабыходзілі.ШулаўцыбылізанятыязьдзяйсьненьнеміўкараненьнемНовагапарадку.Яныдзялілікалгаснуюзямлюнапрыватныянадзелыйрупілісяабіх.

Самораспалажэньневёскізабясьпечылашулаўцамвыгодныямесцыўпартэрыперадпрацэсамгісторыі.Наўсходрэгулярнапраходзіліпачыгунцы,штобылаадразузагасьцінцам,цягнікіі зь людзкімі рэсурсамі, і заладаваныя ўсялякім вайсковымрыштункаміамуніцыяй.Узваротнымнакірункупайшлішпі-талёвыяцягнікі,запоўненыяпараненымі.

па гасьцінцы зашыбавалі тысячыботаў і такіяж тысячыбосыхног.Даўгія,шэрыякалёнысавецкіхваеннапалонных—схудзелых,галодных,змучаных,добраапранутыхціўлахманах,здаровыхціпараненых—цягнулісяназахад.эўрапейскіядыазіяцкіярасейцы,беларусы,украінцы,армяны,узбэкійтаджыкі,грузіныйказакі,калмыкійбураты—усенацыянальнасьцізьземляў,калянізаваныхМасквой,былішыракапрадстаўленыяўгэтымзамундзіраванымлюдзкімморы.

Яныадмовілісянадалейпралівацьсваюкроўдзеляабароныкрамлёўскагадэспата,алепазьбегнуўшыСцылы,апынулісяўсьмяротныхабдымкахХарыбды.Канваіраваныядобраўзброе-нымі,адкормленыміжаўнерамізьвялізныміаўчаркамі,тыя,хтоняўсілахбыўпрацягвацьсвойшляхнаГалгофу,змораныяйзьнясіленыя,—былістраляныянамесцы.Амясцоваенасель-ніцтвазмабілізавалірыцьямыдызакопвацьіх.

Ніколіранейтутэйшыянебылісьведкамітакойзьверскайжорсткасьціперадсваіміжпарогамі.Сталінскіяжахлівыякатыхапалісваеахвярызложкаўпасяродночы,агэтыятакзваныявызвольнікінерабілінаватніякіхспробаўзакамуфлявацьсваёзладзейства.Наватнайстарэйшыяшулаўцы,якбыглыбаканікапалісяўсваёйпамяці,няздольныябыліпрыгадацьтакога,каблюдзейадпраўляліўмагілынастолькіадкрытабрутальна,непа-людзку,навачахваўсіх,хтозагэтымнаглядаў.

Усьведамляючыадказнасьцьзасвайгоачунялагападапечнага,Марыямалілася,кабхутчэйрасьсьвёўтойдзень,калібжаўнермогладнаакрэпнуцьісысьці.ейнымжадзецямтаксамабыліпатрэбныяўвагай клопат, дыйшколамагла зноў адкрыццаўвосень.Яна спадзявалася,што ёйпрапануюць вярнуццадасваёйпапярэдняйпрацы.Вядома,ніхтонесказаўбызараз,якія


намерымаюцьновыягаспадарыўгалінеадукацыі.Далёкіцяперфронтуяўляўсабойпэўнуюняпэўнасьць,боСталінскіабяцаны«ответныйудар»,здаецца,нематэрыялізаваўся.

АднагодняМарыязьезьдзілаўГарадок—мястэчка,штокілямэтраўзадзесяцьадвёскі,—угосьцідасваёйсяброўкі,настаўніцыЮстыныМурашкі.СяброўстваіхнаепачалосяяшчэўМенску,упедагагічнымінстытуце,дзеяныабедзьвевучылісядавайны,іпрацягнуласяйнадалей,бошколы,дзеяныпачаліпрацаваць,былінедалёкааднаададной.цяперЮстынажылабліжэйдацэнтрупадзейітамуведаланавінаўбольш,чымМа-рыяўсваёйвёсцы.

Юстынарасказала—ігэтамусілабыцьзнадзейныхкрыні-цаў,—штоўверасьнізноўадчыняццашколызінструкцыямііпа-беларуску,іпа-нямецкуіштоёсьцьнекаторыялюдзі,якіяўжозаймаюццапраектамновайадукацыйнайсыстэмы.Напэўна,штойМарыюпаклічуцьзноўушколу,заверылаяеЮстына.

цяперМарыяўжотысячныразабдумваладэталітаго,штодазналасяадЮстыны.Адгэтагазалежалабудучыняейнаяйейныхдзяцей.

Аднагодняянаўзялакошыкіпайшлаўлес,якбыўгрыбы.ЯнамеркаваласяпабачыцьКалпаковапрыдзённымсьвятлейпераканацца, у якімёнурэшцестане, боноччуянанемаглавызначыць, ачуняўжаўнерпоўнасьцюці не.Трымаўсяж ёнвідавочна як здаровымужык.часам, каліМарыянахіляласябліжэй, каб глянуцьнарану, ёнхапаў яерукамійнамагаўсязацягнуцьнасена.Ёйледзьудаваласявырвацца.Хлопецбыўяўнагалодныдалюбошчаў;іМарыяпарудзёнтамупадзяліласягэтымзмаці.

—Ну,—прыжмурылавочыАксіньня,—можашпавінша-вацьсябе:адкармілатыяго,штоёнкідаеццатам,штотойбыкустойле.Ачамубтабенепаглядзецьнаягоднём?цалкамможабыць,штотое,штоямупатрэбназараз,дыкгэта—баба,анянянька.

Мацізатрымалася,падумала,пасур’ёзьнела:—Маня,глядзі,дзеўка.частакі,штотолькідэзэртэранам

ухаценехапала.Матчынапапярэджаньнемеларацыю.Янаведаласваюдачку.

Іведала,што,каліянадазволіцьКалпаковузвабіцьсябе,іхнаежыцьцёўскладніццапа-заўсіміраскладамі.

—Мама,нехвалюйся,—заверылаяеМарыя.—Яўжонедзіця.


Марыявыйшланадзялянкуйбылацалкамзьбянтэжаная,яктаявыглядала—зусімнятак,якянапрывыклаўначы.Уломкіштабоў былой лесьніковай хаты зарасьлі кустаўём, ляпнінаўсёяшчэкрэпкатрымаласядзе-нідзенакамянях,штостваралінекалі падмуракдому.Агню,пэўна, ніштоне замінала, бо здраўлянаганічоганезасталося.Вытыркнутаязбокуразгірэча-наяпечдыйржавыяшкілетыдвохжалезныхложкаўмаўклівасьведчыліабтым,штонекалітутбылочалавечаежытло.Толькісарока,уладкаваўшысянавяршкукасабокагаложка,патрэсвалахвастом,зьцікаўнасьцюаглядаючыпрышлагачалавека.

Хуткім позіркамМарыя акінула дзялянку, зазначыўшысабеняўмольнынаступпрыроды,іпайшладапуні.Яксірата,пакінутаяй самотная, пуня знайшлапрытулакуцені даўгіх,абвіслыхгалінаўстаройбярозы.Збудаванаязкрэпкіхсасновыхбярвёнаў,унутрыянабылападзеленаянадзьвечасткі:стайнюйсховішчадлясена.

Марыя засьцярожана пераступіла парог і ўтаропілася ўпустую гурму сена.Яна быламеркаваўшы застаць хлопцанеспадзеўкі; замест таго была зьдзіўленая сама, убачыўшыспустошануюляжанкуігадаючы,кудыжмогпадзеццагаспадаргэтагачасовагапрытулку.

Доўгадзівіццанедавялося.празшматгалосьселесуянахут-чэйадчула,чымпачулаціпабачыла,зьяўленьнеценюадразузасьпінайудзьвярнымпраёме.першчымяназмаглазрабіцьхоцькрокнаперадцізавярнуцца,голас—такіўжознаёмы—павітаўяе:

—Добропожаловать,мойдорогойангел-хранитель!Яназраптуразьвярнулася.Хлопецстаяўупарозезвыразанымпадчалавечуюгалаву

бярозавымкамлюкомпадлевайпахайіадчыненымсьцізорыкамуправайруцэ.ранейёнбыўпрасіўпрынесьціямувострынож,кабзаймаццарэзьбай.

—Значыць,тыбачыў,якяйшла?—сказалаМарыя,ставячыкошыкнабруднуюпадлогуй разглядаючыўпрытыкягонуюрану.

—Вядома,—усьміхнуўсяКалпакоў.—Тыжведаеш,нельга,кабмянезлавіліспрасонак.Вайсковаеправіла:ніколінедазваляйворагузастацьцябезьнянацку,разумееш.

Загадкаваяўсьмешкаўздрыгнуланаягонымтвары,пэўнаездароўе якога падкрэсьлівалі адрослыя валасый барада.Ёнзагарэў.Івыглядаўцалкамакрэплым.Марыяпадумала:каліжгэтыкалекапачаўзагараць?паначахяназнаходзілаягонасене


ймеркавала,штонаўрадціёнпакідаўяго,аднотолькіпанату-ральныхпатрэбах.Відавочна,штогаючаепаветрадычароўныятрэлі лясныхптушаклепшспрыяюцьфізічнамуй духовамуўзмацаваньню,чымтое,штоможапрапісацьлекар.

—Аціжятабевораг?—спыталаМарыя,неадрываючывачэйадягонагатвару.

—Марыя,анёлмойдаражэнькі!ціжягэтамеўнаўвеце?Тыжёсьцьсамымпрыгожымі,вядома,самымміласэрнымзусіхцялесныханёлаў,якогатолькіможнапажадацьсабе.

Былонештапершародна-брутальнаеўягонымтвары.Марыяцізмаглабапісацьгэта,алеянобылоёйняёмкім.АпранутыёнбыўуваўсёВалодзевае;празьнезашпіленыягузікіблакітнайкашулівыглядалікалматыягрудзі.Усяягонаясамаўпэўненаяпостацьяўнанепаклікаланаўспамінабслабым,бездапаможнымпараненым,якомубпатрэбныбыўняньчындагляд.

Марыянезмагланепадзівіцца,штожмаглобыцьпадгэ-тайнепранікальнаймаскай.Тое,штопрыхоўваў ягонытвар,выдаваліцёмна-шэрыявочы.Марыяўжобачылагэтыпагляд,іёняенепакоіў.Небылосумневу,штогэтабыўпаглядюрлівагажаданьня,штораслопразтыдніягонагасамотнагазьняволеньняўлесе.

Марыязаўважалатакоеж,мослабейшае,жаданьнеўвачахвясковыххлопцаў,штопадыходзілідаяенавуліцызадзінымбезнадзейнымнаўветамушчыкнуцьціхоцьдакрануцца.Нецяр-плівасьцьуКалпаковыхвачахазначалалёгкапрадказальнуюатакуразьюшанагасамца.

цяперМарыястараласянезгубіцьгалавы.Янаразумела,штоВанянятой,хтобудземарнавацьчаснадаўгіяўвэртурыдыпрэ-людыі.Колькіўжоразоў,каліянапрыносілаямуежупаначах,ёнтутжарабіўспробусарвацькуш,іМарыяледзьадбрыкваласяадягоныхнападкаў.Ігэтымразамягоныязаімглёныявочыўжопачалізрывацьзьяеейныяапранахі,нахабнабегаючыпаладнаскладзенымцеле.лёгкая,ёменькаясукеначка(зьнедалёкіхтакіхчасоўдазамужжа)прыкрываланаёйменш,чымдэманстравала.Марыінанатуральнаяпрыгажосьцьтакпасаваладаквітнеючайіспяваючайнаўселадыпрыродываколіх.Усёякразадпавядаладлялюбошчаў.любымужчынанамесцыКалпакованязмогбыстрымацьсваіхнатуральныхжаданьняў.

—Марыя, які цудоўны сюрпрыз длямяне.Такпрыемнабачыцьцябепрыдзённымсьвятле.Тыняможашуявіцьсабе,штогэтадлямяне.цэлычастутадзін;якчастатымнесьніласяанёлам,пасланымзьнябёсаўапекаваццамной.


ЗшалёнымівачымаКалпакоўшпурнуўпрэчбярозавыка-мель.Сьцізорыкапісаўдугуўпаветрыйутыркнуўсяўбервяносьцяны.Калпакоўпадаўсянаперад,раскілзаўшысваезьвярыныяпачуцьці, забыўшысяпраўсёна сьвеце, пажыраючывачымавытанчануюпрыгажосьць,штобылаперадім.

—Каліласка,Манечка,каліласка.Яжцябенепакрыўджу.Ятакадчайнахачуцябе.

Марыя глянулапразплячо, кудыб ёй адступаць.часунароздумынебыло.Янапачувалася,штотаяптушкаўклетцы,заякойпацягнуласярука.Тадырвануласядадзьвярэйустайню.

—Янызамкнёныянаболтзтагобоку.Нявартасупрацівіцца,Маня.чаготыбрыкаесься,табежнязьбегчыадмяне.

Ённабліжаўся.Ухіляючысяадяго,Марыяпрыгнуласяйскок-нуладапярэдніхдзьвярэй.рукісталёвайхваткайсамкнулісянаёйнайталіі,адарваліяеадзямлійпанесьлінасена.Колкаябара-дазаказыталанашыі,якёнпрыглушанымголасамнамаўляў:

—Даймне,Маня.Яжнічогатабенезраблю.Жанчына,хапаючыпаветра,закрычэла:—пусьцімяне,паскуда!ліпкіярукішоргаліпасподнім,міжбарадыйвусоўрасчынілі-

сятонкіявусны,шукаючыейных.Брыкаючысяўягоныхмоцныхабдымках,янашалёнаўпіласязубаміямуўправуюруку.Хлопецускрыкнуў,адхапіўруку,хваткасаслабела,іянавыскачылапрэч,пачуўшыгучнытрэскразарванайсукенкі.

Марыязавярнуласяйпатрапілазусягозамахуўляпіцьямунагойпаміж сьцёгнаў.Калпакоў зароў, як бык, скурчыўсяйпаваліўсянасена.

Марыяспыніласяўдзьвярах,разьюшанакрыкнула:—Сабака!Я глядзела за табой, карміла цябе, гаіла твае

раны—івосьтваяўдзячнасьць!Хацеў,кабяпрадалася?Га!Тынезаймеешмяне!Ніколіўжыцьці!Умянеёсьцьмуж...

—Няма!Нямаўцябеніякагамужа.Твоймужмёртвы,мёрт-вы!—прахрыпеўКалпакоўзлосна.—Тыразумееш?Мёртвы!

—Няпраўда!Гэтаганяможабыць.Толькіняён!Ёнвернец-ца!—Марыябараніласятагомужчыны,штоцяпернямогнічогаёйзрабіцьувадплатузаягоныянезадаволеныянамаганьні.

—Ён—жывы,ённяможапамерці,толькінямойВало-дзя...—рэхамадказаўлеснаейныжурботныкрык.

Марыябылазвычайнаспакойнай,лагоднайжанчынай.Гэтычалавек, адылі,крануўсамаебалючаемесцаўейнымсэрцы,намагаючыся зьнішчыцьдрабнейшыя іскрынкі ейнаенадзеі.Недамогшысяцела, ён зруйнаваў і без таго хісткі баланс уейнайдушы.


Штозмучвалаяенайбольш—штогэтыняўдзячныпаскудніквырашыўузяцьяегвалтам,пасьляўсяго,штоянадляягозрабіла.Жанчынакіпелаадзлосьці.

Адылітымчасамзьнейкайтрывогайянаўсьведамляла,штомаглажбыйсамападдаццасваімжастрыманымжаданьням.Бопасваёйпрыродзеяна-такібылапародзістайсялянскайкабыл-кай.любымужчына,начыедамаганьніянабзахацелаадказаць,быўбыўзнагароджаныейнайсэксуальнайнеўтаймаванасьцю.

—Няўдзячнаяскаціна,—усёнаракалаянананяшчаснагаКалпаковаўпуні,—выбірайсяадсюль!Янехачуцябебольшба-чыць!чуешты?—яназабралакошыкізавярнуласяпайсьці.

—Тыещеувидишьменя,Мария.этоятебеобещаю,—па-чулаянанаўздагонягонызлосны,упэўненыголас.

Удомамаціадразуадчула,штозМарыяйнештанятое.—Штотакое,дачушка?—пацікавіласяяна,цэлычасзагля-

даючыўтвар.—Штоздарылася?—Нічога,мама.Нічога,—хаваючысьлёзы,пазьбягалаяна

мацерыныхвачэй.—паглядзісюды,Маня.Яжпавачахбачу,штонештазда-

рылася.Тыніколіняўмелахлусіць.Сукенкапарваная.чаму?—Калпакоўхацеўмянезгвалціць.—Што—ён?!...Божамой!Няўжо?—Кінь,мама.Нічогатакога...—Нічога,га?Ёнхацеўзьняважыцьцябе,парваўсукенку—і

гэтанічога,га?...Вояк!Гэтаягонаяўдзячнасьцьзаўсё,штомыдляягозрабілі?

Янызамоўклі,алеіхныяпаглядыгаварыліболейзасловы.—Мама,памятаеш,упершуюночтыпыталасяяго,адкуль

ён?—Ну?—Штоёнсказаўтады?—Здаецца,казаўпраленінград.—Так,мама?Гэтаважна.Ну,успомні.—Так,так.Аштотакважна?—Мынеякразмаўлялі,язадалаямутакоежпытаньне.Ня

ведаю,чаму,але.—Ну?—Ёнсказаў,штоёнзрастова-на-Доне.Гэтазмусіламяне

задумацца.Магчыма,ёнжыўуабаіхгарадах.Алемагчыма,ніўадным.

—Аленаштоямухлусіць?


—Адкульжамневедаць?Мнепадаеццагэтадзіўным,немагупатлумачыцьгэта,—адказалаМарыяраздражнёна,усёяшчэзлоснаяз-заягонаганападзеньняўпуні.Балелалеваянага,алеянападумала,штояшчэбудзечаспаглядзецьяепотым.

—Тыстолькізьімразмаўляла,Маня.ціжтырасказваламнеўсё.Што-небудзьбылотакоеўвашыхразмовах,штозрабілацябетакойпадазронай?

—Дайпадумаць...Збольшагаёнпытаўсямянеабнемцах:штоянырабілі,штозьбіраюццарабіць,якбыццамясамане-штапра іхведаю.Але гэтанармальнаўягонымстановішчыпільнаваццанемцаў.Нештажбылояшчэ,штостукнуламне,якнештадзіўнаеадяго...Дайпадумаць...Га,вось:паруразоўёнпытаўся,ціарганізуюцьнемцыўзброеныяатрадызьмясцовыхмужчынаў.Дзіўна.

—ці ёнякнамякнуўкалі-небудзь,штоён зьбіраеццара-біць?

—Незусім.Такоеўражаньне,штоёнсамяшчэнявырашыў,шторабіць,адночакаў,пакульнештапраясьніцца....Алеякмыможамбыцьупэўненымі,штоёсьцьхоцьякаяпраўдаўтым,штоёнгаварыў?

—Але,—уздыхнулаАксіньнязтрывогайнакруглым,мар-шчыністымтвары.—чымхутчэйёнсыдзе,тымлепейдлянас.Ходзяцьчуткі,некагапакаралізатое,штохавалідэзэртэраўзчырвонайарміі.Богяговедае,дымубезагнюнебывае.

—Ясказалаяму,кабсышоўсёньняж,штоянежадаюбольшягобачыць.Ядумаю,ёнзразумеў.Мыжнезьбіраемсяягобольшкарміць,мама,такштоўягонямавыбару,якаднопайсьці.

—Гэтадобра,дачушка,—пагадзіласямаці.—Алеціачуняўённастолькі,кабхадзіць?Тыўпэўнена,штоёнздаровы?

—Менавітатак,мама.Менавіта,—запэўнілаМарыя.—Тыббачыла,якённакінуўсянамяне.Калігэтанездаровымужык,тоя—неМарыяКаравай.Усёзьімдобра,мама.Ядзіўлюся,чамуённядаўнамзразумецьгэтагараней.пэўна,ямубылотакзручна:сядзецьічакацьмоманту,каблягчэймянезманіць...

празтрыдніпрыдзённымсьвятлеМарыязноўсхадзіладатакойужознаёмайлесьнічоўкі.Янаагледзелаўсёвакол,пільнапрыслухоўваючыся,аленезнайшланіякайпрысутнасьціКал-пакова:ніадзеньня,нісьлядоўпасьцелі.

Жанчыназпалёгкайуздыхнула.Сышоўгэтывечнапрысутныстрахбыцьзлоўленай.Адзінайузнагародайзадапамогужаўнерубылоўсьведамленьне выкананагамаленькагахрысьціянскагаабавязку.


5

КАТАВАНьНеўКлЯСНыМпАКОІ

Другігодвайныпрынёсноваежыцьцёўвялізныябеларускіялясы:падзеі,падабенствадаякіхянынемаглійпрыгадацьзаўсёсваёбылое.Адмысловападрыхтаваныягрупыйрыштунаксталі прыбываць на парашутах з так званай цяперВялікаеЗямлі.Ядраствараныхпартызанскіхатрадаўпастаяннаабрас-талідэзэртэрамійуцекачамізьлягераўдляваеннапалонных.паколькімабілізацыя сяродмясцоваганасельніцтва сабраламізэрныплён,быліўжытыя«прынудзіцельныя»меры.Моладзіўлясныхзонахбылозагаданайсьціўпартызанскіяатрады,«нето...».Некаторыяпайшлі.

Немцыхутка ўцямілі,што калі яныхочуцьналежна кан-тралявацьзанятуютэрыторыю,томусяцьадмовіццаадсвайгозвычайнагадэвізу:«Ніякічужынецнябудзенасіцьзброі,покульнемецбудзеягонымгаспадаром».БыліарганізаваныяпершыяатрадытакзванайШуц-паліцыі.Іхнымаральныстаннепрывабіўбеларусаў,бояныглядзелінановыхгаспадароўзьнедаверамі прытрымліваліся свайго «паглядзім,штобудзе».Аддзелампаліцыівыдаваласятакая-сякаязброя,уасноўнымрасейскагай польскага паходжаньня.Многія ўзначальваліся паволскімінемцамі—кроўнымібратамі,якімГітлербольшдавяраў.

Тутэйшыяж людзі ў лясных зонах хутка адчулі кухталяадабаіхгігантаў,штосчапілісятутнажыцьцёцісьмерць.Нежадаючы выбіраць ніводнага з драпежнікаў, безабаронныя,яныхуткасталілёгкайздабычайдляабаіхбакоў.Драконаўскізакон—«хтонязнамі,тойсупрацьнас»,—якіпрымяняўсябезразборуабаімібакамідатутэйшых,прынёсгвалт,марадзёрства,разбой,мардаваньне,пажарышчыікарныябойні.Законджун-гляўразгуляўсятутнапоўніцу.

позна,надтапозна,толькіўпёршысяўжыцьцёвуюнеабход-насьць,тутэйшыязразумелі,штоіхнаевыжываньнезалежыцьадіхнагавыразнагаўдзелуўгэтайтатальнайвайне.Адчуўшыпакліканьнебеларускагапатрыятызму,многіятыя,хтобачыў,штоадбываецца,уступіліўБеларускуюСамааховудзеляіхнайсобскай абароны і потым,напярэдадні адступленьнянемцаў,стварыліатрадыБеларускайКраёвайАбароны,БКА.

Спачатку,аднак,кожны—ічырвоныяпартызаны,інямецкіядапаможныяарганізацыі,—няздолеўшыдамагчысяпрыхільна-сьційсупрацоўніцтватутэйшых,абозапалохвалііх,абозьніш-


чалі.Нікчэмнікі,штослужыліітам,ітам,лічылісваювайсковуювопраткуліцэнзіяйназабойства,разбойігвалт.Ніколіўсваімжыцьцінезадавольвалісяянытакімневымернымураджаем.

ВёскаМарыіКаравай,штознаходзіласяякёсьцьнакраівя-лізнагалесу,блізкадагасьцінцайчыгункі,аказаласяасаблівапрыступнайдляабаіхваенныхсілаў.паначахсюдыпрыходзілічырвоныяпартызаныпускацьпададхонцягнікіціналаджвацьнадарозезасадынанямецкіяатрады,аўдзеньзьяўлялісянямец-кіякарнікіпрачэсвацьлесіспаганяцьпомстунакожным,хтопадазраваўсяўдапамозеіхнымпраціўнікам.Жыхарыапынулісяўстальнойпастцы.Кожныселянінжыўнапазычанычас.

ХмурымвосеньскімднёмМарыябылазанятаязьдзецьміўкляснымпакоі.Другаяйчацьвертаяклясыпрыходзіліраніцай,першаяйтрэцяя—пасьляабеду.Мецьдзьвеклясыадначасова,павосемгадзінштодня,былонялёгка.Гэтапатрабавалапоўнайувагі,якуюМарыя,штотаклюбіладзяцейісваюпрацу,адда-валабязьмерна.

перадсамымабедамбыўпачуўсямоцнышумзасьцяной,якраптамзгрукатамрасхінулісядзьверы.Настаўніцазьдзецьмізамёрлі.

Упарозепаўстаўсівыбарадатычалавекуцывільныхапра-нахах,зчырвонайзоркайнафуражцы,сазлавеснагавыглядуаўтаматамнаправымплячы.цёмныя,вузкія,пранізьлівыявочыяўнасмакавалітуюняпэўнасьць,штоадбіласянаперапалоханыхмаленькіхтварыках.Аз-заплечаўвыцягвалішыіяшчэдва:адзінзсавінайгалавой,другізмаладжавым,якудзіцяці,тварам.

Марыя,здранцьвелая,сядзеланалаве,аловакуейныхдры-жачыхрукахзавіснадсшыткам.Якгосьцізайшліупакой,клясазаварушылася:хтозаверашчаў,хтоскурчыўсяналаве.

—Тихо!Всемтихо!Ведитесебяхорошо,иниктоничеговамнесделает!—загадаўтой,штоззоркай.Ягоныявузкіяцёмныявочы,унушальнаябарадайначальніцкіяпаводзінынаддаліжахуйпрывяліданеадкладнагападпарадкаваньня.

Ён завярнуўсяйпаглядзеўна сьцянунаддзьвярыма.Тампадрасьпяцьцемвісеўгерб—беларускаяпагоня.ТолькіперадгэтымМарыязьнялапартрэтГітлерааднонаўсяляківыпадак,будзевосьтакоездарыцца.

Тутжазагрымелааўтаматнаяпальба,якбарадатыўсадзіўцэлызарадуВялікагалітоўскагаВоянабелымканіўпагонізаворагам.


Двох другіх стаялі нерухома, але з усьмешкайна вуснахпільнасачылізадзецьмійМарыяй,якіхзалпаўтаматапрывёўупаніку.Марыятакісядзела,агаломшаная,натымжамесцы,няведаючы,яксябепаводзіцьперадгэтыміўзброенымілюдзьмі.

—Всемсидетькаксидели!—загадаўбарадаты.—Ты,—на-вёўёнаўтаматнаМарыю,—гэтатытутнастаўнічаеш?

Марыя,ушокуадстраху,немаглавымавіцьніслова.—Гавары,баба!Ну!—Так,—вымавілаМарыя.—Гэтаты—МарыяКаравай?—Так,я.—Тыштодумаеш,яняведаюгэтага,сука?—сплюнуўён.Дзецісядзелінерухома,іхныявочкісачылізакожнымрухам

гэтагавоязтакойстрашнайбарадой.—Якаяжтысавецкаяжанчына,каліатручваешмаленькіх

дзетакгэтайфашысцкайдрэньню?—ёнізноўпадняўголаснаперапужануюМарыю.

Настаўніцапабялела,алепрамовіла:—Яніколінядумала,шточытаньне,пісьмодыйарытмэты-

канеяктычаццапалітыкі,—ітутжападумала,цінесказалазашмат.

—Тынядумала,га?Хтопытаецца,штотыдумала?Вычулі,хлопцы?Янанядумала...цьфу!—перадражніўёняейзарагатаў,іягоныятаварышыдушэўнадаягодалучыліся.

раптамягоныявуснысьціснуліся.Маланкава,яккошкадасваёйздабычы,падскочыўдаМарыі.ТварамупрытыкдаМа-рыінага,такштоянаадчулаагіднысмуродсамагонкі.

—Гаварыцьідумаць,толькікаліязагадаю!чуеш?—за-рычэўён.

ЁнзавярнуўсяадМарыі,павольнаагледзеўклясуйсказаў:—Так,дзеці.цівыведаеце,хтомытакія?Усемаўчалі.—Ну,гаварыцеж,мывасняўкусім.—Вы—партызаны,—такінехтаадказаў.—цалкамправільна,—сказала злавеснаябарада з зада-

воленым тварам.—цяпер слухайце ўважліва. Зараз выўсепабяжыцедадомухуценька,яктолькіногіпанясуць,іскажацесваімбацькам,каббылітутзаразжапразпаўгадзіны.Ясна?

пачуласямармытаньнеўзнакзгоды.—чакайцехвілінку.патлумачцесваім,штогэтазагад.Калі

каго-небудзьтутнябудзепразпаўгадзіны—будземецьзнаміразмову.Зразумела?


празьдзьвехвіліныклясабылапустая.—цяперты,—раўкнуўпартызаннаМарыю,—ану,здымай

гэтаганацыяналістычнагабандытасасьцяны.Немарудзячы,Марыя ўзяла крэсла й паднялася, каб да-

цягнуццадапрастрэленайпагоні.партызанзлоснасплюнуў,ходзячываколяейбессаромнааглядаючыейнаецела.

—Няблага,га,хлоцы?—падміргнуўёндвумдругім.—Ідуназаклад,янаяшчэтаяцаца...уложку.Шкада,штозаразчасунямаем.

Зьбялелаясастраху,Марыязьнялапагоню,іяктолькіянасаступілазкрэсла,барадатыбесцырымоннапляснуўёйніжэйсьпіны.

—Ой, далібог, не благая,— згрымасьнічаў ён ізноўпадрогатастатніхдвох.

УгэтайзлавеснайцішыніМарыінасэрцакалацілася,чагоневыскачылазгрудзей.празвакноянаўбачылаяшчэўзброеныхпартызан.Відавочна,штоянырасплянавалівізытуйпрынялімерыбясьпекі.Спасьцерагла,штонапэўна іўсявёскаабкру-жаная.

— І выкінь гэтана сьметнік,дзеямуймесца,—загадаўпартызан.Марыятутжападпарадкавалася.

—цяперадыдзідасьцяны.падайце,хлопцы,мнекрэсла.Марыяпадышладасьцяныйстала,гледзячызашклянелымі

вачымаперадсабой.партызанзьдзіцячымтварампадаўкаман-дзірукрэсла,дзетойівыцягнуўсявыгодна,любуючысянаскамісваіхзамызганыхботаў.

—павярніся,—загадаўёнтакціха,штоМарыяледзьпа-чула.

—цяперпраадукацыю,—працягнуўёнспакойнайціха.—Дык і яжлюблюадукацыю, калі янаправільная.Адукацыяпавіннабыцьправільная.Хібажтак,настаўніца?

Марыянеадказала.Янайшлапаканаце,агэтаестварэньнеўвасабляласабойпячорнагачалавека,штотрымаўаўтаматкаляейнайсківіцы.Толькіўсьведамленьнетаго,штовяскоўцыхутказьбяруццатут,усьцешвалаяейнадавалаёйтрохісілаў.Гэтыляснычалавек,магчыма,нязробіцьёйнічогаперадусімі,хацяхтояговедае...

Мэтаіхнайвізытыбыладаволіяснай:янылічацьшколусваёйіхочуць,кабвыкладаньневялосяпасавецкайпраграме.Янаўжочула,штотакоеадбываласяйуіншыхвёсках.

—Такімчынам,пачнемлекцыюнумарадзін,—працягваўпартызанскікамандзір,сьвідруючыяесваіміцёмнымі,пранізь-


лівымівачыма.—Слухаймянеўважліва ібудзешадказваць,толькікаліяскажу.Ясна?

—Так,—адказалаМарыя.Злосныяноткіўягонымголасенінаштодобраеёйневаражылі.

—Скажынам,настаўніца,ахтожёсьцьтвойбацька?Марыямаўклівапаглядаланакожнагазьіх.—Ну?!Фашысцкаясука,—сплюнуўёнзлосна.—Мышто,

чакацьбудзем?цінамскарыстацьгэтагапрымусу,кабдапамаг-чытабе?—іёнзразмахамляснуўзатворамаўтамата.

—Яня памятаю свайго бацькі,—ледзь чутна адказалаМарыя.

—Янаняпамятаесвайгобацькі...чулі,хлопцы?Добра,гэттажсамычас,кабасьвяжыцьтваюпамяць.

Ёнкіўнуўгалавой.ХлопецзьдзіцячымтварампадскочыўдаМарыі,схапіўяезарукуйшпурнуўдакамандзіра.Тойзлавіўяезаваласыйпляснуўзьдзічэлапатвары,потымзноўторгнуўдасьцяны.УМарыіныхвачахпаплылікаляровыязоркі,галавазакруцілася, з носу пацякла кроў.Яна ледзь утрымалася нанагах.

—Такімчынам,—працягваўбарадаты,—спрабуемізноў:хтотвойбацька?

—Яжвамсказала...—Арцём!—прашыпеўбарадаты.—Дапамажыёйуспом-

ніць.Некаліжбылакамсамолкай.Якжажяназабылася?Савінаягалавападскочыўдажанчыныйскруціўёйрукуза

сьпінутакмоцна,штоМарыязакрычэлаадболю,скурчыўшысязагіднайгрымасайнаскрываўленымтвары.

—Слухаемзноў,фашысцкаясука!—закрычэўкамандзір.Марыябольшнемаглазносіцькатаваньня.Трэбылонешта

сказаць,кабсупакоіцьбарадатага.—Мойбацька...—Ну!Хтоён?—ТаварышСталін,—прахрыпелажанчына.Хватканаейнайлевайруцэсаслабела.—Сталінтабенетаварыш,фашысцкаяпадла!—загрымеў

голас.—Ты ганьбіш вялікага бацькуСталіна і нашу сацы-ялістычнуюрадзіму.УСталінанямажалюдатакіхпадонкаў,якты.

Зхуткасьцюпантэрыённакінуўсянажанчыну,калоцячыяезусяесілы.Марыязахісталася,хапаючыпаветра, іпотымстрацілапрытомнасьць.


Ачуняўшы,адчула,штоляжыцьнападлозе.Усёейнаецелайтваржудаснабалелі.Упакоібылошумна,зьбіралісяжыхарывёскі.

—Давайцеварушыцеся!Унасняцэлыдзеньчасу!—пад-ганяўіхголаскалядзьвярэй.

рукіпадняліМарыюзпадлогі;мутнаянаўбачыламатчынзаплаканытвар,алеўМарыінебылонаватсілаў,кабзаплакаць.пакульАксіньнявыціралакроўзтварудачкі,вяскоўцымоўчкіглядзелінаіх.Тадыўсадзіліяенапярэднююлаву.

Мужчыназзоркайпрыхінуўсядастала,зыркаючывачымапакляснымпакоі.

—ЖыхарыШулаў.Маяпрамова будзе кароткай і лагод-най.Выбачыцеперад сабойнастаўніцу вашыхдзяцей.Янапасьмелаадмовіццадапамагацьнам,інампрыйшлосяласкаваяепапрасіць.

ціхіягоныголаснікоганенадурыў.—першзаўсё,ямушупапярэдзіцьвас,штогэта—урокдля

кожнага.Мынепацерпімсупраціўленьня,алейнепашкодзімтым,хтобудзенамдапамагаць.Ззаўтрашнягаднявыбудзецевыпраўляцьдзяцейушколу,якіраней.Яўпэўнены,іхбудуцьвучыцьправільна.Адзінаярозьніца,штояныбуцуцьвучыццатаго,што хочаСавецкая ўлада, і ня будуць больш аб’ектамні нямецка-фашыстоўскай, ні беларуска-нацыяналістычнайпрапаганды.МарыяКаравайдобраведаесавецкуюпраграму,іяўпэўнены,штоянабудзепаслухмянай,якіўсевыастатнія.пытаньніёсьць?

Стаяламагільнаяцішыня.—Япрымаювашаемаўчаньнезазгоду.Добра.Няўздумайце

непускацьдзяцейушколу.Гэтанедапаможа.Зразумела?Зноўніякаерэакцыі.—Ну,размытакхуценькавырашылігэтаеважнаепытаньне,

перадтым,якзакрыцьнашаепаседжаньне,яхацеўбынагадацьвам,штомыяшчэвернемсязусім.Гэтазначыць,мызаўсёдывакол.Няўздумайцедурыцьнас.паседжаньнезакрыта.

Тымжаднём,шматпазьней,якадышліпартызаны,зьявілісяшуц-паліцаізГарадка.Яныраспытвалілюдзей,намагаючысявыцягнуць якую інфармацыюабпартызанскім атрадзе,штоашчасьлівіўіхсваёйвізытайураніцу.Няшматяныдазналіся.людзібылінадтазапалоханыя,кабразмаўляць.Усеадчувалісябезаціснутыміўстальнуюпасткусупрацьлеглыхсілаў.Івыйсьцязьяенебыло.


паліцаі выпілі самагонкі, закусілі яешняй са скваркамі йсышліназахадзесонца.Марыя,запухлымтварам,звыбітымізубамі,ляжалаўдомаўложку.Наступнагадняіпарутыдняўпотымшколастаялапустой.

6

ЗАБОйСТВА

Зоны,падкантрольныяпартызанамінемцам,былірухомымій цяжкавызначальнымі; часам яныперакрывалі адна адну, ішляхісупрацьборныхсілаўскрыжоўваліся.Нельгабылоска-заць,хтотутсёньнягаспадаріштопрынясезаўтрашнідзень.Гэтазалежалаадмногіхфактараў.Жыхарыўскраінныхвёсакбылінаправахдзічыны—аб’ектамдлярабаўніцтва,гвалтуйрэпрэсіяў.Навінаабзьнішчэньніцэлыхвёсак,спаленыхразамзжывыміжыхарамі,пажарампранесласяпакраіне.Шматка-мандзіраўатрадаўзабаіхбакоўсталінастольківядомымізасваебарбарскіядзяяньні,штоаднотолькіўзгадваньнеіхныхімёнаўнаводзілажахнаняшчасныхсялян.

позьняйвосеньнюдаШулаўдайшлавестка,штошуц-палі-цайскіматрадам,якідзейнічаўуіхнайакрузе,камандаваўнехтаБэргдорф,паволскінемецзпаходжаньня,надтажкрыважэрны.Дваднітамуёнпрыдзённымсьвятлерасстраляўпападазрэ-ньніўдапамозепартызанамжыхароўластаўкі,трыкілямэтрыадсюль.Аперадтымрасправіўсязьмірнымісялянаміўвёсцы,штобылазапяцькілямэтраў.

Яклюдзіапавялі,дзеяньніБэргдорфанебылівыкліканыяваеннай неабходнасьцю.Ягомалявалі як чалавека, у чыёйпрактыцыбылопазьбягацьсустрэчзпартызанамі,алеякібыўспэцыялістамугвалцейрабаваньнінасельніцтва,якоесамжажпавіненбыўабараняць.

пэўнаштобэргдорфаўскіяхлопцымусіліўхваляцьгýстыдыўцехісвайгокамандзіра,уякіядляразнастайнасьціўводзілісямасавыяоргіізтутэйшымідзяўчынамі,карныявыправы,разбойіпажарышчы.

З ходам гэтай вайнылюдзі ўжоперасталі дзівавацца, якжабылімагчымыягэткіярэчыўкраіне,дзежыланацыя,штоспрадвекуцанілазаконіпарадак,анедзярлівасьць,якасноўныястаўпыіснаваньня.


НіўСталіна,ніўГітлеранебылоіншыхнамераўадноснатутэйшаганасельніцтва,аднояккарыстацьягокрыніцайдар-мовайрабскайсілы.Абоедыктатарыразглядалігэтыняшчасныкрайгоднымтолькідлябудучайкалянізацыі.Ідзейнічаліяныадпаведна.Мясцовыяўладыкіраваліўсваіхдаміньёнахагнёмімячоміпаводзіліся,якнайвышэйшыявырашальнікіжыцьцяйсьмерціўвадносінахдатутэйшых.

Шулаўцыдабраслаўлялікожнуюпражытуюгадзінуйвусь-цілісяперадкожнай,штонадыходзіла.Захадсонцамогазначацьвізыту лясных гаспадароў; сьвітанакмог прынесьці немцаўці іхныхпамагатых.пачасепартызанынастолькі асьмялелі,штозьяўлялісяпрыдзённымсьвятле,якбылоутойдзень,каліянынаважыліся выказаць сваё незадавальненьнеМарыінайшколай.

Сьнегужопакрыўпалі,садыйлясы.ЗімапрыйшлаўШулыраптоўна,алеўпэўнена.цяпервяскоўцынавастралісваевушы,кабучасзлавіцьшолахконскіхкапытоў,ціамальчутнырыпсаней,цівыпадковуюгаворкуняпрошаныхгасьцёў.любыса-бачыбрэхуначнойцішымогазначацьнабліжэньнененавісныхрабаўнікоўцікарнікаў.

Неякпознаўвечары,каліўАксіньнінайхацемігцеўслабыагеньчык,змагаючысязасваёжыцьцёнакончыкусамаробнагакнота,умакнутагаўскрынюзкаштоўнайгазайнадне,МарыяняньчыламалуюАленку.Дзіцякрэпкапрастыла,яноплакала,кашляла,недавалаВалодзюзаснуць.

Маціпадмялападлогуйвыйшланадворпадровы,якраптампачулагукіздарогі,штойшлаадгасьцінцадавёскі.Хуткаўжосабачыбрэхразьнёсгэтуювесткупаўсёйвёсцы.Аксіньняўраззабылася,навоштавыбіраласянадвор,іпабегланазадухатупапярэдзіцьдачку.

—партызаны,Маня!—прашапталаяназжахам,усётры-маючысязаклямкуйняведаючы,штожрабіць.Непадаваласяёй,штошуц-паліцаімаглібзаявіццаўтакіпозьнічас.

—Дзе,мама?—спыталасяМарыя.—Дывонавуліцы.Ябачылаіх,двухзаладаваныхсаней,мо

йболей.Божамой,зьлітуйсяТынаднамі,захінінасадліхога.Янаперахрысьціласяйпачалачытацьмалітвы,узьняўшы

вочыдаіконаўукуценадсталом.Марыякінулаўстрывожаныпагляднадзьверыйзноўстала

калыхаць і супакойвацьАленку.Будзе,штобудзе,вырашылаяна,штоўжотутможназрабіць...


У сянях зашаркалі цяжкія боты, і дзьверышырака расхі-нуліся.Марыявыглянула з-заперагародкі пабачыць, хто тутуваліўся.

Іраптамаслупянела,няверачысваімвачам.Тварчалавеканаперадзебыўболейчымзнаёмым.Няможабыць!Мацітаксамаазірнуласяйзалыпалавачыма,кабпераканацца

ўтым,штояныбачаць.Мужчынаўпаліцайскайвопратцыўвайшоўухату,якгаспа-

даргэтагадому;заімтутжазьявілісяяшчэдвох.Аксіньнябольшнемагластрымацца.Кінуласядамужчыны

йпачалазапрашацьяго.Аёнзаўтаматамнаперавестакістаяў,уладарнакалыхаючысянапятках.

—Ваня,даражэнькі,няўжогэтаты?Ягоныадказпрымусіўяесхамянуцца.—Тычто,старуха,знаешь,какменязовут?—Так-так,тыжВаняКалпакоў,тойшто...—Меня зовутБэргдорф!—аб’явіў ён, зьняважліва ада-

пхнуўшыжанчынуўбок,быццамнадакучлівуюмуху.Аксіньняаслупянела.цігэтатойчалавек,якогаяныдагля-

далі,якомувярнуліздароўе,ціянапамыляецца?Няпэўнасьцьбыланевыноснай.Зтрывогайуголасеяназноўпрамовіла:

—Ванечка,міленькі...хайзьім,яктызавесьсяцяпер.Длянастысябар,якомумынекалідапамаглі...

—Заткнись,дурастарая!—зароўсяржант.—перестаньтутлепетать,скажилучше,гдетвоядочечка,недотрогаэта.

Гаворачытак,ёназіраўсяпапакоі.Аксіньня,разгубленая,разглядалаягобліжэй.Умундзірымышынагаколеру,зьсяр-жанцкіміпагонамі,ёнцалкамрозьніўсяадтагослабога,паране-нага,закрываўленагастварэньня,якоеяныўсьцягнулісасвайгоганкуўхату.Зрэшты,датагожёнбыўп’яныйнебясьпечны.Аксіньняніякнемаглазнайсьцітлумачэньняўягонайгрубасьці.Густыяцёмныяваласы,штовыглядаліз-падпілоткі,тонкіявусы,рукі ўбакі,шмэйсараўскі аўтаматнаправымплячы,уладныголас, прызвычаныданеадкладнагападпарадкаваньня,—цігэтатойчалавек,якіператварыўсязтагослабака?

І гэтатойсамычалавек,якогалічылікарайпаўсёйакру-зе?!

Заперабіўкай,трымаючыАленку,стаялаМарыя,калоцячысясастраху.Умомантянаўжопашкадавала,штопабіласязьімулесьнічоўцы.Іцяперягоныякрыважэрныявочы—наколькіянамаглабачыцьадсюль—шукаліяе.


Аксіньняякбынезаўважылаягонагапытаньняйзьвялікімнамаганьнемрызыкнула супакоіць яго.Сьмелападышоўшы,узялазаруку,паспрабавалаўсадзіцьзастол.

—Ванечка, сынок...Так рада,што ты зайшоў. Зрабі намласку,будзьнашымгосьцем,сядайтут...Івытаксама,—яназапрасілайтыхдвохузброеных,штостаялілядзьвярэйівыразнавыяўлялівялікуюзацікаўленасьцьутым,штозьбіраеццарабіцьіхныкамандзірдалей.

БесцырымоннаБэргдорфзноўадшпурнуўжанчынуўбок,іАксіньняадляцеўшыдасьцяны,бразнуласяаблаву.

—Сукастарая!—зароўпаліцай.—Язадалтебевопрос:гдетвоядочь?Мнепорарассчитатьсясней.

Бездалейшыхцырымоніяўённакіраваўсяўспальню,дзестаялаМарыя,прыціскаючыАленкудагрудзей.

—А,воттыгде,моймилосердныйангел!—усклікнуўёнзнаўмыснайрадасьцю.—Тычто,нерадаменявидеть?Яжеговорилтебе,тыещеувидишьменя,ивотятут.Теперьзапомни:здесьнелесничевка.Здесьяхозяин.

Ёйнебылокудыпадзецца.Якёнувайшоў,заразсхапіўяезаруку.Завязаласявалтузьня.

падонаквыхапіўдзіцяйшпурнуўягодолу.Нялюдзкілямантзапоўніўхату.—Ваня,нечапайяе!Ваня!—закрычэлаАксіньня.Янахапалаягорукамі,намагаючысяадцягнуцьнелюдзяад

дачкі.Марыя, чыйжахузьняўсяда адчаюразьдзіраючымвушы

енкамейнаедзіцяці,павісланаруцэпаліцая,якёнпінаўкаванымботампісклявыскрутакпадсваімінагамі.Аксіньняцягнулаягозапрыполмундзіра.

Ёнразьюшаназьсілайзавярнуўся,іабедзьвепакацілісяпападлозе.У тойжамомантумаленечкімпакоі выбухнула, якбліскавіцай.

Марыюскасілазног,ісьветпавольнапаплыўуцемру...

7

АБУДЖэНьНе

Марыяпаспрабаваларасплюшчыцьвочы.Вейкібыліцяж-кія,быналітыясьвінцом.Вялікімнамаганьнемянападнялаіхізаплюшчылазноў.


цяжкая млоснасьць пры першым вяртаньні дажыцьцяпераканаўча варажыла,штопаўторная спроба таксама зьня-сіліцьяе.

Засмужанымі вачыма, зьнямогла яна паводзіла па нізкайдраўлянайстолі,якуюпадпіралінегабляваныябярвёны.праміжшурпатых, пакрытых імжойдошакпрацісквалася зьмерзлаязямля.Шэрыя,запыленыяпромнісьвятласцэджвалісяняведамаадкуль,недзеззадузпа-надейнайгалавы.

Гэтабылазямлянка,памерамзьвялікуюгасьцёўню.чатырыложкістаялізаднагобоку,чатыры—здругога,міжімізаставаў-сявузкіпраход.поручМарыіляжаўмужчына,ладнанакрыты,такштоМарыянемаглапабачыцьягонагатвару.

ейнырозумзмагаўсязапрытомнасьць,вагаючысяміжпад-сьвядомасьцюй рэальнасьцю.Усё здаваласянесапраўдным,настолькірозьніласяадтаго,штоянабачыла,прасынаючыся,дзежылараней,штояназноўправаліласяўпаўзабыцьцё.

Каліянаачунялапазьней,янаўжояснаўбачылаўсё,штоейнызасмужанырозумадбіўтадыўпадсьвядомасьці.

Яналяжала,накрытаяцяжкойкоўдрай.цяперянапаспра-бавалапаварушыцьсьцёгнамійраптаммоцныбольразануўулевымбаку.Ніжэйрэбраўянаўсябылазабінтаваная.правайрукойянапачалаўважліваабмацоўвацьсябепадкоўдрай.Нажывацевытыркоўваласяшчыльнаятаўстаяперавязка.Аленогірухалісявольна,безперашкодаў.

пасьля гэтых знаходакМарыін розумпраявіў далейшуюцікаўнасьць.

Янапаспрабавалаўспомніць.Алепранікнуцьпразьцемрузабыцьця,зьякойтолькішто

выкараскалася,аказаласянятаклёгка....Адчайнаябойкаўхаце...Аленчынкрык...апотым...Успышкагрымотнайбліскавіцы!..Іўвушшузноўпаўсталіпранізьлівыяенкійлямантейныхдзяцейутойжахлівайагоніі...

Янаўраптхапілапаветрай задыхнулася, як ейныя грудзіцяжказайшліся.Улевымбакуразануўвострыбольіпоўнасьцюпабудзіўяе.Тадыянасьцішыласяйляжала,прыслухоўваючысядагаласоўзнедкульзвонку.Алеянысталізаціхаць,разамзгу-камікрокаў,штоадыходзіліпрэч.Шостаепачуцьцёпадказвалаёй,штонехтамусіцьбыцьтам,побачзьзямлянкай.

Хто?Ворагцісябар?перабраўшыверагоднасьці,янавырашыла:чырвоныяпар-

тызаны.чамуянатут?Ідзеейныядзеціймаці?


Дыкштожадбылосяўтуюноч?Іколькічасуянаўжотут?…Калі янапрачнуласянаступнымразам, першае, нашто

трапіўейныпагляд,былапостацьжанчыны,штосядзела,на-хіліўшысяналавеўкуце.падсьвятломадгазавайлямпыжан-чынапраглядаланейкіяпаперы,іМарыявыразнабачыларысыейнагатвару,якбыабрысаваныямесячнымсьвятлом.Галавабылаплотнаабвязанаяхусткай,іўсяейнаяпостацьвыяўляласпакой.Карцінападаласятакойнерэальнай,штоМарыязалы-палавачыма,кабпрагнацьсвойсон.Не,гэтабыўнясон.

патрэсканыя губый засмаглае горла спанукнуліМарыюпраявіцьнейкіяпрыкметыжыцьця.

—Вады...—ледзьпрашамкалаяна.постацьзасталомзаварушылася,падняласяйпадышлада

яе.ЖанчынаўважлівапаглядзеланаМарыю.—Ну, вось ты і ачуняла.Не варушыся й не размаўляй.

Япрынясутабевадыйпаклічулекара.Ёнказаўпаклікацьяго,яктолькітыапрытомнееш.

Мяккім,пяшчотнымголасамянамеласясупакоіцьМарыю.—Дзея? ...Хтовы? ...Дземаедзеціймаці?—узрушана

шапталаадыліМарыя.Тваржанчынывыяўляўмацярынскуюспагаду.—Яжтабекажу:неварушысяйнегавары.Бачацьнябёсы,

мыўжоледзьцябенепахавалі.чакай,япрынясувады.Яназавярнуласяйвыйшла.празьнейкічасянавярнулася,разамзьёйувайшоўкаржака-

ватымужчыназгустойбарадойідобразычлівымтварам.Жан-чынабязсловаўпаднесладаМарыіныхвуснаўкубакзхалоднайвадой,прыўзьняўшыейнуюгалавунападушцы.пакульМарыяпавольнацадзілаваду,жанчынагаварыла:

—Маёпрозьвішча—пруднікава.Я—медсястратут.Агэтанашдоктар,посьнік.Ёнзаразпаглядзіцьцябе.

пруднікавасаступілаўбок,іпосьнікпадсунуўсядаМарыі.Гэтабыўмужчынагадоўсарака.Ёнправерыўпульсіпрамацаўбінтыпадкоўдрай.

—Ну,якчуесься?—голасуягобыўспагадлівы.—Янаватняведаю,доктар,—адказалаМарыяціха.—пульсусёяшчэвысокі,—працягваўдоктар, гледзячы

насвойнаручныгадзіньнік.—Ніякіхнапружваньняў,наватнеразмаўляць.Адноляжацьціха.

—Доктар,штосамной?—Мыдасталідзьвекулі.Тызгубіластолькікрыві,штоне

былоўжоніякайнадзеі,што ты выкараскаесься...Якая ў яетэмпература,пруднікава?


—Усёяшчэвысокая.Ямераладзьвегадзінытаму.памерацьзараз?

—Адзе,доктар...дзея?—падхапіласяМарыя.—Сярод сябраў.Нехвалюйся,—патлумачыўдоктарко-

ратка.—партызанаў?—Так.Янывыратавалітабежыцьцё.Аленажаль...—Дземаедзеціймама?—Марыяхапіладоктаразарукаў,

прыгатаваўшысядасамагагоршага.—Яжсказаў,табенельгахвалявацца.Тыяшчэнеперайшла

крытычныстан.Будзешпаслухмянай—хутчэйачуняеш.Тое,штоёнпазьбегнуўадказунапытаньне,атаксамапа-

бацькоўску спачувальнывыраз ягонага твару гаварылі болейзасловы.

Марыязразумела.Жахліваеўсьведамленьнепранізалаяенаскрозь.пазьнямог-

лымцелепрабеглігарачыяйхалодныяхвалі,угалавезамуцілася.Вусныейныязаварушыліся,аленіякагагукунезьявілася.Заместяговыкацілісядзьвегарачыясьлязінызраспухлыхвачэй.Марыязаплюшчылаіх…

Наступнайраніцайяепабудзіланештагучнае.Уселожкіўзямлянцыбылізанятыя.Адзінымужчына,штотадыбыўпобачзьёй,цяперзьнік.лекар,пруднікавадыяшчэаднажанчына,якуюМарыянябачылаўчора,размаўляліціхазадваложкіда-лейадяе.ЗабрыўкаўіхнайгаворкіМарыязразумела,штояныгаворацьпратое,кудыйякпрыняцьновыхпараненых.пэўна,недзеадбыласямоцнаябойказьнемцамі.

Маладзейшаяжанчынастаяланасупрацьвыхаду, іМарыядобраўбачылаейнысілуэт:прыгожыпрофільібялявыяваласы,штовыглядалітакімісьвежымі,узялёнайпілотцызчырвонайзоркай.Янаўважліваслухала,штогаварыўёйлекар,часадчасуківаючыгалавойувадказ.

«Штозадзяўчына?—сталашукацьМарыяўсваёйпамя-ці.—Здаецца,недзебачылаяераней...»

Іраптамупамяціўсплыўвобразаднойістоты—апошняй,кагоМарыяхацелабпабачыцьяшчэразусваімжыцьці.


8

ВУльГАрНАЯпрыГАЖУНЯ

Здобрайдоляйгіронііаднабеларускаяказкаапавядае,якТворцу падчас стварэньняжывёльнага й птушынага сьветураптамнехапіланачыньня.

Вось якраз тадыНябесныГаспадар хуценька вынайшаўі адразуўпершынюўвёўудзеяньне законкампэнсацыі.Ме-навітатадызаадсутнасьцьразумовыхздольнасьцяўбыкбыўкампэнсаванымоцнымірагамі, занедахопсьмеласьцій сілызайцудасталісяхуткіяногі,анепараўнальныпясьнярлесуса-лавей,ніякаватызвыгляду,быўузнагароджанынадзвычайнымголасам.

КаліпакорпаццаўлябірынтахжыцьцяйвыцягнуцьнасьветБожырозныятыпычалавечыххарактараў,улучназтакзванымчалавекам нармалёвым,можна ўпэўнена западозрыць,штоТворца—насупераксьцьвярджэньнямБібліі—прыклаўтойсамызаконітады,калівырабляўчалавека.

АдтагояшчэчасуАдамусёвывучаештодняйнамагаеццавытлумачыцьразнаякасныявартасьційзаганыевы.Заўзятыярупліўцыгэнайнавукічасамнаватмогуцьбыцьшчодраўзна-гароджаныязасвойімпэт:сяродкветакжаночыхклюмбаўтакіможнаяшчэнапаткацьтое,штоназываеццаідэальнымвыпад-кам—дзяўчына,уякойбытакёмкаспалучалісяпроцілегласьціпаміжейныміфізычнымійдухоўныміякасьцямі.

МарыяКаравай сустрэла такуюдзяўчынуўшколе, хаця,зрэшты,ёйніколінепрыходзіланарозумпрактыкавацьзьсябедасьледчыка-аматараўгэтайхітрасплеценайнавуцычалавечыхдушаў.Штоднязанятаяавалоданьнемрозныхгалінаўнавукі,янанезьвярталааніякайувагінанейкуюларысуВойнік—ажнодадзявятайклясы,каліўсёждавялосяяезаўважыць.Боменавітанаёй,наМарыі,адбілісяразнаякіядэфэктыхарактаругэнайдзяўчыны.

Выглядларысынямогня ўражваць зь першагапагляду.Усваешаснаццацьянабылаўжодзеўкаўсаку,і,здаецца,наватшкольнаясукенкаакрэсьлівалабуйнасьцьейнайпрыгажосьці.Можнарызыкнуцьіпараўнацьларузьнейкімрэдкімвідам,штобываераптампрарасьцесяродтаготравастоюзадварамі,якогатутпроцьма,угэтайсельскайкраіне.Наватдаволіпераборлівымастакзнайшоўбыўёйудалыаб’ект,кабунесьмяроціцьягодлябудучыхпакаленьняў.


пекную,добразладжануюпостацьдапаўняўпрыгожытва-рыкзблакітнымівочкамійрусыміваласамі.любыкасмэтолягдаўбыдобруюманэту,кабпапрактыкавацьсваёмастацтванагэтымтвары,зробленымбыназамову,іспатрэбіласябтолькіпара ўмелыхдотыкаўмайстра, кабпрадставіць яго сьвету ўпоўнайдасканаласьці.

Алеўсавецкімграмадзтве,дзежанчыныжыліякцяглавыяконі—клаліцэглу,варылісталь,аралізямлю,—небыломесцадляцэнтралізаванай вытворчасьці касмэтыкі дляпрыгожагаполу.Школьніцамнаватзабараняласякарыстаццапамадайдлявуснаў.Такштопрыгажосьць,штодасталасялары,былацалкамняштучнай,аейнайсобскай,прыроднай.

пэўнаж,натуральначакаць,штопрыгожыя стварэньнійжывуць,іпаводзяцьсябепрыгожа.

Але…Увыпадкузларайвыбудзецепоўнасьцюрасчарава-ныя,боянабыладатакойступеніамаральная,штонаватужойнехавалазаганаўсвайгохарактару.Сьціпласьць—гэтыіс-тотныпадмураквонкавагашэдэўру—уёйцалкамадсутнічала.Дзяўчынабылаагрэсіўнайізьняважлівай,грубайінахабнай.Калійбыліўёйякіядабраякасьціаднараджэньня,тойянынямелініякагашанцудляразьвіцьцяўдзяржаўнымдзіцячымдоме.

Так,выхаванаясавецкімграмадзтвам,удзіцячымдоме,такніколійня зьведаўшыні сямейнагацяпла, ні хрысьціянскаймаралі,янапрактычнасталаўвасабленьнемшматлікіхэтычныхвычварэньняўгэнагаграмадзтва.Такштоўларынымвыпадкуклясычнаямарксісцкаядогмаабтым,шточалавекавыхоўваеатачэньне,можабыцьвыкарыстанаядлядоказупоўнайбезгрун-тоўнасьцігэнагасамагасавецкагаатачэньня.

Назіраючызаларайушколеціпа-заёй,хацеласяпадысьцідыпа-бацькоўскупараіць:«паслухай,дзяўчына,нунябудзьжатытакойгрубай.Тыжтакаяпрыгожанькая,алетваепаводзіныйязыктвойбрыдкіпсуюцьусёнасьвеце.Ну,стрымлівайжатысябе,будзьсьціплай,добрайдзяўчынкай,іўсебудуцьаднозахапляццатабой».

Каліларагаварылацінештарабілапаўсядзённае,ейнытвар,якіўспакоібыўсамаанёльскаянявіннасьць,набываўнедара-вальнуюбрыдоту.Нядзіва,штохлопцы-аднакашнікіцэлычаснамагалісязацягнуцьяеўкусты,якнейкуювулічнуюбадзягу,якойяныяейлічылі.павакрузепайшлірозныяпогудкі,каліяна,яшчэвучыўшысяўшколе,рассупоніласваюцягудамуж-чынскагаполу.Колькітамбылопраўды,утыхгісторыях,сказаць


цяжка,алетутвартапрыгадацьунівэрсальнуюпрымаўку,штодымубезагнюнебывае.

лараўспрымалаякналежнаетое,штобылаздольнаяпры-маніцьхлопцаўпапростуаднымкіўкомпальца, іўгэтым,якпотымаказалася, іпалягалікараніейнагаразладузМарыяй.Хлопцаў,што спачатку былі прывабленыя ейным зьнешнімвыглядам,потымадварочвалаадяез-заейнагапаскуднагахарак-тару,манеріпаводзін,ітыяякправілатадыаддаваліперавагукампаніізМарыяй.Адназсамыхпрывабныхдзяўчынўшколе,Марыябылаісьціплай,ілагоднай—аменавітагэтыхякасьцяўларыйнехапала.Аяшчэянабылайстараннайнавучэнкайіабганялаўклясеўсіх.

