°ÏÒÛÛ· Î·È ™Î¤„Ë - eclass.uoa.gr†ρθρα προς Μελέτη... · ρησιμπισαν λλα εδη. Παρ’ λα αυτ, τρεις τραντατς διαρς

°ÏÒÛÛ· Î·È ∂ÈÎÔÈÓˆÓ›·:Δ›ÔÙÂ ‰ÂÓ ∂›Ó·È ÈÔ ¶ÚÔÛˆÈÎfi

∏ ¶ÔÏ‡ÏÔÎË ¢ÔÌ‹

ÙË˜ ∞ÓıÚÒÈÓË˜ °ÏÒÛÛ·˜

°ÏˆÛÛÈÎ‹ ∞Ó¿Ù˘ÍË

£ÂˆÚ›Â˜ ÙË˜ °ÏˆÛÛÈÎ‹˜ ∞Ó¿Ù˘ÍË˜

∏ ¡Â˘ÚˆÓÈÎ‹ ∂ÍÂÈ‰›ÎÂ˘ÛË Ô˘ ∂ÈÙÚ¤ÂÈ

ÙËÓ ∞Ó¿Ù˘ÍË ÙË˜ °ÏÒÛÛ·˜

ªÔÚÔ‡Ó ÕÏÏ· ∂›‰Ë Ó· ª¿ıÔ˘Ó

ÙËÓ ∞ÓıÚÒÈÓË °ÏÒÛÛ·;

√ ¶Ú·ÁÌ·ÙÈÎfi˜ ∫fiÛÌÔ˜:ªÔÚÂ› Ë ¢ÈÁÏˆÛÛ›· Ó· ¶·Ú¤Ì‚ÂÈ

ÛÙË °ÓˆÛÙÈÎ‹ ∞Ó¿Ù˘ÍË;

°ÏÒÛÛ· Î·È ™Î¤„Ë: ¶Ò˜ Û¯ÂÙ›˙ÔÓÙ·È;

ŒÓÓÔÈÂ˜ Î·È ∫·ÙËÁÔÚ›Â˜:¶Ò˜ ™ÎÂÊÙfiÌ·ÛÙÂ

√ÚÁ¿ÓˆÛË ÙˆÓ ∂ÓÓÔÈÒÓ Î·È ∂ÏÏÂ›ÌÌ·Ù·

™˘ÁÎÂÎÚÈÌ¤ÓË˜ ∫·ÙËÁÔÚ›·˜

æ˘¯ÔÏÔÁÈÎ¤˜ £ÂˆÚ›Â˜ ÁÈ· ÙÈ˜ ŒÓÓÔÈÂ˜

Î·È ÙÈ˜ ∫·ÙËÁÔÚ›Â˜

∫Ú›ÓÔÓÙ·˜, ∞ÍÈÔÏÔÁÒÓÙ·˜Î·È ∞ÔÊ·Û›˙ÔÓÙ·˜:ÕÏÏÔÙÂ §ÂÈÙÔ˘ÚÁÔ‡ÌÂ §ÔÁÈÎ¿ÎÈ ÕÏÏÔÙÂ Ÿ¯È

§‹„Ë ∞ÔÊ¿ÛÂˆÓ: √ÚıÔÏÔÁÈÎ‹, μ¤ÏÙÈÛÙË

Î·È Ÿ,ÙÈ ¿ÏÏÔ

ΔÂÏÂ˘Ù·›Â˜ ∂ÈÛÙËÌÔÓÈÎ¤˜ ∂ÍÂÏ›ÍÂÈ˜:∏ ¡Â˘ÚÔÂÈÛÙ‹ÌË ÙË˜ §‹„Ë˜

∞ÔÊ¿ÛÂˆÓ À„ËÏÔ‡ ƒ›ÛÎÔ˘

ÕÏÏÂ˜ ¶ÚÔÛÂÁÁ›ÛÂÈ˜ §‹„Ë˜ ∞ÔÊ¿ÛÂˆÓ

∂›Ï˘ÛË ¶ÚÔ‚ÏËÌ¿ÙˆÓ:¶Ò˜ μÚ›ÛÎÔ˘ÌÂ §‡ÛÂÈ˜

∞Ó¿Ï˘ÛË ™ÎÔÒÓ - ª¤ÛˆÓ

∞Ó·ÏÔÁÈÎ‹ §‡ÛË ¶ÚÔ‚Ï‹Ì·ÙÔ˜

¢ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎfiÙËÙ· Î·È ¢ÈÔÚ·ÙÈÎfiÙËÙ·

ªÂÙ·ÙÚ¤ÔÓÙ·˜ ÙÈ˜ ¶ÏËÚÔÊÔÚ›Â˜:¶Ò˜ ∫·Ù·Ï‹ÁÔ˘ÌÂ ÛÂ ™˘ÌÂÚ¿ÛÌ·Ù·

¶√π∞ ∂π¡∞π ∏ £∂™∏ ™∞™;∂ÈÏ¤ÁÔÓÙ·˜ ™‡ÓÙÚÔÊÔ

°ÏÒÛÛ· Î·È ™Î¤„Ë7

1. Σ.τ.Ε.: Idiot savant: �τ�μα με περι�ρισμ νες ν�ητικ ς ικαν�τητες π�υ �μως ��υν ειδικ� ν�ητικ� ταλ ντ�.2. Σ.τ.Μ.: Halfway house: Πρ�κειται για πρ�στατευμ να διαμερ�σματα π�υ αν�κ�υν σε ψυ�ιατρικ ς συν�θως δ�μ ς και

�ιλ�!εν�"ν #τ�μα με μειωμ νες ικαν�τητες αυτ�συντ�ρησης σε να καθεστ$ς.

ŒÓ·˜ ÓÂ·Úfi˜ ÕÁÁÏÔ˜, Ô ∫Ú›ÛÙÔÊÂÚ, Â¤‰ÂÈÍÂ Î·Ù·ÏËÎÙÈÎfi

Ù·Ï¤ÓÙÔ ÛÙÈ˜ ÁÏÒÛÛÂ˜. ™Ù· ¤ÍÈ ÙÔ˘ ¯ÚfiÓÈ·, Â›¯Â Ì¿ıÂÈ Á·ÏÏÈÎ¿

·fi Ù· Û¯ÔÏÈÎ¿ ‚È‚Ï›· ÙË˜ ·‰ÂÏÊ‹˜ ÙÔ˘ Î·È ÂÏÏËÓÈÎ¿ ·fi

¤Ó· Û¯ÔÏÈÎfi ÂÁ¯ÂÈÚ›‰ÈÔ Ì¤Û· ÛÂ ÙÚÂÈ˜ Ì‹ÓÂ˜. ◊Ù·Ó ÙfiÛÔ ¯·ÚÈ-

ÛÌ·ÙÈÎfi˜, Ô˘ ˆ˜ ÂÓ‹ÏÈÎ·˜ Ô ∫Ú›ÛÙÔÊÂÚ ÌÔÚÔ‡ÛÂ Ó· Û˘˙Ë-

Ù¿ÂÈ ÌÂ Â˘ÊÚ¿‰ÂÈ· ÛÂ 16 ÁÏÒÛÛÂ˜. ™Â ‰ÔÎÈÌ·Û›Â˜ ÌÂÙ¿ÊÚ·-

ÛË˜ ·fi Ù· ·ÁÁÏÈÎ¿ ÛÙ· Á·ÏÏÈÎ¿ ÔÈ ÂÈ‰fiÛÂÈ˜ ÙÔ˘ ‹Ù·Ó ›‰ÈÂ˜

ÌÂ ÂÓfi˜ Ê˘ÛÈÎÔ‡ ÔÌÈÏËÙ‹ ÙË˜ Á·ÏÏÈÎ‹˜. ŸÙ·Ó ÙÔ˘ ·ÚÔ˘Û›·-

Û·Ó ÌÈ· Î·Ù·ÛÎÂ˘·ÛÌ¤ÓË ÁÏÒÛÛ·, Û˘Ó‹Á·ÁÂ Â‡ÎÔÏ· ÙÔ˘˜

Û‡ÓıÂÙÔ˘˜ Î·ÓfiÓÂ˜ ÙË˜, ·ÚfiÏÔ Ô˘ ÊÔÈÙËÙ¤˜/ÙÚÈÂ˜ ÚÔ¯ˆ-

ÚËÌ¤ÓÔ˘ ÂÈ¤‰Ô˘ ÁÏÒÛÛ·˜ ‚Ú‹Î·Ó Û¯Â‰fiÓ ·‰‡Ó·ÙË ÙËÓ

·ÔÎÚ˘ÙÔÁÚ¿ÊËÛ‹ ÙÔ˘˜ (Smith & Tsimpli, 1995).

∂¿Ó Î·Ù·Ï‹Í·ÙÂ ÛÙÔ Û˘Ì¤Ú·ÛÌ· fiÙÈ Ô ∫Ú›ÛÙÔÊÂÚ Â›Ó·È

·Û˘Ó‹ıÈÛÙ· ¤Í˘ÓÔ˜, ›Ûˆ˜ ·ÎfiÌ· Î·È ‰È¿ÓÔÈ·, Î¿ÓÂÙÂ Ï¿-

ıÔ˜. ∞ÓÙÈı¤Ùˆ˜ Â›Ó·È ¤Ó·˜ «idiot savant»1, ÌÂ È‰È·›ÙÂÚ· ¯·ÌË-

Ï¤˜ ÁÓˆÛÙÈÎ¤˜ ÈÎ·ÓfiÙËÙÂ˜. √È ÂÈ‰fiÛÂÈ˜ ÙÔ˘ ÛÙÈ˜ Û˘ÓËıÈÛÌ¤-

ÓÂ˜ ‰ÔÎÈÌ·Û›Â˜ Â˘Ê˘˝·˜ Â›Ó·È ÔÏ‡ ¯·ÌËÏfiÙÂÚÂ˜ ·fi ÙÔ˘

Ê˘ÛÈÔÏÔÁÈÎÔ‡ Ì¤ÛÔ˘ fiÚÔ˘. ∞ÔÙ˘Á¯¿ÓÂÈ ÛÂ ·Ï¿ ÁÓˆÛÙÈÎ¿

ÙÂÛÙ, ÛÙ· ÔÔ›· ÙÂÙÚ¿¯ÚÔÓ· ·È‰È¿ ÂÚÓ¿ÓÂ ÌÂ Â˘ÎÔÏ›· Î·È

‰ÂÓ ÌÔÚÂ› Ó· Ì¿ıÂÈ ÙÔ˘˜ Î·ÓfiÓÂ˜ ÁÈ· ·Ï¿ ·È¯Ó›‰È· fiˆ˜

Ë ÙÚ›ÏÈ˙·. ¶·Ú¿ ÙÔ Ï·ÌÚfi ÙÔ˘ Ù·Ï¤ÓÙÔ, ˙ÂÈ ÛÂ ÔÈÎ›· ËÌÈ-

ÚÔÛÙ·Û›·˜2 ‰ÈfiÙÈ ‰ÂÓ ¤¯ÂÈ ÙË ÁÓˆÛÙÈÎ‹ ÈÎ·ÓfiÙËÙ· Ó· ·ÔÊ·-

Û›˙ÂÈ, Ó· Û˘ÏÏÔÁ›˙ÂÙ·È ‹ Ó· Ï‡ÓÂÈ ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ÌÂ ÙÚfiÔ Ô˘

ı· ÙÔ˘ Â¤ÙÚÂÂ Ó· ˙ÂÈ ˆ˜ ·ÓÂÍ¿ÚÙËÙÔ ¿ÙÔÌÔ.

EΠIΣTHMONIKH EΠIMEΛEIA: Δ�μητρα Kατ�

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·343

Τα πρ�τερ�ματα και �ι αδυναμ�ες τ�υ Κρ�στ��ερ μας πρ�σ� ρ�υν πειστικ ςαπ�δε�!εις �τι η ν�ηση απαρτ�(εται απ� !ε�ωριστ ς ικαν�τητες. �τ�μα π�υ μα-θα�ν�υν ! νες γλ$σσες με τα�"τητα �ωτ�ς δεν ε�ναι απαρα�τητα �αρισματικ#στη λ�ψη απ��#σεων και την επ�λυση πρ�)λημ#των. Εν$ #τ�μα π�υ υπερτε-ρ�"ν σε συλλ�γισμ�"ς ενδ �εται να μην ��υν την ικαν�τητα να μαθα�ν�υν ! νεςγλ$σσες. Σε αυτ� τ� κε�#λαι� θα μ#θετε για δι#��ρες αν$τερες γνωστικ ς λει-τ�υργ�ες π�υ μας �αρακτηρ�(�υν ως ανθρ$πινα �ντα: η απ�κτηση και η �ρ�σητης γλ$σσας, � σ�ηματισμ�ς ενν�ι$ν και κατηγ�ρι$ν, η λ�ψη απ��#σεων, η λ"σηπρ�)λημ#των και η συλλ�γιστικ�. Υπερτερ�"με σε αυτ ς τις δε!ι�τητες συγκριτι-κ# με #λλα �ντα και πρ�σδι�ρι(�μαστε ως ε�δ�ς απ� αυτ ς.

°ÏÒÛÛ· Î·È ∂ÈÎÔÈÓˆÓ›·:T›ÔÙÂ ‰ÂÓ E›Ó·È ÈÔ ¶ÚÔÛˆÈÎfiΗ γλ�σσα εναι �να σ�στημα για επικ�ινωνα με τ�υς �λλ�υς, τ� �π�� ρησιμ�-π�ιε σ�ματα π�υ μετα��ρ�υν ν�ημα και συνδυ��νται σ�μ�ωνα με τ�υς καν�-νες της γραμματικ�ς. Η γλ$σσα επιτρ πει στα #τ�μα να ανταλλ#σσ�υν πληρ��-ρ�ες σ�ετικ# με τ�ν κ�σμ�, να συντ�ν�(�υν τη δρ#ση των �μ#δων και να σ�ηματ�-(�υν ισ�υρ�"ς κ�ινωνικ�"ς δεσμ�"ς. Τα περισσ�τερα κ�ινωνικ# ε�δη ��υν συ-στ�ματα επικ�ινων�ας π�υ τ�υς επιτρ π�υν να μεταδ�δ�υν μην"ματα τ� να στ�#λλ�. /ι μ λισσες γνωστ�π�ι�"ν την τ�π�θεσ�α �π�υ υπ#ρ�ει τρ�� με να ε�δ�ς«ρυθμικ�" ��ρ�"», � �π��ς υπ�δεικν"ει την κατε"θυνση αλλ# και την απ�στασητης τρ��ς απ� την κυψ λη (Kirchner & Towne, 19943 Von Frisch, 1974). Τα πιθη-κ�ειδ� Vernet διαθ τ�υν τρεις δια��ρετικ ς κραυγ ς πρ�ειδ�π��ησης π�υ σημα-τ�δ�τ�"ν με μ�ναδικ� τρ�π� την παρ�υσ�α των )ασικ$ν απειλητικ$ν ε�θρ$ντ�υς: τη λε�π#ρδαλη, τ�ν αετ� και τ� ��δι (Cheney & Seyfarth, 1990). Η κραυγ�για την εμ�#νιση της λε�π#ρδαλης τ�υς �δηγε� να αν )�υν ψηλ�τερα π#νω σταδ ντρα και η κραυγ� για τ�ν αετ� τ�"ς κ#νει να κ�ιτ�"ν ψηλ# στ�ν �υραν�. Κ#-θε δια��ρετικ� κραυγ� πρ�ειδ�π��ησης μετα� ρει να συγκεκριμ ν� ν�ημα καιλειτ�υργε� σαν λ !η σε μ�α απλ� γλ$σσα.

Σε αυτ� την εν�τητα, θα ε!ετ#σ�υμε τα στ�ι�ε�α της ανθρ$πινης γλ$σσας π�υσυμ)#λλ�υν στ�ν σ"νθετ� �αρακτ�ρα της δ�μ�ς της, την ευκ�λ�α με την �π��ααπ�κτ�"με τη γλ$σσα παρ# την π�λυπλ�κ�τητ# της και τ�ν τρ�π� με τ�ν �π��)ι�λ�γικ ς και περι)αλλ�ντικ ς παρ#μετρ�ι πρ�σδι�ρ�(�υν την απ�κτηση και �ρ�-ση της γλ$σσας. Θα ε!ετ#σ�υμε επ�σης αναπ#ντε�ες διαταρα� ς �ι �π��ες απ�κα-λ"πτ�υν τ�ν τρ�π� με τ�ν �π�� ργαν$νεται η γλ$σσα στ�ν εγκ �αλ� καθ$ς καιτις απ�πειρες ερευνητ$ν να διδ#!�υν την ανθρ$πινη γλ$σσα σε πιθ�κ�υς. Τ λ�ς,θα πραγματευτ�"με τ� �ρ�νι� α�νιγμα τ�υ π$ς σ�ετ�(�νται η γλ$σσα και η σκ ψη.

H ¶ÔÏ‡ÏÔÎË ¢ÔÌ‹ ÙË˜ AÓıÚÒÈÓË˜ °ÏÒÛÛ·˜

Η ανθρ$πινη γλ$σσα ενδ �εται να �ει ε!ελι�θε� απ� συστ�ματα σημ#των π�υ�ρησιμ�π�ι�"σαν #λλα ε�δη. Παρ’ �λα αυτ#, τρεις τραντα�τ ς δια��ρ ς την !ε-�ωρ�(�υν απ� τα �υρλια�τ# των πιθ�κων Vernet για παρ#δειγμα. Πρ$τ�ν, η σ"ν-θετη δ�μ� της ανθρ$πινης γλ$σσας τη δια��ρ�π�ιε� απ� περισσ�τερ� απλ# συ-

• • • • • • • • • • • • • • • • •

°ÏÒÛÛ· (Language)ŒÓ· Û‡ÛÙËÌ· ÂÈÎÔÈÓˆÓ›·˜ ÌÂ ÙÔ˘˜ ¿ÏÏÔ˘˜

ÙÔ ÔÔ›Ô ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÂ› Û‹Ì·Ù· Ô˘ ÌÂÙ·Ê¤-

ÚÔ˘Ó ÓfiËÌ·, Î·È Û˘Ó‰˘¿˙ÔÓÙ·È Û‡ÌÊˆÓ· ÌÂ

ÙÔ˘˜ Î·ÓfiÓÂ˜ ÙË˜ ÁÚ·ÌÌ·ÙÈÎ‹˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

344 � KÂÊ¿Ï·ÈÔ 7 °ÏÒÛÛ· Î·È ™Î¤„Ë

√È Ì¤ÏÈÛÛÂ˜ ÁÓˆÛÙÔÔÈÔ‡Ó ÙËÓ ÙÔÔıÂ-Û›· fiÔ˘ ˘¿Ú¯ÂÈ ÙÚÔÊ‹ ÌÂ ¤Ó· Â›‰Ô˜«Ú˘ıÌÈÎÔ‡ ¯ÔÚÔ‡», Ô ÔÔ›Ô˜ ˘Ô‰ÂÈÎÓ‡ÂÈÙËÓ Î·ÙÂ‡ı˘ÓÛË ·ÏÏ¿ Î·È ÙËÓ ·fiÛÙ·-ÛË ÙË˜ ÙÚÔÊ‹˜ ·fi ÙËÓ Î˘„¤ÏË.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·344

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ºÒÓËÌ· (Phoneme)∏ ÌÈÎÚfiÙÂÚË ÌÔÓ¿‰· ‹¯Ô˘ Ë ÔÔ›· ·Ó·ÁÓˆ-

Ú›˙ÂÙ·È ˆ˜ ÔÌÈÏ›· ¤Ó·ÓÙÈ Ù˘¯·›Ô˘ ıÔÚ‡‚Ô˘.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ºˆÓÔÏÔÁÈÎÔ› Î·ÓfiÓÂ˜

(Phonological rules)∫·ÓfiÓÂ˜ ÁÈ· ÙÔ˘˜ Û˘Ó‰˘·ÛÌÔ‡˜ ÊˆÓËÌ¿ÙˆÓ

ÛÂ Ï¤ÍÂÈ˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ªÔÚÊ‹Ì·Ù· (Morphemes)√È ÌÈÎÚfiÙÂÚÂ˜ ÌÔÓ¿‰Â˜ ÙË˜ ÁÏÒÛÛ·˜ ÌÂ

ÓfiËÌ·.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

στ�ματα σημ#των. /ι περισσ�τερ�ι #νθρωπ�ι μπ�ρ�"ν να εκ�ρ#σ�υν μια ευρ"-τερη κλ�μακα ιδε$ν και ενν�ι$ν απ� αυτ ς π�υ παρατηρ�"νται στην επικ�ινων�α#λλων ειδ$ν. Δε"τερ�ν, �ι #νθρωπ�ι �ρησιμ�π�ι�"ν λ !εις για να ανα�ερθ�"ν σε#πιαστα πρ#γματα �πως � μ�ν�κερ�ς � η δημ�κρατα. Αυτ ς �ι λ !εις δεν μπ�ρε�να εκπ�ρε"�νται απ� σ�ματα πρ�ειδ�π��ησης. Τρ�τ�ν, �ρησιμ�π�ι�"με τη γλ$σ-σα για να �ν�μ#σ�υμε, να κατηγ�ρι�π�ι�σ�υμε και να περιγρ#ψ�υμε πρ#γματαστ�ν εαυτ� μας �ταν σκε�τ�μαστε, γεγ�ν�ς π�υ επηρε#(ει τ�ν τρ�π� με τ�ν�π�� ργαν$νεται η γν$ση στ�ν εγκ �αλ� μας. Ε�ναι αμ��)�λ� �τι �ι μ λισσεςσκ �τ�νται συνειδητ# «Θα πετ#!ω πρ�ς τ� )�ρρ# σ�μερα για να )ρω περισσ�τε-ρ� μ λι $στε να εντυπωσι#σω τη )ασ�λισσα»!

Συγκριν�μενη με #λλες μ�ρ� ς επικ�ινων�ας, η ανθρ$πινη γλ$σσα ε�ναι μιασ�ετικ# πρ�σ�ατη ε! λι!η, π�υ εμ�αν�στηκε ως πρ��ρικ� σ"στημα πριν απ� να$ς τρ�α εκατ�μμ"ρια �ρ�νια και ως γραπτ� σ"στημα μ�λις πριν απ� 6.000 �ρ�νια.Υπ#ρ��υν περ�π�υ 4.000 ανθρ$πινες γλ$σσες, τις �π��ες �ι γλωσσ�λ�γ�ι ��υν�μαδ�π�ι�σει σε περ�π�υ 50 �ικ�γ νειες (Nadasdy, 1995). Παρ# τις δια��ρ ς τ�υς,�λες αυτ ς �ι γλ$σσες μ�ιρ#(�νται μια )ασικ� δ�μ�, η �π��α περιλαμ)#νει μ�α �μ#-δα ��ων και καν�νων για τ� συνδυασμ� αυτ$ν των ��ων $στε να παρα�θε� ν�ημα.

B·ÛÈÎ¿ X·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿Η μικρ�τερη μ�ν�δα ��υ η �π�α αναγνωρ�εται ως �μιλα και ��ι ως τυ�α�ςθ�ρυ��ς εναι τ� �$νημα. Αυτ�� ι �ικ�δ�μικ�� λ�θ�ι τ�υ πρ��ρικ�" λ�γ�υ δια-� ρ�υν στ�ν τρ�π� με τ�ν �π�� παρ#γ�νται. Για παρ#δειγμα, �ταν λ τε μπα, �ι�ωνητικ ς σας ��ρδ ς αρ��(�υν να π#λλ�νται αμ σως μ�λις αρ��(ετε τ�ν ��,αλλ# �ταν λ τε πα παρατηρε�ται καθυστ ρηση 60 milliseconds μετα!" της στιγμ�ςπ�υ !εκιν#τε τ�ν �� π και της στιγμ�ς π�υ αρ��(�υν να π#λλ�νται �ι �ωνητικ ςσας ��ρδ ς. Τα μπ και π κατηγ�ρι�π�ι�"νται ως δια��ρετικ# �ων�ματα στηναγγλικ� γλ$σσα, δι�τι δια� ρ�υν στ�ν τρ�π� με τ�ν �π�� παρ#γ�νται.

/ι δι#��ρες γλ$σσες �ρησιμ�π�ι�"ν μετα!" 12 και 85 �ωνημ#των. Η αγγλι-κ� γλ$σσα �ει περ�π�υ 40 (Miller, 1994). Αυτ� π�υ δια��ρ�π�ιε� να �$νημααπ� τ� θ�ρυ)� σ�ετ�(εται με τη �ρ�ση τ�υ ως σ�ματ�ς της �μιλ�ας λ�γ�υ και ��ιμε τις �υσικ ς τ�υ ιδι�τητες. Για παρ#δειγμα, η γλ$σσα π�υ μιλ#νε �ι πληθυσμ��των !Kung στη Ναμ�μπια και την Αγκ�λα περιλαμ)#νει ναν �� σαν κλικ, να�$νημα π�υ δεν εμ�αν�(εται στην αγγλικ� γλ$σσα.

Κ#θε γλ$σσα δι πεται απ� �ωνλγικ ς καν�νες �ι �π��ι υπ�δεικν��υν τ�ντρ�π� με τ�ν �π�� τα �ων�ματα μπ�ρ��ν να συνδυαστ��ν για να δημι�υργ�σ�υνλ�!εις. Για παρ#δειγμα, � ��ς τσ ε�ναι απ�δεκτ�ς στην αρ�� λ !εων στη γερμανικ�,αλλ# ��ι στην αγγλικ� γλ$σσα. Συν�θως, τα #τ�μα μαθα�ν�υν αυτ�"ς τ�υς �ων�-λ�γικ�"ς καν�νες �ωρ�ς καθ�δ�γηση και ε#ν �ι καν�νες παρα)ιαστ�"ν, � λ�γ�ςπ�υ παρ#γεται ε�ναι τ�σ� αλλ�κ�τ�ς, π�υ τ�ν περιγρ#��υμε ως «μιλ#ει με πρ��-ρ#». Dπως θα δε�τε σε λ�γ�, τα )ρ �η γεννι�"νται με την ικαν�τητα να !ε�ωρ�(�υντα �ων�ματα και η μ#θηση των καν�νων για τ�υς συνδυασμ�"ς τ�υς εμ�αν�(εταιαυτ�μ#τως, αρκε� τα )ρ �η να ακ�"νε κ#π�ια γλ$σσα να μιλι ται γ"ρω τ�υς.

Τα �ων�ματα συνδυ#(�νται για να δημι�υργ�σ�υν μρ��ματα, δηλαδ� τις μι-κρ�τερες γλωσσικ�ς μ�ν�δες με ν�ημα ()λ. Σ��μα 7.1). Για παρ#δειγμα, � εγκ �α-λ�ς σας αναγνωρ�(ει τ�ν �� π π�υ εκ� ρετε στην αρ�� τ�υ π�λ� ως �� μιλαςαλλ# �ωρ�ς να τ�υ απ�δ�δει συγκεκριμ ν� ν�ημα. Τ� μ�ρ�ημα μα, απ� την #λληπλευρ#, αναγνωρ�(εται ως να γλωσσικ� στ�ι�ε�� π�υ μετα� ρει ν�ημα.

°ÏÒÛÛ· Î·È EÈÎÔÈÓˆÓ›·: T›ÔÙÂ ‰ÂÓ E›Ó·È ÈÔ ¶ÚÔÛˆÈÎfi � 345

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·345

Dλες �ι γλ$σσες ��υν μ�α γραμματικ�, δηλαδ� καν�νες π�υ καθ�ρ��υντ�υς συνδυασμ��ς γλωσσικ"ν μ�ν�δων σε λ�!εις και πρ�τ�σεις. Αυτ�� ι καν�-νες γενικ# υπ#γ�νται σε δ"� κατηγ�ρ�ες: μ�ρ��λ�γ�ας και σ"ντα!ης. /ι καν�νεςμρ�λγ�ας υπ�δεικν��υν π"ς μπ�ρ��ν τα μ�ρ��ματα να συνδυαστ��ν για ναδημι�υργ�σ�υν λ�!εις. Μερικ# μ�ρ��ματα –περιε��μ ν�υ και λειτ�υργικ#– μπ�-ρ�"ν να σταθ�"ν μ�να τ�υς ως λ !εις. Τα μ�ρ��ματα περιε��μ�ν�υ ανα� ρ�νταισε πρ#γματα και γεγ�ν�τα (π.�. «γ#τα», «σκ"λ�ς», «πα�ρνω»). Τα λειτ�υργικ�μ�ρ��ματα υπηρετ�"ν γραμματικ ς λειτ�υργ�ες, �πως η συν�� των λ !εων με-τα!" τ�υς («και», «�», «αλλ#») � η νδει!η τ�υ �ρ�ν�υ («π�τε»). Περ�π�υ τα μισ#απ� τα μ�ρ��ματα των ανθρ$πινων γλωσσ$ν ε�ναι λειτ�υργικ# και ε�ναι αυτ#π�υ καθιστ�"ν την ανθρ$πινη γλ$σσα αρκετ# περ�πλ�κη γραμματικ#, $στε ναμπ�ρ�"με να εκ�ρ#σ�υμε α�ηρημ νες νν�ιες και ��ι μ�ν� να υπ�δεικν"�υμελεκτικ#, πραγματικ# αντικε�μενα στ� εδ$ και τ$ρα.

Τα μ�ρ��ματα περιε��μ ν�υ και τα λειτ�υργικ# μ�ρ��ματα μπ�ρ�"ν νασυνδυαστ�"ν !αν# και !αν# μ �ρις �τ�υ σ�ηματ�σ�υν ναν #πειρ� αριθμ� ν ωνπρ�τ#σεων, �ι �π��ες καθ�ρ�(�νται απ� τ� συντακτικ�. /ι συντακτικ� καν�νεςκαθ�ρ��υν τ�υς συνδυασμ��ς λ�!εων σε πρ�τ�σεις. Fνας απλ�ς συντακτικ�ςκαν�νας στην αγγλικ� ε�ναι �τι κ#θε πρ�ταση πρ πει να περι �ει να � περισσ�-τερα �υσιαστικ#, τα �π��α μπ�ρ�"ν να συνδυαστ�"ν με επ�θετα � #ρθρα για νασ�ηματ�σ�υν �ν�ματικ ς �ρ#σεις ()λ. Σ��μα 7.2). Μ�α πρ�ταση πρ πει επ�σης ναπερι �ει να � περισσ�τερα ρ�ματα, τα �π��α μπ�ρ�"ν να συνδυαστ�"ν με επιρ-ρ�ματα � #ρθρα για να δημι�υργ�σ�υν ρηματικ ς �ρ#σεις. Η κ�ραση «/ι σκ"-λ�ι δαγκ$ν�υν» ε�ναι μ�α πλ�ρης πρ�ταση δι�τι περι �ει τ�σ� μ�α �ν�ματικ� �σ�και μ�α ρηματικ� �ρ#ση. Η κ�ραση «Τ� μεγ#λ� γκρι σκυλ� π#νω απ� τ� κτ�ρι�»δεν ε�ναι πρ�ταση, δι�τι δεν εμπερι �ει ρηματικ� �ρ#ση, ε�ναι �μως μ�α μεγ#λη�ν�ματικ� �ρ#ση. Ε#ν κ#π�ι�ς σας λεγε αυτ� τη �ρ#ση, θα αναρωτι�σασταν«Ναι, λ�ιπ�ν, και τι γινε με τ� σκυλ�;» – δηλαδ� θα περιμ νατε να ακ�"σετε μ�αρηματικ� �ρ#ση.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

°Ú·ÌÌ·ÙÈÎ‹ (Grammar)∫·ÓfiÓÂ˜ Ô˘ Î·ıÔÚ›˙Ô˘Ó ÙÔ˘˜ Û˘Ó‰˘·ÛÌÔ‡˜

ÁÏˆÛÛÈÎÒÓ ÌÔÓ¿‰ˆÓ ÛÂ Ï¤ÍÂÈ˜ Î·È ÚÔÙ¿-

ÛÂÈ˜.

∫·ÓfiÓÂ˜ ÌÔÚÊÔÏÔÁ›·˜

(Morphological rules)™ÂÈÚ¿ Î·ÓfiÓˆÓ ÔÈ ÔÔ›ÔÈ ˘Ô‰ÂÈÎÓ‡Ô˘Ó ÙÔÓ

ÙÚfiÔ ÌÂ ÙÔÓ ÔÔ›Ô ÌÔÚÔ‡Ó Ó· Û˘Ó‰˘·-

ÛÙÔ‡Ó Ù· ÌÔÚÊ‹Ì·Ù· ÁÈ· Ó· ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ‹ÛÔ˘Ó

Ï¤ÍÂÈ˜.

™˘ÓÙ·ÎÙÈÎÔ› Î·ÓfiÓÂ˜

(Syntactical rules)∫·ÓfiÓÂ˜ Ô˘ Î·ıÔÚ›˙Ô˘Ó ÙÔ˘˜ Û˘Ó‰˘·ÛÌÔ‡˜

Ï¤ÍÂˆÓ ÛÂ ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


To

Το αγόρι

Το αγόρικλότσησε την μπάλα

κλότσησετην μπάλα

Πρόταση

Φράσεις

Φωνήματα

Λέξειςή μορφήματα

την

Τ ο γα ό ρ ι τ η νκλ τσό η σ ε άμπ λ α

κλότσησε μπάλααγόρι

™XHMA 7.1 °ÏˆÛÛÈÎ¤˜ ÌÔÓ¿‰Â˜.ª›· ÚfiÙ·ÛË –Ë ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚË ÁÏˆÛÛÈÎ‹ÌÔÓ¿‰·– ÌÔÚÂ› Ó· Î·Ù·ÙÌËıÂ› ÛÙ·‰È·Î¿ÛÂ ÌÈÎÚfiÙÂÚÂ˜ ÌÔÓ¿‰Â˜: ÊÚ¿ÛÂÈ˜, ÌÔÚ-Ê‹Ì·Ù· Î·È ÊˆÓ‹Ì·Ù·. ™Â fiÏÂ˜ ÙÈ˜ ÁÏÒÛ-ÛÂ˜, Ù· ÊˆÓ‹Ì·Ù· Î·È Ù· ÌÔÚÊ‹Ì·Ù·Û¯ËÌ·Ù›˙Ô˘Ó Ï¤ÍÂÈ˜, ÔÈ ÔÔ›Â˜ ÌÔÚÔ‡ÓÓ· Û˘Ó‰˘·ÛÙÔ‡Ó ÛÂ ÊÚ¿ÛÂÈ˜ Î·È ÙÂÏÈÎ¿ÛÂ ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·346

• • • • • • • • • • • • • • • • •

μ·ıÈ¿ ‰ÔÌ‹ (Deep structure)∏ ÛËÌ·Û›· ÌÈ·˜ ÚfiÙ·ÛË˜.

∂ÈÊ·ÓÂÈ·Î‹ ‰ÔÌ‹ (Surface structure)ªÂ ÔÈÂ˜ Ï¤ÍÂÈ˜ ·Ô‰›‰ÂÙ·È Ì›· ÚfiÙ·ÛË.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

B·ıÈ¿ ¢ÔÌ‹ ¤Ó·ÓÙÈ EÈÊ·ÓÂÈ·Î‹˜ ¢ÔÌ‹˜Η γλ$σσα, �πως και #λλα �αρακτηριστικ# τ�υ ανθρ$πιν�υ ν�υ, δεν ε�ναι τ λεια.Η καθημεριν� εμπειρ�α μ#ς δε��νει π�σ� συ�ν# πρ�κ"πτ�υν σ�#λματα. Αυτ# ταν�ητικ# σ�#λματα ε�ναι μερικ ς ��ρ ς τ� απ�τ λεσμα των δια��ρ$ν μετα!" της)αθι#ς δ�μ�ς και της επι�ανειακ�ς δ�μ�ς των πρ�τ#σεων (Chomsky, 1957). Η�αθι� δμ� ανα� ρεται στ� ν�ημα μιας πρ�τασης. Η επι�ανειακ� δμ� ανα� -ρεται στ� π"ς διατυπ"νεται μα πρ�ταση. /ι πρ�τ#σεις «/ σκ"λ�ς κυν�γησε τηγ#τα» και «Η γ#τα κυνηγ�θηκε απ� τ� σκ"λ�» σημα�ν�υν τ� �δι� πρ#γμα ( ��υντην �δια )αθι# δ�μ�), αν και η επι�ανειακ� δ�μ� ε�ναι δια��ρετικ�.

Για να δημι�υργ�σετε μ�α πρ�ταση !εκιν#τε με μ�α )αθι# δ�μ� (τ� ν�ημα τηςπρ�τασης) και δημι�υργε�τε μ�α επι�ανειακ� δ�μ� (συγκεκριμ νες λ !εις) για ναδιατυπ$σετε τ� ν�ημα. Dταν καταν�ε�τε μ�α πρ�ταση, κ#νετε τ� αντ�στρ��,επε!εργ#(εστε την επι�ανειακ� δ�μ�, με σκ�π� να ε!αγ#γετε τη )αθι# δ�μ�.Μετ# την ε!αγωγ� της )αθι#ς δ�μ�ς, συν�θως η επι�ανειακ� δ�μ� !ε�νι ται(Jarvella, 1970, 1971). Σε μ�α μελ τη, �ι ερευνητ ς )αλαν στ�υς εθελ�ντ ς π�υ


Πρόταση

Ονοματικήφράση



Άρθρο

Το σκυλί τρώει ένα ζουμερό κόκαλο

Άρθρο

Ουσιαστικό

ΟυσιαστικόΕπίθετο

Ρήμα

Ρηματικήφράση

™XHMA 7.2 ™˘ÓÙ·ÎÙÈÎÔ› Î·ÓfiÓÂ˜. √ÈÛ˘ÓÙ·ÎÙÈÎÔ› Î·ÓfiÓÂ˜ ˘Ô‰ÂÈÎÓ‡Ô˘Ó ÙÔÓÙÚfiÔ ÌÂ ÙÔÓ ÔÔ›Ô Û˘Ó‰˘¿˙ÔÓÙ·È ÔÈ Ï¤-ÍÂÈ˜ ÁÈ· Ó· ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ‹ÛÔ˘Ó ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜.ª›· ÚfiÙ·ÛË Ú¤ÂÈ Ó· ÂÌÂÚÈ¤¯ÂÈ ¤Ó·‹ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚ· Ô˘ÛÈ·ÛÙÈÎ¿, Ù· ÔÔ›·ÌÔÚÔ‡Ó Ó· Û˘Ó‰˘·ÛÙÔ‡Ó ÌÂ Â›ıÂÙ· ‹¿ÚıÚ· ÁÈ· Ó· ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ‹ÛÔ˘Ó Ì›· ÔÓÔ-Ì·ÙÈÎ‹ ÊÚ¿ÛË. ª›· ÚfiÙ·ÛË Ú¤ÂÈ Â›-ÛË˜ Ó· ÂÌÂÚÈ¤¯ÂÈ ¤Ó· ‹ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚ·Ú‹Ì·Ù·, Ù· ÔÔ›· ÌÔÚÔ‡Ó Ó· Û˘Ó‰˘·-ÛÙÔ‡Ó ÌÂ ÔÓÔÌ·ÙÈÎ¤˜ ÊÚ¿ÛÂÈ˜, ÂÈÚÚ‹-Ì·Ù· ‹ ¿ÚıÚ· ÁÈ· Ó· ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ‹ÛÔ˘Ó Ì›·ÚËÌ·ÙÈÎ‹ ÊÚ¿ÛË.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·347

συμμετε��αν να ακ�"σ�υν μαγνητ��ωνημ νες ιστ�ρ�ες και μετ# τ�υς (�τησαν να!ε�ωρ�σ�υν τις πρ�τ#σεις π�υ ε��αν ακ�"σει (Sachs, 1967). /ι συμμετ ��ντες συ-�ν# μπ ρδευαν τις πρ�τ#σεις π�υ #κ�υσαν, με πρ�τ#σεις π�υ ε��αν την �δια )α-θι# δ�μ� αλλ# δια��ρετικ� επι�ανειακ� δ�μ�. Για παρ#δειγμα, ε#ν ε��αν ακ�"-σει την πρ�ταση «Αυτ�ς �τ"πησε τ�ν Γι#ννη στ�ν $μ�», συ�ν# ισ�υρ�(�ντανλανθασμ να �τι ε��αν ακ�"σει «/ Γι#ννης �τυπ�θηκε στ�ν $μ� απ� αυτ�ν».Αντιθ τως, σπαν�ως την τα"τισαν λανθασμ να με την πρ�ταση «/ Γι#ννης τ�ν�τ"πησε στ�ν $μ�», δι�τι εμπλ κεται μια δια��ρετικ� )αθι# δ�μ� απ� την αρ�ι-κ� πρ�ταση.

°ÏˆÛÛÈÎ‹ AÓ¿Ù˘ÍË

Η γλ$σσα ε�ναι μ�α π�λ"πλ�κη γνωστικ� δε!ι�τητα και παρ’ �λα αυτ# μαθα�ν�υ-με να τη μιλ#με και να την καταν��"με �ωρ�ς π�λλ� πρ�σπ#θεια. Μπ�ρ�"με νασυμμετ ��υμε σε σ"νθετες συ(ητ�σεις με ��λ�υς και την �ικ�γ νει# μας, πριν κανπ#με στ� σ��λε��. Ας δ�"με λ�ιπ�ν τ�ν τρ�π� με τ�ν �π�� τα παιδι# κατακτ�"ντην π�λυπλ�κ�τητα της γλ$σσας παρ# την ελ#�ιστη τυπικ� τ�υς εκπα�δευση.

Α!�(ει να συγκρατ�σ�υμε στ� ν�υ μας τρ�α �αρακτηριστικ# της γλωσσικ�ςαν#πτυ!ης. Πρ$τ�ν, τα παιδι# μαθα�ν�υν τη γλ$σσα με ε!αιρετικ# γρ�γ�ρ�ρυθμ�. Τ� μ σ� ν�πι� τ�υ εν�ς τ�υς κατ �ει να λε!ιλ�γι� 10 λ !εων. Αυτ� τ�π�λ" μικρ� λε!ιλ�γι� επεκτε�νεται σε 10.000 λ !εις τα επ�μενα τ σσερα �ρ�νια,απαιτ$ντας απ� τ� παιδ� να μαθα�νει 6 με 7 λ !εις κ�θε μ�ρα. Δε"τερ�ν, τα παι-δι# κ#ν�υν μερικ# λ#θη καθ$ς μαθα�ν�υν να μιλ�"ν, τα �π��α α��ρ�"ν συν�-θως γραμματικ�"ς καν�νες. Πρ�κειται για εκπληκτικ� επ�τευγμα. Υπ#ρ��υν π#-νω απ� 3 εκατ�μμ�ρια τρ�π�ι να αναδιατ#!ει κανε�ς τις λ !εις σε μ�α πρ�τασηδ κα λ !εων, αλλ# μ�ν� μερικ ς απ� αυτ ς τις αναδιατ#!εις θα ε�ναι γραμματικ#σωστ ς και θα εν ��υν ν�ημα (Bickerton, 1990). Τρ�τ�ν, � παθητικ�ς �λεγ��ς τηςγλ$σσας στα παιδι# αναπτ"σσεται γρηγ�ρ�τερα απ� τ�ν ενεργητικ� �λεγ��. Σεκ#θε στ#δι� της γλωσσικ�ς αν#πτυ!ης, τα παιδι# καταν��"ν τη γλ$σσα καλ"τε-ρα απ� �,τι τη μιλ#νε.

•Â¯ˆÚ›˙ÔÓÙ·˜ ÙÔ˘˜ ◊¯Ô˘˜ ÙË˜ OÌÈÏ›·˜Κατ# τη γ ννησ� τ�υς τα )ρ �η μπ�ρ�"ν να !ε�ωρ�σ�υν �λ�υς τ�υς δια��ρετι-κ�"ς ��υς π�υ υπ#ρ��υν σε �λες τις ανθρ$πινες γλ$σσες. Μ σα στ�υς πρ$τ�υς !ι μ�νες της (ω�ς τ�υς �#ν�υν αυτ� την ικαν�τητα και, �πως �ι γ�νε�ς τ�υς, μπ�-ρ�"ν να !ε�ωρ�σ�υν μ�ν� τ�υς διακριτ �υς ��υς της γλ$σσας π�υ ακ�"ν ναμιλι ται γ"ρω τ�υς. Για παρ#δειγμα, δ"� ��ι π�υ η αγγλικ� διακρ�νει ε�ναι τ� lκαι τ� r �πως στα lead και read. Αντιθ τως, �ι δ"� αυτ�� ι δεν διακρ�ν�νταιστα γιαπων (ικα �π�υ τ� l και τ� r εμπ�πτ�υν στ� �δι� �$νημα. /ι εν�λικες Ι#πω-νες δεν μπ�ρ�"ν να ακ�"σ�υν τη δια��ρ# αν#μεσα σε αυτ# τα δ"� �ων�ματα,κ#τι π�υ μπ�ρ�"ν να κ#ν�υν ε"κ�λα �ι Αμερικαν�� και τα Γιαπωνε(#κια.

Σε μ�α μελ τη κ#π�ι�ι ερευνητ ς μαγνητ��$νησαν σε μ�α μαγνητ�ταιν�α μ�α�ων� π�υ επαναλαμ)αν�μενα λεγε «λα-λα-λα» � «ρα-ρα-ρα» (Eimas et al., 1971).Αυτ� την ταιν�α την πρ�σ#ρτησαν σε μ�α πιπ�λα, �"τως $στε, κ#θε ��ρ# π�υ τ�)ρ ��ς πιπ�λι(ε ενεργ�π�ι�"νταν να κασετ��ων� π�υ επαναλ#μ)ανε τ�ν ��«λα-λα». Μ�λις #ρ�ι(ε να πα�(ει τ� «λα-λα» τα )ρ �η τ� απ�λ#μ)αναν και συν �ι-

∂¡¡√√À™∂™ «STOP» ‹ «∞§∏£∂π∞STOP»; ∂È‚Ï‹ıËÎÂÚfiÛÙÈÌÔÛÙÔÓRodYellon, Î·ıËÁËÙ‹ ÔÏÈÙÈÎÒÓ ÂÈÛÙËÌÒÓÙÔ˘ ¶·ÓÂÈÛÙ‹ÌÈÔ˘ ÙË˜ Manitoba, ÁÈ·-Ù› ˙‹ÙËÛÂ ·Ó·‚ÔÏ‹ ÙË˜ ‰›ÎË˜, ÛÙËÓ ÙÂ-ÙÚ·ÂÙ‹ ÔÏÈÙÂÈ·Î‹ ·ÓÙÈ·Ú¿ıÂÛË ÙÔÔÔ›Ô Â›¯Â ÁÈ· ¤Ó· ÚfiÛÙÈÌÔ 25 ‰ÔÏ·-Ú›ˆÓ Ô˘ Â›¯Â Ï¿‚ÂÈ ÂÂÈ‰‹ ·Ú·‚›·-ÛÂ ÙËÓ ÈÓ·Î›‰· STOP ÛÙÔ °Ô˘›ÓÈÂÁÎ.√ Yellon ıÂÒÚËÛÂ ÙÔ ÓfiÌÔ ·Û·Ê‹ Î·È·fiÚÈÛÙÔ ˘ÔÛÙËÚ›˙ÔÓÙ·˜ fiÙÈ Ë ÈÓ·-Î›‰· STOP ‰ÂÓ Î·ıÔÚ›˙ÂÈ Â·ÚÎÒ˜ ÙÈÚ¤ÂÈ Ó· Î¿ÓÔ˘Ó ÔÈ Ô‰ËÁÔ› fiÙ·Ó ÙËÓÛ˘Ó·ÓÙÔ‡Ó.


MONA¢IKAAN£Pø¶IKO

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·348

(αν να πιπιλ�(�υν με ακ�μα μεγαλ"τερη ευ�αρ�στηση. Fπειτα απ� λ�γ� �αναν τ�ενδια� ρ�ν τ�υς, και η συ�ν�τητα με την �π��α πιπ�λι(αν μειων�ταν στ� μισ� τ�υαρ�ικ�" ρυθμ�". Σε αυτ� τ� σημε�� ι ερευνητ ς #λλα(αν την ταιν�α, $στε να επα-ναλαμ)#νει τ�ν �� «ρα-ρα». Τα Γιαπωνε(#κια, τ�τε, #ρ�ι(αν να !αναπιπιλ�(�υνμε ευ�αρ�στηση, υπ�δεικν"�ντας, τσι, �τι μπ�ρ�"σαν να !ε�ωρ�σ�υν αν#μεσαστ�ν παλι� )αρετ� �� λα και τ�ν καιν�"ργι� ενδια� ρ�ντα �� ρα.

Αυτ�" τ�υ ε�δ�υς �ι μελ τες ε!ηγ�"ν γιατ� ε�ναι τ�σ� δ"σκ�λ� νας εν�λικαςνα μ#θει μ�α δε"τερη γλ$σσα. Ενδ �εται να μην μπ�ρε� καν να ακ��σει μερικ�"ςαπ� τ�υς ��υς π�υ σηματ�δ�τ�"ν σημαντικ ς δια��ρ ς πληρ��ρ�ας στη γλ$σ-σα π�υ θ λει να μ#θει, π�σ� μ#λλ�ν να τ�υς πρ�� ρει σωστ#. Κυρι�λεκτικ#, �εγκ �αλ�ς τ�υ �ει τελε�ως ε!ειδικευτε� στη μητρικ� γλ$σσα!

Τα )ρ �η μπ�ρ�"ν να !ε�ωρ�σ�υν τ�υς ��υς �μιλ�ας, αλλ# δεν μπ�ρ�"ν νατ�υς αναπαραγ#γ�υν σωστ#, επαναπαυ�μενα κυρ�ως στα γ�υργ�υρ�σματα, τακλ#ματα, τα γ λια και #λλες �ων�π�ι�σεις για να επικ�ινων�σ�υν.

Μετα!" της ηλικ�ας των 4 και 6 μην$ν αρ��(�υν να )α)�(�υν. Ανε!#ρτητααπ� τη γλ$σσα π�υ ακ�"ν να �μιλε�ται γ"ρω τ�υς, �λα τα )ρ �η ακ�λ�υθ�"ντην �δια αλληλ�υ��α #ναρθρων κραυγ$ν. Για παρ#δειγμα, τ� d και t εμ�αν�(�-νται στ� )#)ισμα πριν απ� τ� μ και ν. Ακ�μα και τα κω�# )ρ �η )α)�(�υν��υς π�υ δεν ��υν ακ�"σει π�τ και με την �δια σειρ# �πως τα )ρ �η �ωρ�ςπρ�)λημα ακ��ς (Ollers & Eilers, 1988). Αυτ� απ�δεικν"ει �τι τα )ρ �η δεν μι-μ�"νται απλ$ς τ�υς ��υς π�υ ακ�"νε και υπ�δηλ$νει �τι τ� )#)ισμα ε�ναι μια�υσι�λ�γικ� διαδικασ�α αν#πτυ!ης της γλ$σσας. Παρ’ �λα αυτ#, τα κω�# )ρ -�η δεν )α)�(�υν τ�σ� �σ� τα καν�νικ# και τ� )#)ισμ# τ�υς εμ�αν�(εται με κα-θυστ ρηση (11 μ�νες αντ� 6).

Για να συνε�ιστε� τ� �ωνητικ� )#)ισμα τα )ρ �η πρ πει να μπ�ρ�"ν ναακ�"ν αυτ# π�υ εκ� ρ�υν. Σε περ�πτωση π�υ τ� )#)ισμα εμ�ανιστε� καθυστε-ρημ να � ακ�μα και διακ�πε�, απαιτ�"νται ε!ετ#σεις για πιθαν# πρ�)λ�ματαακ��ς. Τα πρ�)λ�ματα στ� )#)ισμα μπ�ρε� να �δηγ�σ�υν σε διαταρα� ς �μι-λ�ας, αλλ# δεν εμπ�δ�(�υν απαρα�τητα την κατ#κτηση της γλ$σσας. Κω�# )ρ -�η με τα �π��α �ι γ�νε�ς τ�υς επικ�ινων�"ν �ρησιμ�π�ι$ντας την Αμερικανικ�Ν�ηματικ� Γλ$σσα (ASL-ΑΝΓ) αρ��(�υν να «)α)�(�υν» με �ειρ�ν�μ�ες στην�δια ηλικ�α π�υ αρ��(�υν να )α)�(�υν πρ��ρικ# τα �υσι�λ�γικ# μωρ#, δηλαδ�μετα!" των 4 και 6 μην$ν (Petitto & Marentette, 1991). Τ� )#)ισμ# τ�υς απ�τε-λε�ται απ� συλλα) ς ν�ηματικ�ς γλ$σσας π�υ ε�ναι �ι θεμελι$δεις συνιστ$σεςτης ΑΝΓ.


