Upload
others
View
48
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
МІНСКНАЦЫЯНАЛЬНЫ ІНСТЫТУТ АДУКАЦЫІ
2019
ВУЧЭБНЫЯ ПРАГРАМЫпа вучэбных прадметах
для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі
з беларускай мовай навучання і выхавання
МІНІСТЭРСТВА АДУКАЦЫІ РЭСПУБЛІКІ БЕЛАРУСЬ
ЗацверджанаМіністэрствам адукацыі
Рэспублікі Беларусь
IX клас
УДК 373.5.091.214ББК 74.202 В90
ISBN 978-985-594-442-4 ©Міністэрстваадукацыі РэспублікіБеларусь,2019 ©НМУ«Нацыянальны інстытутадукацыі»,2019
3
БЕЛАРУСКАЯ МОВА
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Праграма па беларускаймове падрыхтавана ў адпаведнасці зканцэпцыяй вучэбнага прадмета «Беларуская мова». Асноўныяпалажэнні канцэпцыі грунтуюцца на тым,што беларуская моваз’яўляеццааднойздзяржаўныхмоўуРэспубліцыБеларусь ікаштоўнымсацыяльнакультурнымскарбамнацыі.
Ва ўстановах адукацыі беларускую мову трэба вывучаць нетолькіякзнакавуюсістэмуісродакабменудумкамі.Неабходнатакналаджвацьпрацэснавучання,кабаднымзгалоўныхнапрамкаўупрацынастаўнікасталафарміраваннесапраўднагаграмадзянінаРэспублікіБеларусь,удумлівагачытача,адукаванагасуразмоўніка,спагадлівага,высакароднагачалавека.Патрэбнадапамагацьвучнямназапашвацьнавыкі,неабходныядлясамаадукацыі,самапазнанняівыхавання,вучыцькарыстаццаіміўштодзённымжыцці.Усістэмеўсіх навук надзвычай важнае значэнне мае логікалінгвістычныкампанент.Менавітаёнзабяспечваефункцыянаванненавукіўграмадстве.Хоцькожнаязяегалінімаесваюўласнуюмову(слоўнікі,алфавіты,паняцці,тэрміны,формулывыражэннясэнсу),аднакусёгэтадапаўняеццаісуправаджаеццаўпрактыцынавучаннясловам.Агэтаазначае,штобеларускаямоваз’яўляеццанетолькіпрадметамвывучэння,алеісродкампазнання,развіццяівыхавання.
Вывучэнне беларускаймовынеможа абмяжоўвацца запатрабаваннямі асобы ў лінгвістычных ведах, азнаямленнем вучняў змоўныміадзінкаміізаконамі.Абавязакустаноўадукацыі—навучыцьсваіхвыхаванцаўкарыстаццабеларускімсловам,дапамагчыім авалодаць маўленчай этыкай і культурай. Вучням трэба дацьтакуюлінгвістычнуюадукацыю,якаядапаможаімнетолькіграматычнаправільнастварацьіафармляцьсваевусныяіпісьмовыяпаведамленні, але і выбіраць з багатага арсенала выяўленчыхмоўных сродкаў самыя трапныя, самыя дасканалыя і пераканальныя.У сувязі з гэтым неабходнаштодзённа ўдасканальвацьмаўленчуюпрактыкувучняў,якаяналаджваеццаўформегутаркі,
4
пісьма, чытання, публічных выступленняў, слухання радыё ітэлеперадач,вучэбныхлекцый,дакладаў,паведамленняў.Гэтымсцвярджаецца думка,што да маўлення трэба падыходзіць як даадной з форм пазнавальнай дзейнасці чалавека, спосабу яго грамадскайактыўнасці,сродкусацыялізацыі.
Менавітанавырашэнне гэтых і іншыхзадач скіраванызместі будовапраграмыпа беларускаймове.Адметнайяе асаблівасцюз’яўляеццатое,штоўцэнтрыўвагі—вучаньяксуб’ект,зацікаўленыў пазнанні, вывучэнні разнастайных законаў беларускай мовы іправілкарыстанняёй;ягозапатрабаванніўсферымаўленняякуформе грамадскай дзейнасці і спосабе праяўлення ўласнайжыццёвайактыўнасці.
Мэта вывучэнняпрадмета«Беларускаямова»—сфарміравацьувучняўсістэмуведаўпрамовуімаўленне,навучыцькарыстаццабеларускаймовайваўсіхвідахмаўленчайдзейнасці(чытанне,слуханне,гаварэнне,пісьмо);развівацькамунікатыўную,духоўнамаральную,грамадзянскуюімастацкаэстэтычнуюкультурувучняў.
Задачы:zz засваенне сістэмымовы (фанетыкі, лексікі, фразеалогіі,складу слова і словаўтварэння,марфалогіі, сінтаксісу), заканамернасцей і правілфункцыянаваннямоўных сродкаўумаўленні, норм беларускайлітаратурнаймовы, развіццёўменняўкарыстаццамовайурозныхвідахмаўленчайдзейнасці (моўная і маўленчая кампетэнцыі);zz фарміраванне камунікатыўных уменняў на аснове авалоданнямаўленчайтэорыяй ікультураймаўлення, спосабаміперадачы думкі ў вуснай і пісьмовай формах, уменняўствараць самастойныявусныя і пісьмовыя выказванні розных тыпаў, стыляў іжанраў(маўленча-камунікатыўная кампетэнцыя);zz усведамленне мовы якформы выражэння нацыянальнайкультуры,узаемасувязімовыігісторыінарода,нацыянальнакультурнай спецыфікі беларускаймовы, валоданненормамі маўленчага этыкету, культурай міжнацыянальныхзносін; развіццё сродкамі мовы камунікатыўнай, духоўнамаральнай, грамадзянскай імастацкаэстэтычнайкультуры вучняў (лінгвакультуралагічная і сацыякультурная кампетэнцыі).
5
Навучанне беларускай мове ва ўстановах агульнай сярэдняйадукацыі абумоўлена практычнай накіраванасцю і арыентаванана рэалізацыю кампетэнтнаснага, сістэмнафункцыянальнага,камунікатыўнадзейнаснага,лінгвакультуралагічнагаісацыякультурнагападыходаўпрывыкладанніўсіхтэміраздзелаў.
Сучаснаяадукацыяскіравананафарміраваннефункцыянальнайпісьменнасці.Функцыянальная пісьменнасць— гэта здольнасцьвыкарыстоўваць набытыя веды, уменні і навыкі для рашэннямаксімальнашырокагадыяпазонужыццёвыхзадачурозныхсферахчалавечайдзейнасціісацыяльныхузаемаадносін.Вынікамразвіццяфункцыянальнай пісьменнасці з’яўляецца авалоданне вучнямісістэмайключавыхкампетэнцый,якіядазволяцьэфектыўнапрымяняцьведы,уменніінавыкіўпрактычнайдзейнасці,паспяховавыкарыстоўваць іх у працэсе сацыяльнай адаптацыі. Любы тыпкампетэнцыінефарміруеццабезведаў (кабумець,трэбаведаць),аднак веды самі па сабе не з’яўляюцца самакаштоўнасцю (ведыпазапрактычнайдзейнасцю,нескіраваныянаасобаснаеразвіццёчалавека,пераўтвараюццаўдагматызм—аднабаковае,схематычнаемысленне).Сучаснаяадукацыяімкнеццапераарыентаваццазпазіцыі «ведаць, каб памятаць»на пазіцыю«ведаць, каб умець і дзей нічаць». У гэтым агульная сутнасць кампетэнтнаснага па-дыходу.
Уадносінахдамоўнайадукацыікампетэнтнасныпадыходзвязанызфарміраваннемувучняўмоўнай,маўленчай,камунікатыўнай,рытарычнай, лінгвакультуралагічнай і сацыякультурнай кампетэнцый.
Сістэмна-функцыянальны падыход забяспечвае засваенневучнямімоўныхсродкаў,адборіарганізацыюмоўнагаматэрыялудляавалоданнямоўнай кампетэнцыяй.
Вядома,штозадачынавучаннямовенельгазводзіцьдаапісаннясістэмныхадзінакіз’яўрозныхмоўныхузроўняў.Неабходнатакналаджвацьвучэбныпрацэс,кабвучніасэнсоўвалікожнуюмоўнуюадзінку, арыентуючыся на асаблівасці яе ўжывання ў маўленні.Менавіта пры такім падыходзе можна забяспечыць асэнсаваннецеснайузаемасувязііўзаемаабумоўленасціўсіхаспектаўіўзроўняўмоўнай сістэмы: фанетыкі, лексікі, фразеалогіі, складу слова ісловаўтварэння,марфалогіі,сінтаксісуістылістыкі.Такіпадыходнакіроўваенатое,кабвучні:
6
zz наўрокахмовынеабмяжоўвалісяаналізаммоўныхфактаўі з’яў, ашмат увагі аддавалі сінтэзу— складанню сказаўрознайбудовыіфункцыянальнагапрызначэння,стварэннюзвязныхвыказванняў;zz пры вывучэнні марфалогіі вызначалі, якую сэнсавастылістычнуюітэкстаўтваральнуюролювыконваетаяцііншаячасцінамовы;вучылісяадрознівацьчасцінымовыііхформынаасновесклонавых ісінтаксічныхпытанняў;zz сістэматычна іпаслядоўнафарміравалі іразвіваліарфаграфічныяіпунктуацыйныянавыкі.
Камунікатыўна-дзейнасны падыход дае магчымасць рэальназабяспечыць дзейнасць вучняў у розных маўленчых сітуацыях,штоз’яўляеццаасновайфарміраваннямаўленча-камунікатыўнай кампетэнцыі.
Усувязізгэтымнапершыпланумоўнайпадрыхтоўцывучняўвыходзіць удасканаленне іх маўленчай практыкі, якая наладжваецца ў форме суразмоўніцтва, пісьма, чытання, пераказу і абмеркавання радыё і тэлеперадач, вучэбных лекцый, дакладаў,паведамленняў.
Лінгвакультуралагічны падыход звязаны з усведамленнеммовыякформывыражэннянацыянальнайкультуры,узаемасувязімовыікультуры,нацыянальнакультурнайспецыфікібеларускаймовыісадзейнічаефарміраваннюўвучняўлінгвакультуралагічнай кампетэнцыі.
Сацыякультурны падыход накіраваны на асэнсаванне ролібеларускай мовы ў жыцці чалавека і грамадства, засваенне сацыяльныхнорммаўленчыхпаводзін у розных сітуацыях зносін,фарміраванне нацыянальнакультурнай самаідэнтыфікацыі, выхаванне каштоўнасных адносін да беларускай мовы і культуры,павагі да культурных каштоўнасцей народаў свету і садзейнічаефарміраваннюўвучняўсацыякультурнай кам петэнцыі.
Асноўныя прынцыпы адбору зместу навучання беларускаймове:
zz сістэмна-функцыянальны прынцыппрадугледжваецэласнаеадлюстраванне ў змесце навучання ўсіх узроўняўмоўнайсістэмы(фанетыка,лексіка,фразеалогія,марфеміка,словаўтварэнне,марфалогія,сінтаксіс,арфаграфія,пунктуацыя)і характарыстыкуфункцыянальныхмагчымасцеймоўных
7
адзінак кожнага ўзроўню(роля, якуюянывыконваюцьумаўленні);zz прынцып мінімізацыі моўнага і маўленчага тэарэтычна-
га матэ рыялу патрабуе адбіраць матэрыял з улікам ягозначнасці для дасягненняпастаўленыхмэт і задачмоўнайадукацыі;zz камунікатыўна-рытарычны прынцып азначае,што працэс навучанняпатрэбна забяспечыць адпаведным зместамдля авалодання вучнямі ўсімі відамімаўленчай дзейнасці(аўдзіраванне,гаварэнне,чытанне,пісьмо);zz прынцып тэкстацэнтрызмумаена ўвазе адбор зместунавучання,якіпавінензабяспечыцьарганізацыюадукацыйнагапрацэсунаасноветэксту:тэкстразглядаеццаўякасцімэты(камунікатыўныяўменніпададзеныўмэценавучання),зместу (вучні авалодваюць уменнямі ствараць тэкстырозныхтыпаў, стыляў іжанраў) і выніку навучання (авалоданнемовайяксродкамзносін).
У адпаведнасці з сучаснымі патрабаваннямі да моўнай і маўленчай падрыхтоўкі вучняў узмоцненамаўленчая накіраванасцькурсабеларускаймовы.Прыгэтыммаўленчаятэорыя(маўленчыяпаняцці:тэкстіягобудова,тып,стыльіжанрмаўлення)набліжанадапатрабаванняўпрактыкі,яназ’яўляеццаасновайдлясвядомагафарміраванняўменняўінавыкаўкамунікацыі.Апоранамаўленчыяпаняцці і правілы маўленчых паводзін садзейнічае свядомамуўдасканаленнювуснагаіпісьмовагамаўленнявучняў,павышэннюкультурымаўленчыхпаводзін.
Работа па развіццімаўлення арганізуецца на кожнымуроку,прывывучэнніўсіхраздзелаўітэмкурсабеларускаймовы.Асобныягадзінынаразвіццёмаўленняпагэтайпрычыненевыдзяляюцца.Праграма адводзіць асобныя гадзіны толькі на пісьмовыя работы (напісанне пераказаў, перакладаў, сачыненняў, розных відаўдыктантаў).
Вывучэнне сінтаксісу ў IX класе наладжваецца на асновеструктурнасемантычнагападыходу,адметнайасаблівасцюякогаз’яўляеццатое,штопрыаналіземоўныхз’яўпрымаеццападувагу не адзін якінебудзь аспект, а некалькі.Найважнейшымі з іхз’яўляюццабудова,значэннеіфункцыя.
8
Шмат увагі надаецца выпрацоўцы ўменняў, неабходных длятаго,кабтаяцііншаямоўнаяз’явавыкарыстоўваласяўмаўленчайпрактыцы.Прытакойарганізацыінавучаннягалоўнымдыдактычнымматэрыяламз’яўляюццатэксты,наасновеякіхвырашаюццазадачы,накіраваныяназасваенненормлітаратурнагавымаўлення,граматыкі,правапісу,узбагачаеццаслоўніквучняў,забяспечваеццаіхвыхаваннеіразвіццё.Выбартэкстуякдыдактычнайадзінкіствараесінтаксічнуюасновувывучэннямоўныхз’яў,якіяпазатэкстамнемогуцьраскрыцьсваіхфункцыянальныхмагчымасцей.Толькіўступаючыўграматыкасемантычныяадносіныўтэксце,моўныяадзінкіздольныперадацьзмествыказвання.Тэкстнаўрокахмовыз’яўляеццасродкамудасканаленнякамунікатыўныхздольнасцейвучняў,забяспечваемагчымасцьдляразвіццямаўленчыхнавыкаўслуханняіразумення,чытання,гаварэнняіпісьма.
Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразнастайныя метады навучання і выхавання: гутарку, самастойнуюработу, наглядныя метады, выкананне практыкаванняў, практычных работ і інш. З мэтай актывізацыі пазнавальнай дзейнасцівучняўвыкарыстоўваюццаметадыпраблемнаганавучання,інтэрактыўныя,эўрыстычныя,гульнявыяметады,дыскусіі,метадпраектаўіінш.
Мэтазгоднаспалучацьфрантальныя,групавыя,парныяііндывідуальныяформынавучання,выкарыстоўвацьтакіявідыўрокаў,якурокдаследаванне,урокпрактыкум,урокэкскурсія,урокгульня,інтэграваныўрокіінш.
Выбарформіметадаўнавучанняівыхаваннявызначаеццанастаўнікамсамастойнанаасновемэтізадачвывучэнняпэўнайтэмы,сфармуляваных у вучэбнай праграме патрабаванняў да вынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікаміхузроставыхііндывідуальныхасаблівасцей.
Асноўнаячасткапраграмыскладаеццазтрохкампанентаў:ве-давага (тэарэтычныматэрыял),аперацыйнага(спосабыдзейнасці)іпрактычнага (уменніінавыкі),штоўсукупнасцііскладаезместнавучання.
9
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(70 гадзін на год, 2 гадзіны на тыдзень, з іх 11 гадзін — на пісьмовыя работы)
Беларуская мова ў сям’і славянскіх моў і моў народаў свету(1 гадзіна)
Тэкст(2 гадзіны)
Тэкстіягоасноўныяпрыметы(паглыбленаепаўтарэнне).Сінтаксічнаясінаніміка.
Чытанне тэкстаў, вызначэнне іх асноўных прымет (тэма-тычнае адзінства, разгорнутасць, паслядоўнасць, звязнасць, за-вершанасць).
Падзел тэкстаў на сказы і лагічныя часткі. Вызначэнне сказаў, якія выражаюць асноўны сэнс паведамлення і якія яго пашыраюць. Разгорт ванне сэнсу частак шляхам далучэння са-мастойна складзеных сказаў. Увядзенне ў тэкст новых частак.
Вызначэнне тэмы, адрасата і мэтанакіраванасці выказванняў, зна ходжанне ў іх апорных слоў і словазлучэнняў.
Асэнсаванне сэнсава-стылістычнай і тэкстаўтваральнай ролі сін таксічных моўных сродкаў (просты сказ).
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Ведацьпрыметытэксту.Вызначацьпрыметытэксту,спосабыісродкісувязісказаўічастактэксту.
Падбірацьсінтаксічныясінонімыдарозныхсінтаксіныхадзінак.Ствараць тэксты рознай жанравастылістычнай прыналежнасцізвыкарыстаннемсказаўрознайбудовыіпрызначэння.
Паўтарэнне вывучанага ў V—VIІІ класах(3 гадзіны)
Слова,словазлучэнне,сказякасноўныямоўныяадзінкі.Тыпыпростых сказаўпамэце выказвання, інтанацыйнага афармлення(апавядальныя,пытальныя,пабуджальныя;клічныяіняклічныя)ібудове(двухсастаўныя,аднасастаўныя,няпоўныя,ускладненыя).
10
Чытанне і аналіз тэкстаў розных стыляў і жанраў, выяўленне ў іх двухсастаўных, аднасастаўных, няпоўных і ўскладненых сказаў, вызначэн не іх сэнсава-стылістычнай ролі.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Знаходзіцьутэкстахсказы,якіявыражаюцьасноўнуюдумкупаведамлення, разгортваць словазлучэнні і сказы. Ставіць знакіпрыпынкуўсказахускладненайбудовы.Вызначацьтыптэкстаў,выяўляцьуіхапорныясловыісловазлучэнні,сродкісувязісказаўілагічныхчастак;стварацьвыказваннізвыкарыстаннемапорныхслоўісловазлучэнняў,пашырацьтэксты;рабіцьсінтаксічныразборпростыхсказаў.
Стылі маўлення(1 гадзіна)
Паглыбленнепаняццяпрастылімаўлення.Стылеўтваральнаяролямарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаў.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вызначацьролюмарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаўустварэннітэкстаўрозныхстыляўмаўлення.
Стварацьтэкстырознайжанравастылістычнайпрыналежнасцізвыкарыстаннеммарфалагічныхісінтаксічныхмоўныхсродкаў.
Складаны сказ: будова, значэнне, ужыванне
(4 гадзіны, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняццепраскладанысказ.Сродкісувязічастакускладаных
сказах.Тыпыскладаныхсказаў.Аналіз тэкстаў-разважанняў публіцыстычнага стылю. Вы-
значэнне адрасата, тэмы, асноўнай думкі, асаблівасцей будовы і стылістычных прымет, падзел на лагічныя часткі, знаходжанне ў іх складаных сказаў, вызначэнне сродкаў сінтаксічнай сувязі граматычных частак.
Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.
11
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Выяўляцьутэкстахскладаныясказырозныхтыпаў;вызначацьтэкстыразважанніпубліцыстычнагастылю,выяўляцьіхадрасатаі мэтанакіраванасць, дзяліць на лагічныя часткі; ставіць знакіпрыпынкунамяжычастакскладаныхсказаў;стварацьскладаныясказырозныхтыпаў.
Рабіцьпадрабязныпераказтэксту.
Складаназлучаныя сказы: будова, значэнне, ужыванне
(7 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)Паняцце пра складаназлучаны сказ. Сродкі сувязі частак у
складаназлучаныхсказах.Знакіпрыпынкупаміжчасткаміўскладаназлучаныхсказах.
Пераклад тэкстаў лінгвістычнай тэматыкі з рускай мовы на бе ларускую.
Перабудова простых сказаў з аднароднымі выказнікамі ў складана злучаныя, складаназлучаных — у простыя. Інтанаванне тэкстаў са склада назлучанымі сказамі. Вызначэнне ролі склада-назлучаных сказаў у тэкстах.
Кантрольны дыктант.Падрыхтоўка вусных і пісьмовых паведамленняў на лінгвіс-
тычную тэму з апісаннем моўных з’яў.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Выяўляцьскладаназлучаныясказыўтэкстах,правільнаінтанаваць, абгрунтоўваць мэтазгоднасць ужывання; будаваць складаназлучаныясказы,выкарыстоўвацьіхусамастойныхвусныхіпісьмовыхвыказваннях,правільнаінтанавацьіставіцьзнакіпрыпынку;перабудоўвацьпростыясказызаднароднымівыказнікаміў складаназлучаныя, складаназлучаныя— у простыя; рабіцьсінтаксічныразборскладаназлучаныхсказаў.
Перакладацьтэкстылінгвістычнайтэматыкізрускаймовынабеларускую;рыхтавацьвусныяіпісьмовыяпаведамленніздакладнымапісаннеммоўныхз’яў.
12
Складаназалежныя сказы: будова, значэнне, ужыванне(14 гадзін, з іх 1 гадзіна — на пісьмовую работу)
Паняццепраскладаназалежнысказ.Складаназалежныясказыздаданайазначальнай,дапаўняльнай
часткамі, акалічнаснай часткай месца, часу, умовы, прычыны,мэты,уступальнай,параўнальнай,спосабудзеяння,мерыіступені(сродкісувязі,знакіпрыпынку).
Чытанне тэкстаў, назіранне за парадкам частак у склада-назалеж ных сказах, вызначэнне меж галоўнай і даданай частак, месца даданай часткі адносна галоўнай, інтанаванне і пастаноўка знакаў прыпынку.
Складаназалежныясказызнекалькімідаданымічасткамі.Складаназалежныясказызпаслядоўным,сузалежнымізмеша
нымпадпарадкаваннемчастак(азнаямленне),знакіпрыпынкуўіх.Аналіз публіцыстычных тэкстаў, вызначэнне іх жанру (на-
татка, інтэрв’ю, рэпартаж), адрасата, мэтанакіраванасці, будовы, стылістыч ных прымет. Перабудова простых сказаў з адасобленымі даданымі чле намі ў складаназалежныя.
Пераклад з рускай мовы на беларускую тэксту публіцыстычнага стылю.
Кантрольны дыктант.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Выяўляцьутэкстахскладаназалежныясказызрознымівідамідаданайчасткі;складацьскладаназалежныясказы,выкарыстоўвацьіхувусныміпісьмовыммаўленні,правільнаінтанавацьіставіцьзнакі прыпынку; перабудоўваць простыя сказы з адасобленымічленамі ў складаназалежныя; рабіць сінтаксічны разбор складаназалежнагасказа.
Перакладаць з рускай мовы на беларускую тэксты публіцыстычнагастылю.
Бяззлучнікавыя складаныя сказы: будова, значэнне, ужыванне
(12 гадзін, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняцце пра бяззлучнікавы складаны сказ (будова, сэнсава
граматычныяадносіныпаміжчасткамі,сродкісувязічастак).Знакіпрыпынкупаміжчасткаміўбяззлучнікавыхскладаныхсказах.
13
Складанне бяззлучнікавых складаных сказаў рознай тэматыкі, іх ін танаванне, уключэнне ў тэксты ўласных паведамленняў. Перабудова бяз злучнікавых складаных сказаў у простыя, скла-даназлучаныя і складана залежныя, складаназлучаных і склада-назалежных —у бяззлучнікавыя.
Аналіз мастацкіх і публіцыстычных тэкстаў: вызначэнне адрасата і адрасанта, тэмы паведамлення, мэтанакіраванасці; характарыстыка выяўленчых моўных сродкаў; абгрунтаванне мэтазгоднасці ўжывання бяззлучнікавых склада ных сказаў.
Кантрольны падрабязны пераказ тэксту.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Выяўляць бяззлучнікавыя складаныя сказы ў тэкстах, вызначаць сінтаксічныя адносіны паміж часткамі, інтанаваць сказы ў адпаведнасці з сэнсам, ставіць знакі прыпынку; ужывацьбяззлучнікавыяскладаныясказыўвусныміпісьмовыммаўленні;выконвацьсінанімічныязаменысказаўрозныхвідаў;рабіцьсінтаксічныразборбяззлучнікавагаскладанагасказа.
Пераказваць тэкст, дакладна перадаючы яго змест, будову імоўнаеафармленне.
Складаныя сказы з рознымі відамі сувязі частак: будова, значэнне, ужыванне
(9 гадзін, з іх 3 гадзіны — на пісьмовыя работы)Паняцце пра складаны сказ з рознымі відамі сувязі частак
(разнавіднасці,сінтаксічныяпрыметы,сродкісувязі,інтанаваннеі выкарыстанне). Знакі прыпынку паміж часткамі ў складаныхсказахзрознымівідамісувязічастак.
Знаходжанне складаных сказаў з рознымі відамі сувязі частак у тэк стах, складанне сказаў і ўвядзенне іх у тэкст. Перабудова складаных ска заў з рознымі відамі сувязі частак у простыя, скла-даназлучаныя, склада назалежныя і бяззлучнікавыя.
Аналіз біяграфій беларускіх пісьменнікаў ці лінгвістаў. Вы-значэнне паслядоўнасці развіцця думкі ў залежнасці ад жанру і стылю тэкстаў. Абгрунтаванне мэтазгоднасці выкарыстання выяўленчых моўных срод каў, у тым ліку сказаў з рознымі відамі сувязі частак. Напісанне заявы, аўтабіяграфіі.
14
Пераклад з рускай мовы на беларускую навукова-папулярных тэкстаў.
Складанне плана паведамлення, тэзісаў, канспекта; высту-пленне з дакладам; абмеркаванне выступленняў.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Выяўляцьутэкстахскладаныясказызнекалькімівідамісувязічастак, абгрунтоўваць мэтазгоднасць іх ужывання, складаць новыя сказы, карыстацца імі ўмаўленні, ставіць знакі прыпынку;перабудоўвацьсказызрознымівідамісувязічастакусказыіншайграматычнайструктуры;рабіцьсінтаксічныразборсказазрознымівідамісувязічастак.
Пісацьзаяву,аўтабіяграфію.Рыхтавацьнааснове2–3крыніцпаведамленненалінгвістычнуютэму:складацьплан,тэзісы,канспект,выступацьперадаўдыторыяй;аналізавацьуласнаеічужоевыказванне; перакладаць навуковапапулярныя тэксты з рускаймовынабеларускую.
Сінтаксічныя канструкцыі з чужой мовай: будова, значэнне, ужыванне
(9 гадзін, з іх 2 гадзіны — на пісьмовыя работы)Спосабыперадачычужоймовы.Асаблівасцібудовысінтаксічныхканструкцыйзпростаймовай.
Знакіпрыпынкуўсказахзпростаймовай.Маналог.Дыялог,ягоафармленненапісьме.Сказызускоснаймовай.Аналіз публіцыстычных, мастацкіх і навуковых тэкстаў, вы-
значэнне ў іх чужой мовы, абгрунтаванне мэтазгоднасці ўжывання і спосабаў пе радачы. Замена ў тэкстах простай мовы на ўскосную і наадварот. Ства рэнне тэкстаў (маналогаў і дыялогаў), іх інтанаванне.
Цытаты,іхроляўвыказванні,афармленненапісьме.Эпіграф.Падрыхтоўка тэкстаў дыскусійных выступленняў з цыта-
ваннем першакрыніц.Кантрольная тэставая работа.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Выяўляцьутэкстахканструкцыізпростай іўскоснаймовай,інтанаваць іх, вызначаць асаблівасці будовы, выкарыстоўваць умаўленні, ставіць знакіпрыпынку;карыстаццацытатаміўадпаведнасцізмэтайіхарактарамвыказвання;замяняцьпростуюмовуўскоснайінаадварот.
Рыхтаваць тэксты дыскусійных выступленняў з цытаваннемпершакрыніц.
Падагульненне i сістэматызацыя вывучанага за год(5 гадзін)
Сінтаксісякраздзел граматыкі,яго асноўныяадзінкі і іххарактарыстыка.Узаемасувязьсінтаксісу,лексікіімарфалогіі.
Нормылітаратурнагавымаўлення.Паўтарэннескладаныхпытанняўарфаграфіііпунктуацыі.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Выяўляць у тэкстах складаныя сказы розных тыпаў; ставіцьзнакіпрыпынкунамяжычастакскладаныхсказаў;стварацьскладаныясказырозныхтыпаў.
Захоўвацьарфаэпічныя,арфаграфічныяіпунктуацыйныянормысучаснайбеларускаймовы.
Рэзервовыя гадзіны (3 гадзіны)
16
БЕЛАРУСКАЯ ЛIТАРАТУРА
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
ВучэбнаяпраграмадляІХкласараспрацаванаўадпаведнасцізканцэпцыяйвучэбнагапрадмета«Беларускаялітаратура»ірэалізуе прынцып адноснай завершанасці зместу літаратурнай адукацыінаІІступеніагульнайсярэдняйадукацыі.
Галоўная мэта навучання прадмету— далучэнне вучняў дамастацтва слова ў кантэксце духоўнага, сацыяльнагістарычнагажыццянародаіфарміраванненагэтайасновемастацкагамыслення, эстэтычных пачуццяў, чытацкай і маўленчай культуры, выхаванне чалавека з глыбокім гуманістычным і дэмакратычнымсветапоглядам.
Змествучэбнайпраграмыгрунтуеццанавывучэнніключавыхлітаратурныхтвораўадпаведныхкультур(сярэдневяковай,рэнесансавай,Новагачасу,ХХстагоддзя,сучаснай).Навучаннебеларускайлітаратурыўдыялогукультурарыентавананафарміраваннечалавекаўкультурыічалавекакультуры,здольнагаўмелакарыстаццаведамі, усведамляць іх, разважаць, асэнсоўваць і параўноўвацьнабыткірозныхкультур.
Увага вучняў на гэтым этапе навучання канцэнтруецца намастацкіх творах, чытанне якіх папярэджваецца і суправаджаецца гісторыкакультурным каменціраваннем (з падключэннемінфармацыіпрасувязілітаратурныхтвораўзэпохай,выяўленнемзакладзеныхуіхпазачасавых,вечныхкаштоўнасцейііхсучаснагагучання).
Асновувучэбнагакурсаскладаюцьлітаратурныятворы,засваеннеякіхдаевучнямразнастайныяведыіўяўленніпрачалавекаіягостасункізпрыродай,іншымілюдзьміісамімсабой,пражыццёграмадства,гістарычныяпадзеі,лёсвыдатныхасоб.
У працэсе навучання ў ІХ класе паглыбляюцца веды вучняўпра структуру мастацкага твора, сродкі мастацкай выразнасці,літаратурныя роды і жанры мастацкай літаратуры, даецца першаснаеўяўленнепра асноўныяадметнасці стылю (творчай інды
17
відуальнасці) пісьменніка. Асэнсаванне тэарэтычных паняццяўпаспрыяебольшглыбокамуўспрыманнюлітаратурыякмастацтваслова. Вывучэнне літаратуры і выхаванне літаратурай— з’явыўзаемазвязаныяіўзаемазалежныя.Знаёмствазлепшымітвораміайчынных і некаторых замежных пісьменнікаў у храналагічнайпаслядоўнасцідапамогуцьсфарміравацьувучняўналежныяэстэтычныя і грамадскія ідэалы, выхаваць сапраўдных грамадзян іпатрыётаў.
У працэсе вывучэння манаграфічных тэм прадугледжана атрыманневучнямікрытыкабіяграфічныхведаўпражыццёітворчасцьпісьменнікаў.Прапанаванаяпраграмайфармулёўка«Словапрапісьменніка»маенаўвазезваротдаасноўныхфактаўтворчайбіяграфіімайстраслова,якіянепасрэднымчынамтычаццаакрэсленыхтвораў,найбольшяркапрадстаўляюцьасобуаўтараідобраілюструюцьспецыфікучасу.
Практычная значнасць літаратурнага матэрыялу ў IX класезаключаецца ў тым, што з яго дапамогай фарміруецца сістэмадухоўнамаральныхіграмадзянскіхкаштоўнасцейасобы.Уменніаналізаваць жыццёвыя сітуацыі, адлюстраваныя ў мастацкімтворы, і лёсы герояў (учынак і яго светапоглядныя, маральныя,псіхалагічныяматывіроўкі,маральнывыбаріягонаступствыдляасобы)вучаньпераносіцьнарэальныясітуацыііхарактарыітакімчынам аказваецца падрыхтаваным да сустрэчы з нечаканымі абставінаміўжыцці.
Для развіцця пазнавальных інтарэсаў, выхавання мастацкаэстэтычнагагустуіфарміраванняцэласнагасветапоглядувучняўпрынавучаннібеларускайлітаратурымэтазгоднапрадугледжвацьрэалізацыюміжпрадметныхсувязейпершзаўсёзтакімівучэбныміпрадметамі, як «Беларуская мова», «Руская літаратура», «Мастацтва (айчынная і сусветная мастацкая культура)», «ГісторыяБеларусі».Міжпрадметныя сувязі актуалізуюцца на ўсіх этапахнавучання,іхрэалізацыяўадукацыйнымпрацэсеўзбагачаедыялоглітаратурызіншымівідамімастацтва(жывапіс,музыка,фотамастацтва,кіно, тэатр і інш.), эфектыўнаўздзейнічаенамаральнаэтычнае, інтэлектуальнае, эмацыянальнае, эстэтычнае развіццёасобы.
Структура ўрокаў беларускай літаратуры і іх форма абумоўліваюцца мэтавымі ўстаноўкамі, узростам вучняў, мастацкайсвоеасаблівасцютвора,этапаміяговывучэння.Гутаркаілекцыя,
18
чытанне і абагульненне, аналіз і сачыненне, абарона праектаўі завочная экскурсія, «паэтычная хвілінка» і работа з вучэбным дапаможнікам— усе гэтыя формы навучання маюць сваюспецыфіку,якаяпраяўляеццаваўнутранайлогіцыразгортванняўрока, і забяспечваюць такія яго якасці, як цэласнасць, навучальная, выхаваўчая і развіццёвая скіраванасць, праблемнасць,дзейнасныхарактар,дыялагічнасць.
Уадукацыйнайпрактыцымогуцьвыкарыстоўваццаяктрадыцыйныя,такіэлектронныясродкінавучання,якіяпавінныбыцьскіраванынадасягненнемэтізадачлітаратурнайадукацыі.
Літаратурыўсістэмеадукацыіівыхаванняналежыцьасабліваякультуратворчаяролядзякуючыздольнасціпераўтварацьунутранысветасобыіўплывацьнадухоўнаеўзбагачэннежыцця,рабіцьягопасапраўднаму цікавым, змястоўным, насычаным. З гэтай прычынынеабходнаімкнуццаўключыцьвучняўупрацэспазакласнайработыівыхавання.
Факультатыўныязаняткі,працалітаратурныхгурткоў,сістэматычнывыпускгазет,бюлетэняў,часопісаўіальбомаў;падрыхтоўка тэматычных выставак, аглядаў сучаснай літаратуры; правядзеннелітаратурныхранішнікаў,вечарын,віктарын,сустрэчзпісьменнікамі,дзеячамікультурыімастацтва—усёгэтаспрыяестварэннюўкласеатмасферытворчасці,павагідакнігі,дамастацкагаслова.
Дляарганізацыіфакультатыўныхзаняткаўпабеларускайлітаратуры ў ІХ класе распрацавана адпаведнае вучэбнаметадычнаезабеспячэнне:вучэбныяпраграмы,дапаможнікідлявучняў ідапаможнікідлянастаўнікаў.
НавывучэннелітаратурыўІХкласеадведзена53гадзіны(зіх45гадзін—навывучэннетвораў,4гадзіны—натворчыяработы,4гадзіны—наўрокіпатворахдлядадатковагачытання).
Са спіса твораў, прапанаваных для дадатковага чытання, настаўніквыбіраетыя,выкарыстаннеякіхёнлічыцьнайбольшдарэчнымупэўнымкласнымкалектыве,улічваючыіндывідуальныямагчымасці вучняў і наяўнасць тэкстаў у бібліятэчным фондзеўстановыадукацыі.1
1Творы,прапанаваныяўспіседлядадатковагачытання,можназнайсціўкнігахсерыі«Школьнаябібліятэка»,якіязнаходзяццаўбібліятэчнымфондзеўстаноўагульнайсярэдняйадукацыі.
19
Рэзерввучэбнагачасунастаўніквыкарыстоўваепасваіммеркаванніначытаннеіасэнсаваннелітаратурныхтвораў.
Гадзіны,адведзеныянатворчыяработы,настаўнікразмяркоўваеўадпаведнасцізкаляндарнатэматычнымпланаваннем.
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(53 гадзіны)
Уводзіны (1 гадзіна)Літаратураякмастацтваслова.Яеграмадскаепрызначэнне.
І. ЧАЛАВЕК І ГРАМАДСТВА. ПОСТАЦІ АЙЧЫННАЙ ГІСТОРЫІ Ў БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ
(5 гадзін)«Жыціе Ефрасінні Полацкай» (1 гадзіна).Адлюстраваннеўтворыжыццяідзейнасціасветніцы.Духоўны
подзвіг Ефрасінні Полацкай. Рэальныя і гістарычныя факты ўтворы.Адметнасцькампазіцыі«Жыція...».
Тэорыя літаратуры. Пачатковаепаняццепражанржыція.
Беларускі летапіс («Летапісец вялікіх князёў літоўскіх», «Беларускалітоўскі летапіс (1446)» —урывак«ПахвалавялікамукнязюВітаўту»)(1 гадзіна).
Беларускіялетапісыяквытокімастацкайпрозы.Адлюстраваннегістарычнагамінулагаўлетапісныхтворах,іхпатрыятычныпафас.Услаўленнемужнасці,міжнароднагааўтарытэтукнязяВітаўта,ягогераічныхподзвігаўустаражытнымбеларускімлетапісе.
Тэорыя літаратуры. Летапісякжанрлітаратуры.Мастацтва. Архітэктура:СафійскісаборуКіеве(XIст.);
Сафійскі сабор уНоўгарадзе (XII ст.); Сафійскі сабор уПолацку(XIIст.);КаложскаяцаркваўГродне(XIIст.).
Жывапіс:А. Кашкурэвіч. «ЕўфрасінняПолацкая— асветніца»;П. Сергіевіч.«УсяслаўПолацкі»;Г. Вашчанка.«Грунвальдскаябітва»;М. Басалыга.«ВялікікнязьВітаўт».
Музыка:А. Мдывані, В. Елізар’еў.Балет«Страсці».
20
Ф р а н ц ы с к С к а р ы н а. Прадмовадакнігі «Юдзіф» (урывак)(1 гадзіна).
Словапрапершадрукараіасветнікагуманіста.Агульначалавечы змест прадмовы. Сцвярджэнне ідэі патрыя
тызму,грамадзянскагаабавязку.ЗначэннедзейнасціФ.Скарыны.
М і к о л а Г у с о ў с к і. Паэма«Песня пра зубра»(2 гадзіны).МіколаГусоўскі—паэтгуманіст.«Песняпразубра»яквыдатнытворстаражытнайбеларускай
літаратуры.Жанр, сюжэт і кампазіцыя паэмы. Тэма Радзімы ўтворы.Сімвалічнаезначэнневобразазубра.ВобразкнязяВітаўта,высокаяаўтарскаяацэнкадзейнасцікнязя.
Тэорыя літаратуры. Гуманізмулітаратуры.Мастацтва.Скульптура:А. Дранец.«ФранцыскСкарына»;
У. Панцялееў.ПомнікМ.ГусоўскамуўМінску.Жывапіс:Я. Драздовіч. «Францыск Скарына», «Друкарня
ФранцыскаСкарыныўВільні»;В. Барабанцаў.«МіколаГусоўскі»;М. Басалыга. «Мікола Гусоўскі»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыі дапаэмы«Песняпразубра»;Я. Кулік.Ілюстрацыідапаэмы«Песняпразубра».
Музыка:Д. Смольскі.Опера«ФранцыскСкарына».Кінамастацтва:«Песняпразубра»(рэжысёрЭ. Перагуд).
II. РАМАНТЫЧНАЕ І РЭАЛІСТЫЧНАЕ АДЛЮСТРАВАННЕ ЖЫЦЦЯ Ў МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ
(8 гадзін)Я н Б а р ш ч э ў с к і. Апавяданні«Шляхціц Завальня», «Плач
ка», «Белая Сарока» (сазборніка«Шляхціц Завальня, або Беларусь у фантастычных апавяданнях»)(2 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Галоўны літаратурны твор пісьменніка «Шляхціц Заваль
ня»— зборнік фантастычных апавяданняў. Цесная сувязь кнігіз беларускай міфалогіяй і фальклорам. Выяўленне асаблівасцейсветапогляду беларусаў. Хараство духоўнага свету чалавека, якітрымаеццавекавыхтрадыцый,звычаяў.РолявобразаЗавальніўтворы.Рамантычныясюжэтыівобразнасць.Сімволікавобразаў.
Тэорыя літаратуры.Рамантычныгерой.
21
А д а м М і ц к е в і ч. Балада «Свіцязянка» (1 гадзіна).Словапрапісьменніка.А. Міцкевіч і Беларусь. Паэтычнае асэнсаванне беларускага
фальклору і міфалогіі ў баладзе. Рамантычнае вырашэнне тэмыкаханняўтворы.
Мастацтва. Скульптура:А. Заспіцкі, А. Фінскі. ПомнікАдамуМіцкевічуўМінску.
Жывапіс:В. Ваньковіч.«ПартрэтАдамаМіцкевіча»,«МіцкевічнаскалеАюДаг»;С. Герус.«АдамМіцкевіч»;У. Пракапцоў.«А.Міцкевіч. Боль паэта»;К. Альхімовіч. «Свіцязянка»;У. Па-сюкевіч.«Свіцязянскаябалада.ПаэтА.Міцкевіч»;малюнкіН. Орды «СядзібаМіцкевічаўуЗавоссі»,«Туганавічы».
К а н с т а н ц і н В е р а н і ц ы н. Паэма «Тарас на Парнасе»(1 гадзіна).
Аўтарстваічаснапісанняпаэмы.Сатырычныігумарыстычныпафас твора. Сцвярджэнне ідэй народнасці ў літаратуры. Роляміфалагічных персанажаў у раскрыцці тэмы і ідэі твора. Тарасяктыповынародныгерой,рысыягохарактару:кемлівасць,абачлівасць,дасціпнасць.Выяўленчаемайстэрствааўтараўабмалёўцыперсанажаў.
Тэорыя літаратуры. Пачатковае паняцце пра народнасцьлітаратуры.Пародыяібурлескулітаратуры.
Мастацтва. Скульптура: літаратурнамастацкая кампазіцыя«КанстанцінВераніцын іягопаэма“ТараснаПарнасе”»ўГарадку(Віцебскаявобласць).
Жывапіс:«КанстанцінВераніцын»(малюнакС. Харэўскага);ілюстрацыі да паэмы «Тарас на Парнасе» (мастакіУ. Гладкевіч, Н. Гуціеў, В. Славук).
Тэатральнаемастацтва:спектакль«ТараснаПарнасе»(Беларускірэспубліканскітэатрюнагагледача,рэжысёрН. Ба шава).
В і н ц э н т Д у н і н М а р ц і н к е в і ч. Фарсвадэвіль «Пінская шляхта» (2 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Жанраваевызначэнне,сатырычныігумарыстычныпафаствора.
Выкрыццёцарскагачыноўніцтва.ВобразКручкова,яготыповасць.Вобразы засцянковайшляхты.Праблема бацькоў і дзяцей.Майстэрства драматурга ў разгортванні інтрыгі, сюжэта, у стварэннікамічнагаэфекту.Гратэскішаржякпрыёмыфарсавадэвіля.
22
Тэорыя літаратуры. Фарсівадэвільяккамедыйныяжанры.Мастацтва. Скульптура: Л. Гумілеўскі, С. Гумілеўскі.
ПомнікВ.ДунінуМарцінкевічуіС.МанюшкуўМінску;М. Якавен-ка.ПомнікВ.ДунінуМарцінкевічуўТупальшчыне(Валожынскіраён);В. Янушкевіч.«В.ДунінМарцінкевіч»(гіпс).
Жывапіс:У. Тоўсцік. «Вінцэнт ДунінМарцінкевіч— драматург»;I. Рэй.«В.ДунінМарцінкевічздочкаміКамілайіЦэзарынай»;Я. Ці хановіч.«ПартрэтВінцукаДунінаМарцінкевіча».
Музыка:У. Кандрусевіч.Мюзікл«Залёты»(паводлеВ.ДунінаМарцінкевіча); I. Лучанок. Цыкл для голасу з суправаджэннем«О,Радзімабацькоў».
Тэатральнаемастацтва: спектакль «Пінская шляхта» (Нацыянальны акадэмічны тэатр імяЯнкіКупалы, рэжысёрМ. Пінігін).
Ф р а н ц і ш а к Б а г у ш э в і ч. Прадмова да зборніка «Дудка беларуская»;вершы «Мая дудка», «Хмаркі» (2 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Ідэйнызместпрадмовыдазборніка«Дудкабеларуская».Пошукі
асноўдухоўнагаігістарычнагаадраджэннянарода.Аўтарскіпогляднаролюпаэтаіпаэзііўвершы«Маядудка».Па
этычнаеасэнсаваннеўласнагалёсуўалегарычнымвершы«Хмаркі».Тэорыя літаратуры. Прадмова як жанр публіцыстычнай
літаратуры.Мастацтва. Скульптура: Л. Гумілеўскі, С. Гумілеўскі.
ПомнікФ.БагушэвічуўСмаргоні.Жывапіс:Я. Ціхановіч.«ПартрэтФранцішкаБагушэвіча».
ІІІ. НАЦЫЯНАЛЬНАЕ І АГУЛЬНАЧАЛАВЕЧАЕ Ў МАСТАЦТВЕ СЛОВА
(14 гадзін)Я н к а К у п а л а. Вершы «А хто там ідзе?», «Мая малітва»
(«Я буду маліцца і сэрцам, і думамі...»), «Жняя», «Явар і каліна», «Роднае слова» («Магутнае слова, ты, роднае слова!..»); паэма«Бан дароўна» (5 гадзін).
Словапрапісьменніка.Лірыка. Асэнсаванне гістарычнага лёсу беларускага наро
да. Агульначалавечыя матывы ў вершах. Ідэя вечнасці жыцця,
23
кахання, гармонія чалавека і прыроды.Жанравае, вобразнае,інтанацыйнаебагаццелірыкі.
«Бандароўна».Фальклорнаяпершакрыніцапаэмы.Рамантычнаяасноватвора.Сутнасцьканфлікту.Вобразыантыподы.Драматызмдзеяння.МаральнаехараствоБандароўны.
Тэорыя літаратуры.Жанрылірыкі(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Скульптура:З. Азгур.ПомнікЯнкуКупалуў
Вязынцы(Мінскаявобласць);А. Анікейчык.ПомнікЯнкуКупалуўНьюЁрку(Араўпарк);помнікЯнкуКупалуўМінску(скульптарыА. Анікейчык, Л. Гу мілеўскі, А. Заспіцкі, архітэктарыЮ. Градаў, Л. Левін).
Жывапіс: В. Шаранговіч. «А хто там ідзе?»; П. Сергіевіч. «А хто там ідзе?»; М. Савіцкі. «Янка Купала»; А. Кашкурэвіч. Ілюстрацыідапаэмы«Бандароўна»;М. Басалыга. Ілюстрацыідапаэмы«Бандароўна».
Музыка:Ю. Семяняка.«Явар ікаліна»;песні ірамансынасловыпаэта(кампазітарыУ. Алоўнікаў, А. Багатыроў, В. Войцік, Д. Камінскі, С. Картэс, В. Кузняцоў, М. Літвін, I. Лучанок, А. Мдывані, Л. Мурашка, Д. Смольскі, У. Солтан, А. Чыркун);Творыпабеларускайлітаратурыдлязавучваннянапамяць(паэмы,вершы,проза,песні):мастацкаеэлектроннаевыданнена2кампактдысках.—Мінск:Мастацкаялітаратура,2006—2007.
Я к у б К о л а с. Вершы «Не бядуй!»,«Родныя вобразы», «Пер-шы гром»,паэма «Новая зямля» (6 гадзін).
Словапрапісьменніка.Лірыка.ЭлегічнаеіаптымістычнаеўпаэзііЯкубаКоласа(«Не
бядуй!»).Паэтызацыяроднайпрыроды(«Родныявобразы»,«Першыгром»).РытмікаінтанацыйныладвершаўЯкубаКоласа.
«Новая зямля»—мастацкая энцыклапедыя народнагажыцця. Аўтабіяграфічнасць паэмы, яе творчая гісторыя.Жанравыяасаблівасці твора. Народны побыт і прырода ў паэме. Вобразы ўпаэме: мудрасць і душэўная прыгажосць Антося, Ганны; вобразыдзяцей.ТрагедыялёсуМіхала.Філасофская ідэязямлі іволі.Сімвалічнысэнсназвытвора.ПаэтычнаемайстэрстваЯкубаКоласа.
Тэорыя літаратуры.Паэмаякжанр(паглыбленнепаняцця).Мастацтва.Скульптура:З. Азгур.ПомнікЯкубуКоласу
(архітэктарыЮ. Градаў, Л. Левін); мастацкамемарыяльны комплекс«ШляхКоласа».
24
Жывапіс: У. Стальмашонак. «Партрэт Якуба Коласа»;А. Волкаў.«Настаўніцкіз’езд1906года»;В. Шаранговіч. Ілюстрацыіда паэмы «Новая зямля»;С. Герус. «Якуб Колас. Новая зямля»;У. Сулкоўскі.Серыяпалотнаў«РадзімаЯкубаКоласа».
Музыка:У. Алоўнікаў.«Дуб»,«Глухашэпчалес»,«Мойродныкут»;Л. Захлеўны.«Нановайзямлі»;Ю. Семяняка.«Добраўлузеўчаспалудні»;Ю. Семяняка.Опера«Новаязямля»(лібрэтаА.Петрашкевіча).
Тэатральнаемастацтва:спектакль«Міхалавазямля»(Беларускідзяржаўнытэатрюнагагледача,рэжысёрУ. Савіцкі).
М а к с і м Б а г д а н о в і ч. Вершы «Санет» («Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...»), «Маладыя гады», «Жывеш не вечна, чала-век...», «Плакала лета, зямлю пакідаючы...» (2 гадзіны).
Словапрапаэта.НацыянальныяіагульначалавечыяматывыўпаэзііМ.Багда
новіча.Багаццедухоўнагасветулірычнагагероя.Пошукі гармоніі, услаўленне красыжыцця і мастацтва. Рытмічнае багацце імілагучнасцьверша.
Тэорыя літаратуры.Паглыбленнепаняццяпрасанет.Мастацтва.Скульптура:С. Вакар.ПомнікМ.Багдановічу.Жывапіс: Г. Вашчанка. «М. Багдановіч»; В. Волкаў.
«М.Багдановіч»;У. Новак. «М.БагдановічуЯлце»;У. Пасюкевіч. «“У краіне светлай...” (М. Багдановіч)»; В. Шматаў. «ПартрэтМаксімаБагдановіча».
Музыка: Г. Гарэлава. Вакальны цыкл «Дзявочыя песні»;I. Луча нок. «Вераніка»; Ю. Семяняка. Опера «Зорка Венера»;Я. Тарасевіч. «Асенняя песня (Плакала лета)»;Л. Шлег. Вакальныцыкл «Вянок»; песні і рамансына словыпаэта (кампазітарыА. Абіліёвіч, М. Аладаў, А. Ба гатыроў, У. Мулявін, І. Палівода, А. Туранкоў, Э. Тырманд).
М а к с і м Г а р э ц к і. Апавяданне «Роднае карэнне» (1 га дзіна).Словапрапісьменніка.«Роднае карэнне». Тэма вернасці роднай зямлі, служэн
ня інтэлігенцыі народу. Вобраз Архіпа Лінкевіча— вясковагаінтэлігента з абуджаным сумленнем, пачуццём абавязку перадлюдзьмі, які імкнецца пазнацьжыццё, знайсці «першапрычынуўсякаеістоты».ЖыццёваямудрасцьдзедаЯхіма,ягозапаветмаладомупакаленню.
25
Тэорыя літаратуры. Вобразыаўтараіапавядальніка(паглыбленнепаняцця).
Мастацтва. Скульптура:Э. Астаф’еў.РэльефныпартрэтМ.Гарэцкагадлямемарыяльнайдошкі.
Жывапіс:А. Крывенка.«МаксімГарэцкі».Тэатральнаемастацтва:спектакль«Атрута»(рэжысёр
М. Стрыжоў).
IV. ЧАЛАВЕК У ЧАСЕ І ПРАСТОРЫ Ў ТВОРАХ БЕЛАРУСКАЙ ЛІТАРАТУРЫ
(15 гадзін)К у з ь м а Ч о р н ы. Апавяданне«На пыльнай дарозе» (1 га-
дзіна).Словапрапісьменніка.Мастацкае ўвасабленне аўтарскай формулы «Чалавек— гэта
цэлысвет».Майстэрствапісьменнікаўраскрыцціўнутранагасветугерояў.Гуманістычны іжыццесцвярджальныпафасапавядання.Сімвалічнысэнсвобразадарогі.
Тэорыя літаратуры. Псіхалагізм у літаратуры (пачатковаепаняцце).
Мастацтва. Скульптура: З. Азгур. «Пісьменнік КузьмаЧорны».
Жывапіс: І. Ахрэмчык. «ПартрэтК.Чорнага»;Х. Ліўшыц. «ЯнкаКупалаіКузьмаЧорныўПячышчаху1942годзе».
А р к а д з ь К у л я ш о ў. Вершы «Мая Бесядзь», «Спакойнага шчасця не зычу нікому...», «На паўмільярдным кіламетры», «Нябё сы — акіян, я знаў даўно...» (2 гадзіны).
Словапрапаэта.Грамадзянская, маральнаэтычная і філасофская тэматыка
вершаў. Раскрыццё агульначалавечага праз глыбока асабістае.Услаўленне чалавека, яго духоўных каштоўнасцей, бязмежнасціпазнаннясябеісвету.ПаэтычнаемайстэрстваА.Куляшова.
Тэорыя літаратуры.Лірычныгерой(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Жывапіс:У. Кожух. «Новая дарога»;М. Ра-
галевіч.«Беларускаякалыханка»;А. Бараноўскі.«Паразалатыхбяроз»;Г. Ваш чанка.«Крылы»;Я. Драздовіч.«Космас»,«Артаполіс»,«Трывеж»,«Панарамамесячнагагорада»,«ПадкружніковыкраявіднапланецеСатурн».
26
Выяўленчаемастацтва:Л. Талбузін. Медаль«АркадзьКуляшоў».
Музыка:Э. Наско. Вакальнаямузыка «Рамансы на вершыА. Куляшова».
М а к с і м Т а н к. Вершы«Мой хлеб надзённы», «Завушніцы», «Ты яшчэ толькі намёк на чалавека...», «Не знаю...» (2 гадзіны).
Словапрапаэта.Тэмы і вобразыпаэзііМаксімаТанка.Філасофскі роздумпра
чалавека,ягожыццёваепрызначэнне.Увагададухоўнагасветучалавека,агульначалавечыхкаштоўнасцей.Шматграннасцьпаэтыкі.
Тэорыя літаратуры. Рытмікаінтанацыйны лад верша (паглыбленнепаняцця).
Мастацтва. С к у л ь п т у р а: І. Міско, А. Фінскі. ПомнікМаксімуТанкуўМядзелі.
Жывапіс:Г. Гарэлаў.«ПартрэтМаксімаТанка»;С. Вярсоцкі. «ВозераНарач»;С. Герус. «ПартрэтМ.Танка»; Я. Зайцаў. «ПартрэтМ.Танка»;Н. Шчасная.«ПартрэтМ.Танка».
Музыка: У. Мулявін.Раманс«Завушніцы»;Д. Смольскі. Раманс«Быцьчалавекамярад»; Ю. Талеснік. Раманс«Завушніцы»;Э. Тырманд. Рамансы «Мой хлеб надзённы», «Сасна», «Ва ўсім,вядома,вінават».
І в а н Ш а м я к і н. Аповесць «Непаўторная вясна» (1якнігапенталогіі«Трывожнае шчасце»)(3 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Адлюстраваннедаваеннагажыццямоладзіўаповесці«Непаў
торная вясна». Духоўны свет Пятра і Сашы, іх узаемаадносіны.Паэзія кахання і прыгожых чалавечых пачуццяў. Маральнаэтычная праблематыка аповесці. Эмацыянальнапсіхалагічнаязмястоўнасцьтвора.Лірычныхарактараўтарскагапісьма.
Мастацтва. Жывапіс: Н. Шчасная. «У снежныя зімы.ПартрэтпісьменнікаІ.П.Шамякіна».
Тэатральнаемастацтва:спектакль«Трывожнаешчасце».
Я н к а Б р ы л ь. Апавяданне «Memento mori»(1 гадзіна).Словапрапісьменніка.Паказвайныўапавяданні.Маральныподзвігстарогаселяніна
ўтворы.Уменнеаўтарабачыцьгераічнаезарамкамібытавыхсцэн.
27
Асуджэннефашызмуўапавяданні.Глыбокаеразуменненароднагагераізму.Урачыстаятанальнасцьаўтарскагапісьма.
Мастацтва. Скульптура:С. Вакар.«ПісьменнікЯ.Брыль».Жывапіс: У. Тоўсцік.«ЯнкаБрыль»;В. Грамыка. «Партрэт
Я.Брыля».
У л а д з і м і р К а р а т к е в і ч. Аповесць «Дзікае паляванне караля Стаха» (4 гадзіны).
Словапрапісьменніка.Гістарычнаяасноватвора.Каларыт,атмасферамінулайэпохі
(80ягг.XIXст.).Роздумабпрызначэннічалавеканазямлі,аблёсебеларускаганарода,узаемасувязірозныхгістарычныхэпох.Праблемыдабраізла,кахання,мужнасціігераізму.ВобразыАндрэяБеларэцкага,АндрэяСвеціловіча іНадзеіЯноўскай.Асаблівасцікампазіцыітвора.
Тэорыя літаратуры.Жанраповесці(паглыбленнепаняцця).Мастацтва. Скульптура:І. Голубеў. ПомнікУ.Караткевічу
ўОршы(Віцебскаявобласць).Жывапіс: У. Батура. «Уладзімір Караткевіч»; У. Тоўсцік.
«Памяці Караткевіча»; У. Зінкевіч. «Партрэт У. Караткевіча»;М. Будавей. «Партрэт У. Караткевіча»; ілюстрацыі да аповесці«Дзікае паляванне караля Стаха»М. Басалыгі, А. Кашкурэвіча, Ю. Якавенкі.
Музыка: У. Солтан. Опера«ДзікаепаляваннекараляСтаха».Кінаітэлемастацтва: «Дзікае паляванне караля
Стаха» (рэжысёр В. Рубінчык); «Памяць каменя» (сцэнарыстУ. Караткевіч); «Сведкі вечнасці» (сцэнарыст У. Караткевіч);«ЧорнызамакАльшанскі»(рэжысёрМ. Пташук).
Я ў г е н і я Я н і ш ч ы ц. Вершы«Ты пакліч мяне. Пазаві...», «Чаму ніколі не баюся я...», «Не воблака, а проста аблачынка...», «Любоў мая...»(2 гадзіны).
Словапрапаэтэсу.Тэматычная палітра паэзіі Яўгеніі Янішчыц: малая радзіма,
казачнаяпалескаяпрырода,вясковыігарадскіпобыт,лірыкакахання.Разнастайнасцьпафасуўтворах:адмажорнага,радаснага,дасумнага,трывожнага.
Мастацтва. Жывапіс:В. Масцераў. «ЯўгеніяЯнішчыц»;А. Лось.«ПаэтэсаЯўгеніяЯнішчыц»;Г. Вашчанка.«МаёПалессе».
28
Музыка: песні і рамансы на словы паэтэсы (кампазітарыЮ. Семяняка, Р. Давыдаў, М. Юрко іінш.).
Тэатральнаемастацтва: монаспектакль «Прыпадаюданябёс»(Беларускіпаэтычнытэатраднагоакцёра«Зніч»,маст.кіраўнікГ. Дзягілева).
Рэзерв вучэбнага часу (1 гадзіна)
Паўтарэнне і падагульненне вывучанага за год (1 гадзіна)
Усяго: навывучэннетвораў—45гадзін; натворчыяработы—4гадзіны; наўрокіпатворахдлядадатковагачытання— 4гадзіны.
СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ЗАВУЧВАННЯ НА ПАМЯЦЬ
Янка Купала.«Яварікаліна».Якуб Колас. «Леснікова пасада» (з паэмы «Новая зямля»)—
урывак(саслоў«Мойродныкут,яктымнемілы!..»,заканчваючысловамі«Камне,вяснатымаладая!..»).
Максім Танк.«Тыяшчэтолькінамёкначалавека...». Яўгенія Янішчыц.«Тыпаклічмяне.Пазаві...».
СПІС ТВОРАЎ ДЛЯ ДАДАТКОВАГА ЧЫТАННЯ
«Аповесць пра Грунвальдскую бітву» (урывак з «ХронікіБыхаўца»)(перакладВ.Чамярыцкага).
БачуБеларусьтакой:фотаальбом(вершызкнігі).Уладзімір Караткевіч. «Чазенія».Генры Лангфела.«СпеўабГаяваце»(перакладА.Куляшова).Максім Лужанін. «Коласрасказваепрасябе».Мікола Маляўка. Зб.«Стараязямля».Алесь Марціновіч. «Гістарычныяпостаці».Іван Саверчанка.«Скарбкрывічоў:легенда».Мігель дэ Сервантэс. «ХітрыгідальгаДонКіхотЛаманчскі».Вальтэр Скот. «Айвенга».Анатоль Статкевіч-Чабаганаў. «Лёсроду—лёсрадзімы».Міхась Стральцоў. «ЗагадкаБагдановіча».Алена Стэльмах.«Дубікрумкач».
29
Мікола Шабовіч. Зб. «Маянадзея» (вершы з раздзелаў«Верлібры»,«Санеты»).
Віктар Шніп. Зб.«Баладакамянёў».Яўгенія Янішчыц. Зб. «Пачынаецца ўсё з любві...», «Зорная
паэма».
АСНОЎНЫЯ ВІДЫ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ПА ЛІТАРАТУРЫЧытанне іпаўнавартаснаеўспрыманнемастацкіхтвораў.Выразнаечытаннемастацкіхтвораў.Вусныіпісьмовыпераказурыўказэпічнагатворазэлементамі
аналізу.Аргументаванне ўласных ацэнак дзеянняў і ўчынкаў герояў
іпадзей.Супастаўленнелітаратурнагатворазягоінтэрпрэтацыяйуін
шыхвідахмастацтва.Падрыхтоўкавуснагавыказвання.Даклад або рэфератналітаратурнуютэмупанекалькіхкры
ніцах.Рэцэнзія,тэзісы,канспектлітаратурнакрытычнагаартыкула
аболекцыінастаўніка.Водгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякіна
фільм,тэлеперадачу,спектакль.Складаннебібліяграфііпатэме,прапанаванайнастаўнікам.Напісанне ўласных твораў (вершаў, невялікіх апавяданняў,
мастацкіхзамалёвак,эсэ іпад.).Выкананнетворчыхзаданняў.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Увыніку засваення зместунавучання беларускайлітаратурывучніпавінны
ведаць:z� аўтараў,назвыізместпраграмныхтвораў;z� асноўныяэпохі інапрамкілітаратуры;z� асноўныязвесткіпражыццёвыітворчышляхпісьменнікаў;z� тэксты,рэкамендаваныяпраграмайдлязавучваннянапамяць;
умець:z� аналізавацьмастацкі твору адзінстве ідэйнага зместу імастацкайформы;
30
z� вызначацьпрыналежнасць твора дапэўнага літаратурнагароду,жанру;z� вызначацьасноўныяпраблемылітаратурнагатвора;z� характарызавацьлітаратурнагагероя;z� аналізавацьпрыёмыраскрыццяхарактаруўмастацкімтворы;z� выяўляцьаўтарскуюпазіцыю;z� самастойнаацэньвацьвывучаныятворызулікаміхмастацкайспецыфікі іабгрунтоўвацьгэтуацэнку;z� рыхтаваць вусны (або пісьмовы) разгорнуты адказ на праблемнаепытаннепавывучанымтворы;z� рыхтаваць паведамленні, рэфераты і інш., карыстаючысялітаратуразнаўчымікрыніцамі;z� аналізавацьіінтэрпрэтавацьмастацкітвор,выкарыстоўваючызвесткіпагісторыі ітэорыілітаратуры;z� суадносіцьмастацкуюлітаратурузграмадскімікультурнымжыццём,раскрывацьканкрэтнагістарычны і агульначалавечызмествывучаныхлітаратурныхтвораў;z� пісацьсачыненнепавывучанымтворы;z� складацьпланіканспектлітаратурнакрытычнагаартыкула;z� рыхтавацьвусныіпісьмовыводгукнасамастойнапрачытануюкнігу,прагледжаныякінафільм,тэлеперадачу,спектакль;z� карыстаццарознагародудаведачнаінфармацыйнайлітаратурай;
валодаць:z� навыкамі абагульнення, сістэматызацыі і супастаўленнявывучанага, выяўлення адметных рыс характару герояў,тыповагаў іхпаводзінах,адносінахдажыцця;z� уменнямі і навыкамі вуснага і пісьмовагамаўлення,лагічнага і выразнага выказвання думак, дастатковым запасаммаўленчыхсродкаў;z� навыкаміпараўнаннялітаратурныхтвораўзтворамііншыхвідаўмастацтва;z� рознымі відамі літаратурнатворчай дзейнасці (напісаннесачынення,паведамлення і інш.);z� навыкамі працы з навуковакрытычнай і даведачнай літаратурайпавызначанайтэме(літаратурнакрытычныяартыкулы, слоўнікі, даведнікі, энцыклапедыі, інтэрнэтрэсурсыі інш.).
31
РУССКИЙ ЯЗЫК
ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА
Цель обучения русскому языку— сформировать у учащихсясистемузнанийоязыкеиречи;научитьихпользоватьсяязыкомво всех видах речевой деятельности (чтение, слушание, письмо,говорение) и в избранных сферах применения языка; развиватьинтеллектуальную, духовнонравственную, коммуникативную,гражданскуюкультуруучащихся.
Реализация указанной цели достигается в процессеформирования языковой, речевой, коммуникативной, лингвокультурологическойисоциокультурнойкомпетенций.
Задачиобучениярусскомуязыку:zz языковоеи речевое развитие учащихсяна основе усвоениязнаний о системе русского языкана всех его уровнях (фонетическом,лексическом, грамматическом),нормрусскоголитературного языка (произносительных, речевых, словообразовательных,морфологических,синтаксических,орфографическихипунктуационных),правилфункционированияязыковых средств в речи; обогащение словарного запасаиграмматическогострояречиучащихся;формированиеправописныхуменийинавыков, уменийпользоватьсяязыкомвразличныхвидахречевойдеятельности(языковая и речевая компетенции);zz формированиекоммуникативныхуменийсоздаватьсамостоятельныесвязныевысказыванияразличныхстилей,типовижанровречи в устнойиписьменнойформена основе овладения учащимися речеведческими понятиями (культураустнойиписьменнойречи, текст, типыречи,жанрыречи,стилиречи)(коммуникативная компетенция);zz формированиеречевойкультурыучащихсянаосновеосвоенияязыкакаксистемысохраненияипередачикультурныхценностей,каксредствапостижениярусскойинациональной
32
культурыв контексте общемировой; развитие способностипользоватьсякультурологическимисведениямидляобеспеченияполноценнойкоммуникации(лингвокульту рологическая и социокультурная компетенции).
Теоретическаяипрактическаянаправленностьобучениярусскомуязыкуиразвитияречиучащихсяподчиненакомпетентност-номуподходу,которыйобъединяетдвапонятия:образовательнаякомпетенцияикомпетентность.Образовательная компетенция—этообщаянорма,результатподготовкиучащегосяпоучебномупредмету(русскомуязыку).Содержаниеобразовательнойкомпетенциирегламентируетпредметнодеятельностнуюсоставляющуюучебногопроцесса, комплексное достижение его целей, запланированногорезультата.Компетентность—этоличностныедостиженияучащегосявобластитеорииипрактикивладенияязыком.
Различаютметапредметныеипредметныекомпетенции.Важнымидляобучениярусскомуязыкуявляютсятакиеметапредметныекомпетенции, как ценностносмысловая, учебнопознавательная,информационная.Онирегулируютсодержательныйкомпонентпривлекаемыхтекстов,учебнопознавательнуюработусинформацией,учебными моделями, общими схемами; выполнение логическихопераций сравнения, анализа, обобщения, классификации, установлениеаналогииит.д.Кпредметным компетенциямотносятсяязыковая,речевая,коммуникативная,лингвокультурологическаяисоциокультурная.
Оптимальнымииэффективнымиподходами,определяющимитеоретическуюиметодическуюбазуобученияязыкуиречи,являютсясистемнофункциональный,коммуникативнодеятельностныйилингвокультурологический.
Системно-функциональный подход предполагает усвоениесистемырусскогоязыка, единицразныхуровней с точки зрениязначения, строения и функционирования; отбор и организациюязыковогоматериаладлясозданияразличныхвидовтекстов,формированияязыковойиречевойкомпетенцийучащихся.
Коммуникативно-деятельностный подход предполагает направленность занятий по русскому языку на обеспечение максимального приближения учебного процесса к реальному процессуобщения, что способствует формированию коммуникативной компетенции.
33
Лингвокультурологический подход обеспечиваетформированиелингвокультурологической компетенции ирешениеважнойзадачи—духовнонравственное,эстетическое,гражданскоевоспитаниеучащихсянаосновевзаимодействияязыка,литературы,культуры,чтодаетвозможностьприобщитьучащихсякнациональной,русскойимировойкультуре.
Системнофункциональный подход к обучению учащихсяV—X классов обусловливает выбор линейно-опережающего и концентрическо го принципов построения содержания обучениярусскому языку как наиболее соответствующих требованиям корганизациипроцессаобучения,развитиюивоспитаниюязыковойиречевойличности.Линейностьструктурысодержанияобученияобеспечиваетпоследовательноеизучениемногоуровневойсистемыязыка,опережение—параллельноеформированиеязыковых,речевыхикоммуникативныхумений.
Опережение осуществляется благодаря изучению в V классепропедевтического раздела «Синтаксис и пунктуация», в VI—VIIклассах—изучениюраздела«Морфология»насинтаксическойоснове.
Разделы «Культура речи», «Текст», «Стили речи» изучаютсяконцентрическисVпоIXкласс,«Жанрыречи»—сVIпоIXкласс,что позволяет учитывать возрастные возможности учащихся,обеспечивать сравнительно раннее ознакомление с необходимымтеоретическимматериаломдляформированиякоммуникативноречевыхуменийинавыков,прочностьусвоениязнанийврезультатевозвращенияктемевкаждомпоследующемклассенановомуровнеиврасширенномобъеме.
Линейноопережающий и концентрический принципы даютвозможность осознавать языковыеи речевыеявления во взаимосвязииодновременноформироватьисовершенствоватьязыковую,речевуюикоммуникативнуюкомпетенцииучащихся.
ВVIII—IXклассахизучаетсясистематическийкурссинтаксисаипунктуации.Синтаксисрассматриваетсякакзамыкающеезвеноязыковойсистемы,вкоторомиспользуютсяединицывсехуровнейсистемыязыкадляреализацииегокоммуникативнойипознавательнойфункций;насинтаксическойосновепроисходитусвоениенормпроизношения,процессовсловоизменения,формированиеречевыхи языковых умений, орфографических навыков, следовательно,
34
синтаксиснеобходимоизучатьвовзаимосвязисдругимиразделаминаукиоязыке.ВIXклассепродолжаетсяизучениераздела«Синтаксисипунктуация».Учебныйматериалпредставленследующимиучебнымитемами:
zz «Общаяхарактеристикасложногопредложения»;zz «Средствасвязииихрольвсложномпредложении»;zz «Сложносочиненныепредложения»;zz «Сложноподчиненныепредложения»;zz «Основныевидыпридаточныхчастейвсложноподчиненномпредложении»;zz «Сложноподчиненные предложения с несколькимипридаточными»;zz «Бессоюзныесложныепредложения»;zz «Сложныепредложениясразнымивидамисвязи»;zz «Чужаяречьиеевиды.Прямаяикосвеннаяречь.Диалог.Цитация».
Принципамиотборасодержанияобученияявляются:zz учетфункциональносемантических особенностейфактовязыковойсистемы;zz минимизация теоретических сведенийна основеих значимостидляречевойдеятельности;zz учет общихи специфических особенностей белорусскогоирусскогоязыков;zz опоранатекст(текстоцентрическийподходприотбореязыковогоидидактическогоматериала);zz опора на этнокультуру (при отборе дидактическогоматериала).
На учебных занятиях целесообразно сочетать фронтальные,групповые,парныеииндивидуальныеформыобучения.Сцельюактивизации познавательной деятельности учащихся рекомендуетсяиспользоватьметодыпроблемногообучения,интерактивные,эвристические,дискуссии,методпроектовидр.Выборформиметодовобученияивоспитанияопределяетсяучителемсамостоятельнонаосновецелейизадачизученияконкретнойтемы,сформулированных в учебной программе требований к результатам учебнойдеятельностиучащихся.
Работапо развитиюречи организуетсянакаждомуроке, приизучениивсехразделовитемкурсарусскогоязыка.Этообуча ющие
35
видыработпоразвитиюсвязнойустнойиписьменнойречиучащихся.Выделениечасовнаихпроведениепланируетучитель,исходяизобщегоколичествачасов,отведенныхнаизучениеданнойтемы.Работанадданнымивидамидеятельностиможетпроводитьсякакв процессе урока, так и при подготовке к нему учащихся дома.Проведениеучебныхзанятийпоразвитиюсвязнойречиучащихсяявляетсяобязательным.
Содержание учебногоматериала дляповторения в концеизученного курса планирует учитель на основе учета усвоенных втечение года знаний, умений и навыков и систематизированноготеоретическогоипрактическогоматериала.Требованиякуменияминавыкам,которымидолжныовладетьучащиесявпроцессеизучениявсехразделов,указаныврубрикахпрограммыпослекаждойтемы:«Грамматическая норма», «Пунктуационная норма», «Основныетребованиякрезультатамучебнойдеятельностиучащихся».
Длядиагностикиусвоениятеоретическихсведений,определениярезультатовучебнойдеятельностирекомендуютсяследующиеформы контроля:
zz учебноесообщение;zz диктантыразличныхвидов;zz изложение (подробное, сжатое, выборочное, с дополнительнымзаданием);zz сочинение;zz различныевидыразбороввпределахизученногоматериала;zz тестоваяработа.
Основная часть программы состоит из трех компонентов:теоретического материала, операционного (виды деятельности) ипрактического (умения и навыки), что в совокупности и составляетсодержаниеобучения.Вконцепрограммыуказаныформыиколичествообязательныхконтрольныхработ.
36
СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА(70 ч)
Повторение изученного в VIII классе (3 ч)
Текст. Стили речи (3 ч)Текстиегоосновныепризнаки (повторение).Синтаксическая
синонимия(ознакомление).Стилиречи(повторение):языковыесредствастилей.Учебное сообщение; анализ текста; подробное (сжатое) изло-
жение; составление плана текста и написание подробного изложе-ния с сохранением авторских выразительных средств; подбор син-таксических синонимов; составление текста по данному началу.
ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ
Выявлятьпризнакитекста,композиционныеособенноститиповречи;определятьпризнакиречевойситуацииифункциональныхстилейречи;уметьхарактеризоватьречевуюситуацию;различатьфункциональныестилиречи;осознанновыбиратьсредстваречевойвыразительности для достижения образности, экспрессивноститекста; создавать устные и письменные связные высказывания,различныепостилю.
Жанры речи (4 ч)Отзыв.Реферат.Содержание,композиция,языковыесредства.Учебное сообщение по схеме, опорному конспекту и другому
мате риалу, представленному в учебном пособии; анализ образцов компози ционных частей отзыва; написание отзыва о стихотво-рении; анализ композиционных частей реферата; составление реферата по данному плану-схеме; анализ речевых формул, ис-пользуемых в реферате; оформ ление титульного листа реферата; подготовка реферата.
ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ
Создаватьвустнойиписьменнойформетекстырассуждений,повествованийиописаний.
37
СИНТАКСИС И ПУНКТУАЦИЯ(продолжение)
Сложное предложение (41 ч)Общая характеристика сложного предложения (1 ч)
Значениесложногопредложения(ознакомление).Средствасвязииихрольвсложномпредложении(ознакомление).
Строениесложногопредложения:союзные(сложносочиненные,сложноподчиненные)ибессоюзныепредложения.
Составление учебного сообщения по схеме; анализ текста; устное (письменное) изложение текста по составленному плану.
Сложносочиненное предложение (8 ч)Средства связи частей в сложносочиненном предложении:
сочинительныесоюзы,интонация.Сложносочиненныепредложения с соединительными, разделительными и противительнымисоюзами.Знакипрепинаниявсложносочиненномпредложении.
Составление учебного сообщения по таблице; анализ текста; раз вернутый ответ на вопрос; устное изложение текста; сочи-нение в фор ме сравнительной характеристики.
Сложноподчиненное предложение (20 ч)Сложноподчиненноепредложение:главнаяипридаточнаяча
сти. Средства связи частей в сложноподчиненном предложении:подчинительныесоюзы,союзныеслова,указательныеслова.Основныевидыпридаточныхчастей:определительная,изъяснительная,обстоятельственные (места, времени, причины, следствия, цели,условия,уступки,образадействия,степени,сравнительная).Знакипрепинаниявсложноподчиненномпредложении.
Сложноподчиненноепредложениеснесколькимипридаточнымичастями:однородноеинеоднородноесоподчинение,последовательноеподчинение (ознакомление).Знакипрепинаниявсложноподчиненномпредложенииснесколькимипридаточнымичастями.
Учебное сообщение по таблице; составление таблиц (аналитиче-ской, обобщающей); написание по схеме (плану) рецензии на люби-мую те лепередачу в виде письма ведущему; выборочное изложение; сочинение-рассуждение на предложенную тему; сочинение текста по данному началу.
38
Бессоюзное сложное предложение (8 ч)Средства связи частей в бессоюзном сложном предложении:
интонация,порядокследованиячастей.Знакипрепинаниявбессоюзномсложномпредложении.
Учебное сообщение; анализ текста; анализ текстов пословиц, пого ворок, загадок; выборочное изложение, сочинение на предло-женную тему.
Сложные предложения с разными видами связи (4 ч)
Сложные предложения с разными видами связи: союзной ибессоюзной.Знакипрепинаниявпредложенияхсразнымивидамисвязи.
Учебное сообщение; анализ текста; сжатое (подробное) из-ложе ние; устное (письменное) сочинение-рассуждение по данному началу.
Грамматическая норма. Правильное построение сложноподчиненного предложения: выбор союза, союзного слова; расположение придаточной части; согласование союзных словкоторый, какой с опорными словами в главной части, союзного словачейсопределяемымсловомвпридаточнойчасти.
Пунктуационная норма.Запятая,точкасзапятой,тиремеждучастями сложносочиненного предложения; отсутствие запятой всложносочиненномпредложенииприналичииобщеговторостепенного члена. Запятая в сложноподчиненном предложении. Отсутствиезапятоймеждуоднороднымипридаточными,соединеннымисоюзом и. Запятая на стыке сочинительного и подчинительногосоюзовилидвухподчинительныхсоюзов(союзаисоюзногослова).Запятая, точка с запятой в бессоюзном сложном предложении.Двоеточиевбессоюзномсложномпредложении.Тиревбессоюзномсложномпредложении.
ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ
Уметьобнаруживатьчастивсоставесложногопредложенияиопределятьихколичество;определятьтипсложногопредложения:союзное (сложносочиненное, сложноподчиненное), бессоюзное,
39
сложноепредложениесразнымивидамисвязи;определятьосновныевидыпридаточныхчастейвсложноподчиненномпредложении;разграничиватьсоюзыисоюзныеслова;анализироватьсложноподчиненныепредложенияснесколькимипридаточными;составлятьсхемысложногопредложения;составлятьсложныепредложенияпо схемам; интонировать сложные предложения; выполнятьсинтаксический и пунктуационный разбор сложносочиненных,сложноподчиненных,бессоюзныхпредложений,сложныхпредложенийсразнымивидамисвязи;использоватьтекстообразующуюроль различных типов сложных предложений для организациитипаречи: сложныхпредложенийсо значениемобусловленностиисинонимичныхимконструкцийврассуждении,сложныхпредложений со сравнительными отношениями и синонимичных имконструкций в описании; сложноподчиненные предложения спридаточнойизъяснительнойдлявыраженияавторскойпозиции(оценки,восприятия,отношения)исозданияцелостноститекста;употреблятьбессоюзныепредложениявразговорнойречи;использовать синонимичные синтаксические конструкции (союзные ибессоюзныепредложения, сложныеи простыепредложения) какисточникбогатстваиразнообразияречи.
Чужая речь и ее виды (8 ч)Прямая речь (углубленное повторение). Знаки препинания в
предложенияхспрямойречью.Косвеннаяречь.Диалог.Знакипрепинанияпридиалоге.Цитация. Способы введения цитат в текст. Эпиграф. Знаки
препинанияприцитировании.Грамматическая норма. Правила замены прямой речи кос
венной.Пунктуационная норма.Знакипрепинаниявпредложенияхс
прямойречью(углубленноеповторение).Пунктуационноеоформление диалога. Пунктуационное оформление цитат, в том числестихотворных.Оформлениеэпиграфаксочинению.
Учебное сообщение; анализ текста; создание текстов с ис поль-зова нием различных способов передачи чужой речи; редактирование предло жений; подробное изложение.
ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ
Уметь определять способы передачи чужой речи; составлятьпредложенияспрямойикосвеннойречью;заменятьпрямуюречькосвеннойинаоборот;выполнятьсинтаксическийразборпредложенийспрямойречью;использоватьразличныеспособыпередачичужойречиприпересказетекстаотпервогоитретьеголица,прямуюречь для речевой характеристики героев; уместно использоватьцитатывсочиненияхиустныхвысказыванияхдляиллюстрациииподтверждениямысли;подбиратьэпиграфксочинениювсоответствиистемойиосновноймысльютекста.
Повторение изученного в IX классе (2 ч)
Контрольные письменные работы (7 ч)Из них: диктанты — 2 (2 ч), изложения — 2 (4 ч),
тестовая работа — 1 (1 ч)
Резервное время (2 ч)
41
РУССКАЯ ЛИТЕРАТУРА
ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА
Целью изучениялитературыявляетсяприобщениеучащихсякискусствусловавконтекстедвижениядуховнойисоциальноисторическойжизнинародаиразвитиенаэтойосновехудожественногомышленияиэстетическихчувств,творческихспособностей,читательскойиречевойкультуры,формированиенравственноэстетическихориентаций.
Содержание литературного образованиясоставляютчетыреосновных компонента: 1) знания; 2) система специальных (читательских)умений;3)опытсамостоятельнойлитературнотворческойдеятельности;4)системанормотношениякмиру,людям,ксебе.
Первый компонент— знания— учебного предмета «Русскаялитература»формируетсяпутемосвоенияразнообразногоисторико и теоретиколитературногоматериала.Элементы содержанияучебногопредметапредставленывпрограммекомплексно,вовзаимосвязи историкофункционального, проблемнотематического,жанровородовогоаспектов,ссоблюдениемпринциповпреемственностиидоступности.
Основойучебногокурсаявляютсялитературныепроизведения,которые отбирались с учетом их художественных достоинств,общечеловеческой значимости, воспитательной ценности, меставтворчествеписателяивисториилитературы,актуальностидлянашеговремени,доступностииинтересадляучащихся.
Ваннотацияхпрограмм,которыеносятрекомендательныйхарактер,вниманиеучителейобращаетсянагуманистическийсмыслпроизведения,диалектическуюсвязьсоциального,конкретноисторическогоиобщечеловеческоговнем,художественноесвоеобразие,авторскуюпозицию.
Учителям предоставляется возможность дифференцироватьматериалвзависимостиотуровняподготовленностикласса.Освоениеновыхтеоретическихпонятийопираетсянапреемственностьмежду этапами литературного обучения, которая обеспечивается
42
постепеннымусложнением опорных теоретиколитературныхкатегорий,закреплениемприобретенныхзнанийиразвитиемуменийиспользоватьихприанализехудожественныхтекстов.
Второй компонент содержания литературного образования—система специальных (читательских) умений— формируетсянаосновезнанийпотеории,историилитературы,пониманияспецификихудожественногопроизведения.Онсоздаетбазудлядальнейшеголитературногосамообразованияучащихся.
Программаориентируетучителянаформированиеиразвитиеуучащихсяследующихчитательскихумений:
zz умений,связанныхсхудожественнымвосприятиемлитературного произведения (представлять, воображатькартиныи образы, созданные писателем; высказывать первичныевпечатленияидр.);zz аналитическихумений (анализ эпизода, сюжета,композиции,художественногоязыкаидр.);zz синтезирующих умений (умений сопоставлять, обобщать,делатьвыводы);zz умений, связанных с оценкой художественного произведения.
Третий компонент— опыт самостоятельной литературно-твор ческой деятельности — приобретается учащимися приусловии полноценного первичного восприятия текста на эмоциональнообразномуровне,самостоятельногоегоинтерпретирования,проявления личностного отношения к произведению в процессеработынадустнымииписьменнымисочинениямиразныхжанров,творческогопересозданиясловесноготекставдругиевидыискусства(словесноерисование,иллюстрирование,мизансценированиеидр.).
Четвертый компонент содержания литературного образования—система норм отношения к миру, людям, к себе—обеспечиваетсяпреждевсегоотборомпроизведенийдляобязательногоизучения,дополнительногочтения.Программаориентируетучителянетольконаизучениелитературы,ноинавоспитаниеучащихсяее средствами. Эта идея реализуется в содержании и структурепрограммы,предусматривающейи систематизацию знаний о литературе и искусстве, и их осмысление на мировоззренческом,философском и эстетическом уровнях. Таким образом, изучениелитературы призвано обеспечить понимание учащимися ее роли
43
и значения для собственного духовного становления, развитиясамосознанияинравственногосамоопределения.
Вконтекстекомпетентностногоподходаследуетстремитьсякусилениюпрактикоориентированнойнаправленностилитературногообразования,реализуемойчерезразличныевидыдеятельности:сопоставлениепроизведенийразныхвидовискусства,выполнениетворческих упражнений, подготовку проектов, проведение читательскихконкурсовиконференций,литературныхдиспутов,постановкуфрагментовпроизведений,подбориллюстративногофото,аудиоивидеоматериала.
УчебнаяпрограммаIXклассаотражаетотносительнозавершенноеобразованиепорусскойлитературе,включаяисториколитературныйпроцессXI—XXвв.,выстроенныйнаключевыхпроблемахи творчестве писателей, дающих в художественном отраженииобъективноепредставлениеомиреичеловеке.
ВтеоретиколитературномпланевниманиеучащихсяIXклассасосредоточиваетсянавопросах:автор—егогерои—читательскоевосприятие;продолжаетсяначатаявпредыдущемклассеработанадлитературнымпроизведениемкакхудожественнойцелостностью.
ОбучениевIXклассепредполагаетинтенсивноелитературноеразвитиеучащихся,длячеготребуетсяосновательнаяначитанностьиболееглубокоеовладениетеориейлитературыкакинструментоманализахудожественныхтекстов.Выборформиметодовобученияи воспитания определяется учителем самостоятельно на основецелей и задач изучения конкретной темы, сформулированных вучебнойпрограмметребованийкрезультатамучебнойдеятельностиучащихсясучетомихвозрастныхииндивидуальныхособенностей.
После окончания IX класса у учащихсяформируется целостное представление о литературном процессе. Этому способствуетхронологически выстроенное содержание программы: от литературы Древней Руси и «Слова о полку Игореве» до произведенийВ.М.ШукшинаиВ.Г.Распутина.Зарубежнаялитературапредставлена фантастической повестью А. Азимова «Двухсотлетнийчеловек».
Списокдлядополнительногочтенияноситрекомендательныйхарактер.Внемсодержатсяпроизведенияширокогожанровотематического диапазона, отобранные с учетом возрастных особенностей учащихся и их читательских интересов. Произведения,предложенныедлядополнительногочтения,жанровоитематически
44
связаныспроизведениямиизспискадлячтенияиизучения.Онимогутбытьрекомендованыдлясамостоятельногопрочтения.Учитель такжеможет использовать данные произведения в качествевспомогательного материала на учебных занятиях: для созданияширокоголитературногоконтекста,какиллюстрацию,какосновудлятворческихзаданийилипроектнойработыит.д.
Таккакпрограммапредусматриваетотносительноезавершениелитературногообразования,рекомендуетсяпроводитьзаключительныезанятиявформеитоговойнаучнойконференции,литературнойигры,литературнойгостиной.