ларына пэрсона не вытрымлівала ніякіх параўнаньняў.Напханая лжывымі каштоўнасьцямі, ускормленая брыдотайсавецкайэтыкі,дзебацькі,дзядыйСамБогсталінепатрэбны-мівыгнаньнікамі,абылганымійапляванымі,янаніякнемагласпасьцігнуць,якнехтапрыгожы,якМарыя,могбывалодацьздаровымімаральныміякасьцямі.

Гэтыфронтмусіць быць зьліквідаваны, вырашылалара.Мусіцьжабыцьнейкібруд,уякімтрэвываляцьгэтуюдзеўкуйдыскрэдытавацьяеналюбыспосаб.

ІвосьнеякраптамМарыязаўважыла,што,пэўна,зрабіласямішэньнюнейкіхплётак.Хлопцы,шторанейпаважнаставілісядаяе,цяперледзьпрыхоўвалішматзначныя,юрлівыяпозіркі,не-каторыянаватасьмельвалісяадкрытарабіцьпрапановы.Аларасталазьдзеклівавысьмейвацьяеперадусіміаднакляснікамі.

СпачаткуМарыябыла агаломшана, нічогане разумеючы.Усваіхпаводзінах янанябачыланіякіхпадставаўдля такіхбрыдкіхплётак.Тадыянавырашылапакапаццаглыбейіпашу-кацькрыніцыгэткайнавалокі.Гэтабылонятакцяжказрабіць:усенітківялідааднагоклубка—ларысыВойнік.

СябрыпараіліМарыіпаведаміцьпраларынынізкіязвадыўкамітэткамсамолу.Тэарэтычна,прынамсі,гэтыворганмусіўбыўстаяцьнаварцемаральнагакодэксукамуністычнаймоладзі.паразважыўшы,янанепагадзілася,бобаяласябыцьуцягнутайуяшчэбольшаебалота.

ТакімчынамМарыянепрынялаларынагавыкліку,апростастаралася,якмагла,якбынібылочасамцяжка,незьвяртацьувагінаейныягідкіянамовы.

Кабпрывесьцігэтуюзаражануюсытуацыюдавыбуху,быўпатрэбенкнот—іёнзьявіўсянасцэнеўвасобеВіктараВясёл-


кі,сынановаганачальнікачыгункі,якітолькіштопераехаўуіхныгорад.

Віктарбыўаднымзтыххлопцаў,кагоможнабылосправяд-ліваназвацьпрыстойнымчалавекам,інтэлігентным,ветлівым,дружалюбнымідачорцікаўпрыгожым.Штодапоўнагакам-плектуёнвалодаў ідобрымпачуцьцёмгумару, ідастатковайразважлівасьцю,кабпадабаццакожнаму.Карацейкажучы,ёнбыўтым,камупростанарадубылонапісанабыцьнавёсцыпершымхлопцам.

ларазаразжапаклалавоканановапрыбыша;дзеўкавыра-шыла,штотакіцэннытыпнямусіцьвысьлізнуцьзьейныхрук.ШтодаМарыі,толаранепрамінулаяепапярэдзіць:

—ТрымайсядалейадВіктара.Ён—мой.Ітолькіпаспрабуйстацьнамаімшляху!

—Не хвалюйся,— адказалаМарыя з пэўнай доляй па-блажкі.—Забірайягосабе.Наватбольш:каліёніпрыйдзедамяне—язавярнуягодацябеназад.

9

МАЁўКА

Тымчасаммясцовыяпартыйныяйкамсамольскіязаўзятарыспарадзіліновуюідэю.

паколькісонца,вадайсьвежаепаветрапаправеналежацьрабочымісялянам,вырашыліяны,тоняхайгэтыясілыпры-родыцяперіпапрацуюцьдзеляздароўялюдзейіпрагрэсіўнайпралетарскайкультурытакімжачынам,якдаўнейгалодныя,прыгнечаныяйабражаныямасыгнулісьпіныдзеляматэрыяль-нагаўзбагачэньнясваіхбуржуйскіхгаспод.

Уздаровымцеле—здаровыдух.Восьдзелягэтаймэтыйтрэзапрэгчысонца,вадуйсьвежаепаветра.Такімчынам,умудрыхгаловахмясцовыхпартыйныхкіраўнікоўнарадзіўсягеніяльныплянграндыёзнагапачынупадназвай«Культуру—вмассы».

Аднымчэрвеньскім адвячоркам адбылося яднанае пасе-джаньнеГарадоцкіхкамітэтаўпартыійкамсамолу.Сакратаргаркаму,эгаістычныйпыхлівыкар’ерыст,гатовынаўсёдзелясвайгопрасоўваньняпа бюракратычнай лесьвіцы, акрэсьліўсвойплянз адпаведнайдоляйпампэзы,матывуючыяесваёйбескарысьлівай зацікаўленасьцюў імклівымпрагрэсе сацы-ялістычнайкультуры.


пасьлядовадаўдытлумачэньняўсваёйканцэпцыішырокагафронтукультурнайпрацысяроднеўспрымальныхдапрагрэ-сіўныхідэйбеларускіхмасёнабрысаваўсвойпляндэталёва.Грандыёзнаемерапрыемствападназвай«Культуру—вмассы»мелаадбыццаўнаступнуюнядзелю.Сябрыпартыійкамсамоль-цызарганізуюцьшырокуюагітацыйнуюкампанію,кабсагнацьпабольшнароду,асаблівамоладзі,ітыязмогуцьшчыравыявіцьсваюволюдакалектыўнагакультурнагаадпачынку.

Месца,дзегэнаявялізнаязборнямелаадбыцца,былозапла-навананаўскрайкугораду,там,дзевыгінракіўтвараўвялікіпоплаў,якіздругогабокубыўакружанылесам.парадакправя-дзеньняклопатуневыклікаў.Вядома,мусілабыцьпрамова,пра-чытацьякуюўзяўсясамсакратаргаркаму.Астатнююпраграмуплянавалазапоўніцьмаладзёваяагітбрыгада—групаразнаякіх,сваёйгадоўліталентаў,зарганізаваныхнаразе,кабпесьнямі,танцамі, дэклямацыямі ўсялякія здабыткі й дабрадзейнасьцірасейскагакаляніяльнагарэжымупрапагандаваць.

Ідэязадаволілаўсіх.Зьнязначныміпапраўкаміплянзэн-тузіязмамбыўпрыняты.Натутэйшуюкамсамоліюйпіянэрыюбылоўскладзенаправядзеньнедвухдзённайагітацыйнайкам-паніі.

Задванястомныявечарымаладзёныпаабклейвалігарадзкіяслупы,сьцены,платы,дзьверывялізныміплякатамі.павуліцахзпаходнямі, рэчоўкамімаршыравалі атрады, ствараючытаківэрхал,падабенстваякомузаўсюсваюдаўгуюгісторыюгорадніколінячуў.

Унядзелю апоўднішкольныядыпрафсаюзныя калёны зплякатамі«Культуру—вмассы»,«Трудисьиотдыхайкультур-но»,«ЗадетствосчастливоенашеспасибоВеликомуСталину!»,«пустьвсегдасветитсолнцеСталинскойКонституции!»пасу-нулісядазарганізаванайпляцоўкінаберазеракі.Зусіхбакавыхдарог і сьцежакцягнуўсянатоўпдамесцамаёўкі.Наперадзеўсёйпрацэсіікалыхаласяўмасластыхрукахюнакоўвялізная,пагрозьліваявыявакрамлёўскагадэспата.

Вельміхуткавыявілася,штоплянграндыёзнагасавецкагамітынгутрашчыцьпаўсіхшвах.Наватпакульяшчэнепачаласяафіцыйнаячастка,людзірассыпалісяпалузе,паскідалізьсябеапранахі і, кінуўшыся ў чыстую, прахалоднуюваду, ва ўсюасалодуцешылісясасваіхбязглуздыхзабавак,штотыясабакі,спушчаныязланцуга.

партыйнаейкамсамольскаеначальствасабралосянаадмыс-ловазбудаванайтрыбуней,абменьваючысянадзьмутыміпагля-


дамі,пазіралінатое,штояныбыліпрымалізашчырыэнтузіязмдаіхнагатакстаранназарганізаванагамерапрыемства.

Урэшцехрыплы голас чырвананосага— зпахмельля, ві-даць,—вядучага зрабіў спробупрыцягнуцьувагународудапраграмы,штомеласяўжопачынацца.Некалькіразьзяўротаў,большзпрычынынейкагашуму,чымззацікаўленасьці,падышлідатрыбуны,ваколякойстаялізарганізаваныяшкольнікі,хацяас-татняябальшынятакізасталасярассыпанайпалузе.Безьніякайзьбянтэжанасьцісакратаргаркаму,яктойдасьпелы,надзьмутыіндык,штогарцуедасамкі,пачаўсваюўступнуюпрамову.

Належнымчынамушанаваўшыбясконцуюдабрынюйня-стомнуюмудрасьць«великоговождяиучителявсехнародов»,ёнпачаўпералівацьвадудабраславеньняўсавецкагарэжыму.Адноў сацыялістычнайкраіне, дзеўсё створанадлячалаве-ка,—такой якСССр—ёсьць усемагчымасьці для людзейадпачывацькультурна.Аледзелятаго,кабахапіцьіскарыстацьплёнысапраўднайсавецкайкультуры,штовось-восьузыдзенадгарадоцкімпралетарыятамікалгасамі,людзімусяцьмецьзда-роваецела,бо—яксказаўадзінвялікімарксісцкімудрэц—«вздоровомтеле—здоровыйдух».Атамумясцовыяпартыйныяворганы, а найбольшсампрамоўца, будуцьпрыкладаць усесвае намаганьні, каб несьці культуру ўмасы. Гэты вялізнысход—толькіпачатак.

Калібсакратаррайкамузавяршыўсваюпрамовунагэтайкропцы, гісторыя ўсяго днямагла б быць запратакаляванайпа-іншаму.Але ённябыў тым, хто здольны замерыцьмяжузлоўжываньню хліпкім цярпеньнем сваіх слухачоў. Ён усёбалбатаўзтымжадарэмнымзапалам, ішаблонны,ханжаскіўра-патрыятызмнедарэчнайпрапагандыатручваўжыватворныподыхпрыроды,урываючысяўвысокіясьпевыжаўрукоў,штоўзносілісваеслаўныягімныТворцу.

Тыя,штобылібліжэйдатрыбуны,зурачыстыммаўчаньнемрабілі выгляд,што ўважліва слухаюць гэтуюнадакучлівуютраскатню,жадаючы,кабёнскарэйужояескончыўіянымаг-лібдалучыццадатых,штоасалоджвалісядабротамізалатогавясеньнягадню.Якбыццамувадказнаіхныяжаданьні,пры-родасамападаласваювялікадушнуюруку:вялізныплякат звыявайСталіна,утыркнутыўзямлю,падхапілапарывамветруйшпурнуладолу.

Сяродслухачоўваколтрыбуныгэтаяпадзеяспарадзілавыбухрогату,выкліканагаўсьведамленьнемтакіхцалкаммагчымыхнепрыстойныхабставінаў,уякіхможааказаццаіхныабрыдлы


дэспат-ідал.Начальства на трыбуне завярнулася, прамоўцазмоўк; ягонымоцна сьціснуты кулак,што быў ужо гатовыакрэсьліцьнейкуюважнуюідэю,завісупаветры.Зьбянтэжаны,ёнаглядаўтуюсумятню,штотутусчалася.Урэшце,вусаты,зрабаціньнемпартрэтдыктатараўзьняўсязноўнадколамвысокіхчыноў.

Сакратаргаркаму,паспрабаваўшыаднавіцьсваювелічнуюпрамову,бадайштобыўвымушаныскараціцьяе.Ваўсякімразе,голасягонызадрыжэў іпацішэў,самаўпэўненасьць іпампэз-насьцьзьніклі,аягоныяцёмныявочырыскаліпатых,хтостаяўперадім,быццамвышуквалітыхдзёрзкіх,хтобыўнаважыўсясьмяяццазтакойкатастрафічнайпадзеі.Заікаючыся,ёнзавяр-шыўпрамовутыповымікамуністычнымізаклікаміпадгучныяаплядысмэнтытаварышаўпобачзьіміпаджыдзенькіпляскатасноўнайаўдыторыі.

пасьлякараценькагаперапынкупачаласвойвыступагітбры-гада.Удухустаройколькіразовайразьвядзёнкі,шточарговыразстаіцьперадЗАГСамсасваімновыммужампадруку,янысталікарміцьнешматлікіхслухачоўсваімзатасканымпрапагандысц-кім«мастацтвам».Адзінзаадным,падвохіпатрох,незаўваж-на—наколькігэтамагчымадлячалавека—людзіпацягнулісяадгэнайгулянкі;яныпазьбівалісяўкупкіі,урэшце,наляглінаежуйпітво,штопрынесьлізсабой.Урэшце,каліправішчэлафінальнае«Да здравствуетСталинскаяКонституция!», людзіўздыхнулізпалёгкай.

пасьлякароткайпярэрвымаладзёваяаркестрапачалайграцьфакстрот,івосьцяперплошчуваколтрыбунызапоўніліпары,штозакружылісяўтанцы,некаторыяўжодоволіпадпітыя.

Былоўжодалёказапалудзень.

10

ДВУБОй

Уміжчасепрыгожая, сьвежая, спакусьлівая, хцімаяларахадзілапаруках.Ёйнебракавалаўвагізбокучарадыейныхкавалераў,многіязкаторыхнамагалісязацягнуцьяеўсуседнілясок—якбыпагуляцьнапрыродзе.Аларатакіцешыласясасваёйраспусты,цалкамнепрыстойнайдлянавучэнкітутэй-шайшколы.Наўмысна—безсумневу—хлопцывелікадушначаставаліяегарэлкай.


Алепадчасразгаруп’янайгулянкінехтаспытаўяе,дзежВіктар;умомантсхамянуўшыся,янапаазіраласяваколі,зьмя-ніўшысязтвару,злосна,вульгарнасплюнула:

—чорт!Напэўнажтаякурвапацягнулаягокудысьулес!Гэй, хлопцы, хадземпашукаем яе?От, правучу я яе, гэтуюправільнуюдзяваху,гэтымразам!

Ніякіхспануканьняўбольшнеспатрэбілася.Быццампрагу-чэўпрагначаканысыгнал.Ігрышча,штомеласязаразадбыцца,павідовішчнасьціабяцалаперамагчытойканцэрт,штовытуж-валазьсябеагітбрыгада.

Атымчасамуцянькупадкронайвялізнагадуба,безьнія-кай ліставай заслоны адпрагных, цікаўных вачэй, напаловулежачы,абапіраючысяналокці,ВіктаріМарыягаманілісабейсьмяяліся.

Апранутаяўтуюамальстандартнуюквятастуюсукенку,штобезьніякагавыбарумаглідазволіцьсабесавецкіяпакупацелькі,МарыяўсёаднобылавельміпрывабнайдляВіктара.Ямунай-першпадабалісяейнаясьціпласьцьдыпоўнаяадсутнасьцьуёйтойганарлівасьці,штовыяўляласяўіншыхсамаўпэўненыхдзяўчатах,адякіхёнужопасьпеўтакстаміцца.Большзатое,янабыладосыцьразумнайікемлівай—якасьцьтакаярэдкаясяроддзяўчат-падлеткаў—кабпадтрымлівацьцікавуюразмовуйцешыццаздобрагажартуцібайкі,якіхуВіктара,здаецца,былопоўнанаўсевыпадкіжыцьця.

Марыіхлопецпадабаўся.Ённеяквылучаўсясяродзвычай-най,дуркаватайшкольнайчарады.Ёнрасказваўёйшматціка-вагааброзныхдалёкіхмясьцінах,штобачыўусваіхпаездкахпа краях, якія называў «нашанеобъятная родина».Высокаестановішча«снабженца»ягонагабацькіначыгунцыдазвалялаімшматвандраваць.

Марыяпадазравала,штоВіктарпазнаўужоколькідзяўчат,хацяённіколінепадыходзіўдаяечыстазтакімнамерамнаў-веце.А янанямеласяні завабіць яго, ні адштурхнуць, хацядумка,кабпрыняцьларынвыклік,частаспакушалатоекаліўцаганарлівасьці,якімянаўсёжвалодала.

БылоадноўВіктары,штоінтрыгавалаяейпалохала.Уяго-ныхшматлікіх гісторыях, байках і анэкдотах даволі багатабылозьедлівага,хвосткагаўвадносінахдаўсемагутнайсілыўкраіне—даКамуністычнайпартыі.АлеМарыянеадважваласявышуквацьвытокіВіктаравайдзёрзкасьці.Таяшчырасьць,зьякойёнпаведамляўёйусесваеантырэжымныявыпады,часампрымушала яепадазраваць,што ёнпрынаджваў яе адкрыць


ейныясобскіямеркаваньніштодагэтайтэмы.Ваўсякімразе,чуласяянаспакайнейзьімсам-насам,чымпрылюдзях,хацябкабнейкінебясьпечныжартраптамнесарваўсязьягонагаязыка.АдыліпрылюдзяхВіктарнедазваляўсабетакойразьвязнайсвабодыітрымаўязыкзазубамі.

цяпер,седзячыпаддубам,Віктарякраззаканчваўадзінсасваіхлупцавальныхвершаўразгромнымударам—іяныабоерагаталіаддушы.

—Ачулавосьгэты?—працягваўхлопец,задаволенытым,штомеўтакуюпрыемнуюйуважлівуюслухачку.—прааднагопартыйнаганедарэку,якомудалімагчымасьцьвыступіцьпераднатоўпамвызваленыхзаходніхбеларусаў?...Тыжведаешпратыхняшчасныхнашыхкроўныхбратоў,штозадыхалісяўполь-скімярме?Урэшценашаеслаўнаесонцаўзышлойнадімі...Нудыквось.Гэтытаварышнанейкіхурачыстасьцяхускараскаўсяна трыбуну, напыжыў грудзі й з поўнымапломбамбалбатаўнештацэлычасітакбурнажэстыкуляваў,штоўягоразбалелі-сярукі.Тадыпасьлянекалькіхзьбітыхлёзунгаўёнвырашыўнегубляцьзручнагамомантуйдабавіўяшчэадзін:«ЖителиВоловичей!—зароўённапоўныягрудзі.—присоединяйтеськвсеобщемупродвижениюмировойреволюции!Восемьмил-лиардовугнетенныхрабочихикрестьянждутвашейпомощивосвобожденииихотярмакапитализма!»людзіямупапляскалі,якііншымпрамоўцам,іадноняшматзьіхзаўважыліабсурд-насьцьтаго,штоёнсказаў.Задаволенысваімдэбютамуякасьціцыцэрона,таварышзьлеззтрыбуны,дзеадзінзьсябраўсхапіўягозаруку,моцназатросяейсказаў:«Тысказаўбольш,чымпростапрамову!»—«Штотымаешнаўвазе?»—спытаўсяза-інтрыгаваныпрамоўца.«Нудык,—засьмяяўсясябар,—аднымкоўтаньнемязыкатыпавялічыўсусьветнаенасельніцтваамальнашэсьцьмільярдаў».

Марыязноўзасьмяялася.Якразугэтымомантз-задрэваўзьявіласяшумнаякампанія

іхныхаднакляснікаўзларайначале.УгэтыжмомантВікта-раўпрыгожызагарэлытварскрывіўсяадпрыкрасьці.Марыяжзаставаласязусімспакойнай,хацяйкрыхузьдзіўленай.лёгкабылоздагадаццазьпершагажпагляду,штолара,якаяйшланаперадзегэтайкампаніізьнейкайнезвычайнайбравадай,былап’янай,як,зрэшты,іўсеастатнія.

ВіктаріМарыясядзелі,гледзячынанечаканыхгасьцей.лараўраптспыніласязанекалькікрокаўперадМарыяйі,пагардлівагледзячынаяе,зараўла:


—Сукапаскудная!ціжянеказалатабетрымаццадалейадмайгохлопца,атынепаслухалася...Ну,тыўмянепаплачаш!

НепасьпелаМарыяачомацца,якларамаланкавапрыскочы-ла,хацеласхапіцьМарыюзагорла.Умомант,адхіляючысяадгэтагараптоўнаганападу,Марыярвануласяназад.

Быццамзьмяёйукушаны,Віктарпадскочыўіхуценькада-лучыўсядаастатніх,штозулюлюканьнямійнасьмешкаміўжозарганізавалірынгваколасваіхнайпрыгажэйшыхаднаклясніц.Нехтаадзін,праўда,паспрабаваўумяшацца,алеастатніястры-маліяго.Сьвіст,спануканьні,задаволеныявоклічысуправаджалігэтуюбойку.Бессаромнайззахапленьнемхлопцыабмяркоўвалірозныячасткідзявоцкіхцелаў,штоадкрывалісяіхнымвачам.

Віктараваплячозатрэсланечаярука,іголасдзяўчыныпра-мовіў:

—Віктар, сыдзі ты адсюль.Гэттаж з-зацябе ўсё; як тыможашстаяцьтутірагатаць?

Непавярнуўшынат галавы, кабнепрапусьціць і хвілінынечаканагатакогагледзішча,хлопецадказаў:

—Яшчэчаго!простадзіцячаявалтузьня.Непазабіваюццажяны.

Несумненна,ёнцешыўсязгэтаебойкі.Напэўнажмусіўусёзанатавацьусваюбагатуюпамяць,абсмакавацьтамусеёмкіядэ-талі,кабпотымянымагліўзбагаціцьскарбонкуягоныхбаек.

Западзеямівыявілася,штодзяўчатыбыліамальштороўныяпасілах,хацяйняроўныяпадосьведзе.Натхнёнаянянавісьцю,ларагубляласілыўбязладныхрухах,тадыякМарыя—хацяй былаўжо захопленая злосьцю—выглядала ўсёж такі незгубіўшырозуму.Яныкоўталісяпатраве,колагледачоўрухаласясьледамзаімі.пасьлязацяглайвалтузьні,якаятакізьнясілілаяе,Марыянеяквызваліласяйтолькіхацелананесьціцяжкіўдар,яклара,разьюшаная,штотаяцыганка,завярнуласяйвыдралаўМарыіжмутваласоў.

Гоманузбуджанаганатоўпуаддаваўсярэхамулесе,перама-гаючынаватгукімаладзёвайаркестрынатрыбуне.Маёўшчыкіпачулі,штонештанезвычайнаетамробіцца,імногіярушылідамесцападзей.рынгваколабойкіўсёнабухаўітаўсьцеў.

цяперларавырашыладацьхадысваімпазногцям.Умомантупільнаваўшынавіслуюпагрозу,Марыясхапілаларыназапясьцеймоцнакрутнулаяго.Другойрукойяназашчамілавялікіпалецтойрукі,штотрымалаейныяваласы.ларынахваткасаслабела.Зьсілайадапхнуўшыларуадсябе,Марыяпадняласянакаленійрэзказамахнулася.Моцныўдарвыцяўларупоўнасцю.Што


тойспрактыкаваныбаксёр,Марыянаносілакухталёў,недаючыларыпадняцца.Кроўзносузапэцкаларужовуюсукенку,разма-заласяпатвары.Заразянапаходзіланаразьятрануюсуку,штохапалапаветрайнебылаздольнаянанесьціадказнагаўдару.

Ітутнадусімгэтымвэрхалампачуўсяўладныголас.Натоўпрасступіўсяйпрапусьціўусярэдзінудвуххлопцаўунушальнайкамплекцыі.СакратарГарадоцкагакамітэтукамсамолуАнтонНіжніккаманднымголасамзапытаўся:

—Штоў вас тутдзеецца? ...Дзеўкі—б’юцца?!Ну, гэтаўжо...зусім!

цяперужонанагахМарыяглядзеланагэтуюсамапрызна-чануюўлюбёнкухлопцаўусёйшколы. З замазанымкрывёютварам,наякімабазналасясумесьзлосьційпрыніжэньня,зрас-калмачаныміваласамі,цяжкадыхаючы,лараляжаланатраве.

—Сука!—прахныкалаяна.—Тыўмянеяшчэпаплоцісься,няважна,дзейкалі.

Гэтаяпагроза,праўда,нявыклікаланіякайсымпатыізбокунатоўпу.Няманічогабольшагіднага,чымвыгляддзяўчыны,зьняважанай,прыніжанай,зьбітайіштокрычыцьяшчэабадпла-це.лары-мілага-анёлабольшнебыло;перадвачыманаглядаль-нікаўвыявіласянізкая,амаральнаяжывёліна.Наватнайлепшыяейныясябрыдармашукалінейкайсымпатыідаяеўсваіхсэрцах;немагліянызнайсьцітаго,чагойтакбылоняшмат.

Марыя—са ўскудлачанымі валасамі, з адарванымрука-вом—глядзеланаяеамальадлучана.

ВіктарпадышоўдаМарыійузяў яе за руку.рэзка завяр-нуўшыся,дзяўчынапаглядзеланаягопільна,быццамбачылаўпершыню.Віктарнават сьцепануўся з таго,штопабачыўугэтыхмілыхблакітныхвачах,поўныхпапрокуйпагарды.

—Ты!..—працэдзілаянаскрозьзубы,няўстанесказацьштояшчэ.—прэчадмяне!

Згэтагапапярэджаньня,вымаўленагапагрозьлівымхрыплымшэптам,Віктарзразумеў,штозгубіўнадзейнагасябра.

—Ану-ка,пайшлізнамі;будземзгэтымразьбірацца,—за-гадаўНіжнік,аглядаючысяпачарзетонаадну,тонадругую.—Якісорам!Камсамолкі,апаводзяцьсябе,як...Ай-я-яй...

«Культуру—вмассы»насамайсправепацярпелапоўнаефіяска.пайшлапрахамусяспадзёўкасакратарагаркамасабрацьураджайдзелягалачкіўсправаздачах.

цяперусеяны:сакратарпартыі,гаркамкамсамолуйкіраўніц-твагарадоцкайшколышукаліказлаадпушчэньня.


Хлопец,штонёсплякатсаСталіныміўтаківелічнымоманткінуў яго недзе за трыбунай, аказаўся сынампадкулачніка.Ягоныбацька,перадтымякягозагналіўкалгас,быўгордымуладальнікамажнодзьвюхкароў,каняйнейкагакавалказямлі,тадыбыўпрызнанырэжымамзазанадтабагатага,атаму«во-рагамнароду».

Хлопцазаразжавыгналісашколы.Наўсюсваюбудучынюёнатрымаўтое,штояныназывалі«волчийбилет»,папоўніўшытой вялізныкляснядобранадзейных, для якіх прафэсійныйсацыяльныростугэтымМаскоўскімкаляніяльнымсьвецебыўзаблякаваныклясавымпаходжаньнемці проста выпадковайпамылкай.

Натакзваным«товарищескомсуде»ўшкольнайзалі,уякуюнабіласяпаўнюткавучняў,іхныхбацькоў,кіраўніцтвашколы,партыі й камсамолу,лара зМарыяйпавінныбылі каяцца ўсваіхграхах.людцамнізкімісамадавольнымсяродпрысутныхбыладобраянагодаабсмакавацьгідкіяпадрабязнасьцізжыцьцядзьвюхдзяўчын,асаблівалары,угэтымпублічнымвыпалоск-ваньнібялізны.

АлемногіямужныядушыпадтрымаліМарыюйсьведчыліабейнымдобрымхарактарыйпаводзінах.Дзяўчына,хацязгараласамаадглыбокагасораму,ззадавальненьнемдазналася,штомаешматдобрыхсяброў.

Юнак,што быў прычынай іхнай бойкі, ВіктарВясёлка,трымаўсяякадважныгеройдня.Іхацяямуйнехацеласявы-значацца,алепадпрымусампартыйныхмаральныхсудзьдзяўёнвыказаўсваюпадтрымкуМарыі.

Такімчынамларапацярпеладругую,большжахлівую,па-разу,чымутуюнядзелюўлесе.

Абедзьвюмдзяўчынам зрабілі вымовы;ларыпрызначылівыпрабавальнытэрміннаадзінгод,кабяназьмяніласваепа-водзіны.

Алеўсёпайшлонавецер.Гэтабыўапошніраз,каліяебачылідатаго,якпачаўсятой

вялікікатаклізмпадназвайДругаяўсясьветнаявайна.Здаец-ца,ніхтотакінедаведаўся,кудыянападзелася,хацяхадзіліпогудкі,штоянаапынуласяўВіцебскуйчуласятамняблага.Зтакімзьнешнімвыглядаміадсутнасьцюйкаліўцагрызотаўсумленьня—штожзадзіва.


11

лІХАДЗейКАлАрА

Ваўсімбелымсьвеценезнайшлосямесца,якугэтайпар-тызанскайзямлянцы.

Безсумнёву,дзяўчынайзчырвонайзоркайнапілотцыма-глабыцьніхтоіншаяякМарыінастараяшкольнаяпрыяцель-ка—лара.

Штоянатутробіць?Кімянатутёсьць?Медсястрой?цімокімпаважным,штотрымаеццатаквольназдоктараміпруд-нікавай?

«Госпадзі,дапамажыТымне»,—Марыюпрабілапотамаджаху.

Янанамагаласястрымацьнабягаючыкашаль,алеадгэтагаейныбольстаўяшчэмацнейшым,іянаглухазастагнала.лекарпадышоўдаяе,заімабедзьвежанчыны.Марыязаплюшчылавочыйзатаіладых.

Імгненьні,жудасныяімгненьні—пачатакновайбачынкіўейнымжыцьці,янаведалагэта,—сачылісямарудна.

Голас,ларынголас,загаварыў:—Калівыяепрынесьлісюды?—Дзесьднітрытаму,здаецца,—адказаўлекар.—Яера-

таваліпадчаснашаезасадыўШулах.ейнаямаційдвоедзетакбылізабітыяфашысцкіміпаліцаямі,домзгарэў.

Маўчаньне.Ітады:—Ну,штож...Зноўмысустрэліся,Марыя...Значыць,су-

стрэлісязноў...Гэтабыўголаската,штозлараднічаўсасваёйбудучайах-

вяры.Марыястрымліваласваецяжкіягрудзі,нерасплюшчваючы

вачэй; ёй зусімне хацелася бачыцьларынпераможны тварперадсабой.

—Вышто,ведаецеяе?—запытаўсялекар.—Ведаю?Дыяксябесамую.Мыразамхадзіліўшколу.ці

ведаюяяе...—янанаўмыснанаціснуланаслова«яе»голасам,поўнымпрагіпомсты.—Мненявартахадзіцькругомдынаво-кала,доктар,—працягвалаяна.—Гэтаяжанчынанезаслуговае,кабзнаходзіццатут.Выведаецедоктар,штоянанастаўнічалаўШулах,атручваласавецкіхдзяцейфашыстоўскайпрапагандай?Штож,гэтакяныяеўзнагародзілі...Якажу,тактабейтрэба!


Ты,расплюшчывочы, сука!чуеш,расплюшчывочы!Давай,сьцерва паскудная!— гаворачы так, нахілілася даМарыі йзатыкалапальцамёйужывот.

—ларысаСямёнаўна, такнельга!—запярэчыўлекар зьценемпрыкрасьці на спагадлівым твары.—Янамусіцьпа-правіцца.

—Годзевам,доктар,штогэтазажальтакідаворагаў?—Гэтамойабавязак...—паспрабаваўёнтлумачыць.—Яведаювашабавязак.Але,пэўна,высталізанадтамяккім.

Авынезабыліся,якіжальуфашыстаўданас?Думаеце,яныбсталіапекаваццатакабвас,калібвыбыліпараненыя?

ларынытыканьніўжывотбылітакімібалючымі,штоМарыярасплюшчыла-таківочы.празтуманянаўбачылатрох.Спачу-вальнытварлекарайцікаўнытварпруднікавайукантрастсазлараднымвыразамларынага,здаровага,бялявага.

Якжаж,янапасталела,сталаяшчэпрыгажэйшай.Танклявыявусныабрамляліружовыяшчочкі,іхнаядалікатнасьцьнаўрадсьведчылаабжорсткасьціхарактаруіхнайгаспадыні.

АлеўМарыіныхвачахянабылад’ябаламзтвараманёла.цяпер яна апынуласяналітасьці гэтай агіднай істоты, ад

якойніякаелітасьцінедачакаесься.Восьяна—стаіцьперадМарыяй,даймаеёй,зыркаючывачыма.

—Якейныясправы,доктар?—прыдобрымдаглядзепачасеяназможа...—Вядома,мыдадзімёйналежныдаглядстолькі,колькія

зазначу.Належныдагляд,доктар.Аякянапаправіцца,менавітапасьлятаго...—злараднічаўшоўкавыгаласок.—пруднікава,глядзі,кабхадзілазаёйдобра,чуеш?

—Так,ларысаСямёнаўна,чую.—Янехачу,кабянапамерла.Нязараз,—голасліхадзейкі

націснуўнадваапошніясловы.Усевыйшлі.Загнюдыўполымя.Марыязусьцяпаньнемдумалапразаўтрашнідзень.Навошта

імратавацьейнаежыцьцё?чамубімнезабіцьяезаразжа?

праздватыдніМарыяпайшланапапраўку.цяперМарыямалілаБога,кабчастыявылазкіпартызанскагаатраданедаваліёймагчымасьцьдляспакойнагаперадыху.

паступова,яквярталісядаяесілы,ёйпачаліпакрыседару-чацьпрацупагаспадарцынакухніціўпалявымшпіталі.Загэтычасянараззнаёміласязьлюдзямі.


партызаны, як яна зазначыла сабе, былі ўсёж гаротныялюдзі.Гэтабыліўбальшынісяляне,якіхмабілізаваўкасьцякз вайскоўцаўрэгулярнай арміі.людзіне выяўлялі асаблівагажаданьняваявацьзьнемцамійіхнымісаюзьнікамі,боведалі,штоперамогачырвоныхвернененавісныякалгасыйпрыгон.Здругога боку, яныня бачылі іншага выйсьця з такога ста-новішча.Немцый іхныядапаможныяатрадыцяперрабавалікраіну.Трэцяганебыло.Яныпросталедзьвалачыліногіштонавылазках,штонаахове.разужоянытрымаюцьзброю,думаліяны,тохацяўжоіхнясхопяцьзпустымірукамідыйнеадпра-вяцьурабскіяпрацоўныялягерыўНямеччыну.Каліўжобыцьрабамі,толепейняхайтадыхоцьнасваёйроднайзямельцы,чымнемаведамадзе.

Жорсткайдысцыпліныў атрадзенебыло.Ухілда крымі-нальныхпарадкаўуягонайдзейнасьці,пэўна,меўмаўкліваеўхваленьнезбокуначальства:начныявылазкінавёскізразбоемі гвалтам, называныяразьведкамі, нікога ў змання ўводзілі.Напэўна, у адпаведнасьці з плянамСталіна па зьнішчэньніненадзейныхэлемэнтаўяныслужылідыктатарувельмідобра,боўягонымсьпісебеларусыбыліасабліваненадзейнымі.Іякправілаўсекамандныяпазыцыітрымалірасейцы,якіхскідаліпарашутамізьВялікайЗямлі.

паціху,кабневыклікацьніякіхпадазрэньняў,Марыясабралаўсечасткірэбусааблары.Выпадковапачутыязаўвагійейныясобскіяпытаньнінамалявалібрыдкуюкарціну.

ларабылацяперпратэжэйкаханкайкамандзіраіхнагаатра-даКарпаціна.ЯкМарыябыламеркавала,таятакінявыйшлазамуж.Уатрадзеянабыласамасабеначальнікам,боўталасяпапартыйныхсправах,займаючысябеглыміпалоннымі,акружэн-цамійдэзэртэрамі,атаксамамабілізацыяйновыхваякаў.Дляразнастайнасьці,якдаведаласяМарыя,ларачасамзабаўляласяўдзеламўдробныхкарныхпаходах,рызыкуйнебясьпечнасьцькаторыхпераважалазадавальненьнеаднеўтаймаванагазьдзекуйрасправынадбездапаможныміжыхарамі.

Напрыканцы той зімыМарыя была ўжо поўнасьцю па-правіўшыся.Фізычна яна адчувала сябе збольшага здаровай,штомаральна—былацалкамзламанымчалавекам.Гора за-сьцілаўвесьбелысьвет,сьмяротныяенкіейныхдзяцейніколінепакідалідушы,асамадуша,здавалася,адышларазамзьімі.Навоштабыложыцьдалей?

Янасапраўдыняведала,якёйцяпербыццадышторабіць.Каліббылажывадзесьхоцьадзінаяблізкаядуша,яна,напэўна,


паспрабавалабзьбегчы.Алежяназасталасязусімаднанабелымсьвеце,небылоёйкудыпадацца,дакагопрыхінуцца,дзелякагожыць,урэшцерэшт.Ёйбылоабыякава,дзебыцьіяк.

Засмучонаяспачаткуіазадачанаяларынымінамераміштода яе, яна пакрысе зрабілася цалкам абыякавай да пагрозаўгэтагаліха.Штобянанізрабіла,якая,зрэшты,розьніца?Ікаліаднойчыўначыяевыцягнулізкойкійнаказалізьявіццадалары,янапрынялапаведамленьнестаічнайпацягнуласяабыякавадакаманднагапастасяродпразяблайзімовайначы.

Яеўвяліўшырокіпакойіпаставіліперадларай,штосядзелазадуменнаязцыгарэткайналаўцызастолікам.

Зь бервяна нізкай столі зьвісала газавая лямпа, кідаючысьвятлонабялявыяваласы,якіяачольваланязьменнаяпілотказчырвонайзоркай.Угэтайзялёнайвайсковайвопратцыянадаапошняйнітківыглядалатымначальнікам,якімтакпхнуласябыць.Марыябылацалкамзахопленажанчынай,штосядзелазасталом.

час ішоў, яна сачыла заларай,што пыхкала цыгаркай ініякімчынамнепаказвала, ці заўважыланечуютутпрысут-насьць.УрэшцеянарэзказавярнуласядаМарыійзагаварылабезьніякагаўступу.

—Тызнаешь,кто—я?Ичтоямогустобойзрабить?—Ячулапрацябе.—Штотычула,добраецікепскае?—Усякае.—Іяктыдумаеш,штоязраблюзтабой?Тыжбыланекалі

разумнайдзяўчынкай:маральная,спагадліваядыусялякаята-каялухта...Штож,разумніца,здагадайсяцяпер,штоязраблюзтабой.

Марыяпрамаўчала.—Язадалатабевапрос,сука,—прашыпелалара,выкаціўшы

бельмы.—Твоедело—отвечать!Згэтымісловаміянавыскачылаз-засталайшырокайда-

лоньнюнабілаМарыіпаабеіхшчоках.Таястаялаякстаяла,ніякнеадрэагаваўшынагэтывыпад.

Яназаўсёдыпадазравала,штоларанейкімчынамёсьцьхво-рай,ігэтабылояшчэслабойдэманстрацыяйейнайпсыхічнайхваробы.

ларападышладашафылясьцяны,выцягнулаадтульбутлюзшэрайвадкасьцюйналіласабебольшзапаловушклянкі.пахсамагонуразьліўсяпапакоі.Жанчыназаглынулавадкасьцьад-нымвялізнымглытком,выцерларотмахамрукійселазастол,уперыўшысякаменнымпозіркамперадсабой.


Іраптамзьяепалілося:—Вашывая,паскуднаясучка.Думаеш,мыцябепашкадуем...

цябетрэбараздушыць,якчарвяка,бязжалю...Алегэтабудзезанадтадобрадляцябе.Тынезаслужылатакойдабраты,—янавыставіласвойпалецнаМарыю.—Тамуятакаяцярпліваядацябе.Насамайсправе,язанадтацярпліваядацябе.Тыднямітыжарэшнашхлеб,жывештут,хаваесьсязанашымісьпінамі,якбыццамтытакаяж,яктыядастойнікі,штопраліваюцькроўзанашаеправаедзела....Тупица,дрянь,мерзость,подонокизподонков!..

СтаічнаМарыянаглядала,яктаязводзіласябеўятрасьць.«Янаяшчэбольшымаральнывырадак,—падумалаМарыя,

—чымямеркавала.чагояназрабіласятакая?рэўнасьць?прагапомсты?ціпростаасабістаяпыха?»

—Тыне заслугоўваеш,кабнацябетраціцькулю.Ятабеабяцаю,лёгкатынепамрэш.

—Застрэлімянецяпер.Наштогэтыябессэнсоўныяцыры-моніі.прыкончы,дыгодзе.

—О,не,маядарагая!—ларавыйшлаз-засталайпадышладаМарыітакблізка,штотаяадчулаперагарсамагону.—Ага,захацела... Занадта лёгка будзе для цябе.пабачыш,— янапасьміхнуласязларадна.—Тыяшчэнязьведала,якмаліцьабсьмерці.Зашматгонаруўтабе...Яжцябесьцягнузтваіхвысо-кіхпрыступак;цябеітваевысокіямаралі.Тыжсьмярдзішусянаскрозь,цітынячуеш?...ЯтакінезабылаГарадок.Ведаюятваютакзвануюмараль!Тыжпрагнілаўсяўздоўжіўпоперак.Ітыдаказалагэта.Каліпрыйшліфашысты,напрасткіпайшлатруціцьнашыхдзяцейіхнайтакзванайадукацыяй,сьмярдзючаяхрысьціянка...

—цітабегаварыцьпрадзяцей!—выпалілаМарыя.—Коль-кіхтывыгадавала?

—Заткнісваюбруднуюляпу,пакульязтабойгавару,сукафашысцкая!—зараўлаларадыўляпілаёймоцнапатвары.

—Небаюсяяцябе,лара.Неравінамяне.Мненямачагогубляць.

—О,ёсьць.Япагляджу,якаятыбудзешгераіня,каліпрый-дзе час канчацьцябе.пачакай.Аднурэч я табе абяцаю: тыпрыпаўзешяшчэдамяне,будзешцалавацьмнеботы,прасіцьхуткайсьмерці.

Яна зноўналіла сабе ўшклянкуй заглынулаўсёцалкам.Выдыхаючыклубыдыму зновай запаленайцыгарэты, сталадапытліваразглядацьМарыю,ацэньваючыэфэкт,якіяназрабіла


наяесваёйфіліпікай.цяперейнытварнабыўтойвульгарны,мярзотнывыраз.

—Няўразілатымяне,лара.Штотыхочашдаказаць?Штотылепейзамяне,тамушто—тыдобрагэтаведаеш—упалатакнізка,адкульужопадняццанемагчыма?

Марыінысловы,бадай,прабілідалікатнуюабалонкузьнеш-нягаларынагаглянцудасамайсарцавіны.Заскрыгатаўшызу-бамі,янападышладаМарыіблізка,занадтаблізка,ізашыпела,якатрутнаязьмяя,ёйутвар:

—Мненявартаадказвацьнатваёпытаньне...алеяадкажу.першзаўсё,мнедахалеры,уразілаяцябе,ціне.

ЯназграблаМарыюзакаўнерізадыхалаперагарнымсму-родамёйувочы.Марыяледзьстрымлівалася,кабнясплюнуцьёйутвар.

—Другое.Штомне яшчэдаказваць такойпадалі, як ты?чуеш,сьцерва?Дацябемнеадзінаясправа—выканацьналеж-наетабепакараньне.Ігэтаятабеабяцаю,сучка.Тыжбачыш,штоцяперумянепоўнаяволянадтабой,даражэнькая!

Яна зь ятрасьцю сплюнулаМарыі ў твар і разразіласяд’ябальскімрогатам.

Марыя выцерла сьліну са сваёйшчакі дыпрацягвала са-чыцьзагэтайістотайперадсабой.Упамяціўсплылатаяіншаядзяўчына—зтакімзманлівымзьнешнімвыглядам,—зьякойянабіласяўтойнядзельнынадвячоракулесе:сазьвярынымівачыма,поўнымінепапраўнайнянавісьційпрыніжэньня,штозгубілаўвесьсвойзьнешніглянец...

ларасупакоілася,селазастол,адхіленаразглядаючыжанчы-нуперадсабой,быццамняведаючы,шторабіцьдалей.ейныго-ласзагучэўцалкамураўнаважана,каліяназноўадкрыларот:

—Ёсьцьаднанавіна,якаятабедагодзіць,Марыя.Зацягнуласяцыгарэтайзьнепранікальнаймаскайнатвары.—цікава?—Ну.—УчоратваефашысцкіягаспадарыспаліліШулыдатла...

Усіхлюдзей,замкнуўшыўшкольнайхаце,падсмажыліжыў-цом.

НавіназьбілаМарыю,штомаланкавыгром.Спачаткумоўчкіаслупянеўшы,кабстравіцьгэтуюжахлівуювестку,потымза-крычэлаўпратэст.

—А-а!..Хлусіш!Гэтаганяможабыць,тыхлусіш!УМарыінебылорадніуШулах.Упартызанскімлягеры

яна была часамраспытвала людзей, як тамШулы, і ведала,


штовёсказаставаласянепашкоджанай,аднотолькіейнаяхатабылазгарэўшыпасьляпагромуейнаесям’і,учыненагаКалпа-ковым-Бэргдорфам.Іцяпергэтаяжудаснаявестка,якуюларапрыхавала,кабзьбіцьяеўрэшцедасамыхкасьцей,відавочнамеласвойэфэкт.Марыя,перажыўшыгэтыжахсасваёйсям’ёй,уявіласабе,якусіхвяскоўцаўзамкнуліўшколе,дзеянавыклада-ла;сваіхвучняў,матак,штобездапаможналямантаваліўадчаі,гукаючыдапамогі, якаятак інепрыйшла; агонь,што зьядаўскурчаныяжывыяцелы...Божа,якоежудаснаекатаваньнегэтамусіцьбыць!..

Унутрахусёперавярнулася,яшчэадзіннезагойныбольра-зарваўсэрца,яшчэадзінсьветабрынуўсяўбездань...Іейнаямаціперадёй... адхіленапрамаўляючыпрагэтуюнечувануютрагедыю...

—Навоштамнехлусіць?—працягвалалара.—Што,цяжкаўбачыцьсваіхгасподтымі,хтояныёсьць—пачварынечала-вечыя,—цінятак,даражэнькая?Нувось,цяпертыведаеш.

ларапаглядзеланавялікізалатыгадзіньнікнаруцэ.АМа-рыі,штояшчэнеачомаласяаддумкі,штоШулыцяпер—кучапопелу,наватнебылоўгалавезадумацца,дзейяктаяздабыласянатакігадзіньнік.

—Сьцяпан,—клікнулалара,імужчынскіголасзаразжаабазваўсязасьцяной.—Хадзісюды.

Удзьвярахзьявіўсявысокі,страмкідзяцюк.—Такточно,ларисаСеменовна.—Всеготовы?—Ждемвас.—празхвілінку.Забярыгэтуюзсабой.Знаміпаедзе,каб

пабачыць,яккараюцьздраднікаў.БезадзінагасловахлопецпацягнуўМарыюзаруку, іяны

моўчкіпайшлідадвухсаняў,кожныязапрэжаныяпарайконей,ляякіхчакалічацьвёрамужыкоў.

—Ідзеяна?—спытаўсяадзінСьцяпана.—Заразбудзе.—Агэтаянамнашто?—кіўнуўмужыкнаМарыю.—чаго

яецягаць?—ларысазагадала.Хутказьявіласяларыса,укароткімкажушкузшырокімску-

ранымрамянёмнапоясе,галіфэ,цёплыхскураныхпальчатках,заўтаматамнаплячы.

—паехалі,— загадала яна й ускочыла ў пярэднія сані,падабраўшылейцы.—Сьцяпан,учыцельку—назадніясані.Іглядзі,пільнуйяе!


12

рАСпрАВА

Упрыцемкахконіпайшлірысьсю.Марыя сядзела ззаду заладаваных саломай саняўпобач з

трымаўзброеныміаўтаматамімужыкамі.Янаглядзеланаза-сьнежаныясілуэтыпартызанскіхзямлянак,паўздоўжякіхянызаразпраяжджалі.лагер выглядаў сонным за выключэньнемрэдкіхвартавых.Некаторыяпазнавалійвіталілару,ідавушэйМарыідаляталіслабыягукізьіхныхвуснаў.

Янымінуліўзьлесак,іпярэдняяпараконей,падганянаяла-рай,пайшлаўгалоп.Задняя—узяласянаўздагон.прыгнуўшысяў санях, янынесьлісяпраз адкрытаеполе, імарознывецер,напарузглухімстукамконскайпапругі,завываўуіхныхвушах.Спусьціласяцемра,алараўсёпадганялаконей.

Усемаўчалі.Усё яшчэ агаломшаная тым,штопачула адлары,Марыя

сядзелапрыгнечаная,трымаючысязапоручань.Дагэтагачасуянаўжоспасьцераглапрызначэньнегэтаймісіі.Яеўзялізсабой,кабянасталасьведкайзабойства,разбою—Богведаечаго.

Яныпраехаліпамясьціне,якая—яквызначылаМарыя—быланекалі вёскай.Вялізныяцагляныяпечы з выцягнутыміўверх комінамі стаялі самотна сярод засьнежаных камянёў.Дзе-нідзе—недаедзеныявогнішчамрэшткіжытла.Марыяпа-дзівілася,штожмаглоздарыццазьлюдзьмі.Магчыма,спаленыяжыўцом,штосталасяўжозвычайнайсправай.

—Калінаўка,—прамовіўСьцяпан,быццамадказваючынаМарыінапытаньне.—Фашыстызмардаваліжыхароў,спаліліўсіхіўсё,наКалядыякраз.

Шкілетыцагляныхпечаўікомінаў,сплываючыудалячынь,здавалісякастлявыміпальцамі,штопаказваліўнябёсы,паклі-каючыпомсты.

празьяшчэаднупаловугадзіныадчайнайпаездкіпаўзночларазапаволілайспыніласякалязарасьнікунасхіле.Групазьлез-лазсаняўісталаўглядаццаўаднымнакірунку.Задалінай,недзезпаўкілямэтру,быўхутар,якразнасхіле,пасяродвёскі.Мусіўдаўнейналежацькамусьцізулады,напэўна,сябрупартыі.

—Гэттаж,пэўна, там таяпадлажыве?—сказаў адзін зпартызанаў.

—Дыкжажзабраўпрэдседацельскаежытло.Напэўна,добраліжафашысцкуюзадніцу,—сплюнулалара.


—пойдземадразуціспачаткуразьведаем,ларысаСямёнаў-на?—запытаўсядругіпартызан.

—Мішайпатапыч,—зьвярнуласяларысададвох,—выабоейдзіцепаглядзіце,цітамбясьпечна.Няйдзіцепразусювёску,будзьцеякмаганезаўважнымі,глядзіцесабак.Будзьцеасьцярожныміўдвая.Мычакаемвастут.

Абодвамужчынызьнікліўшэрайцемрадзі.Трымужчыныйдзьвежанчыны,нерухомыяйпільныя,прыслухоўвалісядагукаўзьвёскі.Урэшцепачулісабачыбрэх.

—Яныхочуцьразбудзіць іхкядронаймацеры,—прака-мэнтавалалара.—Тыяпадлымогуцьсхавацца.Сьцяпан,тыдакладнаведаеш,штояныўдомасёньня?

—рыгорзапэўніўмяне,кляўсяўсімісьвятымі.Ённіколіняздраджваўнашамудаверу,—адказаўвысокімужчына.—Нехвалюйцеся,ларысаСямёнаўна,возьмеммыягоцёпленькагаўложкусасваёйлюбайжоначкайідаражэнькімідзеткаміпо-бач.

Заглумленая,Марыянамагаласяздагадацца,хтобыўгэтайпрызначанайахвярай.Адзінціразамзьсям’ёй?цяперлары-нысловы,прамоўленыяранейгэтайноччу,набылізлавеснаезначэньне.

ХуткавярнулісяМішазпатапычам.—Усёчыста,—далажыўпатапыч.—Нідзеніякагасьвятла.

Мынепадыходзіліблізкадахаты.Сабакіж...—чорт,—абазваласялара,—намспачаткутрэбабудзе

пазбавіццаіх.Штоскажаце?—Я зраблю гэта,ларысаСямёнаўна,—вызваўсяСьця-

пан.—Як?—Застаўцегэтамне,—запэўніўён.—чакайцемайгосьвіс-

ту.Тадыможацерухацца.Зтрывогайянычакалі.Хацяйапранутая,Марыятрэслася

адхоладу.Халоднывецерпранізваўнаскрозьейнаестарэнькаепераплатанаепаліто.

Каля хутара брэхнуў сабака й тутжа змоўк.партызаныпачуліціхісьвіст.

—Насані!Жыва!—скамандавалалара.Янаўскочыланапярэднія,схапілалейцыйупоўнырост,

расставіўшыногі,пагналаконейдахутара.Меншякпразьпяцьхвілін яныўжорушылідадзьвярэй.

Высокіценьнакіраваўсядаганку.—цічувацьтамшто,Сьцяпан?—запыталасялара.


—Нічога.—КоляйГрыша,—шэптамзакамандавалалара,—абы-

ходзьцехатуйпільнуйцезадніядзьверынаўсяляківыпадак.Міша,сачызавокнамі,амы—грукаемтут.

Заўтаматамінапагатовелара,двамужчыныйзьіміМарыяпадышлідадзьвярэй.лараціхапастукала,прыхіліўшысявухам.Ухаценехтазаварушыўся.ларапастукалаяшчэраз.празколькіхвіліндаіхныхвушэйданесласяасьцярожнаешорганьненогзадзьвярыма.Нехтатамспыніўся,прыслухоўваючыся.ларазноўзагрукатала,цяпермацней.

—Хтотам?—запытаўсямужчынскіголас.—Сябры.Адчыняй,—адказаўпатапыч.—Якіясябры?Голаснезнаёмы.Хтовытакія?—паліцыязГарадка.Намтрэбапабачыццазтваімсынам

паважнайсправе.Няпэўнаяпаўза,потымгрукдзьвярнойклямкі.ларазараз

жарвануладзьверы.ліхтаруейныхрукахасьляпіўстарогазбарадой,апранутагаўначнуюкашулю;ёнбездапаможназалы-паўвачыма,няведаючы,шторабіць.

Вузкіпраменьліхтарашмыгаўпаўсіхзавугольляхішчы-лінах.Сьценыйземлянаяпадлогавызначалісяўцемрадзіся-лянскімначыньнемнаіх.Вялізнышэрыкотбліснуўвачыманаўваліўшыхсяўхату.патапычрушыўдазадніхдзьвярэй,адчыніўіх,упусьціўшыКолюйГрышу.

—Ідзіўхату,—пхнулаларастарога.—Хтоты?Штотабетрэбаадмяне?—спалоханазалапа-

таўён.—Давай!Коляпадтрымаўдзьверынаросхрыст,іўсеўвайшліўхату.праменьларынагаліхтаразаскакаўпапакоі.Укуцестаяў

вялікі драўляны стол.На яго уперыўшыся былі барадатыятварызіконаўнадім.Уздоўжсталабыладаўгаялава,другаятакаяж—уздоўжсьцяны.

Крэпкаясамаробнаямэбляларунезацікавіла.Янарвануласяўспальню,скамандаваўшынахаду:

—Хлопцы,закрыйцевокныйзапаліцесьвятло!Тамбылідваложкі.Нааднымзьіхсядзелажанчынасярэд-

нягавеку,саскалмачаныміваласамі,ілыпалавачымападне-чаканымпромнемсьвятла.Надругім,шырокім,—двоедзетак,напэўна,хлопчыкі,няўклюднаварушылісяспрасонку.

—Добра...Адзежгэты?—раўкнулалара,сьвецячыжан-чынепростаўтвар.


—Дзе—хто?Авыхто?прыбярысьвятлоадмяне!—злоснаадказалажанчына,прыкрываючывочыдалоньню.

—Тыведаеш,пракагоякажу.Мужыктвойдзе?—ларакіну-ласядажанчыныйразьюшаназатрэслаяе.—прачніся,сука!

—Нямаягоўдома.прэчсваерукіадмяне!—Брэшаш,сука,—плюнулалара,вылаяўшыся.—Боштоб

ягонаяформарабіланасьцяне?Іхтоспаўтуттолькіштопобачзтабой?—яназадраларукаміцёплуюпасьцелюпобачзьцяперужоцалкамустрывожанайжанчынай.

ШэраявопраткакіраўнікаСаюзаБеларускайМоладзівіселанакрукунасьцяне.Гэтаяарганізацыянямеланічогасупольнагазпаліцыяй.

Жанчына, зьбялеўшы,паглядзеланавопратку.раптамянаўсёзразумела.

прачнуўся малодшы хлопчык, захныкаў, праціраючывочкі.

—Ятут,—усклікнуўмужчына,саскокваючыўнізсастолі.Напэўнаштоёнбыўуцёкшыйсхаваўшысяпаміжстоляйісала-мянайстрахой.Устаўперадларай,гледзячыёйпростаўвочы.

—Янка!—усклікнуласпалоханажонка.—Нічога,Соня.Супакойся.Гадоў сарака, апранутыўв адноніжняе, у кажуху.Ягоны

шырокі,скуластытварбыўтварамчалавека,хтоглядзіцьтабепростаўвочы,упэўненыўсвёйпраўдзе.Дапытлівыміблакіт-нымівачымаёнагледзеўсянасваюжонку,дзетакуложку,наіншыхпартызан.Тадызноўблізкаўперыўсяларыўвочы.

—пэўнагэтаты,кагоназываюць«прыгожымд’ябалам».Асьмелюсясказаць,тыадпавядаешгэтамувызначэньню.

лараўляпілаямупатварыі,наставіўшыўгрудзіаўтамат,раўкнула:

—Выходзьзпакою!пагаворым.Дзеці зусім прачнуліся, малодшыплакаў.Янкаважонка

гістэрычнаўскочылазложка,ухапіламужазапояс,якбыццамзасланяючыягоадпрышлых.Завязаласябойка.Зьбітаяаднымзпартызанаў,Сонязахісталасяйпаваліласясьпінайналожак.

—Усе са спальні!—закамандавалалара.— І дзеці так-сама!

Іхмусілі цягнуць.Янкаўстаўпасярод гасьцёўні, страмкі,злосны, адкрытыўзброенымлюдзям.МарыяКаравай стаялазбокулядзьвярэй.Стары—Янкаўбацька—прысунуўшысядастала.Дзеці,гадоўтакпяційтрох,трымаючысязаматчынпрыпол,спалоханавыглядаліадтуль.


—Штовамтрэбаадмяне?—запытаўсяЯнкалару.—Янезаймаюсявайсковымісправамі.Яўсяготолькіпрацуюзнашаймоладзьдзю...

—пакіньклопат,мызнаем,штогэтазапраца.па-першае,тыслужышбеларускайфашысцкаймаладзёжнайарганізацыі,памагаючыгітлераўцамзганяцьсавецкуюмаладзьнарабскуюпрацуў канцлягерыўГерманію.А самае галоўнае: ты агентгестапа!—ларавыдалагэтыяфакты,сьвідруючымаладзёвагалідэравачымапракурораваеннагатрыбуналу.

—Савецкаямоладзь,халера!—узарваўсямаладзёвылідэр.—Іяквы,маскоўскіянаёмнікі,нязьлезецезнашагахрабту!Нямеччынадырасея—абоекрыважэрныядрапежнікіўгэтайкраіне!Імы—беларусы—мыхочамзбыццавасабаіхібыцьгаспадараміўсваёйжахаце.Іпаслухайты,—ённаставіўпалецнаўпростналару,—янікомунеагент,алетолькімаймународу.Мяркую,гэтазашматдляцябе,кабзразумець.

—Заткнісь,фашыстпаскудны;мыпрыйшлісюдынеспра-чаццазтабой!—закрычэлалара.—Сьцяпан!—раўкнулаяна,кіўнуўшынаЯнку.

Высокіпартызанпадышоўдамаладзёвагалідэра.прыкладамаўтаматадоўбнуўзусёйсілайямуў грудзі.Янка захістаўся,губляючыраўнавагу.

—пацукі,падлаеды!Бальшавісцкіяшакалы!—закрычэўён,задыхаючыся.—Вы—лапыд’ябала,нявартыяназываццалюдзямі!

Саскрыўленымадболютварамёнвыглядаўяшчэпагрозь-лівейусваімгневе.

—Яшчэ!—раўкнулалара.партызанпадскочыўдаЯнкіймясіўягодатаепары,покуль

тойнезваліўсянападлогу.Загаласіўшы,жонкакінуласядаяго.Сьцяпанбесцырымонна

адапхнуўяепрэч.Стары,зьнямелыйздрыжэлы,—самабездапа-можнасьць—ледзьтрымаўсялякраюстала.Дзеціскавыталі.

—Штожтак,лара?—умяшаласяМарыязьедліва.—Асаматыняможашзрабіцьсваёйбруднайсправы?Ну,пакажыж,якаятыгераіня,ты,шлюха!Табевартапачацьзьдзяцей—янынямогуцьсупрацівіцца...

Боль,нянавісьцьіадчайзадушыліМарыігорла.партызаны,штобылізанятыяЯнкавайсям’ёй,цяперзавяр-

нулісядажанчынылядзьвярэй.ейныявочыглядзеліна іхзабуральнымвыклікам,самаянастаяла,хістаючыся,пагрозьліва.


ларараптоўназавярнуласядаяей,яквалкадаў,гатовырынуццанасваюдабычу,прашыпеланаўпростувушынастаўніцы:

—Ты,няшчаснаяпадаль,тыняможашпацярпецьдасваёйчаргі?Будзьупэўнена,цяперужонядоўга.Коля!—загадалаянамаладомупартызану.—Хадзісюдыйтрымайяенавоку.

партызанзаняўсваювахтукаляМарыі.ТутЯнка, з крывавым, зьбітым тварам, падняўся ўрост і

злавесна ўтаропіўся ў «прыгожага д’ябала».Вусны ягоныязаварушылісяпавольна,вымаўляючыкожнаеслова:

—Тыможашзабіцьмяне,тыможашзабіцьмаюсям’ю,алетыніколінязможашзабіцьнасусіх.прыйдзедзеньрасплаты.Нашнародвыб’ерасейскіхінямецкіхпаразітаўсасваёйшыійстаневольным.Вы—ганебныяхіжнікі, івашыяднізліча-ныя,—іёнплюнуўкрывёюпросталарыўтвар.

Толькіянаадкрылаагонь,астатніяпартызаныдалучылісядаяе.Гордымаладзёвылідэр,ягоныбацька,жонка,дзецікурчылісяўагоніі,пакулькуліпстрыкаліцеразіхуіконынакуце...