™Â ·˘Ùfi ÙÔ ‚ÈÓÙÂÔÛÎÔËÌ¤ÓÔ ÙÂÛÙ, ÙÔÌˆÚfi ‚Ï¤ÂÈ ¤Ó· ˙ˆ¿ÎÈ Î·ÚÙÔ‡Ó, ÂÓÒ·ÎÔ‡ÂÈ ¤Ó·Ó Â·Ó·Ï·Ì‚·ÓfiÌÂÓÔ ·Ïfi‹¯Ô. ŒÂÈÙ· ·fi ÌÂÚÈÎ¤˜ Â·Ó·Ï‹„ÂÈ˜ Ô‹¯Ô˜ ·ÏÏ¿˙ÂÈ Î·È ÙfiÙÂ ·ÏÏ¿˙ÂÈ Î·È Ë ÂÈ-ÎfiÓ· Î·È ÌÂÙ¿ ·ÏÏ¿˙Ô˘Ó Ì·˙› Î·È Ù· ‰˘ÔÍ·Ó¿. ∞Ó Ë ÚÔÛÔ¯‹ ÙÔ˘ ÌˆÚÔ‡ ·Ô-Û·ÛÙÂ› fiÙ·Ó ·ÏÏ¿˙ÂÈ Ô ‹¯Ô˜, ÚÔÂÍÔ-ÊÏÂ› ÙË Ó¤· ÂÈÎfiÓ·, ÁÂÁÔÓfi˜ Ô˘ ˘Ô-‰ÂÈÎÓ‡ÂÈ fiÙÈ ÌÔÚÂ› Ó· ÍÂ¯ˆÚ›ÛÂÈ ÙÔ˘˜‹¯Ô˘˜.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·349

°ÏˆÛÛÈÎ¿ OÚfiÛËÌ·Στην ηλικ�α των 10-12 μην$ν περ�π�υ, τα )ρ �η αρ��(�υν να αρθρ$ν�υν (� νασηματ�δ�τ�"ν) τις πρ$τες τ�υς λ !εις. Μ �ρι την ηλικ�α των 18 μην$ν μπ�ρ�"ννα λ νε 50 λ !εις και να καταλα)α�ν�υν αρκετ ς περισσ�τερες. Τα ν�πια γενικ#,μαθα�ν�υν τα �υσιαστικ# πριν απ� τα ρ�ματα και πρ$τα τα �υσιαστικ# π�υ �ν�-μ#(�υν καθημεριν#, συγκεκριμ να αντικε�μενα (π.�. καρ κλα, τραπ (ι, γ#λα) ()λ.Π�νακα 7.1). Σε αυτ� την ηλικ�α περ�π�υ, τ� λε!ιλ�γι� τ�υς αυ!#νει θεαματικ#.Μ �ρι την ηλικ�α π�υ τ� μ σ� παιδ� !εκιν#ει τ� σ��λε��, κατ �ει να λε!ιλ�γι�10.000 λ !εων. Μ �ρι την ΕL δημ�τικ�" τ� μ σ� παιδ� γνωρ�(ει τ� ν�ημα 40.000λ !εων. Στ� πανεπιστ�μι�, � μ σ�ς ��ιτητ�ς κατ �ει να λε!ιλ�γι� 200.000 λ !εων.Η τα�ε�α αντιστ��ιση, κατ# την �π�α τα παιδι� μπ�ρ��ν να αντιστ�ι�σ�υν μαλ�!η με μια �νν�ια ακ�μα και �πειτα απ� μα μ�ν� �κθεση σε αυτ�ν, τα καθιστ#ικαν# να μαθα�ν�υν με αυτ�"ς τ�υς γ�ργ�"ς ρυθμ�"ς (Mervis & Bertrand, 1994).Αυτ� η ασυν�θιστα ε"κ�λη διαδικασ�α ρ�εται σε πλ�ρη αντ�θεση με την πρ�-σπ#θεια π�υ απαιτε�ται αργ�τερα για την μ#θηση #λλων ενν�ι$ν και δε!ι�τ�των,�πως η αριθμητικ� και η γρα��.

Στην ηλικ�α των 2 ετ$ν περ�π�υ τα ν�πια αρ��(�υν να σ�ηματ�(�υν πρ�τ#σειςδ"� λ !εων �πως «κι #λλ� γ#λα» � «ρ�!ε μπ#λα». Αυτ ς �ι �ρ#σεις �ν�μ#(�νταιτηλεγρα�ικ� μιλ�α δι�τι στερεται λειτ�υργικ"ν μ�ρ�ημ�των και απ�τελεταικυρως απ� λ�!εις περιε��μ�ν�υ. Εντ�"τ�ις, παρ# την απ�υσ�α λειτ�υργικ$ν λ !ε-ων, �πως πρ�θ σεων � #ρθρων, αυτ ς �ι πρ�τ#σεις ε�ναι συν�θως γραμματικ# σω-στ ς: η σειρ# των λ !εων ε�ναι συμ)ατ� με τ�υς συντακτικ�"ς καν�νες της γλ$σσαςπ�υ μαθα�ν�υν να μιλ�"ν τα παιδι#. Για παρ#δειγμα, τα ν�πια λ νε «ρ�!ε μπ#λα»αντ� «μπ#λα ρ�!ε», �ταν θ λ�υν να τ�υς ρ�!ετε την μπ#λα, και «κι #λλ� γ#λα» αντ�«γ#λα κι #λλ�», �ταν θ λ�υν να τ�υς δ$σετε περισσ�τερ� γ#λα3. Με αυτ ς τις �αι-ν�μενικ# πρωτ�γ�νες εκ�ρ#σεις τα δ��ρ�να ν�πια δε��ν�υν �τι ��υν κατακτ�σειτ�υς συντακτικ�"ς καν�νες της γλ$σσας π�υ μαθα�ν�υν.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

Δ·¯Â›· ·ÓÙÈÛÙÔ›¯ÈÛË (Fast mapping)ΔÔ ÁÂÁÔÓfi˜ fiÙÈ Ù· ·È‰È¿ ÌÔÚÔ‡Ó Ó· ·ÓÙÈ-

ÛÙÔÈ¯›ÛÔ˘Ó ÌÈ· Ï¤ÍË ÌÂ ÌÈ· ¤ÓÓÔÈ· ·ÎfiÌ· Î·È

¤ÂÈÙ· ·fi ÌÈ· ÌfiÓÔ ¤ÎıÂÛË ÛÂ ·˘Ù‹Ó.

ΔËÏÂÁÚ·ÊÈÎ‹ ÔÌÈÏ›·

(Telegraphic speech)√ÌÈÏ›· Ô˘ ÛÙÂÚÂ›Ù·È ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎÒÓ (‹ ÁÚ·Ì-

Ì·ÙÈÎÒÓ) ÌÔÚÊËÌ¿ÙˆÓ Î·È ·ÔÙÂÏÂ›Ù·È Î˘-

Ú›ˆ˜ ·fi Ô˘ÛÈ·ÛÙÈÎ¿..

• • • • • • • • • • • • • • • • •


¶›Ó·Î·˜ 7.1 °ÏˆÛÛÈÎ¿ OÚfiÛËÌ·

ª¤ÛË ËÏÈÎ›· °ÏˆÛÛÈÎ¿ ÔÚfiÛËÌ·

0-4 ÌËÓÒÓ ªÔÚÂ› Ó· ÍÂ¯ˆÚ›ÛÂÈ ÙÔ˘˜ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎÔ‡˜ ‹¯Ô˘˜ ÔÌÈÏ›·˜ (ÊˆÓ‹Ì·Ù·).°Ô˘ÚÁÔ˘Ú›ÛÌ·Ù· ˆ˜ ·ÓÙ·fiÎÚÈÛË ÛÂ ÔÌÈÏ›·.

4-6 ÌËÓÒÓ ÕÓ·ÚıÚ· Û‡ÌÊˆÓ·.

6-10 ÌËÓÒÓ ∫·Ù·ÓÔÂ› ÌÂÚÈÎ¤˜ Ï¤ÍÂÈ˜ Î·È ·Ï¿ ·ÈÙ‹Ì·Ù·

10-12 ÌËÓÒÓ ∞Ú¯›˙ÂÈ Ó· ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÂ› ÌÂÌÔÓˆÌ¤ÓÂ˜ Ï¤ÍÂÈ˜.

12-18 ÌËÓÒÓ §ÂÍÈÏfiÁÈÔ 30-50 Ï¤ÍÂˆÓ (·Ï¿ Ô˘ÛÈ·ÛÙÈÎ¿, Â›ıÂÙ· Î·È Ï¤ÍÂÈ˜ ‰Ú¿ÛË˜).

18-24 ÌËÓÒÓ ºÚ¿ÛÂÈ˜ ‰‡Ô Ï¤ÍÂˆÓ Û˘Ì‚·Ù¤˜ ÌÂ ÙÔ˘˜ Û˘ÓÙ·ÎÙÈÎÔ‡˜ Î·ÓfiÓÂ˜ [‹ Î·Ófi-ÓÂ˜ Û‡ÓÙ·ÍË˜]. §ÂÍÈÏfiÁÈÔ 50-200 Ï¤ÍÂˆÓ. ∫·Ù·ÓfiËÛË Î·ÓfiÓˆÓ.

24-36 ÌËÓÒÓ §ÂÍÈÏfiÁÈÔ ÂÚ›Ô˘ 1000 Ï¤ÍÂˆÓ. ¶·Ú·ÁˆÁ‹ ÊÚ¿ÛÂˆÓ Î·È ·ÓÔÏÔÎÏ‹Úˆ-ÙˆÓ ÚÔÙ¿ÛÂˆÓ.

36-60 ÌËÓÒÓ ΔÔ ÏÂÍÈÏfiÁÈÔ ·˘Í¿ÓÂÙ·È ÛÂ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÂ˜ ·fi 10.000 Ï¤ÍÂÈ˜. ¶·Ú·ÁˆÁ‹ÔÏÔÎÏËÚˆÌ¤ÓˆÓ ÚÔÙ¿ÛÂˆÓ. ∫·Ù¿ÎÙËÛË ÁÚ·ÌÌ·ÙÈÎÒÓ ÌÔÚÊËÌ¿ÙˆÓ (fiˆ˜Ë ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ›· ÙÔ˘ ·ÔÚ›ÛÙÔ˘) Î·È ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎÒÓ Ï¤ÍÂˆÓ (fiˆ˜ Ô, Ë, ÙÔ, Î·È,·ÏÏ¿). ªÔÚÂ› Ó· Û¯ËÌ·Ù›ÛÂÈ ÂÚˆÙ‹ÛÂÈ˜ Î·È ·ÚÓ‹ÛÂÈ˜.

3. Σ.τ.Ε.: Στην αγγλικ� σ"ντα!η η σειρ# με την �π��α τ�π�θετ�"νται �ι λ !εις �ει με-γαλ"τερη σημασ�α για τη σωστ� κ�ραση τ�υ ν��ματ�ς απ’ �,τι σε #λλες γλ$σσες με ελε"-θερη σ"ντα!η �πως τα Ελληνικ#.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·350

H ™Ù·‰È·Î‹ EÌÊ¿ÓÈÛË ÙˆÓ °Ú·ÌÌ·ÙÈÎÒÓ K·ÓfiÓˆÓΑπ�δει!η της ευκ�λ�ας με την �π��α τα παιδι# κατακτ�"ν τ�υς γραμματικ�"ςκαν�νες ε�ναι η εμ�#νιση �ρισμ νων ν�ητικ$ν σ�αλμ#των κατ# την αν#πτυ!η:λ#θη π�υ κ#ν�υν τα παιδι# καθ$ς σ�ηματ�(�υν πρ�τ#σεις. Ε#ν ακ�"σετε δ��ρ�-να � τρ��ρ�να παιδι# να μιλ�"ν, θα παρατηρ�σετε �τι �ρησιμ�π�ι�"ν σωστ# τ�να�ριστ� κ�ιν$ν ρημ#των �πως στις εκ�ρ#σεις « τρε!α» (I ran) � « �αγες» (you

ate). Στην ηλικ�α των 4 � 5 ετ$ν, τα �δια παιδι# θα �ρησιμ�π�ι�"ν τ�υς λανθα-σμ ν�υς τ"π�υς αυτ$ν των ρημ#των, I runned � I eated – τ"π�υς π�υ τα περισ-σ�τερα παιδι# δεν ��υν ακ�"σει (Prasada & Pinker, 1993). / λ�γ�ς π�υ συμ)α�-νει αυτ� ε�ναι �τι τα μικρ# παιδι# απ�μνημ�νε"�υν αρ�ικ# τ�υς συγκεκριμ ν�υς��υς (δηλαδ� τις λ !εις) π�υ εκ�ρ#(�υν αυτ� τ� �π�� θ λ�υν να εκ�ρ#σ�υν.Καθ$ς, �μως, κατακτ�"ν τ�υς γραμματικ�"ς καν�νες της γλ$σσας τ�υς τε�ν�υννα υπεργενικε"�υν. Για παρ#δειγμα, ε#ν να παιδ� υπεργενικε"σει τ�ν καν�ναπ�υ �ρ�(ει �τι � α�ριστ�ς �αρακτηρ�(εται απ� -ed, τ�τε τ� run γ�νεται runned �ακ�μα και ranned αντ� για ran4.

Αυτ# τα λ#θη δε��ν�υν �τι η κατ#κτηση της γλ$σσας δεν ε�ναι απλ$ς (�τη-μα μ�μησης της �μιλ�ας των ενηλ�κων. Αντιθ τως, τα παιδι# κατακτ�"ν τ�υςγραμματικ�"ς καν�νες καθ$ς ακ�"νε την �μιλ�α γ"ρω τ�υς και �ρησιμ�π�ι�"ντ�υς καν�νες αυτ�"ς για να δημι�υργ�σ�υν ρηματικ�"ς τ"π�υς π�υ δεν ��υνακ�"σει π�τ . Αυτ� τ� κ#ν�υν �ωρ�ς να ��υν ρητ� επ�γνωση των γραμματικ$νκαν�νων π�υ ��υν μ#θει. Στην πραγματικ�τητα, λ�γα παιδι# � εν�λικες μπ�-ρ�"ν να διατυπ$σ�υν ρητ# τ�υς γραμματικ�"ς καν�νες της μητρικ�ς τ�υς γλ$σ-σας, παρ’ �λα αυτ#, η �μιλ�α τ�υς υπακ�"ει σε αυτ�"ς τ�υς καν�νες.

Στην ηλικ�α περ�π�υ των 3 ετ$ν τα παιδι# αρ��(�υν να δημι�υργ�"ν �λ�κλη-ρωμ νες απλ ς πρ�τ#σεις π�υ περιλαμ)#ν�υν λειτ�υργικ ς λ !εις (π.�. «δ$σε μ�υτην μπ#λα» και «αυτ� ε�ναι δικ� μ�υ»). Η π�λυπλ�κ�τητα των πρ�τ#σεων αυ!#-νεται στα επ�μενα δ"� �ρ�νια. Μ �ρι την ηλικ�α των 4 � 5 ετ$ν, π�λλ ς διαστ#σειςτης κατ#κτησης της γλ$σσας ��υν �λ�κληρωθε�. Καθ$ς τα παιδι# συνε��(�υν ναμεγαλ$ν�υν, �ι γλωσσικ ς τ�υς δε!ι�τητες )ελτι$ν�νται με αυ!αν�μενη καταν�η-ση των λεπτ$ν επικ�ινωνιακ$ν �ρ�σεων της γλ$σσας �πως τ� �ι�"μ�ρ, � σαρκα-σμ�ς � η ειρωνε�α.

£ÂˆÚ›Â˜ ÙË˜ °ÏˆÛÛÈÎ‹˜ AÓ¿Ù˘ÍË˜

Γνωρ�(�υμε αρκετ# για τ�ν τρ�π� με τ�ν �π�� αναπτ"σσεται η γλ$σσα, αλλ# �ιυπ�κε�μενες διαδικασ�ες κατ#κτησ�ς της ��υν καταστε� (�τημα α!ι�σημε�ωτωναντιπαραθ σεων και κατ# καιρ�"ς �ργισμ νων αντεγκλ�σεων μετα!" των θεωρητι-κ$ν. Η μελ τη της γλ$σσας και της ν�ησης υπ στησαν μεγ#λη αλλαγ� τη δεκαετ�ατ�υ 1950, �ταν � γλωσσ�λ�γ�ς Noam Chomsky δημ�σ�ευσε μ�α καυστικ� απ#ντησηστ�ν B. F. Skinner σ�ετικ# με τη συμπερι��ριστικ� ε!�γησ� τ�υ της γλωσσικ�ς μ#-θησης. Dπως μ#θατε στ� Κε�#λαι� 1, � Skinner �ρησιμ�π��ησε αρ� ς της εν�σ�υσηςγια να υπ�στηρ�!ει �τι μαθα�ν�υμε τη γλ$σσα �πως π�στευε �τι μαθα�ν�υμε τα π#-ντα – μ σω της μ�μησης, της διδασκαλ�ας και της δ�κιμ�ς και τ�υ λ#θ�υς. Σ"μ�ωνα


4. Σ.τ.Ε.: Στην ελληνικ� γλ$σσα ��υμε παρ�μ�ια παραδε�γματα υπεργεν�κευσης,�πως π.�. « θελε» αντ� «�θελε» και « !ερε» αντ� «�!ερε».

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·351

με τ�ν Chomsky, �μως, �ι ικαν�τητες μ#θησης της γλ$σσας ε�ναι εγγενε�ς στ�ν εγκ -�αλ�, � �π��ς ε�ναι γενετικ# πρ�καθ�ρισμ ν�ς στ� να κατακτ# γρ�γ�ρα τη γλ$σ-σα πειτα απ� απλ� κθεση στην �μιλ�α. Ας ε!ετ#σ�υμε καθεμ�α απ� αυτ ς τις δ"�θεωρ�ες, και μετ# πι� πρ�σ�ατες ε!ηγ�σεις για την αν#πτυ!η της γλ$σσας.

H EÍ‹ÁËÛË ÙˆÓ ™˘ÌÂÚÈÊÔÚÈÛÙÒÓΣ"μ�ωνα με τ�υς συμπερι��ριστ ς, τα παιδι# κατακτ�"ν τη γλ$σσα μ σω τωναπλ$ν αρ�$ν της λειτ�υργικ�ς ε!#ρτησης, για την �π��α μ#θατε στ� Κε�#λαι� 6(Skinner, 1957). Καθ$ς τα )ρ �η ωριμ#(�υν, αρ��(�υν να �ων�π�ι�"ν. /ι �ων�-π�ι�σεις π�υ δεν ενισ�"�νται σταδιακ# μει$ν�νται, εν$ αυτ ς π�υ ενισ�"�νταιπαραμ ν�υν στ� ρεπερτ�ρι� π�υ αναπτ"σσει τ� παιδ�. Fτσι, για παρ#δειγμα,�ταν να )ρ ��ς λ ει «πρα» �ι περισσ�τερ�ι γ�νε�ς παραμ ν�υν αδι#��ρ�ι. Παρ’�λα αυτ#, νας ��ς π�υ μ�λις και μετ# )�ας μ�ι#(ει με «μπα-μπα», �ει π�λλ ς πι-θαν�τητες να ενισ�υθε� με �αμ�γελα, κραυγ ς και �#�ανα τ"π�υ «Καλ�� μωρ��-��» απ� τ�υς !ετρελαμ ν�υς γ�νε�ς. Dσ� ωριμ#(�υν τα παιδι#, μιμ�"νται τα πρ�-τυπα �μιλ�ας π�υ ακ�"νε. Κατ�πιν �ι γ�νε�ς, � #λλ�ι εν�λικες, διαμ�ρ�$ν�υν αυ-τ# τα πρ�τυπα επι)ρα)ε"�ντας αυτ# π�υ ε�ναι γραμματικ# σωστ# και αγν�$ντας� τιμωρ$ντας αυτ# π�υ δεν ε�ναι. Dταν �ι γ�νε�ς ακ�"σ�υν τη �ρ#ση «D�ι θ λωγ#λα» ε�ναι π�λ" πιθαν� να απ�π#ρ�υν τ� παιδ� με πνι�τ# γελ#κια και κακαρ�-σματα, εν$ �ταν ακ�"σ�υν τ� «Δεν θ λω γ#λα, ευ�αριστ$» πιθαν�τατα θα τ� επι-)ρα)ε"σ�υν. Σ"μ�ωνα με τ�ν Skinner, λ�ιπ�ν, μαθα�ν�υμε να μιλ#με με τ�ν �δι�τρ�π� π�υ μαθα�ν�υμε �π�ιαδ�π�τε #λλη δε!ι�τητα: μ σω της εν�σ�υσης, τηςσταδιακ�ς διαμ�ρ�ωσης, της απ�σ)εσης και των #λλων )ασικ$ν αρ�$ν π�υ δι -π�υν τη λειτ�υργικ� ε!αρτημ νη μ#θηση.

Η ε!�γηση των συμπερι��ριστ$ν ε�ναι ελκυστικ� λ�γω της απλ�τητ#ς τηςγια την αν#πτυ!η της γλ$σσας, αλλ# η θεωρ�α αδυνατε� να ε!ηγ�σει π�λλ# θεμε-λι$δη �αρακτηριστικ# της γλωσσικ�ς αν#πτυ!ης (Chomsky, 19863 Pinker, 19943Pinker & Bloom, 1990).

� Πρ$τ�ν, �ι γ�νε�ς δεν καταναλ$ν�υν π�λ" �ρ�ν� για να διδ#!�υν τα παιδι#τ�υς να μιλ�"ν γραμματικ# σωστ#. Σε μ�α καλ# τεκμηριωμ νη μελ τη, �ιερευνητ ς ανακ#λυψαν �τι �ι γ�νε�ς συν�θως ανταπ�κρ�ν�νται περισσ�τερ�στην αλ�θεια τ�υ περιε��μ ν�υ των δηλ$σεων των παιδι$ν τ�υς, παρ# στηγραμματικ� τ�υς (Brown & Hanlon, 1970). Για παρ#δειγμα, �ταν να παιδ�εκ�ρ#(ει να συνα�σθημα �πως «Κανε�ς αγαπ#ει εμ να», η μητ ρα θα αντα-π�κριθε� λ γ�ντας «Γιατ� τ� λες αυτ�;» � «Εγ$ σε αγαπ#ω» και ��ι «Τ$ρα,#κ�υ με πρ�σεκτικ# και επαν#λα)ε μετ# απ� μ να: Κανε�ς δεν με αγαπ#ει».

� Δε"τερ�ν, τα παιδι# παρ#γ�υν π�λ" περισσ�τερες γραμματικ# σωστ ς πρ�-τ#σεις απ� αυτ ς π�υ ��υν π�τ ακ�"σει. Αυτ� δε��νει �τι τα παιδι# δεν μι-μ�"νται απλ$ς. Μαθα�ν�υν τ�υς καν�νες )#σει των �π��ων δημι�υργ�"νται�ι πρ�τ#σεις. Θα θυμ#στε �τι η �δια )αθι# δ�μ� μπ�ρε� να �ρησιμ�π�ιηθε�για να παρα�θε� νας μεγ#λ�ς αριθμ�ς επι�ανειακ$ν δ�μ$ν. Ε�ναι σ�εδ�ναπ�θαν� να �ει ακ�"σει τ� παιδ� �λες αυτ ς τις δια��ρετικ ς επι�ανειακ ςδ�μ ς, να ��υν ενισ�υθε� απ� τ�υς γ�νε�ς και να ��υν συνεπ$ς μαθευτε�.Τ�πιθαν�τερ� ε�ναι �τι τα παιδι# απλ$ς κατακτ�"ν την ικαν�τητα να δημι�υρ-γ�"ν γραμματικ# σωστ ς πρ�τ#σεις.

� Τρ�τ�ν, �πως ε�δατε νωρ�τερα σε αυτ� τ� κε�#λαι�, τα λ#θη π�υ κ#ν�υν τα


BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·352

• • • • • • • • • • • • • • • • •

£ÂˆÚ›· ÙÔ˘ Ó·ÙÈ‚ÈÛÌÔ‡

(Nativist theory)∏ ¿Ô„Ë fiÙÈ Ë ·Ó¿Ù˘ÍË ÙË˜ ÁÏÒÛÛ·˜ ÂÍË-

ÁÂ›Ù·È Î·Ï‡ÙÂÚ· Â¿Ó ÙË Û˘ÏÏ¿‚Ô˘ÌÂ ˆ˜ Ì›·

¤ÌÊ˘ÙË ‚ÈÔÏÔÁÈÎ‹ ÈÎ·ÓfiÙËÙ·.

ªË¯·ÓÈÛÌfi˜ ÁÏˆÛÛÈÎ‹˜ Î·Ù¿ÎÙËÛË˜

(Language acquisition device - LAD)ª›· ÔÈÎÈÏ›· ‰ÈÂÚÁ·ÛÈÒÓ ÔÈ ÔÔ›Â˜ ‰ÈÂ˘ÎÔ-

Ï‡ÓÔ˘Ó ÙËÓ ÂÎÌ¿ıËÛË ÙË˜ ÁÏÒÛÛ·˜.

°ÂÓÂÙÈÎ‹ ‰˘ÛÊ·Û›·

(Genetic dysphasia)™‡Ó‰ÚÔÌÔ ÙÔ ÔÔ›Ô ¯·Ú·ÎÙËÚ›˙ÂÙ·È ·fi

·ÓÈÎ·ÓfiÙËÙ· Ì¿ıËÛË˜ ÙË˜ ÁÚ·ÌÌ·ÙÈÎ‹˜ ‰Ô-

Ì‹˜ ÙË˜ ÁÏÒÛÛ·˜, ·ÚfiÙÈ Ë ÁÂÓÈÎ‹ Â˘Ê˘˝·

·Ú·Ì¤ÓÂÈ Ê˘ÛÈÔÏÔÁÈÎ‹.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

παιδι# κατ# τη δι#ρκεια εκμ#θησης της γλ$σσας ε�ναι υπεργεν�κευση γραμ-ματικ$ν καν�νων. Η συμπερι��ριστικ� πρ�σ γγιση δεν θα πρ� )λεπε αυτ ςτις υπεργενικε"σεις ε#ν τα παιδι# μαθα�ν�υν μ σω της δ�κιμ�ς και λ#θ�υς �απλ$ς μιμ�"νται αυτ# π�υ ακ�"ν. Δηλαδ�, θα �ταν δ"σκ�λη η υπεργεν�κευ-ση ε#ν η αν#πτυ!η της γλ$σσας )ασι(�ταν απ�κλειστικ# στην εν�σ�υση με-μ�νωμ νων πρ�τ#σεων � �ρ#σεων.

H EÍ‹ÁËÛË ÙˆÓ N·ÙÈ‚ÈÛÙÒÓΣε αντ�θεση με τη συμπερι��ριστικ� θεωρ�α τ�υ Skinner για την απ�κτηση τηςγλ$σσας, � Chomsky �πως και #λλ�ι υπ�στ�ρι!ε �τι �ι #νθρωπ�ι διαθ τ�υν μ�ααυτ�ν�μη ικαν�τητα απ�κλειστικ# για τη γλ$σσα, η �π��α δεν #πτεται της γενι-κ�τερης ευ�υQας. Αυτ� η θεωρ�α τυ νατι�ισμ υπ�στηρ�(ει �τι η αν�πτυ!η τηςγλ"σσας ε!ηγεται καλ�τερα ως μα �μ�υτη �ι�λ�γικ� ικαν�τητα. Σ"μ�ωνα μετ�ν Chomsky, � ανθρ$πιν�ς εγκ �αλ�ς ε�ναι ε!�πλισμ ν�ς με ναν μη�ανισμ�γλωσσικ�ς κατ�κτησης (Language Acquisition Device - LAD) – μα π�ικιλα δια-δικασι"ν �ι �π�ες διευκ�λ�ν�υν την εκμ�θηση της γλ"σσας. /ι γλωσσικ ς δια-δικασ�ες εμ�αν�(�νται �υσι�λ�γικ# καθ$ς τ� )ρ ��ς ωριμ#(ει, με την πρ�ϋπ�-θεση �τι �ει δε�τε� επαρκ� ερεθ�σματα απ� τ� περι)#λλ�ν για να συντηρηθε� ηδιαδικασ�α κατ#κτησης.

Η ιστ�ρ�α τ�υ Κρ�στ��ερ συν#δει με τις απ�ψεις τ�υ νατι)ισμ�" περ� γλωσ-σικ�ς αν#πτυ!ης – τ� ιδια�τερ� ταλ ντ� τ�υ ως πρ�ς την κατ#κτηση της γλ$σ-σας, παρ# τη �αμηλ� ευ�υQα τ�υ, υπ�δεικν"ει �τι η γλωσσικ� ικαν�τητα μπ�ρε�να ε�ναι αυτ�ν�μη απ� τις #λλες ν�ητικ ς ικαν�τητες. �λλα #τ�μα, εντ�"τ�ις,επιδεικν"�υν τ� ακρι)$ς αντ�θετ� πρ�τυπ�: �τ�μα με �υσι�λ�γικ�, � σ�εδ�ν �υ-σι�λ�γικ� ν�ημ�σ"νη, )ρ�σκ�υν �ρισμ νες πλευρ ς της ανθρ$πινης γλ$σσας δ"-σκ�λ�, � αδ"νατ�ν, να τις μ#θ�υν. Αυτ� η κατ#σταση ε�ναι γνωστ� ως γενετικ�δυσ�ασ�α � ειδικ� γλωσσικ� διαταρα��, �να σ�νδρ�μ� τ� �π�� αρακτηρ�ε-ται απ� ανικαν�τητα να μ�θει κανες τη γραμματικ� δ�μ� της γλ"σσας παρ�τι ην�ημ�σ�νη τ�υ εναι �υσι�λ�γικ�. Η γενετικ� δυσ�ασ�α �α�νεται να ε�ναι κληρ�-ν�μικ� και να μ�ναδικ� επικρατ ς γ�ν�δι� εν��π�ιε�ται για τη μετα)�)ασ� της(Gopnik, 1990a, 1990b). Δε�τε �ρισμ νες �ρ#σεις ειπωμ νες απ� παιδι# με αυτ�τη διαταρα��:

She remembered when she hurts herself the other day.Carol is cry in the church 5.

Πρ�σ !τε �τι �ι ιδ ες π�υ θ λ�υν να εκ�ρ#σ�υν τα παιδι# ε�ναι απ�λυτα κα-ταν�ητ ς. Τ� πρ�)λημα γκειται στην ανικαν�τητ# τ�υς να κατακτ�σ�υν τ�υςσυντακτικ�"ς καν�νες ()λ. Σ��μα 7.2). �τ�μα με αυτ� τη διαταρα�� δεν μπ�-ρ�"ν να συμπληρ$σ�υν σωστ# τις παρακ#τω απλ ς πρ�τ#σεις, �ι �π��ες απαι-τ�"ν μια στ�ι�ει$δη κατ#κτηση των καν�νων σ�ηματισμ�" τ�υ α�ρ�στ�υ �ρ�ν�υτων ρημ#των τ�υ πληθυντικ�" αριθμ�" των �υσιαστικ$ν.

Here is a «wug». Here are two of them. There are two____ .Here is a man who likes to «rick». Yesterday he did the same thing. Yesterdayhe _____ .


5. Σ.τ.Ε.: Τα παραδε�γματα α��ρ�"ν συντακτικ# λ#θη της Αγγλικ�ς και δεν μπ�ρ�"ννα μετα�ραστ�"ν Ελληνικ#.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·353

Fνα μ σ� παιδ� τεσσ#ρων �ρ�ν$ν μπ�ρε� να συμπληρ$σει επιτυ�$ςαυτ ς τις πρ�τ#σεις, εν$ εν�λικες π�υ π#σ��υν απ� γενετικ� δυσ�ασ�α τ�)ρ�σκ�υν απ� δ"σκ�λ� ως αδ"νατ� ()λ. Σ��μα 7.3). Τα πρ�)λ�ματ# τ�υςμε τ�υς γραμματικ�"ς καν�νες επιμ ν�υν ακ�μα και αν ��υν λ#)ει ειδικ�γλωσσικ� εκπα�δευση. Dταν (ητ�θηκε απ� να παιδ� να περιγρ#ψει τι κα-νε κατ# τη δι#ρκεια τ�υ Σα))ατ�κ"ριακ�υ, γραψε: «Τ� Σ#))ατ� )λ πωτηλε�ραση». / δ#σκαλ�ς δι�ρθωσε την πρ�ταση γρ#��ντας «Τ� Σ#))ατ�εδα τηλε�ραση», τ�ν�(�ντας τ�ν καν�να μετατρ�π�ς τ�υ ρ�ματ�ς απ� τ�νενεστ$τα στ�ν α�ριστ� για να περιγρ#ψ�υμε γεγ�ν�τα τ�υ παρελθ�ντ�ς.Την επ�μενη ε)δ�μ#δα (ητ�θηκε απ� τ� �δι� παιδ� να περιγρ#ψει τι ε��εκ#νει εκε�ν� τ� Σα))ατ�κ"ριακ�. Fγραψε: «Τ� Σ#))ατ� πλ ν�μαι και ε�δατηλε�ραση και π�γα για "πν�». Παρατηρ�στε �τι, εν$ ε��ε απ�μνημ�νε"-σει τ�υς α�ρ�στ�υς εδα και π�γα, δεν μπ�ρ�"σε να ε�αρμ�σει τ�ν καν�νακαι να �τι#!ει τ�ν α�ριστ� εν�ς #λλ�υ ρ�ματ�ς (πλ�θηκα).

Σ"μ�ωνα με τις απ�ψεις των νατι)ιστ$ν, �ι μελ τες με #τ�μα π�υπ#σ��υν απ� γενετικ� δυσ�ασ�α υπ�δηλ$ν�υν �τι τα �υσι�λ�γικ# παι-δι# μαθα�ν�υν τ�υς γραμματικ�"ς καν�νες της γλ$σσας με ευκ�λ�α δι�τιε�ναι εν μ ρει «πρ�γραμματισμ να». Αυτ� η γενετικ� πρ�δι#θεση για κα-τ#κτηση της γλ$σσας ε!ηγε� γιατ� τα νε�γ ννητα ε�ναι ικαν# να δια��-ρ�π�ι�σ�υν τα �ων�ματα π�υ ε�ναι κ�ιν# σε �λες τις γλ$σσες ακ�μα καιαυτ# π�υ δεν ��υν ακ�"σει π�τ . Ε#ν μαθα�ναμε τη γλ$σσα μ σω τηςμ�μησης, �πως υπ�στηρ�(�υν �ι συμπερι��ριστ ς, τα νε�γ ννητα θα !ε-

�$ρι(αν μ�ν� τα �ων�ματα π�υ ��υν πρ#γματι ακ�"σει. Η θεωρ�α των νατι)ι-στ$ν ε!ηγε� επ�σης γιατ� τα κω�# μωρ# )α)�(�υν ��υς π�υ δεν ��υν ακ�"σειπ�τ και για π�ι� λ�γ� η αν#πτυ!η της γλ$σσας ακ�λ�υθε� παρ�μ�ια π�ρε�αστα μωρ# �λ�υ τ�υ κ�σμ�υ. Αυτ# τα �αρακτηριστικ# της γλωσσικ�ς αν#πτυ!ηςε�ναι ακρι)$ς αυτ# π�υ θα πρ� )λεπε κανε�ς, αν η )ι�λ�γικ� μας κληρ�ν�μι#μας ε��δ�α(ε με τ�υς κ"ρι�υς μη�ανισμ�"ς της ανθρ$πινης γλ$σσας.

Επ�σης σ"μ�ωνα με τις απ�ψεις των νατι)ιστ$ν ε�ναι �ι ενδε�!εις �τι η γλ$σσαμπ�ρε� να κατακτηθε� μ�ν� κατ# τη δι#ρκεια μιας περι�ρισμ νης αναπτυ!ιακ�ς πε-ρι�δ�υ στην περ�πτωση των ωδικ$ν πτην$ν. Ε#ν τα νεαρ# ωδικ# πτην# δεν ακ�"-σ�υν τα εν�λικα ωδικ# πτην# να τραγ�υδ�"ν κατ# τη δι#ρκεια μιας συγκεκριμ νηςπερι�δ�υ στην αρ�� της (ω�ς τ�υς, δεν μαθα�ν�υν να τραγ�υδ�"ν. Fνας παρ�μ�ι�ςμη�ανισμ�ς �α�νεται �τι επηρε#(ει τη μ#θηση της ανθρ$πινης γλ$σσας, �πως δε�-�νει η τραγικ� περ�πτωση της Τ(�νι (Curtiss, 1977). Σε ηλικ�α 20 μην$ν, �ι γ�νε�ς τηςτην δεσαν σε μ�α καρ κλα και την κρατ�"σαν σε πλ�ρη απ�μ�νωση. / πατ ραςτης απαγ�ρευσε στη μητ ρα και τ�ν αδερ�� της να της μιλ�"ν και � �δι�ς της απευ-θυν�ταν μ�ν� με θυμωμ νες και δυνατ ς �ων ς � γρυλισμ�"ς. Παρ μεινε σε αυτ�την κτην$δη κατ#σταση μ �ρι την ηλικ�α των 13 ετ$ν, �ταν η μερικ$ς τυ�λ� μητ -ρα της εγκατ λειψε μα(� της τ�ν πατ ρα πειτα απ� ναν κα)γ#. Η (ω� της Τ(�νι κτ�τε )ελτι$θηκε σημαντικ# και ακ�λ�"θησαν �ρ�νια γλωσσικ�ς διδασκαλ�ας.Αλλ# �ταν π�λ" αργ#. /ι γλωσσικ ς της δε!ι�τητες παρ μειναν ε!αιρετικ# πρωτ�-γ�νες. Αν πτυ!ε να )ασικ� λε!ιλ�γι� και μπ�ρ�"σε να επικ�ινων�σει, αλλ# δενμπ�ρ�"σε να κατακτ�σει τ�υς γραμματικ�"ς καν�νες της αγγλικ�ς γλ$σσας.

Αντιθ τως, η S(αμπελ, να παιδ� π�υ επ�σης (ησε σε συνθ�κες κ�ινωνικ�"απ�κλεισμ�" και σιωπ�ς, αλλ# μ�ν� μ �ρι την ηλικ�α των 6 ετ$ν – �ρει#στηκεμ�ν� ναν �ρ�ν� γλωσσικ�ς εκπα�δευσης για να μ#θει να μιλ#ει �υσι�λ�γικ#(Brown, 19583 Davis, 1947). F��υν ανα�ερθε� παρ�μ�ιες περιπτ$σεις, π�υ �λες


Αυτό είναι ένα wug.

Tώρα υπάρχει άλλο ένα.Έγιναν δύο.

Υπάρχουν δύο –––––.

™XHMA 7.3 ŒÓ· ·fiÛ·ÛÌ· ·fiÙË ‰ÔÎÈÌ·Û›· Wug. ∏ ‰ÔÎÈÌ·Û›· ÂÈ-ÓÔ‹ıËÎÂ ÁÈ· Ó· ‰ÈÂÚÂ˘ÓËıÂ› Â¿Ó Ù· ·È-‰È¿ ÌÔÚÔ‡Ó Ó· ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡Ó Î·ÓfiÓÂ˜ÁÈ· ÙÔ Û¯ËÌ·ÙÈÛÌfi ÙÔ˘ ÏËı˘ÓÙÈÎÔ‡·ÚÈıÌÔ‡ Î·È ÙÔ˘ ·ÔÚ›ÛÙÔ˘ ¯ÚfiÓÔ˘ ÛÂÏ¤ÍÂÈ˜ Ô˘ ‰ÂÓ ¤¯Ô˘Ó Í·Ó·ÎÔ‡ÛÂÈ.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·354

καταλ�γ�υν σε ναν κ�ιν� παρ�ν�μαστ�: Dταν �τ#σει κανε�ς στην ε�η-)ε�α, ε�ναι π�λ" δ"σκ�λ� να κατακτ�σει πλ �ν τη γλ$σσα (Brown, 1958).Στ�ι�ε�α απ� μελ τες γλωσσικ�ς κατ#κτησης σε μεταν#στες συνηγ�ρ�"νσε αυτ� τ� συμπ ρασμα. Σε μ�α μελ τη, �ι ερευνητ ς )ρ�καν �τι � )αθμ�ςτελει�τητας με την �π��α �ι μεταν#στες μιλ�"σαν την αγγλικ� γλ$σσα,ε!αρτ#τ� απ� την ηλικ�α π�υ ε��αν �ταν μεταν#στευσαν και ��ι απ� τ�δι#στημα παραμ�ν�ς στις Ηνωμ νες Π�λιτε�ες (Johnson & Newport,1989). Αυτ�� π�υ �θασαν ως παιδι# �ταν απ� τ�υς πι� επιδ !ι�υς, εν$αν#μεσα σε �σ�υς μεταν#στευσαν μετ# την ε�η)ε�α, η επιδε!ι�τητα μει$-θηκε α!ι�σημε�ωτα ανε!#ρτητα απ� τ�ν αριθμ� των �ρ�νων π�υ (�"σανστην καιν�"ργια τ�υς �$ρα. Β#σει αυτ$ν των στ�ι�ε�ων, ε�ναι λυπηρ�π�υ τα περισσ�τερα σ��λε�α στις Ηνωμ νες Π�λιτε�ες δεν διδ#σκ�υν #λ-λες γλ$σσες πριν απ� τ� γυμν#σι� � τ� λ"κει�.

AÏÏËÏÂÈ‰Ú·ÛÙÈÎ¤˜ EÍËÁ‹ÛÂÈ˜Π�λλ ς ��ρ ς �ι θεωρ�ες των νατι)ιστ$ν υ��στανται κριτικ� δι�τι δεν ε!ηγ�"νπ$ς αναπτ"σσεται η γλ$σσα. Η μ�αση π�υ δ�ν�υν στις ε!ηγ�σεις τ�υς α��ρ#μ�ν� τ� «γιατ�». Dμως, μ�α �λ�κληρωμ νη θεωρ�α της γλωσσικ�ς κατ#κτησηςαπαιτε� μ�α ε!�γηση των διαδικασι$ν )#σει των �π��ων η εγγεν�ς γενετικ# πρ�-καθ�ρισμ νη ικαν�τητα για γλωσσικ� αν#πτυ!η συνδυ#(εται με τα )ι$ματα απ�τ� περι)#λλ�ν. /ι αλληλεπιδραστικ ς θεωρ�ες πρ#ττ�υν αυτ� ακρι)$ς. Επιση-μα�ν�υν, δηλαδ�, �τι �ι γ�νε�ς πρ�σαρμ�(�υν τις λεκτικ ς τ�υς αλληλεπιδρ#σειςμε τα παιδι#, με τρ�π� π�υ απλ�π�ιε� τη διαδικασ�α κατ#κτησης της γλ$σσας:Μιλ�"ν αργ#, πρ�� ρ�υν ευκριν$ς και �ρησιμ�π�ι�"ν απλ�"στερες πρ�τ#σειςαπ� αυτ ς π�υ απευθ"ν�υν σε εν�λικες (Bruner, 19833 Farrar 1990). Αυτ� η πα-ρατ�ρηση ενισ�"ει την #π�ψη της αλληλεπιδραστικ�ς θεωρ�ας η �π��α υπ�στηρ�-(ει �τι παρ�λ� π�υ τα μωρ# γεννι�"νται με μ�α εγγεν� ικαν�τητα κατ#κτησης τηςγλ$σσας, �ι κ�ινωνικ ς αλληλεπιδρ#σεις διαδραματ�(�υν απ��ασιστικ� ρ�λ�.

Περαιτ ρω ενδε�!εις της αλληλεπ�δρασης μετα!" )ι�λ�γ�ας και εμπειρ�ας μ#ς ρ��νται απ� μ�α ε!αιρετικ# ενδια� ρ�υσα μελ τη π�υ γινε με κω�# παιδι# τα�π��α επιν�ησαν μ�α καιν�"ργια γλ$σσα (Senghas, Kita, & Ozyurek, 2004). Πριναπ� τ� 1980 περ�π�υ, τα κω�# παιδι# στη Νικαρ#γ�υα μεναν σπ�τι και δεν ε��ανσυν�θως επα� ς με #λλα κω�# #τ�μα. Τ� 1981, μερικ# κω�# παιδι# #ρ�ισαν να��ιτ�"ν σε να ν � επαγγελματικ� σ��λε��. Στην αρ��, στ� σ��λε�� δεν διδ#σκ�-νταν ν�ηματικ� γλ$σσα και καν να απ� τα παιδι# δεν �!ερε τη ν�ηματικ� απ�τ� σπ�τι τ�υ. Σταδιακ# �μως τα παιδι# #ρ�ισαν να επικ�ινων�"ν με ν�ηματικ#σ�ματα π�υ ε�η"ραν μ�να τ�υς.

Τα τελευτα�α 25 �ρ�νια, αυτ� η ν�ηματικ� γλ$σσα των παιδι$ν αναπτ"�θηκεσημαντικ# και �ι ερευνητ ς μελ τησαν αυτ� τη ν α γλ$σσα για να )ρ�υν �σως ταδιακριτικ# �αρακτηριστικ# γλωσσ$ν π�υ ε��αν πρ� π�λλ�" ε!ελι�θε�. Για παρ#-δειγμα, αναπτυγμ νες γλ$σσες συν�θως επιμερ�(�υν την εμπειρ�α σε !ε�ωριστ#συστατικ# στ�ι�ε�α. Dταν περιγρ#��υμε κ#τι π�υ κινε�ται, �πως ναν )ρ#�� νακατρακυλ#ει στην πλαγι# εν�ς λ��υ, η γλ$σσα μας !ε�ωρ�(ει τ�ν τρ�π� της κ�νη-σης (κυλ#ει) και την κατε"θυνσ� της (κ#τω). Ε#ν κ#ναμε απλ$ς μ�α �ειρ�ν�μ�α,�μως, θα πρεπε να �ρησιμ�π�ι�"σαμε μ�α μ�ναδικ� συνε�� κ�νηση πρ�ς τα κ#τωγια να δηλ$σ�υμε αυτ� την κ�νηση. Αυτ� ακρι)$ς καναν και τα πρ$τα παιδι#π�υ αν πτυ!αν τη ν�ηματικ� της Νικαρ#γ�υας. Αλλ# νε�τερες �μ#δες παιδι$ν,


ªÈ· ÔÌ¿‰· ÎˆÊÒÓ ·È‰ÈÒÓ ÛÙË ¡ÈÎ·Ú¿-ÁÔ˘· ‰ËÌÈÔ‡ÚÁËÛÂ ÌÈ· ‰ÈÎ‹ ÙË˜ ÓÔËÌ·-ÙÈÎ‹ ÁÏÒÛÛ·, ÔÏÔÎÏËÚˆÌ¤ÓË ÌÂ ÁÚ·Ì-Ì·ÙÈÎÔ‡˜ Î·ÓfiÓÂ˜, ¯ˆÚ›˜ Â›ÛËÌÂ˜ Ô‰Ë-Á›Â˜. ∏ ÁÏÒÛÛ· ÂÍÂÏ›¯ıËÎÂ Î·È ˆÚ›Ì·ÛÂÎ·Ù¿ Ì‹ÎÔ˜ ÙˆÓ ÙÂÏÂ˘Ù·›ˆÓ 25 ¯ÚfiÓˆÓ.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·355

π�υ αν πτυ!αν τη γλ$σσα περαιτ ρω, �ρησιμ�π�ι�"ν δ"� δια��ρετικ ς �ειρ�ν�μ�εςγια να περιγρ#ψ�υν την κατε"θυνση και τ�ν τρ�π� της κ�νησης – κ#τι π�υ απ�τελε��αρακτηριστικ� γν$ρισμα των αναπτυγμ νων γλωσσ$ν. Τ� γεγ�ν�ς �τι τα νε�τεραπαιδι# δεν αντ γραψαν απλ$ς τα ν�ηματικ# σ�ματα απ� τ�υς πρ�ηγ�"μεν�υς �ρ�-στες υπ�δηλ$νει �τι υπ#ρ�ει πρ�δι#θεση να �ρησιμ�π�ι�"με τη γλ$σσα για να επι-μερ�(�υμε τις εμπειρ�ες μας. Ως εκ τ�"τ�υ, η πρ#!η της δημι�υργ�ας τ�υς δε��νει τηναλληλεπ�δραση τ�υ νατι)ισμ�" (την πρ�δι#θεση να �ρησιμ�π�ι�"με μ�α γλ$σσα)και της εμπειρ�ας (μεγαλ$ν�ντας σε να απ�μ�νωμ ν� κω�� περι)#λλ�ν).

H NÂ˘ÚˆÓÈÎ‹ EÍÂÈ‰›ÎÂ˘ÛËÔ˘ EÈÙÚ¤ÂÈ ÙËÓ AÓ¿Ù˘ÍË ÙË˜ °ÏÒÛÛ·˜

Καθ$ς � εγκ �αλ�ς ωριμ#(ει, �ρισμ νες νευρωνικ ς δ�μ ς ε!ειδικε"�νται, επιτρ -π�ντας την αν#πτυ!η της γλ$σσας. Στη )ρε�ικ� και νηπιακ� ηλικ�α η επε!εργα-σ�α της γλ$σσας καταν μεται σε π�λλ ς περι�� ς τ�υ εγκε�#λ�υ. Αλλ# σταδιακ#αυτ� η επε!εργασ�α συγκεντρ$νεται σε δ"� περι�� ς, �ι �π��ες μερικ ς ��ρ ςανα� ρ�νται ως τα γλωσσικ# κ ντρα τ�υ εγκε�#λ�υ. Η πρ$τη, η περι�� Broca,)ρ�σκεται στ�ν αριστερ� μετωπια�� λ�ι� τ�υ εγκε�#λ�υ. Eμπλ κεται στην παρα-γωγ� ερεθισμ#των σε ακ�λ�υθ�α στις �ωνητικ ς και ν�ηματικ ς γλ$σσες ()λ.Σ��μα 7.4). Η δε"τερη, η περι�� Wernicke, )ρ�σκεται στ�ν αριστερ� κρ�τα�ικ��λ�ι� τ�υ εγκε�#λ�υ και εμπλ κεται στην καταν�ηση της γλ$σσας (πρ��ρικ� �ν�ηματικ�). Καθ$ς � εγκ �αλ�ς ωριμ#(ει, αυτ ς �ι περι�� ς ε!ειδικε"�νται �λ�και περισσ�τερ� στη γλ$σσα, σε τ τ�ι� )αθμ� $στε �π�ιαδ�π�τε )λ#)η σε αυτ ςνα καταλ�γει σε μ�α κατ#σταση π�υ �ν�μ#(εται α�ασ�α και �ρ�(εται ως δυσκ�λαστην παραγωγ� � την καταν�ηση της γλ"σσας.

Dπως ε�δατε στ� Κε�#λαι� 1, η περι�� Broca π�ρε τ� �ν�μ# της απ� τ�ν γ#λ-λ� γιατρ� Paul Broca, � �π��ς πρ$τ�ς ανα� ρθηκε σε πρ�)λ�ματα λ�γ�υ π�υ��ε�λ�νται σε )λ#)η τ�υ αριστερ�" μετωπια��υ �λ�ι�" τ�υ εγκε�#λ�υ (Broca,1861, 1863). Ασθενε�ς με τ τ�ια )λ#)η καταν��"ν τη γλ$σσα σ�ετικ# καλ#, παρ�λ�π�υ αυ!#ν�νται �ι δυσκ�λ�ες καταν�ησης καθ$ς �ι γραμματικ�� καν�νες καθ�στα-νται πι� περ�πλ�κ�ι. Αλλ# τ� πραγματικ� τ�υς πρ�)λημα α��ρ# την παραγωγ�της �μιλ�ας συν�θως: μιλ#νε με μικρ ς κ��τ ς πρ�τ#σεις, �ι �π��ες απ�τελ�"νταικυρ�ως απ� μ�ρ��ματα περιε��μ ν�υ (π.�. γ�τα, σκ�λ�ς). Τα λειτ�υργικ# μ�ρ��-ματα (π.�. και, αλλ�) συν�θως λε�π�υν και η γραμματικ� δ�μ� ε�ναι ελλιπ�ς. Fνα#τ�μ� με αυτ� τ� πρ�)λημα μπ�ρε� να πει κ#τι �πως «Α, Δευτ ρα, �μμ, π#ρκ�.Δ"�, μμμ, ��λ�ι, και, εεε, 30 λεπτ#».

/ γερμαν�ς νευρ�λ�γ�ς Carl Wernicke πρ$τ�ς περι γραψε την περι��π�υ � ρει τ� �ν�μ# τ�υ �ταν παρατ�ρησε δυσκ�λ�α �μιλ�ας σε ασθενε�ς �ι�π��ι ε��αν υπ�στε� )λ#)η στ�ν αριστερ� �π�σθι� κρ�τα�ικ� �λ�ι� τ�υεγκε�#λ�υ (Wernicke, 1874). /ι ασθενε�ς π�υ π#σ��υν απ� την α�ασα τ�υWernicke δια� ρ�υν απ� τ�υς ασθενε�ς π�υ π#σ��υν απ� την α�ασα τ�υBroca με δ"� τρ�π�υς: Μπ�ρ�"ν να παρ#γ�υν �μιλ�α π�υ ε�ναι γραμματικ#σωστ�, αλλ# συν�θως δεν �ει ν�ημα3 ��υν επ�σης μεγ#λη δυσκ�λ�α στηνκαταν�ηση της γλ$σσας. Fνας ασθεν�ς π�υ υπ�� ρει απ� την α�ασ�α τ�υWernicke μπ�ρε� να πει κ#τι �πως: «Αισθ#ν�μαι π�λ" καλ#. Με #λλα λ�γιαπαλι# μπ�ρ�"σα να δ�υλε"ω τα τσιγ#ρα. Δεν ! ρω π$ς. Πρ#γματα π�υ δενμπ�ρ�"σα να �ω ν α τ�υς ε�ναι εδ$».

• • • • • • • • • • • • • • • • •

∞Ê·Û›· (Aphasia)¢˘ÛÎÔÏ›· ÛÙËÓ ·Ú·ÁˆÁ‹ ‹ ÙËÓ Î·Ù·ÓfiËÛË

ÙË˜ ÔÌÈÏ›·˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


™XHMA 7.4 √È ÂÚÈÔ¯¤˜ Broca Î·ÈWernicke. √È ÓÂ˘ÚÔÂÈÛÙ‹ÌÔÓÂ˜ ÌÂÏÂ-ÙÔ‡Ó ¿ÙÔÌ· ÌÂ ‚Ï¿‚Â˜ ÛÙÔÓ ÂÁÎ¤Ê·ÏÔÌÂ ÛÎÔfi Ó· Î·Ù·ÓÔËıÂ› Î·Ï‡ÙÂÚ· Ë Ê˘-ÛÈÔÏÔÁÈÎ‹ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›· ÙÔ˘ ÂÁÎÂÊ¿ÏÔ˘.ŸÙ·Ó ·Ú·ÙËÚÔ‡ÓÙ·È ‚Ï¿‚Â˜ ÛÙËÓ Â-ÚÈÔ¯‹ Broca, ÔÈ ·ÛıÂÓÂ›˜ ‰˘ÛÎÔÏÂ‡ÔÓÙ·ÈÓ· Û¯ËÌ·Ù›ÛÔ˘Ó ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜. ŸÙ·Ó ˘¿Ú-¯Ô˘Ó ‚Ï¿‚Â˜ ÛÙËÓ ÂÚÈÔ¯‹ Wernicke, ÔÈ·ÛıÂÓÂ›˜ ÌÔÚÔ‡Ó Ó· Û¯ËÌ·Ù›ÛÔ˘Ó ÚÔ-Ù¿ÛÂÈ˜ ·ÏÏ¿ Û˘Ó‹ıˆ˜ ̄ ˆÚ›˜ ÓfiËÌ·.