СОДЕРЖАНИЕ УЧЕБНОГО ПРЕДМЕТА(53 ч, из них 1 ч — на написание сочинения)
Введение (1 ч)Истокиславянскойписьменности.Становлениелитературы.Основныеэтапыразвитиярусскойлитературы(ДревняяРусь,
XVIII—XXвв.).Начальноепонятиеолитературномпроцессе,преемственность
идей, художественных образов, средств и типов художественнойизобразительности (эпического, лирического, драматического)влитературномпроцессе.
ЛИТЕРАТУРА ДРЕВНЕЙ РУСИ (XI—XVII вв.)БогатствоисвоеобразиекультурыДревнейРуси.Местодревне
русскойлитературывмировомлитературномпроцессе.Древнерусскаялитературакакколыбельрусской,украинскойибелорусскойнациональныхлитератур.
Самобытныйхарактердревнерусскойлитературы.Разнообразиежанров.
«Слово о полку Игореве»(3ч).Историческаяосновапамятника.Сюжетикомпозиция.Лиризм
ипублицистичность.Патриотическийпафос.Призывкединениюрусскихземель.ЭпичностьвизображенииРусскойземлиисудеб
45
людей:Игоря,Ярославны,Всеволода,Святославаидр.Голосавтора,гражданинаипатриота.Проблемаавторства.
Белорусскиемотивыв«Слове...».Связьпоэмысфольклором.«СловоополкуИгореве»какисторикокультурныйпамятникславянскихнародов.Переводыпамятникалитературы.
Теория литературы.Мастерствохудожественногоперевода.Литература и искусство. Опера А. П. Бородина «Князь
Игорь».Русская литература XVII в.НачалокнигопечатаниянаРуси.
«Домострой»каклитературноепроизведение.ДеятельностьСимеонаПолоцкого.
Для дополнительного чтения«Задонщина».«Повестьвременныхлет»(фрагмент).ЕпифанийПремудрый.«ЖитиеСергияРадонежского».Б.К.Зайцев.«ПреподобныйСергийРадонежский».М.Г.Булахов.«СловоополкуИгореве»влитературе,искус
стве,науке.Краткийэнциклопедическийсловарь.
ЛИТЕРАТУРА XVIII в.Классицизм (2 ч)
Классицизмкакхудожественнаясистема.РасцветклассицизмавЕвропе.
Общаяхарактеристикарусскогоклассицизма(патриотическийпафос, просветительская и критическая направленность, связь ссовременностью).
Особенностирусскогоклассицизмавдругихвидахискусства.
М. В. Л о м о н о с о в. «Ода на день восшествия на Всерос сийский престол Ея Величества Государыни императрицы Елиса веты Петровны 1747 года», «Разговор с Анакреоном» (однопроизведениеповыборуучителя).
Патриотическийпафос«Оды на день восшествия...».Воспевание страны, ее природы, истории. Программа развития науки ипросвещениявРоссии.
«Разговор с Анакреоном».Осмыслежизниипоэтическомтворчестве.ГуманизмЛомоносова.
46
Г. Р. Д е р ж а в и н. «Властителям и судиям», «Памятник», «Ласточка», «Снигирь» (одно произведениеповыборуучителя).
«Властителям и судиям». Обличениенеправеднойвласти.Гражданская смелость и стремление поэта к истине.Представление опросвещенномгосударственномдеятеле.
«Памятник». Утверждениебессмертияпоэтическоготворчества.Старославянизмы, элементы «высокого» стиля в стихотворении,ихроль.
«Ласточка», «Снигирь». Выходзарамкитрадицийклассицизма.Стремлениепередатьличныечувстваиавторскиепереживаниявстихотворении.Живойиобразныйязык.Реальныеадресатыпроизведений.Отражениевобразеласточкиидеиобессмертиичеловеческойдуши.Поэтическоеосмыслениежизникаксменывременгода. Философские раздумья о равенстве людей перед смертью.Образ А. В. Суворова как выдающегося полководца и человека.Художественныесредстваеговоплощениявпроизведении.
Теория литературы. Особенностьрусскогоклассицизма.Литература и искусство. Сюжетные полотна А. П. Лосен
ко, портретная живопись Д. Г. Левицкого, Ф. С. Рокотова; архитектурные ансамбли В. И. Баженова (Смольный институт вПетербурге, дом Пашкова в Москве), М. Ф. Казакова (РусскиймузейвСанктПетербурге,ПетербургскийиМосковскийуниверситеты),К.И.Росси(зданияГенеральногоштаба,СенатавСанктПетербурге),А.Н.Воронихина(КазанскийкафедральныйсоборвСанктПетербурге), А. Д. Захарова (Адмиралтейство), Б.Ф. Растрелли(БольшойЕкатерининскийдворецвЦарскомСеле).
Для дополнительного чтенияК.ГорацийФ.«Памятник».М.В.Ломоносов.«ОданавзятиеХотина».Г.Р.Державин.«НасмертькнязяМещерского».
Д. И. Ф о н в и з и н. «Недоросль»(3ч).Д.И.Фонвизин—драматург,блестящийпублицист,«сатиры
смелыйвластелин»(А.С.Пушкин).«Недоросль».Идея«просвещенногоабсолютизма»вкомедии.
Конфликт между миром невежества, корысти, деспотизма и защитникамипросвещенияичеловеческогодостоинства.Проблемы
47
крепостничества,законности,государственногоправления,воспитания,чести,долга.Гуманистическийпафоскомедии.Особенностипостроения пьесы и принципы создания характеров. Единствовремени,местаидействиявкомедии.
Теория литературы.Конфликтвкомедии.
Сентиментализм (1 ч)Изображениечувстввлитературесентиментализма.Н.М.Ка
рамзин— первый русский писательсентименталист. «БеднаяЛиза»— повесть о чувствах простой девушки как откровениевремени.
Для дополнительного чтенияД.И.Фонвизин.«Бригадир»,«Придворнаяграмматика».Ж.Б.Мольер.«Мещанинводворянстве».
ЛИТЕРАТУРА XIX в.Романтизм (1 ч)
XIXв.—новыйэтапвразвитиимировойлитературы.РомантизмкакодноизведущиххудожественныхнаправленийвлитературеXIXв.Закономерностиеговозникновенияиразвития.
Общественноисторическиеиэстетическиеистокиромантизма.Дж.Г.Байрон,В.Гюго,А.Дюма,В.Скотт,Э.Т.Гофман,Г.Гейне,А.Мицкевич—выдающиесяпредставителиевропейскогоромантизма.
Утверждениесвободыличности,ееправвпроизведенияхромантизма. Герои— яркие, исключительные личности. Необычныеобстоятельства,экзотическиемотивы.
Обращенность к истории, народным традициям, обычаям,фольклору.Проблеманародностивэстетикеромантизма.
В. А. Жуковский, Е. А. Баратынский, К. Н. Батюшков,К.Ф.Рылеев,В.К.Кюхельбекер,А.А.Дельвигкаккрупныепредставители русского романтизма. Романтизм в раннем творчествеА.С.ПушкинаиМ.Ю.Лермонтова.
Своеобразиерусскогоромантизма,обусловленноеособенностями исторического развития России и национальных культурныхтрадиций.
48
В. А. Ж у к о в с к и й. «Вечер», «Море», «Сельское кладбище», «Светлана» (двапроизведенияповыборуучителя) (2ч).
СловооВ.А.Жуковском,поэтеипереводчике.«Вечер», «Море». Тема Родины в элегиях. Гармония как не
достижимый идеал. Авторское восприятие окружающего мира.РомантикатаинственногоичудесноговпоэзииВ.А.Жуковскогокакотражениеегодуховныхисканий.
«Сельское кладбище». Отражение романтического взгляда намиричеловека:смыслназвания,взаимосвязьприродысдушевнымипереживаниями,раздумьянатемыжизниисмерти,неумолимостисудьбы.Образылирическогогерояипоэтавпроизведении.
«Светлана». Напряженный драматический рассказ о судьбе,таинственный,светлый,согретыйверойвторжестводоброго.Атмосферанародностивбалладе.
Своеобразие поэзииЖуковского, его традиции в литературеследующих десятилетий. МестоЖуковского в истории русскойлитературы.Жуковскийпереводчик.
Теория литературы.Представлениеоромантизмекакохудожественнойсистеме.Особенностирусскогоромантизма.
Литература и искусство. Живопись К. П. Брюллова («ПоследнийденьПомпеи»,«ГадающаяСветлана»),О.А.Кипренского(«Автопортрет»,портретА.С.Пушкина).ОпераА.Н.Верстовского«Аскольдовамогила».
Для дополнительного чтенияДж.Г.Байрон.Лирика,«ПаломничествоЧайльдГарольда».В.Гюго.«Отверженные».В.Скотт.«Айвенго».В.А.Жуковский.«Цветок»,«Людмила».К.Ф.Рылеев. «Думы», «Я ль буду в роковое время...»,
«Войнаровский».Е.А.Баратынский.«Муза»,«Кчемуневольникумечтания
свободы».А.Мицкевич.Стихотворения,баллады.Ю.Н.Тынянов.«Кюхля».
Переход к реализму (1 ч)Социальноисторическиеиэстетическиепредпосылкивозник
новенияреализмаврусскойизарубежнойлитературах.
49
Отличиереализмаотклассицизма,сентиментализмаиромантизма.Национальноесвоеобразиерусскогореализма.Классическийикритическийреализм.
Развитиепрофессиональнойрусскойкритики.В.Г.БелинскийиегостатьиобА.С.Пушкине,М.Ю.Лермонтове,Н.В.Гоголе.
Теория литературы. Реализмкакхудожественнаясистема.Литература и искусство. ЖивописьВ.А.Тропинина(портрет
А. С. Пушкина, «Портрет сына»), П. А. Федотова («Сватовствомайора»,«Утрочиновника,получившегопервыйкрестик»,«Завтракаристократа»).
А. С. Г р и б о е д о в. «Горе от ума» (4ч).Очеркжизнии творчестваА.С. Грибоедова: «Уми дела» его
«бессмертнывпамятирусской».Грибоедовидекабристы.«Горе от ума». Просветительские идеи в комедии: темы ума,
знания, протеста против насилия и произвола; утверждение независимости и свободы личности. Критика крепостничества идеспотизма.ТрагедияЧацкогоиегонравственнаяпобеданадфамусовскимобществом.Фамусов,Скалозуб,Молчалинкаксимволыкрепостничестваибюрократическойсистемы.РольобразаСофьивпьесе.Обобщающийсмыслобразовкомедии.Своеобразиекомпозициикомедии.Афористичностьязыка.
Чертыклассицизмаиреализмавкомедии.Сценическаяисториякомедии«Гореотума»вРоссиииБеларуси.
Связьсбелорусскойлитературой(В.ДунинМарцинкевич).И.А.Гончаровокомедии(статья«Мильонтерзаний»всокра
щении).Теория литературы. Конфликт в драматическом произве
дении.
Для дополнительного чтенияЮ.Н.Тынянов.«СмертьВазирМухтара».В.Г.Белинский.«Взгляднарусскуюлитературу1847г.»
(статьяпервая).
А. С. П у ш к и н. «Брожу ли я вдоль улиц шумных...», «Дар напрасный, дар случайный...», «...Вновь я посетил...», «Я памят-ник себе воздвиг нерукотворный...», «К Чаадаеву», «В Сибирь»,
50
«19 ок тября» (1825), «Мадонна», «Я Вас любил...», «Я помню чуд-ное мгновенье...», «На холмах Грузии», «Пророк», «Поэт», «Поэт и толпа»идр.;роман«Евгений Онегин»(9ч).
Жизненный и творческий путь поэта (с обобщением ранееизученного).Детствоиотрочество.«Смуглыйотрок»всадахЦарскосельскоголицея.Петербургскийпериод.Личноеигражданскоев лирике поэта, стремление к социальной справедливости.Юг вжизни ссыльного А. С. Пушкина. Расцвет романтизма в произведенияхпоэта.
Михайловское.Переходотромантизмакреализму.Романтическоепредставлениеолюбви,многогранностьподлинногочувства.Светлаягрусть,одухотворенность,благородствоивысотачувстввпушкинскойпоэзии.
Возвращениеизссылки.Пушкинидекабристы.Темапоэтаипоэзии.Высокоепредназначениепоэта(«Пророк»,
«Поэт», «Поэт и толпа», «Я памятник себе воздвиг нерукотворный...»).Художественноесовершенствопушкинскойпоэзии.
Болдинскаяосень1830г.—поратворческихоткрытий.Завершениероманавстихах«ЕвгенийОнегин».
Философская лирика. Раздумья о смыслежизни («Брожу лиявдольулицшумных...»,«Вновьяпосетил...»,«Дарнапрасный,дарслучайный...»).
ДуэльигибельПушкина.РольПушкинавразвитиирусскойлитературы.Теория литературы.Углублениепонятияолирике.Единство
формыисодержаниявлирическомтексте.«Евгений Онегин». Историзм в изображении поры «юности
мятежной»вжизнидворянскоймолодежи20хгг.ХIХв.«Чторомантизмоммызовем»:романтическоемироощущениеиромантизмкак творческий метод. Реалистическое изображение поместногодворянства,русскойприродыидеревни.Образ«триждыромантика»ВладимираЛенскоговреалистическомромане.Татьяны«милыйидеал».ОсобенностиличностногоразвитияижизненныхисканийЕвгенияОнегина.Образавтора.Энциклопедизмромана:нравственнофилософскаяпроблематика.Критикиоромане.
В.Г.БелинскийопроизведенияхА.С.Пушкина(«СочиненияАлександраПушкина».Статьивосьмаяидевятая(фрагменты)).
51
Теория литературы. Становление жанра реалистическогоромана. Роман в стихах. Композиция романа. Роль лирическихотступлений. Пейзаж в романе. Строфика (онегинская строфа);изобразительновыразительные средства языка. Диалог автора ичитателя.Литературныйтип.
Литература и искусство. ПроизведенияА.С.Пушкинавмузыке,живописи,кино.ОпераП.И.Чайковского«Пиковаядама»,операМ.И.Глинки«РусланиЛюдмила».РисункиА.С.Пушкина.ИллюстрацииН.Н.Рушевой.
Для дополнительного чтенияА.С.Пушкин. «Борис Годунов», «Маленькие трагедии»,
«Пиковаядама».
М. Ю. Л е р м о н т о в. «Родина», «Когда волнуется желтеющая нива...», «Прощай, немытая Россия», «Дума»,«Как часто, пестрою толпою окружен...», «Смерть поэта», «Поэт»; роман «Герой нашего времени» (8ч).
Очеркжизниитворчествасобобщениемизученного.Лирика. Основныетемыимотивы:вольнолюбие,мятежность,
чувстваодиночестваитоски,гражданственностьисоциальнаяактивность.РодинаисовременникивпоэзииЛермонтова.М.Ю.Лермонтов—продолжательпушкинскихтрадицийвлитературе.
М.Ю.Лермонтовибелорусскаялитература.Лермонтоввпереводахнабелорусскийязык.ТрадицииЛермонтовавбелорусскойлитературе.
«Герой нашего времени»—реалистическийсоциальнопсихологическийроман.Проблематикаисистемаобразов.Печоринвсистемедействующихлицпроизведения.«Историядушичеловеческой»вромане.
Главныйгерой—незауряднаяличность;еготрагическаясудьба.Проблемасмыслажизни,социальнойактивностичеловека,егоответственностипередвременемипередсобой.
Роль композиции в раскрытии характера Печорина и художественногозамысларомана.Психологизм,особенностиязыка.
В. Г.Белинский о лирикеМ.Ю.Лермонтоваи о романе«Геройнашеговремени» (статьи«Геройнашеговремени.СочинениеМ.Лермонтова»,«СтихотворенияМ.Лермонтова»(всокращении)).
52
Теория литературы. Социальнопсихологический роман.Композициякакодноизсредстввыраженияхудожественнойидеи.
Литература и искусство. РисункиМ.Ю.Лермонтова.
Для дополнительного чтенияМ.Ю.Лермонтов.«КнягиняЛиговская».
Н. В. Г о г о л ь. «Шинель»(2ч).Очеркжизниитворчествасобобщениемизученного.История «маленького человека» Акакия Акакиевича. Про
блемапотеричеловеческогодостоинства.Равнодушиеобществактрагедиичеловека.Петербургкакобразсимвол.Рольфантастикивхудожественномпроизведении.
Теория литературы.Понятиеогротеске.
Для дополнительного чтенияФ.М.Достоевский.«Бедныелюди».
ЛИТЕРАТУРА XX в.Обзор (1 ч)
ТенденцииразвитиярусскойлитературыХХв.Основныехудожественныесистемы.Ведущиеписателиэтогопериода.Концепциямираичеловека.БогатствоиразнообразиенаправленийврусскойлитературеХХв.МодернизмкакновоенаправлениевлитературеначалаХХв.ИзменениявреализмеХХв.ЛитератураСССРирусского зарубежья.Перестройка и литература. Роль возвращеннойлитературы.
А. И. К у п р и н. «Гранатовый браслет»(2ч).Очеркжизниитворчества.«Гранатовый браслет».Любовькак«величайшаятайнавмире».
ТрагическаяисториялюбвиЖелткова.Психологизмвизображениигероев.Символикадетали.
А н д р е й П л а т о н о в. «В прекрасном и яростном мире» (2ч).Сложность, противоречивость, конфликтность окружающего
мира.Первоежизненноеиспытаниеюноши.
53
Поэзия второй половины XX в. (2 ч)Жанровостилевыеособенностипоэзии.Усилениелирикопубли
цистического начала в творчестве реалистов (Е. А. Евтушенко(«Старый друг», «Я чтото часто замечаю...»), Б. А. Чичибабин(«Молитва»(«Неподаримнелегкойдоли...»)),А.А.Вознесенский(«Стихинепишутся—случаются...»,«Сага»(«Тыменянарассветеразбудишь...»))идр.).Современноеивечноевпоэзиимодернистов(И.А.Бродский(«Япамятниквоздвигсебеиной...»)идр.).Лирикоромантическая поэзия Б.Ш. Окуджавы («Ночной разговор»,«Ленинградскаяэлегия»),Ю.Д.Левитанского(«Кинематограф»,«Моепоколение»),Ю.П.Мориц(«Мужество»,«ЗейдерЗее»).ПоэзияВ.С.Высоцкого(«Белоебезмолвие»,«Онневернулсяизбоя»,«Конипривередливые»идр.),развитиебардовскойпесни.Синтезреализма,модернизмаиромантизмавпоэзииБ.А.Ахмадулиной(сб.«Возлеелки»),А.С.Кушнера(сб.«Ночнаямузыка»).
СтихотворенияН.М.Рубцова («Памятиматери», «Вминутымузыкипечальной...»),А.А.Тарковского(«Вотилетопрошло...»,«Суббота, 21 июня»), Р. И. Рождественского («Человеку надомало», «Без тебя»), В. Н. Корнилова («Эпоха», «Трава», «Пролог»), Д. С. Самойлова («Сороковые», «А мне приснился сон»),Ю.П.Кузнецова(«Атомнаясказка»),О.Г.Чухонцева(«Этотгороддеревянныйнареке...»,«Зычныйгудок...»)(стихотворениядвухтрехавторовповыборуучителя).
Б. Л. В а с и л ь е в. «А зори здесь тихие...»(2ч).Женщинанавойне.ОбразыдевушекзенитчицистаршиныВа
скова.Лиричностьитрагизмвизображениигероевповести.Теория литературы.«Лейтенантская»проза.Психологизмв
изображениичеловекавэкстремальныхситуациях.Литература и искусство. Художественный фильм «А зори
здесьтихие...»режиссераС.И.Ростоцкого(1972).Военнаядрама«Азориздесьтихие...»режиссераР.Ф.Давлетьярова(2015).
В. М. Ш у к ш и н. «Обида» (2ч).Масштаб личности и таланта В. М.Шукшина. Его работа в
кинои театре. Творческийпоиск художника.Острая постановкасоциальных и нравственных проблем. Пристальное внимание кчеловеку, утверждение его достоинства. Стремление писателя
54
«достучатьсядоего(читателя)сердца»(В.М.Шукшин).Обостренноечувствоправды,поискнравственногоидеала.
«Обида». Столкновение наивноромантического и реальноговзглядовнажизньичеловека.
Теория литературы.Мастерствосозданиялитературноготипа.
Для дополнительного чтенияВ.М.Шукшин. «Срезал», «Чудик», «Сельские жители»,
«Беседыприяснойлуне».
В. Г. Р а с п у т и н. «Пожар» (2ч).Размышление о современнике и егожизни, его гражданском
мужествеинравственнойпозиции.Поискответанавопросотом,вчемпричина«пожара»вдушахлюдей,переставшихбытьхозяеваминароднойземле.
Для дополнительного чтенияВ.Ф.Карамазов.«Смотритевглазалемуру».Б.Л.Васильев.«Вычье,старичье?»,«Нестреляйтебелых
лебедей».Ф.А.Абрамов.«Деревянныекони»,«Алька».В.С.Маканин.«Антилидер»,«Утрата».Л.С.Петрушевская.«Песнивосточныхславян».
ИЗ ЗАРУБЕЖНОЙ ЛИТЕРАТУРЫА. А з и м о в. «Двухсотлетний человек» (1ч).Развитиежанранаучнофантастическойлитературы.Белорус
скиекорниАйзекаАзимова.Проблема толерантности в рассказе«Двухсотлетнийчеловек».
Для дополнительного чтенияР.Брэдбери.«451градуспоФаренгейту».С.Лем.«Солярис».А.Азимов.«Я,робот».
Повторение (1 ч)Систематизациязнанийпотеориииисториилитературы.Основ
ныеэпохиразвитиялитературногопроцесса(отдревнерусскойлитературыдосовременности).Художественныеметоды(классицизм,
55
сентиментализм, романтизм, реализм, модернизм). Конкретноисторическое и общечеловеческое в литературном произведении.Национальноесвоеобразиерусскойлитературы.Взаимосвязьрусскойибелорусскойлитератур.
ДЛЯ ЗАУЧИВАНИЯ НАИЗУСТЬ
А.С.Грибоедов.МонологФамусоваилиЧацкого.А.С.Пушкин.2—3стихотворенияповыборуучащихсяиучи
теля;«ЕвгенийОнегин»(3отрывка,неболеепятистрофкаждый).М.Ю.Лермонтов.2—3стихотворенияповыборуучащихся
иучителя.Поэзия1970х—начала1990хгг.(1—2стихотворенияповы
боруучащихся).
ОСНОВНЫЕ ВИДЫ УСТНЫХ И ПИСЬМЕННЫХ РАБОТ ПО ЛИТЕРАТУРЕ
Устныйиписьменныйпересказхудожественныхпроизведенийилиотрывковизних(подробный,краткий,выборочный,художественный,творческий)сэлементамианализа.
Устное и письменное сочинениерассуждение по изученномупроизведению: формулировка вопроса к изучаемому произведению, развернутый ответ на вопрос, проблемная характеристика(индивидуальная,сравнительная,групповая)героевпроизведения.
Устныйилиписьменныйотзывосамостоятельнопрочитанномпроизведении,просмотренномкинофильме,телепередаче,спектакле, прослушанной звукозаписи (с мотивировкой своего отношения),обактерскомиавторскомчтении.
Устноеилиписьменноесочинениевжанрерассказа,дневниковыхзаписей,письма,инсценировки(опосещениивыставки,музея,обархитектурныхпамятникахгородаит.д.).
Доклад и реферат на литературную тему (по одному или несколькимисточникам).
Составлениесложногопланапрочитанногопроизведенияисобственноговысказывания.
Рецензиянасамостоятельнопрочитаннуюкнигу,просмотренныекинофильм,телепередачу,спектакль,произведениеживописи,прослушанноемузыкальноепроизведение.
56
ОСНОВНЫЕ ТРЕБОВАНИЯ К РЕЗУЛЬТАТАМ УЧЕБНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАЩИХСЯ
Учащиесядолжнызнать:zz особенностилитературныхнаправлений (классицизм, сентиментализм,романтизм,реализм);zz жанровородовые особенности произведенийклассицизма,романтизма,реализма;zz изученныепроизведениярусскойимировойлитератур,ихпроблематику, основных героев, идейнохудожественныеособенности,ихместоирольвлитературномпроцессесвоеговремениизначениедлясовременности;zz сведенияпотеориилитературы:классицизм,русскийклассицизм, сентиментализм, романтизм, русский романтизм,особенности реализма как художественного направления;реалистический роман, роман в стихах, социальнопсихологическийроман;поэма (углубленноепонятие);конфликтвдраматическомпроизведении,вкомедии;композициякакодноиз средств выраженияхудожественнойидеи; литературный тип,юмор, сатира, единствоформыи содержанияв лирическом тексте; диалог автора и читателя; строфика(онегинскаястрофа);изобразительновыразительныесредстваязыка;жанр военнойповести,психологизмвизображениичеловека в экстремальных ситуациях;мастерство созданиялитературноготипа.
Учащиесядолжныуметь:zz разбиратьсявлитературномпроцессе,егопериодах;zz определятьхудожественныйметод (классицизм, сентиментализм,романтизм,реализм,модернизм);zz определять родижанрпроизведения,пониматьих специфику;zz анализироватьхудожественноепроизведение,владеяосновнымитеоретиколитературнымипонятиями;zz определятьидейнуюнаправленностьхудожественногопроизведения, его актуальность,позициюавтора,национальныйфакторитрадиции;zz аргументированновыражатьсвоеотношениекпрочитанномупроизведению;
zz сопоставлять произведения русской и родной литератур,выявляяихтипологическуюобщностьинациональноесвоеобразие;zz соотноситьхудожественноепроизведениеспроизведениямимузыки,живописи,кино,театральнымипостановками;zz выразительночитатьизученныелитературныепроизведения(илиихфрагменты),соблюдаянормылитературногопроизношения;zz писать отзывыопрочитанныхпроизведенияхи сочиненияразличныхжанровналитературныетемы;zz составлять планы, тезисы, конспекты статей учебного пособия,устныхвыступленийиписьменныхработналитературныетемы;zz пользоватьсякритическойлитературой,периодикой,ресурсамиИнтернетапривыполнениитворческихзаданий.
58
ЗАМЕЖНАЯ МОВААнглійская, нямецкая, французская, іспанская, кітайская
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Усучаснымсвецезамежнаямоваразглядаеццаяксродакфарміраванняівыхаваннямаральнаадказнайасобы,яксродакзносін,пазнання, асэнсавання і інтэрпрэтацыі фактаў іншай культуры.Галоўнаепрызначэннезамежныхмоў—забяспечвацьузаемадзеяннеісупрацоўніцтванародаў,спрыяцьпрацэсунацыянальнайсамаідэнтыфікацыіікультурнагасамавызначэнняасобываўмовахполікультурнагаасяроддзя;павышацьгатоўнасцьчалавекадаасобаснайіпрафесійнайсамарэалізацыіпразвыкарыстаннезамежнаймовынараўнезроднаймовай.Валоданнезамежнымімовамі—важная перадумова адаптацыі чалавека дажыцця ў глабалізаванымсвеце.
Вучэбныпрадмет«Замежнаямова»прызначаныслужыцьфарміраванню полікультурнай асобы. Адпаведна працэс навучаннязамежнаймовенакіраванынападрыхтоўкувучняўдарозныхформадносінізносінпаміжіндывідаміігрупамі,якіяналежацьдарозныхкультур.
Магчымасцівучэбнагапрадмета«Замежнаямова»ўпадрыхтоўцывучнядаміжкультурнайкамунікацыінадзвычайвялікія.Вучаньдалучаеццададухоўнагабагаццяіншыхнародаў;уягофарміруеццавобразсвету,якіадпавядаесацыяльным,палітычнымікультурнымрэаліямсучаснайрэчаіснасці;фарміруеццадругаснаякагнітыўнаясвядомасць, якая забяспечвае ўвесь комплекс іншамоўнай камунікатыўнай дзейнасці; адбываецца развіццёмаўленчыхпрацэсаўімаўленчыхмеханізмаў,здольнасцейперадавацьпадчасіншамоўных зносін уласныя думкі і пачуцці; узнікаюць перадумовы дляразвіццяасобыпразузбагачэннеэмацыянальнапачуццёвайсферы.Моўныяздольнасціфарміруюццаўадзінствеспараджэнняіўспрыманнямаўлення.
59
Мэты навучання замежнай мовеГенеральная мэта навучання замежнай мове заключаецца ў
фарміраванні вучняў як суб’ектаў міжкультурнай камунікацыіпраз авалоданне імі іншамоўнай камунікатыўнай кампетэнцыяйі развіццё ў іх якасцей полікультурнай асобы, запатрабаваныхсучасным інфармацыйным грамадствам ва ўмовах глабалізацыі.Генеральнаямэтапрадугледжваепастаноўку ірэалізацыюадукацыйных,развіццёвыхівыхаваўчыхмэтуіхадзінстве.
Адукацыйныя мэты: моўнаеімаўленчаеразвіццёасобывучняшляхам забеспячэння практычнага авалодання замежнай мовайякэфектыўнымсродкамзносінуадзінствеягокагнітыўнай,камунікатыўнайіэкспрэсіўнайфункцый;засваеннеіактуалізацыяведаўправывучаемуюзамежнуюмову;авалоданненавыкамііўменнямііншамоўнаймаўленчайдзейнасці(успрыманнеіразуменнеіншамоўнагамаўленнянаслых,гаварэнне,чытанне,пісьмоваемаўленне).
Развіццёвыя мэты:забеспячэннекагнітыўнага,камунікатыўнагаі эмацыянальнага развіцця вучняў; авалоданне спосабамі фарміравання іфармуляваннядумкіна замежнаймове; развіццёлінгвістычнагакампанентагуманітарнагамыслення;узбагачэннеэмацыянальнапачуццёвайсферыасобы.
Выхаваўчыя мэты: забеспячэннеўзбагачэннядухоўнагасветувучняў,выхаванняўіхкультурымыслення,пачуццяў,паводзін;развіццё гуманістычных каштоўнасных арыентацый, уменняўажыццяўляцьзносіныўкантэксцедыялогукультур;фарміраваннепсіхалагічнайгатоўнасцідаміжмоўнайміжкультурнайкамунікацыі;адаптацыяасобыдаіншагасацыяльнагаасяроддзя.
Задачывучэбнагапрадмета«Замежнаямова»:zz развіццё камунікатыўнайкультуры вучняў, засваенне імівуснайіпісьмоваймовынаўзроўні,якіз’яўляеццадастатковымдляадэкватнайтрактоўкіінфармацыі,штоперадаеццаіпрымаецца;zz кагнітыўнаеразвіццёвучняў,якоевыяўляеццаўпераструктураванніасобныхфрагментаўіндывідуальнагавобразакарцінысветуіўспрыманнісветувывучаемаймовыпразштучнафарміруемыўсвядомасцілінгвадыдактычныканструкт,штодазваляеўспрымацьпазнавальнысветуадпаведнасцізяго(гэтагасвету)уласнымісацыяльнымі,палітычнымі,культурнымі,
60
моўнымірэаліямі,анездапамогайпрамогаперакладунагэтумовусхемроднай,нацыянальнайкарцінысвету;zz сацыякультурнаеразвіццёасобы,арыентаванаенаўспрыманне«іншага» ў яго непадобнасці праз пазнаннекаштоўнасцейновайкультурыўдыялогузроднай;супастаўленневывучаемаймовызроднайікультурыгэтаймовызнацыянальнай;фарміраваннеўменняўпрадстаўляцьсваюкраінуікультуруваўмовах іншамоўныхміжкультурныхзносін;zz развіццёкаштоўнасныхарыентацыйвучняў,якоеажыццяўляеццашляхамфарміраваннягуманістычнайпазіцыіасобыпразстварэннеўмоўдляўзбагачэнняадпаведнагаканструктыўнагавопытуэмацыянальнапачуццёвыхадносінякнайважнейшагафактаруўзнікненняўчалавекастаноўчагаўспрымання«іншага»,паважлівага стаўленнядаяго,прызнанняразнастайнасцікультур;з’яўленнеўвучняўімкненнядасупрацоўніцтва іўзаемадзеянняз іншымінародамі;zz развіццёматывацыідавывучэннязамежнаймовыпразфарміраваннепатрэбнасцейлепшідакладнейразумецьнавакольнысветібыцьзразуметымім;усведамленневажнасцівалоданнязамежнаймовайдлясацыялізацыіўсучаснымсвеце;zz развіццёсамаадукацыйнагапатэнцыялувучняў,забеспячэнне іх гатоўнасці да самастойнай работынадмовай, у тымліку неабходнымі тэхнікамі вучэбнапазнавальнайпрацы,стратэгіямісамааналізу,саманазірання.
Уякасцікомплексныххарактарыстык,якіявыражаюцьзместзадач,разглядаюццакампетэнцыі,тамуштоянызадаюцьнормыі патрабаванні да валодання замежнай мовай, якія дазваляюцьпрасачыцьступеньсумеснайрэалізацыімэтізадач.
Міжкультурная кампетэнцыя—стратэгічнаякампетэнцыя,валоданнеякойзакліканазабяспечвацьасэнсаванневучнямііншайсацыякультуры,пазнаннеімісэнсавыхарыенціраўіншагалінгвасоцыуму,уменнебачыцьпадабенстваіадрозненніпаміжкультурамііўлічвацьіхупрацэсеіншамоўныхзносін.
Камунікатыўная кампетэнцыя —валоданнесукупнасцюмаўленчых, моўных, сацыякультурных норм вывучаемай мовы, атаксамакампенсаторныміівучэбнапазнавальныміўменнямі,якіядазваляюць выпускніку ўстановы агульнай сярэдняй адукацыірашацьмаўленчыя,адукацыйныя,пазнавальныяііншыязадачы,
61
што стаяць перад ім. У склад гэтай інтэграцыйнай кампетэнцыіўваходзяцьмоўная,маўленчая,сацыякультурная,вучэбнапазнавальная, кампенсаторная кампетэнцыі, якія разглядаюцца яксубкампетэнцыі.
Маўленчая кампетэнцыя— сукупнасць навыкаў і ўменняўмаўленчай дзейнасці (гаварэнне, успрыманнемаўлення на слых,чытаннеіпісьмоваемаўленне),веданненорммаўленчыхпаводзін;набыццё на гэтай аснове вопыту іх выкарыстання для пабудовылагічнагаізвязнагапаформеізмесцевыказвання,атаксамадлятлумачэннясэнсувыказванняўіншыхлюдзей.
Моўная кампетэнцыя—сукупнасцьмоўныхведаўабправілахфункцыянаваннямоўныхсродкаў (фанетычных,арфаграфічных,лексічныхіграматычных)умаўленніінавыкаўіхвыкарыстаннязкамунікатыўнымімэтамі.
Сацыякультурная кампетэнцыя—сукупнасцьведаўпранацыянальнакультурнуюспецыфікукраінвывучаемаймовы,уменняўбудавацьсваемаўленчыяінемаўленчыяпаводзіныўадпаведнасціз гэтай спецыфікай, уменняў прадстаўляць на гэтай аснове сваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўныхміжкультурныхзносін.
Кампенсаторная кампетэнцыя— сукупнасць уменняў выкарыстоўвацьдадатковыявербальныя іневербальныясродкідлярашэннякамунікатыўныхзадачваўмовахдэфіцытунаяўныхмоўныхсродкаў.
Вучэбна-пазнавальная кампетэнцыя—сукупнасцьагульныхіспецыяльныхвучэбныхуменняў,неабходныхдляажыццяўленнясамастойнай дзейнасці па авалоданні замежнай мовай, вопыт іхвыкарыстання.
Паслядоўнаеіўзаемазвязанаеавалоданнеабазначаныміключавымікампетэнцыямізабяспечваефарміраваннеўвучняўадпаведныхкампетэнтнасцей.
Усваёйсукупнасцімэтыізадачыпрадугледжваюцьпраектаванне іарганізацыюадукацыйнагапрацэсунаасновепатрабаванняўасобаснаарыентаванага,кампетэнтнаснага,камунікатыўнага,кагнітыўнага і сацыякультурнагападыходаўу іхадзінстве.Адсюльвынікае, што ў якасці важнейшых прынцыпаў ажыццяўленняадукацыйнагапрацэсувызначаюццанаступныя:
zz забеспячэннеразуменнякультурыіладужыццяіншаганарода і гатоўнасці «ўспрымаць іншага ў яго непадобнасці»,усведамленневучняміпрыналежнасцідароднайкультуры;
62
zz адзінстварэалізацыікамунікатыўнай,культурнапрагматычнай іаксіялагічнайфункцыйвывучаемаймовы;zz арыентацыяпрацэсунавучанняназабеспячэннедыялогукультурнаасновеўсебаковагаўлікуўзаемасувязей:мова—мысленне—культура;zz забеспячэннесацыялізацыівучняўсродкамізамежнаймовы;zz арганізацыянавучаннязамежнаймовеяксродкуіншамоўныхзносіннаасновемадэліраваннясітуацыйміжкультурнайкамунікацыі.
Канструяванне працэсу навучання патрабуе выкарыстаннясучасныхадукацыйныхтэхналогій(сацыяльных,інфармацыйнакамунікацыйных, інтэрактыўных і інш.).На вучэбных заняткахнеабходнамадэліравацьсітуацыіміжкультурныхзносін,актыўнаўжывацьметадыпраблемнаганавучання і эўрыстычныяметады,выкарыстоўвацьрозныяформыработы(парныя,групавыя,індывідуальныяіінш.).Выбарформіметадаўнавучанняівыхаваннявызначаеццанастаўнікамсамастойнанаасновемэт і задачвывучэнняпэўнайтэмы,сфармуляваныхувучэбнайпраграмепатрабаванняўдавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў.
Агульныя патрабаванні да зместу адукацыіЗмест вучэбнага прадмета «Замежная мова» вызначаецца ў
адзінствепрадметнагаіэмацыянальнакаштоўнаснагакампанентаў.Эмацыянальнакаштоўнасныкампанентзместуадукацыіўклю
чае сукупнасць адносін асобы да сусветнай моўнай і культурнайспадчыны,дапрацэсуавалоданняёйзмэтайасобаснагаросту;забяспечваенабыццёвопытуіншамоўныхзносіншляхамрэфлексіі,самапазнання,самавызначэння.Працэсавалоданнязамежнаймовайнабываедлявучняасобаснысэнс.
Прадметнызместадукацыіўключаенаступныякампаненты:zz сферызносін іпрадметнатэматычнызместмаўлення;zz відымаўленчайдзейнасці імоўныматэрыял;zz сацыякультурныя веды: культуразнаўчыя, краіназнаўчыяілінгвакраіназнаўчыя;zz кампенсаторныяівучэбнапазнавальныяўменніінавыкісамастойнайработыз іншамоўнымматэрыялам.
63
Прадметныкампанентзместузабяспечваевалоданнезамежнаймовайяксродкамміжкультурныхзносін.
Адбор зместу вучэбнага матэрыялу, які падлягае засваенню,ажыццяўляеццанаасновенаступныхметадалагічныхарыенціраў:
zz накіраванасцьпедагагічнагапрацэсунападрыхтоўкудаміжкультурныхзносін;zz усебаковыўлікузаемасувязей:мова—мысленне—культура;zz прад’яўленнекаштоўнасцейпазнавальнайкультурыўдыялогузроднай;zz інтэграцыямоўнага,сацыякультурнага,аксіялагічнагакампанентаўзместунавучання;zz аўтэнтычнасцьікаштоўнаснаязначнасцьіншамоўныхматэрыялаў;zz адпаведнасць вучэбнагаматэрыялу сучасным гутарковымнормамвывучаемаймовы.
Структураванневучэбнагаматэрыялуажыццяўляеццанаасновенаступныхпатрабаванняў:
zz бесперапыннаеканцэнтрычнаепрад’яўленне іназапашванневедаў;zz паэтапнаефарміраванненавыкаў іўменняў;zz пераемнасцьэтапаўпрацэсуавалоданнязамежнаймовай;zz пастаяннаяапоранамоўны,маўленчыіасобаснысуб’ектнывопытвучняў;zz спалучанасцьуавалоданнімаўленнем ісістэмаймовы;zz стварэннемагчымасцейдляфарміраванняўменняўсамастойнайработызіншамоўныміінфармацыйнымікрыніцамізмэтайсамаадукацыі.
Спецыфіказместумоўнайадукацыіпрадугледжваепаслядоўныўлікуадукацыйнымпрацэсенаступныхасноўныхпалажэнняўкамунікатыўнаарыентаванаганавучання:
zz ажыццяўленнеадукацыйнагапрацэсуваўмовах,набліжаныхдарэальныхзносін;zz мадэліраваннесітуацыйзносін,якіястымулююцьвучняўдарашэннякамунікатыўныхзадачупрацэсевывучэннязамежнаймовы;zz выкарыстаннекамунікатыўнаарыентаваныхзаданняўнааснове імітацыйных,гульнявыхісвабодныхзносін;
64
zz сітуатыўна абумоўленае авалоданнелексікай і граматыкайвывучаемаймовы;zz актыўнаеўцягванневучняўупрацэсзносінуякасцімаўленчыхпартнёраў;zz стварэннематывацыйнай гатоўнасці і патрэбнасці вучняўва ўспрыманні і засваенні вучэбнагаматэрыялу ва ўмовах,набліжаныхдарэальныхзносін.
Сферы зносін і прадметна-тэматычны змест маўлення
Сацыяльна-бытавая сфера.Міжасобасныяадносіны.Здаровыладжыцця.Светмоды.
Вучэбна-працоўная сфера.Вучоба.Сацыяльна-культурная сфера.Сучасныясродкікамунікацыі.
Культурнывольнычас.Сацыяльна-пазнавальная сфера.Надвор’еіклімат.
Маўленчыя ўменніУспрыманне і разуменне маўлення на слых—уменніразумець
іншамоўнаемаўленнеўпрацэсенепасрэдныхзносінзсубяседнікам,уменніразумецьразнажанравыяаўдыяівідэатэкстызрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзмест.
Гаварэнне—уменніажыццяўляцьдыялагічныя,маналагічныяіполілагічныязносіныўадпаведнасцізмэтамі,задачамііўмовамікамунікацыіззахаваннемнорммаўленчагаінемаўленчагаэтыкету.
Чытанне—уменнічытацьіразумецьразнажанравыятэкстызрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзместузалежнасціадвідучытанняідалейшагавыкарыстанняінфармацыі.
Пісьмовае маўленне — уменні прадуцыраваць розныя відыпісьмовыхтэкстаўуадпаведнасцізнормамі,прынятыміўкраінахвывучаемаймовы,зулікамкамунікатыўныхзадачіадрасата.
Моўныя веды і навыкіВеды пра сістэму вывучаемаймовы, аб правілахфункцыяна
вання моўных сродкаў (фанетычных, лексічных, граматычных)умаўленніінавыкііхвыкарыстаннязкамунікатыўнымімэтамі.
65
Сацыякультурныя веды і ўменніВеданнесацыякультурнагакантэкстусваёйкраіныікраінвыву
чаемаймовы,уменніналаджвацьсваемаўленчыя інемаўленчыяпаводзіныўадпаведнасцізіхспецыфікай,прадстаўляцьсваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўныхміжкультурныхзносін.
Кампенсаторныя ўменніУменні выкарыстоўваць розныя вербальныя і невербальныя
сродкідлякампенсацыіпрабелаўукамунікацыіваўмовахдэфіцытумоўныхсродкаў,недахопумаўленчагаісацыяльнагавопыту.
Вучэбна-пазнавальныя ўменніАгульныя і спецыяльныя вучэбныя ўменні, неабходныя для
ажыццяўленнясамастойнайпазнавальнайдзейнасціпаавалоданнііншамоўныммаўленнемікультурайкраінвывучаемаймовы.
***Змест навучання прадстаўлены ў вучэбнай праграме праз
прадметнатэматычнызместзносін,патрабаваннідапрактычнагавалоданнявідамімаўленчайдзейнасці,моўныматэрыял(фанетыка,лексіка,граматыка).
Упрадметнатэматычнымзмесце зносінпазначаныкамунікатыўныязадачыдлявывучэннязамежнаймовынабазавымузроўні(прамышрыфт)іпавышанымузроўні(прамышрыфтікурсіў).
Патрабаванні да практычнага валодання відамі маўленчайдзейнасці:працягласцьгучаннятэксту,колькасцьрэплікнакожнага субяседніка ў дыялагічным маўленні, аб’ём выказвання ўманалагічныммаўленні, аб’ём тэксту для чытання, аб’ём тэкстудляпісьмовагамаўлення—задаюцьасноўныяпараметрыдляўсіхвідаўмаўленчайдзейнасці.Дадзеныяпараметры,атаксамааб’ёмпрадуктыўнагаірэцэптыўнагалексічнагамінімумупазначаюццанаступнымчынам:першаялічба—патрабаваннідлябазавагаўзроўню,другая—дляпавышанагаўзроўню.Напрыклад,працягласцьгучаннятэксту:2—2,5мінуты;прадуктыўнымінімум:230—280лексічныхадзінак;рэцэптыўнымінімум:200—280лексічныхадзінак;агульныаб’ёмпрадуктыўнайлексікі:1510—1740лексічныхадзінак;агульныаб’ёмрэцэптыўнайлексікі:910—1360лексічныхадзінак.
66
Граматычныматэрыял,якіпадлягаевывучэнню,аднолькавыдляўсіхвідаўустаноўагульнайсярэдняйадукацыі.Патрабаваннідавалоданняграматычнымматэрыяламадрозніваюццааб’ёмамягопрадуктыўнагазасваення.Граматычныяз’явыдлярэцэптыўнагазасваення,адзначаныяаднойзорачкай(*),прадугледжаныдляпра-дуктыўнагазасваення(павышаныўзровень),адзначаныядзвюмазорачкамі (**)— прадугледжаны для рэцэптыўнага зас ваення (павышаныўзровень).
Адрозненніўавалоданнізамежнаймовайпрыяевывучэннінабазавым і павышаным узроўнях выяўляюцца ў наступных параметрах:
zz аб’ём засвоенагапрадуктыўнага і рэцэптыўнагалексічнагаматэрыялу;zz колькасцьпрадуктыўназасвоенагаграматычнагаматэрыялу;zz ступеньскладанасцііколькасцькамунікатыўныхзадач,якіярашаюцца;zz ступеньсамастойнасціў інтэрпрэтацыіз’яўміжкультурнайкамунікацыі;zz ступеньпадрыхтаванасцідаажыццяўленнямаўленчыхінемаўленчыхпаводзінадэкватнасацыякультурнайспецыфіцыкраінывывучаемаймовы;zz узровеньгатоўнасцідасамастойнайдзейнасцівучняўпаавалоданнізамежнаймовай.
Большвысокіяпатрабаваннідавалоданнямоўнымімаўленчымматэрыяламнапавышанымузроўнізабяспечацьбольшвысокіўзровеньфарміраванняўвучняўмоўныхнавыкаўімаўленчыхуменняў,штобудзевыяўляццаўіхздольнасцібольшякаснарашацьвучэбныякамунікатыўныязадачы.
67
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(105/175 гадзін)
Сфера зносін
Прадметнатэматычны
змест
Камунікатыўныя задачы
У канцы года вучань павінен умець
Cацыяльнабытавая
Міжасобасныяадносіны
•Расказацьпраміжасобасныя адносіны(каханне,павага,сяброўства,адказнасць,клопат);
•распытацьпраміжасобасныяадносіны(каханне,павага,сяброўства,адказнасць,клопат);
•расказацьпра свае адносіны са сваякамі,сябрамі;
•параіць,яквырашыцьпраблему;•абмеркаваць праблему адносін паміж
пака леннямі
Здаровыладжыцця
•Абмеркаваць карысныя і шкодныязвычкі;
•расказаць аб прынцыпах здаровагахарчаванняівыказацьсваеадносіныдаіх;
•дацьрэкамендацыіпавядзенніздаровагаладужыцця;
•расказаць пра недамаганні і звярнуц - ца па параду;
•пераканаць субяседніка ў неабходнасці зда ровага ладу жыцця
Светмоды •Расказаць пра ўласныя перавагі ўадзенні;
•распытаць субяседнікапраягоперавагіўадзенні;
•выказацьмеркаваннеадноснашкольнайформыіабгрунтавацьяго;
•выказацьсваеадносіныдамаладзёжнаймоды;
•абмеркаваць сучасныя тэндэнцыі ў модзе
68
Сфера зносін
Прадметнатэматычны
змест
Камунікатыўныя задачы
У канцы года вучань павінен умець
Вучэбнапрацоўная
Вучоба •Расказаць аб праблемах, звязаныхзвучобай;
•распытаць сябра пра поспехі і цяжкасціўвучобе;
•дацьпарады/рэкамендацыідляпавышэнняэфектыўнасцівучобы;
•абмеркавацьмагчымасці далейшайадукацыі;
•даказаць важнасць добрай вучобы для вы бару будучай прафесіі;
•прааналізаваць свой стыль вучэбнай дзей насці
Сацыяльнакультурная
Сучасныясродкікамунікацыі
•Расказацьпранайбольшзначныянавуковыявынаходствыўсферыкамунікацый (камп’ютар, мабільны тэлефон,інтэрнэт);
•абмеркавацьролюкамп’ютара/інтэрнэтуўсучаснымжыцці;
•абмеркавацьпраблемы,абумоўленыяраспаўсюджаннемкамп’ютарныхтэлекамунікацый;
•даказаць перавагу выкарыстання сучасных сродкаў камунікацыі;
•выказаць меркаванне пра перспекты-вы развіцця сродкаў камунікацыі
Сацыяльнапазнавальная
Культурнывольнычас
•Расказацьпрарозныяформывольнагачасу;
•растлумачыць сваеперавагі ў сферывольнагачасу;
•распытаць(замежнага)сябрапраперавагіўсферывольнагачасу;
•расказацьпрацікавыямузеі;•параіцьнаведацьмузей;•распытацьпранаведваннемузея/тэатра/кінатэатра;
•падзяліцца ўражаннямі пра навед-ванне культурнага мерапрыемства;
•аргументаваць сваё меркаванне на-конт пе равагі ў сферы вольнага часу
69
Сфера зносін
Прадметнатэматычны
змест
Камунікатыўныя задачы
У канцы года вучань павінен умець
Надвор’еіклімат
•Расказацьпракліматычныя асаблівасціРэспублікіБеларусь;
•распытацьпракліматычныя асаблівасцікраінвывучаемаймовы;
•прадставіцькароткіпрагнознадвор’я;•абмеркавацьпланынаадпачынакзулікампрагнозунадвор’я;
•паведаміць пра стыхійныя бедствы ў роз ных рэгіёнах свету;
•абмеркаваць узаемасувязь надвор’я, кліма ту, здароўя і дзейнасці чалавека
ПАТРАБАВАННІ ДА ПРАКТЫЧНАГА ВАЛОДАННЯ ВІДАМІ МАЎЛЕНЧАЙ ДЗЕЙНАСЦІ
Успрыманне і разуменне маўлення на слыхВучні павінныразумецьна слых іншамоўныя тэксты
дыялагічнага і маналагічнага характару, якія прад’яўляюццанастаўнікаміўгукаівідэазапісе,унатуральнымтэмпе,зрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзмест:
zz вылучацьасноўнуюінфармацыюўтэкстах,якіязмяшчаюць23%незнаёмых слоў, значэнне якіхможна зразумець здапамогаймоўнайабокантэкстуальнайздагадкі;zz адноснапоўнаразумецьтэксты,якіязмяшчаюць12%незнаёмыхслоў, значэннеякіхможназразумець здапамогайздагадкі.
Відытэкстаў:апавяданне,інтэрв’ю,аб’ява,размовапатэлефоне,фрагментрадыёпраграмы/відэафільма,песня.
Працягласцьгучаннятэксту—2—2,5мінуты.
ГаварэннеДыялагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:zz запытваць і паведамляць інфармацыю, вызначануюпрадметнатэматычнымзместамзносін;
70
zz выказвацьсваёмеркаваннеідаведваццапраадносінысубяседнікадаатрыманай інфармацыі;zz падтрымлівацьабоабвяргацьмеркаваннесубяседніка,аргументавацьсвойпунктгледжання.
Відыдыялогу:дыялограспытванне,дыялог—абмендумкамі,інтэрв’ю,дыялог—пабуджэннедадзеяння,дыялогразважанне.
Колькасцьрэплікнакожнагасубяседніка—67.Маналагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:zz рабіцьпадрыхтаваныяіневялікіянепадрыхтаваныяпаведамленніпатэме/праблеме/сітуацыі;zz апісваць іпараўноўвацьпрадметы,фактыіз’явы;zz расказвацьпрапачутае/прачытанае/убачанае;zz спалучаць апісанне і апавяданне з элементамі разважанняівыказваннемуласнайацэнкі.
Відыманалагічнагавыказвання:апісанне,апавяданне,разважанне,ацэначнаемеркаванне.
Аб’ёмвыказваннянеменшыза1014фраз.
ЧытаннеВучніпавінныразумецьтэкстызрознайпаўнатойідаклад
насцюпранікненняўіхзместузалежнасціадвідучытання:zz асноўнызместаўтэнтычных/частковаадаптаваныхмастацкіхінавуковапапулярныхтэкстаў(азнаямленчаечытанне);zz поўнаідакладнаразумецьзместаўтэнтычных/частковаадаптаваныхмастацкіх і навуковапапулярных тэкстаў (вывучальнаечытанне).
Вучніпавінныўмець:zz знаходзіцьнеабходную/цікавуюдлявучня інфармацыюўтэкстахпубліцыстычнага і прагматычнагахарактару (праглядальнаечытанне);zz ацэньваць важнасць і навізну выбранай інфармацыі і выказвацьсваеадносіныдаяе.
Тэксты, прызначаныя для разумення асноўнага зместу (азнаямленчае чытанне), могуць уключаць да 34% незнаёмых слоў,празначэннеякіхможназдагадацца.Аб’ёмтэксту—прыкладна2600—3500друкаваныхзнакаўзпрабеламі.
71
Тэкстыдлявывучальнагачытаннямогуцьуключацьда23%незнаёмыхслоў,раскрыццёзначэнняякіхмагчымапрывыкарыстаннідвухмоўнагаслоўніка.Аб’ёмтэксту—прыкладна2100—3000друкаваныхзнакаўзпрабеламі.
Відытэкстаў:артыкулумаладзёжнымчасопісе,навуковапапулярны артыкул, буклет музея, пісьмо, email, афіша, праграмаспектакля.
Пісьмовае маўленнеВучні павінныўмець прадуцыраваць нескладаныя віды
пісьмовыхтэкстаўуадпаведнасцізнормамі,прынятыміўкраіневывучаемаймовы:
zz пісацьвіншаванні,запрашэнні,асабістыялісты;zz пісацькароткуюаўтабіяграфію;zz кораткавыказвацьзместпраслуханага/прачытанагатэксту;zz пісацьмінісачыненнепапрапанаванайтэме.
Аб’ёмтэкстунеменшыза90—130слоў.
МОЎНЫ МАТЭРЫЯЛ
АНГЛІЙСКАЯ МОВАФанетыкаНаціскувытворныхсловах.Выкарыстаннеінтанацыідлявы
казванняпачуццяўіэмоцый.
ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных
адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360 лексічных
адзінак.Словаўтварэнне: суфіксы назоўнікаў -ty, -ist, -ship; прыстаўкі
un-, in-.
Граматыка
Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення
72
М а р ф а л о г і яАртыкль: артыкльзуласныміімёнамі(назвытэатраў,музеяў,
кінатэатраў);артыкльзназвамівынаходстваўісродкаўкамунікацыі(тэлефон,камп’ютар,інтэрнэт);артыкльзабстрактныміназоўнікамі(love, care, friendship, responsibility).
Прыметнік: прыметнікі і прыслоўі, якія цяжка распазнаць(hard —hardly, good — well, late — lately, bad — badly).
Займеннік: абсалютныяпрыналежныязайменнікі,неазначальныязайменнікіother, another.
Дзеяслоў: спосабы выражэння дзеянняў у будучым (Present Simple, Present Continuous, Future Simple).
Прыслоўе: ступеніпараўнанняпрыслоўяў.Прыназоўнік: прыназоўнікізназоўнікамі.
С і н т а к с і сПараўнальныя сказы the more ... the better. Складаназалежны
сказзрознымідаданымісказамі.
Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення
ЛексікаСловаўтварэнне: прыстаўкіdis-, mis-, over-.
М а р ф а л о г і я*Займеннік: адносныязайменнікіwhat, where, why, when.Мадальны дзеяслоў: can’t, could, may, might, must з рознымі
відамі інфінітыва для выражэння меркавання пра магчымасць/немагчымасцьвыкананнядзеянняў.
Інфінітыў: віды інфінітыва (Indefinite, Continuous, Perfect, Perfect Continuous).
Злучнік: for, since.
С і н т а к с і с*Ускоснаямова.
НЯМЕЦКАЯ МОВАФанетыкаРытмусказе(націскныяіненаціскныясловыўскладаныхсказах).Інтанацыясказаўзаднароднымічленамі.Інтанацыясказаўзін
фінітывамзчасціцайzu.
73
ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных
адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360 лексічных
адзінак.Словаўтварэнне: суфіксыпрыметнікаў-sam, -los.
Граматыка
Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення
М а р ф а л о г і яНазоўнік: родназоўнікаў(сістэматызацыя).Асобывідскланен
ня назоўнікаў. Скланенне назоўнікаў (сістэматызацыя). Спосабыўтварэннямножнагалікуназоўнікаў: -e, е; -er, еr; ∅, -∅; -en, -n, -s.
Артыкль: азначальны артыкль, калі пасля назоўнікаў стаіцьназоўнік у родным склоне або назоўнік з прыназоўнікам. Азначальны, неазначальны артыкль, адсутнасць артыкля (сістэматызацыя).
Прыметнік: скланенне прыметнікаў, перад якімі адсутнічаесуправаджальнаеслова.Скланеннепрыметнікаўумножнымліку.
Дзеяслоў: часаваяформабудучагачасуFuturum I Aktiv. Часавыяформыдзеясловаўнезалежнымстане(сістэматызацыя).Часавыяформы дзеяслова ў залежным стане: Präsens Passiv, Präteritum Passiv.
Інфінітыў: інфінітыў без часціцы zu пасля мадальных дзеясловаў;дзеясловаўуспрыманняsehen, hören;дзеясловаў,якіяабазначаюцьрух(уфункцыіакалічнасці);дзеясловаbleiben.
Інфінітыўзчасціцайzu паслягрупыдзеясловаў:anfangen, begin-nen, beschließen, bitten, einladen, erlauben, erinnern, gelingen, empfeh-len, raten, hoffen, planen, vergessen, versprechen, versuchen, verbieten;паслязваротуes gibt;паслявыразаўFreude / Spaß machen;пасляканструкцыйsein+прыметнік/дзеепрыметнік(es ist gesund / schlecht / höflich / interessant / leicht / schwer / (un)möglich / erlaubt / verboten); haben +абстрактныназоўнік(haben + Absicht / Angst / Grund / Lust / Möglichkeit / Problem / Schwierigkeit / Zeit).
74
Прыназоўнік: прыназоўнікі часу і месца (сістэматызацыя).Прыназоўнікіvon, durchдляўказаннянаносьбітадзеянняўпасіўныхсказах.
С і н т а к с і сСкладаназалежныя сказы: даданыя сказымэты са злучнікам
damit.
Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення
М а р ф а л о г і яІнфінітыў: інфінітыўныя звароты statt … zu + Infinitiv; ohne
... zu + Infinitiv.Прыназоўнік: прыназоўнікіwegen, trotz,якіяпатрабуюцьрод
нагасклону.**Прыназоўнікmit дляўказаннянаносьбітадзеянняўпасіўных
сказах.
С і н т а к с і сСказысазлучнікам sowohl … als auch.
ФРАНЦУЗСКАЯ МОВАФанетыкаІнтанацыяасноўныхтыпаўпростага,складаназлучанагаіскла
даназалежнагасказаў.
ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных
адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360лексічныхадзінак.
Граматыка
Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення
М а р ф а л о г і яНазоўнік: жаночыродназоўнікаў,якіяабазначаюцьпрафесію.Артыкль: ужыванне артыкляў з абстрактнымі назоўнікамі
(з’явыпрыроды);ужыванне артыкляўзгеаграфічныміназвамі.Займеннік: адносныязайменнікіqui, que, où (паўтарэнне),аднос
нызайменнікdont.Сістэматызацыяасабовыхзайменнікаў.
75
Дзеяслоў: умоўныладe conditionnel présent;дапасаваннечасоў(планцяперашняга).
Прыслоўе: асобыяформыўтварэнняступенейпараўнання.
С і н т а к с і сСістэматызацыяасноўныхтыпаўпростага,складаназлучанага
і складаназалежнага сказаў. Ужыванне часоў ва ўмоўным даданымсказепаслязлучнікаsi: le présent de l’indicatif, l’imparfait de l’indicatif.
Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення
М а р ф а л о г і яДзеяслоў:перадпрошлычасle plus-que-parfait. Безасабоваяфор
мадзеясловаle participe passéўзначэнніпрыметніка.Абвесныладle subjonctif présent.*Умоўныладle conditionnel passé.
С і н т а к с і сУскоснаепытанне,ускоснаямова.
ІСПАНСКАЯ МОВАФанетыкаУдасканаленнеслыхавымаўленчыхнавыкаўвучняўнааснове
вывучаемагалексікаграматычнагаматэрыялу.
ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных
адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360 лексічных
адзінак.Словаўтварэнне: суфіксыназоўнікаў-icia,-icio;суфікспрымет
нікаў-al,суфікспрыслоўяў-mente.
Граматыка
Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення
М а р ф а л о г і яPotenсial simple ўмадальнымзначэнні.
76
Дзеепрыметнік: сістэматызацыя ўжывання форм рarticipio рasado ўфункцыіазначэння,канструкцыяestar + рarticipio рasado.
Прыслоўе: прыслоўіспосабудзеяння.
С і н т а к с і сДапасаваннечасоўпрызаменепростаймовынаўскосную.
Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення
М а р ф а л о г і яДзеяслоў: формы, значэнне і ўжыванне дзеясловаў у pretérito
perfecto de subjuntivо.*Формы,значэннеіўжываннедзеясловаўуpretérito imperfecto
de subjuntivo.
С і н т а к с і с*СкладаназалежныясказызумоўнымідаданымісказаміIIтыпу.
КІТАЙСКАЯ МОВА
ПАТРАБАВАННІ ДА ПРАКТЫЧНАГА ВАЛОДАННЯ ВІДАМІ МАЎЛЕНЧАЙ ДЗЕЙНАСЦІ
Успрыманне і разуменне маўлення на слыхВучні павінны разумець на слых іншамоўныя тэксты
дыялагічнага і маналагічнага характару, якія прад’яўляюццанастаўнікаміўгукаівідэазапісе,унатуральнымтэмпе,зрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзмест:
z� вылучацьасноўнуюінфармацыюўтэкстах,якіязмяшчаюць23%незнаёмыхслоў,значэннеякіхможназразумецьздапамогаймоўнайабокантэкстуальнайздагадкі;z� адноснапоўнаразумецьтэксты,якіязмяшчаюць12%незнаёмыхслоў, значэннеякіхможназразумець здапамогайздагадкі.
Відытэкстаў:апавяданне,інтэрв’ю,аб’ява,размовапатэлефоне,фрагментрадыёпраграмы/відэафільма,песня.
Працягласцьгучаннятэксту—2—2,5мінуты.
77
ГаварэннеДыялагічнае маўленне Вучніпавінныўмець:z� запытвацьіпаведамляцьінфармацыю,вызначануюпрадметнатэматычнымзместамзносін;z� выказвацьсваёмеркаваннеідаведваццапраадносінысубяседнікадаатрыманай інфармацыі;z� падтрымлівацьабоабвяргацьмеркаваннесубяседніка,аргументавацьсвойпунктгледжання.
Відыдыялогу:дыялограспытванне,дыялог—абмендумкамі,інтэрв’ю,дыялог—пабуджэннедадзеяння.
Колькасцьрэплікнакожнагасубяседніка—67.
Маналагічнае маўленнеВучніпавінныўмець:z� рабіцьпадрыхтаваныя і невялікіянепадрыхтаваныяпаведамленніпатэме/праблеме/сітуацыі;z� апісваць іпараўноўвацьпрадметы,фактыіз’явы;z� расказвацьпрапачутае/прачытанае/убачанае;z� спалучацьапісаннеіапавяданнезэлементаміразважанняівыказваннемуласнайацэнкі.
Відыманалагічнагавыказвання:апісанне,апавяданне,разважанне,ацэначнаемеркаванне.
Аб’ёмвыказваннянеменшыза1014фраз.
ЧытаннеВучні павінныразумецьтэксты, напісаныя з дапамогай
іерогліфаў,зрознайпаўнатойідакладнасцюпранікненняўіхзместузалежнасціадвідучытання:
z� разумецьзместаўтэнтычных/частковаадаптаваныхмастацкіхінавуковапапулярныхтэкстаў(азнаямленчаечытанне);z� поўнаідакладнаразумецьзместаўтэнтычных/частковаадаптаваныхмастацкіхінавуковапапулярныхтэкстаў(вывучальнаечытанне);
Вучніпавінныўмець:z� знаходзіцьнеабходную/цікавуюінфармацыюўтэкстахпубліцыстычнагаіпрагматычнагахарактару(праглядальнаечытанне);
78
z� ацэньвацьважнасцьінавізнувыбранайінфармацыіівыказвацьсваеадносіныдаяе.
Тэксты,прызначаныядляразуменняасноўнагазместу(азнаямленчаечытанне),могуцьуключацьда34%незнаёмыхслоў,празначэннеякіхможназдагадацца.Аб’ёмтэксту—0,75старонкі.
Тэкстыдлявывучальнагачытаннямогуцьуключацьда23%незнаёмых слоў, раскрыццё значэння якіх магчыма пры выкарыстаннідвухмоўнагаслоўніка.Аб’ёмтэксту—0,5старонкі.
Відытэкстаў:артыкулумаладзёжнымчасопісе,навуковапапулярны артыкул, буклет музея, пісьмо, email, афіша, праграмаспектакля.
Пісьмовае маўленнеВучні павінныўмецьпрадуцыраваць нескладаныя віды
пісьмовыхтэкстаў,якіянапісаныздапамогайіерогліфаў,уадпаведнасцізнормамі,прынятыміўкраіневывучаемаймовы:
z� пісацьвіншаванні,запрашэнні,асабістыяпісьмы;z� пісацькароткуюаўтабіяграфію;z� кораткавыказвацьзместпраслуханага/прачытанагатэксту;z� пісацьмінісачыненнепапрапанаванайтэме.
Вучніпавінныўмецьпісацьіерогліфы(750адзінак)ітэкстыіерогліфамі(200адзінак).
МОЎНЫ МАТЭРЫЯЛ
ФанетыкаІнтанацыябяззлучнікавыхсказаў.
ЛексікаПрадуктыўны мінімум: 230—280лексічныхадзінак.Рэцэптыўны мінімум: 200—280лексічныхадзінак.Агульны аб’ём прадуктыўнай лексікі: 1510—1740 лексічных
адзінак.Агульны аб’ём рэцэптыўнай лексікі: 910—1360лексічныхадзінак.
Граматыка
Граматычны матэрыял для прадуктыўнага засваення
79
М а р ф а л о г і яЛічэбнік: колькасныялічэбнікіад10000.Рэдуплікацыяназоў
нікаў,лічыльныхслоў,канструкцый«лічэбнік—лічыльнаеслова».Дзеяслоў: пасіўныстан.Прыслоўе: 像,不过,差不多,曾经.Прыназоўнік: 根据, 对于,关于.Выніковыядапаўненні:上,开,出来,起来,下去.Дапаўненнестану (3).Дапаўненнемагчымасці.Злучнік: 并,免得.
С і н т а к с і сБяззлучнікавыясказы.Складаныядапаўненнінапрамку.Сказыз把(4).Ускоснаямова.Канструкцыі, прыназоўнікі, злучнікі:跟...有关系, ...什么的,
是...的,...有10米高,...,包括...,最好,...开始.
Граматычны матэрыял для рэцэптыўнага засваення
М а р ф а л о г і яПрыслоўе: 将要,将来.Злучнік: 并,并且,而,而且,不仅.Канструкцыі, прыназоўнікі, злучнікі: 既...又, 还没有...呢!一会
儿...一会儿...,如果...那么...,不是...就...,从...以来.
***
Па заканчэнні навучання на II ступені агульнай сярэдняйадукацыівучні,якіявывучалізамежнуюмовунабазавым узроўні,павінны:
ведаць:z� артыкуляцыйныянормы і асноўныя інтанацыйныямадэлівывучаемайзамежнаймовы;z� асноўныякамунікатыўна значныячастотныя і стылістычнанейтральныялексічныяадзінкі,нормысловаўжыванняітыповыяспосабысловаўтварэння;
80
z� граматычныяз’явыпрадуктыўнагаірэцэптыўнагамінімумаўіправілыіхутварэння іўжывання;z� асноўныя звесткіпранацыянальнакультурнуюспецыфікукраін вывучаемаймовы;нормымаўленчых і немаўленчыхпаводзінваўмовахміжкультурныхзносін;z� асноўныяспосабыпошукуінфармацыіўдаведачныхкрыніцах,утымлікуў інтэрнэце;z� асноўныя вербальныя і невербальныя сродкі пераадоленняцяжкасцейпадчасзносін (перапытванне,удакладненне;міміка,жэсты);
умець:z� афармляцьвусныяіпісьмовыявыказванніўадпаведнасцізвывучаныміфанетычнымі,лексічнымііграматычнымінормамі замежнаймовы для рашэннякамунікатыўных задачустандартныхсітуацыяхзносін;z� разумець/выбіраць інфармацыю з аўтэнтычных / частковаадаптаваныхтэкстаўзрознайступеннюдакладнасці,глыбінііпаўнатыпрычытанні іўспрыманнімаўленнянаслых;z� прадстаўляцьсваюкраінуіяекультуруўтыповыхсітуацыяхіншамоўнайміжкультурнай камунікацыі і ажыццяўляцьмаўленчаеўзаемадзеяннезпрадстаўнікамікраінвывучаемаймовызулікаміхнацыянальнакультурнайспецыфікіінорммаўленчыхінемаўленчыхпаводзін;z� выкарыстоўвацьасноўныявербальныяіневербальныясродкікампенсацыідэфіцытуведаўдляпаспяховагарашэннякамунікатыўныхзадач;z� ажыццяўляцьсамастойнуювучэбнапазнавальнуюдзейнасцьпапошуку,зборыіабагульненніінфармацыіўдаведачных,утымліку іншамоўных,крыніцах іў інтэрнэце;
валодаць:z� фанетычнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывучаемай замежнаймовы, дастатковымі для рашэння камунікатыўных задач у стандартных сітуацыяхміжкультурнайкамунікацыі;z� прадуктыўнымівідамііншамоўнаймаўленчайдзейнасці(гаварэнне,пісьмоваемаўленне)звысокайступеннюрэпрадуктыўнасці,захоўваючысацыякультурныянормымаўленчыхпаводзін;
81
z� рэцэптыўнымівідамімаўленчайдзейнасці(чытанне,успрыманнеіразуменнемаўленнянаслых)зрознайступеннюдакладнасці, паўнаты і глыбіні разумення зместу частковаадаптаваныхтэкстаў;z� нормамі маўленчага і немаўленчага этыкету вывучаемайзамежнаймовы,дастатковымідляажыццяўленняміжкультурныхзносін;z� агульнавучэбнымі і спецыяльныміўменнямідляажыццяўлення самастойнайвучэбнапазнавальнайдзейнасціпа авалоданнізамежнаймовай.
ПазаканчэннінавучаннянаIIступеніагульнайсярэдняйадукацыівучні,якіявывучалізамежнуюмовунапавышаным узроўні,павінны:
ведаць:z� правілывымаўленняірытмікамеладычнайарганізацыі іншамоўнагамаўлення;z� сэнс вывучаныхлексічных адзінак, у тымліку ацэначнуюлексікуіўстойлівыясловазлучэнні,асноўныяспосабысловаўтварэння (афіксацыя,словаскладанне);z� граматычныяз’явыпрадуктыўнагаірэцэптыўнагамінімумаўіправілыіхужывання іраспазнавання;z� рэаліікультурыкраінывывучаемаймовыўрамкахпрадметнатэматычнагазместупраграмы;правілымаўленчага інемаўленчагаэтыкету;z� спосабыпошукуінфармацыіўдаведачныхііншыхіншамоўныхкрыніцах,утымлікуў інтэрнэце;z� асноўныя вербальныя і невербальныя сродкі пераадоленняцяжкасцейучасзносін(перапытванне,удакладненне,сінанімічныясродківыказваннядумкі;міміка,жэсты,малюнак);
умець:z� афармляць вусныя і пісьмовыя выказванні ў адпаведнасцізфанетычнымі,арфаграфічнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывучаемаймовы;z� ажыццяўляць маўленчае і немаўленчае ўзаемадзеянне зпрадстаўнікамікраінвывучаемаймовыіпрадстаўляцьсваюкраінуіяекультуруваўмовахіншамоўнайміжкультурнайкамунікацыі;
z� выкарыстоўвацьвербальныяіневербальныясродкікампенсацыідэфіцытуведаўдляпаспяховагарашэннякамунікатыўныхзадач;z� ажыццяўляцьсамастойнуювучэбнапазнавальнуюдзейнасцьпапошуку, зборы і абагульненні інфармацыіў даведачныхі іншыхіншамоўныхкрыніцах;
валодаць:z� фанетычнымі,лексічнымііграматычнымінормамівывучаемай замежнаймовы, дастатковымі длярашэннякамунікатыўных задачу стандартных сітуацыяхміжкультурнайкамунікацыі;z� прадуктыўнымівідамііншамоўнаймаўленчайдзейнасці(гаварэнне,пісьмоваемаўленне)здастатковайступеннюсамастойнасці і ініцыятыўнасці, захоўваючы сацыякультурныянормымаўленчыхпаводзін;z� рэцэптыўнымівідамімаўленчайдзейнасці(чытанне,успрыманнеіразуменнемаўленнянаслых)зрознайступеннюдакладнасці,паўнатыіглыбініразуменнязместуўзалежнасціадкамунікатыўнайзадачы;z� нормамімаўленчагаінемаўленчагаэтыкетувывучаемайзамежнаймовы,дастатковымідляажыццяўленняпаспяховыхміжкультурныхзносін;z� агульнавучэбнымііспецыяльнымівучэбныміўменнямідляажыццяўленнясамастойнайвучэбнапазнавальнайдзейнасціпаавалоданнізамежнаймовай.
83
МАТЭМАТЫКА
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Агульная характарыстыка вучэбнага прадметаВучэбныпрадмет «Матэматыка» пры рэалізацыі ўстановамі
адукацыіадукацыйнайпраграмыбазавайадукацыізаймаевядучаемесцаўфарміраванніключавых інтэлектуальныхуменняў і асобасныхякасцейвучняў,неабходныхдляжыццяўсучаснымграмадстве.
Сукупнасцьведаў,уменняў,навыкаў,вопытудзейнасці,атаксамаякасцейасобы,штофарміруюццаўпрацэсевывучэннявучэбнагапрадмета«Матэматыка»,неабходнаякпрывывучэннііншыхвучэбныхпрадметаў,такідляпрацягуадукацыі,працоўнайдзейнасці,паспяховайсацыялізацыіўграмадстве.
УкантэксцемэтнавучанняівыхаваннянаIIступеніагульнайсярэдняй адукацыі задачамі вывучэння вучняміматэматыкі яквучэбнагапрадметаз’яўляюцца:
у прадметным напрамку:zz авалоданнематэматычнымі ведамі, уменнямі, навыкамі,спосабамідзейнасці,неабходнымідляпрымяненняўпаўсядзённымжыцці,прывывучэннііншыхвучэбныхпрадметаў;zz стварэннепадмуркадлядалейшагаразвіццяматэматычнайкампетэнцыі,фарміраваннямеханізмаўмыслення, характэрных для спосабаў дзейнасці, якія выкарыстоўваюцца ўматэматыцыінеабходныдляпаспяховагапрацягуадукацыіна III ступені агульнай сярэдняйадукацыіабонаўзроўняхпрафесійнатэхнічнай,сярэдняйспецыяльнайадукацыі,паўнавартаснагажыццяўграмадстве;
у метапрадметным напрамку:zz фарміраваннеўяўленняўпраматэматыкуякчастку агульначалавечайкультуры,празначнасцьматэматыкіўразвіцціцывілізацыі і сучаснагаграмадства;
84
zz развіццёўяўленняўпраматэматыкуякформуапісанняіметаднавуковагапазнаннянавакольнагасвету,стварэннеўмоўдляфарміраваннявопытумадэліраваннясродкаміматэматыкі;zz фарміраваннеагульныхспосабаўінтэлектуальнайдзейнасці,характэрныхдляматэматыкі,якіяз’яўляюццаасновайпазнавальнайкультуры, значнай для розных сфер дзейнасцічалавека;
у напрамку асобаснага развіцця:zz развіццёправільныхуяўленняўпрахарактарадлюстраванняматэматыкайз’яўіпрацэсаўупрыродзеіграмадстве,ролюметадаўматэматыкі ў навуковым пазнанні навакольнагасвету іягозаканамернасцей;zz развіццёлагічнага і крытычнагамыслення,культурывуснагаіпісьмовагамаўленнязужываннемматэматычнайтэрміналогіі і сімволікі,здольнасцідаэмацыянальнагаўспрымання ідэйматэматыкі,разважанняў,доказаў,мысленнагаэксперыменту;zz фарміраванне ўменняў самастойна вучыцца, кантралявацьвыніківучэбнайдзейнасці;zz выхаваннеякасцейасобы,якіязабяспечваюцьсацыяльнуюмабільнасць, здольнасць прымаць самастойныя рашэнні інесціза іхадказнасць;zz фарміраваннеякасцеймыслення,неабходныхдлясацыяльнайадаптацыіўсучаснымграмадстве;zz развіццёматэматычных здольнасцей,цікавасці да творчайдзейнасці.
Месца вучэбнага прадмета ў Тыпавым вучэбным плане агульнай сярэдняй адукацыі
Тыпавывучэбныпланагульнайсярэдняйадукацыівызначаенавывучэннематэматыкі ўV—VIIIкласахпа5 вучэбных гадзіннатыдзень,у ІХкласе—4вучэбныягадзінынатыдзеньупершымпаўгоддзі,5вучэбныхгадзіннатыдзеньудругімпаўгоддзінавучальнагагода.
Змест вучэбнага прадмета «Матэматыка» грунтуеццана раздзелах матэматыкі: «Арыфметыка», «Алгебра», «Мноствы»,«Функцыі»,«Геаметрыя».Усваючаргу,зместдадзеныхраздзелаў
85
матэматыкіскладаеццазулікамлогікіімэтазгоднасціўзмястоўнаметадычныялініі,якіяпраходзяцьпразадпаведныятэмы,якіміпрадстаўленызмествучэбнагапрадмета.Прыгэтымулічаныміжпрадметныясувязізвучэбныміпрадметамі«Геаграфія»,«Фізіка»,«Хімія»,«Біялогія» і інш.
Час,адведзенынавывучэннеасобныхтэму змесцевучэбнагапрадмета,з’яўляеццапрыкладным.Ёнзалежыцьадвыкарыстоўваемыхнастаўнікамметадаўнавучанняівыхавання,формправядзеннявучэбныхзаняткаў,вучэбныхіпазавучэбныхдасягненняўвучняў.
Прадугледжанырэзерввучэбныхгадзінпрызначаныдляпадагульнення ісістэматызацыівучэбнагаматэрыялу.
Размеркаванне вучэбнагаматэрыялу па класах абапіраеццана ўзроставыяфізіялагічныя і псіхалагічныя асаблівасці вучняўV—IXкласаў.Улікасаблівасцейпадлеткавагаўзросту(імкненнедазносінісумеснайдзейнасцізаднагодкамі,мадэліраванненормсацыяльныхпаводзінсветударослых),паспяховасцьісвоечасовасцьдалейшагафарміраванняпазнавальнайсферы,якасцііўласцівасціасобы звязваюцца з актыўнайпазіцыяйнастаўніка, а таксама задэкватнайпабудовайадукацыйнагапрацэсу.
Абнаўленне зместу вучэбнага прадметаКожнамучалавеку ў сваімжыцці даводзіцца выконваць раз
лікі, карыстацца вылічальнай тэхнікай, знаходзіць у розныхкрыніцах інфармацыю, ужывацьпатрэбныяформулы, валодацьпрактычнымі прыёмамі геаметрычных вымярэнняў і пабудоў,чытацьінфармацыю,прадстаўленуюўвыглядзетабліц,дыяграм,графікаў, разумець імавернасныхарактар выпадковых падзей,складацьалгарытмы,мадэлі,выконваць іншыядзеянні.
Узмествучэбнагапрадмета«Матэматыка»наIIступеніагульнайсярэдняйадукацыіўключаныэлементытэорыімностваў,узмоцненаметадалагічная і практычнаянакіраванасць зместу змэтайфарміраванняўвучняўуменняў:
zz праводзіцьвылічэнні,уключаючыакругленнеіацэнкувынікаўдзеянняў,выкарыстоўвацьдляпадлікаўвядомыяформулы;zz здабывацьіінтэрпрэтавацьінфармацыю,прадстаўленуюўрознайформе(табліцы,дыяграмы,графікі,схемы,іншыяформы);zz вылічацьдаўжыні,плошчыіаб’ёмырэальныхаб’ектаў.
86
Метадалагічная іпрактычнаянакіраванасцьузмоцнена:zz празпашырэннеіпавышэннеролітэарэтычнагаматэрыялу,лагічныхразваг,доказаў;zz павелічэнне ролі і значэння комплекснага інтэграванагаспалучэнняарыфметычнага,алгебраічнага і геаметрычнагаматэрыялуяксродкуматэматычнагаразвіццявучняў;zz выкарыстаннетабліц,дыяграм,графікаў,схемдлянагляднагапрадстаўленняколькаснай інфармацыі;zz мадэліраваннерэальныхаб’ектаў,з’яўіпрацэсаўздапамогайматэматычныхмадэлей;zz уключэнне для рашэнняпрактыкаарыентаваных задач—задач,якіяапісваюцьрэальнуюабонабліжануюдаяесітуацыюнанефармальнаматэматычнаймове,атаксамазадачзміжпрадметнымзместам.
Пытанні, адзначаныя знакам«зорачка», прызначаныдля самастойнайпошукавадаследчай або праектнай дзейнасці вучняў(індывідуальнайабогрупавой),якуюарганізуенастаўнік.
Арганізацыя адукацыйнага працэсуПрырэалізацыіпрапанаванагавучэбнайпраграмайзместуву
чэбнагапрадмета«Матэматыка»адукацыйныпрацэснакіраванынадалейшаефарміраваннеўвучняўматэматычнайкампетэнцыі,атаксамаразвіццёсродкаміматэматыкікамунікатыўнай,вучэбнапазнавальнай, інфармацыйнай і іншыхключавыхкампетэнцый;авалоданне вучнямі ўніверсальнымі вучэбнымі дзеяннямі яксукупнасцю спосабаў дзеянняў, якія забяспечваюць здольнасцьда самастойнага засваенняновыхведаў і ўменняў (уключаючы іарганізацыюгэтагапрацэсу),даэфектыўнагавырашэннярознагародужыццёвыхзадач.
Належная ўвага прырэалізацыі пэўнай вучэбнай праграмайзместунадаецца:
zz развіццюўвучняўлагічнага ікрытычнагамыслення;zz фарміраваннюкультуры вуснага і пісьмовагамаўлення зужываннемматэматычнайтэрміналогііісімволікі;уменняўпрацавацьзрознымікрыніцаміінфармацыі;апісвацьрэальныяаб’ектыіз’явыздапамогайматэматычныхмадэлей;
87
zz кампанентамарганізацыіразумовайдзейнасці:уменнямставіцьмэты,планаваць ішукацьшляхі іхдасягнення, аналізаваць іацэньвацьвынікі;zz набыццювопытусупрацоўніцтвазнастаўнікам,аднакласнікаміпрыажыццяўленніпошукавадаследчай,праектнайііншыхвідаўтворчайдзейнасці.
Адукацыйныпрацэсарганізуеццанаасновепедагагічнаабгрунтаванагавыбаруформ,метадаўісродкаўнавучанняівыхавання,сучасныхадукацыйныхі інфармацыйныхтэхналогій,якіяпавышаюцьступеньактыўнасцівучняў.
Нараўнезтрадыцыйнымісродкамінавучанняісродкамідыягнаставаннявынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўмэтазгоднавыкарыстоўваць электронныя сродкі, даякіх адносяцца электронныявучэбныядапаможнікі,інтэрактыўныякамп’ютарныямадэлі,электронныя адукацыйныярэсурсы (электронныядаведнікі, энцыклапедыі,трэнажоры,кантрольнадыягнастычныяматэрыялы)іінш.Іхпрымяненне спрыяепавышэннюступенінагляднасці,канкрэтызацыі вывучаемыхпаняццяў, развіццюцікавасці, стварэннюстаноўчыхэмацыянальныхадносіндавучэбнайінфармацыііфарміраваннюматывацыідапаспяховагавывучэнняматэматыкі.
Ураздзеле«Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў»пазначанывынікі,якіхпавінныдасягнуцьвучніпрызасваенні прад’яўленага зместу.Дапытанняў адпаведнай тэмы,пазначаныхзорачкай,асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўнепрад’яўляюцца.
Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўструктураваныпакампанентах:правільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўвацьпаняцці;ведаць;умець.
Патрабаванне«правільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўвацьпаняцці»азначае,штовучаньсуадносіцьпаняццезтэрмінам,якіягоабазначае,распазнаеканкрэтныяпрыкладыпаняццяпахарактэрныхпрыметах,выконваедзеянніўадпаведнасцізазначэннямііўласцівасцяміпаняццяў,канкрэтызуе іхпрыкладамі.
Патрабаванне «ведаць» азначае,што вучань ведае азначэнне,правілы,тэарэмы,алгарытмы,прыёмы,метады,спосабыдзейнасцііаперыруе імі.
Патрабаванне«ўмець»фіксуесфарміраванасцьнавыкаўпрымяненняведаў,спосабаўдзейнасціпаіхзасваеннііпрымяненні,арыентаваныхнакампетэнтнасныскладніквынікаўвучэбнайдзейнасці.
88
ЧАКАЕМЫЯ ВЫНІКІ ЗАСВАЕННЯ ЗМЕСТУ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА «МАТЭМАТЫКА»
Прадметныя:z� уяўленнепраматэматыкуяк частку сусветнайкультуры іяемесцаўсучаснайцывілізацыі,спосабыапісаннясродкаміматэматыкіз’яў іпрацэсаўнавакольнагасвету;z� валоданнепаняційнымапаратамматэматыкі; уяўленнепраасноўныя вывучаемыяпаняцці (лік, геаметрычнаяфігура,ураўненне,функцыя)якнайважнейшыяматэматычныямадэлі,якіядазваляюцьапісвацьівывучацьрэальныяпрацэсыіз’явы;z� уменне працаваць зматэматычным тэкстам (аналізаваць,знаходзіцьнеабходную інфармацыю),дакладна іпісьменнавыказвацьсваедумкіўвусныміпісьмовыммаўленнізужываннемматэматычнай тэрміналогіі і сімволікі, правільнакласіфікавацьматэматычныяаб’екты,праводзіцьлагічныяабгрунтаванні ідоказыматэматычныхсцвярджэнняў;z� уяўленнепра лік і лікавыя сістэмы аднатуральных да рэчаісныхлікаў;авалоданненавыкамівусных,пісьмовых,інструментальныхвылічэнняў;z� валоданне прыёмамі выканання тоесных пераўтварэнняўрацыянальныхвыразаў, рашэнняўраўненняў, сістэмураўненняў, няроўнасцей і сістэм няроўнасцей; уменне выкарыстоўваць сістэмукаардынатнаплоскасці для інтэрпрэтацыі ўраўненняў, няроўнасцей, сістэм; уменне прымяняцьалгебраічныяпераўтварэнні,апаратураўненняўіняроўнасцейдлярашэнняпрактыкаарыентаваныхзадач,задачзміжпрадметнымзместам;z� валоданненавыкамімадэліраванняпрырашэннітэкставых,практыкаарыентаваныхзадач,задачзміжпрадметнымзместам;z� засваеннесістэматычныхведаўпраплоскіяфігурыііхуласцівасці, нанагляднымузроўні—пранайпрасцейшыяпрасторавыяцелы;z� уменнераспазнавацьначарцяжах,мадэляхіўрэальнымсвецегеаметрычныяфігуры,выконвацьгеаметрычныяпабудовы,прымяняцьведыпрагеаметрычныяфігурыдлярашэння
геаметрычных задач,практыкаарыентаваных задач, задачзміжпрадметнымзместам;вымярацьдаўжыніадрэзкаў,велічынівуглоў,знаходзіцьперыметр,плошчу,аб’ёмгеаметрычныхфігур.
Метапрадметныя:z� першапачатковыяўяўленніпраідэііметадыматэматыкіякуніверсальнуюмовунавукі і тэхнікі, сродакмадэліраванняз’яў іпрацэсаў;z� уменнебачыцьматэматычнуюзадачуўкантэксцепраблемнайсітуацыіўіншыхвучэбныхпрадметах,рэальнымжыцці;z� развіццёўніверсальныхвучэбныхдзеянняў(рэгулятыўных,вучэбнапазнавальных,камунікатыўных) сродкаміматэматыкі.