Калікулямётныгромабарваўся,ларазьедлівасплюнула:—Сабакіфашысцкія!КалядзьвярэйКолявыглядаўразгубленымутым,шторабіць

зМарыяй.Янастрацілапрытомнасьцьіляжаланападлозекаляягоныхног.

Янысьцягнуліяедасаней.Затымвярнулісядагаспадаркіперабіцьскаціну.

Марыяхуткаапрытомнела.Дрыжучыадхоладу,перапало-ханаяйзмораная,янаспаўзланасьнег...

пасьлятагоякбойнялюдзейіжывелбыласкончаная,пар-тызаныспынілісялянастаўніцы,што, скурчыўшыся, ляжаланасьнезе.

—Штозагульняўнейкіякошкі-мышкізгэтай,лара?—спы-таўСьцяпан,ківаючынаМарыю.—Бескарысныцяжар...Хібакончыцьяепростатут?

ларанеадказалаадразу.Янапаглядзеланасваіхтаварышаў,потымнаскурчанаецеланасьнезейвымавілазпаддзеўкайуголасе:

—Жартуеш?Умяне ёсьцьлепшыяпляныдляяе. Заўтрасьвяткуемперамогу,іянабудзенашымзорныматракцыёнам,якІркатоймесяц,памятаеце?

партызаныглянуліналару,адзіннааднагойзарагаталі.рогатзьвера,гатовагапачацьжэрцісваюздабычу,пакаціўсярэхампамаркотнымлютаўскімлесе.


—Гэтанашаядзеўка,лара.Мыпадкінемцябетузінразоўупадзяку!

—Можа,пакульпадкінецепаругранатаўухату,га?—за-рагаталалара,гордаясваёйперамогай.

Двохзьіхпашыбавалідамаўклівагадому.празколькісэкундвыбухразьнёсусюхату.

Калі група аддаляласяна сваіх заладаваных санях, агоньруплівазалізваўсухіябярвёныбылогахутара.Здавалася,штопрачнулісяўсевясковыясабакі,яднаючысяўагульныхорразью-шанагабрэху.

Удалінебезьнепатрэбнайсьпешкі,заладаваныязмардава-нымісвойскіміжывёламідвохсанейі,шыбуючыпобач,сямёрачалавектаяліўцемрадзі.

13

чОрНАЯБеЗДАНь

Ніхтояенетурбаваўунаступныдзень,алеспалаянакеп-ска.Жудасныякарціны зноў і зноўпаўставалі ва ўсёй сваёйрэальнасьці.ЯнаабдымалайпрыціскаладасябесваюдачушкуАленку,цалавалаўносік,уружовыяшчочкі,шапталанештапяшчотнаеёйнавушка.раптамзьніадкульзьявіўсячалавекупаліцайскайвопратцы,магутныяручышчыпацягнулісязаейнайдачушкай.Марыязмагалася,крэпкаяетрымала,алеёйбрака-валамоцы,кабспыніцьзьвяругу...Яназадыхнулася,хапаючыротампаветра...

Кашмарпрацягваўся.цяперцяжкіжаўнерскібот,штобязь-літаснашпурляўдзіцяпападлозе,зьнік.Зьявіласямярзотнаямаска«прыгожагад’ябала»,янанасьміхаласяйрагатала.лютыявочысьвідраваліМарыю,варушылісясадысцкіявусны,іп’яна-вэзганаекантральтапляваласяпагрозамі:«паскуда!Няшчаснаягідкая падаль!Сьмярдзючая хрысьціянка! Ты яшчэ будзешвымольвацьжыцьцё,цалавацьмнеботы...»

Якжа ёйпазбавіцца гэтага твару?рукі, прагныяпомсты,пацягнулісянаперад,пальцыўпілісяўгладкую,мяккуюшыю«д’ябаліхі».Янысьціскаюцца,сьціскаюцца...Яназноўцяжказадыхалася,пацелевыступіўхалодныпот...

прачнулася.Абедзьве рукі сьціскаюцьпадушку. Зжахамяназразумела,штоледзьназадушылася.Села.целапакрыласяпотам....


Узямлянцыбылоцёмна,дзьвеіншыякойкістаяліпустыя.Адназьіхналежалапруднікавай,другаяейнайтрынаццацігадо-вайпляменьніцы-сіраце,якая,напэўна,дапамагалазаразсваёйцётцыўбясконцыхшпітальныхсправах.

Марыінагалавапацяжэла,пэўна,удвая.цяжкісонурэшцескончыўся,яназразумела,штоёйтрэсупакіцьсваенапружаныянэрвы.Сон,якімусіў,якянаспадзявалася,дацьспачынейнайзбалелайдушы,зрабіўусёнаадварот—мярзотныякашмарызмучыліяейшчэбольшзнэрвавалі.

Гэтак яна сядзела ўпрыцемках, нерухомая, прыгнечаная,па-запрасторай ічасам,дзежывыяйпамерлыязьлямантампатрабаваліейнаенеабмежаванаеўвагі,інаватнеспрабаваларазгрэбцігэтыраздрайусваёйгалаве,дзеейныясобскія,даў-нопамерлыя,дзецізблытвалісяразамзьЯнкавымімалышамі,забойстваякіхянабачылашчэколькігадзінтаму...

«Д’ябаліха»,упёршылевуюрукуўбок,правайклацаючыаўтаматам,стаіцьперадспалоханайсям’ёй.«Фашысцкіясабакіняшчасныя!»—плюеянанаЯнку.Марыіхацелася,кабякпад-красьцісяйвыдрацьадяеаўтамат.Янапацягнулася,алеўтойжамомантейныярукі,якбыццамапёкшысянябачнымагнём,тарганулісяназад. З аўтаматаўпасыпаўся агонь, грымотнымзалпамразьдзіраючыёйнутро.Якдзяцейідарослыхзахуталасьмяротнымагнём і паваліладолу, вусныд’ябалапагардлівасплюнулі:«Няшчасныясабакі,фашысты!»

Якіневыносныболь!паступовазлараднытваррастаў...Дрыжучы, у роспачый самоце,Марыя зноўперажывала

ўчорашніяпадзеі.цяпер у памяці ўсплыў закрываўлены пагардлівы твар

гордагамаладзёвагакіраўніка:«пацукігнілыя!Бальшавісцкіяшакалы!Васжалюдзьміназвацьнельга!прыйдзедзень,нашнародскінерасейскіх інямецкіхпаразітаўсасвайгокаркуйздабудзесвабоду!»

Высокійкрэпкі,стоячыпагрозьліванаўвесьрост,ёнадчайнайбязьлітаснавысьцёбваўсваіхкатаў.Высакароднаеўвасаблень-невялікіхнацыянальныхгерояўздалёкаедаўніны.

пэўнаштогэтакжатрымаўсянепараўнаныКастусьКалі-ноўскі, чый голас сягаепраз гады:«Змагайся за сваё, браткамой,Беларус!З-падмаскальскайшыбеніцыкажуятабе:тадыйтолькітадыздабудзесьсятынаволюйдолю,калімаскалянадтабойнябудзе!»


Вось у сьмяротнай цішыні тысячы:шляхта, сяляне, ра-бочыя— затаіўшыдых, прыкаваўшы свае вочыда гордага,годнагашляхціча,штостаіцьперадпятлёй.Вялікісынзямлі,насычанайкрывёюйпотамягоныхпаплечнікаў,штоўзышлінавяршынюейнаезмагарнаегісторыі.Увелічнайсваёйславепазіраеённасваіхкатаў,пераможаныфізычна,аленеадзінокі,боўсамыгэтымомантёнувасабляеўсабепамкненьнімільёнаўпрыгнечаных.Гэтаёнвызначыўдляіхмэтуйшляхі,ізтаепарыпрыгнятальнікітакінезмаглізадушыцьпрагународудапоўнаесвабоды.Няўмольныўсваёйпагардзедамучыцеляўнароду,ёнведаў,штопразьягонуюахвярународзяццаіншыязмагары.

Ямубылоўсягодваццацьшэсьць,каліёнстаяўперадшы-беніцай.Адзінзнаймаладзейшыхсяродвялікіх,ёнмусіўбыўвалодацьдарампрадбачаньня.

Утыядалёкіячасыкатыўсёяшчэвяршылісваезладзействыналюдзях з усімінеад’емнымі атрыбутамі гэтаед’ябальскаесправы:гучныя,длянавядзеньняжаху,барабаны;бездакорныярухівыканаўцаў«законнага»зладзейства,зкаменнымітварамімарыянэткіўвайсковайвопратцы,заголеныміштыхамі,гатовыяда любойнечаканасьці; натоўпразьзяўротаўна запруджанайплошчы.

Запозна гаспадары з крывавымі рукамі зразумелі,штоіхныядзеяньні далі асечку. З крыві пакутнікаў, закатаваныхпрылюдна, вырасталановаепакаленьнемсьціўцаў. Зьдзяйсь-няльнікігенацыдузамяніліпрыбраныязпрылюдныхплошчаўшыбеніцынаканцэнтрацыйныялягерыйгазавыякамэрыдлярасправызьлюдзьмібязьліку.Безьлічадзінкавых імасавыхжахлівыхбрутальнасьцяўапошніхвойнаўіпэрыядаўнялёгкагамірузьневажаліізаконыіагульначалавечыяасновы.Ніводнычалавек—незалежнаадузростуйполу—нябыўзахаваныадруккатаў.

МаладзёвыкіраўнікЯнкабыў,напэўна,зьлепленызтаежглі-ны,штойягоныпалымянысуайчыньнікКаліноўскі.Жывучыўіншыхгістарычныхумовах,ёнзмогпадняццайпавесьцііншых.Усваёйпрацызмоладзьдзюёнаддаваўперавагубудаўніцтву,анеразбурэньню.прыстаўленыдасьмяротнайсьцяныдэгенэра-тыўнайд’ябальскайсілайувасобекамуністкілары,ёнтрымаўсяякмужныйвысакароднываяр.

Небылонікога,акрамязьбітайізламанайМарыі,сьведкамзабойствамаладзёвагакіраўнікаЯнкійягонайсям’і.Ёнзусімнемеркаваў,штотаммогбыцьяшчэадзінпартызанскізакладнік,хтомогбачыць,якёнпаміраў.Ягоныяпаводзінынебылініза-


плянаваныя,ніабдуманыязагадзя.Злосныя,шалёныявыкрыкі,накіраваныянапагарджаныхворагаў,небыліразьлічаныянатое,штонародіхпачуе.Адноешто,якмог,такіганьбіўілаяўмучыцеляўсваёйсям’ійсвайгонароду.

...Аднаўляючынаступнайраніцайусепадрабязнасьці,Марыязразумела,штоянасталасясьведкайнечагавыключнага.

пэўна,калібмелітакуюмагчымасьць,многія,штострацілінадзею,змаглібпабачыць,штоўсёнятакужойкепскаўгэтымсьвеце;нятрэбатакнезваротнагубляцьнадзеюналепшаезаў-тра,калісяродзгібелага,азьвярэлагалюдзтваможнанапаткацьмаленькую,алетакуюбліскучуюзорку,якЯнка.Так,ёйдаста-ласяаднокараценькаемігценьнегэтайзоркі,алеўмомантейнайнайвышэйшайуспышкі,каліянагарэланайбольшярка.

Марыялюбілагісторыю.Колькіразоўянаразважаланадпа-водзінамізмагароўіпакутнікаўумомант,каліяныстаяліперадсваімікатамі.Настаўніцкіяйгістарычныякнігібылінязьменнаскіраваныянаагульнапрынятырасповедаблюдзяхпрыўладзе,даволічастападаючыпадзеіпа-рознаму.

Анасамайсправе,якгэтыялюдзісябепаводзілі?Колькітамбылопрыдуманагаіколькірэальнага?

Гіганцкіядрэвы,каліпадаюць,грамыхаючы,ламаюцьусёваколсябе—тоежможнасказацьіпралюдзей.Аякжанаконтмалыхінепрыкметных?

чалавечаянатура такаякрохкаяй супярэчлівая, томожнанаўпростзрабіцьздагадку,штоёсьцьтыя—бальшыня,напэў-на,—хто,стоячыперадшыбеніцайцірасстрэльнайшарэнгай,будуцьпоўзацьіцалавацькатамботы,абызахавацьсваёжыцьцё.Алеёсьцьііншыя—напэўна,мала,—хтобудуцьмужнымі,вя-лікімі,гераічныміўсваіхсьціплыхінатуральныхпаводзінах.

МарыяпабачылааднагозьіхідзякавалаБогузатакуюмаг-чымасьць.Янабыла захопленаяй зачарованаяЯнкам.ейнаявераўсвойнародадрадзілася,іволясупрацьстаяцьд’ябальскайнавалетакімчынамузмацнела.

Надзвычайным, вядома, было тое,штоЯнка гаварыў якбыадімяўсіхпрыгнечаныхлюдзей.Калібёнмеўвыключнасваюкарысьцьнаўвеце,наколькі бпа-іншаму ёндзейнічаў іпа-іншамувыглядаўуМарыіныхвачах.ЁнгаварыўзасябедызаМарыю,закожнагазьмільёнаў,каготамнебыло.Карысьцьдзеляўсіхягоныхсуайчыньнікаўбылавяршэнствамдляяго.Гэта,безсумнёву,былосамасьвядома,штойджалілабязьлітаснаягоныхмучыцеляў.Боўтоймомант,наваткалійпадсьвядома,яныпэўнашторазумелі сваюнікчэмнасьць,марнасьць, усю


ліхадзейнасьць таго,што яны рабілі. Вось яны— гатовыяпакарацьсапраўднагасынасвайгонароду,штоўзвышаўсянадіміўсваімсправядлівымгневе,высьцёбваўіхякпадонкаў,якюдаўсваіхжасуайчыньнікаў.Ягонаявысакароднаяўспышка,якбліскавіца,прабілаіхнаенайдалікатнейшаемесца.Якштоўіхзасталасяхоцькроплячалавечага,янымусіліясназразумецьсказанае,хацянельгаспадзявацца,штояныўсьвядомяцьсоб-скуюнікчэмнасьць.

ТадыМарыяўбачыладругібокмэдаля.Вядома,Янкамусіўведаць,штогэтыядрапежнікіразумеліадномовузагадаўізброі.чамутадызрабіўтак,якзрабіў?Марыяведала,штокіраўнікіСаюзуБеларускайМоладзіненасілізброі.Напэўна,іўЯнкіяенебыло.пэўна,калібібыла,ёнразумеў,штобойбыўбыпрай-граныраней,чымпачаўсяб.Ён,бадай,могзрабіцьтаківыбаруслабымспадзяваньні,штоўратуесваюсям’ю,каліхаваўсянагарышчы...чамуённеперавёзіхзгэтайзоны,дзекішэлапартызанамі?Магчыма...

Занадташмат гэтых «магчыма», каб разабрацца ва ўсім.Заблытаесьсязусімуспробахзнайсьціадказынаўсе«чаму»і«длячаго»штодачалавека,якогазусімняведаеш.Вядома,Янканябыўдурнеміведаў,штотолькіканчатковывынік,анепаводзінысаміпасабе,вырашаюцьгэтуювайну.

Сумненьнізноўахапіліяе.Яшчэдаўно,дашалёнагаціскуафіцыйнагакамуністычнага

рэжымуўвыглядзепіянэрыідыкамсамолу,Марыяпастаяннамалілася.ейнаянабожнаямацістараннавыконвалаўсерэлігій-ныяабрадыдыМарыювыхоўвалаўтымжадуху.Ёйбыловельмівусьцішна,каліянадаведалася,штоМарыяпадставіласваёвухад’ябалу.Якчастаяна запалохвалаМарыю,штоаднойчыБогпакараеяезаейныянедаравальныяграхі.

цяперМарыіпрыпомнілісяматчыныпапрокі.Гвалттыхчасоўнарабіў-такішкоды:вернасьцьдзяцейда

бацькоўбыларазбураная.рэжыміпартыя—што,зрэшты,аднойтоеж—узялісяраскалоцьсямейнаеядро.Незасталосямесцанідлярэлігіі,нідлятаго,штояныназвалізабабонамі.Гэтыятакзваныя«перажыткі»буржуазнагамінулаганалежалабылотэрміновавыкараніцьіпакончыцьзьіміназаўсёды.«Зьнішчыцьстарое,каббудавацьновае»—восьбыўдэвіз.

паколькібязбожнырэжымзразумеў,штостароепакаленьненеадпавядаедыйняздольнаеўспрыняць«самуюправільную»ідэалёгію,пабудавануюнанянавісьційразбурэньніўжоўста-ляваныхчалавечыхкаштоўнасьцяў,тоённакіраваўсваюзброю


намоладзь.Моладзьвыхоўвалійпадбухторвалі, спанукалійпрынаджвалікрочыцьнаперадзе,упершыхшарэнгахразбураль-ныхсілаўрэжыму.ГэтамаладыярукіскідалікрыжызБожыххрамаў;юныявусныпрамаўляліблюзьнерскіяпародыісасцэннавясковыхплошчахігарадзкіхклюбах,высьмейваючыТвор-цу,высьцёбваючывернікаў,падпіхваючыўсіхісьцізасатаной.Бесьперапынная камуністычная прамыўкамазгоўпрасякалакожныпрадметунавучальныхустановах.Нельгабылоатрымацьдобрыхадзнакаў,пакульнеавалодаешжаргонамкамуністычнайідэалёгіі.Тыяж,хтожадаўапынуццаўнамэнклятурыгэтагадрапежніцкагаграмадзтва,мусіўжыцьуабдымкахзатрутнайзьмяёйіўдаваць,штоямугэтавельмідаспадобы.

Гэткайтадыбылатаязадушліваяатмасфэра,уякойпадлет-каммусіларасьціМарыяКаравай.Нятакскораяназразумела,штоняможабыцьніякагапрымірэньняпаміжасноваміматчы-найверыдыкамуністычнайдогмай.Яныаднааднувыключалі.Марыя лагодзілася сашкольнымі парадкамі й удавала,штотрымаласяпрынятыхдактрынаў.Некаторычас янанаватпе-расталамаліцца.

Зараз,уняволіўчырвоныхпартызан,яна,цітослушна,ціне,разглядаланядаўніядысёньняшніявыпрабаваньніяквы-купленьнезацяжкіяграхісвайгомінулага.Матчыныўгаворыйперасьцярогіцяперпадалісяёйуіншымсьвятле.

Аякжазгэтайдзеўкайларай?ціняёсьцьянаўвасаблень-немсатаны,яківымагаўзьяевыкупузасваебылыяправіны?Маці аднойчы гаварыла ёй,штоБог дзейнічае ўв адносінахдасваіхлюдзейпразьлюдзей.Хібанемагчыма,штоЁнабраўгэтуюпрыгожуючалавеканенавісьніцубыцьпрыладайдзеляМарыінагавыкупленьня?

Калітак—штоёйтадызрабіць,кабвымаліцьуБогавыба-чэньняйміласьці?Некалідаўномацігаварылаяшчэ,штоБогміласьцівыйдаруебезумоваў,штоёнгатовыпрыняцьблудныхдзяцейусваеабдымкіўлюбычас,якянывяртаюццапаягонуюласку.

УпрыцемкахпартызанскайзямлянкіназасмучонымМарыі-нымтварыспаквалязаварушылісявусны.

Усёзабытаездалёкагадзяцінстватрэбылоаднавіць.Марыяразумела,штоняманеабходнасьцідакладнапаўтарацьнапісанытэкст.простызварот,наватсваімісловамі,Богтаксамаможапачуць.Ніякіхзавучаныхпаўтораўнечыіхдумак,аднотолькісваёздушы...


АленаваткаліянаразмаўлялазБогам,абрыўкінядаўнягамінулаганедаваліёйспакою.Сатанайтутнамаўляўсязаявіцьпрасябе.КаліБогсапраўдытакілітасьцівы,якпадаецца,якжаЁндазваляе, кабнявінныянемаўляткі гарэлі ўв агні, кабзабівалідзетак іжанчын,каббагалюбныхлюдзей зьнішчалі,якпаразітаў?

Ат,пэўна,Бог—гэтапростатойхлопецзбліскучымівачыма,штонаЯнкавайіконе...Каліёнтакіўсемагутны,такіўседара-вальныйлітасьцівы,чамубЯмунеспусьціццасюдыназямлюйнеўсталявацьтутмір,іпарадак,ісправядлівасьць?

Ах, бадай, немагчыма знайсьці горшагапекла, чым гэтаяБогамзабытая,загіблаякраіна!..

Сумнёвыавалодаліёй.Большнебылоніякагасэнсу.Янаўжонемагларазгледзецьніякайрысачкі сьвятлаў канцытанэля,якібмогвывесьціяезгэтайчорнайбезданісваёйунутранайкалатні,пакульгэтынеўтаймаванызмоўшчыксупрацьТворцынаНябёсах тымчасамбадзяўся тутпаблізу, намяжыхаосу,замахваючысябіць...

Такінязмогшывырашыцьсвайгоўнутранагаканфлікту,штопадкідаўпалівадаяеэмацыйнагаагню,яназьнясіленаздалася,паставіўшынасябекрыж.Змучанаяйразгубленая,забурыла-сязгалавойунабітуюсенампадушку.Хацеласяплакаць,алесьлёзнебыло.Яналяжаланерухома,слухаючыгукізнадворкуйбіцьцёсвайгосэрца.

Ах,якбыянахацела,кабгэтаесэрцаспынілася,іянабмагласысьцізгэтультаклёгкайспакойна!

Гэтак,уцяжкайдрымоце,яналяжала,забыўшысяначасіпрастору,намагаючысяадмежаваццаадсуцэльнагасьвету…

14

Д’ЯБАлАВАГУлЯНКА

рыпнуліржавыязавесы,дзьверыадчынілісяйзачыніліся.цяжкіякрокіпадышлідаМарыінагаложка.Нейкімомантва-ганьняў,ітадыкоўдрааднымрыўкомзьляцелапрэч.

раскрытаядахоладу,Марыяраптамселаналожку,іейныпозіркупаўнахмурныСьцяпанаўтвар.Ёнстаяў,упартыпа-сланец«д’ябаліхі»,ледзьзаўважнаязласьліваяўсьмешкагуляланатвары,урукахскрутакшэрайтканіны.


Марыяўжозадумваласяабгэтымшэрым,пакорным,спраў-нымад’ютанцелары.Штоёнзачалавектакі?Штоўгэтайгустазарослай,цемнавалосайгалаве?Гаварыўёнмала,рухаўсяспрыт-на,выконваўусёрупліва.Марыязацікавіласягэтымзагадкавым,прыгожым,хацяйнежывым,тварам.цібыўённечымбольшым,чымпадаваўся?Штоўяго за адносіныз гэтайжанчынайнасамайсправе?Каханакёнейныціпроставерныслуга?

Марыя,седзячыналожку,паспрабаваланечымпрыкрыццаад холаду, алеСьцяпанава рука тутжа сьцягнулапосьцілку.Юрлівыя вочы агледзелі спалохануюжанчыну, і нізкі голаспрамовіў:

—Надзень гэта ды ўбярыся.пойдзем на сьвяткаваньнесёньня.

Марыяпаглядзелана адзёжу,што ёнпрынёс. Зьпершагапаглядубылобачна,штосукенкабыладаволібагатая.Швэдаркрыхуйпаношаны,алетаксамадобрайякасьці.Адылініяго-ныголас,німанерыёйнічогадобраганеваражылі.Стаіцьтут,зыркаенаяенеміргаючы.

—прашто гэта ты?Якіяшчэсьвяты?—спыталасяяна,запінаючыся.

Галавешкіўпячурцыдаўноастылі,іўзямлянцыбыловельміхоладна.Марыязавярнуласяўпосьцілкуйутаропіласянаяго.

—Тое,шточула:будземсьвяткавацьсёньня.ларынзагад.Апранайся.Ітварпадмалюй.Кабвыглядалапрыстойна.

Марыячакала,штоёняшчэскажа,алеёнмоўчкіперыўсянаяе.Бадайштоёнзтых,хтобезпатрэбынезмарнуейслова,наваткалійнямапэтрэбыбыцьтакімлаканічным.

пэўна, зараз ужо позна, падумалаМарыя. Змаленькагавакенцасачыласяледзь-ледзьсьвятла,аднокабтолькібачыць,штовакола.

—Штозасьвята?Навоштамнеўбірацца?— Зашмат пытаньняў задаеш. Сёньняшнюю перамогу

сьвяткуем.Восьяк.Сьвяткавацьперамогу.раптам усё вярнулася й навалілася на яе.Мінулая ноч...

Змучаная,амальбеспрытомная,яналяжыцьнасьнезе...Нех-та зпартызанхочапрыкончыцьяетутжа.ларанедазваляе,маўляў, ейнычас яшчэ не прыйшоў,што яна прыдасца длясьвяткаваньня...

Тое,штоянанедасказала,алемеланаўвеце,былодляўсіхнадта зразумелым.Марыя падумала,што яе выдаткавалі ў


якасьціказлаадпушчэньнядлянейкагазорнагаатракцыёну,іяназдрыгануласяадгэткайвусьцішнайзадумкі.

—Янепайду,—заявілаянацьвёрда.—Што?—гаўкнуўСьцяпан.—Шточуў.Непайду.Мужыксхапіўяезарукі,сьціснуўізатрос,якгрушу.—Мнебольна,гад!—закрычэлаяна.Сьцяпанадпусьціўяейціхапрагаварыў:—Слухай,кабмнетутніякіх.Каліхочашдабрасабе—рабі

як сказана.Не выпрабоўваймайгоцярпеньня.Недапаможа.Будзешвыкабеньваццатут—сілайзацягну.

Марыязыркнулаз-паділбанагэтуюжывёлінуўчалавечымабліччы.Штотытутзробіш,супрацівіццаняманіякагасэнсу:ёнжапапростузанясеяенаплячах,перадгэтымяшчэйладнанадаваўшы.

—Івосьшто,—дадаўёнпрымірэнчымтонам.—Будзешмецьгонарсустрэццатамзнашымкамандзірам.Ябнатваіммесцыскакаўадшчасьця.

Ёнусеўсяназэдлікукуце,выцягнуўтабаку,люльку,набіўяейзапаліў,увесьчаскосячысянаМарыюпадазрона.

Усёяшчэседзячыналожку,янанадзеласукенку.потымпа-цягнуласядамаленькагалюстэрканасьцянейзаглянулатуды.Яналедзьштопабачылаўім.Сьцяпан,заўважыўшыгэта,запаліўсьвечкунастолікуйзноўсеў.

цяперМарыямаглабачыцьямчэй.Яначагосябенепазнала.Схуднелы,бледнытвар;мутныявочы,праваленыяўчорныяямі-ны,пазіралінаяез-паднасунутыхброваў.Янаправялапальцаміпаваласах,уякіхпрыбавіласясівізнызаапошніясуткі.

—Божамой!—вохнулаяна.—Штосамнойзрабілася!..Тадыянападумала:якаяўжорозьніца.Ботое,штоянына-

зываюцьсьвяткаваньнем,дляяебудзепакараньнем...Заўтра... заўтра янаўжо зможаадпачыцьпад слоем гэтай

бруднай,гаркотнайзямлі...Янапакорнавыпрасталасяз-падкоўдры,абцягнуласукенку,

надзелашвэдар.Сукенкабылаамальштоейнагапамеру.«ціка-ва,штожсталасязбылойейнайуладальніцай?..»—падумалаянасамасабе.прычасалаваласы,абуласяйнадзелакароткаепаліто.

пакуль была апраналася, яна кідала кароткія позіркі наСьцяпана,алезавязацьзьімразмовунеўдалося:ённеабзы-ваўся.Сядзеўсабе,папыхваўлюлькайіперыўсянаяепрагнымвокам.пэўнашто— зануда, вырашылаМарыя, безь ніякіх


чалавечыхпачуцьцяў.Зтакімжапосьпехамможнапагаманіцьсасьцяной.

—Хадзем,—сказаўён,падымаючыся,якянабылагатова.Марыябылагалодная.Янанемаглапрыпомніць,каліянаелаапошніраз.ежыў

лягерыўволюнебыло.Каліянапрацаваланакухніціўшпіталі,тотамтрохіперападала.часьцейжабылагалоднай.Нікомунебылодаяесправы;даяеставіліся,якдаадкідаў.

раптамна яе навалілася дзікаежаданьне зьесьцімісачкугарачагабулёну.Дамашнягасупчыку,зкавалачкамімяскаўім,іцёпленькага,такогацёпленькага,кабмогзноўзапаліцьуёйжыцьцё.Янабылатакаязмучанаяйкалаціласяадхоладу...Ма-ленечкаямісачкасупуздаваласятакойнедасяжнаймарай.

Яныйшліпаўзувесьлягермімалюдзей,штомітусілісяўсваіхштодзённыхсправах.Вялізныяголыядрэвывелічнаўзвы-шалісянафонечыстага,блакітнаганеба.Адсьвежага,халоднагапаветраўМарыізакруціласяўгалаве,іянаадчула,якойзусімслабойянастала.ЗалягерамСьцяпанпачаўпратупвацьдарогусваімішырокіміботамі,Марыякрочылазаімсьледам.

—Кудымыйдзем?—Марыянемаглабольшстрымлівацьсваёйцікаўнасьці.

—пабачыш.Ужоскора.Яныпацягнулісямоўчкі.празьдзесяцьхвілін апынулісяперадхатайнадзялянцы.

Марыяпрыкінула,штогэта,бадай,другіпрыстанаклесьніка.Гэтабыўпрыстойныдамок,зкрытымдахам,вокнамінатрыбакі,зладнайверандай,штозавяршалаўсюпабудову.Выглядаўёнпакінутым.Крыхудалей,надругімбакудзялянкі,Марыязаўважыланевялікуюстайнюдыпаруконей,прывязаныхдаплоту,пакрытыхгунькай,якіянясьпешнажавалісалому.

Яныпадышлідадзьвярэй.Сьцяпанспыніўсяйпрыслухаўся.цяпер,зблізу,Марыяўбачылапразшчыліныўваканіцахсьвятлойпачулагаласы.Сьцяпанпагрукаўудзьверытрыразыпатрызкароткіміперапынкамі.пакульчакалінаадказзьсеняў,з-зарогузьявіласякаржакаватая,цяжкаапранутая,барадатаяпостаць.

—Гэтаты,Сьцяпан?—запытаўсядружалюбныголас.—чагонезаходзіш?

—Мушупастукацца.—лухта.Дзьверыадчыненыя,простазаходзь.—Што,усетутужо?—пэўнашто.Ічуюя,тамнясьпяць.


Сьцяпанпхнуўдзьверынасьцеж.Яныпрайшліпразьсенійадчынілідругія.

Зьвісаючызцэнтральнайбэлькі,яркагарэлалямпа.Шасьцёхчалавексядзеліваколстала,сяродіхілара.Усеяны,акрамяаднаго,быліўдзельнікаміўчарашняйпераможнайімпрэзы.Той,якоганебылоўчора,сядзеўпобачзларайнакуце.

Марыін пагляд павольна паблукаў па партызанах і зноўспыніўсянабарадатымчалавекупобачзларай.Шумнаягутарка,штобылатут,раптамспынілася,якўсеутаропілісяўтых,штотолькіўвайшлі.

пахсмажанайсьвежыныйіншайсмакатыўдарыўМарыіўнос.Мутнымівачымаянаўтаропіласяўзаладаваныежайстол,наякімусюхарчовуюраскошузавяршалаладнаябутлязшэрайвадкасьцю.Марыінняведамазьякойпарынезадаволеныапэтытнастойлівазапатрабаваўувагідасябе.Янабылатакаягалодная!Хібагэтыянаймітызробяцьёйласкуйхацябпакормяцьперадсьмерцю?

пакульСьцяпанпрыбіраў ейнаепалітойшвэдар,Марыявачымабылаўпіўшысяўбарадатагапобачзларай.Ёйзрабіласятаксамотнайстрашна,якніколі,істоячыперадгэтайпадпі-тайкампаніяй,зьбялеўшаяйзьмярцьвелая,немаглазрабіцьікроку.

Гэтаязлараднаялысаягалавазпранізьлівыміцёмныміва-чыма,тонкімівуснамі,сіваватайбарадойвідавочнаналежалаейнамумучыцелю, хто аднойчы так старанна лектураваў яепа прадмеце правільнай адукацыі ў ейнай собскай клясе ўШулах.

Інавіслуюцішынюпакоюакрэсьліла толькіліхаманкаваебіцьцёейнагасэрца.

пэўнаштогэтычалавекбыўтым,кагоназывалікамандзірамКарпаціным,якбытамнізваўсяённасамайсправе.Янабачылаягораней,паруразоў,улягеры,здалёкітадынепазналаяго.Апранутыўвайсковуювопратку,безьніякіхзнакаўадрозьнень-ня,саспакусьлівайларайзьлевагабоку,ёнспакойнатрымаўМарыіннямыдакорлівыпагляд,напоўніцусмакуючынавіслуюпаўзу.

Марыя,забыўшысянапакутныголад,нязводзілазьіхвачэй.Штозапара—Карпацінілара!Ну,іштояныпрызапасілітутдляяе?

Барадатызаварушыўся,ізьедлівыголаспрамовіў:—Нуину!Немоялиэтостараязнакомая,моялюбимая

учительница!Какже,какже—радывидеть!


Хлопцызасталомзахіхікалі,акамандзірпрацягваў:—Вы,настаўніцанашадаражэнькая,ужопрабачце,штоя

такпрапусьціўмагчымасьцьабнавіцьнашыяўзаемавыгадныяадносіны.цяжарабавязкаў,разумееце.Алесёньня,спадзяюся,здапамогайгэтагасяброўскагатутгуртуязмагузагладзіцьсваюправіну.цінятак,ларысаСямёнаўна?

—Аякжаж,Аляксейпятровіч.Тожбо...—тутжапага-дзіласялара,зыркнуўшынаМарыювачыма.

—Ну,якмыёсьцьужознаёмыя,—працягваўбарадаты,—нябудземмарнавацьчасунапрэлюдыі.Нашаядарагаягосьцейка,пэўнаж,галодная,чамубнам,таварышы,незапрасіцьяедастала.Дайце-каёймесцатут,побачсамной.

пакуль партызаныхуценька перасоўваліся ды ўсаджваліМарыю справа адКарпаціна,Сьцяпан тым часампрысеў здругогакутастала.

Камандзірпрацягваўусётымжаманерам:—Толькісёньняямеўпоўнырапартабвашайучорашняй

апэрацыіўМалыхлукахпазьнішчэньніфашыстоўскагападса-бачнікаЯнкіБелага.Мнедалажылі,шторазамзтутпрысутнайгрупайвытаксамасьмелабраліўдзелуёй.Товосьяпадумаў,якжамыможампакінуцьвас,незапрасіўшыданашагасьціплагасьвяткаваньня?Вызаслужылі,каббыцьтутпрысутнай,цінятак,дарагаянастаўніца?

Марыябылатакблізкадаежы,штопростацярпелатанта-лавыяпакуты.Спазмыстраўнікапрымусіліяепадумаць,кабнягледзячынаблізкасьцьгэтагазлыдня,ціненакінуццаёйзаразжана тую зашкварануюсьвежыну,што стаялаперадносам.Карпацін ілара(сасваёйяхіднайухмылкай) і іншыя,пэўна,выразнаадчувалігэта,сочачызаёйзусіхбакоў.

Марыяагледзеласянаўсюкаманду.Божучораянабачылаіх толькі коратка.па звычаі «лясныххлопцаў»бальшыня іхпаадрошчвалібароды,і,напэўна,кожнызьіх,яксьпяваласяўіхнайпесьні,паабяцаліпагаліццатолькі«какпрогонимФрицасостраны».

Коля,штосядзеўпобачзларай,быўсамымаладынавы-гляд—страмкі,зшырокімівачыма,зарослырусявыміваласамі,якіяпаклікáлідаўвагіцырульніка.Наягонымтварынебылойсьледутаемярзотнасьці,такойзвычайнайсяродстарэйшыхпартызан.УМішыбылавялікаяквадратнаягалава,ямубылокалясарака,лысаваты,задсутнымпозіркам,вялізным,непра-парцыянальнымдаўсяго тваруротам, глыбокапасаджанымівачыма.патапыч—чарнявы, з густымі брывамі, злосным


паглядам—самочаканьнеліхадзейства.Грыша—мядзьведзьзьвялізнымісялянскімірукамі,рабымтварам,крыважэрнымівачыма.Ілагодны,спакойны,алевечнапільны,заўсёдынапа-гатове,Сьцяпан.

Вакол усіх іх луналапаветра чаканьнянейкагайгрышча,быццамзаразрассунуццакулісыйпачнеццаспэктакль.

Уватачэньнітакойсьвіты,запаважанаяпрысутнасьцюКар-паціна,ларасядзелаўсяўарэоледобравыкананайсправызвыглядамчалавека,якінаперадведае,штойяктутзаразбудзе,быццамтойдасьведчаныпаляўнічы,штопільнуесілонадаўновысачанагазьвера.

ШтобгэтаякампаніянізаплянаваладляМарыі,адыліКар-паціннепраяўляўніякайсьпешнасьці,гуляючыўбацькоўскуюлагоднасьцьсасваёйпаланянкай.перакідваючысяабазнаныміпаглядамізларай,ёнкіўнуўКолюнавялізнуюбутлю,іхлопецужотолькізьбіраўсянапоўніцькамандзірскікубак,якКарпацінпрапанаваў:

—Не,не.Мыжмусімналіць«штрафную»нашайзапозьне-найгосьці.Усёжтакі,янанашая—такбымовіць—ганароваягосьцясёньня.І,калімнедазволяцьсказацьшчыра,—зьвярнуў-сяённаўпростдаМарыі,—гэтаясукенкавамвельмідатвару,маядарагаянастаўніца.Янааддаеналежнаевашайнедаацэненайзьнешнасьці.цінятак,ларысаСямёнаўна?

—Аякжа,—сьпешнаадказалалара.—Янатакпасуеёй.Атабеянападабаецца,Марыя?

партызаныпахвальназагудзелі.Марыяздагадалася,штояныбудуцьгуляццазьёйукошкі-мышкі,аразтак,тойянамаглатаксамазгуляцьсваюгульню:

—чамужне.Тыжпэўнаведаеш,штоблакітны—гэтамойлюбімыколер.Тызрабіламнетакуюласку,падарыўшыблакіт-нуюсукенку.Упэўнена,уцябевялізнаякалекцыя,ёсьцьзчаговыбраць,га,лара?

ларынпа-каралеўскучароўны,звульгарнымірысамітваркрыхускрывіўся,іянасухаадказала:

—Ярада,штотабеспадабаласясукенка.Штодакалекцыі,зрэшты,выбаруасабліваганебыло.Уладаркагэтайсукенкімелаўсягоаднугэтую,каліяепусьціліўрасход...

—Непсавалабтыбяседы,ларысаСямёнаўна,—абарваўяеКарпацін,—непатрэбнымітутнамёкамі.прапануюзаняццазакускай.Алеспачаткуможнаяскажутостзаздароў’еўсіхвас,хтотакпасьпяховасправіўсяўчораззаданьнем?


Кароткаяпрэамбуласкончылася,Карпацінпадняўсвойна-поўненыдакраёўкубак,азаіміўсеастатнія,акрамяМарыі.

—Заздароў’е!—раўкнуліпартызаны.Якшклянкізавісьлінадсталом,позіркіўсіхзавярнулісяда

гэтагаізгоясяродіх.ЗапытальнаўтаропіўсяўяеіКарпацін.—Ну,восьшто,мілачка,—націснуўёндобразычліва,—да-

вай-казнамі.Яжразумею,штотыгалодная.Хочашесьці—выпіразам.цітынаснепаважаеш?

Улагоджаная такой па-бацькоўску праніклівай прамовай,хоцькі-нехацькіМарыясталаабараняцца:

—Дзякуй,вытакідобры.Алеянемагу.Яняп’ю.Якбыццамзагадзяадпрактыкавана,усерукіразампаставілі

свае кубкі на стол.цень скептычнайпрыкрасьці зьявіўсянатварыКарпаціна,астатніяскрывілісязпэўнымнедаверам.Здава-лася,кожныдобраграўсваюролю.Марыясядзелазасмучоная,вінаватаапусьціўшывочы.

—Што—ты?—зьдзівіўсяКарпацін.—цівычулі,тава-рышы?Яктак?Настаўніца—іняп’е!

Гэтабыланаступнаяпадача, іпартызаныякадзіннезада-воленазагудзелі.Імвідавочнанецярпелася,алеяныйшлінашворцыўКарпацінскайгульні,хацяпэўнажяныўжопрынялійдаМарыінагапрыходу.

—Так.Марыя,—загаварылаларатонамінструктара,—мыведаем,штопамясцовымзвычаітрэбаадмаўляццаадпрымусу.Толькіцінеразумнабылобтабетутужоабысьцісябезпры-кідваньняў?

—Мусішвыпіць,мілачка,—мяккаспанукаўКарпацін,вы-трымліваючынасабепозіркішасьцёхпарвачэй.—Гэта—твойабавязак.Давай,падымайкубак.Бачыш,усечакаюць...

Марыяпадзівілася,каліжужотаягадзюкавыпусьціцьсвойядавітызуб?

Янасхіліла галавуяшчэніжэй і састрахампаглядзеланасвойкубак.праглынуцьгэтуюгідкуювадкасьцьнебылонія-каймажлівасьці.Янажусёнутроёйвыпаліць.ейныстраўнікпатрабаваўежы,анягэтайгáры.Якімпатлумачыць,штоёйтрэбасьпяршапаесьці?

—Хібатолькіямаглабзьесьцішто-небудзьспачатку.Яга-лодная,—прашапталаяназапытальна,гледзячыпростаўгэтыяцёмныяпранізьлівыя вочы,шукаючытамхоцьпраменьчыкаразуменьня.

—чулі,таварышы?Настаўніцахочаесьці,—перадражніўёняе.


Выразытвараўпартызанадразуперамянілісядарадасныхусьмешак.

—Беднаятынаша,бедная,—залямантавалалара.—Ямусі-лабдаручыцьпруднікавай,каблепейдаглядаляцябе.

—Ядапамагутабе,—умяшаўсяКарпацін.—Мытутуселюдзідобрыя,разважлівыя,іўсецяберазумеем.Вырашымгэтадэмакратычнымшляхам.Думаю, ты таксама задэмакратыю.Штоскажаце,таварышы?

—правільна,камандзір,вырашымгэтаразам,—адважнавыступіўпатапыч.Уседружнападтрымаліяго.

—піць!—раптамраўкнуўхоргаласоў.—прагаласавалі адзінагалосна запіцьцё.Усё, вырашана,

мілачка,—мусішпадпарадкаваццайвыпіцьразам,—мяккапатлумачыўКарпацін.

—Янемагу.Каліласка,зразумейце,малювас.Мянезвані-туе...—зноўзапрасіласяМарыяледзьчутнымголасам.

Зтакімжавынікамможнабылозьвярнуццадасьцяны.—Тымаешбессэнсовайупартанастойваць?!.Непаважаючы

адзінадушнуюволюўсіхтутдобрыхлюдзей?—удаўвялізнаезьдзіўленьнеКарпацін.

Марыямаўчала.—Нуіну!Іштомыбудземзгэтымрабіць,хлопцы?прыкла-

дземсілу?—Намнічоганезастаецца,—пацьвердзілалара.—Коля,—раўкнуўКарпацінікіўнуўнашырокіскураны

рэменьзьпісталетам,штовісеўнавялікімцьвікунасьцяне.Коляхуценькападскочыў,хапіўпісталетіпаклаўягонастол

перадкамандзірам.цяперусесачылізамасластымірукаміКар-паціна.Ёнвыцягнуўбарабанідастаўзьягоўсекулі.ТрымаючыаднузьіхперадМарыяй,пачаўяенастаўляць:

—Бачыш,мілачка,гэтуюкулю.Заразбудземгуляцьуаднупростую,алецікавуюгульню.Самапабачыш,гэтацэлаязабава.Вось,глядзісюдыўважліва.Барабанёсьцьцяперпусты,бачыш?Яўкладаютудыаднукулю,восьтак,—ёнкрутнуўбарабануказальнымпальцам,—іцяпернацягваюкурок.Адзіншанецзшасьці,штовосьгэтаякуляпрашыетваюгалаву.пакульябудунаціскацькурок,уцябеёсьцьпяцьшанцаўдобрападумацьпрападпарадкаваньнеадзінадушнайволіўсіхпрысутныхтуттаварышаў.

КарпацінзноўкрутнуўбарабанінаставіўрулюпростаМарыіўскронь.

Жанчыназьбялела.


Усепартызаны,затаіўшыдых,быліўтаропіўшысяўКарпа-цінскіпалец,штопавольнанаціскаўкурок...

Затворадскочыўішчоўкнуў.Стрэлунебыло.Выдыхпалёгкізьняўнапружанасьцьваколстала.—Гэтымразампашанцавала.Анаступнымможацябей

забіць,—спакойнапракамэнтаваўбарадаты.—Аднопамятай,тыўлюбымомантможашперадумаць,узяцькубаківыпіць.

Марыяраптам адчула задушлівуюпаніку, сэрца абрыўназабухала;угалаве,уваччусьціснула...

падругібокадКарпаціналарапаглядаланаяерасслаблена,зьнейкайадхіленайпагардай.УМішыажноадвісласківіца,ага-ляючыпажаўцелыязубы.ТварСьцяпананабыўвыразурачыстайцікаўнасьці.патапычзыркаўзкепскапрыхаванайзлосьцю.Коляёрзаўназэдліку,употайсочачызаастатнімі.Грыша,чалавек-гара,наважыўсяпрапанаваць:

—Таварышкамандзір,дайцегэтуюнастаўніцумненачас,яяеўразнастаўлю.

Карпацінзыркнуўнаягоздакорам:—Тутбудзе.Спачаткуяёйзаймуся.Курокзноўрушыўнапалову,іМарыя,цяперужостаранна

перакананая,штогэтаняжарты,павольнапацягнуласязакуб-кам,паднесласамагонкудавуснаў.

пісталетадрынуўадскроні.Усёейнаезмучанаецелапратэставала.Зьпершымжаглытком,якпацяклоўніз,ёйапяклопустое

нутрофасфарычнымжарам.Запёрладых,яназакашляласятаксільна,штобаяласяразадрацьсабестраўнік,якіскурчыўсяўспазмахадболю.

Аглушальнырогатпакаціўсяпахаце.Каліёнпрыціх,Карпацінціхімголасампрамовіў:—Няможнаж,маямілачка,спыняцца.Гэтажтолькіпершы

раз так складана,ну, гэта, якцэлку зламаць ...ну, тыжведа-еш...

чарговывыбухрогату.—Апасьляўсёпойдзегладзенька,самазьдзівісься.Такшто

давай,давай.ЗмокрымівачымаМарыязноўпаднялакубак,інагэтыраз

янахуткаспустошылаягобезпрыпынкаў.Надрыўныкашальзатузаў ейнае слабое цела, аглушанае праявамі ўсеагульнайрадасьці.

—Ура,справілася!—закрычаўКолязьнепрыхаванымза-давальненьнем.


Карпацінпаклаўпісталетнастоліпадняўкубак.—Нудык,заздароў’е!Усекульнулі сваекубкі і заглынулі туюшэруювадкасьць

аднымагульнымглытком.—Восьцяперзакусваць!—загадаўМарыіКарпацін.Спанукацьяенепрыйшлося.Забыўшысяпраўсёнасьвеце,

сталазаладоўвацьсваюталеркувялізнымкавалкамсьвежыны,квашанайкапустай,хлебам,бульбайіпакульнакладала,таропкахапалаўсёўрот.Бадайжаж,каліяназапакуецэлыстраўнік,томозможапагасіцьтойагоньунутрах.

Тады самагонканаваліласяна галаву—усё там закруці-лася.

Баючыся,штораптамімпрысьпічыцьадняцьуяеежу,янажавалатакскорайятрана,штозабалелідзясны.Алепартызанытаксаманавалілісянахарчы,штотыясьцярвятнікі,забыўшысянаўсепрыстойнасьці,якія,можа,калісьімелі.

АдноларазКарпацінымнаглядалізамітусьнёйваколсталаздоляйадхіленайвесялосьці,абменьваючысязразумелыміімпаглядамідыўхмыляючыся,пакультыяелі.

Вось зноўСьцяпанразьліваепакубках, іМарыя зжахамглядзіць, як гэтая вадкасьць зь вялікаебутлі завіхурваеццаўейныкубак.

Усё,гэтаядакладнаяезаб’е.Ёйпрыйшладумка,штоўяеёсьцьвыбар:быцьзастрэленай

Карпацінскайкуляйцібыцьатручанай—ацяперянабылацал-камперакананайутакоймагчымасьці—самагонкай.Янааднопавярхоўнаведалапраякасьцьгэтайсамаробнайгарэлкі.Ёсьцьдваейныягатункі:звычайны—гэтакаліянапераганяеццаадзінразусамагоннымапараце,адругі—каліпераганяеццадвойчы.Гэтая—быладругогагатунку.

Дзіўнае адчуваньне, новае для яе, захапілаМарыю.Янапаглыналаежу,памятаючыпразграюваўкоўваколяе;адзінзьіхможаспыніцьяеўлюбымомантіадабрацьталерку.Ніякіхтабепрыстойныхманерзасталом,ніякайсправыдатаго,штоіншыяпадумаюцьцізробяць,янаадносьпешнастараласяна-есьціся.Наватпадсьвядомыяўспаміныпра тое, адкуль гэтаясьвежына,ніякяенекранулі.Страўнікняведаемаралі,аежазначыцьвыжываньне.Ігэтаяпераважнасьцьнастолькікрэпкасядзелацяперуейнымзаімглелымрозуме,штоянапрапусьцілачарговызаклікКарпаціна,яківярнуўяеўрэальнасьцькухталёмулеваяплячо.


Відэлецзавіснапаўшляхупаміжталеркайіротам,яназапы-тальнапаглядзеланакамандзірадынавокалстала.Успакойнымчаканьніўсетрымалісваекубкі.

—Будзьма!—абвесьціўбарадатыбезцырымоніяў.цяжка зглынуўшы, яна зь перацятымдыхамнедаверліва

ўтаропілася ў сваю чарку. Гэтую адолець ужо немагчыма,падумалаяна.пакасіўшысянапісталет,янаўсёжвырашылаадчайнапрацівіцца.

—Калібмнедазволілі...прамінуцьгэтую...—МарыякінулахуткімвокамнаКарпаціна.

—Штозноў?—рыкнуўзлоснабарадаты.—ціняведаеш,штомусішвыпіцькожнуюналітуючаркуйніякіхнамтутвы-брыкваньняў!Такштоневыпрабоўваймайгоцярпеньня.пі!

Марыяагледзелася,быццамшукаючыпадтрымкі.пэўна,ёйнявартапярэчыць:гэтыязьвяругізаліюцьёйсілайуглотку,калібудзетрэба.Скарыўшыся,янападнялакубак,пацягнулазьягопаволій—усёейнаенутроадчайнапратэставала—праглынулаўсёдадна.

пільнасочачызаёй,усетаксамавыпілі.Гэтая выцяла яецалкам.У галава закруцілася.пякельная

ўспышказапалілаўсёнутро.Хапаючыпаветра,яналедзьтры-малася,кабнезваліцца.пырснулізвачэйсьлёзы.

Аейныяпакутысуправадзіліраскатыд’ябальскагарогату.Тады,зусіматупелая,янахапілавідэлецісталаесьці.—Якітыняўважлівыгаспадар,мойдарагікамандзір,—за-

хіхікалалара.—цітынябачыш,штонашайгосьціўжодо-сыць?

—Тонепераймайся,—падхапіўсягаспадар.—Яўпэўнены,штоянаможапрыняцьяшчэшматболей.Алепытаньневосьучым:цівартапераводзіцьдобруюгарэлку?

—Ябсказаў:не!—кінуўпатапыч.—Давайцеўжопачнемнармальнуюгулянку,камандзір.Як,Грыша?—пхнуўёнлокцеммядзьведзяпобачзсабой.—Штоскажаш?

Колявыцягнуўгубныгармонік,шырокіммахамруківыцерроті,здаецца,вырашаў,штобямузайграць.

—Я?—вылупіўсваеналітыякрывёювочыГрыша,агледзеўжанчынусправаадКарпаціна.—Скажу.Гуляем!

Згэтымісловаміёнпа-сяброўскупляснуўпатапычупасьпі-не,штотойледзьнезваліўсяззэдліка.

—Сукінсын,штолупішмянетак?—агрызнуўсягэны.Забыўшысянаўсіх,Грышабачыўужотолькібабу.Ёнпад-

няўся,абышоўстол,іперш,чыміншыяштозразумелі,абхапіўМарыюйпавалокяеззэдліка.


—Хадземдавай,яжцябезадаволю...—запыхцеўён.НамяжытрызьненьняМарыяўжобылабачылаўвесьсьвет,

сплываючымнекудыўбездань.раззаразамянаадчайнамат-лялагалавой,намагаючысязразумець,штоадбываеццаіштогэтазалюдзінавокаляе,іштосталасязВалодзем,ізьдзецьмі,ізмаці,іштоянатутробіць,ішторабіцьдалей—якраптамнехтахапіўяе ззаду.Янаяшчэнепасьпелададумацца,ці ёйсупрацівіцца, ці ісьці за ім, янанемагланіякразважыць, якраптамяеіадпусьцілі.

МішападскочыўдаГрышы:—Ануты,кіньяе,мядзьведзь!Ябудупершым!—Аякжаж!—зарычэўГрыша.Ёнадпусьціўжанчынуйнакінуўсянасвайгопраціўніка.па-

кульяныабменьвалісякухталямі,Колеўгармонікакампанаваўімразудалайполькай.Тыяабодвапакацілісяпападлозе.

—Ану,разыміцеіх!—загадаўКарпацін.лара,здаецца,засмуцілася.—Няхай,камандзір.Мнепадабаецца.Абодвадужыя,пэўна

ўіхзашматсілыдлягэтайняшчаснайлахудры.—Не,—горачазапярэчыўкамандзір.—Ямушубачыць,

штокожны задаволены.Гэта значыць,мусіцьбыцьпарадак.патапыч!Сьцяпан!разыміцеіх!

Барцоўрасьцягнулі,іяныстаяліцяжкадыхаючы.—Зробімякцывілізаваныялюдзі.Ніякаебойкі.Коля,дай

мнепаперыйаловак.Азадачаныя,партызанысачылізаКарпаціным.Ёнразарваў

аркушпаперынапяцькавалкаў,напісаўнаіхнумары,скруціўкожныйкінуўусваюфуражку.

—цяпер,увага.Унастутпяцьмужыкоўбезьмяне.Умянепяцьквіткоў,пранумараваныхададногодапяці.Кожнызвасвыцягнеадзінквітокінябудзераскручвацьяго,пакульлёса-ваньненяскончыцца.Тады,якязагадаю,кожныадкрыесвойіпрачытаемне,якінумарвыцягнуў.Квітокнумарпершыпойдзезбабайпершым,нумардругі—другім,ігэтакдалей.Апошні,ямаюнаўвазе,пятынумар,таксамабудземецьдапаўняльнаезадавальненьнеададпраўкіяеўрасход,—Карпацінагледзеўтвары.—пытаньніёсьць?

—цалкамслушна.Кожнымаесваючаргу,іапошнісваюпрывілею...—падтрымаўКарпацінапатапыч.

—Дыкштоскажаш,лара?—запытаўсяКарпацін.—Скажу,штоты—геній.Аштожты?Тыняхочашузяць

удзел?..


—Няўжожмне?—усьміхнуўсякамандзір.—Іпакінуцьцябеадну?Оне,маядзетка,мыбудземгуляцьразам,—згэтымісловаміёнляпнуйёйпаазадку.

—Балючаж,прыдурак!—ускрыкнулалараанібяззлосьці,алеўсуправаджэньніўсеагульнагавясельля.

—Ну,восьідобра,—абняўКарпацінлару.—Тадыцягніцесваеквіткі.

пяцьмужыкоўпацягнуліскручаныяпаперкізКарпацінавайфуражкі.

—Ну,цяперштоданумароў...Укагопершынумар?—Тута,—абазваўсяпатапычззадаволенайусьмешкайна

зласьлівымтвары,зыркнуўшыхцівымівачыманаМарыю.—Маевіншаваньні!—хіхікнулалара.ДругінумарвыцягнуўСьцяпан,трэці—Грыша,чацьвер-

ты—Міша.БледныйціхістаяўКолязгубнымгармонікамуваднойруцэ

йкавалкампаперы—удругой,кідаючыз-паділбапозіркітонаМарыю,тонакампанію.Ніколінікогаёняшчэнекараўзасваёкароткаежыцьцё.ЗаразёндумаўпраМарыю,няшчаснуюдзеўку,даякойёнпачаўужоадчувацьспагаду.

—Ну,хлопец,—паклаўямурукунаплячоКарпацін,пагля-дзеўспачаткунаМарыю,потымпростаямуўвочыйсьцішыўголас,—пасьлятагоякназабавісься,возьмешмойпісталетіад-вядзешяедатагояразалесам...ведаеш,штоямаюнаўвазе?

—Так,—адказаўКоля,намагаючысятрымаццаўпэўнена.—прыстрэлішіпхнешдолу.Зразумеў?—Такточно.—Возьмешяшчэкаго-небудзьзасьведку.Колякіўнуў.—Ну,што,цяперусезадаволеныя,ядумаю.БездалейшыхразмоваўпатапычпадышоўдаМарыі,хапіў

зарукуйпавалокубакавушкузафіранкай.Астатніяправодзілііхпаглядамій тапталісянамесцы,ня ведаючы, чым ім тымчасамзаняцца.

—Ат!..Давайяшчэглынем,—завярнуўсяМішадакубкаў.Колясеўналаўку;ягоныімпэтдагулянкійягонаябестур-

ботнасьцьраптамскончыліся.Ёнтрымаўлявуснаўгармонік,быраздумваючы,штобямузайграць.

Карпацінузяў са сталапісталет, зарадзіў ягой засунуўукабурунасьцяне.паглядзеўуважліванаКолю.

—Тышто,хлопец?Морасчараванысваімжэрабем?


—А,не-не!..—падскочыўтой.—Явельмірад,таварышкамандзір,—натужнаўсьміхнуўсяён.

—Ато.Нябачунагоды,чамубне,—паставіўкропкуКар-пацініпасьпяшаўзаларайудругіпакой.

15

ГВАлТАВАНьНе

патапычпрывалокпаўпрытомнуюйздранцьвелуюМарыюўкойку.Янаўжоцалкам згубіла здольнасьць супрацівіцца і,моцнатрымаючысязакрайкойкі,быларадапрыхінуцьхоцькуды-небудзь сваюцяжкуюгалаву.Яналедзь стрымлівалася,кабнезванітаваць.

Сподняеаднымдзікімрыўкомбылосадрана,іпатапычавыдрапежнытырчоквыклікаўпякельныбольіаганічнуюдрыготупаўсімейныматручанымалькаголем,зьнясіленымцеле.Гэтымужлансьціснуўяемёртвайхваткайікончыўтрыразызапарзахуткімчасам.

ейнайагоніідабаўляўконскірогатзафіранкай.ледзьусьве-дамляючынавакольле,янавыправіласянасамаеднопекла.паддыхавіцайгарэлаагнём;ашчэрыўшызубы,упіўшысяпаўзног-цяміўсаламяныматрас,янавыгіналасяйуздрыгвала,хапаючыротампаветра.разрывыболюстралялізусіхбакоў,нагадваючыёйпразьвяругуБэргдорфа.

Сьцяпан, зрэшты,непрыйшоў.Грышазрабіўусё і заяго.Марыяажскурчыласяўсяадгэтайкрыважэрнайістоты,штомалацілаяезьдзікайятрасьцю.Алькагольстраціўувесьягоныюр.Ёнбіўяепаабедзьвюхшчакахілаяўся.

Іжвавенькіягукі«Яблочка»рэзаліёйпамазгах,якбязьлі-тасныятырчкітупогаіржаваганажа.

пайшоўгэнызьвяруга.Скончылася«Яблочко».ДзесьпобачматлялісяценіГрышыйМішы.ейнаецела,спустошанаейзбру-джанае,ледзьнамагаласявярнуццаданармальнагадыханьня.

Коляўвайшоўціха,штокот,іпрысеўнакрайложка.Вузенькіпраменьчыксьвятла,штопрасоўваўсяпаміжфіранак, выявіўкарціну,якаявыклікалаўімагіду.

Хаця таксама, як іншыя, ён быўмабілізаваны ўшэрагілясныхатрадаўзпрычынынаяўныхабставінаў,гэткайпрагайнеабумоўленагагвалтуёнапантанымнябыў.Некалі—цяперздаваласядаўным-даўно—ённавучаўсясельскайгаспадарцы


ўГоры-Горыцкайакадэміі.Сынселяніна,ёнлюбіўпрыродуйусёжывоекожнайклетачкайсвайголаднагацела.Аленапханымарксісцкайдактрынай,ёншчыраверыўукрамлёўскікрасна-зоркавымаяк,штоасьвятляўшляхдалепшайбудучынідляўсіхзагнаных.Гітлерызм, зь іншага боку, увасабляў сабой гвалт,цемрадзьібарбарства.

Ніколіяшчэўсваімпартызанскімжыцьцінедаводзіласяямувыконвацьтакуюбязьлітаснуюпомстуцігвалтаваньне.

Карпацінлюбіўягозакемлівасьць,лагоднасьць,спраўнасьцьінадзейнасьць.Гэтабылоштодавайсковыхсправаў.Алезараз...Заразусёягонаенутропратэставаласупрацьроліката.цяперягоныпраніклівырозумпрацаваўнадтым,якбыгэтайжанчыне,якуюгэныявырадкіператварыліўжывытруп,захавацьжыцьцё.цімогбыёнзрабіцьштось,нерызыкуючысваімжыцьцём?

Занятывырашэньнемзадачы,уякойнебылорашэньня,ённеадразупачуўМарыіншэпт:

—Вады...Ёнпадскочыў.—Штотакое,Коля,перасцаў,можа,га?—зрогатамсустрэў

ягоСьцяпан.—Можа,мнезацябеўправіцца,дзетка?цітынецалаваныяшчэ?Га-га-га...

—Янахочапіць,—сказаўёнспакойна,зачэрпваючывадызьвядра,штостаяланабярозавайкалодзелядзьвярэй.