¶ÂÚÈÔ¯‹Broca

¶ÂÚÈÔ¯‹Wernicke

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·356

Κατ# τη �υσι�λ�γικ� επε!εργασ�α της γλ$σσας, η περι�� Wernicke ε�ναι ιδια�-τερα ενεργ�π�ιημ νη, �ταν πρ�σπαθ�"με να καταν��σ�υμε τ� ν�ημα των λ !εων.Σε αυτ� την περι�� διαταρ#σσει την καταν�ηση της πρ��ρικ�ς και ν�ηματικ�ςγλ$σσας παρ�λ� π�υ η αναγν$ριση μη γλωσσικ$ν ��ων παραμ νει αναλλ��ωτη.Για παρ#δειγμα, η ιαπωνικ� γλ$σσα γρ#�εται ε�τε με σ"μ)�λα τα �π��α, �πως στ�αγγλικ� αλ�#)ητ�, αντιπρ�σωπε"�υν ��υς της �μιλ�ας (δηλαδ� �ων�ματα) � μειδε�γρ#μματα τα �π��α, �πως στ� κιν (ικ� αλ�#)ητ�, αντιπρ�σωπε"�υν νν�ιες(δηλαδ� λ !εις). /ι ι#πωνες ασθενε�ς π�υ π#σ��υν απ� την α�ασ�α τ�υ Wernicke

αντιμετωπ�(�υν δυσκ�λ�ες στη γρα�� και καταν�ηση των συμ)�λων τα �π��α αντι-πρ�σωπε"�υν ��υς της �μιλ�ας αλλ# ��ι των ιδε�γραμμ#των.

Στη �υσι�λ�γικ� αν#πτυ!η της γλ$σσας, �ι περι�� ς Broca και Wernicke ε!ει-δικε"�νται στην καταν�ηση και παραγωγ� της γλ$σσας, ε��σ�ν τ� παιδ� π�υ ανα-πτ"σσεται εκτ�θεται στην �μιλ�"μενη � στη ν�ηματικ� γλ$σσα. (Βλ. τ� πλα�σι� «/Πραγματικ�ς Κ�σμ�ς», παρακ#τω, σ�ετικ# με ρευνες για τ� π$ς η διγλωσσ�α επη-ρε#(ει τ�ν εγκ �αλ�.) Dπως δε��ν�υν �ι περιπτ$σεις της Τ(�νι και της S(αμπελ,υπ#ρ�ει μ�α κρ�σιμη περ��δ�ς κατ# την �π��α εμ�αν�(εται αυτ� η ε!ειδ�κευση καιε#ν � αναπτυσσ�μεν�ς εγκ �αλ�ς δεν πρ�σλ#)ει επαρκ� γλωσσικ# ερεθ�σματα,αυτ� η διαδικασ�α μπ�ρε� υπ�στε� μ�νιμη )λ#)η.

MÔÚÔ‡Ó ÕÏÏ· E›‰Ë Ó· M¿ıÔ˘Ó ÙËÓ AÓıÚÒÈÓË °ÏÒÛÛ·;

/ ανθρ$πιν�ς μη�ανισμ�ς #ρθρωσης και τ� ιδια�τερα ευκ�νητ� ανθρ$πιν� � ριταιρι#(�υν π�λ" περισσ�τερ� στην ανθρ$πινη γλ$σσα απ� �,τι �ι λ#ρυγγες καιτα π�δια των #λλων ειδ$ν. Παρ’ �λα αυτ#, ��υν γ�νει πρ�σπ#θειες να διδα�θε�η ανθρ$πινη γλ$σσα σε �ντα #λλα απ� τ�ν #νθρωπ�, �πως τα πιθηκ�ειδ�, μεσκ�π� την επικ�ινων�α.

/ι πρ$τες πρ�σπ#θειες διδασκαλ�ας σε πιθηκ�ειδ� απ τυ�αν παταγωδ$ς,δι�τι η �ωνητικ� τ�υς κταση δεν μπ�ρε� να �ιλ�!εν�σει τ�υς ��υς π�υ �ρησι-μ�π�ι�"νται στις ανθρ$πινες γλ$σσες (Hayes & Hayes, 1951). Πρ�σπ#θειες π�υ γιναν αργ�τερα �ταν πι� επιτυ�ε�ς, συμπεριλαμ)αν�μ νης της διδασκαλ�ας τηςΑμερικανικ�ς Ν�ηματικ�ς Γλ$σσας καθ$ς επ�σης και τη �ρ�ση πληκτρ�λ�γ�ωνυπ�λ�γιστ� με γεωμετρικ# σ� δια τα �π��α αντιπρ�σωπε"�υνλ !εις. / Alex και η Beatrice Gardner �ταν �ι πρ$τ�ι π�υ �ρησι-μ�π��ησαν την Αμερικανικ� Ν�ηματικ� Γλ$σσα με πιθ�κ�υς(Gardner & Gardner, 1969). /ι Gardners εκπα�δευσαν ναν νεα-ρ� θηλυκ� �ιμπαντ(�, π�υ �ν�μα(�ταν Γ�υ�σ��υ, σαν να �ταν να κω�� παιδ�, �ρησιμ�π�ι$ντας συστηματικ# τη ν�ηματικ�,επι)ρα)ε"�ντας τις σωστ ς της πρ�σπ#θειες και πι#ν�ντας τα� ρια της για να της δε�!�υν τα σωστ# σ�ματα με ναν τρ�π�π�υ �ν�μ#στηκε «καλ�"πιασμα». Σε 4 �ρ�νια, η Γ�υ�σ��υ μα-θε περ�π�υ 160 λ !εις και μπ�ρ�"σε να �τι#!ει απλ ς πρ�τ#σεις�πως «περισσ�τερα �ρ�"τα». Επ�σης σ�ημ#τισε μ�νη της και-ν�"ργιες λ !εις �πως «νερ�-π�υλ�» για την «π#πια». Μετ# απ� ναν κα)γ# με να π�θηκ� Rhesus, κανε τα ν��ματα «)ρ�μικ�ςπ�θηκ�ς». Αυτ� συνιστ# δημι�υργικ� �ρ�ση τ�υ �ρ�υ, α��" ε��εδιδα�τε� τη �ρ�ση τ�υ «)ρ�μικ�ς» μ�ν� για να ανα� ρεται σερυπαρ# αντικε�μενα.


√ Allen Î·È Ë Beatrix Gardner ¯ÚËÛÈÌÔ-Ô›ËÛ·Ó ÓÔËÌ·ÙÈÎ‹ ÁÈ· Ó· Ì¿ıÔ˘Ó Û’¤Ó·Ó ÓÂ·Úfi ıËÏ˘Îfi ¯ÈÌ·ÓÙ˙‹ Ô˘ ÔÓÔ-Ì·˙fiÙ·Ó °Ô˘fiÛÔÔ˘ ÂÚ›Ô˘ 160 Ï¤ÍÂÈ˜.∏ °Ô˘fiÛÔÔ˘ ÌÔÚÔ‡ÛÂ Ó· ÊÙÈ¿ÍÂÈ ·Ï¤˜ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜ Î·È Ó· Û˘Ó‰˘¿˙ÂÈ Ï¤ÍÂÈ˜ ÌÂ‰ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎÔ‡˜ Ó¤Ô˘˜ ÙÚfiÔ˘˜.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·357

Και #λλ�ι �ιμπαντ(�δες εμ)υθ�στηκαν στην Αμερικανικ� Ν�ηματικ� Γλ$σσαμε παρ�μ�ι� τρ�π�, με απ�τ λεσμα η Γ�υ�σ��υ και �ι σ"ντρ�� της να �ρησιμ�-π�ι�"ν ν�ηματικ� γλ$σσα σ"ντ�μα μετα!" τ�υς, δημι�υργ$ντας με αυτ� τ�ντρ�π� να περι)#λλ�ν π�υ πρ��γαγε τη γλωσσικ� κατ#κτηση. Fνα μ λ�ς της�μ#δας της Γ�υ�σ��υ, νας #λλ�ς θηλυκ�ς �ιμπαντ(�ς με τ� �ν�μα Λ�"σι, μαθενα κ#νει τ� ν�ηματικ� σ�μα «π�νω �ρ�"τ�» για τ� καρπ�"(ι. Dταν τ� δε"τερ�)ρ ��ς της Γ�υ�σ��υ π θανε, �ι #νθρωπ�ι π�υ τη �ρ�ντι(αν καν�νισαν $στε ναυι�θετ�σει να #λλ� )ρ ��ς �ιμπαντ(� π�υ λεγ�ταν Λ�"λις. Σε λ�γ�υς μ�νες, �νεαρ�ς Λ�"λις, � �π��ς δεν ερ��ταν σε επα�� με τ�υς ανθρ$π�υς π�υ �ρησιμ�-π�ι�"σαν ν�ηματικ�, μαθε 68 σ�ματα απλ# και μ�ν� παρακ�λ�υθ$ντας τη Γ�υ�-σ��υ να επικ�ινωνε� με τ�υς #λλ�υς �ιμπαντ(�δες. �τ�μα π�υ παρακ�λ�"θησαναυτ ς τις αλληλεπιδρ#σεις και π�υ γνωρ�(�υν τη ν�ηματικ� π�λ" καλ#, ανα� ρ�υν�τι μπ�ρ�"σαν να παρακ�λ�υθ�"ν τις συ(ητ�σεις αυτ ς σ�ετικ# ε"κ�λα (Fouts &

Bodamer, 1987). Fνας απ� τ�υς παρατηρητ ς, δημ�σι�γρ#��ς των New York Times,π�υ π ρασε αρκετ� καιρ� με τη Γ�υ�σ��υ, ανα� ρει: «Wα�νικ# συνειδητ�π��ησα�τι συ(ητ�"σα με να μ λ�ς εν�ς #λλ�υ ε�δ�υς στη μητρικ� μ�υ γλ$σσα».

Για να καταλ#)ετε π$ς ε�ναι η επικ�ινων�α με τ�υς �ιμπαντ(�δες, ρ�!τε μιαματι# στις τρεις �μ#δες πρ�τ#σεων στ� Σ��μα 7.5, δια)#στε την επε!�γηση τ�υσ��ματ�ς, σκε�τε�τε τ� και μετ# συνε��στε να δια)#(ετε τ� κε�μεν�:

Η πρ$τη �μ#δα πρ� ρ�εται απ� πρ�τ#σεις δ"� λ !εων π�υ λ ει να �υσι�λ�-γικ� δ��ρ�ν� ν�πι�. Η δε"τερη �μ#δα πρ� ρ�εται απ� τις συ(ητ�σεις της Γ�υ�σ�-�υ και η τρ�τη �μ#δα απ� τις συ(ητ�σεις της 13�ρ�νης Τ(�νι. Dλες �ι πρ�τ#σεις ε�-ναι σ"μ�ωνα με τ�υς καν�νες της γραμματικ�ς. Ακ�λ�υθ�"ν τ�υς καν�νες τηςαγγλικ�ς και τσι μπ�ρ�"με ε"κ�λα να καταλ#)�υμε τι εκ�ρ#(�υν. Α!ι�σημε�ωτηε�ναι, ιδια�τερα στην περ�πτωση της 13�ρ�νης Τ(�νι, η λλειψη γραμματικ�ς π�λυ-πλ�κ�τητας στις πρ�τ#σεις της. Αντ� να πει «Στ� σ��λε��, πλυνα τ� πρ�σωπ�μ�υ» � «/ M#ικ (ωγρα��(ει», η Τ(�νι δεν �ρησιμ�π�ιε� λειτ�υργικ# μ�ρ��ματα(�πως την κατ#λη!η τ�υ α�ρ�στ�υ) � πρ�σδι�ριστικ# στ�ι�ε�α �πως τα #ρθρα και�"τω καθε!�ς. Η ικαν�τητα παραγωγ�ς γραμματικ# π�λ"πλ�κων πρ�τ#σεων�α�νεται �τι ε!αρτ#ται απ� την "παρ!η συγκεκριμ ν�υ νευρωνικ�" κυκλ$ματ�ς.Αυτ� τ� κ"κλωμα �α�νεται �τι δεν τ� διαθ τ�υν �ι �ιμπαντ(�δες, �ρει#(εται �ρ�-ν� για να αναπτυ�θε� στ�υς ανθρ$π�υς και μπ�ρε� να διαταρα�θε� απ� ακρα�απερι)αλλ�ντικ� στ ρηση κατ# τη δι#ρκεια των κρ�σιμων περι�δων (Maynard-

Smith & Szathmary, 1995).�λλ�ι ερευνητ ς ��υν διδ#!ει τ�υς �ιμπαντ(�δες της ρ#τσας Bonobo να επι-

κ�ινων�"ν �ρησιμ�π�ι$ντας να πληκτρ�λ�γι� υπ�λ�γιστ� με γεωμετρικ# σ��μα-τα (Savage-Rumbaugh, Shanker, & Taylor, 1998). / μαθητ�ς «αστ ρι», � Κ#ντ(ι, μαθε να πληκτρ�λ�γε�, παρακ�λ�υθ$ντας τ�υς ερευνητ ς π�υ πρ�σπαθ�"σαν ναδιδ#!�υν τη μητ ρα τ�υ. Dπως � Λ�"λις, � νεαρ�ς Κ#ντ(ι μαθε τη γλ$σσα σ�ετι-κ# ε"κ�λα (εν$ η μητ ρα τ�υ δεν την μαθε π�τ ), γεγ�ν�ς π�υ υπ�δηλ$νει �τι,�πως στ�υς ανθρ$π�υς, τα π�υλι# και #λλα ε�δη, τσι και στα πιθηκ�ειδ� υπ#ρ�ειμ�α κρ�σιμη περ��δ� για την απ�κτηση επικ�ινωνιακ$ν συστημ#των.


√Ì¿‰· 1 √Ì¿‰· 2 √Ì¿‰· 3

ªÂÁ¿ÏÔ ÙÚ¤ÓÔØ ∫fiÎÎÈÓÔ ‚È‚Ï›Ô ¶ÔÙfi ÎfiÎÎÈÓÔØ ÃÙ¤Ó· Ì·‡ÚË £¤Ïˆ Á¿Ï·

¶ÂÚ·ÙÒ ‰ÚfiÌÔØ ¶¿ˆ Ì·Á·˙› ƒÔ‡¯· Î. °.Ø ∂Û‡ Î·¤ÏÔ M¿ÈÎ ÌÔÁÈ¿

μ¿˙ˆ ‚È‚Ï›ÔØ ∫ÏÔÙÛ¿ˆ Ì¿Ï· ¶¿ˆ Ì¤Û·Ø ¶ÚfiÛÂ¯Â ™ÙÔ Û¯ÔÏÂ›Ô, Ï¤Óˆ ÚfiÛˆÔ

™XHMA 7.5 ¢È·ÊÔÚÔÔÈËÌ¤ÓÂ˜°ÏˆÛÛÈÎ¤˜ ¢ÂÍÈfiÙËÙÂ˜. ∞˘Ù¤˜ ÔÈ ÛÂÈ-Ú¤˜ ÚÔÙ¿ÛÂˆÓ ÂÈÒıËÎ·Ó ·fi ÙË13¯ÚÔÓË Δ˙›ÓÈ, Ë ÔÔ›· ÛÙÂÚ‹ıËÎÂ ÙËÓÎÔÈÓˆÓÈÎ‹ Â·Ê‹ Î·Ù¿ ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· ÙË˜·Ó¿Ù˘Í‹˜ ÙË˜, ·fi ¤Ó· ‰›¯ÚÔÓÔ Ó‹ÈÔ‹ ·fi ¤Ó·Ó ¯ÈÌ·ÓÙ˙‹ Ô˘ ‰È‰¿¯ÙËÎÂ ÙËÓÔËÌ·ÙÈÎ‹ ÁÏÒÛÛ·. ªÔÚÂ›ÙÂ Ó· Ì·ÓÙ¤-„ÂÙÂ ÔÈÔ˜ Â›Â ÙËÓ Î¿ıÂ ÚfiÙ·ÛË; ª·-ÓÙ¤„ÙÂ ÚÈÓ Û˘ÓÂ¯›ÛÂÙÂ ÙËÓ ·Ó¿ÁÓˆÛËÙÔ˘ ÎÂÈÌ¤ÓÔ˘.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·358

/ Κ#ντ(ι �ει μ#θει εκατ�ντ#δες λ !εις και �ει δημι�υργ�σει�ιλι#δες συνδυασμ�"ς λ !εων. Επ�σης, �πως και στα παιδι# των αν-θρ$πων, η παθητικ� κατ#κτηση της γλ$σσας �α�νεται �τι υπερ �ειτης ικαν�τητ#ς τ�υ να παρ#γει γλ$σσα. Σε μ�α μελ τη, �ι ερευνητ ςε! τασαν την ικαν�τητα τ�υ 9�ρ�ν�υ Κ#ντ(ι να καταν��σει 660πρ�τ#σεις. /ι γραμματικ# π�λ"πλ�κες πρ�τ#σεις τ�" (ητ�"σαν ναεκτελ σει απλ ς πρ#!εις �πως «Π�γαινε � ρε τ� μπαλ�νι π�υ ε�ναιμ σα στ� ��"ρν� μικρ�κυμ#των» και «Ρ�!ε τ� Perrier μ σα στηνCoca-Cola». Μερικ ς πρ�τ#σεις �ταν μ#λιστα δυνητικ# παραπλανη-τικ ς �πως «Φ ρε τις πευκ�)ελ�νες π�υ ε�ναι μ σα στ� ψυγε��»,�ταν �ι πευκ�)ελ�νες �ταν �λ��#νερα στ� π#τωμα. Ε�ναι εντυπω-σιακ� τ� γεγ�ν�ς �τι � Κ#ντ(ι εκτ λεσε σωστ# τ� 72% των 660 αιτημ#των (Savage-

Rumbaugh & Lewin, 1996).Αυτ# τα απ�τελ σματα υπ�δηλ$ν�υν �τι τα πιθηκ�ειδ� μπ�ρ�"ν να απ�-

κτ�σ�υν να αρκετ# μεγ#λ� λε!ιλ�γι�, να συνδυ#σ�υν λ !εις για να �τι#!�υν σ"-ντ�μες πρ�τ#σεις �πως και να καταν��σ�υν πρ�τ#σεις π�υ ε�ναι γραμματικ# π�-λ"πλ�κες. /ι δε!ι�τητ ς τ�υς ε�ναι ιδια�τερα εντυπωσιακ ς δι�τι η ανθρ$πινηγλ$σσα δεν ε�ναι τ� �υσι�λ�γικ� μ σ� επικ�ινων�ας τ�υς. Η ρευνα με τα πιθη-κ�ειδ� επ�σης υπ�στηρ�(ει �τι τ� νευρωνικ� «κ"κλωμα» τ� �π�� μας επιτρ πεινα μ#θ�υμε τη γλ$σσα, επικαλ"πτεται σε π�λλ# σημε�α με τ� δικ� τ�υς (και �σωςμε αυτ� #λλων ειδ$ν).

Ε!�σ�υ δια�ωτιστικ�� ε�ναι και �ι περι�ρισμ�� π�υ δε��ν�υν τα πιθηκ�ειδ�στη μ#θηση, καταν�ηση και �ρ�ση της ανθρ$πινης γλ$σσας. / πρ$τ�ς περι�ρι-σμ�ς γκειται στ� μ γεθ�ς τ�υ λε!ιλ�γ��υ π�υ κατακτ�"ν. Dπως πρ�ανα� ρθη-κε, τ� λε!ιλ�γι� της Γ�υ�σ��υ και τ�υ Κ#ντ(ι αριθμε� μερικ ς εκατ�ντ#δες λ -!εις, αλλ# να μ σ� τετρ#�ρ�ν� παιδ� �ει να λε!ιλ�γι� περ�π�υ 10.000 λ !εων./ δε"τερ�ς περι�ρισμ�ς α��ρ# τ� ε�δ�ς των λ !εων π�υ μπ�ρ�"ν να κατακτ�-σ�υν, κυρ�ως �ν�ματα συγκεκριμ νων αντικειμ νων και απλ$ν πρ#!εων. Τα πι-θηκ�ειδ� καθ$ς και δι#��ρα #λλα ε�δη ��υν την ικαν�τητα να αντιστ�ι��(�υναυθα�ρετ�υς ��υς � σ"μ)�λα � με αντικε�μενα και πρ#!εις, αλλ# θα τ�υς �τανιδια�τερα δ"σκ�λ� να μ#θ�υν τ� ν�ημα της α�ηρημ νης λ !ης �ικ�ν�μικ�. Με#λλα λ�για, τα πιθηκ�ειδ� μπ�ρ�"ν να μ#θ�υν σημε�α για νν�ιες π�υ κατα-ν��"ν, αλλ# τ� ενν�ι�λ�γικ� τ�υς ρεπερτ�ρι� ε�ναι μικρ�τερ� και απλ�"στερ�απ� εκε�ν� των ανθρ$πων.

/ τρ�τ�ς και �σως � πλ �ν σημαντικ�ς περι�ρισμ�ς ε�ναι η π�λυπλ�κ�τητατης γραμματικ�ς π�υ μπ�ρ�"ν τα πιθηκ�ειδ� να �ρησιμ�π�ι�σ�υν και να κατα-ν��σ�υν. Τα πιθηκ�ειδ� μπ�ρ�"ν να συνδυ#σ�υν σημε�α, αλλ# αυτ�� ι συνδυα-σμ�� σπ#νια υπερ)α�ν�υν τις τρεις-τ σσερις λ !εις και �ταν αυτ� συμ)α�νει ε�ναισπ#νια γραμματικ# σωστ�� ι συνδυασμ��. Για παρ#δειγμα, � θηλυκ�ς γ�ρ�λαςΚ�κ� ε�πε κ#π�ια ��ρ# στη ν�ηματικ� «Στ�μ#�ι εγ$ εσ" π�ρτ�καλ#δα» απ� εν-δια� ρ�ν για ναν απ� τ�υς �ρ�ντιστ ς τ�υ π�υ παραπ�ν θηκε για στ�μα��π�-ν�. Η Κ�κ� πρ��αν$ς ν�μι(ε �τι αν τ�υ δινε π�ρτ�καλ#δα, θα τ�υ κανε καλ�.Αυτ� η επικ�ινων�α δε��νει μεν συμπ�νια και �ρ�ντ�δα απ� τη μερι# της Κ�κ�,αλλ# επ�σης δυσκ�λ�α με την π�λυπλ�κ�τητα της γραμματικ�ς της Αμερικανικ�ςΝ�ηματικ�ς Γλ$σσας. Συγκρ�ν�ντας τις πρ�τ#σεις π�υ παρ#γ�υν τα πιθηκ�ειδ�με αυτ ς π�υ παρ#γ�υν τα παιδι# αναδεικν"εται η π�λυπλ�κ�τητα της ανθρ$πι-νης γλ$σσας καθ$ς και η ευκ�λ�α και η τα�"τητα με την �π��α την παρ#γ�υμεκαι την καταν��"με.


O ∫¿ÓÙ˙È, ¤Ó·˜ ÓÂ·Úfi˜ ¯ÈÌ·ÓÙ˙‹˜, ¤Ì·-ıÂ ÂÎ·ÙÔÓÙ¿‰Â˜ Ï¤ÍÂÈ˜ Î·È Û˘Ó‰˘·ÛÌÔ‡˜Ï¤ÍÂˆÓ Î·ıÒ˜ ÎÔÈÙÔ‡ÛÂ ÙÔ˘˜ ÂÚÂ˘ÓËÙ¤˜Ó· ÚÔÛ·ıÔ‡Ó Ó· ÂÎ·È‰Â‡ÛÔ˘Ó ÙË ÌË-Ù¤Ú· ÙÔ˘ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÒÓÙ·˜ ¤Ó· ÏËÎÙÚÔ-ÏfiÁÈÔ.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·359


MÔÚÂ› Ë ¢ÈÁÏˆÛÛ›· Ó· ¶·Ú¤Ì‚ÂÈ ÛÙË °ÓˆÛÙÈÎ‹ AÓ¿Ù˘ÍË;O ¶Ú·ÁÌ·ÙÈÎfi˜ KfiÛÌÔ˜

∂ÚÒÙËÛË: ¶Ò˜ Ï¤ÁÂÙ·È ·˘Ùfi˜ Ô˘ ÌÈ-Ï¿ÂÈ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÂ˜ ·fi Ì›· ÁÏÒÛÛÂ˜;

∞¿ÓÙËÛË: ¶ÔÏ‡ÁÏˆÛÛÔ˜.

∂ÚÒÙËÛË: ¶Ò˜ Ï¤ÁÂÙ·È ·˘Ùfi˜ Ô˘ ÌÈ-Ï¿ÂÈ ÌfiÓÔ Ì›· ÁÏÒÛÛ·;

∞¿ÓÙËÛË: ∞ÌÂÚÈÎ·Ófi˜.

™ÙÔ ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚÔ Ì¤ÚÔ˜ ÙÔ˘ ÎfiÛÌÔ˘ Ë‰ÈÁÏˆÛÛ›· Â›Ó·È Ô Î·ÓfiÓ·˜, fi¯È Ë ÂÍ·›-ÚÂÛË. ™ÙËÓ Ú·ÁÌ·ÙÈÎfiÙËÙ·, Û¯Â‰fiÓ ÔÌÈÛfi˜ ÏËı˘ÛÌfi˜ ÙË˜ °Ë˜ ÌÂÁ·ÏÒÓÂÈÌ·ı·›ÓÔÓÙ·˜ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÂ˜ ·fi Ì›·ÁÏÒÛÛÂ˜ (Bialystok & Hakuta, 1994ØHakuta, 1986, 1999). ¶·Ú’ fiÏ· ·˘Ù¿, Ë‰ÈÁÏˆÛÛ›· ÚÔÎ·ÏÂ› ·ÍÈÔÛËÌÂ›ˆÙÂ˜‰È·Ì¿¯Â˜ ÛÙÔ ·ÌÂÚÈÎ·ÓÈÎfi ÂÎ·È‰Â˘ÙÈ-Îfi Û‡ÛÙËÌ·. Δ· ÙÂÏÂ˘Ù·›· ¯ÚfiÓÈ·,ÔÏÏ¤˜ ¶ÔÏÈÙÂ›Â˜ „‹ÊÈÛ·Ó ÓfiÌÔ˘˜ Î·ÈÔÏÏ¿ ‰ÈÎ·ÛÙ‹ÚÈ· ·ÔÊ¿ÛÈÛ·Ó Ó· ÎË-Ú‡ÍÔ˘Ó ÂÎÙfi˜ ÓfiÌÔ˘ Ù· ‰›ÁÏˆÛÛ· ÂÎ·È‰Â˘ÙÈÎ¿ ÂÚÈ‚¿Ï-ÏÔÓÙ·. ∂›ÛË˜ ÔÈ ÁÔÓÂ›˜ ·Ôı·ÚÚ‡ÓÔÓÙ·È ·fi ÙÔ Ó· ÂÈ-ÙÚ¤„Ô˘Ó ÛÙ· ·È‰È¿ ÙÔ˘˜ Ó· Ì¿ıÔ˘Ó Ì›· ‰Â‡ÙÂÚË ÁÏÒÛ-Û·. ∞˘Ù¤˜ ÔÈ Ú¿ÍÂÈ˜ ‚·Û›˙ÔÓÙ·È, ·Ú¿ ÙËÓ Î·Ï‹ ÙÔ˘˜ÚfiıÂÛË, ÛÙËÓ ˘fiıÂÛË fiÙÈ Ë ‰ÈÁÏˆÛÛ›· ÂÈ‚Ú·‰‡ÓÂÈ ‹·ÚÂÌ‚·›ÓÂÈ ÛÙË Ê˘ÛÈÔÏÔÁÈÎ‹ ÁÓˆÛÙÈÎ‹ ·Ó¿Ù˘ÍË. ∂Í·È-Ù›·˜ ÙÔ˘ ÁÂÁÔÓfiÙÔ˜ fiÙÈ ÙÔ ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚÔ Ì¤ÚÔ˜ ÙË˜ Ì¿ıË-ÛË˜ ÂÓÓÔÈÒÓ Û˘ÓÙÂÏÂ›Ù·È ÏÂÎÙÈÎ¿, ˘¿Ú¯ÂÈ Êfi‚Ô˜ fiÙÈ Ë ÂÈ-ÎÔÈÓˆÓ›· ÛÙ· ·È‰È¿ Ô˘ ÌÈÏÔ‡Ó ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÂ˜ ·fi Ì›·ÁÏÒÛÛÂ˜ ÂÓ‰¤¯ÂÙ·È Ó· Î·ı˘ÛÙÂÚ‹ÛÂÈ ÙË ÛˆÛÙ‹ Î·Ù¿-ÎÙËÛË Î·È ·Ó¿ÎÙËÛË ÙË˜ ÁÓÒÛË˜ ÎÚ›ÛÈÌˆÓ ÂÓÓÔÈÒÓ Î·-

ıÒ˜ Â›ÛË˜ Ó· ÂÈ‚Ú·-‰‡ÓÂÈ ÙËÓ ·Ó¿Ù˘ÍË ÁÓˆ-ÛÙÈÎÒÓ ‰ÂÍÈÔÙ‹ÙˆÓ. À¿Ú-¯ÂÈ ·fi‰ÂÈÍË ÁÈ’ ·˘Ù¤˜ ÙÈ˜˘Ôı¤ÛÂÈ˜;

√È ÚÒÙÂ˜ ÌÂÏ¤ÙÂ˜ ÛÂ‰›ÁÏˆÛÛ· ·È‰È¿ Ê¿ÓË-Î·Ó Ó· ˘ÔÛÙËÚ›˙Ô˘Ó ÙËÓ·Ú·¿Óˆ ˘fiıÂÛË. ™˘-ÁÎÚÈÓfiÌÂÓ· ÌÂ ÌÔÓfiÁÏˆÛ-Û· ·È‰È¿, Ù· ‰›ÁÏˆÛÛ··È‰È¿ ·ÓÙÈ‰ÚÔ‡Û·Ó ÈÔ·ÚÁ¿ ÛÙËÓ ÂÂÍÂÚÁ·Û›·ÙË˜ ÁÏÒÛÛ·˜ Î·È ÔÈ ÂÈ-‰fiÛÂÈ˜ ÙÔ˘˜ ÛÂ ‰ÔÎÈÌ·-Û›Â˜ Â˘Ê˘˝·˜ ‹Ù·Ó ¯·ÌË-ÏfiÙÂÚÂ˜. ¶·Ú’ fiÏ· ·˘Ù¿,

Ì›· Â·ÓÂÍ¤Ù·ÛË ·˘ÙÒÓ ÙˆÓ ÌÂÏÂÙÒÓ ·ÔÎ¿Ï˘„Â ‰È¿-ÊÔÚÂ˜ ÛËÌ·ÓÙÈÎ¤˜ ·‚ÏÂ„›Â˜. Δ· ÙÂÛÙ ‰fiıËÎ·Ó ÛÙ· ·Á-ÁÏÈÎ¿ ·ÎfiÌ· Î·È ·Ó ‰ÂÓ ‹Ù·Ó Ë ÌËÙÚÈÎ‹ ÁÏÒÛÛ· ÙˆÓ Û˘Ì-ÌÂÙÂ¯fiÓÙˆÓ. ¢Â‡ÙÂÚÔÓ, ÔÈ ‰›ÁÏˆÛÛÔÈ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜ ‹Ù·ÓÛ˘¯Ó¿, ÌÂÙ·Ó¿ÛÙÂ˜ ÚÒÙË˜ ‹ ‰Â‡ÙÂÚË˜ ÁÂÓÈ¿˜ ÌÂ ÁÔ-ÓÂ›˜ ¯ˆÚ›˜ Â˘ÊÚ¿‰ÂÈ· ÛÙ· ·ÁÁÏÈÎ¿. Δ¤ÏÔ˜, Ù· ‰›ÁÏˆÛÛ··È‰È¿ ÚÔ¤Ú¯ÔÓÙ·Ó ·fi ¯·ÌËÏfiÙÂÚÂ˜ ÎÔÈÓˆÓÈÎÔ-ÔÈÎÔÓÔ-ÌÈÎ¤˜ Ù¿ÍÂÈ˜ ·fi fi,ÙÈ Ù· ÌÔÓfiÁÏˆÛÛ· ·È‰È¿ (Andrews,1982).

ªÂÙ·ÁÂÓ¤ÛÙÂÚÂ˜ ÌÂÏ¤ÙÂ˜ Ô˘ ¤ıÂÛ·Ó ˘fi ¤ÏÂÁ¯Ô ·˘-Ù¤˜ ÙÈ˜ ·‚ÏÂ„›Â˜, ·ÔÎ¿Ï˘„·Ó Ì›· ÔÏ‡ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎ‹ ÂÈ-ÎfiÓ· ÁÈ· ÙÈ˜ ÁÓˆÛÙÈÎ¤˜ ‰ÂÍÈfiÙËÙÂ˜ ÙˆÓ ‰›ÁÏˆÛÛˆÓ ·È-‰ÈÒÓ. Δ· ‰È·ı¤ÛÈÌ· ÛÙÔÈ¯Â›· Û¯ÂÙÈÎ¿ ÌÂ ÙËÓ Î·Ù¿ÎÙËÛËÙË˜ ÁÏÒÛÛ·˜ ˘Ô‰ÂÈÎÓ‡Ô˘Ó fiÙÈ Ù· ‰›ÁÏˆÛÛ· ·È‰È¿ ‰ÂÓ‰È·Ê¤ÚÔ˘Ó ÛËÌ·ÓÙÈÎ¿ ·fi Ù· ÌÔÓfiÁÏˆÛÛ· ÛÙÔÓ ÙÚfi-Ô Î·È ÛÙËÓ Ù·¯‡ÙËÙ· ÙË˜ ÁÏˆÛÛÈÎ‹˜ ÙÔ˘˜ ·Ó¿Ù˘ÍË˜(Nicoladis & Genesee, 1997). ™ÙËÓ Ú·ÁÌ·ÙÈÎfiÙËÙ·, ‚Ú¤-ıËÎÂ fiÙÈ ÔÈ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜ Ô˘ ·Ó‹ÎÔ˘Ó ÛÙË ÌÂÛ·›· Ù¿ÍËÎ·È ‰Â›¯ÓÔ˘Ó Â˘ÊÚ¿‰ÂÈ· ÛÂ ‰‡Ô ÁÏÒÛÛÂ˜ ·ÍÈÔÏÔÁÔ‡ÓÙ·ÈÌÂ ˘„ËÏfiÙÂÚË ‚·ıÌÔÏÔÁ›· ·fi ÙÔ˘˜ ÌÔÓfiÁÏˆÛÛÔ˘˜ ÛÂÌÂÙÚ‹ÛÂÈ˜ Ô˘ ·ÊÔÚÔ‡Ó ÁÓˆÛÙÈÎ¤˜ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›Â˜, Û˘ÌÂ-ÚÈÏ·Ì‚·ÓÔÌ¤ÓˆÓ ÙË˜ ÁÓˆÛÙÈÎ‹˜ Â˘ÂÏÈÍ›·˜ Î·È ÙÔ˘ ·Ó·Ï˘-ÙÈÎÔ‡ Û˘ÏÏÔÁÈÛÌÔ‡ (Bialystok, 1999Ø Campbell & Sais,1995). ¶·Ú’ fiÏ· ·˘Ù¿, ·˘Ù¤˜ ÔÈ ÌÂÏ¤ÙÂ˜ ·ÔÎ¿Ï˘„·Ó ¤Ó·ÌÈÎÚfi ÌÂÈÔÓ¤ÎÙËÌ·. √È ‰›ÁÏˆÛÛÔÈ ÂÂÍÂÚÁ¿˙ÔÓÙ·È ÙËÁÏÒÛÛ· ÌÂ ÈÔ ·ÚÁÔ‡˜ Ú˘ıÌÔ‡˜ ·fi ÙÔ˘˜ ÌÔÓfiÁÏˆÛ-ÛÔ˘˜ Î·È ÂÓ‰¤¯ÂÙ·È Ó· ¯ÚÂÈ·ÛÙÔ‡Ó ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ¯ÚfiÓÔÁÈ· Ó· Û¯ËÌ·Ù›ÛÔ˘Ó ÚÔÙ¿ÛÂÈ˜ (Taylor & Lambert, 1990).

0,1

0,05

0

–0,05

–0,1

Πυκνότηταφαιάς

ουσίας

Επίπεδο γνώσης δεύτερης γλώσσας

0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4

(·) (‚) ∏ ¢ÈÁÏˆÛÛ›· ªÂÙ·ÙÚ¤ÂÈ ÙË ¢ÔÌ‹ ÙÔ˘ ∂ÁÎÂÊ¿ÏÔ˘ª·ı·›ÓÔÓÙ·˜ ÌÈ· ‰Â‡ÙÂÚË ÁÏÒÛÛ· ÛÂ ÌÈÎÚ‹ ËÏÈÎ›· ·˘Í¿ÓÂÙ·È Ë ˘ÎÓfiÙËÙ· ÙË˜ Ê·È¿˜ Ô˘Û›·˜ÛÙÔÓ ÂÁÎ¤Ê·ÏÔ. (·) ª›· ¿Ô„Ë ÙË˜ Î·ÙÒÙÂÚË˜ ·ÚÈÛÙÂÚ‹˜ ‚ÚÂÁÌ·ÙÈÎ‹˜ ÂÚÈÔ¯‹˜ Ë ÔÔ›·¤¯ÂÈ ˘ÎÓfiÙÂÚË Ê·È¿ Ô˘Û›· ÛÙÔ˘˜ ‰›ÁÏˆÛÛÔ˘˜ ÛÂ Û¯¤ÛË ÌÂ ÙÔ˘˜ ÁÓÒÛÙÂ˜ ÌÈ·˜ ÁÏÒÛÛ·˜.(‚) ŸÛÔ ·˘Í¿ÓÂÙ·È ÙÔ Â›Â‰Ô ÁÓÒÛË˜ ÌÈ·˜ ‰Â‡ÙÂÚË˜ ÁÏÒÛÛ·˜ ÙfiÛÔ ·˘Í¿ÓÂÙ·È Î·È Ë ˘ÎÓfi-ÙËÙ· ÙË˜ Ê·È¿˜ Ô˘Û›·˜ ÛÙËÓ Î·ÙÒÙÂÚË ‚ÚÂÁÌ·ÙÈÎ‹ ÂÚÈÔ¯‹. ÕÙÔÌ· Ô˘ Î·Ù¤ÎÙËÛ·Ó ÌÈ· ‰Â‡-ÙÂÚË ÁÏÒÛÛ· ÓˆÚ›˜ ÛÙË ˙ˆ‹ ÙÔ˘˜ ‚Ú¤ıËÎ·Ó Ó· ¤¯Ô˘Ó ˘ÎÓfiÙÂÚË Ê·È¿ Ô˘Û›· ÛÂ ·˘Ù‹ ÙËÓÂÚÈÔ¯‹. ΔÔ ÂÓ‰È·Ê¤ÚÔÓ Â›Ó·È fiÙÈ ·˘Ù‹ Ë ÂÚÈÔ¯‹ ·ÓÙÈÛÙÔÈ¯Â› ÛÙËÓ ›‰È· ÂÚÈÔ¯‹ Ô˘ ÂÓÂÚÁÔ-ÔÈÂ›Ù·È Î·Ù¿ ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· ·ÛÎ‹ÛÂˆÓ ÏÂÎÙÈÎ‹˜ Â˘ÊÚ¿‰ÂÈ·˜. Mechelli et al., 2004.

™ÙÈ˜ ∏ÓˆÌ¤ÓÂ˜ ¶ÔÏÈÙÂ›Â˜ ¤¯Ô˘ÌÂÛ˘ÓËı›ÛÂÈ Ó· ‚Ï¤Ô˘ÌÂ ÙÈ˜ Ù·Ì¤-ÏÂ˜ ÛÙÔ˘˜ ‰ÚfiÌÔ˘˜ ÌfiÓÔ ÛÙ· ·Á-ÁÏÈÎ¿, ·ÏÏ¿ ÛÂ ÔÏÏ¤˜ ¯ÒÚÂ˜¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡ÓÙ·È ÔÏÏ¤˜ ÁÏÒÛ-ÛÂ˜.

K·ÙÒÙÂÚË ·ÚÈÛÙÂÚ‹‚ÚÂÌ·ÙÈÎ‹ ÂÚÈÔ¯‹

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·360

• • • • • • • • • • • • • • • • •

YfiıÂÛË ÙË˜ ÁÏˆÛÛÈÎ‹˜ Û¯ÂÙÈÎfiÙËÙ·˜

(Linguistic relativity hypothesis)∏ ˘fiıÂÛË fiÙÈ Ë ÁÏÒÛÛ· ‰È·ÌÔÚÊÒÓÂÈ ÙË Ê‡-

ÛË ÙË˜ ÛÎ¤„Ë˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

°ÏÒÛÛ· Î·È ™Î¤„Ë: ¶Ò˜ ™¯ÂÙ›˙ÔÓÙ·È;

Η γλ$σσα ε�ναι να τ�σ� κυρ�αρ�� αρακτηριστικ� της ν�ητικ�" μας σ"μπαντ�ς,π�υ τε�ν�υμε να την ε!ισ$ν�υμε με τη σκ ψη. Μερικ�� θεωρητικ�� υν υπ�στηρ�-!ει �τι η γλ$σσα ε�ναι απλ$ς να μ σ� για την κ�ραση σκ ψεων. Η υπ�θεση τηςγλωσσικ�ς σ�ετικ�τητας υπ�στηρ�(ει �τι η γλ"σσα διαμ�ρ�"νει τη ��ση της σκ�-ψης. / Benjamin Whorf, νας μη�ανικ�ς π�υ τ�ν ελε"θερ� �ρ�ν� τ�υ μελετ�"σε τηγλ$σσα και τ�ν ενδι �εραν κυρ�ως �ι γλ$σσες των αμερικαν$ν ιθαγεν$ν, υπ�ρ!ευπ ρμα��ς αυτ�ς της υπ�θεσης (1956). Fνα παρ#δειγμα γλωσσικ�ς σ�ετικ�τηταςε�ναι η περ�πτωση των Iν�υ�τ τ�υ Καναδ#. Η γλ$σσα τ�υς �ει π�λλ ς δια��ρετι-κ ς λ !εις για τις λευκ ς παγωμ νες νι�#δες π�υ εμε�ς απλ# �ν�μ#(�υμε �ι�νι. /Whorf π�στευε πως, λ�γω τ�υ �τι διαθ τ�υν τ�σες π�λλ ς λ !εις για τ� �ι�νι, �ιΙν�υ�τ τ� αντιλαμ)#ν�νται και τ� σκ πτ�νται δια��ρετικ# απ� τ�υς αγγλ��ων�υς.

Μ�α απ� τις κριτικ ς π�υ δ �θηκε � Whorf �ταν �τι �ι παρατηρ�σεις τ�υ �ταναμ�ισ)ητ�"μενης ακρ�)ειας � α!ι�πιστ�ας (Pinker, 1994) αλλ# κ#π�ιες ρευνεςπ�υ τις λεγ!αν θεσαν υπ� αμ�ισ)�τηση τις υπ�θ σεις τ�υ Whorf. H Eleanor

Rosch (1973) μελ τησε τ�υς Ντ#νι, μια απ�μ�νωμ νη αγρ�τικ� �υλ� π�υ (ει στηΝ α Γ�υιν α. Αυτ� η �υλ� �ει μ�ν� δ"� λ !εις για τ� �ρ$μα, τ� �π�� νδρικ#διακρ�ν�υν σε «σκ�"ρ�» και «�ωτειν�». Ε#ν �ι υπ�θ σεις τ�υ Whorf �ταν σωστ ς,�ι Ντ#νι δεν θα μπ�ρ�"σαν να μ#θ�υν τις π�ικ�λες απ��ρ$σεις των �ρωμ#των.Αλλ# στα πειρ#ματα της Rosch, μαθαν τις απ��ρ$σεις των �ρωμ#των τ�σ� καλ#�σ� και �ι #νθρωπ�ι π�υ κατ ��υν π�λ" περισσ�τερες λ !εις για τ� �ρ$μα στημητρικ� τ�υς γλ$σσα.

Πι� πρ�σ�ατα στ�ι�ε�α �μως δε��ν�υν �τι η γλ$σσα ενδ �εται να επηρε#σειτην αναγν$ριση των �ρωμ#των (Robertson, Davidoff, Davies, & Shapiro, 2004).Ερευνητ ς συν κριναν μια �μ#δα παιδι$ν απ� την Αγγλ�α με μια �μ#δα παιδι$ντης �υλ�ς [�μπα απ� τη Ναμ�μπια στην Α�ρικ� π�υ ασ��λε�ται με τη )�σκ� )��ει-δ$ν. Τα αγγλ��ωνα παιδι# ��υν 11 )ασικ ς λ !εις για τ� �ρ$μα, αλλ# τα παιδι#των [�μπα, π�υ ε�ναι γενικ# απ�μ�νωμ να απ� τ�ν υπ�λ�ιπ� κ�σμ�, ��υν μ�ν�π ντε. Για παρ#δειγμα, �ρησιμ�π�ι�"ν τη λ !η serandu για να ανα�ερθ�"ν στα�ρ$ματα π�υ �ι αγγλ��ων�ι �ν�μ#(�υν κ�κκιν�, ρ�( � π�ρτ�καλ�.

/ι ερευνητ ς επ δει!αν μ�α σειρ# απ� γ�ρωμα πλακ�δια σε κ#θε παιδ� και τ�υ(�τησαν να επιλ !ει «αυτ�» τ� �ρ$μα απ� μ�α παλ τα 22 δια��ρετικ$ν �ρωμ#των.Τα μικρ�τερα σε ηλικ�α παιδι# και των δ"� �μ#δων, π�υ γν$ρι(αν ε�τε λ�γες ε�τεκαθ�λ�υ λ !εις για τα �ρ$ματα, τειναν να συγ� �υν τα παρεμ�ερ� �ρ$ματα.Αλλ# τα μεγαλ"τερα, τα �π��α γν$ρι(αν περισσ�τερα �ν�ματα �ρωμ#των, επ λε-γαν τα �ρ$ματα π�υ ε��αν μ#θει.Τα παιδι# απ� την Αγγλ�α καναν λιγ�τερα λ#θη


¶ÚfiÛÊ·ÙÂ˜ ¤ÚÂ˘ÓÂ˜ ÛÙÔ˘˜ ÂÁÎÂÊ¿ÏÔ˘˜ ‰›ÁÏˆÛ-ÛˆÓ ·ÙfiÌˆÓ ¤‰ÂÈÍ·Ó fiÙÈ Ë Ì¿ıËÛË ÌÈ·˜ Í¤ÓË˜ ÁÏÒÛÛ·˜ÂÈÊ¤ÚÂÈ ÌfiÓÈÌÂ˜ ·ÏÏ·Á¤˜ ÛÂ ¤Ó· Ì¤ÚÔ˜ ÙÔ˘ ·ÚÈÛÙÂÚÔ‡‚ÚÂÁÌ·ÙÈÎÔ‡ ÏÔ‚Ô‡ Ô ÔÔ›Ô˜ ÂÌÏ¤ÎÂÙ·È ÛÙË ÁÏÒÛÛ·(Mechelli et al., 2994). ∏ Ê·È¿ Ô˘Û›· ÛÂ ·˘Ù‹ ÙËÓ ÂÚÈÔ-¯‹ Â›Ó·È ˘ÎÓfiÙÂÚË ÛÙÔ˘˜ ‰›ÁÏˆÛÛÔ˘˜ Î·È Ë ·˘ÍËÌ¤ÓË˘ÎÓfiÙËÙ· Â›Ó·È ·ÎfiÌ· ÈÔ Â˘‰È¿ÎÚÈÙË ÛÂ ÂÎÂ›ÓÔ˘˜ Ô˘

¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡Ó ÙË ‰Â‡ÙÂÚË ÁÏÒÛÛ· ÙÔ˘˜. ø˜ ÂÎ ÙÔ‡-ÙÔ˘, ·ÓÙ› Ó· ÊıÂ›ÚÔ˘Ó ÙË ÁÏˆÛÛÈÎ‹ ·Ó¿Ù˘ÍË ·ÔÎÏÂÈ-ÛÙÈÎ¿ ‹ ÙË ÁÓˆÛÙÈÎ‹ ·Ó¿Ù˘ÍË Â˘Ú‡ÙÂÚ·, Ë ÁÓÒÛË ÌÈ·˜‰Â‡ÙÂÚË˜ ÁÏÒÛÛ·˜ Ê·›ÓÂÙ·È Ó· ·˘Í¿ÓÂÈ ÙËÓ ÈÎ·ÓfiÙËÙ·ÙÔ˘ ·ÚÈÛÙÂÚÔ‡ ‚ÚÂÁÌ·ÙÈÎÔ‡ ÏÔ‚Ô‡ Ó· ·ÓÙ·ÔÎÚ›ÓÂÙ·ÈÛÂ ÁÏˆÛÛÈÎ¤˜ ··ÈÙ‹ÛÂÈ˜.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·361

στην αντιστ��ηση �ρωμ#των π�υ ε��αν �ν�ματα στα αγγλικ#. Τα παιδι#των [�μπα καναν λιγ�τερα λ#θη με τα πλακ�δια π�υ ε��αν �ν�ματα στηγλ$σσα των [�μπα. Αυτ# τα απ�τελ σματα υπ�στηρ�(�υν την υπ�θεσητης γλωσσικ�ς σ�ετικ�τητας: Η γλ$σσα μπ�ρε� να επηρε#σει τη σκ ψη.

Σε μ�α #λλη μελ τη π�υ υπ�στηρ�(ει την υπ�θεση τ�υ Whorf, �ιερευνητ ς ε! τασαν τ�ν τρ�π� με τ�ν �π�� τα #τ�μα αντιλαμ)#ν�νταιτ� �ρ�ν�. Στα Αγγλικ#, �ρησιμ�π�ι�"με συ�ν# �ωρ�τα!ικ�"ς �ρ�υς γιανα σηματ�δ�τ�σ�υμε τ� �ρ�ν�: Ατεν��υμε πρ�ς να λαμπρ� μ λλ�ν �μετακιν�"με μ�α συν#ντηση «πρ�ς τα π�σω» για να �ωρ σει στ� πρ�-

γραμμ# μας. [ρησιμ�π�ι�"με επ�σης αυτ�"ς τ�υς �ρ�υς για να περιγρ#ψ�υμε�ρι(�ντιες �ωρ�τα!ικ ς σ� σεις �πως κ#νω δ"� )�ματα μπρ�ς � τρ�α )�ματα πσω(Boroditsky, 2001). Σε αντ�θεση, �ι �μιλ�"ντες μ�α δι#λεκτ� της κινε(ικ�ς γλ$σ-σας –τα μανδαρινικ#– συ�ν# περιγρ#��υν τ� �ρ�ν� �ρησιμ�π�ι$ντας μ�α κ#θε-τη �ωρ�τα!ικ� δι#σταση: γεγ�ν�τα π�υ πρ�ηγ�θηκαν στ� �ρ�ν� ανα� ρ�νταιως «π#νω» και γεγ�ν�τα π�υ π�νται ως «κ#τω». Για να ελ γ!�υν την επ�δρασηαυτ�ς της διαγλωσσικ�ς δια��ρ#ς, �ι ερευνητ ς επ δει!αν στ�υς αγγλ��ων�υςκαι σε �σ�υς �μιλ�"ν μανδαρινικ# αντ�στ�ι�α, ε�τε μ�α �ρι(�ντια ε�τε μ�α κ#θετηδι#τα!η αντικειμ νων και μετ# τ�υς (�τησαν να κ#ν�υν σ��λια σ�ετικ# με τ��ρ�ν�, �πως για παρ#δειγμα αν � Μ#ρτι�ς πρ�ηγε�ται τ�υ Απριλ��υ (Boroditsky,2001). /ι αγγλ��ων�ι ανταπ�κρ�θηκαν πι� γρ�γ�ρα σε αυτ� την απα�τηση �τανεκτ θηκαν στην �ρι(�ντια δι#τα!η των αντικειμ νων, εν$ για τ�υς �μιλ�"ντες τημανδαρινικ� συν )η τ� ακρι)$ς αντ�θετ�. Dταν �ι αγγλ��ων�ι μαθαν να �ρησι-μ�π�ι�"ν τ�υς κ#θετ�υς �ωρ�τα!ικ�"ς �ρ�υς των μανδαρ�νων, γιναν και π#λιτα�"τερ�ι μετ# την κθεση στην κ#θετη δι#τα!η των αντικειμ νων! Αυτ� τ� απ�-τ λεσμα δε��νει #μεση επ�δραση της γλ$σσας στη σκ ψη. Μην !ε�ν#τε �μως �τιτ�σ� η ικαν�τητα σκ ψης �σ� και η ικαν�τητα λ�γ�υ μπ�ρε� να υπ�στε� σ�)αρ ς)λ#)ες, εν$ την �δια στιγμ� η #λλη να λειτ�υργε� �υσι�λ�γικ#, �πως �#νηκε στηδραματικ� περ�πτωση τ�υ Κρ�στ��ερ π�υ ανα� ρθηκε στην αρ�� τ�υ κε�αλα��υ.