Асобасныя:z� уменне ясна, дакладна, пісьменна выказваць свае думкі ўвусным і пісьмовыммаўленні, разумець сэнс пастаўленайзадачы,выбудоўвацьаргументацыю,прыводзіцьпрыкладыіконтрпрыклады;z� крэатыўнасцьмыслення,ініцыятыва,знаходлівасць,актыўнасць;z� уменнекантралявацьвыніківучэбнайдзейнасці;z� здольнасцьдаэмацыянальнагаўспрыманняідэйматэматыкі,разваг,доказаў,мысленнагаэксперыменту.
90
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА157 гадзін
(І чвэрць — 4 гадзіны на тыдзень: 2 гадзіныалгебра + 2 гадзіныгеаметрыя, ІІ чвэрць — 4 гадзіны на тыдзень: 3 гадзіныалгебра + 1 гадзінагеаметрыя,
ІІІ і ІV чвэрці — 5 гадзін на тыдзень: 3 гадзіныалгебра + 2 гадзіныгеаметрыя)Алгебраічны кампанент — 94 гадзіныГеаметрычны кампанент — 63 гадзіны
Рацыянальныя выразы (25 гадзін)Рацыянальныдроб.Асноўная ўласцівасць дробу.Скарачэнне
дробаў.Прывядзеннедробаўдановаганазоўніка.Прывядзеннедробаў
даагульнаганазоўніка.Складанне,адніманне,множаннеідзяленнерацыянальныхдробаў.
Пераўтварэннерацыянальныхдробаў.Практыкаарыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметным
зместам, іхрашэнне.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінны правільнаўжывацьтэрмінівыкарыстоўвацьпаняцце:
z� рацыянальныдроб.Вучніпавінныведаць:z� правілыскарачэннядробаў;z� правілыскладання,аднімання,множанняідзяленнярацыянальныхдробаў.
Вучніпавінныўмець:z� выконваць аперацыі з рацыянальнымі дробамі; сумесныядзеянніз рацыянальнымідробамі;z� рашацьпрактыкаарыентаваныязадачыізадачызміжпрадметнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.
Функцыі (17 гадзін)Функцыялікавагааргумента.Спосабызаданняфункцыі.Улас
цівасціфункцыі (вобласць вызначэння,мноства значэнняў, нуліфункцыі, прамежкі знакапастаянства, цотнасць і няцотнасць,нарастанне і спаданне).
91
Пабудоваграфікаўфункцый:y = f(x ± a), y = f(x) ± b, a, b ∈ R здапамогайпераўтварэнняграфікафункцыіy = f(x).
Практыкаарыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.
* Пабудова графікаў функцый: y = kf(x), y = f(kx), k ∈ R,y = f(׀x׀),y = ׀f(x)׀ з дапамогай пераўтварэння графіка функцыі y = f(x).
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўвацьпаняцці:
z� вобласцьвызначэнняфункцыі;z� мноствазначэнняўфункцыі;z� нуліфункцыі;z� прамежкізнакапастаянствафункцыі;z� цотнасць іняцотнасцьфункцыі;z� нарастанне і спаданнефункцыі.
Вучніпавінныведаць:z� азначэннефункцыілікавагааргумента;z� правілыпабудовыграфікаўфункцыіздапамогайпераўтварэнняў.
Вучніпавінныўмець:z� знаходзіць:вобласцьвызначэнняімноствазначэнняўфункцыі; нуліфункцыі; прамежкі знакапастаянствафункцыі;прамежкінарастання іспаданняфункцыі;z� апісвацьрэальныяпрацэсыздапамогайфункцый;z� ужывацьуласцівасціфункцыйдлярашэннязадачздапамогайграфічныхмадэлей;z� рашацьпрактыкаарыентаваныязадачыізадачызміжпрадметнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.
Дробава-рацыянальныя ўраўненні і няроўнасці (32 гадзіны)
Дробаварацыянальныяўраўненні.Рашэннедробаварацыянальныхураўненняў іўраўненняў,якіязводзяццада іх.Мадэліраваннерэальныхпрацэсаўздапамогайдробаварацыянальныхураўненняў.
Формуладаўжыніадрэзказзададзенымікаардынатаміканцоў.Ураўненнеакружнасці.
92
Сістэмынелінейныхураўненняў.Рашэнні сістэмнелінейныхураўненняў.Геаметрычнаяінтэрпрэтацыясістэмыдвухураўненняўздзвюмазменнымі.Мадэліраваннерэальныхпрацэсаўздапамогайсістэмнелінейныхураўненняў.
Дробаварацыянальныяняроўнасці.Метад інтэрвалаўдлярашэннярацыянальныхняроўнасцей.Сістэмыісукупнасціняроўнасцей.Рашэннесістэм ісукупнасцейняроўнасцей.
Практыкаарыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.
*Ураўненні і няроўнасці, якія змяшчаюць выразы пад знакам мо дуля.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўвацьпаняцці:
z� дробаварацыянальнаеўраўненне;z� дробаварацыянальнаяняроўнасць;z� ураўненнеакружнасці.
Вучніпавінныведаць:z� умовуроўнасцідробунулю;z� алгарытмужыванняметаду інтэрвалаў;z� формулудаўжыніадрэзказзададзенымікаардынатаміканцоў.
Вучніпавінныўмець:z� рашаць:некаторыявідыдробаварацыянальныхураўненняў;дробаварацыянальныяняроўнасціметадамінтэрвалаў;сістэмыісукупнасцірацыянальныхняроўнасцей;z� запісвацьураўненнеакружнасціззададзенымцэнтрамірадыусам;z� знаходзіцьдаўжынюадрэзка,ведаючыкаардынатыягоканцоў;z� рашацьзадачынамадэліраваннерэальныхсітуацыйздапамогай: дробаварацыянальныхураўненняў; сістэмураўненняў;дробаварацыянальныхняроўнасцей.
Прагрэсіі (20 гадзін)Функцыя натуральнага аргумента.Лікавая паслядоўнасць.
Спосабызаданнялікавайпаслядоўнасці.
93
Арыфметычнаяігеаметрычнаяпрагрэсіі,іхуласцівасці.Формулыnгачленаісумыnпершыхчленаўарыфметычнайігеаметрычнайпрагрэсій.Характарыстычныяўласцівасціарыфметычнайі геаметрычнайпрагрэсій.Ужываннеўласцівасцейпрагрэсійдлярашэннязадач.
Бясконцаспадальнаягеаметрычнаяпрагрэсія.Сумабясконцаспадальнайгеаметрычнайпрагрэсіі.Уяўленнебясконцагаперыядычнагадзесятковагадробуўвыглядзезвычайнагадробу.
Мадэліраванне рэальныхпрацэсаў з дапамогай уласцівасцейарыфметычнай ігеаметрычнайпрагрэсій.
Практыкаарыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўвацьпаняцці:
z� функцыянатуральнагааргумента;z� лікаваяпаслядоўнасць;z� арыфметычная ігеаметрычнаяпрагрэсіі;z� членпрагрэсіі;z� рознасцьарыфметычнайпрагрэсіі;z� назоўнікгеаметрычнайпрагрэсіі;z� бясконцаспадальнаягеаметрычнаяпрагрэсія.
Вучніпавінныведаць:z� формулыnгачленаісумыnпершыхчленаўарыфметычнайігеаметрычнайпрагрэсій;z� характарыстычныяўласцівасціарыфметычнайігеаметрычнайпрагрэсій;z� формулусумыбясконцаспадальнайгеаметрычнайпрагрэсіі.
Вучніпавінныўмець:z� ужываць:формулыnгачленадлявызначэннячленапрагрэсііпаягонумары інумарачленапрагрэсіі; азначэннірознасціарыфметычнайпрагрэсіііназоўнікагеаметрычнайпрагрэсіі;характарыстычныяўласцівасцідлявызначэннявыглядупаслядоўнасці,рашэннязадачназнаходжаннеэлементаўпрагрэсій;z� выводзіцьформулыnгачленаарыфметычнай і геаметрычнайпрагрэсійісумыnпершыхчленаўарыфметычнайігеаметрычнайпрагрэсій;
94
z� рашацьзадачынаформулыnгачленаісумыnпершыхчленаўарыфметычнай ігеаметрычнайпрагрэсій;z� знаходзіцьсумучленаўбясконцаспадальнайгеаметрычнайпрагрэсіі;z� прадстаўляцьбясконцыперыядычныдзесятковыдробувыглядзезвычайнагадробу;z� рашацьпрактыкаарыентаваныязадачыізадачызміжпрадметнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.
Суадносіны ў прамавугольным трохвугольніку (15 гадзін)
Сінус,косінус,тангенс,катангенсвострагавугла.Рашэннепрамавугольнага трохвугольніка.Асноўная трыганаметрычная тоеснасць:sin2α+cos2α=1.
Формулы, якія звязваюць сінус, косінус, тангенс і катангенс
аднагоітагожвугла:tgα=sinαcosα,ctgα=
cosαsinα.
Значэнні сінуса, косінуса, тангенса і катангенса вуглоў 30°,45°,60°.
Сінус,косінус,тангенс ікатангенсвуглоўад0°да180°.Формулы:sin(180°–α)=sinα; cos(180°–α)=–cosα.Формулаплошчы трохвугольніка па дзвюх старанах і вуглу
паміжімі:S= 12 absinγ,формулаплошчыпаралелаграмапаста
ранах івуглупаміжімі:S=absinα.Сярэдняепрапарцыянальнае(сярэдняегеаметрычнае)упрама
вугольнымтрохвугольніку.Практыкаарыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметным
зместам, іхрашэнне.*Формула плошчы выпуклага чатырохвугольніка: S=12d1
d2sinϕ.
Тэарэма Менелая.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўвацьпаняцці:
z� сінус,косінус,тангенс,катангенсвострагавугла;праекцыякатэтанагіпатэнузу;z� рашэннепрамавугольнагатрохвугольніка.
95
Вучніпавінныведаць:z� асноўнуютрыганаметрычнуютоеснасць:sin2α+cos2α=1;z� значэннісінуса,косінуса,тангенса ікатангенсавуглоў30°,45°,60°;z� формулы:якіязвязваюцьсінус,косінус,тангенсікатангенс
аднагоітагожвугла:tgα=sinαcosα,ctgα=cosαsinα;якіязвязваюць
сінусы і косінусывуглоў, якія дапаўняюць адзін аднаго да
180°:sin(180°–α)=sinα;cos(180°–α)=–cosα;плошчытрох
вугольніка:S= 12 absinγ;плошчыпаралелаграма:S=absinα;z� алгарытмырашэнняпрамавугольнагатрохвугольніка;z� тэарэмупрасярэдняепрапарцыянальнае(сярэдняегеаметрычнае)упрамавугольнымтрохвугольніку.
Вучніпавінныўмець:z� даказвацьтэарэмупрасярэдняепрапарцыянальнае(сярэдняегеаметрычнае)упрамавугольнымтрохвугольніку;
z� выводзіцьформулуплошчытрохвугольнікаS= 12 absinγ;z� знаходзіць: значэнні трыганаметрычныхфункцый вуглоўад0°да180°,кратных30°,45°і60°;стораныівуглыпрамавугольнагатрохвугольнікапавядомыхстаранахівуглах;z� рашацьпрактыкаарыентаваныязадачыізадачызміжпрадметнымзместам,аналізаваць,даследавацьатрыманыявынікі.
Упісаныя і апісаныя акружнасці (16 гадзін)Акружнасць,апісанаякалятрохвугольніка.Акружнасць,упіса
наяўтрохвугольнік.Упісанаяіапісанаяакружнасціпрамавугольнагатрохвугольніка.Упісаныя іапісаныячатырохвугольнікі.
Формулаплошчытрохвугольніка(апісанагамногавугольніка)празперыметр ірадыусупісанайакружнасці(S = pr).
Практыкаарыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.
*Пазаўпісаныя акружнасці.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўвацьпаняцці:
z� упісаная іапісанаяакружнасці;z� упісаныіапісанымногавугольнікі.
96
Вучніпавінныведаць:z� азначэнні:апісанайіўпісанайакружнасцейтрохвугольніка(многавугольніка);упісанагаіапісанагачатырохвугольнікаў(многавугольнікаў);z� формулы:радыусаакружнасці,апісанайкаляпрамавугольнагатрохвугольніка;радыусаакружнасці,упісанайупрамавугольнытрохвугольнік;плошчытрохвугольніка(апісанагамногавугольніка)S = pr;z� уласцівасці і прыметыўпісанагачатырохвугольніка, апісанагачатырохвугольніка;z� тэарэмы:праакружнасць,апісануюкалятрохвугольніка;праакружнасць,упісануюўтрохвугольнік;
Вучніпавінны ўмець:z� даказвацьтэарэмы:праакружнасць,апісануюкалятрохвугольніка; пра акружнасць, упісаную ў трохвугольнік; праўласцівасць упісанага чатырохвугольніка; пра ўласцівасцьапісанагачатырохвугольніка;z� выводзіцьформулы:радыусаакружнасці,упісанайупрамавугольнытрохвугольнік;плошчытрохвугольніка(апісанагамногавугольніка)S = pr;z� ужывацьтэарэмыдлярашэннязадачнавылічэнне ідоказ;z� будаваць упісаную і апісаную акружнасці трохвугольнікапрыдапамозецыркуля ілінейкі;z� рашацьзадачынапабудову,практыкаарыентаваныязадачы,задачызміжпрадметнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.
Тэарэма сінусаў. Тэарэма косінусаў (16 гадзін)
Тэарэма сінусаў:α
sinα =b
sinβ =c
sinγ =2R.Формула плошчы
трохвугольніка:S=abc4R .
Тэарэмакосінусаў:a2=b2+c2–2bccosα.Вынікізтэарэмыкосінусаў: знаходжаннекосінуса вугла трохвугольніка, зададзенага трыма старанамі, уласцівасць дыяганалей паралелаграма:d12+d
22=2a2+2b2.ФормулаГерона.
Рашэннетрохвугольнікаў.
97
Практыкаарыентаваныя задачы і задачы зміжпрадметнымзместам, іхрашэнне.
*Формула медыяны трохвугольніка: ma= 12 √2b2+2с2–а2,
формула бісектрысы трохвугольніка: lc2=ab–a
1b1.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінны правільнаўжывацьтэрмінівыкарыстоўвацьпаняцце:
z� рашэннетрохвугольніка.Вучніпавінны ведаць:
z� формулы:a
sinα=2R,S=abc4R длятрохвугольніка;
d12+d
22=2a2+2b2дляпаралелаграма
іформулуГерона ( )( )( )S p p a p b p c= − − − длязнаходжанняплошчытрохвугольніка;z� тэарэмы:сінусаў;косінусаў івынікізтэарэмыкосінусаў.
Вучніпавінныўмець:z� даказвацьтэарэмусінусаў ітэарэмукосінусаў;z� знаходзіцькосінусвуглатрохвугольніка,зададзенагатрымастаранамі;z� ужывацьпаказаныятэарэмыдлярашэннязадачнавылічэннеідоказ;z� рашаць практыкаарыентаваныя задачы (на знаходжаннеадлегласці данедаступнагапункта, вышыні аб’екта і інш.)і задачы зміжпрадметным зместам, аналізаваць і даследавацьатрыманыявынікі.
Правільныя многавугольнікі (16 гадзін)Правільнымногавугольнік.Акружнасць, апісанаякаляпра
вільнагамногавугольніка, і акружнасць, упісаная ў правільнымногавугольнік.Правільныя трохвугольнік, чатырохвугольнік,шасцівугольнік.
Даўжыняакружнасцііплошчакруга.Лікπ.Сектарісегменткруга.Даўжынядугі,плошчасектара і сегмента.
Практыкаарыентаваныя задачы, задачы з міжпрадметнымзместам і іхрашэнне.
*Залатое сячэнне.
98
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныправільнаўжывацьтэрміныівыкарыстоўваць паняцці:
z� правільнымногавугольнік,z� акружнасць,круг,сектар,сегмент.
Вучніпавінныведаць:z� азначэнні:правільнагамногавугольніка; сектара і сегментакруга;z� формулы:длязнаходжаннярадыусаапісанайірадыусаўпісанайакружнасцейпазададзенайстаранеправільнагатрохвугольніка, чатырохвугольніка,шасцівугольніка; даўжыніакружнасці іплошчыкруга;z� тэарэмупра акружнасць, апісануюкаля правільнагамногавугольніка іпра акружнасць,упісануюўправільнымногавугольнік;z� алгарытмызнаходжання:даўжынідугідадзенайакружнасціпа градуснаймеры гэтай дугі; плошчы сектара дадзенагакругапаградуснаймерыягодугі;радыусаапісанайірадыусаўпісанайакружнасцейправільнагаnвугольніка,зададзенагаягостараной;z� алгарытмыпабудовынаступныхправільныхмногавугольнікаў, упісаныху дадзенуюакружнасць: правільнага трохвугольніка, правільнага чатырохвугольніка, правільнагашасцівугольніка.
Вучніпавінныўмець:z� знаходзіць: радыус акружнасці, апісанайкаляправільнага
n-вугольніка; радыус акружнасці, упісанай у правільныn-вугольнік;даўжынюдугізададзенайакружнасці;плошчусектаразададзенагакруга;z� ужывацьпаказаныя тэарэмы іформулыда рашэння задачнавылічэнне ідоказ;z� будавацьпрыдапамозецыркуляілінейкіўпісаныяўдадзенуюакружнасцьправільныя трохвугольнік, чатырохвугольнік,шасцівугольнік;z� рашаць практыкаарыентаваныя задачы і задачы з міжпрадметнымзместам,аналізавацьідаследавацьатрыманыявынікі.
99
ІНФАРМАТЫКА
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Значнасць вучэбнага прадмета «Інфарматыка» абумоўленаўзрастаючымузроўнемразвіццяінфармацыйнакамунікацыйныхтэхналогій (ІКТ) і іх уплывам на ўсе бакі чалавечай дзейнасці.Вывучэннеінфарматыківаўстановахагульнайсярэдняйадукацыінакіравананапрактычнуюпадрыхтоўкувучняўдажыццяўінфармацыйнымграмадстве.
Асноўныямэтывывучэннявучэбнагапрадмета«Інфарматыка»:zz фарміраванне камп’ютарнай пісьменнасці (валоданне неабходнымнаборам ведаў і навыкаў работынакамп’ютарыівыкарыстаннесродкаўвылічальнайтэхнікі;разуменнеасноўінфарматыкіізначэнняінфармацыйныхтэхналогійужыцціграмадства);zz развіццёлагічнагаіалгарытмічнагамыслення(фарміраваннеўменняўрашацьзадачы,якіяпатрабуюцьскладанняпланадзеянняўдлядасягненняжаданагавыніку,звыкарыстаннемразумовыхаперацый:аналізу,сінтэзу,параўнання,абстрагавання,падагульнення,канкрэтызацыі,класіфікацыііінш.);zz выхаванне інфармацыйнай культуры (здольнасць вучняўасвойваць,валодаць,прымяняць,ператварацьінфармацыюздапамогай інфармацыйныхтэхналогій).
Асноўныязадачы,якіявырашаюццаўпрацэсевывучэннявучэбнагапрадмета«Інфарматыка»:
zz фарміраванне тэарэтычных ведаў і практычных уменняўу галіне інфарматыкі, алгарытмізацыі і праграміравання,інфармацыйныхікамунікацыйныхтэхналогій;zz развіццёпазнавальныхінтарэсаў,інтэлектуальныхітворчыхздольнасцей;zz фарміраваннеўменняўіндывідуальнайікалектыўнайработы;zz выхаванне працавітасці, адказных адносін да выкананняэтычныхімаральныхнормпрывыкарыстанніінфармацыйныхікамунікацыйныхтэхналогій.
100
Наўроках інфарматыкі ў вучняўфарміруюццапрадметныя кам петэнцыi:
zz веданне ўстройстваў персанальнага камп’ютара,што неабходна для ліквідацыі найпрасцейшых няспраўнасцей укамп’ютары;zz валоданнетэхналогіяміапрацоўкірознагатыпуданых,штодазволіць вучню з дапамогайкамп’ютарнага абсталяваннязрабіцьмалюнак, апрацавацьфатаграфію, падрыхтавацьтэкставыдакумент,прэзентацыюі інш.;zz уменне складаць алгарытм, праграму, веданне асноўныхканструкцыймовыпраграміравання; гэта дазволіць вучнюправесцівіртуальныэксперымент,стварыцьнайпрасцейшуюмадэль, інтэрпрэтавацьвынікірашэння задачы,якія атрыманыздапамогайкамп’ютара;zz уменнебудавацьінфармацыйныямадэліаб’ектаўівыкарыстоўваць іхудаведачныхсістэмах,базахданых і інш.;zz уменнестварацьлічбавыяархівы,медыятэкі,рабіцьвыбарку з базы даных па запыце,што запатрабавана на рынкупрафесій іўпаўсядзённайрэчаіснасці;zz веданнебазавыхпрынцыпаўарганізацыііфункцыянаваннякамп’ютарных сетак, уменне прадстаўляць інфармацыюўвыглядзеаб’ектаў з сістэмайспасылак іпрацавацьу сетцыІнтэрнэт;zz веданнеівыкананнепатрабаванняўінфармацыйнайбяспекі,інфармацыйнайэтыкііправа,штоважнаваўмовахжыццяў інфармацыйнымграмадстве.
Рашэнне на ўроках інфарматыкі задач з розных вучэбныхпрадметаў спрыяефарміраваннюметапрадметных кампетэн-цый, звязаных змэтавызначэннем, планаваннем, пошукам, выбарамметаду, прагназаваннем, кантролем,карэкцыяй і іншымівучэбнымідзеяннямі:
zz валоданне агульнапрадметныміпаняццямі «інфармацыя»,«мадэль»,«алгарытм»,«выканаўца» і інш.;zz валоданне інфармацыйналагічнымі ўменнямі, звязаныміз азначэнняміпаняццяў,падагульненнямі, аналогіямі, высновамі;zz валоданнеўменнямісамастойнапланавацьшляхідасягненнямэт,ажыццяўляцьіхкарэкцыю,кантрольіацэнкуправільнасцірашэннязадачы;
101
zz валоданнеінфармацыйныммадэліраваннемякметадам,якідазваляеадлюстравацьасноўныяасаблівасціістаныаб’екта,працэсу,з’явы;zz ІКТкампетэнтнасцьякнаборуменняўінавыкаўвыкарыстання сродкаў інфармацыйных і камунікацыйных тэхналогійдля збору, захоўвання, ператварэння і перадачы розныхвідаў інфармацыі.
Вывучэнне вучэбнагаматэрыялу, самастойная і групавая работа вучняўпа яго асваенні, стварэнні ўласных, асобасна значныхпрадуктаўспрыяюцьасобаснамусамаўдасканаленнювучняўіфарміраваннюасобас ных кампетэнцый:
zz наяўнасцьуяўленняўпраінфармацыюякнайважнейшырэсурсразвіццяасобыў інфармацыйнымграмадстве;zz валоданнепершаснымінавыкаміаналізуікрытычнайацэнкіатрыманайінфармацыінаасновеадказнагастаўленнядаяе;zz валоданне навыкамі супрацоўніцтва з удзельнікамі адукацыйнагапрацэсу;zz валоданненавыкаміздаровагаладужыццянаасновеведанняасноўных гігіенічных, эрганамічных і тэхнічныхумоў бяспечнайэксплуатацыісродкаўІКТ.
Светапоглядны і выхаваўчыаспектынавучанняў рамках вучэбнагапрадмета«Інфарматыка»рэалізуюццапразразвіццёінфармацыйнайкультуры, выхаванне самасвядомасці,фарміраваннекультурыразумовайпрацы,выхаваннеагульначалавечыхякасцейасобы(працавітасці,мэтанакіраванасці,волі,самастойнасці,творчайактыўнасці і інш.).
Навучанневучняўарганізуеццанаасновекампетэнтнаснага пады ходу,якідазваляеўзгадніцьмэтынавучаннязмагчымасцяміі мэтамі вучняў, арганізаваць эфектыўны адукацыйныпрацэсдзякуючыпавышэнню іхматывацыі, узмацненнюпрактычнагакампанентанавучаннянаасновеадзінствавучэбнагаівыхаваўчагапрацэсаў іпадрыхтоўківучняўдажыццяў інфармацыйнымграмадстве. Выкарыстанне кампетэнтнаснага падыходу патрабуеўзмацнення ў выкладанні вучэбнага прадмета «Інфарматыка»практычнага складніканавучання з арыентацыяйна запатрабаванасцьсфарміраваныхуменняўінавыкаўурэальнайрэчаіснасціібудучайпрактычнайдзейнасці.
102
Шырокаеўключэннеўадукацыйныпрацэссучасныхкамп’ютарныхтэхналогійдазваляенайбольшпоўнарэалізавацьдзейнасны(уключэнневучняўуактыўнуювучэбнапазнавальнуюдзейнасць),а таксама індывіду альны ідыферэнцыраваны падыходы ў навучанні інфарматыцы.Прырашэнні практычных задач значнаемесца адводзіцца зместава-праблем наму падыходу з выкарыстаннемэлементаўпраблемнаганавучання.
Адукацыйнаяпраграманакіравананакомплекснаеўжываннеўказаныхпадыходаў.
Адборзместунавучанняінфарматыцынастаўнікажыццяўляенаасновенаступныхдыдактычныхпрынцыпаў:навуковасці,нагляднасці,даступнасці,сістэмнасці,свядомасці іактыўнасці,паслядоўнасці, трываласці засваення, асобаснагападыходу, сувязітэорыізпрактыкай.Агульнадыдактычныпрынцыппаслядоўнасцівывучэнняматэрыялурэалізуеццана асновепрынцыпуцыклічнасці(дыдактычнайспіралі),штопрадугледжваеавалоданневедаміі ўменнямі ва ўзбагачэнні, развіцці і падагульненні вывучаемыхпытанняў.Упрацэсенавучаннярэалізуеццаграмадзянскаяігуманістычнаянакіраванасцьзместунавучання.
Увучэбнымпрацэсе выкарыстоўваюццапрыватнаметадыч-ныя прынцыпыўнавучанні інфарматыцы:
zz разуменняпрыкладныхзадач;zz разуменнялогікідзеянняўудадзенымпраграмнымсродку;zz развіццёвагахарактарувучэбнагаматэрыялу;zz выкарыстанняпраграмных сродкаў для развіцця творчайактыўнасцівучняў.
Актыўнаевыкарыстаннекамп’ютараікамп’ютарныхтэхналогійнаўрокахінфарматыкіпатрабуерэалізацыіпрыватнаметадычныхпрынцыпаўвыкарыстанняІКТ:
zz прынцыпуразумення вучняміпрызначэння імагчымасцейкамп’ютара і прыкладных праграм,што прадугледжваеведанне апаратнага і праграмнага забеспячэння і ўменневыбірацьпатрэбнысродакдлярашэнняканкрэтнайзадачыіэфектыўнаяговыкарыстоўваць;zz прынцыпукомплекснага выкарыстання настаўнікам праграмных сродкаў з мэтай рашэння задач вучэбнага курсаінфарматыкінаўсіхэтапахпрацэсунавучання(прытлумачэнні,кантролі,замацаванніматэрыялу).
103
Змест вучэбнагапрадметапаступова раскрываецца ўпрацэсенавучанняпанаступныхзместавыхлініях (раздзелах):
zz інфармацыяі інфармацыйныяпрацэсы;zz апаратнае іпраграмнаезабеспячэннекамп’ютараў;zz асновыалгарытмізацыі іпраграміравання;zz камп’ютарныяінфармацыйныятэхналогіі;zz камунікацыйныятэхналогіі;zz інфармацыйнаемадэліраванне.
Зместавадзейнаснаякампанентавучэбнайпраграмы«Інфарматыка.VI—IХкласы»прадугледжваефарміраваннепрадметнаспецыфічныхіагульнапрадметныхкампетэнцыйвучняўпанаступныхасноўныхнапрамках:
zz тэхналагічны—фарміраваннеўменняўработызпрыкладнымпраграмнымзабеспячэннем;zz алгарытмічны—развіццёлагічнагаіалгарытмічнагамыслення.
Фарміраваннепрадметнаспецыфічныхкампетэнцыйажыццяўляеццапраз выкананнепрактычных заданняўу рамкахунутрыіміжпрадметныхсувязей.
Сістэмакантролювынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўвызначаеццапатрабаваннямідаведаўіўменняў(прадметнаспецыфічныхкампетэнцый)вучняўпакожнайтэмедадзенайвучэбнайпраграмы.Правядзеннеўсіхвідаўкантролюажыццяўляеццаўадпаведнасціз 10бальнай сістэмай ацэньвання вынікаў вучэбнай дзейнасцівучняўпа інфарматыцы.
Выбарформ,метадаўісродкаўнавучанняівыхаваннявызначаеццанастаўнікамсамастойнанаасновесфармуляваныхувучэбнайпраграмепатрабаванняўдакампетэнцый,якiяфармiруюццаў вучняў па дадзенай тэме, ведаў і ўменняў вучняў з улікам іхузроставых асаблівасцей і ўзроўнюнавучанасці.Мэтазгодна выкарыстоўвацьактыўныяформы іметадынавучання,прыцягвацьвучняў да абгрунтаванняматэрыялу сваімі прыкладамі, аналізуспосабаўработы,выбаруаптымальныхпрыёмаўвучэбнайдзейнасці.
Вучэбная праграма «Інфарматыка. IХ клас» рэалізуецца ваўстановах агульнай сярэдняй адукацыі.Праграма складзена ўадпаведнасці з вучэбнымпланам, які прадугледжвае вывучэнневучэбнагапрадмета «Інфарматыка» ў аб’ёме 35 вучэбных гадзіннагод.
104
Кожная тэма вучэбнай праграмы структуравана на пэўныяраздзелы:
zz абавязковызместадукацыi;zz прадметнаспецыфічныя кампетэнцыі, якіяфарміруюццаўдадзенайтэме.
Назвытэмізмествывучаемагавучэбнагаматэрыялупрадстаўленыбезуказанняканкрэтнагапраграмнагазабеспячэння.
Усепералічаныятэмывучэбнайпраграмыз’яўляюццаабавязковымідлявывучэння.Прыведзенаеўвучэбнайпраграмеразмеркаванне вучэбных гадзінпа тэмахможабыць змененанастаўнікамуаб’ёмеда25%забавязковымвыкананнемпатрабаванняў,якіяпрад’яўляюццададзенайвучэбнайпраграмай.
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(35 гадзін)
Т э м а 1. Інфармацыйныя рэсурсы сеткі Інтэрнэт (5 гадзін)
АрганізацыяслужбыWWW.Паняццеправэбсервер.АдрасаваннеўсетцыІнтэрнэт.
Знаёмствазнацыянальныміінфармацыйнымірэсурсамі.Адукацыйныярэсурсыінтэрнэту.
Пошук у інтэрнэце інфармацыі з розныхпрадметных галін.Захаванне інфармацыі.
Сэрвісысумеснай(калектыўнай)работы.Воблачныятэхналогіі.Сеткавыэтыкет імерыбяспекіўсетцыІнтэрнэт.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныўмецьвыкарыстоўваць для работы анлайнсэрвісы.
Вучні павіннывалодацьпрыёмамі пошуку інфармацыіў інтэрнэце.
105
Т э м а 2. Алгарытмы апрацоўкі радковых велічынь (8 гадзін)
Паўтарэннеасноўныхпаняццяўтэмы3«Асновыалгарытмізацыііпраграміравання»VIIIкласа.
Радковыявелічыні.Складаннеіпараўнаннірадковыхвелічынь.Стандартныя працэдуры і функцыі для работы з радковымі
велічынямі.Складаннеалгарытмаўапрацоўкірадковыхвелічыньзвыкары
станнемалгарытмічныхканструкцый«паслядоўнасць», «галінаванне»,«паўтарэнне» ідапаможныхалгарытмаў.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� паняццерадковайзменнай;z� аперацыізрадковымівелічынямі.
Вучніпавінныўмецьчытаць,змяняцьіскладацьпраграмыз выкарыстаннем асноўных алгарытмічныхканструкцый і дапаможныхалгарытмаўдляработызрадковымівелічынямі.
Вучні павіннывалодацьпрыёмамі складання і запісупраграм.
Т э м а 3. Апрацоўка інфармацыі ў электронных табліцах (10 гадзін)
Паняцце электроннай табліцы. Структура табліцы: ячэйкі,слупкі,радкі.Тыпыданыхуэлектроннайтабліцы.
Прызначэннетаблічнагапрацэсара.Кніга,ліст.Уводірэдагаваннеданых:лікаў,тэксту,формул.Капіраванне
іперамяшчэннезмесціваячэек.Фармаціраваннетабліцы.Устаўкаівыдаленнерадкоўіслупкоў
табліцы.Спасылкі:адносныя,абсалютныя.Выкарыстаннестандартныхфункцый.Сартаванне іфільтраваннеданых.Пабудовадыяграм.Падрыхтоўкатабліцыдадруку.Выкананнепрактычныхзаданняўзрозныхпрадметныхгалін.
106
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� паняццеэлектроннайтабліцы;z� структуруэлектроннайтабліцы;z� тыпыданыхуэлектроннайтабліцы;z� прызначэннетаблічнагапрацэсара.
Вучніпавінныўмець:z� будавацьдыяграмы;z� выконвацьсартаваннеданых.
Вучні павіннывалодацьпрыёмамі апрацоўкі даных уэлектронных табліцах з выкарыстаннем адносных і абсалютныхспасылак,формул,стандартныхфункцый.
Кантрольная работа па тэме 3 (1 гадзіна)
Т э м а 4. Камп’ютарныя інфармацыйныя мадэлі (10 гадзін)
Паняццемадэлі.Відымадэлей.Інфармацыйныямадэлі,іхпрызначэнне.Камп’ютарныяінфармацыйныямадэлі.
Мадэліраванне.Этапыкамп’ютарнагамадэліравання.Даследаваннемадэлі.Магчымасцьрэалізацыімадэлісродкаміэлектроннайтабліцы,тэкставагарэдактара.
Знаёмстваз3Dрэдактарам.Найпрасцейшыяаб’екты.Ператварэнніаб’ектаў.Тэкстурыіматэрыялы.
Стварэнне і даследаваннекамп’ютарных інфармацыйныхмадэлейдлярашэннязадачзрозныхпрадметныхгаліннабазевывучаныхінфармацыйныхтэхналогій.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведацьпаняццемадэлі,відымадэлей,этапыкамп’ютарнагамадэліравання.
Вучніпавінныўмецьстварацьідаследавацьнайпрасцейшыякамп’ютарныяінфармацыйныямадэлі.
Рэзерв (1 гадзіна)
107
ГІСТОРЫЯ БЕЛАРУСІ1917 г. — пачатак XXI ст.
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Вучэбнаяпраграмапрызначанадляарганізацыісістэматычнагавывучэння вучэбнагапрадмета «ГісторыяБеларусі» ў IXкласе.Засваенне зместу вучэбнагапрадмета ажыццяўляецца ва ўмовахрэалізацыікампетэнтнаснагападыходудападрыхтоўківучняў.
Мэтай вывучэння вучэбнага прадмета «ГісторыяБеларусі» ўIXкласе з’яўляецца засваенне вучнямі асноў сістэматызаваныхтэарэтычныхіфакталагічныхведаў;авалоданнеспосабамівучэбнапазнавальнайдзейнасцізінфармацыяйпранайважнейшыяпадзеі,з’явы і працэсы гісторыіБеларусі з 1917 г. да пачаткуXXI ст.;фарміраваннеграмадзянскагапатрыятызму,садзейнічаннепаспяховайсацыялізацыіасобыпадчасяеінтэграцыіўсучаснаесацыякультурнаеасяроддзеБеларусі.
Зыходзячы з дадзенаймэты задачамі гістарычнай адукацыіз’яўляюцца:
zz засваеннеасноўныхфакталагічныхітэарэтычныхведаўпранайважнейшыяпадзеі,з’явы,працэсыразвіццябеларускагаграмадства з 1917 г. да пачаткуXXI ст.; засваенне спецыяльныхспосабаўвучэбнапазнавальнайдзейнасцівывучэннягісторыі(прадметныя кампетэнцыі);zz фарміраванневопытупераўтваральнайітворчайпазнавальнайдзейнасці,развіццёўменняўвыкарыстоўвацьзасвоеныяведы,уменні,вопытувучэбнапазнавальнайдзейнасцііжыццёвыхсітуацыях(мета прадметныя кампетэнцыі);zz фарміраваннеасноўнацыянальнай,грамадзянскай,культурнайідэнтычнасціасобы;выхаваннепачуццяграмадзянскасцііпатрыятызму(асобасныя кампетэнцыі).
Змест адукацыі па вучэбнымпрадмеце «ГісторыяБеларусі»пабудаваны ў адпаведнасці з канцэнтрычнымпрынцыпам,што
108
прадугледжваеяговывучэннеўVI—IХкласахнападзейнахраналагічнымузроўні, уХ—ХІкласах—напраблемнатэарэтычнымузроўні.
Кампетэнтнасныпадыход да падрыхтоўкі выпускнікапа вучэбнымпрадмеце«ГісторыяБеларусі»прадугледжваевызначэннемэт,зместу,метадаў,сродкаў,вынікаўнавучання,якіяспрыяюцьфарміраванню гатоўнасці вучняў дажыццядзейнасці ў свеце,якіпастаянназмяняецца.
Кампетэнцыіразглядаюццаяк гатоўнасць скарыстаць засвоеныяведы,уменніінавыкі,сфарміраванывопытдзейнасцідлярашэнняпрактычныхітворчыхзадач,працягуадукацыі,працоўнайдзейнасці,паспяховайсацыялізацыі.Удачыненнідаадукацыйнагапрацэсукампетэнцыі ўяўляюць сабой зададзеныя вучэбнайпраграмайпатрабаванні дападрыхтоўкі вучняў, якіяпрадстаўленыпералікамасобасных,метапрадметных іпрадметныхвынікаўнавучання.
Асобасныя вынікінавучанняарыентаванынафарміраваннежыццёвага вопыту, светапогляду, асабістай і грамадзянскайпазіцыі,каштоўнасныхарыентацыйасобы.Дадзеныявынікінавучаннянеабходныдлявыкананнясацыяльныхфункцый(адказныхпаводзін)вучняў,якіяідэнтыфікуюцьсябеякжыхарыБеларусііграмадзянеРэспублікіБеларусь, і абумоўленысістэмайкаштоўнасцей,агульнапрынятыхубеларускімграмадстве(сям’яітаварыскіяадносінызблізкімісваякамі,сяброўстваіўзаемадапамога,верацярпімасць,здароўе іадукацыя).
Метапрадметныя вынікі навучання звязаны з выпрацоўкайувучняўуменняўсамастойнавызначацьмэтысвайгонавучання,уяўляць, аналізаваць і карэкціраваць іх вынікі ва ўмовах індывідуальнайікалектыўнаразмеркавальнайформдзейнасці;уменняўсістэматызаваць іпадагульняцьзмествучэбнагаматэрыялу ірабіцьна гэтай аснове аргументаваныявысновы; уменняў аналізавацьсучаснуюсацыяльнуюрэчаіснасцьіпрагназавацьуласнуюжыццядзейнасць;уменняўажыццяўляцьпошук,збор,апрацоўкурозныхкрыніцгістарычнайінфармацыі,пераводзіцьінфармацыюзвізуальнагаўвербальнывід інаадварот.
Уадпаведнасцізпрадметнымі вынікамінавучаннявучнямтрэбазасвоіцьнайважнейшыяфакты,якіяхарактарызуюцьгістарычныпрацэсуцэлымірозныябакіграмадскагаразвіцця;найбольш
109
істотныяпрычыннавыніковыя сувязі; асноўныя гістарычныяпаняцці.Прадметныявынікінавучаннявучэбнамупрадмету«ГісторыяБеларусі»канкрэтызаваныўасноўныхпатрабаванняхдавынікаўвучэбнапазнавальнай дзейнасці вучняў па кожным з раздзелаўвучэбнайпраграмы.
Змест гістарычнагаматэрыялу вучні засвойваюць у працэсевучэбнапазнавальнайдзейнасці.Відывучэбнапазнавальнайдзейнасці вучняў падчас навучання вучэбнаму прадмету «ГісторыяБеларусі»вызначаюццаўадпаведнасцізкампетэнтнаснымпадыходам да іх падрыхтоўкі. Сярод іх: праца з рознымі крыніцамігістарычнайінфармацыі(змествучэбнагадапаможніка,гістарычныслоўнік,гістарычнаякарта,гістарычныдакумент,ілюстрацыі,фатаграфіі,фрагментыдакументальныхкінастужак,інтэрнэтіінш.);складанне табліц з гістарычнай інфармацыяй; характарыстыкагістарычныхпадзей, з’яў, працэсаў, асоб; рашэнне і складаннехраналагічныхзадач;распрацоўкавучэбныхпраектаў і інш.
У IXкласе вывучаеццаматэрыялпра падзеіКастрычніцкайрэвалюцыі наБеларусі і іх наступствы, афармленне беларускайнацыянальнай дзяржаўнасці, становішча ЗаходняйБеларусі ўскладзеПольшчы,падзеіДругой сусветнай іВялікайАйчыннайвойнаўнатэрыторыіБеларусі,грамадскапалітычнаеісацыяльнаэканамічнаеразвіццёБССРудаваенныіпасляваеннычас,станаўленнеіўмацаваннедзяржаўнагасуверэнітэтуРэспублікіБеларусьіяестановішчаўсучаснымсвеце,развіццёбеларускайадукацыі,навукі ікультуры.
Вучэбнаяпраграмапавучэбнымпрадмеце«ГісторыяБеларусі»прадугледжвае правядзенне ўрокаў «Нашкрай»,што дазволіцьпазнаёміць вучняў з асаблівасцямі гістарычнагаразвіцця свайгорэгіёна.Асаблівасць арганізацыінавучанняпры засваеннікраязнаўчагаматэрыялуабумоўліваевыкарыстаннегісторыкадакументальнайхронікі «Памяць»;правядзенне экскурсій,падарожжаў,наведваннемузеяў і іншыхустаноў, арганізацыюпраектнай (даследчай) дзейнасці вучняў, правядзенне сустрэч са знакамітыміземлякамі.
Настаўнікмаеправазулікамасаблівасцейарганізацыіадукацыйнагапрацэсуваўстановеагульнайсярэдняйадукацыі,пазнавальныхмагчымасцейвучняў змяніцьпаслядоўнасць вывучэння
110
матэрыялуўрамкахвучэбнагачасу,прызначанагадлязасваеннязместупэўныхтэм.Вартаўлічыць,шторэзервовычасможабыцьвыкарыстаныдляправядзенняўрокаўкантролюзасваеннявучнямізместуадукацыіпавучэбнымпрадмеце.
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(35 гадзін, у тым ліку 1 гадзіна — рэзервовы час)
Р а з д з е л IКастрычніцкая рэвалюцыя ў Расіі і станаўленне беларускай
нацыянальнай дзяржаўнасці. 1917—1921 гг. (4 гадзіны)
Падзеі Кастрычніцкай рэвалюцыі 1917 г. у Беларусі. Пераходуладыў рукіСаветаў.Фарміраванне і дзейнасць органаў савецкай уладыўБеларусі і наЗаходнімфронце.ПазіцыяАбласногавыканаўчагакамітэтаЗаходняйвобласцііфронтупапытаннібеларускай дзяржаўнасці.Першыяпераўтварэнні ў грамадскапалітычнай і сацыяльнаэканамічнай сферах ва ўмовахпалітыкі«ваеннагакамунізму».
Спробы дзяржаўнага самавызначэння Беларусі. СкліканнеУсебеларускагаз’ездаіягорашэнні.НаступленневойсккайзераўскайГерманіі.БрэсцкіміріяговынікідляБеларусі.АбвяшчэннеБеларускайНароднайРэспублікі (БНР).ДзейнасцьрадыБНР.
Стварэнне беларускай савецкай дзяржавы. СтварэннеСацыялістычнайСавецкайРэспублікіБеларусі(ССРБ).ІУсебеларускіз’ездСаветаў іягорашэнні.УтварэннеСавецкайСацыялістычнайРэспублікіЛітвыіБеларусі (Літбел).
Польскасавецкая вайна 1919—1921 гг. і другое абвяшчэнне ССРБ. НаступленнепольскіхвойскуБеларусі.Ваенныядзеяннінапольскасавецкімфронце.ДэкларацыяабабвяшчэннінезалежнасціССРБ31ліпеня1920г.РыжскімірныдагаворіяговынікідляБеларусі.
111
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеігісторыіБеларусіў1917—1921гг.,іхдаты
(Кастрычніцкая рэвалюцыя ў Беларусі; Усебеларускі з’езд; Брэсц кі мір; абвяшчэнне незалежнасці БНР; абвяшчэнне ССРБ; утварэнне Літбел; польска-савецкая вайна; другое абвяшчэнне ССРБ; Рыжскі мірны дагавор);z� азначэннігістарычныхтэрмінаўіпаняццяў(Аблвыкамзах,
Белнацкам, Брэсцкі мір, «буферная дзяржава», беларуская на цыянальная дзяржаўнасць, «ваенны камунізм», дзяржа-ва, нацыяналізацыя, «лінія Кер зана», Літбел, Рыжскі мір, харчразвёрстка);z� імёныіпрозвішчыгістарычныхдзеячаў,прадстаўнікоўкультурыБеларусіў1917—1921гг.,вынікііхдзейнасці(З. Х. Жы-луновіч, А. І. Луц кевіч, А. А. Смоліч, А. Р. Чарвякоў).
Вучніпавінныўмець:z� суадносіць гістарычныя падзеі, якія адбываліся ў 1917—1921гг.натэрыторыіБеларусі,ПольшчыіСавецкайРасіі;z� лакалізавацьнакарцепадзеі,звязаныязабвяшчэннем ССРБ;
утварэннем Літбел; Брэсцкім мірам; Рыжскім мірам; уста-ляваннем «лініі Керзана»;z� характарызавацьіпараўноўвацьгістарычныяпадзеііз’явы,дзейнасцьгістарычныхасоб,палітычнаеісацыяльнаэканамічнаеразвіццёбеларускіхзямельу1917—1921гг.(асноў-ныя падзеі Кастрычніцкай рэва люцыі 1917 г. у Белару сі і на Заходнім фронце; пазіцыі Аблвыкамзаха і Белнацкама па пытанні беларускай дзяржаўнасці; рашэнні Усебела-ру ска га з’езда і I Усебеларускага з’езда Саветаў; першыя пераўтварэнні ў сацыяльна-эканамічнай сферы ва ўмовах па літыкі «ваеннага камунізму»; умовы і вынікі Брэсцкага і Рыжскага міру для Беларусі; этапы стварэння беларускай нацыянальнай дзяржаўнасці; этапы фарміравання тэрыто-рыі Беларусі; асноўныя падзеі польска-савецкай вайны)звыкарыстаннем тэкста вучэбнага дапаможніка, ілюстрацый,вытрымакзгістарычныхдакументаў.
112
Р а з д з е л IIБеларусь ва ўмовах станаўлення савецкага грамадства. Заходняя Беларусь у складзе Польшчы. 1921—1939 гг.
(5 гадзін)БССР у гады новай эканамічнай палітыкі. Сацыяльнаэкана
мічнаестановішчаБеларусі.Пераходдановайэканамічнайпалітыкі.Уплыўнэпанааднаўленне іразвіццёнароднайгаспадаркі.
Правядзенне індустрыялізацыі і калектывізацыі сельскай гас па даркі ў БССР. Прычыны, асаблівасці іметадыправядзенняіндустрыялізацыіўБССР.ВынікіпрамысловагаразвіццяБССРуперыядпершыхпяцігодак.Прычыны,метады і асаблівасці правядзення калектывізацыі сельскай гаспадаркі ў БССР. ВынікікалгаснагабудаўніцтваўБССРуперыядпершыхпяцігодак.
Грамадскапалітычнае жыццё БССР у 1920 — 1930я гг.УдзелБССР ва ўтварэнні СаюзаСавецкіхСацыялістычныхРэспублік.Узбуйненне тэрыторыіБССРу 1924 і 1926 гг.Фарміраванне савецкайграмадскапалітычнайсістэмы.Палітычныярэпрэсіі.
Палітыка беларусізацыі. Развіццё адукацыі, навукі і культуры ў БССР у 1920 — 1930я гг. Беларусізацыяяксастаўнаячасткасавецкайнацыянальнайпалітыкі:асноўныямерапрыемствыівынікі.СтанаўленнеіразвіццёсістэмыадукацыіінавукіўБССР.Сталаеімаладоепакаленніўбеларускайсавецкайлітаратуры.Станаўленнебеларускагасавецкагамастацтва.
Заходняя Беларусь у складзе Польшчы. Палітычныя і сацыяльнаэканамічныя ўмовыжыцця беларускага насельніцтва.Дзейнасцьпалітычныхпартыйіарганізацый.Станадукацыі.Літаратура.Жывапіс.
Абагульненне па раздзелах I і II (1 гадзіна).
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеігісторыіБеларусіў1921—1939гг.,іхдаты
(увя дзенне новай эканамічнай палітыкі; пачатак ажыц-цяўлення індустрыя лізацыі і суцэльнай калекты візацыі ў БССР; ажыццяўленне палітыкі бела русізацыі; утварэнне СССР; узбуйненні тэрыторыі БССР);
113
z� азначэнні гістарычныхпаняццяў(асаднікі, беларусізацыя; індуст рыялізацыя, калектывізацыя, карэнізацыя; нацыянал-дэмакратызм; новая эканамічная палітыка, палітычныя рэпрэсіі; паланізацыя; савецкая гра мадска-палітычная сістэма; харчпадатак);z� імёны і прозвішчы гістарычных дзеячаў, прадстаўнікоўкультурыў1921—1939 гг., вынікі іх дзейнасці і творчасці(Я. Н. Драздовіч, У. М. Ігна тоўскі, Якуб Колас, Кандрат Кра пі ва, А. А. Куляшоў, Янка Купала, В. Ю. Лас тоўскі, Мак-сім Танк, Б. А. Тарашкевіч, Міхась Чарот, А. Л. Чыжэўскі, О. Ю. Шміт).
Вучніпавінныўмець:z� суадносіцьпадзеігісторыіБеларусіісавецкайгісторыіў1921—1939гг.;z� лакалізавацьнакарцепадзеі,звязаныязузбуйненнямі БССР
у 1924 і 1926 гг.; індустрыялізацыяй БССР;z� характарызавацьіпараўноўвацьгістарычныяпадзеііз’явы,дзейнасцьгістарычныхасоб,палітычнае,сацыяльнаэканамічнаеікультурнаеразвіццёбеларускіхзямельу1921—1939гг.(вынікі і асаблівасці новай эканамічнай палітыкі ў Бе-ларусі; вынікі і асаблівасці правядзення інду стрыялізацыі і калектывізацыі ў Беларусі; удзел БССР ва ўтварэнні СССР; грамадска-палітычнае жыццё БССР; дасягненні аду кацыі і навукі ў БССР; становішча заходнебеларускіх зямель у складзе Польшчы і стан культуры ў Заходняй Бе ларусі; адлюстраванне гістарычных падзей у творах літа ратуры і мастацтва) з выкарыстаннем тэксту вучэбнага дапаможніка, ілюстрацый, вытрымак з гістарычныхдакументаў.
Р а з д з е л IIIБеларусь у гады Другой сусветнай
i Вялікай Айчыннай войнаў (6 гадзін)Пачатак Другой сусветнай вайны. Уз’яднанне Заходняй Бе
лару сі з БССР. ПаходЧырвонайАрміі ў ЗаходнююБеларусь.УсталяваннеСавецкайуладыўЗаходняйБеларусі. ГаспадарчыяікультурныяпераўтварэнніўзаходніхабласцяхБССР.
114
Пачатак Вялікай Айчыннай вайны. Нападзенне нацысцкайГерманіі наСССР.Абарончыябаі ўБеларусі і іх вынікі. ГераізмісамаахвярнасцьабаронцаўАйчыны.
Германскі акупацыйны рэжым на тэрыторыі Беларусі ў 1941— 1944 гг. План«Ост». Германскі «новыпарадак».Палітыка генацыдунасельніцтваБеларусі.Беларускіяостарбайтары.
Разгортванне народнай барацьбы супраць германскіх акупан таў (2 гадзіны). Стварэнне і баяваядзейнасцьпартызанскіхфарміраванняў.Партызанскіязоны.«Рэйкаваявайна».Падпольнаябарацьба.Супраціўленнемірнаганасельніцтваакупацыйнамурэжыму.
Вызваленне БССР ад германскіх захопнікаў. Уклад беларускага народа ў перамогу над нацысцкай Германіяй. Удзел БССР у засна ванні ААН. Беларускаянаступальнаяаперацыя«Баграціён».УраджэнцыБеларусінафрантахВялікайАйчыннайіДругойсусветнайвойнаў.УключэннеБССРускладкраін—заснавальніцААН.
Абагульненне па раздзеле III (1 гадзіна).Наш край у перыяд станаўлення савецкага грамадства і ў га ды
Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў (1 гадзіна).
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеігісторыіБеларусіў1939—1945гг.,іхдаты
(па чатак паходу Чырвонай Арміі ў Заходнюю Беларусь; уключэнне ў склад СССР Заходняй Беларусі і яе ўз’яднанне з БССР; пачатак Другой сусвет най вайны; пачатак Вялікай Айчыннай вайны; вызваленне сталіцы БССР г. Мінска ад германскіх захопнікаў; Дзень Перамогі савецкага народа ў Вялікай Айчыннай вайне; падпісанне дэлегацыяй БССР Статута ААН);z� азначэнні гістарычныхпаняццяў(аперацыя «Баграціён»;
Вялікая Айчынная вайна; генацыд; гета; остарбайтары; партызанскі рух; пат рыятычнае падполле; план «Ост»; Праведнікі народаў свету; «рэйкавая вайна»);z� імёныгістарычныхасобівынікііхдзейнасці(І. П. Антонаў,
Р. У. Дольнікаў, К. С. Заслонаў, М. Казей, Я. У. Клумаў, А. П. Мамкін, З. М. Тусналобава-Марчанка, А. М. Усаў, Р. І. Шаршнёва, М. П. Шмыроў);
115
z� прыкладыгераізмувоінаўЧырвонайАрміі,партызаніпадпольшчыкаў,сімвалыпамяцібеларускаганародаабпадзеяхВялікайАйчыннайвайны.
Вучніпавінныўмець:z� суадносіць гістарычныя падзеі, якія адбываліся ў 1939—1945гг.натэрыторыіБеларусі іУсходняйЕўропы;z� лакалізавацьна карцепадзеі, звязаныя зуз’яднаннем За-
ходняй Бе ларусі з БССР; падзеямі Вялікай Айчыннай вайны на тэрыторыі Беларусі;z� характарызавацьгістарычныяпадзеііз’явыў1939—1945гг.
(абарончыя баі летам 1941 г. на тэрыторыі БССР; парты-занскі і пад польны рух на акупіраванай тэрыторыі БССР; вызваленне БССР ад ня мецка-фашысцкіх захопнікаў; уклад беларускага народа ў перамогу над Германіяй; удзел БССР у заснаванні ААН)звыкарыстаннемтэкстувучэбнагадапаможніка,ілюстрацый,вытрымакзгістарычныхдакументаў.
Р а з д з е л IVБССР у другой палове 40-х — 80-я гг. ХХ ст.
(7 гадзін)Грамадскапалітычнае жыццё ў другой палове 40х — пер
шай палове 60х гг. ХХ ст. Асаблівасці пасляваеннага ўнутрыпалітычнагажыццяўБССР.ДзяржаўнаясімволікаБССР.Зменыў грамадскапалітычнымжыцці ў другойпалове50х—першайпалове60хгг.ХХст.
Сацыяльнаэканамічнае развіццё ў другой палове 40х — пер шай палове 60х гг. ХХ ст. Пераадоленненаступстваў вайныў галіне эканомікі.Курс на апераджальныростцяжкайпрамысловасці. Развіццё машынабудавання і нафтахімічнай прамысловасці.Аднаўленне і развіццё сельскай гаспадаркі.Калектывізацыя ў заходніх абласцяхБеларусі.Умовыжыцця сельскага ігарадскоганасельніцтва.
Грамадскапалітычнае становішча ў другой палове 60х — 80я гг. ХХ ст. КанстытуцыйнаезамацаваннекіруючайроліКамуністычнайпартыі.УдзелнасельніцтваБССРуграмадскапалітычнымжыцці.ПалітыкаперабудовыўБССР.Фарміраваннешматпартыйнасці.
116
Сацыяльнаэканамічнае становішча ў другой палове 60х — 80я гг. ХХ ст. (2 гадзіны).ФарміраваннепрамысловагакомплексуБССР.Развіццёсельскайгаспадаркі.Узровеньжыццянарода.Замаруджваннетэмпаўростуэканомікіісацыяльнайсферыіспробыпаскарэннясацыяльнаэканамічнагаразвіцця.ЧарнобыльскаякатастрофаіяенаступствыдлянасельніцтваігаспадаркіБеларусі.
Развіццё адукацыі, навукі і культуры ў другой палове 60х — 80я гг. ХХ ст. (2 гадзіны).Развіццё сістэмынароднайадукацыі.Дасягненнівучоных—ураджэнцаўБеларусі.Адлюстраваннегістарычныхпадзейутворахбеларускайсавецкайлітаратуры.Гістарычнырэпертуарбеларускіхтэатраў.ТэмаВялікайАйчыннайвайныўбеларускімжывапісе.Гістарычнаятэматыкаўбеларускімкіно.Музычнаятворчасць.
Абагульненне па раздзеле IV (1 гадзіна).
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеі ў гісторыіБеларусі другойпаловы40х—80ягг.ХХст., іхдаты(аварыя на Чарнобыльскай АЭС);z� азначэннігістарычныхпаняццяў(«адліга», індустрыяльнае
гра мадства, перабудова, рэабілітацыя, Чарнобыльская ка-тастрофа);z� імёныграмадскапалітычныхдзеячаў,прадстаўнікоўадукацыіінавукі,літаратурыімастацтваБеларусі,вынікііхдзейнасці і творчасці(А. М. Адамовіч, В. У. Быкаў, Я. Б. Зяль-довіч, У. С. Караткевіч, В. Ф. Куп рэвіч, К. Т. Мазураў, І. П. Ме леж, У. Г. Му лявін, П. М. Машэраў, М. М. Пта шук, М. А. Савіцкі, П. В. Су хі, В. Ц. Тураў, І. П. Шамякін).
Вучніпавінныўмець:z� суадносіцьпадзеігісторыіБеларусіісавецкайгісторыіўдругойпалове40х—80ягг.ХХст.;z� лакалізавацьнакарцедасягненні ў развіцці індустрыяльнага
гра мадства ў БССР; наступствы Чарнобыльскай катастро-фы для гаспа даркі БССР;z� характарызавацьіпараўноўвацьгістарычныяпадзеііз’явыўдругойпалове40х—80ягг.ХХст.(пасляваеннае аднаў-
117
лен не гаспадаркі БССР; савецкі грамадска-палітычны лад у БССР; фарміраванне ў БССР індустрыяльнага грамадства; дасягненні БССР у развіцці адукацыі і на вукі; адлюстраван-не гістарычных падзей у творах літаратуры і ма стацт ва)звыкарыстаннемтэкстувучэбнагадапаможніка,ілюстрацый,вытрымакзгістарычныхдакументаў.
Р а з д з е л VСтанаўленне i ўмацаванне дзяржаўнага суверэнітэту Рэспублікі Беларусь. 90-я гг. ХХ ст. — пачатак XXI ст.
(5 гадзін)Станаўленне дзяржаўнага суверэнітэту. Дэкларацыяаб дзяр
жаўнымсуверэнітэцеБССРад27ліпеня1990г.інаданнеёйстатусуканстытуцыйнагазакона.Белавежскаепагадненне,стварэннеСадружнасціНезалежныхДзяржаў.ПрыняццеКанстытуцыіРэспублікіБеларусь15сакавіка1994г.іўвядзеннепасадыПрэзідэнтаРэспублікіБеларусь.Рэспубліканскі рэферэндум14мая 1995 г.іяговынікі.ДзяржаўнаясімволікаРэспублікіБеларусь.
Грамадскапалітычнае жыццё ў другой палове 90х гг. ХХ ст. — пачатку XXI ст. Рэспубліканскірэферэндум24лістапада1996г.іпрынятыянаімзменыўКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.Асновы дзяржаўнага ладу суверэннайРэспублікіБеларусь.ВыбарыПрэзідэнта Рэспублікі Беларусь і рэспубліканскі рэферэндум17кастрычніка 2004 г.Асновы ідэалогіі беларускай дзяржавы.Палітычныяпартыі і грамадскіяаб’яднанні.
Сацыяльнаэканамічнае развіццё Рэспублікі Беларусь. ЭканамічнаестановішчаРэспублікіБеларусьупершайпалове1990хгг.іпошукшляхоўвыхадузкрызісу.Распрацоўкабеларускаймадэлісацыяльнаэканамічнага развіцця,мэты і сродкі яе рэалізацыі.Усебеларускіянародныясходыі іхрашэнні.
Знешняя палітыка Рэспублікі Беларусь. Прынцыпыішматвектарныхарактар знешнепалітычнага курсуРэспублікіБеларусь.ДзейнасцьБеларусіўАрганізацыіАб’яднаныхНацый.СтварэннеСаюзнайдзяржавыБеларусііРасіі.УмацаваннесувязейРэспублікіБеларусьзкраінаміСадружнасціНезалежныхДзяржаў.УтварэннеЕўразійскагаэканамічнагасаюза.УзаемаадносіныБеларусізЕўрапейскімСаюзам і іншымікраінамісвету.
118
Развіццё адукацыі і навукі, культуры і спорту. Афармленнедзяржаўнага статусу беларускай і рускаймоў.Развіццё нацыянальнайсістэмыадукацыі.Дасягненніўразвіццінавукі.Адлюстраванне гістарычнагамінулага і сучаснасці ў творах беларускайлітаратурыімастацтва.АлімпійскіядасягненніспартсменаўРэспублікіБеларусь.
Абагульненне па раздзеле V (1 гадзіна).Наш край у другой палове 40х гг. ХХ ст. — пачатку ХХІ ст.
(1 гадзіна).
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� асноўныяпадзеігісторыіБеларусіў1990я—пачаткуХХIст.,іхдаты(прыняцце Дэкларацыі аб абвяшчэнні дзяр жаўнага суверэнітэту БССР; зацвярджэнне новай назвы нашай краіны і яе дзяржаўных сімва лаў; стварэнне СНД; прыняц-це Канстытуцыі Рэспублікі Беларусь; вы бары Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь; рэспубліканскія рэферэндумы; ства-рэнне Супольніцтва і Саюза Беларусі і Расіі; падпісанне Дагавора аб стварэнні Саюзнай дзяржавы Беларусі і Расіі; пачатак дзейнасці Дага вора аб стварэнні Еўразійскага эканамічнага саюза);z� азначэнні гістарычныхпаняццяў:Белавежскае пагаднен-
не, гра мадзянская нацыя, ідэалогія беларускай дзяржавы, дзяржаўны суверэні тэт, сацыяльна арыентаваная эка-номіка, прыватызацыя, рэферэндум, інтэг рацыя, Усебе-ларускі народны сход;z� імёныпалітычныхдзеячаў,дзеячаўнавукі,культуры,спортуБеларусі ў 1990я—пачаткуХХI ст., вынікі іх дзейнасціітворчасці;
Вучніпавінныўмець:z� суадносіцьінтэграцыйныяпрацэсы,якіяадбывалісяў1990я—пачаткуХХIст.натэрыторыіБеларусііўпостсавецкіхрэспубліках,уЗаходняйЕўропе;z� лакалізавацьнакарцепадзеі,звязаныязразвіццём Рэспуб-
лікі Беларусь;
119
z� характарызавацьіпараўноўвацьгістарычныяпадзеііз’явыў1990я—пачаткуХХIст.(асноўныя этапы станаўлення суверэнітэту Беларусі; эвалюцыя дзяржаўнай сімволікі Рэспублікі Беларусь; асновы дзяржаўнага ладу Рэспублікі Беларусь; напрамкі сацыяльна-эканамічнага развіцця; вы-нікі рэспубліканскіх рэферэндумаў; шматвектарнасць знеш няй палітыкі Рэспублікі Беларусь; развіццё адукацыі і навукі ў Рэспубліцы Беларусь; адлюстраванне гістарычных падзей у творах літаратуры і мастацтва) звыкарыстаннемтэкстувучэбнагадапаможніка, ілюстрацый,вытрымакзгістарычныхдакументаў.
Выніковае абагульненне (1 гадзіна)
АГУЛЬНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА АРГАНІЗАЦЫІ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ
У працэсе навучання вучэбнаму прадмету «Гісторыя Бела-русі» ў IX класе рэкамендуецца арганізоўваць наступныя віды вучэбна-пазна вальнай дзейнасці вучняў: самастойнае чытанне;складаннеразгорнутагаплана;характарыстыка гістарычныхпадзей,з’яў,працэсаўпаалгарытмезвыкарыстаннемрозныхкрыніцінфармацыі (тэкстпараграфа,картасхема, схема, дыяграма, табліца,ілюстрацыя,гістарычнаякарта,фатаграфія,фрагментыгістарычныхдакументаў,дакументальныхкінафільмаў,інтэрнэт,СМІ);характарыстыка вынікаўдзейнасці гістарычныхасоб і творчасцідзеячаў культуры; работа з гістарычным слоўнікам; складаннетабліцзгістарычнайінфармацыяй(храналагічных,сінхранічных,інфармацыйных,параўнальных);падрыхтоўкапаведамленняўпрагістарычныяпадзеі і асоб; распрацоўка вучэбныхпраектаў падкіраўніцтвамнастаўніка.
Па выніках вывучэння вучэбнага прадмета «Гісторыя Бела-русі» вучні павінны:
ўмець:z� суадносіцьпадзеігісторыіБеларусізадпаведныміімусавецкай іеўрапейскайгісторыі;z� вызначацьхраналагічнуюпаслядоўнасць вывучаных гістарычныхпадзей іпрацэсаў, іхпрацягласць;
120
z� лакалізавацьнакарцегістарычныяпадзеі,характарызавацьгеапалітычнаестановішчаБеларусі;z� правільна (уадпаведнымкантэксце)выкарыстоўвацьвывучаныягістарычныяпаняццііканкрэтызавацьіхздапамогайпрыкладаў (фактаў);z� тлумачыцьпрычыннавыніковыясувязіпаміжгістарычныміпадзеямі,з’явамі,працэсамі,выкарыстоўваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі;z� параўноўваць гістарычныяпадзеі і з’явыпапрапанаваныхці самастойна вызначаныхкрытэрыях; выяўляць агульнаеіасаблівае,фармулявацьвывады;z� параўноўвацьпрыведзеныя ў вучэбнайлітаратурыпунктыгледжаннянаконтгістарычныхпадзей (працэсаў);z� вызначацьуласныяаргументаваныяадносіныданайбольшзначныхпадзейіасоб,дасягненняўматэрыяльнайідухоўнайкультурыБеларусі;z� аналізавацьфрагменты гістарычных дакументаў, выкарыстоўваць іх для характарыстыкі вывучаных гістарычныхфактаў;z� выкарыстоўвацьілюстрацыі,фатаграфіі,кінафрагментыяксамастойныякрыніцыінфармацыідляхарактарыстыкігістарычныхпадзей,з’яў,асоб;z� выкарыстоўваць розныя крыніцы інфармацыі (даведнікі,дзіцячыя энцыклапедыі, інтэрнэт і інш.) дляпадрыхтоўкііпрэзентацыіпаведамленняўпрагістарычныяпадзеі,дзейнасцьгістарычныхасоб(дзеячаўкультуры)зхарактарыстыкай вынікаў іх дзейнасці (гістарычнай тэматыкі ў іх творчасці);z� характарызавацьпомнікіБеларусі,прысвечаныягістарычнымпадзеям,якмесцыгістарычнайпамяці;z� працаваць з тэкстам вучэбнага дапаможніка ў кантэксцечытацкайпісьменнасці:z� самастойназнаходзіцьінфармацыю,прадстаўленуюўтэксцепараграфа;z� вылучацьгалоўнуюдумкуўтэксцепараграфа,складацьразгорнутыпланпараграфаабоадказнаканкрэтнаепытанне;z� складацьнаасноветэкступараграфаманалагічнаевыказваннеўкантэксцепастаўленагапытання;
z� сістэматызаваць і абагульняць гістарычныяфакты,фармулявацьнагэтайпадставевысновы;z� пераводзіць інфармацыю з вербальналагічнайу вобразнанагляднуюформу інаадварот;
выкарыстоўвацьнабытыяведыіўменні:z� длявырашэнняасобаснаарыентаваныхсітуацыйімадэліраваннясацыяльныхпаводзін;z� тлумачэння гістарычнага кантэксту пры азнаямленні сасродкамімасавайінфармацыі,чытаннімастацкайлітаратуры,праглядзефільмаў,наведваннігістарычныхвыдатныхмясцін і г.д.;z� фарміравання асобаснага стаўлення да агульначалавечыхтрадыцыйныхкаштоўнасцейбеларускагаграмадства;z� ажыццяўленнякамунікацыіўшматканфесіянальныміполікультурнымграмадстве.
122
СУСВЕТНАЯ ГІСТОРЫЯ НАВЕЙШАГА ЧАСУ
1918 г. — пачатак XXI ст.
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Вучэбная праграма прызначана для арганізацыі вывучэннявучэбнагапрадмета «Сусветная гісторыя» ў IХкласе. Засваеннезместувучэбнагапрадметаажыццяўляеццаваўмовахрэалізацыікампетэнтнаснагападыходудападрыхтоўківучняў.
Мэтайвывучэннявучэбнагапрадмета«Сусветнаягісторыя»ўIХкласе з’яўляецца засваенне вучнямі асноў сістэматызаваныхведаўпранайважнейшыяпадзеі,з’явыіпрацэсысусветнайгісторыіз 1918 года дацяперашняга часу; авалоданне вучнямі спосабамівучэбнапазнавальнай дзейнасці, накіраванай нафарміраваннесамасвядомасці асобы і яе паспяховую сацыялізацыюва ўмовахсучаснагаполікультурнага,поліэтнічнагаішматканфесіянальнагаграмадства.
Зыходзячы з названаймэты задачамі гістарычнай адукацыіз’яўляюцца:
zz засваеннеасноўныхфакталагічныхітэарэтычныхведаўпранайважнейшыяпадзеі,з’явы,працэсыразвіццяграмадства,асаблівасціразвіццяасобныхкраін,цывілізацыйірэгіёнаўуіхсістэмеіўзаемасувязі;засваеннеспецыяльныхспосабаўвучэбнапазнавальнайдзейнасці вывучэння гісторыі(прад-метныя кампетэнцыі);zz фарміраванневопытупераўтваральнайітворчайпазнавальнайдзейнасці,развіццёўменняўвыкарыстоўвацьзасвоеныяведы,уменні,вопытувучэбнапазнавальнайдзейнасцііжыццёвыхсітуацыях(метапрад метныя кампетэнцыі);zz фарміраванне асноў этнанацыянальнай, грамадзянскай,культурнайідэнтычнасціасобы;выхаваннепачуццяўграмадзянскасці і патрыятызму на аснове засваення сусветнайгісторыкакультурнайспадчыныіўсведамленнямесцаБеларусіўгэтайспадчыне(асобасныя кампетэнцыі).
123
Вучэбнаяпраграмагрунтуеццанаспалучэнніхраналагічнага,краіназнаўчага,параўнальнагістарычнагападыходаў.Храналагіч-ны падыходпраяўляеццаўвывучэннігісторыіНавейшагачасуяклагічнагапрацягугісторыіСтаражытнагасвету,СярэдніхвякоўіНовага часу, а таксамаў тым,штопадзеі і з’явыў рамках тэмывывучаюццаўчасавым(храналагічным)парадку.Краіназнаўчы па-дыходзнайшоўадбітакувыдзяленніасобныхблокаў:краіныЕўропы і ЗША;Расія—СССР—РасійскаяФедэрацыя;краіныАзіі,АфрыкііЛацінскайАмерыкі.Параўнальна-гістарычны падыходдапамагаезнаходзіцьагульнаеіасабліваеўразвіццігістарычнагапрацэсу,паказвацьузаемасувязь іўзаемаабумоўленасцьпадзей.
Кампетэнтнасны падыходдападрыхтоўківыпускнікапавучэбнымпрадмеце«Сусветнаягісторыя»прадугледжваетакоевызначэннемэт,зместу,метадаў,сродкаў,вынікаўнавучання,якіяспрыяюцьфарміраваннюгатоўнасцівучняўдажыццядзейнасціўсвеце,якіпастаянназмяняецца.
Кампетэнцыі разглядаюцца як гатоўнасць выкарыстоўвацьзасвоеныяўадукацыйнымпрацэсеведы,набытыяўменніінавыкі,сфарміраванывопытдзейнасцідлявырашэнняпрактычныхітворчых задач, працягу адукацыі, працоўнай дзейнасці, паспяховайсацыялізацыі.Уадносінахдаадукацыйнагапрацэсукампетэнцыіўяўляюцьсабойаб’ектыўнаісацыяльназададзеныяпатрабаваннідападрыхтоўківучняў,прадстаўленыяпералікамасобасных,метапрадметныхіпрадметныхвынікаўнавучання.
Асобасныя выніківывучэннягісторыіўяўляюцьсабойсфарміравануюсістэмукаштоўнасныхадносінвучняўдасябеііншых,дапрацэсунавучання іяговынікаў.Яныпрадугледжваюцьсфарміраванасцьсветапогляду,асобаснайіграмадзянскайпазіцыівучняў;развіццёгатоўнасцідаадказныхпаводзінусучаснымграмадстве;назапашванневопытужыццядзейнасці,утымлікунаасновеасэнсавання сацыяльнамаральнага вопытупапярэдніх пакаленняў.Асобасныявыніківывучэннягісторыідазваляюцьсамаразвівацца,ставіцьмэты і будавацьжыццёвыя планы, займаць актыўнуюжыццёвую пазіцыю, захоўваць нацыянальную ідэнтычнасць уполікультурнымграмадстве,псіхічнае іфізічнаездароўе.
Метапрадметныя выніківывучэннягісторыіўяўляюцьсабойсукупнасцьагульнавучэбныхспосабаўдзейнасці,якіяфарміруюць
124
як у працэсе навучання, так і ў рэальныхжыццёвых сітуацыяхгатоўнасцьдакалектыўнайдзейнасцііўзаемаадносінсупрацоўніцтваваўстановеагульнайсярэдняйадукацыіісацыяльнымасяроддзі.Яныпрадугледжваюцьуменні вучняў вызначацьмэты сваёй вучэбнапазнавальнайдзейнасці,шляхііхдасягнення,прадстаўляцьікарэкціравацьяевынікіўрозныхформах.
Прадметныя выніківывучэннягісторыінакіраваныназасваеннезместувучэбнагапрадметаіасваеннеспецыяльныхспосабаўвучэбнапазнавальнай дзейнасці.Яныпрадстаўленыў асноўныхпатрабаванняхдавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўпаслякожнагараздзела.
Увучэбнайпраграмепавучэбнымпрадмеце«Сусветнаягісторыя»выкладзенызместгістарычнайадукацыі,якіструктураваныпараздзелахiтэмах,даеццапрыкладнаеразмеркаванневучэбнагачасу.
Час,якіадводзіццаўвучэбнайпраграменавывучэннераздзелаў і тэм, з’яўляецца прыкладным.Настаўнік мае права змяніць колькасць гадзін на вывучэнне асобных тэм і раздзелаў іпаслядоўнасць іх вывучэння ўмежахнавучальнага года, не парушаючыагульнайколькасці гадзін і захоўваючы змест і логікувывучэннядадзенагапрадмета.
ГісторыяНавейшагачасу, якая вывучаеццаў IXкласе, з’яўляеццаважнымэтапамфарміраванняўвучняўцэласнайкарціныгістарычнагаразвіццясвету,безякогацяжкаарыентаваццаўсучаснайсацыяльнайрэчаіснасці.Янараскрываекарцінугістарычнага працэсу ў яго адзінстве і супярэчлівасці ад заканчэнняПершай сусветнай вайныдацяперашнягачасу.У рамкахкурсаразглядаюцца такія пытанні, як сацыяльнаэканамічнае, палітычнаеікультурнаеразвіццёкраінЗаходняйіУсходняйЕўропы,ПаўночнайАмерыкінаэтапекрызісуіндустрыяльнагаграмадстваі яго пераходу да постындустрыяльнайцывілізацыі; прычыны інаступствысусветныхвойнаўінайбуйнейшыхсацыяльныхрэвалюцыйXX ст.; рэгіянальныя варыянтыпрацэсумадэрнізацыі ўкраінахАзіі,АфрыкііЛацінскайАмерыкіпаслякрушэннякаланіяльнай сістэмы; інтэграцыйныя і дэзынтэграцыйныяпрацэсыўсучаснымсвеце.
Унавучаннігісторыігэтыкурсзаймаеасабліваемесца.Ёнз’яўляецца лагічным завяршэннем вывучэння сістэматычнага курса
125
гісторыі, таму ў ім знаходзяць адлюстраванне абагульняльныявысновыпра асноўныя тэндэнцыі і грамадскагістарычнывопытпапярэдняга развіцця. КурсНавейшай гісторыі мае ключавоезначэннезпунктугледжанняфарміраваннясветапоглядуіграмадзянскагавыхаваннявучняў,атрымання імі сацыяльназначныхведаўпра сучасныя тэндэнцыі развіцця свету, іхпадрыхтоўкі даўваходжанняўсамастойнаежыццё.
Важнуюролюўпавышэнніэфектыўнасцінавучаннявучэбнамупрадмету«Сусветнаягісторыя»адыгрываевыкарыстаннеўнутрыі міжпрадметных сувязей, якія з’яўляюцца аб’ектыўным выражэннемінтэграцыйныхпрацэсаў,якіяадбываюццаўцяперашнічас як у галіненавукі і тэхнікі, так і ўжыцці грамадства. Гэтадазваляе пераадолець прадметную ізаляванасць і дубліраванневучэбнагаматэрыялу,спрыяеактуалізацыііпаглыбленнюведаў,фарміраваннюцэласныхуяўленняўпрагістарычныяз’явыіпрацэсы і ўзаемасувязі паміж імі.Ажыццяўленнеміжпрадметныхсувязей робіць ведыпрактычна больш значнымі і прыдатнымі.Міжпрадметныя сувязі могуць быць устаноўлены з апорай нетолькінаведы,алеінаспосабывучэбнапазнавальнайдзейнасці.Улічваючыгэта,упрацэсевывучэннявучэбнагапрадмета«Сусветная гісторыя» вучнімогуць выкарыстоўваць веды і ўменні, набытыяпрывывучэннінетолькітакіхблізкароднасныхвучэбныхпрадметаў, як «Грамадазнаўства», «Русская литература», «Беларускаялітаратура», «Геаграфія», «Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкаякультура)»,алеітакіхвучэбныхпрадметаў,як«Матэматыка», «Фізіка», «Хімія» і інш., а таксамапрымяняцьіхуновай сітуацыіякувучэбнай, так і ўпазаўрочнайдзейнасці.Унутрыіміжпрадметныясувязінеабходнаажыццяўляць,улічваючыспецыфікугістарычныхкурсаў,асобныхтэм іраздзелаў.
Усучаснайадукацыінадзвычайважна,кабвучаньавалодаўнетолькіпэўнайсумайведаў,алеінавучыўсясамастойнапрацаваць,вучыцца. Засваенне навыкаў навучання з’яўляецца ключавойкампетэнцыяй для навучання на працягу ўсягожыцця і патрабуе эфектыўнага кіраванняпрацэсам уласнага навучання. Тамуў IX класе ўзрастае ролямэтанакіраванай самастойнай работывучняў.Самастойнаяработа—гэтаработа,якаявыконваеццабезнепасрэднагаўдзелунастаўніка,алепаягозаданні,успецыяльна
126
прадстаўленыдлягэтагачас,прыгэтымвучнісвядома імкнуццадасягнуцьпастаўленыхмэт,ужываючысваенамаганніівыражаючыўтойцііншайформевынікразумовыхабофізічных(альботыхі іншыхразам) дзеянняў.Длянастаўніка гэта азначаене тольківыразнаеўсведамленнесвайгопланадзеянняў,алеіфарміраваннеў вучняўнекаторай схемызасваеннявучэбнагапрадметаўходзерашэнняновых вучэбных задач.Самастойная работа— гэта вышэйшаяформавучэбнайдзейнасцівучняў,формасамаадукацыі.
Вывучэннегісторыіўшколепавіннамецьбольшуюпрактыкаарыентаваную іпрыкладнуюнакіраванасцьякспосабрэалізацыікампетэнтнаснага падыходу, прынцып сувязі навучання зжыццём.Рашэнне гэтага пытаннямагчыма на аснове прыцягненняжыццёвага, сацыяльнага вопыту вучняў і ўключэння ў працэснавучання канкрэтных сітуацый і праблем, якія ўзнікаюць урэчаіснасці.Прыкладнаянакіраванасцьнавучаннягісторыіможабыцьрэалізаванапразсувязь гісторыі з сучаснасцю, аперыраванне гістарычнымі ведамі ў рэальных жыццёвых сітуацыях, аналіз канкрэтных сітуацый, праектны метад. Тамувельміважнатлумачыцьіпаказвацьвучням,длячагонеабходнавывучэннекожнайгістарычнайтэмы,дземогуцьбыцьвыкарыстаныатрыманыяведы.
Паспяховае засваенне зместу вучэбнагапрадмета«Сусветнаягісторыя»прадугледжвае выкарыстанне разнастайных сродкаў іметадаўнавучання.Працэснавучаннягісторыівартаарганізавацьтакімчынам,каббольшаячасткановагавучэбнагаматэрыялубылазасвоена вучняміна ўроку, длячагомэтазгоднавыкарыстоўвацьактыўныя і інтэрактыўныяметадынавучання. Інтэнсіфікавацьнавучальныпрацэс,зрабіцьягобольшцікавымінасычанымдапаможавыкарыстаннеінфармацыйнакамунікацыйныхтэхналогій.Значныэфектдаевыкарыстаннеўсіхвідаўнагляднасцінаўроках:выяўленчай,умоўнаграфічнай,прадметнайіінш.Асаблівуюролюпры вывучэнні матэрыялу па сусветнай гісторыі адыгрываюцьгістарычныякарты.
Аб’ёмдамашнягазаданнянастаўніквызначаезулікамсанітарнагігіенічныхправіл і нормарганізацыі адукацыйнагапрацэсу,пазнавальныхмагчымасцейвучняў,вынікаўурока.
127
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(52 гадзіны, у тым ліку 1 гадзіна — рэзервовы час)
ЧАСТКА I. СУСВЕТНАЯ ГІСТОРЫЯ НАВЕЙШАГА ЧАСУ:1918—1945 гг. (26 гадзін)
Свет пасля вайны.Паняцце«Навейшаягісторыя»іяеперыядызацыя.КраіныЗахаду:асноўныятэндэнцыіразвіцця.НаступствыПершайсусветнайвайны.Сусветныэканамічныкрызіс.Расія.Замежаміеўрапейскагасвету.
Р а з д з е л I. Краіны Еўропы і ЗША ў 1918—1939 гг. (8 гадзін)
Зацвярджэнне асноў пасляваеннага свету.Парыжскаямірнаяканферэнцыя.Версальскімірныдагавор.СтварэннеЛігіНацый.Вашынгтонскаяканферэнцыя.СупярэчнасціВерсальскаВашынгтонскайсістэмыміжнародныхадносін.
Заходняя Еўропа і ЗША ў 1918—1929 гг.РэвалюцыяўГерманіі.РэвалюцыйныўздымуіншыхкраінахЕўропы.Узнікненнефашызму.Прыходфашыстаўдаўладыў Італіі.Асаблівасці сацыяльнаэканамічнага і палітычнагаразвіццяўперыяд адноснай стабілізацыі.Міжнародныяадносіны.
Сусветны эканамічны крызіс і краіны Захаду.Прычыны,асноўныярысыіасаблівасцісусветнагаэканамічнагакрызісу.Шляхівыхадузкрызісу.«Новыкурс»Ф.Рузвельта.Таталітарныварыянтвыхаду з крызісу.Наступствы сусветнага эканамічнагакрызісу.ПрыходнацыстаўдаўладыўГерманіі.
Барацьба супраць фашызму ў еўрапейскіх краінах напярэдадні Дру гой сусветнай вайны.УсталяваннефашысцкагарэжымуўГерманіі.НародныфронтуФранцыі.Народныфронтіграмадзянскаявайнаў Іспаніі.Антыфашысцкірух.
Міжнародныя адносіны ў 1930я гг.КрызісікрахВерсальскаВашынгтонскайсістэмы.Агрэсіўнаяпалітыкафашысцкіхдзяржаў.Фарміраваннеблокаагрэсіўныхдзяржаў.Мюнхенскаяканферэнцыя.ПраблемастварэннясістэмыкалектыўнайбяспекіўЕўропе.Савецкагерманскідагаворабненападзенні.
128
Краіны Цэнтральнай і ПаўднёваУсходняй Еўропы.Утварэнненезалежныхдзяржаў.Усталяваннеаўтарытарныхрэжымаў.АкупацыяЧэхаславакіі.Польшчаперадпагрозайгерманскайагрэсіі.
Навука і культура Заходняй Еўропы і ЗША ў міжваенны перыяд.Прыродазнаўчыянавукіінавуковатэхнічныпрагрэс.Грамадскія навукі.Працяг традыцыйрэалізму.Пошукі новыхформ умастацтве.Кіно.Архітэктура.
Абагульненне па раздзеле І.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� перыядызацыюгісторыіНавейшагачасу;z� найважнейшыяпадзеі, з’явы і працэсы гісторыіЗаходняйЕўропыў1918—1939гг.ііхдаты(Парыжская мірная кан-ферэнцыя, Версальскі дагавор, Вашынгтонская канферэнцыя, стварэнне Лігі Нацый, усталяванне Веймарскай рэспублікі, узнікненне фашызму, прыход да ўлады фашыстаў у Італіі, сусветны эканамічны крызіс, прыход фашыстаў да ўлады ў Германіі, Мюнхенская канферэнцыя, акупацыя Чэхаславакіі, падпісанне савецка-германскага дагавора аб ненападзенні);z� азначэнніпаняццяў(Навейшая гісторыя (гісторыя Навей-
шага часу), рэпарацыі, генацыд, гета, аншлюс, Ліга Нацый, «новы курс» Рузвельта, фашызм, нацызм, расізм, Народны фронт);z� імёныгістарычныхдзеячаў,дзеячаўнавукіікультурыўЗаходняйЕўропеіЗШАў1918—1939гг.,вынікііхдзейнасці.
Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўрозныхеўрапейскіхдзяржавах іЗШАў1918—1939гг.;z� паказвацьнагістарычнайкарцедзяржавы Заходняй Еўропы,
ЗША, месцы вывучаных гістарычных падзей;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлумачыць іх значэнне(Версальска-Вашынгтонская сістэма міжнародных адносін, палітыка «супакойвання» агрэсара, сістэма калектыўнай бяспекі, таталітарны палітычны рэжым, аўтарытарны палітычны рэжым);
129
z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гістарычныхдзеячаў,помнікікультуры,палітычнаеісацыяльнаэканамічнаеразвіццёкраінЗаходняйЕўропыіЗШАў1918—1939гг.;z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычыннавыніковыясувязіпаміжгістарычныміпадзеямі,з’явамііпрацэсамі,выкарыстоўваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі(рашэнні Парыжскай мірнай канферэнцыі — узнікненне фашызму ў Германіі — сусветны эканамічны крызіс — прыход фашы-стаў да ўлады, таталітарны рэжым — культ асобы);z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхпадзейі з’яў па прапанаваныхкрытэрыях; выяўляць агульнае іасаблівае,фармулявацьвысновы(аўтарытарны і таталі-тар ны рэжымы, шляхі выхаду з сусветнага эканамічнага крызісу);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарычных асоб, дасягненняўкультурыкраінЗаходняйЕўропы іЗШАў1918—1939гг.зпунктугледжанняагульначалавечыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.
Р а з д з е л II. Гісторыя Савецкай дзяржавы: 1917—1939 гг. (7 гадзін)
Кастрычніцкая рэвалюцыя і ўсталяванне савецкай улады ў Расіі.Курсбальшавікоўнаўзброенаепаўстанне.ПерамогапаўстанняўПетраградзе.УсталяваннесавецкайуладыўРасіі.Брэсцкімір.
Грамадзянская вайна.ПрычыныіэтапыГрамадзянскайвайныўРасіі.АсноўныясілыіўдзельнікіГрамадзянскайвайны.ВаенныядзеяннінафрантахГрамадзянскайвайны.ПрычыныперамогіЧырвонайАрміі.
Курс на пабудову сацыялізму (2 гадзіны).Палітыка«ваеннагакамунізму».Эканамічныіпалітычныкрызісукраіне.Новаяэканамічнаяпалітыка. Індустрыялізацыяікалектывізацыя.
Палітычнае развіццё Савецкай дзяржавы.УтварэннеСССРіягогістарычнаезначэнне.Асноўныярысысавецкайпалітычнайсістэмы.РазвіццёадносінзкраінаміЗахаду.БарацьбаСССРзастварэннесістэмыкалектыўнайбяспекі.
130
Культурныя пераўтварэнні ў СССР. Ліквідацыямасавай непісьменнасцііфарміраваннесавецкайсістэмыадукацыі.Навуковыя адкрыцці. Асаблівасці развіцця літаратуры і мастацтва.Савецкаядзяржава іцарква.