—Бач ты яго...А табедзела?..—прабалбатаўМішане-паслухмянымязыком.—Янаўсёадноздохнезараз...

КолянястаўспрачаццайвярнуўсядаМарыі.Янавыпілайуздыхнулазпалёгкай.

—цяперслухай,—загаварыўКоляціха.—Заразбудземразам гушкаць гэты ложак, каб надурыць іх, пакуль будземразмаўляць.Яхачусказацьтабе,якбудземдалей.Няведаю,цігэтадапаможатабе,алеямушупаспрабаваць...

ложакрыпеўіскрыгатаўусімісваімісучляненьнямі...—Вояк,чуеце?Яжказаў,штоённяцэлка,—зарагатаў

Міша,іўсеягопадхапілі.—Тодавайцезгэтагавып’ем...—Ячула.Мянемусяцьзабіць.Ты?—Марыязатаіладых.—Я.Наступілапоўнаяцішыня,якуюперарываларыпамкойкіды

жартаміпартызанзаперабіўкай.—Верыш...—прамовіўКолятрохізьбянтэжана,—адсячы

мнеправуюруку,кабянямусіўгэтага...Якажу...кабзмогра-тавацьцябе.


Ёнпаглядзеўна яе.У гэтыхмутных, адхіленыхвачах ёнзаўважыўценьадчайнайабыякавасьці,алеварожасьцітамнебыло.

—Ты...лепейапраніся...Янемагу...якіншыя,—прашап-таўён.

—Тыратуешмяне?чаму?—Умянесваепадставы,—сьціплаадказаўён.—Янемагу

іхзаразпатлумачыць,нямакалі.Адно—янеразумеюгэтагабеспрычыннагазабойства.АдзінБогведае...столькінявінныхлюдзейгінуцьцяпербезусялякагасэнсунаагул...Каліўбаі,тамнябудзешразьбірацца...гэтаадно.Алезараз...Іпотым,ядумаю,гэтаўсёаднотолькіларынаідэя.Гэтабачпроста—крыважэр-наяпадла.Івайнатутніпрычым.

Ягоныяспагадлівыявочыглядзелінаяетакблізка,іёнпа-даўсяМарыіанёлам,штоспусьціўсядаяеззусімнечаканагабоку.паціснуўшыейнуюлевуюрукузьнепрыхаванайпяшчотай,ёнпрацягнуўсядаейнагатвару,мяккапагладзіўпадбародакішчокі.

—Якшкада,штоянесустрэўцябеўіншычасдыўіншыммесцы.Тытакаямілая.Япраклінаюдзень,штозьвёўнастакжорстка,што ямушубыць тваімкатам.Не, янябуду!Янемагу...—ёнсьціснуўгубы.—Зьіншагабоку,якжанамухіліц-ца?Гэтаясьцервазжарэмянежыўцомразамзтрыбухамі.

—Коля,—хваляэмоцыяўзапоўнілаяе,яназаікалася,—дзя-куйтабе...тысячуразоўдзякуй...—янапацягнуласязаягонайрукойіпацалавалаяе.

—Тышто!Нятрэба!—ёнвыдзернуўсваюруку,ужогубля-ючыкантрольнадсваімісьлязьмі,гатовымівось-восьпырснуцьзвачэй.

—Тынаватняможашсабеўявіць,штотызрабіўдлямяне.СловытвайгоспачуваньняйразуменьняёсьцьдлямянелепшымзнакамадБога.НяхайлітасьцівыБогбароніцьцябекожныдзеньікожнуюгадзіну.Дзякуйжатабе,Коля.

Адводзячыпаглядадейныхмокрыхвачэй,партызанраптампадняўся.

—Апранайся,часісьці,—загадаўёнзусіміншым,рэзкімголасаміпайшоўзаперабіўкупаейнуювопратку.

чацьвёрапартызан,ужоўніцп’яных,валялісяпалаўках,мармычучыпапулярнуюўтойчаспартызанскуюпесьню:

«...Ой,бярозыдысосны, партызанскіясёстры...»


КінуўшыМарыіншвэдаріпалітоналожак,ёнзавярнуўсяйкрыкнуўгэтамустройнамупартызанскамухору:

—Нушто,пойдзехтосамной?Сьпевыабарваліся.партызаныўперылісяўКолю,штосьпеш-

на здымаў зьцьвікана сьцянекамандзіравыпісталет,потымадзіннааднаго,намагаючысяўспомніцьпраштотутідзе.

Коля агледзеўкожнага, спыніўсяпільнанаСьцяпане.ла-рынад’ютантбыўп’янытаксама,хаця,якКоляведаў,ёнбыўмацнейшымдагарэлкі.Гэнырэдканабіраўсятак,кабгубляцьпільнасьць.

—Нудыкшто?Мнежсьведкапатрэбны.—Але.чагожне,—падняўсяСьцяпан.—Япайду.—Го,ія,хлопе,—прачнуўсяГрыша,шукаючывачымапад-

трымкі.—Га,чаготам,гуляцьдыкгуляць,—хуткавырашыўёні,ледзьтрымаючысянанагах,павалоксяўкутдаМарыі.

—Гэй,атыкуды?Тыўжомеўсваючаргузьёй,цяперянацалкаммая,—хапіўмужланазарукаўКоля.

Грышаспыніўся,моўчкіпаглядзеўнапісталетуКолевыхруках.

—Штойшчэ,маладзён?Моберажэшгэтуюфашысцкуюшлюху?Янажздохнеўсёадно,га!

ТутёнпхнуўКолютакмоцна,штохлопецледзьутрымаўсянанагах.ГэнызноўрвануўГрышузарукаў інаставіўямуўжывотпісталет.

—Досыцьтабе!Ямушузрабіцьсваюсправу,іязраблюяе,наваткалімнепрыйдзеццапрыстрэліцьцябе!Яяснасказаў?

пэўна,штоясна.Косячысянапісталет,Грышалагоднапра-мармытаў:

—ланна-ланна,хлопе,бярыяе.Аялепшвазьмудыйшчэглыну,—іпавалоксяназаддастала.

—Годзе.Япайдузтабой,—СьцяпанпаклаўрукуКолюнаплячо.

Коля ўважнапаглядзеўналарынага вернага ад’ютантайпадзівіўся,цігэталаранаказалаямуісьці.Сьцяпанвыглядаўдосыцьцьвярозым.Наватнетурбуючыся,кабнадзецькажуха,ёнпацягнуўсяна двор заМарыяй іКолем.Коля спыніўсяйклікнуўчасавога:

—Максім,хібабпайшоўвыпіў.Усе,бадай,нацябезабы-ліся.

Месяцнанебечасадчасувыглядаўз-затонкіхаблокаў.ляні-вападалівялізныямяккіясьняжынкі,усьцілаючылессрэбранымпухнатымпокрывам.


—Туды,—паказаўКоляпразьдзялянку.Марудна,зьнейкімсумнёвамкосячысяпразплячо,сазблы-

танымі,непрыбраныміваласамі,пакрытыміцяпербліскучымісьняжынкамі,Марыяйшланаперадзе гэтайдзіўнайпрацэсіі:заёйсьледам—Колязьпісталетам,настаўленымёйусьпіну,іСьцяпан—няроўнабарануючымяккісьнегвялізнымівалён-камі.

Сьвежаемарознае паветра нейкім чынам абудзіла ейныяадчуваньні.Марыязакінулагалавуўверхі,зачапіўшыжменюсьвежага,пухнатагасьнегу,выцерлаімтвар.Удыхнулаглыбокачыстага,крамяногапаветра—гэтайнеабходнайчасткіжыцьця...Янаўжоапрытомнелайцалкамусьведамляламэтугэтагапахо-ду,іўсяейнаяістотабылазахопленаяаднымнеўтаймаванымжаданьнем—жыць.

За дзялянкай грувазьдзілася глухая белая сьцяна дрэваў.Спакойный вялікі ў сваёйціхаймагутнасьці лес узрушыў зМарыінайпамяціхвалюўспамінаў:ейнаезачараваньнезімовымляснымцудамнекалідаўным-даўно.ценьнастальгіі,падштур-хнутаятрымценьнемблізкайсьмерці,зьневерагоднайяснасьцюнамалявалакарцінкуздаўнейшагажыцьця.

Якянабылаяшчэмалая,іякмаціўзялаяезсабойулесзакаляднайёлкай.Дробныядэталітагопаходудаўнобылізгубілісяўейнайпамяці,алецяпер,абуджаныяабвостраныміпачуцьцямі,яныўсплыліразамзвобразаммаленькайдзяўчынкі,зачараванайзімовыміцудамілесу,якіятаябачылаўпершыню.Зьдзіцячайцікаўнасьцюянаразглядаласьлядызайчыкайкурапаткі,усьце-шваласяперастукамідзятліка,ейныявочкілавіліпраздыяманта-выямігценьнісьняжынакбронзаваефутрававёркі,штошугалазаднаеялінкінадругую.Алеболейзаўсёянабылаўражанаяапранутыміўбялюткісьнегдрэвамі.

—Мама,адрэвырастуцьузімку?—Не,дзетка,янысьпяць.—Мама,мама, глядзітуды!Тамвавёрка!Ачамуянатак

скоча?Аёйняхоладна?—Не,дачушка.Уяетоўстаефутра,іёйцёплаўім.Бач,яна

шукаесасновыяшышкі.—Анавошта,мама?—Зярняткізьіхесьць.Дзяўчоўвесьчасцерабіламаціпытаньнямі.Восьізноў:—Мама,аштояквоўкпрыбяжыць?цёткаНастааднойчы

расказвала,яквоўкледзьнязьеўдзяўчынку,алеяевыратавалі...Ахтояевыратаваў,мама?


—Дзядзькарыгор яе выратаваў, ёнпаляваў якраз і забіўтадытагозьвера.

Здавалася,нямаканцадзіцячайцікаўнасьці.Толькімацітлу-мачылаМанечцыадныязагадкіпрыроды,якдзіцячаяфантазіябегланаперад,штотаявавёрканаверхавінахдрэваў,скочучызаднойгалінкінадругую.

цягнуцьсьвяточнагапамеруялінкудадомупакаленаўсьне-зе—справанялёгкаянаватдлямужчыны,тымболейдляжан-чыны.Манечкастараласядапамагчы,якмагла.Дзяўчынкасамабылааднозамілаваньне:заружовілісяшчочкі,носікзамакрэўся,пачуцьцёгонаруўвялікіхблакітныхвачахіціхаярадасьцьадтакогасалодкагапрадчуваньняКаляд...Усётаквыразнапаўсталаўейнымуяўленьні.

Шчасьце...Некалітакпешчанаедыніколінезабытае...Зараз кожныкрокпа гэтымчароўным, засьнежанымлесе

набліжаўяедасьмерці.Улюбымомант громКолевагапісталетаможаразарваць

цішынюначногалесу.Таямніча-цёмныўсваёйглыбіні,ёнза-таіўдых,быццамурачыстарабіўапошнююпавагуасуджанайжанчыненаейнымшляхудамагілы.

Якгэтабудзе?Кудыёнстрэліць:угалавуціўсьпіну?Зноўпякельныболь...ціянаадразуапынеццатам?..Дзе—там?..

Марыязашапталамалітву.Янападышлаамальдакраюабрыву.Коляпадняўпісталет,

якраптамМарыянечаканаспатыкнуласяабвысокаекарэньнейкінуласянаперад.Тутжапрагрымелічатырыстрэлызапар.Алечалавек,штонаціскаўнакурок,такінямеціўусваюмішэнь,якая ляцелацяперўніз, у засьнежаныадхон.СьцяпанразампараўняўсязКолем,углядаючысяўтуюбездань.

—Добраяработа,хлопец,—папляскаўёнКолюпаплячы.—пэўна,штопрыстрэліўяе:паляцелаўніз,штокурапатка.

—Беднаядзеўка,—уздыхнуўКоля,стараючысянявыдацьсвайгозадавальненьяадтакоганечаканагавыпадку.

Ёнбыўупэўнены,штонепатрапіўуМарыю,іштоянацалкамможазастаццажывой;зьбітаймодыабдзёртай,алецэлай.

—Няшчаснаябаба,—паўтарыўКоля.—Якаясьмерць...Такхацелазастаццажывой...

—От,зараззаплачяшчэ,сюсі-пусіпагэтайфашысцкайдрэ-ні,—перадражніўягоСьцяпан.—Хадземназад.

—Хацябнезаплакаў....Алеяўсёждумаю,трэбылобхоцьпахавацьяепа-людзку.

—Яшчэчаго.Будзедобраявячэраваўкам.


Ваўкі, зрэшты, наМарыюне паквапіліся.Дзякуючы су-цэльнамуразбоюдымасавым забойствам,штолютавалі ўз-доўжіўпоперакпаўсёйкраіне,харчоўхіжнікамхапалаўволю.чалавечыныбылопоўнапаўсюль.Гэныяпераборлівыяваўкіцяпермаглінаватвыбірацьмэнюсяродпадсмажаныхжанчын,вэнджаныхдзяцей,мужчынскайсьвежыныўсіхгатункаў.

Амальбеспрытомная,Марыяляжаланерухомаўглыбокімсьнезе,маруднаўсьведамляючы,штоянаяшчэжывая...

Асьцярожнапаварушылапальцаміног,пачарзенакожнай,пераконваючысяштоногінамесьце.Тадызаварушыларукамій,разграбаючыгурбываколсябе,раптамсела.

Галасы зьверху змоўклі, і наначнылеслягла сьмяротнаяцішыня.Буйныя сьняжынкі ўсё яшчэпадалі. Занятая сабой,Марыянезважаланаіх.першнапершянавырашыла,шторазяна ўнезнаёмымлесе, ёйнічогане застаецца, як дачакаццасьвітанка,кабнекудырушыць.

Шукацьяепэўнаніхтонябудзе.Двойчыянабылазьнішчанаядамагілы,ікожнагаразуцудамратавалася.Урубцахдысіня-ках,алежывая.пазводкахякпаліцайскіх,такіпартызанскіх,напэўна,янападаваласяяк«зьліквідаваныворагнароду».

Народу...Каліўжоянайбылакамуворагам,дыктолькіненароду.Два гіганцкія хіжнікі,штобілісяміжсобку за ейнуюзямлю, зрабілі вінаватымі ўсіх ейных суайчыньнікаў, хтонехацеўпадымацьзброюўчыёйсьцівайне.

раптамдзіўнаядумкапрыйшлаёйу галаву:разянабылазьліквідаваная абаімі бакамі дыбудзе лічыцца ў афіцыйныхдаведкахмёртвай—тожянатадыможапачацьжыцьцёнановасяродсваіхлюдзей,наватзьмяніўшыімя,дзе-небудзьдалей,успакойныммесцы.Зьейнайцярплівасьцюянаможапачацьусёспачатку.праўда,зьцяперашнімздароў’ем,пасьляперажытыхран,дыяшчэпадарванымсёньняшнімалькагольныматручэнь-немігвалтаваньнем...

цёплаежытлодыдобраяежа—восьгэтыяпростыярэчысталідляяецяпергалоўнайумовайдлявыжываньня.

Ідзеяназможаіхзнайсьці?Вядома,нямагаворкі,кабвярнуццаўШулы:цяпертампро-

стагарапопелу.Усваёйзатлумленай,непаслухмянайпамяціянашукала туюрукудапамогі,шчырага сябра, хто змог быпрытуліць іпадкарміцьгэтуюзьбітую,зламаную,бяздомнуюахвярувайны...

На розум прыйшла сяброўка, настаўніцаЮстына з Га-радку.


Так, яна адзіная, дакагоможна зьвярнуцца.Марыянаватпапракнуласябе,штозабыласядагэтаепарынасваюлюбуюсяброўку.ці з-за гэтай калатнечыды гора,што зваліліся наейнуюдолю?...АяктамЮстына?...пэўнаж,мусілачуць,штояе забіўБэргдорф.Восьбудзенеспадзеўкадляяе, якМарыяўваскрэсьнепростанаейнымпарозе.

Занятаясваімідумкамі,Марыязусімнезважаланабуйныпухнатысьнег,штоўсётакіпадаўбезупынку.Быццамзьмярць-велаябелаямумія,янасядзеланерухомасяроддрэваўікустоў’я,утаропіўшысяперадсабойінічоганябачачы.

Нейкічасянапаразважаланадтым,якжаёйудалосяпазь-бегнуцьпартызанскіхкуляў.Быўгэтаякісьвытыркнутыкорань,пень—ціўсёж«рукаБоская»?Шчасьлівывыпадак,ціВолязвышыні?ЯнападзівіласянябачнайсілерукіБоскай,іейнаесэрцанапоўніласяпакаяньнем,авусныбязгучназаварушылісяваўдзячнаймалітведаўсемагутнага.

Урэшцеейнаезмучанаецеланагадалаабсабе:падправымплячомрэзказабалелаўсьпіне,моадударуабсук,якіпэўнымчынамзатрымаўейнаепадзеньне.Янаабмацалаўсюсябе—зда-ецца, большніякіхпашкоджаньняўне было: гурбымяккага,сьвежагасьнегупрыняліяе,якупярыну.

Сьвітанак пачаў паціху асьвятляць засьнежанылес, каліМарыяпадняласяісьці.Агледзеўшыся,янападаласяхутчэй—прэч,далейадгэтагапартызанскагалягеру.

16

ДЗІрКААДКУлІ

У тойжа дзеньнадвячоркам, калішкольнікі пайшлі ўжодадому, у настаўніцкімпакоі гарадоцкай сямігодкі адбыласябурнаяспрэчка.

прысутнымібыліўсепяцьнастаўнікаў,маладыйнапорыстыдырэктарТодарШпількадыклясныякіраўнікічатырохстарэй-шыхклясаў.

ЮстынаМурашкасядзелазасталом іпразгустытытунё-выдымпільнаразглядаладзіркуўшыбе.падобнасонечнымпромнямнадзіцячыммалюнку, амальсымэтрычна, аддзіркіразьбягалісярасколіны,алешклотрымалася.Вартабылоаднозьлёгкупхнуцьшыбіну,іянабрассыпаласянакавалачкі.Гэта


былааблуднаякуля,якёйаднойчысказалі,якаяпрашылашыбуйзаселаўсьцянеблізустолі.

Юстынаразважалаабпрыродзегэтайдзіркі,настаўляючыадновуха,кабнепрапусьціцьсловыдырэктара.Якгэтаяпра-бітаяаблуднайкуляйшыба,ейнаемацярынскаесэрцасёньнябылопараненаедумкаміабтым,штоейнаедзіця,ейнуюадзінуюрадасьць,—дванаццацігадовагасынка—могуцьадабрацьуяедыадправіцьуНямеччынувывучаць,якяныкажуць,якое-небудзькарыснаерамяство.Дабромянанагэтаезьверстванепагодзіцца,вырашылаяна.

ШэрыміпранізьлівымівачымаШпількаагледзеўпрысутныхіпрацягваўдалей:

—Спадарства, яне змагуперабольшыць значэньня гэтайсправы.Вымусіцезразумець,якія,штомыняможамвосьтакстацьпераднемцамідыбесцырымонназаявіцьім,штомаўляўніводнышкольнікнезахацеўехаць.Яныжпростанепавераць.СпадарТрахімовіч, акруговы інспэктар па адукацыі, сказаўмнеадназначна,штонямецкікамісарпаадукацыіспадзяеццанапасьпяховывынікзнашаедапамогай.ГерБудкемяркуегэтатакімчынам—ігэтазьягоныхсловаў,незмаіх,—штобела-рускіябацькімаюцьбыцьудзячнымізатакуюмагчымасьць,якаяпрапануеццадзеляпрафэсійнагаростуіхныхдзяцей.

Заапошнімсказампанастаўніцкіхтварахпрабеглагіранічнаяўсьмешка.ЮстынахмыкнулазтакогахітрагапрадстаўленьняБудкавай заўвагі. Гэта ёй нешта вельмі нагадала.Той сама-званыбудаўнік«новайэўропы»,мусіць,крэпкапамыляецца,калівыношваеілюзіі,штовосьгэтакаяабрыдлаядурніцаможанеякпераканацьнарод,якогадаўноўжовывернулаадтакіхжарасейска-савецкіхідэалягічныхгульняў.

Настаўнікі,якіўсёнасельніцтвакалянізаванайБеларусі,ужочулійдобразразумеліпадобныядвухсэнсоўныяпрапагандысц-кія«вуткі».Годзагодам,раззаразамімгаварылі:тое,штобылодляіхнасамайсправепрыгонам,аказваецца,былолепшымраемназямлі;іхныядзецімусяцьбыцьудзячнымі«товарищуСталинузанашесчастливоедетство»;янымусяцьажніцпадацьпераддыктатарамзьневымоўнайудзячнасьцюзатуюўтаймавальнуюкашулю,якуюённапяліўнаіх.

—Тыя дзеці,што добраахвотна паедуць у навучальні ўНямеччыну,—працягваўдырэктарШпілька,—будуцьмецьдармоваепражываньне,харчаваньне,добрымедыцынскідаглядінавучаньнеўнайлепшыхшколах.НямецкіяўладызапэўніліінспэктараТрахімовіча,штоняманіякайпрычыныбацькам


хвалявацца.Ягаварыўвамгэтаўчора,іяпадкрэсьліваюгэтасёньня.Боянемагунепадазраваць,штонекаторыязвасста-вяццадагэтагапытаньняабыякавацізьнедаверам.Тамумненічоганезастаецца,якпатрабавацьадваспоўнасьцюшчырагаўдзелуўгэтайсправепарупцесярабіцьзаўтралепей,чымвырабілідагэтуль.Дзеціпагаворацьзбацькамісёньняўвечары,ібудземспадзявацца,штояныстануцьбольшпаважлівымідагэтайдобрайнагоды,чымучора.

Шпілька спыніўся, зыркаючы вачыма па прысутных, якбычакаючыгарачыхпратэстаў,але іхнебыло.Ёнвідавочнабыўустрывожаныгэтыммаўчаньнем.Што з гэтымілюдзьміёсьць?Могуцьянызразумець,штокалігэтаясправанябудзехоцьнакаліўцапасьпяховай, тоягонаяпасадаапынеццападпагрозай?

НастаўніксёмаеклясыМіколаруновічзатурзаўнакрэсьле.Зморшчыўшылоб і цягаючы сябе за даўгі цёмны вус, пра-мовіў:

—Спадардырэктар,яцалкамзразумеў,праштовядзецца.Ёсьцьадно,штобянтэжыцьмяне.Аціняставіммывозпапяродканя?Вядома,каліправільнарабіць—каліўжотрэбарабіць—томымусімпершзапытаццабацькоўскагапагадненьня.Вядо-ма,штоімівырашацьпаважнасьцьгэтаесправы.прызнацца,прапанаваныямэтадыёсьцьпоўнайнеспадзеўкайдлямяне.Закагонаснемцытрымаюць?Задурноебоўдзіла?Усёжтакі,тыязнас,укагодзеці,—калібмыстаяліперадтакойпрапановайі даведаліся,штонашыхдзяцейдураць занашымі сьпінамі,кабянызраклісясваёйкраіныйздалісваежыцьці—вядома,ніхтобнезастаўсяабыякавым.Болейзатое,некаторыяпростастрацяцьдавердашкольнагакіраўніцтва.цінепераацэньваеммысябе?Усёжтакі,спадарства,тое,чагонемцыаднаспатра-буюць—іяўпэўнены,гэтанеадзінкавывыпадак,але,бадай,цэлая кампанія,што праводзіцца па ўсёй Беларусі,— гэтазрабіццанаборшчыкамірабочайсілыдляпрацоўнаймашыныНямеччыны.Якжаможнапрымірыцьзтакімбрыдкімзаданьнемнашуюнастаўніцкуюэтыку.Нязнаю,нязнаю...

—Яўжопадыходзіўдапытаньнязбацькамі,—патлума-чыўШпілька,чырванеючы.—Алепершчымявыкладуяго,яхацеўбыспыніццанавашыхзаўвагах,спадарруновіч.Зтаго,штовызаразсказалі,бачна,штовыпрадузяты.Ніхто—япаў-тараю—ніхтоніадкоганепатрабуезракаццасваёйкраіныйаддавацьсваежыцьці.Давайцепаглядзімнасправузправільнагаракурсу.Яўпэўнены,выпагодзіцесясамной,штонашыядзеці


заслугоўваюцьнайлепшайадукацыі,якуюянымогуцьдастаць.Але,высаміведаеце,унашайкраіненятакшматустановаў,навучальняў, кудыпайсьці вучыцца па заканчэньнішколы.Янезьбіраюсяабмяркоўваць,чаму.Вытаксамаведаеце,штонямецкіянавучальнінайлепшыязтых,якіятолькіможнапажа-даць.цяперяпытаюся:штокепскагаўтым,штонашыядзеціскарыстаюцьзмагчымасьцяў,прапанаваныхім,ітады,пазьней,каліяныстануцьпрацавацьнакарысьцьсваёйкраіныйсябе,прыкладаючынавыкійведы,якіяздабудуцьтам?

Нямецкія ўлады даюць гарантыю акруговайУправе паадукацыідыінспэктаруТрахімовічу,штонабордзяцейдляна-вучаньняўНямеччыненеазначаенаборрабочайсілы.Немцыняўхільнавызначаныяўгэтымпытаньні.Ніякімчынамнельгаразумецьгэтаякнамаганьнезапоўніцьнямецкіяфабрыкітан-нымірабочымі.

цяперзбацькамі.Якяўзгадваўраней,яякразпадыходзіўдагэтагапытаньня.Яатрымаўадмысловыяінструкцыірабіцьтак,якробіцца.Вядома,нямецкіяўладыразумеюць,штодзецінямогуць вырашаць самі за сябе.чаго яны ад нас хочуць,гэта— тлумачыцьпраграму ў самыхшырокіх і прывабныхаспэктах,кабдзецізразумеліяецалкамправільна.Зтых,штопаедуць,некаторыя,надзвычай таленавітыя, змогуць зрабіцьдобруюкар’еру.

Выпавінныпадтрымацьмяне, спадарства, і пастараццазразумець,якгэтананямецкірозум:янылічацьгэтацудоўнымшанцам, нават дабраславеньнемдля тутэйшаймоладзі.Янывелікадушнапрапануюцьмоладзімагчымасьцьатрымацьпры-бытковуюадукацыю, ад якойбудзе карысьць іНямеччыне, іБеларусі.Так,мымусімпытаццабацькоўскагадазволу,вядома.Мы,пэўна, зьбярэмагульныбацькоўскі сход.Гэтая агітацыядзяцейбыла,такбымовіць,папярэдняя.Вымусіцепрабачыць,штоянямеўнамеруадразуабазнацьвасбольшшырака,ваўсіхаспэктахгэтаесправы,але,калішчыра,ясамхацеўпаглядзецьнавынікпапярэдняйагітацыіперш,чымпытаццабацькоўскагадазволу.

Ігэтакдалей,ігэтакдалей...Юстынаглянуланадырэктарскіхуды,кастлявытвар.Няўжо

ёнсапраўдытакінаіўны?цітобяздушныбюракрат,цітопро-стадурань?Штобёнрабіў,кабгэтатычыласяягоныхсобскіхдзяцей?

Шпількабыўстарымбабылём,адукаванымідасьведчанымпедагогам.працуючыпобачзь імужодвагады,янаўважала


яго за чалавека спагадлівага, здольнага да канструктыўнагасупрацоўніцтва.Ёнкульгаўналевуюнагуйтамупазьбегма-білізацыі.

цяперраптамянаўбачылаягоякдробнагаагентаакупацый-ныхуладаў.Няўжоёнсапраўдыверыцьутое,штогаворыць,іпрымушаепаверыцьі іх?Што,зусімзабыўся,штопаўсюльгуляекрываваявайна?Якіямогуцьбыцьгарантыі,штопасьлявыпускузнавучальні—каліўжонасамайсправегэтатое,кудыімвыпадаелёсехаць,—дзецівернуццаназаддабацькоў?

Ваколусётакняпэўна—якіяшчэмогуцьбыць«гарантыі»?!Якможнапагадзіццазтакойбяздумнайпрапановайдыадпусь-ціцьдзіцявосьтак,ўбелысьвет,якукапеечку?!

Янозразумела,немцымаюцьрабіцьтое,шторобяць.Іхныяпрацоўныярэсурсызьбяднелізьненажэрныхпатрабаваньняўвайны;янымусяцьглядзецьнаперадіплянавацьнабудучыню.Скажам,правядуцьянынабор—нядай,Божа!—іпасьлязакан-чэньнянавучальніўбудучынівосьвырашацьянынеадпусьціцьдзяцей—хтожтадыіхпрымусіцьтрымаццатыхгарантыяў?

Юстынапрымалатакблізкадасэрцагэтуюсправу,боянатычыласяейнагасобскагасына.Янапростанемагласабеўявіць,кабрасстаццасасваімсынком.Хтоможасказаць,яктаявайнашчэабернецца?раптамвозьмуцьвернуццабальшавікі...Восьідумай,штотадыбудзе.цяжкаўявіцьсабе,далібог!Якбытыіхніненавідзеў,алекаліянывернуцца,нявырыешжасамсабемагілудыняскочыштудынаўпрост.

Тое,штохацелінемцыадбацькоў,насамайсправегэта—падпісаццанаадмовуадсваіхдзяцейіпадарыцьіхакупацыйнымуладамнаталерачцы.Абуральна!ціняўсёяныяшчэпапаліліўгэтайкраіне,ціняўсюяшчэвысмакталікроў?!Гэтамуўжоабезгалоўленамудвумахіжнікамінародуцяперзьбіраюццаяшчэўсадзіцькінжалвайныўгенэтычныяпохвы.Божалітасьцівы!Усегэтыягарантыі—гэта голасваўкаўавечайскуры!Аадяе—адмацітаксама—патрабуюцьахвяравацьсвайгосына,дыяшчэўгаварыцьнагэтаіншых....раптамгэтаядзіркаадкуліўтрэснутайшыбевыраслаўсваіхпамерахітрапілаўматчынадалікатнаесэрца...

Густыяпрыцемкілегліназьнявечанывайнойгорад,каліяныўрэшцепакінулізадымленынастаўніцкіпакой.

Юстынанэрвовапнуланагойсьнежныкамякнаходніку.Уроздумахабцяжкімпавароцелёсуянамашынальнапрайшламіма зруйнаваных і спаленых дамоў, вайсковыхмашын на


дарозе, двухп’яныхпаліцаяў,што валачыліся насупрацьпапроцілеглыхходніках.Нейкімцудамшкольныбудынакзастаўсяцэлым.Алеўжонамінулымтыднігэтыцагляныдомпрыходзіўаглядацьмясцовывайсковыкамэндант,пэўна,змэтайскарыс-тацьягодляарміі.

Юстынапаскорылахаду,кабтрапіцьдадомудакамэнданц-кагачасу.Грукатішум,штоданосілісязчыгуначнайстанцыі,дадавалітрывожнаганастрою.

Наўспамінпрыйшлістрашныячасызьмінулага:людзі,штозьнікалізьейнагажыцьця;муж,штозагінуўнафінскайвайне;сваякі,сябры...СяродіхіМанечкаКаравай.Беднаяжанчына.Якаяшляхотная, якаяжыцьцярадасная душа!.. Забілі яе тыязьвяругі-партызаны.разамзмаційдзеткамі.Аапошнімтыднемнемцызьнішчылійусювёску.Жыхароўсагналіўшкольнуюхатуйспаліліўсіх.Жыўцом...

Божалітасьцівы!...Юстынабылапрывабнай,лагоднайжанчынай,якаярэдка

дазваляласваімпачуцьцямпераходзіцьцеразкрай.родамянабылазьлясногакраюнекалькісотняўкілямэтраўнапоўдзень.Вытаптаны,зрабаваныдзьвюмапроцілеглымісіламі,гэныкрайператварыўсяўбясплоднуюпустэчу.ейныбацька,калгасьнік,загінуўуваднойзьнямецкіхкарныхапэрацыяў.Маціпамерлаяшчэдавайны.Адзінагабратазмабілізаваліўчырвонуюармію,ізтаепарыадягоніякіхвестак...

ЯнажылаздванаццацігадовымсынамМаксімамнакватэрыўаднойстаройжанчыныпаіменіАгата,чыйдомнаўскрайкугорадунейкімчынамацалеўупажарывайны.Яныледзь-ледзьзводзіліканцызканцамі.Змаленечкагакавалказямлі,выдзе-ленагаёйшкольнымкіраўніцтвам,янымелікрыхугародніны;нішчымнаянастаўніцкаязарплатавыпарваласяўсьпіраліваен-найінфляцыі.Недаядаючы,цяжкапрацуючы,яналедзьвалачыласваеногісадняўдзень,безьніякаганамёкунапаляпшэньненаперадзе.

Шматгарадзкіхудавіцтрымалісялепей,выкінуўшынасьмет-нікмаральныяасновыдыпрыстасаваўшысядаўмоваўвайны.Залюбоўныяпаслугіяныбылідобразабясьпечаныпрыяцелямізьмясцовайпаліцыідывайскоўцаміежайіадзежай.Юстынегэтаневыпадала.Нейкічасянамеладумкузавесьцікаханца.Алепотымрызоннавырашыла,штогэтанебясьпечнадляейнайпрацы:бацькідзяцей,разамзьіншымі,простапраклянуцьяебязсловаў.Янаадмовілася.Заплатаныяпаліто,сукенкі,стаптаныяботысталіхарактэрнайадзнакайейнайцяжкайпрацы.


Інаватгэтаенічшымнаеіснаваньнецяперпадпагрозай.Уяеяшчэмогуцьадабрацьіадзінагасына.Штоянаможазрабіць?Трэбанагадаць,штокалініхтоневызавеццаехацьучужыну,янымогуцьзабрацьіхсілай.

—Ausweis!—раўкнулапобач.перад ёй стаялі два высачэзныяжаўнеры, разглядваючы

ейнаезаплатанаепаліто,старэнькішалік,стаптаныяботы.Сьце-пануўшысяадгаспадарскагаголасу,янатутжапалезлаўкішэнюй выцягнуламаленькуюпаперку.Жаўнеру сталёвымшлемехвілінувывучаўфатаздымак,разглядаючысхудзелыЮстынінтвар,тадывярнуўдакумэнтімахнуўрукой:«можашісьці».

17

СУСТрэчАСТАрыХСЯБрОў

Якяназавярнулазарог,яшчэзакварталдадомуўбачыласвайгоМаксімку,штобегдаяе.

—чагогэтаты,Максім?Хібазабыўся?Камэнданцкіжчасужо.

—Мама!—ажзапыхаўсяён.—Што такое?—ейныяўстрывожаныя вочы забегалі па

ягонымтвары.—Ну,гавары.—Мама, тыні заштоне здагадаесься...Мыцябечакалі,

чакалі,апотымспалохаліся,штонештаздарыласязтабой,іяпабег...

—чакай,праштогэтаты,«мычакалі»?Хто—«мы»?—Вось у гэта тыйнепаверыш,мама.чэснае слова, не

паверыш.Ёнстаяўперадёйзтакімзагадкавымвыразамнасваімраба-

ціністымтварыку—вылітыбацька.Юстыналюбілаягояшчэболейзагэткуюзамену.

—Ну,штозазагадкі?Што-небудзьзАгатай?Гаварыўжо.—прыходжуядахаты,аўтваімложкунехталяжыць.Ты

крэпка зьдзівісься,мама, але гэта—цёцяМаня! ...Каравай.чэснаеслова,мама!

Неверагодна.КалібМаксімсказаўёй,што іхныдомправаліўсяскрозь

зямлю,янабітолягчэйпаверыла.—Маня?—усклікнула яна недаверліва.—Ядобра па-

чула?


—Добра,мама,добра.ТваясяброўкацёцяМаняКаравай,таясамая,што...—засьмяяўсяхлопчыктрыюмфальна.

—Дык...Дыкянажмёртвая!чуеш?Яназагінула,Бэргдорфмнесамказаў.Штозтабой?Тывыдурняесься?

—Не,мама,кажужтабе,навоштамнехлусіць?—адказаўхлопецпакрыўджанымголасам.—цёцяМаня—цалкамжывая,адпачываеўтваімложку.прыйшлаапоўдні,казала....Мама,яна,здаецца,хворая...пэўна,зусімхворая.

пакульхлопчыквыпальваўнааднымдыханьнігэнуювестку,Юстынапільнаўглядаласяямуўвочы.Не,ніякіхсьлядоўманы...ітадыейнаесэрцазакалаціласямацней.падалося,закруціласяўгалаве,настолькіашаламляльнайбыланавіна.Скамянеўшы,янаўсёглядзеланахлопца.раптам,апрытомнеўшы,схапілаягозарукуіразьвярнулазасабой:

—Хадземхутчэй!КалігэтасапраўдыМаня...Хадзем!Зьбянтэжанасьцьадышла,іцяперянанамагаласязвыкнуцца

з гэткімнечаканымразьвіцьцёмпадзей.Але спроба лягічнаўсьвядоміцьгэтыгромсяродяснаганебааказаласядарэмнай.Янатакінезмагласканцэнтравацца,цэлыройпытаньняўза-віраваўугалаве.

Маня,Манечка...Хтобмогсабеўявіць...пасьлясваіхпаховініпаніхідыўцарквераптамзьяўляеццанапарозетвайгодому...

Дзесяцьхвілінаўхадыцягнулісявечнасьць.СэрцаЮстынызабухала,каліянамахамрасчыніладзьве-

рысвайгопакоюйубачылатамзгорбленуюстаруюАгату.Настолікукаляложкамігцеўслабенькікаганец.

Агатаўзьняласяйпрашаптала:—Сьпіць.Нейкімужыкпрывёўяесюдысёньняраніцай...

От,нябога,зусімзьмерзла,змучаная...прасіласяўхату.Ямусілапакласьціяеўтвойложак,бач...

—Добра,цётачка,добра...выўсёправільназрабілі.Бера-жывасГасподзь,—адказалаЮстына,ня зводзячывачэйадложка.

Яна ляжала, накрытая амаль з галавой.На пасьцельнайбялізьне ейны твар здаваўсямярцьвяна-жоўтым; намомантЮстыненаватпадалося,штожанчынабыланежывой.Вочызаплюшчаныя.Юстынанадыбачкахпадышладаложка,угляд-ваючысяў схудзелы твар, у чорныякругі пад вачыма, сівыяваласы...НяўжогэтаМаня?..

пакульянастаяла,вагаючыся,шторабіць,Марыіныцяжкія,сінія павекі ўздрыгнулі, і наЮстынуўтаропіліся змораныя,мутныявочы.павольнаўіхзьявілісяпрызнакіраспазнаваньня,


іМарыяпаспрабавалаўсьміхнуцца,алеспробарэалізаваласяўпрыкруюгрымасу.

—Манечка,няўжогэтаты?Галубкамая,якжажтак?Штоянызрабілізтабой?Адзежтыбылацэлычас?

ЮстынаўзялаМарыінуруку і, задыхаючыся адкамякуўгорле,абнялаяейпацалавалаўлоб.рукабылагарачая,зьпе-рарывістымпульсам.

—Юстачка, даруймне,— загаварылаМарыя хрыплым,слабенькімголасам,—я,напэўна,застудзілася...

—Маятылюбая...даравацьтабе—што?Юстынапяшчотнаабнялаяе,цалуючы.Уабедзьвюхпацяклі

сьлёзы.Гэтак, крэпка абняўшыся, захлынутыя пачуцьцямі, яны

й сядзелі, не зважаючына час.Максім ужо знэрваваўся, няведаючы,шторабіць.Агатаітаязачмыхалаўхустку,гатоваявось-восьзаплакаць.

—Усё,табенельганапружвацца,кладзісявосьтак,—зага-далаЮстынамяккімголасам.

ЗахінаючыМарыюўкодру,янапавярнуласядаАгаты:—цёцяАгата,цінезрабілібвымнеласку?—Але,дачушка.Штотыхацела?—Янаўсягарыць.Каліласка,цінезаварылібвыліпы?Уяе,

пэўна,запаленьнелёгкіх.Янахоцьпаелашто?—Ядавала ёй трохі заціркі змалаком, але янанаватне

кранула.—Тозрабецеліпы.Стараявыйшла.Юстына,прыбіраючыцяперсваёпаліто,запыталасяўМак-

сіма:—Атыўжоўправіўсязьлекцыямі?—Мамка,янаватнепаеўяшчэ,яцябечакаў.—Але,дзетка.Хадзі вазьміхлеба,вячэруя зраблюпазь-

ней.Застаўшыся адна зМарыяй у пакоі,Юстына яшчэ раз з

трывогай разгледзела ейны запалы твар.Як яна зьмянілася!Юстынажпамятала,якойянабыла...тады.

...Менск.Выпускныбальупедагагічнымінстытуце.Сьціп-лаяйтакаяпрыгожанькая,Манечка...сасваімчарнявым,зухава-тымВалодзькам.Дзьвемаладзенькіяптушкі,поўныяжыцьця,навеснавойгалінцы,гатовыявось-восьнырнуцьўбурлівыяводысьвету.Абняўшыся...увачахкаханьне...Мары,спадзяваньні...Якаябудзешчасьліваяпара,казаліўсе...


Дзірка ад кулі. Восьшто раптам успомніласяЮстыне....прыкмета?

Няўжогэтатаясамаяжанчына,якуюянанекаліведалатакойшчасьлівайдзяўчынай,заразляжыць,змардаванаяйзьнясіленая,наейнымложку?

—Манечка,мілая,каліласка,ціможаштымнерасказаць,—спагадлівапапрасілаЮстына,—штоздарыласязтабой,дзетыбыла?Ямушутабесказацьнаперад,мыжпатабепаніхідусправіліўцаркве.О,Божамой,даруйнам...

Марыяпаглядзеланаяескоса.Шэрыя,запалыявочыпада-валісябольшымі,чымзвычайна.

—Дзякуйтабе,Юстачка,—прашапталаяна.—Вялікітабедзякуй.НепрасіўБогадараваньня.пэўнажЁнразумее.Дыкмянейзабівалідвойчы...алеябачжывая.Магчыма...Спадзяюся,штоачуняюй...

—Так,даражэнькая,так...—горачазапэўнілаяеЮстына.Выбухцяжкогакашлюўскалатнуўложак.потымМарыясьці-

шылася,намагаючысяаднавіцьдыханьне,тадыпрацягнула:—першыразБэргдорфзастрэліўусіхмаіхімяне...—Бэргдорф?!...Ах,сукінсын!—Юстынаажускочыласа

злосьці.—Гэттажаднойчыёнвярнуўсязапэрацыінапартызаніраспусьціўпогудкі,штотызтваімібылізабітыяйспаленыяпартызанамі.Уседаадзінага!

—Узваргатовы,—паведамілаАгатапразьдзьверы.Юстына хутка паднялася й праз хвіліну зьявілася зноў з

поўнымкубкампахкай,духмянайгарбаты.—пі,міленькая,—прыпаднялаянаМарыюналожку.—Гэта

ліпа,лепшысродакадпрастуды,—іпаднеслакубакдаейныхвуснаў.

—Але...навоштажтымнетак,ясамамагу.ДзякуйБогу,яяшчэўсілахтрымацькубак,апразьдзень-два,трохіадпачыўшы,будуўжонанагах,—паспрабавалаянаўсьміхнуцца.

—Вядома,будзеш!Толькінятрэбатаксьпяшацца.Тызаразудобрыхруках,сяродсяброў,іўсёсамаегоршаеўжопрайшло.

паміжпрыступаўцяжкагакашалюМарыярасказаласваюневерагоднуюгісторыю:двойчаезмаганьнесасьмерцю,Калпа-коў-Бэргдорф,лараВойнік,ЯнкаБелыйусё-ўсёастатняе...

Янаскончыла.Юстынасядзеланерухомасазмрочнымтварам.—чаготы?—запыталасяМарыя.—Так.Нічога...—цябенештатурбуе.Што?—настойвалаМарыя.


—Маня,аштобудзе,калігэтыБэргдорфдазнаецца,штотыжываядытут,простаўягопадносам?

Доўгаемаўчаньне.Марыясьціснулавусны.—Адазнаецца?—Ніякімчынам.цяпертолькі трычалавеківедаюцьпра

цябе.паглядзім,штоможна...Максім!—Што,мамка?—зьявіўсяўдзьвяраххлопец.—Зрабі ласку, паклічАгату.Я хачу сказаць вам нешта

абаім.празхвілінуёнвярнуўсязАгатай,іЮстыназагаварылазь

іміўрачыстымтонам:—Каліласка,паслухайцемянеўважліва,богэтатычыцца

жыцьцяйсьмерці.Зразумела?Яныкіўнулі.—Не гаварыце нікому—нікому!—штоМарыя ў нас.

Ясна?—Нікому?чаму?—запытаўсяМаксім.—Яжсказала,гэтасправажыцьцяйсьмерці.Ніхтонямусіць

ведаць,штоМарыятут.АсаблівагэныпаліцайБэргдорф.ГэтаёнізастрэліўусіхМарыіныхіяе,апотымрасказваўусім,штоіхзабіліпартызаны.Іцяпер,каліёндазнаецца,штоМарыяжывая,Богведае,штоёнзробіць.

—Зразумела,—сказалаАгата.—Нядай,Божа,кабмойязыккаліякое...

—Што?!Гэтыкончанывырадак!—закрычэўхлопец.Усеўтрохразамзавярнулісядаяго.—Максім,спыніся!—абарвалаягоЮстына.—Яктыга-

ворыш?Дзетыгэтамунавучыўся?—Так,ялаюся,мама.Ібудулаяцца!—закрычэўёнізноў.—

паршывы,гідкізабойца—восьёнхто!Значыць,праўдугаво-раць,штоёнмардуенявінныхлюдзей,цінятак,мама?

Узрушаныйзлосны,ёнглядзеўнатрохжанчын,гнеўіадчайбылінапісаныянаягонымрасчырванелымтварыкуўрабацінках.УгэтымвыклікуйягонымшчырымабурэньніЮстынапазналаадразуягонагабацьку.

—Ягосамогатрэбапрыкончыць,мама!Далібог,ёнзаслужыўгэта!

—Максім!—Юстынападышладаяго,паклаларукіямунаплечыйзазірнулаўвочы.—Тыштогэта?Тс-с!Сьціхні.пакульніхтояшчэнепачуў.людзігінуцьнізаштоапошнімчасам...


—Інясьціхнуя,мама!—вырваўсяён.—Інешушукайнамяне!Тыбаісься,боты—жанчына,восьчаму,—ёнпаглядзеўнаіхзьлёгкайзьнявагай.—Але...Аянебаюся!Кабумянебыўаўтамат,ябпайшоўнаўпроступаліцэйскуюкамэндатуруіпрыстрэліўбыўсюгэтуюбрыдоту!

—Максім!—жахнуласяЮстына.—Язагадваютабе:змоўч!разумеешціне?

Янаяшчэніколінябачыласвайгосынатакім.Штожбудзе,калі...Адгэтайдумкікроўзастылаўжылах.Ёнзаразтакібуйныдыагрэсіўны,ажённіколінябыўтакімзлым.

Нежадаючысаступаць,хлопецсьмелапрацягваў:—чаму,мама, аднамупадонкуможнацягаццанаўсьцяж

дызабівацьнявінных,адругімабараніцьсябе—нельга?чаму,мама?ЁнжазабіўцёціМанінусям’ю,так?

—Так.Але...—Апайсьцідызабіцьяго—нельга.Тыгэтахочашсказаць,

мама?Канчатковаашаломленая,Юстынабухнуласяўкрэсла.Ма-

рыяглядзеланахлопцазьцікавасьцюдыпрыхільнасьцюдатаго,што ёнказаў;Агатанабожнахрысьцілася, ссохлымі вуснамінашэптваючымалітву.

—Максімка,яцябепрашу,сынок,тыжяшчэзусіммалы.Думайпрашколу,анепразабойцаў.Толькізрабі,штояцябепрасіла...

Ёнзмомантпавагаўся.—Тынеадказаланамаепытаньні,мама.разтыняхочаш

быцьшчырай,тоявырашуіхсам.—Сынок,толькібязглупстваў,ямалюцябе.раптамЮстынетрапілаяснаядумка.Дзецісталеюцьнашмат

хутчэйзавайной.Аказалася,штопакульянабылазанятаясашкольнымідзецьмі, янане зважалана свайгосына.Дзештоёнробіцьнавуліцыпасьляшколы?пэўнаж,янаведала,зкімёнбавіцьчас.Янызхлопцамівэндаюццапагорадзе,ведаюцьужоўсіхпастаянныхвайскоўцаўтут,іцалкамможабыць,штоадведаліўжотагожыцьцяболей,чымЮстынасабеўяўляла.Верагодна,гэтыягонывыбухстаўсявынікамдосьведуваеннагачасу.

раптамЮстынапачуласястарой.Янапаглядзеланасыназмальбойісказала:

—Сынок,ябольшнехачуслухацьтваіхглупстваў.КалітысапраўдыхочашдапамагчыцёціМані,тадыпаабяцайтрымацьязыкзазубамі.Ну?


—Добра, мама, калі ты так хочаш.Але гэта насуперакмаім...

—Кіньгэта,—абарвалаягоЮстына.—Ідзіцяпернакухню,іязаразтаксамабуду.

Зьнеахвотайпайшоўёнзпакою.—Божалітасьцівы,хтобмогсабеўявіць...—уздыхнула

Юстына.—цібудземаўчаць,думаеш?—спыталасяМарыя.—Будзе,яўпэўнена.Алеёнтакнапалохаўмяне...Слухай,

Маня,аніхтосазнаёмыхнябачыўцябе,яктыпрыйшлаўго-рад?

—Не,—падумаўшы,сказалаМарыя.—Ястараласяякмаганезаўважней.

—Ну,тодобра.Яктычуесьсяцяпер?Можа,трэбапаклікацьлекара,хацягэтайвельмірызыкоўна,дыйгэтыстарыжывенадругімканцыгораду.

—Нетурбуйся,Юстачка,усёбудзедобра.Мянетрохікало-ціць,аленямачагохвалявацца.Мнетолькітрэбаадпачыць.

Іхныявочысустрэліся, і яныабедзьве зразумеліпростуюМарыінуману.

18

НАпАпрАўКУ

Гэтабылінайгоршыядватыдні,якіятолькіЮстынаведалаўсваімжыцьці.

Марыянепадымаласязложка,цяжкісухікашальразьдзіраўізмучваўейнаесаслабелаецела.

Яныабмеркаваліўсе«за»й«супраць»івырашыліняклікацьлекара.У горадзебылі дваневайсковыя старыялекары,штозаймаліся гэтай справайна собскае забясьпечаньне.Недахопмэдыкамэнтаўрабіўіхныянамаганьніамальбескарыснымі.

Атутэйшаялякарнябылазапоўненаявайсковымпэрсана-лам.

Жанчынынедаверылісянікому.Штояктой,кагояныпаклі-чуцьнадапамогу,усёжпрагаворыццанедзе?НельгабылотакрызыкавацьзагубіцьМарыю,стараючысядапамагчыёй.

КаліМарыякрыхуакрэпла,ЮстынавырашыласхадзіцьзьёйдаінспэктараТрахімовіча,кабпашукацьдляяепрацыпадіншымімем.Калібгэтаўдалося,Марыямаглабспадзяваццананалежнаеабсьледаваньнейпанеабходнасьцілячэньне.Апакуль


штостараяАгатапрыкладалаўсесваеведыўзёлках—штоёсьцьвельміраспаўсюджанымугэтайкраіне,—аЮстынатрымаласкрыжаванымісваепальцы.

Да канца другога тыдняМарыін кашаль пачаў пакрысезатухаць, нашчоках зьявіўся слабы румянец: яна заўважнаачуньвала.

ЮстынадзячылаБогу,боейныясродкізагэтычасдаволівычарпаліся,янамусілапазычыцьгрошайдляпадтрымкісваёйсяброўкійцяпернемагласабеўявіць,якжаяназможавярнуцьдоўгсасваёйхудойнастаўніцкайкаліты.Іўсёжянабылавельмірада.Задавальненьнеадтаго,штоянапрацягнуларукудапамогі,былоёйлепшайузнагародайзаўсеклопатыйстраты.

АгатаглядзелаМарыю,пакульЮстынабылаўшколе.павечарах—вядома, са стратамі для сваіх хатніх абавязкаў ішкольныхлекцыяў—Юстынанеадыходзілаадейнагаложка.часпраходзіўнезаўважнымзабясконцыміразмовамі.Абедзьвеянызаглыблялісяваўспамінызмрочнаганядаўнягамінулага.Марыягаварылашмат,пыталасяпраапошніяпадзеі.Якбыццампаўзаемнайдамоўленасьці, абедзьве яныстараліся абмінацьсамуюблізкуюіхнымсэрцамтэму:дзеційшкола.

ГэтабылояснадляЮстыны,штоМарыябылаўжозусіміншайжанчынай,чымянаяенекаліведала.часамсуняўшыся,яназамыкалася,адыходзілаўсьветсваіхуспамінаў,потымслу-халаЮстынузраптоўнайувагай,тадызноўбяздайпрычыныцікавасьцьейнаяпятрэла, ісастомленым,змарнелымтварамянагубляласянедзеўсваіхдумках.

Марыінацікавасьцьдажыцьцяздаваласяцяпербадайпавяр-хоўнай.Адсамаўпэўненасьцінічоганезасталося;застрашанайізламанай,ёйзасталосяадноцягнуцьгэтыцяжарнікомунепа-трэбнагажыцьця.Неяктрэбылотрымацца,жыцьсяродлюдзей;няможажянарабіцьаднотолькі,штоаплаквацьсваюсям’юдыўскладняцьітакнялёгкаежыцьцёЮстыне.Ну,іякаяўяецяпербудучыня?ціяназможанастаўляцьінакіроўвацьдзяцей,каліёйсамойпатрэбныпавадыр?

Застаючысясам-насам,Марыяабдумваласваёстановішчазусіхбакоў.Такіяразвагіпрыводзіліяеўадчай.Спачаткуянавыпускаласваепачуцьці,давалаволюсьлязам.потымпаступовапрыйшлаапатыя.Яктойп’яніца,штопрачнуўсяпасьлякарот-кагасну,задураныцяжкімпахмельлем,ейнырозумвалэндаўсяабы-дзе,неабцяжараныніякайлёгікай,забыўшысянаўсепа-трэбынармальнага,паўсядзённагажыцьця.

Аднойчы адна ўпакоі яна глядзела ўмаленькае вакенца.Уначы,відаць,выпаўдобрысьнег.Захатайвысокідраўляны


плотаддзяляўсадАгатыадсуседзкага.Вецершчэнепазьбіваўсьвежыхбелыхкаптуроўздрэваў,заімібылібачныяіншыяхатыйпуні,нададнымкомінамвіўсяшызыдымок.Сонца,пэўна,выглядвалаз-зааблокаў,бонахінутыплотадкідаўнасумётысвой крывыцень, а яблыні вымалёўвалі на белымпокрыведзіўнаватыясілуэты.

Вялізныкрумкачспусьціўсядолуйусеўсянаплот,агляда-ючынавакольле.лянотнарасправіўшыкрылы,зноўузьняўсяйзьнік,якутойжамомантнасьнегскіраваўсятузінвераб’ёў,мяркуючы,пэўна,падклявацьзаімчаго-небудзь.Згубіўшысяўсьнежнайкалатні,якуюжсаміпаднялісваёймітусьнёй,кожнаяптушкагорачазаяўлялаабсваіхправахголаснымчырыканьнем.паўсюльбарацьбазавыжываньне.птушкі—гэтакжасама,якілюдзі,можатолькібольшцывілізавана.

БяздайпрычыныпаўсталібрыдкіявыразытвараўБэргдорфа,Карпаціна,лары...Марыяміжволісхамянуласясастраху.Іштожрабіцьзтакімілюдзьмі,якгэткія?Няўжотакіжыцьўваднойклетцысазьвярыма?

раптамзусімноваядумказапатрабавалаейнаеўвагі.Гэттажнехтанештасказаў...Штогэтабыло?Трэбапрыгадаць...Ага,успомніла:яркаякарцінказьдзёрзкім,раззлаванымхлопчыкампаўсталаперадвачыма.ГэтаМаксімкатадыкідаўмаці:«чамуаднамупадонкуможнацягаццанаўсьцяждызабівацьнявінных,адругімабараніцьсябе—нельга?чаму,мама,чаму?»

НароджаныякёсьцьдванаццацігадовымхлопчыкампратэстсупрацьаўтарытарнасьцісваёймацізакрануўнайдалікатнейшыяструныўМарыінымсэрцы.пачуцьці хлопца абвостраныя, іёнхутчэйсталееваўмовахвайны.Гісторыятворыццапростаўягонавачах.Іёнзапатрабаваўгатовагаадказунапытаньне,якоезаймаерозумытытанаўяшчэадпачаткугісторыі.Штожзможаадказацьмаці?

Насамрэч,якжанаконтправаабараніцьсябе?Зацяўшысягэткімнечаканымпаваротамсваіхразвагаў,Ма-

рыяраптамўзьняласяналожку,якбыццамтакоепалажэньнемаглопаспрыяцьгатовамуадказу.

пэўнажгэтафакт,штонейкаяколькасьцьлюдзей—заўважнаніжэйшагадухоўнагастатусу,іБэргдорфсяродіх,—паводзяцьсябе,якбыццамяныздабыліліцэнзіюнаісьцінуўвапошняйінстанцыі,атамумогуцьадныхсудзіць,іншыхкараць.

Каліразглядацьгэтуютакзвануюліцэнзіюнаадвольнаеза-бойства—якая,якштоянаёсьць,можабыцьмераапраўданьнядляяго?Вайна?Скажэньнейзлоўжываньнесілай?ціпроста


праганявіннайкрыві?Магчыма,усёгэтаразамуспалучэньнях.Адылі,гэтатолькіадзінбокманэты.Нявінныялюдзімардуюццапапростайпрычыне:тамуштояны—безабаронныя.

Нельга дазваляць сабе быцьбезабароннай варонай сяродгалодныххіжнікаў,калітабенеабыякаватваёжыцьцё.Няможабыцьпытаньняабправечалавеканаабаронусамогасябе.

Алетутёсьцьадназакавыка:калічалавекдзеляабаронысябебярэўрукізброю,ённепазьбежнаўлучаеццаўгэтыкалаўротзабойстваўіняможапазьбегнуцьтаго,кабнезабіцьнявінных,штоёсьцьнавокал.

Іўсёж,якітадыяшчэможабыцьсродак,каліпакінуцьправанаабаронусвайгожыцьця?

простышкольнік,дзіця,працягнуўёйурукігатовыадказ.Іштояна?

Але,пасьляўсіхперажытыхагоніяў, такі засталасяжянажывая?Штогэта—капрызлёсуцірукаБоскайволі?

Калібнагэтайзямлііснаваўграмадзянскізакон,забойствабылобпрыведзенаўстатусзлачынства.Аленямецкіяграма-дзянскіяўлады,тыяштобылі,назіралізападаткамі,абмежава-найадукацыяй,наборамрабочайсілыўНямеччыну—аховайнямецкіхінтарэсаўтут.Асноўнайіхнайфункцыяйбылосачыць,кабнепрыхільныяасобытрымалісяўстраху,кабпаняволеныялюдзірабілісваюсправуў забясьпечаньнінямецкайваеннаймашыны.Небылонічасу,ніжаданьнясавацьносяшчэўнейкіяграмадзянскіяправавыясправы.Тамуарміядыіхныядапамож-ныяатрадыкіравалінагэтайакупаванайзямлі,яксамілічыліпатрэбным.

пакульМарыяаднаўляласваесілы,забойцаейнайсям’іпра-цягваўкарацьізьнішчацьіншыхнявінныхахвяраў.Калінямамагчымасьцізьвярнуццадазакону,якможнатадыспыніцьягоітакіхжа,якён?Мусіцьжабыцьсродак...

Янастараннаразважаланадновайдумкай.Калігэтызлодзеймусіцьбыцьпакараны,хтоможазрабіць

гэта,акрамяяе?Штояна,бедная,хвораяжанчына,можазра-біць?

Нейкі час у яе круцілася думка, кабнеякдастаць зброю,пайсьціўпаліцэйскуюкамэндатуруіўчыніцьрасправунадБэрг-дорфамсваёйсобскайрукой.Страхуўвайсьціўвоўчаелогавапасьлятаго,штоянаперажыла,уяенебыло.Яезасмучалаіншаяняўпэўненасьць.Скажам,возьмеянапісталет,скажам,падыдзедагэтагавырадка—заадсутнасьцюўяесувязяўімагчамасьцяўусёгэтавыглядаенадзвычайсумнёўна—ну,іякіятадышанцы,


штояназможастрэліць і забіцьгэтага зладзюгу?Божа,якоеглупствавыдавацьжаданаезадзейнае?Ага,тактабеБэргдорфібудзесядзецьспакойнайчакацьіпрасіцца,кабягозабілі...

Двагаласыўнутрыяегорачаспрачаліся:адзіннедасьведчаныйнаіўны,адругі—голасцыніка...

Янаабдумаламагчымасьцьзагубіцьісваёжыцьцё.Янанебаялася,балазезабярэБэргдорфазсабой...

Не.Гэтаядумкабязсэнсу,іМарыятутжавыкрэсьлілаяе,занатаваўшысабеабдумацьяеяшчэразпотым.

Янаўзяламаленькаекруглаелюстэркасастоліка,угледзе-лася.Наяеўперыўсяпануры,лядашчытвар.

—Божамой!—прашапталаяна,—Штожянысамнойзрабілі!

19

ІСпыТНАТрыВАлАСьць

ШкольныінспэктарВасільТрахімовічсядзеўусваімкабінэцейразважаўнадзьместамліста,акуратнанадрукаванаганашэ-рымаркушы.ЁнпрыйшоўзьВіцебскагараённагакамісарыятуйтычыўсянаборушкольнаймоладзіўнавучальніНямеччыны.Спасылаючысянапапярэдніяінструкцыіпагэтымпытаньні,лістпрысьпешваўінспэктара,кабённеадкладнадаўсправаздачупавынікахправедзенаганабору.

Задзьвярымапачуўсяперастукдрукаркі,якіпазначыўпа-чатакновагапрацоўнагадня.НоваясакратаркаНадзяКурсавааказаласядаволіспраўнай.Немаладаяўжоўдавіца,янападава-ласявартайпатроенагаакладу.Гэттазаразяна,ведаўТрахімовіч,цёплаапранутая, забыўшысянаняўтульныхоладукабінэце,руплівасхіліласянадстарым«рэмінгтонам».