η ανθρ$πινη γλ$σσα �αρακτηρ�(εται απ� π�λ"πλ�κη �ργ#νωση – μεα�ετηρ�α �ων�ματα, στη συν �εια μ�ρ��ματα, �ρ#σεις και τελικ# πρ�τ#σεις.Καθ να απ� αυτ# τα επ�πεδα της ανθρ$πινης γλ$σσας �ικ�δ�με�ται και κατα-ν�ε�ται )#σει καν�νων, �ι �π��ι �μως δεν διδ#σκ�νται ρητ#. Αντιθ τως, �α�νεται�τι τα παιδι# ��υν μια )ι�λ�γικ� πρ�διαθεσιμ�τητα για την επε!εργασ�α της�μιλ�ας τσι $στε να καθ�σταται δυνατ�ν να ε!#γ�υν τ�υς γραμματικ�"ς καν�νεςτης γλ$σσας π�υ ακ�"νε. Αυτ� η πρ�διαθεσιμ�τητα λαμ)#νει τη μ�ρ�� της νευ-ρωνικ�ς ε!ειδ�κευσης. /ι ικαν�τητες παραγωγ�ς και καταν�ησης της γλ$σσαςε!αρτ$νται απ� συγκεκριμ νες περι�� ς τ�υ εγκε�#λ�υ, την περι�� Broca π�υε�ναι θεμελι$δ�υς σημασ�ας για την παραγωγ� τ�υ λ�γ�υ και την περι�� Wernicke

π�υ ε�ναι για την καταν�ηση τ�υ λ�γ�υ. Πρωτε"�ντα θηλαστικ# εκτ�ς των αν-θρ$πων μπ�ρ�"ν να μ#θ�υν ν ες λ !εις και να δημι�υργ�"ν απλ ς πρ�τ#σεις,αλλ# υπ#ρ��υν σημαντικ�� περι�ρισμ�� στ� μ γεθ�ς τ�υ λε!ιλ�γ��υ και τη γραμ-ματικ� π�λυπλ�κ�τητα π�υ μπ�ρ�"ν να �ειριστ�"ν. Πρ�σ�ατες μελ τες σ�ετικ# μετην επε!εργασ�α τ�υ �ρ$ματ�ς και την αντ�ληψη τ�υ �ρ�ν�υ υπ�δεικν"�υν μιαεπ�δραση της γλ$σσας στη σκ ψη. Παρ’ �λα αυτ#, ε�ναι σα� ς �τι η γλ$σσα και ησκ ψη ε�ναι διακριτ# �αιν�μενα.��

™˘ÓÔÙÈÎ¿,


√È πÓÔ˘›Ù ÛÙÔÓ ∫·Ó·‰¿ ¯ÚËÛÈÌÔÔÈÔ‡ÓÔÏÏÔ‡˜ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎÔ‡˜ fiÚÔ˘˜ ÁÈ· ÙÔ¯ÈfiÓÈ, Ô‰ËÁÒÓÙ·˜ ¤ÙÛÈ ÙÔÓ Benjamin WhorfÓ· ˘ÔÛÙËÚ›ÍÂÈ fiÙÈ ÛÎ¤ÊÙÔÓÙ·È ÙÔ ¯ÈfiÓÈÌÂ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎfi ÙÚfiÔ ·fi fi,ÙÈ ÔÈ ÔÌÈ-ÏÔ‡ÓÙÂ˜ ÙËÓ ·ÁÁÏÈÎ‹ ÁÏÒÛÛ·.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·362

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ŒÓÓÔÈ· (Concept)¡ÔËÙÈÎ‹ ·Ó··Ú¿ÛÙ·ÛË Ô˘ ÔÌ·‰ÔÔÈÂ› ‹

Î·ÙËÁÔÚÈÔÔÈÂ› ÔÌÔÂÈ‰Â›˜ È‰ÈfiÙËÙÂ˜ Û˘Ó·ÊÒÓ

·ÓÙÈÎÂÈÌ¤ÓˆÓ, ÁÂÁÔÓfiÙˆÓ ‹ ¿ÏÏˆÓ ÂÚÂıÈÛÌ¿-

ÙˆÓ.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ŒÏÏÂÈÌÌ· Û˘ÁÎÂÎÚÈÌ¤ÓË˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜

(Category-specific deficit)¡Â˘ÚˆÓÈÎfi Û‡Ó‰ÚÔÌÔ Ô˘ ¯·Ú·ÎÙËÚ›˙ÂÙ·È

·fi ·‰˘Ó·Ì›· ·Ó·ÁÓÒÚÈÛË˜ ·ÓÙÈÎÂÈÌ¤ÓˆÓ

ÂÓfi˜ Û˘ÁÎÂÎÚÈÌ¤ÓÔ˘ Ù‡Ô˘ Î·ÙËÁÔÚ›·˜, ·-

ÚfiÙÈ Ë ÈÎ·ÓfiÙËÙ· ·Ó·ÁÓÒÚÈÛË˜ ¿ÏÏˆÓ Î·ÙË-

ÁÔÚÈÒÓ ·Ú·Ì¤ÓÂÈ ·Ó¤·ÊË.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ŒÓÓÔÈÂ˜ Î·È K·ÙËÁÔÚ›Â˜: ¶Ò˜ ™ÎÂÊÙfiÌ·ÛÙÂ/ �ρ�ς !ννια ανα� ρεται σε μ�α ν�ητικ� αναπαρ�σταση π�υ �μαδ�π�ιε � κα-τηγ�ρι�π�ιε �μ�ειδες ιδι�τητες συνα�"ν αντικειμ�νων, γεγ�ν�των � �λλων ερε-θισμ�των. Η νν�ια ε�ναι μ�α α�ηρημ νη αναπαρ#σταση, περιγρα�� ρισμ�ς ��π��ς πρ�σδι�ρ�(ει μ�α τ#!η � κατηγ�ρ�α πραγμ#των. Για παρ#δειγμα, η νν�ιατης καρ κλας για εσ#ς μπ�ρε� να περιλαμ)#νει τ τ�ια �αρακτηριστικ# �πως ησταθερ�τητα, τ� σ�ετικ# επ�πεδ� σ��μα, να αντικε�μεν� π#νω στ� �π�� μπ�ρε�-τε να κ#θεστε. Αυτ� η �μ#δα γνωρισμ#των �ρ�(ει μ�α κατηγ�ρ�α αντικειμ νων–καρ κλες γρα�ε��υ, π�λυθρ�νες, επ�πεδες κ�τρ�νες, σκαμνι# και �"τω καθε-!�ς– π�υ �λα μπ�ρ�"ν να περιγρα��"ν με αυτ� τ�ν τρ�π�.

/ι νν�ιες ε�ναι θεμελι$δεις για την ικαν�τητ# μας να σκε�τ�μαστε και ναν�ηματ�δ�τ�"με τ�ν κ�σμ�. Dπως συμ)α�νει και με #λλες πτυ� ς της ν�ησης,μπ�ρ�"με να απ�κτ�σ�υμε επ�γνωση τ�υ τρ�π�υ με τ�ν �π�� ργαν$ν�νται �ι νν�ιες, ε!ετ#(�ντας μερικ ς περιπτ$σεις σ�ετικ# πρ�)ληματικ�ς �ργ#νωσ�ςτ�υς. Θα σταθ�"με σε μερικ# ν�ητικ# σ�#λματα π�υ συναντ$νται σε ασυν�θι-στες διαταρα� ς, τα �π��α θα μας )�ηθ�σ�υν να καταν��σ�υμε τ�ν τρ�π� με τ�ν�π�� ργαν$ν�νται �ι νν�ιες στ�ν εγκ �αλ�. Θα συγκρ�ν�υμε επ�σης δι#��ρεςθεωρ�ες π�υ ε!ηγ�"ν την �ργ#νωση των ενν�ι$ν και μετ# θα ανα�ερθ�"με σε με-λ τες με παιδι# π�υ υπ�δεικν"�υν π$ς κατακτ�"με νν�ιες.

OÚÁ¿ÓˆÛË ÙˆÓ EÓÓÔÈÒÓÎ·È EÏÏÂ›ÌÌ·Ù· ™˘ÁÎÂÎÚÈÌ¤ÓË˜ K·ÙËÁÔÚ›·˜Εδ$ και π#νω απ� 20 �ρ�νια, δ"� νευρ�ψυ��λ�γ�ι περι γραψαν να ν�ητικ�σ�#λμα π�υ πρ�κλ�θηκε απ� τραυματισμ� τ�υ εγκε�#λ�υ και �ταν καθ�ριστικ�για την καταν�ησ� μας �σ�ν α��ρ# την �ργ#νωση των ενν�ι$ν (Warrington &

McCarthy, 1983). / ασθεν�ς π�υ μελετ�θηκε δεν μπ�ρ�"σε να αναγνωρ�σει κ#-π�ια αντικε�μενα π�υ κατασκευ#(�νται απ� τ�ν #νθρωπ�, � να ανακαλ σει στημν�μη τ�υ �π�ιαδ�π�τε πληρ��ρ�α για αυτ#. Αντιθ τως, η γν$ση τ�υ για τα μ-)ια �ντα και τις τρ�� ς παρ μεινε απ�λ"τως �υσι�λ�γικ�. Τ�ν επ�μεν� �ρ�ν� �ιδ"� νευρ�ψυ��λ�γ�ι αν �εραν τ σσερις περιπτ$σεις ασθεν$ν �ι �π��ι παρ�υ-σ�ασαν τ� αντ�θετ� σ"μπτωμα: Μπ�ρ�"σαν να αναγνωρ�σ�υν πληρ��ρ�ες γιααντικε�μενα �τιαγμ να απ� τ�ν #νθρωπ�, αλλ# η ικαν�τητ# τ�υς να αναγνωρ�-σ�υν μ)ια �ντα και τρ�� ς �ταν σ�)αρ# διαταραγμ νη (Warrington & Shallice,

1984). Απ� τη στιγμ� της δημ�σ�ευσης αυτ$ν των πρωτ�π�ρων μελετ$ν ��υνανα�ερθε� 100 παρ�μ�ιες περιπτ$σεις (Martin & Caramazza, 2003). Αυτ� τ� σ"ν-δρ�μ� �ν�μ#(εται !λλειμμα συγκεκριμ!νης κατηγρ�ας και �αρακτηρ�εται απ�αδυναμα αναγν"ρισης ειδ"ν π�υ αν�κ�υν σε μια συγκεκριμ�νη κατηγ�ρα εν"η ικαν�τητα αναγν"ρισης �λλων ειδ"ν παραμ�νει αν�πα�η.

Ελλε�μματα συγκεκριμ νης κατηγ�ρ�ας �πως τα παραπ#νω ��υν παρατη-ρηθε� ακ�μα και �ταν τ� εγκε�αλικ� τρα"μα π�υ τα πρ�καλε� συμ)ε� λ�γ� μετ#την γ ννηση. Δ"� ερευνητ ς αν �εραν την περ�πτωση τ�υ �νταμ, εν�ς δεκαε!#-�ρ�ν�υ αγ�ρι�" � �π��ς παθε εγκε�αλικ� συμ��ρηση μ�α μ ρα μετ# τη γ ννη-σ� τ�υ (Farah & Rabinowitz, 2003). / �νταμ �ει μεγ#λη δυσκ�λ�α να αναγνωρ�-σει πρ�σωπα και #λλα )ι�λ�γικ# ε�δη. Dταν τ�υ δει!αν τη �ωτ�γρα��α εν�ς κε-ρασι�", τ� αναγν$ρισε ως «κιν (ικ� γι�-γι�». Dταν τ�υ δει!αν τη �ωτ�γρα��α

ŒÓÓÔÈÂ˜ Î·È K·ÙËÁÔÚ›Â˜: ¶Ò˜ ™ÎÂÊÙfiÌ·ÛÙÂ � 363

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·363

εν�ς π�ντικ�", τ�ν αναγν$ρισε ως κ�υ-κ�υ)#για. Fκανε τ τ�ι�υ ε�δ�υς λ#θηστ� 79% των εικ�νων με ($α και στ�54% των εικ�νων με �υτ# π�υ τ�υ πα-ρ�υσ�ασαν. Αντ�θετα, κανε μ�ν� 15%λ#θη �ταν τ�υ (ητ�θηκε να αναγνωρ�σει#)ια �ντα �πως σκ�"πες, σπ#τ�υλες καιπ�"ρα. Τ� γεγ�ν�ς �τι � δεκαε!#�ρ�ν�ς�νταμ παρ�υσ�ασε τ� λλειμμα συγκε-κριμ νης κατηγ�ρ�ας αν και η συμ��-ρηση συν )η �ταν �ταν μ�ν� μ�ας ημ -ρας, υπ�δεικν"ει �τι � εγκ �αλ�ς ε�ναιεκ πρ��ιμ��υ πρ�γραμματισμ ν�ς για να�ργαν$νει την εισρ�� αντιληπτικ$ν καιαισθητηριακ$ν δεδ�μ νων σε γενικ ς �ευρε�ας )#σης κατηγ�ρ�ες �πως μ)ιακαι #)ια �ντα.

/ τ"π�ς τ�υ ελλε�μματ�ς συγκεκρι-μ νης κατηγ�ρ�ας π�υ υπ�� ρει κ#π�ι�ς,

ε!αρτ#ται απ� τ� π�" �ει υπ�στε� )λ#)η � εγκ �αλ�ς. Τα ελλε�μματα ε�ναι συ-ν�θως απ�τ λεσμα εγκε�αλικ�ς συμ��ρησης � #λλ�υ τρα"ματ�ς σε περι�� ς τ�υαριστερ�" ημισ�αιρ��υ τ�υ εγκε�αλικ�" �λ�ι�" (Martin & Caramazza, 2003).Βλ#)η στ� πρ�σθι� μ ρ�ς τ�υ αριστερ�" κρ�τα�ικ�" λ�)�" �ει ως απ�τ λεσματη δυσκ�λ�α αναγν$ρισης ατ�μων, )λ#)η στ�ν κατ$τερ� αριστερ� κρ�τα�ικ�λ�)� συνεπ#γεται τη δυσκ�λ�α αναγν$ρισης ($ων και )λ#)η στην περι�� π�υ� κρ�τα�ικ�ς λ�)�ς συναντ# τ�ν ινιακ� και )ρεγματικ� λ�)�, ε!ασθεν�(ει την ικα-ν�τητα μνημ�νικ�ς αν#κλησης των �ν�μ#των εργαλε�ων (Damasio, Grabowski,

Tranel, Hichwa, & Damasio, 1996). Απεικ�νιστικ ς μελ τες δει!αν �τι �ταν υγι�#τ�μα εκτελ�"ν παρ�μ�ια ργα �ι �διες περι�� ς τ�υ εγκε�#λ�υ ενεργ�π�ι�"νταιπερισσ�τερ� �ταν κατ�ν�μ#(�νται εργαλε�α απ� �,τι ($α και τ� αντ�στρ��,�πως )λ π�υμε στ� Σ��μα 7.6 (Martin & Chao, 2001).

Τα περιστατικ# ελλε�μματ�ς συγκεκριμ νης κατηγ�ρ�ας ρ��ν�υν �ως στ� π$ς�ργαν$ν�νται �ι νν�ιες για τ�ν κ�σμ� στ�ν εγκ �αλ�, δηλαδ� π$ς τα!ιν�μ�"-νται τα �αιν�μενα σε κατηγ�ρ�ες με )#ση κ�ιν ς �μ�ι�τητες. Η κατηγ�ρ�α «σκ"-λ�ς» μπ�ρε� να ε�ναι κ#τι σαν «μικρ� τετρ#π�δ� ($� με τρ��ωμα π�υ κ�υν#ει την�υρ# τ�υ και γα)γ�(ει». Η κατηγ�ρ�α «π�υλ�» μπ�ρε� να ε�ναι κ#τι σαν «μικρ��τερωτ� πλ#σμα με ρ#μ��ς π�υ πετ#ει». Κατ# μεγ#λ� μ ρ�ς σ�ηματ�(�υμε τ -τ�ιες κατηγ�ρ�ες παρατηρ$ντας τις �μ�ι�τητες μετα!" των αντικειμ νων και τωνγεγ�ν�των π�υ )ι$ν�υμε καθημεριν#. Μια συμ��ρηση � να τρα"μα π�υ κατ -στρεψε τη συγκεκριμ νη εγκε�αλικ� περι�� κατα�$ρισης της κατηγ�ρ�ας «σκ"-λ�ς» μπ�ρε� να ε!αλε�ψει την ικαν�τητα αναγν$ρισης των σκ"λων και αν#κλη-σης στη μν�μη �π�ιασδ�π�τε πληρ��ρ�ας σ�ετικ# με αυτ�"ς.

æ˘¯ÔÏÔÁÈÎ¤˜ £ÂˆÚ›Â˜ ÁÈ· ÙÈ˜ ŒÓÓÔÈÂ˜ Î·È ÙÈ˜ K·ÙËÁÔÚ›Â˜

/ι ψυ��λ�γ�ι ��υν διερευν�σει τη �"ση των ανθρ$πινων ενν�ι$ν, τ�ν τρ�π�με τ�ν �π�� απ�κτ$νται και π$ς �ρησιμ�π�ι�"νται στη λ�ψη απ��#σεων και


™XHMA 7.6 ¶ÂÚÈÔ¯¤˜ ÙÔ˘ ÂÁÎÂÊ¿ÏÔ˘Ô˘ ÂÌÏ¤ÎÔÓÙ·È ÛÙÔ ¤ÏÏÂÈÌÌ· Û˘ÁÎÂ-ÎÚÈÌ¤ÓË˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜. ∑ËÙ‹ıËÎÂ ·fiÙÔ˘˜ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜ Ó· ÔÓÔÌ¿ÛÔ˘Ó«ÛÈˆËÏ¿» ÂÈÎfiÓÂ˜ ˙ÒˆÓ Î·È ÂÚÁ·ÏÂ›ˆÓÎ·ıfiÛÔÓ Ô ÂÁÎ¤Ê·Ïfi˜ ÙÔ˘˜ ·ÂÈÎÔÓÈ˙fi-Ù·Ó ÌÂ ÙËÓ ÙÂ¯ÓÈÎ‹ fMRI. ∞˘Ù¤˜ ÔÈ ·ÂÈ-ÎÔÓ›ÛÂÈ˜ ·ÔÎ¿Ï˘„·Ó ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚË ÂÓÂÚ-ÁÔÔ›ËÛË ÛÙÈ˜ ÂÚÈÔ¯¤˜ ÌÂ ÏÂ˘Îfi ¯ÚÒÌ·fiÙ·Ó ÔÈ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜ ÔÓfiÌ·˙·Ó ˙Ò·Î·È ÙÔ ›‰ÈÔ ÛÙÈ˜ ÂÚÈÔ¯¤˜ ÌÂ Ì·‡ÚÔ ¯ÚÒ-Ì· fiÙ·Ó ÔÈ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜ ÔÓfiÌ·˙·ÓÂÚÁ·ÏÂ›·. ™˘ÁÎÂÎÚÈÌ¤ÓÂ˜ ÂÚÈÔ¯¤˜ Ô˘˘Ô‰ÂÈÎÓ‡Ô˘Ó ÔÈ ·ÚÈıÌÔ› ÂÌÂÚÈÎÏÂ›Ô˘ÓÂÚÈÔ¯¤˜ ÙÔ˘ ÔÙÈÎÔ‡ ÊÏÔÈÔ‡ (1, 2) Â-ÚÈÔ¯¤˜ ÙÔ˘ ÎÚÔÙ·ÊÈÎÔ‡ ÏÔ‚Ô‡ (3, 4) Î·ÈÙÔ˘ ÎÈÓËÙÈÎÔ‡ ÊÏÔÈÔ‡ ÙÔ˘ ÂÁÎÂÊ¿ÏÔ˘ (5).§¿‚ÂÙÂ ˘fi„Ë fiÙÈ ÔÈ ·ÂÈÎÔÓ›ÛÂÈ˜ Â›Ó·È·ÓÂÛÙÚ·ÌÌ¤ÓÂ˜ ·ÚÈÛÙÂÚ¿/‰ÂÍÈ¿.

ZÒ· EÚÁ·ÏÂ›·

A

A

A¢

KÈÓËÙÈÎfi˜ÊÏÔÈfi˜

KÚÔÙ·ÊÈÎfi˜ÏÔ‚fi˜

KÚÔÙ·ÊÈÎfi˜ÏÔ‚fi˜ KÚÔÙ·ÊÈÎfi˜

ÏÔ‚fi˜OÙÈÎfi˜ÊÏÔÈfi˜

OÙÈÎfi˜ÊÏÔÈfi˜

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·364

• • • • • • • • • • • • • • • • •

£ÂˆÚ›· ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ·ÎÒÓ ÔÌÔÈÔÙ‹ÙˆÓ

(Family resemblance theory)Δ· Ì¤ÏË ÌÈ·˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜ ÂÌÊ·Ó›˙Ô˘Ó È‰Èfi-

ÙËÙÂ˜ ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¤˜ ÙˆÓ ÌÂÏÒÓ ·˘Ù‹˜ ÙË˜

Î·ÙËÁÔÚ›·˜, ·ÏÏ¿ fi¯È ÔˆÛ‰‹ÔÙÂ Î¿ıÂ Ì¤-

ÏÔ˘˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

την καθ�δ�γηση των πρ#!εων. /ι πρ$τες σ�ετικ ς ψυ-��λ�γικ ς θεωρ�ες περι γραψαν νν�ιες ως καν�νεςπ�υ καθ�ρ�(�υν τις αναγκα�ες και επαρκε�ς συνθ�κεςγια την κατ#τα!η σε μ�α συγκεκριμ νη κατηγ�ρ�α. Μ�ααναγκα�α συνθ�κη ε�ναι κ#τι τ� �π�� πρ πει να ε�ναιαληθ ς ως πρ�ς τ� αντικε�μεν� $στε να τ� καθιστ# ικα-ν� να αν�κει στην κατηγ�ρ�α. Μ�α επαρκ�ς συνθ�κηε�ναι κ#τι π�υ, ε#ν αληθε"ει για τ� αντικε�μεν�, απ�δει-κν"ει �τι αν�κει στην κατηγ�ρ�α. Για παρ#δειγμα, αςυπ�θ σ�υμε �τι συναντ#τε να #γνωστ� ($� και πρ�-σπαθε�τε να απ��ασ�σετε αν ε�ναι σκ"λ�ς. Ε�ναι ανα-γκα�� τ� πλ#σμα αυτ� να ε�ναι θηλαστικ�, αλλι$ς δεναν�κει στην κατηγ�ρ�α «σκ"λ�ς» γιατ� �λα τα σκυλι#ε�ναι θηλαστικ#. Ως εκ τ�"τ�υ, «Θηλαστικ�» ε�ναι μ�α αναγκα�α συνθ�κη για ναεμπ�πτει στην κατηγ�ρ�α «σκ"λ�ς». Υπ�θ στε �τι κ#π�ι�ς σας ε�πε πως � σκ"λ�ςε�ναι «γερμανικ�ς π�ιμενικ�ς» και γνωρ�(ετε �τι � «γερμανικ�ς π�ιμενικ�ς»ε�ναι να ε�δ�ς σκ"λ�υ. «Γερμανικ�ς π�ιμενικ�ς» ε�ναι μ�α επαρκ�ς συνθ�κη γιανα εμπ�πτει στην κατηγ�ρ�α «σκ"λ�ς». Ε#ν γνωρ�(ετε �τι τ� πλ#σμα ε�ναι «γερ-μανικ�ς π�ιμενικ�ς», αυτ� ε�ναι επαρκ ς για να τ� κατατ#!ετε στην κατηγ�ρ�ασκ"λ�ς.

Παρ’ �λα αυτ#, �ι περισσ�τερες �υσικ ς κατηγ�ρ�ες δεν μπ�ρ�"ν να �ρι-στ�"ν τ�σ� ε"κ�λα με τ�υς �ρ�υς αυτ�ς της κλασικ�ς πρ�σ γγισης των ανα-γκα�ων και επαρκ$ν συνθηκ$ν. Για παρ#δειγμα, π�ι�ς ε�ναι � δικ�ς σας �ρι-σμ�ς τ�υ «σκ"λ�ς»; Μπ�ρε�τε να διατυπ$σετε ναν καν�να π�υ περιλαμ)#νει�λ�υς τ�υς σκ"λ�υς και απ�κλε�ει �λα τα πλ#σματα π�υ δεν ε�ναι σκ"λ�ι; /ι πε-ρισσ�τερ�ι #νθρωπ�ι δεν μπ�ρ�"ν να δ$σ�υν ναν �ρισμ�, αλλ# ε!ακ�λ�υθ�"ννα �ρησιμ�π�ι�"ν τ�ν �ρ� σκ�λ�ς σωστ#, κατηγ�ρι�π�ι$ντας με ευκ�λ�α τααντικε�μενα ε�τε ως σκ"λ�υς ε�τε ως μη σκ"λ�υς. Αρκετ ς θεωρ�ες πρ�σπαθ�"ννα ε!ηγ�σ�υν τ�ν τρ�π� με τ�ν �π�� ι #νθρωπ�ι πρ�)α�ν�υν σε αυτ ς τις πρ#-!εις κατηγ�ρι�π��ησης.

£ÂˆÚ›· OÈÎÔÁÂÓÂÈ·ÎÒÓ OÌÔÈÔÙ‹ÙˆÓΗ Eleanor Rosch παραμ ρισε την αναγκαι�τητα και την επ#ρκεια για να ανα-πτ"!ει μ�α θεωρ�α ενν�ι$ν με )#ση την ικγενειακ� μι�τητα – δηλαδ�, γνω-ρσματα τα �π�α εναι �αρακτηριστικ� των μελ"ν μιας κατηγ�ρας, αλλ� μπ�-ρε να τα ��ει κ�θε μ�λ�ς !ε�ωριστ� (Rosch, 1973, 19753 Rosch & Mervis, 19753Wittgenstein, 1953/1999). Για παρ#δειγμα, εσε�ς και � αδελ��ς σας μπ�ρε� να �ετε τα μ#τια της μητ ρας σας, εν$ εσε�ς και η αδελ�� σας μπ�ρε� να �ετε ταψηλ# (υγωματικ# τ�υ πατ ρα σας. Υπ#ρ�ει μ�α ισ�υρ� �ικ�γενειακ� �μ�ι�τητααν#μεσα σε σας, τ�υς γ�νε�ς σας και τα αδ λ�ια σας, παρ# τ� γεγ�ν�ς �τι δενυπ#ρ�ει απαρα�τητα να κ�ιν� σε �λ�υς σας καθ�ριστικ� �αρακτηριστικ�. Πα-ρ�μ��ως, π�λλ# μ λη της κατηγ�ρ�ας «π�υλι#» ��υν π�"π�υλα και �τερ�"γες, τσι λ�ιπ�ν αυτ# ε�ναι τα �αρακτηριστικ# τ�υς γνωρ�σματα. /τιδ�π�τε �ει αυ-τ# τα �αρακτηριστικ# �ει π�λλ ς πιθαν�τητες να κατηγ�ρι�π�ιηθε� ως π�υλ�λ�γω της «�ικ�γενειακ�ς �μ�ι�τητας» με #λλα μ λη της κατηγ�ρ�ας «π�υλι#».Στ� Σ��μα 7.7 εικ�ν�γρα�ε�ται η θεωρ�α της �ικ�γενειακ�ς �μ�ι�τητας.


À¿Ú¯ÂÈ Ì›· ÈÛ¯˘Ú‹ ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ·Î‹ ÔÌÔÈfi-ÙËÙ· ·Ó¿ÌÂÛ· ÛÙ· Ì¤ÏË ÙˆÓ ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ-ÒÓ, ·Ú¿ ÙÔ ÁÂÁÔÓfi˜ fiÙÈ ‰ÂÓ ˘¿Ú¯ÂÈ··Ú·›ÙËÙ· ¤Ó· ÎÔÈÓfi ÛÂ fiÏÔ˘˜ Î·ıÔÚÈ-ÛÙÈÎfi ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎfi. ∞ÓÙ›ıÂÙ· ˘¿Ú-¯Ô˘Ó ÎÔÈÓ¿ ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿ Ô˘ ÌÔÈÚ¿-˙ÔÓÙ·È ÔÈ Û˘ÁÁÂÓÂ›˜. ∫¿ÔÈÔ˜ Ô˘ ÌÔÈ-Ú¿˙ÂÙ·È Â›ÛË˜ Î¿ÔÈ· ·fi ·˘Ù¿ Ù· ¯·-Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿ ÌÔÚÂ› Ó· Î·ÙËÁÔÚÈÔÔÈË-ıÂ› ˆ˜ Ì¤ÏÔ˜ ÙË˜ ÔÈÎÔÁ¤ÓÂÈ·˜.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·365

£ÂˆÚ›· ¶ÚÔÙ‡ˆÓ

Βασισμ νη στη θεωρ�α της �ικ�γενειακ�ς �μ�ι�τητας, η Rosch υπ�στ�-ρι!ε �τι �ι ν�ητικ ς κατηγ�ρ�ες (αυτ ς π�υ δημι�υργ�"με με �υσικ�τρ�π�) περιγρ#��νται καλ"τερα ως �ργανωμ νες γ"ρω απ� να πρ�τυ-

π τ� �π�� ε�ναι τ� «καλ�τερ�» � τ� «πλ��ν αντιπρ�σωπευτικ� μ�λ�ς»μιας κατηγ�ρας.Τ� πρ�τυπ� διαθ τει τα περισσ�τερα (� �λα) τα �αρα-κτηριστικ# γνωρ�σματα της κατηγ�ρ�ας. Για τ�υς Β�ρει�αμερικαν�"ς,τ� πρ�τυπ� της κατηγ�ρ�ας «π�υλ�» θα �ταν κ#τι σαν τ�ν τρωγλ�δ"τη: να μικρ� ($� με π�"π�υλα και �τερ�"γες π�υ πετ#ει στ�ν α ρα, κλω-σ#ει α)γ# και απ�δημε� ()λ. Σ��μα 7.8). Αν (�"σατε στην Ανταρκτικ�,ενδ �εται τ� πρ�τυπ� τ�υ π�υλι�" να �ταν � πιγκ�υQν�ς: να μικρ� ($�,π�υ �ει πτερ"για, κ�λυμπ#ει και κλωσ#ει α)γ#.

Σ"μ�ωνα με τη θεωρα πρ�τ�πων, ε#ν τ� πρ�τυπ� σας για τ� π�υ-λ� ε�ναι � κ�κκιν�λα�μης, τ�τε τ� καναρ�νι θα θεωρε�ται καλ"τερ� υπ�-δειγμα π�υλι�" απ� μια στρ�υθ�κ#μηλ�, δι�τι τ� καναρ�νι �ει περισ-σ�τερα κ�ιν# �αρακτηριστικ# με τ�ν κ�κκιν�λα�μη απ� �τι με τηνστρ�υθ�κ#μηλ�. Ν α μ λη εντ#σσ�νται σε κατηγ�ρ�ες με )#ση κρ�σειςως πρ�ς τ� π�σ� συγκρ�ν�νται με τα πρ�τυπα. Αυτ� ρ�εται σε αντ�θε-ση με την κλασικ� πρ�σ γγιση των ενν�ι$ν κατ# την �π��α κ#τι ε�τεε�ναι ε�τε δεν ε�ναι παρ#δειγμα μιας κατηγ�ρ�ες (δηλαδ�, ε�τε αν�κειε�τε δεν αν�κει στην κατηγ�ρ�α «σκ"λ�ς» � «π�υλ�»).

Αρκετ# ερευνητικ# ευρ�ματα υπ�στηρ�(�υν τη θεωρ�α των πρ�-τ"πων. Σε �ρισμ νες μελ τες (ητ�θηκε απ� τ�υς συμμετ ��ντες να τα-!ιν�μ�σ�υν τις ιδι�τητες των μελ$ν δι#��ρων κατηγ�ρι$ν (Rosch &

Mervis, 1975) ()λ. Σ��μα 7.9). Για παρ#δειγμα, «μ�λ�», «καρ"δα» και «π�ρτ�κ#-λι» ε�ναι μ λη της κατηγ�ρ�ας «�ρ�"τα». /ι ιδι�τητ ς τ�υς απ�τελ�"ν �αρακτηρι-στικ# γνωρ�σματα �πως «κ�κκιν�», «στρ�γγυλ�» και «(�υμερ�» για τ� «μ�λ�».«Κα� », «στρ�γγυλ�» και «�ν�υδωτ�» για την «καρ"δα», «π�ρτ�καλ�», «στρ�γ-γυλ�» και «(�υμερ�» για τ� «π�ρτ�κ#λι».

Κατ�πιν, �ι ερευνητ ς υπ�λ�γισαν τ� )αθμ� �ικ�γενειακ�ς �μ�ι�τητας για κ#-θε μ λ�ς της κ#θε κατηγ�ρ�ας, � �π��ς αντικατ�πτρ�(ει τ�ν αριθμ� των κ�ιν$νιδι�τ�των π�υ ��υν τα μ λη της �διας κατηγ�ρ�ας. Στ� παρ#δειγμ# μας, τ� «μ�λ�»και τ� «π�ρτ�κ#λι» ��υν δ"� ιδι�τητες –«στρ�γγυλ�» και «(�υμερ�»– κ�ιν ς με#λλα μ λη της �διας κατηγ�ρ�ας. Μ’ αυτ� τ�ν τρ�π�, � )αθμ�ς �ικ�γενειακ�ς �μ�ι�-τητας ε�ναι 2. Η «καρ"δα», απ� την #λλη πλευρ#, �ει μ�ν� μια ιδι�τητα κ�ιν� μετα #λλα μ λη, «στρ�γγυλ�», τσι � )αθμ�ς �ικ�γενειακ�ς �μ�ι�τητας ε�ναι 1.

Στη συν �εια, (ητ�θηκε απ� μ�α �μ#δα ατ�μων να κατατ#!�υν σε μ�α κλ�-μακα απ� τ� 1 ως τ� 7 π�σ� τυπικ� της κατηγ�ρ�ας �ταν κ#θε μ λ�ς, με τιςυψηλ�τερες )αθμ�λ�γ�ες να αντιστ�ι��"ν στη μεγαλ"τερη τυπικ�τητα. Αυτ� η)αθμ�λ�γηση ε��ε υψηλ� συσ� τιση με τη )αθμ�λ�γ�α �ικ�γενειακ�ς �μ�ι�τη-τας. Τα ε�δη τα �π��α κατατ#�τηκαν ως τυπικ# μιας κατηγ�ρ�ας ε��αν π�λλ ςκ�ιν ς ιδι�τητες, εν$ τα αντικε�μενα π�υ κατατ#�τηκαν ως μη τυπικ# ε��αν λ�-γες. Για παρ#δειγμα, τ� «μ�λ�» και τ� «ρ�δ#κιν�» κατατ#�τηκαν ως τυπικ# μ -λη της κατηγ�ρ�ας «�ρ�"τα», εν$ η «καρ"δα» και τ� «σ"κ�» κατατ#�τηκαν ως μητυπικ#. Τ� �δι� συν )η και για τ�ν «κ�κκιν�λα�μη» και τη «σιαλ�α»6 �σ�ν α��ρ#

• • • • • • • • • • • • • • • • •

¶ÚfiÙ˘Ô (Prototype)ΔÔ «Î·Ï‡ÙÂÚÔ» ‹ ÙÔ «Ï¤ÔÓ ·ÓÙÈÚÔÛˆÂ˘ÙÈ-

Îfi Ì¤ÏÔ˜» ÌÈ·˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


™XHMA 7.7 £ÂˆÚ›· √ÈÎÔÁÂÓÂÈ·ÎÒÓ√ÌÔÈÔÙ‹ÙˆÓ. ∏ ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ·Î‹ ÔÌÔÈfiÙË-Ù· Â‰Ò Â›Ó·È ÚÔÊ·Ó‹˜, ·Ó Î·È Î·Ó¤Ó··fi Ù· ·‰¤ÏÊÈ· ™ÌÈı ‰ÂÓ ¤¯ÂÈ fiÏ· Ù·ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ·Î¿ ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿. ΔÔ ÚfiÙ˘-Ô Â›Ó·È Ô ·‰ÂÏÊfi˜ ÌÂ ÙÔÓ ·ÚÈıÌfi 9. Δ·‰È·ı¤ÙÂÈ fiÏ·: Î·ÛÙ·Ó¿ Ì·ÏÏÈ¿, ÌÂÁ¿Ï··˘ÙÈ¿, ÌÂÁ¿ÏË Ì‡ÙË, ÌÔ˘ÛÙ¿ÎÈ Î·È Á˘·-ÏÈ¿.

6. Σ.τ.Μ.: Bluebird: Σιαλ�α, ωδικ� πτην� της Β. Αμερικ�ς

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·366

• • • • • • • • • • • • • • • • •

£ÂˆÚ›· ˘Ô‰ÂÈÁÌ¿ÙˆÓ

(Exemplar theory)ªÈ· ıÂˆÚ›· Î·ÙËÁÔÚÈÔÔ›ËÛË˜ Ô˘ ˘Ô-

ÛÙËÚ›˙ÂÈ fiÙÈ ÎÚ›ÓÔ˘ÌÂ Â¿Ó ¤Ó· Ê·ÈÓfiÌÂÓÔ

·Ó‹ÎÂÈ ÛÂ Ì›· Î·ÙËÁÔÚ›·, Û˘ÁÎÚ›ÓÔÓÙ·˜ ÙÔ

Ó¤Ô Ê·ÈÓfiÌÂÓÔ ÌÂ ÙÈ˜ Î·Ù·¯ˆÚÈÛÌ¤ÓÂ˜ ·Ó·-

ÌÓ‹ÛÂÈ˜ ¿ÏÏˆÓ Ê·ÈÓÔÌ¤ÓˆÓ ÙË˜ È‰›·˜ Î·ÙË-

ÁÔÚ›·˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

την κατηγ�ρ�α «πτην#», εν$ τ� «κ�τ�π�υλ�» και η «στρ�υθ�κ#μηλ�ς» κατατ#-�τηκαν ως μη τυπικ# μ λη.

Σ"μ�ωνα με τη θεωρ�α πρ�τ"πων, αυτ# τα απ�τελ σματα δε��ν�υν �τι �ι ν-ν�ιες �ργαν$ν�νται σ"μ�ωνα με �ρ�υς τυπικ�τητας και κ�ιν$ν �αρακτηριστι-κ$ν και ��ι σ"μ�ωνα με καν�νες π�υ �ρ�(�υν αναγκα�ες και επαρκε�ς συνθ�κες./ι συμμετ ��ντες σε αυτ ς τις μελ τες γν$ρι(αν, για παρ#δειγμα, �τι τα κ�τ�-π�υλα και �ι κ�κκιν�λα�μηδες ε�ναι και τα δ"� πτην#, αλλ# � νν�ια τ�υ «πτη-ν�"» �ργαν$νεται ν�ητικ# σ"μ�ωνα με κ�ιν# �αρακτηριστικ# και ��ι σ"μ�ωναμε ναν αμιγ$ς λ�γικ� �ρισμ�.

£ÂˆÚ›· YÔ‰ÂÈÁÌ¿ÙˆÓΣε αντ�θεση με τη θεωρ�α πρ�τ"πων, η θεωρ�α υπδειγμ�των υπ�στηρ�(ει �τικρν�υμε ε�ν κ�τι αν�κει σε μα κατηγ�ρα � πρ��αν�υμε σε κρσεις κατηγ�-ρι"ν, συγκρν�ντας �να ν�� εδ�ς με απ�θηκευμ�νες μν�μες �λλων ειδ"ν της


™XHMA 7.8 ∫Ú›ÛÈÌ· ¯·Ú·ÎÙËÚÈ-ÛÙÈÎ¿ ÌÈ·˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜. ΔÂ›ÓÔ˘ÌÂ Ó·ÈÛÙÂ‡Ô˘ÌÂ fiÙÈ Ë ÁÂÓÈÎ‹ ¤ÓÓÔÈ· «Ô˘Ï›»¤¯ÂÈ ·ÚÎÂÙ¿ ·fi Ù· ÎÚ›ÛÈÌ· ¯·Ú·ÎÙË-ÚÈÛÙÈÎ¿ ÙˆÓ Ô˘ÏÈÒÓ, ·ÏÏ¿ ‰ÂÓ ‰È·ı¤ÙÂÈÎ¿ıÂ Ô˘Ï› fiÏ· ·˘Ù¿ Ù· ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿.™ÙË μfiÚÂÈ· ∞ÌÂÚÈÎ‹, ¤Ó·˜ ÙÚ˘Ô-ÊÚ¿-ÎÙË˜ Â›Ó·È «Î·Ï‡ÙÂÚÔ ˘fi‰ÂÈÁÌ·» Ô˘-ÏÈÔ‡ ·fi ÙÔÓ ÈÁÎÔ˘˝ÓÔ ‹ ÙË ÛÙÚÔ˘ıÔ-Î¿ÌËÏÔ.

™XHMA 7.9 £ÂˆÚ›· ¶ÚÔÙ‡ˆÓ. ª¤-ÏË ÌÈ·˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜ Ù· ÔÔ›· ¤¯Ô˘ÓÔÏÏ¿ ÎÔÈÓ¿ ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿ ÌÂ ¿ÏÏ·Ì¤ÏË ıÂˆÚÔ‡ÓÙ·È ÈÔ ·ÓÙÈÚÔÛˆÂ˘ÙÈ-Î¿ ÙË˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜ ·fi Ì¤ÏË Ô˘ ¤¯Ô˘ÓÏ›Á· ÌfiÓÔ ÎÔÈÓ¿ ̄ ·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿.

Ã·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿ Ã·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎfi Ô˘Ï› ΔÚ˘ÔÊÚ¿ÎÙË˜ ∂Úˆ‰Èfi˜ ∞ÂÙfi˜ √ÈÎÈ·Î‹ Ã‹Ó· ¶ÈÁÎÔ˘˝ÓÔ˜

¶ÂÙ¿ÂÈ Ù·ÎÙÈÎ¿ ÓÓ ÓÓ ÓÓ ÓÓ

∫ÂÏ·Ë‰¿ÂÈ ÓÓ ÓÓ ÓÓ

∫¿ÓÂÈ ·‚Á¿ ÓÓ ÓÓ ÓÓ ÓÓ ÓÓ ÓÓ

∂›Ó·È ÌÈÎÚfi ÓÓ ÓÓ

∫¿ÓÂÈ ÊˆÏÈ¤˜ ÛÙ· ‰¤ÓÙÚ· ÓÓ ÓÓ

40Αριθμόςσυνηθισμένων

συμπεριφορών

30

20

10

0Έπιπλα Μηχανές Φρούτα Εργαλεία Λαχανικά Ρούχα

Περισσότερα τυπικά μέλη

Λιγότερα τυπικά μέλη

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·367

ιδας κατηγ�ρας (Medin & Schaffer, 1978). Φανταστε�τε �τι περπατ#τε στ� δ#-σ�ς και με την #κρη τ�υ ματι�" σας αντιλαμ)#νεστε να τετρ#π�δ� ($�, τ��π�� μπ�ρε� να ε�ναι λ"κ�ς � κ�γι�τ, αλλ# μ�ι#(ει και με τ� λυκ�σκυλ� τ�υ !α-δ ρ��υ σας. Συμπερα�νετε �τι ε�ναι σκ"λ�ς και συνε��(ετε τη )�λτα σας αντ� νατραπε�τε σε �υγ� απ� πανικ�. Πιθαν$ς κατηγ�ρι�π�ι�σατε αυτ� τ� ($� ωςσκ"λ�, δι�τι ε��ε καταπληκτικ ς �μ�ι�τητες με #λλ�υς σκ"λ�υς π�υ �ετε συνα-ντ�σει. Με #λλα λ�για, �ταν να καλ� υπ�δειγμα της κατηγ�ρ�ας «σκ"λ�ς». Ηθεωρ�α των υπ�δειγμ#των ερμηνε"ει με μεγαλ"τερη επιτυ��α �ρισμ νες �ψειςτης κατηγ�ρι�π��ησης απ� τη θεωρ�α των πρ�τ"πων, ειδικ�τερα τ� �τι ανασ"-ρ�υμε απ� τη μν�μη ��ι μ�ν� τ� πρ�τυπ� εν�ς σκ"λ�υ αλλ# και συγκεκριμ�ν�υςσκ"λ�υς. Τ� Σ��μα 7.10 εικ�ν�γρα�ε� τις δια��ρ ς μετα!" της θεωρ�ας των πρ�-τ"πων και της θεωρ�ας των υπ�δειγμ#των.

Ερευνητ ς π�υ �ρησιμ�π�ι�"ν νευρ�απεικ�νιστικ ς τε�νικ ς κατ λη!αν στ�συμπ ρασμα �τι �ρησιμ�π�ι�"με και πρ�τυπα και υπ�δε�γματα, �ταν σ�ηματ�-(�υμε κατηγ�ρ�ες και νν�ιες. / �πτικ�ς �λ�ι�ς τ�υ εγκε�#λ�υ εμπλ κεται στ�σ�ηματισμ� πρ�τ"πων, εν$ � πρ�μετωπια��ς �λ�ι�ς και τα )ασικ# γ#γγλιαεμπλ κ�νται στη μ#θηση των υπ�δειγμ#των (Ashby & Ell, 2001). Β#σει αυτ$ν


N¤Ô ÂÚ¤ıÈÛÌ·

£ÂˆÚ›· ¶ÚÔÙ‡ˆÓ£ÂˆÚ›· YÔ‰ÂÈÁÌ¿ÙˆÓ

YÔ‰Â›ÁÌ·Ù·

¶ÚfiÙ˘Ô

™XHMA 7.10 £ÂˆÚ›· ¶ÚÔÙ‡ˆÓ Î·È£ÂˆÚ›· ÀÔ‰ÂÈÁÌ¿ÙˆÓ. ™‡ÌÊˆÓ· ÌÂÙË ıÂˆÚ›· ÚÔÙ‡ˆÓ, Î·ÙËÁÔÚÈÔÔÈÔ‡-ÌÂ Ó¤· ·ÓÙÈÎÂ›ÌÂÓ· Û˘ÁÎÚ›ÓÔÓÙ¿˜ Ù· ÌÂÙÔ «ÚfiÙ˘Ô» (‹ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ·ÓÙÈÚÔ-ÛˆÂ˘ÙÈÎfi) Ì¤ÏÔ˜ ÌÈ·˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜.™‡ÌÊˆÓ· ÌÂ ÙË ıÂˆÚ›· ˘Ô‰ÂÈÁÌ¿ÙˆÓ,Î·ÙËÁÔÚÈÔÔÈÔ‡ÌÂ Ù· Ó¤· ·ÓÙÈÎÂ›ÌÂÓ·Û˘ÁÎÚ›ÓÔÓÙ¿˜ Ù· ÌÂ fiÏ· Ù· Ì¤ÏË ÙË˜Î·ÙËÁÔÚ›·˜.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·368

των απ�δε�!εων υπ�στηρ�(εται �τι η μ#θηση π�υ λαμ)#νει �$ρα )#σει των υπ�-δειγμ#των περιλαμ)#νει αναλυτικ� σκ ψη και λ�ψη απ��#σεων (πρ�μετωπια��ς�λ�ι�ς), εν$ � σ�ηματισμ�ς των πρ�τ"πων ε�ναι μ�α περισσ�τερ� �λιστικ� διαδι-κασ�α, η �π��α περιλαμ)#νει την επε!εργασ�α εικ�νων (�πτικ�ς �λ�ι�ς).

Σε μ�α �μ#δα μελετ$ν (Marsolek, 1995), �ι συμμετ ��ντες τα!ιν�μησαν πρ�-τυπα με μεγαλ"τερη τα�"τητα �ταν τα ερεθ�σματα παρ�υσι#στηκαν στ� δε!��πτικ� πεδ��, πρ#γμα π�υ σημα�νει �τι τ� αριστερ� ημισ�α�ρι� δ �τηκε πρ$τ�την εισρ�� ()λ. Κε�#λαι� 3 για μια συ(�τηση σ�ετικ# με τ�ν τρ�π� με τ�ν �π��τα δ"� ημισ�α�ρια δ ��νται εισρ� ς απ� τ�ν !ω κ�σμ�). Αντιθ τως, �ι συμμετ -��ντες τα!ιν�μησαν με μεγαλ"τερη τα�"τητα υπ�δε�γματα �ταν �ι εικ�νες πα-ρ�υσι#στηκαν στ� αριστερ� �πτικ� πεδ�� (πρ#γμα π�υ σημα�νει �τι τ� δε!� ημι-σ�α�ρι� δ �τηκε πρ$τ� την εισρ��). Β#σει αυτ$ν των απ�τελεσμ#των καταλ�-γ�υμε στ� συμπ ρασμα �τι τ� αριστερ� ημισ�α�ρι� εμπλ κεται κατ’ αρ�#ς στηδημι�υργ�α πρ�τ"πων και τ� δε!� ενεργ�π�ιε�ται κυρ�ως στην αναγν$ριση τωνυπ�δειγμ#των.

�ργαν$ν�υμε τη γν$ση μας σ�ετικ# με τα αντικε�μενα, τα γεγ�ν�τα �#λλα ερεθ�σματα δημι�υργ$ντας νν�ιες, πρ�τυπα και υπ�δε�γματα. Μελ τες π�υ γιναν σε #τ�μα με γνωστικ# ελλε�μματα δει!αν �τι � εγκ �αλ�ς �ργαν$νει τις νν�ιες σε !ε�ωριστ ς κατηγ�ρ�ες, �πως μ)ια � #)ια �ντα. Κατακτ�"με τις νν�ιες�ρησιμ�π�ι$ντας τρεις θεωρ�ες: τη θεωρ�α των �ικ�γενειακ$ν �μ�ι�τ�των π�υυπ�στηρ�(ει �τι τα μ λη μιας κατηγ�ρ�ας μ�ιρ#(�νται �ρισμ να �αρακτηριστικ#,αν ��ι �λα, τη θεωρ�α των πρ�τ"πων π�υ �ρησιμ�π�ιε� τ� πλ �ν «τυπικ�» μ λ�ςμιας κατηγ�ρ�ας για να απ�τιμ�σει αν να ν � ερ θισμα συνιστ# μ λ�ς της και τηθεωρ�α των υπ�δειγμ#των π�υ υπ�στηρ�(ει �τι συγκρ�ν�υμε καιν�"ργια δε�γματαμε τις απ�θηκευμ νες μν�μες #λλων μελ$ν της κατηγ�ρ�ας. Τ λ�ς, μελ τες δει!αν�τι η επε!εργασ�α των πρ�τ"πων και των υπ�δειγμ#των λαμ)#νει �$ρα σε δια-��ρετικ ς περι�� ς τ�υ εγκε�#λ�υ.��

KÚ›ÓÔÓÙ·˜, AÍÈÔÏÔÁÒÓÙ·˜ Î·È AÔÊ·Û›˙ÔÓÙ·˜:ÕÏÏÔÙÂ §ÂÈÙÔ˘ÚÁÔ‡ÌÂ §ÔÁÈÎ¿ ÎÈ ÕÏÏÔÙÂ Ÿ¯È[ρησιμ�π�ι�"με τις κατηγ�ρ�ες και τις νν�ιες για να λ#)�υμε εκατ�ντ#δες απ�-�#σεις και να κ#ν�υμε εκατ�ντ#δες α!ι�λ�γ�σεις κατ# τη δι#ρκεια μιας μ σηςμ ρας. Μερικ ς απ��#σεις ε�ναι ε"κ�λες –τι να ��ρ σ�υμε, τι να �#με για πρωιν�� π$ς να π#με στα μαθ�ματ# μας, με τα π�δια, τ� π�δ�λατ� � τ� αυτ�κ�νητ�–και μερικ ς ε�ναι πι� δ"σκ�λες – τι αυτ�κ�νητ� να αγ�ρ#σ�υμε, τι διαμ ρισμα ναν�ικι#σ�υμε, με π�ι�ν να )γ�"με την Παρασκευ� τ� )ρ#δυ και, ακ�μα, τι δ�υλει#να κ#ν�υμε μετ# την απ��τηση.

Η λ�ψη των απ��#σεων, �πως �ι #λλες γνωστικ ς δραστηρι�τητες, ε�ναι ευ#-λωτη στα ν�ητικ# σ�#λματα – π�λλ# απ� τα �π��α ε�ναι μικρ�ς σημασ�ας. Τ�σκε�τ�κατε καλ# πριν απ��ασ�σετε να )γε�τε με τη Μ#ρτ(ι; Θα μπ�ρ�"σατε ναε��ατε τηλε�ων�σει στην Fμιλι η �π��α �ει �ι�"μ�ρ, αλλ#, τελικ#, η απ��ασ�σας για τη )ραδι# �ταν σωστ�. Παρ’ �λα αυτ#, αυτ�" τ�υ ε�δ�υς �ι απρ�σε!�ες

™˘ÓÔÙÈÎ¿,

KÚ›ÓÔÓÙ·˜, AÍÈÔÏÔÁÒÓÙ·˜ Î·È AÔÊ·Û›˙ÔÓÙ·˜: ÕÏÏÔÙÂ §ÂÈÙÔ˘ÚÁÔ‡ÌÂ §ÔÁÈÎ¿ ÎÈ ÕÏÏÔÙÂ Ÿ¯È � 369

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·369

κατ# τη διαδικασ�α λ�ψης απ��#σεων μπ�ρ�"ν να ��υν δραματικ# απ�τελ -σματα. Αναλ�γιστε�τε την πραγματικ� περ�πτωση εν�ς καλ�πρ�α�ρετ�υ �ειρ�υρ-γ�", � �π��ς συμ)�"λευσε τις ασθενε�ς τ�υ να υπ�στ�"ν μαστεκτ�μ� για να απ�-�"γ�υν την αν#πτυ!η καρκ�ν�υ τ�υ στ�θ�υς. �ρθρ� σε ε�ημερ�δα περι γραψετην «πρωτ�π�ρα» τ�υ πρ�σ γγιση (Dawes, 1986). Σε δι#στημα 2 ετ$ν, αυτ�ς �γιατρ�ς πεισε 90 ασθενε�ς «υψηλ�" κινδ"ν�υ», �ωρ�ς καρκ�ν�, να θυσι#σ�υν τ�μαστ� τ�υς «ως μ�α ηρωικ� ανταλλαγ� για να σ$σ�υν τη (ω� τ�υς και να πρ�στα-τ ψ�υν τ�υς αγαπημ ν�υς τ�υς απ� τ�ν π�ν� και την απ$λεια» (Gigerenzer, 2002,σ. 82). Δυστυ�$ς, � γιατρ�ς δεν ερμ�νευσε σωστ# τα στατιστικ# δεδ�μ να για τ�νκαρκ�ν� τ�υ στ�θ�υς. Ε#ν τ� ε��ε κ#νει, θα κατ ληγε στ� συμπ ρασμα �τι η μεγ#-λη πλει�ν�τητα αυτ$ν των γυναικ$ν –για την ακρ�)εια �ι 85 απ� τις 90– δενεπρ�κειτ� να αναπτ"!�υν καρκ�ν� τ�υ στ�θ�υς (Gigerenzer, 2002).