Абагульненне па раздзеле ІІ.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі, з’явы і працэсы гісторыі савецкагаграмадства ў 1918—1939 гг. і іх даты(Кастрычніцкая рэ-валюцыя 1917 г., Грамадзянская вайна, палітыка «ваеннага камунізму», новая эканамічнаяпалітыка, утварэнне СССР, індустрыялізацыя, калектывізацыя, прыняцце канстыту-цый у СССР);z� азначэнніпаняццяў(грамадзянская вайна, харчразвёрстка,
харчпадатак, індустрыялізацыя, калектывізацыя, культур-ная рэвалюцыя, культ асобы, аўтаномія, федэрацыя);z� імёныгістарычныхдзеячаў,дзеячаўнавукіікультуры,вынікі іхдзейнасці;z� імёныгістарычныхдзеячаў,дзеячаўнавукіікультурыўСССРу1918—1939гг.,вынікі іхдзейнасці.
Вучніпавінны ўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўсавецкайдзяржаве,ЗаходняйЕўропе іЗШАў1918—1939гг.;z� паказвацьнагістарычнайкарцетэрыторыі савецкіх рэспуб-
лік і іх сталіцы, змяненні тэрыторыі СССР у міжваенны перыяд, найбуйнейшыя прамысловыя цэнтры СССР у між-ваенны перыяд;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлумачыцьіхзначэнне(рэвалюцыйная дыктатура, пяцігодка, стаханаўскі рух, метад сацыялістычнага рэалізму);z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гістарычныхдзеячаў,помнікікультуры,палітычнаеісацыяльнаэканамічнаеразвіццёСавецкайдзяржавыў1918—1939 гг.(на аснове тэксту вучэбнага дапаможніка, ілюстрацыйнагаматэрыялу іфрагментаўгістарычныхдакументаў);
131
z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычыннавыніковыясувязіпаміжгістарычныміпадзеямі,з’явамііпрацэсамі,выкарыстоўваючыўнутрыпрадметныя іміжпрадметныя сувязі(Каст- рычніцкая рэвалюцыя — Грама дзянская вайна, эка на мічная разруха — новая эканамічная палітыка, ін дустрыя ліза-цыя — калектывізацыя);z� ажыццяўляцьпараўнанневывучаныхгістарычныхпадзей із’яўпапрапанаваныхкрытэрыях;выяўляцьагульнаеіасаблівае,фармулявацьвысновы(палітыка «ваеннага ка муніз-му» і новая эканамічная палітыка, план аўтана мізацыі і федэрацыі);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарычныхасоб,дасягненняўкультурыСавецкайРасіі,СССРу1918—1939гг.зпунктугледжанняагульначалавечыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.
Р а з д з е л ІІІ. Краіны Усходу і Лацінскай Амерыкі (1918—1945 гг.) (5 гадзін)
Кітай.КітайскаяРэспублікапасляПершай сусветнай вайны(1919—1924).Нацыянальная рэвалюцыя1925—1928 гг. Грамадзянская вайна 1928—1937 гг.АгрэсіяЯпоніі ўКітаі.Развіццёкультуры.
Індыя.Пасляваенныўздымнацыянальнавызваленчагаруху.Ідэалогіягандзізму.Саляныпаход.ІндыяўгадыДругойсусветнайвайны.Культура іладжыцця індыйцаў.
Японія.Праблемыяпонскай эканомікі.Палітычнаеразвіццё.Прыходмілітарыстаўдаўлады.Знешняяпалітыка.ЯпоніяўгадыДругойсусветнайвайны.КультураЯпоніі.
Мусульманскі свет.НацыянальнаярэвалюцыяўТурцыі1918—1923 гг.Рэформыў Іране.Дасягненне незалежнасціАфганістанам.Барацьбаегіпецкаганародазанезалежнасць.Культураіладжыцця.
Лацінская Амерыка. Сацыяльнаэканамічнаеразвіццё.ПалітыкаЗШАўдачыненнідакраінЛацінскайАмерыкі.Асаблівасціпалітычнага развіцця:Аргенціна,Бразілія,Мексіка.КультураЛацінскайАмерыкі.
132
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі,з’явыіпрацэсыгісторыікраінУсходуіЛацінскайАмерыкіў1918—1945гг., іхдаты(рух 4 мая, Нацыянальная рэвалюцыя ў Кітаі, абвяшчэнне Кітайскай Савецкай Рэспублікі, «саляны паход», кемалісцкая рэвалю-цыя);z� азначэнніпаняццяў(мандатная сістэма, «маладыя афіцэ-
ры», шарыят, сацьяграха, ваенная дыктатура);z� імёныгістарычныхдзеячаў,дзеячаўкультурыкраінУсходуіЛацінскайАмерыкіў1918—1945гг.,вынікііхдзейнасці.
Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўкраінахУсходуіЛацінскайАмерыкі,Савецкайдзяржаве,ЗаходняйЕўропе іЗШАў1918—1939гг.;z� паказваць на гістарычнай карцетэрыторыі дзяржаў і іх
сталіцы, месцы вывучаемых гістарычных падзей;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлумачыць іх значэнне (гандзізм, кемалізм, мілітарысцкая ідэалогія ў Японіі, фундаменталізм і рэфармізм у ісламе);z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гістарычныхдзеячаў,помнікікультуры,палітычнае,сацыяльнаэканамічнае,культурнаеразвіццёкраінУсходуіЛацінскайАмерыкіў1918—1945гг.(наасноветэкстувучэбнагадапаможніка,ілюстрацыйнагаматэрыялуіфрагментаўгістарычныхдакументаў);z� ажыццяўляцьпараўнанневывучаныхгістарычныхпадзейіз’яўпапрапанаваныхкрытэрыях;выяўляцьагульнаеіасаблівае,фармуляваць высновы(асаблівасці нацыянальнага ру ху ў Кітаі і Індыі);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарычныхасоб, дасягненняўкультурыкраінУсходу іЛацінскайАмерыкіў1918—1945гг.зпунктугледжанняагульначалавечыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.
133
Р а з д з е л IV. Другая сусветная вайна. Вялікая Айчынная вайна савецкага народа
(5 гадзін)Пачатак Другой сусветнай і Вялікай Айчыннай войнаў.Прычыны
іхарактарДругойсусветнайвайны.ЗахопфашысцкайГерманіяйкраінЗаходняйЕўропы.НападзеннефашысцкайГерманіінаСССРіправалстратэгіі«маланкавайвайны».БітвазаМаскву.Стварэннеантыгітлераўскайкааліцыі.
Карэнны пералом у ходзе Вялікай Айчыннай і Другой сусветнай войнаў.ВырашальныяперамогіЧырвонайАрмііпадСталінградамінаКурскайдузе.ВаенныядзеянніармійЗШАіАнглііўканцы1942—1943гг.КапітуляцыяІталіі.ВайнанаЦіхіміАтлантычным акіянах.Умацаванне антыгітлераўскайкааліцыі. Тэгеранскаяканферэнцыя.
Барацьба з захопнікамі на акупіраванай тэрыторыі.Фашысцкі«новыпарадак».РухСупраціўленняўакупіраваныхкраінахЕўропы.Барацьбасавецкаганародаўтылеворага.
Савецкі тыл у час вайны. Перавод эканомікі на ваеннылад.Абароннаяпрамысловасць.Працоўны гераізм савецкаганарода.РускаяПраваслаўнаяЦарква ў гадывайны.Штодзённаежыццёсавецкіхлюдзейутыле.СтановішчаўблакаднымЛенінградзе.
Заключны этап Другой сусветнай вайны.ПачатаквызваленняЧырвонайАрміяй еўрапейскіхкраін.Адкрыццё другогафронту.Крымскаяканферэнцыя.КапітуляцыяГерманіі.Патсдамскаяканференцыя.ПаражэннеЯпоніі.ЗаснаваннеАрганізацыіАб’яднаныхНацый(ААН).Кошт ізначэннеперамогі.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� храналагічныярамкі і перыядызацыюДругой сусветнай іВялікайАйчыннайвойнаў,найважнейшыяпадзеіДругойсусветнайіВялікайАйчыннайвойнаўііхдаты(«дзіўная вай-на», бітва за Англію, бітва за Маскву, Сталінградская бітва, бітва на Курскай дузе, блакада Ленін града, Тэгеранская, Крымская, Патсдамская канферэнцыі);z� асноўныхудзельнікаўДругойсусветнайіВялікайАйчыннайвойнаў;
134
z� азначэнніпаняццяў(«дзіўная вайна», Траісты пакт, ленд-ліз, «новы парадак», генацыд, Халакост, другі фронт, безага-ворачная капіту ляцыя, Арганізацыя Аб’яднаных Нацый (ААН), Нюрнбергскі трыбунал);z� імёны гістарычных дзеячаў, якія ўнеслі ўклад у разгромнацысцкайГерманіі імілітарысцкайЯпоніі.
Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбываюццанарозныхтэатрахваенныхдзеянняў;z� паказвацьнагістарычнайкарцекраіны — удзельніцы Другой
сусветнай вайны, месцы найбуйнейшых бітваў;z� выкарыстоўвацьгістарычнуюкартуяккрыніцуінфармацыіпрыхарактарыстыцываенныхдзеянняў;z� вылучацьасноўныяпрыметыгістарычныхпаняццяўітлумачыць іх значэнне (антыгітлераўская кааліцыя, карэнны пералом у вайне, рух Супраціўлення);z� характарызавацьважнейшыяваенныя іпалітычныяпадзеіДругойсусветнайвайны(наасноветэкстувучэбнагадапаможніка, ілюстрацыйнагаматэрыялу,фрагментаў гістарычныхдакументаў,фрагментаўкінахронікі і інш.);z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычыннавыніковыясувязіпаміжваеннымііпалітычныміпадзеяміДругойсусветнайвайны,выкарыстоўваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі;z� характарызаваць гістарычныяпадзеі і з’явы, гістарычныхдзеячаў,палітычнаеісацыяльнаэканамічнаеразвіццёкраіннапярэдаднііўгадыДругойсусветнайіВялікайАйчыннайвойнаў (на аснове тэксту вучэбнага дапаможніка, ілюстрацыйнагаматэрыялуіфрагментаўгістарычныхдакументаў);z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхпадзейі з’яў па прапанаваныхкрытэрыях; выяўляць агульнае іасаблівае,фармулявацьвысновы(пачатковы перыяд Другой сусветнай вайны ў Еўропе і пачатакВялікай Айчыннай вайны, Сталінградскую бітву і бітву пры Эль-Аламейне, рух Супраціўлення, партызанскі і падпольны рух на часова акупі раванай тэрыторыі СССР, уклад СССР і саюзнікаў па антыгітлераўскай кааліцыі ў разгром ворага);
135
z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарычныхасоб,дасягненняўкультурыперыядуДругойсусветнайвайны,аргументавацьсваёмеркаванне.
ЧАСТКА II. СУСВЕТНАЯ ГІСТОРЫЯ НАВЕЙШАГА ЧАСУ:1945 г. — пачатак XXI ст. (25 гадзін)
Асноўныя тэндэнцыі развіцця краін свету пасля Другой сусветнай вайны. «Халоднаявайна».Разрадкаміжнароднайнапружанасці.Паваротадразрадкідаканфрантацыі.РаспадСССРіягонаступствы.Неакансерватыўнаярэвалюцыя.Паглыбленнеінтэграцыі і глабалізацыя.
Р а з д з е л I. Краіны Еўропы і ЗША (8 гадзін)
Злучаныя Штаты Амерыкі.Сацыяльнаэканамічнаеіпалітычнаеразвіццё.Расаваяпраблема.Пераадоленне эканамічнагакрызісуірашэннесацыяльныхпраблем.Знешняяпалітыка.
Вялікабрытанія. РаспадБрытанскайкаланіяльнай імперыі.Унутранаяізнешняяпалітыка(1945—1964).Ірландская(Ольстэрская) праблема ішляхі яе вырашэння.Вялікабрытанія ўканцыХХ—пачаткуXXIст.
Францыя.РэжымЧацвёртайрэспублікі.РаспадФранцузскайкаланіяльнайімперыі.Пятаярэспубліка.Знешняяпалітыка.ЭканамічныўздымуФранцыіўканцы1950—1960х гг.Палітычныкрызіс1968г.ФранцыяўканцыХХ—пачаткуXXIст.
Германія.УтварэннеФРГіГДР.СацыяльнаэканамічнаеіпалітычнаеразвіццёФРГ.Будаўніцтва ікрызіс сацыялізмуўГДР.Аб’яднаннеГерманіі.ФРГуканцыХХ—пачаткуХХІст.
Італія.Пасляваенныядэмакратычныяпераўтварэнні.Сацыяльнаэканамічнаеіпалітычнаеразвіццёў1950—1970хгг.ПраблемаПоўдня.Унутрыпалітычныкрызіс 1970—1980х гг.ПалітычныязменыўканцыХХ—пачаткуХХІст.Знешняяпалітыка.
Краіны Цэнтральнай і ПаўднёваУсходняй Еўропы. Пераўтварэнніпершыхпасляваенныхгадоў.Поспехі іцяжкасці сацыялістычнагабудаўніцтва.Нарастаннекрызісусацыялізму.«Аксамітныярэвалюцыі»1989—1991гг.РаспадЧэхаславакіі.ГрамадзянскаявайнаўЮгаславіі. ІнтэграцыяўеўрапейскіяструктурыіНАТА.
136
Навука і культура Заходняй Еўропы і ЗША.Развіццёнавукііадукацыі.Фарміраванне інфармацыйнага грамадства.Элітарнаяімасаваякультура.Кінематограф.Сацыяльныяматывыўмастацкайлітаратурыівыяўленчыммастацтве.Архітэктура.
Абагульненне па раздзеле І.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі, з’явы і працэсы гісторыіЕўропы іЗШАўпасляваенныперыяд,іхдаты(утварэнне сусветнай сістэмы сацыялізму, «халодная вайна», Карыбскі крызіс, па чатак асваення космасу, ін тэграцыя краін Захаду, аб’яд-нанне Германіі, «будапешцкая восень», «пражская вясна», «акса мітныя рэвалюцыі», навукова-тэхнічная рэва лю цыя, распад сацыя лістычнага блока);z� азначэнніпаняццяў(«план Маршала», «дактрына Трумэна»,
ін тэграцыя, «халодная вайна», макартызм, транснацыя-нальныя карпа рацыі (ТНК), ваенна-прамысловы комплекс (ВПК), Паўночнаатлантычны блок (НАТА), Арганізацыя Варшаўскага Дагавора (АВД), Савет экана мічнай узаема-дапамогі (СЭУ), Еўрапейскі Саюз (ЕС));z� імёнынайважнейшых гістарычныхдзеячаў, дзеячаўкультурыЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд,вынікііхдзейнасці;z� важнейшыядасягненнікультуры,навукіітэхнікікраінЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд і іхзначэнне.
Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўрозныхдзяржавахЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд;z� паказваць на гістарычнай карцедзяржавы пасляваеннай
Еўропы і ЗША, месцы значных гістарычных падзей, тэры-тарыяльныя змены пасля распаду сацыялістычнага блока;z� выкарыстоўвацьгістарычнуюкартуяккрыніцуінфармацыіпрагістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлумачыцьіхзначэнне(двухполюсны свет, дэнацыяналізацыя,
137
неафашызм, неакан серватызм, навукова-тэхнічная рэвалю-цыя (НТР), постындустры яльнае (інфармацыйнае) грамад-ства, глабальныя праблемы);z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гістарычныхдзеячаў,помнікікультуры,палітычнаеісацыяльнаэканамічнае развіццё краінЕўропы і ЗШАў пасляваенныперыяд (на аснове тэксту вучэбнага дапаможніка, ілюстрацыйнагаматэрыялуіфрагментаўгістарычныхдакументаў);z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычыннавыніковыясувязіпаміж гістарычнымі падзеямі, з’явамі і працэсамі, выкарыстоўваючы ўнутрыпрадметныя і міжпрадметныя сувязі(фар міраванне двухполюснага свету — «халодная вайна», «халодная вайна» — раскол Германіі, распад сацыялістыч-нага блока — тэрытарыяльныя змены ў Еўропе);z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхпадзейі з’яў па прапанаваныхкрытэрыях; выяўляць агульнае іасаблівае,фармулявацьвысновы(палітыка лейбарыстаў у 1940—1950-я гг. і кансерватараў у 1960—1970-я гг. у Вялі-кабрытаніі, грамадска-палітычнае і сацыяльна-эка намічнае развіццё краін Заходняй Еўропы і краін сацыялістычнага блока, будаўніцтва сацыялізму ў краінах Цэнтральнай і Паўд нёва-Усходняй Еўропы ў канцы 1940-х і ў 1950-я гг. і будаўніцтва сацыялізму ў СССР у 1920—1930-я гг.);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарычныхасоб,дасягненняўкультурыкраінЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд з пункту гледжання агульначалавечыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.
Р а з д з е л II. Гісторыя СССР і Расійскай Федэрацыі
(7 гадзін)
СССР у 1945—1953 гг. Аднаўленненароднайгаспадаркі.Палітычнаеразвіццёкраіны.Палітычныярэпрэсіі.Знешняяпалітыка.
СССР у 1953 г. — сярэдзіне 1960х гг. СССР пасля смерціІ.В.Сталіна.ХХз’ездКПСС іягорашэнні.Рэформыдругойпаловы1950—першайпаловы1960хгг.Знешняяпалітыка.
138
СССР у сярэдзіне 1960х — пачатку 1980х гг. Эпоха«развітогасацыялізму». Грамадскапалітычнаежыццё.Праблемы знешняйпалітыкіСССР.
Палітыка перабудовы і распад СССР.Крызіс1980хгг.Перабудова і крах палітыкіМ. С. Гарбачова. Рэформа палітычнайсістэмы і яе наступствы.Жнівеньскі палітычныкрызіс 1991 г.іраспадСССР.
Расійская Федэрацыя. Расіянашляхудасуверэнітэту.Радыкальнаяэканамічнаярэформа.Кастрычніцкіяпадзеі1993г.іпрыняццеКанстытуцыіРасійскайФедэрацыі.Сацыяльнаэканамічнае і палітычнаеразвіццёРасііў1994—1999гг.РасіяўпачаткуXXIст.
Навука і культура ў СССР і Расійскай Федэрацыі.АдукацыяінавукаўСССР.Мастацкаякультураілітаратура.ДухоўнаежыццёРасііўканцыХХ—пачаткуХХІст.
Абагульненне па раздзеле ІІ.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі, з’явы і працэсы гісторыі савецкагаграмадстваіРасійскайФедэрацыіўпасляваенныперыяд,іхдаты(ХХ з’езд КПСС, пачатак асваення космасу, эканаміч-ная рэформа 1965 г., вайна ў Афганістане, перабудова, распад СССР, утварэнне СНД);z� азначэнніпаняццяў(валюнтарызм, рэабілітацыя, дэмакра-
ты за цыя, перабудова, галоснасць, Садружнасць Незалежных Дзяржаў (СНД));z� імёнынайважнейшыхпалітычных дзеячаў, дзеячаў культурыСССР іРасійскайФедэрацыі ў пасляваенныперыяд,вынікі іхдзейнасці;z� важнейшыядасягненні культуры, навукі і тэхнікі ўСССРіРасійскайФедэрацыіўпасляваенныперыяд.
Вучніпавінны ўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўСССР/РасійскайФедэрацыі,краінахЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд;
139
z� паказвацьнагістарычнайкарцемесцызначныхгістарычныхпадзей,тэрыторыюСССР,краіныСНДі іхсталіцы;z� выкарыстоўвацьгістарычнуюкартуяккрыніцуінфармацыіпрагістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы;z� вылучацьасноўныяпрыкметыгістарычныхпаняццяўітлумачыцьіхзначэнне(дэсталінізацыя, «адліга», экстэнсіўны шлях развіцця гаспадаркі, інтэнсіўны шлях развіцця гаспадаркі, разрадка міжнароднай напружанасці, новае палітычнае мысленне);z� характарызавацьгістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы,гістарычныхдзеячаў,помнікікультуры,асаблівасціпалітычнагаі сацыяльнаэканамічнага развіццяСавецкай дзяржавы ўпасляваенныперыяд, прычыныраспадуСССР, асаблівасціпалітычнага і сацыяльнаэканамічнага развіццяРасійскайФедэрацыі,асноўныянапрамкіівынікірасійскабеларускайінтэграцыі і інтэграцыікраінСНД (на аснове тэксту вучэбнагадапаможніка,ілюстрацыйнагаматэрыялуіфрагментаўгістарычныхдакументаў);z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычыннавыніковыясувязіпаміжгістарычныміпадзеямі,з’явамііпрацэсамі,выкарыстоўваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі;z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхпадзейі з’яў па прапанаваныхкрытэрыях; выяўляць агульнае іасаблівае, фармуляваць высновы (сталінскі палітычны рэ жым і хрушчоўская «адліга», экстэнсіўны і інтэнсіўны шляхі развіцця эканомікі, грамадска-палітычны лад у СССР у сярэдзіне 1960-х — першай палове 1980-х гг. і ў гады пе-рабудовы);z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарычныхасоб,дасягненняўкультурыСССРіРасійскайФедэрацыіўпасляваенныперыяд зпункту гледжання агульначалавечыхкаштоўнасцей,аргументавацьсваёмеркаванне.
140
Р а з д з е л ІІІ. Краіны Азіі, Афрыкі і Лацінскай Амерыкі пасля Другой сусветнай вайны
(9 гадзін)Распад каланіяльнай сістэмы.Атрыманненезалежнасці.Краі
ны, якія развіваюцца. «Халодная вайна» і «трэці свет».Новыядзяржавыўпошукахстабільнасці.Перашкодынашляхуразвіцця.
Кітай у 1945—1978 гг.УтварэннеКНР.Аднаўленчыперыяд.Палітыка«трохчырвоныхсцягоў».«Курснарэгуляваннеэканомікі».«Культурнаярэвалюцыя».
Кітайская Народная Рэспубліка.КітайпаслясмерціМаоЦзэдуна.Рэфармаванне сацыялістычнага грамадства.ЗнешняяпалітыкаКНР.
Японія.ПасляваеннаяЯпонія.СанФранцыскідагавор.Эканамічнаеразвіццё.Палітычнаеразвіццё.СучаснаяЯпонія.
Індыя.Дасягненненезалежнасці.Індыя—брытанскідамініён.Утварэннерэспублікі.«КурсНэру».Сацыяльнаэканамічнаеіпалітычнае развіццё Індыі ў 1964 г.—пачаткуXXI ст.Праблемызнешняйпалітыкі.
Краіны мусульманскага свету.Агульнаяхарактарыстыка.Нацыянальнавызваленчыярэвалюцыіўарабскімсвеце.Егіпет.Іран.Турцыя.
Краіны Лацінскай Амерыкі.Сацыяльнаэканамічнаеразвіццё.Палітычнаежыццё.Рэформы,ваенныядыктатурыірэвалюцыі(Мексіка,Куба,Чылі,Бразілія).
Лакальныя войны і канфлікты. Арабаізраільскі канфлікт.ВайнаўВ’етнаме.Карэйскаявайна.ВойныўАфганістане і зонеПерсідскагазаліва.
Абагульненне па раздзеле ІІІ.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� найважнейшыяпадзеі,з’явыіпрацэсыгісторыікраінАзіі,Афрыкі іЛацінскайАмерыкіпасляДругой сусветнай вайны, іхдаты;z� азначэнніпаняццяў(краіны «трэцяга свету», «год Афрыкі»,
«культурная рэвалюцыя» ў Кітаі, мааізм, палітыка «вялі-
141
кага скачка», «курс Нэру», Рух недалучэння, ісламскі фунда-менталізм, тэрарызм);z� імёны найважнейшых гістарычных дзеячаў вывучаемагаперыяду;z� важнейшыядасягненнікультуры,навукіітэхнікіўкраінахАзіі,Афрыкі,ЛацінскайАмерыкіўпасляваенныперыяд.
Вучніпавінныўмець:z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўкраінахАзіі,Афрыкі,ЛацінскайАмерыкі, СССР / РасійскайФедэрацыі,краінахЕўропыіЗШАўпасляваенныперыяд;z� паказвацьнагістарычнайкарцемесцы значных гістарычных
падзей, тэрыторыі дзяржаў Азіі, Афрыкі, Лацінскай Амерыкі і іх сталіцы;z� выкарыстоўвацьгістарычнуюкартуяккрыніцуінфармацыіпрагістарычныяпадзеі,з’явыіпрацэсы;z� вылучаць асноўныяпрыметы гістарычныхпаняццяў і тлумачыць іхзначэнне(дэкаланізацыя, неакаланіялізм);z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычыннавыніковыясувязіпаміжгістарычныміпадзеямі,з’явамііпрацэсамі,выкарыстоўваючыўнутрыпрадметныяіміжпрадметныясувязі(«халод-ная вайна» — лакаль ныя канфлікты ў краінах Азіі);z� ажыццяўляцьпараўнанневывучаныхгістарычныхпадзейіз’яўпапрапанаваныхкрытэрыях;выяўляцьагульнаеіасаблівае,фармулявацьвысновы(эканамічнае развіццё Кітая ў гады «культурнай рэвалюцыі» і пасля смерці Мао Цзэдуна);z� вызначаць свае адносіны да падзей і з’яў, дзейнасці гістарычных асоб, дасягненняў культурыкраінАзіі,Афрыкі іЛацінскайАмерыкіўпасляваенныперыядзпунктугледжання агульначалавечых каштоўнасцей, аргументаваць сваёмеркаванне.
АГУЛЬНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА АРГАНІЗАЦЫІ АДУКАЦЫЙНАГА ПРАЦЭСУ
УпрацэсенавучаннягісторыіНавейшагачасуўIXкласерэкамендуецца арганізоўвацьнаступныя віды вучэбнапазнавальнайдзейнасцівучняў:работазгістарычнайкартай,гістарычнымслоўнікам,самастойнаяработазтэкстам,складаннеразгорнутагаплана,
142
характарыстыкагістарычныхпадзей,з’яўіпрацэсаўпаалгарытмезапорайнарозныякрыніцыінфармацыі(тэкст,схема,дыяграма,табліца, ілюстрацыя, гістарычная карта,фатаграфія,фрагментдакументальнагакінафільма),характарыстыкагістарычныхдзеячаў і дзеячаў культуры па алгарытме, работа з рознымі відамідакументальныхкрыніц (фрагментамі гістарычныхдакументаў,фотаздымкамі,фрагментамідакументальныхфільмаў),складаннетабліцзгістарычнайінфармацыяй(храналагічныхісінхранічных,інфарматыўных,параўнальных),падрыхтоўкапаведамленняўпрагістарычныяпадзеі іасоб.
Па выніках вывучэння гісторыі Навейшага часу ў IX класе вучні павінны:
умець:z� вызначацьхраналагічнуюпаслядоўнасць вывучаных гістарычныхпадзей, іхпрацягласць;z� суадносіцьдатыгістарычныхпадзейзперыядаміНавейшагачасу;z� сінхранізавацьгістарычныяпадзеі,якіяадбывалісяўрозныхрэгіёнах ідзяржавахувывучаемыперыяд;z� лакалізавацьпадзеігісторыіНавейшагачасуўпрасторы;z� апісваць:а)ключавыяпадзеігісторыіНавейшагачасу;б)умовыжыццялюдзейрознагасацыяльнагастановішчаўрозныхкраінахуНавейшычас;в)помнікікультуры;z� характарызаваць асноўныя перыядыНавейшай гісторыі;сацыяльнаэканамічнае,палітычнаестановішчакраінірэгіёнаў;нацыянальнавызваленчыярухііпрацэсдэкаланізацыі;дзейнасць палітычных і дзяржаўных асоб і дзеячаў культуры;найбольшзначныяз’явыкультурыўНавейшычас;z� тлумачыцьпрычыннавыніковыясувязінайбольшзначныхпадзей і з’яў гісторыіНавейшагачасу, раскрываць узаемаабумоўленасць змяненняў у асноўных сферах грамадскагажыцця;z� ажыццяўляцьпараўнаннегістарычныхфактаўіз’яўпазагадзявызначаныхкрытэрыях;z� абагульняць, сістэматызаваць, класіфікаваць гістарычныяфакты,рабіцьнагэтайасновеаргументаваныявысновы;
143
z� выкарыстоўвацьгістарычныякарты,ілюстрацыі,фатаграфіі,кінафрагментыяккрыніцуінфармацыіпрыхарактарыстыцыгістарычныхфактаў,асоб,інтэгравацьінфармацыюзрозныхкрыніцпрывыкананнізаданняўпраблемнагаіпераўтваральнагахарактару;z� правільнавыкарыстоўвацьвывучаныягістарычныяпаняцці;z� праводзіцьаналізгістарычныхдакументаў,выкарыстоўвацьіх прыхарактарыстыцы вывучаных гістарычныхфактаў,рашэннівучэбныхзадач;z� працавацьзтэкстамвучэбнагадапаможніка:z� вылучацьгалоўнаеўтэксцепараграфа,складацьразгорнутыпланпунктапараграфаабоадказунаканкрэтнаепытанне;z� канкрэтызавацьвысновы,гістарычныяпаняцціпрыкладамі;z� знаходзіцьадказынапастаўленыяпытанні;z� устанаўлівацьітлумачыцьпрычыннавыніковыясувязіпаміжгістарычныміпадзеямі,з’явамінаасновеаналізутэксту;z� ажыццяўляцьпараўнанне вывучаных гістарычныхфактаўпапэўныхкрытэрыях;выяўляцьагульнае іасаблівае,фармулявацьвысновы;z� абагульняцьінфармацыюпараграфа,фармулявацьвысновы;z� абагульняць, сістэматызаваць і класіфікаваць гістарычныяфакты,фармулявацьнагэтайасновевысновы;z� выкарыстоўваць розныя крыніцы інфармацыі (даведнікі,дзіцячыяэнцыклапедыі,інтэрнэтіінш.)дляпошукудадатковай інфармацыі пра найважнейшыяпадзеі, гістарычныхасоб,дасягненнікультурыНавейшагачасу;z� вызначацьсваеадносіныдападзейіз’яў,дзейнасцігістарычныхасоб,дасягненняўкультурыНавейшагачасу,аргументавацьсваёмеркаванне;
прымяняць засвоеныяведыіўменні:z� длярашэннявучэбныхзадач;z� тлумачэннягістарычнагакантэкстунавакольнайрэчаіснасці(пры чытанні мастацкай літаратуры, праглядзе фільмаў,наведваннігістарычныхславутасцей і г.д.);z� вызначэння свайго стаўлення да найбольш значных гістарычныхпадзей,з’яўігістарычныхасобгісторыіНавейшагачасу.
144
Вучэбнаметадычнае забеспячэнне адукацыйнага працэсу
Атлас.ВсемирнаяисторияНовейшеговремени,1918—1945гг.10класс/Г.А.Космач,В.Н.Темушев.—Минск:Белкартография,2010—2014.
Атлас.ВсемирнаяисторияНовейшеговремени,1945г.—началоХХI в. 11класс / Г.А.Космач,В.Н.Темушев.—Минск :Белкартография,2010—2014.
ВеликаяОтечественная война советского народа (вконтекстеВтороймировой войны) : справочник : пособие для учащихся11классаобщеобразоват.учреждений/А.А.Коваленя,М.А.Краснова,В.И.Лемешонок;подред.А.А.Ковалени.—Минск,2007.
ВеликаяОтечественная война советского народа (вконтекстеВтороймировой войны) : учеб. пособие для учащихся11классаучрежденийобщ.сред.образования/подред.А.А.Ковалени.—Минск :ИЦБГУ,2009.
ИсторияНовейшеговременив10классе:учеб.метод.пособие/М.А.Краснова,Г.А.Космач,В.С.Кошелев.—Минск:ИЦБГУ,2014.
ИсторияНовейшеговременив11классе:учеб.метод.пособие/Л.В.Гавриловец [идр.].—Минск :ИЦБГУ,2014.
Космач, Г. А.ВсемирнаяисторияНовейшего времени, 1918—1945гг.:проблемывойныимира:пособиедляучащихся.10класс/Г.А.Космач,В.С.Кошелев,М.А.Краснова.—Минск :Асар,2010.
Космач, Г. А.Новейшеевремя:проблемыиперспективы(1945—началоХХІвека):пособиедляучащихся.11класс/Г.А.Космач,А.И.Филимонов.—Минск :Асар,2010.
Космач, Г. А.Новейшеевремя:проблемыиперспективы(1945—началоХХІвека):пособиедляучителей.11класс/Г.А.Космач,А.И.Филимонов.—Минск :Асар,2010.
Краснова, М. А.ВсемирнаяисторияНовейшеговремени :тестовыеи разноуровневые задания : 10—11классы : пособие дляучителейучрежденийобщ.сред.образованиясбелорус.ирус.яз.обучения.—Минск :СэрВит,2012.
Для фарміравання картаграфічных уменняў вучняў у адука-цыйным працэсе неабходна выкарыстоўваць вучэбныя насцен ныя карты:
1. ГрамадзянскаявайнаізамежнаяінтэрвенцыяўСавецкайРасіі(1917—1922).
2. СССРу20—30ягадыXXст.3. КраіныАзііў1918—1939гг.4. КраіныАфрыкіўНавейшычас.5. КраіныЕўропыўміжваенныперыяд(1918—1939).6. Другаясусветнаявайна(01.09.1939г.—02.09.1945г.).7. Другаясусветнаявайна.ВаенныядзеянніўЕўропе
з01.09.1939г.па22.06.1941г.8. Другаясусветнаявайна.ВаенныядзеянніўЕўропе
з22.06.1941г.па19.11.1942г.9. Другаясусветнаявайна.ВаенныядзеянніўЕўропеіПаўноч
найАфрыцыз19.11.1942г.па09.05.1945г.10.КраіныАзііпасляДругойсусветнайвайны.11. СССРу1953—1991гг.12. ЕўропапасляДругойсусветнайвайны.13.КраіныАмерыкіпасляДругойсусветнайвайны.14. ТэрытарыяльныяіпалітычныязменыўЕўропе(1991—2005).
146
ГРАМАДАЗНАЎСТВА
Мэта вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» ў ІХ класе—спрыяцьстанаўленнюадказнайітворчайасобызразвітайсвядомасцю і самасвядомасцю, крытычныммысленнем, здольнай нааснове засваення сацыяльнагуманітарных ведаў пра чалавека, грамадства і дзяржаву вызначыцьшляхі канструктыўнайсамарэалізацыііўключыццаўпрадукцыйнуюстваральнуюдзейнасць.
Месца вучэбнага прадмета ў вучэбным плане.На вывучэнневучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» ў IX класе адводзіцца35гадзін.
У змест вучэбнай праграмыпа вучэбнымпрадмеце «Грамадазнаўства» ў IX класе ўключаны чатыры раздзелы.Пры планаванніадукацыйнагапрацэсунастаўнікможазмяняцьпаслядоўнасцьвывучэнняасобныхтэмунутрыраздзела.
Рэзервовы час на вывучэнне вучэбнага прадмета, прадугледжанывучэбнайпраграмай, рэкамендуецца выкарыстоўвацьдляадпрацоўківедаўіўменняўвучняўпанайбольшскладаныхтэмахіпытаннях,абагульненняісістэматызацыіведаўвучняўпавывучанымраздзеле,правядзеннятэматычнагаівыніковагакантролювынікаўзасваеннязместувучэбнагапрадмета.
Адборвучэбнагаматэрыялудлявывучэнняў IXкласевызначаеццанеабходнасцю:
zz рэалізацыі прынцыпу адноснай завершанасці зместу грамадазнаўчайадукацыінадругойступеніагульнайсярэдняйадукацыі;zz засваення вучнямі кампетэнцый, якія дазволяць ім быцьпаспяховымінанаступнайступеніадукацыі;zz садзейнічанняпошукувучняміадказаўнапытанні,актуальныяўперыяд сацыяльнага сталення і выбару стратэгіі далейшайадукацыі;zz фарміраванняматывацыідавывучэнняграмадазнаўчайпраблематыкінанаступнайступеніадукацыі.
147
Асобасныя, метапрадметныя і прадметныя вынікі засваення зместу вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» вучнямі IX кла-са. Асноўныяпатрабаванні да вынікаў засваеннявучнямі зместуадукацыіпавучэбнымпрадмеце,вызначаныяпакожнымраздзеле вучэбнайпраграмы, з'яўляюццакрытэрыяльнай асновай дляацэнківынікаўвучэбнапазнавальнайдзейнасцівучняў.
Неабходнамець на ўвазе,што асобасныя вынікі засваеннязместувучэбнайпраграмы,звязаныязасобасныміякасцяміісветапоглядныміўстаноўкамівучняў,вызначаныякпрагназаваныяінепатрабуюцьпрамежкавай івыніковайправеркі.
Асобасныя вынікіадлюстроўваюцьасаблівасціразвіццяасобывучняІХкласа іпраяўляюццаўтым,штовучань:
zz кіруецца ў сваёйжыццядзейнасцімаральнымі і прававымінормамі;zz усведамляесям’юякасабістуюкаштоўнасць;zz усведамляесябеграмадзянінамбеларускайдзяржавы;zz здзяйсняенапрактыцымадэльпаводзін,заснаваныхнапрыхільнасці дакаштоўнасцей і норм, замацаваныхуКанстытуцыі Рэспублікі Беларусь, на паважлівым стаўленні дапрадстаўнікоўрозныхкультур;zz праяўляе павагу да нацыянальнай культурнай спадчыныБеларусі;zz зпавагайставіццадачужогамеркавання;zz канструктыўнаўзаемадзейнічаезіншымілюдзьмі,умеевырашацьканфліктныясітуацыімірнымспосабам;zz праяўляецікавасцьдасамапазнання ісамаразвіцця;zz разумеезначнасцьадукацыідляасобаснагаразвіцця;zz праяўляе гатоўнасцьда свядомагавыбарудалейшайадукацыйнайтраекторыіўадпаведнасцісасваімімагчымасцямі,здольнасцямі і інтарэсамі.
Навучанневучэбнамупрадмету«Грамадазнаўства»ўІХкласепавіннасадзейнічацьфарміраваннюнаступных метапрадметных вынікаў:
zz агульнавучэбных уменняў і навыкаў, якія забяспечваюцьздольнасцьдасамастойнагазасваенняновыхведаўіўменняў;zz прыёмаўразумовайдзейнасці: уменняў аналізаваць, сінтэзаваць,класіфікавацьінфармацыю;аперыравацьпаняццямі;
148
рабіцьабагульненніівывады,устанаўлівацьаналогіііпрычыннавыніковыясувязі,будавацьлагічныявывады;zz уменняў выкарыстоўваць засвоеныя ведыдлярашэння вучэбнапазнавальныхіпрактычныхзадач;zz уменняўналаджвацьсупрацоўніцтваіпрымацьудзелурозныхвідахвучэбнапазнавальнайдзейнасці;zz уменняўудзельнічацьукалектыўнайдзейнасцііпрыходзіцьдаагульнагарашэння;zz уменняў выконваць этычныя і маральныя нормы зносін ісупрацоўніцтва; здольнасці пісьме́нна і аргументавана выкладаць свае думкі пісьмова і вусна; уменняў адстойвацьі абгрунтоўваць свойпункт гледжання; усвядомлена выкарыстоўвацьмаўленчыясродкізмэтайкамунікацыі;zz навыкаў усвядомленага чытання тэкстаў розных стыляўіжанраў;zz уменняў выкарыстоўваць розныя крыніцы інфармацыі звучэбнапазнавальнымімэтамі,вылучацьгалоўнае,істотныяпрыметыпаняццяў, працаваць з тэкставай і графічнай інфармацыяй; крытычна ацэньваць і інтэрпрэтаваць інфармацыю,змешчануюўрозныхкрыніцах;zz уменняўрацыянальна і бяспечнавыкарыстоўваць інфармацыйныякамунікацыйныятэхналогііўрашэннірознагародузадач;zz уменняўсамастойнавызначацьмэтыізадачысваёйвучэбнапазнавальнайдзейнасці;планавацьэфектыўныяспосабырашэннязадач;прагназавацьвынікі;кантраляваць,ацэньвацьвынікіікарэкціравацьувыпадкуняўдачывучэбныямэтыіспосабыіхдасягнення;zz здольнасці і гатоўнасці да вучэбнадаследчай і праектнайдзейнасці.
Прадметныя вынікі засваення зместу вучэбнага прадмета«Грамадазнаўства»ўIXкласесфармуляваныпакожнымзчатырохраздзелаўзместувучэбнайпраграмы.
Рэкамендаваныя формы і метады навучання і выхавання.Дасягненнепастаўленыхмэтізадач,паспяховаезасваеннезместувучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» прадугледжвае выкарыстаннеразнастайныхпрыёмаўісродкаў,метадаўіформнавучання.
149
Рэкамендуецца выкарыстоўваць метады, якія дазваляюцьзвязаць вучэбныматэрыял з асабістым сацыяльным вопытам іўяўленнямі вучняўпра сацыяльнаежыццё і паводзінылюдзейуграмадстве(дыскусія,дзелаваягульня,метадпраектаў,кейсметадіінш.).Рэалізацыіпрактыкаарыентаванагападыходуданавучання будзе спрыяцьправядзенне ўрокаў уформепрактыкумаў, наякіхрэкамендуеццаарганізавацьрашэнневучэбнапазнавальныхіпрактычныхзадачзвыкарыстаннемрозныхкрыніцсацыяльнагуманітарнай інфармацыі.
Акрамя вучэбнага дапаможнікапа грамадазнаўстве рэкамендуеццавыкарыстоўвацьнарматыўныяправавыяактыбеларускайдзяржавы, навуковапапулярную і публіцыстычнуюлітаратуру,матэрыялыэлектронныхідрукаваныхСМІ.
Спецыяльнай увагі патрабуе выкарыстанне ў адукацыйнымпрацэсе інфармацыйнакамунікацыйныхтэхналогій і праектныхметодык,прыгэтымважнаразумецьіхадукацыйныямагчымасціі выразнаўсведамляцьмежы іхужывання,умецьарганічна спалучацьгэтыятэхналогіізтрадыцыйныміметодыкамі.
Змест вучэбнага прадмета «Грамадазнаўства» цесна звязанысазместамвучэбныхпрадметаў«Сусветнаягісторыя»,«ГісторыяБеларусі»,«Геаграфія»,«Беларускаялітаратура»,«Русскаялитература».Рэкамендуеццаканкрэтызаваць вывучаемыя сацыяльныя аб’екты гістарычнымі фактамі, літаратурнымі вобразамі,статыстычныміданымііг.д.Рэалізацыіміжпрадметныхсувязейбудуцьспрыяцьарганізацыяпраектнайдзейнасцівучняў,рашэнне вучэбнапазнавальных і практычных задач, якія патрабуюцьужыванняведаўпарозныхвучэбныхпрадметах.
Вучэбнаметадычнае і матэрыяльнатэхнічнае забеспячэнне адукацыйнага працэсу.Упрацэсенавучанняграмадазнаўствурэкамендуеццавыкарыстоўвацьувесьпераліккампанентаўвучэбнаметадычнагакомплексупа вучэбнымпрадмеце, рэкамендаваныхМіністэрствамадукацыіРэспублікіБеларусь.
УвучэбнымкабінецеграмадазнаўствамэтазгоднамецьтэкстыКанстытуцыіРэспублікіБеларусь,найважнейшыхміжнародныхправавыхдакументаў, заканадаўчых актаўРэспублікіБеларусь;тэматычныятабліцыі іншыясродкінагляднасці.
150
У адукацыйным працэсе можна выкарыстоўваць таксамаэлектронныя адукацыйныярэсурсы і дадатковыяматэрыялыпавучэбнымпрадмеце«Грамадазнаўства»,змешчаныянанацыянальнымадукацыйнымпартале.
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА 35 г, у тым ліку 5 г — рэзервовы час
Уводзіны (1 г)Асаблівасцівучэбнагапрадмета«Грамадазнаўства».Праблема
чалавека—ключаваяпраблемасучаснасці.Навукіпрачалавека.
Р а з д з е л 1. ЧАЛАВЕК (6 г) Унікальнасць чалавека.Біялагічнаеісацыяльнаеўчалавеку.
Індывід, індывідуальнасць,асоба.Свядомасць і самасвядомасць.Тэмперамент, характар, здольнасці. Тыпытэмпераменту і іх
характарыстыка. Рысыхарактару. Віды здольнасцей, узроўні іспосабыіхразвіцця.
Эмоцыі, пачуцці, воля.Эмоцыііэмацыянальныястаны.Відыпачуццяў.Развіццёвалявыхякасцейасобы.
Скіраванасць асобы. Інтарэсы,жаданні і схільнасці асобы.Духоўнысветасобы.Светапогляд іягороляўжыццічалавека.
Пазнанне чалавекам самога сябе. Спосабы самапазнання.Яканцэпцыяісамаацэнкаасобы.Шляхісамаразвіццяасобы.
Абагульненне па раздзеле 1.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Увынікузасваеннязместураздзела«Чалавек»вучніIXкласабудуць
ведацьазначэнні асноўных паняццяў:асоба, воля, здольнасці, інды від, індывідуальнасць, самаацэнка, светапогляд, свядомасць, тэмперамент, характар, эмоцыі;
151
распазнаваць на аснове прыведзеных характарыстык: z� праяўленні біялагічнага, псіхалагічнага і сацыяльнага ўчалавеку;z� тыпытэмпераменту;z� рысыхарактару;z� відыіўзроўніразвіццяздольнасцей;z� эмоцыі і эмацыянальныястаны;
умецьхарактарызаваць:z� тэмперамент іхарактарчалавека;z� Явобразы;z� светапоглядасобы;z� спосабыкіраванняэмоцыямі іпачуццямі;z� прыёмыразвіццявалявыхякасцейасобы;z� шляхісамаразвіццяасобы;
тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі:z� відыэмоцыйіпачуццяў;z� значнасцьвалявыхякасцейужыццічалавека;z� ролюсветапоглядуўжыццічалавека;z� праяўленнідухоўнасці ібездухоўнасціўчалавеку;z� відыздольнасцей іспосабыіхразвіцця;z� узаемасувязь інтарэсаў,жаданняў ісхільнасцейасобы;z� узровеньсамаацэнкі (адэкватная,паніжаная,завышаная);
аргументаваць уласныпункт погляду па вывучаныхпытаннях;
прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбнапазнавальныхіпрактычныхзадач.
Р а з д з е л 2. ДЗЕЙНАСЦЬ, ЗНОСІНЫ, УЗАЕМАДЗЕЯННЕ (7 г)
Дзейнасная сутнасць чалавека.Структурадзейнасці.Матывыдзейнасці.Патрэбнасцічалавека і іхвіды.Відыдзейнасці.
Зносіны і іх роля ў жыцці чалавека.Зносіны,іхформы.Сродкізносін.Прынцыпызносініэтыкет.Асаблівасцівіртуальныхзносін.
Міжасобасныя адносіны.Відыміжасобасныхадносін.Узаемадзеяннелюдзейумалыхгрупах.Лідарства.
Сямейныя адносіны.Шлюб і сям’я. Віды і функцыі сям’і.Сям’яяккаштоўнасць.
152
Супярэчнасці міжасобасных адносін. Паняцце «канфлікт»,яго структура і дынаміка. Дзелавыя і асобасныя канфлікты.Унутрыасобасныяканфліктыі іхпераадоленне.
Вырашэнне міжасобасных супярэчнасцей.Правілыканструктыўных зносін і паводзін. Стратэгіі паводзін у канфліктнай сітуацыі.Урэгуляваннеканфлікту.
Абагульненне па раздзеле 2.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Увынікузасваеннязместураздзела«Дзейнасць,зносіны,узаемадзеянне»вучні IXкласабудуць
ведаць азначэнні асноўных паняццяў:дзейнасць, зносіны, індыві дуалізм, калектывізм, канфармізм, канфлікт, лідарства, матыў, нонканфармізм, патрэбнасць, стэрэатып, сям’я, шлюб;
распазнаваць на аснове прыведзеных характарыстык: z� стэрэатыпываўспрыманнілюдзей;z� булінг (цкаванне іагрэсіўныяпаводзіныўгрупе);z� дзелавыя іасобасныяканфлікты;
умецьхарактарызаваць:z� структуру дзейнасці;z� асноўныя відыдзейнасці (гульня, вучоба, праца) і іх ролюўжыццічалавека;z� прынцыпызносін;z� структуру ідынамікуканфлікту;z� прыметыўнутрыасобаснагаканфлікту і спосабыяго вырашэння;z� адрозненніэтыкетудзелавых інедзелавыхзносін;z� правілыіасаблівасцібяспечныхіканструктыўныхінтэрнэтзносін;z� спосабыканструктыўнагавырашэнняканфліктныхсітуацый;
тлумачыць і канкрэтызаваць прыкладамі:z� асноўныя відыпатрэбнасцей чалавека: біялагічныя, сацыяльныя,духоўныя;z� узаемасувязьпатрэбнасцейіматываўудзейнасцічалавека;z� значэннеразнастайныхсродкаўзносін;
153
z� спосабыўздзеяннялюдзейадзіннааднаго:заражэнне,унушэнне,перакананне,перайманне;z� тыпыўзаемадзеяння:кааперацыяіканкурэнцыя;z� формызносін:імператыўныя,маніпулятыўныя,дыялагічныя;z� стылілідарства;z� відысям’і;z� функцыісям’і;z� значнасцьсям’іўжыццічалавека;z� стэрэатыпыіспосабыпераадоленнязабабонаўваўспрыманнііншыхлюдзей;z� значэнневырашэнняканфліктаўмірнымспосабам;z� стратэгііпаводзінуканфліктнай сітуацыі (супрацоўніцтва,саперніцтва,кампраміс,пазбяганне,прыстасаванне);
аргументавацьуласныпунктпоглядупавывучаныхпытаннях;прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбна
пазнавальныхіпрактычныхзадач.
Р а з д з е л 3. АСОБА, ГРАМАДСТВА, ДЗЯРЖАВА (7 г)Сацыяльныя нормы і паводзіны асобы.Паняцце і прыметы
сацыяльныхнорм.Нормымаралі.«Залатоеправіла»маралі.Узаемадзеянне асобы і дзяржавы. Дзяржава і яе прыметы.
Паняццеправа.Праваўсістэмесацыяльныхнорм.Грамадзянстваякправаваясувязьчалавеказдзяржавай.
Асноўны закон дзяржавы. Канстытуцыя— асноўны закондзяржавы.Асновыканстытуцыйнага ладуРэспублікіБеларусь.СтруктураКанстытуцыіРэспублікіБеларусь.
Правы чалавека і грамадзяніна ў Рэспубліцы Беларусь.Паняцце,прынцыпыіпакаленніправоўчалавека.Міжнародныястандартыпаабаронеправоўчалавека.ПравыіабавязкіграмадзянінаРэспублікіБеларусь.
Дзяржаўная ўлада ў Рэспубліцы Беларусь.Прынцыппадзелуўлад.ПрэзідэнтРэспублікіБеларусь—КіраўнікдзяржавыігарантКанстытуцыі.ОрганыдзяржаўнайуладыРэспублікіБеларусьііхпаўнамоцтвы.
Правы і адказнасць непаўналетніх.Паняццеправоўдзіцяціііхабарона.ДзеяздольнасцьіадказнасцьнепаўналетніхуРэспубліцыБеларусь.
Абагульненне па раздзеле 3.
154
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Увынікузасваеннязместураздзела«Асоба,грамадства,дзяржава»вучні IXкласабудуць
ведаць:z� азначэнні асноўных паняццяў: грамадзянства, дзяржа-
ва, канстытуцыя, мараль, мясцовае кіраванне, мясцовае самакіраванне, Нацыянальны сход, Палата прадстаўнікоў, Прэ зідэнт, права, правы чалавека, Савет Міністраў, суд; z� асноўныяміжнародныядакументыўсферыправоўчалавека;z� асноўныяправавыядакументыўсферыаховыправоўдзіцяці;
распазнаваць на аснове прыведзеных характарыстык: z� паўнамоцтвыорганаў дзяржаўнайуладыўРэспубліцыБеларусь;
умецьхарактарызаваць:z� нормымараліінормыправаякрэгулятарыпаводзінасобы;z� структуруКанстытуцыіРэспублікіБеларусь;z� асновыканстытуцыйнагаладуРэспублікіБеларусь;z� пакаленніправоўчалавека;z� грамадзянстваякправавуюсувязьздзяржавай;z� беларускуюдзяржавупаасноўныхпрыметах;z� правыдзіцяціўРэспубліцыБеларусь;
тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі:z� «залатоеправіла»маралі;z� прынцыппадзелуўлад;z� асноўныяпрынцыпыправоўчалавека;z� узаемасувязьправоў іабавязкаўграмадзян;z� відыканстытуцыйных правоў і абавязкаў грамадзянРэспублікіБеларусь;z� асаблівасці праваздольнасці, дзеяздольнасці і прававой адказнасцінепаўналетніхуРэспубліцыБеларусь;
аргументаваць уласныпункт погляду па вывучаныхпытаннях;
прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбнапазнавальныхіпрактычныхзадач.
155
Р а з д з е л 4. ЧАЛАВЕК У СВЕЦЕ КУЛЬТУРЫ (6 г)
Культура, яе прызначэнне і функцыі. Паняцце культуры.Функцыікультуры.Пераемнасць іразвіццёкультуры.
Элітарная, масавая, народная культура.Асаблівасціэлітарнайкультуры.Характэрныярысымасавайкультуры.Народнаякультураўсучаснымграмадстве.
Медыякультура сучаснага грамадства.Паняццімедыяімедыякультуры.Асаблівасцімедыякультуры.Уплыўмедыянакультуруасобыіграмадства.
Субкультура і контркультура.Паняццесубкультуры.Відымаладзёжныхсубкультур.Контркультура.
Культурная разнастайнасць і дыялог культур.Універсальныяіўнікальныярысыкультуры.Нацыянальныякультуры.Полікультурнаеўзаемадзеянне.
Абагульненне па раздзеле 4.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНА-ПАЗНАВАЛЬНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Увынікузасваеннязместураздзела«Чалавекусвецекультуры» вучні IXкласабудуць
ведацьазначэнні асноўных паняццяў:культура, масавая культура, медыякультура, народная культура, нацыянальная культура, субкультура, элітарная культура;
распазнаваць на аснове прыведзеных характарыстык:z� даставернасць інфармацыіўмасмедыя;z� этнакультурныястэрэатыпыіпраяўленніксенафобіі;z� відымаладзёжныхсубкультур;z� функцыікультуры;
умецьхарактарызаваць:z� формыкультуры(народная,масавая,элітарная);z� спосабызахавання іразвіццянацыянальнайкультуры;
тлумачыць і (або) канкрэтызаваць прыкладамі:z� праяўленнідухоўнай іматэрыяльнайкультуры;z� ролюнароднайкультурыўсучаснымграмадстве;
z� адрозненнісубкультурыадконтркультуры;z� праяўленніўніверсальнага іўнікальнагаўкультуры;z� камерцыйныхарактармасавайкультуры;z� уплыўмедыянакультуруасобыіграмадства;z� узаемасувязь іўзаемаўплыўэлітарнай імасавайкультуры;z� народнуюкультуруякасновунацыянальнайкультуры;z� культурнуюразнастайнасцьБеларусі;
аргументаваць уласныпункт погляду па вывучаныхпытаннях;
аналізаваць і ацэньвацьмедыятэксты;прымяняць засвоеныя веды і ўменні пры рашэнні вучэбна
пазнавальныхіпрактычныхзадач.
Выніковае абагульненне (2 г)
Заключэнне (1 г)
157
ГЕАГРАФІЯ
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Мэта вучэбнагапрадмета«Геаграфія»—фарміравацьувучняўгеаграфічнуюкультуруісістэмуведаўабпрыродныхісацыяльнаэканамічныхпрацэсахусвеце,асобныхрэгіёнах,краінах,РэспубліцыБеларусь;навучыцьвучняўпрымяняць геаграфічныяведыўпаўсядзённымжыцці; развівацькампетэнцыі вучняў: вучэбнапазнавальную,прыярытэтугеаграфічнайінфармацыі,каштоўнаснасэнсавую,геаграфічныхдзеянняў,прасторавагаарыентаванняікамунікатыўную.
Задачынавучаннявучэбнамупрадмету«Геаграфія»:zz фарміраванне ў вучняў ведаў пра геаграфічную абалонкуЗямлі, тэрытарыяльнуюарганізацыю эканамічнагажыццяграмадства,узаемадзеяннепаміжграмадстваміпрыроднымасяроддзем;zz фарміраваннеўменняўхарактарызавацьфізікагеаграфічныяасаблівасціпрыродымацерыкоўіакіянаў,вылучацьагульныяі адметныятэрытарыяльныяасаблівасці, эканомікагеаграфічныяпаказчыкіасобныхкраін,асаблівасцігеаграфічнагаігеапалітычнагастановішчатэрыторый,стратэгііўстойлівагаразвіццячалавецтва іРэспублікіБеларусь;zz развіццёздольнасцейвучняўбачыцьіразумецьгеаграфічнуюкарцінусвету,усведамляцьсваюролюіпрызначэннеўсвеце;уменняў выбірацьмэтавыя і сэнсавыяўстаноўкі для сваіхдзеянняў іўчынкаў,прымацьрашэнні;zz фарміраваннеўменняўпрацавацьзкартаграфічнымікрыніцаміінфармацыі:авалодвацьпрактычныміпрыёмаміработыз картай, асэнсоўваць змест карты, развіваць прастораваеўяўленне; выкарыстоўваць інфармацыюпра геаграфічныяпрацэсы і з’явы (графічную, статыстычную, даведачную,краязнаўчую) і ажыццяўляцьпрастораватэрытарыяльнуюпрывязку;
158
zz развіццёздольнасцейвучняўдакамунікатыўнайдзейнасці:уменняўгеаграфічнааргументавацьвынікіназіранняўпрацэсаў,якіяадбываюццаўпрыродзеіграмадстве,выказвацьіхрозныміспосабамі;уменнявыкарыстоўвацьміжасобасныяформыўзаемадзеяння ізносінупрацэсенавучання.
Уцяперашнічаспрыярытэтнымінапрамкамі,якіямаюцьпрынцыповае тэарэтычнае іпрактычнае значэнне, з’яўляюццанаступныя: прыродазнаўчы, аксіялагічны, прастораваарыентацыйны,прыкладны.
Аптымальнымі і эфектыўныміпадыходамі, якія вызначаюцьтэарэтычную іметадычную базу вывучэння вучэбнага прадмета«Геаграфія», з’яўляюццанаступныя: комплексны геаграфічны,прасторавы, сістэмнадзейнасны, дэтэрмінісцкі, прафесійнакампетэнтнасны,культуралагічны,даследчыікаштоўнасны.
Базавы комплексны геаграфічны падыходпрадугледжваелагічнуюўзаемасувязь і ўзаемазалежнасцьпрыродныхз’яў, сацыяльныхструктур,эканамічныхіпалітычныхпрацэсаў.
Прасторавы падыходразглядаеразвіццёкраініміжнародныхадносінзпунктугледжанняпрасторавагафактару.
Сістэмна-дзейнасны падыход вызначае неабходнасцьпаслядоўнагапрадстаўленнязместувучэбнагаматэрыялуівучэбныхзадачіпрадугледжваеарганізацыювучэбнагасупрацоўніцтварозныхузроўняў(настаўнік—вучань,вучань—вучань,вучань—група).
У асновудэтэрмінісцкага падыходу пакладзена адназначнаяадпаведнасцьпрычынівынікаўпрыродныхз’яў іпрацэсаў.
Прафесійна-кампетэнтнасны падыход накіраванынафарміраваннеўвучняўасноўныхгеаграфічныхведаўіразвіццёўменняўінавыкаў,якіямаюцьпрактычнуюіпрыкладнуюзначнасцьуіхжыцці ібудучайпрафесійнайдзейнасці.
Культуралагічны падыходдазваляеразгледзецьгеаграфічнаеасяроддзепразпрызмудасягненняўагульначалавечайкультурыінакіраванынаразвіццёдухоўнасці,мараліігуманістычныхякасцейасобывучня.
Даследчы падыход маена ўвазе пошук, даследаванне і творчасцьнавучэбныхзанятках.
У асновекаштоўнаснага падыходу ляжыць арыентацыянакомплекс каштоўнасцей, якія прадстаўлены агульначалавечымі
159
каштоўнасцямі,атаксамапаняццямі:Чалавек(абсалютнаякаштоўнасць),Веды,Айчына,Зямля,Мір.
Кампетэнтнасны падыход інтэгруе названыя падыходы і забяспечваекомплекснае авалоданне вучняміпрадметнымі іметапрадметныміведамііўменнямі.Кожнаязкампетэнцыйхарактарызуецца сваім вучэбным зместам (тэарэтычным і практычным),атаксамаасноўнымівідамідзейнасці:
zz вучэбна-пазнавальная кампетэнцыя прадугледжвае валоданне ведаміпра аб’ектывывучэнняфізічнай і сацыяльнаэканамічнай геаграфіі і адпаведнымі ўменнямі, навыкамі іспосабамідзейнасці;zz кампетэнцыя прыярытэту геаграфічнай інфармацыі прадугледжваефарміраваннеўменняўхарактарызавацьфізікагеаграфічныяасаблівасціпрыродымацерыкоўіакіянаў;вылучаць агульныя і адметныя тэрытарыяльныя асаблівасці,эканомікагеаграфічныяпаказчыкіасобныхкраін,асаблівасцігеаграфічнагаігеапалітычнагастановішчатэрыторый,стратэгііўстойлівагаразвіццячалавецтваіРэспублікіБеларусь;zz каштоўнасна-сэнсавая кампетэнцыя прадугледжвае развіццё ўменняў выбірацьмэтавыя і сэнсавыяўстаноўкі длясваіх дзеянняў і ўчынкаў, прымаць рашэнні; здольнасцейвучняў бачыць і разумець навакольны свет, усведамляцьсваюролюіпрызначэнне;zz кампетэнцыя геаграфічных дзеянняў забяспечвае фарміраванневопытудзейнасціпаўжываннігеаграфічныхведаўіўменняўужыццёвыхсітуацыях;zz кампетэнцыя прасторавага арыентавання забяспечваефарміраваннеўменняўпрацавацьзкартаграфічнымікрыніцамі інфармацыі,выкарыстоўваць інфармацыюпрагеаграфічныяпрацэсыіз’явыіажыццяўляцьпрастораватэрытарыяльнуюпрывязку;zz камунікатыўная кампетэнцыя рэалізуеццапрыдапамозеразвіццяздольнасцейвучняўдакамунікатыўнайдзейнасці:уменняўгеаграфічнааргументавацьвынікіназіранняўпрацэсаў,якіяадбываюццаўпрыродзеіграмадстве,адлюстроўвацьіхрозныміспосабамі;уменнявыкарыстоўвацьміжасобасныяформыўзаемадзеянняізносінупрацэсенавучання.
160
Прынцыпаміадборузместунавучанняз’яўляюцца:zz прынцыпразвіццяпрыродазнаўчанавуковагамыслення;zz прынцыпцэласнагаўяўленняпрасвет;zz прынцыпсувязітэорыізпрактыкайірэалізацыіпразпрактычнуюдзейнасць;zz прынцыпмінімізацыітэарэтычныхзвестакзулікаміхзначнасціўпаўсядзённымжыцці;zz прынцыпузаемасувязіпачуццёвагаілагічнага,рацыянальнага і ірацыянальнагаўпрацэсепазнаннясвету.
Змествучэбнагаматэрыялудляпадагульняльнагапаўтарэнняплануенастаўнікнаасновеўлікузасвоеныхнапрацягунавучальнагагодаведаў,уменняўінавыкаўісістэматызаванагатэарэтычнагаіпрактычнагаматэрыялу,выкладзенагаўрубрыцы«Асноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў».
Практычныя работы без зорачкі з’яўляюцца навучальнымі.Выніковыяпрактычныяработыпазначанызорачкайімогуцьбыцьвыкананыўрамкахтэматычнагакантролю.
Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразнастайныяметадынавучанняівыхавання:расказ,тлумачэнне,самастойнуюработу, наглядныяметады, практычныя работы і інш.Змэтайактывізацыіпазнавальнайдзейнасцівучняўвыкарыстоўваюццаметадыпраблемнаганавучання,эўрыстычныя,даследчыцкіяметады,дыскусіі,метадпраектаў і інш.
Упрацэсенавучаннямэтазгоднаспалучацьформынавучання,якіяпрадугледжваюцьарганізацыюактыўнайвучэбнапазнавальнайдзейнасцівучняўпазасваеннізместуадукацыі:франтальныя,групавыя,парныяі індывідуальныя.
Выбарформ і метадаў навучання і выхавання вызначаеццанастаўнікам самастойнана асновемэт і задач вывучэнняпэўнайтэмы, сфармуляваных у вучэбнай праграме патрабаванняў давынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікаміхузроставыхііндывідуальныхасаблівасцей.
161
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТАГеаграфія. Геаграфія Беларусі (52 гадзіны)
Т э м а 1. Геаграфічнае становішча і даследаванні Беларусі (4 гадзіны)
Месца геаграфііБеларусі ў развіцці геаграфічных ведаў праЗямлю.Фізіка і эканомікагеаграфічнае становішчаРэспублікіБеларусь.Велічыняіканфігурацыятэрыторыі.Дзяржаўныямежы.
ФарміраваннедзяржаўнайтэрыторыіБеларусі.Сучаснаеадміністрацыйнатэрытарыяльнаедзяленнекраіны.
Геаграфічныядаследаванні тэрыторыіБеларусі да 1918 г. і ўдаваеннычас.РаботыА.Смоліча.Сучасныядаследаванні.Ролягеаграфііўрашэннісучасныхгаспадарчыхзадач.
ГеаграфічныяназвыБеларусі.Групоўканазваў геаграфічныхаб’ектаўпапаходжанні.
Віды дзейнасціРабота зкартай: знаходжанненакарцекраін, з якімімяжуе
Беларусь, адміністрацыйныхрэгіёнаўБеларусі, раёнаў экспедыцыйных даследаванняў, вызначэнне асаблівасцей геаграфічнагастановішчаРэспублікіБеларусь.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Ве ды:плошчы,працягласці тэрыторыіБеларусі з поўначынапоўдзень і ззахадунаўсход;
на ўзроўні ўяўлення: z� праасаблівасцігеаграфічнагастановішчаБеларусі;z� асноўныя этапыразвіцця геаграфіі ўБеларусі, найважнейшыя напрамкі геаграфічных даследаванняў на сучаснымэтапе, імёнынавукоўцаў—даследчыкаўкраіны;z� паходжанненазваўгеаграфічныхаб’ектаўБеларусі;
асноўных паняццяў:фізіка-геаграфічнае становішча, глыбіня тэры торыі, геаграфічны цэнтр, тапаніміка.
Уменн і і навык і:z� паказвацьнакарцекраіны,зякімімяжуеБеларусь;адміністрацыйныя рэгіёныБеларусі; раёны экспедыцыйных даследаванняў;
162
z� характарызаваць асаблівасці дзяржаўныхмеж з суседнімікраінамі;укладугеаграфічныядаследаваннівядучыхнавукоўцаўБеларусі;z� ацэньваць значэнне імагчымасці выкарыстання геаграфічнага становішчаБеларусі для сацыяльнаэканамічнагаразвіццякраіны;z� працавацьзгеаграфічнайкартайдлявызначэнняасаблівасцейгеаграфічнагастановішчаРэспублікіБеларусь.
Практычная работа 1.Характарыстыка геаграфічнага становішчаРэспублікіБе
ларусь.
Т э м а 2. Прыродныя ўмовы і рэсурсы Беларусі (9 гадзін)
Геалагічная будова. РазмяшчэннетэрыторыіБеларусіўмежахУсходнеЕўрапейскайплатформы.Фарміраваннекрышталічнагападмурка.Найбуйнейшыя тэктанічныя структуры. Геахраналагічнаяшкала.Асаблівасціфарміраванняплатформавага чахла.Адкладыверхнягапратэразоя,палеазоя,мезазоя ікайназоя.
Фарміраваннетэрыторыіўчацвярцічнымперыядзе.Мацерыковыя абледзяненні іміжледавікоўі.Асноўныя генетычныя тыпычацвярцічныхадкладанняў.
Карысныя выкапні.Мінеральныярэсурсы.Гаручыякарысныявыкапні.Металічныякарысныявыкапні.Горнахімічнаясыравінаісыравінадлявытворчасцібудаўнічыхматэрыялаў.Вадкіякарысныявыкапні.Падземныяводы.
Рэльеф.Фактарыфарміраваннярэльефу.Тыпырэльефу.Асноўныяўзвышшы,раўніныінізіны,іхразмяшчэннеіхарактарыстыка.Уплыўдзейнасцічалавеканазменурэльефу.
Клімат і кліматычныя рэсурсы.АгульныярысыкліматуБеларусі.Сонечнаярадыяцыя.Паветраныямасыіатмасфернаяцыркуляцыя.Цеплавырэжым.Вільготнасцьпаветра,воблачнасцьіападкі.Сезоныгода і іх асаблівасці.Кліматычныярэсурсы.Сучасныязменыклімату.
Паверхневыя воды. Гідраграфічная сетка.Басейны галоўныхрэк.Жыўленнерэкіасаблівасцііхгідралагічнагарэжыму.Каналы
163
іводныяшляхі.Азёры,вадасховішчыісажалкі,іхразмяшчэнне.ТыпыазёрныхкатлавінБеларусіпапаходжанні.Балотыііхтыпы.Гаспадарчаезначэннепаверхневыхвод.
Глебы.Фактары і працэсы глебаўтварэння.Асноўныя тыпыглеб, іхраспаўсюджанне.Зямельныярэсурсыі іхвыкарыстанне.Меліярацыяглеб.
Расліннасць.Сучасныскладфлоры.Асноўныятыпырасліннасці.Занальная і азанальнаярасліннасць.Ляснаярасліннасць.Тыпылясоў.Лясістасць тэрыторыі і яе змяненне.Лугавая, балотная,хмызняковаярасліннасць,расліннасцьвадаёмаў.Гаспадарчаевыкарыстанне іаховарасліннагасвету.
Жывёльны свет.Сучасныскладфаўны.Жывёльнысветлясоў,палёўілугоў,балот,вадаёмаўііхузбярэжжаў,паселішчаўчалавека.Гаспадарчаевыкарыстанне іаховажывёльнагасвету.
Віды дзейнасціРаботазкартай:знаходжанненакарцетэктанічныхструктур,
радовішчаўкарысных выкапняў, элементаў рэльефу, рэк, азёр,вадасховішчаў,каналаў;работазрознымікрыніцамігеаграфічнайінфармацыі:разлікгадавойамплітудытэмператур,падзенняіўхілуракі, адноснайвышыні;пабудовакліматычныхдыяграм, графікаў,ружывятроў.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Веды:на ўзроўні ўяўлення:z� праасаблівасцітэктанічнай ігеалагічнайбудовыБеларусі;z� генетычныятыпычацвярцічныхадкладанняў ірэльефу;z� агульныярысыклімату;z� тыпыжыўленнярэк;z� сажалкі іканалы;z� асноўныятыпыглеб;z� складфлоры, асноўныя тыпырасліннасці і асаблівасці іхразмяшчэннянатэрыторыіБеларусі;z� складфаўны,жывёльны свет лясоў, палёў і лугоў, балот,вадаёмаў іўзбярэжжаў,паселішчаўчалавека;
164
асноўных паняццяў:антэкліза, сінекліза, прагін, седлавіна, упадзіна, тэктанічны разлом, геахраналагічная шкала, абле-дзяненне, міжледавікоўе, генетычны тып рэльефу, марэнныя адкладанні, сумарная, прамая і рассея ная радыяцыя, вегетацый-ны перыяд, агракліматычныя рэсурсы, гушчыня рачной сеткі, гідралагічны рэжым, вадасховішча, фактары глебаўтварэн ня, глебаўтваральная парода, гумус, тып расліннасці, лясістасць, пой менны і пазапойменны лугі, сухадольны луг, верхавыя, нізінныя і пераходныя балоты.
Уменн і і навык і:z� паказваць на карцетэктанічныя структуры: Украінскішчыт,Беларускаяантэкліза,Варонежскаяантэкліза,Аршанскаяўпадзіна,ПадляскаБрэсцкаяўпадзіна,Прыпяцкіпрагін,Латвійская седлавіна,Жлобінская седлавіна, БрагінскаЛоеўскаяседлавіна,Палескаяседлавіна,МікашэвіцкаЖыткавіцкі выступ;радовішчы карысных выкапняў: нафты—Рэчыцкае,Асташкавіцкае;калійныхсолей—Старобінскае,Петрыкаўскае; каменнай солі—Мазырскае,Старобінскае;даламітаў—Руба;глін—Гайдукоўка,Фаніпальскае;мелуімергелю—Камунарскае; будаўнічагакаменю—Мікашэвіцкае;формы рэльефу: Беларуская града, Браслаўскія,Свянцянскія грады;Аршанскае, Ашмянскае, Віцебскае,Гарадоцкае,Мінскае,Навагрудскае ўзвышшы;АршанскаМагілёўская,Цэнтральнабярэзінская,НарачанаВілейская,Лідская раўніны;Нёманская,Палеская,Полацкая,Прыдняпроўскаянізіны;рэкі:Дняпро,Бярэзіна,ЗаходняяДзвіна,ЗаходніБуг,Нёман,Прыпяць, Сож,Вілія;азёры:Нарач,Асвейскае,Чырвонае,Лукомскае,Дрывяты,Доўгае;вада-сховішчы: Вілейскае, Заслаўскае;кана лы: ДняпроўскаБугскі,Аўгустоўскі;z� характарызавацьгенетычныятыпырэльефу;размеркаваннекліматычныхпаказчыкаў;асаблівасціразмеркаванняівыкарыстанняпаверхневыхіпадземныхвод;тыпыазёрныхкатлавін;уласцівасці асноўныхтыпаў глеб, структуру зямельныхрэсурсаў;размяшчэннеігаспадарчаезначэннеасноўныхтыпаўрасліннасці;z� тлумачыцьзалежнасцьфарміраванняплатформавагачахлаадтэктанічнайбудовы;сувязькарысныхвыкапняўзгеала
165
гічнай і тэктанічнай будовай; залежнасць гідралагічныхпаказчыкаўадклімату ірэльефу;z� разлічваць гадавую амплітуду тэмператур, падзенне і ўхілракі;z� будавацькліматычныядыяграмы,графікі,ружывятроў.
Практычныя работы 2.Устанаўленне ўзаемасувязі паміж геалагічнай будовай,ка
рыснымівыкапнямі ірэльефам.3.Пабудова кліматычных дыяграм, графікаў, ружы вятроў
длянайбліжэйшайда свайгонаселенагапунктаметэаралагічнайстанцыі і іханаліз.
Т э м а 3. Геаграфічныя ландшафты. Геаэкалагічныя праблемы
(4 гадзіны)
Геаграфічныя ландшафты.Паняццепрагеаграфічныландшафт.Распаўсюджанне асноўныхпрыродных ландшафтаў.АсноўныяродыландшафтаўБеларусі і іххарактарыстыка.Антрапагенныяландшафты.Асваеннетэрыторыііяговіды.Прыроднарэсурсавыпатэнцыял.
Рэкрэацыйныя рэсурсы. Зоныадпачынкуікурорты.Турысцкіякомплексыімаршруты,аграсядзібы.Перспектывывыкарыстаннярэкрэацыйныхрэсурсаў.
Геаэкалагічныя праблемы Беларусі. Забруджанне тэрыторыірадыенуклідамі ў выніку аварыі наЧарнобыльскайАЭС.ПраблемыПалесся,Салігорскагагорнапрамысловагараёна.Лакальныяпраблемызабруджванняатмасфернагапаветра,паверхневыхіпадземныхвод,глебувынікугаспадарчайдзейнасці.
Прыродаахоўныя тэрыторыі. Запаведнікі,прыродныянацыянальныяпаркі,заказнікііпомнікіпрыродырэспубліканскагаімясцовагазначэння.
Віды дзейнасціРабота зкартай: знаходжанненакарце запаведнікаў, нацыя
нальныхпаркаў,заказнікаў,найбуйнейшыхкурортаў,санаторыяў,раёнаўзрэгіянальнымігеаэкалагічныміпраблемамі.
166
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Веды:на ўзроўні ўяўлення:z� пратыпыпрыродаахоўныхтэрыторыйіаб’ектаў;z� асноўныягеаэкалагічныяпраблемы;z� родыландшафтаў;z� відыасваеннятэрыторыі;
асноўных паняццяў: зона адпачынку, турысцкі комплекс, ланд шафт, антрапагенны ландшафт.
Уменн і і навык і:z� паказвацьна карце запаведнік: Бярэзінскі біясферны;на-
цыя наль ныя паркі:Белавежскаяпушча,Браслаўскіяазёры,Нарачанскі,Прыпяцкі;заказнікі:Альманскіябалоты,Налібоцкі,Выганашчанскае,СярэдняяПрыпяць;z� характарызавацьасноўныягеаэкалагічныяпраблемы;z� тлумачыцьперспектывыпашырэннясеткіпрыродаахоўныхаб’ектаў,узаемасувязіпрыродныхкампанентаў;z� вызначацьзабяспечанасцьтэрыторыірэкрэацыйнымірэсурсамі.
Т э м а 4. Прыроднае раяніраванне Беларусі (4 гадзіны)
Сутнасцьпрыроднагараяніраванняіяговіды.ФізікагеаграфічнаераяніраваннеБеларусі.
Беларуская Паазерская правінцыя. Геаграфічнае становішчаправінцыі.Асаблівасці прыроды: геалагічная будова, карысныявыкапні,рэльеф;кліматігідраграфія;глебаварасліннаепокрыва;жывёльны свет.Прыродаахоўныя тэрыторыі.Уплыў апошнягаледавіка на фарміраванне прыродных комплексаў правінцыі.Асаблівасцікліматуігідраграфіі.Азёрнасцьтэрыторыі.Глебаварасліннаепокрыва,жывёльнысвет.Прыродаахоўныятэрыторыі.
Заходне-Беларуская і Усходне-Беларуская правінцыі. Геаграфічнае становішчаправінцый.Асаблівасціпрыроды: геалагічнаябудова,карысныявыкапні,рэльеф;кліматігідраграфія;глебаварасліннаепокрыва;жывёльнысвет.Прыродаахоўныятэрыторыі.
Перадпалеская і Палеская правінцыі.Геаграфічнаестановішчаправінцый.Асаблівасці прыроды: геалагічная будова, карысныя
167
выкапні,рэльеф;кліматігідраграфія;глебаварасліннаепокрыва;жывёльнысвет.Прыродаахоўныятэрыторыі.
Віды дзейнасціРаботазкартай:знаходжанненакарцеправінцый;выкананне
практычнай работы: работа з рознымі крыніцамі геаграфічнайінфармацыі,складаннефізікагеаграфічнайхарактарыстыкіпрыродысваёймясцовасці.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Веды:на ўзроўні ўяўлення правідыпрыроднагараяніравання і ас
ноўныяадзінкіфізікагеаграфічнагараяніравання;асноўных паняццяў:прыроднае раяніраванне, фізіка-геагра-
фічнае раяніраванне, правінцыя, акруга, фізіка-геаграфічны раён.Уменн і і навык і:z� паказвацьнакарцеправінцыі:БеларускаяПаазерская, ЗаходнеБеларуская, УсходнеБеларуская,Перадпалеская,Палеская;z� характарызаваць асаблівасці прыродыфізікагеаграфічныхправінцыйпатыпавымплане,карыстаючысякартаграфічнымматэрыяламітэкстамзвучэбнагадапаможніка,дадатковымматэрыялам;z� тлумачыцьсутнасцьпрыроднагараяніравання;z� вызначацькрытэрыі,пакладзеныяў аснову вылучэнняфізікагеаграфічныхадзінакрознагарангу;z� працаваць з рознымі крыніцамі геаграфічнай інфармацыідляфізікагеаграфічнайхарактарыстыкіпрыродысваёймясцовасці.
Практычная работа 4*.Фізікагеаграфічнаяхарактарыстыкапрыроды сваёймяс
цовасці.
Т э м а 5. Геаграфія насельніцтва (4 гадзіны)Колькасць і размяшчэнненасельніцтваРэспублікіБеларусь.
Шчыльнасцьнасельніцтва.Фактары,якіяўплываюцьнаразмяшчэнненасельніцтваБеларусі.
168
Нараджальнасць, смяротнасць і натуральныпрыростнасельніцтва.СтруктуранасельніцтваБеларусіпаводлеполу і ўзросту.Унутраныяізнешніяміграцыінасельніцтвакраіны.
ПрацоўныярэсурсыБеларусі.Праблемызанятасціпрацоўныхрэсурсаў.Этнічныірэлігійныскладнасельніцтва.
Гарадское ісельскаенасельніцтвакраіны.Найбуйнейшыягарады.Гарадыспадарожнікі.Сельскаерассяленне.Сельскіяпаселішчыі іхтыпы.Аграгарадкі.
Віды дзейнасціРабота з картай: знаходжанне на карце найбуйнейшых па
колькасцінасельніцтвагарадоўБеларусі;работасастатыстычнымікрыніцамі інфармацыі: разлікшчыльнасці насельніцтва; выкананне практычнай работы: пабудова дыяграмыполаўзроставайструктурынасельніцтваБеларусі іяеаналіз.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Веды:на ўзроўні ўяўлення:z� прадэмаграфічныяпрацэсыўБеларусі;z� структурунасельніцтвапаводлеполу іўзросту;z� тыпырассялення;
асноўных паняццяў:эканамічна актыўнае насельніцтва, дэ-папуляцыя, рассяленне, горад-спадарожнік, аграгарадок.
Уменн і і навык і:z� паказвацьнакарценайбуйнейшыя па колькасці насельніцтва
гарады Беларусі:Брэст,Кобрын,Віцебск,Наваполацк,Полацк,Гомель,Рэчыца,Светлагорск,Гродна,Слонім,Магілёў,Мінск,Барысаў,Салігорск,Слуцк,Жодзіна,Мінскаяагламерацыя;z� характарызавацьасаблівасціразмяшчэннянасельніцтва,натуральнагапрыростуіміграцыйнасельніцтва,полаўзроставуюструктуру,тыпырассялення;z� разлічвацьпастатыстычныхдадзеныхсярэднююшчыльнасцьнасельніцтва;z� вызначацьперспектывыразвіццябуйныхгарадоўігарадскіхагламерацый;
169
z� працаваць са статыстычнымідадзенымідляпабудовыдыяграмыполаўзроставайструктурынасельніцтваБеларусі.
Практычная работа5.Пабудовадыяграмыполаўзроставайструктурынасельніцтва
Беларусі іяеаналіз.
Т э м а 6. Геаграфія гаспадаркі і знешнеэканамічныя сувязі Беларусі
(18 гадзін)
Нацыянальная эканоміка Беларусі. ДынамікаВУП.Сучаснаяструктура эканомікіБеларусі: сферы, галіны, віды эканамічнайдзейнасці.Структурасферывытворчасці.Структурапрамысловасці.Структура сферыпаслуг. Тэрытарыяльная структура эканомікікраіны.Фактары,якіяабумоўліваюцьразмяшчэнневытворчасці.Важнейшыясацыяльнаэканамічныяцэнтрыкраіны.
Геаграфія сельскай гаспадаркі. Роля сельскай гаспадаркі ўэканоміцыкраіны.Структураіразмяшчэннезямельныхугоддзяў.Геаграфіяраслінаводства (збожжавая гаспадарка, бульбаводства,агародніцтва,садоўніцтва,вырошчваннетэхнічныхкультур).
Геаграфіяжывёлагадоўлі(жывёлагадоўля,свінагадоўля,птушкагадоўля і іншыягаліны).
Геаграфія лясной гаспадаркі. Структура і ролялясной гаспадаркі ў эканоміцыкраіны.Геаграфіялесанарыхтовак.Геаграфіянайбуйнейшыхпаляўнічыхугоддзяўкраіны.Геаграфіярыбалоўства ірыбаводства.
Геаграфія прамысловасці.Горназдабыўнаяпрамысловасць,яесклад,роляўструктурыгаспадаркііпаказчыкіразвіцця.Здабычанафты і спадарожнагагазу,торфу.Геаграфіяздабычыкарысныхвыкапняў для хімічнай прамысловасці. Здабыча і вытворчасцькаменнайсолі.Здабычакарысныхвыкапняўдлявытворчасцібудаўнічыхматэрыялаў.
Электраэнергетыка.Фактарыразмяшчэння,умовыразвіццяігеаграфіявытворчасцііразмеркаванняэлектраэнергіі.Цеплавыяігідраўлічныяэлектрастанцыікраіны.Альтэрнатыўныякрыніцыэлектраэнергіііперспектывыіхвыкарыстанняўбеларускайэнергетыцы.Развіццёатамнайэлектраэнергетыкі.
170
Нафтавая і нафтаперапрацоўчая, газаперапрацоўчаяпрамысловасць.Фактары размяшчэння вытворчасці нафтапрадуктаў.Буйнейшыянафтаправодыіцэнтрынафтаперапрацоўкі.
Металургія.Структура,фактарыразмяшчэнняігеаграфіяметалургічнай вытворчасці. Геаграфія вытворчасці гатовыхметалургічныхвырабаў.
Машынабудаванне.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытворчасці аўтамабіляў, аўтобусаў, тралейбусаў, суднаў, цеплавозаў івагонаў, авіяцыйнайтэхнікі,матацыклаў і веласіпедаў.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытворчасцітрактараўісельскагаспадарчайтэхнікі,дарожнабудаўнічайтэхнікі,вытворчасцістанкоў,электраабсталявання,электроннагаіаптычнагаабсталявання,прыбораў ібытавойтэхнікі.
Хімічная прамысловасць. Склад, сыравінная база, фактарыразмяшчэння.Развіццё і размяшчэнневытворчасцімінеральныхугнаенняў,штучныхісінтэтычныхвалокнаў,пластмас,сінтэтычнагакаўчуку,шынігуматэхнічныхвырабаў,фарбаўілакаў,прадукцыібытавойхіміі,фармацэўтычнайпрадукцыі.
Вытворчасцьбудаўнічыхматэрыялаў.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытворчасцішклаівырабаўсашкла,керамічныхвырабаў,цэменту,вапныігіпсу,вырабаўзбетону.
Дрэваапрацоўчая,мэблеваяіцэлюлознапапяроваяпрамысловасць.Апрацоўка драўніны і вытворчасць вырабаў з дрэва.Размяшчэнне вытворчасці фанеры, пліт, драўляных будаўнічыхканструкцыйісталярныхвырабаў.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытворчасцімэблі.Фактарыразмяшчэнняіасноўныяцэнтрыцэлюлознапапяровайвытворчасці.
Лёгкаяпрамысловасць.Фактарыразмяшчэнняігеаграфіявытворчасці тканіны, адзення, трыкатажных і панчошнашкарпэткавыхвырабаў.Сыравіннаябазаіфактарыразмяшчэннявытворчасці скуры, вырабаў са скуры, абутку.Найбуйнейшыяцэнтрыгарбарнай іабутковайвытворчасці.
Харчоваяпрамысловасць.Фактарыразмяшчэння і геаграфіявытворчасцімяса імясапрадуктаў,малочныхпрадуктаў, рыбы ірыбныхпрадуктаў,алеяўітлушчаў,прадуктаўмукамольнакрупянойпрамысловасці,цукру.
Сфера паслуг. Структура сферыпаслуг, яе роляў эканоміцы.Геаграфія гандлю, інфармацыйнакамунікацыйных тэхналогій,фінансавайдзейнасці.
171
Геаграфія адукацыі, аховы здароўя, турызму і іншых відаўдзейнасцісферыпаслуг.
Геаграфіятранспарту.Асаблівасці,характэрныярысыразвіццяігеаграфіяасноўныхтыпаўтранспартуБеларусі:аўтамабільнага,чыгуначнага, рачнога, авіяцыйнага, трубаправоднага. Галоўныятранспартныямагістралікраіны.
Знешнеэканамічныя сувязі Беларусі.Месцакраіныўміжнароднымпадзелепрацы.Геаграфіязнешнягагандлю.Галоўныяэканамічныя партнёры Беларусі. Знешнегандлёвы баланс краіны.Замежныяінвестыцыіііхроляўразвіццікраіны.Свабодныяэканамічныязоны,сумесныяізамежныяпрадпрыемствынатэрыторыіБеларусі.
Віды дзейнасціРаботазрознымікрыніцамігеаграфічнайінфармацыі:характа
рыстыкаасноўныхнапрамкаўразвіццягаспадаркі іпраблем,звязаныхз інтэнсіўнымразвіццём,вызначэннепаказчыкаў іасаблівасцейразвіццяіразмяшчэннянайважнейшыхвідаўэканамічнайдзейнасці сферыпаслугБеларусі; работа з картай: знаходжанненакарценайбуйнейшыхпрамысловыхцэнтраўкраіны,свабодныхэканамічныхзонБеларусі;работазконтурнайкартай:нанясеннераёнаўвырошчваннялёнуіцукровыхбуракоў,нанясеннесвабодныхэканамічныхзон і транс’еўрапейскіхтранспартныхкамунікацый;выкананнепрактычныхработ: аналіз размяшчэння вытворчасцільновалакна і цукру, пабудова картасхемы «Фактары размяшчэнняігеаграфіяпрамысловайвытворчасці»іяеаналіз;аналізразмяшчэння свабодных эканамічных зон і транс’еўрапейскіхтранспартныхкамунікацый.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Веды:на ўзроўні ўяўлення:z� праасноўныяфактарыразмяшчэннявытворчасці;z� галіныгаспадаркі івідыэканамічнайдзейнасці;z� галіновуюітэрытарыяльнуюструктуругаспадаркіБеларусі;z� структуругалінпрамысловасціівідыэканамічнайдзейнасці;z� геаграфіівытворчасціасноўныхвідаўпрамысловайпрадукцыі;
172
z� структуруігеаграфіювытворчасцісельскагаспадарчайпрадукцыі;z� асаблівасціразвіццяіфактарыразмяшчэнняасобныхгалінсферыпаслуг;z� лагістычныяцэнтры;z� галоўныхэканамічныхпартнёраўБеларусі;z� знешнегандлёвыбаланскраіны;z� свабодныяэканамічныязоны;
асноўных паняццяў:галіновая структура гаспадаркі, элект-ра баланс, транспартная сетка, транспартны вузел, фінан-савая дзейнасць, інфармацыя і сувязь, знешнегандлёвы ба ланс, інвестыцыя, свабодная эка намічная зона, сумеснае прадпрыем-ства.