АпрачабясконцыхтурботаўусамойадукацыйнайдзялянцыТрахімовічу даводзілася спрачацца зьмясцовымі нямецкіміўладаміяшчэ,напрыклад,простазадровы.Недахоптранспар-ту,непадступныялясы,штокішэліпартызанамі,—звычайныяпрычыны,якіядаводзіласяямучуцьувадказнапытаньні,чамунехапаедроваў.разбыліпрывезьлідвавазытарфянагабрыкету,аштозьяго?Адноварты,пакульгарыць.

Авосьучоратолькіпраходзіўмімадыпростазайздроснапаглядаўнавялізнуюзасьнежануюгаруторфуйдроваўнадва-рынямецкайвайсковайкамэндатуры.Сваякашулябліжэйда


цела.Трахімовічзлоснаглянуўнагрубкупаміжсваімкабінэтаміпрыёмнымпакоем.Апэтытуяененажэрны,ацяпланіякага.Ігэтаяцаглянаязмрочнаябудыніна,такаяслабаяперадатакамімарозу,даўнопатрабаваларамонту.

Аколькібылояшчэпытаньняў,акрамяадукацыйных,якіяТрахімовічмусіўвырашаць.Дровыдляягонагамешканьня,якідляшколаў,—гэтатолькічастказьіх.Мясцовыяакруговыябеларускія ўладымесьціліся ў другім такімжа разваленымбудынку, і ім даводзіласяне лягчэй.Немцыжбылі занятыясваімі ваенныміпраблемамі, ім справынебылода таго, кабпалегчыцьжыцьцётутэйшым,інудзіліся,каліімнагадваліпратакіядробязі,якшкольнаезабясьпечаньне,рамонтідровы.Богалоўнаяіхнаятурботапалягалаўтым,кабякмагаболейвы-цягнуцьхарчоўдыіншыхжыцьцёвыхрэчаўзтутэйшыхдызьіхнайзямлі.Яныпрыйшлінадажынкі,ненасяўбу.

Здрыгануўшысяадхоладу,Трахімовічкінуўвокамнарыпа-тую,падгнілуюдраўлянуюпадлогу.Ёнбыўладныммужчынамсталага веку, апранутыму дабротны самаробнышарсьцяныпінжак,шэрыягаліфэ—стыль,штоніякнявыйдзезмодыўтутэйшаганасельніцтва—заплатаныяялавыяботы;круглыся-лянскітвараздаблялікароткіявусы,з-падтонкіхброваўглядзелішыракапасаджаныявочы;капагустыхсівыхваласоўзачэсананазад.потымёнізноўглянуўнапаперунасталеі,падышоўшыдавакна,узяўсяразглядацьмарозныявузорынашыбе.

ДвагадытамуТрахімовічпрыехаўсюдызЗаходняйБеларусізаймаццаадукацыйнымісправаміўГарадоцкайакрузе.Зь імпрыехалайжонка,якаяцяпервыкладалаўмалодшыхклясахугарадзкойшколе.

перабудоватойадукацыйнайсыстэмы,штопакінулічырво-ныя,аказаласягеркулесавайпрацай.Недахопнастаўнікаў,штобылі б абучаныя выкладацьпа-беларуску, зьявіўся галоўнайпраблемай.Нямецкіяўлады,хацяйдазволілівыкладацьпа-бе-ларуску,цалкамадмовіліся,замалымвыключэньнем,выдавацьшкольныяпадручнікі.

Гэткіпадыход,безумоўна,аддаваўзнаёмыміўжозьняважлі-вымі расейскімі выкрутасамі, прызначанымі кабразвахоціцьтутэйшых энтузіястаў патрыятычнага выхаваньня; пэўнагэтаўсёішлоўвадзіншэрагзьіншымізьляпаныміўБэрліненедарэчнасьцямі кшталтунацыянальнайпаліцыі ды атрадаўсамааховы—алебеззабясьпечаньнязброяйінаватвопраткай,кабускладніцьспробыдзейнічацьсамастойнаадусеўладарныхгаспадароў.


Каліўжонекаторыяпадручнікі,выдадзеныяСаветамі,можнабылопрыстасавацьдавыкладаньняматэматыкійфізыкі,алегісторыяБеларусі,мовадышэрагіншыхпрадметаўмусілібыліімправізаваццасамімінастаўнікамі,яксабетыяведалі.Тамубольшасьцьтэкстаўпростазапісваласявучняміпаддыктоўкунастаўніка.Алейтутяныбылізьвязаныяпарукахнедахопамалоўкаўінаватпаперы.

Усьведамляючыўсё гэтае,Трахімовіч адылі рабіўнейма-верныя высілкі,шчыра падтрыманыя ягонай нястомнай увадданасьцігэтайсправежонкай.Магчымасьцьпадняцьноваепакаленьнеўнацыянальнымдуху,вякаміадмаўлянымчужымкаляніяльнымрэжымам, нельга былопрапусьціць за любуюцану. Былі зарганізаваныя кароткатэрміновыя настаўніцкіясэмінары,ашкольныяпраграмыпрыстасаваныядамясцовыхумоваўзнаяўнымішкольнымімагчымасьцямі.

Непасьпеў,адылі,шкілетадукацыйнайсыстэмыабрасьцімясам, як зьменынафронце выклікалі ягонае разбурэньне.МаленькуюадукацыйнуюдзялянкуТрахімовічапачалітаптаць,разьдзіраць;настаўнікаўперасьледавалічырвоныяпартызаны,вучняўзапалохвалі;партызанскіярэпрэсііштоднявыціналіна-сельніцтва.Зусіхсаракашколувакрузебольшзапаловубыліпаглынутыявогнішчамцізачыненыяўкантраляваныхпартыза-наміраёнах.працаінспэктараператварыласяўсызыфавыіспытнатрываласьць,якіадноадцягваўпоўнаеразбурэньнейнепазь-бежныканец.Усегэтыяахвярыйнеймаверныявысілкі—гэтабылоўжоцалкамясна—будуцьспушчаныянавецер.

Ацяпер яшчэ гэты загад абнаборывучняў унавучальніўНямеччыну—нягледзячына ўсе афіцыйныя інтэрпрэта-цыі—можастацьапошняйкропляй.Зьякойбыдоляйпаўнатынябыўёнправедзены—гэтаадстрашыцьастатніхвучняўадшколы:тонкапрыхаваныўладамінабортаннайрабочайсілытутнікоганенадурыў.Трахімовічпакульадбіваўсяадуладаўаднопустымісловамі,не змушаючыпадначаленыхдавыка-наньнязагаду.Ёнусёяшчэспадзяваўся,штонемцыадкінуцьгэтаебязглузьдзе.

Ёнвырашыўпатэлефанавацьсваймукалегузсуседняйакругі,хібаштолініянебылабпашкоджаная.Небязладныхнамагань-няўёнурэшцедазваніўся.пасьляўсіхналежныхветлівасьцяўіроспытаўабздароўіТрахімовічзьнейкайпалёгкайдаведаўся,штостановішчазнаборамусуседняйакрузебылогэткімса-мым.Гэныінспэктаратрымаўтакіжліст,іпразколькідзёнён


намерваеццаадрапартаваць,штонаборправаліўся.Трахімовічпаабяцаўзрабіцьтоежсамае,атамужохайбудзе,якбудзе...

папоўдні,гадзінызадзьведаканцашкольныхлекцыяў,Юс-тыназапрасілаТрахімовічададомупабачыццазМарыяй.Гэтакзрабіцьвыглядалалепейзаўсё,боянывырашылі,штобылобзанадтарызыкоўнапаказаццаёйнавуліцы.

ТрахімовічдобраведаўМарыюзпапярэдніхкантактаў.Івосьцяперёнразглядаўбледную,змарнелуюжанчынуўЮстынінайхацетакнеапраўданадоўга,быццамхацеўдвойчыпераканацца,штоённепамыляецца.

Марыя,захутанаяўЮстынінхалат,занадтавялікідляяе,танклявай, схуднелай, сядзела, праваліўшыся ў вялікі старыфатэль;янаспыніларабіцьнапрутках,ікрысозробленайшэрайвоўныабвіслазьейныхкаленяў.

—Божамой!..—прашаптаўТрахімовіч, узяўшы ейнуюрукуйзаглядаючыўблакітныястомленыявочы.—Яквызьмя-нілся!

—Хіба?—Марыя зглынула сьліну.—Ну... алеж я ўсёяшчэцэлая,дзякавацьБогу,ігэтатое,штоёсьцьгалоўнымунашчас...Ярадабачыцьвас,спадарінспэктар,—павіталасяянапрыязна.

Янапрыўзьняласяўфатэлі,іТрахімовічпаціснуўпрацягну-туюрукузбольшай,чымпроставетлівай,пяшчотай,богэтызмучанывыглядтаккантраставаўсашчырым,цёплымпаглядамейныхуважлівыхблакітныхвачэй.

—Вынеўяўляецесабе,якярадыбачыцьвас,спадарыняМарыя.Сказацьпа-праўдзе,нашадарагаясябрына,высьцьвер-дзілі свайгородупрэцэдэнт.Бачыце, да гэтаепарымыадногублялі настаўнікаў; гэта быўшлях ув адзін канец, так бымовіць;алесёньняадзінзьіх—першы,нажаль,—вярнуўся.Я,пэўна,нязмогбыперабольшыцьмаёйрадасьцібачыцьвасізноўсяроднас.

—Але,спадарВасіль,сядайце,каліласка.Юстынаўзялаўягопалітойкалёшы,потымзнайшласабе

занятакляпечкі-буржуйкі.Марыязінспэктарамглядзелі,якянападкладалаяблыневыяцуркіўзяпужалезнайпячуркіпасяродпакою.Гаспадынядому,такінезнайшоўшы,дзеўзяцьдровы,папрасіласуседасьсекчыстаруюяблыню,кабнеякперажыцьгэтуюмарознуюзіму.Трэскізсырыхбярвёнаўзлоснашыпелізакраткай,супрацівячысяспробамагнюпаглынуцьіхцалкам.


Усеўшысянастарымкрэпкімзэдліку,нязводзячызМарыівачэй,інспэктарзапытаўся:

—Нуйякжавыцяпер,Марыя?—Ужо значна лепей, дзякуй.Каб неЮстына зь цёткай

Агатай,ябадайнявыжылаб.Яныспаілімнеўсемагчымыязёлкі.ДзякуйБогу,яўдобрыхруках,—янаадорылаЮстынуўдзячнайусьмешкай.

—Янаперабольшвае,спадарТрахімовіч,—адказалаЮс-тына.—Вядома,мыварылітраўкідыпаіліяе,алегэтаўсё,штомымаглізрабіць.Ат...Кудыблепейянавыглядала,кабмымагліяшчэйдобрападкарміцьяе,асаблівачымбытлустымдывітамінамі.

Наступіламаўчаньне.Марыязнадзеяйглядзеланаінспэк-тара.

—Юстынагаварыла,штотрохіпаведалавамабмаіхпры-годах,спадарінспэктар.

—О,так,янарасказвала.Якігэтажах!...Ах,Марыя,пры-міцемаесардэчныяспачуваньні,каліяныхоцьнеякзмогуцьвамдапамагчы.

Марыяпаглядзелапростаўспагадлівыявочыінспэктарайтадыапусьціласваедолу.

—ГэтыБэргдорф,дыусеяны!—усклікнуўТрахімовіч.—Якжатак!Гэттажёнмусіцьабараняцьнас.Божамой,штозачастакі!цэлаякодламярзотнікаўробяць,штохочуць.Бізунызусіхбакоў—інашняшчасны,безабароннынародміжімі.

—Спадарінспэктар,ябхацеласпытаццавашайпарады,—Марыяспынілася,гледзячыінспэктаруўтвар.

—Так-так.Язраблюўсё,кабдапамагчывам.—Гэтатычыццазабойствамаёйсям’іБэргдорфам.—Так...—Можа,вымаглібпараіць,ціёсьцьякіспосаб,кабпры-

весьціягодаадказнасьцізатое,штоёнзрабіў?Зморшчынанеўразуменьняперасекла інспэктараўлоб, як

ягоныябровыўскінулісяўверх.Ёнадвёўвочыадпаглядаўабаіхжанчын,відавочназадумаўшыся.пруткіўрукахМарыізамёрлі,іусеўтрохутаропілісяўкраткужалезнайпячуркі,заякойскакаліваколяблыневыхтрэсакгульлівыяязыкізалатогаагню.

Трахімовіч выпрастаўся на зэдліку й паглядзеў проста ўзапытальныявочыМарыі.

—першзаўсё, ямушупапрасіцьвас, спадарыні, кабвылічылінашуюразмовустроганеафіцыйнай.Янемагупадвяр-гацьнебяспецысваюпасаду,разумееце?


—Ну,вядома,—пасьпешліваадгукнуласяЮстына.—Хібавынамнедавяраеце,спадарТрахімовіч?

—Кабтак,тоябнябыўтут.Алечастакі,ведаеце,іяпаду-маў,лепейнагадацьнаўсяляківыпадак...

—Але, спадар інспэктар, вы можаце цалкам давярацьнам,—запэўнілаягоМарыя.

—Ну,так.Дыквосьпавашымпытаньні.Мнебхацеласядацьвампросты,дакладныадказ.Але,нажаль,незмагу,улічваючыўсеабставіны.паспрабуюадказацьакружнымшляхам.

Скончыўшыўступ,Трахімовічпадняўгалаву,прабегвачымапатварахжанчыніпрацягваў:

—ТрытыднітамуяезьдзіўуМенскпасправах.УмянеёсьцьшматсяброўуБеларускайцэнтральнайрадзе,уадукацыйнымаддзелеперадусім.Япабачыўсяйпаразмаўляўзмногімі.Спа-дзяюся,выабедзьвепамятаецепачэснагаСтаніславаГадлеўска-га,нашагаапошнягаГенэральнагашкольнагаінспэктара?

—Так,вядома,—заківаліразамабедзьвежанчыны.—падчасягонагазьнікненьнялетась,—Трахімовічпанізіў

голас,—малахтоведаў,штожтадыздарылася.Гэтаясправабылаякраззтых,абякіхнемцынехацелі,кабкрычэлінакож-нымрагу.Якможнабылопрадбачыць,адсутнасьцьафіцыйныхтлумачэньняў спарадзілашматусялякіхпагалоскаў.пачасе,адылі,людзіадгрэбліпустазельлеаджыта.Абрыўкійкавалкігэтае круцігалоўкі сышлісяўв адну—жахлівую—карціну,якаямусіцьстацьпапярэджаньнемкожнаму,хто,якГадлеўскі,адмовіццастацьнаймітамгэтыхпрыгнятальнікаў.

Жанчыныў зацікаўленасьці замёрлі, чакаючыдалейшагарасповеда, але інспэктар змоўк з адсутнымпозіркам, у якімхаваласятаямніца.

—Дыкштожздарылася?—спанукнулаягоЮстына.—Што?..ЯнывышыбліямумазгіўсутарэньняхМенскага

гестапа,—прамовіўТрахімовічпавольна,націскаючынакож-наеслова.

—Божа,супакойягонуюдушу!—прашапталаЮстына,іабедзьвежанчыныперахрысьціліся.

—Штожтакогаёнзрабіў?—інспэктарззапаламраскінуўшырака рукі.—Хіба ямагупроста сказаць,штоня ведаю?пэўна,лепшымадказамбылобуспомніць,кімёнбыў,ітадыстанеяснымтое,штодакладнаёнзрабіў,кабвыклікацьтакоеазьвярэньненемцаў.Дыккімёнбыў?Адзінзсамыхвыбітныхсыноўнашаекраіны,выдатны,палкіпрапаведнік,падзьвіжнікБеларускайКаталіцкайцарквыпадпольскім ярмом, чалавек


крыштальнай годнасьцій беззаганнайрэпутацыі, вялікі пат-рыёт,вядучыпалітык.Ёнбыўнастольківядомыйпапулярны,штокалібёнвыставіўсваюкандыдатурунапостпрэзідэнтаБеларусіпрымагчымыхсвабодныхвыбарах,ёнбыпабіўусіхсваіхсупернікаўнасотнікілямэтраўнавокал.Тамунатуральна...чалавек такой важнасьці, хто адмаўляецца кланяцца,мусіцьбыць зламаны. Так, немцымогуць дазволіць абмежавануюбеларускуюадміністрацыю,беларускаевыкладаньнеўпачат-ковыхшколах,магчыма,наватневялікіявайсковыячасткіпаднямецкімкамандаваньнем...алегоратаму,хтомаемужнасьцьпадняцца,стацьперадімійзаявіцьабсваіхправах.Такойдур-нотыянынепацерпяць!ціпадпарадкоўвайся,ці...прыхільнікібеларускайнезалежнасьці,асаблівапапулярныяўнародзе,такіяякГадлеўскі,насамайсправекапаюцьсабемагілу.

Іхныявочызноўсышлісянаязыкахполымя,штоскакалізакраткайпячуркі.

—пэўна,янымаюцьбеспадстаўныяілюзіі,—загаварылаЮстына,—штонемцыёсьцьнашымідабрадзеямійзаразвозь-муцьдыйашчасьлівяцьнаснезалежнайдзяржавай.

—ЯдобраведаўГадлеўскагаапошнімчасам,—працягваўТрахімовіч.—ЯбачыўягоўВільнідысустракаўсяўМенску.чалавекнастолькіпростыйгодны,іўтойжачаспрактычныйрэалістычны,пазбаўленыўсялякіхілюзіяў.Ягонаймарай,ягонаймэтай,якойёнпрысьвяціўусесваезямныясілыйдзеляякойёнмаліўсяБогу,было—калімовіцьягоныміж,частапаўта-ранымі,словамі—«свойБеларускіДом».Заягоёнмаліўсяйдзеляягопрацаваўдаканца.Ёндаводзіў,штомымусімздабыцьяговыключнасваімісіламі,нават—вобразнагаворачы—калінампрыйдзеццаабадрацьдакрывікожныпазногаць,цягаючыгранітныявалунызгордзеляягонагападмурка.Нінемцы,нірасейцы,ніпалякі,ніякішчэтамчортнязробяцьгэтагазанас.Гэта,маежанчынкі,быўягоныдэвіз,ягонаекрэда,ягонаякан-чатковаямэта.Іёнішоўдаяемэтадычнайразважліва.Многаезтаго,штоёнзрабіў,усёяшчэпакрытацемрайневядомасьці.Алепрыйдзечас,імыдазнаемся.Стаетаго,кабсказаць,штокалігісторыяйнадзялілабеларусаўнагэтычассапраўдныміпакутнікаміза іхнуюсвабодуйшчасьце—тоГадлеўскі,безсумнёву,гэтатойчалавек...магчыма,адзінзмногіх.

—цічувацьштоабзабойствахіншыхвыбітныхбеларусаўуМенску?—запыталасяЮстына.

—Бальшынязьіх—гэталюдзібальшавісцкагападпольля,безсумнёву.Янябудуназывацьіхныхімёнаўіпадрабязнасьцяў.


Мараль і так зразумелая.Мы,беларусы, апынулісяпроста ўцэнтрысамагапажарышча.Тыя,хтонепадымаюцьнігалавы,ніголасу,пэўна,змогуцьуратаваццазнайменшымістратамі.Нінемцы,нірасейцыніколінепрызнаюцьнашагаправанасамавы-значэньне.Тыя,штомаюцьнезалежніцкіяйсамастойныядумкі,непатрэбныянітым,нідругіміпадлягаюцьзьнішчэньнюзабаіхбакоў.паводлешторасейскіх,штонямецкіх«талмудаў»,намдазваляеццааднодыхацьіадводзіццааднороляпагарджаныхрабоў,штонапаўняюцьіхныякуфрыбагацьцем.

Топаглядзеценавокал—іштовыбачыце?Ведаеце,колькімымелішколувакрузе,каліпачыналі?Каляпяцідзесяці.Ну?Колькізьіхзасталося?Меншзапалову.Якісэнсбіццагалавойусьцяну?..Мыўтакімняроўнымбаі,ігэтатолькісправачасу,калігэтаябойнябудзепрацягваццадалей,якнасзмыехваляйгэтагазвар’яцелага,суцэльнагазьнішчэньняйгенацыду,якоганашаякраінаяшчэнябачыла.Восьіадказдлявас,Марыя.

—Жахліваякарціна...Якжатадысамной?—прамовілаМарыя.

Глыбоказадумаўшыся,Трахімовічпаскробшчаку,паглядзеўскосанаМарыю.падсеўда«буржуйкі»й,сочачызаполымем,працягваў:

—Ёсьцьадна,ангельская,здаецца,прымаўка:«Сьцярвятнікізьбіраюццатам,дзельвыпіруюць».Восьвамілюстрацыядасустнасьціпытаньня.ГэтыБэргдорфніштоіншаеякпаскудныпадлаед,штозьявіўсятут,кабатрымацьсвойкавалакмяса.

Ацяпер,каліяшчэпрацягнуцьтлумачэньнегэтайпрымаўкі,можнаадзначыць,штолюбысамапаважнылеўбудзеглядзецьнашакалаў звысака, з агідай, алеягонаяцарскаявысокасьцьнедазволіцьямунаватшугануцьтуюкодлупрэч.Анавошта?Нейкімчынамгэтаягонаясьвіта,якойягонадзяліўнібольшніменшяксамБог,той,хтостварыўівысакародных,інізкіх.цардрапежнікаў,пэўна,усьведамляе,штораскіданыярэшткіягонайтрапезыпажыраюцца гэтымі агіднымі істотамі, бо зачысткатэрыторыізасваімігаспадараміёсьцьіхнымнатуральным,Бо-гамдадзеным,прызначэньнем,такбымовіць.Такшто,пакульіснуюцьільвы,будуцьіснавацьірознагародупадлаедываколяго.Заразунашайкраінедванайвялікшыякрыважэрныяільвыгуляюць свой грандыёзныфэст.Тамуйпадлаедаў сабралосятутцэлымізграямі,утакойколькасьці,штойсонцазаімінябачна...

Штодавашайсправы,Марыя.Зьякойтакойдайпрычыныстане леў караць свайгошакала, адно каб задаволіць вас, ці


шчэкаго—сваіхбудучыхахвяраў?АніБожа.Мыжпадлягаемзьнішчэньню,разумеецевыгэта?Бэргдорфікаторыязьімдапа-магаюцьільвукалянізавацьгэтуютэрыторыю.Выжнезабы-вайцесянатое,штоізаходні,іўсходніхіжнікіабазналінашуюняшчаснуюкраінуяксваю—адныяяк«lebensraum»,другіяяк«исконнорусскиетерритории».цьху!..рэчутым,штонямаўнасніякіхправоў,зусім...датаепары,пакульмыёсьцьслабымійняможампаўстацьсупрацькалянізатараў....Дапамажытынам,Божа,бомыёсьцьасуджаныя. ...Здаеццамне,штойсамБогпакінуўнас,адапамагае,якзаўсёды,моцнымдынахабным...

Усятрагічнасьцьстановішчабылараскладзенаяперадімі.панурыйзасмучоны,Трахімовічсамвыяўляўсабойчалавекабезнадзейна,назгубу,заціснутагапаміждвумавялізныміжор-намі.

—Восьвамголая,прыкраяпраўда,спадарынімае,ііншайтутняма,—сказаў ёнціха,жахаючысяпэрспэктывамі, якіяможапрынесьцізаўтра.

—Ясна...цяперусёясна,спадарінспэктар,—прашапталаМарыя.—Вядома,яўяўлялагэтаўсёсама,аленезмаглабпа-дацьтакмаляўніча,яквы.Штож...Гэтазначыць,штоянічоганемагу зрабіць, кабпрывесьці гэтагабандытаБэргдорфадаадказнасьці.

—Будзьвымужчынам,Марыя,ябневагаючысяпрапанаваўвампайсьцідыпрыстрэліцьгэтагасабакусамой.Івастаксамапрыгэтымзастрэліліб,алеіншагаспосабу,зразумела,цяперняма.часпачынацьадстрэльвацца,боіншагавыбаруўнасняма,інамнаканаванавыміраньне.

—пустое,усё,спадарінспэктар,—прашапталаМарыя.—Я—немужчына,імянеўжодвойчыкатавалі....Ібальшавікі,інацыстылічаць,штоМарыіКаравайбольшнеіснуе....Шторабіцьмнецяпер?

—Дзелягэтагаяйпрыйшоў.Мымусімнештапрыдумаць.—Можная,спадар...—умяшаласяЮстына.—Ну,вядома.Штовыхацелі?—Мытутнадумалі зМарыяй...першнаперш, трэбана-

быцьёйновыядакумэнты,поўнасьцю:месцанароджаньня,уз-рост—усё.Гэтазначыць,—янаўсьміхнулася,паглядзеўшынаМарыю,—мымусім,дарагая,ахрысьціцьцябенанова.пасьлягэтагаяназможапайсьцінапрацу,зноўнастаўнічаць,ямяркую.Ілепшадправіцьяекуды-небудзьдалей,дзегэтаяпадлюгаБэрг-дорфяенедастане.Яквамтакаядумка,спадарінспэктар?


—Слушна,—паёрзаўнасваімзэдлікуТрахімовіч.—Трэбабудзезнайсьцівамбясьпечнаемесца,Марыя.пасьляўсяго,штовыперажылі,вамзаразпатрэбныспакой,кабачуняцьівярнуццадажыцьця.Яхвалююсязавашаездароў’етаксама.

Трахімовічпадняўся,падышоўдавакнаймоўчкістаяўтам,быццамспадзеючысязнайсьціпадказкутам.

—Дакумэнтаўувасніякіхняма,так,Марыя?—Якоетам...Ятолькізьбіраласякласьцісяспаць,якгэты

бандзюгаўваліўсяп’яны.—Але...прабачце...Ёсьцьумянетутадзінчалавекнаўве-

це,які змогбыдастацьвамаўсвайс,рабочуюкартку інават,магчыма, дазволнапаездкунацягніку.Вам трэбанабраццацярпеньня,бо,выжразумееце,янезмагузрабіцьусёўвадзіндзень.Адзеньняўвастаксаманяма,праўда?

—Зрэшты,так.—ВартазьвярнуццадаБеларускайУзаемадапамогі.Можа,

дастанемвампрыстойнаепаліто.Мушуабгаварыцьгэтазмаёйжонкай,думаю,яназможашто-небудзьзрабіцьнаконтадзень-ня.Тымчасамвымаецесядзецьтутціха,пакульябудугэтымзаймацца.Нушто,імясабеўжопрыдумалі?

—Не...незусім,—завагаласяМарыя.—Думайце. І як толькінадумаеце, паведаміцемнепразь

Юстыну.Ну,як?—Добра.Аштодапрацыймесца,ёсьцьувасштонаўвеце,

спадарінспэктар?—Ну...скажам,ёсьцьадно.Вядома,ямушуспачаткупатэле-

фанавацьаднамучалавекуйзапытацца.Здаеццамне,ёнзнойдзеваммесцейка.ЯмаюнаўваземайгодорагасябраЗаркевіча,Генэральнагашкольнага інспэктарапаБеларусі.пасьлятаго,штоздарыласязГадлеўскім,гэтычалавеккрыхупужлівы,алеяўпэўнены,ённеадмовіцьмне.Якнаконттаго,кабнастаўнічацьуМенску,спадарыняМарыя?

—Як?..Гэтаздорава!Ятаклюбілагэтыгорад,—Марыіныпатухлыявочыажывіліся.

—Калівыбылітамапошніраз?—Даволідаўно,яшчэперадвайной,насамрэч...—цяпергорад—простааднакучадрузу,малаштозасталося

некранутым.—Так,ячулапрагэта.Нямецкіяпаветраныяналёты...—Гэтапаловагісторыі.расейцы,каліадступалі,мелізагад

зьнішчацьусё;гэтабылояшчэтады,якСталінвыдаўсваевя-домыязагады«выжженнойземли»,ведаеце.


—Так,вядома.—Такшто,Марыя,гэтаўсётолькігарадрузу,тое,кудыявас

адпраўляю.Алеўзяўшыўсёпадувагу,янобудзебясьпечныммесцамдлявас.партызанынезачыняюцьшколыўМенску.Ітамтаксамаёсьцьлюдзі,іжывуць,іпрацуюць.

—БаранівасГасподзь,спадарінспэктар.Ятаквамудзячна.—Каліласка...Заранаяшчэдзякаваць,—Трахімовічвы-

прастаўрукуперадМарыяй,быццамкабзагарадзіццаадпатокуўдзячнасьцяў.—Наразеяяшчэнічоганезрабіўдлявас,праў-да?—усьміхнуўсяёндобразычліва.

—Але,спадарінспэктар!Мненаватразмовазваміўжотакаяпалёгка.Выжнапэўназробіцеўсё,кабдапамагчымне.Наватняведаю,якязмагуаддзячыцьвам.

—Ніяк.Нятрэба.Гэтамойабавязак.цяперпадвынікуем:высядзіцетутціха,пакульяздабудуўсенеабходныяпаперы,адзеньне, працу.СпадарыняЮстына, вы ласкава—пасьлятаго,якянавырашыць,—напішаценааркушыімя,месцайдатунараджэньня,рысытвару,памерадзеньняі...о,ледзьнезабыўся...людзямуаўсвайсавайканторыпатрэбныбудзеейныфатаздымак.Вамтрэбабудзезрабіцьадзін.

—Авосьгэта—задача,—спахмурнелаЮстына,зірнуўшынаМарыю.

—Ну,гэтавывырашыцеяк-небудзьсамі.цяпер,спадарыні,ямушуісьці.Такшто,калідазволіце...Будземзвамібачыцца,спадарыняЮстына.

—Так,вядома.Дзякуйвамвялікі,штозайшлі.прабачце,штонезапрасілідастала.Унаснічога...

—Не выбачайцеся,Юстына. Будзем спадзявацца,штонекалінастануцьлепшыячасы,калімызможамцешыццасасваёйбеларускайгасьціннасьційбудземхадзіцьугосьціадзіндааднаго.

—СпадарТрахімовіч,вытакідабрадзей!Нуштобярабілабязвашайдапамогі!—Марыінтварзасьвяціўся.

ЯкТрахімовічвыйшаў,Юстыназпоўнымзадавальненьнем,напісанымскрозьнаейнымтвары,запытался:

—Ну,як?—Шчыракажучы,ранейяведалаяготолькіпапрацы.Аён,

аказваецца,такідобрыйспагадлівы.—Так,ёнтакі.Ніхтояшчэнесказаўніводнагазлогаслова

наяго.—Божа,дзякуйяму,—уздыхнулаМарыя.


20

рУІНы

Надышлолета.Інастаўгэтыдзень—22чэрвеня—сонечныйцёплы,як

назамову.Такіяднідабраславяццаігараджанамі,івяскоўцамі,каліпрыродаабдорваеўсіхраскошнайцеплынёй,нямавільгаці,аднолашчыццалёгківетрык.

Беларуская сталіца, разбураная ўшчэнт, як і мноства ін-шыхгарадоўнаакупаванайнемцамітэрыторыі,азначанайяк«Ostland»,прыгатаваласясьвяткавацьгэтакзваны«ДзеньВы-зваленьня»:чатырыгадытамуўціхуюсьвітанкавуючасінузза-ходніхберагоўракіБугвыплюнулісваюпершуюзьнішчальнуюсьлінугарматы,пачынаючыапэрацыю«Барбароса»—збройнынападгітлераўскагаТрэцягарэйхунамаскоўска-бальшавіцкуютурмународаў.

«DrangNachOsten»,што быў часова прытарможаны зпалітычныхмеркаваньняў, цяпер зноў рушыў, сеючыпанікуйспустошаньненаўсьцяжадБалтыкідачорнагамора.Атойдзень,штоспусьціўзланцугажахлівыяруйнаваньні,нябачаныядагэтульугісторыі,закамуфлёўваўсяпадвехусвабоды«новайэўропы».Стары,параненыўбаяхваяка,чыеамбіцыйныяпляныўжонебылініякайзагадкайдляпаняволеныхнародаў,мусіўзра-біцьяшчэаднуспробуўдацьзадабрадзейнагавызвольніка.

Мэтасьвяткаваньнябыладваякай:разьмяцьстомленыяадвайнымаслыйпрадэманстравацьнапублікуіхнуюнепахіснуюмоц,азааднозамаскайбацькоўскай,сьвятойлюбовійахвярна-сьцідзелянепакорныхнародаўпрыхавацьзласьлівуюгрымасусвайгомярзотнагатвару.

Аддому25паГалоўнайвуліцыўМенскупачыналасяпарад-наешэсьце.Зранкузусіхкуткоўзруйнаванагагорадупацягнулі-сяўцэнтаргараджане.Наўсходнімбакувуліцы,перадспускамдамоста церазСьвіслач, была ўсталяваная новая трыбуна,аздобленаядвумафлагштокамі.лёгківетрыкчасампадхоплі-ваўдвасьцягі—адзінбел-чырвона-белы,другісасвастыкай.Ззаходнягабокуцягнулісяўшарэнгукучызуламкаўцаглінібэтонныхбрыкетаў.

Калядзесяцігадзінходнікібыліўжозапоўненыязмучанымівайной,алецікаўнымізтакойнагодыменчукамі,апранутыміўсваелепшыязавайнойапранахі.Саспрытампавуканаўсіхкарнізахіваконныхшчылінахабгарэлыхбудынкаўмесьцілася


малеча. Зьлева ад трыбуны групаваліся ў чаканьні нямецкіявайсковыявярхі.

Восьшматлікіявочынатоўпупрасачылізазялёныммэрсэ-дэсам,штопракаціўдатрыбуны.Ззаднягасядзеньняўзьняўсявысокі,страмкі,здаўгойбусьлінайшыяй,генэралСС-паліцыіфонГотбэрг—ГенэральныкамісарБеларусі;заім—напаваж-найдыстанцыі—ягоныад’ютант.

Генэрал нетаропка агледзеў усю зборню, прыняў рапартад гарнізоннага камандзіра й тады, дапамагаючы сабе кіем,пачыкільгаўпапрыступкахнатрыбуну.пасьляпрывітаньняўіцісканьняўрукдастойнікамёнуладкаваўсяпацэнтры,зьлеваадягопасталікіраўнікізьБеларускайрады,справа—немцы.Ітадыледзьзаўважныківокдаўганосагаправадырапрывёўурухколыпараду.

ЯктолькізашлемаваныякалёнынямецкайСС-паліцыігусі-нымі крокамі пашыбавалі ўздоўж трыбуны, стала ясна,штожаўнеры,зрэшты,нямелінамеру«разьмяць»сваемаслыўтойдзеньуМенску.Болейпадобна,гэтыямаслыцягнулізасабойувесьцяжарспробаўзалатацьдзіркінаДняпры,празьякіяназаходні бераг сачыласяплынь савецкіх войскаў,пагражаючысэрцуБеларусійпхнучысянаНямеччыну.

За немцамі замаршыравалі калёны толькішто створанайБеларускайКраёвайАбароны,БКА.Ня здолеўшы зладзіць зчырвонымі партызанамі, немцыдазволілі беларусам аргані-заваць абмежаваныявайсковыя атрадыдзеля самаабароныйрознагародуаховыналініяхкамунікацыяў.ГотбэргаўскідэкрэтабстварэньніБКАвыйшаўусакавіку.Немцыпакінулізасабойасноўныяправынановуюармію,падбеларускаекамандаваньнемагліпадпадацьтолькічасьцісілайняболейзабатальён.

прыказабмабілізацыі,хацямногімійігнараваны,павялічыўлікБКАнедзедапяцідзесяцітысяччалавек.Аленедахопзброідывопраткі, як і праблемыарганізацыійшкаленьня, зрабіліновуюарміюнеэфэктыўнайадсамагапачатку.

Тыябеларускіяпатрыёты,прагныянезгубіцьгэтагашанцуатрымацьзброю,кабурэшцепаўстацьсупрацьабаіхпраціўні-каў—якімібрасчараванымідыпразрэлыміяныніаказалісябылідагэтагачасу—усёжвырашылізрабіцьспробу.Адразу,якнемцыбылізахапілікраіну,некаторыябеларускіявайсковыякіраўнікіслушнапрадчувалі,штоадзінаямагчымасьцьунацыіздабыцца на нейкае самакіраваньне палягае ў пабудаваньнівайсковаймоцы.Іхацянемцычасаміпадстаўлялівухадапат-рабаваньняўбеларусаў,аленіколійнямелісяпагадзіццазьімі


аждасамагапозьнягачасу,калііхныямагчымасьціпацярпелінапружаньне,штобылозвышзаіхнуюсобскуюсілу.

Такімчынам,нешматлікія,нахуткашкаленыяпяхотныядыінжынэрныяатрадырассыпалісяўздоўжіўпоперакусёйкраіны,ствараючыядрынерэалізаваныхбеларускіхмараў.

АўМенскубыластворанаяшколакадэтаў,уякуюнабра-ласякалячатырохсотняўюныхдабрахотаў,штохутказазналіпершыямуштраваньні.Янымелісяпачасестаць«вяршкамі»новастворанайарміі,той,штозаразінабліжаласядаГотбэргавайтрыбуны.

Апранутыяўчорнуювопратку (зялёнай яшчэненабылі),здаровыясялянскіяхлопцы—сярэдніўзростякіхбыўвасям-наццаць—таўклідобраадтрэніраванымкрокамгарадзкібрук.Грымотныявоплескінатоўпуменчукоўпаглынулігуківайсковайаркестрыйразьнесьлісяпапустыхруінахвялікагагораду.

Ітутздарыласянештанечаканае.Капітан,штоачольваўкалёнукадэтаў,загадаўёйспыніцца,

каб рапартаваць сваймукамандуючаму афіцэру,штобыўнатрыбуне.Сярод гэтыхнесьціхальныхвоплескаў ягоны загаднябыўпачутыдальнімішарэнгамі.Фронтраптамспыніўся,іззадупачуўсяградзьбітыхкрокаў,якдальніяшарэнгінавалілісянапатыліцыпярэднім.Усуправаджэньнінезадаволенагагулунатоўпу афіцер, зачырванеўшыся, хуценька салютаваўнеза-даволенамупалкоўніку, здаў рапарт, і чорная калёнаюнакоўпамаршыраваладалейдаСьвіслачы.

ЗакадэтамірушыліпяхотныядыінжынэрныякалёныйдалеймужчынскіядыжаночыяатрадыСаюзуБеларускайМоладзі,назьяўленьнеякіхпачулісяшматлікіяшчырыяўхвальныявоклікігледачоў.

МарыяКаравай,прыкрываючывочыадсонечнагабляску,выцягнуўшышыю,аглядалаікалёнынамаршы,ігараджанаўваколсябе.Нідзеніводнагазнаёмагатвару!

Янабылаапранутаяўтаннуюжоўтуюсукенку,зквятастайзялёнайхусьцінкайнаваласах,сплеценыхузакручануюнапа-тыліцыкасу.Зьлеваадяешчабяталавысокая,вельміпрыгожая,цемнавалосаядзяўчынаАленаМароз:

—Глянь,гляньнагэтыххлопцаў!Апрыгожыя,аладныяякія!Ёсьцьзчаговыбраць!—янахіхікнулайтаўхнулаМарыюўбок.

—чамуб і табенеўступіцьуСаюз?—адказалаМарыязьедліва.—Уцябебыўбыяшчэбольшывыбар.


—Аможа,іпайду.Верка,апайшліразам,га?—падмірг-нулаяна.

АленаМарозпазнаёміласязьВерайШулавай(былойМарыяйКаравай)месяцычатырытамуўшколе,дзеянанастаўнічала.Дзьведзяўчыны,такіярозныяпахарактары,пацягнулісяаднадаадной,якгэтабываезпроцілегласьцямі.УдобрапрыстойнымзаходнімграмадзтвеАленаблічыласяабазнанайстарайдзеўкай.легкадумная,жвавая,востраянаязык,янамаластавіласядажыцьцясур’ёзна.

Якбыневерагоднагэтані гучэла, алеянасказалаМарыі,што выхоўвалася ў дзяржаўнымдзіцячымдоме. І хацянар-мальнамуразьвіцьцюейнагахарактару,пэўна,заміналістрогіянечалавечыядогмыкамуністычнагаграмадзтва,янапоўнасьцюраспасьцёрлакрылыйрасьцьвілападчасвайны,пасьлятаго,якгэтыбарадатыйлысыкамуністычныпрарокзваліўсясасвайгоняпэўнагап’едэсталу.

Марыябылазахопленаясваёйновайсяброўкай,тым,якянаўмелапарайдобрападабраныхіспалучаныхсловаўабяззброіцьпыхлівага,утаймавацьхама,завесьцісяброўствасасьціплымій сарамлівымі ды зрабіцьхвалувысакародным.Некаторыя зураўнаважаныхнават, калійбылі аднойчыджаленыяейнымязыком,быліпрыхільныядаяейлюбіліяезагэта.

Сасваіміінтэлектуальнымійгаваркіміздольнасьцямі,адто-чанымімерайасьцярожнайстрыманасьці,янамаглабстацьвы-датнымдыпляматам.Марыячасам,гледзячынаАленінчортаўнораўдыружовыпадыходдажыцьця,падазравала,штогэтымаднобудаваласяскладанаяракавінадлярасчараванай,самотнайдушы,штожылаўёй.Марыянебылаўпэўненай,боніколінямелапоўнагадопускуўгэтуюсьвятыню.

НаваткаліАленіныстаўленьнідажыцьцяйбыліпразбольразьвітымйдобракіраванымрамяством,тойтадыможнамецьвыгоду,навучаючысяяму,вырашыласабеМарыя.Ніколіяшчэянанеглядзеланажыцьцёзгэтагабоку.Дзяўчыначастапры-мушалаяесьмяяцца,каліянаўжоледзьняплакала,цісадзілаўкалюжынутаго,хтокрыўдзіўяе.

ХуткапасьлязнаёмстваАленазапрасілаМарыюпераехацьуейнуюсьціплуюкватэркузаНямігай,дзенекаторыяцагляныядамыпазьбеглі ўсепажыральнага вагнювайны. «Давай скла-дземнашыясродкіразам,—прапанавалаАлена.—Ямяркую,удзьвюхмызможамэканоміцьлепей,чымпаасобку».

Марыяпрагнапрынялапрапанову, іпразкароткічас абе-дзьвеяныпераканаліся,штомеркаваньнеапраўдаласябе.Яны


працаваліўваднойшколе,гатаваліразаміпадзялялімностваіншыхспраў.

часбыўнясамыспрыяльныдзелясацыяльнагажыцьцяўМенску.Суворываенныладжыцьцяабцяжарваўслужбоўцайнастаўніка,гандлярайрабочага;якіябнізаставалісяразьлікінасацыяльна-культурнаежыцьцё,яныўсепасьпяховападаўлялісякамуністычнымпадпольлем.

Увопэрнымтэатрыпасяродсамайопэрыпадсцэнайразарва-ласябомба.Трыакторызагінулі,бальшыняастатніхдыколькінаведвальнікаўбыліпараненыя.Ападпольныякамуністычныявыданьнівіталігэтаебарбарскаезабойстваякчарговуюпера-могуўпаралізаваньнібеларускайнібытабуржуазнайкультурыдыабясшкоджваньніфашыстоўскіхкалябарантаў.Сцэнуйзалюнаправілі, тэатар адчыніўся зноў, але аматарыопэрымелі залепшаесядзецьухацедалейаднебясьпечныхмейсцаў.

Бясконцыя забойствыбеларускіх і нямецкіх кіраўнікоў, зГенэральнымкамісарамВільгэльмамКубэначалесьпісу,спа-радзілістрахсяродлюдзейуадміністрацыях,тэатрах,адукацыій выдавецтвах.Марыя, тая наагул, з-за свайго кашмарнагамінулага,глядзеланагэтуюкрывавуюбойнюбезьніякайзаці-каўленасьці.АдыліАленапаводзілася,быццамжыцьцёбылонармальнаружовымігладзенькім.АднойчыМарыянаважыласязавесьцігутаркузьсяброўкайнагэтуютэму.

—Ачаготыбаісься,мілая?Нукамуданас,няшчасных,спра-ва?—усьміхнуласяАленашчыра.—Наваткалінасізаб’юцьаднагодня,дыкшто?памятаеш,яксказаўМаксімБагдановічаднойчы?

Шматунашымжыцьціёсьцьдарог,Авядуцьяныўседамагілы.Ібязьясныхнадзей,безтрывог,Загубіўшыапошнясілы,Мысайдзёмся,спаткаемсятамІспытаемсябе:длячагомыпадалёкіхірозныхпуцяхАдзінокайшліўкрайневядомы?Ічамупасьпяшалісятак,Напружаючыўсесваесілы,Каліціхапаўзушчычарвякўсёждагнаўнаслясамаймагілы?

...Бр-р!Якіэпілёгдлягэтайтузаніны,якуюнехтапразваўжыцьцём!Якіпрыкрыжарт!


Аленаскрывіласяйзагідайзмахнулазьсябенябачнагазда-равеннагаваласатагачарвяка,штозьбіраўсяяезжэрці.

Марыяглядзеланаяе,захапляючысясілайейнайпраніклі-васьційкрасамоўства.УтакіячасыМарыядзівілася,ціейнаясяброўкаўспрымалакаліўсур’ёзнаватБога.

лёгкіценьнаАленчынымтварыразышоўсяўсяброўскай,алезагадкавайусьмешцы:

—КаліБогствараўгэтысупярэчлівысьвет,Ёнжанезапрасіўбудучыхягоныхжыхароўнанараду.Івосьмывымушаныяўімжыць.Філёзафамнасуперак—намнасамрэчскарацілісілуін-тэлекта,імыняўстанезразумецьусюглыбінюпрычынлюдзкіхучынкаў.лепшаезтаго,штомыможамзрабіцьцяпер,—гэтапрыстасоўваццаўгэтайкалатнідыстараццаўбачыцьсонечныбокжыцьця,боякбымыніхацелі,мынязможампаправіцьягоныхзаконаўцізамяніцькаранілюдзкіхпаводзін.

—Хацелабяглядзецьнасьветтваімівачамі...—зьлёгкайпрыкрасьцюадказалаМарыя.

—Аштозамінае?—адпарыравалаАлена.Марыяўтаропіласяўяе,якможначасамутаропіццаўабы-

што,каліканцэнтруесьсянапошукахусваёйдушыцідалёкіхпадзеях.ціадказацьёйнагэнаепытаньне?Хібазможагэтаедзяўчоспасьцігнуцьусёбяздоньнетугітойматкі,штодвойчывыкараскаласязмагілыіўсёяшчэзалізваераныадсваіхнезва-ротныхзгубаў?

КолькіўжоразоўпарываласяМарыярасказацьсваёмінулае,алекожнагаразустрымлівалася.Хібаянасталанедаверлівайдалюдзей,недаканцашчырых?Янападазравала,штоАленаніколінебылазьёйадкрытайнапоўніцу.ДосьведзКалпако-вым-Бэргдорфампакінуў незагоенышнар на ейным сэрцы.Янапрацягнуларуку,кабдапамагчыняшчаснамувярнуццадажыцьця,агэтуюрукуадсеклі...

Азіраючысяпазьней,алезанадтапозна,Марыятадытолькізразумела, як ёй былопашанцавала,штолёс падарыў ёй усяброўкіАленуМароз.этыкагэтаедзяўчыны,заземленаядасамагадна,настолькіпаўплываланаяе,штосапраўдыгаіла,яктойбальзам,ейнаехвораесэрца.Аленазьявіласянагарызонцеейнагажыцьцяўтойсамыадпаведнычас,каліМарыявагаласянамяжыпоўнагазьнясіленьня.Янаненастаўлялайнеўгавор-вала,янапроставялаМарыюзасабойсваімладамжыцьцяйжыцьцёвайфілязофіяй. «Вось я, глядзі,— здавалася, казалаяна.—Яне анёл, алеўмяне ёсьцьформула, якаядапаможа


пазьбегнуцьпасткійутрымаццананебясьпечныхгрэбняхва-енныххваляў.Хадземсамной!»

Хтоведае,штобылоўАленіныммінулым?Марыянехацелаўзаемныхкорпаньняўудушы.Калітаяжылапростапаводлеправіла«жывідыдавайіншымжыць»,Марыяхацелатрымаццаяго.

празьмесяцычатыры,якяныжыліразам,Марыіпалягчэла.Янананованавучыласяўсьміхаццайхуткаперасталабачыцьжыцьцёаднозьягонагачорнагабоку.

Адно, якні стараласяАлена, яна так і не змаглападняцьМарыінуцікавасьцьдаіншагаполу.Урэшцеяназдалася.павы-ходныхсамаяназьнікалананоч,цідзьве.Янанерабіласакрэтузтаго,штоспалазкімсьціпастаянным.ІМарыяздагадвалася,якаямаглабыцьрэакцыя,калібянанаватпаспрабаваланамяк-нуць,цімаральнагэта,ціне.Аленадалазразумець,штоейныяпаходысасваімкаханцаммелічыстаэгаістычныяматывы;янанябачыланічоганепрыстойнагаўпадарункахінагодахпадвоіцьціпатроіцьсваеўзноскідаіхнайагульнайкухні.Такаянегалос-наядамоўленасьцьзадавальнялаМарыю.

СамаМарыятакінезмаглазашыльдаваццаадсвайгоміну-лага.Шкадаваньнійразгубленасьцьпастаянназгрызаліейныхісткідушэўныспакой.прыхаваныяпачуцьціўвесьчаснама-галісявырваццанавонкі.Аленанагадвалаабтойбудучыні,якойянамусілашукаць.Аякаяяна,будучыня?

часам,каліАленынебыло,яназачыняладзьверы,ітадыўсамоцедавалаволюсваімсьлязам.потымстомленаяймлявая,такінеадчуўшыпалёгкі,янаспрабавалападмацавацьсябедзелягэтайняпэўнайбудучыні...

Аленажніколіневярталасядасвайгомінулага,ніколінеспускаласяўглыбінідэпрэсіі.Занадтадобра,каббыцьпраўдай,алеАленабылаўвесьчаспобач,яканёл-ахоўнік,гатоваякінуццанадапамогу,яктолькіпаклічуць.

прывідымінулаганаведваліМарыючаста.Наватзараз,каліянастаялаўнатоўпе,гледзячынапрышчавата-юныхкадэтаўучорнайвопратцы,яна,здаецца,убачылабацькоўскуюпостацьінспэктараТрахімовічасазмрочнымтварам,тонкімівуснамі,якінастойваў:«часпачынацьадстрэльвацца!»

пару тыдняў тамуВіцебск і Гарадок былі праглынаныячырвонайнавалай.Абцуговаяапэрацыязрабіланемагчымыміўсеспробыграмадзянэвакуявацца.ІякцяпертамТрахімовічзжонкай?ДзезаразейнаядарагаясяброўкаЮстынасасваімваяўнічымсынком?Можа,ужоўсезамкнёныяўскоцкіхваго-


нахпадарозеўСібір?Шчэгорш—Марыясьцепануласяаддумкі—цалкаммагчыма, застрэленыя адразу намесцы якфашыстоўскіякалябаранты.ГенэральныінспэктарЗаркевічнаейнаепытаньнезмогадказацьадно,штоніхтонічогапраіхнячуў.праКалпакова-Бэргдорфаянатаксаманічоганедазналася.Гэтыпэўнадыўцёк.

«часпачынацьадстрэльвацца»,—настойваўён.Камупачы-наць?Гэтыммаладзёнам,уякіхшчэмалаконавуснах?

Даўгаянашкаляванаякалёнабеларускаймоладзіззадраны-мігаловамівярнулаяедапрывідамаладзёвагакіраўнікаЯнкі.ці ведаюць гэтыяхлопцы,што іхная арганізацыя спарадзілатакоганевядомагапакутніка?Сплываючыкрывёю,намяжысвайгоканцаёнусёжкінуўвыкліктымнікчэмнымгадаванцамчужнікаў—якіжгэтачалавек!Якбыёнбыўзараздамесцаўгэтайстройнайкалёне!

...Авосьягоныядвоедзетактрымаюццазаматчынакрысо...Яныбыліпазбаўленыяправанажыцьцёзатое,штоіхныбацьказмагаўсязаправыдляўсіх.

Марыю захапіла парыўнаежаданьне выскачыць зараз насярэдзінугэтайпыльнайвуліцыйспыніцькалёну.ЯнамусіцьспыніцьіхірасказацьпраЯнку!

«паслухайце, родненькія хлопцый дзяўчаты!Выж па-мятаецеЯнкуБелага?Ёнжабыўсяродвас.Ябылатам,калізабіваліягоразамзьсям’ёй.пабачыўшыгэта,япаміралазьімітысячуразоў.Спынецеся!Немаршыруйцеўгэтуюбездань іпаслухайцемяне!Кіньцевысваерыдлёўкі,кніжкі,алоўкі—івазьміцезброю.Хібавынябачыце,тамнабліжаеццачырвонаямясарэзка?Гэтаплоцьвашайбацькаўшчыныскормліваюцьёй.Змагайцеся!Бярыцезброю!Дняпроўскіядамбыабрынуліся,ікрываваянавалаідзесюды.ХочацепадзяліцьЯнкаўлёс?Не?...Дыкідзіце,спяшайцеся,бярыцезброю!»

«Не...Янямаюправа...Гэтакнельга...Што гэта я кажу?УседаравальныБог забараняе забірацьжыцьці іншых...Алетамумы,беларусы,такіпакутуем!..Бомыпаводзімсябе,якслабыя авечкі, калі вакол адныявоўчыя зграі.пакуль адныягрувазьдзяцьгорысродкаўвайныдыразбурэньня,мыўсёнава-жваемсябудавацьісеяцьізьбірацьураджаі;усваімжыцьцімыкіруемсяБоскімізапаветамі;мызанадтазручныядляіншых;так,мысамісабенаканавалілёс....Дзеткімаелюбыя,анёлікімае,матулечкамая!...СяродабветраныхпапялішчаўуШулахляжацьвашыянепахаваныякостачкі,амне,вашайматулі,бяздомнай,напалоханайіразгубленай,незнайсьціспакоюнагэтайзямлі,штодаламнежыцьцё...»


ЗаднагопаглядуАленаздагадалася,штоМарыязноўчамусь-ціляціцьўсваюненармальнуюдэпрэсію.Янахацеласупакоіцьяе,алеатрымаланепрыязныадказ.пасьляпарадуМарыя,несказаўшынічогасяброўцы,сышланекудыпрэч.Неўтаймава-наежаданьнесысьцізгэтагадзярлівагасьвету,выплакацьсваёняўцешнаесэрцаавалодалаёю...

павольнацяклізмрочныяводыСьвіслачы,вакол—штоўвадзе,штонаберазе—валялісягорыўламкаў.Напроцілеглымберазе валтузілася ў вадзе купкамалечы,плёскаласяй веся-лілася.

Марыяперайшламост.Мокрымівачымаянаагледзелаўсюякнадалоніпанарамуразбурэньняў.

Засьпінайзьвягалійдзынькалітрамваі,анаперадзедалінаруінаўраспасьціраласяаждаКамароўкі,дзеўдалечыніната-пыраныя старыяхаты,штоцудампазьбеглі агню, завяршалікругагляд.УздоўжГалоўнайвуліцыцягнулісяшматпавярховыяцагляныяшкілетытаго,штонекалібыложылымідамамі.Назахадзе, надругімбакуСьвіслачы, далёкана гарыкруглы, уформе вясельнага каравая, велічныбудынакТэатруопэрыйбалетукаранаваўсабойусёгэтаецарстваспустошанасьці.Ёнвыглядаўкурганамсяродсьціплыхмагільныхкамянёў...

Амальнекранутыйпустыцяпер,тэатрхаваўусабепрывідымінулага.Аднагодня—пэўнаўжоскора—тойдэспат,начыйзагад узгарузьдзілі гэты вялізнымагільнік, верне сабе сваюбылуюкалёнію.Ітадыштучныявобразынатхнёныхпартый-цаўвернуццанасцэнусьпявацьхвалусучаснымНэронамдычытацьказанітым,хтоасьмельваеццамецьдумкі,інакшыязапартыйныядогмы.Маршыруючыкалёнамі,сасваіміненавіс-ныміпесьнямінапасьмяглыхвуснахзьявіццагэтаягалотанасуседзкіямогілкішнарыцьпаруінахіраспачнетутновуюэрусвайгокамуністычнагараю.

«рай»гэтынічогадобрагаёй,якіейнайсяброўцыАлене,якіўсімбеларускімнастаўнікам,неваражыў.НапэўнаёназначаўвандроўкуўСібір,ціпапростурасстрэлнамесцы...

Марыінехацеласявяртаццаўспустошануюкватэрудаспака-ваныхвалізкаў,дамітусьлівайАлены...ЁйхацеласяпрайсьцісянаразьвітаньнепагорадзеперададыходамнаЗахад,дзе,зрэшты,іхтаксаманіхтонечакаў...

Згэтайжурботнайзадуменнасьціяераптамвыпхнулачор-на-белаяптушказдаўгімхвастом.Сарока,штоўладкаваласянавытыркнутайзкучылам’яжалязяцыадбылогаложка,за-


трашчаланаўсёсваёптушынаегорла.Марыяпадышлабліжэйізазірнулаўнутркучы.чатырышыракаразьзяўленыяжоўтыядзюбкінакончыкахвыцягнутыхчатырохшыекпатрабаваліежы.Відаць,даўнонебылотуткатоў.прыродазапаўняласабойтое,штопакінуўчалавек.

Няўмольнаежыцьцёбрала сваёнават тут.Сям-там сяродгэтайвялізнайпустэліжалезабэтоннагалам’язелянеліагаро-джаныямаленькіяплямкі.Дзівачныяпудзілыпрытулілінасваіхплячахвераб’ёў.Гэтыяагародзікі,квітучыясьведкічалавечайтрываласьці,быццамаазісыўдыхаліжыцьцёўгэтуюрукатвор-нуюпустэльню.

Дзевяцьстагодзьдзяўтамупрацавітынарод,штопабудаваўна гэтыммесцы горад, назваў ягоМенскам— горадам, дземяняюць тавар, горадам, дзе ствараюць.потым заваёўнікіперайначыліягонаМінск.ІмвартабылоназвацьягоБойня-гра-дам—тобоктым,чымяныягозрабілі...

УжонадвячоркамМарыяпрыйшланатоемесца,дзенекалістаяўпедагагічныінстытут.Невымоўнаепачуцьцёнастальгіінахлынуланаяесяродтыхтаполяў,штонекалібылісьведкаміпершыхпраяваўкаханьняяейВалодзі.Дрэвызаўважнапад-расьліадтыхзамілавальныхчасоў;агрупаразбураныхбудын-каў,дзенекалівучылісяймесьцілісястудэнты,выяўляласабойспустошанасьцьіпагібель.

Кудыраскідалівятрывайныўсіхтых,зкімпасябравалаянатут?

пэўнашто,некаторыхзьіхужонямасяроджывых.Като-рыя—таксама,якіяна—туляюццавыгнаньнікаміпасваёйроднайзямлі;гэныя—усёяшчэсьціснутыямёртвайхваткайкрыважэрнагавасьміногавайны...

21

ЗНАХОДКА

ГадаміпазьнейМарыяня раз ўспамінала тойнадвячораксяродруінаўсталіцы,калізадумваласянадтым,навоштаБогзахаваўёйжыцьцё.

Янамелаяшчэйтрэцівыпадак,якізьіншыміейнымістратамівымагаўяедагэтагапытаньня.ГэтабылопадчастагожахлівагабамбаваньнясавецкімісамалётаміВіленскайчыгуначнайстан-цыі,запоўненайнатоймоманттысячамівайскоўцаўіцывільных


уцекачоў.ТадыжзагінулайейнаядарагаясяброўкаАленаМа-роз—яназгарэлажыўцомпадвыбухнутымвагонам.Марыяжперажылатойпоўныжахудзеньбезьніводнайдрапіны.

Апотымбылібясконцыябадзяньніпаразбуранайвайнойэўропе,страх,голадінягодыўлягерахдляперасунутыхасобаўуНямеччыне.

Ухіляццаадшчупальцаўусюдыіснагачырвонагавасьміно-га—Маскоўскіхрэпатрыяцыйныхкамісійзьіхнымібрытан-скімі, амэрыканскімі,французкімі памагатымі—практычнаазначала ўступіць у няроўную схватку. Злоўленыя ўцекачырэзалі сабе вены, застрэльваліся, кідалісяна сьмерць зьцяг-нікоў—канчалісамагубствамлюбымспосабам,кабтолькіневяртаццанасваю«всепрощающуюродину».

Стаміўшысяадпастаяннагастраху,уцякаючыадперасьледу,Марыяадмовіласяадстатусуперасунутайасобы,уладкаваласянайміткайнафэрмейнеякперажылачас,пакульбуразаціхла.

Ісонечныпраменьаднойчызаглянуў-ткііўейнаеваконца.праз інтэрнацыянальнычырвоныКрыжяна знайшла свайгодаўнозабытагадзядзьку.Ён,аказваецца,жыўцяперуКанадзе.эміграваўёндаўно,яшчэкалісьперадпершайусясьветнайізаразбыўужоцалкамзаможнымфэрмэрамнедзеўтыхпрэрыях.ДзядзькаласкаваадказаўнаМарыінылістыйпасьлянекаторыхнамаганьняўівыдаткаўперавёзяенасваюфэрму.

УКанадзеМарыяажыла.Янабылазахопленасваімдзядзь-камлявонам,лічылаягосваімдабрадзеем.Запрытулакіапекуянастараласяаддзячыцьямупрацай.Ілявонякдобры,лагоднычалавекставіўсядаяезразуменьнеміспагадай.

АлеМарыінанановаздабытаярадасьць,яквыявілася,былакароткай.Небеззасмучэньняяназразумела,штосапраўднайгаспадыняйухацебылалявонаважонкаліда—асобацалкамнепрыязная.СпачаткуянабылаабыякавайдазьяўленьняМа-рыіўхаце.пачасе,аднак,гэтаягаваркаяжанчынапачала«незважаць»наяецідэманстравацьварожасьць.Усенамаганьніпалагодзіцьзьёйбылідарэмнымі.