Αν και ακρα�α, αυτ� η περ�πτωση δεν ε�ναι καθ�λ�υ ασυν�θιστη. Σε να πε�-ραμα, (ητ�θηκε απ� 100 γιατρ�"ς να πρ�)λ ψ�υν τ� ρυθμ� αν#πτυ!ης καρκ�ν�υτ�υ στ�θ�υς σε γυνα�κες των �π��ων η μαστ�γρα��α δει�νε πιθαν� "παρ!η καρ-κ�ν�υ τ�υ στ�θ�υς. ]ητ�θηκε επ�σης απ� τ�υς γιατρ�"ς να λ#)�υν υπ�ψη τ�υςτη σπανι�τητα τ�υ καρκ�ν�υ τ�υ στ�θ�υς (1% τ�υ πληθυσμ�" την επ�� π�υ γι-νε τ� πε�ραμα) και τα μητρ$α των ακτιν�λ�γων στη δι#γνωση της ασθ νειας(79% των περιπτ$σεων σωστ� δι#γνωση και 10% λανθασμ νη δι#γνωση). /ι 95απ� τ�υς 100 γιατρ�"ς εκτ�μησαν την πιθαν�τητα εμ�#νισης καρκ�ν�υ σε π�σ�-στ� 75%! Η σωστ� απ#ντηση �ταν 8%! Πρ��αν$ς �ι γιατρ�� αντιμετ$πισαν δυ-σκ�λ�ες στ� να συνυπ�λ�γ�σ�υν τ�σες π�λλ ς πληρ��ρ�ες �ταν π�ραν την απ��α-σ� τ�υς (Eddy, 1982). F��υν ανα�ερθε� παρ�μ�ια (��ερ# απ�τελ σματα σε ναναριθμ� ιατρ�απεικ�νιστικ$ν ε!ετ#σεων (Hoffrage & Gigerenzer, 19963 Windeler

& Kobberling, 1986).Πριν καταλ�!ετε στ� συμπ ρασμα �τι �ι #νθρωπ�ι δεν ε�ναι επαρκ$ς ε!�πλι-

σμ ν�ι για να λαμ)#ν�υν σημαντικ ς απ��#σεις, θυμηθε�τε �τι τ� π�σ�στ� επιτυ-��ας μας π�λλ ς ��ρ ς ε!αρτ#ται απ� τη �"ση τ�υ πρ�)λ�ματ�ς. Αριστε"�υμε σε�ρισμ να γνωστικ# πρ�)λ�ματα, �πως τ� να υπ�λ�γ�σ�υμε τη συ�ν�τητα �, πι�απλ#, π�σες ��ρ ς θα συμ)ε� κ#τι. Αντιθ τως, ε�μαστε π�λ" κακ�� σε πρ#γματα�πως � υπ�λ�γισμ�ς των πιθαν�τ�των � η πιθαν�τητα να συμ)ε� κ#τι, �πως στ�ανωτ ρω ιατρικ� παρ#δειγμα. Παρ’ �λα αυτ#, ακ�μη και με τις πιθαν�τητες, ηαπ�δ�ση π�ικ�λλει, αν#λ�γα με τ�ν τρ�π� με τ�ν �π�� περιγρ#�εται τ� πρ�)λη-μα. Ας δ�"με για π�ι� λ�γ� συμ)α�νει αυτ�.

§‹„Ë AÔÊ¿ÛÂˆÓ: OÚıÔÏÔÁÈÎ‹, B¤ÏÙÈÛÙË Î·È Ÿ,ÙÈ ÕÏÏÔ

/ι �ικ�ν�μ�λ�γ�ι ισ�υρ�(�νται �τι, ε#ν ε�μαστε �ρθ�λ�γικ�� και ελε"θερ�ι ναλαμ)#ν�υμε τις απ��#σεις μας, θα συμπερι�ερθ�"με �πως πρ�)λ πεται απ� τηθεωρ�α της ρθλγικ�ς επιλγ�ς: λαμ��ν�υμε απ��σεις υπ�λ�γ��ντας τ�π�σ� πιθαν�ν εναι �να απ�τ�λεσμα και εκτιμ"ντας την α!α π�υ θα ε�ε �να τ�-τ�ι� απ�τ�λεσμα και π�λλαπλασι��ντας τα δ�� (Edwards, 1955). Αυτ� σημα�-νει �τι �ι κρ�σεις μας π�ικ�λλ�υν και ε!αρτ$νται απ� την α!�α π�υ απ�δ�δ�υμεστα πιθαν# απ�τελ σματα. Ας υπ�θ σ�υμε, για παρ#δειγμα, �τι σας (ητε�ται ναεπιλ !ετε αν#μεσα σε δ"� πιθαν�τητες: μ�α πιθαν�τητα 10% να κερδ�σετε 500δ�λ#ρια και μ�α πιθαν�τητα 20% να κερδ�σετε 2.000 δ�λ#ρια. / λ�γικ�ς #νθρω-π�ς θα επιλ !ει τη δε"τερη περ�πτωση, γιατ� τ� αναμεν�μεν� κ ρδ�ς ε�ναι 400

• • • • • • • • • • • • • • • • •

£ÂˆÚ›· ÙË˜ ÔÚıÔÏÔÁÈÎ‹˜ ÂÈÏÔÁ‹˜

(Rational choice theory)H ÎÏ·ÛÈÎ‹ ¿Ô„Ë fiÙÈ Ï·Ì‚¿ÓÔ˘ÌÂ ·ÔÊ¿-

ÛÂÈ˜ ˘ÔÏÔÁ›˙ÔÓÙ·˜ fiÛÔ Èı·ÓfiÓ Â›Ó·È ¤Ó·

·ÔÙ¤ÏÂÛÌ· Î·È fiÛË ·Í›· ı· Â›¯Â (ÁÈ· Ì·˜)

Î·ıÒ˜ Î·È ÔÏÏ·Ï·ÛÈ¿˙ÔÓÙ·˜ Ù· ‰‡Ô.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


∏ Elizabeth Edwards, Û‡˙˘ÁÔ˜ ÙÔ˘ ˘Ô-„ËÊ›Ô˘ ÁÈ· ÙÈ˜ ÚÔÂ‰ÚÈÎ¤˜ ÂÎÏÔÁ¤˜John Edwards, Ì›ÏËÛÂ ÁÈ· ÙË Ì¿¯Ë Ô˘¤‰ˆÛÂ ÌÂ ÙÔÓ ˘ÔÙÚÔÈ¿˙ÔÓÙ· Î·ÚÎ›ÓÔÙÔ˘ Ì·ÛÙÔ‡, ÛÂ ¤Ó·Ó ÛÙ·ıÌfi ÙË˜ ÂÎ-ÛÙÚ·ÙÂ›·˜ ÙÔ˘ ÙÔÓ ª¿ÚÙÈÔ ÙÔ˘ 2007. ∏‰È¿ÁÓˆÛË ÙÔ˘ Î·ÚÎ›ÓÔ˘ ÙÔ˘ Ì·ÛÙÔ‡ ÌÔ-ÚÂ› Ó· ÎÚ‡‚ÂÈ ÂÎÏ‹ÍÂÈ˜. ∑ËÙ‹ıËÎÂ ·fiÌÈ· ÔÌ¿‰· ·fi 100 ÁÈ·ÙÚÔ‡˜ Ó· ÚÔ-‚Ï¤„Ô˘Ó ÙÔ Ú˘ıÌfi ·Ó¿Ù˘ÍË˜ Î·ÚÎ›ÓÔ˘ÙÔ˘ ÛÙ‹ıÔ˘˜ ÛÂ Á˘Ó·›ÎÂ˜ ÙˆÓ ÔÔ›ˆÓ ËÌ·ÛÙÔÁÚ·Ê›· ¤‰ÂÈ¯ÓÂ ıÂÙÈÎ‹ ÛÙËÓ ‡·Ú-ÍË Î·ÚÎ›ÓÔ˘ ÙÔ˘ ÛÙ‹ıÔ˘˜. √È 95 ·fiÙÔ˘˜ 100 ÁÈ·ÙÚÔ‡˜ ÂÎÙ›ÌËÛ·Ó ÙËÓ Èı·-ÓfiÙËÙ· Î·ÚÎ›ÓÔ˘ ‡ÛÙÂÚ· ·fi ıÂÙÈÎ‹Ì·ÛÙÔÁÚ·Ê›· ÛÂ ÔÛÔÛÙfi 75%! ∏ Ûˆ-ÛÙ‹ ·¿ÓÙËÛË ‹Ù·Ó 8%!

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·370

δ�λ#ρια (2.000 δ�λ. � 20%), εν$ η πρ$τη επιλ�γ� πρ�σ� ρει μ�ν�50 δ�λ#ρια (500 δ�λ. � 10%). Η επιλ�γ� με την υψηλ�τερη αναμε-ν�μενη α!�α �α�νεται τ�σ� σωστ�, π�υ �ι περισσ�τερ�ι �ικ�ν�μ�-λ�γ�ι απ�δ �τηκαν τη )ασικ� ιδ α π�σω απ� τη θεωρ�α της �ρθ�-λ�γικ�ς επιλ�γ�ς. Αλλ# π�σ� καλ# περιγρ#�ει αυτ� η θεωρ�α τιςαπ��#σεις π�υ λαμ)#ν�υμε καθημεριν#; Στις περισσ�τερες περι-πτ$σεις, η απ#ντηση ε�ναι «��ι π�λ" καλ#».

Dπως μ#θατε νωρ�τερα σε αυτ� τ� κε�#λαι�, �ι #νθρωπ�ι ανα-γνωρ�(�υν ε"κ�λα τα επαναλαμ)αν�μενα πρ�τυπα, �μαδ�π�ι�"νγεγ�ν�τα και αντικε�μενα σε κατηγ�ρ�ες π�υ )ασ�(�νται στην �μ�ι-�τητα και τα!ιν�μ�"ν καιν�"ργια γεγ�ν�τα και αντικε�μενα κρ�ν�-ντας π�σ� παρ�μ�ια ε�ναι με τις κατηγ�ρ�ες π�υ κατ ��υν �δη.Παρ’ �λα αυτ#, τα πλε�νεκτ�ματα της ικαν�τητας λ�ψης απ��#-σεων μπ�ρ�"ν να μετατραπ�"ν σε αδυναμ�ες, �ταν κ#π�ια πρ�)λ�-ματα την ενεργ�π�ι�"ν ακ�"σια. Με #λλα λ�για, �ι �διες αρ� ς π�υεπιτρ π�υν στις ν�ητικ ς διεργασ�ες να λαμ)#ν�υν �$ρα με ευκ�λ�α και ακρ�)εια,μπ�ρε� να εμ�ανιστ�"ν ως ν�ητικ# σ�#λματα και να παραπλαν�σ�υν τη διαδικα-σ�α λ�ψης απ��#σεων.

KÚ›ÛÂÈ˜ ÁÈ· ™˘¯ÓfiÙËÙÂ˜ Î·È ¶Èı·ÓfiÙËÙÂ˜Σκε�τε�τε την ακ�λ�υθη σειρ# λ !εων:

εμπ�δι� τραπ��ι εμπ�δι� στυλ� τηλ��ων� εμπ�δι� δσκ�ς π�τ�ρι τραπ��ιεμπ�δι� τηλ��ων� εμπ�δι� ρ�λ�ι τραπ��ι γλυκ�

Παρατηρ�σατε πιθαν$ς �τι �ι λ !εις εμπ�δι� και τραπ��ι εμ�αν�στηκαν στησειρ# πι� συ�ν# απ� τις #λλες λ !εις. Μελ τες ��υν δε�!ει �τι �ι #νθρωπ�ι υπ�λ�-γ�(�υν αρκετ# καλ# τη συ�ν�τητα με την �π��α συμ)α�ν�υν τα πρ#γματα. Π�σες��ρ ς εμ�αν�στηκε η λ !η εμπ�δι� στην παραπ#νω λ�στα; /ι πιθαν�τητες ε�ναι�τι μαντ ψατε σωστ# –π ντε ��ρ ς– � κ#τι π�λ" κ�ντ# στ� π ντε. Πιθαν$ς επ�σηςνα θυμ#στε τ� εμπ�δι� και τ� τραπ��ι καλ"τερα απ� τις #λλες λ !εις: Αντικε�μεναπ�υ εμ�αν�(�νται συ�ν�τερα τα θυμ�μαστε γενικ# ευκ�λ�τερα απ� αυτ# π�υ δενεμ�αν�(�νται και τ�σ� συ�ν#. /ι εν�λικες κρ�ν�υν τη συ�ν�τητα με ακρ�)εια καισ�εδ�ν αυτ�ματα, εν$ και τα μικρ# παιδι# απ�δ�δ�υν ε!�σ�υ καλ# σε παρ�μ�ιαπρ�)λ�ματα. Υπ�στηρ�(εται συνεπ$ς η #π�ψη �τι αυτ� τ� ε�δ�ς της ν�ητικ�ς επε-!εργασ�ας συντελε�ται �υσικ# και ε"κ�λα απ� τ�υς περισσ�τερ�υς ανθρ$π�υς(Barsalou & Ross, 19863 Gallistel & Gelman, 19923 Hasher & Zacks, 1984).

Αυτ� η δε!ι�τητα διαδραματ�(ει να σ�ετικ# σημαντικ� ρ�λ� στη λ�ψη απ�-�#σεων. Dπως θα θυμ#στε, �ι γιατρ�� « �εραν την καταστρ��» �ταν τ�υς (η-τ�θηκε να εκτιμ�σ�υν τις πιθαν�τητες εμ�#νισης καρκ�ν�υ τ�υ στ�θ�υς σε γυ-να�κες με υπ�ψ�α εμ�#νισης της ν�σ�υ. Τα απ�τελ σματα �ταν �μως π�λ" δια-��ρετικ#, �ταν η μελ τη επαναλ��θηκε με )#ση πληρ��ρ�ες σ�ετικ# με τη συ-�ν�τητα αντ� για πιθαν�τητα. Διατυπ$ν�ντας τ� πρ�)λημα ως «10 στις 1.000 γυ-να�κες ��υν πρ#γματι καρκ�ν� τ�υ στ�θ�υς» αντ� «1% των γυναικ$ν ��υνπρ#γματι καρκ�ν� τ�υ στ�θ�υς», �δ�γησε τ� 46% των γιατρ$ν στη σωστ� απ#-ντηση, σε σ"γκριση με μ�ν� 8% σωστ$ν απαντ�σεων �ταν τ� πρ�)λημα διατυ-π$θηκε με �ρ�υς πιθαν�τ�των (Hoffrage & Gigerenzer, 1998). Τ� ε"ρημα αυτ�υπ�δεικν"ει τ�υλ#�ιστ�ν �τι �ταν (ητ#τε συμ)�υλ ς –ακ�μα και απ� κ#π�ι�ν


√È ¿ÓıÚˆÔÈ ‰ÂÓ ·›ÚÓÔ˘Ó ¿ÓÙ· ÔÚıÔ-ÏÔÁÈÎ¤˜ ·ÔÊ¿ÛÂÈ˜. ŸÙ·Ó ÙÔ Ù˙·Î ÔÙÛÙÔ §fiÙÙÔ Â›Ó·È ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚÔ ·fi fi,ÙÈ Û˘-Ó‹ıˆ˜, ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔÈ ¿ÓıÚˆÔÈ ·ÔÊ·-Û›˙Ô˘Ó Ó· ·›ÍÔ˘Ó, ÓÔÌ›˙ÔÓÙ·˜ fiÙÈ ÌÔ-ÚÂ› Ó· «È¿ÛÔ˘Ó ÙËÓ Î·Ï‹». ¶·Ú’ fiÏ··˘Ù¿, fiÛÔ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔÈ ·›˙Ô˘Ó ÙfiÛÔÌÂÈÒÓÂÙ·È Ë Èı·ÓfiÙËÙ· Ó· ÎÂÚ‰›ÛÂÈ ¤Ó·¿ÙÔÌÔ ÙÔ Ù˙·Î ÔÙ. ∏ ÂÈÚˆÓÂ›· Â›Ó·È fiÙÈÔÈ ¿ÓıÚˆÔÈ ¤¯Ô˘Ó ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚÂ˜ Èı·-ÓfiÙËÙÂ˜ Ó· ÎÂÚ‰›ÛÔ˘Ó ÌÂ ¤Ó· Û¯ÂÙÈÎ¿¯·ÌËÏfi Ù˙·Î ÔÙ.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·371

ε!ειδικευμ ν� στη λ�ψη απ��#σεων– σιγ�υρευτε�τε �τι τ� πρ�)λημ#σας περιγρ#�εται με )#ση �ρ�υς συ�ν�τητας ναντι πιθαν�τητας.

MÂÚÔÏË„›· ¢È·ıÂÛÈÌfiÙËÙ·˜Ρ�!τε μια ματι# στ�ν κατ#λ�γ� των �ν�μ#των στ� Σ��μα 7.11.Τ$ρα απ�-τρα)�!τε τ� )λ μμα σας απ� τ� )ι)λ�� και υπ�λ�γ�στε τ�ν αριθμ� των αρ-σενικ$ν και θηλυκ$ν �ν�μ#των στ�ν κατ#λ�γ�. Μ�πως πρ�σ !ατε �τιμερικ ς απ� τις γυνα�κες σε αυτ�ν τ�ν κατ#λ�γ� ε�ναι δι#σημες, εν$ κα-νε�ς απ� τ�υς #νδρες δεν ε�ναι; ^ταν η εκτ�μησ� σας «ατυ��ς» επειδ� ν�-μ�(ατε �τι � κατ#λ�γ�ς εμπεριε��ε περισσ�τερα γυναικε�α απ� ανδρικ#�ν�ματα (Tversky & Kahneman, 1973, 1974); Τ� αντ�στρ�� θα αλ�θευε,

ε#ν ε��ατε κ�ιτ#!ει ναν κατ#λ�γ� με �ν�ματα δι#σημων ανδρ$ν και αγν$στων γυ-ναικ$ν, επειδ� �ι #νθρωπ�ι συν�θως π �τ�υν θ"ματα εν�ς ν�ητικ�" σ�#λματ�ςπ�υ �ν�μ#(εται μερληψ�α διαθεσιμ�τητας, κατ# τ�ν �π�� τα στ�ι�εα π�υ ανα-καλ��νται πι� ε�κ�λα στη μν�μη κρνεται �τι ��υν συμ�ε συ�ν�τερα.

Η μερ�ληψ�α διαθεσιμ�τητας επηρε#(ει τις εκτιμ�σεις μας δι�τι η ισ�"ς τηςμν�μης και η συ�ν�τητα εμ�#νισης σ�ετ�(�νται #μεσα. Τα αντικε�μενα π�υ εμ�α-ν�(�νται συ�ν�τερα ανακαλ�"νται στη μν�μη ευκ�λ�τερα απ� αυτ# π�υ εμ�αν�-(�νται σπαν�ως και τσι �υσικ# καταλ�!ατε στ� συμπ ρασμα �τι τα αντικε�μεναπ�υ θυμ#στε καλ"τερα πρ πει να �ταν αυτ# π�υ εμ�αν�στηκαν συ�ν�τερα. Δυ-στυ�$ς σε αυτ� την περ�πτωση, η ισ�υρ�τερη μν�μη δεν ��ειλ�ταν στη μεγαλ"τε-ρη συ�ν�τητα αλλ# στη μεγαλ"τερη ε!�ικε�ωση.

Συντ�με"σεις �πως η μερ�ληψ�α διαθεσιμ�τητας ανα� ρ�νται μερικ ς ��ρ ςως ευρετικ!ς: δηλαδ� γρ�γ�ρες και απ�τελεσματικ�ς στρατηγικ�ς π�υ μπ�ρε ναδιευκ�λ�ν�υν τη λ�ψη απ��σεων αλλ� δεν εγγυ"νται την ε�ρεση λ�σης. /ι ευ-ρετικ ς ε�ναι ν�ητικ ς συντ�με"σεις, � «εμπειρικ�� καν�νες», �ι �π��ι ε�ναι συ�ν#,αλλ# ��ι π#ντα, απ�τελεσματικ�� ταν αντιμετωπ�(�υμε να πρ�)λημα (Swinkels,2003). Αντιθ τως, νας αλγ�ριθμς ε�ναι μια καλ� καθ�ρισμ�νη ακ�λ�υθα ενερ-γει"ν, π�υ ε!ασ�αλ��υν την επλυση κ�π�ι�υ πρ��λ�ματ�ς. Για παρ#δειγμα,σκε�τε�τε δ"� τρ�π�υς για την ε"ρεση εν�ς �αμ ν�υ αντικειμ ν�υ: (1) Πρ�σπαθε�-τε να θυμηθε�τε την τελευτα�α ��ρ# π�υ ε�δατε τ� αντικε�μεν�. (2) Ακ�λ�υθε�τε�ρισμ νες �δηγ�ες για να )ρε�τε π�" ε�ναι – παραδε�γματ�ς �#ριν ρωτ#τε τη συ-γκ#τ�ικ� σας π�υ σας λ ει να κ�ιτ#!ετε στη )ι)λι�θ�κη κ�ντ# στην π�ρτα και ναψ#!ετε μ σα στην κ�τρινη κ�"πα �π�υ )αλε τα κλειδι# τ�υ αυτ�κιν�τ�υ σας �τανσυμμ#(εψε τ� δωμ#τι�.

/ πρ$τ�ς τρ�π�ς απ�τελε� μια ευ�υ� ευρετικ� π�υ μπ�ρε� να απ�)ε� επιτυ-�ημ νη, αλλ# ενδ �εται να συνε��(ετε να ψ#�νετε στη μν�μη σας και να σας τελει-$σει � �ρ�ν�ς � η υπ�μ�ν�. Η δε"τερη στρατηγικ� ε�ναι μ�α σειρ# απ� καλ# �ρ-γανωμ να )�ματα, τα �π��α, ε#ν εκτελεστ�"ν σωστ#, εγγυ$νται τη λ"ση.

TÔ §ÔÁÈÎfi ™Ê¿ÏÌ· ÙË˜ ™‡˙Â˘ÍË˜Η μερ�ληψ�α διαθεσιμ�τητας επε!ηγε� μ�α δυνητικ� πηγ� λ#θ�υς στην ανθρ$πι-νη ν�ηση. Δυστυ�$ς, δεν ε�ναι η μ�νη.

Αναλ�γιστε�τε την ακ�λ�υθη περιγρα��:

Η Λ�ντα ε�ναι 31 ετ$ν, αν"πανδρη, ειλικριν�ς και π�λ" !υπνη. Σπ�"δα-

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ªÂÚÔÏË„›· ‰È·ıÂÛÈÌfiÙËÙ·˜

(Availability bias)™ÙÔÈ¯Â›· Ô˘ ·Ó·Î·ÏÔ‡ÓÙ·È ÈÔ Â‡ÎÔÏ· ÛÙË

ÌÓ‹ÌË ıÂˆÚÂ›Ù·È/ÎÚ›ÓÂÙ·È fiÙÈ ¤¯Ô˘Ó Û˘Ì‚Â›

Û˘¯ÓfiÙÂÚ·.

∂˘ÚÂÙÈÎ‹ (Heuristic)ª›· ÁÚ‹ÁÔÚË Î·È ·ÔÙÂÏÂÛÌ·ÙÈÎ‹ ÛÙÚ·ÙËÁÈ-

Î‹, Ë ÔÔ›· ÌÔÚÂ› Ó· ‰ÈÂ˘ÎÔÏ‡ÓÂÈ ÙË Ï‹„Ë

·ÔÊ¿ÛÂˆÓ, ¯ˆÚ›˜ fiÌˆ˜ Ó· ÂÁÁ˘¿Ù·È ÙËÓ

Â‡ÚÂÛË Ï‡ÛË˜.

∞ÏÁfiÚÈıÌÔ˜ (Algorithm)ªÈ· Û˘ÁÎÂÎÚÈÌ¤ÓË ·ÎÔÏÔ˘ı›· ÂÓÂÚÁÂÈÒÓ

Ô˘ Ô‰ËÁÔ‡Ó ÛÙËÓ Â›Ï˘ÛË Î¿ÔÈÔ˘ ÚÔ-

‚Ï‹Ì·ÙÔ˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


™XHMA 7.11 ªÂÚÔÏË„›· ¢È·ıÂÛÈ-ÌfiÙËÙ·˜. ∂ÍÂÙ¿ÛÙÂ ·˘ÙÔ‡˜ ÙÔ˘˜ ›Ó·-ÎÂ˜ ÔÓÔÌ¿ÙˆÓ Î·È ˘ÔÏÔÁ›ÛÙÂ ÙÔÓ ·ÚÈı-Ìfi ·Ó‰ÚÒÓ Î·È Á˘Ó·ÈÎÒÓ.

Jennifer Aniston Robert KingstonJudy Smith Gilbert ChapmanFrank Carson Gwyneth PaltrowElizabeth Taylor Martin MitchelDaniel Hunt Tomas HughesHarry Vaughan Michael DraytonAgatha Christie Julia RobertsArthur Hutchinson Hillary ClintonJennifer Lopez Jack LindsayAllan Nevins Richard GilderJane Austen George NathanJoseph Litton Britney Spears

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·372

§√π¶√¡, ∫∞Δ™∂ ¡∞ À¶√§√°π™ø ¶√™√¶π£∞¡√ ∂π¡∞π ¡∞ •∂ºÀ°√Àª∂ ∞¶’∞ÀΔ√… ªÂÚÈÎÔ› ·fi ÙÔ˘˜ 280 ÂÈ˙‹-Û·ÓÙÂ˜ (Â› Û˘ÓfiÏÔ˘ 340) ÂÓfi˜ ÔÏÏ·Ó-‰ÈÎÔ‡ ·ÂÚÔÛÎ¿ÊÔ˘˜ Ô˘ Û˘ÓÂÙÚ›‚ËÛÙËÓ Â·Ú¯È·Î‹ fiÏË º¿ÚÔ ÙË˜ ¶ÔÚ-ÙÔÁ·Ï›·˜ Ì·˙Â‡ÙËÎ·Ó ÁÈ· Ó· Ô˘Ó ÙËÓÈÛÙÔÚ›· ÙÔ˘˜ ÛÂ ‰ËÌÔÛÈÔÁÚ¿ÊÔ˘˜. √Wim Kodman, 27 ¯ÚfiÓˆÓ, ‚ÔÙ·ÓÔÏfi-ÁÔ˜, Â›Â fiÙÈ ÚÔÛ·ıÔ‡ÛÂ Ó· ËÚÂÌ‹-ÛÂÈ ÙÔÓ Ê›ÏÔ ÙÔ˘ Î·Ù¿ ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· ÙˆÓÈÛ¯˘ÚÒÓ ·Ó·Ù·Ú¿ÍÂˆÓ Î¿ÓÔÓÙ·˜ Â›-ÎÏËÛË ÛÙË ÏÔÁÈÎ‹. ∂›Â Ô Kodman:«ΔÔ˘ Â›· “∂›Ì·È ÂÈÛÙ‹ÌÔÓ·˜. ∂ÌÂ›˜ÔÈ ÂÈÛÙ‹ÌÔÓÂ˜ Â›Ì·ÛÙÂ ·ÓÙÈÎÂÈÌÂÓÈ-ÎÔ›”. ΔÔ˘ Â›· fiÙÈ ÌÈ· Û˘ÓÙÚÈ‚‹ Â›Ó·È·›ı·ÓË. ¶ÚÔÛ·ıÔ‡Û· Ó· ı˘ÌËıÒÙËÓ ·ÎÚÈ‚‹ Èı·ÓfiÙËÙ· fiÙ·Ó Û˘ÓÂÙÚ›-‚Ë ÙÔ ·ÂÚÔÏ¿ÓÔ».

• • • • • • • • • • • • • • • • •

§ÔÁÈÎfi ÛÊ¿ÏÌ· ÙË˜ Û‡˙Â˘ÍË˜

(Conjunction fallacy)ŸÙ·Ó ÔÈ ¿ÓıÚˆÔÈ ÈÛÙÂ‡Ô˘Ó fiÙÈ ‰˘Ô ÁÂÁÔ-

ÓfiÙ· ¤¯Ô˘Ó ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚË Èı·ÓfiÙËÙ· Ó· Û˘Ì-

‚Ô‡Ó Ù·˘Ùfi¯ÚÔÓ·/Û˘Ó‰˘·ÛÙÈÎ¿ ·fi ÙÔ Ó·

Û˘Ì‚Ô‡Ó ÍÂ¯ˆÚÈÛÙ¿.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

σε Φιλ�σ��α. Ως ��ιτ�τρια �ταν ευαισθητ�π�ιημ νη σε θ ματα ρατσι-σμ�" και κ�ινωνικ�ς δικαι�σ"νης και συμμετε��ε επ�σης σε διαδηλ$σειςγια τ�ν πυρηνικ� α��πλισμ�.Π�ια ε�ναι η πιθαν� κατ#σταση της σ�μερα;

(α) Η Λ�ντα ε�ναι ταμ�ας σε τρ#πε(α.(�) Η Λ�ντα ε�ναι ταμ�ας σε τρ#πε(α και ενεργ� μ λ�ς τ�υ �εμινιστικ�"

κιν�ματ�ς.

Σε μ�α μελ τη, 89% των συμμετε��ντων α!ι�λ�γησαν την επιλ�γ� (�) ως πε-ρισσ�τερ� πιθαν� απ� την επιλ�γ� (α) (Tversky & Kahneman, 1983), αν και αυτ�ε�ναι λ�γικ# απ�θαν�. Ας π�"με �τι υπ#ρ�ει μ�α πιθαν�τητα 20% η Λ�ντα να ε�ναιταμ�ας σε τρ#πε(α, παρ�λ� π�υ υπ#ρ��υν π�λλ# επαγγ λματα π�υ θα μπ�ρ�"σενα ακ�λ�υθ�σει. Ανε!#ρτητα απ� αυτ�, ας υπ�θ σ�υμε �τι ε�ναι επ�σης ενεργ�μ λ�ς τ�υ �εμινιστικ�" κιν�ματ�ς. Πιθαν$ς επ�σης να �ει και π�λλ# ενδια� ρ�-ντα. Η σ"νθετη πιθαν�τητα να ισ�"�υν και τα δ"� συγ�ρ�νως ε�ναι πρ�ϊ�ν των!ε�ωριστ$ν πιθαν�τ�των. Με #λλα λ�για, η πιθαν�τητα 20% να ε�ναι ταμ�ας σετρ#πε(α π�λλαπλασιασμ νη με την πιθαν�τητα 20% να ε�ναι ενεργ� μ λ�ς τ�υ�εμινιστικ�" κιν�ματ�ς μας δ�νει μ�α πιθαν�τητα 4% να ισ�"�υν και τα δ"� συγ-�ρ�νως (0,20 � 0,20 � 0,04, � 4%). Η πιθαν�τητα τ�υ συνδυασμ�" γεγ�ν�των ε�-ναι π#ντα μικρ�τερη απ� την πιθαν�τητα να ισ�"ει κ#θε γεγ�ν�ς ανε!#ρτητα. Ωςεκ τ�"τ�υ, ε�ναι π#ντ�τε περισσ�τερ� πιθαν� να συμ)α�νει μ�α απ� τις δ"� κατα-στ#σεις, παρ# και �ι δ"� συγ�ρ�νως.

Αυτ� τ� ν�ητικ� σ�#λμα �ν�μ#(εται λγικ� σ��λμα της σ #ευ$ης δι�τι �ι�νθρωπ�ι πιστε��υν �τι δυ� γεγ�ν�τα ��υν μεγαλ�τερη πιθαν�τητα να συμπ�-σ�υν απ� �,τι να συμ�ε τ� καθ�να μ�ν� τ�υ. T� λ�γικ� σ�#λμα γκειται στ� γεγ�-ν�ς �τι �ι #νθρωπ�ι πιστε"�υν πως �σ� περισσ�τερες πληρ��ρ�ες διατ�θενται τ�-σ� αυ!#ν�νται �ι πιθαν�τητες �ι πληρ��ρ�ες να ισ�"�υν. Στην πραγματικ�τητα,�μως, η πιθαν�τητα μει$νεται τ#�ιστα. Βασισμ ν�ι στην περιγρα�� της, πιστε"ετε�τι η Λ�ντα ψ��ισε επ�σης τ�ν �ιλελε"θερ� υπ�ψ��ι� στις τελευτα�ες εκλ�γ ς;Μ�πως πιστε"ετε �τι γρ#�ει π�ι�ματα; Μ�πως ν�μ�(ετε �τι υπ�γρ#�ει αιτ�σειςγια �ση μετα�ε�ριση στ� δικα�ωμα στ γης; Με κ#θε επιπλ �ν πληρ��ρ�α �σως ν�-μ�(ετε �τι �ετε μ�α �λ� και καλ"τερη περιγρα�� της Λ�ντα, αλλ#, �πως μπ�ρε�τενα δε�τε στ� Σ��μα 7.12, η πιθαν�τητα �λα αυτ# τα γεγ�ν�τα να ισ�"�υν την δια�ρ�νικ� στιγμ� ε�ναι ε!αιρετικ# μικρ�.

E˘ÚÂÙÈÎ‹ ÙË˜ AÓÙÈÚÔÛˆÂ˘ÙÈÎfiÙËÙ·˜Αναλ�γιστε�τε την παρακ#τω κατ#σταση:

Μ�α �μ#δα ψυ��λ�γων γραψε 100 περιγρα� ς με )#ση συνεντε"!εις π�υε��αν π#ρει απ� μη�ανικ�"ς και δικηγ�ρ�υς. /Ι ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΣ ΑΦ/Ρ/Υ-ΣΑΝ 70 ΜΗ[ΑΝΙΚ/ΥΣ ΚΑΙ 30 ΔΙΚΗΓ/Ρ/ΥΣ. Θα σας παρ�υσιαστε� μ�ατυ�α�α επιλ�γ� αυτ$ν των περιγρα�$ν. Δια)#στε καθεμ�α και μετ# απ�-�ασ�στε ε#ν τ� #τ�μ� ε�ναι μη�ανικ�ς � δικηγ�ρ�ς. Σημει$στε την επιλ�-γ� σας και ε!ακ�λ�υθ�στε την αν#γνωση.

1. Στ�ν Τ(ακ αρ σει να δια)#(ει )ι)λ�α κ�ινωνικ�" και π�λιτικ�" ενδια-� ρ�ντ�ς. Κατ# τη δι#ρκεια της συν ντευ!ης επ δει!ε ιδια�τερη δε!ι�-τητα στην επι�ειρηματ�λ�γ�α.



BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·373

2. O Τ�μ ε�ναι μ�να�ικ�ς τ"π�ς π�υ στ�ν ελε"θερ� �ρ�ν� τ�υ αρ σκε-ται να λ"νει μαθηματικ�"ς γρ��υς. Κατ# τη δι#ρκεια της συν -ντευ!ης �ταν απ�στασι�π�ιημ ν�ς και ε��ε λεγ�� των συναισθημ#-των τ�υ.

3. / [#ρι ε�ναι νας !υπν�ς #νδρας και �ανατικ�ς πα�κτης ρακ τας.Κατ# τη δι#ρκεια της συν ντευ!ης κανε π�λλ ς δι�ρατικ ς ερωτ�-σεις και � λ�γ�ς τ�υ �ταν #ρτι�ς.

/ι συμμετ ��ντες στην ρευνα εκτ θηκαν σε μ�α σειρ# τ τ�ιων περιγρα-�$ν και τ�υς (ητ�θηκε να απ��ασ�σ�υν ε#ν τ� #τ�μ� π�υ περιγρ#�εταιε�ναι μη�ανικ�ς � δικηγ�ρ�ς (Kahneman & Tversky, 1973). Μην !ε�ν#τε�τι 70 �ταν μη�ανικ�� και 30 �ταν δικηγ�ρ�ι. Ε#ν �ι συμμετ ��ντες συνυ-π�λ�γι(αν αυτ� την αναλ�γ�α, η κρ�ση τ�υς θα αντικατ�πτρι(ε τ� γεγ�-ν�ς �τι �ι μη�ανικ�� ταν υπερδιπλ#σι�ι των δικηγ�ρων. Αλλ# σε αυτ�την περ�πτωση λειτ�υργ�"σε να ν�ητικ� σ�#λμα. /ι ερευνητ ς )ρ�καν�τι �ι συμμετ ��ντες δεν υπ�λ�γισαν αυτ� την πληρ��ρ�α και )#σισαντην κρ�ση τ�υς μ�ν� στ� π�σ� κ�ντ# στην νν�ια μη�ανικ�ς � δικηγ�ρ�ςαντιστ�ι��"σε η περιγρα��. Fτσι, �ι περισσ�τερ�ι συμμετ ��ντες ν�μι(αν�τι μια περιγρα�� πως η πρ$τη ε��ε περισσ�τερες πιθαν�τητες να α��-

ρ# δικηγ�ρ�, μια περιγρα�� πως η δε"τερη μη�ανικ� και μια περιγρα�� πωςη τρ�τη θα μπ�ρ�"σε να α��ρ# και μη�ανικ� και δικηγ�ρ�.

Δε�τε τη γν$μη των συμμετε��ντων για τ�ν [#ρι. Η περιγρα�� τ�υ δεν αντι-στ�ι�ε� �"τε σε δικηγ�ρ� �"τε σε μη�ανικ�, τσι �ι περισσ�τερ�ι συμμετ ��ντεςαπ��#σισαν �τι θα μπ�ρ�"σε να ε�ναι ε�τε τ� να ε�τε τ� #λλ�. Αλλ#, δεδ�μ ν�υ �τι�ι μη�ανικ�� ε�ναι υπερδιπλ#σι�ι των δικηγ�ρων, ε�ναι περισσ�τερ� πιθαν� να ε�-ναι μη�ανικ�ς. Αλλ# �α�νεται �τι τα #τ�μα παραμερ�(�υν πληρ��ρ�ες π�υ σ�ετ�-(�νται με τη �ασικ� αναλ�γα � την υπ#ρ��υσα πιθαν�τητα εν�ς γεγ�ν�τ�ς και)ασ�(�υν την κρ�ση τ�υς στις �μ�ι�τητες με τις κατηγ�ρ�ες. /ι ερευνητ ς �ν�μ#-(�υν αυτ� την κατ#σταση ευρετικ� της αντιπρσωπευτικ�τητας – η δημι�υργαμιας κρσης πιθαν�τ�των συγκρν�ντας �να αντικεμεν� � γεγ�ν�ς με τ� πρ�τυπ�τ�υ αντικειμ�ν�υ � γεγ�ν�τ�ς (Kahneman & Tversky, 1973). Ως εκ τ�"τ�υ, �ι κρ�-σεις πιθαν�τ�των γερναν πρ�ς τ� πρ�τυπ� τ�υ μη�ανικ�" � δικηγ�ρ�υ π�υ ε��ανκατ# ν�υ �ι συμμετ ��ντες. Dσ� περισσ�τερες �ι �μ�ι�τητες με τ� εκ#στ�τε πρ�τυ-π� τ�σ� περισσ�τερες πιθαν�τητες υπ#ρ��υν να κριθ�"ν �ι περιγρα� ς ως μ λημιας κατηγ�ρ�ας, παρ# την "παρ!η π�λ" πι� �ρ�σιμων αναλ�γι$ν )#σης.

Ν�ητικ# σ�#λματα �πως η διαθεσιμ�τητα, η αντιπρ�σωπευτικ�τητα � η λ�-γικ� πλ#νη της σ"(ευ!ης εικ�ν�γρα��"ν τ�σ� τα πλε�νεκτ�ματα �σ� και τα μει-�νεκτ�ματα τ�υ τρ�π�υ σκ ψης μας. Ε�μαστε π�λ" καλ�� στη δημι�υργ�α κατη-γ�ρι$ν )ασι(�μεν�ι σε πρ�τυπα και τα!ιν�μ�"με )ασι(�μεν�ι στην �μ�ι�τητα μετα πρ�τυπα. Η κρ�ση των πιθαν�τ�των δεν ε�ναι �μως τ� ισ�υρ� μας σημε��.Dπως ε�δαμε νωρ�τερα σε αυτ� τ� κε�#λαι�, � ανθρ$πιν�ς εγκ �αλ�ς επε!εργ#-(εται με ευκ�λ�α τις πληρ��ρ�ες συ�ν�τητας και η λ�ψη απ��#σεων συν�θως)ελτι$νεται �ταν τα πρ�)λ�ματα πιθαν�τ�των ιδωθ�"ν με �ρ�υς συ�ν�τητες.

EÈ‰Ú¿ÛÂÈ˜ ¶Ï·ÈÛ›Ô˘Ε�δατε �τι σ"μ�ωνα με τη θεωρ�α �ρθ�λ�γικ�ς επιλ�γ�ς, �ι κρ�σεις μας π�ικ�λ-λ�υν αν#λ�γα με την α!�α π�υ απ�δ�δ�υμε στ� επιθυμητ� απ�τ λεσμα. Γι# να

• • • • • • • • • • • • • • • • •

∂˘ÚÂÙÈÎ‹ ÙË˜ ·ÓÙÈÚÔÛˆÂ˘ÙÈÎfiÙËÙ·˜

(Representativeness heuristic)ª›· ÓÔËÙÈÎ‹ Û˘ÓÙfiÌÂ˘ÛË Ô˘ ÂÚÈ¤¯ÂÈ ÙË ‰Ë-

ÌÈÔ˘ÚÁ›· ÎÚ›ÛË˜ Èı·ÓfiÙËÙ·˜, Û˘ÁÎÚ›ÓÔ-

ÓÙ·˜ ¤Ó· ·ÓÙÈÎÂ›ÌÂÓÔ ‹ ÁÂÁÔÓfi˜ ÌÂ ÙÔ Úfi-

Ù˘Ô ÙÔ˘ ·ÓÙÈÎÂÈÌ¤ÓÔ˘ ‹ ÁÂÁÔÓfiÙÔ˜..

• • • • • • • • • • • • • • • • •


Η Λίντα είναι ταμίας τράπεζας.

Η Λίντα είναι φεμινίστρια.

Η Λίντα γράφει ποιήματα.

Η Λίντα υποστηρίζει την αίτησηγια ίση μεταχείριση στο θέματης στέγης.

™XHMA 7.12 §ÔÁÈÎfi ™Ê¿ÏÌ· ÙË˜™‡˙Â˘ÍË˜. √È ¿ÓıÚˆÔÈ ÈÛÙÂ‡Ô˘Ó Û˘-¯Ó¿ fiÙÈ ÌÂ Î¿ıÂ ÚfiÛıÂÙË ÏËÚÔÊÔÚ›·Ë Èı·ÓfiÙËÙ· Ó· Û˘Ì‚·›ÓÔ˘Ó Ù·˘Ùfi¯ÚÔÓ·fiÏ· Ù· ‰Â‰ÔÌ¤Ó· ·˘Í¿ÓÂÙ·È. ™ÙËÓ Ú·Á-Ì·ÙÈÎfiÙËÙ· Ë Èı·ÓfiÙËÙ· ÌÂÈÒÓÂÙ·È ÛËÌ·-ÓÙÈÎ¿. ¶·Ú·ÙËÚ‹ÛÙÂ Ò˜ Ë ÙÔÌ‹ fiÏˆÓ·˘ÙÒÓ ÙˆÓ Èı·ÓÔÙ‹ÙˆÓ Â›Ó·È ÔÏ‡ ÌÈÎÚfi-ÙÂÚË ·fi ÙËÓ ÂÚÈÔ¯‹ Ô˘ Î·Ù·Ï·Ì‚¿-ÓÂÈ Ë Î¿ıÂ Èı·ÓfiÙËÙ· ·fi ÌfiÓË ÙË˜.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·374

• • • • • • • • • • • • • • • • •

∂È‰Ú¿ÛÂÈ˜ Ï·ÈÛ›Ô˘

(Framing effects)√È ‰È·ÊÔÚ¤˜ ÛÙÈ˜ ··ÓÙ‹ÛÂÈ˜ (Ï‡ÛÂÈ˜) ÛÙÔ

›‰ÈÔ Úfi‚ÏËÌ· ·Ó¿ÏÔÁ· ÌÂ ÙÔ Ò˜ ‰È·Ù˘Ò-

ÓÂÙ·È ‹ Ï·ÈÛÈÒÓÂÙ·È.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

• • • • • • • • • • • • • • • • •

§ÔÁÈÎfi ÛÊ¿ÏÌ· ÎfiÛÙÔ˘˜

·Ô¯ÒÚËÛË˜ (Sunk-cost fallacy)∂›‰Ú·ÛË ÙË˜ ‰È·Ù‡ˆÛË˜ ‹ Ï·ÈÛ›Ô˘ ÂÓfi˜

ÚÔ‚Ï‹Ì·ÙÔ˜ Î·Ù¿ ÙËÓ ÔÔ›· Ï·Ì‚¿ÓÔÓÙ·È

·ÔÊ¿ÛÂÈ˜ ÁÈ· ÌÈ· ÙÚ¤¯Ô˘Û· Î·Ù¿ÛÙ·ÛË ÌÂ

‚¿ÛË ÙÔ ÙÈ ¤¯ÂÈ ÂÂÓ‰˘ıÂ› ÛÙÔ ·ÚÂÏıfiÓ ÛÂ

·˘Ù‹ ÙËÓ Î·Ù¿ÛÙ·ÛË.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

δ�"με �μως π�σ� κατα� ρν�υμε να πρ�σδι�ρ�σ�υμε απ�τελεσματικ# τις α!�εςτων επιλ�γ$ν μας. Μην εκπλαγε�τε αν να ν�ητικ� σ�#λμα μπ�ρε� να επηρε#σειαυτ� την απ�τελεσματικ�τητα. Μελ τες δε��ν�υν �τι �ι επιδρ�σεις πλαισ�υ, �ι�π��ες εμ�αν�(�νται �ταν �ι �νθρωπ�ι παρ��υν δια��ρετικ�ς απαντ�σεις στ�δι� πρ��λημα αν�λ�γα με τ� π"ς διατυπ"νεται � πλαισι"νεται, μπ�ρ�"ν να επη-ρε#σ�υν τ� π$ς πρ�σδι�ρ�(�υμε την α!�α εν�ς απ�τελ σματ�ς.

Για παρ#δειγμα, ε#ν π�"με σε μ�α �μ#δα ατ�μων �τι να �#ρμακ� �ει 70%απ�τελεσματικ�τητα, συν�θως εντυπωσι#(�νται. Τ� να θεραπε"ει να �#ρμακ�70 στις 100 ��ρ ς �τιδ�π�τε πρ�καλε� π�ν� ακ�"γεται ωρα��. Αν π#λι πε�τε �τι να �#ρμακ� �ει 30% απ�τυ��α –δηλαδ� 30 στις 100 ��ρ ς δεν κ#νει καλ�– τ�-τε συν�θως γ�νεται αντιληπτ� ως επικ�νδυν�, δυνητικ# )λα)ερ�, κ#τι π�υ πρ πεινα απ��ε"γεται. Πρ�σ !τε �τι η πληρ��ρ�α ε�ναι �δια: 70% απ�τελεσματικ�τη-τα σημα�νει 30% αναπ�τελεσματικ�τητα. / τρ�π�ς �μως με τ�ν �π�� πλαισι$-νεται η πληρ��ρ�α �δηγε� σε π�λ" δια��ρετικ# συμπερ#σματα (Tversky &

Kahneman, 1981).Μ�α απ� τις πλ �ν α!ι�σημε�ωτες επιδρ#σεις τ�υ πλαισ��υ ε�ναι τ� λγικ�

σ��λμα κ�στυς απ��ρησης, τ� �π�� εμ�αν�(εται �ταν �ι �νθρωπ�ι λαμ��-ν�υν απ��σεις για μα τρ��υσα κατ�σταση με ��ση π�σ� ��υν επενδ�σειστην κατ�σταση αυτ�. Φανταστε�τε �τι καθ�σατε τρεις $ρες στην �υρ#, πληρ$-σατε 100 δ�λ#ρια για να εισιτ�ρι� για μια υπα�θρια συναυλ�α $στε να δε�τε τ�αγαπημ ν� σας συγκρ�τημα και με τ� π�υ !υπν#τε εκε�νη τη μ ρα ανακαλ"πτετε�τι � καιρ�ς ε�ναι )ρ��ερ�ς και κρ"�ς. Ε#ν π#τε, δεν θα περ#σετε καλ#. Αλλ#πηγα�νετε, παρ’ �λα αυτ#, σκεπτ�μεν�ι την $ρα π�υ καθ�σατε στην �υρ# και τα100 δ�λ#ρια π�υ πληρ$σατε και θα π#νε �αμ να ε#ν με�νετε σπ�τι.

Πρ�σ !τε �τι �ετε δ"� επιλ�γ ς: (1) Να !�δ ψετε 100 δ�λ#ρια και να κ#-τσετε στην #νεση τ�υ σπιτι�" σας, � (2) να !�δ ψετε 100 δ�λ#ρια και να υπ�� -ρετε αρκετ ς $ρες στη )ρ��. Τα 100 δ�λ#ρια ε�ναι �αμ να και στις δ"� περι-πτ$σεις, ε�ναι να κ�στ�ς απ��$ρησης ανεπαν�ρθωτ� τη στιγμ� της απ��ασης.Αλλ# � τρ�π�ς με τ�ν �π�� πλαισι$σατε τ� πρ�)λημα δημι�"ργησε να ν�ητι-κ� σ�#λμα. Λ�γω τ�υ �τι επενδ"σατε �ρ�ν� και �ρ�μα, αισθ#νεστε υπ��ρεωμ -ν�ι να �ετε τ� απ�τ λεσμα π�υ επιθυμε�τε, ακ�μα και αν δεν τ� θ λετε τ$ραπια. Ε#ν μπ�ρ�"σατε να κλε�σετε τ� διακ�πτη και να αναρωτηθε�τε «Θα πρ�τι-μ�"σα να !�δ ψω 100 δ�λ#ρια και να ε�μαι #νετα � να !�δ ψω 100 δ�λ#ρια καινα ε�μαι δυστυ�ισμ ν�ς;», η !υπνη απ#ντηση ε�ναι !εκ#θαρη: Καθ�στε σπ�τι καιακ�"στε τ� στ� Ipod σας.

Ακ�μα και η Εθνικ� /μ�σπ�νδ�α Καλαθ�σ�α�ρισης των ΗΠΑ (NBA) �ειυπ#ρ!ει θ"μα τ�υ λ�γικ�" σ�#λματ�ς κ�στ�υς απ��$ρησης. /ι πρ�π�νητ ς πρ -πει να ��υν στην ενεργ� δρ#ση τ�"ς πλ �ν παραγωγικ�"ς πα�κτες και να τ�υςκρατ�"ν στην �μ#δα για μεγαλ"τερ� δι#στημα, πρ#γμα π�υ δεν κ#ν�υν �μως.Αντιθ τως, κρατ�"ν στην ενεργ� δρ#ση και για μεγαλ"τερ� δι#στημα τ�υς πλ �νακρι��ς πα�κτες, ακ�μα και αν η απ�δ�σ� τ�υς δεν ε�ναι η αναμεν�μενη (Staw

& Hoang, 1995). /ι πρ�π�νητ ς λειτ�υργ�"ν με τρ�π� π�υ δικαι$νει την επ νδυ-ση της �μ#δας σε ναν ακρι)� πα�κτη αντ� να αναγνωρ�(�υν τ� λ#θ�ς. Τα ν�ητι-κ# σ�#λματα μπ�ρε� να στ�ι��σ�υν ακρι)#! (Βλ. τ� πλα�σι� «Τελευτα�ες Επιστη-μ�νικ ς Ε!ελ�!εις», παρακ#τω, για πληρ��ρ�ες ερευν$ν σε #τ�μα π�υ ��υνυπ�στε� τραυματισμ� τ�υ εγκε�#λ�υ για να δε�τε π$ς συντελε�ται η λ�ψη απ�-�#σεων.)


BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·375


H NÂ˘ÚÔÂÈÛÙ‹ÌË ÙË˜ §‹„Ë˜ AÔÊ¿ÛÂˆÓ Y„ËÏÔ‡ P›ÛÎÔ˘TÂÏÂ˘Ù·›Â˜ EÈÛÙËÌÔÓÈÎ¤˜ EÍÂÏ›ÍÂÈ˜

ŒÓ·˜ ·ÛıÂÓ‹˜ Ô˘ ÁÓˆÚ›Û·ÙÂ ÛÙÔ ∫ÂÊ¿Ï·ÈÔ 1 Î·È ÔÓÔ-Ì¿Û·ÌÂ ŒÏÈÔÙ, ÚÈÓ ·fi ÙËÓ ÂÎ‰‹ÏˆÛË fiÁÎÔ˘ ÛÙÔÓÂÁÎ¤Ê·ÏÔ, ‹Ù·Ó ¤Ó·˜ ÂÈÙ˘¯ËÌ¤ÓÔ˜ ÂÈ¯ÂÈÚËÌ·Ù›·˜, Û‡-˙˘ÁÔ˜ Î·È ·Ù¤Ú·˜. ªÂÙ¿ ÙËÓ ÂÁ¯Â›ÚËÛË, ÔÈ ÓÔËÙÈÎ¤˜ÙÔ˘ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›Â˜ ¤‰ÂÈ¯Ó·Ó ·Ó¤·ÊÂ˜, ·ÏÏ¿ ‰ÂÓ ÌÔÚÔ‡-ÛÂ ˆÛÙfiÛÔ Ó· ÍÂ¯ˆÚ›ÛÂÈ ÛËÌ·ÓÙÈÎ¤˜ ·fi ·Û‹Ì·ÓÙÂ˜‰Ú·ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ˜ Î·È ·Û¯ÔÏÈfiÙ·Ó ÒÚÂ˜ ÌÂ ·ÓÈ·Ú¤˜ ‰Ô˘-ÏÂÈ¤˜. Œ¯·ÛÂ ÙË ‰Ô˘ÏÂÈ¿ ÙÔ˘ Î·È ¤ÌÏÂÍÂ ÛÂ ‰È¿ÊÔÚ·ÂÈÛÊ·Ï‹ ÔÈÎÔÓÔÌÈÎ¿ ÂÁ¯ÂÈÚ‹Ì·Ù· ·fi Ù· ÔÔ›· ¯ÚÂÔ-ÎfiËÛÂ. ™˘˙ËÙÔ‡ÛÂ ÌÂ Â˘ÎÔÏ›· ÙÈ Â›¯Â Û˘Ì‚Â›, ·ÏÏ¿ ÔÈÂÚÈÁÚ·Ê¤˜ ÙÔ˘ ‹Ù·Ó ÙfiÛÔ ·ÔÛÙ·ÛÈÔÔÈËÌ¤ÓÂ˜ Î·È··ıÂ›˜, Ô˘ ‹Ù·Ó Û·Ó ÔÈ ·ÊËÚËÌ¤ÓÂ˜ ÓÔËÙÈÎ¤˜ ÙÔ˘ ÈÎ·-ÓfiÙËÙÂ˜ ÁÈ· ·ÊËÚËÌ¤ÓË ÛÎ¤„Ë Ó· Â›¯·Ó ·ÔÎÔÂ› ·fiÙÈ˜ ÎÔÈÓˆÓÈÎ¤˜ Î·È ÔÈÎÔÓÔÌÈÎ¤˜ ÙÔ˘ ÈÎ·ÓfiÙËÙÂ˜.