Уменн і і навык і:z� паказвацьна карце найбуйнейшыяпрамысловыяцэнтры;гарады, якія з’яўляюцца найбуйнейшымі транспартнымівузламі, фінансавымі цэнтрамі, а таксама гарады, у якіхзнаходзяцца ўстановы вышэйшай адукацыі (універсітэты,акадэміі,інстытуты),лагістычныяцэнтры;свабодныяэканамічныязоныБеларусі:«Мінск»,«ГомельРатон»,«Віцебск»,«Магілёў»,«Гроднаінвест»,«Брэст»;z� тлумачыць узровень сучаснага сацыяльнаэканамічнагаразвіццякраіны;прычыныўзнікненняпраблемразвіцця іразмяшчэнняпрадпрыемстваўсферывытворчасці;прычынытэрытарыяльных адрозненняў ва ўзроўні развіцця сферыпаслуг; паказчыкі і асаблівасці развіцця і размяшчэннянайважнейшыхвідаўэканамічнайдзейнасцісферыпаслуг.z� характарызаваць асноўныяпраблемы і напрамкі развіццягаспадаркі;структурусельскагаспадарчыхугоддзяў,размяшчэння вытворчасці на тэрыторыікраіны; работу асобныхвідаў эканамічнай дзейнасці сферы паслуг; геаграфічнуюструктурузнешнягагандлюкраіны;z� разлічвацьхарактарыстыкізнешнегандлёвагабалансу;z� прагназаваць змены ў размяшчэнні прадпрыемства сферывытворчасці;z� працавацьзконтурнайкартай:наносіцьраёнывырошчваннялёну іцукровыхбуракоўдляаналізуразмяшчэннявытворчасці льновалакна і цукру; свабодныя эканамічныя зоны ітранс’еўрапейскіятранспартныякамунікацыі.
173
Практычныя работы6.Нанясенненаконтурнуюкарту раёнаў вырошчваннялёну
і цукровых буракоў і аналіз размяшчэння вытворчасці льновалакна іцукру.
7*.Пабудовакартасхемы«Фактарыразмяшчэння і геаграфіяпрамысловай вытворчасці» і яе аналіз (па выбарыадной з галінпрамысловасці).
8. Нанясенне на контурную карту і аналіз размяшчэння:а) свабодных эканамічных зон; б) транс’еўрапейскіх транспартных камунікацый (чыгункі,шаша, нафта і газаправоды, лінііэлектраперадачы).
Т э м а 7. Вобласці і горад Мінск (8 гадзін)
Брэсцкая вобласць.Прыродныярэсурсы.Насельніцтва і ягонацыянальны склад.Структурапрамысловасці і сельскай гаспадаркі, асаблівасці іх размяшчэння.Спецыялізацыя гаспадаркі.Найбуйнейшыяпрамысловыя ікультурныяцэнтрывобласці.
Віцебская вобласць.Прыродныя рэсурсы.Насельніцтва і ягорассяленне.Структурапрамысловасціісельскайгаспадаркі,асаблівасці іх размяшчэння.Спецыялізацыя гаспадаркі.Рэкрэацыйныпатэнцыялвобласці.Найбуйнейшыяпрамысловыя і культурныяцэнтрывобласці.
Гомельская вобласць. Размяшчэнне тэрыторыі ўмежахПалескайнізіныіасаблівасціпрыроды.Мінеральныяілясныярэсурсывобласці.Насельніцтва і асаблівасці рассялення.Структурапрамысловасці і сельскай гаспадаркі, асаблівасці іх размяшчэння.Спецыялізацыягаспадаркі.Найбуйнейшыяпрамысловыяікультурныяцэнтрывобласці.
Гродзенская вобласць. Прыродныя рэсурсы.Насельніцтва іяго нацыянальны склад. Структура прамысловасці і сельскайгаспадаркі,асаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадаркі. Развіццё атамнай энергетыкі.Найбуйнейшыяпрамысловыяікультурныяцэнтрывобласці.
Мінская вобласць.Прыродныярэсурсы.Насельніцтва і асаблівасці яго рассялення. Структура прамысловасці і сельскайгаспадаркі,асаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадаркі.Найбуйнейшыяпрамысловыя ікультурныяцэнтрывобласці.
Мінск — сталіца Беларусі.Эканомікагеаграфічнаестановішча.Спецыялізацыягаспадаркі.Найбуйнейшыяпрамысловыяпрадпрыемствы.ФарміраваннеіпраблемыразвіццяМінскайагламерацыі.
Магілёўская вобласць. Прыродныя рэсурсы.Насельніцтва іяго рассяленне.Структурапрамысловасці і сельскай гаспадаркі,асаблівасцііхразмяшчэння.Спецыялізацыягаспадаркі.Найбуйнейшыяпрамысловыя ікультурныяцэнтрывобласці.
Віды дзейнасціВыкананнепрактычнайработы:характарыстыкасвайгоадмі
ністрацыйнагараёна (населенагапункта).
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Веды:на ўзроўні ўяўлення пра адметныя асаблівасцікомплекснай
геаграфічнайхарактарыстыкікожнайвобласці і горадаМінска;Уменн і і навык і:z� паказвацьнакарце галоўныя геаграфічныяаб’ектыабласцей;гарады:Баранавічы,Пінск,Орша,Мазыр,Жлобін,Ліда,Бабруйск,Маладзечна;z� вызначацьспецыялізацыюгаспадаркі;z� апісвацьадметныяіўнікальныяаб’екты;z� характарызавацьвобласціпаасноўнайсхеме,свойраён(горад)уадпаведнасцізпланам;z� прагназавацьсацыяльнаэканамічнаеразвіццёвобласці;z� працаваць з рознымі крыніцамі геаграфічнай інфармацыідля характарыстыкі свайго адміністрацыйнага раёна (населенагапункта).
Практычная работа 9*.Характарыстыкасвайгоадміністрацыйнагараёна (населе
нагапункта) (выконваеццанаўрокувывучэннясваёйвобласці).
Рэзерв часу (1гадзіна)
175
БІЯЛОГІЯ
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Мэта вывучэннявучэбнагапрадмета«Біялогія»—фарміраваннеўвучняўсучаснаганавуковагасветапогляду,неабходнагадляразуменняз’яўіпрацэсаў,якіяадбываюццаўпрыродзе,жыццядзейнасціўласнагаарганізма,урозныхгалінахнароднайгаспадаркі,дляпрацягу адукацыі, будучайпрафесійнай дзейнасці; развіццёўменняў вызначаць, характарызаваць, параўноўваць і падагульняцьвывучаемыяаб’ектыіз’явы;стварэннеўмоўдлямагчымасціўсвядомленага выбару індывідуальнай адукацыйнай траекторыі,якая спрыяенаступнамупрафесійнаму самавызначэннюў адпаведнасціз індывідуальнымі інтарэсамівучня.
Задачы вучэбнагапрадмета«Біялогія»:zz авалоданнесістэмайведаўпрамалекулярныяіструктурнафункцыянальныя асновыжыцця, размнажэнне і развіццёарганізмаўасноўныхцарстваў,экасістэмы,біяразнастайнасць,эвалюцыю,штонеабходнадляўсведамленнямесцачалавекаўжывойпрыродзе ікаштоўнасціўсягожывоганаЗямлі;zz фарміраванне экалагічнайпісьменнасці вучняўпраз вывучэннебіялагічныхзаканамернасцей,сувязейпаміжжывыміарганізмамі, іхэвалюцыі ікаштоўнасцібіяразнастайнасці;zz устанаўленнегарманічныхадносінзпрыродай,самімсабой,фарміраванненорміправілэкалагічнайэтыкі,адказныхадносіндажывойпрыродыякдаасновыэкалагічнагавыхавання;zz фарміраваннегенетычнайпісьменнасціякасновырэпрадуктыўнагаздароўячалавека,захаванняпсіхічнага,фізічнага,маральнагаздароўя;zz азнаямленне зфундаментальнымі законамі і прынцыпамііснаванняжывойпрыроды,супольнасцей,арганізмаў;zz фарміраванневедаўпра будову: бактэрый,пратыстаў, грыбоў, лішайнікаў, споравых і пакрытанасенныхраслін,жывёл,чалавека;
176
zz фарміраванне інфармацыйнайкампетэнцыі, уменняпрацавацьзрознымікрыніцамі інфармацыі;zz развіццёасобывучняякгарманічнаразвітогачалавека,якіўсведамляесваёмесцаўпрыродзе і грамадстве;zz выкарыстаннебіялагічныхведаўнапрактыцы,удзелупрактычнайдзейнасціўгалінемедыцыны,сельскайгаспадаркі,біятэхналогіі, рацыянальнага прыродакарыстання і аховыпрыроды.
Біялагічнаяадукацыязаклiканафарміравацьупадрастаючагапакаленняразуменнежыццяўлюбойягопраявеякнайвышэйшайкаштоўнасці.Біялогія ўваходзіць у лік прыродазнаўчыхнавук,якія вывучаюцьпрыроду, а таксамашляхі пазнання чалавекампрыроды.Акрамясветапогляднагазначэння,уяеасновеляжацьмерапрыемствыпападтрыманні здароўячалавека, яго бяспекі івытворчайдзейнасціўлюбойгаліненароднайгаспадаркі.
Уцяперашнічасз’яўляюццапрыярытэтныміімаюцьпрынцыповаетэарэтычнае іпрактычнаезначэнненаступныянапрамкі:
zz эколагапрыродаахоўны (усведамленне важнасці захаваннябіясферы,біялагічнайразнастайнасціінавуковаабгрунтаванагавыкарыстаннячалавекампрыродныхрэсурсаў);zz эвалюцыйны(фарміраваннематэрыялістычнагасветапоглядуўпытанняхпаходжання іэвалюцыіжыцця);zz здароўезберагальны(разуменнебіялагічныхпадстаўдлявыбаруздаровагаладужыцця).
У адборы зместу вучэбнагаматэрыялу былі выкарыстанынаступныяпадыходы:
zz культуралагічны падыход дазваляеўпоўнаймерызахавацьфундаментальныякрытэрыібіялагічныхведаў,іхцэльнасцьіпераемнасць.Сэнскультуралагічнагападыходуўвыкладаннівучэбнагапрадмета«Біялогія»заключаеццаўпадрыхтоўцыінфармаванага,кампетэнтнага выпускніка, які ўсведамляесябе ў агульнакультурнымкантэксце, гатовагапрацягнуцьадукацыю,жыцьiпрацавацьуновыхсацыяльнаэканамічныхумовах;zz асобасна арыентаваны падыходпрадугледжваенапаўненневучэбныхпраграм зместам, значнымдлякожнага вучня ўпаўсядзённымжыцці,важнымдляфарміраванняадэкватныхпаводзінчалавекаўнавакольнымасяроддзі;
177
zz дзейнасны падыход рэалізуецца на асновемаксімальнагаўключэнняў адукацыйныпрацэспрактычнагакампанентавучэбнага зместу: лабараторных і практычных работ, дэманстрацый, дэманстрацыйных і лабараторных доследаў,экскурсій.
Зпунктугледжанняпатрабаванняўнавучаннявучняўуадукацыйнымпрацэсевыкарыстоўваюццанаступныявідыкампетэнцый:
zz вучэбна-пазнавальная кампетэнцыя— гатоўнасць вучняда самастойнайпазнавальнай дзейнасці: пастаноўкімэты,планавання, аналізу, рэфлексіі, самаацэнкі вучэбнапазнавальнайдзейнасці, уменняадрознівацьфакты ад здагадак,валоданнявымяральнымінавыкамі,выкарыстанняверагоднасных,статыстычныхі іншыхметадаўпазнання;zz даследчая кампетэнцыя —здольнасцьвучнябыцьупазіцыідаследчыкаўадносінахданавакольнагасвету,якаявыяўляеццапразнавуковаабгрунтаванаеўспрыманненавакольнагасвету,уменнераспазнаваць і вырашацьпраблемнуюсітуацыюзлюбымпрыроднымаб’ектамабоз’явай,выкарыстоўваючыдлягэтагарозныякрыніцыінфармацыі;гатоўнасцьасобыдапэўныхдзеянняў і аперацыйу адпаведнасці з пастаўленаймэтай,наасновенаяўныхведаў,уменняў інавыкаў;zz інфармацыйная кампетэнцыя —гатоўнасцьвучнясамастойнапрацаваць з біялагічнай інфармацыяйзрозныхкрыніц,шукаць, аналізаваць і адбіраць неабходную інфармацыю,арганізоўваць,пераўтвараць,захоўвацьіперадавацьяе.Яназабяспечваенавыкі дзейнасці вучняўу адносінахда інфармацыі,якая змяшчаеццаў вучэбнымпрадмеце«Біялогія»,атаксамаўнавакольнымсвеце;zz прадметныя кампетэнцыi:
экалагічная кампетэнцыя— здольнасць вучня ўжывацьэкалагічныяведы,уменні інавыкі,вопытпрактычнайэкалагічнайдзейнасцідлявырашэннярозныхсітуацыйэкалагічнагахарактару;захаванненорміправілпаводзінупрыродзе;
прыродазнаўчая кампетэнцыя—здольнасцьдафарміраваннястаноўчыхпачуццяўдажывыхарганізмаў,якіяпраяўляюццаваўчынкахідзеяннях,штопрыносяцьпэўныэфект,змэтайзахаванняпрыродыінавакольнагаасяроддзя;
178
здароўезберагальная кампетэнцыя—каштоўнаснае стаўленне да здароўяяк да асновыўсіх бакоўжыццядзейнасцічалавека, гатоўнасць да засваення ведаў, уменняў і навыкаў,накіраваныхназахаванне іўмацаваннездароўяўпаўсядзённайдзейнасці;
прыродазнаўчанавуковая кампетэнцыя ўключае здольнасцьінтэрпрэтавацьадпаведныябіялагічныяведы,уменніі навыкі, якія адлюстроўваюць сучасныя светапоглядныятэндэнцыіўнавуцы.
Асноватворныміпадчас адбору зместу іканструяваннявучэбнагапрадмета«Біялогія»з’яўляюццанаступныяпрынцыпы:
zz прынцып навуковасці —адпаведнасць зместу вучэбнагаматэрыялуўзроўню сучаснагаразвіцця біялагічныхнавук;дакладнасцьвыкладуфактаў,законаў,прынцыпаўітэорый;zz глыбінянавуковайінтэрпрэтацыібіялагічныхфактаўіз’яўабмяжоўваеццапрынцыпамдаступнасці.Даступнасцьзместувыяўляеццанаяўнасцюлагічныхсувязейпаміжэлементаміведаў;zz прынцып сістэмнасці і сістэматычнасці —стройнаялагічнаяпаслядоўнасцьвыкладаннянавуковыхфактаў,гіпотэзітэорый;наяўнасцьіханалізуіпадагульненнязвыкарыстаннемрозныхформлагічнагамыслення;zz прынцып гістарызму прадугледжвае наяўнасць у змесцевучэбнагапрадметаматэрыялаў,якіяпадкрэсліваюцьролюнайважнейшыхадкрыццяўугалінебіялогіі і зробленыхнааснове гэтых адкрыццяў падагульненняў у фарміраваннінавукова абгрунтаванайкарцінынавакольнага свету ў розныяперыядыразвіццячалавецтва,што знаёмяць вучняў зроляйбіялагічныхнавукусістэменавук,якіяраскрываюцьіхдасягненні;zz прынцып рэалізацыі ўнутрыпрадметных і міжпрадметных су-
вязей —раскрыццёўзмесцевучэбнайпраграмыўзаемасувязіз іншыміпрадметныміведамі,уменнямі інавыкамі;zz прынцып сувязі навучання з жыццём паказваепрактычнуюролюбіялагічныхведаўужыццічалавека.Дзякуючыажыццяўленнюгэтагапрынцыпувучніўсведамляюцькаштоўнасцьікарыснасцьбіялагічнайадукацыі.Гэтыпрынцыппатрабуераскрыццяпрыкладногазначэннябіялагічныхведаў.
179
Ваўстановахадукацыіна II і III ступеняхагульнайсярэдняйадукацыі прадугледжана вывучэнне наступных сістэматычныхкурсаўвучэбнагапрадмета«Біялогія»:
«Біялогія (Уводзіныўбіялогію)»—VIклас.«Біялогія(Жывыяарганізмыўасяроддзісвайгопражывання.
Бактэрыі.Пратысты.Грыбы.Лішайнікі.Расліны)»—VIIклас.«Біялогія(Жывыяарганізмыўасяроддзісвайгопражывання.
Жывёлы)»—VIIIклас.«Біялогія (Чалавек іягоздароўе)»—IХклас.«Біялогія (Агульныя біялагічныя заканамернасці)»—Х і
ХІкласы.Раздзел«Уводзіныў біялогію» з’яўляеццапрапедэўтычным і
ўключаепершапачатковыя звесткіпражывуюпрыроду, яекампаненты(арганізмы,віды,экасістэмы),асаблівасцііхарганізацыі,узаемасувязі арганізмаў адзін з адным і з нежывойнавакольнайпрыродай, ролю чалавека ў прыродзе, неабходнасць яе аховы.УVIкласе адбываецца станаўленнепершаснагафундаменту біялагічныхведаў.
Раздзел«Жывыяарганізмыў асяроддзі свайгопражывання»ўключае звесткі пра адметныя прыметыжывых арганізмаў, іхразнастайнасць, сістэму арганічнага свету, бактэрыі, пратысты,грыбы,лішайнікі,расліныіжывёл.Зместраздзелапрадстаўленына аснове эколагаэвалюцыйнага іфункцыянальнагападыходаў,у адпаведнасці з якімі акцэнтыў вывучэнні арганізмаўпераносяцца з асаблівасцейбудовыасобныхпрадстаўнікоўнараскрыццё працэсаў іхжыццядзейнасці, прыстасаванасці да асяроддзяпражывання,ускладненняўходзегістарычнагаразвіцця,ролюўэкасістэмах іжыццічалавека.
Ураздзеле«Чалавекіягоздароўе»ўтрымліваюццазвесткіпрачалавека якпра біясацыяльную істоту, будову чалавечага арганізма,працэсыжыццядзейнасці,сацыяльнуюсутнасцьчалавека,умовызахаванняягоздароўя,ролючалавекаўнавакольнымасяроддзі іягозалежнасцьадякасціасяроддзя.
Зместраздзела«Агульныябіялагічныязаканамернасці»падпарадкаваны,папершае,падагульненнюісістэматызацыітагозместу,якібыўзасвоенывучняміпрывывучэннівучэбнагапрадмета«Біялогія»на II ступені агульнай сярэдняй адукацыі; падругое,
180
знаёмствувучняўзнайбольшагульнымізаканамернасцямі,характэрнымідляжывыхсістэмрознагарангу—адбіясферыдаклеткі.Раздзел«Агульныябіялагічныя заканамернасці» вывучаеццанабазавыміпавышанымузроўнях.
Змест вучэбных заняткаў,формы і метадынавучання, якіявыкарыстоўваюцца,павінныбыцьнакіраваныназасваенневучнямі ведавага і дзейнаснага кампанентаў, развіццё асобы вучня ірэалізацыювыхаваўчагапатэнцыялубіялогіі.
Важнымаспектамнавучанняз’яўляеццаарганізацыяістымуляванне настаўнікам актыўнайпазнавальнай дзейнасці вучняў.Уходзевучэбныхзаняткаўрэкамендуеццастварыцьсітуацыі,уякіхвучнібудуцьнетолькізасвойвацьведы,алеіспрабавацьужывацьіхпрывырашэннірозныхжыццёвыхсітуацый.Аднымсаспосабаўактывізацыіпазнавальнайдзейнасцівучняўз’яўляеццанавучанненаасновестварэнняпраблемныхсітуацый,пастаноўкіпраблемныхзадач.Развіццюбіялагічнагамысленнявучняўсадзейнічаетаксамаўключэнненарэгулярнайасновеўпрацэснавучанняпазнавальныхзадач.
Асаблівуюўвагутрэбазвярнуцьнавыкарыстаннеўадукацыйнымпрацэсерозныхвідаўдзейнасці:работазрознымікрыніцаміінфармацыі(вучэбныядапаможнікі,табліцыіінструкцыі,электронныясродкінавучання),сумеснаевыкананнезаданняўнастаўніка,удзелудыскусііпапраблемныхсітуацыях,выкананнелабараторныхіпрактычныхработ.Асаблівуюўвагутрэбазвярнуцьнафарміраванне ў вучняў уменняўназіраць, апісваць біялагічныяаб’екты,планавацьіправодзіцьпростыядоследыіэксперыменты,рашаць біялагічныя задачырозных тыпаў складанасці і зместу,раскрываць іўстанаўлівацьпрычыннавыніковыясувязі.
Вялікімпатэнцыяламузасваенніпаняццяў,развіццівобразныхуяўленняўвучняўвалодаевыкарыстаннеўсіхвідаўнагляднасцінаўроках: табліц,малюнкаў, аплікацый, схем,мадэлей,муляжоў,аўдыя івідэаматэрыялаў,гербарыя,натуральныхаб’ектаў.
Інтэнсіфікацыіпрацэсунавучанняіпавышэннюягоэфектыўнасці будзе садзейнічаць выкарыстаннекамп’ютарнай імультымедыйнай тэхнікі, інтэрактыўныхдошак і электронных сродкаўнавучання.
181
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(1,5 гадзіны на тыдзень, усяго 53 гадзіны,
з іх 4 гадзіны — рэзервовы час)
Клеткі, тканкі, органы і сістэмы органаў чалавека (4 гадзіны)
Уяўленнепранавукі,якіявывучаюцьчалавека іягоздароўе:анатомія,фізіялогія,псіхалогія і гігіена.
Клетка—структурнаяадзінкаарганізма.Уяўленнепрахімічныскладклеткі:неарганічныя(вада,мінеральныясолі)іарганічныя(бялкі,тлушчы,вугляводы)рэчывы.Будоваклеткіарганізмачалавека.Паняццепрасаматычныя іпалавыяклеткічалавека.
Тканкі,іхкласіфікацыя(эпітэліяльная,мышачная,нервовая,унутранагаасяроддзя) іпрынцыпыарганізацыі.
Органы,сістэмыорганаў.Арганізм—адзінаецэлае.Дэманстрацыі:слайды,мікрапрэпаратытканак,мадэлі,таб
ліцы.Практычныя работы1.Будоватканакарганізмачалавека.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўлення:z� пранавукі,якіявывучаюцьарганізмчалавека;z� хімічнысклад,будову іжыццёвыяфункцыіклеткі.
Вучніпавінныведаць:z� чатырыасноўныя тыпытканак (эпітэліяльная,мышачная,нервовая,унутранагаасяроддзя);z� органыісістэмыорганаў.
Вучніпавінныўмець:z� абгрунтоўвацьузаемасувязьбудовы іфункцыітканакарганізмачалавека;z� характарызавацьасноўныятыпытканак;z� характарызавацьорганыісістэмыорганаў.
182
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:клетка, тканка, раздражняль насць, узбудлівасць, праводнасць, скарачальнасць, орган, сістэма органаў, арганізм.
Нервовая сістэма (6 гадзін)
Уяўленнепранервовую,гумаральнуюінейрагумаральнуюрэгуляцыіпрацэсаўжыццядзейнасціарганізма.
Значэнненервовайсістэмы.Класіфікацыянервовайсістэмыпаанатамічным (цэнтральная і перыферычная) іфункцыянальным(саматычная іаўтаномная)прынцыпах.
Нервоваятканка:нейроны і глія.Будованейрона (цела,дэндрыт,аксон).Узаемадзеянніпаміжнейронамі.Сінапс.Класіфікацыянейронаў(адчувальныя,уставачныяірухальныя).Рэфлекс.Рэфлекторнаядуга.Нервоваевалакно.Нерв.
Цэнтральнаянервоваясістэма.Спіннымозг:будова(сегменты,шэрае ібелаерэчыва) іфункцыі (рэфлекторная іправадніковая).Галаўнымозг:ствол(прадаўгаватымозг,мост,сярэднімозг,прамежкавымозг),мазжачок івялікіяпаўшар’і (канечнымозг).
Аўтаномная(вегетатыўная)нервоваясістэма.Аддзелы(сімпатычныіпарасімпатычны),будова,функцыі.
Гігіенанервовай сістэмы.Уплыўфактараўнавакольнага асяроддзя іладужыццянафункцыянаванненервовайсістэмы.
Дэманстрацыі: табліцы,муляжы,мадэлі.Дэманстрацыйныя доследы1.Каленнырэфлексякпрыкладдвухнейроннайрэфлекторнай
дугі.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� прынцыпыкласіфікацыінервовайсістэмы;z� асаблівасцібудовынейронаякструктурнайадзінкінервовайсістэмы;z� класіфікацыюнейронаў;z� асноўныязвёнырэфлекторнайдугі;z� будову іфункцыіспіннога і галаўногамозга;z� агульныпрынцыпбудовыаўтаномнайнервовайсістэмы.
183
Вучніпавінныўмець:z� састаўляць рэфлекторныя дугі саматычных і аўтаномныхрэфлексаў;z� разумець ролюпрамой і зваротнай сувязі ў дзейнасці цэнтральнайнервовайсістэмы;z� выкарыстоўвацьнабытыя ведыдля абгрунтавання ўплывуфактараўнавакольнагаасяроддзяіладужыццянафункцыянаванненервовайсістэмы.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:нерво вая, гумаральная і нейрагумаральная рэгуляцыі, цэнтральная і перыферыч ная нервовыя сістэмы, назвы аддзелаў цэнтральнай нервовай сістэмы, сама тычная і аўтаномная нервовыя сістэмы, нейрон, аксон, дэндрыт, міелінавая абалонка, нерв, рэцэптар, нерво-вы цэнтр, рэфлекс, рэфлекторная дуга, шэ рае рэчыва, белае рэчыва.
Сенсорныя сістэмы (4 гадзіны)
Сенсорныясістэмычалавека,агульныяпрынцыпыарганізацыі.Будова іфункцыіаналізатара.
Зрокаваясенсорнаясістэма:значэннеібудова.Механізмфарміравання выявы і зрокавага ўспрымання. Захворванні органаўзроку (блізарукасць, дальназоркасць, дальтанізм, астыгматызм,катаракта). Гігіена органа зроку.Першаядапамогапрытраўмахорганазроку.
Слыхаваясенсорнаясістэма:значэннеібудова.Працэсыўспрыманнягуку.Гігіенаорганаслыху.
Уяўленнепра сенсорныя сістэмы смаку,нюху, раўнавагі, дотыку.
Дэманстрацыі: табліцы,муляжы.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўленнябудовуіфункцыісенсорныхсістэмсмаку,нюху,раўнавагі,дотыку.
Вучніпавінныведаць:z� агульныяпрынцыпыарганізацыісенсорныхсістэм;z� будовуіфункцыіасноўныхструктурныхэлементаўорганаўзроку іслыху;
184
z� абпрынцыпахуспрыманнясвятла і гуку;z� правілыгігіеныорганаўзроку іслыху.
Вучніпавінныўмець:z� тлумачыцьузаемасувязьбудовыіфункцыйорганаўсенсорныхсістэм;z� аказвацьпершуюдапамогупрытраўмахорганаўзроку.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:перыфе рычны, правадніковы, цэнтральны аддзелы, назвы абало-нак і структур ядра вочнага яблыка, фотарэцэптары, зрокавыя цэнтры, назвы структурных элементаў знешняга, сярэдняга і ўнутранага вуха, цэнтры слыху.
Эндакрынная сістэма (3 гадзіны)
Эндакрыннаясістэма іпрынцыпяеработы.Залозыўнутранайсакрэцыі (гіпофіз,шчытападобная,наднырачнікі),гармоны(самататрапін,вазапрэсін,аксітацын,тыраксін,трыёдтыранін,корцікастэроіды,адрэналін,норадрэналін, альдастэрон) і іх значэннедлярэгуляцыіфункцый.Гіперфункцыяігіпафункцыязалоз,эндакрынныязахворванні.
Залозызмешанайсакрэцыі(падстраўнікаваяіпалавыя),гармоны(інсулін,глюкагон,андрагены,эстрагены).Прыметыгіпафункцыі і гіперфункцыізалоз і іхнаступствы.
Прафілактыкаразвіцця эндакрынных захворванняў (дыябет,гіпа і гіпертырэоз).
Дэманстрацыі: табліцы,муляжы,якіяадлюстроўваюцьразмяшчэннеўарганізме ібудовузалозунутранайсакрэцыі.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� залозыўнутранай ізмешанайсакрэцыі;z� гармоны;z� гіпа і гіперфункцыіэндакрынныхзалоз;z� месцазнаходжанне, знешнююбудову іфункцыі залоз унутранай і знешняйсакрэцыі;z� прынцыпработыэндакрыннайсістэмы.
185
Вучніпавінныўмець:z� абгрунтоўвацьпрыняццемерпрафілактыкінекаторых гарманальныхпарушэнняў;z� выкарыстоўвацьнабытыяведыдляразуменнянаступстваў,звязаных з парушэнняміфункцый эндакрыннай сістэмы,і выкананнямер прафілактыкі некаторых эндакрынныхпарушэнняў (дыябет,гіпа і гіпертырэоз).
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:унутра ная і змешаная сакрэцыя, гармон, гіперфункцыя, гіпа функ-цыя, назвы залоз і гармонаў.
Апорна-рухальны апарат (4 гадзіны)
Апорнарухальныапарат:шкілетімышцы(актыўнаячастка).Касцявая сістэма (шкілет).Хімічны склад касцей.Будова
касцявойтканкітрубчастайкосці.Формакасцей.Тыпызлучэннякасцей.
Шкілет галавы.Косцімазгавога (лобная, патылічная, скроневыя,цемянныя) і тварнага (вачніцы,насавыякосці, верхняя ініжняясківіцы)аддзелаў.
Шкілеттулава:пазваночнік і груднаяклетка.Шкілет верхніхканечнасцей:плечавыпояс (лапаткі,ключы
цы) і свабодная верхняяканечнасць (плечаваякосць, локцевая іпрамянёваякосці,запясце,пясць,фалангіпальцаў).
Шкілет ніжніх канечнасцей: тазавы пояс (тазавыя косці,злучаныя з крыжом) і свабоднаяніжняяканечнасць (сцегнаваякосць,вялікаяімалаягалёначныякосці,ступнязперадплюсны,плюсны,фалангіпальцаў).
Мышачная сістэма. Будова і функцыішкілетныхмышцаў.Уяўленнепракласіфікацыюмышцаўпаформе,функцыі, становішчыўцелечалавека.
Работамышцаў:дынамічнаяістатычная.Стомленасць.Пасіўныіактыўныадпачынак.Рэгуляцыямышачныхскарачэнняў.Уплыўфізічнайнагрузкінаразвіццёмышачнайтканкі.
Першаядапамогапрырасцяжэннях, вывіхах суставаў, пераломахкасцей.Прафілактыкапарушэнняпаставы(сутуласць,скаліёз),развіццяплоскаступнёвасці.
186
Дэманстрацыі: табліцышкілета,муляжоў торса чалавека,чэрапа,касцейканечнасцей,пазванкоў,табліцыпрыёмаўпершайдапамогіпрытраўмах,выяўленніпарушэнняпаставы.
Дэманстрацыйныя доследы 2.Першаядапамогапрырасцяжэнняхіпераломахканечнасцей.Практычныя работы 2.Будова іфункцыішкілетачалавека.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныведацьнаўзроўніўяўленняпрамышцыарганізмачалавека.
Вучніпавінныведаць:z� будову,формы,тыпызлучэнняўкасцей;z� косцігалавы,тулава,верхніх ініжніхканечнасцей;z� знешнююбудову іфункцыімышцаў;z� значэннерухальнайактыўнасцідлязахаванняздароўя;z� прычыныінаступствыпарушэнняўапорнарухальнагаапарату;z� прыметырасцяжэнняў,вывіхаўсуставаўіпераломаўкасцей.
Вучніпавінныўмець:z� тлумачыць значэнне рухальнай актыўнасці для захаванняздароўя;z� аказацьпершуюдапамогупрырасцяжэннях,вывіхахсуставаўіпераломахкасцей;z� ужывацьведыдлявыкананнягігіенырухаўіпрад’яўленнядазаванайфізічнайнагрузкізмэтайпрафілактыкіпарушэнняўапорнарухальнагаапарату.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:апорна-рухальны апарат, эпіфіз, дыяфіз, надкосніца, кампакт-нае і губчатае рэчы ва, чырвоны і жоўты касцявы мозг, сустаў, сустаўныя звязкі, поласць, сум ка, назвы буйных касцей восевага шкілета і шкілета канечнасцей, мы шачнае валакно, сухажылле, антаганісты, сінер гісты, стомленасць, дынамічная і статычная работа.
187
Унутранае асяроддзе арганізма (5 гадзін)
Кампаненты ўнутранага асяроддзя арганізма (кроў, лімфа,тканкаваявадкасць)ііхузаемасувязь.Гамеастаз—падтрыманнеўстойлівасціўнутранагаасяроддзя.
Кроўіяефункцыі.Састаўіфункцыіплазмыкрыві.Форменныяэлементыкрыві(эрытрацыты,лейкацыты,трамбацыты):месцаўтварэння,будова,працягласцьжыцця,месцаразбурэння,функцыі.Ролягемаглабінуўгазаабмене,межынормы.ГрупыкрывіпасістэмеАВ0.Рэзусфактар.Пераліваннекрыві.Уяўленнепра агульны ібіяхімічныаналізыкрывіякметадыадзнакістануздароўячалавека.Захворваннікрыві(анемія,лейкозы,прамянёвыяхваробы).
Імунная сістэма.Віды імунітэту (клетачны, гумаральны,натуральны,штучны).Вакцынацыя.Фактары,якія ўплываюцьнаімунітэт.
Дэманстрацыі:мікрапрэпараты.Лабараторныя работы 1.Мікраскапічнаевывучэннепрэпаратаўкрывічалавекаіжабы.Дэманстрацыйныя доследы3.Асноўныяпаказчыкіагульнагааналізукрыві (намадэлі).
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўлення:z� праагульныібіяхімічныаналізыкрыві;z� абпрацэсезгусаннякрыві;z� прамежынормыдляформенных элементаў крыві і гемаглабіну.
Вучніпавінныведаць:z� састаў іфункцыіплазмыкрыві;z� форменныяэлементыкрыві і іхфункцыі;z� групыкрыві іправілыпераліваннякрыві;z� відыімунітэту.
Вучніпавінныўмець:z� тлумачыць змену самаадчуванняпры зніжэнні ўтрыманнягемаглабіну;z� характарызаваць імунітэт,яго значэннеўжыццічалавека,мерыпрафілактыкіВІЧінфекцыі;
188
z� абгрунтоўвацьфактары,якіяўплываюцьна імунітэт;z� абгрунтоўвацьнеабходнасцьвакцынацыі;z� выкарыстоўваць набытыя веды для выкананнямерпрафілактыкі інфекцыйных захворванняў і своечасовага зваротупамедыцынскуюдапамогу.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:унутра нае асяроддзе арганізма, гамеастаз, фізіялагічная нор ма, плазма, формен ныя элементы (эрытрацыты, лейкацыты, трам-бацыты), сываратка, гема глабін, група крыві, донар, рэцыпіент, згусанне крыві, фагацытоз, імунітэт, вакцына.
Сардэчна-сасудзістая сістэма (4 гадзіны)
Сасудзістаясістэмачалавека:крывяноснаяілімфатычнаясістэмы.Будоваіфункцыікрывяносныхсасудаўусувязізвыконваемайфункцыяй(артэрыі,капіляры,вены).
Будовасэрцачалавекаякбіялагічнайпомпы(калясардэчнаясумка,камерысэрца,сценкі,сардэчныяклапаны).Аўтаматыясэрца.Сардэчныцыкл.
Кровазварот.Малы івялікікругікровазвароту.Рухкрывіпасасудах.Пульс.Крывяныціск.Нервоваяігумаральнаярэгуляцыядзейнасці сэрца і сасудаў.Першая дапамога пры крывацёках.Асноўныязахворваннісардэчнасасудзістайсістэмы(атэрасклероз,ішэмічнаяхваробасэрца, інфарктміякарда, інсульт).
Гігіенасардэчнасасудзістайсістэмы.Асноўныяпрычыны,прыметыіпрафілактыкасардэчнасасудзістыхзахворванняў.
Дэманстрацыі:муляжымадэлейсэрцаітулавачалавека,табліцыпрыёмаў вымярэння артэрыяльнага ціску і спыненнякрывацёкаў.
Лабараторныя работы 2.Падлікпульсуўспакоі іпасляфізічнайнагрузкі.Дэманстрацыйныя доследы4.Вымярэннекрывянагаціску ў спакоі і пасляфізічнайна
грузкі.5.Першаядапамогапрыкрывацёках.
189
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� будову іфункцыікрывяносныхсасудаў і сэрца;z� уласцівасцісардэчнаймышцы;z� арганізацыювялікага імалогакругоўкровазвароту;z� асноўныяпрынцыпырэгуляцыідзейнасцісардэчнасасудзістайсістэмы;z� асноўныяпрычыны,прыметыіпрафілактыкасардэчнасасудзістыхзахворванняў.
Вучніпавінныўмець:z� растлумачыцьсувязьбудовыіфункцыікамерсэрца,сасудаўрознагатыпу;z� знаходзіцьнацелекропкіпавярхоўнагаразмяшчэння буйныхартэрый іпадлічвацьпульс;z� вымярацькрывяныціскздапамогайтанометра;z� тлумачыцьшкодныўплыўнікаціну,алкаголю,наркотыкаўнасардэчнасасудзістуюсістэму ірэгуляцыюяефункцыі;z� абгрунтоўваць уплыў ладужыцця на работу сардэчнасасудзістайсістэмыінаступствыдляздароўя;z� аказацьпершуюдапамогупрыкрывацёках.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:артэ рыі, вены, капіляры, калясардэчная сумка, перадсэрдзі, жалудачкі, клапаны сэрца, сардэчны цыкл, сістала, дыястала, аўта матыя сэрца, вялікі і малы кругі кровазвароту, пульс, тонус сасудаў, сісталічны і дыясталічны ціск, гі пертэнзія, гіпатэнзія, асноўныя захворванні сардэчна-сасудзістай сістэмы.
Дыхальная сістэма (4 гадзіны)
Значэннедыхання.Уяўленнепра знешняе і ўнутранае (тканкавае) дыханні. Будова і функцыі дыхальныхшляхоў: насавойполасці,гартані(шчытападобныхрасток,надгартаннік,галасавыязвязкі),трахеі,бронхаў.Будова іфункцыілёгкіх.
Дыхальныярухі: удых і выдых.Жыццёвая ёмістасць лёгкіхякпаказчыкфізічнага развіцця арганізма.Рэгуляцыядыхання.Дыхальныярэфлексы.
190
Састаўудыхнутага,альвеалярнагаівыдыхнутагапаветра.Абменгазаўулёгкіх і тканках.Сувязьпаміждыхальнай ікрывяноснайсістэмамі.
Гігіенаорганаўдыхання.Прафілактыказахворванняў,якіяперадаюццапаветранакропельнымшляхам.Уплыўкурэннянаорганыдыхання.
Першаядапамогапрыспыненнідыхання.Дэманстрацыйныя доследы6.Вызначэннеадрозненняўжыццёвайёмістасцілёгкіхуасоб
рознагаполу,узроўнюфізічнагаразвіццяшляхамнадзіманняпаветранагашарыка.
7.Прыёмыштучнагадыхання інепрамогамасажусэрца.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:z� будову іфункцыідыхальныхшляхоў ілёгкіх;z� механізмдыхальныхрухаў;z� паслядоўнасцьэтапаўгазаабменуўлёгкіх ітканках;z� асноўныяпрынцыпырэгуляцыідыхання;z� мерыгігіеныіпрафілактыкізахворванняўорганаўдыхання;z� мерыпершайдапамогіпрыспыненнідыхання.
Вучніпавінныўмець:z� растлумачыць сувязь паміж будовай і функцыяй органаўдыхальнайсістэмы;z� вызначацьзменурытмудыхання і тлумачыцьпрычыныяеўзнікнення;z� выкарыстоўвацьнабытыяведыдлявыкананнямерпрафілактыкізахворванняўорганаўдыхання.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі: знеш няе і ўнутранае дыханне, насавая поласць, гартань, шчы-тападобны храс ток, надгартаннік, трахея, бронхі, бранхіёлы, альвеолы, лёгачная і прысце нная плеўры, плеўральная поласць, жыццёвая ёмістасць лёгкіх, дыхальны цэнтр, хемарэцэптары, дыхальныя рэфлексы.
191
Стрававальная сістэма (5 гадзін)
Харчаванне—асноважыццядзейнасціарганізма.Уяўленнепраабменрэчываў.Харчовыярэчывыіпатрэбнасцьуіхузалежнасціадузроўнюфізічнагаразвіцця.Бялковы,тлушчавы,вугляводны,салявыіводныабменрэчываў.Вітаміны(С,А,D,В
1,В
6,В
12) і іх
значэннедляарганізма.Харчаванне і страваванне.Агульнаяхарактарыстыкастрававальнагатрактуістрававаль
ныхзалоз.Ротаваяполасць(зубы,слінныязалозы,язык):будоваіфунк
цыі.Ферментыслінныхзалоз (амілаза імальтаза).Глотка, стрававод, страўнік: будова і функцыі.Кампаненты
страўнікавагасоку:ферменты(пепсін,ліпаза),салянаякіслата,слізь.Уплыўнікаціну іалкаголюнастрававаннеўстраўніку.
Тонкаякішка:дванаццаціперсная,пустаяіпадуздышная.Месцазнаходжанне,будова іфункцыіпадстраўнікавайзалозы іпечані.Ферментысокупадстраўнікавайзалозы(трыпсін,амілаза,ліпаза).Страваваннеўтонкімкішэчніку.Усмоктванне.
Тоўстаякішка:будова іфункцыі.Рэгуляцыястрававання.Гігіенахарчавання.Рацыянальнаехарчаваннеіягопрынцыпы
(харчоваяпіраміда, рэжымхарчавання).Аказаннепершайдапамогіпрыхарчовыхатручэннях.
Дэманстрацыі:табліцыімадэлі,якіяадлюстроўваюцьпрацэсыстрававання.
Практычныя работы3.Састаўленнесутачнагарацыёну ірэжымухарчавання.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінны ведацьнаўзроўніўяўлення:z� прахарчовуюпіраміду;z� стрававальныяферментыісакрэты.
Вучніпавінны ведаць:z� асноўныя кампанентыежы;z� асноўныяфункцыіхарчовыхрэчываў;z� значэнне асноўных групвітамінаў (С,А,D,В
1,В
6,В
12) для
абменурэчываў;
192
z� будову іфункцыіорганаўстрававальнайсістэмы;z� асноўныяпрынцыпырэгуляцыістрававання.
Вучніпавінныўмець:z� растлумачыцьузаемасувязьбудовыіфункцыйорганаўстрававальнайсістэмы;z� тлумачыць неабходнасць выканання гігіены і прынцыпаўрацыянальнагахарчаваннядляпадтрыманняздароўячалавека;z� састаўляцьсутачнырацыёнхарчаванняўадпаведнасцізпрынцыпамірацыянальнагахарчавання;z� выконвацьмерыпрафілактыкі захворванняў органаў стрававання;z� аказвацьпершуюдапамогупрыхарчовыхатручэннях.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:харчо выя рэчывы (бялкі, тлушчы, вугляводы, вітаміны, вада, міне ральныя рэчы вы), гіпа- і гіпервітамінозы, энергетычная каштоўнасць прадуктаў, рацыён, назвы аддзелаў страваваль-нага тракту і стрававальных залоз, страваванне, ферменты (амілаза, мальтаза, пепсін, ліпаза, трыпсін), сокі (страўнікавы, падстраўнікавы, кішэчны), усмоктванне, піраміда харчавання, рэжым хар чавання.
Выдзяляльная сістэма (3 гадзіны)
Значэннепрацэсаў выдзяленняўжыццядзейнасці арганізма.Органы,якіявыконваюцьвыдзяляльнуюфункцыю:ныркі,потавыязалозы,лёгкія,кішэчнік.
Ныркаякмочаўтваральныорган:размяшчэнне,будоваіфункцыі.Нефрон—структурнафункцыянальнаяадзінканыркі.Этапыўтварэннямачы(фільтраванне,рэабсорбцыя)іяесастаў.Рэгуляцыямочаўтварэння.Мочавыводзячыяорганы:мачаточнік,мачавыпузыр,мочаспускальныканал.
Гігіенамочавыдзяляльнайсістэмы.Захворваннімочавыдзяляльнайсістэмы(піеланефрыт,мочакаменнаяхвароба).Уплыўхімічныхрэчываў,алкаголюнаорганывыдзяляльнайсістэмы.
Дэманстрацыі: табліцы,муляжы.
193
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўленняпра органы, якія ўдзельнічаюцьу выдзяленні канчатковыхпрадуктаўабменурэчываўзарганізма.
Вучніпавінныведаць:z� будову іфункцыіорганаўмочавыдзяляльнайсістэмы;z� будовунефронаякструктурнафункцыянальнайадзінкіныркі;z� этапыўтварэннямачы;z� механізмырэгуляцыіўтварэннямачы.
Вучніпавінныўмець:z� растлумачыцьсувязьпаміжбудовайіфункцыяймачавыхорганаў;z� тлумачыцьзначэннепітногарэжымудляпадтрыманняводнасалявогабалансуўарганізме;z� абгрунтаваць выкананне правіл гігіены для прафілактыкізахворванняўмочавыдзяляльнайсістэмы.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:назвы мачавых органаў, коркавае (нырачнае цельца) і мазгавое (піраміды) рэчыва ныркі, нефрон (капсула, нырачныя канальцы), фільтраванне, першасная ма ча, рэабсорбцыя, другасная мача, зборныя трубачкі, нырачная лаханка, інфекцыі мачавых органаў (сыходная і ўзыходная).
Скура — покрыў цела (3 гадзіны)
Будоваіфункцыіскуры,здольнасцьдарэгенерацыі.Вытворныяскуры:пазногці,валасы,сальныяіпотавыязалозы.Скураякорган:рэцэптары,крывяносныясасуды.Ролясасудаўскурыпадчасцеплаабменуарганізма іасяроддзя.
Прыметы здаровай скуры.Уплыўфактараў асяроддзя і ладужыццяназдароўескуры.Прафілактыказахворванняўскуры.
Гігіенаскурыіяевытворных.Загартоўваннеарганізма.Першаядапамогапрыапёках(тэрмічныяіхімічныя),адмаро
жанняхскуры,цеплавымісонечнымударах.Дэманстрацыі:табліцы,якіяадлюстроўваюцьбудовуіфунк
цыянаваннескуры.
194
Дэманстрацыйныя доследы 8.Першая дапамога пры апёках і адмарожаннях, цеплавым
і сонечнымударах.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучні павінныведацьнаўзроўніўяўленняправытворныяскуры.
Вучніпавінныведаць:z� будовускуры;z� ролюскурыякпокрывацелачалавекаўзабеспячэннібар’ернай,выдзяляльнай іахоўнайфункцый;z� значэннесасудаўскурыпадчасцеплаабмену;z� правілыпершайдапамогі прыапёках і адмарожаннях,цеплавымісонечнымударах.
Вучніпавінныўмець:z� растлумачыцьфункцыіскурыіяевытворных;z� тлумачыцькарысцьпрацэдурзагартоўвання;z� ужывацьатрыманыяведыдляпадтрыманняздароўяскурыіяевытворных;z� абгрунтоўвацьвыкананнеправіласабістайгігіены;z� выкарыстоўвацьнабытыяведыдляаховыскурыаддзеянняпашкоджвальныхфізічныхіхімічныхфактараў,дляаказанняпершайдапамогіпрыапёках, адмарожаннях,цеплавымісонечнымударах.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:эпідэр міс (рагавы і парасткавы слаі, меланін), дэрма (сасочка-вы і сеткаваты (по тавыя залозы, валасяныя цыбуліны і сумка, саль ныя залозы) слаі), рэцэп тары, падскурная тлушчавая клят-чатка, цеплаабмен, апёкі (тэрмічны, кіслотны, шчолачны), адма-рожванні, цеплавы і сонечны ўдары.
Рэпрадуктыўная сістэма. Індывідуальнае развіццё чалавека і яго здароўе (2 гадзіны)
Органымужчынскайпалавой сістэмы (машонка, семяннікі,семявыносячыяпратокі,семявыяпузыркі,прастата,палавычлен).Уяўленнепрабудовуіпаспяваннесперматазоіда,семяваявадкасць.
195
Органыжаночайпалавой сістэмы (яечнікі,матачныя трубы,матка, похва). Уяўленне пра будову і паспяванне яйцаклеткі,менструальныцыкл.
Апладненне.Цяжарнасць.Уплыўалкаголю,нікаціну,таксічныхрэчываўнаразвіццёзародка іплода.Роды.
Дэманстрацыі: табліцы,муляжы.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўлення:z� функцыісемявайвадкасці;z� значэннеменструальнагацыклу;z� прыметыцяжарнасці.
Вучніпавінныведаць:z� адрозненнемужчынскіхіжаночыхпалавыхклетак(сперматазоід іяйцаклетка) і стадыі іхпаспявання;z� месцазнаходжанне іагульныпрынцыпарганізацыіорганаўмужчынскай іжаночайпалавыхсістэм і іхфункцыі;z� біялагічнысэнсапладнення.
Вучні павінныўмець:z� пералічвацьперыядыцяжарнасці;z� выкарыстоўваць атрыманыя ведыдля тлумачэння ўплывуалкаголю,нікаціну,таксічныхрэчываўнаразвіццёзародкаіплода;
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:рэпра дукцыя, назвы мужчынскіх і жаночых рэпрадуктыўных органаў, палавыя клеткі (сперматазоід, яйцаклетка), менстру-ацыя, палюцыі, апладненне, ця жарнасць, зародак, плод, перыяды цяжарнасці, плацэнта, пупавіна, роды.
Вышэйшая нервовая дзейнасць (2 гадзіны)Паводзінычалавека.Прыстасавальныхарактарпаводзін.Уяў
ленне пра безумоўныя і ўмоўныя рэфлексы.Умовы і механізм(часавыясувязі)утварэнняітармажэнняўмоўныхрэфлексаў.Соніягозначэнне.Відысну.Гігіенасну.
Вышэйшаянервоваядзейнасць(ВНД)чалавека.ЗаснавальніківучэнняпраВНД.Першая ідругаясігнальныясістэмы.
Дэманстрацыі: табліцы.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведацьнаўзроўніўяўлення:z� правышэйшуюнервовуюдзейнасцьчалавека;z� фізіялагічнуюасновуфарміраванняўмоўныхрэфлексаў;z� першуюідругуюсігнальныясістэмы.
Вучніпавінныведаць:z� адрозненнеўмоўныхрэфлексаўадбезумоўных;z� умовы і механізм утварэння і тармажэння ўмоўных рэфлексаў;z� фазысну.
Вучніпавінныўмець:z� параўноўвацьбезумоўныяіўмоўныярэфлексы;z� растлумачыцьзначэннедругойсігнальнайсістэмыдляразвіццячалавекаяквіду;z� абгрунтавацьуплыўладужыццянапрацэсывышэйшайнервовайдзейнасцічалавека.
Вучні павіннывалодацьтэрмінамііпаняццямі:без умоўныя і ўмоўныя рэфлексы, вышэйшая нервовая дзейнасць, часавая сувязь, першая і другая сігнальныя сістэмы, павольны і хуткі сон.
Кантрольныя работы№ 1.Патэмах:«Клеткі,тканкі,органыісістэмыорганаўча
лавека»,«Нервоваясістэма»,«Сенсорныясістэмы».№ 2.Па тэмах: «Эндакрынная сістэма», «Апорнарухальны
апарат»,«Унутранаеасяроддзеарганізма»,«Сардэчнасасудзістаясістэма», «Дыхальная сістэма», «Стрававальная сістэма», «Выдзяляльнаясістэма»,«Скура—покрыўцела»,«Рэпрадуктыўнаясістэма. Індывідуальнае развіццё чалавека і яго здароўе», «Вышэйшаянервоваядзейнасць».
197
ФІЗІКА
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Агульная характарыстыка вучэбнага прадмета «Фізіка»
Вучэбны прадмет «Фізіка», які базіруецца нафізіцы як нанавуцыпранайбольшагульныя законыпрыроды, з’яўляецца сістэмаўтваральнымдлявывучэннявучэбныхпрадметаў«Фізічнаягеаграфія»,«Біялогія»,«Хімія»,«Астраномія» іўносіць істотныўкладусістэмуведаўпранавакольнысвет.
Дыдактычнаямадэльвучэбнагапрадмета«Фізіка»прадугледжваезместавыіпрацэсуальныкампаненты.
Крыніцайнапаўненнязместавагакампанентаз’яўляюцца:zz фізічныяведы(навуковыяфакты,паняцці,законы,тэорыі,фізічнаякарцінасвету);zz метадалагічныяведы(ведыабпрацэсахіметадахпазнання).
Крыніцайнапаўненняпрацэсуальнагакампанентаз’яўляюцца:zz прыёмы вывучэння, адпаведныяметадамнавукі (выкарыстанненазіранняаботэорыідляатрыманняновыхведаў);zz пазнавальная дзейнасць вучняў, адпаведная пераходу адз’явыдаяесутнасці іадсутнасцідаз’явы;zz эксперыментальнапошукаваядзейнасцьвучняў,адпаведнаяэтапамілогіцынавуковайдзейнасці (назіранне,вылучэннегіпотэзы,эксперыментальнаяправеркагіпотэзы,фармулёўказакону,стварэннетэорыі).
Змест, асноўныяпатрабаванні да вынікаў вучэбнайдзейнасцівучняўпафізіцывызначаюццазулікамміжнароднагавопытупабудовызместуадукацыйныхпраграмагульнайсярэдняйадукацыі,навуковай і практычнай значнасці зместавага і працэсуальнагакампанентаўвучэбнагапрадмета«Фізіка».
Сродкамівучэбнагапрадмета«Фізіка»фарміруюццанавуковысветапоглядіспецыфічнаядляфізікіэксперыментальнадаследчая
198
кампетэнцыя,падтрымліваюцца і развіваюццакамунікатыўная,інфармацыйная, каштоўнаснаарыентацыйная, асобаснага самаразвіцця і іншыякампетэнцыі.
Змест, вучэбнаядзейнасцьвучняў, асноўныяпатрабаванні даяевынікаўканцэнтруюццапанаступныхзместавых лініях:
zz фізічныяметадыдаследаванняз’яўпрыроды;zz фізічныяаб’ектыізаканамернасціўзаемадзеянняпаміжімі;zz фізічныяаспектыжыццядзейнасцічалавека.
Мэты і задачы вывучэння вучэбнага прадмета «Фізіка»
УкантэксцемэтнавучанняівыхаваннянаIIступеніагульнайсярэдняйадукацыімэтамівывучэнняфізікіяквучэбнагапрадметаз’яўляюцца:
zz фарміраваннеўяўленняўпрафізічнуюкарцінусветунаасновезасваенняведаў:прамеханічныя,цеплавыя,электрамагнітныя і светлавыя з’явы; велічыні, якіяхарактарызуюцьгэтыяз’явы;законы,якімяныпадпарадкоўваюцца;метадынавуковагапазнанняпрыроды;zz разуменнероліфізікіўжыцціграмадства,узаемасувязіразвіццяфізікі,іншыхнавук,тэхнікі,тэхналогій,грамадства;zz фарміраваннеагульнавучэбныхуменняўінавыкаўурашэнніпрактычных задач, звязаных з выкарыстаннемфізічныхведаў,урацыянальнымпрыродакарыстаннііаховенавакольнагаасяроддзя;zz фарміраваннепазнавальнайцікавасцідафізікі ітэхнікі;zz забеспячэннепадрыхтоўкідапрацягуатрыманняадукацыінаIIIступеніагульнайсярэдняйадукацыіабонаўзроўняхпрафесійнатэхнічнай,сярэдняйспецыяльнайадукацыі;zz развіццё аналітычнага мыслення, творчых здольнасцей,усвядомленыхматываўвучэння;zz выхаванне эстэтычнагаўспрыманнясвету,перакананасціўмагчымасці пазнанняпрыроды, у неабходнасці разумнагавыкарыстаннядасягненняўнавукіітэхналогійдлядалейшагаразвіццяграмадства,захаваннянавакольнагаасяроддзя,павагі да творцаў навукі і тэхнікі; адносін дафізікі як даэлементаагульначалавечайкультуры.
199
Дасягненнемэт вывучэнняфізікі забяспечваецца рашэннемнаступныхзадач:
напрадметным узроўні:zz засваенне ведаў пра асноўныяфізічныя паняцці, законыі метады даследавання; ідэй адзінства будовы матэрыі іневычарпальнасці працэсу яе пазнання; разуменне роліпрактыкіўпазнанніфізічныхз’яў і законаў;
фарміраванне ўменняў: zz праводзіць назіранні за прыроднымі з’явамі, апісваць іпадагульняць вынікіназіранняў, выкарыстоўвацьпростыявымяральныяпрыборыдлявывучэнняфізічныхз’яў,прадстаўляць вынікі назіранняў або вымярэнняў з дапамогайтабліц, графікаў і выяўляць на гэтай аснове эмпірычныязаканамернасці;zz прымяняцьатрыманыяведыдлятлумачэнняразнастайныхпрыродныхз’яўіпрацэсаў,прынцыпаўдзеяннянайважнейшыхтэхнічныхустройстваў,рашэнняфізічныхзадач;zz самастойнанабывацьновыяведы,рашацьфізічныязадачыівыконвацьэксперыментальныядаследаванні,утымлікузвыкарыстаннем інфармацыйныхтэхналогій;zz развіццёпазнавальныхінтарэсаў,інтэлектуальныхітворчыхздольнасцей;
на міжпрадметным узроўні (у кантэксце з вучэбныміпрадметаміпрыродазнаўчанавуковагаскладнікаадукацыйнайпраграмыбазавайадукацыі («Геаграфія»,«Біялогія»,«Хімія»)):
zz фарміраванне ўяўленняўпрацэласнуюнавуковуюкарцінусвету,разуменненарастаючайроліпрыродазнаўчыхнавукінавуковыхдаследаванняўусучаснымсвеце;zz авалоданнеўменняміфармулявацьгіпотэзы,канструяваць,праводзіцьэксперыменты,праектаваць,ацэньвацьатрыманыявынікі;zz фарміраванне ўменняў бяспечнага і эфектыўнага выкарыстаннялабараторнагаабсталявання,правядзеннядакладныхвымярэнняў, назіранняў і адэкватнай ацэнкі атрыманыхвынікаў,абгрунтаваннясваіхдзеянняў,заснаваныхнаміжпрадметным аналізе вучэбных і практыкаарыентаваныхзадач;zz фарміраваннеберажлівыхадносінданавакольнагаасяроддзя;
200
на метапрадметным узроўні: авалоданне вучнямі ўніверсальнымівучэбнымідзеянняміяксукупнасцюспосабаўдзеянняў,якіязабяспечваюцьімздольнасцьдасамастойнагазасваенняновыхведаў і ўменняў (уключаючы і арганізацыю гэтага працэсу), даэфектыўнагавырашэннярознагародужыццёвыхзадач,наасновеякіхфарміруюцца іразвіваюццакампетэнцыівучня;
на асобасным узроўні: фарміраванне ў вучняў разуменнязначнасціфізічныхведаўнезалежнаадіхпрафесійнайдзейнасціўбудучыні,каштоўнасцінавуковыхадкрыццяўіметадаўпазнання,творчайстваральнайдзейнасці,адукацыінапрацягуўсягожыцця.
Месца вучэбнага прадмета ў Тыпавым вучэбным плане агульнай
сярэдняй адукацыіТыпавы вучэбныплан агульнай сярэдняй адукацыі на выву
чэнневучэбнагапрадмета«Фізіка»ўстанаўліваеўVII іVIIIкласахпа2 вучэбныя гадзінына тыдзень, у IXкласе—3 вучэбныягадзінынатыдзеньу Іпаўгоддзі,2вучэбныягадзінынатыдзеньу ІІпаўгоддзінавучальнагагода.
Змест вучэбнага прадмета «Фізіка» ўVII іVIII класахпрадстаўлены галінамі фізікі як навукі на ўзроўні фізічных з’яў іструктуруецца на аснове разгляду розныхформ руху матэрыіў парадку іх ускладнення (механічныя з’явы, цеплавыя з’явы,электрамагнітныяз’явы,светлавыяз’явы).УIXкласевывучаеццамеханіка, вучэбныматэрыялканцэнтруеццапа генеральныхлініях: класічны прынцып адноснасці; законы рухуНьютана;умовыраўнавагі; законызахаванняўмеханіцы.Змествучэбнагапрадмета«Фізіка»з’яўляеццаадносназавершаным.
Прад’яўляемы вучэбны матэрыял зместавага кампанента,пералікдэманстрацыйныхдоследаў,камп’ютарныхмадэлей,франтальныхлабараторныхработпрацэсуальнагакампанентавучэбнагапрадмета«Фізіка», асноўныяпатрабаванні да вынікаў вучэбнайдзейнасці вучняўразмеркаваныпа раздзелах (тэмах) асобна длякожнагакласаізулікампаслядоўнасцівывучэннявучэбнагаматэрыялу,выкананнялабараторныхработ.
Колькасцьвучэбныхгадзін,адведзеныхнавывучэннеасобныхтэм,з’яўляеццапрыкладнай.Яназалежыцьадперавагнастаўніка
201
ў выбарыпедагагічна абгрунтаваныхметадаўнавучання і выхавання,формправядзеннявучэбныхзаняткаў,відаўвучэбнайдзейнасці іпазнавальныхмагчымасцейвучняў.
Рэкамендаваныя падыходы да арганізацыі адукацыйнага працэсу, формы, метады навучання
і выхаванняАктуальныміпадыходамідаарганізацыіадукацыйнагапрацэсу
ў цяперашні час з’яўляюцца сістэмнадзейнасны, кампетэнтнасны і асобаснаарыентаваны.Прырэалізацыікожнага зназваныхпадыходаў вучань з’яўляецца галоўным аб’ектам адукацыйнагапрацэсу.Прыгэтымасноўнаяўваганадаеццаактыўнай,рознабаковай,умаксімальнайступенісамастойнайпазнавальнайдзейнасцівучня.
Механізмамрэалізацыігэтыхпадыходаўпрывывучэнніфізікіз’яўляюццасучасныятэхналогіінавучанняівыхавання,якiязабяспечваюцьавалоданневучняміметадалагічнымі,тэарэтычныміведамі,эксперыментальнапраектныміўменнямі,набыццёвопытупазнавальнайдзейнасці,развіццётворчыхздольнасцейвучняў.
Кантроль, або праверка, вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняўз’яўляецца абавязковым кампанентам адукацыйнага працэсу івызначаеццадыдактыкайякпедагагічнаядыягностыка.
Прызначэннеправерківаўсёйразнастайнасціяеформ,тыпаўіметадаўправядзення—выяўленнеўзроўнюзасваеннявучэбнагаматэрыялуўадпаведнасцізасноўныміпатрабаваннямідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў,штопрад’яўляюццаўвучэбнайпраграме,інагэтайасновекарэкціроўкавучэбнапазнавальнайдзейнасцівучняў.
Кантрольныяработы(чатырызанавучальныгод)праводзяццапатэмах,якіямаюцьасабліваезначэннедляпрацягувывучэнняфізікі,зулікам іхпрыкладногахарактару:
1.Раўнамерныіроўнапераменнырух.Складаннескарасцей.2.Асновыдынамікі.3.Асновыстатыкі.4.Законызахавання.Колькасцьсамастойныхработзулікамразнастайнасцііхфунк
цый(арыентуючая,навучальная,дыягнастуючая,кантралюючая,развіццёвая,выхаваўчая)вызначаенастаўнік.
202
Чаканыя вынікі вывучэння фізікі на II ступені агульнай сярэдняй адукацыі
Асобасныя:zz перакананасцьумагчымасцяхпазнанняпрыроды;zz усведамленнезначнасціберажлівыхадносінданавакольнагаасяроддзя іпрыродакарыстання;zz павага да творцаў навукі і тэхнікі, бачанне навукі як элементаагульначалавечайкультуры.
Метапрадметныя:zz засваенне новыхформ вучэбнай дзейнасці: лабараторнадаследчай,праектнадаследчай,семінарскай і інш.;zz развіццёўніверсальныхвучэбныхдзеянняў(рэгулятыўных,вучэбнапазнавальных,камунікатыўных)сродкаміфізікі;zz развіццёўменняўпрацавацьзінфармацыяй,вылучацьуёйгалоўнае;адрозніваць істотныяпрыметыз’яў івелічыньаднеістотных;бачыцьнекальківарыянтаўрашэнняпраблемы,выбірацьнайбольшаптымальныварыянт.
Прадметныя:zz сфарміраванасць уяўленняўпра аб’ектыўнасцьнавуковыхфізічныхведаў;сістэмаўтваральнуюролюфізікідляразвіццяіншыхпрыродазнаўчыхнавук, тэхнікі і тэхналогій; навуковага светапогляду як выніку вывучэння асноў будовыматэрыі і заканамернасцейфізічныхз’яў;zz набыццёвопытупрымяненнянавуковыхметадаўпазнання:назіранняфізічных з’яў, правядзення доследаў, простыхэксперыментальныхдаследаванняў, прамыхвымярэнняў звыкарыстаннемсучасныхвымяральныхпрыбораў;разуменненепазбежнасціхібнасцейлюбыхвымярэнняў;zz усведамленнеэфектыўнасціпрымяненнядасягненняўфізікіітэхналогійзмэтайрацыянальнагапрыродакарыстання;zz сфарміраванасцьуяўленняўпрарацыянальнаевыкарыстаннепрыродныхрэсурсаў і энергіі, забруджванненавакольнагаасяроддзяяквынікработымашынімеханізмаў;zz сфарміраванасцьуменняўпрагназаваць,аналізавацьіацэньвацьнаступствыбытавой і вытворчайдзейнасці чалавека зпазіцыіэкалагічнайбяспекі.
203
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(3 гадзіны на тыдзень у І паўгоддзі,
2 гадзіны на тыдзень у ІІ паўгоддзі, усяго 87 гадзін)
1. Асновы кінематыкі (30 гадзін)Механічнырух.Адноснасцьруху.Сістэмаадліку.Паступальны
івярчальнырух.Скалярныяівектарныявелічыні.Дзеяннінадвектарамі.Пра
екцыявектаранавось.Шляхіперамяшчэнне.Раўнамерныпрамалінейнырух.Нераў
намернырух.Сярэдняяіімгненнаяскорасці.Складаннескарасцей.Паскарэнне.Роўнапераменнырух.Скорасць, перамяшчэнне,
каардыната ішляхпрыроўнапераменнымруху.Крывалінейнырух.Лінейная і вуглавая скорасці.Перыяд і
частата.Паскарэннепрырухупаакружнасці.Франтальныя лабараторныя работы1. Вызначэнне абсалютнай і адноснай хібнасцей прамых
вымярэнняў.2.Вымярэннепаскарэнняпрыроўнапаскоранымрухуцела.3.Вывучэннерухуцелапаакружнасці.Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэліМадэльсістэмыадліку.Адноснасцьруху.Паступальныівярчальнырух.Раўнамерныінераўнамернырух.Напрамак імгненнайскорасці.Рухцелапаакружнасці.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінны мець уяўленне:z� прафізічныяпаняцці:сістэма адліку, матэрыяльны пункт;z� вектарныявелічыні ідзеяннінад імі.
Вучні павінны в е д а ц ь і р а з у м е ц ь сэнсфізічныхпаняццяў:механічны рух, перамяшчэнне, скорасць, паскарэнне, вуглавая скорасць, перыяд абарачэння і частата вярчэння.
204
Вучніпавінны ўмець:z� апісваць і тлумачыць фізічныя з’явы: рух з пастаяннайскорасцю, рух з пастаянным паскарэннем, раўнамернаевярчэнне;z� праводзіцьпраектныядаследаванніпатэме.
Вучніпавінны валодаць:z� эксперыментальнымі ўменнямі: вымярацьфізічныя велічыні—модуліперамяшчэння,паскарэння;перыядабарачэння і частату вярчэння; ацэньвацьхібнасці вынікаўпрамыхвымярэнняў;z� практычныміўменнямі:аналізавацьграфікізалежнасцікінематычныххарактарыстыкраўнамернага і роўнапераменнага прамалінейнага руху ад часу; вырашаць якасныя,графічныяіразліковыязадачынаўжываннекінематычныхзаконаў руху, правіла складання скарасцей; вызначацьскорасць, паскарэнне, перамяшчэнне,шлях і каардынатыматэрыяльнага пунктапрыпаступальнымруху з пастаянным паскарэннем; вызначаць вуглавую і лінейную скорасці, цэнтраімклівае паскарэнне, перыяд і частату прыраўнамернымрухуматэрыяльнагапунктапа акружнасці зужываннемформул: паскарэння, скорасці, перамяшчэнняпрыраўнамернымпрамалінейныміроўнапераменнымруху,вуглавой скорасці, перыяду абарачэння, цэнтраімклівагапаскарэння.
2. Асновы дынамікі (24 гадзіны)Узаемадзеяннецел.Сіла.Рухпаінерцыі.ПершызаконНьютана.Інерцыяльныясістэмыадліку.Маса.ДругізаконНьютана.ТрэцізаконНьютана.ПрынцыпадноснасціГалілея.Дэфармацыяцел.Сілапругкасці.ЗаконГука.Сілытрэння.Сіласупраціўленняасяроддзя.Законсусветнагапрыцягнення.Вага.Бязважкасцьіперагрузкі.Рухцелападдзеяннемсілыцяжару.Франтальныя лабараторныя работы 4.ПраверказаконуГука.5.Вымярэннекаэфіцыентатрэнняслізгання.6.Вывучэннерухуцела,кінутагагарызантальна.
205
Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі Параўнаннемасцел.ДругізаконНьютана.ТрэцізаконНьютана.Залежнасцьсілыпругкасціаддэфармацыіцела.Сілытрэння.ПадзеннецелутрубцыНьютана.Pyxцела,кінутагагарызантальна.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінны мець уяўленне:z� прафізічныямадэлі: інерцыяльныя сістэмы адліку, абсалютнацвёрдаецела;z� пругкія іпластычныядэфармацыі;z� межыпрымянімасцізаконаўкласічнаймеханікі;z� абпрактычнымпрымяненнізаконаўдынамікі.
Вучніпавінны ведаць і разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяў: інерцыя, маса, шчыльнасць, сіла,
вага цела, бязважкасць, перагрузка; z� сэнсфізічных законаў (прынцыпаў):Ньютана, сусветнагапрыцягнення,Гука,прынцыпуадноснасціГалілея.
Вучніпавінны ўмець:z� прымяняцьзаконыдынамікіНьютанадляапісанняітлумачэннямеханічныхз’яў;z� праводзіцьпраектныядаследаванніпатэме.
Вучніпавінны валодаць:z� эксперыментальныміўменнямі:вымярацьфізічныявелічыні— сілу (цяжару, трэння, пругкасці, вагу),жорсткасцьспружыны,каэфіцыенттрэння;будавацьграфікізалежнасцісілыпругкасці ад падаўжэння спружыны, сілы трэння адсілыціску;z� практычнымі ўменнямі: ацэньваць залежнасць тармазногашляху транспартнага сродку ад скорасці яго руху; рашацьякасныя, графічныя і разліковыя задачы на прымяненнезаконаўНьютана;нарухцел(сістэмыцел)паддзеяннемсіл(цяжару, пругкасці, трэння) з прымяненнемформул, якіявыражаюцьзаконыНьютана,сусветнагапрыцягнення,Гука,формулсілцяжару,трэння.
206
3. Асновы статыкі (17 гадзін)Момантсілы.Умовыраўнавагіцел.Простыямеханізмы.Рычагі.Блокі.Нахільнаяплоскасць.«Залатое правіламеханікі».Каэфіцыент карыснага дзеяння
(ККД)механізма.Цэнтрцяжаруцела.Відыраўнавагі.Дзеянневадкасціігазунапагружаныяўіхцелы.Выштурхваючая
сіла.ЗаконАрхімеда.Плаваннесудоў.Паветраплаванне.Франтальныя лабараторныя работы7.Праверкаўмовыраўнавагірычага.8.Вывучэнненерухомага ірухомагаблокаў.9.Вывучэнненахільнайплоскасці івымярэннеяеККД.10.Вывучэнневыштурхваючайсілы.Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі Прылада ідзеяннерычагоўI і IIроду.Правіламомантаў.Прылада ідзеянненерухомага ірухомагаблокаў.Дзеянневадкасцінапагружаныяўяецелы.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінны мець уяўленне:z� правідыраўнавагі;z� умовыплаваннясудоў іпаветраплаванне.
Вучніпавінны ведаць і разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяў:раўнавага цел, плячо сілы, момант
сілы, цэнтр цяжару цела, просты механізм, каэфіцыент карыснага дзеяння механізма;z� сэнсфізічныхзаконаў (правіл):Архімеда,«залатоеправіламеханікі».
Вучніпавінны ўмець:z� ужывацьумовыраўнавагіпростыхмеханізмаўдляапісанняітлумачэнняфізічныхз’яў;z� праводзіцьпраектныядаследаванніпатэме.
Вучніпавінны валодаць:z� эксперыментальныміўменнямі:правярацьумовыраўнавагіпростых механізмаў, вымяраць іх ККД; вымяраць сілуАрхімеда;
207
z� практычныміўменнямі:выкарыстоўвацьпростыямеханізмыў паўсядзённымжыцці; вырашаць якасныя, разліковыя іграфічныязадачызвыкарыстаннемформул:момантусілы,умоўраўнавагі,ККДпростыхмеханізмаў,сілыАрхімеда.
4. Законы захавання ў механіцы (16 гадзін)Імпульсцела і сістэмыцел.Закон захавання імпульсу.Рэак
тыўнырух.Механічнаяработа імагутнасць.Механічнаяпатэнцыяльнаяікінетычнаяэнергія.Поўнаяэнер
гіясістэмы.Законзахаванняэнергіі.Пругкія іняпругкіясутыкненні.Франтальныя лабараторныя работы 11.Законзахавання імпульсу.12.Законзахаваннямеханічнайэнергіі.Дэманстрацыі, доследы, камп’ютарныя мадэлі Законзахавання імпульсу.Рэактыўнырух.Змяненнеэнергііцелапрывыкананніработы.Узаемныяператварэннімеханічнайэнергіі.Пругкія іняпругкіясутыкненні.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінны мець уяўленне:z� празамкнутуюсістэмуцел;z� рэактыўнырух.
Вучніпавінны ведаць і разумець:z� сэнсфізічныхпаняццяў: імпульс цела, імпульс сілы;z� сэнстэарэмыпразмяненнекінетычнайэнергіі;z� сэнс і ўмовы прымянімасці законаў захавання імпульсуі энергіі.
Вучніпавінны ўмець:z� прымяняцьзаконызахаванняімпульсуімеханічнайэнергіі,тэарэмупразмяненнекінетычнайэнергіідляапісанняітлумачэнняфізічныхз’яў;z� праводзіцьпраектныядаследаванніпатэме.
Вучніпавіннывалодацьпрактычныміўменнямі:рашацьякасныя,графічныяіразліковыязадачынапрымяненнезаконаўзахавання імпульсу імеханічнай энергіі, тэарэмыпра змяненнекінетычнайэнергіізпрымяненнемформул:імпульсу,механічнайработы і магутнасці, кінетычнай энергіі цела, патэнцыяльнайэнергііцелаўполісілыцяжару іпругкадэфармаванагацела.
209
ХІМІЯ
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Змест вучэбнагапрадмета «Хімія» арыентаванына засваенневучнямікампетэнцый, неабходныхдлярацыянальнай дзейнасціў свеце рэчываў і хімічных ператварэнняў на аснове ведаў праўласцівасцінайважнейшыхрэчываў,якіяакружаюцьчалавекаўпаўсядзённымжыцці,прыродзе,прамысловасці.Засваеннезместувучэбнагапрадмета«Хімія»прадугледжваефарміраваннеўвучняўразуменняроліхімііўвырашэннінайбольшактуальныхпраблем,якіястаяцьперадчалавецтвамуXXIстагоддзі.
ДадзенаяпраграмапрадугледжваеадноснуюзавершанасцьзместухімічнайадукацыінаIIступеніагульнайсярэдняйадукацыі.Сутнасць адноснай завершанасці зместу хімічнай адукацыі наII ступені агульнай сярэдняй адукацыі заключаецца ў тым,штопа заканчэнні IX класа ўстановы агульнай сярэдняй адукацыівыпускнікавалодаесукупнасцюкампетэнцый,якіяёнбудзевыкарыстоўвацьужыццінезалежнаадабранайпрафесіі іякіядаюцьмагчымасцьпрацягнуцьвывучэннехіміінапавышанымузроўнізмэтайпрафесійнагасамавызначэнняўгалінах,звязаныхзхіміяй.
Мэта вывучэнняхіміінаIIступеніагульнайсярэдняйадукацыі:zz фарміраваннепершапачатковыхсістэмныххімічныхведаў,якіяствараюцьасновудлябесперапыннайадукацыі ісамаадукацыінанаступныхэтапахнавучання;zz фарміраваннепрадметныхкампетэнцый—ведаў,уменняў,спосабаў і вопытудзейнасці—зулікамспецыфікіхімііякфундаментальнайпрыродазнаўчайнавукі;zz фарміраванне сацыяльна значныхкаштоўнасных арыентацый,якіяўключаюцьагульнакультурнаеіасобаснаеразвіццёвучняў,усведамленнекаштоўнасціатрымліваемайхімічнайадукацыі, пачуцці адказнасці і патрыятызму, сацыяльнуюмабільнасць і здольнасць адаптаваццаў розныхжыццёвыхсітуацыях.
210
Задачы вывучэнняхімііна II ступеніагульнайсярэдняйадукацыі:
zz засваенне вучнямімовыхіміі, першапачатковыхведаўпрасастаў, будову, уласцівасці рэчываў і заканамернасці іхператварэнняў; найважнейшыххімічных законаў і заканамернасцейдляразуменняітлумачэнняўласцівасцейрэчываўіхімічныхз’яў;zz валоданнеўменняміназірацьхімічныярэакцыіпрыправядзенніхімічнагаэксперыментуіаналізавацьвынікіназіранняў;ажыццяўляцьразлікінаасновехімічныхформулрэчываў іхімічныхураўненняў;zz фарміраванне пазнавальных інтарэсаў, інтэлектуальных ітворчых здольнасцей, экалагічнай культуры, матывацыівывучэнняхімііякаднойзфундаментальныхпрыродазнаўчыхнавук;zz валоданне ўменнямі прымяняць атрыманыя веды змэтайадукацыі і самаадукацыі, набыццё вопыту бяспечнага выкарыстаннярэчываўіматэрыялаўупаўсядзённайдзейнасці,забеспячэннякультурыздаровагаладужыццяіпадрыхтоўківучняўдапаўнацэннагажыццяўграмадстве.
Вучэбнаяпраграмапавучэбнымпрадмеце«Хімія»прызначанадлявывучэнняхімііўIХкласеўстаноўагульнайсярэдняйадукацыі.
Вучэбнаяпраграмаскладзенаўадпаведнасцізвучэбнымпланам,якіпрадугледжваенавывучэнневучэбнагапрадмета«Хімія»2гадзінынатыдзень (усяго70гадзін).
У IХ класе вучні вывучаюць заканамернасці праходжанняхімічныхрэакцыйзпазіцыітэорыіэлектралітычнайдысацыяцыііхіміюэлементаў,уключаючызнаёмствазразнастайнасцюізначэннемарганічныхзлучэнняўурамкахвывучэнняхіміівугляроду.
Увучэбнайпраграмепрадстаўленывучэбныятэмыіпрыкладнычасна іхвывучэнне.
У адпаведнасці з прынцыпамі кампетэнтнаснага падыходуацэнкасфарміраваныхкампетэнцыйвучняўправодзіццанаасновеіхведаў,уменняўівыпрацаваныхспосабаўдзейнасці.Увучэбнайпраграмемаюцца раздзелы«Па выніках вывучэння тэмы вучніпавінны»,«АсноўныяпатрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўІХкласа».Паколькішматлікіяэлементызместузулікамспецыфікі прадмета патрабуюцьшматразовага паўтарэння, па
211
шырэнняіразвіцця,патрабаваннідавынікаўвучэбнайдзейнасціфармулююццаякуканцывывучэнняасобныхтэм,такіпавынікахвывучэннявучэбнагапрадметанапрацягунавучальнагагода.Нааснове гэтыхпатрабаванняў ажыццяўляюццакантроль і ацэнкавынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, якасці засваення ведаў іўзроўнюсфарміраванасцікампетэнцыйнаасновеацэньванняпрактычныхіпісьмовыхкантрольныхработ.
Длякожнайтэмыўвучэбнайпраграмевызначаныпытанні,якіяпавінныбыцьвывучаны,тыпыразліковыхзадач,указаныпералікідэманстрацый,лабараторныхдоследаў, тэмыпрактычныхработ.Настаўнікудаеццаправазаменыдэманстрацыйныхілабараторныхдоследаў на іншыя (раўнацэнныя), большдаступныя ва ўмовахдадзенайустановыагульнай сярэдняйадукацыі.Па сваіммеркаваннінастаўнікможапавялічыцьлікдэманстрацыйныхдоследаў.
Указанаяўвучэбнайпраграмеколькасцьгадзін,адведзеныхнавывучэнневучэбныхтэм,з’яўляеццапрыкладнай.Янаможабыцьпераразмеркаванапаміжтэмаміўразумныхмежах(24гадзіны).Рэзервовычаснастаўніквыкарыстоўваепасваіммеркаванні.Акрамя таго,магчыма змяненнепаслядоўнасці вывучэнняпытанняўу рамках асобнай вучэбнай тэмыпрыадпаведнымабгрунтаваннітакіхзмяненняў.
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(2 гадзіны на тыдзень; усяго 70 гадзін,
з іх 2 гадзіны — рэзервовы час)
Т э м а 1. Паўтарэнне асноўных пытанняў курса хіміі VIII класа (6 гадзін)
Асноўныякласынеарганічныхрэчываў.Будоваатама іперыядычнызакон.Хімічнаясувязь,яепрырода ітыпы.Акісляльнааднаўленчыярэакцыі.Прыкладыразлікаў па ўраўненнях акісляльнааднаўленчых
рэакцый.Растворы.
212
ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:давацьвызначэнніранейвывучанымпа
няццям;умець:z� называць фізічныяіхімічныяўласцівасцірэчываўвывучаныхкласаў,спосабыіхатрымання;фармулёўкуперыядычнагазакона;тыпхімічнайсувязі;z� вызначаць прыналежнасць рэчыва да вызначанага класанеарганічныхзлучэнняўпахімічнайформуле;тыпхімічнайрэакцыіпаўраўненні;тыпхімічнайсувязііступеньакіслення атама ў злучэнні паформуле; растваральнасць рэчываўпатабліцырастваральнасці;z� адрозніваць неарганічныя злучэнні розныхкласаўпаформулах; тыпыхімічных рэакцыйпа ўраўненнях; рэчывы зрознымтыпамхімічнайсувязіпаформулах;
ажыццяўляцьнаступныявідыдзейнасці:z� састаўляць ураўненніакісляльнааднаўленчыхрэакцыйнаасновеметадуэлектроннагабалансу;z� характарызаваць фізічныя і хімічныяўласцівасці вывучаных злучэнняў; узаемасувязьпаміжкласамінеарганічныхзлучэнняў; хімічныя элементы па становішчы ў перыядычнай сістэме і будове атамаў; заканамернасці змяненняхімічныхуласцівасцейпростыхрэчываў,аксідаўігідраксідаўэлементаўАгрупуперыядах ігрупах;складраствораў;z� тлумачыць фізічнысэнсатамнаганумара,нумараперыядуі нумара групы (дляАгруп); фізічны сэнс перыядычнагазакона;заканамернасцізмяненняўласцівасцейатамаўхімічныхэлементаўдляатамаўэлементаўпершыхтрохперыядаўіАгруп.
Т э м а 2. Электралітычная дысацыяцыя (11 гадзін)
Электраліты інеэлектраліты.Электралітычнаядысацыяцыярэчываўзрознымтыпамхіміч
ных сувязей. Іоны ў растворах электралітаў.Моцныя і слабыяэлектраліты.Электралітычнаядысацыяцыяслабыхэлектралітаўяк абарачальныпрацэс. Электралітычная дысацыяцыякіслот,асноў і солей.
213
Рэакцыі з удзелам іонаў. Рэакцыі іоннага абмену. Умовынеабарачальнага праходжання рэакцый іоннага абмену паміжрастворамі электралітаў (утварэнне нерастваральнагапрадукту,газападобнага рэчыва, слабога электраліта).Ураўненніхімічныхрэакцыйумалекулярнай і іоннайформе.
Дэманстрацыі1.Выпрабаваннерэчываў і іхраствораўнаэлектрычнуюпра
воднасць.2.Рэакцыі іоннагаабменупаміжраствораміэлектралітаў.
Лабараторныя доследы1.Выяўленне іонаўвадароду і гідраксідіонаўурастворах.
Практычныя работы1. Рэакцыі іоннага абмену паміж растворамі электралітаў
(1гадзіна).
ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:давацьазначэнніпаняццям:электраліты і неэлек т-
раліты; аніён, катыён; рэакцыі з удзелам іонаў, рэакцыі іоннага абмену;
умець:z� называць катыёны і аніёны;умовынеабарачальнагапраходжаннярэакцыйіоннагаабмену;z� адрозніваць ураўненні хімічных рэакцый умалекулярнайі іоннайформе;
ажыццяўляцьнаступныявідыдзейнасці:z� састаўляць ураўненні рэакцый, якія характарызуюцьхімічныяўласцівасцівывучаныхзлучэнняў;z� тлумачыць электраправоднасцьраствораўэлектралітаў.
Т э м а 3. Неметалы (32 гадзіны)
Агульнаяхарактарыстыканеметалаў.Хлор.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.
Электроннаябудоваатамахлору.Хлорупрыродзе.Фізічныяўласцівасціхлору.Хімічныяўласцівасціхлору:узае
мадзеяннезметаламі,вадародам.
214
Хлоравадарод.Салянаякіслата.Хімічныяўласцівасцісалянайкіслаты:дзеянненаіндыкатары;узаемадзеяннезметаламі,асноўныміаксідамі,асновамі і солямі.Хларыды.Якаснаярэакцыянахларыдіоны.Ужываннесалянайкіслатыіхларыдаў.
Кісларод.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.Электроннаябудоваатамаў.Кіслародупрыродзе.
Алатропныямадыфікацыікіслароду(кісларод,азон).Фізічныяўласцівасцікіслароду.Хімічныяўласцівасцікіслароду:узаемадзеяннезметаламі,вадародам.Акісленнескладаныхрэчываў(аксідувугляроду(II),метану)кіслародам.Ужываннекіслароду.
Сера.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.Электроннаябудоваатамаў.Сераўпрыродзе.
Фізічныяўласцівасцісеры.Хімічныяўласцівасцісеры:узаемадзеяннезметаламі,вадародам,кіслародам.Ужываннесеры.
Аксідысеры(IV)ісеры(VI), іхузаемадзеяннезвадой.Узаемадзеяннеаксідаўсеры(IV) ісеры(VI)сашчолачамі іасноўныміаксідамізутварэннемсярэдніхсолей.
Сернаякіслата,фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціразбаўленайсернайкіслаты:дзеянненаіндыкатары,узаемадзеяннезметаламі,асноўныміаксідамі, асновамі, солямі.Асаблівасціўзаемадзеянняканцэнтраванайсернайкіслатызметаламінапрыкладзерэакцыізмеддзю.Солісернайкіслаты:сульфатынатрыю,калію,медныкупарвас.Якаснаярэакцыянасульфатіоны.Ужываннесернайкіслатыісульфатаў.
Азот. Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.Электроннаябудоваатамаў.Азотупрыродзе.
Простаерэчыва,ягофізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціазоту:узаемадзеяннезвадародамікіслародамзутварэннемаксідуазоту(II).
Аміяк,ягофізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціаміяку:узаемадзеяннеаміякузкіслародам,вадойікіслотамі.Ужываннеаміяку.
Азотнаякіслата,яефізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціразбаўленайазотнайкіслаты:дзеянненаіндыкатары,узаемадзеяннезасноўныміаксідамі,асновамі,солямі.Асаблівасціўзаемадзеянняканцэнтраванайазотнайкіслатызметаламінапрыкладзерэакцыізмеддзю.Нітраты.Ужываннеазотнайкіслатыінітратаў.
215
Фосфар.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.Электроннаябудоваатамаў.Фосфарупрыродзе.
Простаерэчыва,ягофізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасціфосфару:узаемадзеяннезкіслародамзутварэннемаксідуфосфару(V).