прычынаейнайварожасьціхуткавысьветлілася.Аказалася,штокамуністычнаяпрапаганданачыста зьела ейнаепрырод-наепачуцьцёрэальнасьці.КабгэтанятычыласягібеліейнагаадзінагасынаўбаяхуНармандыі,магчыма,янабпаставіласяданаваяўленайсваячкізусімпа-іншаму.Аштоякянанемагладастацьданемцаў—аб’ектуейнайнянавісьці—тоянарабіланаступную, яшчэбольшразумнуюрэч: янаненавідзела ўсіхтых,хто—уадпаведнасьцізмаскоўскайвэрсіяй—былііхнымі


памагатымі.Семяночырвонайпрапаганды,штобылораскідва-ласятакбагатаўКанадзенатойчас,пусьціладобрыякараніўгэтайпацярпелайадвайнысялянскайсям’і.

Дзядзькалявон, якому варта было б ведаць рэчылепей,не зьвяртаў увагі ці, прынамсі, не супярэчыўлідзінымне-абвержнымдовадамабнейкімраіпадкамуністамітам,уБылойКраіне.

Марыязразумела,штодзядзькаважонкапростанепапраўнаяфанатычка,якаянабраласясваіхмеркаваньняўзканадыйскіхкамуністычныхпублікацыяў.АжувадрозьненьнеадТамашанявернага,янанаватадмовіласяўкласьцісваепальцыўраныжывогасьведкі,якітакпацярпеўадгэнагакаляніяльнага«раю»там,усваёйкраіне.

лідаганарыласясваімпрагрэсіўнымразуменьнемсьветуўадпаведнасьцізмаскоўскімпунктамгледжаньня.Упэўненаяўсваёйрацыі,падмацаванайпэрсанальнайнянавісьцюданемцаўііхныхкалябарантаў,яназусімнехацелапаглядзецьнадругібокмэдаля.Марыя зьявіласяна сцэне ў самынеспрыяльнымомантіаказаласязручнаймішэньнюдляабразаўзбокугэтайцёмнайжанчыны,штопрагла адплаты за тое зло, якога янаніколінерабіла.

прыкожнайнагодзелідапагардлівакляланейкіхуяўныхфашысцкіхкалябарантаў,якія,уадпаведнасьцізьмеркаваньняміМасквыйліды,мусяцьбыцьасуджанымі суайчыньнікамі засваеваенныязлачынствы.

НеаднаразоваМарыянамагаласяпавярнуцьдзядзькулявонайцёткулідудасьвятла.Янашматрасказвалаабнялюдзкасьцях,якіяпарабілічырвоныяўкалянізаванайБеларусі;якмагла,рас-павядалаабусіхнягодах,штоперажывалітамняшчасныялюдзі.часамёйпадавалася,штоейныясловы,мусіць,дайшлідаіх.Насамрэчвыяўлялася,штоейныядобрападабраныядовадытутжаўспрымалісяякбруднаяфашыстоўскаяпрапаганда.

Бясхітраснылявон, намагаючысяналадзіцьмастыпаміжабедзьвюмажанчынаміўхаце,адыліпаглыбляўсяўсваесобскіяўспаміныабтакзваных«галодныхтрыццатых»:прагныянажы-вызваеннагагандлюкапіталістыхавалісяскрозьзакожнымбанкаўскімсталомдыўкожнымабсталяванымофісевялізныхкарпарацый,нацэленыяадновысмактацьапошніяпотікроўзьнішчымныхпралетарыяў.

Марыяхутказразумела,штомаглабзтакімжапосьпехамзьвярнуццадасьцяны.Дурноцьці гэтыябылінастолькі зака-рэлыя,штопераканацьбылонемагчыма.Натпакінуўшыўбаку


«голасМасквы»,якоетамнібылокаліўцаспагадыўіхныхсэр-цахдаскалечаныхвайнойуцекачоў,янаўсябыларасьцярушанаіхнымсобскімгоркімдосьведамугэтайкраіне.

УсьвятлегэткайнезаслужанайпагардыМарыянемагланепадзівіцца,чамуждзядзькаперавёзяеўКанаду.

Аднойчы,каліМарыясядзелазасталомнакухні,лідапа-клалаперадёйневялікагапамеругазэту.

—Вось,тутадзінзвашых,—зьедлівымголасампатлума-чылаяна.—Можа,тыягонатведаеш.

Марыякінулавокамналіду,потымнагазэтуйадразузра-зумела,штозаразсьледампойдзеяшчэаднаспробапераканацьМарыюўейныхмінулыхграхах.Янапаглядзеланафатаздымакі...раптамабмёрла.

Наяеўтаропілісятыясамыявочы,поўныяхцівасьці,якіяаднойчыўлесьнічоўцыпрагліейнагацела,тыясамыявусны,штовымаўлялібрыдкуюлаянку,таяжгалава,штоўсёсогаласяўверх-унізваколейнагалёсупадчастойжахлівай,незабыўнайвайны.

Сутаргавасхапіўшыгазэтуйнезважаючынацётку,Марыякінуласяўсвойпакойізачыніладзьверы.

Тутмымусімпрасіцьпрабачэньняўнашагацярплівагачы-тача,кабзатрымаццанагісторыігэнайгазэткі,штовыклікалаўнашайгераінітакоеўзбуджэньне.Гэтаяштотыднёваягазэтабылаворганамкамітэта«Завяртаньненарадзіму»,якімкіраваўрасеец, генэралМіхайлаў,сасвёйштаб-кватэрываўсходнімБэрліне.Створаныякбыццам,кабпрынадзіць«невяртанцаў»дадому, камітэт насамрэчмеў дваякае прызначэньне: весьціпсыхалягічнуювайнусупрацьпалітычнаскіраваныхуцекачоўды зьбіраць і дакумэнтаваць інфармацыюаб іх змэтаймаг-чымага скарыстаньня яедзеляшантажу.Гэнаямагла яшчэйдыскрэдытаваць іх у вачах таго грамадзтва, сярод якога янымаглізнайсьціпрытулак.

Выкрываючынапаказтакіхдробныхваенныхзлачынцаў,якКалпакоў-Бэргдорф,чырвоныятымчасамканцэнтравалісваюўвагупераважнанадобрапрыстойныхпалітыках,рэлігійныхіграмадзкіхдзеячахуэмігранцкіхсуполках.людзігэтайкатэго-рыі,частасталагавеку,няздольныяпусьціцькараніўзаходнімбізнэсовымдэмакратычнымграмадзтве,пастаяннааказвалісязганьбаванымійзапэцканымібрудамзбокукрамлёўскіхгаспод.Адзіныіхныгрэхпалягаўуважнасьцііхнагабагатагадосьведу


дыгрунтоўныхведаўжахлівайсавецкайрэчаіснасьці.Яныпас-таяннаперасьцерагаліўвесьсьветабрасейскайпагрозе,дзелячагойзакладалійутрымлівалісваенацыянальныяэмігранцкіяарганізацыі.

Дзелясваіхамбітных,агрэсіўныхплянаўМасква,відавоч-на,вырашыла,штозалюбуюцанупрымусіцьзамаўчацьгэтыхгрозных ворагаў. Гэта ўжофакт гісторыі: колькі выбітныхэмігранцкіхдзеячаўбылізабітыямаскоўскіміагентаміпасьлявайныўрозныхкраінахЗахаду.

Выданьнігазэтыкамітэта«Завяртаньненарадзіму»набела-рускаймоверэгулярнадаходзілідадзядзькавайхатыўпрэрыях.Хацяйнедасьведчанаяўгэтаймове,лідаруплівапраглядалаўсебачынкі,кабзнайсьцідоказаў,кабяшчэбольшзамацавацьсваенепахісныяпаглядыадноснатаго,штоўседааднагоўцекачыбылісапраўдныміваеннымізлачынцамі.Можназдагадацца,штоянаспадзяваласяаднагоднянатыкнуццанафатаздымакМарыі,якаяраптамвыгляненаяезбачынакгэнайгазэткі.

Усёяшчэашаломленаяўсьведамленьнемнечаканайвынаход-кі,сядзелаМарыянакраірыпучагажалезнагаложка.Сэрцаей-наекалацілася,янаўсёкруцілаўрукахбачынкусаздымкам.

Зладзюгаварожа,загадаміўжопадзабытая,раптоўнайтакярказноўзьявіласяперадёй.Балючыяўспаміны,прытупленыяйзаснулыязаапошніягады,ізноўнахлынулінаяе;пакутліваепалатно ваенных гадоўразгарнулася, тварыКалпаковапера-дусім,Карпацінадыларыажылінапоўніцуўпамяці.

потым,супакоіўшысяйсабраўшысяздумкамі,Марыяпа-чалачытаць.

Яна даведалася,штоКалпакоў-Бэргдорфбыўнароджаныўмяшанайрасейска-нямецкай сям’і ўнейкімправінцыйнымгарадку.Дабрадзейнысавецкірэжым—гэтакпаведамляўне-вядомыаўтарартыкулу—асыпаўзолатамусіхмагчымасьцяўдлявыхаваньняйадукацыігэтага,яквыявілася,вырадка.Ска-рыстаўшызганаровагаправа,Калпакоўуступіўучырвонуюармію—іхтобмогсабеўявіць,штопотымёнтакраспасьцер-не свае сьцярвятніцкія крылыўпрыслугоўваньні бэрлінскімбандытам?

У гэткім тоне, прыперчваючылаянкай свае зьняважлівыявыпады, працягваў аўтар артыкула выкрывацьКалпаковавукар’еру,дасягненьнікаторайМарыяспазналанасваёйскуры.Уякасьцісяржантадапаможнайнямецкайпаліцыі,дэзэртэрКал-пакоўпапаліўцэлыліквёсакіпазабіваўшматмірныхсавецкіх


грамадзянаў.Гэтыкрыважэрныздраднік,гэтыкатГарадоцкагараёнуніколінезважаўнінаўзрост,нінапол.

Угазэцебыліпададзеныясьпісыімёнаў,датаў,месцаў.Ві-давочна,нехтазрабіўстараннаедасьледаваньне.АленідзеніМарыяКаравай,ніхтосьцізьейнайсям’іняўзгадваліся.Блуд-ныядзеці,штоаднойчывывалілісясасьмяротныхабдымкаў«отцавсехнародов»Сталіна,завартаеназываццаахвярамінеўважаліся.

Напрыканцыартыкулаяечакалаяшчэаднанеспадзеўка.Калпакоў-Бэргдорф, аказваецца, зараз насалоджваецца

дабротамізаможнагажыцьцяканадыйскагагорадуТаронта.Надапамогу«суайчыньнікам»пададзенывуліцайнумардомуразамзпарадайвыкрыцьгэтагавырадкайусякімчынамклеймавацьідапякацьямунасваёўразуменьне.

СпануканьніадчырвоныхМарыіпатрэбныянебылі.Янаўжодаўновырашыла,штокапрызылёсу,якіязахаваліёй

жыцьцё,ёсьцьволяйБоскай,кабадпомсьціцьзасябейзасваюсям’ю.Атутісамд’ябалпрацягнуўёйрукудапамогі.

Гарачыяэмоцыізаміналіхалоднамурозумуйлёгіцы.Захоп-ленаямагчымымсхаванымсэнсамусваёйнечаканайвынаходцы,Марыятутжазразумела,штозгэтагамомантунябудзеёйспа-коюдатаепары,пакульнязнойдзейнязьнішчыцьзабойцу.

Гэтая слушная ідэя, адылі, зайшла ў тупік, калі яна па-спрабавалапрыкінуць, як гэта зрабіць.Наколькі яна ведала,Таронтабыў...ажнадругімканцысьвету.Адтагочасу,якянатутпасялілася,янаяшчэнезрабілайкрокуўвывучэньніне-знаёмаймовы,аейныяпазнаньнізаконаўізвычаяўгэтайкраіныбыліроўныянулю.Бязсродкаўдаіснаваньня,бязпрацы,безпадтрымкізнаёмыхлюдзеймарыцьабзьдзяйсьненьнінейкайпомстыазначалалунацьуваблоках.

УсюдругуюпаловудняМарыябылазанятаявырашэньнемзадачы,якуюпаставіўперадёйгэтыпаваротлёсу.

Сродкі...Усё,чымянавалодала,адзінайейнайкаштоўнасьцю,штоцудамзьберагласяўкалатнечыгэтайвайны,быўсярэбраныкрыжык,якіянанасіланагрудзях.паправаслаўнымусходнесла-вянскімабрадзетакікрыжыкнадзяваенадзіцяягонаяхроснаямаціпадчасхрышчэньня.

НазьмярканьніўзмрочнымпакоіМарыядасталасярэбраныкрыжыкісталаразглядацьрасьпятуюфігуркуйнадпіс«Зьбера-жыдыахіні»надругімбаку.Забыўшысянагрукатначыньнязкухні,дзелідаўвіхаласяпагаспадарцы,МарыяпрыгатаўляласязьвярнуццадаБогаўпошукахЯгонайпадтрымкі.


Янаперахрысьціласяпавольна,набажна,пацалаваларась-пяцьце,івусныейныязаварушылісяўзмрочнайцішыні:

—Госпадзе,прашуцябе,каліласка,пачуймяне.Яведаю,янаграшылаўмінулым,тады;д’ябаламасьлепленаяйзьбітаясашляху,янаватнаважваласяняверыцьуТваёіснаваньне.Даруймне,олітасьцівыБожа...

ТызабраўдаСябемаіхдзетак,майгокаханагамужаймаюдарагуюматулечку;Тывыгнаўмянезмаёйроднайстаронкі.ЗамаеграхіТысуворапакараўмяне.Але,кажуць,штолітасьцьТваяняведаемежаўіштоТыдаруештым,хтопакаеццаўсваіхграхах.цісьмеюяспадзявацца,Божа,штоТыпачуешмяней,можа,адорышмянеСваёйгаючайдабрынёйілюбоўю?Заразяўбезнадзейнайроспачы...прашу,пакажымнешлях.

Няўжогэтазашматдлямянеспадзявацца,штоТызробішласкуйзьвернешувагунаняшчаснуюнябогу,што,занядбанаяйпакінутаябезувагі,тыркаеццаўцемрыўпошукахсьвятла?..Яняўмеюмаліццайняведаю,якпрасіцьцябе.Алеяспадзяюся,Тызразумеешмяне.Так,маесловыняўзятыязмалітоўніка,алеяныідуцьзглыбінімайгосэрца...

АдтагочасуякТызабраўмаіхдзетак,матулюймужа,па-караныхТваімсправядлівымібязьлітаснымгневам,нямамнеспакоюнагэтайзямлі.Тывыгнаўмянеўтакуюдалячыньжыцьсяроднепрыязныхлюдзей,алесёньняТысампальцамсатаныўказаўмненапрытулакзабойцымаёйрадзіны.

Якябылазмучанайізьбянтэжанайаждагэтагачасу,янама-галасязабыцьідараваць,хоцьяйзанадтамалаяйсябелюбная,каб дараваць чалавеку,што забраўжыцьці найдаражэйшыхмаймусэрцу.Зараз,падпарадкуючысяТабе,самд’ябалпаказаўмнешлях.пэўна,штогэтаволяТвая,штозгэтагачасуябачунемагчымымнепайсьціпагэтымшляхуйнеадпомсьціцьзасваіхдзяцейімаці.Яразумею,што,калізастанусятутінічоганезраблю,маёжыцьцёстанеаднойжудаснайагоніяй,сэрцамаёнязнойдзеспакою,пакульябудухадзіцьпагэтайзямлі.Божалітасьцівы,прашу,даймнеТваюруку,вядзімяне,запалізноўіскрынкусьвятлаўмаімсэрцыдыдаймненамёкнатойшлях,якімямушупайсьці.

ГэтаволяТвая,штомынепавіннызабірацьжыцьцііншыхлюдзей,бочалавекнямаеправасудзіць,аднокалігэтанязробле-напаТваёйволійуказцы.Хібанядзелягэтагамнеўказаныадрасзабойцы?Кабязнайшлаягодызабіла?ВоляТвая,Госпадзе.Алеякя,змучаная,зьбітая,нявартаяТваёйвелікадушнайдапамогі,


вынесуцяжаргэтаганяпростагазаданьня?прашу,Госпадзе,некараймянеболей.Яхачуадноспакою.прашуцябе...

Адгэтайпалкаймалітвы,вымаўленайнааднымдыханьні,яназадрыжэла,сьлёзынястрымнапацякліпашчоках.Забыўшы-сянаболь,янасьціснулакрэпкаўруцэмаленькаерасьпяцьцейгэтакляжаланерухоманаложку,пакульдрыготканеахапілаўсёейнаецела.падсьвядомаянанеякзразумела,штояшчэтрохі—іянастраціцьпрытомнасьць...

Назаўтра,стомленаяйсуворая,зрасчырванелымівачымайапухлымівейкамі,янападышлададзядзькілявона—азіраю-чыся,кабпобачнебылоцёткіліды,—іпапрасілапарады.

Старыфэрмэр,ссунуўшыся,слухаў,скробусівой,небагатайнавалосьсепатыліцы,моршчыўся,бынехтазаладаваўямунасьпінудзьвюхтонныцяжар.Тады,ушчэнтзьбянтэжанынамерамісваёйпляменьніцы,сказаў:

—Выкіньдурное з галавый сядзі ўжо, дзе сядзіш.Табезнайсьціяго—якдаляцецьдамесяца.Ну,скажам,ізнойдзештыяго,нуйшто?Штотызьбіраесьсязрабіцьзьім?Забіць,як?Аштокаліёнужоажаніўся,маежонку,дзяцей?Зьіміяк?

—Хібаянемагузьвярнуццадаўладаў?Данесьцінаяго...падацьусуд...

—Суд?Якітамсуд?Длясудутрэбамецьмехгрошыўгэтайкраіне.Колькіўцябеёсьць?...Хтоцябетадыбудзеслухаць?Тыжнаватграмадзянстванямаеш.Якіяўцябеправы?

Згэтымёніпайшоў.Дзядзькалявондадаўёйяшчэболейпытаньняў,чымянасабе

ўяўляла.ейнаяпомстацяперпадаваласяяшчэбольшнемагчы-майдлявыкананьня.пэўнашто,старыфэрмэрнезразумеўніглыбініМарыіныхпачуцьцяў,ніейнайрашучасьціперамагчыгэтуюдылему.

Якіяправынасамрэчмела янаў гэтай краіне?Нікомунепатрэбнаяасоба—восьхтоянатут.

Угэтымлябірынце,кудыянатрапіла,выйсьцянебыло.Ітымчасамянаведала,штозаразгэтаўжоняўейнаймоцы

кіравацьтойсілай,штовынеслаяенашляхдзеяньня.


22

ДЗЯДЗьКА

Аднаго дня, у хмарную, непрагляднуюнядзелю, раніцайстаялаМарыяна заднім ганку вялікагафэрмэрскага домуйхацелаплакаць.

Янахацела, але якні намагалася, сьлёзыне зьяўляліся, агорласьціскаўкамяк.

Здарыласятое,штомусілабылоздарыцца.Янаведалагэта,ітамубылагатоваядатакогаўдару.Алепілюляадгэтаганясталасаладзейшай,чыміншыяўмінулым.Глебасышлаз-падног,іяназноўбыламіжнебамізямлёй.

ейныявялікія,блакітныявыразныявочыблукаліпадаля-глядзе,паўсім ільнянымполідасамаганебакраю,відавочнанезважаючынаягонуючароўнуюпрыгажосьць,такінезнахо-дзячы,начымспыніцца.

Напамяцьпрыйшлііншыякарціныздалёкагамінулага:го-жанькаядзяўчынка,штоганяеццазакаляровыміматылькамійруплівыміпчолкамі,углядаеццаўдалікатныялугавыякветачкіз такім захапленьнем, з такойцікаўнасьцюйпрадчуваньнемдзіва,наякоездольныяаднодзеці.Бесклапотнычаспрабягаўнезаўважна;сонечныядзянькідзяцінстванеазмрочвалісяніякімітурботамі.пасяродквітнеючыхпаплавоўянасамабыла,штопрывабнаякветачка.

Ільняное поле справа межавалася раўнюткай лініяй зпшанічным,якоецягнуласябясконца,ізеленьягонаялясамаганебакраюзьліваласязружова-шэрымнебам.Марыяведала,штоляжыцьтам,далей.Шматразоўянахадзілатудынадвячоркам.Маленькаесьцяпноемястэчказьвялізныміэлеватарамідрамалатамудалечыні.

цалкамнерухомая,яна,адылі,відаць,няведала,шторабіцьз рукамі.Крэпка сплёўшый выкручваючысабепальцы, янавыдавалатымсамымсваюзнэрваванасьць.Уміжчасеяначуладвагаласызнутрыдома,штоперакідвалісяўгарачайспрэчцы.потыммужчынскіпрыглушаныголасзапнуўсяўняўпэўнена-сьці;ізхуткасьцювострайбрытвыўварваўсяжаночыфальцэт.перапалкапацягнуласязтойжасілай,покультымчасамМарыяназаднімганкунаглядаланадыходзячуюнядзельнуюраніцу.

Недзедалёказазваніліцаркоўныязваны.Марыяпадумала,ціне схадзіцьёйуцаркву, але тутжаадкінула гэтуюдумку.чужыярэлігійныязвычаідычужаямова—гэтагаўжозамногаўвадзіндзень.


УдзяцінствеМарыязаўсёдызахапляласяцаркоўнымізва-намі,штоданосілісязьмястэчка.Янахадзілаўцаркву,разамзмаці, заўсёдыўражаная веліччу старажытнагамураванагабудынка.цалкамзахопленаяйашаломленаявелікапышнасьцюваколяе,янасачылазагалубамі,штоляталівысакаўнутрыпаднябесна-блакітнымікупаламі.Зфрэсакнаяеглядзеліразнаякіяанёлыйсьвятыя,утойчасякусяейнаяістотабылазачараванаянепараўнальныміўзвышанымігукаміхорузьнедкульзьверху.Ёйпадавалася,штогэтагукізьнябёсаўтрапяткіміпавольныміхваляміспускалісядолу,тымчасамяксівабароды,багатаапра-нутысьвятарчытаўмалітвулякаляровага,бліскучагааўтара.

потымпрыйшлідаўладыбязбожныялюдзі.чамусьці—чаму,дзяўчынкатакінемаглазразумець,—яныўзялісявысьмейвацьБога,цэрквыйвернікаў,штонаведвалі іх.Аднойнядзельнайраніцайцаркоўныязванынезазванілі.Каліяназапыталасяўмаці,чамузванынязвоняцьболей,пачулалаканічнаетлумачэньне,штозьявіўсясатана,ізгэтагачасуБогзнаходзіцьпрытулакунабожныхлюдзкіхсэрцах.цяпернастальгіятыхдалёкіхчасоўзноўзакрануладатклівыяструныМарыінагасэрца.

Спрэчкаўхацескончылася.Відаць,якішматужоразоўра-ней,фальцэтныголасперамог.празьнекалькіхвілінаўцяжкіякрокіпадышлідадзьвярэй,зтонкімрыпамянырасчыніліся,ікрокіспынілісяўнерашучасьці.

—Марыйка,даруй,—прамовіўззадугрубаватыдзядзькаўголас.—Язрабіўусё,штомог,кабпатлумачыцьёйтваёста-новішча.Бязтолку.Янаняхочанічогаразумець.Ястараўся,тыжбачыш.Зрабіласяяшчэгорай,янапаставілапытаньнерубам:ціты,ціяна.Тыжразумееш,штогэтазначыць?

Марыянеадказала.Наватнезавярнулася.Ведала,што,калійпаспрабуепаглядзецьпроста ў гэтыяшэрыя вочы, янынявытрымаюцьейнагапаглядуйадвернуцца.Усёжнедзеглыбакаўдушыейнагадзядзькібылопачуцьцёвіныйсораму.

—Няведаю,штойрабіць,—працягваўён,стоячыўяезасьпінай.—праўда,няведаю.Нехачуцябекрыўдзіць...пасьляўсяго,штотыперажыла.Алегэтаробіццаўжоневыносным,гэтакболейняможа...разумеешмяне...—ёнпрынізіўголас.—Янажненавідзіцьцябе...

Голасзмоўк,алеМарыятакінезавярнулася,кабнезаглядацьутварняшчаснамустаромуфэрмэру.

Гадоў сорак тамубез граша, але зжаданьнемпачацьусёаднова,ёнпасяліўсяўКанадзе.Сёньняпаўсіхмеркахёнмогбы ўважацца за багача,што валодае вялізнай, уладкаванай


зерневайфэрмайітаўстыммехамгрошайубанку.Алецёмныйнеадукаваны,ёнтакіненавучыўсямецьзадавальненьняадсвабоднай,здаровайпрацы.Спагадлівасьцьягонаяразрываласяпаміжзьедлівайжонкайігаротнайпляменьніцай,ілявонака-заўсяняздольнымдацьрадысваімпачуцьцям.

Богняроўнадзеліць,падумалаМарыя.Адзінчалавекцяж-кімшляхампрыходзіцьдаўсьведамленьнявартасьцісвабодыйпростыхжыцьцёвыхрэчаў:здаровагацела,адзежыдляяго,сытагастраўніка—аленяможаздабыццанагэтаціабрабаваныіншымі;другімжададзенаўсягогэтагаўзбытку,алеБогзробіцьягосьляпымцідурным.Іабоепакутуюць.

Марыінымутныя вочыблукалі па краі пшанічнага поля.Урэшце, сьлядысамашкадаваньня зьніклі зь ейнага гладкага,загарэлагатвару,вусныпадцягнулісяўваднутонкуюлінію,інатварызьявіўсяценьпагарды.Якяназавярнуласядадзядзь-кійзаглянулапростаўягоныяблакітныяпустыявочы,лявоннэрвовазаміргаўіадвёўвінаватыпозірк,быццамдзіця,якомузаразвымавяцьзашкоду.

—Непераймайцеся,дзядзька,—сказалаянароўнымгола-сам.—Яўсёразумею.Большзатое,ячакала,штогэтакбудзе....Алеадгэтаганелягчэй.Няведаюя,кудымнейсьцііштора-біць.Якая,зрэшты,розьніца...—зглынулаянакамяк.—Мянетакшматшпыняліпагэтымжыцьці,штояўжопрывыкла,штотойбяздомнысабака...

Іўгэтыхапошніхсловахчуўсяўвесьболь,усягорычейнагастану.Няздолеўшысказацьяшчэнешта,янаадвярнуласязноўглядзецьналетнікраявід.

—Марыя, дзетка, я дапамагу табе. Толькі сыдзі, ра-зумееш?

—Так,дзядзька.лявонпанізіўголасдашэпту:—ЯдамтабегрошыйадрасмайгосябраўТаронце.Уяго

тамсям’я,дзеці.Мыкалісьціпрацаваліразам.Яўпэўнены,яныдапамогуцьтабе,пазнаёмяцьзьіншымідобрымілюдзьміўго-радзе,пэўна,іпрацузнойдуць.пабачыш,тоегарадзкоежыцьцё,можа,яшчэлепейдляцябебудзе.пэўнашто.Глядзіш,імужыкатамзнойдзеш,выйдзешзамужі...

Усёгэтаёнпрагаварыўнааднымдыханьні,быццамсьпя-шаўсяхутчэйвыслабаніццаадгэтага.

—Заўтрападвязуцябедацягніка.Мовытабехопіць,кабдаехаць, а там, з тваёйадукацыяй, яўпэўнены, тыўладкуешсваёжыцьцё.Усёбудзедобра.


—Будзе...—рэхампаўтарылаМарыядзядзькавысловы.Штобянытамнізначылі...Добратакінебылоўмінулым.

ейнагаперапоўненагакубкагорычыхапілабнанекалькічала-век.Аленебылоніводнага,кабпадзяліцца.

Заўтразноўпанясеяепаплыні,самотную,згубленуюдушуўгэтымвялізнымраўнадушнымсьвеце,бурамігнанымаленьківадаплаў,якіпрагнеаднобясьпечнай,спакойнайгавані.

—Божа,дапамажыТымне,—прашапталаянанагукады-ходзячыхдзядзькавыхкрокаў.

Ітадыўсплыластараядумка,штохаваласядагэтульнедзеўзавулкахейнайпамяці.

ГэттажўТаронцежывезабойцаейныхдзяцейімаці.ХібаняБогскарыстаўліду,кабвывесьціяенашляхдасвайголёсу?ціняёсьцьтакіпаваротадказамнаейныягарачыямалітвы?

Узбуджаная трывогай і няпэўнасьцю гэтага рызыкоўнагапарынаньняўняведамае,якоечакалаяенаперадзе,усюрэштунядзеліМарыяправялаўнэрвовыхзборках,руплівапазьбяга-ючысустрэчзварожайгаспадыняйгэтагадома.

23

УСУДЗе

раніцай паліцэйскі самаход прывёз іх ва ўнутраныдворвялізнагабудынка,іпразьцяжкіябакавыядзьверыіхзавяліўдрацянуюклетку.Астрожнаянаглядчыцазпаважнымвыразамувіхалася са сваіміштодзённымі абавязкамі са спраўнасьцюдобрападмазанаймашыны.

Марыяагледзелапакой,запоўненырознымілюдзьмі,жанчы-нузАрмііпаратунку,штосядзеланапершайлаўцы,мужчынаўзасталаміперадкрэсламсудзьдзі.Бяссонаяночляжалацяжарамнаейныхвейках.Адроюдумак,разварушаныхблізкасьцюдазброіправасудзьдзя,закалаціласясэрца,ёйзрабіласянядобра.

Ваколбальшыніжанокуклетцывіравалааўраабыякавасьці.Некаторыяперашэптвалісяйхіхікалі, іншыяаднопазяхалійнудзіліся,якбыццамгэтабыладзеянейкайнадакучлівайдра-мы,якуюяныўжобачылісторазоў,уякойяныўжоведалі,якпаводзіццайшторабіцьіякіхсудзеяньняў,калітакіямагчымы,чакацьадіншыхнагэтайшматлюднайсцэне.

пакойзьнепамернавысокайстоляйвыглядаўпагражальным.Шэрагідаўгіхлавакперадпамостамсудзьдзі.Жоўтаесьвятло


аддзьвюх адасобленыхпрыладаўнейкімчынамразьвейваламутныпрыцемак,штобыўупакоінаватусонечныдзень.Насьцяневыявазмаладой,грацыёзнай,прамяністайжанчынайтакнепасавалаўсямугэтамуасяродзьдзю.Марыяўжоведала,штогэтамаладаякаралева,каранаванаякіраўнічкакраіны.

Самаеапошняе,чагоМарыячакалаадгэтагасьвету,—кап-рызамлёсусутыкнуццаззаконамгэтайкраіны.Былоўжоцал-камвідавочна,штояеарыштавалізапрастытуцыю.Тое,штогэтажахліваяпамылка,нікомунеабыходзіць.Штовырашыцьсудзьдзя,тоеібудзе.Аякяназможаямупатлумачыць,штоад-былося,—каліязыкуяезавязанычужоймовай?Уіхпавіненбыцьтлумач,напэўнапавінен.Трэбылопапрасіць.Мусіцьжаўгэтыхлюдзейбыцьхоцькропляразуменьняйспагады...

Восьахайнапрыбранычалавек,мажны,сярэднягавеку—сакратарсуду—падняўсяіпрамовіўафіцыйным,добрапастаў-ленымголасам:

—Каліласка,усімпрысутнымустаць.Магістратнысудідзе.СудзьдзяФэргусанначале.

Высокімужчынаўчорнаймантыізьявіўсяўбакавыхдзьвя-рах, падышоўдапамоста, узяўмалаточак і, стукнуўшытрыразы,абвесьціў:

—Судпачынаецца.Клеркампадацьсправы,каліласка.СудзьдзяФэргусан аглядзеў натоўп,што сабраўся перад

ім,паліцыянтакалядзьвярэй,потымкінуўвокамнадрацянуюзагародку,запоўненуюдзённымураджаемкліентак.Якёнпры-няўсязасправы,ягоныабыякавыголасіпаводзінызасьведчылі,штогэтаягульнядляягоняновая;некаторыязтых,надкімёнвяршыўправасудзьдзе,быліўжонадтаямузнаёмыя.

Марыяніколіяшчэнябачыла,якпраходзіцьсуд,ніўкамуніс-тычнай,ніўдэмакратычнайкраіне.Зтыхкніг,дзеяначыталаабім,янамаглаадноцьмянасабеўявіць,штосуд—гэтанештанакшталтбою.ЗаразсудзьдзяФэргусанпадаваўсяёйробатам,цалкамнепранікальныміглухімдалюдзкіхпатрэбаўтых,хтостаяўперадім,якінедапускаўбольшайразумнасьці,чымгэтапалягаласязаконам.

Калінадышлаейнаячарга,Марыязусімзгубілажаданьнерушыць,інаглядчыцападапхнулаяедалікатназазагародку.Якянанізьбіраласяздухам,якніпадрыхтоўвалася,яна(усёж)задрыжэлаперадпранікальнымпозіркамсудзьдзі.Яначуласянібыголай.Такмоцна,штосакратар,высокі,угадахмужчыназсавінымтвараммусіўпаўтарыцьпытаньнедвойчы,кабвярнуць


яедарэальнасьці.Гэтакмусіцьадчувацьсябезаяц,затраўленыўпасткупаляўнічымі.

—Дваццатагаліпеня,—бубнеўманатоннымголасамсак-ратар,—прысутнаятутМарыяКаравай,асобабязвызначанагамейсцажыхарства,бязсродкаўдаіснаваньня,былазаўважанаяўраёневуліцДандасіДжарвіс.Янасноўдаласятамнекалькігадзінаў,чапляючысядамінакоў.КаліДжонСміт,паліцэйскіканстэбль, задаў ёйпытаньні, пэўнага тлумачэньня сваімпа-водзінамнедала.прысутнаяМарыяКаравайбылазатрыманайабвінавачанаўбадзяжніцтве.

—МарыяКаравай,ціпагаджаецесязабвінавачаньнем?—за-пытаўсясакратар.

—Я...—Марыязапнулася.—Янічоганеразумею.—Вынеразумеецепа-ангельску?—Так.—Наякоймовевыразмаўляеце?—па-беларуску,па-расейскуйпа-нямецку.—Вашамосьць, ціможаммымець вашдазвол запрасіць

тлумача?Судзьдзякіўнуў,ітадызлавыпадняўсялысы,звыглядам

навукоўцы,мужчынайпадышоўдаМарыі.—МістэрСарочка,каліласка,запытайцесяўгэтайжанчыны,

ціпагаджаеццаяназабвінавачаньнем.перакладчык пасьля тлумачэньня абвінавачаньня сказаў

Марыі,штоянамусіцьпрызнацьсябевінаватайціневінаватай.Адчуваючынасабепозіркіўсіхпрысутных,Марыянемаглапаварушыцьязыком,пакульадяезноўнепатрабавалізаявы.

—Невінаватая,—прамовілаянаўрэшце.—Тады,місісМарыяКаравай,ціможацевырасказацьнам

сваімісловамі,штоадбылося?—запытаўсясакратар.—Вашамосьць,—нерашучапачалаМарыя,зачырванеўшы-

ся.—Яняведаю,заштомянеарыштавалі.Япрыехаласюдытолькі ўчорараніцайнацягніку з захадудыхацела знайсьцісябрамайгодзядзькі.Янезнайшлаягопатымадрасе,якімнедаўдзядзька.пэўна,ёнпераехаў.Іяразгубілася,яняведала,шторабіць.Япадумала,штокалібязмагласустрэцьлюдзей,штогаворацьнамаёймове,тояныбмнедапамагліяк-небудзь.Восьчамуязьвярталасядалюдзейнавуліцы.Нічоганеатрымалася.Язусімзгубілася,стаміласяйтадыселаўпаркуналаўку.Атутдамянепадселідвохп’яных,сталічапляццадамяне.Янамагала-сязразумець,чагояныхочуць,ітадыпадышоўпаліцыянт,нешта


запытаўсяйарыштаваўмяне.Восьдакладна,штоздарыласясамной,містэрсудзьдзя.Богчуе,гэта—праўда.

КалімістэрСарочка ператлумачыў ейныя словы,Марыяадчулапалёгку,штояеўрэшцепачулі.Яназатаіладыхізтры-вогай глядзеланасудзьдзю.падалося,штопаягонымтварыпрабегценьвесялосьці,ікаліёнзагаварыў,голасягоныгучэўужонятаксувора.

—Выкажаце,місісКаравай,штовыпрыехаліззахаду?—Так.—Якдоўгавыжывяцеўгэтайкраінеіадкульвыродам?—У гэтайкраіне яжыву амальдва гады.Апрыехала зь

Беларусі.Судзьдзяпапрасіўупамагатагадакумэнты.—Гм…гм,—мармытаўён,падпёршырукойсваюмудрую

шчаку,пакульразглядаўейныэміграцыйныпашпарт.—АякаяёсьцьмэтавашагапрыездуўТаронта,місісКаравай?

—Умайгодзядзькіжонка—камуністка,містэрсудзьдзя.Янацэлычасатручваламнежыцьцё,пакульяжылазь імі, іўрэшцепрымусіладзядзьку—зрэшты,мяккага,лагоднага,алебязвольнагачалавека—выгнацьмянезхаты.Мненічогабольшнезаставалася,якпаехацьсюдызнадзеяй,штотыялюдзі,чыйадрасдаўмнедзядзька,дапамогуцьзнайсьціпрацуйжытло.Алеяны,напэўна,пераехалі,такштоязасталасяфактычнанавуліцы,містэрсудзьдзя...

Марыяперавяладыхіцяжказглынула.—прашувас,каліласка,дапамажэцемне,містэрсудзьдзя.

Яхачупрацавацьіжыць,якуседобрыялюдзі.Янехачунікомубыцьцяжарам.

Судзьдзя глядзеўнаяе,маленькуюгоднуюжалюпостацьжанчыныўбядзе.Ёнвідавочнабыўзаклапочаны.

—Увашайсправе,місісКаравай,няманічоганезвычайнагадлянашага гораду,—ёнпракашляўся,— за выключэньнемтаго,штонекаторыяжанчыныедуцьсюдызразьлікамналёгкаежыцьцё.

Ёнпавагаўся. З запытаньнему вачахМарыя глядзеланагэтагаўладнагачалавека,адякогазалежалаейнаябліжэйшаябудучыня.

—Ямушупераканацца,штовынязтых.Тадызапрасілідацьпаказаньніпаліцэйскагаканстэбля,што

арыштаваўМарыю.Марыязтрывогайглядзеланаяго,намага-ючысяадгадаць,праштотутідзе.

УрэшцесудзьдзязьвярнуўсядаМарыі:


—цяперцалкамвідавочна,што адбыласяпамылка,місісКаравай.Спадзяюся, вы разумееце гэта і прабачыценам запрычыненыявамневыгоды.Аднаквысаміпрызнаеце,штовыўТаронценовапрыбылаяйнямаеценіякіхсродкаўдаіснаваньня.Гэтамойабавязаквыправіцьпамылкуйяксьледдапамагчывамзвашайпросьбай.

Марыяпраслухала гэтапраз тлумачай ейная душа яшчэбольшзахвалявалася.Заместтаго,кабвыдацьёйнезаслужанагакухталя,гэтычалавек,якіадпачаткупадаўсяабыякавым,цяперабяцаўёйдапамогу.

Уздыхнуўшы з палёгкай, яна паглядзела на грацыёзнуюжанчынунапартрэцезудзячнасьцю,штонапаўнялазаразей-наепакутнаесэрца.Ніколінаватумарахнемаглабянаўявіцьсабебесстароньнягазакону,якібпрапанаваўёйрукудапамогіменавітатады,якгэтаядапамогабылаёйтакбезнадзейнапа-трэбнай.

СудзьдзяпадаўзнакжанчынезАрмііпаратунку,перахіліўсяпразпамостіабмяняўсянекалькімісловамізьёй.потымзьвяр-нуўсязноўдаМарыі:

—Выняведаецеангельскаймовы,місісКаравай,інямаеценікогаўгорадзе,хтобмогвамдапамагчы.Тамумымяркуемзьвярнуццаўцарквувашайэтнічнайгрупыйпапрасіцьіхпа-апекаваццавамі.Алегэтаспатрабуенейкагачасу.АпакульвосьмісісФіндлэй,афіцэркаАрмііпаратунку,прапанавалавамсваюдапамогу.Выпойдзецезараззьёй.Вампрапануюцьжытлойхарчаваньнедатагочасу,яквасвозьмуцьпадапекукіраўніківашаецарквы.Будзегэтакдобрадлявас,місісКаравай?

Хмурывыразягонагатваруцяперзамяніўсянаамальпяш-чотную, бацькоўскуюдобразычлівасьць.Марыя гатова былакінуццадачалавекаўчорнаймантыійзудзячнасьцюзацалавацьямурукі.

—Так,містэр судзьдзя, дзякуй вам.Дабраславі васГас-подзь...

Марыювыпусьціліз-зазагародкі.СудзьдзяФэргусанкіўнуўмісісФіндлэй,ітаяпадышлада

Марыійузялазаруку:—пайшлі,даражэнькая,самной.Увечары,цалкамупэўненаяўтым,штодабрадзейнаяБоская

рука скіравала гэтыхлюдзейдапамагчыняшчаснайнябозе здалёкайкраіны,Марыяпрынялакупальнюйпрыгатаваласядаспакойнагасну.першчымяназаснуламёртвымсномучыстайпасьцелі, янашчырападзячылаБогуйЯгонайвелікадушнайдапамозе.


24

пАСьлеДЗеЗАБОйцы

Марыявыйшлазтрамваюйнакіраваласяпавузкайвуліцы,штона ўсходнімускрайку гораду,шукаючынумардому, якіразамзьненавіснымпрозьвішчамнедаваўёйспакоюадтагочасу,якяназнайшлаягоўгазэцекамуністаў.

Нэрвыбылінапружаныяпрадчуваньнемрызыкоўнайсправы.ЗапэўнымнамерамвызначыцьмешканьнеКалпакова-Бэргдор-фахаваласяняпэўнаядумка,аштожтадырабіцьдалей.Яначуласядакладнаштотойпаляўнічы,якіпасьляазартнайпагоніўжогатовыбыўпрышчучыцьзьвераўягонымлогаве,якраптамаказваецца,ёнзабыўпатроныдлястрэльбы.АдыліМарыінынамерынасёньнябылібольшсьціплымі—янайшла,аднокабпераканацца,штоБэргдорфсапраўдыжыветут.Алеадчуваньненейкайнебясьпекіўсёжбылопрысутным.Восьшто,напрыклад,рабіць,якянасутыкнеццазьімносданосунапарозеягонагадомуцінатпростанавуліцы?

Янаразважаланадтакоймагчымасьцюшматразоў,мыючыпосудувялізнайшпітальнайкухні.Янапрацавалатамужовосьтрытыдні.Гэтанятоекаббылапрыстойнаяпраца,алевыбаруасабліваганебыло.людзізтутэйшайБеларускайправаслаўнайцарквы,уасноўнымновапрыбышы,таксамапрацаваліначор-ныхработах.Зацуганыявялізныміпазыкамінадамыйрознымііншымікрэдытамі,працаваліцяжка,кабзьвесьціканцызкан-цамі.Бальшынязьіхбылісялянаміўстаройкраіне.Колькасьцьіякасьцьпраблемаў,зьвязаныхзадаптацыяйуКанадзе,быласапраўдынепамернайдляўсіхікожнагазьіх.прыстасаваньнедагарадзкогажыцьцябыла,напэўна,самайзьіхлёгкай.

Марыя была ўдзячная ім за разуменьне ейнага стану, зацеплынюбратніхпачуцьцяўізапрагнаежаданьнедапамагчыёй.Зьцягамчасу,разважылаяна,яназможааглядзеццалепей,навучыццамовый,магчыма,пайсьцінавячэрніякурсыавало-дацьновайпрафэсіяй.Азараздастатковапростамецьблізкаеаттачэньне, чымжыць сам-насам, калі нікому да цябе нямасправы.

Некаторыяейныясуайчыньнікі,зкімянаўміжчасепасябра-вала,расказваліёй,штоянытаксама,якпрыехаліўТаронта,былізьбянтэжаныя, бездапаможныяй самотныя.Ув адрозьненьнеадпаваенныхэмігрантаўіншыхнацыянальнасьцяў,якіямагліразьлічвацьна апеку сваіх даўно ўстаноўленых і заможных


цэркваўіграмадзкіхсуполак,беларусыапынулісясам-насамадпершыхкрокаўнаканадыйскайзямлі.Небылотутнібеларускіхцэркваў,нібеларускіхсуполак.Імдавялосясамімусёзакладацьадпачатку.

папярэдняяхваляэмігрантаўзьБеларусі,паняволенай,ізпрычыныгэтайпаняволенасьці—нясьведамыяяшчэўдома,лёгка траплялі ў пасткі, расстаўленыя іхнымі няпрошанымі«апекунамі»—расейцамідыпалякамі.Абоегэтыя«старэйшыябраты»,штопадзяліліміжсобкудыкалянізаваліБеларусь,зусімнезважалі—завыключэньнемпустойбалбатні—наагульныятэндэнцыі вызвольнасьці. Яны безь ніякага сораму ўпартатрымалісязасваезастарэлыяпалітычныядогмы,паводлеякіхбеларусы,уседааднаго,яшчэнявысьпелідлясамавызначэньня,атамумусяцьбыцьвыкарыстаныяўякасьціўгнаеньнядляростуйросквітусваіхрасейскіхдыпольскіхгаспадароў.

УНовымСьвецеярлыкійтактыкупрыгнётутрэбабылопе-райначыць.Каліўдомапаняволенымбеларусамтолькізагадвалідыкаралізанепадпарадкаваньне,тоўКанадзе—украінедобрайволі,дзекожнымогпрэтэндавацьнаправасамавызначэньня,—«дамашніх»прыгонных трэ былопрываблівацьнановыяпрынады.Нясьведамасьцьісамотнасьцьпрыйшлісядарэчы.

Наўсходняеправаслаўедырымскікаталіцызм,такгнаныяўдома,былінадзетыяперафарбаваныяапранахівелікадушна-сьці.Стараяхлусьня,штоўсекаталікімусяцьбыцьпалякамі,бессаромнапрапагандавалася сяроднясьведамых каталікоў-беларусаў,спанукаючыіхдалучаццадапольскіхпарафіяў.Тымчасам усходняе праваслаўе, сапраўдныправаднік расейскіхімпэрскіхінтарэсаў,выстаўляласяяк«любящаямать»усіхус-ходніхправаслаўныхславянаў.

Абедзьвемахлярскіяідэійдагэтаепарынасылаюцьчарынамноства цёмных і нацыянальна нясьведамых беларусаў.польскіядырасейскіясьвятарыўКанадзе,ідучысьледусьледзасваіміпрафэсіянальнымісупрацоўнікамізаакіянам,шчодрасеяліатрутуасыміляцыісяродбеларусаў.

Дзелязамыканьнягэтагазаганнагаколаяшчэйкамуністызрабілізначныязахадыадноснатых,хтотрымаўсядалейадцэрк-ваў.цямнотайневуцтвапараджаюцьнішчымнасьць,інаадварот.Бяздольныя,галодныятрыццатыягадыдалілевымэлемэнтамбагатыямагчымасьцівыкарыстацьэканамічнуюдэпрэсіюдляпашырэньнясваіхшэрагаў.

Тамупаваенныя беларускія эмігранты, прыбыўшыўКа-наду,—зпоўнымрасчараваньнемізасмучэньнем—знайшлі


папярэднююбеларускуюэміграцыюцалкампаглынутайрасей-скімідыпольскіміцэрквамі,грамадзкіміарганізацыямідыка-мунісцкіміклюбамі.Некаторыястарыяэмігрантыбылінастолькіасыміляваныя,штонават,калійразмаўлялінаматчынаймовеўдома,поўнасьцюадмаўлялісваёсапраўднаепаходжаньне.

МногіяўТаронцепаспрабаваліскантактаваццасастарыміэмігрантамі,алетутжабыліўпікнутыязасваебыфашыстоўскіядынацыяналістычныяпагляды.Марыянаслухаласяшэрагугіс-торыяўабтыхлегкадумцах,штонаважылісянаведацьмясцовыя«асіныягнёзды»чырвоных,наіўнамяркуючы,штоянызмогуцьувадзінмесяцспыніцьтое,штомаскоўскіяагентырабілідзясят-кігод:завязвалівочылейцамі«madeinMosсow»сваімцёмнымсуайчыньнікам,кабтыянябачылісьвятла.

Марыіяшчэшкробкалёнымжалезамупамяцісобскігоркідосьведзьлідайідзядзькамлявонам.Калігэтаяцямнота,пад-маляванаячужойідэалёгіяйдыпадмацаванаягрубыміэмоцыямі,маглавысякацьіскрысяродблізкіх,кроўныхсваякоў,ажнотыяўпівалісяадзінаднамуўглотку,чагоўжотадычакацьадтых,штоабменьвалісваюнацыянальнуюадметнасьцьігоднасьцьнасумнёўныяабяцаньні«дворцовсфонтанами»збокучужынскіхнаймітаў.

Марыяўдваябылаўдзячнаязадапамогусябрамейнайпа-рафіі,боўжосаманапоўніцузазнала,якіяяны,першыякрокіўгэтайкраіне.

А ўраду, якіміж іншымхаця адбіваў ахвоту да «старыхсварак»,былоабыякава,хтокаготутасымілюе,пакульнова-прыбышыспраўнаплоцяцьпадаткідынепапаўняюцьшэрагімясцовыхкрымінальнікаў.

Марыя пайшла па вузкай брукаванай вуліцы, зацененайрэдкіміклёнамі,высаджаныміўздоўждамкоўнадзьвекватэры,штопаказваланажытлодлянебагатых.

Ужопачыналазьмяркацца,іразамзсонцамсыходзіланевы-носнаялетняясьпёка.Здаецца,усе,хтомог,павылазілісасваіхнор,кабурэшцепацягнуццайуздыхнуць.Купкідзяцейтаўклісянавуліцы,янызшумамдыгоманамсноўдаліпадарозепаміжзапаркаваных аўта, выклікаючыпранізьлівыяпібіканьні тых,штопраязджаліміма.

ЗнабліжэньнемдадомунумарсемдзесяттрынадругімбакувуліцыМарыіныногіўсёцяжэлі,ісэрцазамірала.

Ну, вось ён, простаперад ёй, з прычыненымідзьвярыма.Мажная,зрусыміваласамі,лёгкаапранутаяжанчынасядзела,


разваліўшыся, упрасторнымверанднымкрэсьле, пільнуючыаднымвокампуцатага малога,штовэзгаўцацачнуюаўткупазацэмэнтаванай сьцежцыпярэдняга дворыка. Зялёнаячасткадворыкаасалоджваласядожджыкамзпалівальніка.Дамокбыўзчырвонаецэглы,выглядаўсьвежапафарбаванымідагледжа-ным.

Нагэтымбакувуліцы,побачзМарыяй,корпаўсямужчына,напраўляючысвойневялічкіплот.Адсутнымпозіркампагля-даючынамужчыну,Марыязамарудзілахаду,няведаючы,штодалей.

—Отсьпякота,га?—загаварыўмужчына.Відаць,ямухацеласяпагаманіць.ЗМарыінагадосьведуён

могбыцьрэдкім выключэньнем сярод адчужаных гараджан,і ягоная балбатнямагла б аказацца вельмі дарэчыМарыінадапамогу.

—Інекажэце,—усьміхнуласяянаяму.Зтагочасу,якянапачалапрацавацьушпіталі,янапрысьвя-

чалаўвесьсвойчаснавучаньнюангельскайіўжомеланекаторыпосьпех,дастатковыдляпадтрымкіразмовы.

—пабітыяшчэадзінрэкорд.Трыццацьдзевяць,казаліпарадыё,—працягваўмужчына.—Некагашукаеце?

—Так,—пасьпешліваадказалаМарыя.—Вось,якяцяпертут...яняўпэўнена,штогэтатоемейсца...Можа,вымнедапа-можаце...Ябаюсятурбаваць,калігэтанятыя...

—Будурадыдапамагчы,калізмагу,—адказаўмужчына,ацэньваючы вачыма пашкоджаньні плоту, і раптам ускінуўпагляднаМарыю.

—Ат,згэтымідзецьмі...дакука,—прабурчэўёнісплюнуўгустойтабакавайапялюхай.

КалібМарыяведалаканадыйскіхдрывасекаў—грубаватых,простых,загартаваных,абветраныххлопцаў,—янабезсумнёвувырашылаб,штоёнадзінзьіх.Здавалася,ёнтутненасваіммесцыўгэтыммітусьлівым,шумнымгорадзе.

—Аднашкодаадіх,—пракамэнтаваў«дрывасек».Ён выглядаў вялікім імоцным, з грубаватым, загарэлым

тварам,густымі,цёмныміваласамі,няболейзатрыццацьпяцьгод.

—То можа, вы ведаеце, хтожыве ў семдзесят трэцімдоме?—запыталасяМарыя,панізіўшыголасіадвярнуўшысяадтагодома.—разумееце,яшукаюаднагочалавека,алеяняўпэўнена,штогэтатаяжанчына,штозаразнавэрандзе.


—Добра,ятабескажу,—пераступіўёнзнагінаногу.—Гэ-тыялюдзіарандуюцьдом.Няведаюяіхныхпрозьвішчаў.ЯныпераехалісюдынедзепасьляНовагагоду.Акаговышукаеце?

—чалавекапапрозьвішчыБэргдорф,немец.Мнедалігэтыадрас...Выведаецеяго?

—пэўнашто.Усёправільна,гэтаягоныдом,алеёнтутнежыве.ЁнжывенедзеўзаходнімТаронце,якячуў.чамубвамнепайсьцідынезапытаццаўтойжанчыны,яназможадапа-магчывам.

—Ятакізраблю.Дзякуйвам.Марыяадразузавярнуласяйперайшлавуліцу.Алетутжа

падумала,ацістанетаяжанчынаслухацьяезтакойжадабра-зычлівасьцю,якгэтынатабакаваны«дрывасек».

Непасьпелаянападысьцідаверанды,якяшчэадзінвыпадакдапамогёй.Дзіця,штогуляласязцацкамі,нестарэйшаезадвагады,запаўзлотуды,дзедаставаўдожджзпалівалкі.ладнааб-ліўшысявадой,яноаднечаканасьцівыдалатакілямант,якітутжаўзьняўнаногітуюмажнуюкабету,усеейныястодваццацькіляграмаў,наратаваньнедзіцяці.пакульянакаржакавалася,кабнахіліцца,пакульцягнуладзіця,вусныейныявыдаліцэлыдаўжэзныланцугматчыныхушчуваньняў,усенабездакорнайнямецкай—намове,якуюМарыядобраведала.

Кабетавыцерладзіцяціваласыйтварпадоламсваёйквя-тастайспадніцы,мяккімгаласкомвяртаючыямуразладжаныдобрынастрой.Спакойхуткабыўадноўлены,дзіцязараззавяр-нуласядацацак,тадыяккабета,выпростваючыся,апынуласятварутварзМарыяй.

—Здаецца,малечынеспадабаўсядуш?—усьміхнуўшыся,сказалаМарыяпа-нямецку.

—О,яямустолькіразоўказалатрымаццадалейадвады,алежёнзабываецца,—жанчынатаксамаўсьміхнуласяМарыі.—Але,нічога.Вадаўтакідзеньнікомунепашкодзіць...Скажэце,вынедзетутжывяце?Яніколіваснябачыла.Вы—немка?Непадобна,быццам...—тараторкаабыходзіласясваімісобскіміадказамі.

—Выздагадаліся.Янежывутут,ія—нянемка,алеяжылаўНямеччыне.Явосьдумаю,цінезмаглібвымнедапамагчы.

—Каліласка,каліёсьцьчым...—ЯшукаючалавекапапрозьвішчыБэргдорф.Мойсябра

даўмневосьгэтыадрас.—ЁганБэргдорф?Вы—ягонаясяброўка?


—Так,блізкая.ЯведалаягоўНямеччыне,—сьпехамад-казалаМарыя.

—разумею,—кабеташматзначнаагледзелаМарыюзга-лавыданог.—МістэрБэргдорф—гаспадаргэтагадома,нашарандадаўца.Ямагудацьвамягоныадрас.Хібапачакаецетутхвілінку?Язанатуювам.

Жанчынаглянуланадзіця,цалкамзанятаесваіміцацкамі,ізайшлаўдом.

Марыяпадумала:кабгэтаяжанчынахоцьнакаліўцамаглаведаць,штозачалавекгэтыейныгаспадар.

Жанчына хутка вярнулася й працягнулаМарыімаленькіаркушзадрасаміпасьпяшалапрацягнуцьразмову,высьвятля-ючы,якдоўгабылаМарыяўНямеччыне,дзейкалі;якдаўноўКанадзе;ціпадабаеццаёйтут,тымчасамвыдаўшыўсесваесобскіяўражаньні.

па-загалоўнайтэмайгэтайбалбатніМарыядазналася,штоБэргдорфужошчасьліваажаніўся,маепрывабнуюжоначкудыдвохдзетак—хлопчыкайдзяўчынку—іпрацуезьнерухомаймаёмасьцю.

Задаволенаятым,штозрабілабольшуюсправу,чымспадзява-ласяперадгэтайвылазкайуразьведку,Марыяшчырападзячылажанчынейпайшла.

25

АДЗІНКрОКпАперАДЗе

празтрыдні,папоўдні,Марыяраспакоўваласваепажыткіўпрасторным,добраабсталяванымпакоінадругімпаверседомуназахадзеТаронта.

Яна затрымалася на хвіліну, каб агледзець свой новыпрыстанак.Дыванынападлозе,мэблядыйсампакойзусімнеадпавядаліейнамуразуменьнюсьціплагажытла.Ёйледзьпадсілубудзесплочвацьрэнту,якаяўдваябольшаязатое,штоянаплацілазатойкутокустарымгорадзеблізкадаейнайпрацы.Адыліпрарэнтуўжоняйшло,каліейнаевакнойнаватбалкондавалі такуювыгоднуюпазыцыюдляназіраньня за домам іягоныміжыхарамі,штобылінасупрацьпраздарогу.

Янабыла тут і вельмі з гэтагацешылася: думка,штоянаўрэшцерэштнаадзінкрокпаперадзеБэргдорфа,такпадсало-


джвалаейнаегоркаежыцьцё.Можа,ёнстанепераломамуейнымжыцьці,якогаянатакпрагнашукала.

У сваіх развагах яна спрабавалапаставіць сябенамесцаБэргдорфа.Відавочназаможны,задаволеныбацькасямейства,вядзеладжыцьцялагоднага, добрапрыстойнага гараджаніна.Ваенныягадыдляяго,напэўна,ужонештадалёкае,нявартаеўспамінаў,каліцяперможнацешыццазматэрыяльныхдабротаўгэтаедэмакратычнаекраіны.Ягоныясуседзі,гараджанесярэд-няйклясы,—некаторыя,безсумнёву,сябруюцьзьім—пэўна,нават не здагадваюцца,што ёння той чалавек, за каго сябевыстаўляе.

Напэўна,штоКалпакоў-БэргдорфужодаўнапахаваўМарыюКаравайусваёйпамяцізусімііншыміўспамінамівайны.Харак-тарягоныхваенныхподзьвігаўбыўнетагогатунку,кабхваліццаімінасяброўскайбяседзезакубкамкавы.Хібанепадскочыўбыён,кабраптамнеякдаведаўся,штотаявясковаянастаўніца,штовылечылаягоічыюсям’юёнпотымтакпа-зьверскупазабіваў,аказваецца,непамерла,ажывезаразпразвуліцу,вонасупрацьягонагадому.

прасторнае аднапавярховаебунгалаБэргдорфа, з прыват-нымпад’ездам, двайным гаражом, стаялапасяродшырокагадагледжанагадвара.Заразгаражбыўзачынены,перадімбыўпрыпаркаваныцёмна-бардовыб’юік.

МарыяагледзелаБэргдорфавугаспадаркуйвырашыла,штоўсётакіёсьць.прыватныядамы,хацяйразнаякіяпастылях,цалкамадлюстроўваліархітэктурныягустыіхныхгаспадароў,выражаныя ў іхныхматэрыяльных змогах і цане.простыхрабочыхтутбыцьнемагло,аднодробныябуржуазьнеблагімпрыбыткам.Ініякагатабетам«Здаеццапакой»надзьвярахівокнахягонагадома.

Дом, у якімМарыя заарандавалапакой, належаўдзьвюмнабожнымпэнсіянэркам,старымдзевам,вельмістарым.Домтаксамабыўстарым,пэўна,пабудаванымяшчэнашматраней,чымхваляновабудоўляўперакінуласязцэнтругорадудагэтыхускрайкаў. Заможнымлюдзям гэтаемейсцападалося даволівыключным,кабпабудавацьтутсваераскошныягнёзды.

ІзМарыіныхдакладныхведаўгэтыўтульныкутокпрыгрэўпрынамсіадноговыключнагахіжніка.

Янашчэразагледзеласвойпакой,задумаўшысянадтым,якдоўгаёйпрыйдзеццатутжыць,пакульейнаясправабудзескончана.Тадыяназноўзаняласявалізкамі,разьвешваючысваенешматлікіяадзежыўгардэроб.


Усяго гадзіну таму яна перабралася сюды, але ўжобылагатова зрабіцьпершыяназіраньні.Якіяб крокіні вырашылаяназрабіцьпотым,алепапярэднівышукбыўнеабходныдзеляканчатковагапосьпехуейнагазаданьня.

Яназачынілазасабойшырмуйрасьцягнуласяваўтульным,абабітымфатэльчыкунабалконе.

паглядзелаўлева—тамнедалёкавуліцаўпіраласяўгожыпарк,якідалейспускаўсядарэчкіГамбэр.МарыяніколінячулаправураганГэзалінемаглабсабеўявіць,штокабняён,пашырокіх,недагледжаныхберагахяетакбыйвалялісяўсялякіяўламкідыдруз.Ботолькіпасьлятаго,яклютыГэзалузьняўспакойныяводыГамбэру,узбаламуціўіхдынарабіўунавакольлішкодынамільёндаляраў,вырашыліняхлюдыягарадзкіяўладыбудучыямагчымыясвавольствырэчкіўтаймаваць.Намаганьні,трэба сказаць, аддаліся належным.пасаджаныя дрэвы ўка-раніліся,заўсьміхаласясонейкусьвежапакошанаятраўка,людзіаблюбавалігэтыяберагідляадпачынку,забегаламалечаўсваіхбясконцыхгульнях.