∏ ¤ÚÂ˘Ó· ÂÈ‚Â‚·ÈÒÓÂÈ fiÙÈ Ë ·Ú·¿Óˆ ÂÚÌËÓÂ›· ÁÈ·ÙËÓ Î·Ù¿ÚÚÂ˘ÛË ÙÔ˘ ŒÏÈÔÙ ‚Ú›ÛÎÂÙ·È ÛÂ ÛˆÛÙ‹ Î·ÙÂ‡-

ı˘ÓÛË. ™Â Ì›· ÌÂÏ¤ÙË, ‰ÈÂÚÂ˘Ó‹ıËÎÂ ‰È·ÊÔÚ¿ ÛÙË Ï‹„Ë·ÔÊ¿ÛÂˆÓ ˘„ËÏÔ‡ Ú›ÛÎÔ˘ ÌÂÙ·Í‡ ˘ÁÈÒÓ Û˘ÌÌÂÙÂ¯fi-ÓÙˆÓ Î·È ·ÙfiÌˆÓ ÌÂ ‚Ï¿‚Ë ÛÙÔÓ ÚÔÌÂÙˆÈ·›Ô ÏÔ‚fi(Bechara et al., 1994, 1997). ΔÔÔı¤ÙËÛ·Ó Ù¤ÛÛÂÚÈ˜ ÙÚ¿-Ô˘ÏÂ˜ ·Ó¿Ô‰· Î·È ˙‹ÙËÛ·Ó ·fi ÙÔ˘˜ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜ Ó·ÂÈÏ¤ÍÔ˘Ó 100 ¯·ÚÙÈ¿ Ù· ÔÔ›· Î·ıfiÚÈ˙·Ó ¤Ó· Û˘ÁÎÂÎÚÈ-Ì¤ÓÔ ÔÛfi ¯ÚËÌ¿ÙˆÓ Ô˘ ı· ÌÔÚÔ‡Û·Ó Ó· ÎÂÚ‰›ÛÔ˘Ó ‹Ó· ¯¿ÛÔ˘Ó. √È ‰‡Ô ÙÚ¿Ô˘ÏÂ˜ ¤‰ÈÓ·Ó ÙË ‰˘Ó·ÙfiÙËÙ· ÁÈ·ÌÂÁ¿Ï· Î¤Ú‰Ë Î·È ÌÂÁ¿ÏÂ˜ ˙ËÌ›Â˜, ÂÓÒ ÔÈ ¿ÏÏÂ˜ ‰‡Ô ¤‰È-Ó·Ó ÙË ‰˘Ó·ÙfiÙËÙ· ÁÈ· ÌÈÎÚfiÙÂÚ· Î¤Ú‰Ë Î·È ÌÈÎÚfiÙÂÚÂ˜˙ËÌ›Â˜. ∫·Ù¿ ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· ÙÔ˘ ·È¯ÓÈ‰ÈÔ‡ Î·Ù·ÁÚ¿ÊËÎ·Ó ÔÈÁ·Ï‚·ÓÈÎ¤˜ ·ÓÙÈ‰Ú¿ÛÂÈ˜ ÙÔ˘ ‰¤ÚÌ·ÙÔ˜ (GSR) ÁÈ· Ó· ÌÂ-ÙÚËıÔ‡Ó ÔÈ ˘„ËÏ¤˜ Û˘ÁÎÈÓËÛÈ·Î¤˜ ·ÓÙÈ‰Ú¿ÛÂÈ˜.

√È ÂÈ‰fiÛÂÈ˜ ÙˆÓ Û˘ÌÌÂÙÂ¯fiÓÙˆÓ ÌÂ ÚÔÌÂÙˆÈ·›·‚Ï¿‚Ë ‹Ù·Ó ·ÓÙ›ÛÙÔÈ¯Â˜ ÙˆÓ ÚÔ‚ÏËÌ¿ÙˆÓ ÙË˜ ˙ˆ‹˜ÙÔ˘ ŒÏÈÔÙ. ∂¤ÏÂÍ·Ó ÂÍ›ÛÔ˘ Û˘¯Ó¿ ¯·ÚÙÈ¿ Î·È ·fi ÙÈ˜

Χωρίςεμπειρία

Με εμπειρίαστο παιχνίδι

(Αφετηρία)

Χωρίςεμπειρία

Με εμπειρίαστο παιχνίδι

(Αφετηρία)

100 70 100 70

Ομάδα Ελέγχου Ομάδα Ασθενών

Συμπεριφορικέςαποκρίσεις

Συμπεριφορικέςαποκρίσεις

Αντίδραση επιδερμικήςαγωγιμότητας SCRs

Αντίδραση επιδερμικήςαγωγιμότητας SCRs

Υψηλού ρίσκου Χαμηλού ρίσκου

Ποσοστόσυμμετεχόντων

πουολοκλήρωσαν

την έρευνα

Mέση τιμήSCRs

Μέσοςαριθμόςκαρτών

πουεπελέγησαν

1,2

1,0

0,8

0,6

0,4

0,2

0

25

20

15

10

5

0

25

20

15

10

5

0

1,2

1,0

0,8

0,6

0,4

0,2

0

™Â Ì›· ÌÂÏ¤ÙË Ô˘ ·ÊÔÚÔ‡ÛÂ ÙË Ï‹„Ë·ÔÊ¿ÛÂˆÓ ÌÂ Ú›ÛÎÔ, ÔÈ ÂÚÂ˘ÓËÙ¤˜ Û˘-Ó¤ÎÚÈÓ·Ó ÂÈÏÔÁ¤˜ ˘ÁÂÈÒÓ Û˘ÌÌÂÙÂ¯fi-ÓÙˆÓ Î·È Û˘ÌÌÂÙÂ¯fiÓÙˆÓ Ô˘ ¤·Û¯·Ó·fi Î¿ÔÈ· ‚Ï¿‚Ë ÛÙÔÓ ÚÔÌÂÙˆÈ·›ÔÊÏÔÈfi ÙÔ˘ ÂÁÎÂÊ¿ÏÔ˘. √È Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜¤·ÈÍ·Ó ¤Ó· ·È¯Ó›‰È, Î·Ù¿ ÙÔ ÔÔ›ÔÂ¤ÏÂÍ·Ó ¤Ó· ¯·ÚÙ› ·fi Ì›· ·fi Ù¤ÛÛÂ-ÚÈ˜ ÙÚ¿Ô˘ÏÂ˜. ¢‡Ô ·fi ÙÈ˜ ÙÚ¿Ô˘ÏÂ˜ÂÚÈÂ›¯·Ó ¯·ÚÙÈ¿ ·˘ÍËÌ¤ÓÔ˘ Ú›ÛÎÔ˘,‰ËÏ·‰‹ ¯·ÚÙÈ¿ Ù· ÔÔ›· ·¤ÊÂÚ·Ó ÌÂ-Á¿Ï· Î¤Ú‰Ë ‹ ÌÂÁ¿ÏÂ˜ ˙ËÌ›Â˜. √È ¿ÏÏÂ˜‰‡Ô, ÂÚÈÂ›¯·Ó «·ÛÊ·Ï¤ÛÙÂÚ·» ¯·ÚÙÈ¿– ‰ËÏ·‰‹ ÌÈÎÚfiÙÂÚ· Î¤Ú‰Ë Î·È ÌÈÎÚfiÙÂ-ÚÂ˜ ˙ËÌ›Â˜. ™ÙËÓ ·Ú¯‹ ÙÔ˘ ·È¯ÓÈ‰ÈÔ‡Î·È ÔÈ ‰‡Ô ÔÌ¿‰Â˜ Â¤ÏÂÁ·Ó ¯·ÚÙÈ¿ ·fiÎ¿ıÂ ÌÈ· ·fi ÙÈ˜ ‰‡Ô ÙÚ¿Ô˘ÏÂ˜ ÌÂ ÙËÓ›‰È· Û˘¯ÓfiÙËÙ·. ∫·ıÒ˜ fiÌˆ˜ ÂÍÂÏÈÛÛfi-Ù·Ó ÙÔÓ ·È¯Ó›‰È, ÔÈ ˘ÁÈÂ›˜ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜¤Ì·ı·Ó Ó· ·ÔÊÂ‡ÁÔ˘Ó Ù· ¯·ÚÙÈ¿ ˘„Ë-ÏÔ‡ Ú›ÛÎÔ˘ Î·È ÂÂ‰Â›ÎÓ˘·Ó ·˘ÍËÌ¤ÓË/˘„ËÏ‹ Û˘ÁÎÈÓËÛÈ·Î‹ ·ÓÙ›‰Ú·ÛË (SCRs‹ ·ÓÙ›‰Ú·ÛË ÂÈ‰ÂÚÌÈÎ‹˜ ·ÁˆÁÈÌfiÙËÙ·˜)·ÎfiÌ· Î·È fiÙ·Ó ÛÎ¤ÊÙÔÓÙ·Ó ÌfiÓÔ Ó· ÂÈ-Ï¤ÍÔ˘Ó ¤Ó· ¯·ÚÙ› ·fi ·˘Ù‹ ÙËÓ ÙÚ¿Ô˘-Ï·. ∞fi ÙËÓ ¿ÏÏË ÏÂ˘Ú¿, ÔÈ ·ÛıÂÓÂ›˜ÌÂ ‚Ï¿‚Ë ÛÙÔ ÚÔÌÂÙˆÈ·›Ô ÙÌ‹Ì· ÙÔ˘ÂÁÎÂÊ¿ÏÔ˘ Û˘Ó¤¯È˙·Ó Ó· ÂÈÏ¤ÁÔ˘Ó ¯·Ú-ÙÈ¿ Î·È ·fi ÙÈ˜ ‰‡Ô ÙÚ¿Ô˘ÏÂ˜ ÌÂ ÙËÓ›‰È· Û˘¯ÓfiÙËÙ· ¯ˆÚ›˜ ÂÓ‰Â›ÍÂÈ˜ Ì¿ıË-ÛË˜ Ô˘ Â›Ó·È Û˘ÁÎÈÓËÛÈ·Î¿ ÊÔÚÙÈÛÌ¤-ÓË (‹ Û˘ÁÎÈÓËÛÈ·Î‹˜ ÊfiÚÙÈÛË˜). ΔÂÏÈÎ¿,ÔÈ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜ ÌÂ ÂÁÎÂÊ·ÏÈÎ‹ ‚Ï¿‚Ë¯ÚÂÔÎfiËÛ·Ó.

Afi Bechara et al., 1997.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·376

ÕÏÏÂ˜ ¶ÚÔÛÂÁÁ›ÛÂÈ˜ §‹„Ë˜ AÔÊ¿ÛÂˆÓ

Dπως �ετε δει, η καθημεριν� λ�ψη απ��#σεων �αρακτηρ�(εται απ� λ#θη καιαδυναμ�ες. /ι απ��#σεις μας δια� ρ�υν ακρα�α, ε!αρτ$μενες σε μεγ#λ� )αθμ�απ� τ�ν τρ�π� π�υ παρ�υσι#(εται να πρ�)λημα (π.�. συ�ν�τητες ναντι πιθα-ν�τ�των � πλαισι$σεις με μ�αση στις (ημ�ες � στα κ ρδη και �α�νεται �τι ε�μα-στε επιρρεπε�ς σε λ�γικ# σ�#λματα �πως τ� λ�γικ� σ�#λμα κ�στ�υς απ��$ρη-σης � τ� λ�γικ� σ�#λμα της σ"(ευ!ης. /ι ψυ��λ�γ�ι ��υν πρ�τε�νει δι#��ρεςε!ηγ�σεις για τ� γιατ� η καθημεριν� λ�ψη απ��#σεων δι πεται απ� τ τ�ιες αδυ-ναμ�ες. Θα επανε!ετ#σ�υμε δ"� απ� τις πλ �ν σημαντικ ς θεωρ�ες – τη θεωρ�ατων πρ�σδ�κι$ν και την υπ�θεση δι#τα!ης συ�ν�τητας.

£ÂˆÚ›· ¶ÚÔÛ‰ÔÎÈÒÓΣ"μ�ωνα με να τελε�ως �ρθ�λ�γικ� μ�ντ λ� ε!αγωγ�ς συμπερασμ#των, �ι #ν-θρωπ�ι θα πρεπε να πα�ρν�υν απ��#σεις �ι �π��ες μεγιστ�π�ι�"ν την α!�α. Με


ÛÙÔ›‚Â˜ ÌÂ ˘„ËÏfi Ú›ÛÎÔ Î·È ·fi ÙÈ˜ ÈÔ ·ÛÊ·ÏÂ›˜, Ô‰Ë-ÁÔ‡ÌÂÓÔÈ ÔÈ ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔÈ ÛÙË ¯ÚÂÔÎÔ›·. ∞Ú¯ÈÎ¿, ÔÈ˘ÁÈÂ›˜ Û˘ÌÌÂÙ¤¯ÔÓÙÂ˜ Â¤ÏÂÍ·Ó Â›ÛË˜ ÂÍ›ÛÔ˘ Î·È ·fiÙÈ˜ ‰‡Ô ÛÙÔ›‚Â˜, ·ÏÏ¿ ÛÙ·‰È·Î¿ ÛÙÚ¿ÊËÎ·Ó ÛÂ ÂÈÏÔ-Á¤˜ ·fi ÙÈ˜ ·ÛÊ·Ï¤ÛÙÂÚÂ˜ ÛÙÔ›‚Â˜. ∞˘Ù‹ Ë ‰È·ÊÔÚ¿ÛÙÚ·ÙËÁÈÎ‹˜ ·ÚÔ˘ÛÈ¿ÛÙËÎÂ ·ÚfiÏÔ Ô˘ Î·È ÔÈ ‰‡ÔÔÌ¿‰Â˜ ÂÌÊ¿ÓÈ˙·Ó ÈÛ¯˘Ú¤˜ Û˘ÁÎÈÓËÛÈ·Î¤˜ ·ÓÙÈ‰Ú¿ÛÂÈ˜ÛÙ· ÌÂÁ¿Ï· Î¤Ú‰Ë Î·È ÛÙÈ˜ ÌÂÁ¿ÏÂ˜ ˙ËÌ›Â˜, fiˆ˜ ÌÂ-ÙÚ‹ıËÎÂ ·fi ÙÈ˜ Û˘ÁÎÚÈÙÈÎ¤˜ ‚·ıÌÔÏÔÁ›Â˜ ÙÔ˘ GSR.

√È ‰‡Ô ÔÌ¿‰Â˜ ‰È·ÊÔÚÔÔÈ‹ıËÎ·Ó ÌÂ ÛËÌ·ÓÙÈÎfi ÙÚfi-Ô: ∫·ıÒ˜ ÂÍÂÏÈÛÛfiÙ·Ó ÙÔ ·È¯Ó›‰È, ÔÈ ˘ÁÈÂ›˜ Û˘ÌÌÂÙ¤¯Ô-ÓÙÂ˜ ¿Ú¯ÈÛ·Ó Ó· ¤¯Ô˘Ó ÚÔÎ·Ù·‚ÔÏÈÎ¿ Û˘ÁÎÈÓËÛÈ·Î¤˜·ÓÙÈ‰Ú¿ÛÂÈ˜, ·ÎfiÌ· Î·È fiÙ·Ó ·ÏÒ˜ ÛÎ¤ÙÔÓÙ·Ó ÔÈÔ¯·ÚÙ› Ó· ÂÈÏ¤ÍÔ˘Ó ·fi ÙËÓ ÛÙÔ›‚· ˘„ËÏÔ‡ Ú›ÛÎÔ˘. √È‚·ıÌÔÏÔÁ›Â˜ ÛÙÔ GSR ·Ó¤‚·ÈÓ·Ó ˘ÂÚ‚ÔÏÈÎ¿, ·ÎfiÌ· Î·ÈÚÈÓ ÌÔÚ¤ÛÔ˘Ó Ó· Ô˘Ó fiÙÈ ÌÂÚÈÎ¤˜ ÛÙÔ›‚Â˜ ‹Ù·Ó ˘„Ë-ÏfiÙÂÚÔ˘ Ú›ÛÎÔ˘ ·fi ¿ÏÏÂ˜ (Bechara et al., 1997). √È·ÛıÂÓÂ›˜ ÌÂ ‚Ï¿‚Ë ÛÙÔÓ ÚÔÌÂÙˆÈ·›Ô ÏÔ‚fi ‰ÂÓ Â›¯·Ó·˘Ù¤˜ ÙÈ˜ ÚÔÎ·Ù·‚ÔÏÈÎ¤˜ Û˘ÁÎÈÓËÛÈ·Î¤˜ ·ÓÙÈ‰Ú¿ÛÂÈ˜fiÙ·Ó ÛÎ¤ÙÔÓÙ·Ó ÙËÓ ÂÚ›ÙˆÛË Ó· ÂÈÏ¤ÍÔ˘Ó ¤Ó· ¯·ÚÙ›·fi ÙËÓ ˘„ËÏÔ‡ Ú›ÛÎÔ˘ ÛÙÔ›‚·. ¶ÚÔÊ·ÓÒ˜, ÔÈ Û˘ÁÎÈÓË-ÛÈ·Î¤˜ ÙÔ˘˜ ·ÓÙÈ‰Ú¿ÛÂÈ˜ ‰ÂÓ Î·ıÔ‰ËÁÔ‡Û·Ó ÙË ÛÎ¤„ËÙÔ˘˜ Î·È Û˘Ó¤¯È˙·Ó ˆ˜ ÂÎ ÙÔ‡ÙÔ˘ Ó· ·›ÚÓÔ˘Ó ÂÈÎ›Ó‰˘-ÓÂ˜ ·ÔÊ¿ÛÂÈ˜, fiˆ˜ Ê·›ÓÂÙ·È ÛÙÔ Û˘ÓÔ‰Â˘ÙÈÎfi Û¯‹Ì·.

¶ÂÚ·ÈÙ¤Úˆ ÌÂÏ¤ÙÂ˜ ·˘ÙÒÓ ÙˆÓ ·ÛıÂÓÒÓ ¤‰ÂÈÍ·Ó fiÙÈË Ï‹„Ë ·ÔÊ¿ÛÂˆÓ ˘„ËÏÔ‡ Ú›ÛÎÔ˘ ÚÔÎ‡ÙÂÈ ·fi ÙËÓ¤ÏÏÂÈ„Ë Â˘·ÈÛıËÙÔÔ›ËÛË˜ ˆ˜ ÚÔ˜ ÙÈ˜ ÌÂÏÏÔÓÙÈÎ¤˜ ÂÈ-ÙÒÛÂÈ˜ ÙË˜ Û˘ÌÂÚÈÊÔÚ¿˜ ÙÔ˘˜. ∞Ó›Î·ÓÔÈ Ó· ÛÎÂÊÙÔ‡Ó¤Ú· ·fi ÙÈ˜ ¿ÌÂÛÂ˜ ÂÈÙÒÛÂÈ˜, ‰ÂÓ ÌÔÚÔ‡Û·Ó Ó· ·Ï-

Ï¿ÍÔ˘Ó ÙÈ˜ ÂÈÏÔÁ¤˜ ÙÔ˘˜ ÒÛÙÂ Ó· ·ÓÙ·ÔÎÚÈıÔ‡Ó ÛÂ¤Ó· ·˘Í·ÓfiÌÂÓÔ ÔÛÔÛÙfi ˙ËÌ›·˜, ‹ ¤Ó· ÌÂÈÔ‡ÌÂÓÔ Ô-ÛÔÛÙfi Î¤Ú‰Ô˘˜ (Bechara, Tranel, & Damasio, 2000).Œ¯ÂÈ ÂÓ‰È·Ê¤ÚÔÓ Ó· ÛËÌÂÈˆıÂ› fiÙÈ Ù· ÂÍ·ÚÙËÌ¤Ó· ·fiÔ˘Û›Â˜ ¿ÙÔÌ·, fiˆ˜ ÔÈ ·ÏÎÔÔÏÈÎÔ› Î·È ÔÈ ¯Ú‹ÛÙÂ˜ ÎÔ-Î·˝ÓË˜, ÏÂÈÙÔ˘ÚÁÔ‡Ó ÌÂ ÙÔÓ ›‰ÈÔ ÙÚfiÔ. √È ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔÈ·Ô‰›‰Ô˘Ó ÙÔ ›‰È· ÊÙˆ¯¿ ÛÙ· Ù˘¯ÂÚ¿ ·È¯Ó›‰È· fiÛÔ Î·ÈÔÈ ·ÛıÂÓÂ›˜ ÌÂ ‚Ï¿‚Ë ÛÙÔÓ ÚÔÌÂÙˆÈ·›Ô ÏÔ‚fi. ™ÙËÓÚ·ÁÌ·ÙÈÎfiÙËÙ· Ë Â›‰ÔÛ‹ ÙÔ˘˜ ÌÔÚÂ› Ó· ÚÔ‚ÏÂÊıÂ›ÌÂ ‚¿ÛË ¤Ó· Û˘Ó‰˘·ÛÌfi ·Ú·ÁfiÓÙˆÓ fiˆ˜ Ù· ¯ÚfiÓÈ·ÙË˜ Î·Ù¿¯ÚËÛË˜ Ô˘ÛÈÒÓ, ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· ÙË˜ ·Ô¯‹˜ ·fi·˘Ù¤˜ Î·È ÙÔÓ ·ÚÈıÌfi ÙˆÓ ˘ÔÙÚÔÒÓ Î·Ù¿ ÙË ¯ÚÔÓÈÎ‹‰È¿ÚÎÂÈ· ÙË˜ ıÂÚ·Â›·˜ (Bechara et al., 2001).

™Â Û˘Ó‰˘·ÛÌfi, ÔÈ ÌÂÏ¤ÙÂ˜ ·˘Ù¤˜ Ì·˜ Ô‰ËÁÔ‡Ó ÛÂÔÚÈÛÌ¤Ó· Û˘ÌÂÚ¿ÛÌ·Ù·: ¶ÚÒÙÔÓ, ÂÈÏ¤ÔÓ ÙˆÓ ¿ÏÏˆÓÛˆÌ·ÙÈÎÒÓ ÂÈÙÒÛÂˆÓ, Ë ÂÍ¿ÚÙËÛË ·fi ÙÈ˜ Ô˘Û›Â˜ÌÔÚÂ› Ó· ‚Ï¿„ÂÈ ÙÈ˜ ÚÔÌÂÙˆÈ·›Â˜ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›Â˜ ÙÔ˘ÂÁÎÂÊ·ÏÈÎÔ‡ ÊÏÔÈÔ‡ ÛÂ ‚·ıÌfi Û˘ÁÎÚ›ÛÈÌÔ ÌÂ ¿ÏÏÂ˜ÌÔÚÊ¤˜ ÂÁÎÂÊ·ÏÈÎ‹˜ ‚Ï¿‚Ë˜. ¢Â‡ÙÂÚÔÓ, ·˘Ù¤˜ ÔÈ ‚Ï¿-‚Â˜ ÌÔÚÂ› Ó· ¤¯Ô˘Ó ‰Ú·Ì·ÙÈÎ¤˜ ÂÈÙÒÛÂÈ˜ ÛÙË Ï‹„Ë·ÔÊ¿ÛÂˆÓ. ∞ÔÛÙÂÚËÌ¤ÓÔÈ ·fi ÙËÓ ÈÎ·ÓfiÙËÙ· Ó· Ï·Ì-‚¿ÓÔ˘Ó ˘fi„Ë ÙÔ˘˜ ÙÈ˜ ÌÂÏÏÔÓÙÈÎ¤˜ ÂÈÙÒÛÂÈ˜ ÙË˜ Û˘-ÌÂÚÈÊÔÚ¿˜ ÙÔ˘˜, ÔÈ ¯Ú‹ÛÙÂ˜ Ô˘ÛÈÒÓ ÌÔÚÂ› Ó· ÂÌÌ¤-ÓÔ˘Ó ÛÂ ÚÈ„ÔÎ›Ó‰˘ÓÂ˜ Î·È ·Ó·ÔÙÂÏÂÛÌ·ÙÈÎ¤˜ ÂÓ¤ÚÁÂÈÂ˜.∫·È, Ù¤ÏÔ˜, Ë ÁÓÒÛË ÙÔ‡ ÙÈ Ó· Î¿ÓÔ˘ÌÂ –‰ËÏ·‰‹ Ó· Ú·Á-Ì·ÙÔÔÈ‹ÛÔ˘ÌÂ ÌÈ· ÔÚıÔÏÔÁÈÎ‹, ·ÈÙÈÔÏÔÁËÌ¤ÓË ÂÈÏÔÁ‹Î·È Ë Û˘ÁÎ›ÓËÛË ÙË˜ ¯·Ú¿˜ ‹ ÙÔ˘ ÙÚfiÌÔ˘ Ô˘ Û˘Ó‰¤ÂÙ·ÈÌÂ ·˘Ù‹ ÙËÓ ·fiÊ·ÛË– Â›Ó·È ‰‡Ô ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎ¿ ÁÓˆÛÙÈÎ¿ÁÂÁÔÓfiÙ·.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·377

#λλα λ�για, θα πρεπε να πρ�σπαθ�"ν να αυ!�σ�υν αυτ� π�υ �ι �ικ�ν�μ�λ�γ�ικαι �ι ψυ��λ�γ�ι �ν�μ#(�υν πρ�σδ�κ"μενη �ρησιμ�τητα. Αντιμετωπ�(�υμε κα-θημεριν# τ τ�ιες απ��#σεις. Ε#ν λαμ)#νετε μ�α απ��αση στην �π��α εμπλ κ�-νται �ρ�ματα και τα �ρ�ματα ε�ναι αυτ� π�υ εκτιμ#τε, τ�τε πρ πει να επιλ !ετετ� απ�τ λεσμα π�υ θα σας απ�� ρει περισσ�τερα �ρ�ματα. Dταν απ��ασ�(ετεπ�ι� απ� δ"� διαμερ�σματα να ν�ικι#σετε, πρ πει να συγκρ�νετε τα μηνια�α !�-δα τ�υ καθεν�ς και να επιλ !ετε αυτ� π�υ σας α��νει περισσ�τερα �ρ�ματαστην τσ πη.

Παρ’ �λα αυτ#, �ι #νθρωπ�ι συ�ν# πα�ρν�υν απ��#σεις π�υ δεν ε�ναι συμ-)ατ ς με αυτ� την απλ� αρ��. Η ερ$τηση ε�ναι: Γιατ�; Για να ε!ηγ�σ�υν αυτ ς τιςσυν πειες �ι Amos Tversky και Daniel Kahneman (1992) αν πτυ!αν τη θεωρ�απρσδκι�ν, η �π��α υπ�στηρ�(ει �τι �ι �νθρωπ�ι επιλ�γ�υν να αναλ��υν �ναρσκ� �ταν εκτιμ��ν πιθαν�ς �ημες και αντιθ�τως να απ��γ�υν �να ρσκ� �τανεκτιμ��ν πιθαν� κ�ρδη. Αυτ ς �ι διαδικασ�ες λ�ψης απ��#σεων λαμ)#ν�υν �$-ρα σε δ"� �#σεις:

� Κατ’ αρ�#ς, τα #τ�μα απλ�π�ι�"ν τις διαθ σιμες πληρ��ρ�ες. Fτσι, σε μ�αεπιλ�γ� διαμερ�σματ�ς, τε�ν�υν να παραμερ�(�υν π�λλ ς ενδε��μ νως �ρ�σι-μες πληρ��ρ�ες, δι�τι τα διαμερ�σματα δια� ρ�υν απ� τ�σες απ�ψεις (στ�π�σ� κ�ντ# υπ#ρ��υν εστιατ�ρια, στ� ε#ν διαθ τ�υν πισ�να, στ� �ρ$μα τ�υ�αλι�" και �"τω καθε!�ς). Η σ"γκριση των διαμερισμ#των σε �λες αυτ ς τιςπαραμ τρ�υς ε�ναι απλ# π�λλ� δ�υλει#. Ε�ναι πι� απ�τελεσματικ� να εστι#-σει κανε�ς μ�ν� στις δια��ρ ς π�υ ��υν σημασ�α.

� Στη δε"τερη �#ση, τα #τ�μα επιλ γ�υν την περ�πτωση π�υ πιστε"�υν �τι ε�-ναι πι� κερδ��ρα. Αυτ� η εκτ�μηση ε�ναι )ε)α�ως πρ�σωπικ� και ενδ �εταινα δια� ρει απ� μ�α αντικειμενικ� μ τρηση της «υψηλ�τερης α!�ας». Για πα-ρ#δειγμα, ενδ �εται να επιλ !ετε τ� διαμ ρισμα με τ� υψηλ�τερ� εν��κι� δι�-τι μπ�ρε�τε να π#τε με τα π�δια σε �κτ$ υπ ρ��α εστιατ�ρια και μπαρ.

Η θεωρ�α πρ�σδ�κι$ν κ#νει και #λλες υπ�θ σεις π�υ ερμηνε"�υν τα πρ�τυ-πα επιλ�γ�ς π�υ ακ�λ�υθ�"ν τα #τ�μα. Μ�α εικασ�α, η �π��α �ν�μ#(εται επιρ-ρ�� της )ε)αι�τητας, υπ�στηρ�(ει �τι �ταν �ι #νθρωπ�ι πα�ρν�υν απ��#σεις, δ�-ν�υν μεγαλ"τερη )αρ"τητα στα απ�τελ σματα π�υ ε�ναι ) )αια. Dταν �ι #νθρω-π�ι απ��ασ�(�υν να πα�!�υν σε μ�α λ�ταρ�α η �π��α τ�υς παρ �ει ε�τε 80% πιθα-ν�τητα να κερδ�σ�υν 4.000 δ�λ#ρια ε�τε τη δυνατ�τητα να λ#)�υν 3.000 δ�λ#ρια#μεσα, �ι περισσ�τερ�ι επιλ γ�υν τα 3.000 δ�λ#ρια αν και η πρ�)λεπ�μενη α!�ατης πρ$της επιλ�γ�ς ε�ναι 200 δ�λ#ρια περισσ�τερα (4.000 δ�λ. � 80% � 3.200δ�λ.)! Πρ��αν$ς, �ι #νθρωπ�ι εκτιμ�"ν τη )ε)αι�τητα π�λ" περισσ�τερ� απ�την πρ�)λεπ�μενη απ�λα)� �ταν πα�ρν�υν απ��#σεις.

Η θεωρ�α πρ�σδ�κι$ν υπ�θ τει επ�σης �τι στην α!ι�λ�γηση των επιλ�γ$ν τα#τ�μα τις συγκρ�ν�υν με να σημε�� ανα��ρ#ς. Για παρ#δειγμα, ας υπ�θ σ�υμε�τι αμ�ιταλαντε"εστε ακ�μα μετα!" δ"� διαμερισμ#των. Τ� μηνια�� εν��κι� των400 δ�λαρ�ων �ει κπτωση 10 δ�λ#ρια ε#ν πληρ$νετε πριν απ� τις 5 κ#θε μ�ναγια τ� διαμ ρισμα Α. Μ�α επι)#ρυνση 10 δ�λαρ�ων πρ�στ�θεται στ� μηνια�� εν��-κι� των 390 δ�λαρ�ων ε#ν πληρ$νετε μετ# τις 5 κ#θε μ�να για τ� διαμ ρισμα Β.Αν και αντικειμενικ# τα διαμερ�σματα ε�ναι παν�μ�ι�τυπα απ� απ�ψεως κ�-στ�υς, δια��ρετικ# σημε�α ανα��ρ#ς μπ�ρε� να κ#ν�υν τ� διαμ ρισμα Α να ε�ναιψυ��λ�γικ# περισσ�τερ� ελκυστικ� απ� τ� διαμ ρισμα Β. Τ� σημε�� ανα��ρ#ςγια τ� διαμ ρισμα Α ε�ναι 400 δ�λ#ρια και η πρ�σ��ρ# περιγρ#�ει μ�α αλλαγ�

• • • • • • • • • • • • • • • • •

£ÂˆÚ›· ÚÔÛ‰ÔÎÈÒÓ

(Prospect theory)¶ÚÔÙÂ›ÓÂÈ fiÙÈ ÔÈ ¿ÓıÚˆÔÈ ÂÈÏ¤ÁÔ˘Ó Ó· ·Ó·-

Ï¿‚Ô˘Ó ¤Ó· Ú›ÛÎÔ fiÙ·Ó ÂÎÙÈÌÔ‡Ó Èı·Ó¤˜

˙ËÌ›Â˜ Î·È ·ÓÙÈı¤Ùˆ˜ Ó· ·ÔÊ‡ÁÔ˘Ó ÙÔ Ú›-

ÛÎÔ fiÙ·Ó ÂÎÙÈÌÔ‡Ó Èı·Ó¿ Î¤Ú‰Ë.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·378

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ÀfiıÂÛË ‰È¿Ù·ÍË˜ Û˘¯ÓfiÙËÙ·˜

(Frequency format hypothesis)∏ ÚfiÙ·ÛË fiÙÈ Ô ÓÔ˘˜ Ì·˜ ·Ó·Ù‡¯ıËÎÂ ¤ÙÛÈ

ÒÛÙÂ Ó· ÌÔÚÂ› Ó· Î·Ù·ÁÚ¿ÊÂÈ fiÛÔ Û˘¯Ó¿

Û˘Ì‚·›ÓÔ˘Ó Ù· Ú¿ÁÌ·Ù· ·ÏÏ¿ fi¯È fiÛÔ

Èı·Ófi Â›Ó·È Ó· Û˘Ì‚Ô‡Ó.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

υπ� τη μ�ρ�� εν�ς ενδε��μεν�υ κ ρδ�υς (�ρ�ματα π�υ γλιτ$σατε), εν$ τ� ση-με�� ανα��ρ#ς για τ� διαμ ρισμα Β ε�ναι 390 δ�λ#ρια και η αλλαγ� εμπλ κει μ�αενδε��μενη (ημ�α (�ρ�ματα ρ�τρας).

Η θεωρ�α υπ�στηρ�(ει επ�σης �τι �ι #νθρωπ�ι ε�ναι πι� διατεθειμ ν�ι να ανα-λ#)�υν ρ�σκα για να απ��"γ�υν (ημ�ες παρ# για να επιτ"��υν κ ρδη. Ε#ν �ετενα επιλ !ετε μετα!" μιας �ριστικ�ς επιστρ��ς 300 δ�λαρ�ων για τ� εν��κι� τ�υπρ$τ�υ μην�ς � να γυρ�σετε να τρ�� π��ς σας πρ�σ� ρει 80% πιθαν�τητεςνα �ετε επιστρ�� 400 δ�λαρ�ων, ε�ναι π�λ" πιθαν� να επιλ !ετε τη �αμηλ�τερη) )αιη απ�λα)� ναντι της υψηλ�τερης ενδε��μενης (400 δ�λ. � 80% � 320 δ�λ.).Παρ’ �λα αυτ#, ε#ν �ετε να επιλ !ετε μετα!" εν�ς πρ�στ�μ�υ 300 δ�λαρ�ων για�θ�ρ ς διαμερ�σματ�ς � να γυρ�σετε ναν τρ�� π�υ �ει 80% πιθαν�τητες να πλη-ρ$σετε πρ�στιμ� 400 δ�λαρ�ων, �ι περισσ�τερ�ι #νθρωπ�ι θα επιλ !�υν την υψη-λ�τερη ενδε��μενη (ημ�α ναντι της σ�γ�υρης (ημ�ας. Αυτ� η ασυμμετρ�α στις πρ�-τιμ�σεις ρ�σκ�υ δε��νει �τι ε�μαστε πρ�θυμ�ι να αναλ#)�υμε τ� ρ�σκ� ε#ν ν�μ�(�υ-με �τι θα απ�τρ ψει μια (ημ�α, αλλ# τ� απ��ε"γ�υμε ε#ν αναμ ν�υμε να �#σ�υμεμερικ# πρ�ν�μια.

YfiıÂÛË ¢È¿Ù·ÍË˜ ™˘¯ÓfiÙËÙ·˜Σ"μ�ωνα με την υπ�θεση δι�τα$ης συ�ν�τητας, � ν�υς μας αναπτ��θηκε �τσι"στε να μπ�ρε να επισημανει π�σ� συ�ν� συμ�αν�υν τα πρ�γματα αλλ� ��ι π�-σ� συ�ν� δ�νανται να συμ��ν (Gigerenzer, 19963 Gigerenzer & Hoffrage, 1995).Ως εκ τ�"τ�υ, ερμηνε"�υμε, επε!εργα(�μαστε και �ειρι(�μαστε τις πληρ��ρ�εςσ�ετικ# με τη συ�ν�τητα με απαρ#μιλλη ευκ�λ�α, δι�τι με αυτ�ν τ�ν τρ�π� εμ�αν�-(εται συν�θως η π�σ�τικ� πληρ��ρηση υπ� καν�νικ ς συνθ�κες. Για παρ#δειγ-μα, �ι 20 #νδρες, �ι 15 γυνα�κες, τα 5 σκυλι#, τα 13 αυτ�κ�νητα και τα 2 δυστυ��μα-τα με π�δ�λατ� π�υ συναντ�σατε καθ$ς ερ��σασταν στ� σ��λε�� σ�μερα, εμ�αν�-στηκαν υπ� τη μ�ρ�� συ�ν�τητας και ��ι πιθαν�τητας � π�σ�στ$ν. /ι πιθαν�τη-τες και τα π�σ�στ# ε�ναι, στην �λη ιστ�ρικ� ε! λι!η τ�υ ανθρ$π�υ, πρ�σ�ατα �αι-ν�μενα, τα �π��α λα)αν �$ρα στα μ σα τ�υ 17�υ αι$να (Hacking, 1975). Π ρασαν�ιλιετ�ες για να μπ�ρ σ�υν �ι #νθρωπ�ι να αναπτ"!�υν αυτ ς τις π�λιτισμικ ς ν-ν�ιες και απαιτ�"νται �ρ�νια εκπα�δευσης για να μπ�ρ σ�υμε να τα �ρησιμ�π�ι�"-με ικαν�π�ιητικ# ως καθημεριν# γνωστικ# εργαλε�α. Ως εκ τ�"τ�υ, δεν πρ πεινα μας εκπλ�σσει τ� π�σ� ευ#λωτ�ι ε�μαστε σε ν�ητικ# σ�#λματα �ταν ασ��λ�"-μαστε με τις πιθαν�τητες.

Αντιθ τως, �ι #νθρωπ�ι μπ�ρ�"ν να καταγρ#ψ�υν συ�ν�τητες κυρι�λεκτι-κ# #ψ�γα και με ελ#�ιστη πρ�σπ#θεια (Hasher & Zacks, 1984). Ε�μαστε επ�σηςιδια�τερα καλ�� στ� να αναγνωρ�(�υμε π�τε δ"� γεγ�ν�τα εμ�αν�(�νται ταυτ�-�ρ�να (Mandel & Lehman, 19983 Spellman, 19963 Waldmann, 2000). Βρ �η μι-κρ�τερα των 6 μην$ν μπ�ρ�"ν να !ε�ωρ�σ�υν εκθ ματα π�υ δια� ρ�υν στ�ναριθμ� των αντικειμ νων π�υ εμπερι ��υν (Starkey, Spelke, & Gelman, 1983,1990). Η καταγρα�� της συ�ν�τητας ε�ναι μ�α )ασικ� )ι�λ�γικ� ικαν�τητα παρ#μια δε!ι�τητα π�υ απ�κτ#ται μ σω εκπα�δευσης. Σ"μ�ωνα με την υπ�θεση δι#-τα!ης συ�ν�τητας, η παρ�υσ�αση στατιστικ$ν πληρ��ρι$ν σε δι#τα!η συ�ν�-τητας ναντι πιθαν�τητας επι� ρει )ελτ�ωση στην απ�δ�ση δι�τι εκμεταλλε"ε-ται τα ε!ελικτικ# πλε�νεκτ�ματ# μας (Gigerenzer & Hoffrage, 19953 Hertwig &

Gigerenzer, 1999).


BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·379

η λ�ψη απ��#σεων απ� τ�υς ανθρ$π�υς απ �ει συ�ν# απ� μιαπλ�ρως �ρθ�λ�γικ� διαδικασ�α και η παρεμ)�λ� ν�ητικ$ν σ�αλμ#των π�υε!ηγε� αυτ� την απ�σταση απ� τη λ�γικ� �ωτ�(ει ιδια�τερα τ�ν τρ�π� λειτ�υργ�αςτ�υ ανθρ$πιν�υ ν�υ.Τ� π$ς εκτιμ�"με τα απ�τελ σματα )αρα�νει τ�σ� π�λ" στηνκρ�ση μας, π�υ επισκι#(ει π�λλ ς ��ρ ς αντικειμενικ ς ενδε�!εις. Dταν (ητ�"νταικρ�σεις πιθαν�τητας, τα #τ�μα μετατρ π�υν τ� πρ�)λημα σε κ#τι π�υ ! ρ�υνπ$ς να λ"σ�υν �πως τ� να κρ�ν�υν την ισ�" της μν�μης, να συγκρ�ν�υν την �μ�ι�-τητα (�αιν�μ νων) με πρ�τυπα � να υπ�λ�γ�σ�υν συ�ν�τητες. Μια τ τ�ια μετα-τρ�π� μπ�ρε� )ε)α�ως να �δηγ�σει σε λαθεμ νες κρ�σεις. Dταν να πρ�)ληματαιρι#(ει με τ�υς ν�ητικ�"ς αλγ�ριθμ�υς των ανθρ$πων, τ�τε τα #τ�μα επιδει-κν"�υν α!ι�σημε�ωτη ικαν�τητα για κατ#λληλες κρ�σεις. Στις κρ�σεις πιθαν�τη-τας εν�ς γεγ�ν�τ�ς, η απ�δ�ση των ανθρ$πων δια� ρει π�λ". Επειδ� αισθαν�-μαστε �τι η απ��υγ� απωλει$ν ε�ναι σημαντικ�τερη απ� την επ�τευ!η κερδ$ν, �τρ�π�ς π�υ πλαισι$ν�υμε τ� πρ�)λημα μπ�ρε� να επηρε#σει τις επιλ�γ ς μας.Fνας ακ�μη παρ#γ�ντας π�υ επηρε#(ει τη λ�ψη απ��#σεων ε�ναι η συγκινη-σιακ� δι#σταση των πληρ��ρι$ν, ακ�μα και �ταν δεν την αντιλαμ)αν�μαστε.Αν και αυτ� τ� ν�ητικ� σ�#λμα ενδ �εται να μας απ�πρ�σανατ�λ�σει, απ�δει-κν"εται συ�ν# π�λ" σημαντικ�ς για τις καθημεριν ς μας απ��#σεις. ��

E›Ï˘ÛË ¶ÚÔ‚ÏËÌ¿ÙˆÓ: ¶Ò˜ BÚ›ÛÎÔ˘ÌÂ §‡ÛÂÈ˜Αντιμετωπ�(ετε πρ�)λημα �ταν )ρεθε�τε σε μια θ ση �π�υ δεν θ λετε να )ρ�σκε-στε. Σε μια τ τ�ια συνθ�κη πρ�σπαθε�τε να )ρε�τε να τρ�π� να αλλ#!ετε την κα-τ#σταση τσι $στε να )ρεθε�τε σε μ�α κατ#σταση π�υ επιθυμετε. Ας π�"με �τι ε�-ναι η ν"�τα πριν απ� να διαγ$νισμα και πρ�σπαθε�τε να μελετ�σετε αλλ# δενμπ�ρε�τε να συγκεντρωθε�τε στην "λη. Πρ�κειται για κατ#σταση π�υ δεν επιθυ-με�τε. Fτσι πρ�σπαθε�τε να )ρε�τε τρ�π�υς π�υ θα σας )�ηθ�σ�υν να συγκεντρω-θε�τε (στ� δι#)ασμ# σας). Μπ�ρε� να αρ��σετε με τ� μ ρ�ς της "λης π�υ σας εν-δια� ρει περισσ�τερ� � να πρ�σ� ρετε στ�ν εαυτ� σας μικρ# δωρ#κια �πως ναμ�υσικ� δι#λειμμα � να τα!ιδ#κι στ� ψυγε��. Ε#ν αυτ ς �ι δραστηρι�τητες σας�δηγ�σ�υν να στρωθε�τε στη δ�υλει#, τ� πρ�)λημ# σας λ"θηκε.

Υπ#ρ��υν δ"� ειδ$ν πρ�)λ�ματα π�υ περιπλ κ�υν την καθημεριν� μας (ω�.Τ� πρ$τ� και τ� πλ �ν συ�ν� πρ�)λημα ε�ναι τ� ασα��ς πρ��λημα, τ� �π�� δεν �ει !εκ#θαρ� σκ�π� � μ�α επαρκ$ς πρ�σδι�ρισμ νη λ"ση. Τ� πρ�)λημα συγκ -ντρωσης στη μελ τη σας π�υ ανα� ραμε παραπ#νω ε�ναι ασα� ς: / στ��ς σαςδεν ε�ναι !εκ#θαρα διατυπωμ ν�ς (π.�. συγκεντρ$σ�υ με κ#π�ι� τρ�π�) και η�δ�ς για την κατ#κτησ� τ�υ ε�ναι ακ�μα λιγ�τερ� σα��ς (π.�. υπ#ρ��υν π�λλ��τρ�π�ι να συγκεντρωθε�τε). Τα περισσ�τερα καθημεριν# πρ�)λ�ματα – �πως τ�«να ε�σαι καλ"τερ�ς #νθρωπ�ς», να )ρεις τ�ν/την «υπ ρ��/η εκε�ν�/η», να κατα-κτ�σεις την «επιτυ��α» ε�ναι ασα��. Αντιθ τως, να σα�$ς πρ�σδι�ρισμ ν� πρ�-�λημα διαθ τει !εκ#θαρ�υς στ��υς και !εκ#θαρες λ"σεις. Παραδε�γματα τ -τ�ιων πρ�)λημ#των ε�ναι τ� να ακ�λ�υθε�ς μ�α συγκεκριμ νη σειρ# �δηγι$ν γιανα πας στ� σ��λε�� σ�υ, να λ"νεις απλ# πρ�)λ�ματα #λγε)ρας � να πα�(εις μ�απαρτ�δα σκ#κι.

™˘ÓÔÙÈÎ¿,


¶·ÚfiÏÔ Ô˘ ÌÔÚÂ› Ó· ÌËÓ Â›Ó·È Â‡ÎÔ-ÏÔ Ó· Û˘Ó·ÚÌÔÏÔÁ‹ÛÂÈ Î·ÓÂ›˜ ·˘Ùfi ÙÔÌÔÓÙ¤ÏÔ Lego, ¤¯ÔÓÙ·˜ ÙÈ˜ Ô‰ËÁ›Â˜ Î·-ı›ÛÙ·Ù·È ¤Ó· ÍÂÎ¿ı·Ú· ‰È·Ù˘ˆÌ¤ÓÔÚfi‚ÏËÌ·.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·380

• • • • • • • • • • • • • • • • •

∞Ó¿Ï˘ÛË ÛÎÔÒÓ - Ì¤ÛˆÓ

(Means-ends analysis)ª›· ‰È·‰ÈÎ·Û›· ·Ó·˙‹ÙËÛË˜ ÙˆÓ Ì¤ÛˆÓ ‹

ÙˆÓ ‚ËÌ¿ÙˆÓ ÁÈ· Ó· ÌÂÈˆıÔ‡Ó ÔÈ ‰È·ÊÔÚ¤˜

·Ó¿ÌÂÛ· ÛÙËÓ ÙÚ¤¯Ô˘Û· Î·Ù¿ÛÙ·ÛË Î·È ÙÔÓ

ÂÈı˘ÌËÙfi ÛÙfi¯Ô.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

AÓ¿Ï˘ÛË ™ÎÔÒÓ - M¤ÛˆÓ

Τ� 1945, � γερμαν�ς ψυ��λ�γ�ς Karl Duncker, αν �ερε μερικ ς σημαντικ ς με-λ τες σ�ετικ# με τη διαδικασ�α επ�λυσης πρ�)λημ#των. Παρ�υσ�ασε σε #τ�μαμερικ# ασα�� πρ�)λ�ματα και τ�υς (�τησε να «σκ �τ�νται δυνατ#» καθ$ς ταλ"ν�υν (Duncker, 1945). / Duncker )ασ�στηκε π#νω σε �σα ε�παν τα #τ�μα γιατ�ν τρ�π� λ"σης των πρ�)λημ#των και τ�ν περι γραψε με �ρ�υς αν�λυσηςσκπ�ν - μ!σων, δηλαδ� μιας διαδικασας κατ� την �π�α ερευν"νται τα μ�σα� τα ��ματα π�υ στ��ε��υν να μει"σ�υν τις δια��ρ�ς αν�μεσα στην τρ��υσακατ�σταση και τ�ν επιθυμητ� στ��. Αυτ� η διαδικασ�α ακ�λ�υθε� συν�θως τακατωτ ρω στ#δια:

1. Αν#λυση της κατ#στασης τ�υ στ��υ (δηλαδ� τ� απ�τ λεσμα τ� �π��επιθυμε�τε να επιτ"�ετε).

2. Αν#λυση της τρ ��υσας κατ#στασης (δηλαδ� τ� σημε�� εκκ�νησης � τηνισ�"�υσα κατ#σταση).

3. Καταγρα�� σε κατ#λ�γ� των δια��ρ$ν μετα!" της ισ�"�υσας κατ#στα-σης και της κατ#στασης τ�υ στ��υ.

4. Με�ωση τ�υ καταλ�γ�υ δια��ρ$ν δι#:

� �μεσων μ σων (μ�α διαδικασ�α κατ# την �π��α τ� πρ�)λημα λ"νεται�ωρ�ς ενδι#μεσα στ#δια).

� Της δημι�υργ�ας εν�ς υπ�-στ��υ ( να ενδι#μεσ� στ#δι� πριν απ� τηλ"ση τ�υ πρ�)λ�ματ�ς).

� Της ε"ρεσης εν�ς παρ�μ�ι�υ πρ�)λ�ματ�ς με μ�α �δη γνωστ� λ"ση.

Αναλ�γιστε�τε, για παρ#δειγμα, να απ� τα πρ�)λ�ματα τ�υ Duncker:

Fνας ασθεν�ς �ει ναν �γκ� στην κ�ιλιακ� �$ρα � �π��ς δεν μπ�ρε� να εγ-�ειριστε�. / �γκ�ς δεν μπ�ρε� να εγ�ειριστε� δι�τι ευρ�σκεται εν μ σω υγι$ναλλ# ε"θραυστων ιστ$ν, �ι �π��ι θα τραυματιστ�"ν σ�)αρ# κατ# τη δι#ρ-κεια της εγ�ε�ρησης. Π$ς μπ�ρε� να σωθε� � ασθεν�ς;

Η κατ�σταση τ�υ στ��υ ε�ναι νας ασθεν�ς �ωρ�ς τ�ν �γκ� και με αν πα-��υς τ�υς ιστ�"ς π�υ τ�ν περι)#λλ�υν. Η τρ��υσα κατ�σταση ε�ναι νας ασθε-ν�ς με �γκ� π�υ δεν μπ�ρε� να εγ�ειριστε�, δι�τι � �γκ�ς περι)#λλεται απ� ε"-θραυστ�υς υγιε�ς ιστ�"ς. Η δια��ρ� μετα!" αυτ$ν των δ"� καταστ#σεων ε�ναι ��γκ�ς. Μ�α λ�ση �μεσων μ�σων θα �ταν να καταστρα�ε� � �γκ�ς με ακτιν�)�λ�αακτ�νων [, αλλ# η απαιτ�"μενη δ�σ�λ�γ�α ακτ�νων θα κατ#στρε�ε τ�ν περι)#λ-λ�ντα ε"θραυστ� ιστ� και θα σκ�τωνε πιθαν$ς τ�ν ασθεν�. Fνας υπ�-στ��ς θα�ταν η τρ�π�π��ηση τ�υ μη�αν�ματ�ς ακτιν�)�λι$ν �"τως $στε να παρ �ει μι-κρ�τερη δ�ση. Κατ�πιν τ�"τ�υ, μ�α λ"ση #μεσων μ σων θα �ταν να ακτιν�)�λη-θε� � ασθεν�ς με τη μικρ�τερη δ�σ�λ�γ�α. Αλλ# �"τε αυτ� η λ"ση θα � ρει απ�-τ λεσμα, δι�τι η μικρ�τερη δ�σ�λ�γ�α δεν θα )λ#ψει μεν τ�υς υγιε�ς ιστ�"ς αλλ#δεν θα σκ�τ$σει και τ�ν �γκ�.

Τι μπ�ρε� να γ�νει λ�ιπ�ν; Βρε�τε να παρ�μ�ι� πρ�)λημα για τ� �π�� υπ#ρ-�ει μ�α γνωστ� λ"ση. Ας δ�"με π$ς μπ�ρε� να πραγματ�π�ιηθε� αυτ�.

H E›Ï˘ÛË ¶ÚÔ‚ÏËÌ¿ÙˆÓ: ¶Ò˜ BÚ›ÛÎÔ˘ÌÂ §‡ÛÂÈ˜ � 381

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·381

AÓ·ÏÔÁÈÎ‹ §‡ÛË ¶ÚÔ‚Ï‹Ì·ÙÔ˜

Dταν εμπλεκ�μαστε σε αναλγικ� λ ση πρ�λ�ματς, πρ�σπαθ�"με να επιλ�-σ�υμε �να πρ��λημα μ�σω ε�ρεσης εν�ς �λλ�υ παρεμ�ερ��ς πρ��λ�ματ�ς, τηλ�ση τ�υ �π��υ γνωρ��υμε, και να ε�αρμ�σ�υμε αυτ� τη λ�ση στ� αρ�ικ� πρ�-�λημα. Αναλ�γιστε�τε την ακ�λ�υθη ιστ�ρ�α:

Fνα νησ� π�υ περι)#λλεται απ� γ �υρες ε�ναι να ε�θρικ� ��υρ�. Η ��"ρω-σ� τ�υ ε�ναι τ�σ� ισ�υρ� π�υ μ�ν� νας π�λ" ισ�υρ�ς στρατ�ς θα μπ�ρ�"σενα τ� καταλ#)ει. Δυστυ�$ς �ι γ �υρες θα κατ ρρεαν υπ� τ� )#ρ�ς μιας τ�-σ� μεγ#λης δ"ναμης. Fτσι, νας !υπν�ς στρατηγ�ς �ωρ�(ει τ� στρατ� σε μι-κρ�τερες �μ#δες και τις στ λνει απ� δια��ρετικ ς γ �υρες, �ρ�ν�μετρ$νταςτις διελε"σεις �"τως $στε �λες �ι �μ#δες στρατιωτ$ν να συναντηθ�"ν στ��ρ�"ρι� συγ�ρ�νως για να τ� καταλ#)�υν.