Аксідфосфару(V).Фосфарнаякіслата,яекіслотныяўласцівасці.Соліфосфарнайкіслаты.Ужываннефосфарнайкіслатыіфасфатаў.
Паняццепрамінеральныяўгнаенні.Вуглярод.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлемен
таў.Электроннаябудоваатамаў.Вугляродупрыродзе.Алатропныямадыфікацыівугляроду(алмаз,графіт),іхфізіч
ныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасцівугляроду:узаемадзеяннезкіслародам.
Аксідвугляроду(II):фізічныяўласцівасці,таксічнасць.Хімічныяўласцівасці:гарэнне,узаемадзеяннезаксідаммедзі(II).
Аксідвугляроду(IV).Атрыманне.Фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннезвадой(утварэнневугальнайкіслаты),шчолачамі (утварэнне карбанатаў), аксідамішчолачныхметалаўікальцыю.Якаснаярэакцыянавуглякіслыгаззвапнавайвадой.
Вугальнаякіслата.Карбанаты.Хімічныяўласцівасцікарбанатаў:узаемадзеяннезкіслотамі,тэрмічнаераскладаннекарбанатукальцыю.Паняццепракіслыясолі.Гідракарбанатынатрыю,кальцыюімагнію.Якаснаярэакцыянакарбанатіоны.Карбанаткальцыюўпрыродзе (мел,вапняк,мармур).
Паняццепраарганічныярэчывы.Асаблівасціатамавугляроду(валентнасць, здольнасць утвараць адзінарныя і кратныя сувязі,лінейныя, разгалінаваныя і цыклічныя структурымалекул) якпрычынаразнастайнасці арганічныхрэчываў.Значэнне арганічныхрэчываўупрыродзе іжыццічалавека.
Крэмній.Становішчаўперыядычнайсістэмехімічныхэлементаў.Электроннаябудоваатамаў.Крэмнійупрыродзе.
Простаерэчыва,ягофізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасцікрэмнію:узаемадзеяннезкіслародам.
Аксідкрэмнію(IV):фізічныяўласцівасці.Хімічныяўласцівасці:узаемадзеяннезрастворамішчолачаўзутварэннемсілікатаў.
Крэмніеваякіслата:атрыманнедзеяннеммоцныхкіслотнарастворсілікатунатрыю,раскладаннепрынаграванні.
216
Ужываннезлучэнняўкрэмнію:паняццепрабудаўнічыяматэрыялы(цэмент,бетон,кераміка,шкло).
Практычнывыхадпрадуктурэакцыі.
Разліковыя задачы1.Разлікіпаўраўненняххімічныхрэакцый,каліаднозрэчы
ваўузятазлішкам.2.Разлікпрактычнагавыхадупрадуктурэакцыі.
Дэманстрацыі3.Узорыпростыхрэчываўнеметалаў.4.Узаемадзеяннеканцэнтраванайсернайкіслатызмеддзю.5.Растварэннеаміякуўвадзе.6.Узаемадзеяннеканцэнтраванайазотнайкіслатызмеддзю.7.Узорымінеральныхугнаенняў.8.Якаснаярэакцыянавуглякіслыгаз.9.Узаемадзеяннекарбанатаўзкіслотамі.10.Атрыманнекрэмніевайкіслаты.11.Узорышкла ібудаўнічыхматэрыялаў.
Лабараторныя доследы2.Якаснаярэакцыянахларыдіоны.3.Якаснаярэакцыянасульфатіоны.4.Якаснаярэакцыянакарбанатіоны.5.Распазнаваннеіонаўкіслотныхастаткаў(хларыд,сульфат
ікарбанатіонаў).
Практычныя работы2.Атрыманне і вывучэнне ўласцівасцей аксіду вугляроду(IV)
(1гадзіна).3.Рашэннеэксперыментальныхзадачпатэме (1гадзіна).
ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:давацьазначэнніпаняццям: якасная рэакцыя;
алат ропія; галагены; галагеніды; нітраты; сульфаты; фасфаты; карбанаты; сіліка ты; арганічныя злучэнні;
умець:z� называць хімічныяэлементыметалыінеметалы;фізічныяіхімічныяўласцівасцінеметалаўііхзлучэнняў;якасныярэакцыінааніёныCl–,SO
42–,CO
32–;будаўнічыяматэрыялы;
217
z� вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна паякасныхрэакцыях);z� адрозніваць карбанаты,хларыды і сульфаты (эксперыментальна).
Т э м а 4. Металы (17 гадзін)
Становішчаметалаўуперыядычнайсістэмехімічныхэлементаўіасаблівасціэлектроннайбудовыіхатамаў.
Простыярэчывыметалы,іхфізічныяўласцівасці.Паняццепрасплавы.Ужываннеметалаў і сплаваў.Біялагічнаяроляметалаў.
Агульныяхімічныяўласцівасціметалаў: узаемадзеянне знеметаламі,вадой,разбаўленымікіслотамі,воднымірастворамісолей.Радактыўнасціметалаў.
Паняццепракарозіюжалеза.Злучэнніметалаў:асноўныяаксіды,асновы,амфатэрныяаксі
ды ігідраксіды,солі.Якаснаевыяўленнекатыёнаўкальцыюібарыюўрастворахіх
солей.Паняццепражорсткасцьвады.Знаходжаннеметалаўупрыродзе.Хімічныяспосабыатрыман
няметалаў з іх прыродных злучэнняў: аднаўленне вугляродам,аксідамвугляроду(II),вадародам,металамі.
ПаняццепраэлектролізнапрыкладзерасплавуNaCl.
Дэманстрацыі12.Узорыметалаў і сплаваў.13.Узаемадзеяннеметалаўзкіслародам,вадой.14.Якасныярэакцыіна іоныкальцыюібарыю.15.Электролізрастворухларыдумедзі(II).
Лабараторныя доследы6.Узаемадзеяннеметалаўзрастворамікіслот.7.Узаемадзеяннеметалаўзрастворамісолей.8.Памяншэннежорсткасцівады.
Практычныя работы4.Рашэннеэксперыментальныхзадачпатэме (1гадзіна).
218
ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:давацьазначэнніпаняццям: рад актыўнасці
металаў; сплавы; электроліз; карозія жалеза, жорсткасць вады;умець:z� называць фізічныя і хімічныя ўласцівасці металаў і іхзлучэнняў;якасныярэакцыінакатыёныCa2+ іBa2+;z� вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна паякасныхрэакцыях);
ажыццяўляцьнаступныявідыдзейнасці:z� састаўляць ураўненні рэакцый, якія характарызуюцьхімічныяўласцівасцівывучаныхзлучэнняў;z� характарызаваць фізічныя іхімічныяўласцівасці вывучаных злучэнняў; прычыныкарозііжалеза і магчымасці яепапярэджання;z� тлумачыць прычыныжорсткасцівадыіспосабыяеўстаранення.
Т э м а 5. Абагульненне ведаў (2 гадзіны)
Хіміяваколнас.Хімія іахованавакольнагаасяроддзя.
ПА ВЫНІКАХ ВЫВУЧЭННЯ ТЭМЫ ВУЧНІ ПАВІННЫ:
z� характарызаваць ролюхіміі ў паўсядзённымжыцці і рашэнніэкалагічныхпраблем.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ IX КЛАСА
Вучніпавінныдавацьазначэнніпаняццям:элект-раліты і неэлектраліты; аніён, катыён; рэакцыі з удзелам іонаў, рэакцыі іоннага абмену; якасная рэакцыя; алатропія; га-лагены; галагеніды; нітраты; суль фаты; фасфаты; карбанаты; сілікаты; арганічныя злучэнні; рад актыў насці металаў; сплавы; электроліз; карозія жалеза; жорсткасць вады.
Вучніпавінныўмець:z� называць катыёны і аніёны;умовынеабарачальнагапраходжаннярэакцыйіоннагаабмену;хімічныяэлементыметалыінеметалы;фізічныяіхімічныяўласцівасціметалаў,неметалаўііхзлучэнняў;якасныярэакцыінакатыёныCa2+іBa2+;аніёныCl–,SO
42–,CO
32–;будаўнічыяматэрыялы;
219
z� вызначаць неарганічныя злучэнні (эксперыментальна паякасныхрэакцыях);z� адрозніваць ураўненніхімічныхрэакцыйумалекулярнай ііоннайформе;паняцці:атам, хімічны элемент, простае рэ-чыва; карбанаты, хларыды і сульфаты (эксперыментальна).
Вучні павінны ажыццяўляцьнаступныявідыдзейнасці:
z� запісваць формулунеарганічнагазлучэнняпаназверэчыва;z� састаўляць схемы запаўнення электронамі электронныхслаёў атамаў хімічных элементаў першых трох перыядаўперыядычнайсістэмы;ураўненнірэакцый,якіяхарактарызуюцьхімічныяўласцівасцівывучаныхзлучэнняў;ураўненніакісляльнааднаўленчыхрэакцыйірасстаўляцькаэфіцыентыметадамэлектроннагабалансу;z� характарызаваць хімічныя элементы па становішчы ўперыядычнай сістэме і будове атамаў;фізічныя і хімічныяўласцівасцівывучаныхзлучэнняў;прычыныкарозііжалезаімагчымасціяепапярэджання;ролюхімііўпаўсядзённымжыцці ірашэнніэкалагічныхпраблем;z� тлумачыць электраправоднасць раствораў электралітаў;прычыны разнастайнасці і значэнне арганічных рэчываў;прычыныжорсткасцівадыіспосабыяеўстаранення;z� аналізавацьвынікілабараторныхдоследаў,практычныхработ;вучэбнуюінфармацыю;z� ужываць вывучаныяпаняцціізаконыпрыхарактарыстыцысаставуіўласцівасцейрэчываў,хімічныхрэакцый,спосабаўатрымання рэчываў, рашэнні разліковых задач; правілыбяспечныхпаводзінпрыабыходжаннізрэчывамі,хімічнымпосудам,лабараторнымабсталяваннемінагравальныміпрыборамі;z� абыходзіцца з рэчывамі, хімічнымпосудам, лабараторнымабсталяваннем,награвальныміпрыборамі;z� праводзіць матэматычныявылічэнніпрырашэнніразліковыхзадач;хімічныэксперымент;z� карыстацца вучэбным дапаможнікам; інструкцыяй паправілахбяспечныхпаводзінухімічнымкабінеце;інструкцыяйпрывыкананніхімічнагаэксперыменту.
Колькасць пісьмовых кантрольных работ — 4 (4гадзіны)
220
ПРАЦОЎНАЕ НАВУЧАННЕАбслуговая праца
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Асноўнаймэтай вучэбнага прадмета «Працоўнае навучанне.Абслуговаяпраца»з’яўляеццафарміраваннеасноўкампетэнтнасцівучняўурозныхсферахпрацоўнай,гаспадарчабытавойдзейнасці,дэкаратыўнапрыкладнай творчасці, якая спрыяе сацыялізацыіасобыўсучасныхсацыяльнаэканамічныхумовах.
Рэалізацыягэтаймэтыпрадугледжваерашэнневучэбных,развіццё вых івыхаваўчых задач:
z� фарміраванневедаў,уменняўінавыкаўупрацэсевыкананнярозныхвідаўвучэбнапазнавальнайіпрацоўнайдзейнасці(тэхналагічныхаперацый)паапрацоўцыматэрыялаўігатаванніежы,вядзенніхатняй гаспадаркі, дэкаратыўнапрыкладнойтворчасці,дамаводстве,вырошчванніраслін;z� фарміраваннеасноўграфічнайітэхналагічнайпісьменнасці,уменняўэканомнавыкарыстоўвацьматэрыялыівыконвацьправілыбяспечныхпаводзін;z� фарміраваннегатоўнасцiвучняўдапрафесiйнагасамавызначэння;z� развіццёпазнавальных інтарэсаў і самастойнасці;творчых,канструктарскіхздольнасцей;тэхнічнагаімастацкагамыслення;камунікатыўныхіарганізатарскіхуменняўупрацэсевыкананнярозныхвідаўдзейнасці;z� выхаваннепрацавітасці,культурыпрацы,ініцыятыўнасціісамастойнасці,эстэтычнагагусту,культурыпаводзінізносін,далучэннедакультурныхнацыянальныхкаштоўнасцейітрадыцый.
Змествучэбнайпраграмырэалізуеццаўпрацэсетэарэтычнагаіпрактычнаганавучання.Практычнаенавучаннеажыццяўляеццаўпрацэсевыкананнявучняміпрактычныхработ.
221
Навучанневучэбнамупрадмету«Працоўнаенавучанне.Абслуговаяпраца»наIIступеніагульнайсярэдняйадукацыігрунтуеццанаметадалагічныхпадыходах:сістэмнадзейнасным,асяроддзевым,асобаснаарыентаваным,культуралагічным,кампетэнтнасным.
Даасноўныхвідаўкампетэнцый,штофарміруюццаўпрацэсепрацоўнаганавучаннявучняў,адносяццаасобасныя,метапрадметныя іпрадметныя.
Асобасныя кампетэнцыі арыентаванынагатоўнасцьіздольнасць вучняў да самаразвіцця.Да асобасныхкампетэнцый адносяцца:
z� каштоўнасна-сэнсавыя —здольнасцідакаштоўнаснагаіэмацыянальнавалявога ажыццяўлення дзейнасці; здольнасціпрымаць ведыяккаштоўнасць, умець гарманічна адаптаваццаў сучасным свеце, выбірацькаштоўнасныя,мэтавыяі сэнсавыяўстаноўкі для сваіх дзеянняў, самастойна выяўляцьсупярэчнасці іпрымацьрашэнні;z� рэфлексіўна-ацэначныя —здольнасціўсведамленняўласныхіндывідуальнаасобасных асаблівасцей, свайго псіхічнагастану;здольнасціажыццяўляцьсамакантрольісамаацэнку,гатоўнасцьдасамаўдасканалення ісамаразвіцця;z� камунікатыўныя—здольнасцідаарганізацыііпрадуктыўнага супрацоўніцтва ў калектыўнай дзейнасці, здольнасцідапускацьмагчымасць існаванняўлюдзейрозныхпунктаўгледжання,улічваць іх і імкнуццадакаардынацыірозныхпазіцыйусупрацоўніцтве,выкарыстоўвацьмаўленнедлярэгуляцыісваіхдзеянняў,дамаўляццаіпрыходзіцьдаагульнагарашэнняўсумеснайдзейнасці,адэкватнавыкарыстоўвацьмаўленчыясродкідлявырашэннярозныхкамунікатыўных,арганізацыйныхіпрактычныхзадач.
Метапрадметныя кампетэнцыі накіраванына авалоданневучнямі ўніверсальнымі вучэбнымі дзеяннямі (рэгулятыўнымі,інфармацыйнымі,пазнавальнымі),якіяскладаюцьасновуўменнявучыцца.Даметапрадметныхкампетэнцыйадносяцца:
z� рэгулятыўныя —здольнасціпрымацьвучэбнуюзадачу,ставіцьмэтыўвучэбнатэхналагічнайітворчайдзейнасці,планавацьсваедзеянніўадпаведнасцізпастаўленымізадачамііўмовамііхрэалізацыі,ажыццяўляцьпрамежкавыівыніковы
222
кантроль,ацэнкувучэбныхдзеянняўуадпаведнасцізпастаўленымі задачамі і ўмовамі іх выканання, адэкватнаўспрымаць ацэнку настаўніка, выконваць вучэбныя дзеянні ўтэарэтычнай іпрактычнайдзейнасці;z� інфармацыйныя —здольнасці ажыццяўляцьпошук, апрацоўку, захоўванне і перадачу неабходнай інфармацыі ўадпаведнасці з узроўнем і складанасцю вырашэння задач,ствараць уласны інфармацыйны прадукт, прадстаўляцьінфармацыюў разнастайнайформе (таблічнай, графічнай,схематычнай і інш.) для вырашэння задач, фармулявацьадказы ў вуснай і пісьмовайформе, арыентаваццана разнастайнасцьспосабаўвырашэннязадач,вылучацьістотнуюінфармацыюзтэкстаўрозныхвідаў;z� пазнавальныя —здольнасці ажыццяўляць вучэбнапазнавальную дзейнасць, аналізаваць прадметы з вылучэннемістотныхінеістотныххарактарыстыкіэлементаў,праводзіцьпараўнаннепазададзеныхкрытэрыях,будавацьразважанніпра вырабы, іх будову, уласцівасці і сувязі, падагульняць,выяўляцьаналогіі,ажыццяўляцьпраектнуюдзейнасць.
Прадметныя кампетэнцыі фарміруюццаўпрацэсезасваеннявучнямі тэарэтычных ведаў, практычных уменняў і навыкаў урозныхвідахвучэбнапазнавальнай,працоўнай,гаспадарчабытавойдзейнасці,упрацэсевывучэнняасноўматэрыялазнаўства,вядзенняхатняйгаспадаркі,выкананнятэхналагічныхаперацыйпаапрацоўцыматэрыялаўігатаванніежы,дэкаратыўнапрыкладныммастацтве, дамаводстве, вырошчванні раслін (рацыянальнае выкарыстанневучэбнайідадатковайтэхналагічнайінфармацыідляпраектаванняістварэнняаб’ектаўпрацы;ацэнкаўласцівасцейматэрыялаўігалініхпрымянення;арыентацыяўнаяўныхтэхнічныхсродках і тэхналогіях стварэння аб’ектаўпрацы; распазнаванневідаў, прызначэнняматэрыялаў, інструментаў і абсталявання;планаванне тэхналагічнагапрацэсу;падборматэрыялаў з улікамхарактару аб’екта працы і тэхналогіі; падбор інструментаў і абсталявання з улікампатрабаванняў тэхналогіі; праектаваннепаслядоўнасці тэхналагічныхаперацый і складанне тэхналагічнайдакументацыі; выкананнетэхналагічныхаперацыйз захаваннемустаноўленыхнорм,правілбяспечнайпрацыі інш.).
223
Змествучэбнагапрадмета«Працоўнаенавучанне.Абслуговаяпраца»прадстаўленыінварыянтныміварыятыўнымкампанентамі.
Інварыянтны кампанент уключаераздзелы:«Асновы гатавання ежы», «Аcновы выкананняшвейных вырабаў», «Асновыдамаводства»,«Асновывырошчванняраслін».
Усераздзелыпраграмыўтрымліваюцьасноўныятэарэтычныязвесткііпрактычныяработы.Прыгэтымпрадугледжваецца,штоперад выкананнемпрактычныхработ вучні павінны асвоіць неабходнымінімум тэарэтычнагаматэрыялу. Вучэбныматэрыялструктураваныўлагічнайпаслядоўнасцідлявывучэння.Длякожнайтэмывызначанывідыпрактычныхработ,зместякіхнакіраванынафарміраваннеўменняўінавыкаў,неабходныхупаўсядзённымжыцці.
Прывывучэнніраздзела«Асновы гатавання ежы»закладваюццаасновыкультурыхарчавання.Асаблівуюўвагутрэбазвярнуцьна вывучэнне асноўных звестак аб прадуктах харчавання, выбарпрадуктаўхарчавання, вызначэнне іх дабраякаснасці і ўмоўзахоўвання;на вывучэнне тэхналогіі гатавання страў і напояў звыкарыстаннемкухонныхпрылад, сталовыхпрыбораў, посуду,інструментаўіабсталявання.Зместтэмы«Беларускаянацыянальная кухня» накіраванына адраджэнне і захаванне кулінарныхтрадыцыйнацыянальнайкухні.
Змест раздзела«Асновы выканання швейных вырабаў» накіраваны на асваенне асноў праектавання, выканання і доглядувырабаўзтэкстыльныхматэрыялаў.
Зместраздзела«Асновы дамаводства» фарміруекультурубыту.Увучняўпавінныбыцьсфарміраваныведы,неабходныягаспадынідлязабеспячэннякамфортуіўтульнасціўдоме.Катэгорыяагульныхзвестак іпаняццяў садзейнічае адраджэнню і захаваннюсямейныхінацыянальныхкультурныхтрадыцый.Прыпланаваннівыбаруаб’ектаўпрацымагчымавыкарыстаннегадзінітэмварыятыўнагакампанентавучэбнайпраграмы.Прывывучэннітэмраздзела дапускаецца азнаямленне змагчымасцямі выкарыстаннякамп’ютарныхпраграмдля візуалізацыіпраектавання інтэр’еранарозныхэтапахягораспрацоўкі.
Раздзел«Асновы вырошчвання раслін» вывучаецца ва ўстановахагульнайсярэдняйадукацыі,якіямаюцьвучэбнадоследныўчастак. Тэмыраздзела накіраванынафарміраванне ведаў пра
224
асартымент раслін, асаблівасці іх вырошчвання і правілыпа іхдоглядзе.
Паслякожнагараздзелавучэбнайпраграмывызначаныасноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, якіяўтрымліваюцьпералік ведаў (на ўзроўні ўяўлення і разумення),уменняўінавыкаў,штопадлягаюцькантролюўпрацэсенавучанняназанятках.
Варыятыўны кампанент ахопліваерозныявідыдэкаратыўнапрыкладной творчасці і накіраваны галоўнымчынамна азнаямленневучняўзнароднайтворчасцюідалучэннедаяе.Настаўнікудаеццамагчымасцьсамастойнавызначыцьвідтворчасці(адзінабонекалькі)укожнымкласеабовыбрацьскразнуютэмузVпаIXклас.Акрамя пералічаных у вучэбнай праграме відаў дэкаратыўнапрыкладнойтворчасці,настаўнікможавыбрацьіншы(неназваныўспісе)відтворчасцізулікамузроставыхасаблівасцейіжаданняўвучняў,стануматэрыяльнатэхнічнайбазы,рэгіянальныхімясцовыхумоў,асаблівасцей ітрадыцый.
Упрацэсепрацоўнаганавучаннянастаўнікунеабходна выкарыстоўвацьміжпрадметныя сувязі, якія актывізуюцьпазнавальнуюдзейнасцьвучняў,развіваюцьіхмысленнеіпамяцьпрыпераносеіпадагульненніведаўзрозныхвучэбныхпрадметаў.Наўрокахабслуговайпрацыпрасочваюццаміжпрадметныя сувязі з такімівучэбныміпрадметамі,як«Фізіка»,«Біялогія»,«Хімія»,«Матэматыка»,«Інфарматыка»і«Чарчэнне».Вывучэннеіаналізвучэбныхпрагрампаіншыхвучэбныхпрадметахдаемагчымасцьнастаўнікудыдактычнаправільнарэалізавацьміжпрадметныясувязіўсістэмевучэбнай і пазакласнайработыпа абслуговайпрацы з апорайнаранейзасвоеныяведывучняў.
Фарміраваннетэарэтычныхзвестакправодзіццаўпрацэсевывучэнняновагаматэрыялу іпры інструктаванні вучняўдавыканання іміпрактычныхзаданняў.Усевідывучэбныхзаняткаўпаабслуговайпрацыносяцьуасноўнымпрактыкаарыентаваныхарактар.Вучэбнайпраграмайпрадугледжаныпрактычныяработы,атаксамапрыкладныпераліквырабаўякдляіндывідуальных,такі для групавыхпрактычныхработ.Пералік вырабаўможа змяняццаідапаўняццанастаўнікамзулікамжаданняўімагчымасцейвучняў,стануматэрыяльнатэхнічнайбазы.Выбарвырабаўпавінензабяспечвацьмагчымасць дынамічнага развіцця ўменняў, якія
225
фарміруюцца ў вучняў, і забяспечвацьмагчымасць дасягненняўстаноўленыхвынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў(кампетэнцый).
Практычныяўменніінавыкі,атрыманыянаўрокахпрацоўнаганавучання,рэкамендуеццаразвівацьнафакультатыўныхзаняткахіўгурткахпаадпаведныхпраграмах.
Увучэбнайпраграмедлякожнагакласанастаўнікмаеправазмяніцьпаслядоўнасць вывучэнняраздзелаў і тэмпрыўмове захаванняцэласнасці сістэмыпадрыхтоўкі вучняў да працоўнай,гаспадарчабытавой дзейнасці, не парушаючыпры гэтымлогіківывучэннякурсаўцэлым.
Змэтайпавышэння эфектыўнасці правядзення вучэбных заняткаўпа абслуговайпрацынастаўнікможавыкарыстоўвацьпасваіммеркаванніда15%вучэбнагачасузулікаммясцовыхумоўінаяўнасціматэрыяльнатэхнічнайбазыкабінета.
Асаблівуюўвагуўпрацэсепрацоўнаганавучаннявартазвяртацьнавыкананневучняміправілбяспечныхпаводзінпрыправядзенніработ,правілсупрацьпажарнайбяспекіісанітарнагігіенічныхумоўпрацыўкабінеце.У адпаведнасці з гігіенічныміпатрабаваннямі,ззахаваннемтэхнікібяспекі,атаксамазмэтайзасцярогіадзеннядзелавогастылюадзабруджванняіпашкоджаннямэтазгоднапрадугледзецьдляўрокаўпрацоўнаганавучаннянаяўнасцьувучняўі настаўніка зручнага іфункцыянальнага спецыяльнага адзення(халат,куртка,фартух,нарукаўнікі і інш.).
Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразнастайныяметадынавучанняівыхавання:расказ,гутарка,самастойнаяработа,наглядныяметады,практычныяработыіінш.Змэтайактывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў выкарыстоўваюццаметадыпраблемнага навучання, інтэрактыўныя, эўрыстычныя,гульнявыяметады,метадпраектаў і інш.
Мэтазгоднаспалучацьфрантальныя,групавыя,парныяііндывідуальныяформынавучання,выкарыстоўвацьтакіявідыўрокаў,якурокдаследаванне,урокпрактыкум,урокэкскурсія,урокгульня, інтэграваныўрок і інш.
Выбарформ і метадаў навучання і выхавання вызначаеццанастаўнікамсамастойнанаасновемэтізадачвывучэнняпэўнайтэмы,сфармуляваныхувучэбнайпраграмепатрабаванняўдавынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікам іхузроставых і індывідуальныхасаблівасцей.
226
Кантроль вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў праводзіцца ўформе вуснага апытання вучняў, выканання імі самастойныхпрактычныхработ,тэставыхзаданняў,тэхналагічныхаперацый,творчыхпраектаў, выканання вырабаў, распрацоўкі графічнай ітэхналагічнайдакументацыі.Зулікампрацэсуальнагаівыніковагааспектаў дзейнасці вучняў ацэнка практычных работ павіннаажыццяўляццапанаступныхкрытэрыях:арганізацыявучэбнагамесца; выкананне правіл бяспечныхпаводзін; рацыянальнасцьпрымяненняінструментаў,прыстасаванняўіабсталявання;правільнасцьвыкананнятэхналагічныхаперацый;узровеньсамастойнасціі творчыпадыходупрацэсе выкананняпрактычнайработы;час,затрачанынавыкананнепрактычнайработы;адпаведнасцьвырабу(загатоўкі)чарцяжу.
ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАН
№п/п Раздзелы і тэмы Колькасць гадзін
ІНВАРЫЯНТНЫКАМПАНЕНТ
I Асновыгатаванняежы 7/7*
II Асновывыкананняшвейныхвырабаў 16/14
III Асновыдамаводства 5/4
IV Асновывырошчванняраслін 0/4
ВАРЫЯТЫЎНЫКАМПАНЕНТ**
123
ВышыўкаВязаннекручкомВязаннепруткамі
7/6
__________
*—Колькасцьгадзіндлявывучэнняраздзелаў(тэм)(улічніку—дляўстаноў агульнай сярэдняйадукацыі,якіянемаюцьвучэбнадоследныхучасткаў, уназоўніку—дляўстаноўагульнай сярэдняйадукацыі,якіямаюцьвучэбнадоследныяўчасткі).
**—Паслядоўнасць і выбар колькасці тэм на вывучэнне раздзелаўварыятыўнагакампанентаўкожнымкласеажыццяўляеццанастаўнікамсамастойнанападставежаданнявучняў,рэгіянальныхасаблівасцейітрадыцый.
227
№п/п Раздзелы і тэмы Колькасць гадзін
4567891011
Абрэзкаваятэхніка (пэчворк)БісерапляценнеРаботазсаломкайТкацтваНітачныдызайн (ізанітка)РоспіспатканінеВаляннеДэкупажі інш.
7/6
У с я г о 35/35
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА
І Н В А Р Ы Я Н Т Н Ы К А М П А Н Е Н Т
Р а з д з е л I Асновы гатавання ежы (7/7 гадзін)
Аб’екты грамадскага харчавання.Агульныязвесткіпрааб’екты грамадскага харчавання, іх ролю, класіфікацыю (рэстаран,кафэ,буфет,бар,сталоваяі інш.).Азнаямленнезменюіягораздзеламі.
Практычная работа. Вывучэнне прапанаваных варыянтаўменю.
Сервіроўка стала. Агульныя звесткіпрахарактэрныяасаблівасцісервіроўкісталаівідыпрыёмагасцей(маладзёжнаявечарына,фуршэт,кактэйль,чайныстол і інш.).Асаблівасцісервіроўкістала (навыбар).
Практычная работа. Сервіроўка стала (маладзёжная вечарына і інш.).
Віды цеста і спосабы яго падрыхтоўкі.Агульныя звесткіпразначэнневырабаўзцестаўхарчаваннічалавека;прамуку,яевіды,
228
вызначэнне дабраякаснасці мукі, умовы і тэрміны захоўвання,сыравіну, якая выкарыстоўваецца дляпадрыхтоўкі цеста.Відыцеста.Відыразрыхляльнікаў,іхпрызначэнне.Кухонныяпрыладыіпосуд,неабходныядляпадрыхтоўківырабаўзцеста.Тэхналогіяпадрыхтоўківырабаўзцеста.Патрабаваннідаякасці.Афармленнегатовыхстраў.Правілыпадачы.
Практычныя работы.Падрыхтоўкавырабаўзцеста.Вызначэннедабраякаснасцімукі.
Салодкія стравы. Агульныязвесткіпразначэннесалодкіхстраў,іхвідыўхарчаваннічалавека.Спосабыцеплавойапрацоўкі,якіяўжываюццапрыпадрыхтоўцысалодкіхстраў.Кухонныяпрыладыіпосуд,неабходныядляпадрыхтоўкі салодкіх страў.Тэхналогіяпадрыхтоўкісалодкіхстраў.Патрабаваннідаякасці.Афармленнегатовыхстраў.Правілыпадачы.
Практычная работа.Падрыхтоўкасалодкіхстраў.
Беларуская нацыянальная кухня.Агульныязвесткіпраасаблівасцітэхналогііпадрыхтоўкістраўбеларускайнацыянальнайкухні,звязаныхзсямейныміабрадамі.Патрабаваннідаякасці.Правілыпадачы.
Практычная работа.Падрыхтоўкастраўбеларускайнацыянальнайкухні.
Азнаямленнезпрафесіяміпекара,кандытара і інш.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення:агульныязвесткіпрааб’ектыграмадска
гахарчавання, іх ролю,класіфікацыю,характэрныяасаблівасцівідаўпрыёмугасцей,значэнневырабаўзцестаўхарчаваннічалавека,прамуку,яевіды;значэннесалодкіхстраў,іхвідыўхарчаваннічалавека;
на ўзроўні разумення: звесткіпрамуку,цеста і правілыягопадрыхтоўкі;відыразрыхляльнікаў.
Вучніпавінныўмець:z� сервіравацьстолдапрыёмугасцей;z� вызначацьдабраякаснасцьмукі;
229
z� выконвацьпершаснуюапрацоўкумукі,гаватацьвырабызцеста,салодкіястравы;z� вызначацьякасцьпрыгатаваныхстраў,афармляцьіпадавацьгатовыястравы;z� карыстаццапосудам(кухонным,сталовым),прыладамі,прыстасаваннямі,бытавыміэлектрапрыборамі,неабходнымідляапрацоўкіпрадуктаўпрыпадрыхтоўцыстраў.
Вучніпавінны валодаць:z� правіламібяспечныхпаводзін;z� навыкаміпадрыхтоўківырабаўзцеста і салодкіхстраў;z� навыкамісервіроўкісталаіафармленняпрыгатаваныхстраў;z� навыкамі знаходжання неабходнай інфармацыі ў розныхкрыніцах.
Р а з д з е л II Асновы выканання швейных вырабаў
(16/14 гадзін)Сучасныя тэкстыльныя матэрыялы. Агульныя звесткі пра
нятканыяматэрыялы,іхуласцівасці,пракладачныя,дубліруючыяіпадкладачныяматэрыялы.Агульныязвесткіпратрыкатажнаепалатно,яговідыіўласцівасці,выкарыстаннепрывыкананнішвейныхвырабаў.Відысучасныхаздобныхматэрыялаў(папрызначэнні).
Практычная работа.Вывучэннеўласцівасцейтрыкатажнагапалатна.
Стыль у адзенні.Агульныязвесткіпрастыльіансамбльуадзенні,касцюм (павідзе іпрызначэнні) і аксесуараўдаяго.Паняццепрарацыянальныгардэроб.
Практычная работа. Вырабаксесуараўдаадзення.
Выбар і стварэнне эскіза швейнага вырабу.Агульныязвесткіпрамастацкіэскіз.Відымастацкагаэскіза.
Практычная работа. Распрацоўкамастацкага эскізашвейнага вырабу,падборматэрыялаў, выбар віду аздабленняпаводлевыбранагастылю.
Вызначэнне памераў швейнага вырабу. Агульныязвесткіпрамеркі,неабходныядляпабудовычарцяжа,правілывыбарупрыбавакузалежнасціадвідувырабуіўласцівасцейасноўныхматэрыялаў.
230
Практычная работа. Зняццемерак дляпабудовычарцяжашвейнагавырабу.
Пабудова чарцяжа швейнага вырабу. Агульныя звесткі праасаблівасці пабудовылякальныхкрывыхна чарцяжышвейнагавырабу,афармленне ічытаннечарцяжа.
Практычная работа. Пабудовачарцяжашвейнагавырабу.
Мадэліраванне швейнага вырабу.Агульныязвесткіпраспосабымадэліравання(занясеннезмяненняўікарэкціроўкавыкрайкіпаасноўныхканструктыўныхлініях).
Практычная работа. Выкананнемадэліраванняшвейнагавырабу.
Раскрой тканіны.Агульныязвесткіпратэхналагічнуюпаслядоўнасцьвыкананняшвейнага вырабу з улікаммеханічных іфізічныхуласцівасцейтканін.Паслядоўнасцьраскрою.
Практычная работа.Падрыхтоўкатканіныіяераскрой.
Прызначэнне і прыёмы выканання машынных швоў.Агульныязвесткіпракласіфікацыюмашынныхшвоў(папрызначэнні).Паслядоўнасцьвыкананнямашынныхшвоў.
Практычная работа.Выкананнеўзораўмашынныхшвоў(навыбар).
Тэхналогія выканання швейнага вырабу.Падрыхтоўкадэталейкроюда апрацоўкі.Апрацоўка і аздабленне вырабу з улікаммеханічных іфізічныхуласцівасцейтканін.
Практычная работа.Выкананнешвейнагавырабу.Канчатковая апрацоўка швейнага вырабу.Агульныя звесткі
праканчатковуюапрацоўкушвейнагавырабузулікаммеханічныхіфізічныхуласцівасцейтканін іпрадоглядяго.
Практычная работа. Выкананнеканчатковайапрацоўкішвейнагавырабу.Вывучэннехарактарыстакмыйныхсродкаў.
Азнаямленнезпрафесіяйкасцюмера і інш.
Прыкладны пералік вырабаў: вырабыдляафармленняінтэр’еракухні (прыхватка, тэкстыльныкошык, грэлка для заварачнагачайніка,пакетніца,сэты,арганайзернасценны,сашэдлясталовыхпрыбораў і інш.) і інш.
231
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення: агульныя звесткі пра відынятканых,
пракладачных,дубліруючых,падкладачныхматэрыялах; трыкатажнаепалатно,яговідыіўласцівасці,выкарыстаннепрывыкананнішвейныхвырабаў;касцюм,яговідыіпрызначэнне,аксесуары,іхвідыіпрызначэнне;асаблівасціпабудовычарцяжашвейнагавырабу; спосабымадэліравання;класіфікацыюмашынныхшвоў(папрызначэнні),мыйныясродкі.
на ўзроўні разумення: сутнасцьпаняццяў:трыкатаж, стыль, ансамбль у адзенні, касцюм, рацыянальны гардэроб, аксесуар; уласцівасцінятканыхматэрыялаў.
Вучніпавінныўмець:z� улічваць уласцівасці тканін і трыкатажнага палатна прывыкананнівырабаў;z� распрацоўвацьэскізвырабу;z� разлічвацьколькасць тканіны,неабходнуюдлявыкананняшвейнагавырабу;z� выконваць раскройматэрыялу, эканомна расходавацьматэрыялы;z� працавацьнашвейнаймашыне;выконвацьшвейныявырабыіаксесуарыдаадзення;z� выконвацьканчатковуюапрацоўкушвейнагавырабу,ажыццяўляцьдоглядвырабаўзтэкстыльныхматэрыялаў.
Вучніпавіннывалодаць:z� правіламібяспечныхпаводзін;z� правіламівыкананнясанітарнагігіенічныхпатрабаванняў;z� спосабаміарганізацыівучэбнагамесца;z� прыёмамівыкананнятэхналагічныхаперацый;z� навыкаміўжыванняканструктарскайітэхналагічнайдакументацыі;z� прыёмаміажыццяўленнясамакантролюякасцівыконваемагавырабу;z� навыкамізнаходжаннянеабходнайінфармацыіўрозныхкрыніцах.
232
Р а з д з е л III Асновы дамаводства (5/4 гадзіны)
Хатняя эканоміка.Агульныязвесткіпраструктурусямейнагабюджэту(даходы,выдаткі,баланс,планаваннебюджэту);рацыянальнаевядзеннехатняйгаспадаркі.
Практычная работа.Складаннетабліцыпланаваннясямейнагабюджэту.
Правы спажыўца.Агульныязвесткіпраправыспажыўца(Законпрааховупраўспажыўца,органынаглядузаправаміспажыўца);правілызваротуняякаснагатавару(тэрмінабслугоўвання,гарантыйнытэрмін,тэрмінпрыдатнасці,таварнычэк,касавычэк).
Практычная работа. Вызначэнне якасці прапанаванага тавару.
Імідж дзелавога чалавека.Агульныязвесткіпраскладнікііміджусучаснагадзелавогачалавека (знешнівыгляд,культурапаводзін,культуразносініг.д.);маўленчыэтыкет(прывітанне,формызвароту,размовапатэлефоне).
Практычная работа.Складаннерэзюмэ.
Інтэр’ер нашага дома.Агульныя звесткі аб праектаванні інтэр’ера,праэтапыстварэнняпраектаў інтэр’ера (збор інфармацыі,эскізаванне,планіроўка); спосабы стварэннямакетаў (папяроваеі камп’ютарнаемадэліраванне); відыкамп’ютарныхпраграмдлявізуалізацыіпраектаў(3dsMax,ArchiCAD,3DHomeДызайнер2002).
Практычная работа.Распрацоўкаварыянтапланіроўкіжылогапамяшкання.
Азнаямленнезпрафесіяйдызайнера інтэр’ера і інш.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення: агульныязвесткіпра структуру сямей
нагабюджэту;правыспажыўца;маўленчыэтыкет;праектаваннеінтэр’ера;спосабыстварэннямакетаў;
на ўзроўні разумення: сутнасцьпаняццяў:бюджэт, тэрмін абслу гоўвання, гарантыйны тэрмін, тэрмін прыдатнасці, імідж; спосабырацыянальнагавядзенняхатняйгаспадаркі.
233
Вучніпавінныўмець:z� складацьпланрацыянальнагавыкарыстаннясямейнагабюджэту;z� вызначацьякасцьпрапанаванагатавару;z� распрацоўвацьпланіроўкужылогапамяшкання;z� складацьрэзюмэ.
Вучніпавіннывалодаць:z� правіламібяспечныхпаводзін;z� навыкамі знаходжання неабходнай інфармацыі ў розныхкрыніцах,складанняалгарытмувыконваемайработы.
Р а з д з е л IV Асновы вырошчвання раслін (0/4 гадзіны)
Газоны: тыпы і віды, тэхналогія ўпарадкавання. Агульныязвесткіпратыпыгазонаў(спартыўны,дэкаратыўны,спецыяльны);відыдэкаратыўныхгазонаў(партэрныя,паркавыя,маўрытанскія,лугавыя);асартыментрасліндлястварэннягазонаў.Працэсупарадкаваннягазонаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрыпадрыхтоўцыўчасткадлястварэннягазона.
Практычная работа.Падрыхтоўка ўчастка для стварэннягазона.
Асартымент раслін для стварэння газонаў.Агульныя звесткіпраасартыментгазонныхтраўіглебапокрыўныхкультур,тэхналогію іх вырошчвання.Падрыхтоўка глебы для стварэння газона.Пасеўгазонныхтраў.Доглядгазона.Правілыбяспечныхпаводзінпрыстварэннігазоназдывановыхраслін.
Практычная работа.Падрыхтоўкаглебы,стварэннеідоглядгазона.
Азнаямленнезпрафесіяйландшафтнагадызайнера і інш.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення:агульныязвесткіпратыпыівідыдэка
ратыўных газонаў; асартымент газонных траў і глебапокрыўныхкультур;
234
на ўзроўні разумення:звесткіпрагазон,працэсупарадкаванняідоглядгазона.
Вучніпавінныўмець:z� падрыхтоўвацьучастакдлястварэннягазона, глебупадгазоны;выбіраць і сеяцьгазоннуютраву;z� стварацьгазонздывановыхраслін,даглядацьяго.
Вучніпавіннывалодаць:z� правіламібяспечныхпаводзінпрыстварэннігазона;z� навыкамістварэннягазоназдывановыхраслін,падрыхтоўкіглебыпадгазон;z� прыёмамі ажыццяўлення самакантролюякасці выкананайработы;z� навыкамі знаходжання неабходнай інфармацыі ў розныхкрыніцах.
В А Р Ы Я Т Ы Ў Н Ы К А М П А Н Е Н Т(7/6 гадзін)
1. ВышыўкаАздабляльныя швы
Вышываннеяквіддэкаратыўнапрыкладногамастацтва.Відывышывання.Асаблівасцібеларускайнароднайвышыўкі.
Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганізацыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Выбармалюнкадлявышыўкі.Спосабыпераводумалюнканатканіну.
Відыаздабляльныхшвоў.Тэхналогія іх выканання.Спосабызамацаванняніткіўпачаткуіканцывышывання.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.
Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабу.Практычныя работы. Выкананнеўзораўаздабляльныхшвоў.
Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,вышытаямініяцюра
і інш.
235
Лічаныя швы
Лічаныяшвыўбеларускайнароднайвышыўцы.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза
цыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Набор.Тэхніка выканання вертыкальных і гарызантальныхнабораў.Спосабыпаваротувышывальнайніткіўканцыкожнагарада.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.
Лічанаягладзь.Спосабывыканання:аднабаковая,двухбаковая.Тэхнікавыканання.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.
Разнавіднасцішва«крыж».Тэхналогія вышыванняпростагакрыжарадаміпагарызанталі,вертыкаліідыяганалі.Патрабаваннідаафармленнядобрагаівываратнагабакоў.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.
Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабу.Практычныя работы. Практыкаванні ў выкананні лічаных
швоў.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,вышытаямініяцюра
і інш.
Гладзь
Відысвабоднагавышывання.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза
цыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Гладзь.Класіфікацыягладзіпаспосабевыканання,формеэлементаў,колеры.Тэхналагічныя асаблівасці выканання.Спосабызамацаванняніткінатканіне.Патрабаваннідаякасцівышыўкі.
Выбармалюнкаўдлявышыўкі.Спосабыпераводумалюнканатканіну.
Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабу.Практычныя работы. Практыкаванні ў вышыўцыгладдзю.
Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,вышытаямініяцюра
і інш.
Скразное вышыванне
Відыскразногавышывання.Строчаваевышыванне.Паняццепрамярэжку.Відымярэжак.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаванні
236
дляработы.Арганізацыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Тэхналогіяіпаслядоўнасцьвыкананнямярэжкі.Патрабаваннідаякасціработы.
Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабу.Практычныя работы. Практыкаванніўвыкананнімярэжак.
Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка і інш.
Аплікацыя з тканіны
Аплікацыя.Відыаплікацыі.Прымяненнеаплікацыізтканіны.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза
цыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Тэхналогіявыкананняаплікацыі.Спосабызамацаванняаплікацыі.Афармленнеработы.Патрабаваннідаякасціработы.
Практычныя работы. Практыкаванніўвыкананніматываў.Выкананневырабу.
Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,пано і інш.
2. Вязанне кручкомВязаннекручкомяквіддэкаратыўнапрыкладногамастацтва.
Асартыментвырабаў.Інструменты, прыстасаванні і матэрыялы для работы. Сані
тарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.Падборкручкаіпражы.Пачатковаяпятля,ланцужок.Асноў
ныявідыпетляў,іхумоўнаеабазначэнне.Структурапятлі.Спосабывывязванняпятлі.Патрабаваннідаякасціработы.
Прыёмывязанняпалатна.Відывязанняпакрузе.Рапортузору.Пабудова ічытаннесхемдлявязання.
Канчатковаяапрацоўкавязанагавырабу.Практычныя работы. Выкананнеўзораў.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: сурвэтка,прыхватка і інш.
3. Вязанне пруткаміВязаннепруткамі.Відыіспосабывязанняпруткамі.Асартымент
вырабаў.
237
Інструменты,прыстасаваннііматэрыялыдляработы.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Падборпруткоўіпражы.Падрыхтоўкадавязанняпражы,якаяўжываласяраней.
Наборпетляўпачатковагарада.Асноўныявідыпетляў.Схемапабудовыпятлі.Спосабывывязванняпетляў.Паняццепрапругавыяпетлі.Відыпругоў.Замацаваннепетляў.
Спосабыпрыбаўленняіўбаўленняпетляўпрывязанніпруткамі.Тэхналогія вязанняпяццюпруткамі.Патрабаванні даякасціработы.
Схема вязанагапалатна.Разлікшчыльнасці вязання і колькасціпетляўпачатковагарада.
Канчатковаяапрацоўка іафармленневырабаў.Практычныя работы. Выкананнеўзораў.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: шалік,павязканагалаву,шкар
пэткі,шапачка і інш.
4. Абрэзкавая тэхніка (пэчворк)Пэчворк.Асартыментвырабаў.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Аргані
зацыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Кампазіцыя з геаметрычных элементаў. Гарманічныя спалучэннітканінпафактуры,колеры.
Тэхналогіявыкананнявырабу.Машынныспосабзлучэнняабрэзкаў.Патрабаваннідаякасціработы.
Канчатковаеаздабленне іафармленневырабаў.Практычныя работы. Выкананнеэлементаўузору.Выкананне
вырабу.Прыкладны пералік вырабаў: прыхватка,сурвэтка і інш.
5. БісерапляценнеБісернаерукадзелле.Асноўныявідынізання.Асартыментвыра
баў.Матэрыялыіінструментыдляработы.Арганізацыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілы бяспечныхпаводзін.
Тэхніканізанняаднарадныхішматрадныхланцужкоўуаднуінекалькінітак.Схемынізання.
238
Аздабленневырабаў.Патрабаваннідаякасціработы.Практычныя работы. Засваеннепрыёмаўнізання.Выкананне
вырабу.Прыкладны пералік вырабаў: упрыгажэннізбісеру.
6. Работа з саломкайАплікацыя з саломкі
Аплікацыязсаломкіяквіддэкаратыўнапрыкладногамастацтва.Класіфікацыяаплікацыізсаломкі.
Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганізацыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Відысаломы,якаяпрымяняеццаў аплікацыі.Уласцівасці саломы.Відыфонудляаплікацыі.Кляі,якіяпрымяняюццаўаплікацыі.Апрацоўка элементаў кампазіцыі: таніраванне, наданнеаб’ёмнайформы.
Тэхналогіявыкананняаплікацыізсаломкі.Канчатковаеаздабленнекампазіцыі.Патрабаваннідаякасціработы.
Практычныя работы. Падрыхтоўкасаламяныхстужак.Выкананневырабу.
Прыкладны пералік вырабаў: дэкаратыўнаепано і інш.
Саломапляценне
Саломапляценнеякадзінзсамыхстаражытныхвідаўнародныхрамёстваў.
Відыпляцення.Плоскае іаб’ёмнаепляценне.Асноўныявідыплоскіх іаб’ёмныхпляцёнак.
Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганізацыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Нарыхтоўкаіпершаснаяапрацоўкасаломы.Падрыхтоўкасаломкідапляцення.
Тэхналогія саломапляцення.Спосабынарошчвання саломін.Аздабленнегатовыхпляцёнак.Патрабаваннідаякасціработы.
Практычныя работы. Засваеннепрыёмаўпляцення.Выкананневырабу.
Прыкладны пералік вырабаў: сувенірызсаломкі.
239
7. ТкацтваТкацтва як адзін з самых старажытных відаў народных ра
мёстваў.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза
цыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Паняццеабпрацэсеткацтва.Асноваіўток.Патрабаванні,штопрад’яўляюццаданітакасновыіўтку.
Падрыхтоўканітак асновы і ўткуда ткацтва.Разлік асновы.Нацягваннеасновынараму.Спосабынамотваннянітакутку.Прыёмыткацтва.
Тэхналогіявыкананняработы.Патрабаваннідаякасціработы.Практычныя работы. Засваеннепрыёмаўткацтва.Выкананне
вырабу.Прыкладны пералік вырабаў: пояс,павязканагалаву і інш.
8. Нітачны дызайн (ізанітка)Нітачныдызайняквідмастацкайдзейнасці.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза
цыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Асаблівасціраспрацоўкікампазіцыідля ізаніткі.Выкананне элементаў на аснове прамых ліній, вуглоў, дуг,
акружнасцей.Разметкаасновы.Падрыхтоўкафону.Тэхналогія выкананняработы.Афармленнеработы.Патраба
ваннідаякасціработы.Практычныя работы. Практыкаванніўвыкананніматываў.
Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: паштоўка,закладка,паноіінш.
9. Роспіс па тканінеРоспіспатканінеяквіддэкаратыўнапрыкладногамастацтва.
Відыроспісутканіны:халодныігарачыбатык,трафарэтны,свабодныівузельчыкавыроспіс.
Вузельчыкавыроспіс.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза
цыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
240
Падборфарбавальніка для тканіны з улікамяе валакністагаскладу.
Тэхналогіявыкананнявузельчыкавагароспісу.Спосабызамацаванняфарбаў.
Афармленнеработы.Патрабаваннідаякасціработы.Практычныя работы. Выкананне ўзораў у тэхніцы вузель
чыкавагароспісу.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: шалік,сурвэтка і інш.
10. ВаляннеВаляннезшэрсціяктэхнікарукадзелля.Відываляння.Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза
цыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Сухоевалянне.Відыіголакдляфільцавання.Сухоеваляннездапамогайшаблона.
Мокраевалянне.Разнастайныяхімічныярэчывы,якіяўжываюццадляваляння,тэхнікабяспекіпрыіхпрымяненні.Прынцыпзвальванняшарсцяныхвалокнаў.Асноўныявідыраскладкішэрсці:перпендыкулярнаяірадыяльная.Спосабызвальванняпалатна.Наданнеформызвальваемамувырабу.
Практычныя работы. Засваеннепрыёмаўваляння.Выкананневырабу.
Прыкладны пералік вырабаў: брошка,цацка і інш.
11. ДэкупажГісторыяўзнікнення іразвіццятэхнікі«дэкупаж».Матэрыялы,інструментыіпрыстасаваннідляработы.Арганіза
цыявучэбнагамесца.Санітарнагігіенічныяпатрабаванні.Правілыбяспечныхпаводзін.
Асаблівасцівыкананнянарозныхпаверхнях.Практычныя работы. Засваеннепрыёмаў выканання дэку
пажу.Выкананневырабу.Прыкладны пералік вырабаў: вырабыўтэхніцы«дэкупаж».
241
ПРАЦОЎНАЕ НАВУЧАННЕ Тэхнічная праца
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Асноўнаймэтай вучэбнага прадмета «Працоўнае навучанне.Тэхнічнаяпраца»з’яўляеццафарміраваннеасноўкампетэнтнасцівучняўурозныхсферахпрацоўнай,гаспадарчабытавой,канструктарскатэхналагічнайдзейнасці,тэхнічнайімастацкайтворчасці,якаяспрыяесацыялізацыіасобыўсучасныхсацыяльнаэканамічныхумовах.
Рэалізацыягэтаймэтыпрадугледжваерашэнневучэбных, развіццё вых івыхаваўчых задач:
zz фарміраванневедаў,уменняўінавыкаўупрацэсевыкананнярозных відаў вучэбнапазнавальнай і працоўнай дзейнасці(тэхналагічныхаперацый)паапрацоўцыматэрыялаў,тэхнічнай iмастацкайтворчасці,рамонтныхработахубыце;zz фарміраваннеасноўграфічнайітэхналагічнайпісьменнасці,уменняўэканомнавыкарыстоўвацьматэрыялыівыконвацьправілыбяспечныхпаводзін;zz фарміраванне гатоўнасці вучняў да прафесійнага самавызначэння;zz развіццёпазнавальныхінтарэсаў,канструктарскатэхналагічныхітворчыхздольнасцей,тэхнічнагаімастацкагамыслення, камунікатыўных і арганізатарскіх уменняў у працэсевыкананнярозныхвідаўпрацоўнайдзейнасці;zz выхаваннепрацавітасці,культурыпрацы,калектывізму,ініцыятыўнасці і самастойнасці, эстэтычнага густу,культурыпаводзініадносін,павагідамайстэрства;далучэннедакультурныхнацыянальныхкаштоўнасцей ітрадыцый.
Змествучэбнайпраграмырэалізуеццаўпрацэсетэарэтычнагаіпрактычнаганавучання.Практычнаенавучаннеажыццяўляеццаўпрацэсевыкананнявучняміпрактычныхработ.
242
Навучанневучэбнамупрадмету«Працоўнаенавучанне.Тэхнічнаяпраца»наIIступеніагульнайсярэдняйадукацыігрунтуеццананаступныхметадалагічныхпадыходах: сістэмнадзейнасным,асяроддзевым, асобасна арыентаваным,культуралагічным,кампетэнтнасным.
Даасноўныхвідаўкампетэнцый,штофарміруюццаўпрацэсепрацоўнага навучання вучняў, адносяцца асобасныя,метапрадметныяіпрадметныя.
Асобасныя кампетэнцыі арыентаванынагатоўнасцьіздольнасць вучняў да самаразвіцця.Да асобасныхкампетэнцый адносяцца:
zz каштоўнасна-сэнсавыя —здольнасцідакаштоўнаснагаіэмацыянальнавалявога ажыццяўлення дзейнасці; здольнасціпрымацьведыяккаштоўнасці,умецьгарманічнаадаптавацца ў сучасным свеце, выбіраць каштоўнасныя, мэтавыя ісэнсавыяўстаноўкідлясваіхдзеянняў,самастойнавыяўляцьсупярэчнасці іпрымацьрашэнні;zz рэфлексіўна-ацэначныя —здольнасціўсведамленняўласныхіндывідуальнаасобасных асаблівасцей, свайго псіхічнагастану;здольнасцьажыццяўляцьсамакантрольісамаацэнку,гатоўнасцьдасамаўдасканалення ісамаразвіцця;zz камунікатыўныя—здольнасцідаарганізацыііпрадуктыўнага супрацоўніцтва ў калектыўнай дзейнасці, здольнасцідапускацьмагчымасць існаванняўлюдзейрозныхпунктаўгледжання,улічваць іх і імкнуццадакаардынацыірозныхпазіцыйусупрацоўніцтве,выкарыстоўвацьмаўленнедлярэгуляцыісваіхдзеянняў,дамаўляццаіпрыходзіцьдаагульнагарашэнняўсумеснайдзейнасці,адэкватнавыкарыстоўвацьмаўленчыясродкідлявырашэннярозныхкамунікатыўных,арганізацыйныхіпрактычныхзадач.
Метапрадметныя кампетэнцыі накіраванына авалоданневучнямі ўніверсальнымі вучэбнымі дзеяннямі (рэгулятыўнымі,інфармацыйнымі,пазнавальнымі),якіяскладаюцьасновуўменнявучыцца.Даметапрадметныхкампетэнцыйадносяцца:
zz рэгулятыўныя —здольнасціпрымацьвучэбнуюзадачу,ставіцьмэтыўвучэбнатэхналагічнайітворчайдзейнасці,планавацьсваедзеянніўадпаведнасцізпастаўленымізадачамі
243
іўмовамііхрэалізацыі,ажыццяўляцьпрамежкавыівыніковыкантроль, ацэнку вучэбных дзеянняў у адпаведнасці зпастаўленымі задачамі і ўмовамі іх выканання, адэкватнаўспрымацьацэнкунастаўніка,выконвацьвучэбныядзеянніўтэарэтычнай іпрактычнайдзейнасці;zz інфармацыйныя —здольнасці ажыццяўляцьпошук, апрацоўку, захаванне іперадачунеабходнай інфармацыіў адпаведнасцізузроўнеміскладанасцювырашэннязадач,стварацьуласны інфармацыйныпрадукт,прадстаўляць інфармацыюў разнастайнайформе (таблічнай, графічнай, схематычнайі інш.)длявырашэннязадач,фармулявацьадказыўвуснайіпісьмовайформе,арыентаваццанаразнастайнасцьспосабаўвырашэннязадач,вылучацьістотнуюінфармацыюзтэкстаўрозныхвідаў;zz пазнавальныя —здольнасці ажыццяўляць вучэбнапазнавальную дзейнасць, аналізаваць прадметы з вылучэннемістотныхінеістотныххарактарыстыкіэлементаў,праводзіцьпараўнаннепазададзеныхкрытэрыях,будавацьразважанніпра вырабы, іх будову, уласцівасці і сувязі, падагульняць,выяўляцьаналогіі,ажыццяўляцьпраектнуюдзейнасць.
Прадметныя кампетэнцыі фарміруюцца ўпрацэсе засваення вучнямі тэарэтычныхведаў, практычныхуменняў і навыкаўурозныхвідахвучэбнапазнавальнай,працоўнай,гаспадарчабытавойдзейнасці, у працэсе вывучэння асноўматэрыялазнаўства,выканання тэхналагічных аперацыйпа апрацоўцыматэрыялаў,тэхнічнайімастацкайтворчасці,рамонтныхработахубыце(рацыянальнае выкарыстанне вучэбнай і дадатковай тэхнічнай і тэхналагічнайінфармацыідляпраектаванняістварэнняаб’ектаўпрацы;ацэнкаўласцівасцейматэрыялаўігалініхпрымянення;арыентацыяўнаяўныхтэхнічныхсродкахітэхналогіяхстварэнняаб’ектаўпрацы;распазнаванневідаў,прызначэнняматэрыялаў,інструментаў і абсталявання; планаванне тэхналагічнага працэсу; падборматэрыялаўзулікамхарактаруаб’ектапрацыітэхналогіі;падборінструментаў і абсталявання з улікампатрабаванняў тэхналогіі;праектаваннепаслядоўнасці тэхналагічныхаперацый і складаннетэхналагічнайдакументацыі; выкананнетэхналагічныхаперацыйззахаваннемустаноўленыхнорм,правілбяспечныхпаводзініінш.).
244
Змест вучэбнага прадмета «Працоўнае навучанне. Тэхнічнаяпраца»прадстаўленыінварыянтныміварыятыўнымкампанентамі.
Інварыянтны кампанент уключае наступныя раздзелы:«Апрацоўкадраўніны»,«Апрацоўкаметалаў»,«Рамонтныяработыў быце». Змест інварыянтнагакампанентанакіраванынапаслядоўнаеавалоданневучняміасобнымітэхналагічныміаперацыяміпаручнойімеханічнайапрацоўцыдраўніныіметалаў,атаксамарамонтныміработаміўбыце.
Варыятыўны кампанент змяшчаетэмы,якіяадлюстроўваюцьрозныявідытэхнічнайімастацкайтворчасцівучняў.Настаўнікудаеццамагчымасцьсамастойнавызначыцьвідтворчасці(адзінабонекалькі)укожнымкласеабовыбрацьскразнуютэмузVпаIXклас.Акрамяпералічаныхувучэбнайпраграмевідаўтэхнічнайімастацкайтворчасці,настаўнікможавыбрацьіншы(неназваныўспісе)відтворчасці,зулікамузроставыхасаблівасцейіжаданняўвучняў,стануматэрыяльнатэхнічнайбазы,рэгіянальныхімясцовыхумоў,асаблівасцей ітрадыцый.
Змествучэбнайпраграмыпрадугледжваеазнаямленневучняўз абсталяваннем вучэбныхмайстэрняў і арганізацыяй вучэбныхмесцаўдляручнойімеханічнайапрацоўкіканструкцыйныхматэрыялаў,правіламібяспечныхпаводзін;вывучэнневідаўіасноўныхуласцівасцей выкарыстоўваемыхматэрыялаў, іх эканомнае выкарыстанне;вывучэнневідаўінструментаўіпрыстасаванняў,бяспечныхметадаў і прыёмаў іх выкарыстання; раскрыццё зместу,паслядоўнасці і прыёмаў выканання тэхналагічных аперацый;вывучэнне розных відаў рамонтных работ у быце і авалоданнепрыёмамі іх выканання; вывучэнне відаў тэхнічнай імастацкайтворчасці; азнаямленне з тэхналагічным працэсам; чытанне іафармленнеграфічнай ітэхналагічнайдакументацыі.
Паслякожнагараздзелавучэбнайпраграмывызначаныасноўныя патрабаванні да вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў, якіяўтрымліваюцьпералік ведаў (на ўзроўні ўяўлення і разумення),уменняўінавыкаў,штопадлягаюцькантролюўпрацэсенавучанняназаняткахтэхнічнайработы.
Упрацэсепрацоўнаганавучаннянастаўнікунеабходна выкарыстоўвацьміжпрадметныясувязізтакімівучэбныміпрадметамі,як«Фізіка»,«Біялогія»,«Хімія»,«Матэматыка»,«Інфарматыка»і«Чарчэнне»,якіяактывізуюцьпазнавальнуюдзейнасцьвучняў,
245
развіваюць іхмысленне і памяць прыпераносе і падагульненніведаўзрозныхвучэбныхпрадметаў.
Фарміраванне тэарэтычных звестак праводзіцца ў працэсевывучэнняновагаматэрыялуіпрыінструктаваннівучняўдавыканання імі практычных заданняў.Усе відывучэбных заняткаўпатэхнічнайпрацыносяцьпрактыкаарыентаваныхарактар.Вучэбнайпраграмайпрадугледжаныпрактычныяработы,атаксамапрыкладныпералік вырабаў як для індывідуальных, так і длягрупавыхпрактычныхработ.Пералік вырабаўможа змяняцца ідапаўняццанастаўнікамзулікамжаданняўімагчымасцейвучняў,стануматэрыяльнатэхнічнайбазы.Выбарвырабаўпавінензабяспечвацьмагчымасцьдынамічнагаразвіццяфарміруемыхуменняўвучняўізабяспечвацьмагчымасцьдасягненняўстаноўленыхвынікаўвучэбнайдзейнасцівучняў (кампетэнцый).
Практычныяўменніінавыкі,атрыманыянаўрокахпрацоўнаганавучання,рэкамендуеццаразвівацьнафакультатыўныхзаняткахіўгурткахпаадпаведныхпраграмах.
Увучэбнайпраграмедлякожнагакласанастаўнікмаеправазмяніцьпаслядоўнасцьвывучэнняраздзелаўітэмпрыўмовезахаванняцэласнасцісістэмыпадрыхтоўківучняў,непарушаючыпрыгэтымлогіківывучэннякурсаўцэлым.
Змэтайпавышэння эфектыўнасці правядзення вучэбных заняткаў па тэхнічнайпрацынастаўнікможа выкарыстоўваць пасваіммеркаванніда15%вучэбнагачасузулікаммясцовыхумоўінаяўнасціматэрыяльнатэхнічнайбазымайстэрні.
Асаблівуюўвагуўпрацэсепрацоўнаганавучаннявартазвяртацьнавыкананневучняміправіл бяспечныхпаводзінпрывыкананніработ,правілсупрацьпажарнайбяспекіісанітарнагігіенічныхумоўпрацыўмайстэрнях.Уадпаведнасцізгігіенічныміпатрабаваннямі,ззахаваннемтэхнікібяспекі,атаксамазмэтайзасцярогіадзеннядзелавогастылюадзабруджванняіпашкоджаннямэтазгоднапрадугледзецьдляўрокаўпрацоўнаганавучаннянаяўнасцьувучняўі настаўніка зручнага іфункцыянальнага спецыяльнага адзення(халат,куртка,кашуля,фартух,нарукаўнікііінш.).Практычныяработы,якіяпрадугледжваюцьвыкарыстанневучэбнагастаночнага абсталявання,павіннывыконвацца з абавязковымкантролемзбокунастаўнікатэхнічнайпрацы.
246
Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннеўмайстэрняхпавінныадпавядацьнарматыўнымпатрабаваннямадпаведныхнарматыўныхдакументаўпааховепрацы.
Навучэбныхзаняткахрэкамендуеццавыкарыстоўвацьразнастайныяметадынавучанняівыхавання:расказ,гутарка,самастойнаяработа,наглядныяметады,практычныяработыіінш.Змэтайактывізацыі пазнавальнай дзейнасці вучняў выкарыстоўваюццаметадыпраблемнага навучання, інтэрактыўныя, эўрыстычныя,гульнявыяметады,метадпраектаў і інш.
Мэтазгоднаспалучацьфрантальныя,групавыя,парныяііндывідульныяформынавучання,выкарыстоўвацьтакіявідыўрокаў,якурокдаследаванне,урокпрактыкум,урокэкскурсія,урокгульня, інтэграваныўрок і інш.
Выбарформіметадаўнавучанняівыхаваннявызначаеццанастаўнікамсамастойнанаасновемэтізадачвывучэнняпэўнайтэмы,сфармуляваныху вучэбнайпраграмепатрабаванняў да вынікаўвучэбнайдзейнасцівучняўзулікаміхузроставыхііндывідуальныхасаблівасцей.
Кантроль вынікаў вучэбнай дзейнасці вучняў праводзіццаўформе вуснага апытання вучняў, выканання імі самастойныхпрактычныхработ, тэставыхзаданняў, тэхналагічныхаперацый,творчыхпраектаў, выканання вырабаў, распрацоўкі графічнай ітэхналагічнайдакументацыі.Зулікампрацэсуальнагаівыніковагааспектаўдзейнасцівучняўацэнкапрактычныхработпавіннаажыццяўляццапанаступныхкрытэрыях:арганізацыявучэбнагамесца;выкананнеправілбяспечныхпаводзін;рацыянальнасцьпрымяненняінструментаў,прыстасаванняўіабсталявання;правільнасцьвыкананнятэхналагічныхаперацый;узровеньсамастойнасціітворчыпадыходупрацэсевыкананняпрактычнайработы;час,затрачанынавыкананнепрактычнайработы;адпаведнасцьвырабу(загатоўкі)чарцяжа.
247
ТЭМАТЫЧНЫ ПЛАН№
п/пРаздзелы і тэмы Колькасць гадзін
ІНВАРЫЯНТНЫКАМПАНЕНТ
I Апрацоўкадраўніны 15
II Апрацоўкаметалаў 9
III Рамонтныяработыўбыце 4
ВАРЫЯТЫЎНЫКАМПАНЕНТ*
12345
67891011121314
Тэхнічная творчасць:ПачатковаемадэліраваннеАўтамадэліраваннеАвіямадэліраваннеСуднамадэліраваннеКанструяванне і інш.Мастацкая апрацоўка матэрыялаў:ВыпальваннепадраўнінеАплікацыязсаломкіПляценнезсаломкіАплікацыяіпляценнезбяростыПрапільнаяразьбападраўнінеКонтурнаяразьбападраўнінеГеаметрычнаяразьбападраўнінеДраўлянаямазаіка (інтарсія)Ляснаяскульптура і інш.
6
Рэзервчасу 1
У с я г о 35
__________
* — Паслядоўнасць і выбар колькасці тэм на вывучэнне раздзелаўварыятыўнагакампанентаўкожнымкласеажыццяўляеццанастаўнікамсамастойнанападставежаданнявучняў,рэгіянальныхасаблівасцейітрадыцый.
248
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТАІ Н В А Р Ы Я Н Т Н Ы К А М П А Н Е Н Т
Р а з д з е л I Апрацоўка драўніны (15 гадзін)
Сучасныя віды апрацоўкі драўніны. Агульныя звесткі прасучасныявіды апрацоўкі драўніны, тэхналагічныямашыныдляапрацоўкідраўніны.Ручныяэлектрыфікаваныяінструментыдляапрацоўкі драўніны: віды, вобласць ужывання, канструкцыя,прыёмыработы.Эканоміяматэрыялаў і электраэнергіі.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезінструментамііпрыстасаваннямі.
Практычныя работы. Вывучэннеканструкцыіручныхэлектрыфікаваных інструментаў для апрацоўкі драўніны, засваеннепрыёмаўпадрыхтоўкідаработыіпрыёмаўработы.
Сталярныя злучэнні.Агульныязвесткіпрасталярныязлучэнні(зрошчванне,збіванне,злучэннінашкантах).Інструментыіпрыстасаванні для злучэння дэталей з драўніны.Прыёмы злучэння.Якасцьвыкананнясталярнагазлучэння.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцез інструментамі іпрыстасаваннямі.
Практычная работа. Злучэнне дэталей зрошчваннем (збіваннем).
Тачэнне драўніны. Графічнырысунакдэталейканічнай іфасоннайформы.Паняццеконуснасці.Прыёмытачэнняканічныхіфасонныхпаверхняў. Інструментыіпрыстасаваннідлятачэннядэталейнатакарнымстанку.Відытачэння(чарнавоеічыставое),асаблівасці іх выканання.Якасць выканання тачэння.Правілыбяспечныхпаводзінпрытачэнні.
Практычная работа. Тачэнневонкавыхканічныхіфасонныхпаверхняў.
Азнаямленнезпрафесіяйстаночнікадрэваапрацоўчыхстанкоўі інш.
Прыкладны пералік вырабаў: сальніцы,ключніцы,вешалкі,качалкі,ручкідля інструментаў,вырабыдлякухонныхнабораў,масажоры,фігурыдляшахмат,макетыімадэлі,рамкідляфатаграфій,дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.
249
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення:агульныязвесткіпрасучасныявідыапра
цоўкідраўніны,тэхналагічныямашыныдляапрацоўкідраўніны;на ўзроўні разумення:прызначэннеручныхэлектрыфікаваных
інструментаўдляапрацоўкідраўніны;паняццеконуснасці,асаблівасціканічныхіфасонныхпаверхняўвырабу;прыёмытачэння.
Вучніпавінныўмець:z� падбірацьручныэлектрыфікаваныінструментдляработы;z� вызначацьвідыпаверхнівырабаўпрытачэнні;z� чытацьчарцяжы(эскізы)дэталейканічнайіфасоннайформы;z� распрацоўвацьтэхналагічныякарты(вучэбныя)навыкананневырабаўпрытачэнні;z� падрыхтоўваць такарны станок да работы, устанаўлівацьі замацоўвацьзагатоўку;z� выконвацьчарнавоеічыставоетачэнневонкавыхканічныхіфасонныхпаверхняў,сталярнаезлучэннедэталей (зрошчванне,збіванне);z� кантралявацьякасцьвыкананнятэхналагічныхаперацый;z� карыстаццаабсталяваннем,інструментамііпрыстасаванняміпрывыкананнітэхналагічныхаперацый.
Вучніпавіннывалодаць:z� прыёмаміарганізацыівучэбнагамесца;z� бяспечныміпрыёмаміработызабсталяваннем,інструментамі,прыстасаваннямііматэрыяламіпрывыкананнітэхналагічныхаперацый;z� прыёмамівыкананнятачэнняканічныхіфасонныхпаверхняў.
Р а з д з е л II Апрацоўка металаў (9 гадзін)
Сучасныя віды апрацоўкі металаў.Агульныязвесткіпрасучасныявідыапрацоўкіметалаў,тэхналагічныямашыныдляапрацоўкіметалаў.Ручныя электрыфікаваныя інструментыдля апрацоўкіметалаў: віды, вобласць ужывання, канструкцыя, прыёмы работы. Эканоміяматэрыялаў і электраэнергіі.Агульныя звесткі
250
пра сучасныякампазіцыйныяматэрыялы (палімерныякампазіцыйныяматэрыялы(шклопластык,вугляпластыкіінш.)),парашковуюметалургію;ужываннеўпрамысловасці.
Практычныя работы. Вывучэнне канструкцыі электрыфікаваныхінструментаўдляапрацоўкіметалаў,засваеннепрыёмаўпадрыхтоўкідаработыіпрыёмаўработы.Вывучэннеўласцівасцейкампазіцыйныхматэрыялаў.
Тачэнне металаў.Падрыхтоўка такарнавінтарэзнага станкада работы: устаноўкаразцоў, устаноўка і замацаванне загатоўкі,устаноўкаглыбінірэзанняпалімбе.Інструментыіпрыстасаванні.Тачэнне вонкавайцыліндрычнайпаверхні.Падразанне тарцоў іўступаў, свідраванне адтулін.Адразанне загатоўкі.Правілыбяспечныхпаводзінпрытачэнні.
Практычныя работы. Тачэнне вонкавайцыліндрычнайпаверхні.Падразаннетарцоўіўступаў.Свідраваннеадтулін.Адразаннезагатоўкі.
Разьбовыя злучэнні.Агульныязвесткіпраразьбовыязлучэнні,віды разьбы, іх прызначэнне.Паняццепраметрычнуюразьбу іяеэлементы.Графічнырысунакразьбыіразьбовыхзлучэнняў.
Практычная работа. Вывучэнне відаў разьбы і элементаўметрычнайразьбы.
Наразанне вонкавай і ўнутранай разьбы. Наразанневонкавайіўнутранайразьбыўручную.Інструментыіпрыстасаваннідлянаразаннявонкавайіўнутранайразьбы.Вызначэннедыяметрасвердладляадтуліныідыяметрастрыжняпадразьбу.Прыёмынаразаннявонкавайразьбы.Прыёмынаразанняўнутранайразьбы.Дэфектыразьбы.Папярэджанне самаразвінчвання разьбовага злучэння.Якасцьвыкананняразьбы.Правілыбяспечныхпаводзінпрынаразанніразьбы.
Практычныя работы. Наразанневонкавайразьбыўручную.Наразанне ўнутранайразьбыўручную.Зборкадэталей зметалаўздапамогайразьбовагазлучэння.
Азнаямленнезпрафесіяйстаночнікаспецыяльныхметалаапрацоўчыхстанкоў і інш.
Прыкладны пералік вырабаў: падсвечнікі,шрубцынгі, вінтавыязаціскі,вешалкі і інш.
251
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінныведаць:на ўзроўні ўяўлення: агульныя звесткі пра сучасныя віды
апрацоўкіметалаў,тэхналагічныямашыныдляапрацоўкіметалаў,кампазіцыйныяматэрыялы;праразьбовыязлучэнні,відыразьбы;
на ўзроўні разумення:прызначэннеручныхэлектрыфікаваныхінструментаў для апрацоўкі металаў; паняцце праметрычнуюразьбу, яе элементы, графічны рысунак; прыёмы і правілы наразання вонкавай і ўнутранай разьбы; дэфекты разьбы, мерыпапярэджання самаразвінчванняразьбовага злучэння;прыёмы іправілыналадкі такарнавінтарэзнага станкадаработы, тачэннявонкавайцыліндрычнайпаверхні, падразання тарцоў і ўступаў,свідраваннянастанку,адразаннязагатоўкі.
Вучніпавінныўмець:z� падбірацьручныэлектрыфікаваныінструментдляработы;z� адрознівацьвідыразьбы;z� вызначацьдыяметрсвердладляадтуліныідыяметрстрыжняпадразьбу,дэфектыразьбы;z� наразацьвонкавуюіўнутрануюразьбуўручную;z� падрыхтоўваць такарнавінтарэзныстанокдаработы (устанаўліваць разцы, замацоўваць загатоўку, устанаўлівацьглыбінюрэзання);z� выконвацьтачэнневонкавайцыліндрычнайпаверхні.
Вучніпавіннывалодаць:z� прыёмаміарганізацыівучэбнагамесца;z� бяспечныміпрыёмаміработызабсталяваннем,інструментамі,прыстасаваннямііматэрыяламіпрывыкананнітэхналагічныхаперацый;z� прыёмамі тачэння вонкавай цыліндрычнай паверхні, наразанняразьбыўручную,зборкідэталейзметалаўнаразьбе.
Р а з д з е л III Рамонтныя работы ў быце (4 гадзіны)
Бытавыя электраўстановачныя і электратэхнічныя вырабы.Агульныязвесткіпрабытавыяэлектраўстановачныяіэлектратэхнічныявырабы(падаўжальнікіэлектрычныя,штэпсельныявілкі,выключальнікі, разеткі, аўтаматычны выключальнік і інш.), іх
252
віды,прызначэннеімагчымыяняспраўнасці.Матэрыялыіінструментыдля выкананнянайпрасцейшых электрамантажныхработ(зачыстка, аканцоўванне і спосабы злучэння электрычныхправадоў, найпрасцейшы рамонт бытавых электраўстановачных іэлектратэхнічныхвырабаў).Электрычныялямпыбытавогапрызначэння:агульныятэхнічныяхарактарыстыкілямп(тыпылямп,станоўчыя якасці і недахопы, асаблівасці эксплуатацыі і замены).Правілы бяспечныхпаводзін пры рабоце з абсталяваннем,інструментамі іпрыстасаваннямі.
Практычная работа. Найпрасцейшы рамонт электраўстановачныхвырабаўубыце.
Азнаямленне з прафесіямі электрыка, электрамантажнікаі інш.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Вучніпавінны ведаць:на ўзроўні ўяўлення:агульныязвесткіпраэлектраўстановачныя
і электратэхнічныявырабыў быце, іх від,прызначэнне імагчымыяняспраўнасці;
на ўзроўні разумення:спосабызлучэнняэлектрычныхправадоў; агульныя тэхнічныяхарактарыстыкі электрычныхлямп, іхстаноўчыяякасці і недахопы, асаблівасці эксплуатацыі;матэрыялы, інструменты,прыстасаванні, абсталяванне для выкананняэлектрамантажныхработубыце;правілыбяспечныхпаводзін.
Вучніпавінны ўмець:z� выконвацьнайпрасцейшырамонтэлектраўстановачныхвырабаўубыце(падаўжальнікіэлектрычныя,штэпсельныявілкіі інш.);z� выбірацьэлектрычныялямпыдляасвятленняўадпаведнасціз іххарактарыстыкамі,выконваць іхзамену;z� выконвацьзачыстку,аканцоўваннеізлучэннеэлектрычныхправадоў.
Вучніпавіннывалодаць:z� бяспечныміпрыёмаміработызабсталяваннем,інструментамі,прыстасаваннямі і матэрыяламі пры выкананні рамонтуэлектраўстановачныхвырабаў;z� найпрасцейшымі спосабамі рамонту электраўстановачныхвырабаўубыце.
253
В А Р Ы Я Т Ы Ў Н Ы К А М П А Н Е Н Т(6 гадзін)
ТЭХНІЧНАЯ ТВОРЧАСЦЬ
1. Пачатковае мадэліраваннеМадэліраванне.Мадэль.Відымадэлей.Графічная і тэхналагічная дакументацыя на выраб простых
мадэлейзплоскіхдэталей,дэталейканструктараў.Чытаннечарцяжоў і тэхнічных рысункаў простыхмадэлей з плоскіх дэталей,дэталейканструктараў.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Вучэбнаемесца для пачатковагамадэліравання. Тэхналогіяпачатковагамадэліравання з плоскіх дэталей (папера, кардон,піламатэрыялытаўшчынёйда30мм,фанератаўшчынёйда5мм;мяккі дрот), дэталей канструктараў. Зборкамадэлей па ўзоры,тэхнічнымрысунку,чарцяжы,слоўнымапісаннііўласнайзадуме.Інструменты, прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне для пачатковагамадэліравання.Якасцьмадэлей.Правілы бяспечныхпаводзін пры рабоце з абсталяваннем, інструментамі і прыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмадэліраваннем.Практычныя работы. Арганізацыя вучэбнага месца для
пачатковагамадэліравання.Пачатковаемадэліраванне простыхвырабаўзплоскіхдэталей,дэталейканструктараў.
Прыкладны пералік вырабаў: простыявырабы зплоскіх дэталей, з дэталей канструктараў;мадэліцацкі, мадэлісувеніры,мадэліпарашутаў,планёраў,самалётаў;плоскіяпаветраныязмеі;контурныямакетыімадэліаўтамабіляў;дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.
2. АўтамадэліраваннеАўтамадэліраванне.Віды і агульнае ўстройства аўтамадэлей.
Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавырабмадэлей.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Вучэбнаемесца для аўтамадэліравання. Тэхналогія вырабуасноўныхдэталей і зборачныхадзінакмадэлей:кузава і хадавойчасткі.Аддзелкамадэлей.Інструменты,прыстасаванніівучэбнае
254
абсталяванне для аўтамадэліравання.Якасцьмадэлей.Правілыбяспечныхпаводзін прырабоце з абсталяваннем, інструментамііпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызаўтамадэліраваннем.Практычныя работы. Вырабкузавамадэлі легкавога аўта
мабіля.Вырабхадавойчасткімадэлілегкавогааўтамабіля.Прыкладны пералік вырабаў:нескладаныядзеючыяабонядзе
ючыяаўтамадэлі;мадэлікопіілегкавыхабогрузавыхаўтамабіляў,мадэлісувеніры;дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.
3. АвіямадэліраваннеАгульныя звесткіпралятальныяапараты.Класіфікацыяля
тальныхапаратаў.Авіямадэліраванне.Віды і агульнае ўстройства авіямадэлей.
Графічная і тэхналагічная дакументацыяна выраб авіямадэлей.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Вучэбнаемесцадляавіямадэліравання.Тэхналогіявырабуасноўныхдэталейізборачныхадзінакавіямадэлей:фюзеляжа,крыла,кіля,стабілізатара;вінтаматорнайустаноўкі.Аддзелкаавіямадэлей.Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннедляавіямадэліравання.Якасцьмадэлей.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызавіямадэліраваннем.Практычныя работы. Вырабнайпрасцейшаймадэліпланёраз
паперы.Вырабзагатовакасноўныхдэталеймадэліпланёра.Вырабасноўныхдэталеймадэліпланёра.Вырабпаветранагавінта.Вырабвінтаматорнайустаноўкімадэлісамалётазгумавымрухавіком.
Прыкладны пералік вырабаў:нескладаныямадэліпланёраў;мадэлісамалётаўсвабоднагапалёту;настольныямадэлікопіісамалётаў; авіямадэлі свабоднайканструкцыі,мадэлісувеніры; дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.
4. СуднамадэліраваннеАгульныя звесткі пра судны і караблі.Класіфікацыя суднаў
ікараблёў.Суднамадэліраванне.Відыіагульнаеўстройствасуднамадэлей.
Асноўныяўласцівасцісуднамадэлей.Галоўныяпамерымадэлісудна.
255
Графічная і тэхналагічная дакументацыяна выраб суднамадэлей.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Вучэбнаемесца для суднамадэліравання.Тэхналогія вырабуасноўных дэталей і зборачных адзінак суднамадэлей: корпуса,вінтаматорнай устаноўкі, рулявога ўстройства, палубнай надбудовы.Спосабы вырабукорпусаў з паперы, пенапласту, пап’емашэ,драўніны.Аддзелка,выпрабаваннеірэгуляваннесуднамадэлей. Інструменты, прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне длясуднамадэліравання.Якасцьмадэлей.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызсуднамадэліраваннем.Практычныя работы. Вырабкорпусамадэлілодкізпаперы.
Вырабкорпусамадэлісудназдраўніны.Вырабрубкісуднамадэліздраўніны.Вырабкорпусамадэлісудназпап’емашэ.Вырабгумавагарухавікадлясуднамадэлі.Вырабірэгуляванненайпрасцейшагаграбногавінта.Вырабпростагаруля.Вырабрубкізтонкаліставогаметалу.Аддзелкакорпусасуднамадэлі.
Прыкладны пералік вырабаў:простыясілуэтныясуднамадэлі(яхта, катар, падводнаялодка і інш.);мадэлі суднаў і караблёў;настольныямадэлікопіі суднаў і караблёў;мадэлі паруснікаў,мадэлісуднаўікараблёўзгумавымірухавікамі;настольныямадэлікопіі суднаў і караблёў; суднамадэлі свабоднай канструкцыі зэлектрарухавікамі;дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.
5. КанструяваннеКанструяванне.Тэхнічнае канструяванне.Канструкцыя вы
рабу (устройства вырабу, віды злучэнняўдэталей вырабу і г. д.).Канструкцыйныяматэрыялыі іхвіды.
Паняццепратыпавыядэталі.Відытыпавыхдэталей.Злучэннідэталей.Паняцце прамеханізм.Відымеханізмаў.Паняцце прамашыну.Відымашын.Прынцыпыканструявання.Спосабыканструявання.Паняццепратэхніку ітранспарт.Відытранспарту.
Мастацкаеканструяванне.Кампазіцыявырабу(формавырабу,відыаддзелкідэталейвырабуіг.д.).Уласцівасцікампазіцыівырабу:сіметрычнасцьіасіметрычнасць(сіметрыяіасіметрыя);статычнасцьідынамічнасць(статыкаідынаміка),прапарцыянальнасць(прапорцыі) і маштабнасць (маштаб), кантраснасць (кантраст)
256
і нюанснасць (нюанс), метрычнасць (метр, метрычныпаўтор) ірытмічнасць (рытм,рытмічныпаўтор),колернасць (колер).
Графічная і тэхналагічная дакументацыядляканструяваннявырабаў.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Вучэбнаемесцадляканструяваннявырабаў.Тэхналогіяканструяванняівыкананнявырабаў.Зборкавырабаўпаўзоры,тэхнічнымрысунку, чарцяжы, слоўным апісанні і ўласнай задуме. Інструменты,прыстасаванні і вучэбнаеабсталяваннедляканструяваннявырабаў.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызканструяваннем.Практычныя работы. Чытаннеівыкананнеэскізаўканструк
цый ікампазіцыйвырабаў.Чытанне івыкананнечарцяжоў ітэхнічных рысункаў вырабаў.Канструяванне вырабаў з плоскіх іаб’ёмныхдэталей.
Прыкладны пералік вырабаў:вырабызплоскіхіаб’ёмныхдэталей(матэрыял:папера,кардон,драўніна,метал);дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.
МАСТАЦКАЯ АПРАЦОЎКА МАТЭРЫЯЛАЎ
6. Выпальванне па драўнінеАгульныязвесткіпрамастацкуюапрацоўкуматэрыялаў.Эка
номнаевыкарыстаннематэрыялаў.Паняццеправыпальваннепадраўніне.Відывідарысаў:контур
ны,святлоценявы,сілуэтны.Паняцці:«фон»,«контур»,«сілуэт».Спосабы выпальвання: плоскае, глыбокае.Відыштрыхоўкі прывыпальванні:паралельнымілініямі,перасякальнымілініямі,неперасякальныміадрэзкамі,пунктамі.
Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаўз піламатэрыялаў іфанеры з элементамі выпальвання.Чытаннепростыхэскізаўдлявыпальванняпадраўніне.
Вучэбнаемесцадлявыпальванняпадраўніне.Тэхналогіявыпальванняпадраўніне:падрыхтоўкапаверхні загатоўкідананясеннямалюнка,пераводмалюнкана загатоўку, выпальваннепадраўніне,шліфаваннеіаддзелкапаверхнізагатоўкі.Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннедлявыпальванняпадраў
257
ніне.Прыбор для выпальвання, устройства і прынцыпдзеяння.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Чытаннепростыхэскізаўдлявыпальванняпадраўніне.Выпальваннепадраўніне.
Прыкладны пералік вырабаў: вырабы з элементамі выпальванняпадраўнінеівыявамікветак,птушак,звяроў,паруснікаў;мастацкааформленыянаборыапрацоўчыхдошакдлякухні;дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.
7. Аплікацыя з саломкіАгульныязвесткіпрамастацкуюапрацоўкупрыродныхматэ
рыялаў.Прыродныяматэрыялыі іхвіды.Саломкаякпрыродныматэрыял.Нарыхтоўкасаломыкультурныхідзікарослыхраслін.
Паняццепрааплікацыюзсаломкі.Відыаплікацыізсаломкі.Падрыхтоўкасаламяныхстужак.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Графічная і тэхналагічная дакументацыяна выкананне простыхвырабаўзсаломкі.Чытаннепростыхэскізаўдляаплікацыізсаломкі.
Вучэбнаемесцадляаплікацыізсаломкі.Тэхналогіяаплікацыіз саломкі: выбар і падрыхтоўкафону, пераводмалюнканафон,пераводмалюнка на паперу, падрыхтоўка саламяных стужак,наклейванне саламяных стужак на паперу, сушка саламяныхстужак,выразаннедэталеймалюнказсаламяныхстужак,наклейваннедэталеймалюнканафон,сушка,аздабленне.Інструменты,прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне для аплікацыі з саломкі.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Чытаннепростыхэскізаўдляаплікацыіз саломкі.Выбар загатовак з саломызпрыпускамнаапрацоўку.Падрыхтоўкасаламяныхстужакіпалатна.Аздабленнесаламяныхстужак.Выкананнеаплікацыізсаломкі.
258
Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементаміаплікацыіз саломкі і выявамі раслін,жывёл абоптушак; пано,шкатулкі;дэкаратыўныяісувенірныявырабыі інш.