Балконсасваёйахоўнайстрэшкайаказаўсянайлепшымна-глядальнымпунктам.Напоўднігрувазьдзілісяневялікіядамкі,прыціснутыядаберагувозеравысотнымігмахамі,штоцягнулісяўздоўжгасьцінца.промнізыходзячагасонцарассыпалізолатанаблакітныяводывозераАнтарыё.Далёкананебасхілемале-нечкімідалікатныміпёркамі,прылепленымідапаверхнівады,выглядалі белыя ветразі яхтаў.Далейна ўсход гудзелі ваколвыспыэйрпортмаленькія самалёцікі.пышнасьць зелянінытаронтаўскіхвыспаўдражнілася з гарадзкіххмарачосаў,штобылінасупраць,ікідалаімвыклік,зманьваючыперайсьціпразьмітусьлівыпрамежаквады.

Марыя быламоцна ўражаная такім цудоўным відовіш-чам.Нездарма ейныя гаспадыні, старыя дзеўкі, паказваючыёйпакой,асабліванаціскалінанаяўнасьцьгэтагабалкона,зьякогаадкрываеццавіднагорадівозера.Сапраўды,падумалаМарыя,восьмейсца,дзеззадавальненьнемпасяліўсябпаэті,усьцешанычароўнымкраявідам,пяшчотнагадуючыдалікатныязернінатхненьня,ткаўбыўсялякіябязглузьдзісваёйпладавітайфантазіі.

Марыяўздыхнула.Утаймаваўшыпалётсваіхфантазіяў,янатутжаспусьціласяназямлюдасправыжыцьцяйсьмерці,якаяйпрывялаяесюды.

Ніўчора,нісёньняянаяшчэнікоганезаўважылаваколдома,штонасупраць.Недзеўглыбінідушыяепадточваўстрах,што


таянемка,якаядалаёйгэтыадрас,зьбілаяесашляху.Можнаждапусьціць,штоБэргдорф,дазнаўшыся,штоМаскваімцікавіц-ца,прыняўнекаторыямерыперасьцярогі.лагічна,штоаднойзьіхможабыцьзаблытваньнеўсіх,хтобудзешукацьінфармацыіабім,яшчэаддзьвярэйтагостарогадому,адрасякогабыўпа-дадзеныўгазэце.Адылізастаеццайтакаяверагоднасьць,штоБэргдорфчуеццацалкаму бясьпецы, бо ўв адрозьненьне адіншыхтакінезьмяніўсвайгоімя.

Якбыёйхацелася,кабнейкімчынампранікнуцьзадарагіяпаркалёвыяфіранкінавокнахгэтагабагатагабунгалайпагля-дзець,штотам,унутры.

Вядома,янамаглабспытаццаўсваіхстарых,алеянапрад-бачлівавырашыланедавацьнагодыгэтымпакатухам,боўжомеладосьвед:дваднітаму,якянаспраўляласянаконтпакою,яепростазакідаліпытаньнямі,пераважнаабейнымсацыяльныміматэрыяльнымстановішчы.Небылоніякагасэнсуўтым,кабдаць ім западозрыць,што яе нейкімчынамцікавіцьнехта зсуседзяўпавуліцы.

Урэшцерэштнештапачалоадбывацца.Марыінасэрцаза-тахкала,іянаажпадняласязфатэлю,якззадніхдзьвярэйдомувыйшаўмужчына.Ённетаропкаішоўдробнымікрокамі,сьпінайдаМарыі,гаворачынештатаму,хтобыўзадзьвярыма,ітадызавярнуўся,гледзячынаб’юік.Заімтутжавыйшліжанчыназдвумадзеткамійбелымтой-пудзелем.

ІМарыяадразуягопазнала.Сэрца ажнопадскочыла ад радасьці й страху.Вось калі,

урэшце,янамагланясьпешнаразгледзецьгэтагачалавека,утойчасякёнцалкамнепадазраваўабгэтым.

чалавекпадаўсяцяпер каржакаватым і ўжоня рухаўся збылойжвавасьцю.Невялікія,густыявусыўпрыгожваліазыз-лаватыявусны.Наімбылікарычневыкапялюшідарагікарыч-невыкасьцюм,які,трэбасказаць,кепскапрыхоўваўзалішніякіляграмыпацэнтрыраздабрэлагатулава.Ягонывыглядцалкамадпавядаўпапулярнамувобразузаможнагабізнэсмэна.НаватздалёкМарыязаўважылараспалнелы,пуцатытварзабвіслымпадбародзьдзем.

Ну-ну... ейныБэргдорф, бадай, добра прыстасаваўся дановых умоваў іжыў сабе няблага. рэалістычнычалавек, нелетуценьнік.Ахібанявысекённарожнагакаменюдлясвайгораскошнагагнезьдзейкаўтой,іншайкраіне,якуюёнтакста-раннарабаваўігвалціў?


Ягонаяжонка (хтобяшчэгэтабыў?)падаласямаленькаййтанклявайпобачзьім,ейныюнытварыкбольшвыдаваўнапятнаццацьгод,чымнамаціздвумадзецьмі.

Бэргдорф адчыніў дзьверы аўта й павольна ўціснуўся застырно.Якматорзафурчэўзадавальняльна,ёнвывеўмашынузпад’ездунадарогу.Жанчыназьдзецьмістаялі,махаючырукаміна разьвітаньне.Ну, чыста ідылічная карцінка зпрадмесьця,ад якое сэрца тае: працаўнік-муж выпраўляецца ўжорсткісьвет,кабзарабіцьяшчэгрошыкаў,аягонаяжоначкайнайда-ражэйшыянашчадкіразьвітваюццазгалавойсямейства.Якоезамілаваньне!

Бэргдорфзавярнуўнавуліцуйзьехаў.Жанчына,апранутаяўбелыяшортыйблюзкуўгарохі,падала

дзяўчынцысабакавушворку,іўсятройканясьпешнапашыба-валаўпарк.Дзяўчынкатузаласязпудзелем,якіўсёспутваўёйногішворкай,пакульурэшцемацінезабраласабакунарукі.Ахлопчыкнёсвялікічырвонымяч.

Такуюмагчымасьць нельга было ўпусьціць, вырашылаМарыя.

Янападнялася зфатэля, пасьпяшалаўпакой, зьнялапаў-сядзённуюсінююсукенкуйнадзеларужовую,якуюянакупіланядаўнанараспродажысасвайгопершагазаробленагачэка.

Малы заробак, за які яна працавала, вымагаў ашчаднагапражываньня.Яна зноў задумалася, ці тыя грошы,што янапатрацілаўсалонепрыгажосьці,былізаінвеставаныяразумна.Ёйпадумалася,што,каліпрыйдзеццасутыкнуццазБэргдор-фам,некатораемаскаваньнеможапавялічыцьейныяшанцынапосьпехугэтайсправе.Янастаялаперадвыбарам,уякімбывыглядзе ёй вартабыло зьявіццаперад ім: старой, змучанайжанчынайцімаладой,жвавайудавіцай.

пасьля разважаньняў над рознымі тэхнічнымі дэталя-мі—мэтазгоднасьцьмаскаваньняўсёжбылаасноўнайураз-вагах—яна спыніласяна вэрсіі з «маладойудавіцай».КаліБэргдорфвалодаедобрайпамяцьцю,ейнаезьяўленьнеадновіцьуімкарціныбылога.Былобразумнапрадбачыць,штоздаровывыгляддасьцьМарыіперавагу.Ну,штояшчэможасканфузіцьягобольш,чымраптоўнаезьяўленьнеперадвочычалавека,якогаёндаўнолічыўзамёртвага,ваўсімсваімбылымхарастве?Якжаёнбудзеўражаны,губляючысяўтлумачэньнях,няверачысваімвачам...

цырульнік зрабіў сваюсправу.Хвалістыякаштанавыя,паплечы, валасыпадкрэсьлілі ейнуюпрыроднуюпрыгажосьць.


праўда,адтонкайсеткімаршчынваколвачэйужонемагчымапазбавіцца,алеўлічваючысваёбурнаемінулае,Марыяўсёждзі-вавалася,штоянаўсёяшчэможавыглядацьтакоймаладой...

Янапакруціласяперадвялікім гардэробнымлюстэркам і,прысьвяціўшыхвілінкуйтвару,вырашыла,штопадмалёўвацьсваевялікіяблакітныявочынябудзе.цяжкая,глыбокаяапатыяглядзелаадтуль,дзеранейбыладзявоцкая,нявінная,жыцьця-радаснаябестурботнасьць.Гэтабылівочы,штоняразглядзеліўбезданьсьмерці,спасьцігліапошнююагоніюсэрцадыадглы-нуліадгоркагакубкалюдзкайдэградацыі.Даволізаўважнымбольуейныхвачахбыў,каліянабылазадуменнай,маркотнайцізаклапочанай.Алерабіўсяледзьпрыкметным,каліейнытвармяняўсядабесклапотнага,спакойнага,жыцьцярадаснага;унут-раныязаснулыяагеньчыкітадыцалкамаднаўлялінадзвычайнуюжывучасьцьейнаймоцнайсялянскайнатуры.

Марыя абула старэнькія, але дагледжаныячаравікі, узялаклумкуйкнігу,штопазычылаўмінулуюнядзелюўбібліятэцыбеларускайсуполкі.Тадыспусьціласяпадывановыхлесьвічкахівыйшлапразбакавыядзьверы.

УпаркуянаагледзеласяйвыбралапустуюлаўкубліжэйдаБэргдорфаў.

Малыятузалісязьмячыкам,сабачкарадаснадапамагаўімувясёлыхсвавольствах.Захопленыягэтайпростайгульнёй,янывыглядалізадаволенымійшчасьлівымі.Дзяўчынкагадоўчаты-рохіхлопчыккаляпяці—абоецемнавалосыя,якіхнаямаці.Марыюнезьдзівілатое,штогаварыліяныпа-нямецку.

Яна адкрылакнігуйпастаралася сканцэнтраваццаначы-таньні,алезьместпрачытанагаўгалавеніякнезаставаўся.

ЗноўізноўянастрыманаразглядалажонкуБэргдорфа,пры-кідваючы,якбызнайсьціспосабзьёйпазнаёміцца.

Вырашэньне гэтае задачы падаў мячык. Ня злоўленыдзяўчынкай,ёнпрыкаціўдаМарыі,ітолькіяназрабілакрок,кабпадхапіцьяго,першпудзель,азьімідзяўчынказпрацягнутымірукаміўжобылікаляяе.

—GutenTag,—усьміхнуласяМарыя.—Яктызавесься?Дзяўчынкаразгубілася,бегаючывачымаадчырвонагамячы-

ка,якікрэпкатрымалаМарыяўруках,датваругэтайжанчыны,штозагаварылазьёйнаейнаймове.

—эрна,—сказала дзяўчо з усё яшчэпрацягнутымі ру-камі.

—Добрыдзень,эрна,—сказалаМарыяласкава,аддаючыёймячык.


Марыяпаднялася, і ейныявочысустрэліся з вачамімісісБэргдорф,штобылазадвакрокіадяе.

—Якіяцудоўныяўвасдзеткі,—сказалаМарыялагоднымгаласам,песьцячымацярынскімпаглядамдзяцейіўсьміхаючысямісісБэргдорф.

—прыемна чуць.Дзякуй,—усьміхнуласяжанчына ўвадказ.

ейнытварбыўзтых,зазначыладлясябеМарыя,штоніколіне губляюць сваёй дзявоцкай прывабнасьці.Кірпаты носіквыдаваўжвавынораўсваёйгаспадыні,амяккіяцёмныявочынетаропкааглядаліМарыюацэньваючымпаглядам.

—Вы—немка?—Не,нянемка,—адказалаМарыя,таксамаацэньваючы

жанчынуперадсабой.Нягледзячынасвоймалырост,жанчынастваралаўражань-

нездароўяймоцы.Марыяўявіласабеяенанямецкайкухнізфартухамразамзьейнаймаці.потымяна,відаць,зрабіласябпростатыповайнямецкайкабецінай.Тут,уіншыхабставінах,ейнаяхарошанькаяпостаць,падмацаванаядоляйсамаўпэўнена-сьці,добраадпавядалавыглядузаможнайпрыгараднайхатняйгаспадыні.

—АлеяжылаўНямеччыненекалькігадоў,—працягвалаМарыя.—Я,ведаеце,пачула,штовыгаворыцепа-нямецку,інеўтрымалася,кабнезагаварыцьзьдзяўчынкай.Авы—немкаціаўстрыйка?

—Немка,—кораткаадказаламісісБэргдорфітутжаза-вярнуласядадзяцей.—Ідзіцегуляйце,—янапагладзілаэрнупагалоўцы.—эрык,эрна,ідзіцегуляйце.Ябудутут,згэтайлэдзі.

—Хадзем,эрна,—пацягнуўхлопчыксястру,іянывярнулісядасваёйтузанінызьмячыкамісабачкам.

Жанчыныселіналаўку.—Вытутжывяце?Янеўзгадаю,кабявастутбачылара-

ней.Здаецца,усёішлояктрэба.—Аятолькіштопераехаласюды.Удомтрыццацьшэсьць,

штозьдзьвюмажанчынамі.—Штовыгаворыце...Мыжтады—блізкіясуседзі.Сёстры

Бэнтлейжывуцьякразнасупрацьнас.—праўда?—Марыяўсьміхнулася.—Тадыдавайцезнаёміц-

ца.МянеклічуцьАленаМароз.


пазьнейМарыядзівілася,чамуўтоймомантянаназваласяімемсваёйсяброўкі.

—Місцімістэрыс?—спыталасямісісБэргдорф.—Містэрыс.Яўдава.—Ая—эрнаБэргдорф.Вельміпрыемназваміпазнаёміцца,

місісМарозімецьвасзасуседку.Маладыявочкісьвяцілісяадкрытайшчырасьцю.Марыяне

магланезазначыцьсабе,якгэтаяжанчынаёйпадабаецца.—Дзякуй,місісБэргдорф.Яяшчэнікоганяведаютут,але

мнепадаецца,штотутмусяцьбыцьдобрыялюдзівакол.—О,так.Іярада,штовампадабаеццатут.Ну,цяпервы

ведаецемяне...Ахтовыпанацыянальнасьці?—Я—бела...—іМарыяпрыкусілаязык,алебылопоз-

на.—Я—беларуска,жылападпольскайакупацыяй.—разумею.Ачамувыгаворыце«падакупацыяй»?Вамне

падабаюццапалякі?—Гэтае пытаньне больш складанае, чымпроста любіць

ці не канкрэтных людзей.Калі ты селісься ў нейкай краінедабрахотам...ну,тадыгэтаможападабаццатабе,ці—не,алегэта—твойсобсківыбар.Каліжнехтаўламваеццаўтваюхатуйпсуетваёжыцьцё...Гэтаўжо—зусіміншае.

—Але...Аянічоганяведаюпрабеларусаў,івы—першая,кагоясустракаю.Гэтатакцікава.Адзевыпрацуеце?

—Ушпіталі.—Нянечка?—Так.пасьля гэтыхпрэлюдыяў яныпагаварылі абНямеччыне,

надвор’і,дзецях...МісісБэргдофнязводзілацэлычасзьяевачэй.ЯнапапрасілаМарыюдалучыццадаіхнайдзіцячайзабавы.

празьнейкуюгадзіну яныўжо ішлідадомуразам.Дзеці,здаецца,таксамаяеўпадабалі.ІкалімісісБэргдорфзапрасілаМарыюўдом,яналедзьмаглаадмовіць.

—Ну,зайдзецеданас,каліласка,—эрнаўзялаяезару-ку.—Яжсказала,штовельмірада,штовыпераехалісюды,такдазвольцежмнезапрасіцьваснакубачаккавы,якгэтаробяцьанглічане.

Янысядзелізакафейнымстолікамўгасьцёўні.пакульмісісБэргдорфсакаталабезупынку,Марыяпасьпелаацаніцькоштыдарагойсучаснаймэблі,дываноў,панэляўзчырвонагадрэва,карціннасьценах.

Марыяпастараласянепраявіць зьнешневялікайцікаўна-сьці,каліразмовазайшлапраейнагадарагогамужанькаЁгана


Бэргдорфа. І ўсёж за паказным захапленьнемэрныМарыязаўважылафальшывыяноткі.Выглядалатак,якбыццамжан-чынастараласязапэўніцьсамусябе,штоейнымужяекахаеідаражыцьсям’ёй.

Марыядазналася,штоёнзаймаеццанерухомасьцю,дамогсяпосьпеху,хацяработатакая,штопатрабуенерэгулярнагагра-фіку,іёнчастазатрымліваеццапозна.Каліэрнаўзгадалапрагэта,уголасезьявілісяноткірасчараваньняйнезадаволенасьці.Ёйдаводзіццачастабывацьдомаадной.

Марыямелаіншаемеркаваньненаконтгэтаганерэгулярнагаграфікудыасаблівапозьніхпрацоўныхгадзінейнагамужа.

перадёй,насупрацьмаленькагакафейнагастоліка,абцяжа-ранаядвумадзецьмі,забясьпечанаяраскошайікамфортам,ся-дзелажанчына,якаяпраглапростачалавечыхзносінаў.Марыінпільнырозумвылічыўгэтавельміхутка.

Усё,штоянамаглазрабіцьзараз,гэта—падагравацьсяброўс-твазэрнай.

Ітады...Штож,гэтаможабыцьнайлепшышлях,кабпрабіцьтоўстую

скуругэтаганяўлоўнагахіжніка.

26

пАчАТАККАХАНьНЯ

пасьлянядзельнайслужбыўцарквеМіколаГлякпадышоўдаМарыі ўцаркоўнай залі й даволі выразнапатрабаваў, кабянапатлумачыла,чамуйкудыянапераехала.цінехацелаяна,часам,схаваццаадяго?Штовымусілаяепераехаць?

Мікола—гожы,усваіхтраццатыхгадох,дзяцюксярэднягаросту,крэпкі,мускулісты,зьцёмнымігустыміваласамі,уякіхпраглядваласясівізна,шчырай,добрайусьмешкай,адкрытайду-шой.Усёгэтае,дыяшчэадсутнасьцьдрэнныхпрывычакМарыязазначыла,яктолькіяныпазнаёмілісякалятрохтыдняўтаму.Янападазравала,штоМіколабыўнеабыякавыдаяе.

У беларускай суполцымужчынбыло значна болей, чымжанчын.УМарыібылісамыязавышаныяшанцы,каббыцьнеабдзеленайувагай.Небылабянаабцяжаранаятым,штоўважалазасваю«місію»,яебніштонестрымлівалаадказацьнаягоныяпачуцьці.Алеёйбылапатрэбнаяпоўнаясвабодадзеяньняў,і


янаніякімчынамнемагладазволіць сабебыць зьвязанайцізалежацьадкаго-небудзь.

часдляраману яшчэбудзе, вырашыла яна.пасьля выка-наньня«місіі».

ЯнацешыласязьМіколавайувагі,іёйцяжкабылозаставац-цаабыякавай.Не,грубаадапхнуцьягоянанехацела.Нятрэбагэтак,вырашылаяна,трэбабылонеякаджартавацца.

—Ат,Мікола,кабяведала,штогэтатакважнадляцябе,ябтабетэлеграмуадправілазпросьбай,кабтыпрыбегдапа-магчыперацягнуцьусёмаёбагацьце,штояўжопасьпелатутнабыць.

Міколу гэтажартамнепадалося.Адказпрысьпешыўтое,чагоянанамагаласяпазьбегнуць.

—Так,мнегэтаважна,Марыя,—сказаўМіколасур’ёзна,нязводзячызьяесваіхуважлівыхвачэй.

Марыязаглянулаямуглыбокаўвочы,пазналатампрыкме-тыкаханьняй зачырванелася.Гэтае салодкаепачуцьцё,штонекаму тыпатрэбная, ішто ён адкрыта, налюдзях, паказваегэта,запоўнілаейнаесэрца.Напэўна,гэтабылоадчуваньнемновагапачатку.простаемужчынскаепрызнаньне яе глыбокакранула.

Яныстаялісяродлюдзей,глядзеліаднонааднаго,якмогуцьглядзецьлюдзі,штораптамзразумелі,якіхнаесяброўствапе-рарастаеўбольшмоцнуюповязь.

—Яўсьцешана,—Марыяцяжказглынула.—Вось.Калігэта—праўда,штотысказаў.

—Гэтатак,Марыя,—ёнузяўяезаруку,пяшчотнасьціс-нуўяе.

Марыяагледзеласянатварываколіхімяккавынуларуку.—Мікола,паслухай...Яняведаю,штосказаць.—Негаварынічога.Хібанятут.Давайпрагуляемся.Міколабыўаднымзтых,хтодапамогёйзнайсьціпрацуў

шпіталі, іённіколінепрапускаўмагчымасьціпацікавіццааброзныхейныхпраблемахзжытломізуладкаваньнемўгорадзе.Натуральна,яныхуткасталіблізкімісябрамі.Абоемалаштоведаліадноабадным,іўсёжадчувалі,штоіхныяадносіныпа-дышлідатаеступені,калі—наватдляпрацягваньняпростагасяброўства,такога,якзараз,—некаторыяўзаемныяпаглыблень-ніўпадрабязнасьцііхнагабылогажыцьцянасьпелі.

Гэтая думка крэпка засела ўМарыінай галаве, калі янывыйшлізбудынкацарквы,перайшлівуліцуйпайшліўпарк.


Дзеньбыўцёплы,хацяйхмарны.людзейупаркуўгэтычасбылоняшмат.Наарэляхіўпясочніцахгулялісядзеці.

Міколавыбраўаддаленуюлаўкупадвялізнымклёнам.ЁнзмахнуўпылсваёйнасоўкайізапрасіўМарыюсесьці.Янапа-гадзіласяйсела,выцягнуўшыногідыўважліваразглядваючысваекарычневыячаравікі,быццамбачылаіхупершыню.

Некаторычасянысядзелімоўчкі,утаропіўшысяперадсабой,абоезанятыясваімідумкаміпасьляразмовыўцаркве.

—Марыя,гэтапраўда,тое,штоятабесказаўуцаркве,—Мі-коларэзказавярнуўгалавудаяе ізазірнуўувочы,утойчасякянаўсёяшчэглядзелаперадсабой.—Мнесапраўдыгэтаважна.Яняведаю,каліягэтазразумеўупершыню...Хібакаліяшукаўцябепастарымадрасе.Я,якпачуў,штотызьехала...Мнепадалося,штоягубляюнештаназаўжды.Ітадыраптамязразумеў,штогэтаняпростаезнаёмства,якбылозьіншымі,пакульнепрыехалаты.праўда.Яведаюцябезусімкоратка,аленяхайнаваттак...Яадчуваю,штотыменавітатойчалавек...Яктызьехалаінепакінуланаватадрэсы,куды,ініхто,кагояпытаўся,нязмогмнесказаць,кудытыдзелася,ятакспалохаў-ся,аштокаліраптамтывырашылазьехацьзгораду,Богведаекуды,іяцебебольшнепабачу.праўда,Марыя,—голасМіколызадрыжэў,—яніколітакнегубляўраўнавагі,якугэтыядні.Яцэлычаспаўтараў сабе,штоняможа гэтагабыць, каб тытакзрабіламне.Апотымяпадумаў,штотыжнічогамненепавінна,штонашаесяброўстваледзь-ледзьпачалося...Алеязразумеў,штодлямянегэтасур’ёзна....Ячакаўгэтайнядзелі,лічыўкожнуюгадзіну,бопадумаў,штоўцарквежтымусішпаказацца.Тамуятакузрадаваўся,каліпабачыўцябе...Іцяпер,штомытутразам...

Ёнраптамзмоўкітрывожнаагледзеўся,якбыццамямубылапатрэбнаядапамога.

—Марыя,каліласка,каліты...Каліямагутабенечымда-памагчы,скажымне,га?Яняведаю,каханьнегэтаціне...Алеянехачубыцьэгаістаміўмешваццадарэмнаўтваёжыцьцё.Адно,учымяўпэўнены,янемагуцябезгубіцьіяхачубыцьпобачзтабой.цідазволіштымнегэта,Марыя?Магуяхацяспадзявацца,штотыбудзешлічыццазмаіміпачуцьцямі?

Міколаўзяўяезаруку,хацеўзаглянуцьувочы,алеянаўсётакіглядзеланаперад,штоённаватспалохаўся,ціхацяпачулаянаўсё,штоёнтутнагаварыў.ейнаямляваярукаляжалаўягоныхруках,іёнзаёрзаўналаўцы,няведаючы,штоцяперрабіць.


Марыямаруднапавярнулатвардаяго,іМіколасьцепануўсяадтаго,штопабачыўуейныхвыразныхблакітныхвачах.Тамбыўболь,расчараваньне,шкадаваньнейразуменьне—усёра-зам.ценьнечаганезразумелага,прадчуваньненейкайнебясьпекіадбіласянаейнымтвары,ушчыльнасьціснутыхвуснах,уняў-пэўненымпаглядзе.Жанчына,штоперажылашматгора,ідзіця,якомупатрэбнадапамога,—восьхтоглядзеўзаразнаяго.

Міколабыўадукаваным,памяркоўнымчалавекам,працаваўбухгалтарам,іўягонымжыцьцібыліжанчыны.Дагэтульёнбыўнепапраўнымбабылём,непаддатлівым, стралянымвераб’ём.Аленіколіяшчэўжыцьціённямеўсправызтакімхарактарам.Гэтаяжанчыназапалаямуўдушу,якніякаяраней.Янаівабіла,і інтрыгавала, ранілай радавала.Янаўлівалаў ягоменавітатыясілы,штопажынаюцьпладыкаханьняпразсалодкібольіпакуту.

—Мікола,тыгонішконей,—сказалаяна,націскаючынаслова«гоніш».

Голас здаваўся адчужаным і бязьлітасна абыякавым.Ямунаватпадалося,цімаеянаякіясьпачуцьцінаагул.

—Табенепрыходзіланарозум,штоя,можабыць,зусімнегатоваяшчэдляякіх-небудзьрамантычныхадносінаў?—зада-лаянарэзоннаепытаньне.—Яўсьцешанатваёйувагай...аледазвользапытацца,аштотыведаешпрамяне?

—Нічога,—абарваўяеМікола.—Не,не,неперабіваймяне,—паднялаянаруку.—Дай

цяперяскажу.Тыжведаеш,штояняўчоранарадзілася.Ітымусішведаць,што янемагу адлучыцца ад свайгомінулага,ніхтоняможа...Карацейкажучы,ёсьцьумянепрычына,чамуяпераехала;умаіммінулымзначнабольштаго,штотымог,напэўна,сабеўявіць.Усё,штоямагупакульсказаць,калігэтатрохіцябесупакоіць,штомаёмінулаенятоерасьцьветастае,якбываеўнекаторыхдзяўчат.Нештазусіміншае.Ікаліябудугатова,яскажутабе.Азаразнемагу.

—Якжа,Марыя...Каліласка,тымусішмнесказаць.Штобтамнібыло,наватсамаегоршае,алеможаязмагудапамагчытабе,—узмаліўсяМікола.

—Не,Мікола,нязможаш.Ах,тыжнічоганяведаеш!..—го-ласейнысарваўся.—паслухай,Мікола,ятакразгублена...Небянтэжмяне,непытайсяніабчым.Хібанябачыш,негатоваяяшчэ,кабадкрыцьдушу.

цяперянавыглядалараззлаванай.Міколапаглядзеўёйпільнаўвочы,надарагітвар,штозьмяніўсяколерам,ізразумеў,якое


вялізнаезмаганьнеадбываеццазаразуейнайдушы.Янастара-ласятрымаццаспакойнай,але—каліённаагулразумеўнештаўлюдзях—былагатовавось-восьзарыдаць.Нештатакоевіравалаўейнайдушы,іўсёжянанебылагатовападзяліццазьім.Іямунезахацеласявыклікацьзаўчаснагавыбуху.

—паслухай,Марыя.Можаштыпаабяцацьмнеаднурэч?—ёнузяўяезаруку.

—Што?—Калітабебудзепатрэбнаядапамога,якаябнібыла,—ты

паклічашмяне?—Добра,паклічу,—адказалаяна,крыхупавагаўшыся.—Дамовіліся.Ацяпер,можнаязапрашуцябенаабед?—Ну,гэтаможна,—янаўсьміхнулася,алеусьмешкабыла

празьсьлёзы.Міколапасадзіўяеўсваёаўта,іяныпраехалідвакварталы

дарэстарану,дзенядорагаможнабылопачаставаццадобрайстаройкухняй.

Яныелі нетаропка, гаварылі няшмат і ні аб чым.Міколасачыў за кожнымейнымрухам,намагаючысяразгледзець замаскайабыякавасьційзьнешнімспакоемейнылюбытвар.Штобянатамнінамагаласясхаваць,ёнмусіцьпранікнуцьугэта,стацьчасткайейнагажыцьця,боцяпер—іёндакладнагэтаразумеў—цяпергэтатычыласяіяго.

пасьля абедуМіколапрапанаваў зьезьдзіцьна выспуТа-ронта,алеянамяккаадмовілася,засьпяшаласядадому.Можа,такбылойлепей.Усёж,калібяныяшчэболейпрабыліразамсёньня, нейкае неасьцярожнае слова ці нялоўкі рухмог бывыклікаць непатрэбныя ўспышкі, якіхМікола так стараннанамагаўсяпазьбегнуць.

падарозедаМарыінагадомуабоемаўчалі.прыпаркоўваю-чысвайгозялёнагашэўрале,Міколанаўрадцізаўважыўназвувуліцыцінумардому.

—Марыя,можа,тыўсёждасімнесвойнумартэлефону?—Угэтымдоменяматэлефону,—схлусілаяна.—Жан-

чыны,уякіхяжыву,цітоашчадныя,цітостарамодныя.Няведаюдакладна.

Гучэлаякмана,алеМіколасказаў:—Але.Ну,тадывосьтабемой,—іёнвыцягнуўмаленькую

карткусасвайгокашалька.—Тэлефануймнеўлюбычас,якзахочаш.

—Добра,Мікола,—ціхаадказалаяна,адводзячыпагляд.—Іпрабач,штоябылатакойдрэннайкампаніяйдляцябесёньня.


—Нічога,—ёнвыйшаўзаўта,адчыніўдляяедзьверцыіпотымглядзеўёйусьлед,пакульянанеўвайшлаўдом.

Навуліцынебылонідушы.Выязджаючы,ёнагледзеўвулі-цупаабаіхбакахізразумеў,штоМарыяпэўнамеласур’ёзныяпрычыны,кабпераехацьсюды,дзеплатазначнавышэйшая,чымутыммесцы,дзеянажылараней.

Каліённаагулнештаразумеўужанчынах—аёнмеркаваў,штотак—янабыланязтых,штотаклёгкараскідваюццацяжказаробленыміграшыма.

Штожтадыпрымусілаяепераехацьсюды?Загадкападаласяямуяшчэбольшскладанай.

27

ВОСьІСУСТрэчА

Марыянезаўважылачасу,якдоўгаянаўжохадзілатуды-сюдыпасваімпакоі,настолькізанятаяянабыласваіміцяжкімідумкамі.

Усёбылонятакпроста,якпадаваласяяшчэўчора.Яноббылолягчэй,калібянанесустрэласязьМіколам.

Усёбылотакнедарэчы.Ёнвельміпадабаўсяёй.Якіхнамаганьняў ёй каштавала сёньня ўпарку ўдавацца

спакойнай!Добра,штоёнспыніўсятам,дзеспыніўся,боянабыланамяжызрыву.

Ёйтакпатрэбнадапамога,іўтойжачасвось—янанезмаглапрыняцьрукупомачыадмужчыны,які,янаведала,быўуяезакаханы.чаму?Можаўсёжбылоблягчэйпрызнаццаямуваўсім,папрасіцьдапамогі—цяпер,каліздабычабыланаадзінстрэладяе?

Не,іяшчэраз—не.Асалодапомстыбудзеейнайітолькіейнай.цяпер,каліса-

лодка-горкікубакстаіцьперадёй,янамусіцьузяцьягосамадывыпіцьадна,нізкімнядзелячыся.Тадыйтолькітады,адчувалаяна, будзе выкананы ейнымацярынскі й даччыны абавязак.Інакшбыцьняможа.

Іўсёжцяпер,менавітаперадтым,якузяцьгэтынаканаваныкубак,перадёйпаўстаўсамывялікікаменьспатыкненьня.Іякягопераадолець?Уяенебылоніякагаадпаведнагарашэньня.

ейнаяхрысьціянскаямаральнедавалаёйспакою.


Янаверыла,штомелаправазабіцьзлодзея,алецімелаянахоцьякоеправапазбавіцьжонкумужа,адзяцейбацькі?

Можа,ёйпараіццазадвакатамцісасьвятаром?прынамсі,яныбдапамгліёйвызначыцьейнаедакладнаемейсца.Дагэтульянакіраваласявыключнасваімсумленьнем—адноянобылоівярхоўнымсудзьдзём,ікіруючайсілай,зьякойяналічылася.

Босумленьне—яножідзеадБога...Мяккіядыванызаглушаліейныякрокі,ініштонеадцягвала

ўвагіаддухоўныхпошукаў.раз-поразянаўглядаласяўвакно.Домнасупрацьпадаваўсяпакінутым.Яны,пэўна,выправілісянапляжціяшчэкуды,боіхнагабардовагаб’юіканебылонамесцы.

Якбыёйхацеласязрабіцьусёсаспакойнайразважлівасьцюспрактыкаванагагангстэра.простападысьцідыпрыстрэліцьяго сашчасьлівай усьмешкайна вуснах.Хібане з-за гэтагакрыважэрнагападлюгіпрайшлаянапразусепакутыпеклазасваеапошніягады?

Тадыадкульгэтыягрызотысумленьня?Глыбокаўдушыянаадчувала,штотакінязможазнайсьці

канчатковагавырашэньня.ЁсьцьБог,іёсьцьейнаесобскаесум-леньне;іабоеяны—іапошняяінстанцыя,ісуворыясудзьдзі,штопаклічуцьяедаадказнасьці.Штокаліянанязможавыдацьадпаведныяапраўданьнізасваедзяяньні?Штокаліяназусімнямаерацыі?Каліўжовыконвацьсамасуд,дыкрабіцьгэтазьнепахіснымперакананьнем.

Сьлёзыпалілісясаміпасабе.Янанеспынялаіх.падушкіспадарыняўБэнтлей,пэўна,ніколіняўпітваліў сябестольківільгацізасваёдаўгоежыцьцё.Гэтабылісьлёзычалавека,якібыўаднойчызганьбаваныіздолеўізноўпадняцца.

Марыязразумела:штобянацяпернізрабіла,алежыцьцёўжоабагналаяе.Гэтываўчарацяпернеадзін,іхужочацьвёра.Яктыаддзелішягоцяперадцелаягонаесям’і,непарэзаўшыкравяныхартэрыяў?

А як тады суняць раз і назаўжды адчайную тугу сваёйдушы?

Адушысваіхдзетакімаці,штонепакідаюцьяе?

Янанеяксупакоілася,прывяласябедатолкуйнадвячоркамвыйшлаўпарк.прайшласяпаберазеракі,панаглядалазадзет-камі, за іхнымі гульнямі,потымселаналаўкуйпастараласясканцэнтраваццаначытаньні.


папярэдніўсплёскпачуцьцяўпрайшоў,іянасталанейкайзьнямелайіадхіленайадусяговакол,каліўпрыцемкахвярта-ласядадому.

ІтутянасустрэласязБэргдорфам.пэўна,янацалкамбылазанятаясабой,бонезаўважыласям’і

Бэргдорфайужозьбіраласяперайсьцівуліцу,якпачула:—МісісМароз!Гэтабылаэрна.Марыяспынілася,завярнуласяйубачылаіхусіх.Яныстаялікаляаўтанасваімдворыку, занятыявыладоў-

ваньнемусіхсваіхвандзэлкаў,прывезеныхзпляжуціяшчэтамадкуль.Бэргдорфвыцягваўзадчыненагабагажніканадзімануюлодкузматрасамі.Усе,акрамягалавысямейства,быліўшортах.прадуктовыкошыкужо стаяўнабэтоннай сьцежцы, а дзецівыхоплівалісваецацкійтузалісязпудзелем.

—МісісМароз,каліласка,хадзецесюды,—працягвалаэрназьмілайусьмешкай.Ітадыдамужа:

—Ёган,восьжанчына,штояказалатабе.ЯнажывеўсёстраўБэнтлей.МісісМароз.

Марыяпавольнападышладаіх.Досыцьдзіўна,алеяназусімнеразгубілася,ёйбылонават

цікава.Гэтабылацікаўнасьцьбясстрашнагапаляўнічага, якідаўнозвыксяздумкай,штоаднойчытакісутыкнеццаздрапеж-нікам,якогадаўновысочваў.Набліжэньнедазьверазачороўваласваёйказытлівайпанаднасьцюадмагчымасьціразглядзецьяготакблізка,тымчасампільнуючыбясьпечнуюдыстанцыю.

МоўчкіМарыяспынілася,нязводзячывачэйзБэргдорфа,зусімзабыўшысянаэрну.

Зваласатымірукамійгрудзямі,штовыглядалізшырокайбелайтэніскі,ёнвыпрастаўсяі...—быццамукушанынябачныміклом,шарахнуўсяйзастыў,няздолеўшывымавіцьніслова.

Марыязазірнулаўгэтыяшэрыявочы,пазнаючытойзьвяры-ныбляскуіх,потымперавялапозіркнавусны,нагустыявусікі,заліловеўшаецела,адвіслыпадбародак,агрузлыжывотізноўвярнуласядавачэй,кінуўшыямувыклікцьвёрдымдаўгімпозір-кам.Вочыягоныянезьмяніліся,ітымчасамуіхбылонештановае.Заразяныбылінапоўненыязьдзіўленьнемінедаверам,якбыццаміхныўладальніксутыкнуўсязпрывідам.

Гэтае супрацьстаяньне вачэй цягнулася досыць доўга йпаставілаэрнуўпоўнаенеўразуменьне.Мілаяўсьмешказьніклазьейнагатвару,вочыбегаліададнагодадругога.


—Ёган,гэтамісісМароз...медсястра...нашаясуседка,—паўтарылаяна,цяперужоняўпэўнена.Відавочнаянамелапа-дазрэньне,штонештатутадбываеццапа-заейнымразуменьнем,ініякнемаглавызначыцца,якёйтутпаводзіцца.

—МісісМароз...Ага. ...прыемнапазнаёміцца,—урэшцепадаўпрызнакіжыцьцяБэргдорф.

Хрыпатыголас,здаецца,выціскаўсязьперасьмяглайглоткіпразьсілу.Ітадысасваёйбылойбравадай,гэтакзнаёмайМа-рыі,усклікнуў:

—Будзьяпракляты!Ну,ужогэтывоклікбыўзусімякусукуляпіўшы,эрнаажно

застыла ў непаразуменьні, утаропіўшыся ўмужа, бо, пэўна,ніколіяготакімнябачыла.

—Што ты такое гаворыш,Ёган?—усклікнула янанэр-вова.

Апрытомнеўшы,Ёганцяперуталопіўся ўжонку, быццампершыразяеўбачыўдызалапатаў:

—Гэта... я...Ай, да нічога...Не пераймайся...Няможабыць...

—Штоняможабыць?Абчымгэтаты?Штозтабой?—Нічога,нічога...Незьвяртайувагі.Ёнпаволіачуньваў,вяртаючысяданармальнагастану.Тады

зноўпаглядзеўнаМарыю:—Дыкадкульвы,кажаце?—ЗьБеларусі,—спакойнаадказалаМарыя,цяперкідаючы

паглядынаэрну,расьцягваючысваюнасалодуадненармальныхпаводзінаўейнагамужа.ейныдзіцячытварыкусёяшчэзахоўваўразгубленасьць.

КаліжМарыязноўзавярнуласядаяго,наейнымтварычы-таўсявыразныценьвясёлагазадавальненьня.

Небылабэрнатакойзьбянтэжанай,гэтанепазьбеглабейнайувагі.Бачты,яназьвяладвухнезнаёмцаў,а іхныяпаводзіныаказалісяцалкампа-занейкімразуменьнем.Хібаштоянатакаяпрасьцячка,кабзаўважыцьіскрынечагазначнабольшглыбокагаўкожнымзьіх.

—Так?Азьякіхмясьцінаў?—працягваўБэргдорф.—ЗНаваградку.Хібавыбывалітам,містэрБэргдорф?—Быў.праездам...—цяперёнвыглядаўспакайнейшым,але

ўсёяшчэразгубленым,няведаючы,шторабіцьдалей.паглядзеўнасваюжонку,быццамчакаючыадяепадказкі.

Марыяпрыйшлаёйнадапамогу:—Былісёньнянедзенапікніку?


—Незусім.езьдзіліўпаркнавозераСімка,—падхапілатэмуэрнайхутказабалбоніла,—О,якоецудоўнаемесьцейка!Гэтатрэбабачыць!Вадатакаяцёплая,апляжякі!Некаліпа-едземцезнамі,місісМароз.Авышто,працавалісёньня?

—Не,яхадзілаўцаркву.Бэргдорфадчыніўбакавыядзьверыдому,цэлычаскідаючы

няўцямныяпозіркінаМарыю,ітадызьнікзаімі.—Можа,вызойдзецеданас,місісМароз?пагамонім,пера-

кусімшто-небудзь.Зрабецеласку,—запрасілаэрна.—Няхочаццавамзамінаць...—Ну,штовы,якоетамзамінаць...Намбудзевельміпрыемна

бачыцьвасунас.Гэтабылотаклагодна,штоМарыянезмаглаўстаяць.—Добра.Няхайбудзепа-вашаму.—Заходзьце, калі ласка,—шырака адкрылаэрнадзьве-

ры.—Калівынябудзецесупраць,ябпагулялазьдзецьмі,пакуль

выўладкуецесязрэчамі.—Ну,вядома....эрна,дзетка,пакажымісісМарозсваецацкі

йкніжкі,га?—гукнулаэрнадачку.Дзяўчынкуспанукацьнятрэбыло.падмамінуўсьмешкуяна

пацягнулаМарыюзарукуўсвойпакойдлягульняў.УсёяшчэзнаходзячысяпадуражаньнемадсустрэчызБэрг-

дорфам,Марыяцяперстаяласяродгарыцацакігульняў.Тутбыўнаваттэлевізарукуце.Бэргдорфдобрараскашэліўся,кабзабясьпечыцьусім,чыммагчыма,сусьветсваіхдзетак.цэлынаборлялекразамзмаленькайпэні,учырвонайсукенцы,дырусявайДолі;тутбыліярка-каляроваялялечнаяхатка,маленькаядошкадляпісаньня,мноствакніжак-маляванак,ужоаздобленыхтымікаляровыміраспэцкамі,наякіяаднокрэпказанятыядыбез-даглядныядзеціздольныя.Стрэльбы,танкі,самалёты,лінкорыдыалавянныяжаўнерыкіўіншымкуцеяўнанележаліэрыку.

МаленькаяэрназавялаМарыюўсвойлялькавысьвет.Мі-лаедзяўчо,Марыяцешыласязьяе.Яначырыкалайсьмяялася,якверабейка,усусьвецесваіхфантазіяў,паказваючыіхгэтайдобрайцёці.Аэрыктымчасамгуляўсясамсабе,выстаўляючынамаршкалёныжаўнераў.Ібелыпудзялёкпаглядаўсасвайгокутана ўсю гэтуюмітусьнюса звычайнай сабачайцікаўнайпаважнасьцю.

—Вытаклюбіцедзяцей,місісМароз,—зьявіласяўдзьвярахэрна.Марыянаватнепачула,яктаяпадышла.

—Так,вельмі.Увастакіямілыядзеткі,місісБэргдорф.


—Дзякуй,місісМароз.—Зрабецеласку,завецемянеАлена.—Добра,Алена.Тадыйвымяне—эрна.Ацяпер,каліласка,

унашуюгасьцёўню,Алена.эрнадыэрык,хадзеценакухню.Тамвасмарожанаечакае.Хуценька.

Янысядзеліваколвялікагакававагастала,еліпечыва,пілігарбату.пасьляўсіхабмеркаваньняўнадвор’ядыдзяцейБэрг-дорфвярнуўся,якМарыяймеркавала,дароспытаў.

—Значыць,вызНаваградку,місісМароз?разваліўшысяваўтульнымфатэлі,лянотнапіпкаючылюль-

кай,якаязапоўнілаводарамтабакіўвесьпакой,ёндакончыкаўваласоўвыдаваўнапрыстойнагагалавусямейства.

—Менавітатак,—адказалаМарыя,насьцярожыўшыся.—Івыбылітамцэлычаснапрацягувайны?—Так.працавалаўшпіталі.—Ябыўувашайкраінепаругадоўпадчасвайны.Быўу

Наваградку, Барысаве,Менску,Віцебску, Гомелі,Слуцаку...прыгожаякраіна,цудоўныялюдзі.

—Вываявалітам?—Так.Ябыўуспецыяльныматрадзе,штозмагаўсязчырво-

ныміпартызанамі.часамбывалавельміцяжка,алеўцэлыммненяманаштоскардзіцца.Япрайшоўвайнубезадзінайдрапіны,хацябылотрапляўутакуюкалатню,адкуль,здавалася,іжывымнявыйсьці...

—пэўна,вамцяжкаўспамінацьцяпер...—сказалаМарыя.—Вайнадлякожнагабылацяжкой,—Бэргдорфзацягнуўся

піпкай.Янапаглядзеланаягозьцікаўнайпадазронасьцю.Уягоных

вачахбылапастаяннаяпільнасьць,алеўжобезтагошоку,якіёнпацярпеў,яктолькіяепабачыў.

—Аштоздарыласязвашыммужам,Алена?—запыталасяэрна.

—Ягомабілізаваліўчырвонуюарміюў1941-м,перадсамайвайной.потымяатрымалапаведамленьне,штоёнпрапаўбязьвестак.

прыбеглізкухнідзеці;эрназалезланакаленкідамаці,эрыкпабегдалейусвойпакой.

Бэргдорфпадняўся.—Кудыты?—запыталасяэрна.—Ат,здаецца,трэбылобвыпіцьнечагакрапчэйшага,—

крэкнуўБэргдорф,—га,эрна?


—Але,—кіўнулатаяйзавярнуласязноўдаМарыі.—Хацелапапрасіцьвасабаднойласцы,Алена.Можа,каліўвасбудзечас,вымаглібпабыцьзьдзецьміўнаступнычацьвер.Мыхочамсхадзіцьутэатар,будзеспэктакль,якіЁганхочапаглядзець.

—чакайце,падумаю...Здаецца,нічога...Так,ядумаю,штоямаглабпабыцьзьдзецьмі,эрна.

—Ёган!—усклікнулаэрна, як той заявіўся зпадносам,застаўленымчаркамі,напоямідыкактэйлямі.—Тычуеш?Мыможампайсьціна твойспэктакль.Аленапагадзіласяпабыцьзьдзецьмі.

—Ну,цудоўна,Алена,—згрымасьнічаўБэргдорф.—Вызробіценамвялікуюласку.Нянектутнедазваццазгораду.Няведаю,чаму.

Ёнузгрувазьдзіўпадноснастолік.—Ну,лэдзіс,штобудзецепіць?—Якзвычайна,Ёган,—усьміхнуласяэрна.—Авыштопажадаеце,місісМароз?—Дзякуй.Алеяняп’ю.—О,Алена,—запытальнапрацягнулаэрна,—Ну,трэба

жвыпіцьзазнаёмства!—Так,вашаяпраўда.Алетолькікрышачку.—Тады,мо,вішнёвагалікёру?Самыжаночынапой,—пра-

панаваўБэргдорф.—Добра,—пагадзіласяМарыя.—Ну,імнетады,—сказалаэрна.пакульёнразьліваўпачарках,Марыясачылазаягоныміру-

камі.Ёнупраўляўсязусімгэтымсашматгадовымдосьведам.Той самыпалец,на якім заразбыўпярсьцёнак з тапазам,

некаліўпрыгожваўсярэбранычэрапзьперакрэсьленымікост-камі.

АвосьгэныпалецнаціснуўнакуроктойноччуўШулах...Марыяўзялачарку,запоўненуюкрывава-чырвонайвадкась-

цюдыўтаропіласяўгэтуюпадпітуюпаскуднуюрожу,чыевусныўрачыстапрамаўлялі:

—Ну!..Засустрэчу!ейнай руцэ аж засьвярбела аджаданьня пляснуць гэтай

крывавайчырваньнюўтварзабойцы.рана.Яшчэзарана.


28

УпОШУКАХСлУШНАСьцІ

На зьмярканьніМарыявыйшла з трамваюйнакіраваласядасьвятарасваёйцарквы,якімешкаўсяугэтымраёнезадвакварталыдалей.Янаўжодамовіласяабсустрэчызьім.

Янанясьпешнайшлапаходніках,наглядаючы,якнекаторыягаспадарырабілівечаровыполіўсваіхсадкоў,якдзеткінасілісявакол,гуляючыўхованкі—сваюапошнююнасёньнягульню,пакульклапатлівыяматкінепаклікалііхдахатыспаць.

АлеМарыін розум няжыў гэтым засынаючымпульсаммітусьлівагагораду,штопаступоваадыходзіўдазаслужанаганачногаадпачынку.Уейнайпамяцізноўізноўпаўставалісловыадваката,зьякімянабачыласясёньняпасьляпрацы.Ёндаўёйпараду—вартуюажпяцідаляраў:

—МісісКаравай,увасжанямафактузлачынства.прабачце,ямушувамгэтасказаць.Канадыйскісудняпрымегэтуюсправударазгляду.паверцемне,гэтаезлонамеранаезабойства,яквыкажаце,былозробленачалавекам—яктамягонаеімя—падчасвайны.Здарыласягэтаненаканадыйскайтэрыторыі.Уваснямасьведкаў.Канадыйскісудбудзеразглядацьсправу,якаятычыц-цаадноканадыйскагаграмадзянінанамомантзьдзяйсьненьнязлачынства...

Восьяк.Напэўна,штоБэргдорфужотаксамапацікавіўся,якканадый-

скізаконбудзеставіццадаягоных«подзьвігаў».Гэтаякраінароўныхмагчымасьцяўзьявіласяраемдлянека-

торыхзлачынцаў.Марыячулапрасправы,калісавецкіяўладызавочнавызначаліпрысудтакзванымваеннымзлачынцам,штоцяпержывуцьуКанадзе,алепасьлянекалькіхспробаўпатраба-вацьуКанадывыдачыіх,такнічогайнедамагліся.Якзазвычайканадыйскіўрададказваў,штотойчалавекпрызнаныніўчымневінаватыміміграцыйныміўладамі,штоёнзьяўляеццаканадый-скімграмадзянінамздобрайрэпутацыяй,ізахлопваўкнігу,незьвяртаючыўвагінаўсевыпадыйатакіСаветаў.Канадыйцымелірацыю,так.Ніводнаясамапаважнаядэмакратычнаядзяржаванедазволіць,кабейныяграмадзянеасуджвалісядыктатарскімрэжымаміншаекраіны.

СваюсправуМарыянаагуладнесладаасобнайкатэгорыі.першзаўсё,маскоўскіяагентынястануцьдамагаццаБэргдофа.пасловах інспэктараТрахімовіча:«Сьцярвятнікіпадбіраюць


рэшткікрывавагабеларускагацела,наякімпіравалідвахіж-нікі»,—хіжнікамібылійгітлераўскіяфашысты, істалінскіярасейцы.Кабзрабіцьпраўкіўзаконе,беларусымусяцьпадзяліцьадказнасьцьінахіжнікаў,інаіхныхсьцярвятнікаў,такіхякБэрг-дорф,налаўцыпадсудных.АлештоякМарыіншматпакутнынарод зноў апынуўсяпадмаскоўскайкаляніяльнайпугай, абгэтымможнатолькімарыць.

АлеМарыя-ахвяра й Бэргдорф-злачынец— абое цяперзнаходзяццаўсфэрызаканадаўствааднойдэмакратычнайкраі-ны.Тэарэтычна,прынамсі, увесь вялізныапарат законнасьціслужыцькожнаму грамадзяніну. І ўсёж адвакат вызначыўсядакладнанагэтыконт.

ЗаконамБэргдорфадастацьнельга.Шкада,алегэтакянойёсьць.

Нарозумпрыйшліперасьцярогіейнагадзядзькі:«Тыхочашпадацьнаягоўсуд?Якішчэсуд?Тынаватнеграмадзянкагэтаекраіны.Якіятваеправы?Хтоцябепаслухае?»Якуюжёнмеўрацыю!

Нават калі адкінуць усе гэтыя выкрутасы заканадаўствадыпамеркаваць,штоягоможнапасадзіцьналавупадсудных,тоякяназможазладзіцьзгэтайсправай,каліўяезусімнямагрошай?

І калі ў гэтымуся справа, то янацалкам тадымаеБогамдадзенаеправа...

цімаеяна?

Айцецпавал прывітаў яе ля дзьвярэй і запрасіў у гась-цёўню.

Бязьдзетныўдавец,гадоўшасьцідзесяці,лысаваты,зьсівойкароткайбарадой,мажныйпавольны,ёнжыўутрохпакаёвайкватэры,штозаймалаўвесьпершыпаверхдому.парафіяягонаябыланевялікаяйвымагаласьціплагажыцьця.

Гасьцёўнябылаабстаўленаяпа-сучаснаму.цэлуюсьцянузай-малавялізнаякалекцыякніг—уасноўнымбеларушчына.Укуценастольнаялямпакідаланяяркаесьвятлонастолік.Наканапекалялямпыляжалаадкрытаякнігазпарайакуляраўнаёй.

—Яўжозачакаўсянавас,Марыя,—сказаўёнціха.—Каліласка,праходзьце,чуйцеся,якудома.

Ёнпрысунуўдляяемяккаекрэсладаканапыйузгрувазьдзіўсваестокіляграмаўкаляадкрытайкнігі.Маршчаватытварпада-ваўсяабвіслыміамальбезжыцьцёвым,адномаленькія,цёмныявочыбыліжвавымійпільнымі.


Колькі разоўМарыя ўжо разважала над тымфактам, якмалагэтыстарымаесупольнагазагульнапрынятымвобразамправаслаўнагасьвятара.Дляяе стандартнывобразмусіўвы-глядацьнештакшталтутыхсівыхдоўгабародыхсьвятых,якімізаселенысьценыўсходніхправаслаўныхцэркваў,штоянанекалінаведвала:гэтківелічна-пакутныпагляд,адхіленыадзямнога.Восьзасталосяаднодадацькрылцаў,ігэтыбагалюбецтутжавыправіццаўабдымкінябеснагаГаспадара.

Марыяведала,што гэткі непрывабнывыгляд айцапаўламногіхуводзіўузман.Насамайсправепоручсашляхотнымсэрцам,праніклівымрозумаміхарактарамсьціплым,бездакор-ным,ёняшчэвалодаўтакімрэдкім,бясцэннымдарам—ры-сай,вельмінеабходнайдляягонагапрызваньня,—уменьнемгаварыць.Ягоныяпаўнаважныя, дакладныя, ад душыказаніўдыхаліжыцьцёў кожнуюнядзельнуюслужбу. Звычайна ёнпачынаўунізкімключыйдалейвёўсваіхпарафіянаўдаглыбокіхводаўБоскагавучэньня.Майстэрстваягоныхпрамоваўрабілазразумелымягодлякожнага.Ізаўждыённамагаўсядайсьцідадушаўмаладзейшагапакаленьняйпаўсіхмеркахспраўляўсязгэтымпасьпяхова.

Марыя села, і праніклівыя вочы затрымаліся на ёй з ча-каньнем.

—Ойчапавал,умянескладанаясытуацыя,вельмісклада-ная,—янаспынілася,няведаючы,зчагопачаць.

—Супакойся, дзіця,не сьпяшайся.Я гатовыцябе выслу-хаць.

—Япраўданяведаю...яксказаць...Ведаеце,ойча,тутсправаўтым,калікоратка...Адзінмужчына,штожывеўгэтымгора-дзе...іштоямушузгэтымрабіць...

Марыіныблытаныя словыяўнаўвялі ў зман сьвятара, боледзьзаўважная,стрыманаяўсьмешкапрабеглапаягонымтва-ры.Відавочна,штозьпершыхсловаўягонайгосьціёнпаблажлі-вапаставіўсядасутнасьціейнайпраблемы,безсумневу,ёнбыўужогатовывыслухацьгісторыюнейкагалюбоўнагараману.

—разумееце,ойчапавал,—працягвалаМарыяціхімгола-сам,—гэтычалавек...ёнзабіўмаюмаційдвухмаіхдзетактам,уБеларусі,падчасвайны.Імянетаксама...алеяцудамвыжыла.

—Божаўсемагутны!—усклікнуўсьвятар,ягоныспакойнытварраптамсказіўсяболем.—ціяправільнацябепачуў,Марыя?Тыможашпаўтарыць,штотытолькіштосказала?

—Выўсёправільнапачулі,ойча.чалавек,праякогаягавару,забіўмаіхдвухдзетакімаюмаціўБеларусіпадчасвайны.Івосьцяперязнайшлаяго.Ёнжыветут,угэтымгорадзе.


—Фу-у,—выдыхнуўці то з палёгкай, ці то зьцяжарамсьвятар.—Шчыракажучы,Марыя,калітысказалапрамуж-чынуйнейкуюсытуацыю,япасьпешнайнеразважлівападумаўнештазусім іншае.О,Божа,прабачмнегэтаенедаравальнаемеркаваньне.

цяперМарыяўсваючаргубылазьбянтэжана,ацэньваючыпакаянныясловысьвятара.Янагоркаўсьміхнулася,зразумеўшыягонаенеўразуменьне.павісланялоўкаемаўчаньне,ікабскон-чыцьзьім,сьвятаркрэкнуўіпрамовіў:

—Ну,восьшто...раскажымнеўсёадпачатку...бязсамыхбалючыхпадрабязнасьцяў...Каліхочаш,дзіця.

Марыярасказаласваюгісторыюўсю,адпачаткувайны,каліейнагаВалодзюмабілізавалі.расказала,якянызмаціратаваліКалпакову-Бэргдофужыцьцё,даглядаліяго,хаваліаднемцаў.потымянаапавялаабягоныхсамыхвядомых,гідкіхдзяяньнях,каліёнбыўунямецкайпаліцыі.Янарасказвала,іайцецпавалусёківаўгалавойзразуменьнеміспачуваньнем.часамёнпера-рываўейнырасповед,кабудакладніцьнейкіяпадрабязнасьці.

ЗьцяжкасьцюМарыястрымліваласьлёзы,калірасказвала,якБэргдорфзабіваўейнуюсям’ю,іпотымсваюагоніюўлапахпартызан.потымбылацэлаяадысеяпаразбуранайвайнойэў-ропе,паездкаўКанаду,выпадак,дзякуючыякомуянадазналася,дзезаразБэргдоф,нуй,урэшце,ейнаесёньняшняестановішчай задачу, якую яна сабе паставіла.Яна скончыла, змучаная,гледзячынасьвятара,якісядзеў,глыбоказадумаўшыся.

—Гэта відавочна злачыннае дзеяньне. І калі гэта так,томусіцьбыцьпрыведзенаў суд,—выказаў ён сваёмерка-ваньне.

—Ямусілавамадразусказаць,ойча,—засьпяшаласяМа-рыя,—штоябыласёньняўадваката.Ёнсказаўмне,штоніякагашанцу,штоніадзінканадыйскіадвакатнепагодзіцца—гэтаягоныядакладныя словы—увязаццаў гэтуюбезнадзейнуюсправу.

—Восьяк?—айцецзаёрзаў.—Ёнсказаў,чаму?—Ёнпрывёўнекалькіаргумэнтаў.Галоўны,штозлачын-

ствабылозробленаўіншайкраінепадчасвайны,іштоніхтознаснябыўтадыканадыйскімграмадзянінам.Акрамятаго,ёнсказаў,штоўмяненіякагашанцудавесьцігэтуюсправу,боўмяненямасьведкаў.

—Мневартабыловедацьлепей,—сказаўсьвятар,расьсеянаразглядаючыакулярыўруках.—Яніколінячуў,кабпадобныясправыразглядаліся ў судзе ўКанадзе.Гэтаніякімразамне


азначае,Марыя,штотолькітыадназусіхтысячаўэўрапейцаў,штопрайшліпразвайну,перажылатакіяжахлівыярэчы.пэўнаёсьцьяшчэ,мусяцьбыць,новыяканадыйцы,хтоможатыцнуцьпальцамузлодзея,якіжыветут,ідавесьціягонуювіну.Алетымчасаммыніколінячуліпратакуюсправу,кабвяласяўканадый-скімсудзе.Нажаль...Ігэта,якямяркую,якбынібылошкада,недаетабеніякіхзаконныхшляхоўдамагчысясправядлівасьці...Так,ніякіхшляхоў.

—Восьтамуяйпрыйшладавас,ойча.Кабспытаццавашаепарады.

СьвятарпаглядзеўнаМарыюзьценемпадазронасьціўсваіхпільныхвачах.

—Штотымаешнаўвазе,Марыя?Якойпарадытыхочашадмяне?

—Штоямагузрабіцьзгэтымчалавекам?—Марыянаціс-нулана«я».

Гэтапрывялосьвятарадаразгубленасьці,ённадзеўакуляры,уважлівапаглядзеўёйутвар,тадызьняўакулярыйпрамовіў:

—Дзіцямаё,калітымаешнейкіянамеры,якяпадазраю,—нядайты,Божа!Яктызможаш?

Янацьвёрдыміяснымголасампрамовіла:—Ойчапавал,магуяпапрасіцьвасвыслухацьмаедовады.

Большзадзесяцьгодпрайшло,якгэтывырадакзрабіўзладзей-ства.празувесьгэтычасятолькійрабіла,штошукаладушэў-найраўнавагійсуцяшэньняўБога...НяхайЁнбудзесьведкамтутізараз,ойчапавал,штояшчырастаралася.Алеятакінезнайшласпакою.Урэшцеязразумела,штонябудземнеспакою,пакульяжыву.Мнесьсеклікарані,зьнішчылімаюрадзіну,мнезмардавалілепшыямаегады,ізаразяаднаначужыненікомунепатрэбнаяразваліна.Адтаго,штоятакаянеадна,мненяробіццалягчэй.