Μ�πως αυτ� η ιστ�ρ�α υπαιν�σσεται μ�α λ"ση για τ� πρ�)λημα τ�υ �γκ�υ;Θα πρεπε. Η α�α�ρεση εν�ς �γκ�υ και η επ�θεση σε να �ρ�"ρι� ε�ναι π�λ" δια-��ρετικ# πρ�)λ�ματα, αλλ# τα δ"� πρ�)λ�ματα ε�ναι αν#λ�γα δι�τι μ�ιρ#(�-νται μ�α κ�ιν� δ�μ�. Η κατ�σταση τ�υ στ��υ ε�ναι να κυριευμ ν� �ρ�"ρι� μεαν πα�ες τις γ"ρω απ� αυτ� γ �υρες. Η τρ��υσα κατ�σταση ε�ναι να κατα-κτημ ν� �ρ�"ρι� περιτριγυρισμ ν� απ� ε"θραυστες γ �υρες. Η δια��ρ� μετα!"των δ"� καταστ#σεων ε�ναι � κατακτητ�ς ε�θρ�ς. Η λ"ση ε�ναι να �ωριστε� ηαπαιτ�"μενη δ"ναμη σε μικρ�τερες μ�ν#δες $στε να αντ !�υν �ι ε"θραυστες γ -�υρες και να σταλ�"ν συγ�ρ�νως για να κατακτ�σ�υν τ� �ρ�"ρι�. / συνδυα-σμ�ς των μ�ν#δων θα σ�ηματ�σει ναν αρκετ# ισ�υρ� στρατ� π�υ θα τ� καταλ#-)ει ()λ. Σ��μα 7.13).

Αυτ� τ� πρ�)λημα τ�υ �ρ�υρ��υ στ� νησ� υπ�στηρ�(ει την κ#τωθι λ"ση #με-σων μ σων στ� αν#λ�γ� πρ�)λημα τ�υ �γκ�υ:

Κυκλ$στε τ�ν ασθεν� με μη�αν�ματα ακτιν�)�λ�ας [ και στε�λτε συγ�ρ�-νως μικρ�τερες δ�σεις �ι �π��ες συναντι�"νται π#νω στ�ν �γκ�. / συνδυα-

• • • • • • • • • • • • • • • • •

∞Ó·ÏÔÁÈÎ‹ Ï‡ÛË ÚÔ‚Ï‹Ì·ÙÔ˜

(Analogical Problem Solving)∏ Â›Ï˘ÛË ÂÓfi˜ ÚÔ‚Ï‹Ì·ÙÔ˜ Ì¤Ûˆ ÙË˜ Â‡-

ÚÂÛË˜ ÂÓfi˜ ¿ÏÏÔ˘ ·ÚÂÌÊÂÚÔ‡˜ ÚÔ‚Ï‹-

Ì·ÙÔ˜ ÌÂ ÁÓˆÛÙ‹ Ï‡ÛË Î·È Ë ÂÊ·ÚÌÔÁ‹ ·˘-

Ù‹˜ ÙË˜ Ï‡ÛË˜ ÛÙÔ ÙÚ¤¯ÔÓ Úfi‚ÏËÌ·.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


™XHMA 7.13 ∞Ó·ÏÔÁÈÎ‹ Ï‡ÛË ÚÔ-‚Ï‹Ì·ÙÔ˜. ∞ÎÚÈ‚Ò˜ fiˆ˜ Ù· ÌÈÎÚfiÙÂ-Ú·, ÂÏ·ÊÚ‡ÙÂÚ· Ù¿ÁÌ·Ù· ÌÔÚÔ‡Ó Ó·ÊÙ¿ÛÔ˘Ó ÛÙÔ Î¿ÛÙÚÔ ¯ˆÚ›˜ Ó· Î·Ù·-ÛÙÚ¤„Ô˘Ó ÙÈ˜ Á¤Ê˘ÚÂ˜, ¤ÙÛÈ ÌÔÚÔ‡ÓÎ·È ÔÏÏ¤˜ ÌÈÎÚ¤˜ ‰fiÛÂÈ˜ ·ÎÙ›ÓˆÓ Ã Ó·ÊÙ¿ÛÔ˘Ó ÛÙÔÓ fiÁÎÔ ¯ˆÚ›˜ Ó· ‚Ï¿„Ô˘ÓÙÔ Â˘·›ÛıËÙÔ ÂÚ›‚ÏËÌ· ·fi ÈÛÙÔ‡˜.∫·È ÛÙÈ˜ ‰‡Ô ÂÚÈÙÒÛÂÈ˜, Ë ÚÔÛÙÈı¤-ÌÂÓË ÈÛ¯‡˜ ÂÈÙ˘Á¯¿ÓÂÈ ÙÔ ÂÈ˙ËÙÔ‡ÌÂ-ÓÔ ·ÔÙ¤ÏÂÛÌ·.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·382

Ãªªª… °π∞Δπ ¢∂¡ À¶∞ƒÃ√À¡ ΔÀ¶ø-ª∂¡∂™ √¢∏°π∂™; √ George Gibbs, 23¯ÚfiÓˆÓ ·fi ÙÔ KÔÏfiÌÔ˘˜ ÙÔ˘ O¯¿ÈÔ,˘¤ÛÙË ÂÁÎ·‡Ì·Ù· ‰Â‡ÙÂÚÔ˘ Î·È ÙÚ›-ÙÔ˘ ‚·ıÌÔ‡ ÛÙÔ ÎÂÊ¿ÏÈ. ∞ÊÔ‡ ¤Î·ÓÂÙË ‰È¿ÁÓˆÛË fiÙÈ Ë ‚Ï¿‚Ë ÛÙÔ ·˘ÙÔÎ›-ÓËÙfi ÙÔ˘ Û¯ÂÙÈ˙fiÙ·Ó ÌÂ ¿ÁˆÌ· ÙË˜ÁÚ·ÌÌ‹˜ ÙˆÓ Î·˘Û›ÌˆÓ, ·ÔÊ¿ÛÈÛÂfiÙÈ ÌÔÚÂ› Ó· ÙËÓ ÂÈ‰ÈÔÚıÒÛÂÈ ‚¿˙Ô-ÓÙ·˜ ˙ÂÛÙ‹ ‚ÂÓ˙›ÓË ÛÙÔ ÛˆÏ‹Ó·. ¶ÚÔ-Û¿ıËÛÂ ÏÔÈfiÓ Ó· ˙ÂÛÙ¿ÓÂÈ ¤Ó· ÌÈ-ÙfiÓÈ ÌÂ ‰˘Ô Á·ÏfiÓÈ· ‚ÂÓ˙›ÓË ÛÙÔ Ì¿ÙÈÙË˜ ÎÔ˘˙›Ó·˜.

σμ�ς της δ"ναμης των μικρ�τερων δ�σεων ακτιν�)�λ�ας θα επαρκ σει γιατην καταστρ�� τ�υ �γκ�υ, εν$ �ι μεμ�νωμ νες δ�σεις θα ε�ναι π�λ" αδ"να-μες για να καταστρ ψ�υν τ�ν περι)#λλ�ντα υγι� ιστ�.

Μ�πως σκε�τ�κατε αυτ� τη λ"ση αμ σως μ�λις δια)#σατε την ιστ�ρ�α τ�υ�ρ�υρ��υ; Σε μελ τες π�υ �ρησιμ�π��ησαν τ� πρ�)λημα τ�υ �γκ�υ, μ�ν� 10%των συμμετε��ντων )ρ�καν αυτ�μ#τως τη σωστ� λ"ση. Τ� π�σ�στ� αυτ� αυ!�-θηκε στ� 30% �ταν �ι συμμετ ��ντες δι#)ασαν τ� πρ�)λημα τ�υ �ρ�υρ��υ σε#λλη αν#λ�γη ιστ�ρ�α. Η επιτυ��α σκαρ�#λωσε �μως στ� 75% σε συμμετ ��ντεςπ�υ ε��αν δια)#σει περισσ�τερα τ�υ εν�ς αν#λ�γα πρ�)λ�ματα � στ�υς �π��υςε��ε γ�νει κ#π�ια εσκεμμ νη ν"!η να �ρησιμ�π�ι�σ�υν τη λ"ση της ιστ�ρ�ας τ�υ�ρ�υρ��υ (Gick & Holyoak, 1980).

Γιατ� δεν επαρκ�"σε τ� πρ�)λημα τ�υ �ρ�υρ��υ για επ�λυση τ�υ πρ�)λ�μα-τ�ς τ�υ �γκ�υ απ� μ�ν� τ�υ; Πρ��αν$ς, η λ"ση πρ�)λημ#των απ� αρ�#ρι�υςεπηρε#(εται π�λ" απ� επι�ανειακ ς �μ�ι�τητες μετα!" δια��ρετικ$ν πρ�)λη-μ#των εν$ η αναλ�γ�α μετα!" τ�υ πρ�)λ�ματ�ς τ�υ �γκ�υ και τ�υ πρ�)λ�ματ�ςτ�υ �ρ�υρ��υ ε�ναι )αθει# κρυμμ νη (Catrambone, 2002). Σε μελ τες π�υ αναδει-κν"�υν αυτ� τ� ν�ητικ� σ�#λμα, νας ερευνητ�ς �ρησιμ�π��ησε παραδε�γματαγια να αναδε�!ει τ� π$ς λ"ν�νται μαθηματικ# πρ�)λ�ματα. Dταν �ι συμμετ ��-ντες πρ�σπ#θησαν να λ"σ�υν καιν�"ργια πρ�)λ�ματα, συ�ν# ανακαλ�"σαν πα-ραδε�γματα π�υ ε��αν διδα�τε�, τα �π��α ε��αν �δια επι�ανειακ# στ�ι�ε�α με τ�πρ�)λημα π�υ πρ�σπαθ�"σαν να λ"σ�υν – αν και μπ�ρ�"σαν να δια� ρ�υν στημαθηματικ� δ�μ�/ανε!#ρτητα απ� τ� αν ε��αν την �δια μαθηματικ� δ�μ�. Για πα-ρ#δειγμα, καναν σ��λια �πως «Ω, ναι... κι #λλ� πρ�)λημα με π�τσες», αντ� ναπ�υν «Ω, ναι... κι #λλ� πρ�)λημα σ"γκλησης» (Ross, 1984).

¢ËÌÈÔ˘ÚÁÈÎfiÙËÙ· Î·È ¢ÈÔÚ·ÙÈÎfiÙËÙ·

Η αναλ�γικ� λ"ση πρ�)λ�ματ�ς μας δε��νει �τι η επιτυ��ς λ"ση πρ�)λ�ματ�ς)ασ�(εται συ�ν# στη γν$ση των θεμελιωδ$ν αρ�$ν π�υ δι π�υν να συγκεκριμ -ν� τ"π� πρ�)λ�ματ�ς �πως και �τι η ε!#σκηση στην επ�λυση π�λλ$ν πρ�)λημ#-των )ελτι$νει την ικαν�τητ# μας να αναγνωρ�(�υμε συγκεκριμ ν�υς τ"π�υςπρ�)λημ#των και να )ρ�σκ�υμε απ�τελεσματικ ς λ"σεις. /ρισμ νες ��ρ ς, π#-ντως, η λ"ση πρ�)λ�ματ�ς απαιτε� δι�ρατικ�τητα. Και δημι�υργικ ς λ"σεις π�υε�αρμ�(�νται πρ$τη ��ρ#.Τ τ�ιες δημι�υργικ ς και δι�ρατικ ς λ"σεις απαιτ�"νσυ�ν# την αναδι�ργ#νωση τ�υ πρ�)λ�ματ�ς $στε να μετατρ πεται σε να πρ�-)λημα τ� �π�� γνωρ�(�υμε να λ"σ�υμε.

MÂÁ·ÏÔÊ˘˝· Î·È ¢ÈÔÚ·ÙÈÎfiÙËÙ·Αναλ�γιστε�τε τ� ε!αιρετικ� μυαλ� τ�υ μαθηματικ�" Friedrich Gauss (1777-1855). Μ�α ημ ρα, η δασκ#λα τ�υ δημ�τικ�" (�τησε απ� τ�υς μαθητ ς να πρ�-σθ σ�υν τ�υς αριθμ�"ς απ� τ� 1 ως τ� 10. Εν$ �ι συμμαθητ ς τ�υ δ�"λευανπ#νω στα σ"ν�λα τ�υς, εκε�ν�ς ε��ε μ�α αναλαμπ� π�υ τ�ν �δ�γησε σε μια εν�-ρατικ� λ"ση.

/ Gauss �αντ#στηκε τ�υς αριθμ�"ς 1 ως 10 σαν )#ρη σε μ�α ευθε�α γραμμ�κρεμασμ να απ� μ�α δ�κ� (υγαρι#ς, �πως στ� Σ��μα 7.14. Wεκιν$ντας απ� τααριστερ#, κ#θε «)#ρ�ς» αυ!#νεται κατ# 1 αριθμ�. Για να ισ�ρρ�π�σει η (υγαρι#,



BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·383

κ#θε )#ρ�ς στα αριστερ# πρ πει να ταιρι#!ει με να )#ρ�ς στα δε!ι#. Μπ�ρε�τενα τ� δε�τε αυτ� !εκιν$ντας απ� τη μ ση και παρατηρ$ντας �τι 5 � 6 � 11, μετ#4 � 7 � 11, 3 � 8 � 11 και �"τω καθε!�ς. Αυτ� δημι�υργε� π ντε αριθμητικ# (ε"-γη τα �π��α ��υν σ"ν�λ� 11. Τ$ρα τ� πρ�)λημα καθ�σταται ε"κ�λ�. Π�λλαπλα-σι#στε. Η μεγαλ��υQα τ�υ Gauss γκειται στ� γεγ�ν�ς �τι αναδ�μησε τ� πρ�)λη-μα με τ τ�ι� τρ�π� $στε να τ�υ επιτραπε� να δει μ�α π�λ" απλ� και κ�μψ� λ"σησε να κατ# τα #λλα )αρετ� πρ�)λημα – μ�α διαδικασ�α η �π��α μπ�ρε� να γενι-κευτε� σε αριθμητικ ς σειρ ς κ#θε μ�κ�υς.

Σ"μ�ωνα με τ�υς ψυ��λ�γ�υς Gestalt, δι�ρατικ�τητες λ"σεις σαν την πρ�ανα-�ερθε�σα πρ�κ"πτ�υν απ� την αυθ�ρμητη αναδι#ρθρωση εν�ς πρ�)λ�ματ�ς. Μ�α!α�νικ� εν�ραση ε�ναι δια��ρετικ� απ� την αθρ�ιστικ� διαδικασ�α λ"σης πρ�)λ�-ματ�ς, κατ# την �π��α κ#π�ι�ς πρ�σεγγ�(ει σταδιακ# στη λ"ση. /ι πρ$τ�ι ερευνη-τ ς π�υ μελ τησαν την εν�ραση )ρ�καν �τι για τα πρ�)λ�ματα π�υ δεν απαιτ�"νδι�ρατικ� λ"ση υπ�ρ�ε μεγ#λη πιθαν�τητα να τα λ"σ�υν τα #τ�μα π�υ νιωθαν�τι πρ�σ γγι(αν τη λ"ση σταδιακ#. Για τα πρ�)λ�ματα �μως π�υ απαιτ�"ν δι�ρα-τικ� λ"ση η σταδιακ� πρ�σ γγιση δεν �α�νεται να )�ηθ#ει (Metcalfe & Wiebe,1987). Η δι�ρατικ� λ"ση εν�ς πρ�)λ�ματ�ς �α�νεται (αντιθ τως) να επ ρ�εται!α�νικ#, ανε!#ρτητα απ� τ� τι νι$θ�υν �ι συμμετ ��ντες.

Μεταγεν στερες ρευνες �μως δηλ$ν�υν �τι �ι !α�νικ ς δι�ρατικ ς λ"σειςενδ �εται να ε�ναι απ�τ λεσμα ασυνε�δητων σταδιακ$ν πρ�σεγγ�σεων (Bowers

et al., 1990). Σε μ�α μελ τη, επιδε��θηκαν στ�υς συμμετ ��ντες λ !εις κατανεμημ -νες αν# τρεις, σε (ε"γη, �πως στ� Σ��μα 7.15, και τ�υς (ητ�θηκε να )ρ�υν μ�α τ -ταρτη λ !η π�υ να σ�ετ�(εται με τις τρεις λ !εις κ#θε �μ#δας. Dμως, μ�ν� μ�ασειρ# σε κ#θε (ε"γ�ς ε��ε μια κ�ιν� λ"ση. /ι σειρ ς για τις �π��ες υπ�ρ�ε λ"ση�ν�μ#στηκαν συνεπες, εν$ αυτ ς για τις �π��ες δεν υπ�ρ�ε δυνατ�τητα μιας τ -ταρτης λ !ης �ν�μ#στηκαν ασυνεπες.

Ακ�μα και αν �ι συμμετ ��ντες δεν μπ�ρ�"σαν να )ρ�υν τη λ"ση της τ ταρ-της λ !ης, μπ�ρ�"σαν να απ��ασ�σ�υν α!ι�πιστα π�ι� απ� τα (ε"γη λ !εων �τανσυνεπ ς. Ε#ν �μως �ι δι�ρατικ ς λ"σεις εμ�αν�(�νται πρ#γματι !α�νικ# και ε!


5 + 6 = 11

1 + 2 + 3 + 4 + 5 + 6 + 7 + 8 + 9 + 10

4 + 7 = 11

3 + 8 = 11

2 + 9 = 11

1 + 10 = 11

5 � 11 = 55

™XHMA 7.14 π‰ÈÔÊ˘˝· Î·È ¢ÈÔÚ·ÙÈÎfi-ÙËÙ·. √ ÓÂ·Úfi˜ Friedrich Gauss Ê·-ÓÙ¿ÛÙËÎÂ ÙÔ Û¯‹Ì· Ô˘ ÂÈ‰ÂÈÎÓ‡ÂÙ·ÈÂ‰Ò Î·È ·Ó‹Á·ÁÂ ÁÚ‹ÁÔÚ· ¤Ó· ÔÏ‡ÏÔ-ÎÔ Úfi‚ÏËÌ· ÚfiÛıÂÛË˜ ÛÂ ¤Ó· Â‡ÎÔÏÔÚfi‚ÏËÌ· ÔÏÏ·Ï·ÛÈ·ÛÌÔ‡. ∏ ‰ÈÔÚ·ÙÈ-ÎfiÙËÙ· ÙÔ˘ Gauss ÙÔÓ Ô‰‹ÁËÛÂ Ó· Û˘-ÓÂÈ‰ËÙÔÔÈ‹ÛÂÈ ·ÚÁfiÙÂÚ· Ì›· ÂÓ‰È·Ê¤-ÚÔ˘Û· ·Ï‹ıÂÈ·: ·˘Ù‹ Ë ·Ï‹ Ï‡ÛË ÌÔÚÂ›Ó· ÁÂÓÈÎÂ˘ÙÂ› ÛÂ ÛÂÈÚ¤˜ ·ÚÈıÌÒÓ ÔÔÈÔ˘-‰‹ÔÙÂ Ì‹ÎÔ˘˜.

™XHMA 7.15 √È ¢ÈÔÚ·ÙÈÎ¤˜ §‡ÛÂÈ˜Â›Ó·È ÛÙËÓ ¶Ú·ÁÌ·ÙÈÎfiÙËÙ· E·˘ÍË-ÙÈÎ¤˜. ∑ËÙ‹ıËÎÂ ·fi ÙÔ˘˜ Û˘ÌÌÂÙ¤¯Ô-ÓÙÂ˜ Ó· ‚ÚÔ˘Ó Ì›· Ù¤Ù·ÚÙË Ï¤ÍË Ë ÔÔ›·Ó· Û¯ÂÙ›˙ÂÙ·È ÌÂ ÙÈ˜ ¿ÏÏÂ˜ ÙÚÂÈ˜ Ï¤ÍÂÈ˜Î¿ıÂ ÛÂÈÚ¿˜. ∞ÎfiÌ· Î·È fiÙ·Ó ‰ÂÓ ÌÔ-ÚÔ‡Û·Ó Ó· ‚ÚÔ˘Ó Ì›· Ï‡ÛË, ÌÔÚÔ‡Û·ÓÓ· ÂÈÏ¤ÍÔ˘Ó ·ÍÈfiÈÛÙ· ÔÈ· ÛÂÈÚ¿ ÂÓÂ›¯ÂÏ‡ÛË Î·È ÔÈ· fi¯È. ¶ÚÔÛ·ı‹ÛÙÂ Ó· Ï‡-ÛÂÙÂ ·˘Ù¿ Ù· ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· (After Bowerset al., 1990).

™˘ÓÂ¤˜ ∞Û˘ÓÂ¤˜

¶·È¯Ó›‰È ◊ÚÂÌÔ˜¶›ÛÙˆÛË ™ÂÏ›‰Â˜ ∞Ó·ÊÔÚ¿ ªÔ˘ÛÈÎ‹

∫ÂÓfi ∂Ï·ÊÚ‡ §Â˘Îfi §·˚Îfi°Ú·ÌÌ¤˜ ∫ÂÊ¿ÏÈ

∂ÈÛÈÙ‹ÚÈÔ ¶fiÏËª·Á·˙› ƒ›˙·ªÂÛ›ÙË˜ ∞˘ÙÔÎ›ÓËÙÔ

ª·ÁÈÎfi ™›ÙÈªÂÁ·ÏÔÚÂ¤˜ §ÈÔÓÙ¿ÚÈ¶¿ÙˆÌ· μÔ‡Ù˘ÚÔ

μ¿ıÚÔ ∫‡ÎÓÔ˜ ÃÈfiÓÈ ™ÙÚ·Ùfi˜ÃÔÚfi˜ ª¿ÛÎ·

ÃÚ˘Ûfi˜ £fiÚ˘‚Ô˜™Î·ÌÓ› ∞ÊÚfi˜ª¿ÚÌ·Ó ™ÎÈ¿

§‡ÛÂÈ˜: ÙÚ·Ô˘Ïfi¯·ÚÙÔ, ¯·ÚÙ›, ÂÓ¤-¯˘ÚÔ, ¯·Ï›, ¯ÔÚÔÂÛÂÚ›‰·, Ì·Ú.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·384

• • • • • • • • • • • • • • • • •

§ÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎ‹ ·Á›ˆÛË

(Functional fixedness)∏ Ù¿ÛË Ó· ·ÓÙÈÏ·Ì‚·ÓfiÌ·ÛÙÂ ÙÈ˜ ÏÂÈÙÔ˘Ú-

Á›Â˜ ÙˆÓ ·ÓÙÈÎÂÈÌ¤ÓˆÓ ˆ˜ ·ÌÂÙ¿‚ÏËÙÂ˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

�λ�κλ�ρ�υ, �ι επιδ�σεις τ�υς δεν θα αναμ ν�νταν να ε�ναι καλ"τερες απ� αυτ�π�υ πρ�)λ πεται )#σει της τ"�ης. Ως εκ τ�"τ�υ, τα ευρ�ματα υπ�στηρ�(�υν �τιακ�μα και η δι�ρατικ� λ"ση πρ�)λημ#των ε�ναι μ�α σταδιακ� διαδικασ�α – η�π��α συντελε�ται �ωρ�ς συνειδητ� επ�γνωση. Η διαδικασ�α λειτ�υργε� κ#πως τσι: /ι ενδε�!εις απ� τις �π��ες θα πρ�κ"ψει η λ"ση εν�ς πρ�)λ�ματ�ς ασυνε�δη-τα ενεργ�π�ι�"ν σ�ετικ ς πληρ��ρ�ες στη μν�μη. Αυτ� η ενεργ�π��ηση ε!απλ$-νεται στη συν �εια σε �λ� τ� δ�κτυ� της μν�μης, επιστρατε"�ντας τσι πρ�σθετεςσ�ετικ ς πληρ��ρ�ες (Bowers, Regehr, Balthazard, & Parker, 1990). Dταν �ειενεργ�π�ιηθε� νας ικαν�π�ιητικ�ς αριθμ�ς πληρ��ρι$ν, διασ��(ει τ� κατ$�λιτης συνε�δησης – πρ�καλ$ντας να γεγ�ν�ς π�υ )ι$ν�υμε ως μ�α !α�νικ� εν�ρα-ση για τη λ"ση τ�υ πρ�)λ�ματ�ς.

Η ε"ρεση μιας σ� σης μετα!" των λ !εων �ρ��υλα και κυκλ��ρα7 μπ�ρε�να π#ρει αρκετ� �ρ�ν� ακ�μα και για κ#π�ι�ν π�υ �ει υψηλ# κ�νητρα να τη)ρει. Αλλ# ε#ν η λ !η �ρ��υλα ενεργ�π�ι�σει τη λ !η μαρμελ�δα8 π�υ �ει κα-τα�ωριστε� στη μακρ��ρ�νη μν�μη ()λ. Κε�#λαι� 5) και η ενεργ�π��ηση ε!α-πλωθε� απ� τη �ρ��υλα στη μαρμελ�δα, η λ"ση τ�υ πρ�)λ�ματ�ς μπ�ρε� !α�νι-κ# να εκτινα�τε� στη συνε�δηση �ωρ�ς να γνωρ�(�υμε π$ς συν )η αυτ�. Η διαδι-κασ�α π�υ �α�νεται να ε�ναι μια !α�νικ� εν�ραση ε�ναι (στην πραγματικ�τητα)τ� απ�τ λεσμα μιας επαυ!ητικ�ς διαδικασ�ας π�υ πρ�κ"πτει απ� την ενεργ�-π��ηση της μν�μης πρ�σθ τ�ντας ν ες πληρ��ρ�ες καθ$ς ενεργ�π�ιε�ται πε-ρισσ�τερη γν$ση.

§ÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎ‹ ¶·Á›ˆÛËΕ#ν η δι�ρατικ�τητα ε�ναι μ�α απλ� διαδικασ�α επα"!ησης, γιατ� δεν συμ)α�νειπι� συ�ν#; Στην ρευνα π�υ ανα� ραμε πρ�ηγ�υμ νως, �ι συμμετ ��ντες ε��ανδι�ρατικ ς λ"σεις μ σω !α�νικ�ς εν�ρασης μ�ν� σε 25% των περιπτ$σεων. Ηδι�ρατικ�τητα ε�ναι σπ#νια, δι�τι η λ"σεις των πρ�)λημ#των (�πως και η λ�ψητων απ��#σεων) ε�ναι επιρρεπε�ς στην επ�δραση τ�υ τρ�π�υ με τ�ν �π��ν πλαι-σι$νεται � διατυπ$νεται να πρ�)λημα. Στη λ"ση πρ�)λ�ματ�ς, η πλαισ�ωσ� τ�υπερι�ρ�(ει τ� ε�δ�ς των λ"σεων π�υ μας ρ��νται στ� ν�υ.

Η λειτυργικ� παγ�ωση –η τ�ση να θεωρ��με τις λειτ�υργες των αντικειμ�-νων ως αμετ��λητες– ε�ναι να ν�ητικ� σ�#λμα τ� �π�� περι�ρ�(ει τη σκ ψημας. Στα Σ��ματα 7.16 και 7.17 δε�τε ε#ν μπ�ρε�τε να λ"σετε τα πρ�)λ�ματα πρινσυνε��σετε τ� δι#)ασμα. Στ� Σ��μα 7.16 σας (ητε�ται να �ωτ�σετε να σκ�τειν�δωμ#τι� �ρησιμ�π�ι$ντας τα ακ�λ�υθα αντικε�μενα: μερικ ς πιν (ες, να κ�υτ�σπ�ρτα και να κερ�. Στ� Σ��μα 7.17 κρατ#τε να σκ�ιν� π�υ κρ μεται απ� τ� τα-)#νι και πρ πει να πι#σετε τ� #λλ� σκ�ιν� π�υ κρ μεται π�λ" μακρι# �ωρ�ς ναα��σετε τ� πρ$τ� σκ�ιν� και �ρησιμ�π�ι$ντας μ�ν� τα αντικε�μενα π�υ ε�ναιπ#νω στ� τραπ (ι.

Η δυσκ�λ�α επ�λυσης τ τ�ιων πρ�)λημ#των πρ�καλε�ται απ� την τ#σημας να αντιλαμ)αν�μαστε τα αντικε�μενα μ�ν� απ� τη σκ�πι# της �υσι�λ�γι-κ�ς, τυπικ�ς � παγιωμ νης λειτ�υργ�ας τ�υς. Δεν μας περν#ει απ� τ� ν�υ να


™XHMA 7.16 §ÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎ‹ ¶·Á›ˆÛËÎ·È ÙÔ ¶Úfi‚ÏËÌ· ÙÔ˘ KÂÚÈÔ‡. ¶Ò˜ÌÔÚÂ›ÙÂ Ó· ¯ÚËÛÈÌÔÔÈ‹ÛÂÙÂ ·˘Ù¿ Ù··ÓÙÈÎÂ›ÌÂÓ· –¤Ó· ÎÔ˘Ù› Û›ÚÙ·, ÈÓ¤˙Â˜Î·È ¤Ó· ÎÂÚ›– ÁÈ· Ó· ÛÙ‹ÛÂÙÂ ÙÔ ÎÂÚ›ÛÙÔÓ ÙÔ›¯Ô ÒÛÙÂ Ó· ÊˆÙ›ÛÂÈ ÙÔ ‰ˆÌ¿-ÙÈÔ; ¶ÚÔ‚ÏËÌ·ÙÈÛÙÂ›ÙÂ Ï›ÁÔ ÁÈ’ ·˘Ùfi ÙÔÚfi‚ÏËÌ·, ÚÈÓ ‰Â›ÙÂ ÙË Ï‡ÛË ÛÙÔ ™¯‹-Ì· 7.19.

7. Σ.τ.Μ.: Στην αγγλικ� γλ$σσα, τ� μπ�τιλι#ρισμα των δρ�μων λ�γω π�λλ$ν αυτ�κι-ν�των �ν�μ#(εται traffic jam. Jam στα αγγλικ# ε�ναι η μαρμελ#δα.

8. Βλ. υπ�σ. 7.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·385

�ρησιμ�π�ι�σ�υμε τ� σπιρτ�κ�υτ� ως κηρ�π�γι� δι�τι συν�θως τα σπιρτ�κ�υταπερι ��υν σπ�ρτα και ��ι κερι#. Παρ�μ��ως, δεν σκε�τ�μαστε να �ρησιμ�π�ι�-σ�υμε να σ�υρ� ως εκκρεμ ς )#ρ�υς γιατ� τα σ�υρι# τα �ρησιμ�π�ι�"με συν�-θως για να σ�υρηλατ�"με αντικε�μενα. Μ�πως η λειτ�υργικ� παγ�ωση σας εμπ�-δισε να λ"σετε αυτ# τα πρ�)λ�ματα; (/ι λ"σεις παρ�υσι#(�νται στα Σ��ματα7.19 και 7.20.)

Μερικ ς ��ρ ς η πλαισ�ωση � η διατ"πωση εν�ς πρ�)λ�ματ�ς περι�ρ�(ει τηνικαν�τητα ε"ρεσης μιας λ"σης τ�υ. Πριν συνε��σετε την αν#γνωση, ε!ετ#στε τ�Σ��μα 7.18. [ωρ�ς να σηκ$σετε τη μ"τη τ�υ μ�λυ)ι�" απ� τη σελ�δα, πρ�σπαθ�-στε να εν$σετε και τις ενν α κ�υκκ�δες με τ σσερις �σιες γραμμ ς.

Για να λ"σετε αυτ� τ� πρ�)λημα, πρ πει �ι γραμμ ς π�υ σ�εδι#(ετε ναεπεκταθ�"ν !ω απ� τ� ν�ητ� κ�υτ� π�υ περι)#λλει τις κ�υκκ�δες ()λ. Σ��μα7.21). / περι�ρισμ�ς αυτ�ς δεν )ρ�σκεται στ� πρ�)λημα, αλλ# στ� ν�υ αυτ�"π�υ επι�ειρε� τη λ"ση τ�υ. Παρ�τι τ τ�ια πρ�)λ�ματα �α�νεται να επιλ"�νταιμε μια !α�νικ� εν�ραση, η ρευνα υπ�δεικν"ει �τι �ι διαδικασ�ες σκ ψης π�υεμπλ κ�νται στη λ"ση τ τ�ιων πρ�)λημ#των πρ�κ"πτ�υν απ� μ�α σταδιακ�επαυ!ητικ� αν#λυση μ σων - σκ�π$ν (MacGregor, Ormerod, & Chronicle,2001).

�πως � σ�ηματισμ�ς ενν�ι$ν και η λ�ψη απ��#σεων, τσι και � λ"-ση πρ�)λημ#των ε�ναι μ�α διαδικασ�α κατ# την �π��α ν ες εισρ� ς πληρ��-ρι$ν (στην πρ�κειμ νη περ�πτωση, πρ�)λ�ματα), ερμηνε"�νται )#σει της �δησυσσωρευμ νης γν$σης. Τα πρ�)λ�ματα μπ�ρε� να ��υν διατυπωθε� σα�$ς �ασα�$ς με απ�τ λεσμα �ι λ"σεις τ�υς να ε�ναι περισσ�τερ� � λιγ�τερ� εμ�ανε�ς./ι λ"σεις π�υ )ρ�σκ�υμε ε!αρτ$νται τ�σ� απ� την �ργ#νωση της υπ#ρ��υσαςγν$σης μας �σ� και απ� τα αντικειμενικ# �αρακτηριστικ# των πρ�)λημ#των. Ηαν#λυση μ σων - σκ�π$ν και η αναλ�γικ� λ"ση πρ�)λ�ματ�ς πρ�σ� ρ�υν τρ�-

™˘ÓÔÙÈÎ¿,


™XHMA 7.17 §ÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎ‹ ¶·Á›ˆÛËÎ·È ÙÔ ¶Úfi‚ÏËÌ· ÌÂ ÙÔ ™¯ÔÈÓ›. Δ·Û¯ÔÈÓÈ¿ Ô˘ ÎÚ¤ÌÔÓÙ·È ·fi ¿ÁÎÈÛÙÚ·ÛÙÈ˜ ‰‡Ô ÏÂ˘Ú¤˜ ÙË˜ ÔÚÔÊ‹˜ Â›Ó·È ·Ú-ÎÂÙ¿ Ì·ÎÚÈ¿ ÒÛÙÂ Ó· ÌÔÚÔ‡Ó Ó· ‰Â-ıÔ‡Ó ÌÂÙ·Í‡ ÙÔ˘˜, ·ÏÏ¿ Â›Ó·È ÙÔÔıÂ-ÙËÌ¤Ó· ÌÂ Ù¤ÙÔÈÔ ÙÚfiÔ ÒÛÙÂ Ó· Â›Ó·È·‰‡Ó·ÙÔÓ Ó· Ù· ÎÚ·Ù¿ Î¿ÔÈÔ˜ Û˘Á¯Úfi-Óˆ˜. ÃÚËÛÈÌÔÔÈÒÓÙ·˜ Ù· ÂÚÁ·ÏÂ›· Ô˘‚Ú›ÛÎÔÓÙ·È ÛÙÔ ÙÚ·¤˙È, Ò˜ ÌÔÚÂ›ÙÂÓ· ÔÏÔÎÏËÚÒÛÂÙÂ ·˘Ù‹ ÙËÓ ÂÚÁ·Û›·; ™˘-ÁÎÚ›ÓÂÙÂ ÙÈ˜ ··ÓÙ‹ÛÂÈ˜ Û·˜ ÌÂ ·˘Ù¤˜ÙÔ˘ ™¯‹Ì·ÙÔ˜ 7.20.

™XHMA 7.18 ΔÔ ¶Úfi‚ÏËÌ· ÙˆÓ EÓ-Ó¤· KÔ˘ÎÎ›‰ˆÓ. ∂ÓÒÛÙÂ Î·È ÙÈ˜ ÂÓÓ¤·ÎÔ˘ÎÎ›‰Â˜ ÌÂ Ù¤ÛÛÂÚÈ˜ Â˘ıÂ›Â˜ ÁÚ·ÌÌ¤˜¯ˆÚ›˜ Ó· ÛËÎÒÛÂÙÂ ÙÔ ÌÔÏ‡‚È ·fi ÙÔ¯·ÚÙ›. ™˘ÁÎÚ›ÓÂÙÂ ÙÈ˜ ··ÓÙ‹ÛÂÈ˜ Û·˜ ÌÂ·˘Ù¤˜ ÛÙÔ ™¯‹Ì· 7.21.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·386

• • • • • • • • • • • • • • • • •

™˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ (Reasoning)ª›· ÓÔËÙÈÎ‹ ‰ÈÂÚÁ·Û›· Ô˘ Û˘Ó›ÛÙ·Ù·È ÛÂ

ÔÚÁ¿ÓˆÛË ÏËÚÔÊÔÚÈÒÓ ‹ ÂÔÈı‹ÛÂˆÓ ÛÂ

Ì›· ÛÂÈÚ¿ ·fi ‚‹Ì·Ù· ÌÂ ÛÎÔfi ÙËÓ Î·Ù¿-

ÏËÍË ÛÂ ¤Ó· Û˘Ì¤Ú·ÛÌ·.

• • • • • • • • • • • • • • • • •

π�υς για απ�τελεσματικ ς λ"σεις, αν και π�λλ ς ��ρ ς αντιλαμ)αν�-μαστε τα πρ�)λ�ματα )#σει τ�υ τι �δη ! ρ�υμε και καταλα)α�ν�υμε.Μερικ ς ��ρ ς, �πως στην περ�πτωση της λειτ�υργικ�ς παγ�ωσης, αυτ�η �δη υπ#ρ��υσα γν$ση μπ�ρε� να περι�ρ�σει τη διαδικασ�α λ"σηςτ�υ πρ�)λ�ματ�ς, δυσκ�λε"�ντας την ε"ρεση λ"σεων π�υ υπ� #λλεςσυνθ�κες θα �ταν π�λ" ε"κ�λ� να )ρεθ�"ν. ��

MÂÙ·ÙÚ¤ÔÓÙ·˜ ÙÈ˜ ¶ÏËÚÔÊÔÚ›Â˜:¶Ò˜ K·Ù·Ï‹ÁÔ˘ÌÂ ÛÂ ™˘ÌÂÚ¿ÛÌ·Ù·Η συλλγιστικ� ε�ναι μα ν�ητικ� εν�ργεια κατ� την �π�α πληρ��-ρες � πεπ�ιθ�σεις �ργαν"ν�νται σε μα σειρ� απ� ��ματα με σκ�π�την κατ�λη!η σε �να συμπ�ρασμα. Μερικ ς ��ρ ς η συλλ�γιστικ� μαςσκ ψη �α�νεται λ�γικ� και απλ� και #λλες ��ρ ς ��ι. Ας ε!ετ#σ�υμεμερικ# απ� τα α�τια ατυ�ημ#των π�υ δωσαν #τ�μα τα �π��α συ-μπλ�ρωσαν αιτ�σεις για απ�(ημ�ωση ατυ��ματ�ς απ� ασ�αλιστικ ς εταιρε�ες(www.swapmeetdave.com):

� F�υγα ως συν�θως για τη δ�υλει# σ�μερα τ� πρω� στις 7, �ταν πεσα π#νωσε να λεω��ρε��. Τ� λεω��ρε�� ε��ε �τ#σει π ντε λεπτ# νωρ�τερα απ� �,τισυν�θως.

� Επιστρ ��ντας στ� σπ�τι, μπ�κα σε λ#θ�ς σπ�τι και συγκρ�"στηκα με να δ -ντρ� π�υ δεν �ω στ� δικ� μ�υ σπ�τι.

� Τ� αυτ�κ�νητ� μ�υ �ταν ν�μιμα παρκαρισμ ν� �ταν �πισθ��$ρησε και πεσεπ#νω σε να #λλ� ��ημα.

MÂÙ·ÙÚ¤ÔÓÙ·˜ ÙÈ˜ ¶ÏËÚÔÊÔÚ›Â˜: ¶Ò˜ K·Ù·Ï‹ÁÔ˘ÌÂ ÛÂ ™˘ÌÂÚ¿ÛÌ·Ù· � 387

™XHMA 7.20 ∏ Ï‡ÛË ÛÙÔ Úfi‚ÏËÌ·ÙÔ˘ Û¯ÔÈÓÈÔ‡. ∏ Û˘Ó‹ıË˜ ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›·ÙÔ˘ ÛÊ˘ÚÈÔ‡ (Ó· ÛÊ˘ÚÔÎÔ¿ÂÈ Ú¿ÁÌ·-Ù·) ·ÚÂÌÔ‰›˙ÂÈ ÙË Û˘ÓÂÈ‰ËÙÔÔ›ËÛË fiÙÈÌÔÚÂ› Ó· ÏÂÈÙÔ˘ÚÁ‹ÛÂÈ Î·È ˆ˜ ÂÎÎÚÂÌ¤˜ÌÂ ÛÎÔfi Ó· Ô‰ËÁ‹ÛÂÈ ÙÔ Û¯ÔÈÓ› ÛÙÔ ¯¤-ÚÈ ÙÔ˘ ·ÙfiÌÔ˘.

™XHMA 7.19 ∏ Ï‡ÛË ÛÙÔ Úfi‚ÏËÌ·ÌÂ ÙÔ ÎÂÚ›. ∞˘Ùfi ÙÔ Úfi‚ÏËÌ· Î·ı›-ÛÙ·Ù·È ‰‡ÛÎÔÏÔ ÁÈ·Ù› Ë Û˘ÓËıÈÛÌ¤ÓËÏÂÈÙÔ˘ÚÁ›· ‹ ¯Ú‹ÛË ÙÔ˘ ÎÔ˘ÙÈÔ‡ (Ó· Â-ÚÈ¤¯ÂÈ Û›ÚÙ·) ·ÔÌ·ÎÚ‡ÓÂÈ ÙËÓ Èı·Ófi-ÙËÙ· Ó· Î·ÚÊˆıÂ› ÛÙÔÓ ÙÔ›¯Ô Î·È Ó· ÏÂÈ-ÙÔ˘ÚÁ‹ÛÂÈ Û·Ó ÎËÚÔ‹ÁÈÔ.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·387

� Η μμεση αιτ�α τ�υ ατυ��ματ�ς �ταν νας μικρ�σωμ�ς #ντρας σε να μικρ�αυτ�κ�νητ� με να μεγ#λ� στ�μα.

� Τ� παρμπρ�( τ�υ αυτ�κιν�τ�υ σπασε. Αιτ�α #γνωστη. Πιθαν$ς )�υντ�".

Dταν #τ�μα �πως αυτ�� ι δ"σμ�ιρ�ι �δηγ�� συ(ητ�"ν μα(� σας με τρ�π� π�υ�α�νεται αντι�ατικ�ς � �τω�# τεκμηριωμ ν�ς, ενδ �εται να τ�υς κατηγ�ρ�σετε ως«παρ#λ�γ�υς». Η λ�γικ� ε�ναι να σ"στημα καν�νων π�υ καθ�ρ�(ει π�ια συμπε-ρ#σματα π�νται μιας σειρ#ς δηλ$σεων. Με #λλα λ�για, ε#ν γνωρ�(εις �τι μ�α δε-δ�μ νη σειρ# δηλ$σεων ε�ναι αληθ�ς, η λ�γικ� θα σ�υ επι)#λει π�ιες #λλες δηλ$-σεις πρ�πει επ�σης να ε�ναι αληθε�ς. Ε#ν η δ�λωση «/ Τ(ακ και η Τ(ιλ αν )ηκανστ� λ��» ε�ναι αληθ�ς, τ�τε σ"μ�ωνα με τ�υς καν�νες της λ�γικ�ς, η δ�λωση «Ητ(ιλ αν )ηκε στ� λ��» πρ πει επ�σης να ε�ναι αληθ�ς.Τ� να απ�δε�τε�ς τ� αληθ ςτης πρ$της δ�λωσης και να αρνηθε�ς την αλ�θεια της δε"τερης συνιστ# αντ��αση.Η λ�γικ� ε�ναι να �ργαν� α!ι�λ�γησης της συλλ�γιστικ�ς σκ ψης, αλλ# δεν πρ -πει να συγ� εται με την �δια τη διαδικασ�α της συλλ�γιστικ�ς σκ ψης. Η ε!�σωσητης λ�γικ�ς με τη συλλ�γιστικ� ισ�δυναμε� με ε!�σωση των εργαλε�ων εν�ς κτ�στη(λ�γικ�) με τ� �τ�σιμ� εν�ς σπιτι�" (συλλ�γιστικ� σκ ψη).

Ανα�ερθ�καμε νωρ�τερα στ� κε�#λαι� στη λ�ψη απ��#σεων η �π��α )ασ�(ε-ται συ�ν# στη συλλ�γιστικ� με )#ση πιθαν�τητες. Η πρακτικ� και θεωρητικ� συλ-λ�γιστικ� μ#ς επιτρ π�υν επ�σης να λαμ)#ν�υμε απ��#σεις (Walton, 1990). Ηπρακτικ� συλλγιστικ� εμπλ�κεται �ταν πρ�σπαθ��με να �ρ��με τι πρ�πει να κ�-ν�υμε � �ταν η σκ�ψη κατευθ�νεται πρ�ς τη δρ�ση. Η αν#λυση σκ�π$ν - μ σων ε�-ναι να ε�δ�ς πρακτικ�ς συλλ�γιστικ�ς. Fνα παρ#δειγμα ε�ναι να )ρ�"με π$ς θα

π#με σε μ�α συναυλ�α στην #λλη #κρη της π�λης �ταν δεν ��υμε αυτ�κ�νητ�. Αντιθ τως, η θεωρητικ� συλλγιστικ� (η�π��α απ�καλε�ται μερικ ς ��ρ ς και διαλ�γικ� � απλ$ς λε-κτικ�) κατευθ"νεται στη δημι�υργα μιας πεπ�θησης. [ρησι-μ�π�ι�"με τη θεωρητικ� συλλ�γιστικ� �ταν πρ�σπαθ�"με νααπ��ασ�σ�υμε π�ιες πεπ�ιθ�σεις εκπ�ρε"�νται λ�γικ# απ�#λλες πεπ�ιθ�σεις.

Ας υπ�θ σ�υμε �τι (ητ�σατε απ� τ� ��λ� σας τ�ν Mπρ�υςνα σας π#ει σε μ�α συναυλ�α και σας ε�πε �τι τ� αυτ�κ�νητ�τ�υ �ει �αλ#σει. Εσε�ς αναμ��)�λα )ρ�κατε #λλ� τρ�π� ναπ#τε στη συναυλ�α. Αν �μως καθ$ς πρ��ωρ#τε πρ�ς την ε�-σ�δ� τ�ν )λ πετε να παρκ#ρει τ� αυτ�κ�νητ� τ�υ στ� �$ρ�στ#θμευσης της συναυλ�ας, τ�τε μπ�ρε� να σκε�τε�τε: «/Μπρ�υς μ�" ε�πε �τι τ� αυτ�κ�νητ� τ�υ �ταν �αλασμ ν�.Μ�λις τ�ν ε�δα να παρκ#ρει στ� �$ρ� στ#θμευσης. Ε#ν �ταν�αλασμ ν�, δεν θα μπ�ρ�"σε να �δηγ�σει μ �ρι εδ$. Fτσι,ε�τε !α�νικ# τ� �τια!ε � μ�υ ε�πε ψ ματα. Ε#ν μ�υ ε�πε ψ -ματα, δεν ε�ναι π�λ" ��λ�ς». Παρατηρ�στε �τι � στ��ς αυ-τ�" τ�υ συλλ�γισμ�" δεν ε�ναι πρ�σανατ�λισμ ν�ς στη δρ#-ση. Η θεωρητικ� συλλ�γιστικ� ε�ναι απλ$ς μ�α σειρ# συμπε-ρασμ$ν π�υ καταλ�γ�υν σε μ�α πεπ��θηση – σε αυτ� την πε-ρ�πτωση, για την λλειψη �ιλ�ας εκ μ ρ�υς τ�υ υπ�τιθ μεν�υ��λ�υ σας!

Ε#ν συμπερ#νατε απ� τα παραπ#νω παραδε�γματα �τιε�μαστε ε!�σ�υ ικαν�� και στ�υς δ"� τ"π�υς συλλ�γισμ�", �ι

• • • • • • • • • • • • • • • • •

¶Ú·ÎÙÈÎ‹ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹

(Practical reasoning)√ ˘ÔÏÔÁÈÛÌfi˜ ÙÔ˘ ÙÈ Ó· Î¿ÓÔ˘ÌÂ ‹ Û˘ÏÏÔ-

ÁÈÛÌfi˜ Ô˘ Î·ÙÂ˘ı‡ÓÂÙ·È ÚÔ˜ ÙË ‰Ú¿ÛË.

£ÂˆÚËÙÈÎ‹ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹

(Theoretical reasoning)™˘ÏÏÔÁÈÛÌfi˜ Ô˘ Ô‰ËÁÂ› ÛÙË ‰ËÌÈÔ˘ÚÁ›·

ÌÈ·˜ ÂÔ›ıËÛË˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


™XHMA 7.21 ¢‡Ô Ï‡ÛÂÈ˜ ÛÙÔ Úfi-‚ÏËÌ· ÙˆÓ ÂÓÓ¤· ÎÔ˘ÎÎ›‰ˆÓ. °È· Ó·Ï˘ıÂ› ·˘Ùfi Úfi‚ÏËÌ· ··ÈÙÂ›Ù·È «ÛÎ¤-„Ë ¤Íˆ ·fi ÙÔ ÎÔ˘Ù›», ‰ËÏ·‰‹ Ó· ˘ÂÚ-‚Ô‡ÌÂ ÙÔ ÓÔËÙfi ÎÔ˘Ù› ÙÔ ÔÔ›Ô ˘·ÈÓ›Û-ÛÂÙ·È Ë ‰È¿Ù·ÍË ÙˆÓ ÎÔ˘ÎÎ›‰ˆÓ. ΔÔ ÎÔ˘Ù›Ô˘ Ì·˜ ÂÚÈÔÚ›˙ÂÈ ÓÔËÙÈÎ¿ ‰ÂÓ ˘¿Ú-¯ÂÈ, ·ÏÏ¿ ÂÈ‚¿ÏÏÂÙ·È ·fi ÙËÓ ·ÓÙ›ÏË„Ë·˘ÙÔ‡ Ô˘ ·ÔÂÈÚ¿Ù·È Ó· Ï‡ÛÂÈ ÙÔÚfi‚ÏËÌ·.

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·388

πειραματικ ς ενδε�!εις υπ�δεικν"�υν τ� αντ�θετ�. /ι #νθρωπ�ι γενικ# )ρ�σκ�υνπι� ε"κ�λ� να απ��ασ�σ�υν τι να κ#ν�υν απ� τ� να συμπερ#ν�υν π�ιες πεπ�ι-θ�σεις π�νται λ�γικ# #λλων πεπ�ιθ�σεων. Σε διαπ�λτισμικ ς μελ τες �ει πα-ρατηρηθε� η τ#ση για πρακτικ� συλλ�γιστικ� �ταν απαιτε�ται μια θεωρητικ�συλλ�γιστικ� σε #τ�μα �ωρ�ς σ��λικ� εκπα�δευση. Για παρ#δειγμα, ε!ετ#στετ�ν ακ�λ�υθ� δι#λ�γ� μετα!" εν�ς νιγηριαν�" αγρ�τη, εν�ς ατ�μ�υ π�υ αν�κειστ�ν αναλ�#)ητ� λα� των Kπ λε και εν�ς αμερικαν�" ερευνητ� (Scribner, 1975,σ. 155):

EÚÂ˘ÓËÙ‹˜: Dλ�ι �ι #ντρες Κπ λε ε�ναι αγρ�τες. / κ"ρι�ς Σμιθ (αυτ� ε�ναι�ν�μα ανθρ$π�υ στη Δ"ση) δεν ε�ναι αγρ�της. Ε�ναι Κπ λε;

™˘ÌÌÂÙ¤¯ˆÓ: Δεν τ�ν γνωρ�(ω τ�ν #νθρωπ� αυτ�ν πρ�σωπικ#. Δεν τ�ν �ω δειπ�τ μ�υ.

EÚÂ˘ÓËÙ‹˜: Απλ$ς σκ ψ�υ τι τ�υ ε�πα.

™˘ÌÌÂÙ¤¯ˆÓ: Ε#ν τ�ν γνωρ�(ω πρ�σωπικ#, μπ�ρ$ να απαντ�σω, αλλ# α��" δεντ�ν γνωρ�(ω πρ�σωπικ#, δεν μπ�ρ$ να απαντ�σω σε αυτ� τηνερ$τηση.

EÚÂ˘ÓËÙ‹˜: Πρ�σπ#θησε να απαντ�σεις απ� τη σκ�πι# των Κπ λε.

™˘ÌÌÂÙ¤¯ˆÓ: Ε#ν γνωρ�(εις να #τ�μ� και πρ�κ"ψει να ερ$τημα σ�ετικ# μεαυτ�, τ�τε μπ�ρε�ς να απαντ�σεις. Αλλ# ε#ν δεν γνωρ�(εις τ� #τ�-μ� και πρ�κ"ψει να ερ$τημα γι’ αυτ�, τ�τε ε�ναι δ"σκ�λ� να απα-ντ�σεις.

Dπως δε��νει αυτ� τ� παρ#θεμα, � συμμετ �ων δεν �α�νεται να καταλα)α�-νει �τι τ� πρ�)λημα μπ�ρε� να απαντηθε� με μια θεωρητικ� συλλ�γιστικ�. Κατα-πι#νεται αντιθ τως με τ� να ανακαλε� και να επαληθε"ει γεγ�ν�τα, μ�α στρατηγι-κ� π�υ δεν απ�δ�δει σε αυτ� τ� ε�δ�ς τ�υ πρ�)λ�ματ�ς.