8. Пляценне з саломкіПаняцце пра пляценне з саломкі.Падрыхтоўка саламяных
стужак.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневыра
баў з саломкі.Чытанне і выкананне простых эскізаў вырабаў зэлементаміпляценнязсаломкі.
Вучэбнаемесцадляпляценнязсаломкі.Тэхналогіяпляценнязсаломкі:падрыхтоўкасаломкідапляцення,пляценнесаламяных«павукоў»; вырабплоскіхпляцёнак; сушка, аздабленне. Інструменты, прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне для пляцення зсаломкі.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Падрыхтоўкасаломкіісаламяныхстужакдапляцення.Пляценнеплоскайпляцёнкі«коска».Пляценнеплоскайпляцёнкі«зубатка».Вырабсаламяных«павукоў».
Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементаміпляценняз саломкі: саламяныя «павукі»; сурвэткі, вееры,шкатулкі, кошыкі, вазы, рамкі дляфатаграфій; дэкаратыўныя і сувенірныявырабыі інш.
9. Аплікацыя і пляценне з бяростыАгульныязвесткіпрамастацкуюапрацоўкубяросты.Бяроста
якпрыродныматэрыял.Нарыхтоўкабяросты.Паняццепрааплікацыюзбяросты.Падрыхтоўкабяросты.Па
няццепрапляценнезбяросты.Падрыхтоўкаберасцяныхстужак.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаўзбяросты.
Вучэбнаемесцадляаплікацыізбяросты.Тэхналогіяаплікацыіз бяросты: выбар і падрыхтоўкафону, пераводмалюнканафон,пераводмалюнканапаперу,падрыхтоўка бяросты,наклейваннебяростынапаперу, сушка бяросты, выразанне дэталеймалюнка
259
з бяросты, наклейванне дэталеймалюнканафон, сушка, аздабленне. Інструменты, прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне дляаплікацыі з бяросты.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоце забсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Вучэбнаемесцадляпляценнязбяросты.Тэхналогіяпляценнязбяросты:падрыхтоўкабяростыдапляцення,вырабберасцяныхстужак, пляценне з берасцяных стужак. Інструменты, прыстасаванні івучэбнаеабсталяваннедляпляценнязбяросты.Якасцьвырабаў.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Падрыхтоўка бяросты да аплікацыі.Аплікацыязбяросты.Падрыхтоўкабяростыдапляцення.Пляценнезберасцяныхстужакпалатна.
Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементаміаплікацыіі пляцення з бяросты: дэкаратыўныяпано розныхкампазіцый,дэкаратыўныя вырабы з элементаміпляцення з берасцяных стужак, берасцянкі для захоўвання сыпучыхпрадуктаў, кошыкі івазачкі,сувенірыі інш.
10. Прапільная разьба па драўнінеПаняцце аб прапільнай разьбе па драўніне лобзікам. Віды
контураў: замкнёны і незамкнёны, знешні і ўнутраны.Плоскіяіаб’ёмныявырабы.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Графічнаядакументацыянавыкананневырабаўзпіламатэрыялаўіфанерызэлементаміпрапільнайразьбы.Чытаннеівыкананнепростыхэскізаўдляпрапільнайразьбыпадраўніне.
Тэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаўзпіламатэрыялаў іфанерызэлементаміпрапільнайразьбы.
Вучэбнаемесцадляпрапільнайразьбыпа драўнінелобзікам.Тэхналогіяпрапільнайразьбыпадраўнінедлявыкананняплоскіхіаб’ёмныхвырабаў:падрыхтоўкапаверхнізагатоўкідананясеннямалюнка,пераводмалюнканазагатоўку,выпілоўваннелобзікампазнешніміўнутранымконтурахпрамыхіхвалістыхліній,тупыхівострыхвуглоў,шліфаванне,аддзелка.Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннедляпрапільнайразьбыпадраўніне.Ручныі электрычны лобзікі, устройства і прынцып дзеяння.Якасць
260
вырабаў.Правілы бяспечныхпаводзін падчас работы з абсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Нанясеннемалюнка на загатоўку зфанеры.Выпілоўваннеручным(электрычным)лобзікам.
Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементаміпрапільнайразьбы па драўніне: паліцы, падстаўкі, рамкі дляфатаграфій;паліцыдлякніг,упрыгожанняў,дыскаў,касет;сувенірыі інш.
11. Контурная разьба па драўнінеРазьбапа драўніне (нож, стамеска).Матэрыялдляразьбыпа
драўніне.Асноўныяпрыёмыразьбыпадраўніне.Паняццепраконтурнуюразьбупадраўніне.Эканомнаевыка
рыстаннематэрыялаў.Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаў
зпіламатэрыялаў іфанерызэлементаміконтурнайразьбы.Вучэбнаемесцадляконтурнайразьбыпадраўніне.Тэхналогія
контурнай разьбы па драўніне з простым узорам: падрыхтоўкапаверхні загатоўкі да нанясеннямалюнка, пераводмалюнканазагатоўку, разьбапа драўніненажомкасяком, вугалковай і паўкруглай стамескамі,шліфаванне і аддзелка паверхні загатоўкі.Інструменты,прыстасаванніівучэбнаеабсталяваннедляконтурнайразьбыпадраўніне.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоцезабсталяваннем, інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Падрыхтоўка паверхні загатоўкі здраўніны да нанясеннямалюнка.Выкананнеконтурнай разьбыпадраўніне.
Прыкладны пералік вырабаў: вырабы з элементаміконтурнай разьбыпа драўніне: пано, наборы апрацоўчыхдошак, дэкаратыўныявырабы,сувенірыі інш.
12. Геаметрычная разьба па драўнінеПаняццепрагеаметрычнуюразьбупадраўніне.Элементыгеа
метрычнайразьбы:прамалінейныя (двухгранныя, трохгранныя,
261
чатырохгранныя)выемкі;крывалінейныя(двухгранныя,трохгранныя,дужкавыя)выемкі.Узорыгеаметрычнайразьбы:трохвугольнікі,змейкі,зорачкі,разеткізпрамыміівыгнутыміпрамянямііінш.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Графічнаяітэхналагічнаядакументацыянавыкананневырабаўзпіламатэрыялаўзэлементамігеаметрычнайразьбы.
Вучэбнаемесцадлягеаметрычнайразьбыпадраўніне.Тэхналогія геаметрычнайразьбыпа драўніне (прамалінейныя, крывалінейныявыемкі):падрыхтоўкапаверхні загатоўкідананясеннямалюнка, перавод малюнка на загатоўку, разьба па драўніне:прамалінейныя (двухгранныя, трохгранныя, чатырохгранныя),крывалінейныя (двухгранныя, трохгранныя, дужкавыя) выемкі;трохвугольнікі, змейкі, зорачкі, разеткі з прамымі і выгнутыміпрамянямі і іншае;шліфаванне і аздабленнепаверхні загатоўкі.Інструменты,прыстасаванні і вучэбнае абсталяванне для геаметрычнайразьбыпадраўніне.Якасцьвырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпрырабоце з абсталяваннем, інструментамі і прыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Падрыхтоўка паверхні загатоўкі дананясеннямалюнка.Выкананнегеаметрычнайразьбыпадраўніне(прамалінейныя выемкі). Выкананне геаметрычнай разьбы падраўніне (крывалінейныявыемкі).
Прыкладны пералік вырабаў:вырабызэлементамігеаметрычнайразьбы:апрацоўчыядошкі,аздабленнемэблі,шкатулкі,сальніцы,сухарніцы,вазы,сувенірыі інш.
13. Драўляная мазаіка (інтарсія)Паняцце пра драўлянуюмазаіку (інтарсію). Віды інтарсіі.
Выбаріпадрыхтоўкаматэрыялаў.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Графічная і тэхналагічнаядакументацыяна выкананнепростыхіскладаныхвырабаўзпіламатэрыялаў,ліставыхдраўняныхматэрыялаўзэлементамідраўлянаймазаікі (інтарсіі).
Вучэбнаемесца для выканання драўлянаймазаікі (інтарсіі).Тэхналогія выканання драўлянаймазаікі дляпростых і складаных вырабаў: падрыхтоўка паверхні загатоўкі да нанясення
малюнка,пераводмалюнканазагатоўку,выпілоўваннелобзікам,шліфаванне і аддзелка. Інструменты, прыстасаванні і вучэбнаеабсталяванне для драўлянаймазаікі.Якасць вырабаў.Правілыбяспечныхпаводзін прырабоце з абсталяваннем, інструментамііпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Падрыхтоўка паверхні загатоўкі здраўніныда нанясеннямалюнка.Выкананне драўлянаймазаікі(інтарсіі)длявыкананняпростыхвырабаў.
Прыкладны пералік вырабаў: простыя і складаныя (шматдэталей, розныхпа памерах,форме і аддзелцы) сувенірныя вырабызэлементамідраўлянаймазаікі(інтарсіі)ізвыяваміраслін,жывёл і інш.
14. Лясная скульптураПаняцціпраляснуюскульптуруіляснуюзнаходку.Нарыхтоўка
іпадрыхтоўкадаапрацоўкілясныхзнаходак.Эканомнаевыкарыстаннематэрыялаў.
Графічная і тэхналагічная дакументацыя на выраб ляснойскульптуры.
Вучэбнаемесцадлявырабуляснойскульптуры.Тэхналогіявырабулясной скульптуры. Інструменты,прыстасаванні і вучэбнаеабсталяванне для вырабу лясной скульптуры.Якасць вырабаў.Правілыбяспечныхпаводзінпадчасработызабсталяваннем,інструментамі іпрыстасаваннямі.
Азнаямленнезпрафесіямі,якіязвязанызмастацкайапрацоўкайматэрыялаў.
Практычныя работы. Выбар і падрыхтоўкаматэрыялу (загатовак) для выканання лясных знаходак і скульптур. Вырабпростыхлясныхскульптур.
Прыкладны пералік вырабаў: простыя лясныя знаходкі іскульптуры;сувенірныявырабызэлементаміляснойскульптурыіінш.
263
МАСТАЦТВААйчынная і сусветная мастацкая культура
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
Вучэбныпрадмет «Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкаякультура)» ва ўзаемадзеянні з іншымі гуманітарнымі прадметамі ўносіць важкі ўкладу развіццё духоўнамаральных, эмацыянальных ітворчыхякасцейасобы;спрыяесамавызначэннюісамарэалізацыіпадрастаючагапакаленняўсучаснымсвеце.
Мэта вывучэнняпрадмета«Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкаякультура)»—фарміраваннемастацкайкультурыасобыўпрацэсетворчагаасваеннясветуэстэтычныхкаштоўнасцей.
Дасягненненазванаймэтыпрадугледжваерашэнненаступныхзадач:
zz развіццёкаштоўнасныхімаральнаэтычныхякасцейасобы;zz фарміраванне ведаў пра разнастайнасць з’яў умастацкайкультуры;zz фарміраваннеўменняўуспрымання, інтэрпрэтацыі іацэнкімастацкіхтвораў;zz развіццёэмацыянальнавобразнагамыслення,творчыхздольнасцей;zz фарміраваннемастацкага густу і патрэбнасці ў зносінах зтворамімастацтва;zz пашырэнневопытусамастойнаймастацкатворчайдзейнасці.
У аснову праграмыпакладзенынаступныя тэарэтычныя палажэнні:
zz пра вобразную прыроду мастацтва.Мастацківобраз—мэтаівынікмастацкатворчайдзейнасці.Унікальнасцьмастацкагавобразавыяўляеццаздапамогайрозныхсродкаўіматэрыялаў(слова, гук, інтанацыя, рытм,малюнак, колер, пластыка,міміка,мантажіінш.)іраскрываеццаўпрацэсеўспрыманнятвораўмастацтва,якіямаюцьяркуюэмацыянальнасэнсавуюікаштоўнаснуюнакіраванасць;
264
zz пераемнасць мастацкай адукацыі.Змествучэбнагапрадмета«Мастацтва(айчыннаяісусветнаямастацкаякультура)»грунтуеццанасістэмеведаў,атрыманыхвучнямінаўрокахвучэбныхпрадметаў«Выяўленчаемастацтва»,«Музыка», ізабяспечваемагчымасцьпрацягваць вывучэннемастацкайкультурынанаступныхузроўняхадукацыі;zz варыятыўнасць мастацкай адукацыі.Праяўляеццаўпрадстаўленнінастаўнікушырокіхмагчымасцей выбару адукацыйных стратэгій і педагагічнага інструментарыюў навучанні;zz актыўны ўдзел вучняў у мастацка-творчай дзейнасці.Неабходнынетолькіпрызасваеннісумыведаўправывучаемуюмастацкуюз’яву,алеіўрозныхвідахпрактычнаймастацкатворчайдзейнасці, якія ўмацоўваюць сацыяльнапрыкладнуюролювучэбныхзаняткаўпапрадмеце;zz дыдактычную мэтазгоднасць.Упрацэсепабудовы іканструяваннязместувучэбнагапрадметаўлічвалісяагульнадыдактычныяпрынцыпы (нагляднасці, паслядоўнасці, культураадпаведнасці, даступнасці, адпаведнасці ўзроставымасаблівасцямвучняў)іпрынцыпыпедагогікімастацтва(полімастацкасці,полікультурнасці,дыялагічнайпрыродытворамастацтва).
Змествучэбнайпраграмыпабудаванына аснове кампетэнт-наснага падыходу. З пазіцый кампетэнтнаснага падыходу ёнадрозніваецца большай інтэграванасцю, каштоўнаснасэнсавай іпрактыкаарыентаванайскіраванасцю.Веды,уменні інавыкі застаюццаўскладзегэтыхпатрабаванняў,алезмэтыадукацыіяныператвараюццаўсродакразвіццячалавека,якірасце.Якасцькампетэнтнаснайпадрыхтоўківучнязабяспечваеццаягоўключэннемуактыўнуюмастацкатворчуюдзейнасцьівызначаеццапазменахіпрыросцеўсацыяльнаасобаснымразвіццівучняў.
Змест вучэбнайпраграмы«Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкая культура)» для IХ класа структураваны ў адпаведнасці з гісторыка-храналагічным прынцыпам, які дазваляесістэматызаваць ход развіццямастацкай культуры.Пры гэтымупраграмевыдзеленыспецыфічныяхарактарыстыкікожнайгістарычнай эпохі, а таксамакаштоўнасныяасновырозныхнацыя
265
нальныхшкол,утымлікуібеларускайшколынаўсіхэтапахяеразвіцця.
Мастацкаілюстрацыйныматэрыял,прапанаваныдавывучэнняўIХкласе,структураванынаасновепрынцыпувыдзяленнякультурныхдамінант гістарычных эпох.Дадзеныпрынцыпдазваляепашырыцьмагчымасціасваеннямастацкіххарактарыстыктвораўмастацтва, акцэнтуючыўвагу вучняў не на колькасці помнікаўмастацкайкультуры,анаэмацыянальнавобразнымскладнікуразглядаемыхтвораўмастацтва.
Рэалізацыядадзенагапрынцыпумагчымадзякуючывыкарыстаннюмастацкіхтвораў,адабраныхуадпаведнасці:
zz змастацкаэстэтычнымі ікаштоўнаснымівартасцямі;zz сацыякультурнымкантэкстамайчыннайісусветнаймастацкайкультуры;zz тэматыкайвучэбнайпраграмы;zz узроставыміасаблівасцямі імагчымасцямівучняў.
Вучэбнаяпраграма«Мастацтва(айчыннаяісусветнаямастацкаякультура)»дляIХкласаўключаенаступныяраздзелы:«МастацкаякультураХIХстагоддзя:адкрыцціісупрацьстаянні»,«МастацтвамяжыХIХ—ХХ стагоддзяў», «Мастацкія эксперыментыХХ стагоддзя», «Мастацтва савецкай эпохі», «Мастацтвамяжытысячагоддзяў:новыяформыўновыхрэаліях».
Мастацкаякультурабеларускіхзямельразглядаеццаўнеад’емнайсувязізсусветнаймастацкайкультурай.
Вывучэнне вучэбнага прадмета «Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкаякультура)»уIХкласепрадугледжваефарміраванне ў вучняў больш глыбокіх уяўленняўпрамастацкія стылі,кірункі, нацыянальныяшколы; асваенне больш складаныхмастацтвазнаўчыхпаняццяў;паглыбленне ведаўпра сродкімастацкай выразнасці; пашырэнне дзейнасці па ўспрыманні і творчайінтэрпрэтацыімастацкіхтвораў.
На вывучэнне айчыннай і сусветнаймастацкай культуры ўIХкласевучэбнымпланамадводзіцца17гадзінзразліку1вучэбнаягадзінанатыдзень.Пазмесцетэмыносяцьаглядныхарактар.
Тэмы кожнага з раздзелаў вучэбнай праграмы «Мастацтва(айчыннаяісусветнаямастацкаякультура)»з’яўляюццапрыкладнымі.У адпаведнасці з логікай пабудовы вучэбнагаматэрыялу
266
настаўнікмаемагчымасцьсамастойнавызначацьключавыязмястоўныялініі раздзела; выбірацьмастацкія творы, якія адпавядаюцьабранайстратэгіі;вызначацьпаслядоўнасцьіхвывучэння.
Кожная тэма вучэбнайпраграмы забяспечанамастацкімматэрыяламушырокім дыяпазоне.Рэкамендаваны спісмастацкіхтвораўз’яўляеццапрыкладным.Настаўнікмаеправа:
zz карэкціравацьспіствораўмастацтванападставемастацкіхперавагвучняў,тэхнічныхіметадычныхмагчымасцейустановыадукацыі;zz вызначаць і вар’іравацьпаслядоўнасць і колькасцьразглядаемыхвідаўмастацтва,мастацкіхтвораў;zz выбірацьметодыкунавучання;zz вызначацьмастацкапедагагічныяакцэнты, глыбіню ішырынюспасціжэннямастацкагавобраза.
Прыпланаванні вучэбных заняткаў, пры выбарымастацкіхтвораў іметодык іх вывучэнняважнаўлічваць інтарэсывучняў,якіямаюць непасрэдны вопыт наведвання розныхкраін свету,знаёмства з нацыянальнымі традыцыямі, культурнымі з’явамі імастацкімідасягненнямі іншыхнародаў.
Упраграмеўлічваеццажыццёвывопытвучняў,прадугледжваеццамагчымасцьразнастайныхформяговыражэнняўсамастойнаймастацкатворчайдзейнасці.
Прапанаваныя да кожнай тэмы віды дзейнасцімаюць рэкамендацыйныхарактар.
Прыярытэтныміформамі атэстацыі з’яўляюцца самастойныяработыіпраектывучняў,уякіхпрад’яўляюццавынікііхдзейнасціўпрацэсеўспрымання,інтэрпрэтацыіістварэннямастацкіхтвораў.
Важнаемесцанавучэбныхзаняткахайчыннайісусветнаймастацкайкультурызаймаепрацэс эмацыянальнавобразнагаўспрыманнямастацкагатвора,неабходнайумовайарганізацыіякогаз’яўляеццавыкарыстаннеякасныхрэпрадукцый,аўдыяівідэазапісаў.
Вялікае значэнне для ўспрыманнявучнямі твораўмастацтвамаенаведваннеімімузеяў,мастацкіхгалерэй,выстаў,тэатраў,палацавапаркавыхкомплексаў,запаведнікаў,мастацкіхмайстэрань;арганізацыяэкскурсій,сустрэчзяркіміпрадстаўнікамікультуры:архітэктарамі,мастакамі,скульптарамі,музыкамі,пісьменнікамі,акцёрамі і інш.
Упрацэсе навучаннянастаўнікмаемагчымасць вар’іравацьвіды ўрокаў (урокіэкскурсіі, вандроўкі, творчыя лабараторыі,турнірыіінш.),выкарыстоўвацьінфармацыйныясродкінавучання,шырокапрымяняць актыўныяметадынавучання, сучасныяадукацыйныятэхналогіі.
Выкарыстанне тэхналогійнавучальныхпраектаў (даследчых,інфармацыйных,творчых,прыкладных,гульнявых)накіравананаразвіццёсамастойнасці,асабістайініцыятывывучняў.Тэхналогіінавучання ў супрацоўніцтве дазволяць сканструяваць адносіныўзаемнай адказнасці паміжудзельнікамі адукацыйнагапрацэсуз дапамогай розных тэхнік рашэннямастацкакамунікатыўныхзадач.Ужыванне тэхналогіі развіццякрытычнагамысленняпашырыць праблемнае поле вучэбных заняткаў, створыць умовыдляфарміраванняўласныхкрытэрыяўацэнкімастацкагатэксту,генерыраванняіадстойванняўласныхмеркаванняўугалінекультурыіантыкультуры.
Апошніяўроківучэбнагагодапрысвечаныпаўтарэннюіпадагульненнювывучанагаматэрыялу.Падагульняльныяўрокімогуцьправодзіцца з прымяненнем гульнявых тэхналогій (віктарына,конкурс і інш.); уформепрэзентацыі і абароныпраектаў (індывідуальных,групавых);уформедэманстрацыііабароныпартфоліаіндывідуальныхдасягненняў.
268
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА(17 гадзін)
Р А З Д З Е Л 1МАСТАЦКАЯ КУЛЬТУРА XIX СТАГОДДЗЯ: АДКРЫЦЦІ
І СУПРАЦЬСТАЯННІ (5 гадзін)
1. Класіцызм і рамантызм: розум і пачуцці (1 гадзіна)
XIXстагоддзе—новыэтапугісторыіеўрапейскайкультуры.КласіцызмякафіцыйныстыльумастацтвеXIXстагоддзя.ІдэалыкласічнайпрыгажосціўмастацтвеБеларусі.
Рамантызм:новыпогляднасвет.Палемікарамантыкаўзкласіцыстамі.Канфлікт асобы і навакольнага свету ў творахрамантызму.РамантызмумастацтвеБеларусі.
Гутарка на тэму «Твор мастацтва як адлюстраванне эпохі».Дыскусія на тэму «Сюжэты і вобразы ў мастацтве класіцыстаў
і рамантыкаў».Складанне храналагічнай табліцы «Стылі і напрамкі ў заход-
не еўра пейскім мастацтве X—XIX стагоддзяў».Вуснае сачыненне «Мой любімы твор рамантызму».
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура (класіцызм):Ж.-Ф. Шальгрэн і інш.Вялікая
Трыумфальная аркана плошчыШарля дэ Голя (Зоркі) ўПарыжы;К. Ф.Шын кель.СтарымузейуБерліне;А. Д. Захараў.Адміралцейства ў СанктПецярбургу;К. І. Росі. Будынак ГалоўнагаштабаўСанктПецярбургу;Я. М. Аляксееў, К. Бланк, Дж. Кларкі інш.ПалацРумянцавых—Паскевічаў у Гомелі;Дж. Кларк.ПетрапаўлаўскісаборуГомелі.
Жывапіс (класіцызм):Ж. А. Д. Энгр.ПартрэтНапалеонанаімператарскім троне; «АбяцаннеЛюдовікаХIII»; І. Аляш кевіч.«Партрэтмаладойжанчыны»; «ПартрэткнязяА.А.Чартарыйскага»;«АнцівохіСтратоніка»;І. Хруцкі.Партрэтыінацюрморты(навыбар).
Скульптура (класіцызм):Б. Торвальдсен.«Ганімед,якікорміцьЗеўсавагаарла»;І. П. Мар тас.ПомнікМінінуіПажарскаму.
269
Жывапіс (рамантызм): Э. Дэлакруа. «Свабода, якая вядзенарод»;«РазнянаХіясе»;«ЛаддзяДантэ»;«ПаляванненальвоўуМарока»;Т. Жэ рыко.«Плыт“Медузы”»;«Афіцэрконныхегераўімператарскай гвардыі, які ідзе ў атаку»; «Скачкі ў Эпсоме»;Ф. Гоя.«ПартрэтдонныІсабэльдэПорсель»,«Расстрэлпаўстанцаўу ноч 3мая 1808 года»; «Калос (Паніка)»;К.Брулоў. «АпошнідзеньПампеі»; «Вершніца»;В. Ваньковіч.ПартрэтА.Міцкевічана скалеАюДаг; «ПартрэтКараляЛіпінскага»; І.Айвазоўскі.«Дзявятывал»(ці інш.);Я. Дамель.«ПавелІвызваляеТадэвушаКасцюшку з няволі»;Я. Сухадольскі. «Начныштурм крэпасціАхалцых15жніўня1828года».
2. Рамантызм у музыцы: энцыклапедыя пачуццяў (1 гадзіна)
Лірыкаяквядучаяэмацыянальнаясфераўмузыцырамантызму.Асноўныятэмыіжанрыўмузыцырамантызму.
НайбуйнейшыяпрадстаўнікімузычнагарамантызмуўЕўропе.РамансавапесеннаятворчасцьуРасіі.Першаябеларускаянацыянальнаяопера.
Гутарка «Характэрныя рысы музыкі рамантызму».Параўнанне вобраза рамантычнага героя ў музычных і жыва-
пісных творах.Праект-даследаванне «Музычныя мініяцюры: разнастайнасць
тэм і жанраў».
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялМузыка:Ф. Шуберт. Сімфонія№8 сімінор «Няскончаная»
(1яч.);Серэнадасазборніка«Лебядзінаяпесня»;«Музычнымомант» (оп. 94№3фамінор); «AveMaria» (ТрэцяяпесняЭлен зцыклапесеньна вершыВ.Скота);Р. Шуман.Цыкл«Карнавал»(п’есына выбар);Ф. Шапэн.Прэлюдыі (№4мімінор,№20 домінор);Накцюрны (оп. 9 №2Мі бемольмажор, оп. 48№1 домінор); Паланэз (оп. 40№ 1 Ля мажор); Вальсы (оп. 69№ 1Ля бемольмажор, оп. 64№2 до дыезмінор); Балада№1 сольмінор; Балада№2фамажор;Ф. Мендэльсон. «Песні без слоў»(навыбар);А. А. Аляб’еў, А. Л. Гурылёў, А. Я. Варламаў.Рамансы(на выбар);А. І. Аб рамовіч. Фартэпіянная паэма «Беларускае
270
вяселле»;С.Манюшка.Раманс«Залатаярыбка»;Опера«Сялянка»(«Ідылія») (лібрэтаВ. І.ДунінаМарцінкевіча).
3. Рэалізм: чалавек у рэаліях соцыуму (1 гадзіна)
Паняцце«рэалізм».Вытокірэалізмуўмастацтве.Асноўныятэмыіжанрыўмастацтверэалізму.
Адлюстраваннеаб’ектыўнагапоглядуўвыяўленчыммастацтвезаходнееўрапейскіхмастакоў.Шэдэўрырускагарэалізму.
Рэалістычныятэндэнцыіўбеларускіммастацтве.К.І.Русецкіі ідэалізацыявобраза«простагачалавека».СталырэалізмутворчасціН.Ю.Сілівановіча.ПейзажыА.Г.Гараўскага.
Гутарка «Праявы рэалізму ў творах выяўленчага мастацтва».Параўнанне тэматыкі жывапісу XVIII і XIX стагоддзяў.Стварэнне віртуальнага музея «Мастакі-перасоўнікі» (ці інш.).Параўнанне трактоўкі вобраза чалавека ў творах рамантыз-
му і рэалізму.
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялВыяўленчае мастацтва:Г. Курбэ. «Сяляне зФлажы, якія
вяртаюццазкірмашуўАрнане»;А. Дам’е.«Прачка»;Ж.-Ф. Міле.«Анжэлюс (Вячэрні звон)»; «Сейбіт»;Т. Русо. «Від у ваколіцахГранвіля»;В. Лейбль. «Трыжанчыны ў царкве»;В. Р. Пяроў.«ЧаяваннеўМыцішчах,каляМасквы»;«Паляўнічыянапрывале»;«Птушкалоў»;І. Я.Рэпін.«БурлакінаВолзе»;«ХрэсныходуКурскайгуберні»;І. І.Шышкін.«Жыта»(ціінш.);В. І. Сурыкаў.«Раніца стралецкайкары»; «БаярыняМарозава»;К. І. Ру сецкі.«Жняя»;«Вербнаянядзеля»;Н. Ю. Сілівановіч.«Дзеціўдвары»;«Салдатзхлопчыкам»;«ПастухсаСвянцяншчыны».
4. Рэалізм у музыцы: жыццё ва ўсіх праявах (1 гадзіна)
РэалізмузаходнееўрапейскаймузыцыXIXстагоддзя.Прастатаідаступнасцьмузычнаймовы,праўдзівасцьмузычныххарактараў.Рэалістычнаямузычная драмаДж.Вердзі. «Кармэн»Ж.Бізэ—вяршыняопернагарэалізму.
271
Рэалізмутворчасцікампазітараў«Магутнайкучкі».СімфанічнаядрамаП. І.Чайкоўскага.
Гутарка «Рамантызм і рэалізм у музыцы: асноўныя адроз-ненні».
Дыскусія «Музычны псіхалагізм П. І. Чайкоўскага».Праект-даследаванне «Жанр оперы ў музыцы рэалізму».
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялМузыка:Дж. Вердзі. Опера «Травіята» (застольная песня
«Высока падымем усе кубак весялосці» з I дз.; арыя Віялеты«Бывайцевынавекі»з IIIдз.);Ж. Бізэ.Опера«Кармэн» (хабанэраКармэн «Укахання, як у пташкі, крылы» з I дз.; сегідыльяКармэн «Там, каляСевільі» з I дз.; арыёзаХазэ з II дз.; сцэнаваражбы з III дз.);М. П. Мусаргскі.Цыкл «Дзіцячая» (на выбар); «Песня пра блыху»; Опера «Барыс Гадуноў» (сцэна калясабораВасіляБлажэннагазIVдз.);А. П. Барадзін.Сімфонія№2«Волатаўская»(ч.1);Опера«КнязьІгар»(ПалавецкіяскокізIIдз.);А. С.Даргамыжскі.Раманс«Старыкапрал»;П. І. Чайкоўскі.Сімфонія№6«Патэтычная»(ч.4);Опера«Пікаваядама»(арыяГермана«Штонашажыццё?Гульня!»з IIIдз.).
5. Яркасць і непасрэднасць уражанняў імпрэсіяністаў (1 гадзіна)
Перадумовыўзнікненняімпрэсіянізму.Паняцце«імпрэсіянізм».Папулярныя тэмы і сюжэтыўмастацтве імпрэсіянізму.Навізнапрыёмаўісродкаўмастацкайвыразнасціўвыяўленчыммастацтве.Імпрэсіянізмумузычныммастацтве.
Гутарка «Асаблівасці тэхнікі мастакоў-імпрэсіяністаў».Музычнае і паэтычнае ілюстраванне твораў мастакоў-імпрэ-
сіяністаў.Параўнанне вобразаў прыроды і чалавека ў жывапісе перасоў-
нікаў і імпрэсіяністаў.
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялЖывапіс:Э. Манэ.«Бару“ФаліБержэр”»;К. А. Манэ.Серыя
«Руанскісабор»;«Уражанне.Узыходсонца»;«БульварКапуцынакуПарыжы»;«ВуліцаМантаргёй,свята30чэрвеня1878г.»;«ПрагулкапаскалахПурвіля»;серыяпейзажаў«Японскімасток»(навыбар);
272
П. А. Рэнуар.«Дзвесястры(Натэрасе)»;«ПартрэтактрысыЖанныСамары»,«Дзяўчыназвеерам»;Э. Дэга.«Блакітныятанцоўшчыцы»;«Танцоўшчыцынарэпетыцыі»;«Зорка(Танцоўшчыцанасцэне)»;А. Сіслей. «Снег уЛувесьене»;К. Пісаро. «БульварМанмартр уПарыжы»;«ОперныпраездуПарыжы».
Музыка:К. Дэбюсі. Цыкл«Накцюрны»(навыбар);Сімфанічныэскіз«Мора»;Прэлюдыі(навыбар);М. Равель. Фартэпіянныцыкл«Адлюстраванні» (навыбар);«Балеро».
Р А З Д З Е Л 2МАСТАЦТВА МЯЖЫ ХІХ—ХХ СТАГОДДЗЯЎ (3 гадзіны)
6. Мадэрн: пошук новага ў спазнаным (1 гадзіна)
Ідэі і напрамкімадэрну.Нацыянальныяпраявымадэрну: арнуво,югендштыль,сэцэсія.Асноўныякрыніцытворчасцімайстроўмадэрну.
Мадэрн у архітэктуры:В.Арта,Ч. Р.Макінтош,А. Гаўдзі.Праявамадэрнуўжывапісе—Г.Клімт.Мадэрну дэкаратыўнапрыкладныммастацтве:У.Морыс,Р.Лалік,Л.К.Тыфані.Развіццёчасопіснай ікніжнайграфікі.
Мадэрнумузыцы:новаямузычнаямоваА.Скрабіна.Гутарка «Мадэрн і прыгажосць: агульныя падыходы».Праект «Упрыгожанне ў стылі Рэнэ Лаліка», «Вітраж у сты-
лі Тыфані» і інш.
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура: Ё. Ольбрых.ДомСецэсіёнаўВене;Ж. Лавірот.
ДомЛавіротаўПарыжы;А. Гаўдзі.ДомБатльё;ДомМіла;СаборСвятойСям’і;ПаркГуэль уБарселоне;В. Арта.ДомпрафесараТаселя ўБруселі; Гасцёўня атэля ван Этвеле;Ч. Р. Макін тош.МастацкаяшколаўГлазга;Ф. Шэхтэль.АсабнякС.П.РабушынскагаўМаскве.
Жывапіс:Г. Клімт.Пано«Дрэважыцця».Графіка:А. Муха.Серыя«Порыгода»;«Мастацтва»(«Танец»,
«Паэзія»);О. Бёрдслі.Ілюстрацыіівокладкідадрукаваныхвыданняў (навыбар).
273
Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва:Г. Абрыст. Пано«Ударбізуна»;Мазаіка базілікіСакрэКёруПарыжы;У. Морыс.Дызайн габеленаў,шпалер;Ч. Р. Макінтош. Вітражы;Л. К. Ты-фані. Вітражы,лямпы;Р. Лалік.Ювелірныяўпрыгожанні.
Музыка:А. М. Скрабін. «Паэма экстазу» (фрагмент);Цыкл«24прэлюдыідляфартэпіяна»(прэлюдыі№5Рэмажор,№10додыезмінор,№14мібемольмінор).
7. Сярэбраны век рускай культуры (1 гадзіна)
Асноўныяідэімастацтвасімвалізму.Сувязьсімвалізмуімадэрнуўмастацтве.Асаблівае значэннеформы, колеру, гуку ў творахрозныхвідаўмастацтва.
Дзейнасцьмастакоўтворчагааб’яднання«Светмастацтва».Міжнароднымастацкі праект «Рускія сезоны».Балетказка
«Жарптушка»І.Стравінскага.РоляК.СтаніслаўскагаіУ.НеміровічаДанчанкіўстанаўленні
МаскоўскагаМастацкагатэатра.Гу тарка на тэму «Асаблівасці стылю мадэрн у мастацтве
Расіі».Дыскусія «Тэатральнасць музыкі Ігара Стравінскага».Выкананне эскіза касцюма казачнага персанажа (на выбар)
у стылі мадэрн.
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялЖывапіс:В. А. Сяроў.«Дзяўчынказперсікамі»;«Выкраданне
Еўропы»;М. А. Урубель. «Дэман, які сядзіць»; «МікулаСелянінавіч»; «Шасцікрылы серафім»; «Пан»;А. М. Бенуа. «Прагулкакараля»;Л. С.Бакст. «Старажытныжах»;К. А. Сомаў. «ЯзычокКаламбіны»;К. А.Каровін.«Кветкіісадавіна»;«ПрыстаньуГурзуфе».
Графіка:Я. Я. Лансерэ, І. Я. Білібін. Ілюстрацыі да друкаваных выданняў (на выбар);А. М. Бенуа. Ілюстрацыі да паэмыА.С.Пушкіна«Медныконнік».
Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва:М. А. Урубель. Дэкаратыўнаямаёліка.
Сцэнаграфія:Л. С. Бакст. Эскізыкасцюмаў і дэкарацый дабалетаў«Спячаяпрыгажуня»,«Жарптушка»;А. М. Бенуа.Эскізы
274
касцюмаўідэкарацыйдабалета«Пятрушка»;А. Я. Галавін.Эскізыдэкарацыйдабалета«Жарптушка».
Музыка:С. В. Рахманінаў(навыбар);І. Ф. Стравінскі.Балеты«Жарптушка»,«Пятрушка» (фрагменты).
8. Мастацтва Беларусі мяжы ХІХ—ХХ стагоддзяў (1 гадзіна)
Адраджэннегістарычныхтрадыцыйувобразаххрамаў,сядзіб,грамадскіхбудынкаў.Стыльмадэрнуархітэктуры.
Рамантычнаеірэалістычнаеадлюстраваннерэчаіснасціўжывапісе.Жанраватэматычнаяразнастайнасцьжывапісу.Культурнагістарычнаяспадчынаўбеларускайграфіцы.
НапалеонОрда—мастак і кампазітар. ІгнатБуйніцкі: нараджэннебеларускагатэатра.
Гутарка «Своеасаблівасць беларускай архітэктуры на мяжы XIX—XX стагоддзяў» («Тэмы і жанры ў беларускім жывапісе», «Вобраз чала века ў мастацтве графікі»).
Віртуальная экскурсія ў Нацыянальны мастацкі музей Рэспуб-лікі Беларусь.
Падрыхтоўка прэзентацыі «Сюжэты і вобразы ў мастацтве бе ла рускіх мастакоў».
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура:Г. Шахт.ЦаркваУспенняПрасвятойБагаро
дзіцыў в. Сар’яВерхнядзвінскага рнаВіцебскай вобл.;А. Гой-бель.КасцёлСвятогаАнтоніяПадуанскагаўПаставахВіцебскайвобл.;П. П. Мяркулаў.СаборУваскрэсенняХрыстоваўБарысаве;Р. Р. Марфельд.КапліцапахавальняСвятаполкМірскіхуг.п.МірКарэліцкага рна Гродзенскай вобл.;В. А.Шротэр. Дваранскаясядзібаўа.г.ЧырвоныБерагЖлобінскагарнаГомельскайвобл.;П. Г. Камбураў.БудынакМагілёўскагадраматычнагатэатра.
Жывапіс:В. К. Бялыніцкі-Біруля.«Веснавыяводы»;«Квітнеючысад»; «Сакавік»;Ф. Э. Рушчыц. «Лякасцёла»; «Старое гняздо»;К. Д.Аль хімовіч. «Пахаванне Гедыміна»; «На этапе»;Ю. Пэн.«Старыкравец».
Графіка:А. І. Каменскі.«Сустрэчаўпушчы»;С. С.Богуш-Сест-ранцэвіч.«Цыгане»;Н. Орда (навыбар).
Музыка:Н. Орда.Паланэз«Паўночнаязорка».
275
Р А З Д З Е Л 3 МАСТАЦКІЯ ЭКСПЕРЫМЕНТЫ ХХ СТАГОДДЗЯ (4 гадзіны)
9. Кубізм і абстракцыянізм: змяшанне фарбаў і форм (1 гадзіна)
Авангард:рэвалюцыяўмастацтве.Кубізм:імкненнеда«драбнення»формы.Ілюзорнасцьупера
дачыпрадметаўрэчаіснасці.Кубістычны«калаж».Лепкаформайісвятломускульптуры.Праявакубізмуўграфіцы.
Асаблівасцімастацкаймовыабстракцыянізму:геаметрычныяформы,лініі,кропкі.
Гутарка на тэму «Колер у мастацтве кубізму і абстрак цыя-нізму».
Выкананне плаката ў стылістыцы Пабла Пікаса.Выкананне калажу на вольную тэму (матэрыял і тэхніка на
вы бар) у стылістыцы кубізму.
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялЖывапіс (кубізм):Р. Дэланэ. «Эйфелева вежа»;Ж. Брак.
«Шкляны графін і газета»;Ф. Лежэ. «Ключы»;П. Пікаса. «Трымузыкі»; «ПартрэтАмбруаза Валара»; «Скрыпка і вінаград»;«Кларнет і скрыпка».
Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва (кубізм):П. Пікаса.«Сава»;«ГалаваФаўна».
Графіка (кубізм):П. Пікаса.Плакат1гаСусветнагакангрэсапрыхільнікаўміруўПарыжы.
Скульптура (кубізм): В. Цадкін.«Нараджэннеформ».Абстракцыянізм у жывапісе:В. В. Кандзінскі.«Кампазіцыя
VIII.№260»;«Імправізацыя.Летуценнае»;П. Мандрыян. «Кампазіцыязчырвоным,чорным,сінім,жоўтымішэрым»;К. С. Ма-левіч.«Чорныквадрат»;«Супрэматызм»;«Чорныкрыж».
Абстракцыянізм у скульптуры:Г. Мур.«Авалзкропкамі».
10. Экспрэсіянізм і сюррэалізм: мастацтва будучыні (1 гадзіна)
Мастацтваэкспрэсіянізмуўжывапісеімузыцы:трагізмуспрыманнясветуіпрадчуваннеглабальныхкатастроф.Скажэннеізавастрэннеформякасноўныпрыёмстварэнняэкспрэсіі.
276
Сюррэалізм у мастацтве: сінтэз ідэй і мастацкіх прыёмаў.ТворчасцьСальвадораДалі.МікалайСеляшчук—беларускіДалі.
Гутарка «Унікальныя прыёмы экспрэсіянізму ў жывапісе, му зыцы, кіно».
Дыскусія на тэму «Наватарства сюррэалістаў: знешнія эфекты».
Праект-даследаванне «Мікалай Селяшчук — беларускі Далі».
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялЭкспрэсіянізм у жывапісе: Э. Л. Кірхнер. «ВуліцаБерліна»;
Э. Ноль дэ. «Сад кветак»;Ф. Марк. «Сіні конь»; «Лёсыжывёл»;П.Клее.«Дом,яківерціцца»;О. Какошка.«Салодкісон».
Экспрэсіянізм у графіцы:Э. Мунк.«Крык»;К.Кольвіц.Цыкл«Сялянскаявайна» (навыбар).
Экспрэсіянізм у скульптуры:Э. Барлах.Помнікзагінуўшым«Злітуйцеся!».
Экспрэсіянізм у музыцы (фрагменты):А. Шонберг.Монадрама«Чаканне»;Б. Бартак. Фартэпіянныцыкл«Мікракосмас»(мініяцюрынавыбар);«Варварскаеалегра» («Allegrobarbaro»).
Сюррэалізм у жывапісе:С. Далі. «Галатэя сфер»; «Нязменнасцьпамяці(Мяккігадзіннік)»;«Уверцюрападманкі»;«Сланы»;М. М. Се ляшчук.«Святочныязабавы»;«Каляднаяраніца».
Сюррэалізм у скульптуры:А. Джакамеці.«Галава».Сюррэалізм у мастацтве дызайну:М. Опенгейм.Футравы
чайныпрыбор;С. Далі.Канапаўформевуснаў.
11. Парыжская школа. Геніі жывапісу з Беларусі (1 гадзіна)
Парыж—эпіцэнтрмастацкіхадкрыццяўпачаткуХХстагоддзя.Творчаяатмасферапарыжскайшколы.
АмедэаМадыльяні:лаканічнасць івыразнасцьмовы.Эмацыянальная выразнасць работХаімаСуціна.Чараўнік і
казачнікМаркШагал.Гутарка «Асаблівасці мастацкай мовы Амедэа Мадыльяні».Праект «Віртуальная выстава беларускіх мастакоў парыж-
скай школы» (групавая работа).
277
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялА. Мадыльяні. «ПартрэтЖанныЭбютэрн»; «ПартрэтХаіма
Суціна»;«Аліса»;Х. Суцін.«Рыбыіпамідоры»;«ПартрэтМадленКастэн»; «Дарога ўКаньсюрМер»; «Аўтапартрэт»; «Чырвоныягладыёлусы»;М. Шагал.«Яівёска»;«Аўтапартрэтзсямюпальцамі»;«Скрыпач»;РоспісплафонаГрандапераўПарыжы;П. Крэ-мень.«Гарадскіпейзаж»;М.Кікоін.«Вазазкветкамі»;Ф.-Ш. Цар- фін.«Паўдзённыпейзаж».
12. Эксперыменты ў музыцы і кіно ХХ стагоддзя (1 гадзіна)
Масаваямузычнаякультура.Джазяксінтэзеўрапейскіхіафраамерыканскіхмузычных традыцый.ТворчасцьДж.Гершвіна.Ролягрупы«TheBeatles»устанаўленнірокмузыкі.
Дакладнасцьатмасферыіўнутранагасветучалавека:італьянскінеарэалізм.Жанраватэматычныя эксперыментыўфранцузскімкінематографе.
Гутарка «Джаз у сучаснай музычнай культуры», «Італьянскі неа рэалізм: сродкі кінавыразнасці».
Дыскусія «Рок-музыка: ад андэграўнду да канцэртаў на ста-дыёнах».
Выкананне постара (вокладкі пласцінкі, дыска, часопіса) на тэму аднаго з кінашэдэўраў ХХ стагоддзя.
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялДжаз:Л. Армстранг.Кампазіцыі(навыбар);Дж. Гершвін.«Рапсо
дыяў стылі блюз» («Блакітнаярапсодыя»);Опера«Поргі іБес»(КалыханкаКлары«Summertime» у выкананніЛуіАрмстрангаіЭлыФіцджэральд).
Рок-музыка:«TheBeatles».Кампазіцыі«Michelle»;«Yesterday».Экранныя мастацтвы (фрагменты):В. дэ Сіка.«Выкрадаль
нікі веласіпедаў»;Ф. Капра. «Гэта цудоўнаежыццё»;Ж. Дэмі.«Шэрбурскіяпарасоны».
Кінамузыка:фрагменты(навыбар).
278
Р А З Д З Е Л 4МАСТАЦТВА САВЕЦКАЙ ЭПОХІ (3 гадзіны)
13. Станаўленне мастацтва савецкай эпохі (1 гадзіна)
Уплыў савецкай ідэалогіі намастацтва.Агітацыйнамасавыхарактармастацтва.Новыятэмыісродківыразнасці.
Новыя вехі ў развіцці авангарда: тэатралізаваныямасавыяпрадстаўленні.Станаўленнесацыялістычнагарэалізму.Станоўчывобразгерояўмастацтве.
Масаваяпесняякзнакіпрыметаэпохі.«Саветызацыя»тэатра.Стварэннесавецкайкінаіндустрыі.
Гутарка «Рэвалюцыя і мастак: надзеі і расчараванні».Выкананне прэзентацыі «Партрэтная галерэя скульптурных
выяў дзеячаў культуры савецкай эпохі 20—30-х гадоў».Эскіз рэкламы прадмета (на выбар) у стылістыцы савецкага
плаката.
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура:У. Г. Шухаў.ВежарадыёстанцыіімяКамінтэрна;
У. Я.Татлін.ВежаIIIІнтэрнацыянала;К. С. Мельнікаў.ДомкультурыімяІ.В.РусаковаўМаскве;І. У. Жалтоўскі.Жылыдомнавул.МахавойуМаскве;Бр. Весніны.ПраектПалацапрацы.
Жывапіс:Б. М. Кустодзіеў. «Бальшавік»;М. З. Шагал. «Мірхацінам, вайнапалацам»;Я. М. Чапцоў. «Пасяджэнне сельскайячэйкі»;А. М. Родчанка (навыбар).
Графіка:Плакаты(навыбар).Скульптура:В. І. Мухіна. «Сялянка»;«Рабочыікалгасніца»;
«Будаўнік»; І. Д. Шадр. «Сейбіт»; «Рабочы»; «Чырвонаармеец»;«Селянін».
Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва:Рэвалюцыйныфарфор(навыбар).
Музыка (фрагменты):А. М. Аўраамаў. «Сімфонія гудкоў»;А. В.Ма сала′ў. Сімфанічны эпізод «Завод.Музыкамашын» (збалета «Сталь»);Песні І. В.Дунаеўскага,А. В.Аляксандрава,Д.Д.Шастаковіча,М.У.Багаслоўскага і інш. (навыбар).
Экранныя мастацтвы (фрагменты):Р. В. Аляксандраў.«Цырк»; «Светлышлях»;С. М. Эйзенштэйн. «Браняносец “Пацёмкін”»;Дзіга Вер таў.«Чалавекзкінаапаратам».
279
14. Паміж традыцыяй і авангардам: мастацтва Беларусі 1920—1930-х гадоў
(1 гадзіна)РазвіццёмастацкайкультурыБеларусі 1920—1930х гадоў у
кантэксценацыянальныхтрадыцый.НоваямастацкаямоваМ.М.Філіповіча:мадэліраванне ко
лерам.Прыгажосць роднай зямлі ў творахС.Ю.Жукоўскага іУ.М.Кудрэвіча.Маляваныядываны(маляванкі)А.Кіш.ФантастычнысветЯ.Н.Драздовіча.Партрэтнаягалерэя:З. І.Азгур.
Віцебскаямастацкаяшкола.Гутарка «Мастацтва Беларусі 1920—1930-х гадоў: традыцыі
і экс перыменты».Дыскусія «Дарога ў прафесійнае мастацтва Беларусі ў 1920—
1930-я гады».Творчы праект «Гістарычныя асобы ў творах мастацтва
беларус кіх мастакоў 1920—1930-х гадоў».
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялЖывапіс:М. М. Філіповіч. «Карагод»; «Жанчына ў наміт
цы»; Ілюстрацыі да беларускіхнародныхказак;У. М. Кудрэвіч.«Беларуская вёска»; «Раніца вясны»;С. Ю. Жукоўскі. «Ручайу хвойным лесе»;Я. Н.Драз довіч. «Від пад кольцам на планецеСатурн»; «Сустрэча вяснынаСатурне»; «УсяслаўПолацкі»;Я. М. Кру гер.«ПартрэтЯ.Купалы»;М.В. Дабужынскі.«Віцебск»;В. М. Ермалаева. «Супрэматычная пабудова (эскіз святочнагаафармленняВіцебска)»;П. А. Сергіевіч. «Шляхамжыцця», «Беларусы».
Графіка:С. Юдовін.«Віцебск»;А. М. Тычына.«СтарыМінск»;«ПлошчаСвабоды»;А. А. Астаповіч.«Вуліцаўвёсцы».
Дэкаратыўна-прыкладное мастацтва:А. Кіш. Маляваныядываны (на выбар);Я. Н. Драздовіч.Маляваныядываны (на выбар);М. М.Філі повіч.Керамічныяцацкі «Дудар», «Цымбаліст»,«Сялянскіхлопчык».
Скульптура:А. В. Грубэ. «Праца. Тачачнік»;А. А. Бембель.РэльефыўДоме ўрада ўМінску;З. І. Азгур.ПартрэтыЯнкіКупалы,ЯкубаКоласа.
280
15. Мастацтва пра вайну: музы не маўчалі (1 гадзіна)
Асноўныя эмацыянальныя лініі мастацкіх твораў ваенныхгадоў:нянавісцьдаворага,тугапаблізкіх,стойкасцьіаптымізмнарода,якізмагаецца.
Асэнсаванневаеннагавопытуўмастацкіхтворахпасляваеннагаперыяду.
Гутарка «Мастацкія вобразы, народжаныя вайной».Падрыхтоўка літаратурна-музычнай кампазіцыі «Музы не
маўчалі на вайне».Праект-даследаванне «Тэма вайны ў гісторыі маёй сям’і»
(групавая работа).Падрыхтоўка тэматычнага вечара «Вайна: погляд з XXI ста -
годдзя».
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялЖывапіс:А. А. Пластаў. «Фашыст праляцеў»;А. А. Дай-
нека. «Абарона Севастопаля»; «УскраінаМасквы»;К. Ф. Юон.«Парад наЧырвонай плошчы 7 лістапада 1941 года»;С. В. Ге - расімаў. «Маці партызана»;Б. М.Няменскі. «Маці»;А. Д. Шыб - нёў. «Палонных вядуць»;А. І.Лак тыёнаў. «Ліст з фронту»;Ю. М. Няпрынцаў.«Адпачынакпаслябою»;Б. С. Угараў.«Ленінградка (У сорак першым)»;В. В. Волкаў. «ВызваленнеМінска.3 ліпеня 1944 года»;П. А. Крываногаў. «АбаронцыБрэсцкайкрэпасці»; І. В. Ахрэмчык. «Абаронцы Брэсцкай крэпасці»;Л. Д. Шча мялёў.«Маёнараджэнне»;М. А. Савіцкі.Серыя«Лічбынасэрцы».
Графіка:Плакаты(навыбар).Скульптура:Мемарыяльныкомплекс «Брэсцкая крэпасць
герой»;Мемарыяльны комплекс «Прарыў» ваУшацкім раёнеВіцебскайвобл.;Мемарыялахвярамгітлераўскагагенацыду«Яма»ўМінску;Ф. Д.Фі вейскі.«Мацнейзасмерць».
Музыка:Д. Д. Шастаковіч. Сімфонія№7 «Ленінградская»(ч.1,эпізоднашэсця);С. С. Пракоф’еў.Кантата«АляксандрНеўскі»(ч. 4 «Уставайце, людзі рускія»);Музычныякампазіцыіна тэмувайныўвыкананніЛ.М.Гурчанка(кампазіцыя«Песнівайны»),ансамбля«Песняры»(кампазіцыя«Празвайну»),вакальнайгрупы«Чысты голас» (кампазіцыя«На вайне якна вайне») і інш.;
281
Д. Б. Кабалеўскі. Рэквіемна вершыР.Раждзественскага (Уступ«Памятайце»,«Нашыдзеці»).
Экранныя мастацтвы (фрагменты):Л. Д. Лукаў.«Двабайцы»;С.Ф. Бандарчук.«Лёсчалавека»;Р. Н. Чухрай.«Баладапрасалдата»;А.А. Таркоўскі.«Іванавадзяцінства»;В. Ц. Тураў.«Яродамздзяцінства»;І. М. Дабралюбаў.«ІванМакаравіч».
Р А З Д З Е Л 5МАСТАЦТВА МЯЖЫ ТЫСЯЧАГОДДЗЯЎ:
НОВЫЯ ФОРМЫ Ў НОВЫХ РЭАЛІЯХ (2 гадзіны)
16. Сучаснае мастацтва — мастацтва будучыні (1 гадзіна)
Паняцце «постмадэрнізм».Цытатнасць і іронія як асноўныяпраявыпостмадэрнізму.Высокатэхналагічныямагчымасці стварэнняэфектупраўды івыдумкі.
Відовішчныхарактармастацтва: папулярнаемастацтва і аптычныяілюзіі.Перформанс і інсталяцыя:мастацтвадляўсіх.
Дыскусія на тэму «Што ў мастацтве першаснае — ідэя або форма?».
Выкананне інсталяцыі на вольную тэму (матэрыял на выбар).Падрыхтоўка сцэнарыя перформанса на тэму «Я выбіраю
зда ровы лад жыцця», «Скажы “не” шкодным звычкам» ці інш.
Прыкладны мастацкаілюстрацыйны матэрыялАрхітэктура:П. Блом.КубічныядамыўРотэрдаме;Ф. Геры.
КанцэртнаязалаУолтаДыснеяўЛосАнджэлесе;К. Кума.БудынакшоурумаМ2уТокіа;Прыкладыэкаархітэктуры(навыбар);Медыяфасады(навыбар) і/ці інш.
Выяўленчае мастацтва:Э. Уорхал.«МэрылінМанро»;«Бляшанка супуКэмпбэл»;В. Вазарэлі. «Вега200»;«Зялёная і аранжаваякампазіцыя» і/ці інш.
Скульптура:Э. Грыгорску.Помнік паэтуМіхаюЭмінеску ўАнешці;Б. Каталана.«ВялікіВанГог»зсерыі«Вандроўнікі(Падарожнікі)» і/ці інш.
282
Перформанс, інсталяцыі, арт-аб’екты:Ё. Бойс. 7000дубоў(акцыя1982года);Т. Гайтан.ХайдэльбергскіпраектуДэтройце;К. Ольдэн бург. «Лыжкамост і вішня»;Дж. Кейдж. Кампазіцыя«4´33´´» («Чатыры мінуты трыццаць тры секунды цішыні»);Ж. Плэнса.Скульптура«Домведаў»;Т. Янсен.Серыя«Пляжныязвяры»;С. Кнап.Светлавыякарціныі/ці інш.
17. Мастацтва Беларусі мяжы тысячагоддзяў (1 гадзіна)
НацыянальнаясвядомасцьбеларускаганародаяквядучаятэмамастацтваБеларусіпостсавецкагаперыяду.
Архітэктура:вобразысімвалыновайэпохі.Нацыянальныкаларытувыяўленчыммастацтве.Гістарычныятрадыцыі іавангард.
Новыя гукавыя светыўмузычнайкультурыБеларусі.Беларускікінематограф.
Гутарка «Сімвалы беларускай культуры ў мастацтве мяжы тыся чагоддзяў».
Выкананне фатаграфіі на тэму «Прыгажосць звычайнага».Выкананне прэзентацыі на тэму «Мастацтва Беларусі ў
асобах».
Мастацкаілюстрацыйны матэрыял навыбарнастаўніка.
АСНОЎНЫЯ ПАТРАБАВАННІ ДА ВЫНІКАЎ ВУЧЭБНАЙ ДЗЕЙНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Увынікузасваеннязместувучніпавінны:мецьуяўленне:z� праасаблівасціразвіццямастацтваXIX—пачаткуXXIстагоддзя;z� асаблівасціразвіццянацыянальнайкультурыXIX—пачаткуXXIстагоддзя;
ведаць:z� змест паняццяў «рамантызм», «рэалізм», «імпрэсіянізм»,«мадэрн»,«постмадэрнізм»;z� асноўныя сродкімастацкай выразнасці ў розныхвідахмастацтва і асаблівасці іх увасабленняў рамках вывучаемагачасавагаперыяду;z� асноўныя творымастацтва ў рамках вывучаемага часавагаперыяду;
умець:z� суадносіць мастацкія творы з вывучаемым гістарычнымперыядам;z� параўноўвацьмастацкіятворырозныхвідаў(стыляў,напрамкаў)мастацтва;z� выказвацьіабгрунтоўвацьсваеадносіныдатворамастацтва;z� выяўляцьасацыятыўныясувязімастацкагатворазжыццядзейнасцючалавека,навакольнымсветам;z� увасабляцьмастацківобразурозныхвідахмастацкатворчайдзейнасці;
валодаць:z� навыкамі пошуку і крытычнага адборумастацтвазнаўчайінфармацыіўкрыніцахрознагатыпу;z� мінімальнымі навыкамі аналізу і інтэрпрэтацыі творамастацтва:дляарыентацыіўкультурнайспадчынемінулага ісучаснасці; арганізацыі свайго вольнага часу; самастойнаймастацкайтворчасці.
284
ФІЗІЧНАЯ КУЛЬТУРА І ЗДАРОЎЕ
ТЛУМАЧАЛЬНАЯ ЗАПІСКА
У сістэме вучэбных прадметаў агульнай сярэдняй адукацыіасваенне вучэбнага прадмета «Фізічнаякультура і здароўе» забяспечваеатрыманневучнямібазавайфізкультурнайадукацыі.
Змест вучэбнагапрадмета «Фізічнаякультура і здароўе» дыферэнцыраванызулікамузроставапалавыхасаблівасцейвучняўіпрадстаўленыінварыянтныміварыятыўнымкампанентамі.
Інварыянтны кампанент з’яўляецца зместам вучэбнагапрадмета «Фізічная культура і здароўе», абавязковым для засваення вучнямі, якія аднесеныпа стане здароўя да асноўнай іпадрыхтоўчаймедыцынскіх груп.Ён складаецца з двух раздзелаў—«Асновыфізкультурныхведаў»і«Асновывідаўспорту»—ізмяшчаемінімальныаб’ёмвучэбнагаматэрыялу,неабходныдляагульнайфізкультурнайадукацыі,агульнакультурнага,духоўнагаі фізічнага развіцця, аздараўлення, маральнага ўдасканаленнявучняў,фарміраванняздаровагаладужыцця,актыўнагаадпачынкузвыкарыстаннемсродкаўфізічнайкультуры.
Раздзел«Асновы фізкультурных ведаў» уключаетэарэтычныматэрыял, неабходныдляфарміравання светапогляду здаровагаладужыцця, самастойнагавыкарыстання сродкаўфізічнайкультуры змэтай аздараўлення і актыўнага адпачынку, вывучэння іпрактычнага траўмабяспечнага асваеннявучэбнагапрадмета.Якправіла,настаўнікпрыраспрацоўцыпаўрочнагапланаваннявызначае вучэбныя заняткі, на якіх вылучаецца неабходнаяколькасцьчасудлявывучэннятэарэтычнагаматэрыялу.
Раздзел«Асновы відаў спорту»ўключаепрактычныінеабходныдляягозасваеннятэарэтычнывучэбныматэрыял,яківывучаеццанавучэбныхзаняткахадначасовазфарміраваннемрухальныхуменняў,навыкаў,спосабаўдзейнасці.Зместпрактычнагавучэбнагаматэрыялупрадстаўленыпрактыкаваннямі, комплексамі іэлементамі такіх відаў спорту, як лёгкая атлетыка, гімнастыка
285
іакрабатыка,лыжныягонкі,спартыўныягульні(баскетбол,валейбол,гандбол,футбол),штоадпавядаеагульнымзадачамразвіццякаардынацыйныхікандыцыйныхздольнасцейвучняў.
Варыятыўны кампанент прадстаўлены відамі спорту інварыянтнагакампанента,атаксамапрактыкаваннямі,комплексаміі гульнявымі элементамі плавання, аэробікі спартыўнай, тэнісанастольнага, канькабежнага спорту. З агульнага аб’ёму зместуварыятыўнагакампанентанастаўнікзулікамнаяўнасціадпаведнайфізкультурнаспартыўнайбазы,інтарэсаўвучняў,спартыўныхтрадыцыйустановыагульнайсярэдняйадукацыівыбірае івыкарыстоўваеўадукацыйнымпрацэсевучэбныматэрыялдляIХкласа.Дапускаеццаўякасцівучэбнагаматэрыялувыкарыстоўвацьзмествучэбныхпраграмфакультатыўных заняткаў, якія адпавядаюцьпераліку відаў спорту варыятыўнагакампанента і зацверджанываўстаноўленымпарадкуМіністэрствамадукацыіРэспублікіБеларусь,атаксамаэлектронныясродкінавучання—вучэбнаметадычныядапаможнікідлянастаўнікаўфізічнайкультуры.
Размеркаванневучэбнагаматэрыялупакампанентах,раздзелахітэмахзуказаннемколькасцігадзіннаіхвывучэннепрадстаўленаўтабліцы1.
Вучэбныязаняткіправодзяццаўформеўрокаўфізічнайкультурыіздароўя.Арганізацыявучэбныхзаняткаўпавіннаадпавядацьагульнапедагагічнымзаканамернасцям,прынцыпаміпатрабаванням агульнай сярэдняй адукацыі.Формы іметадыправядзенняўрокаўфізічнайкультурыіздароўявызначаюццанастаўнікампрыраспрацоўцыдакументаўпланаваннязместувучэбнагаматэрыялу.
Мэтай вывучэння вучэбнага прадмета «Фізічная культура іздароўе»з’яўляеццафарміраваннефізічнайкультурыасобыіаздараўленневучняўзулікам іхузроставапалавыхасаблівасцей.
Указанаямэта дасягаецца ў вынікуфарміравання ў вучняўкампетэнцый у галіне фізкультурнай і спартыўнай дзейнасці,рашэнняасобаснаарыентаваныхадукацыйных,выхаваўчых,аздараўленчыхіпрыкладныхзадач.
Даадукацыйных задачвучэбнагапрадметаадносяццазасваеннеінавучанневыкарыстаннюнапрактыцыдаступныхусярэднімшкольнымузросце:
zz фізкультурныхведаў,неабходныхдля бяспечныхарганізаваных ісамастойныхзаняткаў;
286
zz рухальных уменняў і навыкаў, спосабаў дзейнасці, якіяскладаюцьзмествывучаемыхвідаўспорту;zz духоўныхкаштоўнасцей алімпізму і алімпійскага рухуяккультурныхгуманістычныхфеноменаўсучаснасці.
Выхаваўчымі мэтамі вучэбнагапрадметаз’яўляеццасадзейнічаннестанаўленнюіразвіццю:
zz адносіндаўласнагаздароўяіздароўяіншыхякдакаштоўнасці;zz станоўчыхрысхарактару,такіхякдысцыплінаваныяпаводзіны,добразычліваестаўленнедатаварышаў,калектывізм,сумленнасць,спагадлівасць,смеласць,настойлівасцьудасягненнімэты;zz гарманічнагаспалучэннямаральных,фізічных і інтэлектуальныхякасцейасобы.
Аздараўленчымі задачамі вучэбнагапрадметаз’яўляюцца:zz прывіццёнавыкаўздаровагаладужыцця;zz павышэннеразумовайпрацаздольнасці;zz прафілактыка стрэсавых станаў і захворванняў сродкаміфізічнайкультуры;zz садзейнічаннеўмацаваннюздароўявучняў,фарміраваннеправільнайпаставы,прафілактыкаміяпіі іплоскаступнёвасці.
Дапрыкладныхзадачвучэбнагапрадмета,якіязабяспечваюцьпаспяховую сацыяльную адаптацыю і бяспекужыццядзейнасцівучняў,адносяцца:
zz навучаннеўменнямінавыкамсупрацоўніцтвазаднагодкаміўпрацэсефізкультурнай іспартыўнайдзейнасці; zz засваенневедаў,уменняўінавыкаў,неабходныхдлябяспекіпадчассамастойныхфізкультурныхзаняткаў; zz фарміраванневедаў,уменняўінавыкаўпабяспецыжыццядзейнасціўэкалагічнанеспрыяльныхумовах(длятых,хтопражывае на тэрыторыі радыеактыўнага забруджвання ваўмовахуздзеяннянаступстваўаварыінаЧАЭС).
Пры асваенні зместу вучэбнай праграмы вучні набываюцькампетэнцыі, якія маюць сацыяльную і асабістую значнасць.Асобасныя іпрадметныякампетэнцыівучняў,якія заканчваюцьIXклас установыагульнай сярэдняй адукацыі,канкрэтызаваныўчатырохнапрамках:
zz вучніпавінныведацьіразумець;zz вучніпавінныведацьівыконваць;
287
zz вучніпавінныведаць іўмець; zz вучніпавінныўмецьвыкарыстоўвацьнабытыякампетэнцыіўпрактычнайдзейнасці іпаўсядзённымжыцці.
Зместасобасных іпрадметныхкампетэнцыйсфармуляваныўасноўныхпатрабаванняхдавучняў,якіязаканчваюцьнавучаннеў IXкласеўстановыагульнайсярэдняйадукацыі.
Вучэбнаметадычнае забеспячэнне адукацыйнага працэсу павучэбнымпрадмеце «Фізічнаякультура і здароўе»прадстаўленаўДадатку1.
Змест вучэбнага прадмета «Фізічнаякультура і здароўе» неабходна дыферэнцыраваць у залежнасці ад асаблівасцей стануздароўявучняў.
Прыправядзенніўрокафізічнайкультурыіздароўядлявучняўасноўнай і падрыхтоўчай медыцынскіх групдазіраваннефізічнайнагрузкі вызначаецца з улікам частаты сардэчных скарачэнняў(ЧСС).
СярэдніяўзроставыяпаказчыкіЧССу спакоі складаюць:длявучняў10гадоў—89уд/мін,11—12гадоў—85уд/мін,13—14гадоў—87уд/мін,15—16гадоў—81уд/мін.1
Длявызначэння інтэнсіўнасціфізічнайнагрузкіпаЧССвыкарыстоўваюццатрыпаказчыкі:парогавая (найменшая), сярэдняя іпікавая(найбольшая)ЧСС,адпаведнавызначаныяяк60,70,80%адмаксімальнайЧСС,штоадпавядаеаэробнайнагрузцы.2МаксімальнаяЧССразлічваеццапаформуле:ЧСС
макс= 200уд/мін–уз
рост.ПарогаваяЧСС(60%адЧСС
макс)—гэтанайменшаяЧСС(інтэн
сіўнасцьнагрузкі),ніжэйзаякуюнеўзнікаеэфектуадуздзеянняфізічнайнагрузкі.
СярэдняяЧСС (70%адЧССмакс
)—гэтаЧСС,якаяадпавядаесярэдняй інтэнсіўнасцінагрузкіасобнагаўрока.
ПікаваяЧСС (80% адЧССмакс
)— гэта найбольшаяЧСС (інтэнсіўнасцьнагрузкі),якаяможабыцьдасягнута,аленепавіннабыцьперавышанападчасасобнагаўрока.
1 Солодков, А. С.Физиологиячеловека.Общая.Спортивная.Возрастная:учеб. /А. С. Солодков, Е.Б. Сологуб.—3е изд., испр. и доп.—М. :Советскийспорт,2008.—620с.
2Спортивнаяфизиология :учеб.дляинтовфиз.культуры/подред.Я.М.Коца.—М.:Физкультураиспорт,1986.—240с.
288
Рэкамендуеццаўпачаткунавучальнага года выкарыстоўвацьнаўрокахфізічныянагрузкімінімальнайісярэдняйінтэнсіўнасцізпаступовымпавышэннеміпераходамдасярэдняйімаксімальнайінтэнсіўнасціўсярэдзіне ідаканцанавучальнагагода.
Дляэфектыўнаганарміраванняфізічнайнагрузкі ікіраванняўрокамфізічнайкультуры і здароўянеабходныкомплекснымедыкапедагагічныкантроль,нападставеякогаацэньваеццаэфектнагрузкі іфункцыянальныстанарганізмавучняў.
Выкарыстоўваюць наступныя віды кантролю: аператыўны,бягучыіэтапны.
Аператыўны кантроль прызначаны для рэгістрацыі аднагопрактыкавання,серыіпрактыкаванняўіўрокаўцэлым,атаксамафункцыянальныхзмяненняўарганізма.Аналізвынікаўкантролюзаснаванына ацэньванні залежнасці тыпу «доза— эфект», дзедозай з’яўляецца велічыня і час нагрузкі, а эфектам— ступеньвыяўленасці інакіраванасцьфункцыянальныхзрухаў.
Бягучы кантрольпрадугледжваерэгістрацыюфізічныхнагрузак і іхуплыўнаарганізмнапрацягунекалькіхурокаў (5—10).
Этапны кантрольфізічнайнагрузкізаключаеццаўрэгістрацыіяепараметраў і іх аналізенапрацягунекалькіхмесяцаў і наватусягонавучальнагагода.
Аб’ём і інтэнсіўнасць выкананай вучнямі падрыхтоўчай медыцын скай групыфізічнай нагрузкі абмяжоўваюццазніжанымфункцыянальнымстанамкардыярэспіраторнай сістэмыўпараўнанні з асобамі асноўнаймедыцынскай групы.Длявучняўпаказанаймедыцынскай групыдазіраваннефізічнайнагрузкі праводзіцца з улікамЧСС і прынеабходнасці дадаткова вызначаеццафункцыянальны стан арганізмашляхам правядзення пробы з20прысяданнямі ў пачаткукожнайчвэрці іштомесячна—длякарэкцыі параметраў фізічнай нагрузкі (Дадатак 2). Для правядзенняпробырэкамендуецца выкарыстоўваць групавыметадарганізацыіўрока.
Длязніжэнняаб’ёмуіінтэнсіўнасціфізічнайнагрузкінаўрокахпафізічнайкультуры і здароўю абмяжоўваюцца трэніровачныяпрактыкаваннінахуткасць,максімальнуювышынювыскокванняідалёкасцьскачкоў,вагаснарадаўдлякідання.
Абмежаванніпа аб’ёме і інтэнсіўнасціфізічнайнагрузкі вучнямі падрыхтоўчаймедыцынскай групыпрадстаўлены ў змесцевучэбнагаматэрыялу івыдзеленыў імкурсівам.
289
Выніківучэбнайдзейнасцівучняў і ступень засваеннязместувучэбнайпраграмы«Фізічнаякультура і здароўе» ацэньваюццапакрытэрыях:
zz узровеньразвіццярухальныхздольнасцейвучняў(табл.2);zz вучэбныянарматывыпа засваенні ўменняў, навыкаў, развіццірухальныхздольнасцейвучняў (табл.3).
УмовывыкананнятэставыхпрактыкаванняўдляацэнкіўзроўнюразвіццярухальныхякасцейвучняўвыкладзеныўДадатку3.
Вучэбная праграма «Фізічная культура і здароўе» змяшчаевучэбныматэрыялпа спартыўных гульнях (баскетбол, валейбол,гандбол,футбол),рэкамендаваныдлявывучэнняўаб’ёме35гадзіннавучэбныхзанятках«Гадзіназдароўя іспорту» (Дадатак4).
Табліца 1Прыкладнае размеркаванне вучэбнага матэрыялу1
Кампаненты, раздзелы, тэмы вучэбнага матэрыялу Колькасць гадзін
ІНВАРЫЯНТНЫ КАМПАНЕНТ 46
Асновы фізкультурных ведаў 2
ЗабеспячэннебяспекізаняткаўГігіенічныяведыПравілысамастойныхзаняткаў,самакантрольЗдаровыладжыццяАлімпізміалімпійскірух
0,50,250,50,50,25
Асновы відаў спорту 38
ЛёгкаяатлетыкаЛёгкаяатлетыка—кросаваяпадрыхтоўка1ГімнастыкаіакрабатыкаЛыжныягонкі2
Спартыўныягульні
120(8)1088
Тэсціраванне ўзроўню фізічнай падрыхтаванасці вучняў
6
1Ваўмовахбясснежнайзімызаместлыжныхгонак.2Прыбясснежнайзімезамяняеццавучэбнымматэрыяламіншыхтэм.
290
Кампаненты, раздзелы, тэмы вучэбнага матэрыялу Колькасць гадзін
ВАРЫЯТЫЎНЫ КАМПАНЕНТ 24
АэробікаспартыўнаяБаскетболВалейболГандболГімнастыкаатлетычнаяКанькабежныспортЛёгкаяатлетыкаЛыжныягонкіПлаванне1
ТэніснастольныФутбол
+++++++++++
Прыкладныя дамашнія заданні2 +
Усяго 701
ЗМЕСТ ВУЧЭБНАГА ПРАДМЕТА
І Н В А Р Ы Я Н Т Н Ы К А М П А Н Е Н Т
АСНОВЫ ФІЗКУЛЬТУРНЫХ ВЕДАЎЗабеспячэнне бяспекі заняткаў. Папярэджанне магчымага
траўматызму ў спартыўных залах, басейнах і на адкрытыхпляцоўках.Падрыхтоўкамесцаў для бяспечных заняткаўфізічныміпрактыкаваннямі. Страхоўка, узаемадапамога пры выкананніфізічныхпрактыкаванняў.Правілыпаводзінучасмасавыхспартыўныхівідовішчныхмерапрыемстваў.
Гігіенічныя веды. Уплыў актыўнага рухальнага рэжымунадынамікуразумовайпрацаздольнасцівучняў.Прафілактыкапрастудныхзахворванняў.Відыіспосабызагартоўвання.
1Прынаяўнасціўмоўдлявучэбныхзаняткаўпаплаванні.2Колькасцюгадзіннерэгламентуюцца.
291
Здаровы лад жыцця.Паняццігіпадынаміі,гіпердынаміі,аптымальнайрухальнайактыўнасці.Спосабыпапярэджання іпераадоленняшкодных звычак. Індывідуальнырухальнырэжымвучняўурозныяперыядыгода.
Правілы самастойных заняткаў, самакантроль.Дзённіксамакантролювучня.Ацэнкаіаналізузроўнюфізічнайпадрыхтаванасці.
Алімпізм і алімпійскі рух.Асноўныякаштоўнасціалімпізму,абвешчаныяўАлімпійскайхартыі.Укладбеларускіхалімпійцаўупрапагандуідэалаўалімпізмуіздаровагаладужыццяпадрастаючагапакалення.УмовывыдачынагруднагазначкаДзяржаўнагафізкультурнааздараўленчагакомплексуРэспублікіБеларусь.
АСНОВЫ ВІДАЎ СПОРТУ
ЛЁГКАЯ АТЛЕТЫКАТэарэтычныя звесткі
Правілыбяспечныхпаводзіннаўрокахлёгкайатлетыкі.Правілыабыходжаннясаспартыўнымінвентаром іабсталяваннем.
Паняцце спартыўнай класіфікацыіРэспублікі Беларусь. Рэкордысвету,Еўропы,РэспублікіБеларусь,рэгіёна,школыўвідахлёгкайатлетыкі,якіяўваходзяцьупраграмуАлімпійскіхгульняў.Лепшыяспартсменыкраіны,рэгіёна,школыі іхдасягненні.
Практычны матэрыял
Хадзьба. Паскоранымкрокам;скандынаўскаяхадзьба.Бег. З высокага старту30, 60м змаксімальнайхуткасцюна
вынік*1;эстафетныбег;чаўночныбег4×9м;бегначас2,4,6мінззададзенайхуткасцю.
Скачкі з месца. Трайны і пяцярны скачок; уверхштуршкомдзвюманагамі;тоежзпадцягваннемкаленяўнамесцыізрухамнаперад; з нагі на нагу з рухамнаперад. Скачкі праз кароткуюскакалку.
Скачкі з разбегу.Удаўжынюсагнуўшыногі*;увышынюспосабам«пераступанне»*.
1Тутідалейзорачкай(*)пазначаныпрактыкаванні,абавязковыядлявывучэння іацэнкітэхніківыканання.
292
Кіданне. Кіданнемяча 150 г змесца і з разбегупакалідоры10мна далёкасць* і на зададзенуюадлегласць; тэніснагамяча змесцаіздвухтрохкрокаўразбегуназададзенуюімаксімальнуюдалёкасць адскоку ад сцяны, у гарызантальную і вертыкальнуюцэль (гімнастычныабруч)задлегласці15—18м.
Развіццёхуткасных,сілавых,хуткаснасілавых,каардынацыйныхздольнасцей,гібкасці,вынослівасці.
Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.
Бег:z� выключыцьбегзвысокай інтэнсіўнасцю.
Скачкі:z� абмежавацьколькасць і інтэнсіўнасцьвыкананняскачкоў.
Кіданне: z� выключыцькіданнезразбегу;z� абмежавацьвагуснарадаўдлякідання.
Лёгкая атлетыка — кросавая падрыхтоўкаТэарэтычныя звесткі
Правілыбяспечныхпаводзіннаўрокахкросавайпадрыхтоўкі.Папярэджаннемагчымага траўматызмупрыбегупаперасечанаймясцовасцізпераадоленнемнатуральныхперашкод.
Практычны матэрыял
Чаргаваннехадзьбыібегу.Пераадоленневертыкальных(запорайібезапоры)ігарызантальныхперашкодускачкузпрызямленнемнааднунагубезпарушэннярытмубегу.Размеркаваннесілнадыстанцыі.Крос2000м (дз)*,3000м (х)*.
Развіццёкаардынацыйныхздольнасцей,хуткаснайіаэробнайвынослівасці.
Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.
Бег:z� выкарыстоўвацьупачаткувучэбнагагодатолькіпераменныбег (у чаргаванні з хадзьбой) 2, 4, 6мін, далей паступоваўводзіцьраўнамерныбег;z� выключыцьбегзвысокай інтэнсіўнасцю.
293
Гімнастыка і акрабатыкаТэарэтычныя звесткі
Правілыбяспечныхпаводзіннаўрокахгімнастыкііакрабатыкі.Устаноўкаіпрыбіраннеспартыўнагагімнастычнагаабсталявання.
Практычны матэрыял
Агульнаразвіццёвыя практыкаванні1 і практыкаванні для фарміравання правільнай паставы.Безпрадметаў,саскакалкай,згімнастычнайпалкай,набіўнымімячамі,гантэлямі,нагімнастычнайлаўцы і з гімнастычнайлаўкай, каля гімнастычнай сценкі і нагімнастычнайсценцы.
Перакладзіна нізкая (х).Пад’ёмпераваротамштуршком адной і махам другой нагой, упор прагнуўшыся, перамах з упорува ўпор верхам, з упору верхампаварот ва ўпор, саскокмахамназадзупору.
Перакладзіна высокая (х).Размахваннівыгінамі,пад’ёмзвісува ўпор сілай, пад’ём з вісу ва ўпорпераваротам*, з вісу саскокмахамназад.
Брусы паралельныя (х). Размахванневаўпорынаперадплеччах, на руках, з размахвання ва ўпорына перадплеччахпад’ёммахамнаперад у сед ногі паасобку, з седу ногі паасобку кулёкнаперадсагнуўшысяўседногіпаасобку;зразмахванняваўпорысаскокмахамназад;згінанне іразгінаннерукваўпоры.
Брусы рознавысокія (дз).Віснаверхняйжэрдцы,размахваннівыгінамі, віс прысеўшына ніжняйжэрдцы,штуршкомдзвюманагамівіслежачынаніжняйжэрдцы,седвугломнаніжняйжэрдцы,саскокзпаваротамна180° з седунабядры.
Бервяно гімнастычнае2 (дз). Прысяданнезнаступнымуставаннем,паваротнадзвюхнагахнанаскахупаўпрыседзе іпрыседзена180°, саскокпрагнуўшыся;паўтарэннеразвучаныхпрактыкаванняўзвучэбнайпраграмыVIIIкласа;камбінацыязранейразвучаныхпрактыкаванняў*.
Апорныяскачкі.Ногіпаасобкупразгімнастычнагаказлавышынёй110смудаўжыню*(х),ушырыню*(дз).
1Рэкамендуеццавыкарыстоўвацьупадрыхтоўчайчастцыўрока.2Прыадсутнасцігімнастычнагабервянапрактыкаванневыкон
ваеццанарэйцыперавернутайгімнастычнайлаўкі.
294
Лажанне.Паканаце(шасце)здапамогайног(дз),бездапамогіногназададзенуюадлегласць (х).
Комплексыпрактыкаванняўранішняй гімнастыкі. З 1012практыкаванняў з гімнастычнайпалкай,мячом, гантэлямі ў зыходным становішчы седзячы і лежачы (па адным комплексе ўкожнайчвэрці).
Акрабатыка. Кулькі наперад, назад, перавароты ўбок, доўгікулёк з двухтрохкрокаў разбегуштуршкомдзвюманагамі (х);мостпрагінамназадздапамогайісамастойна(дз);стойканагалавеіруках,стойкамахамадной,штуршкомдругойнагойнарукахздапамогайісамастойна*(х),стойканалапатках*(дз).Камбінацыязранейразвучаныхпяціпрактыкаванняў*.
Развіццёхуткасных,хуткаснасілавых,сілавых,каардынацыйныхздольнасцей,гібкасці,вынослівасці.
1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.
Махі: z� абмежаваць колькасць паўтарэнняў практыкаванняў нагімнастычныхснарадах.
2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам апорна-рухальнага апарату.
Махі: z� выключыць практыкаванні: «з размахвання ва ўпоры наперадплеччах пад’ёммахам уперад у сед ногі паасобку»,«доўгікулёкздвухтрохкрокаўразбегуштуршкомдзвюманагамі»,«стойканагалаве іруках»,апорныяскачкі.
Лыжныя гонкіТэарэтычныя звесткі
Правілы бяспечныхпаводзін на ўроках па лыжных гонках.Правілыпапярэджанняабмаражэнняўітраўмаўпрыперамяшчэнніналыжах.Загартоўваючаеўздзеяннезаняткаўлыжнымігонкамі.Уплыў заняткаў лыжнымі гонкамі нафізічнае развіццё і павышэннеўзроўнюфізічнайпадрыхтаванасцівучня.
Лепшыялыжнікісвету,Еўропы,РэспублікіБеларусь,рэгіёна,школыі іхдасягненні.
295
Практычны матэрыял
Спосабы перамяшчэння.Адначасовыбяскрокавы,аднакрокавы,двухкрокавыхады;папераменныдвухкрокавыход;пераходададначасовагаходудапераменнага іназад*;пад’ёмы«лесвічкай»,«паўелачкай»,«елачкай»;спускіўвысокай,сярэдняй,нізкайстойках;паваротынамесцыіўруху*;тармажэнне«паўплугам»,«плугам».Пераадоленнедыстанцыі3000м*развучаныміспосабамі.
Развіццё каардынацыйныхздольнасцей,вынослівасці.
Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.
Бег на лыжах:z� абмеркавацьдаўжынюдыстанцыі;z� выключыцьбегналыжахзвысокай інтэнсіўнасцю.
Спартыўныя гульні(вывучаюццадзвезчатырохспартыўныхгульняў)
Тэарэтычныя звесткі
Правілыбяспечныхпаводзіннаўроках спартыўных гульняў.Правілыабыходжання з гульнявым інвентаром і абсталяваннем.Правілы спаборніцтваў па спартыўных гульнях.Моважэстаўсуддзі.Этыкаіграка.Правілыпаводзіннагульняхуякасцігледача(этыкабалельшчыка).
Лепшыя ігракі свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь, рэгіёна,школыі іхдасягненні.
Практычны матэрыял
Баскетбол. Стойкі,перамяшчэнніўстойцы,лоўлямячадзвюмаі аднойрукой, вядзеннемяча без зрокавагакантролю, са зменайхуткасці і напрамку руху. Вядзенне папераменна правай і левай рукой.Перадачымяча намесцы і ў руху*; перамяшчэнні зперадачамімячаўпарах,тройках.Кідкіпакальцызмесца,паслявядзення і двух крокаў*.Штрафныкідок*.Абаронныя дзеяннісупраць іграка, які валодаемячом; абаронныя дзеянні супрацьіграка,якіатакуекальцо.Атакуючыядзеяннізперахопліваннеммячаўчасвядзення.Вырываннеівыбіваннемяча,перадачымячапрысустрэчнымруху,адскокамадпадлогі.Прымяненнеразвучаныхпрыёмаўваўмовахвучэбнайгульні.Судзейскаяпрактыка.
296
Валейбол. Шматразовыяперадачымячазверхудзвюмарукамінадсабой,упарахітройках,зпераменаймесцаў,празсетку,стоячынамесцы,ізперамяшчэнняміўздоўжсеткі*.Перадачамячадзвюмарукамізверхуўскачку.Прыёммячазнізудзвюмарукаміпасляпадачы*.Перадачамяча знізу дзвюмарукамінад сабой, упарах,праз сетку*.Прыёммяча,які адскочыўад сеткі.Ніжняяіверхняяпрамыяпадачы*зпападаннемузоны1,5 і6.Ніжняябакаваяпадача.Двухбаковаягульня.Судзейскаяпрактыка.
Гандбол. Стойкііперамяшчэннііграка,лоўлямяча.Перадачымячаадпляча сагнутайрукой, без замаху,лоўля іперадачымячапрысустрэчнымруху*.Вядзеннемячаса змяненнемхуткасціперамяшчэння.Кідкі па варотах*, прыёмы гульні ў абароне, нападзенні.Найпрасцейшыяўзаемадзеянніўабароне,унападзенні.Прымяненневывучаныхпрыёмаўваўмовахвучэбнайгульні.Судзейскаяпрактыка.
Футбол. Перамяшчэнніпа полі з паскарэннямі, спінайнаперад,прыстаўнымі,скрыжаванымікрокамі.Вядзеннемячаўнутранайізнешняйчасткайпад’ёмусазмяненнемхуткасціінапрамкуруху*.Ударынагойпанерухомыммячыімячы,якікоціцца,знешнім, унутраным бокампад’ёму*, наском.Спыненнемячанагой,грудзьмі.Ударыпамячы галавойпаслянакідванняпартнёрам.Падманныярухізмячом.Падманныярухізтармажэннемізменайнапрамкурухубезмяча.Найпрасцейшыятактычныякамбінацыіў парах і тройках.Прымяненне развучаныхпрыёмаў ва ўмовахвучэбнайгульні.Судзейскаяпрактыка.
Развіццё хуткасных,хуткаснасілавых,каардынацыйныхздольнасцей,вынослівасці.
1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.
Баскетбол, валейбол, гандбол, футбол:z� абмежавацьперамяшчэннізвысокай інтэнсіўнасцю.
2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца пры парушэнні дзей-насці стрававальнай і мочапалавой сістэм.
Баскетбол, валейбол, гандбол, футбол:z� выключыцьпрактыкаваннізмагчымасцюўдарумячаўвобласцьжывата,тамуштопарушанадзейнасцьстрававальнайімочапалавойсістэм.
297
ТЭСЦІРАВАННЕ ЎЗРОЎНЮ ФІЗІЧНАЙ ПАДРЫХТАВАНАСЦІ ВУЧНЯЎ
Выкананнетэставыхпрактыкаванняўплануеццанастаўнікамна пачатак і заканчэнне навучальнага года.На працягу аднаго ўрока не рэкамендуецца выконваць больш за два тэставыяпрактыкаванні.
Вынікітэставыхпрактыкаванняў(табл.2)выкарыстоўваюццаякдлявызначэнняўзроўнюфізічнайпадрыхтаванасцівучняў,такі для карэкціроўкі паўрочнага каляндарнатэматычнага плана,зместупланаўканспектаўурокаў.
Умовывыканання тэставыхпрактыкаванняўпрадстаўленыўДадатку3.
Пералік тэставых практыкаванняў для хлопчыкаў: 1) бег30м;2) чаўночныбег 4×9мабо скачкіпразкароткую скакалку за
1мін;3) скачок у даўжыню з месца або трайны скачок з месца
штуршкомдзвюманагамі; 4) падцягванненаперакладзінеабо згінанне і разгінаннерук
ваўпорылежачы;5) нахіл уперад з зыходнага становішча седзячына падлозе
абонахілуперадззыходнагастановішчастоячынагімнастычнайлаўцы;
6) бег1500м,або хадзьба2000м,або 6мінутныбег.