Янамагаласяпрывыкнуцьдадумкі,штоняманіякагаспосабузьдзейсьніцьпакараньне.Івосьаднойчыядаведваюся,штогэтывырадакжыветутблізка.Наватдакладна,дзе.Гэтавыглядаладлямяне,штосамУсемагутныпаказаўмнешлях,выкарыстаўшысатану, кабусё гэтаналадзіць. З тагочасуяняспыннадзячуБогу,ведаючы,штогэтаЁнтакхоча,кабяпайшлазнайшлайпакаралагэтагазлодзея.Яцэлычасспадзявалася—ізрабілаўсёдзелягэтага—штоўсёможназрабіцьзаконна.Мнебылогоркадаведацца,што гэтаніякнемагчыма.Штомнерабіцьтады,ойча?Мусіцьжабыцьнейкіспосаб...


Відавочнаўражаныстанамгэтаежанчыны,айцецпавалпа-вольнападняўся,падышоўдавакна,дзенасталеляжалачорная,ускуранойвокладцы,кніга,істаўгартацьяе.

—Марыя,мнездаецца,мненявартатлумачыць,якяўражанытваімтрагічнымлёсам,—загаварыўёнціхімголасам.—Яктырасказвала,ястараўся,якмог,уявіцьсабеўсегэтыявусьцішныяпадзеіітое,яктыпакутавалафізычнайдухоўна.Алетое,абчымтымянепытаесься,—нясловысуцяшэньня.Тыхочашзнайсьціапраўданьня,адімяБога,калігэтамагчыма,длятыхкрокаў,якіятыробіш.Усёж,ямяркую,тысамаведалаадказперш,чымпрыйсьцісюдыпамаюпараду.пэўна,штотыглыбокарэлігійнычалавек,Марыя,боінакштыбнепрыйшладамяне.Тамумневельмінехацеласябрасчароўвацьцябе.

СьвятарстаяўнаводдальадяезраскрытайБібліяйуруках,наглядаючы,якоеўражаньнеробяцьнаяеягоныясловы.Янасядзела, такаямаленькая, гаротная, з адведзенымі вачыма, зрасчараваньнемітрывогайнатварыку.

—Усваіхзапаветах,—працягваўсьвятар,—Богвыразназабараняечалавекузабівацьчалавека.СкрозьусёсваёвучэньненашГасподзьІсусХрыстоспрапаведаваўлюбоўякпачатакпа-чаткаўдляўсягочалавечагажыцьцяйягоныхпаводзін.любоўімірміжлюдзейназямлі—восьгалоўнаядумка,асновыўсіхнашыхдзеяньняў,жыцьцяроднаяглеба,наякойнамсеяць,зьбі-рацьураджайішукацьмесцаўраі...

—Абякойлюбовівыгаворыце,ойча?—гістэрычнаабарваласьвятараМарыя.—Хібаянерасказалавампадрабязна,якмызмацізахавалігэтамучалавекужыцьцё?Што,яквыдумаеце,насспанукаладагэтага?Хібанянавісьць?ДыкчымузнагародзіўнасБогзавыкананьнеЯгоныхзапаветаў—забіўусіхрукамігэтагавырадка!Штожёсьцьлюбоўтады,ойчапавал?

Яназарыдала.Спакойнасьвятарпадышоўдаяе,паклаўцяжкуюрукуёйна

плячо,паспрабаваўсуцешыць:—Нятрэба,дзіцямаё,супакойся...Абоегаварыліаблюбові,няздолеўшызнайсьціаднолькавага

вызначэньнядлягэтагаслова.Іздавалася,неналадзіцьніякіхмастоўпразгэтуюбезданьміжімі.

Айцецпавалурэшцебездапаможнаплюхнуўсяўсваюкана-пу,пакінуўшыМарыюадну.

Зьцяжкасьцюянаўзяла сябеўрукі, выцерламокрытварнасоўкай.паступоваспакойвярнуўсядаяе,янапаглядзеланасьвятаразновайсамаўпэўненасьцю.


Ямунеспадабалісягэтыязьменыўейныхвялікіх,блакітных,жорсткіхвачах.Гэтабылівочычалавека,якіраптаміняўхільнапрыйшоўданепрыемнага,алепатрэбнага,рашэньня,падышоўдапунктунезваротнасьці.

Калі яна загаварыла, ейны голас іманеры засьведчылі абнейкайняўпэўненасьці,аббездапаможнасьціпакінутагадзіцяці,штошукаерукіўгэтыммітусьлівым,раўнадушнымсьвеце.

—Ойчапавал,—сказалаянаглухім,цьвёрдымголасам,—былоўмаімжыцьці,каліязабыласянаБога.Гэтабылоўчасымайгоцёмнагаюнацтва:школа,піянэры,камсамол,ведаеце...Нанасштодняліласяантырэлігійнаябальшавіцкаяпрапаганда.Можнасказаць,штоя,адназмногіхтых,дляякіхпраўдабыласхаваная,задавальняласятойкамуністычнайатрутай.Іўсёжячуласявінаватай,боярабілагэтанасуперакчастымпапярэджа-ньняммаёймаці.Янабыланабожным,багалюбнымчалавекам,упакой,Госпадзе, ейнуюдушу.Янацэлычаспаўтараламне,штонекалі цяжкамнепрыйдзецца, каб выкупіць свае грахі.Янамеларацыю.Ястаралася,ойча,явельмістаралася.Ігэтабылонялёгка.

УрэшцеБогпачуўмаемалітвы,боязнайшлановыявытокісілыўІм,хацядушамаячасамхісталасяўсумненьняхіабвіна-вачваньнях.Усамыяцяжкіямомантымаіхдушэўныхпакутаў,накраімаёймагілы,аплакваючысьмерцьмаіхдзетакімаці,яшукаласілыўБога.Япаверыла,штоЁнможадацьадказынаўсемаепытаньні,утымлікунапытаньнеабпомсьцетаму,камумызрабілідабро,аёнадняўусё,штоўмянебыло.Ойчапавал,нельгасказаць,штомаёрасчараваньнепрыйшлотолькіўчора.

Яна зачырванелася, узьнялася й паглядзела сьвятару ўвочы:

—Гэтабольш, чымпростарасчараваньне, ойча.Ямушубыцьудзячнайвам,штовынеадмахнулісяадмянезвычайнымадказам,якіячулаадіншыхсьвятароўутакімвыпадку:«Нянам,грэшнікам,спасьцігнуцьусехітраспляценьнішляхоўГаспод-ніх».Мушупрызнацца,гэтанетлумачыцьдлямяненічога.ЯкаякарысьцьтадызБожаганавучаньня,каліягоняможназразумецьіпрыкласьцідажыцьця?

Япросты,сьмяротнычалавек,ойча.Імнепатрэбнапростае,зямноевытлумачэньне.пераднашымівачыматвораццавусь-цішныя,жахлівыярэчы,якіятолькіможнаўявіць. Іштонамрабіць,кабзнайсьцісвойшляхугэтайрукатворнайГалгофе?МызьвяртаемсядаБібліі—дагэтагафантануБоскаймудрасьці,крыніцыверыйсілыдлячалавека,штобыўствораныБогам


паводлевобразасвайгодыпадабенства.Іштомызнаходзімтам?...Аказваецца,аднаснятолькіпростаадмахваюццаадсутнасьцюадказаўнаштодзённыяжыцьцёвыязадачы,але—наадварот—мыбачымвялізныростсілаўзлайразбурэньняваколнас.

Хтогэтасказаў—ВальтэрціНапалеон?—штоБогпад-трымліваемоцных?Адляслабых—што?паглядзеценанашукраіну,нашнарод,ойча.Штовыбачыце?Ужодвастагодзьдзінашаянацыяпадпятойцывілізаваныхбарбараў.Дыкшто,трэбатадысказаць,штопростыбеларусбольшгрэшны,чыммаскоўскікалянізатар,якіспускаезьягоўсюкроў?

Выжведаеце,якідобрыйбагалюбнынашнарод,ойча.Выйсаміўспомніцекарціну,якуюмытакчастанаглядаліўнашайкраінепадчасвойнаў:узброеныварожыжаўнер—расеец,цінемец,ціпаляк,няважна—грукаеўдзьверыселяніну,просячыпаесьці.Жанчынаадчыняейдзеліццазьім,магчыма,апошнім.Іўявецесабе,кабнямецкаяжанчынападзяліласянаватсасваім.Мыжбылітамібачылі...

Якштозадумаесьсянадгэтым,тодзівісься:аможа,ойча,наш народ, нішчаны й абяскроўлены так званымі братамі-хрысьціянамі,ёсьцьзанадтадобрым,кабжыцьсяродзабойцаўіцывілізаваныхбарбараў?Томожа,Усемагутнынамерваеццаадправіцьіхусіхпростаўрай?Нідзеніякагасэнсу,нідзе...

Каліўжовідавочназмучанаясваёйдаўгой,шчырайпрамо-вайМарыяпадышлададзьвярэй,сьвятарпадняўсяі,спакойнапаглядзеўшыёйутвар,сказаў:

—Марыя,ямяркую,штогэтаты,пэўна,падуплывамсваіхасабістыхэмоцыяўнагаварылатутусякага. Іхачуцябеяшчэразперасьцерагчы,штодлянас,простых імалых, знашыміабмежаваныміБогаммагчымасьцямі,ёсьцьвельмінеразумнымспрабавацьспасьцігнуцьсэнсусягоіснага,створанагаІм,ітымбольшаспрэчвацьЯгоныяшляхійспосабы.

Марыяпаглядзеланаягоздакорнайадхіленасьцюйвый-шла.

29

ВыКлІК

праздватыдніэрнаБэргдорфзапрасілаМарыюнанаро-дзінысваёйдачкі.

—Вымусіцепрыйсьці,Алена,—сказалаянасасваёйабяз-збройнайусьмешкай,каліянысядзелінаіхнымзаднімдворыку.


Маленькаяэрнасядзелаўяенакаленках,эрыккачаўсянагушкалках.Бэргдорфанебыло:пэўнабыўнапрацы.

—эрнатакхоча,—настойваламісісБэргдорф.—праўда,эрначка?Ну,скажыцёцілэдзі,штотыхочаш,кабянапрыйшланатваенародзіны.

—Калі ласка,місісАлена, выпрыйдзеце?—запыталасядзяўчынка,абдымаючысваюнайнавейшуюлялькупэні.

—Добра,эрначка,—Марыяшчыкнула яе за ружовуюшчочку.—Хібаямагуадмовіцьнатакоезапрашэньне.Акаготыяшчэзапрасіла?

Дзяўчынказадумалася,тадыадказала:—Джэйнпрыйдзе,МэрыдыАйрын...Ахтояшчэ,мама?—Ну,ядумаю,гэтаўжобудзедобраякампанія.цяперможаш

лічыцьяшчэімісісАлену.—Ятакрада,штовыпрыйдзеце,місісАлена,—заўсьміха-

ласядзяўчынкаМарыі.—Іябудурада,—Марыятаксамаўсьміхнуласяёй.—Ну,

аколькітабеўжобудзе?—пяць!—умомант ускінула сваюраскрытуюдалоньку

дзяўчынка.—Ай-ай,якаятыўжовялікая,эрначка!Наступнайвосеньню

ўжопойдзешусадок.Амамаўжоказалатабе,якіяпадарункітыатрымаешнанародзіны?

—Не,неказала.Алеяёйгаварыла,штояхачу.—Ну,іштотыхочаш?цігэтасакрэт?—Янахочапоўнуюхатулялек,—засьмяяласястарэйшая

эрна.—Ну,дачушка,аможатызьбегаешдаАйрын,паглядзіш,штоянатамробіць?

—Яенямаўдома,мама.—Адзеяна,ведаеш?—Ня ведаю.Нікога няма ўдома.Можа, яны на возера

пайшлі.—Добра, тады ідзі пагуляй зэрыкамна гушкалках.Ха-

дзі,—эрнамяккашлёпнуланіжэйспінкі,ідзяўчынкапабегладабраціка.

Народзіныэрныбыліпрызначаныяначацьверпапоўдні.Марыя ведала,што абоеБэргдорфавыдзеці й іхнаямаці

любіліяе.пасьлятойнезабыўнайгаворкізайцомпаўламянаўжо сядзела зь імі два разы, якБэргдорфыхадзілі ў тэатар.Марыянемагланепадзівіцца,якянапрывязаласядадзяцейтакхутка.

падчаспершагавечараМарыянамерваласяпадсунуцьБэрг-дорфуягоныяжсобскіялекі.Янатакбылазахопленаягэтай


ідэяй,штокаліяназайшлаўягоныпакой,раптамзаўважыла,што крэпка сьціскае ўправайруцэ кухоннынож.раптоўнаеразуменьне, якуюжахлівуюрэч янанадумала, вярнула яедарэальнасьці.

Арэальнасьцьу тойчасбыла заблытаная. Змучаная тымстановішчам,уякімянабыла,няздольнаявыцягнуцьсябезьлябірынту сваіх супярэчныхпачуцьцяў, яна разглядала сваюцяперашнююдылемуякчарговаеБожаепакараньне.

Быланаадлегласьціаднагоўдаруадзабойцы—інемаглаягонанесьці.ейныярукібылізьвязаныяіБоскімі,ічалавечымізаконамі.

Марыя часта разважала, ці ведае самБэргдорфпра гэтыахоўныдляягошчыт.Ведаўён,ціямубылоабыякава—Марыіадгэтаганебылолягчэй.

Калі б яна знайшла яго самотным, спраўджаньнепомстыбылобхуткімібязьлітасным.

Алеёсьцьэрнайдзеці.АтутяшчэМіколасасваімізаляцаньнямі.Янасталазнэрваванайірасьсеянай.Нядаўнаўшпіталіяна

настолькі была занятая сваіміпраблемамі,што зусім згубілапільнасьць,пабіланекалькіталерак,пасьлячагокухоннызагад-чыкпапярэдзіўяе,штояшчэразтакое,іяезвольняць.

АМікола,якаказалася,меўцалкамсур’ёзныянамерыініякнямогзразумець,штотамзапрычыны,штозрабіліяетакойхалоднайіабыякавайдаяго.Ёнрабіўсяўсёбольшнастойлівым.Марыінехацеласяадапхнуцьягозусім,боёнвельміёйпада-баўся,алепадзяліцьзьімсваепраблемыянанемагла.

паколькізавяршэньнеейнай«місіі»пагразлаўбагнеейныхсупярэчныхпачуцьцяў,сумнёваў,самавінавачаньняў,ёйнічогане заставалася, якпакорначакацьвыпадку,кабпабачыць, якдзейнічае«чароўнаяізагадкаваярукаБоская».

Іянадачакалася.

Надышоўтойчацьвер,бяседазнагодынародзінаўмаленькайэрны.

ЁганБэргдорф, пэўна, добра рассупоніў папружкі сваёйкаліты,бопасьлявітальныхпрыпевакпа-нямецкуйпа-ангель-ску,запальваньнясьвечакнавялізнымторцевочкімаленькайэрнырасплюшчылісяшыракаўзахапленьні,якянараспакавалападарункідызнайшлатамусё,чагоянажадала.ейнытварыксьвяціўсяшчасьцем,янавеселашчабятала,згонарампаказва-ючысваеновыяскарбысваімтромшаноўнымгосьцейкам.


Марыяпадарылаёйдзіцячуюкніжкузкарцінкамі іамальзачырванелася, каліэрна разгортвала ейныпакет: тая ледзьзірнуланатое,штобылосамымзвычайнымпадарункам.

Іўсёж,спануканаямамай,янаўзнагародзілаМарыюўдзяч-ныміабдымкамі.

Скончыласябурнаяцырымоніяраспаковакпадарункаў,ідзеціпасунулісязновыміцацкаміўпакойдлягульняў.

эрнапрынеслазасмажануюіндзюшкудыіншыядалікатэсы,аБэргдорф сашчасьлівай бацькоўскай усьмешкайурачыстанапоўніўчаркідыпадняўтостзаздароўемаленькайэрныйзаейнуюбліскучуюбудучыню.

Запершайчаркайхуткапайшлайдругая.Бэргдорфыпілі,алеМарыяледзьтолькіпрыгубіласваю.

Якгэтачастабывае,пасьляладнайзакускі,падмацаванайдобрайвыпіўкай,людзізасталомпераходзяцьдаабмеркавань-няўнадзённагай вечнага.Сямейныясьвяткаваньні звычайнапрыцягваюцьувагугасьцейдагаспадарскіхтэмаў.Бэргдорфынеаказалісявыключэньнемзправіла.

Шчасьлівая й захмялеўшаяэрна нясьведама пацягнулакурок,хацяйускоснымшляхам,дляспраўджаньняМарыінай«місіі».

—Дзецітакіяпацешныя!—сказалаянаўзапале,задаволенаясваімвыкананыммацярынскімабавязкам,—Яныпрыносяцьстолькірадасьційшчасьця!

Бэргдорфухваліў заўвагу сваёйжонкіцёплайусьмешкай,якМарыятымчасамсядзелазмрочная,гледзячыпростапередсабой.Алеп’янаярожазабойцынасупрацьсталаадразувывелаяезхвіліннагазабыцьця.Янасядзела,якнавугалях,раздраж-нёная,робячымагутныявысілкі,кабтрымацьнатварымаскузадаволенасьці.

Ітадыэрназавярнуласяпростадаяе:—Алена,выжнеяксказалімне,штоўвасбылідзеці.Ашто

зьімісталася?Янайнездагадвалася,штосамазапалілатойбікфордаўшнур,

якіхавалаўдушыМарыянагэтківыпадак.—Так,эрна,—ахвочападхапілаМарыя.—Умянебылі

двое:хлопчыктакогажузросту,яквашэрык,ідзяўчынка—паўтарыгадкі.

—Ну,што,штосталасязьімі?—нецярпеласяэрне.Марыяперавяладых.Ёйпадалося,штояназаўважыла,якнэрвовадрыгнуўмус-

кулнасамазадаволенымтварыБэргдорфа.Ёнпаёрзаўнасваім


крэсьле,ушэрых,замыленыхалькаголемвачахзьявіласязьбян-тэжанасьць.

ДлямаксымальнагаэфэктуМарыявырашылавыпаліцьусёцалкам.

—Абоемаіхдзетакразамзмаёймацібылізабітыяпадчасвайны чалавекам, якомумы былі ратаваліжыцьцё.Усемычацьвёра былі расстраляныя гэтымп’янымвырадкам.Аднодзівоснымпаваротамлёсуясамавыкараскаласяжывойзнашаемагілы.

Зьдзіўленывоклічэрныперакрыўшумныягаласыдзяцейусуседнімпакоі.Яназамёрла,утаропіўшысяўМарыюзпоўнымнедаверам.

Бэргдорфаварука,штобылапацягнуласязабутэлькай,завіс-ланадсталом.падчасМарыіныхсловаўзлосныяіскрызьявілісяўягоныхвачах,якім,здавалася,сталаняўтульнаўвачніцах.Алеёнтрымаўсябеўруках.

—Ах,Алена, прабач...Яня ведала...Ня вартабыломнепытацца,—вінаватаспахапіласяэрна.—прабач...Якажу...калітабецяжка,нябудземгаварыцьабгэтым...—янаўскінулавочынамужа,алебыланастолькіўзрушанаятакімпаваротамгамонкі,штонаватнезаўважылапераменаўуім.

—Не,чамуж,—адказалаМарыя,—Ямагурасказаць.Янаспустошыласваючаркудадна,кабнаддацьсабесьме-

ласьці.—Божамой,гэтамусіцьбыцьцэлаягісторыя!—адарыла

спагадлівымпаглядамМарыюэрна.—расказвай.—Якяказалатабераней,майгомужамабілізаваліўвой-

скаперадсамайвайной.ЯзасталасяадназсынамВалодземізмамай.потымнарадзіласянашаяАленка.Моймужтакінепабачыўсваёймілайдачушкі...Мыжыліўвёсцы,япрацавалаўмясцовымшпіталі.Зарплатаўмянебыланішчымная,аленеяквыжывалі...Тадыпачаласявайна,немцырушылінаБеларусь.Нашая вёска знаходзілася побач вялікага гасьцінцу, па якімадыходзілі савецкія войскі. Гэта былопростаперапалоханаелюдзкаемора.Аднойчысяродбелагаднянаіхнавалілісянямец-кіясамалёты.Адбыласявусьцішнаябойня.Быццамвялізнымсекачомпаласавалапалюдзкіхкалёнах...Апознаўначы—яўжоклаладзяцейспаць—мызмамайпачулі,якбыццамнехтапастукаўсяўдзьверы,ітадыякнештагрохнетам—ну,штомехзбульбайпаваліўсянаганку.Мыасьцярожнаадкрылідзьве-ры—аказалася,гэтапараненысавецкіжаўнер.Зусімслабы,скрываўлены,ледзьдабраўсядахатыйзваліўсянепрытомны


ляпарога.Мыўсьцягнуліягосабеўхату...Мылячыліяго,якмаглі,хадзілізаім,хаваліаднемцаў...Ёнбыўмалады,прыгожы.Казаў,зьленінграду.пісараў—ягонаепрозьвішча...

Марыяпачалазьцяжарам,алечымдалей,ейныціхі,усхва-ляваны голаснабіраўцьвердыні.Адночасамяна спынялася,быўзгадваючыпадрабязнасьці.Хацяэмоцыіўсёболейіболейзабіраліяе,алеейнаязаўсёднаяўжопільнасьцьпадказвалазьбе-рагацьказырнуюкартунапасьля.Янавырашыла,штопоўнаевыстаўленьнеБэргдорфаягонайжонцызаразпрынясеэрнейейнымдзецямнепапраўныболь.Ёйпадабаласягэтаяжанчына,іянападазравала,штомісісБэргдорфінездагадвалася,якейнымужусьцілаўсваеваенныяшляхілюдзкімікасьцямійшчодрапаліваўіхнявіннайкрывёю.Згэтыхжапрычынянайзамяніласапраўдныяімёныпрыдуманымі.

ТымчасамякБэргдорфусёёрзаўнакрэсьле,кідаючыМарыізьнішчальныяпозіркі,эрнаслухалазацікаўлена.

—Ну,іштодалейбыло?—увесьчаспадганялаяна.—Ёнмеўвельміцяжкоераненьнеўжывот.Мыхаваліягоў

закінутайлесьнічоўцы,улесе,цэлаелетадаглядаліяго....—Івыкарміліягоіхадзілізаімувесьгэтычас?—Так.Гэтабылоняпроста,мушусказаць.Ведаеш,хаваючы

варожагажаўнера,мырызыкаваліжыцьцяміўсёйсям’і,натзьдзецьмі ўлучна.Калі бнас злавілі, пазабівалі б усіх...часамбылотакстрашна,таквусьцішна...мыспацьнемагліпаначах.Аленасіліямуежу,якмагапазьней,калісьцямнее,кабніхтоняўбачыў...Бадай,некаторыязсуседзяўусёжздагадваліся,цінаватведалі,аленіхтотакінявыдаўнаснемцам.Такіяўнаслюдзі,янызаўсёдыгатовыпадтрымацьадоленага,наватрызыкуючыжыцьцём.Напэўна,гэтатаму,штомытакдоўгаўпаняволеньнійненавідзімусіхпрышлыхгаспадароў,алезанадтаслабыя,кабразарвацьланцугісваімісіламі...

—Іштодалей?Вывыгадаваліяго...—Так.Гадавалі, даглядалі... І ня ведалі тымчасам,што

выхадзілісабезабойцу.—МойБог!Штотыгаворыш!Якгэтасталася?расказвай.—Ачуняў ён хутчэй, чым ямеркавала.Але, паправіўся,

зрабіўсяздаровым,штоконь....Кабзьбянтэжыцьяшчэбольшмаюняўпэўненасьць, ён пачаў заляцацца й цягнуцьмяне ўпасьцель.

—Інекажы,—пасьміхнуласяэрна.Марыяўспрынялаейнуюрэплікуадхілена,глянуланабледны

тварБэргдорфайпрацягвала:


—Такштоявырашылапрыйсьцідыпаглядзець,якіёсьцьсапраўдыягоныстан,днём,калісьветла.Хаткабылапустая,алеёнмусіўбыцьнедзепобач.Ізьявіўся,каліяўвайшлаўжоўхату.Нагэтыразёнвырашыўузяцьмянесілай.Мнедавялосябораццазьім...

—Якіпадонак!—скрывіласяэрна,усяўважліваядаМарыі,забыўшысянасвайгоЁгана.

—Мнеўдалосявырвацца:яўвалілаямупраміжног...Іпакульёнкурчыўся,зьбегла,крыкнуўшынапасьледак,штонежадаюягобольшбачыць.

—Угу...відавочна,штоёніпаправіўся,ідобраад’еўсянавашыххарчах,—неўтрымаласяэрна,кабнехіхікнуць.

—Во-во,—кіўнулаМарыя.—Ну,вось...Наступнымднёмяпрыйшлапаціхупераканацца—ёнсышоў.Мызмамайпадзяка-валіБогу.Няпростабыловыканацьгэтыхрысьціянскіабавязак,ведаеш...зьнемаўляткамнаруках...немцыпаўсюль,вайна...

—Тыўсёяшчэпрацавалаўшпіталі?—запыталасяэрна.—Не.Тадыяўжовыкладалаўшколе.Яшчэперадвайнойя

здабыласянавышэйшуюадукацыю....Настаўнікаўнехапала,такштоявялачатырыклясыадначасова.

—Ну,йштозтымпісаравым?—Каблягчэйзразумець,штоздарыласядалейічаму,ямушу

трошкіўхіліццаадтэмы....Мушупатлумацыць,штосаманашаякраінападчасвайныбылапростапеклам.Сталінскідаўнашка-ляваныхапэратыўнікаўдляарганізацыіпартызанскайвайнызалініяйфронту.Янызьбіралідэзэртэраўівялімабілізацыюсяродтутэйшыхсялянупартызанскіяатрады.Немцыўсваючаргусталіправодзіцьнечуванабрутальныякарныяапэрацыісяродмясцоваганасельніцтва,штовыклікала,трэбасказаць,хуткаепавелічэньнечырвоныхпартызанскіхатрадаў.Немцыстаралісяўтрымлівацьгарадыймястэчкі,абаранялікамунікацыйныялініідафронту—скажам,займалісясамааховай.Каліянысаслаблі,тотаксамапачалішукацьдапамогітутэйшых.Беларусы—на-роднедаверлівыйнеактыўны,малахтозьіхпайшоўслужыцьданемцаўушуц-паліцайскіяатрады.Алезатоеўсялякаяшвальдымярзотнікіўзрадавалісятакойзручнайнагодзе...Хуткасталазразумелым,штозаміналіяныакупацыйнымуладамняменей,чымдапамагалі.Увэрхалевайныўсягэтаямярзотаўспрымаласваювайсковуювопраткуліцэнзіяйназабойствы,гвалтіраба-ваньнемірнага,безабароннаганасельніцтва.Быліспаленыясо-тнівёсакразамзьлюдзьміжыўцом...Немагчымадагадзіцьабаімгаспадарам,асаблівакаліжывешупамежнайзоне,дзеўлады


перахлёстваюць адна адну.Тутэйшыялюдзі зрабілісяпростамішэньнюдлярэпрэсіяўівымяшчэньнязлобызабаіхбакоў.

—Божамой,якгэтажахліва,—прашапталаэрна.—Напрыканцынаступнагалетапаўсёйнашайакрузезра-

біўсявядомымадзіннадтакрыважэрныпаліцай,нехтаШварц.Адноягонаеімянаводзілажахнаняшчасныхсялян.Іён,іяго-ныяваякі,якніхто,славілісянайвялікшымуменьнемугвалце,рабаўніцтведывыпальваньніцэлыхвёсакзьлюдзьміжыўцом....Івосьаднойчыўзімкудавялосяімнесустрэццазьім.

Марыяспынілася,ускінулагалавуйпранізьлівымпаглядамкінулавыклікБэргдорфу.

Ёнадвёўвочыйпацягнуўсязабутэлькай—пабаяўсявытры-мацьейныабвінавальныпагляд.Алеёнпадаваўсяспакойным.

—Ёган,—завярнуласядаягоэрна,—наліімне.Ой,ячую,гэтаягісторыязанадтадлямяне...Атывып’ешяшчэ,Алена?

Марыяперадалаёйсваючарку.«Ацінехацеласябямуна-поўніцьгэтуючаркуатрутай?»—падумаласяёй.

падлюга відавочнаўтрымліваў сябеў руках, боэрна такнічогаяшчэйнезаўважыла.

ЯнаперадалачаркуМарыі,кінулатудыкавалачаклёду:—Ну,іштодалей?—Адалей... Гэта была чыстая,месячнаямарозная ноч,

каліўсёваколдобрабачна...Мацівыйшланадворпадровыдыўбачыладвохсанейзьлюдзямі,штоехаліўнашуювёску.Янападумала,штопартызаны, і пабегла ў хатупапярэдзіцьмяне.Аязхворайдачушкайнаруках..Ну,што...Тадымыпа-чулігрукатботаўусенцах,дзьверырасчыніліся,увалілісятрымужыкі.Інаперадзестаіць—хтобвыдумалі?—сампісараўупаліцайскайвопратцы.

—Божамой!—усклікнулаэрна.Марыязрабілапаўзу,кабдацьстравіцьгэтае,іпацягнулаз

чаркі,сьвідруючывачымаБэргдорфа.—Трэбабылобачыць,якбыларадамамазапрасіцьчалаве-

ка,якібыўнекалічасткайнашагажыцьця.Янарушыладаяго,хацелаабняць.Аёнсасваімаўтаматамнаперавеспаводзіўся,быёнтутвяршыцельжыцьцяўісьмерцяў.Дыйп’яныёнбыў.Якпхнеяе,штояначагонепавалілася,дыякраўкне:«Яняпісараў,дуратыстарая!МянезавуцьШварц». ...Мыштоаслупянелі.Во гэтанашВаня, аказваецца, той самы—Шварц! ...Аштоёнхочааднасцяпер?...Жахперарэзаўаждакостак—умянеждзецінаруках!...Мамапаспрабавалаягоўлагодзіць,алеёнзноўшпурнуўяедолудызапатрабаваў—заразскажудакладнаягоныясловы—«Дзетваядачушка,недатыкагэтая?»


Аябылазаперабіўкай,калыхалаАленкунаруках.Мянеякжахнула:восьчагоён—прыпомніў,якянедалаяму.Небылочасуйраздумаць,шторабіць,ажноёнужоўваліўсязаперабіўку,убачыўмяне,згробручышчамі.Ябаранілася,якмагла,мамапрыбегла,цягнулаяго.Ёнвырваўмаюдачушкузрук,кінуўдолуйботамшпыняўяепрэч.Мнезрабіласяцёмнаўваччу,ясамлела.Якмаёдзіцязалямантаваланападлозе,ячагонезвар’яцела.Дыкудыжзьімуправіцца?Ітутмянеперацялачаргойзаўтамата,якмаланкайпаўсімцеле.Іўсё:зрабіласяцёмна...

Марыяспыніласяпераняцьдых.Янападзівілася,цізможадавесьці да канца сваю гісторыю, ці хопіць у яе вытрымкі,абораптамкінеццанатаговырадка,штосядзіцьпростанасуп-раць.

эрнапаглядзеланаЁганай,заўважыўшы,штоённеякдзіўнатрымаецца,спыталасязтрывогай:

—Штоты,Ёган?Тыневыносішгэткіхаповедаў?—ітадымяккімголасам,—Ну,мілы,тыжбыўнавайне,тыжбачыў,якгінуцьлюдзі...Штозтабой,Ёган?

—Н-не,нічога-нічога...—пракхекаўсяБэргдорф,вінаватагледзячынаэрну.—Усёўпарадку.

—Ну,аякжатывыжыла?—зьвярнуласязноўдаМарыіэрна,прагнаяпачуцьканецгісторыі.

—Ачунялаяўпартызанскімшпіталі.Была,пэўна,некаторычасбеспрытомная;зьмяневынулідзьвекулі,язгубілашматкрыві. ...Там,відаць,былазасаданабандуШварца,алегэтывырадакуцёк.Мнесказалі,штомаедзеціймацізагінулі,домзгарэў.

Насталадоўгаемаўчаньне.Былочутна,якусуседнімпакоівалтузілісядзеткіўсваіх

няхітрых,вясёлыхгульнях.Бэргдорфнабіўізапаліўлюльку.—Аяктыўцяклаадпартызанаў?Тынябачыла,нячула

большнічогапраШварца?—запыталасяэрна.—Гэтадоўгарасказваць,якяўцяклаадпартызанаў,пасьля

таго якпаправілася.Апісарава-Шварца ябольшнябачыла.чула,штоёнзьбегаднаступучырвонайарміі,іпотымягобачыліцэлыміздаровымуНямеччыне.

—Божаўсемагутны!—усклікнулаэрна.—Восьжаскур-нік!пэўнаж,недзезаразжыве.

Восьён!—вырашылаМарыя.Восьдоўгачаканы,пасланынябёсамімомант,кабнанесьціўдар.

эрна—мілае,наіўнаедзяўчо—самаўсадзіцьнож.


Марыяпрамовілазрасстаноўкай,гледзячыпростаБэргдорфуўвочы:

—чамужне.пэўнашто—жыве.пэўна,наватажаніўсяідзетакмае.

Маўчаньне.—Восьтыпадумай,—загаварыларазважліваэрна.—Сап-

раўды,ёнможаіажаніўся,імаелюбуюжоначку,іпарудзетак,якунас...Іўвесьчасудаезьсябебогабаязнага,прыстойнагамужайдобрагабацьку—іягоныяжонкайдзецінямаюцьаніякагаўяўленьняабтым,штоіхнуюсям’юспарадзілатакаяпачвара...месцаякойаднонашыбеніцы,заногіпадвешаным!..

Вумніца,малайчына!—падумалаМарыя.Табеможнапа-апладзіраваць—эх,кабможнабыло.

Ну,што?цяпер—вашвыхад,містэрБэргдорф.— Заткніся! Ты!..— раўкнуў той, ускочыўшы на ногі,

раз’ятраны, гатовы кінуцца нажонку, як параненымядзь-ведзь.

—Ёган!Дыштозтабой?—ахнулаэрна.Ягонывыбухстаўсятакімнечаканым,штояна,пэўна,мусіла

заклапаціцца,ціздаровыён,урэшце.—Табенядобра,цішто?—запыталасяянаматчынымго-

ласам.На бацькоўскі рыкпрыбеглі дзеці з пакоюдля гульняў і

пасталі цяпер у дзьвярах, няўцямныя, чаго гэта бацька такузьвіўся.

Зразумеўшызаразжа,штоёнчагонявыдаўсябе,Бэргдорфпрамармытаўнештайпайшоўзгасьцёўні.эрнаправодзілаяготрывожнымівачыма.

—прабач,эрна,—загаварылаМарыя.—Яняведала,штотвоймужтакічульлівы.Нятрэбыло...

—Ах...Ячасамдумаю,штоён,пэўна,прайшоўусекругіпекланагэнайвайне.Кабтытольківедала,якіёндобры,пяш-чотны,далікатны.Непакрыўдзіцьімухі...Відаць,нацярпеўсянатойвайне.Ніколіняхочагаварыцьабёй...

30

СьМЯрОТНАЯпАеЗДКА

працаўнікішпіталёвайкухніпадымаюццарана,ізвычайнаяшчэнямапяці,якМарыяідзепешкідвакварталыдааўтобус-нагапрыпынку.


Гэтай ноччу пасьля народзінаўэрны яна спала кепска,круціласяўложку,лезьлінейкіянядобрыясны.ледзьзадра-мала—ажноўжобудзільнік.Яна адкінула коўдруй злоснанаціснулагузік...

Надварыімжэла.Дайшоўшыдаходніка,янапавагалася,цівярнуццазапара-

сонам,тадывырашыла,штоабыдзеццабезьяго.пазьней,каліяна аднаўляла ў памяці ўсе падрабязнасьці гэтайфатальнайраніцы,янадзівілася,чамуянаненадалаўвагітаму,штогаражБэргдорфабыўадкрытыміпустым.

Занятаяаднодумкай,кабнепрапусьціцьаўтобус—аўгэтычасяныходзяцьразнапятнаццацьхвілін—янасьпяшаласяподбегам,аўгалавекруцілісяпадзеіўчарашнягадня,іўсялякіяварыяцыіягоныхнаступстваўнедаваліспакою.

І навошта ёйбылодражніць зьвера?Аштоцяпербудзе?Ну, і як адрэагуе ён, калі здагадаўсяўжо,што ямупагражаенебясьпека?

Янадайшлададомунарагувуліцы.Домстаяўнаводдальаддарогі;ягоныгаспадар,відаць,нелюбіўбыцьнавоку,боўвесьдворбыў засаджаныдрэвамі, паўздоўжвысокагамэталёвагаплотурасьлікустыбэзу.Яныпоўнасьцюзакрывалівіднавуліцузвокнаў.

ТолькіМарыяпадышладарогуізьбіраласяперайсьцівуліцу,гледзячыпростаперадсабой,яксправаадяезабочынырванулааўтайзатармазіла,параўняўшысязьёй.

Дзьверцыбардовагаб’юікараптамрасхінуліся,івыскачыўБэргдорф.

Усёадбылосятакхутка,штоМарыя іразважыцьнепась-пела.Яна аслупянела ад страху, зьбітая зпанталыкуягонымраптоўнымзьяўленьнеміасабліваягоныміналітымічырваньнювачамі.

—Садисьвмашину!—кінуўёнкораткахрыплымголасам,шпурнуўяенасядзеньнезастырноіпхнуўдалейнапасажыр-скаекрэсла.

цяпер,цалкамусьвядомеўшы,штоадбываецца,Марыяха-піласязаручкуправайдзьверцы,алемёртваяхваткаперацялаейнуюруку, імоцны, рэзкі ўдар у левую скулу суправадзіўпагрозьліваешыпеньне:

—ещераз—итебяуспокоюнах...Аўтарушылайпаімчэлападарозе.Ачуняўшыадудару,МарыяглянуланаБэргдорфа.Начырво-

най,раз’ятранаймордзебыловыразнанапісана:з-а-б-і-ц-ь!


Б’юікімчэўпаціхімспальнымраёне.Вуліцы,завыключэнь-немадзінокіхраньніхкіроўцаў,быліпустыяўгэтычас.Бэрг-дорфбраўназахадіпразьнекалькіхвілінзавярнуўнапоўначнахайвэй.Дасьпешнагарухубылояшчэгадзіныдзьве,ідарогабыласвабоднай.ТымчасамякМарыя,усёяшчэашаломленаянечаканымпаваротампадзей,варушыламазгамі,вырашаючы,штожцяперрабіць,стрэлкасьпідометрадацягнуладавасьмідзе-сяці.Імжаўзмацнілася,ідворнікінавокнахнатужнапрацавалі,скідаючыцяжкіяструменібуйныхкропляў.

—Кудытывязешмяне?—спыталасяМарыя.—Хоцькуды.Зваротныквітоктабенеспатрэбіцца,—хры-

плыголасдзеяўёйнанэрвы.—Якяцябепабачыўпершыразлямайгодома,тадыяшчэпадумаў:нештатутцёмнае.Вачамсваімнепаверыў,яждаўным-даўноцябепрыкончыў...Бач,дзет-ка,—ягонытварперакасіла,—уцябехапіларозумувысачыцьмяне,аленехапіла—зрабіцьтое,штотынадумала.Ну,нагэтыразяўжопераканаюся,штопазбавіўсяцябеназаўсёды.

Кроплідажджубілісяўшкло,сьцякаліструменькамідолу.Стрэлкатрымаласянавасьмідзесяці.Наватзараз,каліёнзвозіўсваюахвярудалей адцывілізацыі, ёнцьвярозапекаваўся аббясьпецы.

праносілісякаштоўныясэкунды,хвіліны...Марыяцібачылаштонаперадзе,тымчасамякейнырозум,

прасякнутыпытаньнемжыцьцяй сьмерці, ліхаманкавапра-мацваўспосабы,якзьбегчы.

Змучанаязгрызотаміадчаю,штобылатакблізкаадсваёй«місіі»,алеаднымнеразумнымкрокам,расказаўшысваюгіс-торыю, зьнішчылаўсешанцына яе выкананьне, яна раптампрыйшладанечаканагарашэньня:разужоёйпамірацьсёньня,то апошняе,што янаможа зрабіць—пастарацца забраць зсабойіяго.

цяпер,калівыйсьцебылознойдзена,ейнырозумзапрацаваўхутчэй.

Зброяйбудзеаўта...Хайвэйразросьсяначатырылініі,сьперадузамаячыўвялізны

бэтоннымостновазбудаванагасупэрхайвэя.Марыяправай рукоймоцна хапілася за сядзеньне, рэзка

крутануласядылевайнагойсаданулапаправайназеБэргдор-фу.Таясаскочылазпэдаля,іМарыясваёйнагоймоцнанаягонаціснула.

Аўтарванула,набіраючыхуткасьць.


Бэргдорф,відавочназьбітызпанталыку,намагаўсяперабрацькіраваньнейбесталковарухаўнагамійрукамі.Марыяабедзь-вюмарукаміхапіласязастырно,тымчасамякБэргдорфдзікімі,балючыміўдарамінамагаўсязьбіцьейнуюнагузпэдаля.

Наваткаліаўташырокімзігзагамзанесланаўсюшырынюхайвэя, яна адчайна з апошніх сілаўне выпускала стырна зрук.

Іраптам—грукат,вушыразадраўскрыгатмэталу,імоцнынеймаверныўдарадправіўМарыюКаравайчарговыразусусь-ветцемрадзі...

31

ВЯрТАНьНеДАЖыцьцЯ

ейнаетрэцяевяртаньнедажыцьця,здаецца,былонетакімцяжкім,якдвапапярэднія.Відаць,тамуштоянобылопалегчанасалодкімусьведамленьнем таго,шточалавека, які зруйнаваўейнаежыцьцё,ужоняма.

Янаачунялаўшпіталі,дзеяшчэўчорасамамылапосуд.ле-ваянагабылаўцяжкімгіпседасамыхсьцёгнаў,самаянабылаперабінтаванаяўнекалькіхмейсцах.Акрамяпераломаўстапый галёнкі янацярпела яшчэ аднекалькіх задзірын імоцныхудараў.ЗБожайласкай,запэўніліяе,яназноўбудзенанагахпразпарумесяцаў.

Відаць,таянага,штовыправілааўтадаканчатковагавыка-наньняейнай«місіі»,захраслападпэдалемгазупобачзьмёрт-вымБэргдорфам.Ёйсказалі,штояеледзьвыцягнуліадтуль,якянабыланепрытомнай.пашанцавала,кажуць,табе,штотыбыланаіншымбаку,каліб’юікляснуўсяабапорумосталевымбокам.Галоўнаегалава,завыключэньнемшоку,засталасяцэлая.

Марыяпаглядзелапразвакнонапапялова-шэрыяводывозераАнтарыё,потымначатырохсуседзяўпапалацейзразумела,штогэтыстары,трывалы,хоцьіпараненыйзагнаны,сьветусёяшчэкруціццаваколсваёйвосідыгудзесваімсьпешнымжыцьцём.АднонейкаядзяўчынапаіменіМарыяКаравайчасовавыпалазьягонагакалаўроту.

першыейнынаведвальнікбыўапранутыўпаліцэйскуювоп-ратку.Меншзаўсёёйхацеласягаварыцьзпаліцыянтам.Марыяўжобыла такнапалохана ўніформамі,што тамупрыйшлосядоўгапавошкацца,кабздабыцьадяенейкагавызначэньня.


Аказваецца,уБэргдорфазнайшліпісталет,іўладамвельміхацеласядазнацца,цібылогэтавыкраданьнем,іціўаўтамеламесцабойка,якаяпрывяладааварыі.НаўсегэтыяпытаньніМарыя адказала роўным«не», памятаючыаб тым: апошняе,што янаможа зрабіцьдляэрны,—гэтапашкадаваць яедыейныхдзяцей.

МісісБэргдорфпрыйшлаўнаступныдзень.Янаўсякалаціла-ся,алетрымаласябеўруках.Марыябылазасьпетаязьнянацкуейнымнявольнымвоклікам:

—Алена!Ты?!.Янастала,скамянелая,ляМарыінагаложка,ашаломленая

такімабаротампадзей.—Так,эрна,—ціхасказалаМарыя.—Тыйшласюдый

дзівілася,хтогэтатакаяМарыяКаравай...Гэтамаёсапраўднаеімя.

—Алечаму,Алена?..Ох,Марыя...Янічоганеразумею.—Яўсё патлумачу.Але спачаткупасунь сюдыкрэсла й

сядзь.эрнаселапобач зложкам, і тадыМарыяўзялаяерукуй

заглянулаглыбокаўвочы,абцяжараныязваленымнаяегорам.цяперувачахбылічаканьнейнеўразуменьне.

—Даймнеруку,эрна,інабярысямужнасьці...Табепрый-дзеццапрыняцьяшчэаднугоркуюпілюлю,штояктыхочашадмянетлумачэньняў.Бог—сьведка,яніколінехацелатабепашкодзіць,нітабе,нітваімдзеткам.Тамупершзаўсё,прымімаёслова,штоявельміспачуваютабе...аленемагуспачувацьтваймумужу.

—Штотымаешнаўвазе?—Набярысяцярпеньня,эрна,япрасілацябемужацца,бо

гэтабудзедляцябесапраўднымударам.Марыяперавяладых,паглядзелаэрнепростаўейныюны,

засмучонытваріпачала:—памятаеш,нанародзінахтваёйдачкіярасказалаабчала-

векупаіменіпісараў-Шварц,абзабойцымаіхдзяцей.Шчыракажучы,яняведаю,чамуязрабілагэтаменавітатамітады;пэўна,таму,штотымянеспанукнула.Але...Янесказалатабетадыаднаговажнагафакту:чалавек,штозабіўмаіхдзяцейімаці,быўпараненынеўжывот,аўлевуюнагу.Налевымсьцягнеёнмусіцьмецьцяпер вялізныя апёкавыяшнары...Таму гэтазалечваласятакдоўга—цэлаелета...Іяшчэябылапрыкмецілатады—вышэйкаленаўягозаўважная,уформеяйкарадзімка.Ізваліяго...


—ЁганБэргдорф!—усклікнулаэрнане сваім голасам іабмякланакрэсьле,ейнаяруказадрыжэлаўМарыінымпоціс-ку.—Божамой!..—прашаптала яна, і сьлёзыпакацілісяпаейныхшчоках.

прыступ плачу, праўда, быў кароткім.пэўна, таму,штожанчынабылаўжовыматананечаканымшокамзнагодыгібелісвайгомужа.Янадасталазклумкінасоўку,выцерлатварізьцяжкімівачымавярнуласядаМарыі.Увачахзьявіўсястрах.

Янападняласяйпадышладавакна.Стаялатак,нерухома,назіраючыдаляглядзавозерамАнтарыё.

Удалечыніпускалаклубыдымубаржа,кіруючыся,відаць,даГамільтана.Апынуўшысяпадперакрыжаванымабстрэламсупярэчлівыхпачуцьцяў,янанаўрадцізаўважылатуюбаржу.

...Там,уНямеччыне,неякраніцайпасьлявайнынаіхнайфэр-менапарозедомузьявіўсястомленыйзмарнелыдзяцюк—ЁганБэргдорф.ейнаямаці,набожнаяўдавіца,далаямупрытулакіежу.Учынакхрысьціянскайміласэрнасьці.Бэргдорфзастаўсянанейкічас,дапамагаўнафэрме.Мужчынскіхруктакнеставалатадынафэрмах,мужчынувакрузезасталосямала,амаладыхнежанатых—іпагатоў.ТамумаціўбачылаЁганапасланцамБожымдлясваёйдачкі.Восьмуждляэрны,восьчалавек,штобудзедаглядацьфэрму.Усёпадаваласятакімнадзейным.Яныажаніліся.Будучынябылазасланаяружамі.

Атут,кабпабурыцьусюідылію,хаўрусьнікіраптамвыра-шыліпамяняццазонаміакупацыі,іўіхныкраймусіліпрыйсьцірасейцы.пачуўшыгэткае,Бэргдорфзапанікаваў.Ну,простанебылоніякагапытаньня, каб заставаццападчырвонымі.Янымусілівыехаць.НекаторычасжыліўсваякоўуЗаходняйНямеч-чыне,дзеіпамёрламаці.потымвырашэньнемусіхпраблемаўпадаласяэміграцыяўКанаду.

пачатакбыўцяжкім.АлеЁганвыявіўсякемлівымчалавекам.Жыцьцёўвайшлоўсваюкаляіну,усёішлогладка,ажнопакульне нарадзіліся дзеці. ТадыЁган зусім зьмяніўся. Запозьняяпрацападаваласянадтападазронай.людзіказалі,дыйэрнасамабылаамальупэўненаяўтым,штоўенагамужабылаіншаяжанчына.

Якаяжнаіўнаяянатадыбыла!ейнымужбыўзусімнегеро-ем,ападонкам,зьнявіннайкрывёюнасваіхруках.

Якгэтаянатадысказалананародзінахдачкі,штоёнтаквы-бухнуў?Янапакорпаласяўпамяці.Ага,вось:«Аягоныяжонкайдзецінаватнямаюцьаніякагаўяўленьняабтым,штоіхнуюсям’юспарадзілатакаяпачвара,месцаякойаднонашыбеніцы,заногіпадвешаным!»...Нядзіва,штоёнтакузьвіўся.


І ўсе гэтыя гады яна, такая лагодная, такая выхаваная,прыстойнаядачкафэрмэра,абдымалагэтагавырадка!

...Яназадыхнуласяўагідзе.Тадыраптамувесьейныгнеўабрынуўсянажанчынуўшпі-

тальнымложку.Якогачортаянавосьтакзьявіласяіразбурылаіхнаежыцьцё?Якоеянобтамнібылотоежыцьцё,алеўсёжлепей,чымзастаццаўдавіцай.Шчасьценяведаньнясаладзейшаезагоркуюпраўду.Якёйбыцьцяпер—самотнай,бездапамож-най?памёрейныкармілец—іхтоцяперяепадтрымае?Хтобудзегадавацьдзяцей?

Дзеці!..Божамой!эрназадыхнулася.Яна завярнулася, твар быў папялова-шэры.падышла да

Марыі...Усьведамленьнетаго,штогэтаяжанчынапашкадавалаяго-

ныхдзяцейперахлынулаўсёастатняейзагасілавыбухейнагагневу.простаядуша,янабылатакудзячнаёй,былаамальгатовацалавацьёйрукі.Гэтаядумказапанаваласяродастатніхіпавяларэйуейнайзаблытанайдушы.

—Алена,...ох,Марыя...Тыжглядзеламаіхдзяцей,былазьімісама...Тыжмагла...

—Але,эрна,ямаглазрабіцьзтваімідзецьмітоеж,штоёнзрабіўзмаімі.Іхтоведае,можа,мнебібылоапраўданьне.

—Іёнведаўгэта...інепадумаў...Божамой!..—ледзьчутнапрашапталаэрна,закрыўшыдалонямітвар.

—Але...Аднатолькірэчмянеспыніла.—Што?—МаявераўБога.Імаяглыбокаяпрыхільнасьцьдацябе,

эрна.Ты—харошая.Бэргдорфнезаслужыўцябе.Я,хтопа-цярпеластолькіаднемцаў,хтобачыла,якгінулінашыялюдзіадіхныхрук...гэтагаворыцьабмногім...

—Дзякуй,Марыя,дзякуйтабе,—эрнахацелапацалавацьМарыіруку,алетаяхуткаяевыдзернула.

—Нятрэба,эрна.Яразумею,штотыадчуваеш.Яспачуваютабе.Невінавацьмянезатое,штоязрабіла.Ядагэтаепарынемагузразумецьсама,якяноўсёабярнулася.Тыжбачыш,тойраніцайяйшланапрацу,аёнсамраптамнакінуўсянамяне,запхнуўуаўта,сказаў,штонагэтыўжоразпераканаецца,штопазбавіўсямяненазаўсёды...

эрнанепрамовіланігуку.Янападнялавочыйпростагля-дзеланаМарыю;янавідавочнабылаўжозьнясіленаязалішкампачуцьцяў.


чатырыіншыяпацыентыўпакоі,пэўна,быліцалкамраз-злаваныянемагчымасьцюразумецьпа-нямецку,бопаводзіныабедзьвюхжаноквідавочна інтрыгавалі іх.Вядома, янычуліпрааварыю,уякуютрапілаМарыя,іпазьнейраспытваліяеабёй.Алегэтаесупрацьстаяньнедзьвюхгераіняўнейкаедрамы,штозавязаласяяшчэўпеклевайнынадругімбакуакіяну,былоімнедаступным.

—Ён бы зрабіў гэта... ён бы зрабіў... Божа мой, Божамой!—шапталаэрна.

Жанчыны абмяняліся паглядамі, якія значылі болей засловы.

—Гэтажорсткісьвет,эрна,—сказалаМарыя.—Калітабебудзелягчэйадгэтага,ямагусказацьтабе,штоядакладнаведаю,штотыадчуваешзараз.Алечасвылечыцьтваераны...Ярада,штознайшлацябетакой,якаятыёсьць—добраяйпростая.Гэтаістрымліваламяне,яадчувала,штонямаюправапашкодзіцьнітабе,нітваімдзецям...

Марыяляжалаціха,усяейнаясутнасьцьсаграваласядумкай,штояназдолелазрабіцьінештадобраеўгушчарыўсіхсваіхпакутаў.

—Скажы,Марыя,паліцыяўжогаварылазтабой?Ведаеш,янызнайшліўягопісталет.

—Так,яведаю.прыходзіўпаліцыянт,пытаўся,цімяневы-кралі,іцімеламесцабойкаўаўта.Ясказала,не.Ёсьць,пэўна,яшчэаднарэч,штоцікавіцьцябе,эрна.

—Так,наконтдзяцей.—Яабяцаютабе,эрна.Адмянеяныніколінедазнаюцца,

штоіхныбацькабыўнятым,кімпадаваўся,—Марыясьціснулаёйруку.

—Ты—анёл,Марыя.Яўдаўгуперадтабой.Немагусабеўявіць,якёнмогзрабіцьтакоетабе,пасьляўсяго,штотызрабі-ладзеляяго.Вызмаціратаваліямужыцьцё...простажудаснадумацьабгэтым.Ігэта—бацькамаіхдзяцей...

—Тыведалаіншагачалавека,эрна.Тыжнаватнепадаз-равала.

—Тыведаеш,умянебылізадніядумкі...Алетакое,сапраў-ды,янемаглаіпадумаць.цяпермнезразумелыягонывыбухнанародзінахэрны. ...Ах,ладна.Янемагубольшгаварыць,каліягонаецелаяшчэнаватнепахаванае.чымменейсказана,тымлепей.Тызгодна?

—Так,яразумею.—Дзякуйяшчэразтабе,Марыя.


эрнанахіліласяйпацалавалаМарыюўлоб.Быласабраласяўжопайсьці,тадыпавагаласяйраптамзавярнулася:

—Япрыйдудацябеяшчэ,Марыя.пасьляпаховін.Усягодобрага,дыпапраўляйся.

Згэтымянайпайшла.празпаўгадзінызьявіўсяМікола.лічачыяшчэтрохзкухні

згэтагажшпіталю,ёнбыўужошостымнаведвальнікамугэтыдзень, іМарыябыла зусім стомленая.Ёйпрыйшлосярабіцьвысілкі,кабадорыцьягонейкімцёплымсловам,слухацьітлу-мачыцьудэталях,штоадбылосяйчаму.

Хлопецсядзеўляложкацалкамустурбаваны,боякбыМарыяністараласябольшсьціплападацьусюгісторыю,яназрабіланаягоашаламляльнаеўражаньне.цяперёнзразумеў,чамуянабылаахалоджвалаягоныпыл.Алеякбынябыўёншакаванысам,ёнзнайшоўусябесілыпадбадзёрвацьяесловамійусьмешкамі.

—Марыя,нетурбуйсяцяперніабчым,—сказаўёнперададыходам.—Калітыдазволіш,яваўсімтабедапамагу.цяперябудуапекаваццатабой,—ітадыёнзачырванеўся,богэтаепростаеабяцаньнебылолепшымпрызнаньнемукаханьні.

УжопознаўначыМарыяляжалазусімбязсну;ейнырозумусёвандраваўсяродусіхтыхпадзеяў,штоздарылісяапошнімчасам...

Даволідзіўна,алецяпер,каліейная«місія»былавыкананая,яначуласятакойвыматанайіспустошанай.

Ажянаяшчэйнепачыналажыць!Янаўсёяшчэбылападранкам,зьвялайкветкай,выдзернутай

зкаранямізьзямлі,штонекаліяенарадзіла.Ёйпрыпомніліся словыайцапаўла:«Вельмінеразумным

ёсьцьнам,простымдымалым,знашыміабмежаваныміБогаммагчамасьцямі,спрабавацьспасьцігнуцьсэнсусягоіснага,ство-ранагаІм,дыаспрэчвацьГасподніяшляхійспосабы».

г. Таронта

1967 г.

ЗьМеСТ

Адперакладчыка.І. Варабей. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3

Заўтраёсьцьучора.раман

1.Арышт . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

2.Міласэрнасьцьуначы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10

3.Новыягаспадары. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

4.Нападзеньнеўпуні. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

5.Катаваньнеўкляснымпакоі............................... 29

6.Забойства. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35

7.Абуджэньне. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38

8.Вульгарнаяпрыгажуня. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42

9.Маёўка. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45

10.Двубой. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48

11.ліхадзейкалара. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

12.расправа. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61

13.чорнаябездань . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

14.Д’ябалавагулянка. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 73

15.Гвалтаваньне. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 87

16.Дзіркаадкулі. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94

17.Сустрэчастарыхсяброў. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100

18.Напапраўку. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106

197Зьмест

19.Іспытнатрываласьць. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 110

20.руіны . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121

21.Знаходка. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 130

22.Дзядзька. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138

23.Усудзе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141

24.пасьледзезабойцы. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 146

25.Адзінкрокпаперадзе. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 151

26.пачатаккаханьня...................................... 159

27.Восьісустрэча . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164

28.Упошукахслушнасьці. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

29.Выклік . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 178

30.Сьмяротнаяпаездка . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

31.Вяртаньнедажыцьця. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 190

Міжнароднае грамадзкае аб’яднаньне«Згуртаваньне беларусаў сьвету «Бацькаўшчына»

з2004годувыдае«БібліятэкуБацькаўшчыны».у сэрыі пабачылі сьвет кнігі:•«Месцавыданьня—парыж»:

Выбраныястаронкічасопіса«Моладзь»(1948—1954)

•«БеларусыўбітвезаМонтэ-Касіна»:Артыкулы,дакумэнты,аповесьць

•Н.Гардзіенка.«БеларусыўАўстраліі»:Дагісторыідыяспары

•л.Юрэвіч.«Мэмуарынаэміграцыі»:Крыніцазнаўчаедасьледаваньне

•М.Ганько.«КабсьведчыліпраБеларусь»:ЖыцьцёйдзейнасьцьМіколыГанька

•І.Варабей.«Там,дзесэрцамаё»:публіцыстыка,пераклады,апавяданьні

•«эквівалент»:Зборнікэміграцыйнайпрозы(укладальнікл.Юрэвіч)

•л.Юрэвіч.«летапіснызводсусьветучалавекаСьведамага»:Гісторыягазэтаў«Бацькаўшчына»й«Беларус»(1947—2000)

•«Каханыгорад»:Зборнікэміграцыйнаеваеннаепрозы(укладальнікл.Юрэвіч)

•Б.рагуля«Беларускаестудэнцтваначужыне»:Выданьнедругое,выпраўленаейдапоўненае

•А.Адзінец.«паваеннаяэміграцыя:скрыжаваньнілёсаў»:Зборнікуспамінаў

•«АдзінГоспад,АднаВера,АдзінХрост»:царкоўнаягісторыявачымаэміграцыі

(укладальнікА.любіч)

•В.Грыцук.«МыстваралісваюБеларусь»:ЖыцьцёідзейнасьцьАляксеяГрыцука

•«Урачыстасьцьусадзе»:ДраматургіябеларускайэміграцыіХХстагодзьдзя

(укладальнікВ.Нікіфаровіч)

рыхтуюцца да друку:•З.Сасноўскі.«Беларускаямузыкаўзамежжы»:

Гістарычнаедасьледаваньне

Акула, К.Заўтра ёсьць учора : раман / Кастусь Акула ; пер. з ангель-

скай, прадм. Ірыны Варабей. — Мінск : Медисонт, 2008. — 200 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 15).

ISBN 978-985-6530-91-6.

Вострасюжэтны раман вядомага пісьменьніка Кастуся Акулы напісаны ў Канадзе для канадыйскага чытача. Аўтар распавядае аб складаным лёсе беларускае жанчыны на фоне гістарычных падзей у Беларусі часоў Другой сусьветнай вайны. Гераіня раману Марыя Каравай, страціўшы ўсю сваю сям’ю і цудам выжыўшы пасьля двух расстрэлаў — і немцамі, і партызанамі, — урэшце рэшт воляй лёсу апынаецца ў Канадзе, дзе сустракае забойцу свае сям’і. Вера і бязьвер’е, хрысьціянская пакорлівасьць і барацьба за волю, міласэрнасьць і помста — тыя адвечныя маральныя дылемы, якія даводзіцца вырашаць Марыі, як і ўсяму ейнаму народу, і якія ня страцілі сваёй актуальнасьці для яго й па сёньня.

Раман быў папісаны на ангельскай мове. Гэта першае яго выданьне па-бе-ларуску на радзіме аўтара — пятнаццатая кніга ў сэрыі «Бібліятэка Бацькаўш-чыны», заснаванай МГА «ЗБС “Бацькаўшчына”» ў 2004 г.

УДК 821.161.3-31ББК 849(4Беи)-44

А44

Літаратурна-мастацкае выданьне

Бібліятэка БацькаўшчыныКніга 15

Акула КастусьЗаўтра ёсьць учора

Раман

Адказны за выпуск У. СілянокКампутарная вёрстка Л. Валчок

Вокладка Я. МальдзісКарэктар Г. Калюшынская

Падпісана да друку 06.03.08. Фармат 84х108 1/32. Папера афсэтная. Гарнітура Times.Друк афсэтны. Ум. друк. арк. 11,6. Ул.-выд. арк. 11,3. Наклад 300 ас. Замова № 95.

Выдавец і паліграфічнае выкананьне:Сумеснае таварыства з абмежаванай адказнасьцю «Медисонт»

ЛИ № 02330/0133391 ад 19.07.04 г. ЛП № 02330/0056748 ад 22.01.04 г.220004, г. Мінск, вул. Ціміразева, 9.

Documents

Заўтра ёсьць учора