Dταν �μως ανατεθ�"ν πρ�)λ�ματα π�υ απαιτ�"ν πρακτικ� συλλ�γιστικ� σεμ λη αναλ�#)ητων κ�ιν�τ�των, τ�τε αναδ"εται μ�α τελε�ως δια��ρετικ� εικ�να.Μ�α π�λ" γνωστ� μελ τη με αγρ�τες της Κ νυας αναδεικν"ει να αντιπρ�σωπευ-τικ� τ�υς απ�τ λεσμα (Harkness, Edwards, & Super, 1981).Τ� πρ�)λημα α��ρ�"-σε τ� δ�λημμα εν�ς αγ�ρι�" π�υ πρεπε να διαλ !ει ε#ν τα �ρ�ματα π�υ κ ρδισεαπ� την εργασ�α τ�υ θα τα δινε στην �ικ�γ νει# τ�υ υπακ�"�ντας τ�ν πατ ρατ�υ, παρ�λ� π�υ � πατ ρας τ�υ ε��ε πρ�ηγ�υμ νως υπ�σ�εθε� �τι θα μπ�ρ�"σενα τα κρατ�σει �λα δικ# τ�υ. /ι συμμετ ��ντες #κ�υσαν τ� δ�λημμα και στη συ-ν �εια πρεπε να π�υν τι θα πρεπε να κ#νει τ� αγ�ρι. Η ακ�λ�υθη ε�ναι μ�α τυ-πικ� απ#ντηση απ� ναν �ωρικ�:

Fνα παιδ� πρ πει να σ�υ δ�νει �,τι τ�υ (ητ#ς με τ�ν �δι� τρ�π� π�υ τ�υ δ�νειςεσ" �,τι σ�υ (ητ�σει. Γιατ� λ�ιπ�ν πρ πει να ε�ναι εγωιστ�ς με αυτ# π�υ �ει;Fνας γ�νι�ς αγαπ#ει τ� παιδ� τ�υ, και �σως � γι�ς να αρν�θηκε επειδ� δενγν$ρι(ε π�ση αν#γκη )��θειας ε��ε � πατ ρας τ�υ. [...] Δε��ν�ντας σε)ασμ�� νας στ�ν #λλ� αναπτ"σσεται η μετα!" μας �ιλ�α και αυτ� θα �ει ως απ�-τ λεσμα να αυ!ηθε� η περι�υσ�α της �ικ�γ νει#ς μας.

Αυτ� τ� αναλ�#)ητ� #τ�μ� δεν ε��ε καμ�α δυσκ�λ�α να καταλ#)ει αυτ� τ�πρακτικ� πρ�)λημα. Η ανταπ�κρισ� τ�υ ε�ναι ευ�υ�ς, δι�ρατικ� και καλ# τεκ-μηριωμ νη. Κ"ρι� ε"ρημα τ τ�ιων διαπ�λιτισμικ$ν ερευν$ν ε�ναι �τι η εμ�#νισητης ικαν�τητας σε δ�κιμασ�ες συλλ�γισμ�" ε!αρτ#ται περισσ�τερ� απ� τ� π�σ�


BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·389

καταν�ητ� ε�ναι η δ�κιμασ�α απ� τ�υς συμμετ ��ντες παρ# απ� την ικαν�τηταλ"σης πρ�)λ�ματ�ς.

Εγγρ#μματα #τ�μα σε )ι�μη�ανικ ς κ�ινων�ες ε�ναι επ�σης επιρρεπ� σε πα-ρ�μ�ιες απ�τυ��ες συλλ�γισμ�". Ψυ��λ�γικ ς μελ τες υπ δει!αν να ν�ητικ�σ�#λμα π�υ �ν�μ#(εται «μερληψ�α των πεπιθ�σεων» κατ# τ� �π�� ι �ν-θρωπ�ι κρν�υν κατ� π�σ�ν θα απ�δε�τ��ν συμπερ�σματα περισσ�τερ� με ��-ση τ� π�σ� πιστευτ� εναι παρ� απ� τ� π�σ� λ�γικ� �γκυρα εναι τα επι�ειρ�μα-τα π�υ �δηγ��ν σε αυτ� (Evans, Barston, & Pollard, 1983).

Για παρ#δειγμα, σε ργα συλλγιστικ�ς συλλγιστικ�ς εκτιμ�"με κατ� π�σ�ν�να συμπ�ρασμα πρ�κ�πτει απ� δ�� δηλ"σεις π�υ θεωρ��νται αληθες. Αναλ�-γιστε�τε τ�υς ακ�λ�υθ�υς δ"� συλλ�γισμ�"ς π�υ ακ�λ�υθ�"ν, α!ι�λ�γ�στε τ�επι�ε�ρημα και αναρωτηθε�τε κατ# π�σ�ν τα συμπερ#σματα πρ πει να ε�ναι αλη-θ� ε��σ�ν αληθε"�υν �ι δηλ$σεις.

™˘ÏÏÔÁÈÛÌfi˜ 1Δ�λωση 1: Καν να τσιγ#ρ� δεν ε�ναι �θην�.

Δ�λωση 2: Κ#π�ιες εθιστικ ς �υσ�ες ε�ναι �θην ς.

Συμπ ρασμα: Μερικ ς εθιστικ ς �υσ�ες δεν ε�ναι τσιγ#ρα.

™˘ÏÏÔÁÈÛÌfi˜ 2Δ�λωση 1: Καμ�α εθιστικ� �υσ�α δεν ε�ναι �θην�.

Δ�λωση 2: Μερικ# τσιγ#ρα ε�ναι �θην#.

Συμπ ρασμα: Μερικ# τσιγ#ρα δεν ε�ναι εθιστικ#.

Dπως �ι περισσ�τερ�ι #νθρωπ�ι θα καταλ�!ατε πιθαν$ς �τι � Συλλ�γισμ�ς 1ε�ναι γκυρ�ς αλλ# � 2 #κυρ�ς. Πρ#γματι, �ι ερευνητ ς )ρ�καν �τι σ�εδ�ν τ� 100%των συμμετε��ντων απ�δ �θηκε τ�ν πρ$τ� συλλ�γισμ� ως γκυρ�, αλλ# λιγ�τερ�ιαπ� τ�υς μισ�"ς απ�δ �τηκαν την εγκυρ�τητα τ�υ δε"τερ�υ (Evans, Barston, &

Pollard, 1983). Παρατηρ�στε �μως �τι και �ι δυ� συλλ�γισμ�� υν ακρι)$ς την�δια μ�ρ��.Τ� γεγ�ν�ς �τι αυτ� η μ�ρ�� συλλ�γισμ�" ε�ναι γκυρη συνεπ#γεται �τικαι τα δ"� συμπερ#σματα ε�ναι γκυρα. Πρ��αν$ς, �μως, τ� π�σ� πιστευτ# ε�ναιτα συμπερ#σματα επηρε#(ει την κρ�ση των ανθρ$πων ως πρ�ς την εγκυρ�τητ# τ�υς.

Fρευνες π�υ κ#ν�υν �ρ�ση της απεικ�νιστικ�ς μεθ�δ�υ fMRI, �ωτ�(�υν με ν �τρ�π� τη μερ�ληψ�α πεπ��θησης σε πρ�)λ�ματα συλλ�γισμ�". Σε δ�κιμ ς �ι �π��εςα��ρ�"σαν πρ�)λ�ματα �ε�αρημ�να-πεπ�θησης, � εγκ �αλ�ς των συμμετε��-ντων σαρ$θηκε εν�σω επε!εργ#(�νταν συλλ�γισμ�"ς π�υ μπ�ρ�"σαν να επηρεα-στ�"ν απ� γν$σεις π�υ καθ�ρ�(�υν τ� π�σ� πιστευτ# ε�ναι τα συμπερ#σματα. Σεδ�κιμ ς με πρ�)λ�ματα �υδ�τερα-πεπ�θησης �ι συλλ�γισμ�� περιε��αν δυσν�ητ�υς�ρ�υς με #γνωστ� για τ�υς συμμετ ��ντες ν�ημα, �πως στ� ακ�λ�υθ� παρ#δειγμα:

™˘ÏÏÔÁÈÛÌfi˜ 3Δ�λωση 1: Καν νας κωδικ�ς δεν ε�ναι ιδια�τερα σ"νθετ�ς.

Δ�λωση 2: Μερικ# quipu ε�ναι ιδια�τερα σ"νθετα

Συμπ ρασμα: Τα quipu δεν ε�ναι κ$δικες.

/ι �υδ�τερ�ι-πεπ�θησης συλλ�γισμ�� ενεργ�π��ησαν δια��ρετικ ς περι�� ςτ�υ εγκε�#λ�υ απ� αυτ ς π�υ ενεργ�π��ησαν �ι �ε�αρημ�ν�ι-πεπ�θησης συλλ�-

• • • • • • • • • • • • • • • • •

ªÂÚÔÏË„›· ÂÔ›ıËÛË˜ (Belief bias)∏ ÎÚ›ÛË ÙˆÓ ·ÓıÚÒˆÓ ˆ˜ ÚÔ˜ ÙÔ Â¿Ó ı·

·Ô‰Â¯ÙÔ‡Ó ¤Ó· Û˘Ì¤Ú·ÛÌ· ÂÍ·ÚÙ¿Ù·È Â-

ÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ·fi ÙÔ fiÛÔ ÈÛÙÂ˘Ùfi Â›Ó·È ÙÔ Û˘-

Ì¤Ú·ÛÌ· ·Ú¿ ·fi ÙÔ fiÛÔ ÏÔÁÈÎ¿ ¤ÁÎ˘-

Ú· Â›Ó·È Ù· ÂÈ¯ÂÈÚ‹Ì·Ù·.

™˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹

(Syllogistic reasoning)√ Î·ıÔÚÈÛÌfi˜ ÙÔ˘ Î·Ù¿ fiÛÔÓ ¤Ó· Û˘Ì¤-

Ú·ÛÌ· ÚÔÎ‡ÙÂÈ ·fi ‰‡Ô ‰ËÏÒÛÂÈ˜ Ô˘

ıÂˆÚÔ‡ÓÙ·È ·ÏËıÂ›˜.

• • • • • • • • • • • • • • • • •


BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·390

γισμ�� (�πως στ� Σ��μα 7.22). Η δραστηρι�τητα σε να μ ρ�ς τ�υ αριστερ�" κρ�-τα�ικ�" λ�)�" π�υ εν �εται στην αν#κληση και επιλ�γ� στ�ι�ε�ων απ� τη μακρ�-�ρ�νη μν�μη αυ!#ν�νταν κατ# τη δι#ρκεια των �υδ�τερων-πεπ�θησης συλλ�γι-σμ$ν. Αντιθ τως, η �δια περι�� τ�υ εγκε�#λ�υ επ δει!ε μικρ� δραστηρι�τητα,εν$ μ ρη τ�υ )ρεγματικ�" λ�)�" π�υ εμπλ κ�νται στ�υς μαθηματικ�"ς συλλ�γι-σμ�"ς και την αναπαρ#σταση τ�υ �$ρ�υ επ δει!αν μεγαλ"τερη δραστηρι�τητα σε�ε�αρημ�ν�υς-πεπ�θησης συλλ�γισμ�"ς (Goel & Dolan, 2003). Αυτ# τα ευρ�ματαυπ�δεικν"�υν �τι �ι συμμετ ��ντες ακ�λ�"θησαν δια��ρετικ ς πρ�σεγγ�σεις σταδ"� ε�δη συλλ�γισμ$ν, )ασι(�μεν�ι σε κωδικ�π�ιημ νες αναμν�σεις στην περ�πτω-ση των �ε�αρημ�νων-πεπ�θησης συλλ�γισμ$ν και αντιθ τως σε πι� α�ηρημ νεςδιαδικασ�ες σκ ψης στ�υς �υδ�τερ�υς-πεπ�θησης συλλ�γισμ�"ς.

η επιτυ��α της ανθρ$πινης συλλ�γιστικ�ς σκ ψης ε!αρτ#ται απ� τ�περιε��μεν� τ�υ επι�ειρ�ματ�ς � τ�υ σεναρ��υ π�υ εμπλ κεται. Τα #τ�μα �α�νε-ται να αριστε"�υν στην πρακτικ� συλλ�γιστικ� εν$ δυσκ�λε"�νται στη θεωρητι-κ�, π�υ απαιτε� επαλ�θευση μιας σειρ#ς επι�ειρημ#των. Η μερ�ληψ�α πεπ��θη-σης συνιστ# να ν�ητικ� σ�#λμα τ� �π�� διαστρε)λ$νει την κρ�ση σ�ετικ# με τασυμπερ#σματα των επι�ειρημ#των, πρ�καλ$ντας τα #τ�μα να εστι#σ�υν στ�κατ# π�σ�ν ε�ναι πιστευτ# τα συμπερ#σματα αντ� να εστι#σ�υν στις λ�γικ ς δια-συνδ σεις των πρ�κε�μενων � δεδ�μ νων. Η νευρωνικ� απεικ�νιση μας παρ �ειενδε�!εις �τι δια��ρετικ ς περι�� ς τ�υ εγκε�#λ�υ σ�ετ�(�νται με δια��ρετικ�ε�δ�ς συλλ�γισμ�". Μπ�ρ�"με να δ�"με εδ$ και σε #λλες εν�τητες αυτ�" τ�υκε�αλα��υ �τι μερικ ς απ� τις �διες στρατηγικ ς π�υ μας )��θησαν νωρ�τερα νακαταν��σ�υμε την αντ�ληψη, τη μν�μη και τη μ#θηση –δηλαδ� η συστηματικ�ε! ταση των ν�ητικ$ν σ�αλμ#των και η απ�πειρα σ"νθεσης των πληρ��ρι$νσ�ετικ# με τ�ν εγκ �αλ�– )�ηθ�"ν ε!�σ�υ να καταν��σ�υμε τη σκ ψη και τηγλ$σσα. ��

™˘ÓÔÙÈÎ¿,


™XHMA 7.22 ¶ÂÚÈÔ¯¤˜ ÙÔ˘ ÂÁÎÂ-Ê¿ÏÔ˘ Ô˘ ÂÓÂÚÁÔÔÈÔ‡ÓÙ·È ÛÙÔ˘˜Û˘ÏÏÔÁÈÛÌÔ‡˜. ∞˘Ù¤˜ ÔÈ ÂÈÎfiÓÂ˜ ·fiÌ›· ÌÂÏ¤ÙË ÌÂ ¯Ú‹ÛË ÙË˜ ÓÂ˘ÚÔ·ÂÈ-ÎÔÓÈÛÙÈÎ‹˜ ÙÂ¯ÓÈÎ‹˜ fMRI ‰Â›¯ÓÔ˘Ó fiÙÈ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎ¿ Â›‰Ë Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹˜ ÛÎ¤„Ë˜ÂÓÂÚÁÔÔÈÔ‡Ó ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎ¤˜ ÂÚÈÔ¯¤˜ ÙÔ˘ÂÁÎÂÊ¿ÏÔ˘ (·) ÂÚÈÔ¯¤˜ Ô˘ ‚Ú›ÛÎÔ-ÓÙ·È Ì¤Û· ÛÙÔ ‚ÚÂÁÌ·ÙÈÎfi ÏÔ‚fi, ‹Ù·ÓÈ‰È·ÈÙ¤Úˆ˜ ÂÓÂÚÁ¤˜ Î·Ù¿ ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· ÏÔ-ÁÈÎ‹˜ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹˜ ÛÎ¤„Ë˜ Ô˘‰¤ÙÂÚË˜-ÂÔ›ıËÛË˜ (Û˘ÏÏÔÁÈÛÌfi˜ Ô˘ ‰ÂÓ ‹Ù·Ó‚Â‚·ÚËÌ¤ÓÔ˜-ÂÔ›ıËÛË˜), ÂÓÒ (‚) Ì›·ÂÚÈÔ¯‹ Ì¤Û· ÛÙÔÓ ·ÚÈÛÙÂÚfi ÎÚÔÙ·ÊÈ-Îfi ÏÔ‚fi ¤‰ÂÈÍÂ ·˘ÍËÌ¤ÓË ‰Ú·ÛÙËÚÈfiÙË-Ù· Î·Ù¿ ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹˜ ÛÎ¤-„Ë˜ ‚Â‚·ÚËÌ¤ÓË˜-ÂÔ›ıËÛË˜. ∞˘Ùfi ·Ô-‰ÂÈÎÓ‡ÂÈ fiÙÈ Ù· ¿ÙÔÌ· ÚÔÛÂÁÁ›˙Ô˘Ó Î¿-ıÂ Â›‰Ô˜ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎÔ‡ ÚÔ‚Ï‹Ì·ÙÔ˜ ÌÂ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎfi ÙÚfiÔ.

Goel & Dolan, 2003.

(·) ™˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ Ô˘‰¤ÙÂÚË-ÂÔ›ıËÛË˜

ÕÓˆ ‚ÚÂÁÌ·ÙÈÎfi˜ÏÔ‚fi˜

∂ÌÚfiÛıÈÔ˜ ·ÚÈÛÙÂÚfi˜ÎÚÔÙ·ÊÈÎfi˜ ÏÔ‚fi˜

(‚) ™˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ ‚Â‚·ÚËÌ¤ÓË-ÂÔ›ıËÛË˜

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·391


ÿÛˆ˜ Ë Ï¤ÔÓ ÛÔ‚·Ú‹ ·fiÊ·ÛË Ô˘ Ï·Ì‚¿ÓÔ˘ÌÂ ˆ˜ÂÓ‹ÏÈÎÂ˜ Â›Ó·È ÔÈÔÓ ı· ·ÓÙÚÂ˘ÙÔ‡ÌÂ. ΔÔ Ù·›ÚÈ Û·˜ Â›-Ó·È ¤Ó·˜ Û‡ÓÙÚÔÊÔ˜ ÁÈ· ÙÈ˜ ÈÔ ·ÎÚÈ‚¤˜ Î·È ÂÓ‰fiÌ˘¯Â˜·ÓıÚÒÈÓÂ˜ ‰Ú·ÛÙËÚÈfiÙËÙÂ˜: ÙËÓ ÙÂÎÓÔÔ›ËÛË Î·È ·Ó·-ÙÚÔÊ‹ ÙˆÓ ·È‰ÈÒÓ, ÙËÓ ·fiÎÙËÛË Î·È ÙÔ ÌÔ›Ú·ÛÌ· ÙÔ˘ÏÔ‡ÙÔ˘ Î·È ÙËÓ ·ÚÔ¯‹ Û˘Ó·ÈÛıËÌ·ÙÈÎ‹˜ ÛÙ‹ÚÈÍË˜.∂¿Ó fiÌˆ˜ ˘ÔÏÔÁ›ÛÔ˘ÌÂ Ù· ÔÛÔÛÙ¿ ‰È·˙˘Á›ˆÓ, ·Ó·-‰ÂÈÎÓ‡ÂÙ·È fiÙÈ ‰ÂÓ Â›Ì·ÛÙÂ ÔÏ‡ ·ÔÙÂÏÂÛÌ·ÙÈÎÔ› ÛÂ·˘Ùfi ÙÔ Â›‰Ô˜ ÙË˜ ·fiÊ·ÛË˜. ™‡ÌÊˆÓ· ÌÂ ÙÔ ∂ıÓÈÎfi∫¤ÓÙÚÔ ™Ù·ÙÈÛÙÈÎ‹˜ ÙË˜ ÀÁÂ›·˜, ÙÔ 43% ÙˆÓ ÚÒÙˆÓÁ¿ÌˆÓ ÛÙÈ˜ ∏ÓˆÌ¤ÓÂ˜ ¶ÔÏÈÙÂ›Â˜ Î·Ù·Ï‹ÁÂÈ ÛÂ ‰È¿ÛÙ·-ÛË ‹ ‰È·˙‡ÁÈÔ Ì¤Û· ÛÙ· ÚÒÙ· 15 ¯ÚfiÓÈ· (Bramlett &Mosher, 2001). ª¿ÏÈÛÙ· ÚÔ‚Ï¤ÂÙ·È fiÙÈ ÛÙÔ Ì¤ÏÏÔÓÙÔ ÔÛÔÛÙfi ÌÔÚÂ› Ó· ·Ó¤ÏıÂÈ ÛÙÔ 50% ÁÈ· Ù· ¿ÙÔÌ·Ô˘ ‚Ú›ÛÎÔÓÙ·È ÙÒÚ· ÛÙÈ˜ ·Ú¯¤˜ ÙË˜ Ù¤Ù·ÚÙË˜ ‰ÂÎ·Â-Ù›·˜ ÙË˜ ˙ˆ‹˜ ÙÔ˘˜ (Kreider & Fields, 2002).

°È·Ù› Â›Ó·È ÙfiÛÔ ‰‡ÛÎÔÏË Ë ÂÈÏÔÁ‹ Û˘ÓÙÚfiÊÔ˘;ÿÛˆ˜ ÂÂÈ‰‹ Â›Ó·È ÙÔ Ï¤ÔÓ «·Û·Ê¤˜» Úfi‚ÏËÌ·. ¢ÂÓ˘¿Ú¯Ô˘Ó Î¿ÔÈÂ˜ Î·ıÔÚÈÛÌ¤ÓÂ˜ ‰È·‰ÈÎ·Û›Â˜ Ï‹„Ë˜·fiÊ·ÛË˜ Ô˘ Ó· ‰È·ÛÊ·Ï›˙Ô˘Ó ¤Ó· ÈÎ·ÓÔÔÈËÙÈÎfi·ÔÙ¤ÏÂÛÌ·. √ ÂÈı˘ÌËÙfi˜ ÛÙfi¯Ô˜ («ÙÔ Ù¤ÏÂÈÔ Ù·›ÚÈ»,«Ô Ù¤ÏÂÈÔ˜ Á¿ÌÔ˜») Â›Ó·È ‰‡ÛÎÔÏÔ Ó· Î·ıÔÚÈÛÙÂ› Â·-ÎÚÈ‚Ò˜, ÌÔÚÂ› Ó· ‰È·ÊÔÚÔÔÈÂ›Ù·È ·Ó¿ÏÔÁ· ÌÂ ÙËÓ ËÏÈ-Î›· Î·È, ÙÔ Ï¤ÔÓ ÛËÌ·ÓÙÈÎfi, ›Ûˆ˜ Ó· ÔÚ›˙ÂÙ·È ‰È·ÊÔÚÂ-ÙÈÎ¿ ·fi Ù· ‰‡Ô ÂÓ‰È·ÊÂÚfiÌÂÓ· Ì¤ÏË. ŒÓ·˜ ·ÍÈÔÛË-ÌÂ›ˆÙÔ˜ fiÁÎÔ˜ ÂÚÂ˘ÓÒÓ ˘ÔÛÙËÚ›˙ÂÈ fiÙÈ ÔÈ ¿Ó‰ÚÂ˜ Î·ÈÔÈ Á˘Ó·›ÎÂ˜ ·Ô‰›‰Ô˘Ó ·Í›· ÛÂ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎ¿ ¯·Ú·ÎÙËÚÈ-ÛÙÈÎ¿ ÛÙÔ˘˜ Èı·ÓÔ‡˜ Û˘ÓÙÚfiÊÔ˘˜ ÙÔ˘˜. ŒÚÂ˘Ó· ·fiÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ˘˜ ·fi 50 ÂÈÛÙ‹ÌÔÓÂ˜ ÛÂ ¿Óˆ ·fi10.000 ¿ÙÔÌ· ÛÂ 33 ¯ÒÚÂ˜ ¤‰ÂÈÍ·Ó fiÙÈ ÔÈ Á˘Ó·›ÎÂ˜ ÚÔ-ÙÈÌÔ‡Ó ¿Ó‰ÚÂ˜ ÌÂ Î·Ï¤˜ ÔÈÎÔÓÔÌÈÎ¤˜ ÚÔÔÙÈÎ¤˜, ˘„Ë-Ï‹ ÎÔÈÓˆÓÈÎ‹ ı¤ÛË Î·È ÊÈÏÔ‰ÔÍ›Â˜, ÂÓÒ ÔÈ ¿Ó‰ÚÂ˜ ÚÔÙÈ-ÌÔ‡Ó Á˘Ó·›ÎÂ˜ Ô˘ Â›Ó·È ÂÏÎ˘ÛÙÈÎ¤˜ Î·È ¤¯Ô˘Ó Î·Ï‹˘ÁÂ›· (Buss et al., 1990Ø Buss, 1994).

∏ ÈÔ Û˘¯Ó‹ ÂÍ‹ÁËÛË ÁÈ· ÙËÓ ·Ú·¿Óˆ ‰È·ÊÔÚ¿ÛÙÈ˜ ÚÔÙÈÌ‹ÛÂÈ˜ ÙˆÓ ‰‡Ô Ê‡ÏˆÓ, Ô˘ ·Ú·ÙËÚÂ›Ù·ÈÔ˘ÛÈ·ÛÙÈÎ¿ ÛÂ ·ÁÎfiÛÌÈÔ Â›Â‰Ô Â›Ó·È fiÙÈ ÔÈ ¿ÓÙÚÂ˜Î·È ÔÈ Á˘Ó·›ÎÂ˜, ¤¯Ô˘Ó ·ÓÙÈÌÂÙˆ›ÛÂÈ ‰È·ÊÔÚÂÙÈÎ¿ ÚÔ-‚Ï‹Ì·Ù· ÚÔÛ·ÚÌÔÁ‹˜ Î·Ù¿ ÙË ‰È¿ÚÎÂÈ· ÙË˜ ÂÍÂÏÈÎÙÈ-Î‹˜ ÙÔ˘˜ ÈÛÙÔÚ›·˜ ÛÂ Û¯¤ÛË ÌÂ ÙËÓ ÂÈÙ˘¯›· ·Ó··Ú·-ÁˆÁ‹˜. (Buss, 1994Ø Buss & Schmitt, 1993). Δ· ‰È·ÊÔ-

ÚÂÙÈÎ¿ ÚÔ‚Ï‹Ì·Ù· ÚÔÛ·ÚÌÔÁ‹˜ ·Ó¿ÌÂÛ· ÛÙ· ‰‡ÔÊ‡Ï· ·ÊÔÚÔ‡Ó ÙË ÁÔÓÈÎ‹ Â¤Ó‰˘ÛË. √È ÂÚÂ˘ÓËÙ¤˜ ÔÚ›-˙Ô˘Ó ÙË ÁÔÓÈÎ‹ Â¤Ó‰˘ÛË ˆ˜ ÔÔÈ·‰‹ÔÙÂ Â¤Ó‰˘ÛË¯ÚfiÓÔ˘, ÂÓ¤ÚÁÂÈ·˜ ‹ ÎÈÓ‰‡ÓÔ˘ ÙËÓ ÔÔ›· ˘Ê›ÛÙ·Ù·È ÙÔÔÔÈÔ‰‹ÔÙÂ ˙ÒÔ ÁÈ· Ó· ÚÔ¿ÁÂÈ ÙËÓ ÂÈ‚›ˆÛË Î·È ÙËÓÂÓ‰Â¯fiÌÂÓË ·Ó··Ú·ÁˆÁ‹ ·ÔÁfiÓÔ˘ (Krebs & Davies,1991Ø Trivers 1972a). ªÂÙ·Í‡ ÙˆÓ ıËÏ·ÛÙÈÎÒÓ, Ù· ıËÏ˘-Î¿ ÂÂÓ‰‡Ô˘Ó ÂÚÈÛÛfiÙÂÚÔ ÛÙËÓ Î˘ÔÊÔÚ›· Î·È ÙËÓ·Ó·ÙÚÔÊ‹ ÙˆÓ ·È‰ÈÒÓ ·fi Ù· ·ÚÛÂÓÈÎ¿. Δ· ıËÏ˘Î¿ÎÔ˘‚·ÏÔ‡Ó ÙÔÓ ·fiÁÔÓÔ Ì¤Û· ÛÙÔ ÛÒÌ· ÙÔ˘˜, ˘Ê›ÛÙ·-ÓÙ·È ÙÔ˘˜ ÎÈÓ‰‡ÓÔ˘˜ ÙË˜ Á¤ÓÓ·˜, ÊÚÔÓÙ›˙Ô˘Ó ÙÔ ‚Ú¤ÊÔ˜Î·È ÓÔÈ¿˙ÔÓÙ·È ÁÈ· ÙÔ ·È‰› ÙÔ˘˜ Ì¤¯ÚÈ˜ fiÙÔ˘ ·˘Ùfi ÌÂÁ·-ÏÒÛÂÈ ·ÚÎÂÙ¿ ÁÈ· Ó· ÊÚÔÓÙ›ÛÂÈ ÙÔÓ Â·˘Ùfi ÙÔ˘. ø˜ ÂÎÙÔ‡ÙÔ˘, ÙÔ ÎfiÛÙÔ˜ ·Ó··Ú·ÁˆÁ‹˜ Â›Ó·È ÌÂÁ·Ï‡ÙÂÚÔÁÈ· Ù· ıËÏ˘Î¿ ·fi fi,ÙÈ ÁÈ· Ù· ·ÚÛÂÓÈÎ¿. ∞˘Ùfi ÛËÌ·›ÓÂÈfiÙÈ Ë ·Ó··Ú·ÁˆÁÈÎ‹ ÂÈÙ˘¯›· ÁÈ· Ù· ıËÏ˘Î¿ ÂÚÈÔÚ›˙Â-Ù·È ·fi ÙËÓ ÚfiÛ‚·ÛË ÛÂ «ËÁ¤˜ ‰È·‚›ˆÛË˜», ÂÓÒ ÁÈ·ÙÔÓ ¿Ó‰Ú· ·fi ÙËÓ ÚfiÛ‚·ÛË ÛÙËÓ Èı·Ó‹ Û‡ÓÙÚÔÊÔ.

ΔÈ ÓÔÌ›˙ÂÙÂ ÂÛÂ›˜ Û¯ÂÙÈÎ¿ ÌÂ ÙÔ ˙‹ÙËÌ· ÙË˜ ÂÈÏÔÁ‹˜Û˘ÓÙÚfiÊÔ˘; ¶ÈÛÙÂ‡ÂÙÂ fiÙÈ ı· ¤ÚÂÂ Ó· Ï¿‚Ô˘ÌÂ ÛÔ‚·-Ú¿ ˘fi„Ë Ì·˜ ÙËÓ ·Ú·¿Óˆ ÂÍÂÏÈÎÙÈÎ‹ ·Ó¿Ï˘ÛË; ∂¿ÓÈÛ¯‡ÂÈ ·˘Ùfi, ÈÛÙÂ‡ÂÙÂ fiÙÈ Â›Ì·ÛÙÂ «fiÌËÚÔÈ ÙË˜ ‚ÈÔÏÔ-Á›·˜»; ∂ÌÂ›˜ ‰ÂÓ ÙÔ ÈÛÙÂ‡Ô˘ÌÂ ·˘Ùfi – ‰ÈfiÙÈ ÂÓÒ ÂËÚÂ-·˙fiÌ·ÛÙÂ ·fi ÙËÓ ÂÍÂÏÈÎÙÈÎ‹ Ì·˜ ÈÛÙÔÚ›·, ‰ÂÓ ÂÚÈÔÚÈ-˙fiÌ·ÛÙÂ ·fi ·˘Ù‹Ó. °È· ·Ú¿‰ÂÈÁÌ·, Ì›· ÌÂÏ¤ÙË ‚Ú‹ÎÂfiÙÈ ÔÈ Á˘Ó·›ÎÂ˜ ·fi ÙËÓ √˘ÁÁ·Ú›· ‰ÂÓ ¤„·¯Ó·Ó ÁÈ· Û‡-ÓÙÚÔÊÔ ÌÂ ÏÔ‡ÙË ÙfiÛÔ Û˘¯Ó¿ fiÛÔ ÔÈ Á˘Ó·›ÎÂ˜ ¿ÏÏˆÓÂıÓÔÙ‹ÙˆÓ (Bereczkei, Vorgos, Gal, & Bernath, 1997).ªÂÙ¿ ÙËÓ Î·Ù¿ÚÚÂ˘ÛË ÙÔ˘ ÎÔÌÌÔ˘ÓÈÛÙÈÎÔ‡ Î·ıÂÛÙÒ-ÙÔ˜ ÛÙËÓ √˘ÁÁ·Ú›·, Û¯ÂÙÈÎ¿ Ï›ÁÔÈ ¿Ó‰ÚÂ˜ ‰È·ı¤ÙÔ˘Ó ÂÈ-Ûfi‰ËÌ· ÈÎ·Ófi Ó· Û˘ÓÙËÚ‹ÛÂÈ Ì›· ÔÈÎÔÁ¤ÓÂÈ·. √È ÂÚÂ˘-ÓËÙ¤˜ ˘Ôı¤ÙÔ˘Ó fiÙÈ, ÏfiÁˆ ·˘Ù‹˜ ÙË˜ Î·Ù¿ÛÙ·ÛË˜, ÔÈÁ˘Ó·›ÎÂ˜ ÛÂ ·˘Ù‹ ÙËÓ ÎÔÈÓˆÓ›· ¤ÛÙÚÂ„·Ó ÙËÓ ÚÔÛÔ¯‹ÙÔ˘˜ ÛÂ ¿ÏÏ· ¯·Ú·ÎÙËÚÈÛÙÈÎ¿ ÁÓˆÚ›ÛÌ·Ù· ·fi ·˘Ù¿ÙˆÓ ËÁÒÓ ‰È·‚›ˆÛË˜ fiÙ·Ó „¿¯ÓÔ˘Ó ÁÈ· Û‡ÓÙÚÔÊÔ,fiˆ˜ Ë ÛˆÌ·ÙÈÎ‹ ¤ÏÍË Î·È Ë Û˘Ì‚·ÙfiÙËÙ· ÙˆÓ ·ÍÈÒÓ(Bereczkei et al., 1997). °È· Ó· Î·Ù·ÓÔ‹ÛÔ˘ÌÂ Ò˜ ·Ô-Ê·Û›˙Ô˘ÌÂ Ó· ˙Â˘Á·ÚÒÛÔ˘ÌÂ, ··ÈÙÂ›Ù·È Ó· Ï¿‚Ô˘ÌÂÛÔ‚·Ú¿ ˘fi„Ë Ì·˜ ÙÔ˘˜ ÎÔÈÓˆÓÈÎÔ‡˜ Î·È ÔÏÈÙÈÛÌÈ-ÎÔ‡˜ ·Ú¿ÁÔÓÙÂ˜ Î·È fi¯È ÌfiÓÔ ÙÔ˘˜ ÁÓˆÛÈ·ÎÔ‡˜ Î·ÈÂÍÂÏÈÎÙÈÎÔ‡˜ ·Ú¿ÁÔÓÙÂ˜.

¶OIA EINAI H £E™H ™A™;

EÈÏ¤ÁÔÓÙ·˜ ™‡ÓÙÚÔÊÔ

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·392

AÓ·ÎÂÊ·Ï·›ˆÛË � 393

°ÏÒÛÛ· Î·È EÈÎÔÈÓˆÓ›·:T›ÔÙÂ ‰ÂÓ E›Ó·È ÈÔ ¶ÚÔÛˆÈÎfi� Η ανθρ$πινη γλ$σσα �αρακτηρ�(εται απ� σ"νθε-

τη �ργ#νωση, κατ’ αρ�#ς σε �ων�ματα κατ�πινσε μ�ρ��ματα, �ρ#σεις και τελικ# πρ�τ#σεις. Κ#-θε επ�πεδ� της ανθρ$πινης γλ$σσας �ικ�δ�με�ταικαι καταν�ε�ται σ"μ�ωνα με καν�νες, �ι �π��ιδεν διδ#σκ�νται ρητ#.

� Τα παιδι# �α�νεται να ��υν τη )ι�λ�γικ� πρ�δι#θε-ση να μ#θ�υν τη γλ$σσα με τρ�π�υς π�υ τ�υς επι-τρ π�υν να ε!#γ�υν τ�υς γραμματικ�"ς καν�νες απ�την �μιλ�α π�υ ακ�"ν. Αυτ�ς � μη�ανισμ�ς γλωσσι-κ�ς κατ�κτησης αναδ"εται καθ$ς τ� παιδ� ωριμ#(ει.

� Μερικ ς περι�� ς τ�υ ανθρ$πιν�υ εγκε�#λ�υ ε!ει-δικε"�νται στην επε!εργασ�α της γλ$σσας. Γιαπαρ#δειγμα, η περι�� Broca ε!ειδικε"εται στηνπαραγωγ� της γλ$σσας και η περι�� Wernickeε!ειδικε"εται στην καταν�ησ� της.

� Τα πιθηκ�ειδ� μπ�ρ�"ν να μ#θ�υν ν � λε!ιλ�γι�και να κατασκευ#σ�υν απλ ς πρ�τ#σεις, αλλ# συ-γκριτικ# με τ�υς ανθρ$π�υς απ�κτ�"ν περι�ρι-σμ ν� λε!ιλ�γι� και γραμματικ� π�λυπλ�κ�τητα.

� Σ"μ�ωνα με την υπ�θεση γλωσσικ�ς σ�ετικ�τητας,η γλ$σσα μπ�ρε� να επηρε#σει τη σκ ψη. Fρευνεςεπ�σης απ�καλ"πτ�υν �τι η σκ ψη επηρε#(ει τηγλ$σσα.

ŒÓÓÔÈÂ˜ Î·È K·ÙËÁÔÚ›Â˜: ¶Ò˜ ™ÎÂÊÙfiÌ·ÛÙÂ� Υπ#ρ��υν τρεις τρ�π�ι απ�θ�κευσης της γν$σης

μας – ως εμπειρ�ες υπ� τη μ�ρ�� μεμ�νωμ νων ανα-μν�σεων, ως γενικε"σεις �ι �π��ες πα�ρν�υν τη μ�ρ-�� πρ�τ"πων και ως πληρ��ρ�ες για γεγ�ν�ταπ�υ κωδικ�π�ι�"νται υπ� τη μ�ρ�� καν�νων.

� / εγκ �αλ�ς �ργαν$νει τις νν�ιες σε !ε�ωριστ ςκατηγ�ρ�ες, �πως μ)ια και #)ια �ντα. Βασι(�μα-στε στην �ικ�γενειακ� �μ�ι�τητα, τα πρ�τυπα καιτα υπ�δε�γματα για να κατηγ�ρι�π�ι�"με και να�ειρι(�μαστε τη γν$ση μας για τ�ν κ�σμ�.

� [ρησιμ�π�ι�"με νν�ιες και κατηγ�ρ�ες για ναλ"σ�υμε πρ�)λ�ματα, να ε!αγ#γ�υμε συμπερ#-σματα και να καθ�δηγ�σ�υμε την κρ�ση μας.

KÚ›ÓÔÓÙ·˜, AÍÈÔÏÔÁÒÓÙ·˜ Î·È AÔÊ·Û›˙ÔÓÙ·˜:ÕÏÏÔÙÂ §ÂÈÙÔ˘ÚÁÔ‡ÌÂ §ÔÁÈÎ¿ Î·È ÕÏÏÔÙÂ Ÿ¯È� Η λ�ψη απ��#σεων στ�ν #νθρωπ� εκκινε� συ�ν#

να αυστηρ# λ�γικ� μ�ντ λ� συναγωγ�ς συμπερα-σμ#των. Π�λλ ς διεργασ�ες διαπλ κ�νται για να κα-

ταστ�"ν �ι λ�ψεις απ��#σεων κ#τι λιγ�τερ� απ� τ -λειες.

� Ε�μαστε #ριστ�ι στην εκτ�μηση συ�ν�τ�των, στ�ν�ρισμ� κατηγ�ρι$ν και στην κρ�ση �μ�ι�τ�των, αλ-λ# υστερ�"με στην κρ�ση πιθαν�τ�των. Η υπ�θεσηδι#τα!ης συ�ν�τητας υπ�στηρ�(ει �τι η ε!αιρετικ�μας ικαν�τητα στ�ν υπ�λ�γισμ� συ�ν�τ�των ενδ -�εται να ε�ναι πρ�ϊ�ν )ι�λ�γικ�ς ε! λι!ης.

� /ι επιδ�σεις στη λ�ψη απ��#σεων στ�ν #νθρωπ�δια� ρ�υν π�λ" αν#λ�γα με τ� ε#ν τ� πρ�)λημα �ει διατυπωθε� με τ τ�ι� τρ�π� π�υ να ταιρι#(ειμε τ�υς ν�ητικ�"ς μας αλγ�ριθμ�υς.

� Π�λλ# πρ�)λ�ματα π�υ εμπλ κ�υν λ�ψη απ��α-σης απαιτ�"ν την εκτ�μηση της πιθαν�τητας εν�ςγεγ�ν�τ�ς �πως και της α!�ας π�υ �ει για εμ#ς. Ηεκτ�μηση της α!�ας �ει σημασ�α στη λ�ψη τωναπ��#σεων π�υ καλ�"μαστε να αντιμετωπ�σ�υμεστην καθημεριν� μας (ω� αλλ# ε�ναι επ�σης επιρ-ρεπ�ς σε σ�#λματα.

� Τα σ�#λματα στη λ�ψη απ��#σεων εμ�αν�(�νταισυ�ν# ως μερ�ληψ�ες και ως συλλ�γισμ�� με τημ�ρ�� ευρετικ$ν. Για παρ#δειγμα, η μερ�ληψ�αδιαθεσιμ�τητας, η λ�γικ� πλ#νη της σ"(ευ!ης καιη ευρετικ� της αντιπρ�σωπευτικ�τητας συνιστ�"νπαραδε�γματα τ τ�ιων παγ�δων στην κρ�ση μας.

� Η λ�ψη απ��#σεων μπ�ρε� να δια��ρ�π�ιε�ταιαν#λ�γα με τ� π$ς �ει πλαισιωθε� � διατυπωθε�κ#θε συγκεκριμ νη απ��αση. Για παρ#δειγμα, ηδιατ"πωση καθ�ρ�(ει τα συναισθ�ματ# μας σ�ετι-κ# με την απ��υγ� μιας απ$λειας � την κατ#κτησηκ ρδ�υς. Η θεωρ�α των πρ�σδ�κι$ν αναπτ"�θηκεεν μ ρει για να ερμηνε"σει τ τ�ιες τ#σεις.

� Πληρ��ρ�ες π�υ ε�ναι συγκινησιακ# ��ρτισμ -νες επηρε#(�υν δραστικ# τις απ��#σεις μας ακ�-μα και �ταν δεν τ� συνειδητ�π�ι�"με.

E›Ï˘ÛË ¶ÚÔ‚ÏËÌ¿ÙˆÓ: ¶Ò˜ BÚ›ÛÎÔ˘ÌÂ §‡ÛÂÈ˜� Η λ"ση πρ�)λημ#των ε�ναι μ�α διαδικασ�α κατ#

την �π��α ν ες πληρ��ρ�ες ερμηνε"�νται με )#-ση παλαι�τερη γν$ση. /ι λ"σεις π�υ επιν��"με)ασ�(�νται συ�ν# στ� π$ς ε�ναι �ργανωμ νη η γν$-ση μας καθ$ς επ�σης και στα αντικειμενικ# �αρα-κτηριστικ# των πρ�)λημ#των.Τα πρ�)λ�ματα μπ�-ρε� να ε�ναι ασα�$ς � σα�$ς διατυπωμ να.

� Αρκετ ς πρ�σεγγ�σεις λειτ�υργ�"ν απ�τελεσματικ#στη λ"ση των πρ�)λημ#των. Η αν#λυση σκ�π$ν -

AÓ·ÎÂÊ·Ï·›ˆÛË

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·393

AÁÁÏfiÊˆÓËBelsky, G. & Gilovich, T. (2000). Why smart people make big money

mistakes – and how to correct them: Lessons from the newscience of behavioral economics. New York: Fireside. / Belsky

ε�ναι �ικ�ν�μικ�ς συντ#κτης και � Gilovich καθηγητ�ς Ψυ��-λ�γ�ας στ� Πανεπιστ�μι� Cornell. Η σ"μπρα!η των ταλ ντωντ�υς παρ�γαγε αυτ� τη λεπτ� περ�ληψη ερευν$ν σ�ετικ# μετη διεργασ�α λ�ψης απ��#σεων των ανθρ$πων με ιδια�τερη μ�αση στη �ρησιμ�τητα της �ικ�ν�μικ�ς δια�ε�ρισης.

Cummins, D. D. & Allen, C. A. (2000). The evolution of mind. New

York: Oxford University Press. Αυτ� η ανθ�λ�γ�α περιλαμ)#-νει εργασ�ες π�υ πληρ��ρ�"ν και ψυ�αγωγ�"ν και ��υνγρα�τε� απ� ψυ��λ�γ�υς, ανθρωπ�λ�γ�υς, ηθ�λ�γ�υς και�ιλ�σ��υς �ι �π��ι �ρησιμ�π�ι�"ν ν ες ιδ ες γ"ρω απ� τις)ι�λ�γικ ς λειτ�υργ�ες, για να �ωτ�σ�υν δ"σκ�λα ερωτ�ματαπ�υ α��ρ�"ν την ανθρ$πινη γνωστικ� ε! λι!η.

Dawes, R. M. (2001). Everyday irrationality: How pseudo scientists,lunatics and the rest of us systematically fail to think rationally.

Boulder,CO:Westview Press.Fνα #τυπ� και �ι�υμ�ριστικ� σ��λι�για την κ�ινων�α μας, )ασισμ ν� σε ενδελε�� ψυ��λ�γικ� ρευ-να π�υ διε!�γαγαν �ι Daniel Kahneman, Amos Tversky, Richard

Thaler και #λλ�ι πρωτ�π�ρ�ι ερευνητ ς της ανθρ$πινης ν�ησης.

Leighton, J. P. & Sternberg, R. J. (Eds.) (2003). The nature ofreasoning. Cambridge, MA: Cambridge University Press. Αυτ�η ε"�ρηστη συλλ�γ� σ"γ�ρ�νης θεωρ�ας και ρευνας τηςσυλλ�γιστικ�ς ψυ��λ�γ�ας δεν παρ�υσι#(ει μ�ν� την κατ#-σταση της επιστ�μης αλλ# διαγρ#�ει ν ες κατευθ"νσεις. Απ�-τελε� μια περιεκτικ� ανα��ρ# για �σα �δη γνωρ�(�υμε σ�ετι-κ# με την συλλ�γιστικ� στην ψυ��λ�γ�α και την γνωσιακ�επιστ�μη.

Pinker, S. (1994). The language instinct. New York: Morrow. Fναπρ�κλητικ�, διασκεδαστικ� και επιδ !ια γραμμ ν� )ι)λ�� γιατη γλ$σσα και τη γλωσσικ� αν#πτυ!η απ� ναν καθηγητ�π�υ ειδικε"εται σ’ αυτ� τ� αντικε�μεν�.

EÏÏËÓfiÊˆÓËΒσνι�δυ, Σ. (1998). Γνωσιακ� Ψυ��λ�γα. Αθ�να: Gutenberg.Κατ�, Δ. (1992). Γλ"σσα και Επικ�ινωνα στ� Παιδ. Αθ�να: /δυσ-

σ ας.Kωσταρ�δυ-Ευκλε�δη, Α. (1992). Γνωστικ� Ψυ��λ�γα. Θεσσα-

λ�ν�κη: Art of Text.

Herrmann, D. J., Yoder, C. Y., Gruneberg, M., & Payne, D. G. (2010).Ε�αρμ�σμ�νη Γνωστικ� Ψυ��λ�γα. Eπιμ λεια: Σταυρ�"λαΣαμαρτ(� - Αργυρ$ Πατ#κη. Αθ�να: Πεδ��.


μ σων ε�ναι μ�α διαδικασ�α κατ# την �π��α μετακι-ν�"με μ�α τρ ��υσα κατ#σταση πρ�ς να επιθυμητ�απ�τ λεσμα. Στην αναλ�γικ� λ"ση πρ�)λ�ματ�ςπρ�σπαθ�"με να λ"σ�υμε να πρ�)λημα, ανακαλ"-πτ�ντας να παρ�μ�ι� πρ�)λημα τ�υ �π��υ η λ"-ση ε�ναι �δη γνωστ� και ε�αρμ�(�υμε αυτ� τη λ"σηστ� τρ ��ν πρ�)λημα.

� Δημι�υργικ ς και δι�ρατικ ς λ"σεις εμπλ κ�υν συ-�ν# «αναδ�μηση» τ�υ πρ�)λ�ματ�ς $στε να με-τατραπε� σε πρ�)λημα τ�υ �π��υ η διαδικασ�αλ"σης ε�ναι �δη γνωστ�.

MÂÙ·ÙÚ¤ÔÓÙ·˜ ÙÈ˜ ¶ÏËÚÔÊÔÚ›Â˜:¶Ò˜ K·Ù·Ï‹ÁÔ˘ÌÂ ÛÂ ™˘ÌÂÚ¿ÛÌ·Ù·

� Η επιτυ��α της συλλ�γιστικ�ς στ�ν #νθρωπ� ε!αρ-τ#ται απ� τ� περιε��μεν� τ�υ επι�ειρ�ματ�ς � τ�υσεναρ��υ π�υ εμπλ κεται.

� /ι επιδ�σεις μας σε συλλ�γιστικ ς δια� ρ�υν αν#-λ�γα με τ� ε�δ�ς τ�υ πρ�)λ�ματ�ς π�υ μας επι)#λ-λεται να αντιμετωπ�σ�υμε. Απ�δ�δ�υμε καλ"τερασε πρ�)λ�ματα π�υ απαιτ�"ν πρακτικ� συλλ�γι-στικ� ναντι της θεωρητικ�ς συλλ�γιστικ�ς.

¶ÚÔÙÂÈÓfiÌÂÓË BÈ‚ÏÈÔÁÚ·Ê›·

OPOI - K§E I¢IA

J °ÏÒÛÛ· (Û.)

J °Ú·ÌÌ·ÙÈÎ‹ (Û.)

J K·ÓfiÓÂ˜ ÌÔÚÊÔÏÔÁ›·˜ (Û.)

J ™˘ÓÙ·ÎÙÈÎÔ› Î·ÓfiÓÂ˜ (Û.)

J ºÒÓËÌ· (Û.)

J ºˆÓÔÏÔÁÈÎÔ› Î·ÓfiÓÂ˜ (Û.)

J MÔÚÊ‹Ì·Ù· (Û.)

J B·ıÈ¿ ‰ÔÌ‹ (Û.)

J EÈÊ·ÓÂÈ·Î‹ ‰ÔÌ‹ (Û.)

J T·¯Â›· ¯·ÚÙÔÁÚ¿ÊËÛË (Û.)

J TËÏÂÁÚ·ÊÈÎ‹ ÔÌÈÏ›· (Û.)

J £ÂˆÚ›· ÙÔ˘ Ó·ÙÈ‚ÈÛÌÔ‡ (Û.)

J MË¯·ÓÈÛÌfi˜ ÁÏˆÛÛÈÎ‹˜ Î·Ù¿ÎÙËÛË˜ (LAD)

(Û.)

J °ÂÓÂÙÈÎ‹ ‰˘ÛÊ·Û›· (‹ ∂È‰ÈÎ‹ ÁÏˆÛÛÈÎ‹

‰È·Ù·Ú·¯‹) (Û.)

J AÊ·Û›· (Û.)

J YfiıÂÛË ÙË˜ ÁÏˆÛÛÈÎ‹˜ Û¯ÂÙÈÎfiÙËÙ·˜ (Û.)

J ŒÓÓÔÈ· (Û.)

J ŒÏÏÂÈÌÌ· Û˘ÁÎÂÎÚÈÌ¤ÓË˜ Î·ÙËÁÔÚ›·˜ (Û.)

J £ÂˆÚ›· ÔÈÎÔÁÂÓÂÈ·ÎÒÓ ÔÌÔÈÔÙ‹ÙˆÓ (Û.)

J ¶ÚfiÙ˘Ô (Û.)

J £ÂˆÚ›· ˘Ô‰ÂÈÁÌ¿ÙˆÓ (Û.)

J £ÂˆÚ›· ÙË˜ ÔÚıÔÏÔÁÈÎ‹˜ ÂÈÏÔÁ‹˜ (Û.)

J MÂÚÔÏË„›· ‰È·ıÂÛÈÌfiÙËÙ·˜ (Û.)

J E˘ÚÂÙÈÎ‹ (Û.)

J AÏÁfiÚÈıÌÔ˜ (Û.)

J §ÔÁÈÎ‹ Ï¿ÓË ÙË˜ Û‡˙Â˘ÍË˜ (Û.)

J E˘ÚÂÙÈÎ‹ ÙË˜ ·ÓÙÈÚÔÛˆÂ˘ÙÈÎfiÙËÙ·˜ (Û.)

J EÈ‰Ú¿ÛÂÈ˜ Ï·ÈÛ›Ô˘ (Û.)

J §ÔÁÈÎfi ÛÊ¿ÏÌ· ÎfiÛÙÔ˘˜ ·Ô¯ÒÚËÛË˜

(Û.)

J £ÂˆÚ›· ÚÔÛ‰ÔÎÈÒÓ (Û.)

J YfiıÂÛË ‰È¿Ù·ÍË˜ Û˘¯ÓfiÙËÙ·˜ (Û.)

J AÓ¿Ï˘ÛË ÛÎÔÒÓ - Ì¤ÛˆÓ (Û.)

J AÓ·ÏÔÁÈÎ‹ Ï‡ÛË ÚÔ‚ÏËÌ¿ÙˆÓ (Û.)

J §ÂÈÙÔ˘ÚÁÈÎ‹ ·Á›ˆÛË (Û.)

J ™˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ (Û.)

J ¶Ú·ÎÙÈÎ‹ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ (Û.)

J £ÂˆÚËÙÈÎ‹ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ (Û.)

J MÂÚÔÏË„›· ÂÔ›ıËÛË˜ (Û.)

J ™˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ Û˘ÏÏÔÁÈÛÙÈÎ‹ (Û.)

BOSN.7.TELIKO 16-12-11 11:06 ™ÂÏ›‰·394

Documents

°ÏÒÛÛ· Î·È ™Î¤„Ë - eclass.uoa.gr†ρθρα προς Μελέτη... · ρησιμπισαν λλα εδη. Παρ’ λα αυτ, τρεις τραντατς διαρς