Пералік тэставых практыкаванняў для дзяўчынак:1) бег30м;2) чаўночныбег 4×9мабо скачкіпразкароткую скакалку за
1мін;3) скачок у даўжыню змесцаабо кідок набіўногамяча зза
галавыдзвюмарукамі з зыходнага становішча седзячы,ногі паасобку;
4) падыманнетулаваззыходнагастановішчалежачынаспінеза1мінабопадыманне іапусканнепрамыхногза1мін;
5) нахіл уперад з зыходнага становішча седзячына падлозеабонахілуперадззыходнагастановішчастоячынагімнастычнайлаўцы;
6) бег1000м,абохадзьба1500м,або6мінутныбег.
298
Та
бліц
а 2
10
бал
ьная
шк
ала
ацэн
кі
ўзр
оўн
ю р
азві
цц
я р
ухал
ьны
х з
дол
ьнас
цей
вуч
ня
ў
Тэс
тавы
я п
рак
тык
аван
ні
Бал
ы
10
98
76
54
32
1
Узр
оўн
і фіз
ічн
ай п
адр
ых
тава
нас
ці
Вы
сок
іВ
ыш
эйш
ы
за с
яр
эдн
іС
яр
эдн
іН
іжэй
шы
за
сяр
эдн
іН
ізк
і
Хл
опч
ык
і
Бег30м(с)
4,5
4,7
4,8
4,9
5,0
5,2
5,4
5,6
5,8
6,0
ібольш
Чаў
ноч
ныбег4×9м(с)
або
Скач
кіпразкар
откую
скак
алкуза1мін(разоў
)
9,0
9,1
9,3
9,4
9,6
9,9
10,1
10,4
10,7
11,0
ібольш
124
120
110
100
90
82
73
65
58
54
імен
ш
Скач
окўдаў
жынюзмесца
(см)
або
Трайныскачок
змесцаштурш
ком
дзвюманагам
і(см)
233
228
223
218
212
202
192
181
171
160
імен
ш
665
640
620
600
580
555
530
500
480
445
імен
ш
Пад
цягван
неўвісена
пер
аклад
зіне(разоў
)а
бо
Згінан
неіразгінан
нерук
ваўпор
ылеж
ачы(разоў
)
12
11
10
87
52
1—
—
34
32
29
26
24
21
18
15
12
10
імен
ш
299
Тэс
тавы
я п
рак
тык
аван
ні
Бал
ы
10
98
76
54
32
1
Узр
оўн
і фіз
ічн
ай п
адр
ых
тава
нас
ці
Вы
сок
іВ
ыш
эйш
ы
за с
яр
эдн
іС
яр
эдн
іН
іжэй
шы
за
сяр
эдн
іН
ізк
і
Нах
ілупер
адззыход
нага
стан
овіш
часедзя
чына
пад
лозе(см)
або
Нах
ілупер
адззыход
нага
стан
овіш
частоя
чына
гімнасты
чнай
лаў
цы(см
)
14
12
11
10
96
41
–1
–3
імен
ш
13
12
10
97
64
20
–4
імен
ш
Бег1500м(мін,с)а
бо
Хад
зьба2000м(мін,с)
або
6м
інутн
ыбег(м)
5,49
5,58
6,10
6,17
6,28
6,46
7,07
7,29
7,48
8,06
ібольш
13,45
14,00
14,25
14,55
15,30
16,05
16,40
17,10
17,30
18,00
ібольш
1410
1370
1330
1300
1280
1220
1170
1130
1100
1080
імен
ш
Дзя
ўчы
нк
і
Бег30м(с)
5,1
5,2
5,3
5,4
5,5
5,7
5,9
6,1
6,3
6,5
ібольш
Чаў
ноч
ныбег4×9м(с)
або
Скач
кіпразкар
откую
скак
алкуза1мін(разоў
)
10,0
10,1
10,3
10,5
10,7
11,1
11,4
11,8
12,1
12,5
ібольш
135
130
120
112
107
92
80
71
68
65
імен
ш
300
Скач
окудаў
жыню
змесца(см)
або
Кідок
набіўногамячазза
галав
ыдзвюмарукам
іззы
ход
нагастан
овіш
ча
седзя
чы,ногіпаасобк
у
(см)
189
184
180
176
171
163
154
145
136
128
імен
ш
495
470
450
425
410
380
340
310
300
290
імен
ш
Пад
ыман
нету
лав
аза
1мін(разоў
)а
бо
Пад
ыман
неіап
уск
анне
прам
ыхногза1мін
(разоў
)
55
53
51
49
47
43
39
35
31
28
імен
ш
30
28
25
22
20
16
13
10
85
імен
ш
Нах
ілупер
адззыход
нага
стан
овіш
часедзя
чына
пад
лозе(см)
або
Нах
ілупер
адззыход
нага
стан
овіш
частоя
чына
гімнасты
чнай
лаў
цы(см
)
19
17
15
14
12
96
2–1
–4
імен
ш
17
15
13
12
11
95
31
–1
імен
ш
Бег1000м(мін,с)а
бо
Хадзьба1500м(м
ін,с)а
бо
6м
інутн
ыбег(м)
4,41
4,51
5,00
5,12
5,21
5,43
6,02
6,23
6,40
7,04
ібольш
13,05
13,20
13,50
14,00
14,20
14,45
15,00
15,30
16,00
17,00
ібольш
1215
1180
1120
1100
1070
1000
960
910
850
855
імен
ш
301
Та
бліц
а 3
10
бал
ьная
шк
ала
ацэн
кі
вуч
эбн
ых
нар
мат
ыва
ў п
а за
свае
нн
і
ўмен
ня
ў, н
авы
каў
, р
азві
цц
я р
ухал
ьны
х з
дол
ьнас
цей
вуч
ня
ў
Кон
трол
ьны
я
пр
акты
кав
анн
і
Бал
10
98
76
54
32
1
Хл
опч
ык
і
Бег60м(с)
8,5
8,8
9,1
9,4
9,7
10,0
10,3
10,5
10,7
10,8
ібольш
Бег2000м(мін,с)
8,04
8,30
8,58
9,24
9,50
10,08
10,24
10,40
10,56
10,57
ібольш
Скач
окудаў
жыню
(см)
424
410
396
383
370
350
330
310
290
289
імен
ш
Скач
окувышыню
(см)
125
120
115
—110
——
105
100
95
імен
ш
Кідан
немяча150г
зразбегу(м)
44
42
40
38
37
34
31
28
25
24
імен
ш
Бегналыжах
3км
(мін,с)
14,50
15,30
16,10
16,50
17,30
18,00
18,30
19,00
19,30
19,31
ібольш
Плав
анне50м
(мін,с);
50,25м—
безуліку
часу
1,05
1,10
——
50м
——
25м
—10м
імен
ш
Крос3000м(мін,с)
15,10
15,30
15,50
16,10
16,30
16,50
17,10
17,30
17,50
17,51
ібольш
302
Кан
трол
ьны
я
пр
акты
кав
анн
і
Бал
10
98
76
54
32
1
Дзя
ўчы
нк
і
Бег60м(с)
9,5
9,7
9,9
10,1
10,2
10,3
10,5
10,7
10,9
11,0
іболш
Бег1500м(мін,с)
6,15
6,25
6,35
6,55
7,05
7,15
7,35
7,45
7,55
7,56
іболш
Скач
окудаў
жыню
(см)
376
360
342
326
310
292
276
260
244
243
імен
ш
Скач
окувышыню
(см)
115
110
105
—100
95
—90
85
80
імен
ш
Кідан
немяча150г
зразбегу(м)
27
25
23
21
20
19
18
17
16
15
імен
ш
Пад
цягван
нена
нізкай
пер
аклад
зіне
(разоў
)23
20
19
18
16
14
12
11
10
9
імен
ш
Бегналыжах
3км
(мін,с)
16,15
16,50
17,26
18,03
18,40
19,13
19,46
20,20
20,53
20,54
ібольш
Плав
анне
50м(мін,с);
50,25м—
безулікучасу
1,30
1,40
——
50м
——
25м
—10м
імен
ш
Крос2000м(мін,с)
11,0
11,20
11,35
11,50
12,10
12,45
13,10
13,30
13,50
13,51
ібольш
303
В А Р Ы Я Т Ы Ў Н Ы К А М П А Н Е Н Т
АЭРОБІКА СПАРТЫЎНАЯТэарэтычныя звесткі
Аэробіка спартыўная—выкананнепрактыкаванняў у аэробнымрэжымеработыпадмузычнаесуправаджэнне.Аздараўленчаяіпрафілактычнаянакіраванасцьаэробікі.Аэробікавысокайінізкайінтэнсіўнасці. Гігіенічныяпатрабаванні да адзення вучняў, якіязаймаюцца.Харчаванне пры занятках аэробікай.Патрабаваннібяспекідамесцаўзаняткаў,спартыўнагаабсталяванняіінвентару.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннепершайдаўрачэбнайдапамогіпрытраўмах.
Практычны матэрыялРазнавіднасці прыстаўнога кроку ўбок, асноўнага кроку,
скрыжаванагакроку,крокаўногіпаасобку—ногі разам.Камбінацыі з асвоеныхкрокаўу спалучэнні з рухамірук (рукі ў бакі,уверх,уперад,управа,улева,кругірукамі,кругіперадплеччамі,кругіплячамі,згінанні іразгінаннірук).
Падскокінагуўперад,убок,назад.Падскокіногіпаасобку—ногіразам.Падскокінамесцынадзвюхнагахуспалучэннізрознымірухамірук;папераменнаналевай,правайінадзвюхнагаху спалучэнні з рознымі рухамі рук. Спалучэнне падскокаў ногіпаасобку—ногіразамзрознымістановішчамірук.
Пачарговаешматразоваепадыманнекаленяў.Пачарговаепадыманнекаленяўзпадскокам.
Выпадыўперад,убок,зпадскокамі.Махінагаміўперад,убакі,уперад іўбокзпадскокамі.Паўшпагат на правую нагу, левую нагу.Хвалі з зыходных
становішчаўстоячы,седзячынапяткахнападлозе.Паваротына180°і360°стоячынааднойназе,другаяпрыціс
нута да галенастопа. Раўнавага стоячы на насках, рукі ўверх;стоячына адной назе, другуюнагу ўбок, рукі ўверх або ў бакі.Утрыманнераўнавагіпасляпрызямлення,скачкоўабопадскокаў.
1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.
Падскокі, выпады, махі: z� знізіць інтэнсіўнасцьнагрузкізакоштчастатырухаў.
304
2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам апорна-рухальнага апарату.
Падскокі: z� абмежавацьколькасцьвыкананыхпадскокаў.
Махі: z� абмежавацьмахавыяпрактыкаваннізмаксімальнайамплітудайруху.
БаскетболТэарэтычныя звесткі
Баскетбол—алімпійскі від спорту.Гігіенічныяпатрабаванніда спартыўнага адзення і абутку баскетбаліста. Трэніровачнырэжым.Харчаванне спартсмена.Патрабаванні бяспекі дамесцаўзаняткаў, абсталявання і інвентару.Тактыкатэхнічныядзеянніігракоўунападзеннііабароне.Правілыспаборніцтваўпабаскетболе.Абавязкі іправыігракоў ісуддзяў.
Урачэбныкантроль і самакантрольна занятках баскетболам.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннепершайдаўрачэбнайдапамогіпрытраўмах.
Лепшыя баскетбалісты свету, Еўропы,Рэспублікі Беларусьі іхдасягненні.
Практычны матэрыялВысокая,сярэдняяінізкаястойкабаскетбаліста.Скачкіштурш
комаднойідзвюманагамі.Спыненнекрокаміскачком.Паваротынамесцы,развароты.
Перадачымячадзвюмарукаміадгрудзей,дзвюмарукамізверху,аднойрукойадпляча,стоячынамесцыіўруху.
Лоўлямячадзвюмарукамінаўзроўнігрудзей,дзвюмарукаміпрыпаралельнымісустрэчнымруху,ускачку.Лоўлямячаўспалучэннісаспыненнем іпаваротамі.
Спалучэннепрыёмаў«лоўля—перадача—паварот». Вядзенне мяча са змяненнем вышыні адскоку і напрамку,
абвядзеннем перашкод, па крузе; са спыненнем, паваротамі,перадачаміпасігнале.
Кідкі мяча па кальцы дзвюма рукамі ад грудзей, адной адпляча, з адскокам і без адскоку адшчыта,пад вугломдашчытаўруху,штрафныякідкі.
305
Спалучэннепрыёмаў«перадача—лоўля—вядзенне—кідок».Захопмяча—вырыванне.Вырываннеівыбіваннемячаўіграка,
якіспыніўсяпаслявядзення.Накрываннемяча.Перахопліваннемяча стоячызбоку, зза спіныпрыперадачы, выкананайуздоўжпляцоўкі.Перахопліваннеперадачы,выкананайуздоўжпляцоўкі.
Тактычныядзеянні іграка безмяча: выхадна свабоднаемесца для атрыманнямячанасустрачпартнёру, убок адпартнёра змячом.
Вызначэннегульнявойсітуацыі,мэтазгоднайдляпрымяненнявядзення, перадачы, кідка па кальцы.Выбар спосабу вядзеннямяча ікідкапакальцы.
Прымяненне спалучэнняў развучаныхпрыёмаў у гульнявыхсітуацыях.
ВалейболТэарэтычныя звесткі
Валейбол— алімпійскі від спорту. Разнавіднасці валейбола— валейбол, пляжны валейбол. Гігіенічныяпатрабаванні даадзенняіабуткувалейбаліста.Трэніровачнырэжым.Харчаваннеспартсмена.Патрабаванні бяспекі дамесцаў заняткаў, абсталяванняіінвентару.Тактыкатэхнічныядзеянніігракоўуабаронеінападзенні.Расстаноўкаігракоў,гульня«лібера».Абавязкііправыігракоў ісуддзяў.Правілыспаборніцтваўпавалейболе.
Урачэбныкантроль і самакантроль на занятках валейболам.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннедаўрачэбнайдапамогіпрытраўмах.
Лепшыявалейбалістысвету,Еўропы,РэспублікіБеларусьііхдасягненні.
Практычны матэрыялПерамяшчэнне прыстаўным,шырокім і кароткім крокам,
тварам, бокам і спінай уперад, з выскокваннем і прызямленнемнаабедзвенагі.Скачокуверхштуршкомадной ідзвюманагамі.
Шматразовыя перадачымяча зверху і знізу дзвюма рукамінад сабой, з адскокамад сценкі, у парах і тройках, з пераменаймесцаў,празсеткуўстановішчыстоячынамесцы.
Прыёммячазнізудзвюмарукаміпасляпадачы.Прыёммяча,якіадскочыўадсеткі.Гульнянагой і іншымічасткаміцела.
306
Атакуючыўдарускачкуштуршкомдзвюманагаміззон2,3і4.Ніжняяпрамаяініжняябакаваяпадачызпападаннемузоны
1,5 і6. Тактыканападзення:індывідуальныядзеянні,падманныяпе
радачы,выбарнапрамкуперадачы;узаемадзеяннеігракоўпершайідругойлінііпаміжсабойдлязавяршэнняатакі.
Тактыка абароны: узаемастрахоўка свабодных зон.Выкарыстаннеўгульні«лібера».
Выкарыстаннеразвучаныхпрыёмаўувучэбнайгульні.
ГандболТэарэтычныя звесткі
Гандбол—алімпійсківідспорту.Гігіенічныяпатрабаваннідаадзення і абутку гандбаліста.Трэніровачнырэжым.Харчаваннеспартсмена.Патрабаваннібяспекідамесцаўзаняткаў,абсталяванняіінвентару.Тактыкатэхнічныядзеянніігракоўунападзеннііабароне.Тактыкатэхнічныядзеянні варатара.Абавязкі і правыігракоў ісуддзяў.Правілыспаборніцтваўпагандболе.
Урачэбныкантроль і самакантроль на занятках гандболам.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннедаўрачэбнайдапамогіпрытраўмах.
Лепшыя гандбалісты свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь і іхдасягненні.
Практычны матэрыялПерамяшчэнне скрыжаваным, прыстаўным,шырокім і ка
роткімкрокам, тварам, бокам і спінай уперад. Спыненне аднойі дзвюма нагамі. Бег з паскарэннямі на кароткіх адрэзках, бегз выскокваннем і прызямленнемна адну і абедзве нагі. Скачокубокштуршкомаднойнагой.Падзенненарукі,набядроітулавазмесца і зразбегу.
Лоўлямячадзвюмарукамізбоку(безпаваротутулава)стоячынамесцы, у руху, у скачку.Лоўлямяча аднойрукой з захопамі без захопу.Лоўлямяча на вялікай хуткасці перамяшчэння, ускачкупрынепасрэднайблізкасціабаронцы.
Перадачымяча адной рукой (хлёстам,штуршком, кісцевая)на блізкую адлегласць у розныхнапрамках змесца, з разбегу ўадзін, два і тры крокі, у скачку, пасля спынення, пасля лоўлімячазпаўадскоку,паслялоўліўнепасрэднайблізкасціабаронцы.
307
Перадачамяча адной і дзвюмарукамі «ў адзін дотык».Дальняяперадачааднойрукойхлёстампартнёруўруху.
Вядзеннемяча аднаўдарнае без зрокавага кантролю,шматударнае на высокай хуткасці перамяшчэння з праследаваннем.Вядзенне на вялікай хуткасці з рэзкім спыненнем і зменай напрамкуруху,зпаваротамкругом.
Кідкімячапа варотах аднойрукойхлёстам зверху і збоку, знахіламтулаваўлева іўправа,уапорнымстановішчы,ускачку,зрозныміспосабамібегу,зрознайтраекторыяй(гарызантальнай,сыходзячай, узыходзячай, навеснай) палёту мяча, з далёкай іблізкайадлегласці.
Тактыканападзення: індывідуальныядзеянні,кідкі з адкрытых і закрытыхпазіцый, выбарнапрамкукідка; узаемадзеяннеігракоў другойлініі паміж сабой для завяршэння атакі, узаемадзеянне з лінейным іграком, з крайнім іграком, узаемадзеяннекрайнягаіграказлінейным.Камандныядзеянні:пазіцыйнаенападзеннепасістэмерасстаноўкі4:2,нападзенне6:0звыхадам.
Тактыкаабароны:зоннаяабаронапасістэмерасстаноўкі3:3,абаронаўменшасці5 :6 і4 :6.
Тактыка гульні варатара: выбар пазіцыі ў варотах і ў зоневаратара, стойківаратара,узаемадзеянніваратаразабаронцамі інападаючымі.
Выкарыстаннеразвучаныхпрыёмаўувучэбнайгульні.
1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.
Баскетбол, валейбол, гандбол:z� абмежавацьперамяшчэннізвысокай інтэнсіўнасцю.
2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца пры парушэнні дзей-насці стрававальнай і мочапалавой сістэм.
Баскетбол, валейбол, гандбол:z� выключыцьпрактыкаваннізмагчымасцюўдарумячаўвобласцьжывата,тамуштопарушанадзейнасцьстрававальнайімочапалавойсістэм.
Гімнастыка атлетычнаяТэарэтычныя звесткі
Правілы бяспечныхпаводзін у трэнажорнай зале, прывыкананніпрактыкаванняўзабцяжарваннямі інатрэнажорах.
308
Практычны матэрыялПрактыкаванні для фарміравання правільнай паставы. Хадзь
ба з прадметам на галаве па лініі на падлозе, па гімнастычнайлаўцы; хадзьба па гімнастычнай лаўцы з гімнастычнай палкайзаспінай,загалавой,надгалавой,прыстаўнымікрокамі,зпаваротамі,прысяданнямінадзвюх іаднойназе.
Практыкаванні для фарміравання розных груп мышцаў: zz длямышцаўгалёнкі:пад’ёмынанаскібезабцяжарванняў,згантэляміўруках,згрыфамадштангінаплячах;zz длямышцаўспіны:нахілыўперадсаштангайзагалавой;установішчылежачыцягаштангідагрудзей;цягаТпадобнайштангі да грудзейунахіле; падцягванненаперакладзіне ўвісезвычайным,сярэднім ішырокімхватам;zz длямышцаў грудзей: згінанне і разгінанне рук ва ўпорылежачы (далоні нашырыні плячэй,шырэйплячэй);жымштангі вузкімхватам;развядзенне і звядзеннерук з гантэлямі ў становішчылежачынанахіленайлаўцы;жым гантэлей іштангіўстановішчылежачынанахіленайлаўцы;zz длямышцаўплечавогапояса:жымгантэлейіштангістоячыі седзячы; цяга блочнай прылады дзвюма рукамі стоячы,седзячыіўнахіле;развядзеннерукзгантэляміседзячынанахіленай лаўцы; пад’ём гантэлі па чарзе правай і левайрукойустановішчыседзячынанахіленайлаўцы;zz длямышцаўрук: згінанне і разгінаннерук з гантэлямі седзячына лаўцыпад вуглом45°; хватам зверху разгінаннерук саштангай зза галавыў становішчы стоячы, лежачынанахіленайлаўцы;zz длямышцаўбрушногапрэса:увісепадцягваннекаленяўдагрудзей;стоячынахілытулаваўбакі;кругавыярухітулавамзгантэлямізагалавой;zz длямышцаў бядра: частковыяпрысяданні (практыкаванневыконваеццана чвэрць, палову або трычвэрці амплітуды)сазмяненнемтэмпу іколькасціпаўтораў.
Практыкаванні, комплексы і гульні для развіцця каардынацыйных і кандыцыйных здольнасцей вучняў. Кросавыбегад10да30мінз частатойпульсу 120—140уд/мін; гульняўфутбол, баскетбол,гандбол;агульнаразвіццёвыяпрактыкаваннізабцяжарваннемуласнагацела,зрозныміэспандарамі;практыкаваннінагімнастычнай
309
перакладзіне, брусах, трэнажорах; комплексыпрактыкаванняўкругавойтрэніроўкі,якіяўключаюцьда812станцый.
1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам кардыярэспіраторнай сістэмы.
Практыкаванні для развіцця каардынацыйных здольнасцей:z� у гульні ўфутбол, баскетбол, гандбол абмежавацьперамяшчэннізвысокай інтэнсіўнасцю;z� абмежаваць інтэнсіўнасцьпрактыкаванняўкругавой трэніроўкі.
2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-нам апорна-рухальнага апарату.
Практыкаванні для развіцця сілы:z� абмежавацьвагуабцяжарвання;z� абмежавацьпадцягванненаперакладзіне і згінанне іразгінаннерукваўпоры.
Канькабежны спортТэарэтычныя звесткі
Правілыбяспекізаняткаўнаўрокахпаканькабежнымспорце.Падрыхтоўка канькоў і адзення да заняткаў на лёдзе.Правілыпапярэджаннятраўм іабмаражэнняў.
Загартоўваючае ўздзеянне заняткаўканькабежным спортам.Уплыў заняткаў канькабежным спортам нафізічнае развіццё іпавышэннеўзроўнюфізічнайпадрыхтаванасці.
Гігіенічныяпатрабаванні да адзення і абутку.Трэніровачнырэжым.Харчаваннеспартсмена.
Практычны матэрыялСпосабы перамяшчэння.Хадзьбаўканькахпаснезе.Стаянне
на каньках на лёдзе.Адштурхоўванне па чарзе правай і левайнагой.Слізганненадвухканькахпакраілядовайпляцоўкі.Слізганненааднымканькузпрыстаўленнемдругогаканька,надвухканьках«змейкай».Адштурхоўваннеіслізганненадвухканькахпапрамой,папавароцеўправаіўлева.Паваротынадвухканькахдугой і прыстаўнымікрокамі.Тармажэнне«паўплугам» і «плугам».Старт.Бегпапрамойіпаварот.Бегзмахавымірухамідзвюхрук.Фінішаванне.Бегнаканьках100,200,300,500мбезулікучасу.Рухавыягульніналёдзе.
310
Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.
Бег на каньках:z� абмежаваць даўжынюдыстанцыі, выключыць бегнаканьках500м;z� выключыцьбегнаканькахзвысокай інтэнсіўнасцю.
Лёгкая атлетыкаТэарэтычныя звесткі
Разнавіднасціідыстанцыібегу.Разнавіднасцііспосабыскачкоў. Разнавіднасці кіданняў іштурханняў.Лёгкаатлетычныямнагабор’і.ЛёгкаяатлетыкаўДзяржаўнымфізкультурнааздараўленчымкомплексеРэспублікіБеларусь.
Практычны матэрыялБег. Са змяненнемхуткасці, са змяненнемнапрамку, з паве
лічэннем і памяншэннем даўжыні кроку, выскокваннямі ўверхштуршкомправайілевайнагой.Эстафетныбегзадрэзкамі30,60,100м.Чаўночныбег3×10м,4×9м,10×5м.Бегзраўнамернайізменнайхуткасцю,кросавыбег.
Скачкі. Змесцаштуршкомдзвюманагамі.Мнагаскокінадзвюхнагах.Выскокванніўверх здаставаннемрукойпрадмета.Скачкіў даўжыню з разбегу на далёкасць; скачкі ў вышыню з разбегуразвучанымспосабам.
Кіданне. Тэніснагамячанадалёкасцьзмесца,зчатырохшасцікрокаў і з поўнага разбегуна далёкасць, у гарызантальнуюцэль(гімнастычныабруч)задлегласці10—25м,надалёкасцьадскокуадсцяны.
Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.
Бег:z� выключыцьбегзвысокай інтэнсіўнасцю,эстафетныбег.
Скачкі: z� абмежавацьколькасць і інтэнсіўнасць выканання скачкоў,мнагаскокаў,выскокванняў.
Кіданне: z� выключыцькіданнезразбегу.
311
Лыжныя гонкіТэарэтычныя звесткі
Умовы захоўвання і асаблівасці падрыхтоўкі лыжнага інвентару,адзенняіабуткудазаняткаў.Спосабыпапярэджанняабмаражэнняўпрыперамяшчэнніналыжах.Аказаннепершайдапамогіпрытраўмах, абмаражэннях.Уплыў заняткаўлыжнымі гонкамінаўмацаваннездароўя.ГісторыяразвіццялыжнагаспортуўРэспубліцыБеларусь.Лыжныя гонкі ўДзяржаўнымфізкультурнааздараўленчымкомплексеРэспублікіБеларусь.
Практычны матэрыялПаваротыпераступаннемнамесцы і ўруху.Паваротымахам
намесцыпразлыжуўперад іпразлыжуназад.Папераменны двухкрокавы і адначасовы аднакрокавы ход.
Пераход з папераменнага ходу на адначасовы.Чаргаванне папераменнага двухкрокавага ходу з адначасовым аднакрокавым.Адначасовы двухкрокавы і папераменны чатырохкрокавы ход.Чаргаванне папераменных і адначасовых хадоў.Каньковыход.Чаргаваннеканьковагаходузадначасовыміпапераменнымлыжныміхадамі.Бяскрокавыход.Перамяшчэннепаслабаперасечанаймясцовасці з чаргаваннем адначасовых,папераменных і бяскрокавагахадоў.
Пад’ём«паўелачкай»,«елачкай» і «лесвічкай».Спускпрамаінаўскосуасноўнайстойцы.Спускпрамаўнізкайстойцы.
Тармажэнне «плугам», «упорам». Тармажэнне бакавым саслізгваннем.
Пераадоленнеперашкодналыжахспосабамі«пераступанне»,«пераскокванне»,«пералажанне».Пераадоленнебугроў(30—50смвышынёй) іўпадзінпрыперамяшчэнніўнізкайстойцы.
Праходжанневучэбныхдыстанцыйзвыкарыстаннемвывучаныхспосабаўперамяшчэння.Праходжанневучэбныхдыстанцыйзпераадоленнемспускаў іпад’ёмаў.
Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кар дыярэспіраторнай сістэмы.
Бег на лыжах:z� выключыцьбегналыжахзвысокай інтэнсіўнасцю.
312
ПлаваннеТэарэтычныя звесткі
Правілыбяспечныхпаводзін вучняўу басейне.Падрыхтоўкарэчаў для купання да заняткаў плаваннем.Правілы асабістай іграмадскай гігіеныпрынаведванні басейна.Правілыбяспечнагакупанняўадкрытыхвадаёмах.
Спосабыспартыўнагаплавання.Уплыўзаняткаўплаваннемназдароўе вучняў. Загартоўваючае ўздзеянне заняткаўплаваннем.Самакантрольпадчасзаняткаўплаваннем.
Лепшыяплыўцы свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь і іх дасягненні.
Практычны матэрыялПрактыкаванні на сушы.Актыўныяіпасіўныяпрактыкаванні
дляразвіццярухомасціступні,плечавых,тазабедраныхігалёнкаступнёвыхсуставаў.Практыкаваннідляразвіццясілавойвынослівасцімышцаў рук, ног, брушнога прэса, спіны. Імітацыйныяпрактыкаванні для развіцця каардынацыі рухаў рук і ног прыплаванні абраным стылем.Спецыяльныяпрактыкаванні для адпрацоўкіпавароту.
Практыкаванні ў вадзе. Практыкаванні дляфарміраваннятэхнікірухаўрук,ног і дыханняпрыплаванніабранымстылем.Плаваннеўпоўнайкаардынацыіабранымстылем.Практыкаваннідляадпрацоўкітэхнікіпаваротаўпрыплаванніабранымстылем.Практыкаванні для адпрацоўкі тэхнікі старту.Праплыванне да100млюбымспартыўнымспосабам.
Каардынацыярухаў рук і ногпрыплаванні спосабам«крольнагрудзях»:імітацыяграбкарукамінасушы;плаваннездошкайнанагах,наруках,узгадненнерухаўрук,ногідыхання;ззыходнагастановішчалежачынагрудзях,рукіўверсе—праплываннеадрэзкаў 56м, выконваючы грабок толькі левай рукой, толькіправай рукой, папераменна дзвюма рукамі, выкарыстоўваючыдляпадтрымкіногплавальныядошкі,надзіманыякругіідат.п.;тоеж,алезактыўнымірухамінагамііпоўнымцыкламдыхання;плаваннеспосабам«крольнагрудзях»упоўнайкаардынацыідыханнязрухамірук іног.Плаванне25мбезулікучасу.
Каардынацыярухаўрукіногпрыплаванніспосабам«крольнаспіне»:імітацыяграбкарукамінасушы;ззыходнагастановішча
313
лежачынаспіне,рукіўверсе—праплываннеадрэзкаў56м,выконваючыграбоктолькілевайрукой,толькіправайрукой,папераменнадзвюмарукамі,выкарыстоўваючыдляпадтрымкіногдошкі,надзіманыякругіідат.п.;тоеж,алезактыўнымірухамінагамііпоўнымцыкламдыхання;плаваннеспосабам«крольнаспіне»ўпоўнайкаардынацыідыханнязработайрукіног.Плаванне25мбезулікучасу.
Скачкі ў ваду. Скачкіўвадузборціканагаміўніз.Спадгалавойунізззыходныхстановішчаўседзячынаборцікуіседзячынатумбачцы.Стартавыскачокувадузтумбачкі.
Развіццё хуткасных,хуткаснасілавых,сілавых,каардынацыйных здольнасцей, гібкасці, вынослівасці з акцэнтамна развіццёаэробнайвынослівасці.
Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным станам кардыярэспіраторнай сістэмы.
Плаванне:z� абмежавацьпраплываннезвысокайінтэнсіўнасцюадрэзкаўідыстанцый.
Тэніс настольныТэарэтычныя звесткі
Тэніс настольны—алімпійскі від спорту. Тэніс настольныўАдзінай спартыўнай класіфікацыіРэспублікі Беларусь.Патрабаванні бяспекі дамесцаў заняткаў, абсталявання і інвентару.Санітарнагігіенічныяпатрабаваннідаадзенняіабуткутэнісіста.Харчаваннеспартсменапрызаняткахтэнісам.Відазмяненнетэхнікі гульні ў настольны тэніс.Удасканаленне абсталявання і інвентару.Правілыгульні.Абавязкііправыігракоўісуддзяў.Прафілактыка траўматызму. Аказанне даўрачэбнай дапамогі прытраўмах.
Лепшыя спартсмены свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь і іхдасягненні.
Практычны матэрыялБег10,30,60м,бегзпаскарэннем,чаўночныбег4×9м,6×20м,
10×5м.Чаўночны бег з вар’іраваннем звычайнага бегу з бегамспінай уперад. Бег з максімальнай хуткасцю 5×30м, 10×30мз інтэрваламіадпачынкуда1мін.
314
Скачкітрайныяіпяцярныязмесцаштуршкомдзвюманагамі.Выскокванне ўверх з нізкага прыседу.Прысяданні па чарзе направай і левай назе. Скачкі на адной назе з паваротамі на 180°у правы і левы бок.Паскарэнні пасля скачкоў з паваротамі на180° і 360°. Скачкі з боку ў бок з пружыністыміпрысяданнямі.Пераскокваннепразгімнастычнуюлаўкуправым ілевымбокам.Выскокваннеўверхзвысокімпадыманнембёдраў («кенгуру»).
Выкрутырукназад з гімнастычнайпалкай з паступовымпамяншэннемшырыніхвата.
Набіванне тэніснагамячанаракетцыў гульнявой стойцы і ўперамяшчэннівысоканізка,пачарзетыльнымідалоневымбокам,рабромракеткі,ручкайракеткі,абсценку,абсценкузпаваротамна360°(зпрысяданнем,зперакладваннемракеткіўдругуюруку)умомантадскокумяча.
Імітацыяўдараў з ракеткай і без ракеткі з уцяжарвальнікаму руцэ; адзіночных, серыйныхудараў, удараў з перамяшчэннемуправаіўлева,наперадіназад;падачымячазпадманнымрухамкорпуса і рукі з ракеткай; удараўу рознымтэмпеперадлюстэркам; удараў у зададзеным тэмпе з вар’іраваннем ад павольнагадамаксімальнахуткага ў становішчы стоячынамесцы і з перамяшчэннем.
Кідкімячаабсценкуілоўлярозныміспосабамі(правай,левайрукой,здадатковыміскачкамі,прысяданнямі,паваротамі).
Кіданне тэніснагамяча на далёкасць і ў цэль адной кісцю,кісцюіперадплеччам,усёйрукой ікорпусам.
Гульня:дзвюмаракеткамі,«негульнявой»рукой.Гульнядвумамячамі.Гульняаднагосупрацьдвухчалавек.
Падача з элементамі вывучаемага ўдару. Удар на стале падыяганалі. Змяненне напрамку палётумяча пашырыні стала.Змяненнетраекторыіівышыніпалётумячанадсеткай.Змяненнедаўжыні палётумяча.Удар памячы са зменнымпрыходзячымкручэннем.
Змяненнетэмпугульні.Спаборніцтваўпрацяглымутрыманнімяча ў гульні. Гульня«трохвугольнікам» з аднагопункта ў двапункты процілеглага боку. Гульня вывучаемым ударам з двухпунктаў,трохпунктаў,заднойтрэцістала,палавіныстала,дзвюхтрацейстала.
315
Гульнявывучаемымударампакароткіхідоўгіхпрыходзячыхмячах. Гульня і спаборніцтвына дакладнасць пападання ў абазначаныянасталезоны.Гульня«васьмёркай»пачарзепапрамойіпадыяганалі.
Ударпамячыштуршкомзлеваўперамяшчэнніўправаўлева,наперадназад.Гульняштуршкомзлевадоўгакоратка.Гульняпаўзыходзячым, сыходзячыммячы, у вышэйшымпункце адскокумяча.
Падачаштуршкомзлеваўабазначаныянасталезоны.Ударнакатамсправа.Перамяшчэннепрыўдарынакатамспра
ва.Хуткаяпадачанакатамсправаўабазначаныянасталезоны.Спалучэнненакату справа іштуршка злева.Перамяшчэннеў
левай стойцыпрынакаце злева.Паваротыпрыўдарахнакатамісправа і злева.
Падрэзка злева.Падача зрэзкай злева. Спалучэнне зрэзкі інакату.
Зрэзка справа.Падача зрэзкайуправаўпазначаныяна сталезоны.Спалучэннезрэзкісправа і зрэзкізлева,зрэзкі інакату.
Падачаплоская і знязначнымкручэннем.Прыёмпадачы.Тактыкагульніўсучаснынастольнытэніс(напрыкладзедэман
страцыі запісу гульні з паказам і разборам асноўныхварыянтаўтактычныхдзеянняў).
Прымяненнеразвучаныхэлементаўувучэбнайгульні.1. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца функцыянальным ста-
нам кардыярэспіраторнай сістэмы.Бег:z� выключыцьбег змаксімальнайскорасцю5×30м,10×30мз інтэрваламіадпачынкуда1мін.
Скачкі:z� абмежавацьінтэнсіўнасцьскачкоў,выскокванняўіпераскокванняў.
2. Фізічная нагрузка абмяжоўваецца пры парушэнні дзейнасці стра вавальнай і мочапалавой сістэм.
Футбол:z� выключыцьпрактыкаваннізмагчымасцюўдарумячаўвобласцьжывата,тамуштопарушанадзейнасцьстрававальнайімочапалавойсістэм.
316
ФутболТэарэтычныя звесткі
Футбол—алімпійскі від спорту.Разнавіднасціфутбола:футбол,мініфутбол,футбол у залах, пляжныфутбол. Гігіенічныяпатрабаванні да адзення і абуткуфутбаліста. Трэніровачны рэжым.Харчаванне спартсмена.Патрабаванні бяспекі дамесцаўзаняткаў, абсталявання і інвентару.Тактыкатэхнічныядзеянніігракоў у нападзенні, паўабароне, абароне. Тактыкатэхнічныядзеянні варатара.Абавязкі і правы ігракоў і суддзяў.Правілыспаборніцтваўпафутболе.
Самакантроль на заняткахфутболам.Прафілактыка траўматызму.Аказаннедаўрачэбнайдапамогіпрытраўмах.
Лепшыяфутбалісты свету,Еўропы,РэспублікіБеларусь і іхдасягненні.
Практычны матэрыялАгульнападрыхтоўчыя, спецыяльнападрыхтоўчыяпракты
каванні і эстафеты зфутбольныммячом.Рухавыя гульні і эстафетызвядзеннеммяча,забводкайстоек,зпрыёмаміспыненнеммяча,зудараміпаваротах,у«лабірынт»(змячомібезмяча),назбліжэннезсапернікам,здвумаітрыманападаючымінапляцоўцыдлямініфутбола, з абаронай варот (дляпадрыхтоўкі варатара),шматпланавыягульнідляразвіццякаардынацыйных,хуткасныхздольнасцей.Гульняўфутболпаспрошчаныхправілах.
Разнастайныяспосабывядзеннямяча,перадачы,ударыіпрыёмымячанагойігалавой,жангліраваннемячом,гульнііэстафетынаразвіццё спрытнасці, гульнявойвынослівасці,дакладнасціўдараўпаваротахіперадачмяча,фарміраванненавыкаўтактычныхдзеянняўуабароне інападзенні, спрошчаныягульні3на3,4 на 4, 5 на 5 ігракоў, гульні длякаманд з 7 чалавек, тэстынагульнявыя здольнасці, гульні ўфутбол камандай з 8 чалавек зулікампадзелуполянаўчасткі.
Ударыправай і левайнагойпанерухомыммячы імячы,якікоціцца, сярэдзінайпад’ёму, унутраным бокам ступні, знешняйчасткайпад’ёму,наском.Практыкаванні ўпарах, тройках, чацвёркахзвыкарыстаннемтэхнікатактычныхзвязак:«вядзенне—перадача»,«прыём—перадача»,«прыём—вядзенне—перадача».
317
Ударыпамячынадалёкасцьідакладнасць,абвядзенне—адбормяча,абвядзенне—адбор—ударпаваротах,перахопліваннемяча,гульнягалавой,камбінацыіўтройкахзмячом,дзеяннібезмяча (адкрыванне, адцягванне, стварэннеколькаснайперавагі),узаемадзеянне двухнападаючых супраць аднаго абаронцы, двухабаронцаўсупрацьаднагонападаючага,гульнявыяпрактыкаванніўкрузе,квадраце,прамавугольніку ідат.п.
Практыкаванні змячом і безмяча, накіраваныяна развіццёкаардынацыйныхздольнасцей,хуткасці,спрытнасці,дакладнасцірухаў.Гульнізбегам,скачкамі,перадачамімяча.
Практыкаванні пераменнай інтэнсіўнасці для развіцця гульнявой вынослівасці (бег з вядзеннеммячана дыстанцыі да 1кмз паскарэннямі, рыўкамі, скачкамі), хуткаснасілавых якасцей,сілы.
Фізічная нагрузка абмяжоўваецца пры парушэнні дзейнасці стра вавальнай і мочапалавой сістэм.
Футбол:z� выключыцьпрактыкаваннізмагчымасцюўдарумячаўвобласцьжывата,тамуштопарушанадзейнасцьстрававальнайімочапалавойсістэм.
ПРЫКЛАДНЫЯ ДАМАШНІЯ ЗАДАННІКомплекс ранішняй гімнастыкі з 1012 практыкаванняў у
чаргаваннізгімнастычнайпалкай,скакалкай,гантэлямі.Раўнамерныбег да 2км (дз) і 34км (х).Яздана веласіпедзе 810км.Хадзьбана лыжах35км.Паўторны бег з высокімпадыманнембядра імаксімальнайчастатойрухаў.Падыманне тулава са становішчалежачынаспіне,рукізагалавой.Падыманнеіапусканнепрамыхногсастановішчалежачынаспінездакрананнемпадлогізагалавой.Падыманнеіапусканне,адвядзеннеізвядзеннерукзгантэлямі13кг.Пачарговыяпрысяданнізгантэляміўрукахнаправайілевайназе.Прысяданнізвыскокваннемуверх.Раўнаваганааднойназе(стойка«Фламінга»).Скачкіпразкароткуюскакалкуда 5мін. Згінанне і разгінаннерук ва ўпорылежачы і ва ўпорыседзячыззаду.
Падрыхтоўка і ўдзел ушкольных і раённыхфізкультурнааздараўленчыхмерапрыемствах, днях здароўя, спартыўных спаборніцтвах.
318
ПАТРАБАВАННІ ДА ВУЧНЯЎ, ЯКІЯ ЗАВЯРШАЮЦЬ НАВУЧАННЕ НА ДРУГОЙ СТУПЕНІ АГУЛЬНАЙ СЯРЭДНЯЙ АДУКАЦЫІ
Вучніпавінны ведаць і разумець: z� сацыяльную і асобасную значнасцьфізічнай культуры ўсучаснымграмадстве; z� зместздаровага,фізічнаактыўнагаладужыцця;z� негатыўнаеўздзеяннешкодныхзвычакнаразвіццёарганізмавучня; z� станоўчаеўздзеяннефізкультурныхиспартыўныхзаняткаўнаразвіццё і станорганаў ісістэмарганізмачалавека;z� нормырухальнай актыўнасці для аптымальнага развіццяарганізма, умацавання здароўя,падтрымкі разумовай іфізічнайпрацаздольнасці; z� крытэрыіфізічнага развіцця і ўзроўніфізічнайпадрыхтаванасці; z� правілы выканання тэставых практыкаванняў для вызначэнняўзроўнюфізічнайпадрыхтаванасці; z� спосабыпапярэджаннятраўматызмупрывыкананніфізічныхпрактыкаванняў;z� правілысамакантролюпадчасвучэбныхісамастойныхфізкультурныхзаняткаў;z� асноўныякаштоўнасціалімпізму,абвешчаныяўАлімпійскайхартыі,іхуплыўнафарміраваннеўяўленняўпрагарманічнаразвітуюасобу; z� значэнне алімпійскіх ідэалаў дляфізічнага і духоўнага самаўдасканалення; z� сістэму спартыўных спаборніцтваў па відах спорту, якіяўваходзяцьінеўваходзяцьупраграмуАлімпійскіхгульняў;z� правілыспаборніцтваўвывучаныхгульнявыхвідаўспорту.
Вучніпавінны ведаць і выконваць:z� правілыбяспечныхпаводзін упрацэсе самастойных і арганізаваныхфізкультурных і спартыўных заняткаў, падчасудзелуўфізкультурнааздараўленчыхмерапрыемствах,прынаведванніспартыўнамасавыхмерапрыемстваў; z� правілы асабістай і грамадскай гігіены, гігіенічныяпатрабаванні да спартыўнай вопраткі, абутку, абсталявання іінвентару;
319
z� правілы вымярэння і крытэрыі ацэнкі ўзроўню свайгофізічнагаразвіцця іфізічнайпадрыхтаванасці; z� правілыацэнківелічыніфізічнайнагрузкі; z� правілывывучаныхспартыўныхірухавыхгульняў; z� патрабаванніспартыўнайэтыкіпадчасудзелуўспартыўныхспаборніцтвах іфізкультурнамасавыхмерапрыемствах; z� патрабаванні да рухальнага рэжымуў вучэбныя і невучэбныядні.
Вучніпавінны ведаць і ўмець правільнавыконваць:z� комплексыпрактыкаванняўранішняйгігіенічнайгімнастыкі,практыкаваннідлязахаванняіпадтрыманняправільнайпаставы;z� тэставыяпрактыкаваннідлявызначэнняўзроўнюразвіццярухальныхякасцей; z� нормы і патрабаванні для атрымання нагруднага значкаДзяржаўнагафізкультурнааздараўленчагакомплексуРэспублікіБеларусь.
Вучніпавінныўмецьвыкарыстоўвацьнабытыякампетэнцыіўпрактычнайдзейнасці іпаўсядзённымжыцці:
z� прымяняцьатрыманыяведы,сфарміраваныяўменніінавыкідлязахаванняздаровага,фізічнаактыўнагаладужыцця;z� самастойна распрацоўваць і захоўваць індывідуальны рухальнырэжымвучэбнага івыхадногадня; z� пастаяннападтрымлівацьправільнуюпаставу; z� ацэньвацьсвойузровеньразвіццяфізічныхякасцейукожнымтэсце іўзровеньагульнайфізічнайпадрыхтаванасці;z� правільна вымяраць і ацэньвацьузровень свайгофізічнагаразвіцця;z� гуляцьувывучаныяспартыўныяірухавыягульні; z� ажыццяўляцьсудзействаспартыўныхірухавыхгульняў;z� паказацьукожнымтэставымпрактыкаваннііндывідуальнамаксімальнывынік; z� аказвацьпершуюдаўрачэбнуюдапамогупрырозных траўмах;перамяшчаццаналыжахздапамогайразвучаныхлыжныххадоў; праплывацьнеменш за 25м любым спосабамплавання.
320
Да
дат
ак
1
ВУЧЭ
БНА-
МЕТ
АДЫ
ЧНАЕ
ЗАБ
ЕСПЯ
ЧЭНН
Е АД
УКАЦ
ЫЙН
АГА
ПРАЦ
ЭСУ
ПА
ВУЧ
ЭБНЫ
М П
РАДМ
ЕЦЕ
«ФІЗ
ІЧНА
Я КУ
ЛЬТУ
РА І
ЗДАР
ОЎЕ
»
Пер
ечен
ь и
нор
мы
об
есп
ечен
ия
сп
орти
вны
м и
нве
нта
рем
и о
бор
удов
ани
ем, н
еобх
оди
мы
ми
дл
я о
рга
ни
зац
ии
ф
изи
чес
ког
о во
спи
тан
ия
обу
чаю
щи
хся
пр
и п
олуч
ени
и и
ми
общ
его
сред
нег
о, с
пец
иал
ьног
о,
пр
офес
сион
альн
оте
хн
ич
еск
ого
и с
ред
нег
о сп
еци
альн
ого
обр
азов
ани
я, п
ров
еден
ия
с н
им
и
фи
зкул
ьтур
но
оздо
ров
ите
льн
ых
и с
пор
тивн
ом
ассо
вых
мер
опр
ия
тий
1
№
п/п
Наи
мен
ован
ие
Еди
ни
ца
изм
ерен
ия
Кол
ич
еств
о в
учр
ежде
ни
и о
браз
ова-
ни
я с
чи
слом
уч
ащи
хся
(ч
ел.)
:П
ри
меч
ани
я
до 2
20
до 4
40
до 8
80
свы
ше
88
0
12
34
56
78
Сп
орти
вны
й и
нве
нта
рь
и о
бор
удов
ани
е дл
я г
им
нас
тик
и, а
кр
обат
ик
и, а
эроб
ик
и
и а
тлет
ич
еск
ой г
им
нас
тик
и
1Аптечка
шту
ка
1ш
тукавкаж
дом
спор
тивн
омзал
еипом
ещен
ии,присп
особлен
ном
длязан
яти
йфизи
ческой
культурой
испор
том
—
2Бревноги
мнасти
ческое
шту
ка
—1
11
—
1 Дад
атак
2дапастанов
ыМ
іністэрства
адукац
ыіРэспубл
ікіБел
арусьад14.07.2014№
105(друкуец
цана
мов
еар
ыгінал
а).
321
12
34
56
78
3Брусьягимнасти
ческиеуни
версальн
ые
шту
ка
11
12
—
4Гантел
ип
ерем
еннойм
асс
ы
(0,5—
5кг)
пар
а10
20
40
40
—
5Грифдляш
танги
шту
ка
11
22
массадо10кг
6Гиря
шту
ка
24
46
16кг,24кг
7Диск
идляш
танги
пар
а8
816
16
от1до15кг
каж
договеса
8Ж
ердидлягимнастических
брусьев
шту
ка
12
34
—
9Кан
атдлялазан
ьядиам
етром
30мм
шту
ка
11
23
—
10
Кан
атдляпер
етяги
вания
шту
ка
11
11
—
11
Кегли
шту
ка
68
10
12
—
12
Козел
гимнасти
ческий
шту
ка
11
12
—
13
Кон
ьги
мнасти
ческий
шту
ка
11
12
—
14
Ков
риктуристск
ий
шту
ка
12
12
24
24
длязан
яти
й
спец
медгрупп
15
Матгимнасти
ческий
шту
ка
10
20
30
40
—
322
12
34
56
78
16
Мости
кгимнасти
ческий
шту
ка
22
24
—
17
Мячмал
ыйрезинов
ый
шту
ка
10
16
16
20
—
18
Обр
учгимнасти
ческий
шту
ка
15
20
30
40
—
19
Пал
каги
мнасти
ческая
шту
ка
10
20
40
40
—
20
Пер
еклад
инаги
мнасти
ческая
шту
ка
11
12
—
21
Пер
еклад
инанав
есная
шту
ка
510
10
10
—
22
Скак
алкаги
мнасти
ческая
шту
ка
20
20
40
40
—
23
Скак
алкаги
мнасти
ческая
шту
ка
22
33
длина5м
24
Скам
ейкаги
мнасти
ческая
шту
ка
68
10
15
—
25
Стенкаги
мнасти
ческая
шту
ка
610
10
16
—
26
Флаж
окшту
ка
10
15
20
20
—
27
Эсп
андер
шту
ка
610
10
20
—
Лег
коа
тлет
ич
еск
ий
сп
орти
вны
й и
нве
нта
рь
28
Брусок
деревянный5×5×10см
пар
а4
810
16
—
29
Кан
атоград
ительн
ыйсфлаж
кам
иметр
100
100
100
200
—
30
Кол
одкистартовы
епар
а2
46
8—
323
12
34
56
78
31
Ком
плек
тнагрудныхном
еров
ком
плек
т1
11
2от1до100
32
Ком
плек
туказател
ейметраж
аком
плек
т1
11
2от10до60м
33
Мяч:
33.1
набивн
оймедбол1кг
шту
ка
510
15
20
—
33.2
набивн
оймедбол2кг
шту
ка
510
15
20
—
33.3
набивн
оймедбол3кг
шту
ка
58
10
15
—
33.4
набивн
оймедбол5кг
шту
ка
58
810
—
33.5
дляметан
ия(150г)
шту
ка
12
15
20
30
—
34
План
ка:
34.1
дляпрыжков
ввысоту
шту
ка
11
23
—
34.2
изм
ерительн
аядляпрыжков
в
высоту
шту
ка
11
23
—
35
Рулеткаизм
ерительн
аяшту
ка
11
24
—
36
Сек
ундом
ершту
ка
23
510
—
37
Стойкидляпрыжков
ввысоту
пар
а1
12
3—
38
Тран
спар
анты
«Старт»,
«Финиш»
шту
ка
11
22
—
39
Туфлибегов
ыесшипам
ипар
а10
20
30
60
—
324
12
34
56
78
40
Эстаф
етная
пал
очка
шту
ка
810
16
20
—
Сп
орти
вны
й и
нве
нта
рь
для
зи
мн
их
ви
дов
спор
та
41
Ботинкилыжные
пар
а30
60
100
150
—
42
Кон
ьки
пар
а10
20
30
50
разныхразмер
ов
43
Клюшкахок
кей
ная
шту
ка
12
20
30
50
—
44
Лыжибегов
ые
пар
а30
60
100
150
—
45
Лыжныекреп
лен
ия
пар
а30
60
100
150
—
46
Мазьлыжная
ком
плек
т—
——
—приобретаетсяпо
мер
енеобх
оди
мости
47
Пал
килыжные
пар
а30
60
100
150
—
48
Сан
ки
шту
ка
10
10
10
10
—
49
Шай
бахок
кей
ная
шту
ка
812
12
18
—
Ин
вен
тар
ь дл
я с
пор
тивн
ых
, под
виж
ны
х и
нар
одн
ых
игр
50
Битадлягор
одков
шту
ка
44
88
—
51
Вол
аншту
ка
——
——
приобретаю
тся
помер
енеобх
оди
мости
52
Вор
ота:
325
12
34
56
78
52.1
гандбольн
ые
пар
а1
11
2—
52.2
футбол
ьные
пар
а1
11
2—
53
Гор
одки
ком
плек
т2
34
6—
54
Кол
ьцобаск
етбольн
оепар
а4
68
14
—
55
Ком
плек
тдлянастольн
ого
тенниса
ком
плек
т2
46
6—
56
Мяч:
56.1
баск
етбольн
ый
шту
ка
10
20
30
60
—
56.2
волей
больн
ый
шту
ка
10
20
30
60
—
56.3
гандбольн
ый
шту
ка
46
10
20
—
56.4
мал
ыйрезинов
ый
шту
ка
10
20
30
60
—
56.5
длянастольн
оготенниса
шту
ка
——
——
приобретаю
тся
помер
енеобх
оди
мости
56.6
теннисн
ый
шту
ка
——
——
приобретаю
тся
помер
енеобх
оди
мости
56.7
футбол
ьный
шту
ка
510
15
30
—
57
Насос
шту
ка
12
24
—
58
Рак
етка:
326
12
34
56
78
58.1
бадминтонная
пар
а10
15
20
30
—
58.2
длянастольн
оготенниса
пар
а6
12
18
24
—
58.3
теннисн
аяпар
а5
10
15
20
—
59
Сви
сток
судей
ский
шту
ка
23
46
—
60
Сетка:
60.1
длябад
минтона
шту
ка
11
23
—
60.2
длябаскетбольн
ыхкол
ецпар
а6
10
15
30
—
60.3
волей
больн
аяпар
а1
23
4—
60.4
дляган
дбольн
ыхвор
отпар
а1
11
2—
60.5
теннисн
аяшту
ка
22
34
—
60.6
футбол
ьная
пар
а1
11
2—
61
Стойки:
61.1
баск
етбольн
ые
пар
а1
12
3—
61.2
волей
больн
ые
пар
а1
12
3—
61.3
дляобвод
ки
шту
ка
810
15
20
—
62
Столдлянастольн
оготенниса
шту
ка
23
46
—
63
Флаж
оксудей
ский
шту
ка
66
88
—
327
12
34
56
78
64
Часыш
ахматные
шту
ка
24
46
—
65
Шаш
ки
ком
плек
т6
812
20
—
66
Шах
маты
ком
плек
т6
812
20
—
67
Щитбаск
етбольн
ый
пар
а2
46
10
—
Сп
орти
вны
й т
ури
стск
ий
ин
вен
тар
ь
68
Аптечкапох
одная
шту
ка
22
44
—
69
Кар
абинтуристск
ий
шту
ка
10
15
20
30
—
70
Ком
пас
шту
ка
68
12
20
—
71
Ков
риктуристск
ий
шту
ка
20
30
40
60
—
72
Ком
плек
т:
72.1
костр
овыхпринад
леж
ностей
шту
ка
24
610
—
72.2
посудыдляприготовл
ения
пищи
шту
ка
24
610
—
73
Меш
окспал
ьный
шту
ка
20
30
40
60
—
74
Пал
аткату
ристск
аяшту
ка
610
10
20
—
75
Рюкзактуристск
ий
шту
ка
20
30
40
60
—
76
Топ
ориктуристск
ий
шту
ка
24
610
—
328
12
34
56
78
77
Фал
кап
рон
овый:
77.1
диам
етром
8—
10мм
метр
40
80
100
150
—
77.2
диам
етром
12—
14мм
метр
40
40
50
50
—
Сп
орти
вны
й и
нве
нта
рь
для
мн
огоб
ори
й Г
осуд
арст
вен
ног
о ф
изк
ульт
урн
ооз
дор
ови
тел
ьног
о к
омп
лек
са
Рес
пуб
ли
ки
Бел
арус
ь
85
Винтовк
апневматическая
шту
ка
24
610
—
86
Пат
рон
ыдлявинто
вкипнев
матической
шту
ка
——
——
приобретаю
тсяпо
мер
енеобх
оди
мости
Доп
олн
ите
льн
ый
сп
орти
вны
й и
нве
нта
рь
и о
бор
удов
ани
е, п
ри
обр
етае
мы
е за
сч
ет с
ред
ств
пр
ин
ося
щей
до-
ход
ы д
еяте
льн
ости
, без
возм
ездн
ой (
спон
сор
ской
) п
омощ
и ю
ри
дич
еск
их
ли
ц, и
нди
виду
альн
ых
п
ред
пр
ин
им
ател
ей
Тех
ни
чес
ки
е ср
едст
ва о
буч
ени
я
87
Видеокам
ера
шту
ка
11
11
—
88
Ком
пью
тер
шту
ка
11
11
—
89
Мегаф
оншту
ка
11
23
—
90
Микроф
оншту
ка
11
12
—
91
Музы
кал
ьныйцен
тршту
ка
11
11
—
92
Проектормультимедийный
шту
ка
11
11
—
329
12
34
56
78
93
Тел
евизор
шту
ка
11
11
—
94
Уси
лительскол
онкам
ишту
ка
11
11
—
95
Шнур(удлинитель)эл
ектр
и
ческий
шту
ка
11
11
до50м
96
Экран
пер
еносной
шту
ка
11
11
—
Сп
орти
вны
й г
им
нас
тич
еск
ий
ин
вен
тар
ь и
обо
руд
ован
ие
97
Вер
евоч
касгрузом
шту
ка
23
46
до5м
98
Трен
ажер
(оп
ерац
ион
ныйили
многоф
ункцион
альн
ый)
шту
ка
24
46
—
99
Штанга
шту
ка
12
23
—
100
Эсп
андер
шту
ка
68
10
15
—
101
Ган
телиразборные
пар
а4
810
12
до10кг
Сп
орти
вная
эк
ип
ир
овк
а дл
я с
бор
ны
х к
оман
д уч
реж
ден
ия
обр
азов
ани
я
102
Костю
мспор
тивн
ый
шту
ка
10
18
20
20
—
103
Май
ка,пол
урук
авка,футболка
спор
тивн
аяшту
ка
10
18
20
20
—
104
Трусы
спор
тивн
ые
шту
ка
10
18
20
20
—
105
Кроссовк
испор
тивн
ые
пар
а10
18
20
30
—
Дадатак 2
МЕТОДЫКА ПРАВЯДЗЕННЯ ПРОБЫ З 20 ПРЫСЯДАННЯМІ
Методыка:адпачынак5мін.Падлікчастатысардэчныхскарачэнняў(ЧСС)за10с(пералікза1мін).Даеццадазіраванаянагрузкаўвыглядзе20прысяданняўза30с.ПаслянагрузкіпадлічваеццаЧССзапершыя10скожнаймінутыаднаўлення(пералікза1мін).
ДлядазіраванняпараметраўфізічнайнагрузкіажыццяўляеццадзяленневучняўнападгрупыўзалежнасціадузроўнюпрыростуЧССнапершаймінуце ічасуаднаўлення (табл.4).
Табліца 4Дазіраванне параметраў фізічнай нагрузкі
ПадгрупыАб’ём
фізічнай нагрузкіІнтэнсіўнасць
фізічнай нагрузкі
ПрыростЧСС Якуасноўнайгрупе
Якуасноўнайгрупе
ПрыростЧССад50да75%
Якуасноўнайгрупе
Зніжанана20%
ПрыростЧСС>75%ічасаднаўленняЧСС>5мін
Зніжанына20%
Зніжанана30%
331
Дадатак 3
УМОВЫ ВЫКАНАННЯ ТЭСТАВЫХ ПРАКТЫКАВАННЯЎБег 1000, 1500 м выконваеццана бегавойдарожцы стадыёна
з высокага старту. Кожнаму вучню даецца адна спроба. Стартгрупавы.Вучням,якіяпарушыліправілыспаборніцтваўпабегу,а таксама не фінішавалі, у пратакол выканання кантрольныхпрактыкаванняў выстаўляецца0 балаў.Вынік вымяраецца з дакладнасцюда1с.
6мінутны бегвыконваеццанабегавойдарожцыстадыёна,якаяпапярэдне размячаеццанакожныя10 або 20м.Рэкамендуеццаправодзіць забегі асобна сярод хлопчыкаў і дзяўчынак. Групахлопчыкаў(дзяўчынак)стартуеадначасова.Падчасбегунастаўніклічыцьколькасцькругоў,якіяпераадолелі вучні.Па заканчэнні6міннастаўнікпадаегукавысігнал(напрыклад,здапамогайсвістка),пасляякогавучніпераходзяцьнакрок,запомніўшымесца,дзеіх застаўсігнал.Затымнастаўніккожнамувучню індывідуальнавылічвае даўжынюпераадоленай дыстанцыі з улікамколькасціпоўныхкругоўітойчасткібегавойдарожкі,дзевучаньперайшоўнакрок.
Прывыкананні тэставагапрактыкаванняне дапускаеццапераходзіць на крок, спыняцца для адпачынку або «зразаць» дыстанцыю.Вучням, якія парушылі ўказаныяправілы, а таксаманефінішавалі, у пратакол выканання тэставыхпрактыкаванняўвыстаўляецца0балаў.Выніквымяраеццаздакладнасцюда10м.
Хадзьба 1500, 2000 м выконваеццана бегавой дарожцы стадыёна.Рэкамендуецца выконваць тэставае практыкаванне асобнасяродхлопчыкаўідзяўчынак.Прыневялікайнапаўняльнасцікласадапускаеццавыкананнепрактыкаванняадначасоваўсімівучнямі.Групахлопчыкаў (дзяўчынак)стартуеадначасова.
Прывыкананнітэставагапрактыкаваннянедапускаеццапераходзіцьнабег,чаргавацьбегзхадзьбой,спыняццадляадпачынку або «зразаць»дыстанцыю.Вучням,якіяпарушылі ўказаныяправілы,атаксаматым,якіянефінішавалі,упратаколвыкананнятэставыхпрактыкаванняўвыстаўляецца0балаў.Часпераадоленнядыстанцыівымяраеццаздакладнасцюда0,1с.
Падцягванне на перакладзіне выконваеццана гімнастычнайперакладзінеззыходнагастановішча«вісхватамзверху».Кожнаму
332
вучнюдаеццааднаспроба.Падчасвыкананняпрактыкаваннянедапускаюццазгінаннітулаваіногукаленныхсуставах,развядзенне,скрыжаваннеііншыярухінагамі,рыўкі,махііразгойдванне,перахопліванні рук.Падцягванне залічваецца, калі падбародаквучня знаходзіццавышэй заўзровеньперакладзіны, апрыапусканнірукіпоўнасцювыпрамляюццаўлокцевыхсуставах.
Падыманне тулава за 1 мінвыконваеццанагімнастычнаймацеззыходнагастановішча«лежачынаспіне,рукіскрыжаваныперадгрудзьмі,далоніналокцевыхсуставах,ступніногзафіксаваны».Вугалукаленнымсуставескладае90°.Кожнамувучнюдаеццааднаспроба.Падчасвыкананняпрактыкаваннянедапускаюццарыўкірукамі. Залічваецца колькасць нахілаў тулава пры дакрананнілокцевых ікаленныхсуставаў знаступнымапусканнемна спінуідакрананнемлапаткамідагімнастычнайматы.
Падыманне і апусканне прамых ног за 1 мін выконваеццанагімнастычнаймаце з зыходнага становішча «лежачына спіне,рукі за галавой,прамыяногіразам».Настаўнікабодругівучаньразмяшчаецца з боку галавы тэсціруемага і ўтрымлівае яго залокцевыясуставы.Пасігналенастаўніка(адначасоваўключаеццасекундамер) вучаньпадымаепрамыяногі да вугла90° да дакранання галёнкай да гімнастычнай палкі, загадзя замацаванай унерухомым становішчы або ўтрымліваемайнастаўнікам. Затымтэсціруемыапускаеногідадакрананняпяткамідагімнастычнайматы.Залічваеццаколькасцьпоўныхцыклаў (падыманне і апусканне)напрацягу1мін.
Згінанне і разгінанне рук ва ўпоры лежачы. Вучаньпрымаезыходнаестановішча«ўпорлежачы,кісцірукнашырыніплячэй,ногіразам».Захоўваючыпрамоестановішчатулава іног,вучаньзгінаерукіўлокцевыхсуставахдавугланеменшза90°і,выпрамляючырукі, вяртаецца ў зыходнае становішча.Не дапускаеццазгінацьногі ітулава,дакранаццадападлогікаленямі ігрудзьмі.Залічваеццаколькасцьзгінанняўіразгінанняўрукбезпарушэнняўказаныхпатрабаванняў.
Бег 30 м праводзіцца на прамой бегавой дарожцы стадыёна. Дапускаецца выкарыстанне высокага або нізкага старту.Кожнамувучнюдаеццааднаспроба.Вучню,якіпарушыўправілыспаборніцтваўубегу (фальстарт),можабыцьдадзенааднададатковаяспроба.Вынікбегувымяраеццаздакладнасцюда0,1с.
333
Чаўночны бег4 × 9 м выконваеццаўспартыўнайзаленапалавіневалейбольнайпляцоўкі.Колькасцьудзельнікаўуаднымзабегунебольшая за 2 чалавекі.Кожнаму вучнюдаюцца дзве спробы запар.Пакамандзе «Падрыхтавацца!» вучні падыходзяцьда лініістарту (якправіла, гэтасярэдзінавалейбольнайпляцоўкі) іпрымаюцьстановішчавысокагастартуўнапрамкудапярэдняйлініі,дзенасупрацькожнага вучняляжацьдва брускі 50 × 50 × 100ммнаадлегласці100ммадзінададнаго (рыс.1).
стартф
ініш
5м ібольш 9м
Рыс. 1
Пакамандзе«Марш!»вучнібягуцьдапярэдняйлініі,бяруцькожныпааднымбруску(незакрануўшыдругі),паварочваюццаібягуцьназад.Падбегшыдалініі«стартфініш»,кладуцьнаяе(абозаяе)брусок(кідацьнельга!),разварочваюццаібягуцьзабруском,які застаўся на лініі.Падбегшы да лініі, бяруць другі брусок,разварочваюцца, бягуць да лініі «стартфініш» і, не зніжаючыхуткасці,перасякаюцьяезбрускомуруках.
Час выканання чаўночнага бегу кожным вучнемфіксуеццаздакладнасцюда0,1с.Залічваеццалепшывынікздвухспроб.
Скачкі праз кароткую скакалку за 1 мін выконваюцца нацвёрдымпакрыцці (у спартыўнай зале, на гульнявойпляцоўцыабо бегавой дарожцы стадыёна).Кручэнне скакалкі выконваецца толькі наперад. Скачкі выконваюцца з абавязковай апорайна абедзвенагі адначасова.Дапускаецца выкарыстоўвацьлюбыяскакалкіпрамысловай вытворчасці або самаробныя (напрыклад,з турысцкагафала). Забараняецца выкарыстоўвацьна скакалцы
334
ўстаўкіўцяжарвальнікі.Прыпамылцыўчасскачкоўсекундамернеспыняецца,авучаньпрацягваевыконвацьскачкі.Залічваеццасумарнаяколькасцьскачкоўнапрацягу30сабо1мін.
Скачок у даўжыню з месцавыконваеццаштуршкомдзвюманагамінападлозеспартыўнайзалы.Кожнамувучнюдаецца3спробызапар.Не дапускаецца выконваць скачкі ў яму з пяском.Вынік вымяраецца з дакладнасцюда 1 см. Залічваеццалепшывынік з трохспроб.
Трайны скачок з месца штуршком дзвюма нагамівыконваеццанападлозеспартыўнайзалыабонадарожцыстадыёназпрызямленнемпасля трэцяга скачка ў скачковуюяму.Скачкі выконваюццаштуршкомдзвюманагамізлітнабеззатрымакіспыненняў.Кожнамувучнюдаецца3 спробызапар.Выніквымяраецца з дакладнасцюда1см.Залічваеццалепшывынікзтрохспроб.
Кідок набіўнога мяча зза галавы дзвюма рукамівыконваеццаўспартыўнайзалеззыходнагастановішчаседзячы,ногіпаасобку,пяткі на кантрольнай лініі. Выкарыстоўваеццамяч вагой 1 кг.Вучаньутрымліваемячдзвюмарукамінадгалавой,затымзгінаерукі ў локцевых суставах, апускаемяч за галаву і рэзкімрухамкідае яго ўперадуверх.Кожнаму вучнюдаецца3 спробы запар.Вынік вымяраецца з дакладнасцю да 1 см. Залічваецца лепшывынікзтрохспроб.
Нахіл уперад з зыходнага становішча седзячы на падлозе.Вучань садзіцца на падлогу з боку знака «–» (мінус), пяткі нашырынітазаналінііОВупіраюццаваўпорыдляног,ступнівертыкальна (рыс. 2).Двапартнёры з двух бакоўпрыціскаюцьягокаленідападлогі,недазваляючызгінацьногіўкаленныхсуставах.
С О Д
В + (плюс)– (мінус)
Рыс. 2
Вучанькладзеаднудалоньнатыльныбокдругойдалоні,апускаерукінападлогу,выконваедвапапярэдніянахілы,слізгаючыдалонямі ўздоўж вымяральнай лінейкі па лініі СД.На трэцімнахілевучаньмаксімальнанахіляеццаўперадіўгэтымстановішчы
затрымліваецца на 3 с. Вынікфіксуецца паметцы, дасягнутайкончыкамі самкнутых (!) сярэдніхпальцаў рук, і вызначаецца здакладнасцюда1см.
Нахіл уперад з зыходнага становішча стоячы на гімнастычнай лаўцы. Для ацэнкі выніку выкарыстоўваецца вымяральнаялінейка, прымацаваная вертыкальна да гімнастычнай лаўкі.Вучаньпрымаезыходнаестановішча,пяткіінаскіногразам.Наскіневыходзяцьзакрайгімнастычнайлаўкі.Тэсціруемыкладзеаднудалонь на тыльны бок другой далоні, выконвае два папярэдніянахілы, слізгаючы далонямі рук уздоўж вымяральнай лінейкі.На трэцім нахіле вучаньмаксімальна нахіляецца ўперад і ў гэтымстановішчызатрымліваеццана3с.Недапускаеццазгінанненогукаленныхсуставах.Вынікфіксуеццапаметцы,дасягнутайкончыкамі самкнутых (!) сярэдніхпальцаў рук, і вызначаецца здакладнасцюда1см.
336
Дадатак 4
ГАДЗІНА ЗДАРОЎЯ І СПОРТУ(35 гадзін)
БаскетболВучэбны матэрыял
Тэхнікатактычныя дзеянні. Прыёмы,спосабывыкананняііхразнавіднасці.Стойкііграка,перамяшчэнні,спыненні,трыманнеілоўлямяча,перадачы,вядзенне,кідкіпакальцы.Індывідуальныядзеянніўнападзенні іабароне.Персанальнаяабарона.
Аматарскі і прафесійны баскетбол і яго відовішчнасць. Арганізацыя і правядзенне аматарскіх спаборніцтваў па баскетболе.Прафесійныя падыходы да баскетбола. Этыка іграка.Правілыпаводзіннагульняхуякасцібалельшчыка.Лепшыяігракісвету,краіныірэгіёну і іхдасягненні.
Паўтарэнне пройдзенага матэрыялу: перамяшчэнні іграка(хадзьба, бег, скачкі, павароты, спыненні); лоўлямяча адной ідзвюмарукамі;вядзеннемячабеззрокавагакантролюсазмяненнемнапрамку іхуткасці;перадачымячанамесцыіўперамяшчэнні;перадачымячапрысустрэчнымруху;кідкімячапакальцызмесцааднойрукойадплячазблізкайісярэдняйдыстанцыі;кідкіўруху,штрафныкідок;спыненнекрокаміскачкомпаслявядзенняіперадачмяча;шчыльнаяапекаіграказмячомібезмяча;выбіваннеівырываннемяча;персанальнаяабарона.
Лоўлямяча,яківысокаляціць:намесцы,ускачку,уруху.Перадачымячанамесцыіўруху,сустрэчныяперадачыўпа
рах;тройках;калонахпапаветрыізадскокамадпадлогі.Вядзеннемяча без зрокавага кантролю са зменай напрамку
іхуткасці:намесцыіўруху,навучаннепаваротам.Кідкімячапакальцы:змесца(аднойрукойадплячазсярэд
няй і далёкай дыстанцыі; пасля перамяшчэнняў, паскарэнняў,скачкоў); у руху (кідок аднойрукой знізу, дзвюмарукамі знізу;атакакарзіныпадузепаслявядзенняідвухкрокаў;атакапаслядвухкрокаўсходу);ускачку(пасляспыненняскачком,крокам).
Фінтыіспалучэнніпрыёмаў:фінтнапраход—праход;вядзенне—паварот—кідок;фінтнапраход—вядзенне—паварот—кідок;фінтнапраход—фінтнакідок—праход—кідок.
337
Накрываннемяча:упарахнамесцыіўруху.Перахопліваннемячаўгульнявыхзаданнях.Дзеянні іграка безмяча: выхадна свабоднаемесцадляатры
маннямяча;выхаддляадцягвання.Індывідуальныядзеяннііграказмячом: выхад з атрыманнеммяча—перадача на кідокмяча;выхад з атрыманнеммяча—кідокмяча; выхад з атрыманнеммяча—праходзвядзеннеммяча.
ВалейболВучэбны матэрыял
Тэхнікатактычныя дзеянні. Асаблівасцівыкананнягульнявыхпрыёмаў (стоек, перамяшчэнняў, перадач, падач, нападаючагаўдару).Індывідуальныядзеянніўнападзеннііабароне.Групавыяўзаемадзеянніўнападзенні іабароне.
Аматарскі і прафесійны валейбол і яго відовішчнасць. Арганізацыяіправядзеннеаматарскіхспаборніцтваўпавалейболе.Прафесійныяпадыходыдавалейбола.Этыкаіграка.Правілыпаводзінна гульняхуякасці балельшчыка.Лепшыя ігракі свету,краіныірэгіёну і іхдасягненні.
Паўтарэнне пройдзенага матэрыялу: стойкі; перамяшчэнні(хадзьба, прыстаўныя крокі, двайныкрок, скачок, бег, скачкі,спыненні пасляперамяшчэнняў); перадачамяча дзвюмарукамізверхунамесцы і пасляперамяшчэнняў, са змяненнемнапрамку; перадачамяча дзвюма рукамі знізу намесцы і пасля перамяшчэнняў, са змяненнемнапрамку; падача ніжняя прамая надакладнасць;падачаверхняяпрамаянадакладнасць.
Перадача мяча дзвюма рукамі зверху на месцы: з розныхзыходныхстановішчаў (седзячы,зпрыседу),паслярозныхпрактыкаванняў(упорпрысеўшы—упорлежачы—выскачыць),зударамабсцяну,упары,надсабой.
Перадачамяча дзвюмарукамі зверхупасляперамяшчэнняў:зударамабсцяну,задскокамадпадлогі,упары,упарызадскокамадпадлогі,надсабой (задскокамадпадлогі ібез),групавыяпрактыкаванні:зпераменаймесцаў.
Перадачамяча дзвюма рукамі знізу намесцы: з розных зыходныхстановішчаў (седзячы,зпрыседу),паслярозныхпрактыкаванняў(паваротна360°),зударамабсцяну,упары,надсабой.
338
Перадачамяча дзвюма рукамі знізу пасля перамяшчэнняў:зударамабсцяну,задскокамадпадлогі,упары,упарызадскокамадпадлогі,надсабой (задскокамадпадлогі ібез),групавыяпрактыкаванні:зпераменаймесцаў.
Перадачамячадзвюмарукамізверхусазмяненнемнапрамку:перадача ў тройках, чацвёрках, па зонах (напрыклад, з зоны 5узону3,з3—у4,з4—назаду5).
Перадачамяча дзвюмарукамі знізу са змяненнемнапрамку:перадача ў тройках, чацвёрках, па зонах (напрыклад, з зоны 5узону3,з3—у4,з4—назаду5).
Перадачамяча дзвюма рукамі зверху праз сетку (намесцыі пасляперамяшчэння): перадачыў розных спалучэннях (пасляперадачынадсабойзверху(знізу)—партнёру,пасляпаваротуна360°,паслядотыкудасеткі),зрознайадлегласціадсеткі (кароткая, доўгая); перадача з перамяшчэннем у калоне (калоны размешчаныпразсетку),упарахвыкананнеперадачызпрасоўваннемуздоўжсеткі.
Перадачамяча дзвюма рукамі знізу праз сетку (на месцы іпасля перамяшчэння): перадачы ў розных спалучэннях (пасляперадачынадсабойзверху(знізу)—партнёру,пасляпаваротуна360°,паслядотыкудасеткі),зрознайадлегласціадсеткі (кароткай, доўгай); перадача з перамяшчэннем у калоне (калоныразмешчаныпразсетку),упарахвыкананнеперадачызпрасоўваннемуздоўжсеткі.
Перадачамячадзвюмарукамізверхуўскачку:імітацыі,практыкаванні з нерухомыммячом, з уласнагападкідвання, з накідванняпартнёра.
Падачаверхняяпрамая:спаборніцтвынавыкананнеўстаноўленайнастаўнікамколькасціпадач,спаборніцтвынадакладнасцьпападання ў вызначаныквадрат, падачыў блізкуючасткупляцоўкі,падачыўдалёкуючасткупляцоўкі,падачыўлевуючасткупляцоўкі, падачыўправуючасткупляцоўкі, падачына дакладнасцьузону.
Падачаніжняяпрамая: спаборніцтвына выкананнеўстаноўленай настаўнікам колькасці падач, спаборніцтвы на дакладнасцьпападанняў вызначаныквадрат,падачыў блізкуючасткупляцоўкі, падачы ў далёкую частку пляцоўкі, падачы ў левую
339
частку пляцоўкі, падачы ў правуючастку пляцоўкі, падачынадакладнасцьузону.
Нападаючыўдар: практыкаванні для засваення разбегу, наскоку, практыкаванні для засваення ўдарнага руху, імітацыяпрыёму,практыкаванні з нерухомыммячом, выкананненападаючага ўдару з накідваннянастаўніка і партнёра, практыкаваннізуласнагападкідвання.
Прыёммячазпадачы:упарахнабакавыхлініях,прыёмпадачы,парыразмешчаныпразсеткуўтрохметрахадсеткі,ушасціметрахадсеткі,прыёммячаўпарах,адзінразмешчаныназадняйлініі, насупраць выконваюццападачы (сілавыя,якіяплануюць,зрознайтраекторыяй)змесцападачы.
Змяненне напрамку перадач: перадача ў тройках па зонах(напрыклад,ззоны5узону3,з3—у4,з4—назаду5).
Падачаваўстаноўленыквадрат,упэўнуюзонупляцоўкі:падачынадакладнасцьузону,спаборніцтвынадакладнасцьпападанняваўстаноўленыквадрат.
Прывыкананнінападаючыхудараў:выбарспосабуадбіваннямячапразсетку,імітацыяатакуючагаўдаруіперадача(«падман»)на бок сапернікадзвюмарукамі, імітацыяатакуючагаўдарудляадцягванняўвагісаперніка.
Узаемадзеянне паміж ігракамі пярэдняй лініі: ігрок зоны 3выконваеперадачуў зону4 або 2, калі сувязны ігрок будзе знаходзіццаўзоне2.
Узаемадзеяннепаміжігракаміпярэдняйізадняйлініі:ігрок,якіпрымаепадачу(нападаючыўдар),накіроўваемячігракуўзону3,яківыконваеперадачуўзону4або2.
Выбармесцапрыпрыёмепадачы:выхадпадмячузалежнасціаднапрамкупалётумяча.
Выбар спосабупрыёмупадачы: у залежнасці ад траекторыі іхуткасці палётумяча прыёмпадачы выконваць дзвюма рукамізверхуабодзвюмарукамізнізу.
Узаемадзеянне ігракоў, якія прымаюць падачу, з сувязныміграком: ігрок, які прымаепадачу (нападаючыўдар) накіроўваемяч ігракуў зону3,калі сувязныбудзе знаходзіццаў зоне2, тоігрок, які прымае падачу (нападаючы ўдар), павінен выканацьдаводкумяча ў зону 2.Прыём з падачыў зону 3 дляперадачы:
340
ігрок,які займаецца,размяшчаеццаў зоне6 (5,1),падачаймячнакіроўваюць іграку,якіпавіненвыканацьдаводкуўзону3.
Страхоўка іграка, які прымае падачу: кожны ігрок павіненбыцьгатовыпадстрахавацьпартнёра,якіпрымаепадачу,асаблівакалябакавыхліній.Ігрок,якіневалодаепрыёмам,укрытычныямомантыгульнівыключаеццанаогул.Прыгэтымзоныдзеянняўпераразмяркоўваюццапаміж іншымі ігракамі.Тры ігракіразмешчанына задняйлініі, адзін—каля сеткі,падачупрымаеадзінігрок, астатнія страхуюць (прыём іграка зоны1— страхуе ігрокзоны6,прымаеігрокзоны6—страхуюцьігракізон1і5,прыёміграказоны5—страхуе ігрокзоны6).
Прыправядзеннівучэбныхгульняўужывацьвывучаныятэхнікатактычныядзеянні.
ГандболВучэбны матэрыял
Тэхніка бяспекі падчас заняткаў гандболам. Выкананнепатрабаванняў пры падрыхтоўцы абсталявання і інвентару дафакультатыўных заняткаў.Падрыхтоўка гульнявогаполя і пляцовакдазаняткаў.Прафілактыкатраўматызму.Аказаннепершайдаўрачэбнайдапамогіпрыўдарах,ранкахііншыхнайбольштыповыхтраўмахгандбалістаў.Урачэбныкантроль:рэгулярнасцьпраходжаннямедаглядаў,допускдазаняткаўіўдзелуўспартыўныхспаборніцтвах.
Тэхнікатактычныя дзеянні ігракоў абароны і нападзення. Гульнявыядзеянні ў гульні 2на 3, 3 на 4, 3 на 2, 4 на 3 ігракі.Перадачамячаўразрэздвумабаронцам,уадрыўзвыхадамадзіннаадзінзваратаром.
Тэхнікатактычныя дзеянні:фінт— абход, адбор—фінт—кідок па варотах, стварэнне колькаснай перавагі, падманныядзеяннібезмячаізмячом,гульнядвухнападаючыхсупрацьтрохабаронцаў, гульня трохнападаючыхсупрацьдвухабаронцаў, заслон,барацьбазавыгаднуюпазіцыю.
Падманныядзеянні(паскарэнні,разваротыідат.п.)безмячаі з мячом;жангліраваннемячамі, папераменна правай і левайрукой; вядзеннемяча з перадачамі ў парахпапераменнаправайі левайрукойу высокім тэмпе і з паскарэннямі; перадачымяча
341
правай і левай рукой, у скачку, з апорыпрыпаралельным і сустрэчнымруху; у парах і тройках, спыненнемяча, які коціцца,правай і левай рукой з наступнайперадачай; лоўлямяча левайрукой,правайрукой, дзвюмарукамі, кідокпа варотаху скачкуз апоры; кідкі правай і левай рукой па нерухомым і мячы, якікоціцца,зпападаннемуваротызсярэдняйідалёкайдыстанцыі;кідкіпаваротахзлініі, звугла,сяміметровыякідкі.
ФутболВучэбны матэрыял
Тэхнікатактычныя дзеянні ігракоў абароны і нападзення. Гульнявыядзеянні ў гульні 2на 3, 3 на 4, 3 на 2, 4 на 3 ігракі.Перадачамячаўразрэздвумабаронцам,уадрыўзвыхадамадзінна адзін з варатаром. Тэхнікатактычныя дзеянні: адбор— абводка—перадача, адбор—абводка—ударпа варотах, стварэннеколькаснайперавагі, падманныядзеянні безмяча і змячом,гульня двух нападаючых супраць трох абаронцаў, гульня трохнападаючых супраць двух абаронцаў, заслон варатара, барацьбазавыгаднуюпазіцыю.
Практыка судзейства гульні ў футбол. Судзейства гульні ўякасцісакратара,памочнікасуддзіўполі,бакавогасуддзі,суддзіўполі.
Гульня ў футбол, удзел у спаборніцтвах. Гульняна стандартнымполіпоўныміскладамі.Удзелуматчавыхсустрэчах,першынствахустановыадукацыі,рэгіянальныхтурнірах.
Правілы гульні. Падманныя дзеянні (паскарэнні, разваротыідат.п.)безмяча і змячом.
Жангліраваннемячомаднойнагой,папераменнаправайілевайнагой,пачарзенагой і галавой.
Вядзеннемячазперадачаміўпарахпапераменнаправайілевайнагойувысокімтэмпе і зпаскарэннямі.
Перадачымячаправайілевайнагой,галавойпрыпаралельнымісустрэчнымруху.
Упарахітройкахспыненнемяча,якікоціцца,правайілевайнагойзнаступнайперадачай.
Спыненненагойігрудзьмімяча,якіляціць,знаступнымударампаваротах.
Ударыправайілевайнагойпанерухомымімячы,якікоціцца,сярэдзінай пад’ёму, унутраным бокам ступні, знешняй часткайпад’ёму, наском з пападаннем у вароты з сярэдняй і далёкайдыстанцыі.
Ударпа варотах галавойпасляпадачы саштрафнога і вуглавогаўдару.
Тэхнікатактычныя звязкі ў парах, тройках, чацвёрках: вядзенне—перадача,прыём—перадача,прыём—вядзенне—перадача, вядзенне—ударпа варотах, прыём—ударпа варотах,спыненне—перадача.
Гульня варатара: лоўля і адбіваннемяча рукамі стоячы намесцы і ў руху,лоўлямячарукамі ўпадзенні, увядзеннемячаўгульнюкідком адной рукой, ударамнагой па нерухомыммячыіпаслянакідвання.
Эстафетызвядзеннеміперадачамімячаўмаксімальнахуткімтэмпе.
Увядзеннемячаў гульнюкідкомдзвюмарукамі зза бакавойлініі.Гульняўфутбол6на6,8на8 ігракоў іпоўныміскладамі.
З м е с т
Беларускаямова .......................................................... 3Беларускаялiтаратура .................................................. 16Русскийязык .............................................................. 31Русскаялитература ...................................................... 41Замежнаямова (англійская,нямецкая,французская,
іспанская,кітайская) .............................................. 58Матэматыка ................................................................ 83Інфарматыка ............................................................... 99ГісторыяБеларусі (1917г.—пачатакХХIст.) ............... 107СусветнаягісторыяНавейшагачасу
(1918г.—пачатакXXIст.) ..................................... 122Грамадазнаўства .......................................................... 146Геаграфія .................................................................... 157Біялогія ...................................................................... 175Фізіка ........................................................................ 197Хімія .......................................................................... 209Працоўнаенавучанне.Абслуговаяпраца ........................ 220Працоўнаенавучанне.Тэхнічнаяпраца .......................... 241Мастацтва (айчынная і сусветнаямастацкаякультура) .... 263Фізічнаякультура і здароўе .......................................... 284
Вучэбнаевыданне
ВУЧЭБНЫЯ ПРАГРАМЫ
па вучэбных прадметах для ўстаноў агульнай сярэдняй адукацыі
з беларускай мовай навучання і выхавання
IХ клас
Нач.рэдакцыйнавыдавецкагааддзелаГ. І. БандарэнкаРэдактарыМ. А. Яршова, Т. У. Прымачонак, І. М. Лапанец
ВокладкаЮ. М. ГалавейкаКамп’ютарнаявёрсткаА. М. Брыкет
КарэктарыД. Р. Лосік, В. П. Шкрэдава, К. В. Шобік
Падпісанададруку09.08.2019.Фармат60×841/16.Папераафсетная.
Друкафсетны.Ум.друк.арк.20,00.Ул.выд.арк.16,0.Тыраж2372экз.Заказ
Навуковаметадычнаяўстанова«Нацыянальныінстытутадукацыі»МіністэрстваадукацыіРэспублікіБеларусь.
Пасведчаннеабдзяржаўнайрэгістрацыівыдаўца,вытворцы,распаўсюджвальнікадрукаваныхвыданняў№1/263ад02.04.2014.
Вул.Караля,16,220004,г.Мінск
ААТ«Прамдрук».Пасведчаннеабдзяржаўнайрэгістрацыівыдаўца,вытворцы,
распаўсюджвальнікадрукаваныхвыданняў№2/21ад23.11.2013.Вул.Чарняхоўскага,3,220049,г.Мінск